View
251
Download
0
Category
Preview:
Citation preview
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
1/210
T.C.
BAHEEHR NVERSTES
ULUSLARARASI GVENLK VE STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ
TRKYE ERMENSTAN
YEN DNEM M ?
STANBUL
EKM - 2009
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
2/210
NDEKLER
GR ....................................................................................................... 1
BLM 1:
STRATEJK PARAMETRELER...............................................................6
1.KARABA SORUNU
1.1. Tarihsel Arka Plan ............................................................................ 6
1.2. 1988 1994 Aras Gelimeler .......................................................... 9
1.3.Minsk Sreci ................................................................................... 14
1.4. Karaba Sorununa likin Gr ve Deerlendirme ....................... 17
2 . ERMENSTAN STRATEJK ALGISI VE AILIM SRECNE
LKN GENEL DEERLENDRME ............................................. 20
2 .1.Ermenistann Stratejik Perspektifi: Erivan blgesini ve dnyay nasl
alglyor?................................................................................ 202.2 Ermenistan Stratejik Kltrnde Snr Aan Milliyetilik ve Irksal
Faktrler ................................................................................ 21
2.3. Ermenistan Gvenlik Anlay ve Tehdit Algs ............................... 26
2.4. Ermenistan Stratejik Kltrnde Konsept eitlilii ve RiskMinimizasyonu....................................................................... 29
2.4.1. Ermenistan Stratejik Kltr Inda Trkiye in Deerlendirme
............................................................................................... 32
2.5. Alm Srecinin Dier Aktrler, Kresel ve Blgesel Parametreler
Asndan Deerlendirilmesi.................................................. 34
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
3/210
EK: 1
SOYKIRIM DDALARI VE YANSIMALARI.......................................... 48
3. Trk Tarihinde Ermeniler ................................................................... 48
3.1. Ermeniler ve Din............................................................................. 49
3.2.Ermeni Nfusu................................................................................. 50
3.3. Millet-i Sadkadan ark Meselesine............................................... 52
3.4.Ermeni Cemiyetleri .......................................................................... 563.5. I. Dnya Sava ncesinde Ermeniler............................................ 60
3.5.1. Rusya-Ermeni likileri ................................................................. 60
3.5.2. 19. ve 20. yy. da Ermeni Nfusu................................................. 62
3.5.2.1. Resmi Kaynaklarda Ermeni Nfusu.......................................... 62
3.5.2.2. Ermeni Kaynaklarnda Ermeni Nfusu...................................... 67
3.6. I. Dnya Savanda Ermeniler ....................................................... 77
3.6.1. Ermeni etelerine Kar Alnan Tedbirler .................................... 78
3.6.2. Tehcir Karar ................................................................................ 83
3.7. Ermeni Mezalimi ........................................................................... 113
3.8. Szde Soykrmn Hukuki Boyutu................................................ 117
3.9. Szde Soykrm Propagandas..................................................... 119
4. Soykrm ddialarnn Siyasi Etkileri ................................................. 122
ZEL NOT........................................................................................... 126
KAYNAKA ......................................................................................... 131
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
4/210
EKLER ................................................................................................ 134
TABLOLAR VE HARTALAR
Tablo 01: ldrlen ya da G Etmek Zorunda Braklan Trk ve
Mslman Nfusun Yllara Gre Dalm ............................................... 7
Harita 01: gal Altndaki Azerbaycan Topraklar ve Karaban Durumu..
............................................................................................................... 11
Tablo 02: gal Edilen Blgelerden Kaan Azerilerin Says................. 13
Tablo 03: 16. Yzylda Anadolunun eitli Yerlerindeki Mslman ve
Gayrimslim Nfus ............................................................. 50
Tablo 04: kinci Merutiyet Dnemi Meclislerin Etnik Yaps ............... 54
Tablo 05: Osmanl mparatorluunda Ermeni syanlarnn Listesi ....... 59
Tablo 06: Osmanl Devletinin Nfusu 1831 ......................................... 63
Tablo 07: Osmanl Devletinin Nfusu 1834 ......................................... 64
Tablo 08: Osmanl Devletinde Nfusun Dalm 1881/82-1893 ......... 65
Tablo 09: Osmanl Develtinde Nfus 1894-1897................................. 66
Tablo 10: Osmanl Devletinde Nfuslarn Cemaatlere Gre Dalm
1906/07-1914...................................................................... 67
Tablo 11: Marcel Leart (Kirkor Zhrap)a Gre Osmanl Devletinde
Ermeni Nfusu 1882.............................................................. 68
Tablo 12: Vilyat-I Sittede Ermeni Nfusu 1912 Marcel Leart (Kiokor
Zhrap)a Gre ...................................................................... 69
Tablo 13: Osmanl Devletinde Ermeni Nfusu 1912 Ermeni
Patrikhanesinin statistiklerine Gre ..................................... 69
Tablo 14: Osmanl Devletinde Ermeni Nfusu Ermeni Patrikhanesinin
statistiklerine Gre................................................................ 70
Harita 02: 1912 Yl Anadoluda Ermeni Nfusu .................................... 71
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
5/210
Harita 03: Osmanl Vilayetlerinde Etnik Dalm.................................. 72
Tablo 15: 1914 Senesi Farkl Milletler Resmi statistii ......................... 72
Tablo 16: Erzurum Vilayetindeki (Vilayat- Sittede yer alr) Mslman Ve
Ermeni Nfusa Ait Osmanl statistikleri ................................ 74Tablo 17: Vilyat- Sittede Ermenilerin Genel Nfus indeki Ortalama,
En Az Ve En Fazla Oranlar .................................................. 74
Tablo 18: Resmi Sayma Gre Osmanl Devletinde Ermeni Nfusu .... 75
Tablo19: Ermeni ve Ermeni Yanls Kaynaklara Gre Osmanl
Devletinde Ermeni Nfusu.................................................... 76
Tablo 20: Tehcir Srasnda Usulsuz Davrandlar Gerekesiyle Divan-IHarbe Sevk Edilen Kiilerin Blgelere Gre Dalm............ 91
Tablo 21:Divan- Harplerde Yaplan Yarglamalarn Sonucunda Verilen
Cezalar (1916 itibariyle)......................................................... 91
Tablo 22: Tehcir Srasnda Sevk Edilen ve Yerlerinde Kalan Ermeniler
............................................................................................. 110
Tablo 23: Tehcir ile skan Arasndaki Kayplarn Beyan ..................... 111
Tablo 24: eitli lkelere 1914-1920 Yllar Arasnda Gerekleen
Gler Ve Gmen Saylar................................................. 112
Tablo 25: Ermeniler Tarafndan Katledilen Trkler (1919-1921) ......... 114
Tablo 26: Ermeni ddialar zerine Yaynlar........................................ 120
Tablo 27: Arivleri Ziyaret Eden Yabanc Aratrmac Says ............. 121
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
6/210
Trkiye ve Ermenistan arasnda kalclama eilimi gsteren anlamazlklarn zmneilikin almalarn her iki lke karar vericileri ve kamuoylar ile paylald yaadmzsrete ulusal kimlikli sorunlara duyarllk ve sorumluluumuzun bir gerei olarakhazrladmz analizi bilgilerinize sunuyoruz.
Trkiye Ermenistan ilikilerini aratrmak isteyecekler, referans kimliindeki bilgi vebelgeleri de analizimizin ekinde bulabileceklerdir.
Merkezimizce gerekletirilen analiz/projeksiyon almalar, raporlar ve terrizmle ilgiliaratrmalarn tmne elektronik ortamda www.busam.bahcesehir.edu.tr adresindenulaabileceinizi ayrca bilgilerinize sunarz.
Sayglarmzla.
Ercan TLOLUUluslararas Gvenlik ve Stratejik Aratrmalar Merkezi Bakan
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
7/210
1
Giri
Kimi zaman bamsz ou zaman ise byk bir devletin himayesi altnda
yaayan Ermeniler, bulunduklar corafyada tarih boyunca kresel boyutta baat bir
g olarak belirememilerdir. Yayldklar corafya gnmz Dou Anadolu,
Ermenistan, Azerbaycan, Grcistan, rann kuzeybats ve Anadolunun gneyi
(Kilikya) olan sz konusu toplum , jeopolitik adan igallere ve g mcadelelerine
ak bir alanda konulanm; ancak en youn olduklar blgelerde dahi ekseriyeti
oluturmakta zorlanmtr (Koca, 1990).
Ermeni halknn kkenleri hakknda farkl tezler ortaya konmakla birlikte, nihai
bir sonuca ulalmasn salayacak somut kantlar bulunmamaktadr. Tezlerden en
geni kabul greni, resmi gr de yanstacak ekilde, Hayk efsanesi1 olsa da,
anlan tezin yan sra Frigyallarn bir kolu olduklar, Hititler veya Urartularn torunu
olabilecekleri, Hayasallara dayandklar hatta Trki (Turkic) ya da protoTrkler ile
akraba olabilecekleri hakknda dahi birok tez vardr (Aslan, 2004; Koca 1990;
Trkz, 1995ten aktaran Aslan, 2004; Krzolu, 1952den aktaran Aslan, 2004;
Grn 1988den aktaran Aslan, 2004; Yavuz, 1968den aktaran Aslan, 2004).
Her ne kadar Ermenilerin kkeni zerine farkllaan iddialar bulunsa da,
Ermenilerin tarih ierisinde younlukla yaad topraklar hakkndaki ilk yazl kaytlar
Hitit Krallndaki hiyerogliflere ve Asurlulardan kalma yaztlara dayanmaktadr.
Dnya geneline yaylm Armenia ya da Trkedeki karl olan Ermenistan
kelimesi ise ilk olarak Pers Hkmdar Dara (Daryus) yaztlarnda grlmtr
(zgldr ve dierleri, 2001).
Tarihsel olarak Ermenistan olarak adlandrlan topraklardaki ilk krallk Urartular
olmutur. Bakentleri (Tupa) bugnk Trkiye snrlar ierisinde (Van ili ve evresi)
bulunan Urartular, yrede ilk kalc eser brakan medeniyet olmulardr. M.. 6.yyda
Medlerin kontrolne geen blge ksa sre sonra ise Perslerin hakimiyetine girmitir.
ki asr sren Pers dominasyonu blgeyi sadece siyasal olarak deil kltrel ve dini
konularda da etkisi altna alm; Persler idari olarak blgeyi satraplklara (vilayet)
blm, Zerdtlk blgede yaylmtr.
1
Hayk Hz. Nuhun torunu olan, kavme ismini vermi 400 yanda len bir kahraman olarak kabuledilmektedir. Bu nedenledir ki Ermeniler kendilerini Hay, topraklarn da Hayk ya da Hayastan olarakda adlandrmaktadrlar.
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
8/210
2
M.. 331 ylnda Byk skenderin Pers mparatorluuna son vermesi
zerine blge Helenistik kltrn etkisi altna girmitir. Siyasi olarak skenderin
komutanlarndan Selefkusun idaresi altnda bulunan Ermeniler, M.. 190 ylnda
blgede grevli bir general olan Artexias liderliinde bamszlklarn ilan etmilerdir.
M.. 1.yyda kendini krallar kral ilan eden Byk Dikran dneminde Ermeni
kontrolndeki snrlar Hazardan Akdenize kadar uzanmtr. M.S. 64te Ermeni
topraklarnn bir ksm Part hakimiyetine girmi ve Roma-Part arasnda mcadelelere
sahne olan blgede bir nevi tampon grevi grmtr.
Ermeniler tarihte bilinen en eski Hristiyan topluluktur. Roma mparatoru
Constantinein tm inanlara tolerans ngren Milan Fermann (Edict of Milan) ilan
etmesinden 12 sene nce 301de Ermeniler devletin resmi dini olarak Hristiyanlkabul etmi, 405te ise birletirici unsur olarak nemli bir rol oynayan Ermeni
alfabesini oluturmulardr (Ermenistan Dileri Bakanl [web], 2009).
5.yyda Sasaniler tarafndan kontrol altna alnan Ermeni topraklarnda Vartan
Mamikonyan nderliinde Sasanilerle mcadele edilmi, baarl olunmu; ancak
atmalar sonlanmamtr (Koca, 1990; Ermenistan Dileri Bakanl [web],
2009). 7.yyda Mslmanln yaylmasyla birlikte Araplar tarafndan igal edilen
blge, 9.yyda tekrar Ermeni hakimiyetine girmitir. 11.yydaki Bizans igaline kadarsanat, edebiyat gibi alanlarda byk geliimler gsteren toplum; ehirleme ve ticari
konularda atlmlar yapm, bakent Aninin nfusu 100.000i gemitir. Bizansn
Byk Ermenistan olarak da adlandrlan blgeyi ele geirmesiyle Ermenilerin byk
bir ksm gneye, Kk Ermenistana, g etmi; Seluklularn blgeye geliiyle
Kilikyadaki Ermeni oluumu perinlenmitir.
Kilikya Krall dneminde Ermeni aydnlanmasnn altn devri yaanmtr.
Anlan dnemde Ermeniler kltr, sanat, edebiyat, sosyal hayat gibi birok alandaAvrupadan etkilenmitir. Kilikyada asr sren Ermeni hakimiyeti 1375 ylnda
Msrdan gelen Memluklar tarafndan sonlandrlmtr. Byk Ermenistandaki
Ermeniler ise Seluklularn blgeye girmesiyle Bizansa kar mcadelelerini bitirmi,
13.yyda ise blge Mool igaline maruz kalmtr
Ermenilerin bulunduu topraklar 16. ve 17. yyda batda nemli bir g
merkezi olarak beliren Osmanllar ile doudaki Safeviler arasnda blnmtr.
zellikle Osmanllarn ukurovay ele geirmesiyle Memluklulardan sonra bir dierTrk devletinin hakimiyetine giren Ermeniler, gayri mslimlere tannan inan
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
9/210
3
serbestisi kapsamnda zgrce yaamlardr2. Osmanl ierisinde birok resmi
kurumda nemli grevler stlenen Ermeniler verdikleri hizmetlerden tr millet-i
sadka (sadk millet) olarak nitelendirilmilerdir (Halaolu, 2006).
1789 Fransz htilalinin getirdii milliyetilik ve ayrlklk akmlarndan en sonetkilenen toplumlardan biri olan Ermeniler, Osmanlnn bulunduu corafyada ve
Ermenilerin yaad blge zerinde etkili olmak isteyen d gler tarafndan
koruyuculuk (protektora) ad altnda kkrtlm, zellikle 19.yy sonlarna doru
ayrlk talepler erevesinde; isyan karma, nde gelen politik figrlere suikast
giriimleri gibi eylemlerde bulunmulardr3.
1. Dnya Sava ncesinde komitaclk faaliyetleriyle rgtlenen ayrlk
Ermeniler, Ermeni toplumunu Osmanl Ordusuna kar, gerek Rus safna geerekdzenli birlikler halinde, gerekse cephe gerisi gerilla faaliyetleriyle savama
hususunda kkrtm ve sivil halka ynelik sistematik katliamlarda bulunmulardr.
Sadece Trkleri deil blgede yaayan kimi Ermenileri de hedef alan sz konusu
terr dalgas, dou cephesinde yrtlen sava erevesinde sivil can kayb ve
askeri ikmal gvenliinin salanmas amacyla Ermenilerin cepheden uzak
blgelere sevkiyle nlenebilmitir.
1. Dnya Sava sonras Osmanl Hkmeti ile imzalanan ancak geersiz
kalan Sevr Antlamasnda kendilerine vadedilen topraklar elde edemeyen
Ermeniler, 1918de kurulan Erivan merkezli devletleri ynetiminde harekete gemi;
ancak Dou Cephesi Komutan Kazm Karabekir tarafndan malup edilerek Gmr
Antlamasn imzalamlardr. 29 Kasm 1920de Sovyet cumhuriyetlerinden biri
olarak ilan edilen Ermeni devletinin Trkiye ile olan snrlar, Ankaradaki meclisin
1921de Sovyetler ile yapt Moskova Antlamas ve dier Sovyet cumhuriyetlerine
ynelik olarak dzenlenen Kars Antlamas sonucunda nihai halini kazanmtr.
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin dalmasn mteakip, yaplan
referandum sonucunda bamszln ilan eden Ermenistan ilk tanyan lkelerden
biri Trkiye Cumhuriyeti olmutur. Karaba konusunda 1992de Azerilerle atmaya
balayan Ermenistann Azerbaycan topraklarn igal etmesi zerine snrlarn
2 Ermenilerin huzur iinde yaadklarnn da bir kant olarak eitli yrelerden Kilikya corafyasndakiehirlere nemli miktarda g alnmas da gsterilebilir. Blgedeki baz ehirlerin demografik yaps ve
miktar iin bkz. Halaolu, Yusuf Ermeni Tehciri (9.Bask) Babali Kltr Yayncl, stanbul, 20063 Sz edilen konuyla ilgili bilgilendirme ve belgeler almann devamnda detayl olarak elealnacaktr.
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
10/210
4
kapatan Trkiye, Ermenistana ekonomik ve siyasi yaptrmlar da uygulamaya
balamtr. Anayasas ve Bamszlk Bildirgesinde Trkiyeye ynelik toprak ve
soykrm tanma talepleri olan Erivan ynetimi, halihazrda blge lkelerinin bir
ksmyla gncel, siyasi ve tarihi sorunlara sahiptir.
Yukarda aktarlan tarihsel srece sahne olan Kafkasya jeopolitii gnmzde;
ran, Hazar Havzas, Rusya, Trkiye gibi ok nemli blgesel faktrler ile ok etnikli
bir i yapnn etkisi altnda ekillenmi son derece dinamik ve devinimli bir yapy
tanmlamaktadr. Sz konusu jeopolitiin iinde yer alan jeostratejik parametreler ise
deiken ve hareketlidir. Kk etnik gruplarn politik davranlarndan; Moskova,
Ankara gibi bakentlerin strateji ve siyasetlerine kadar Kafkasya politikalarn
oluturan tm unsurlar da anlan hzl dngye katlarak bir gn dnyanngenelinden daha hzl yaad sylenebilecek bu blgenin temel niteliklerini
meydana getirirler.
Kafkasya jeopolitii ve blgesel jeostratejik parametreler iinde, Ermenistan ve
Ermeniler nemli bir yer tutmaktadr. Zira, evresindeki kim komular ile snr
problemleri yaayan, diasporas ile Fransa, ABD gibi nemli g merkezlerinde etki
sahibi olan sz konusu ulus; gerek Azerbaycan, gerekse Trkiye ile atma
zeminleri yaratarak kimliini sz konusu zeminler zerine ina etmektedir. Baka biranlatmla, genel olarak Kafkasyada ve zel olarak da Ermenistanda; kiiye hangi
ulusun mensubu olduu sorusu yneltildiinde alnan yant, milli kimlii ne lde
tanmlyorsa; hangi ulusa mensup olmad sorusuna verilecek yant da ayn lde
etkilidir demek yanl olmayacaktr.
1915 olaylarn soykrm olarak yorumlayan, bamszlk bildirgesinde
Trkiyenin bir blm iin Bat Ermenistan ifadesini kullanan Erivan; Azerbaycan
topraklarnn yaklak %20sini igal altnda tutmaktadr. Bu ynyle saldrgan bir dpolitika izledii sylenebilecek sz konusu lkenin, pratikteki imkan ve kabiliyetleri ise
bir o kadar snrldr.
alma kapsamnda ortaya konaca zere, rksal faktrleri de ieren ve
Ermenistan snrlarn aan ar bir milliyetilik anlayyla Erivan; kendi sylemiyle
ulusal idealleri gereinde ekonomik kayplar pahasna ayakta tutmaya devam
etmektedir.
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
11/210
5
Bu almann zerinde ekillendii temel unsur bulunmaktadr. Bunlar:
Karaba sorunu, alm sreci ve stratejik deerlendirmeler ile szde soykrm
iddialardr. Bu balamda alma iki ana blme ayrlmtr. lk blmde srasyla;
Karaba sorununun tarihsel arka plan ve konuya ilikin grler ile ikinci blmde
ErmenistanTrkiye ilikilerinin dinamikleri, blgesel dengeler, konuyla ilintili
aktrlerin yaklam ve durular; alm srecine ilikin deerlendirmelerle birlikte
okuyucunun dikkatine sunulacaktr.
almann birok blm tarihsel detaylandrma asndan youn bulunabilir.
Bunun temel nedeni, Ermenistann birok problem alanna; mitolojik saylabilecek
unsurlar da dahil olmak zere tarihsel bir maduriyet algs ile yaklamasdr.
Belirtilen noktadan hareketle bu aratrmann amac, okuyucuyu Erivan ve diasporatarafndan tekrarlanma skl nedeniyle neredeyse bir n kabuller silsilesi
haline gelen tarihsel yanlglarhususunda aydnlatmaktr.
Stratejik deerlendirmeler blmnde, Kafkasya politikalarnn ok aktrl ve
deiken doaya sahip dinamikleri balamnda geni analizlere yer verilmitir. Konu,
Ankara, Washington, Moskova, Bak, Erivan ve Tahran merkezli olarak ele alnm;
Avrupann genel perspektifi de aklanmaya allmtr.
kinci ana blm oluturan soykrm iddialarnda, yine tekrar skl ve Ermeni
propaganda yetenekleri dolaysyla n kabullere dnen tarihsel ve demografik
veriler ile tehcir olayna k tutulmaya allacaktr. Bylelikle, Ermenistann tarihsel
argmanlarnn neredeyse sorgulanamaz grlen dogmatik karakteri ki, kimi
lkeler soykrmn entelektel bir faaliyet olarak dahi sorgulanmasna kar tavr
almlardr irdelenecektir.
almann sonuna; ayrca teorik bilgilerden ve tarihsel detaylardan
arndrlarak; ilevsellik ve zaman tasarrufu boyutu artrlm stratejik tavsiye
notu blm eklenmitir.
Ekler blmnde konuya ilikin, Ermenistan Ulusal Gvenlik Strateji Belgesi
de dahil olmak zere, hemen tm belgeleri bulmak mmkndr.
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
12/210
6
BLM 1
STRATEJK PARAMETRELER
1. KARABA SORUNU
almann bu blmnde grnrde 1988 ylnda balam ancak temelleri
19. yzyla uzanan Karaba sorunu, blgedeki demografik deiimler ve sz konusu
deiimlerin blgeye etkileri ile gnmzde hala zm bekleyen anlan sorunun
temel parametreleri ele alnacaktr.
Tarihsel arka plann aklanmasyla balayacak olan blm; Karaba
sorununa ilikin deerlendirmelerle sona erecektir. Bununla birlikte, konuya ilikin
stratejik deerlendirmeler, mteakip blmde daha kapsaml olarak ele alnmaktadr.
1.1. Tarihsel Arka Plan
Karaba Blgesi uzun yllar boyunca farkl Trk topluluklar ve devletlerinin
egemenlii altnda olmutur. 1826 ylndaki Rus igali ile birlikte blgenin kontrol
arlk Rusyasna gemitir. Ruslar, Trkmenay Antlamas ile hakimiyetleri altna
aldklar, Revan (bugnk Erivan), Nahcivan ve bunlarla birletirdikleri Karaba ile
birlikte anlan yerlerde bir idari yap oluturmulardr. Oluturulan idari yapya
Armanskaya Oblast (Ermeni Vilayeti) ad verilmitir (Karabekir, 1995ten aktaranKzlkaya 2007). Sz konusu blgede idari yap ksa sre sonra deitirilerek geici
bir askeri idarenin merkezi haline dntrlmtr (Bala,1993ten aktaran Kzlkaya
2007). Gerekletirilen uygulamalar gz nne alndnda fark edilen husus
Rusyann askeri stratejik amalar dorultusunda blgede bir Ermeni Devleti kurma
isteidir (Aslanl, 2003). Zira Rusya iin stratejik neme sahip ve Mslman
devletlerle evrili bir corafya olan bugnk Ermenistan topraklarnda kurulacak
Hristiyan bir devlet, Rusyann Akdeniz ve Orta Douya rahatlkla ulaabilmesini veblgeye nfuz edebilmesini olduka kolaylatracakt.
Sz konusu blgenin demografik zellikleri 1828 ylnda balayan Ermeni g
ile deimi olsa da 1832 ylnda arlk Rusyas tarafndan yaplan resmi saymda
zellikle Karaba nfusunun %64.8i Trk (Azerbaycanl), %34.8inin de Ermeni
olduu saptanmtr (Aslanl, 2001). Blgede daha sonra yaanan nfus deiimi
Amiral Bristolun tuttuu gnlkte u ekilde anlatlmaktadr (Mc Carthy, 1988den
aktaran Kzlkaya 2007) :
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
13/210
7
General Dronun yannda (bulunarak) hizmet grm subaylarn verdii
raporlardan biliyorum ki, savunmasz kyler topu ateine tutulmutur ve
sonra igal edilmilerdir; eer orada kamam yerli halktan (Mslman)
kimse bulunmu ise bunlar vahice ldrlmlerdir. Ky talan edilmitir.
Btn hayvan srleri gasp edilmi ve sonunda ky yaklmtr. Bu eylemler
Mslmanlar (Trkleri) defetme amacyla dzenli ve sistemli biimde
yrtlmtr.
Benzer ekilde Erivan Ruslar tarafndan igal edilmeden nce blgede
Mslman ekseriyetin bulunduu bilinmektedir. 1832 ylnda yaanan gler ile
Ermeni nfusu Mslman nfusa neredeyse eit konuma gelmi, anlan tarihten
yaklak 30-40 yl sonra da ounluu oluturmutur. Blgede ldrlen ya da g
etmek zorunda braklan Trk ve Mslman nfusun yllara gre dalmn gsteren
tablo aada verilmitir:
TABLO 01: LDRLEN YA DA G ETMEK ZORUNDA BIRAKILAN TRK VE
MSLMAN NFUSUN YILLARA GRE DAILIMI
Yllarldrlen ve G Etmek Zorunda Braklan Trk veMslman Nfus
1828 35 Bin
1905-1906 Bilinmiyor
1918-1920 220-249 Bin
1948-1953 53 Bin
1988-1989 208-217 Bin
Toplam 516-554 Bin
KAYNAK: Bozku D., Yldz, Ermenistann Demografik Yaps ve ErmenistandaAznlklar, Ermeni Aratrmalar Dergisi, Ankara, ASAM Yaynlar, say: 23-24, 2006.
Blgede 20. yzyln balarna kadar atmalara rastlanmamakla birlikte
kk apta da olsa Ermeni isyanlar kmtr. Byk Ermenistan kurmak istei ile
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
14/210
8
rgtlenmeye balayan Ermeni Tanak Partisi, 1900l yllarn balarnda eylemlerine
balam, etnik gerilimin greli olarak artt gzlemlenmitir.
Bolevik htilali ile blgede meydana gelen otorite boluu sonucunda
Azerbaycan ve Ermenistan 1918 ylnda bamszlklarn ilan etmiler ve Karaba,Azerbaycann zerk bir blgesi olarak uluslararas kabul grmtr. Her iki lke
1920 ylnda Sovyet egemenlii altna girdikten sonra da Karaba, gler sonras
barndrd Ermeni ekseriyete karn Azerbaycann bir blgesi olarak anlmaya
devam etmitir. Ancak anlan durum Ermenileri rahatsz etmi ve isyanlar artrmtr.
Sz konusu kararn arkasndan, blgede etnik karklk yaratarak Moskovaya
ynelecek tepkileri nlemek ve potansiyel etnik tepkiyi taraflarn birbirlerine
yneltmesini salamak dncesi bulunduu deerlendirilebilir (Aslanl, 2001).Ayrca kararn anlan ekilde alnmas blgede Ermenistan ve Azerbaycan arasnda
kabilecek herhangi bir sorunda iki lkenin Moskovaya bavurmalarn gerektirecek,
bylelikle de Moskova ynetimine blgeye rahatlkla mdahale edebilme olana da
salanacakt (Ltem, 2007). syanlarn artmas zerine Rusya Komnist Partisi
Kafkas Brosunun teviki ve uyarlaryla 7 Temmuz 1923 tarihinde Karabada zerk
bir ynetim kurulmutur.4 Bu tarihten sonra iki lke arasndaki gerginlik olaylarn
yeniden balayaca 1980li yllarn sonuna kadar bir sreliine de olsa sona ermitir.
iddetli atmalarn balad 1988 ylna kadar olan dnemde farkl zaman
dilimlerinde Azerbaycan Trkleri zorla g ettirilmilerdir. Sz konusu uygulamann
blgedeki Azerbaycan Trk nfusunu mmkn olduu kadar azaltmak ve hatta yok
etmek, sosyal faaliyet alanlarn kapatarak corafyadaki kltrel varlklarna son
vermek amacyla yapldn sylemek yanl olmayacaktr (Cabbarl, 2002).
Anlan sre ierisinde Ermenilerin zaman zaman Karaban kendilerine
balanmas ynndeki istekleri dile getirilmi olsa da, Moskovann kar tutumsergilemesi gerginliin artmasn nlemitir.
Bilindii zere 1985 ylnda SSCB ynetiminin bana Gorbaov gemi,
perestroyka ve glastnost dnemleri balamtr; bu kapsamda ekonomik ve siyasi
sistem yeniden yaplandrlmaya allm ancak beklenen baar salanamamtr.
Sz konusu politikalar SSCB iinde bastrlm milliyetilik duygularnn n plana
kmasn salam, anlan dnemde gerek Karaba dndaki gerekse Karaba
4Ayrntl bilgi ve konu ile ilgili kararname iin bkz. Azerbaycan Cumhuriyeti Resmi nternet Sitesi
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
15/210
9
iindeki Ermenilerin, Karaban Ermenistana balanmas ynndeki srarlar nemli
art gstermitir.
1.2. 1988 1994 Aras Gelimeler
1988 ylna kadar sakinliini koruyan mesele anlan ylda tekrar ve daha
nceki halinden ok daha iddetli bir biimde gndeme gelmitir. Dalk Karaba
zerk Blgesi Yerel Meclisi, Ermenistann da teviki ile 1988 yl Temmuz aynda
Azerbaycandan ayrlma karar alm, ancak Azerbaycan Yksek Sovyeti Bakanlk
Divan yerel meclisin kararn geersiz ilan etmitir (Aslanl, 2001). Mteakip olarak
konu SSCB Yksek Sovyeti Bakanlk Divan tarafndan deerlendirilmi, Divan,
Karaba sorununun varln kabul ettiklerini ancak sorunun Azerbaycann toprak
btnlne dokunulmadan zleceini, konu ile ilgili kararn SSCB anayasas 78.maddesi5 uyarnca alnacan ifade etmitir (Aslanl, 2001).
1989 yl balarnda, gerginliin artmas, Ermenistan ve Azerbaycan
ynetimlerinin sorunlara zm bulmakta yetersiz kalmalar nedeniyle Dalk
Karaba zerk Blgesi ynetimi Moskovaya bal hale getirilmitir. Karaban
anlan ekilde ynetimi ayn yln Kasm ayna kadar devam etmi, Kasm ayndan
sonra ise Sovyet Yksek Kurulu Azerbaycann Karabaa tam zerklik veren
kanunlar karmas konusunda bask yapmtr.6
1990 yl balarnda Karaba blgesindeki gerginliin iddetli atmalara
dnmesi zerine Sovyet Yksek Meclisi blgeye mdahale etmek zere askeri
birlikler gndermi; Bak, Karaba ve Karabaa yakn blgelerde olaanst hal ilan
edilmitir.
23 Austos 1990 tarihinde ilan edilen Ermenistan Bamszlk Bildirgesinde7
Ermenistann SSCBden ayrldn belirten bir madde olmamas dikkat ekicidir.
Ancak ayn tarihlerde SSCBnin k srecinin sonuna yaklayor olmas
Ermenistanla birlikte dier Sovyet cumhuriyetlerinin yaknda tamamen bamsz
olacaklarnn habercisi olmutur.
Nitekim Ermenistan SSCBnin yklmasndan nce, ancak Bamszlk
Bildirgesinin ilanndan sonra 21 Eyll 1991de tam bamszln (SSCBden
ayrldn) ilan etmitir. Parlamentoda 18 Ekim 1991de alnan karar ile
5
78. madde: Herhangi bir Sovyet cumhuriyetinin snr onun rzas olmadan deitirilemez6Ayrntl bilgi iin bkz. Haydar Aliyev Vakf, Azerbaycan Cumhuriyeti Resmi nternet Sitesi
7 Bamszlk Bildirgesinin orijinal metni iin bkz. almann Ekler Blm.
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
16/210
10
Azerbaycann bamszl da ilan olunmu, Aralk aynda yaplan referandumla da
onaylanmtr. Karaba ve evresinde atmalarn artmas zerine Azerbaycan
Parlamentosu 26 Kasm 1991de Karaban zerk statsn kaldrm, blgenin Milli
Birlik Konseyi tarafndan idare edileceini bildirmitir. Bunun zerine Moskova,
Ermenistan ve Azerbaycandan Karaban hukuki statsn deitirecek
eylemlerden kanmalarn istemitir (Ltem, 2007). Anlan aklamadan ok ksa bir
sre sonra, SSCB resmen dalmamken Karaba Ermenileri baszlklarn ilan
etmiler (10 Aralk 1991) ve Ermenistan tarafndan tannmlardr. Tahmin edilecei
zere sz konusu karar Azerbaycan tarafndan kabul edilmemi, atmalarn
artmasna neden olmutur.
Anlan dnem ierisinde Azerbaycann hem siyasi hem de askeri adanyetersiz bir durumda olmas Bak asndan nemli bir dezavantaj oluturmutur.
Dnem itibariyle Azerbaycann blgedeki tek mttefiki Trkiyedir, ancak Trkiyenin
sz konusu dnemde blgede etkin bir rol oynamasnn mmkn olduu
sylenemez. te yandan Kafkasya blgesindeki dier ayrlk hareketleri
(Grcistanda Abhazya ve Acara, Azerbaycanda Karaba) desteklemesi sebebiyle
Ermenistan, Rusya ile mttefik durumdadr. Dolaysyla her trl askeri ve ekonomik
destek kimi zaman rtl olsa da Rusyadan salanmaktadr.
1992 ylnda atmalar ve igaller tepe noktasna ulamtr. Nitekim
Azerbaycan topraklarnn nemli bir ksm bu dnemde igal edilmitir. zelikle ubat
aynda Stepanakertte gerekletirilen Hocal saldrs, sivil kayplar ve iddet boyutu
dolaysyla byk tepki uyandrmtr. Saldrda 600den fazla sivilin ldrld
kaydedilmi olup, 1300 kiiden fazla insann katledildii de iddia edilmektedir.
Saldrda kullanlan silah ve mhimmatn son derece gelimi olmas hem
Azerbaycann saldrya kar koymasn zorlatrm hem de her ne kadar somut
bulgular ile kantlanamasa da Ruslarn Ermenilere yardm ettii iddialarn
glendirmitir. Anlan dnemde Ermenistann BDTye ye olmas ve topraklarnda
bir Rus ssnn bulunmasna izin vermesi sonucu Ermenistann Rus desteini ald
dnlmektedir (Aslanl, 2001).
Hocal saldrsndan sonraki tarihlerde ard ardna ua ve Lain blgeleri
igal edilmi, Karaban tamamna yakn bir blm Ermeni kontrol altna girmi,
Ermenistan ve Karaba arasnda bir koridor ile toprak btnl salanmtr.
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
17/210
11
Ayn dnemde Ermenistann Nahcivana saldrmas dikkatlerin bu blgeye
kaymasna neden olmu, saldrdan bir ka gn nce baz BDT devletleri arasnda
imzalanan Kolektif Gvenlik Antlamas ile anlan blgedeki saldrnn byme riski
artmtr. Zira sz konusu antlamay imzalayan devletler, taraflardan birinin gvenlii
tehlikeye dtnde birbirlerine yardm edeceklerini taahht etmilerdir. Dolaysyla
Ermenistann gvenliinin Nahcivan nedeniyle tehlikeye girmesi halinde Rusyann
olaya mdahale etmesinin n almtr. Sz konusu krize ynelik diplomatik
giriimler ile ABD, AB, NATO gibi figrlerin aklamalar bunalmn daha fazla
bymeden sonlanmasn salamtr (Ltem, 2007). Nahcivan konusunda
belirtilmesi gereken bir husus blgenin zerk statsn belirleyen dzenlemelerde,
Nahcivann zerk statsnn bozulmas halinde devletlerin nasl tasarrufta
bulunacaklarnn belirtilmemesidir. Olas bir durumda davran seii tamamen
lkelerin inisiyatiflerine braklmtr. Anlan durumun krizi srekli kld ve gerilimi bir
potansiyel risk olarak srdrd dnlmektedir.
HARTA 01: GAL ALTINDAK AZERBAYCAN TOPRAKLARI VE KARABAIN
DURUMU
KAYNAK:Azerbaycan Savunma Bakanl Resminternet Sitesi ynlendirme linkleri,www.karabakh.org
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
18/210
12
AIKLAMA: Koyu krmz ile gsterilen alan Dalk Karaba Blgesi, onun etrafn
evreleyen ve kesik izgiler ile belirtilen alan ise igal edilmi olan Azerbaycan topraklardr;
Lain, Kelbecer, Adam, Fuzuli,Cebrayil, Gubadl ve Zengilan Rayonlar. Beyaz renkli
adrlar geici mlteci kamplarn, siyah renkli adrlar ise lke iinde yerinden edilmilerin
yerlerini gstermektedir.
Yukardaki haritada da grld zere Azerbaycann Ermenistan tarafndan
igal edilmi olan blgeleri Karaba evrelemekle birlikte kendi snrndaki
blgelerdir. Sorunun zlmesi giriimlerinde dile getirilen Lain Blgesinden bir
koridor almas, Ermenistan ve Karaba arasndaki toprak btnln
salayacaktr.
1992 ylnda farkl zamanlarda ve farkl lkelerin arabuluculuklaryla ksa sreli
atekesler salanmaya allsa da her iki tarafn da atekes kart tutumlar ki, sz
konusu tutumlar atekes koullarnn dengeli ve adaletli bir biimde
oluturulamamasndan kaynaklanmaktadr kalc bar mmkn klmamtr.
Karabada 1993 yl bir nceki kadar olmasa da yine igallerin ve atmalarn
youn olarak yaand bir dnem olmutur. Atekes almalar bu dnemde de
srdrlm ancak igallerin nne geilememitir. 4 Nisanda Kelbecerin igali ile
konu Trkiye tarafndan Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi (BMGK)ne gtrlm;BMGK nin konu ile ilgili 822 sayl karar 30 Nisan 1993 tarihinde kabul edilmitir.
Sz konusu kararda Kelbecer dahil olmak zere Azerbaycann yakn zamanda igal
edilmi dier blgelerinden tm igalci glerin ekilmesi istenmi, bar sreci
erevesinde AGT Minsk Grubunun almalara balamas talep edilmitir. Anlan
kararda (ve konu ile ilgili alnan 853, 874 ve 884 sayl dier kararlarda) saldrgan
tarafa herhangi bir yaptrmda bulunulaca belirtilmedii ve caydrc nlemler
alnmas ngrlmedii iin, Ermenistann saldrgan tutumunu deitirmesi ya da
igalin sona ermesi ynnde ciddi bir etkisi olduunu sylemek mmkn deildir.
galler sonucunda blgeden kaanlarn (kaknlarn) Azerbaycan iinde
barnma, gvenlik ve benzeri sorunlar ortaya kmtr. Sz konusu problemlerin
zlmesi ekonomik adan ok da iyi durumda olmayan Azerbaycan iin kolay
olmamtr. Keza lke iinde greli dk olan hayat standartlar, gmenler iin
daha da ekilmez hale gelmitir.
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
19/210
13
TABLO 02: gal Edilen Blgelerden Kaan Azerilerin Says
gal Edilen Blge Blgeden Kaan Azerilerin Says
Yukar Karaba 192.300
Lain 59.500
ua 29.500
Kelbecer 50.500
Adam 158.000
Fuzuli 100.000
Cebrayil 51.600
Gubadl 30.300
Zengilan 33.900
Toplam 705.600
KAYNAK: OAN, Sinan. Ermenistann Tehcir Politikas ve Neticesi: AzerbaycandaGmen Sorunu, Ermeni Aratrmalar Dergisi, Ankara, Bahar 2003, 118-143.
Azerbaycann gemite askeri ve politik alardan yetersizliinin aleyhine
sonular dourduunu belirtmitik. Benzer ekilde Azerbaycanda yaanan i
istikrarszlklarn Karaba politikalarna da yansmas nedeniyle, Karaba sorununun
Azerbaycan aleyhine sonulanmas ya da potansiyel sonucun aleyhte bir eilim
gstermesi tahmin edilebilir bir durumdur. Haydar Aliyevin 3 Ekim 1993te iktidara
gelmesiyle Karaba sorunu farkl bir boyut kazanmtr. Sorunun Azerbaycan lehine
zmlenebilmesini salamak iin giriimlerde bulunan Aliyev BDTye ye olmak ve
BPnin temsil ettii Batl petrol irketlerinden oluan bir konsorsiyum ile antlama
imzalamak gibi iki stratejik adm atmtr. Bu erevede, BDTye ye olarak Rusya ile
olan ilikilerin gelitirilmesi ve dzeltilmesi, Rus desteinin alnmas, Batl petrol
irketleri ile antlamalar yaplarak Batl lkeler ile iyi ilikiler kurulmas amalanmtr.
Karlkl ve srekli olarak devam eden atmalar, taraflarn direnlerinin
zayflamasna neden olmu ve 1994 ylnn Mays aynda atekesi mmkn klmtr.
9 Mays 1994 tarihinde Azerbaycan, Ermenistan ve Karaba Ermenilerinin temsilcileri
arasnda Bikek Protokol imzalanm ve Azerbaycan topraklarnn %20si igal
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
20/210
14
altnda olduu halde kalc atekes salanmtr. Atekesin salanmasndan sonra
BM tarafndan sorunun zm iin grevlendirilen balca aktrlerden biri olan
Minsk Grubunun almalar balamtr.
1.3. Minsk Sreci
Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat bnyesinde Karaba sorununun barl
yollarla zlmesini salamak amacyla kurulmu olan Minsk Grubu, Rusya, ABD ve
Fransa tarafndan e bakanlk stats ile ynetilmektedir. Minsk Grubunun sre
ierisinde aktif bir rol oynad gzlenmekle birlikte, BMGK kararlarna benzerekilde
balayc ya da caydrc yaptrmlar haiz kararlar alp uygulama yetkisine sahip
olmad iin sorununun gnmzde hala zlmemi bir problem alan olarak
kalmasnda etkisi olduunu sylemek yanl olmayacaktr.
Atekes salandktan sonra Minsk Grubu, Karaba sorununun zm iin
farkl zamanlarda taraflara eitli planlar sunmutur. Ancak plan maddeleri taraflarn
karlarna uygun olmad gerekesiyle zaman zaman Ermenistan zaman zaman da
Azerbaycan tarafndan reddedilmitir.
1997 ylnn Mays aynda hazrlanan bir plan sorunun zm iin atlan
nemli admlardan birini tekil etmekte ve aadaki maddeleri iermektedir (Ltem,
2007):
Karaba Azerbaycana bal zerk bir blge olacak,
Karaba kendi anayasasn hazrlama hakkna sahip olacak,
Ermenistan gleri Karaba dndaki Azerbaycan topraklarndan ve ua
kentinden ekilecek,
Anlan blgelerde gvenlik AGT glerince salanacak,
Karaba serbest ekonomik blge olacak.
Yukarda maddeleri belirtilen plan Azerbaycan tarafndan kabul edilmi olsa da
Ermenistan tarafndan reddedildii iin yrrle konamamtr.
Ayn yln Aralk aynda ele alnan bir baka planda aamal igal edilen
topraklardan aamal olarak ekilme ngrlmtr. Ermenistann ua ve Lain
koridoru hari igal edilen topraklardan ekilmesi, anlan iki blgenin durumunun
sonra tayin edilmesi nerilmitir. Ancak benzer nedenlerden dolay anlan plan da
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
21/210
15
kabul edilmemitir. Plann baz maddelerinin Azerbaycan toprak btnln dikkate
almamas da reddedilme sebeplerinden olmutur. Nitekim 1998 ylnda ele alnan bir
baka planda Karaba ve Azerbaycan ortak bir devlet kurmas nerilmi, ancak
toprak btnl zedelendii gerekesiyle sz konusu plan Azerbaycan tarafndan
reddedilmitir. Karaba sorununa zm bulma sreci yukarda sz edilenlere
benzer giriimler ile devam etmitir.
Batl devletlerin sorunun zlmesi iin giriimleri 2000li yllara gelindiinde
artmtr. eitli konferanslar ve baz devletlerin arabuluculuu ile Azerbaycan ve
Ermenistan devlet bakanlar bir araya gelmi, sorunun zm ile ilgili isteklerini dile
getirmilerdir. 2005 ylnda Minsk Grubunun nclnde ele alnan bir baka plan
aadaki zm nerilerini sunmutur: Karaba blgesi etrafnda, Ermenilerce igal edilmi olan yedi rayondan
(blge) beinin boaltlarak Azerbaycana verilmesi,
Nahcivan blgesinin Ermenistan ve Karabadan geecek bir yolla
Azerbaycana balanmas, bu yolun ve Ermenistan ve Azerbaycan snr
blgelerinin uluslararas bir bar gc tarafndan denetlenmesi,
Karaban statsnn, bamsz m olaca, Ermenistana m, yoksa
Azerbaycana m bal olaca 10-15 yl sonra yaplacak bir referandumla
saptanmas.
Karabada mevcut durumda sorunun balangcndan beri Ermenistana
balanmay her frsatta dile getiren Ermeni ekseriyet olduu gz nnde
bulundurulduunda, Ermenistann de facto egemenlik kurduu Karabada 10 ila 15
yl ierisinde yaplacak referandum erevesinde bu defa de jure bir hakimiyet
kuraca kanlmazdr, eklinde bir deerlendirme yapmak ok da yanl
olmayacaktr.
Sorunun taraf olan iki lke Azerbaycan ve Ermenistan Avrupa Konseyine
(Council of Europe) ye olduktan sonra Avrupa Konseyi konuyla yakndan ilgilenmi
ve 25 Ocak 2005 tarihinde Karaba sorunu ile ilgili karar almtr. Sz konusu
kararda, Karabada atmalarn 10 yldan fazla srmesinin esefle karland,
Azerbaycan topraklarnn nemli bir ksmnn igal altnda bulunduu ve ayrca
Karaban ayrlk Ermeni gler tarafndan kontrol edildii ifade edilmektedir.
Yine sz konusu karar, Karabadaki arpmalarn baz etnik unsurlarn blgeden
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
22/210
16
karlmasna ve etnik temizlie benzer ekilde tek etnisiteden oluan blgeler
yaratlmasna neden olduu vurgulanmaktadr. Kararda bir devlet toprandan bir
blgenin ayrlarak bamszlk kazanmasnn, ilgili blge halknn demokratik
desteini temel alan yasal ve bar bir sre ierisinde gerekleebilecei ifade
edilmektedir. Bir silahl atmayla etnik unsurlarn zorla g ettirilmesi ve ilgili
blgenin fiilen dier bir devlete ilhak edilmesi sonucunda bir blgenin ayrlmasnn ve
bamszlk kazanmasnn mmkn olmayacan da vurgulamaktadr (Ltem, 2007).
Avrupa Konseyinin konu ile ilgili kararnn orijinal metni blmn sonunda
sunulmutur:
Yukarda sz edilen grmelerin dnda iki lke arasnda Minsk Grubunun
nclnde 2004 ylnda Prag Sreci olarak adlandrlan mzakereler balamtr.Baz Ermeni kaynaklarna gre sz konusu sre Azerbaycann kar klar
nedeniyle baltalanm, zme ulalamamtr8.
Karaba sorununun zm ile ilgili yakn dnemde atlm en somut
admlardan biri 6 Haziran 2008 tarihinde Azerbaycan ve Ermenistan bakanlarnn
St. Petersburgda bir araya geldii toplantdr. Anlan toplantda mzakerelerin
temelini oluturmas ngrlen Madrid lkeleri olarak adlandrlan neriler kabul
edilmitir. Sz konusu ilkeler:
1. Ermenistan askeri kuvvetlerinin Karaba evreleyen Azerbaycan
topraklarndan ekilmesi,
2. Anlan blgelerdeki Azeri gmenlerinin durumlarnn yeniden dzenlenmesi,
3. Yerleri deitirilen kiilerin ve mltecilerin eski yerlerine geri dnme hakkna
sahip olmalar,
4. Karaba ve Ermenistann Lain koridoru ile balanmas,5. Dalk Karaba blgesine bar koruyucu glerin getirilmesi,
6. Azerbaycana verilen topraklarn askeri varlktan arndrlmas,
7. Ermenistan Karaba d iletiimini zerindeki engellerin kaldrlmas, Trkiye
Ermenistan snrnn almas,
8. Dalk Karaban statsnn belirlenmesi, nihai statsnn ise bir
referandum ile belirlenmesi,8 Ayrntl bilgi iin bkz. Ermenistan Dileri Bakanl Resmi nternet Sitesi
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
23/210
17
9. Bar gc harekt dhil uluslararas gvenlik garantileri ve yardmlarn temin
edilmesi,
eklinde zetlenebilir. Burada dikkati eken husus; Karaba sorununun zmne
ilikin prensipleri belirten bir dokmanda, soruna taraf olmayan Trkiye ileErmenistan ilikilerini dzenlemeye ynelik bir maddenin de konulmu olmasdr.
Hemen ardndan ayn yln Kasm aynda, Minsk Grubunun e bakanlarndan
Rusyann giriimi ile Karaba Sorunu ile ilgili bir deklarasyon yaynlanmtr. Sz
konusu deklarasyon;
a) Dalk Karaba sorununun siyasi ve barl yollarla zlmesi,
b) Dalk Karaba sorununun uluslararas hukuk kurallarna gre zlmesi ve
dzenlenmesi,
c) Sorunun zm srecinde Minsk Grubunun yardmlarnn devam etmesinin
taahht edilmesi,
d) Mzakerelerin Madrid lkeleri erevesinde yrtlmesi,
e) Sorun zldkten sonra uluslararas statkonun garanti altna alnmas,
f) Karlkl gven ortamn oluturulmas
amalarn tamakta idi. Anlan deklarasyon ile sorunun zm iin ilerleme
kaydedildiyse de nihai bir zme ulalamamtr.
1.4. Karaba Sorununa likin Gr ve Deerlendirme
almann ilgili blmlerinde de aktarld zere, Trkiye-Ermenistan
yaknlamasnn, diplomatik ilikilerin yeniden tesisinin, snrn almasnn ve sz
konusu ilikilerin gelitirilmesinin, uluslararas konjonktr ile balantl olduu
deerlendirilmektedir. Blgedeki g dengeleri ve jeopolitik-jeostratejik yaklamlarda
kimi deiikliklere yol aabilecek bir gelime olarak deerlendirilen Trkiye-
Ermenistan yaknlamasnn, Azerbaycan-Ermenistan ilikileri ve Dalk Karaba
sorunu ile yakndan ilgili olduu dnlecek olursa, Dalk Karaba sorununun
geleceinin, belirtilen uluslararas konjonktrn gelecei ile de yakndan ilgili olduu
deerlendirilmektedir.
Azerbaycan tarafnn, zelikle 2009 Nisan ayndan bu yana Trkiye-
Ermenistan ilikilerindeki gelimelere verdii tepkiler, Azerbaycann, Dalk
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
24/210
18
Karabada kabul edilebilir bir zme ulalmadan, Trkiye ile Ermenistan
arasndaki diplomatik ilikilerin tesisine kesinlikle kar ktn ak ekilde ortaya
koymaktadr. Azerbaycann sz konusu reaksiyonlarla balantl d politik gelimeler
kapsamnda, zellikle enerji alannda, Rusya ile ilikilerini derinletirebilecek olmas,
Trkiyeye ynelik enerji fiyatlarnda potansiyel deiiklikler, phesiz, blgedeki g
dengelerini deitirebilecek nitelikte gelimeler olacaktr. Dolaysyla, Dalk Karaba
sorununda taraflarn zerinde mutabakata varabilecekleri bir zmn gelitirilmesi
Trkiye-Ermenistan ilikilerindeki gelimelerin de etkisiyle, bir n art kimliinde
ortaya kmaktadr. Trk yetkililerin, Dalk Karaba sorunu zlmeden, Trkiye
Byk Millet Meclisinin protokolleri onaylamayacan aklamas, Trkiye
Cumhuriyeti Babakannn, Minsk Grubu yelerine, Dalk Karaba sorununun
zm konusunda bir gelime salanmas iin abalarn hzlandrmalar gerektii
ynndeki arlar, belirtilen parametreler balamnda anlamldr. Ancak,
Azerbaycan tarafnda, gelimenin ne anlama geldii ve snrlar konusunda
kukularn varl da gz ard edilmemelidir.
Trkiye-Ermenistan yaknlamas ile ilgili deerlendirmelerde ska dile
getirilen, almann ilgili dier blmlerinde de zerinde durulan faktrlerden birisi,
zamann Ermenistann yannda olmaddr.
Dalk Karaba sorununun zm ile ilgili yaklamlar gz nnde
bulundurulduunda, zaman probleminin, Ermenistan taraf asndan, salt Trkiye ile
olan snrn almas balamnda deil; Azerbaycan ile yrtt mzakerelerin bir
zme kavuturulabilmesi bakmndan da nemli bir etken kimliinde olduu
deerlendirilmektedir.
Ermenistandaki ekonomik geliim, Azerbaycanla kyaslandnda olduka
yava ve zayf kalmtr. Azerbaycann savunma btesinin, bugn itibariyle,Ermenistann tm btesinden daha fazla olduu belirtilmektedir. Dolaysyla, zaman
ilerledike, Azerbaycan ile Ermenistan silahl kuvvetleri arasndaki fiziki g ann
derinlemesi sz konusu olabilecektir.
Ermenistann savunma btesinin, Azerbaycan ile karlatrlamayacak
dzeyde olmas (Azerbaycann savunma btesinin yaklak drtte biri), Azerbaycan
askeri kapasitesi, Baknn Ermenistana ve Dalk Karabadaki ynetime kar fiili
stnlk elde etmesini salamaktadr. Azerbaycan savunma yeteneklerininulaabilecei seviye konusunda, Azeri askeristratejik kltr ve SSCB dneminin
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
25/210
19
yaratt alkanlklar sonucu oluan moral faktrler nedeniyle, belirsizlikler mevcut
olsa da, mzakere masasnda, belirtilen durumun, Azerbaycana bir avantaj salad
aktr.
te yandan Ermenistann askeri stnlkleri de gz ard edilmemelidir. DalkKaraba evresinde igal altnda tutulan blgelerin oluturduu n cephenin,
Ermenistan ve Dalk Karabadaki Ermeni kuvvetleri iin nemli bir avantaj
oluturduu dnlmektedir.
2009 Nisan ayndan bu yana Azerbaycan tarafndan yaplan aklamalar
incelendiinde, Azerbaycan Silahl Kuvvetlerinin, Dalk Karaba zgrletirmek
iin hazr olduunun vurgulanmas gze arpmaktadr. Azerbaycan tarafnda baz
eski devlet adamlarnn, ordunun Ermenistanla savamak iin hazrlk yaptnaklamalar da ayn dneme denk gelmitir. Buna karn, almann genelinde
belirtildii zere, bu tip aklamalarn gerei yanstmad ve konjonktrel koullarn
geni apl bir Azeri operasyonuna uygun olmad deerlendirilmektedir. Yine de
anlan gelimeler, Erivan zerindeki caydrc etkisi dolaysyla ciddiye alnmaldr.
Azerbaycan kamuoyunun, Trkiye ile Ermenistan arasndaki ilikilerin seyrine,
uluslararas aktrlerin kamuoyunda isteksiz ve gvenilmez olarak alglanan davran
biimlerine bal olarak, Ermenistan igali altnda tutulan topraklarn geri alnmas iin
sert gce bavurulmas ynnde bir bask unsuru haline gelebilme olasl da
yukarda belirtilenlerle birlikte ele alnmas gereken bir konudur. Bu durum kukusuz
ki, Aliyev ynetimini en ok zorlayan hususlardan biri olma potansiyelini tamaktadr.
Dalk Karaba ve evresinde Ermenistan tarafndan igal altnda tutulan
blgelerin gelecei ile ilgili yrtlen tartmalarn ve bir btn olarak Azerbaycan ile
Ermenistan arasndaki ilikilerin, iki lke i politikalarnda etkili olduu bilinmektedir.
Azerbaycan iinde yaanan ve Dalk Karaba sorunu ile balantl gelimelerin,
lkenin i siyasetini, zellikle 90l yllar boyunca etkilediini sylemek mmkndr.
Ermenistan i siyaseti ise, Dalk Karaba sorunu ile daha i ie gemi
durumdadr. Robert Koaryann iktidara gelmesinden bu yana geen sre iinde,
Dalk Karabal Ermenilerin, Ermenistan iinde nemli bir etkinlik kazandklarn
sylemek mmkndr. Ermenistanda kamuoyunun tutumu bu durumu daha da
derinletirmektedir.
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
26/210
20
Karaba sorunu, Avrupa Birlii gvenlik yaplanmas iin de, benimsenen ilke
ve yntemler balamnda, yeteneklerini ve gvenilirliini kantlama asndan risk ve
frsatlar iinde barndran bir denklem olma niteliini tamaktadr. Avrupa gvenlik
yaplanmasnn, atmalarn zm ve barn korunmas almalarna verdii
nem bilinmektedir. Kafkasya ve Orta Asya blgeleri ile ilikilerini gelitirme
iddiasnda olan Avrupa Birliinin D ve Gvenlik Politikalar ile birlikte
deerlendirildiinde, uluslararas aba neticesinde taraflarn zerinde uzlaaca bir
zmn bulunabilmesinin, belirtilen kapsamda, AGT iin nemli olduu
deerlendirilmektedir.
Karaba sorunu balamnda Trkiye odakl deerlendirmeler ilerleyen
aamalarda daha ayrntl olarak ele alnacaktr.
2. ERMENSTAN STRATEJK ALGISI VE AILIM SRECNE LKN
DEERLENDRME
2.1. Ermenistann Stratejik Perspektifi: Erivan blgesini ve dnyay nasl
alglyor?
Erivann lke, blge ve sistem algs ile yakn ve uzak komuluk ilikilerini
hangi parametreler erevesinde ve nasl bir perspektifle yorumladn irdelemek
nem arz etmektedir. Zira, soykrm iddialar, Dalk Karaba, TrkErmeni snrnn
durumu gibi AnkaraErivan hattndaki politik ajandann nemli maddeleri; barl ya
da atmac gvenlik stratejilerinden9 hangisi kapsamnda zmlenmeye allrsa
allsn; Ankarann, muhatabnn psikopolitik niteliklerini ve stratejik kltrn10
gz nnde bulundurmas zorunlu grnmektedir.
Ermenistann stratejik alg ve perspektifininin salkl biimde analiz
edilebilmesi amacyla, almann bu blmnde arlkl olarak Ermenistan
9 Barl gvenlik stratejileri taraflarn atmaya varmadan diplomatik, ekonomik, mzakere gibizeminlerde uyguladklar gvenlik stratejileridir. atmac gvenlik stratejilerinde de diplomasi,ekonomi bir ara olarak kullanlabilmekte ancak bu noktada ayrc husus; tek yanl karar alma veatmay bir seenek olarak gz nnde bulundurma faktrleridir. Ayrntl bilgi iin bkz. BerilDedeolu, Uluslararas Gvenlik ve Strateji, Yenyzyl Yaynlar, stanbul, 2008.
10
Stratejik karar alclarn eilim ve alkanlklarnn toplamn ifade etmek iin kullanlr. lk kez,Synder tarafndan literatre sokulduu bilinmektedir (1977). Stratejik kltr, karar alma srelerindeaklcln yannda; politik sekinlerin tutumlar zerinde etkin karakteristii yanstmaktadr.
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
27/210
21
kaynaklarndan yararlanlmtr. Belirtilen erevede, Ermenistann anayasas,
bamszlk bildirgesi, ulusal gvenlik strateji belgesi, askeri doktrini, ulusal savunma
doktrini, vatandalk kanunu gibi devletin temel niteliklerini ve nceliklerini ortaya
koyan resmi belgeleri esas alnmtr. Bu sayede, manpilasyona ve bilgi kirliliine
fazlasyla ak olduu dnlen sz konusu sahada; klasik bilgistratejik
bilgistratejik analiz analitik srecinin aklayc niteliinin olduka glendirildii
dnlmektedir.
Ayrca, TrkiyeErmenistan ilikileri zerine, Trkiyede faaliyet gsteren ve
Trk uzmanlarn grev yapt bir dnce kuruluunca hazrlanan bir almann;
faaliyetin hedefleri deil ancak bulgular hususunda nesnellik kaygsn zellikle
tamas gerektii dncesindeyiz. Bu nedenle, mesleki eilimler ve tarih algsnedeniyle istem oluabilecek n yarglarn nne geilmesi ile Erivann alglar analiz
edilirken, Trk literatrnden ya da znel ve radikal Ermeni literatrnden zenle
kanlmas gerektii deerlendirilmektedir. Zira, bilimsellii zedeleyici bir seicilik ile
gerei bulunduu zeminden olumlu ya da olumsuz ynde saptrabilecek bir hayli
yayn, zellikle TrkErmeni ilikileri alannda, mevcuttur. Bu nedenle, zellikle
Erivan ynetimine getirilebilecek moral nitelikli eletiriler de gz nnde
bulundurularak salt Ermenistan resmi belgelerinden yararlanlmas uygun bulunmu,
geriye kalan referanslara teorik aklayclk kapsamnda bavurulmutur.
2.2. Ermenistan Stratejik Kltrnde Snr Aan Milliyetilik ve Irksal
Faktrler
Ermeni Ulusal Gvenlik Strateji Belgesinde dikkat ekici bulunan balca
unsur, olduka sert ve tamemen subjektif unsurlara dayand ya da Ermenistan
ulusal snrlar dahilinde kald hususunda nemli kukular yaratan bir milliyetilik
anlaynn varldr.
Ermeni Kimliinin korunmas ve srdrlmesi ifadesinin, giri blmnde,
temel hedefler arasnda kullanld sz konusu starateji belgesi, birinci blmnde
Ermenistan Cumhuriyeti Ulusal Gvenliinin Temel Deerlerini tanmlam;
Ermenistan dahilindeki ve diasporadaki Ermeni ulusunun kimliinin korunmas ve
gelitirilmesi, ulusal gvenlik anlaynn temel deerlerinden biri olarak ilan
edilmitir. Ulusal Gvenlii Garanti Eden Faktrler ve Politikalarbalkl ikinci blm
ise ErmenistanDiaspora ilikilerinin srekli gelitirilmesini ve diaspora potansiyelinindaha geni eylemselliiniamalamaktadr. Ayrca, Ermeni ulusal ruhani mirasnn
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
28/210
22
ve ulusal kimlii sembolize eden faktrlerin gelitirilmesi gibi romantik milliyeti
retorii artran moral hedefler de ngrlmtr (Ermenistan Ulusal Gvenlik
Strateji Belgesi, 2007). Herhalde yukarda sunulan ifadeler dahi, Erivann bu
almann genelinde aklanacak olan; yksek ve macerac ulusal idealler ile
olduka kstl imkan ve kabiliyetler arasna skt deerlendirilen askeripolitik
amazlarn aklar niteliktedir.
Kanmzca dikkatle zerinde durulmas gereken hususlardan biri de; Erivann,
Ermeni Ulusunu korumak ve diasporann kimlik temelinde dahi gvenliini
salamak gibi iddal misyonlar stlenirken, ak bir Ermeni Ulusu ya da diaspora
tanm yapmam olmasdr. Bu nedenle Erivann ve Ermeni elitinin, Ermenistan
vatandal ile snrlanmayan, ki Ermenistan vatandalna hak kazanma kriterleride rksal faktrleri nedeniyle tartmaya fazlasyla aktr, ucu ak bir Ermeni kimlii
algsndan sz etmek mmkn grnmektedir. Sz konusu durum, Ermenistann
Rusya Federasyonu ile stratejik ibirliine karn, Avrupada ya da ABD Kongresinde
bulduu youn sempati ve destei aklarken; blgede Erivan merkezli revizyonizm
ya da irredentizm kayglarna da somut zemin ve rasyonel gereke
oluturabilmektedir. Baka bir ifadeyle, Ermeni etnik kkenine sahip her bireyi
Ermenistan ulusal gvenlik stratejisinin ve paradigmasnn bir unsuru kabul etmek,
rk ve tehditkar olabilecek bir yaklam (en azndan) anmsatmaktadr demek yanl
olmayacaktr.
Yukarda belirtilenlere ek olarak, Erivann vatandalk algsnn da irdelenmesi
yerinde olacaktr. Ermenistan vatandalk yasasnn (1995), birinci maddesi, ikinci
paragrafnda; Ermeni etnisitesini haiz olan bir bireyin [a person of Armenian
ethnicity], kolaylatrlm prosedrlerin ardndan Ermenistan vatandal
kazanabilecei belirtilmektedir. Yine ayn yasann 13. maddesinde, kiinin Ermeni
soyundan gelmesi [is Armenian by origin is of Armenian ancestry]durumunda, ki
buradan Ermenistan vatanda anne ya da babadan domak kastedilmemi olup,
belirtilen durum ayr bir maddede ele alnmtr; Ermenistan vatandalna hak
kazand belirtilmektedir. Baka bir ifadeyle, Erivan belki anayasasnda aka rka
dayal bir yurttalk tanm yapmamaktadr ancak rk faktr, tek bana Ermenistan
vatandal kazanmak iin yeterli bir unsur olabilmektedir.
Ermenistan vatandalk kanununun (1995), demografik faktrler veErmenistandaki dk yaam kalitesi nedeniyle ift vatandala geni bir serbesti
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
29/210
23
tanmas ya da vatandalk kabullerinde esnek davranmas doal kabul edilmelidir.
Bununla birlikte, Ermeni etnisitesiya da Ermeni soyundan gelmek, Ermeni kkenli
olmakgibi ifadeler, kinci Dnya Sava ncesinde ve esnasnda yaanan trajediler
de dnldnde rktc grnmektedir. Zira, vatandala hak kazanmak iin
Ermeniceye hakim olmak dahi; Ermeni soyundan gelmek koulundan ayr bir
maddede ele alnm; bylece Ermeni soyu ya da etnisitesi ifadesinin; Ermenice
konuan bireyler karmna indirgenmesi de hemen hemen olanakszlamtr
(Ermenistan vatandalk kanunu, 1995).
Ermenistan Bamszlk Bildirgesi de (1990), resmi kaytlarda Ermeni
milliyetiliinin incelenmesi ynnde nemli rneklerden biridir. Anlan bildirge de,
diaspora Ermenilerinin Ermenistan Cumhuriyeti vatandal hakkna sahip olduunubelirtmekte ancak net birdiaspora Ermenileritanm yapmamak suretiyle, snr aan
ve rksal faktrler ieren Ermeni milliyetiliinden izler tamaktadr kanaatindeyiz.
Ayrca, politik psikoloji literatrnde nemli bir yer tutan ve yas tutulmam,
kolektif bir saplant haline getirilmi ve esasndan uzaklaarak dmanca bir hal
alm psikososyal travma eklinde tanmlanabilecek olan seilmi travma
faktrnn ve revizyonizmin de; Ermenistan Bamszlk Bildirgesinde yansmas
olduu dnlmektedir. Bildirgenin 11. maddesi, Ermenistan Cumhuriyeti,OsmanlTrkiyesi ve Bat Ermenistanda 1915 soykrmnn uluslararas tannmaya
kavumas amacn destekler ifadesine yer vermektedir (Ermenistan Bamszlk
Bildirgesi, 1990).
Kanmzca yukardaki ifade, barndrd iki husus bakmndan dikkatle
incelenmeye deer grlmelidir. Sz konusu hususlardan ilki, bamszlk bildirgesi
gibi; ulusal karakter ile bamszlk azim ve kararlln vurgulayan bir dokmanda
1915 soykrm iddialarna yer verilmi olmasdr. Buradan hareketle denilebilir ki,soykrm faktr Ermeni toplumu asndan 1948 Soykrm Suunun nlenmesi ve
Cezalandrlmas Szlemesiyle tanmlanan ve insanla kar ilenmi bir su olan
genocide eylemini aarak; ulusal kimlii oluturan takntl bir kolektif maduriyet
psikolojisi haline gelmitir. Bitmeyen yas olarak da adlandrlabilecek ve salkl bir
tepki olmaktan olduka uzak olan sz konusu durum, aklcln nne sklkla
geebilmektedir (Volkan, 1999; evik, 2009). Dolaysyla, Ermeni politik sekinlerinin,
soykrm iddialarn srekli gndemde tutarak saldrgan bir tutum sergilemeleri,nitelikleri daha nce vurgulanan Ermeni milliyetiliinin canl ve arzu edilen
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
30/210
24
radikallikte tutulmasna hizmet ederken; dier yandan da, maduriyet psikolojisinin
yaratt ruh halinin toprak talepleri gibi aklclk ve gerekilikten olduka uzak
tutumlarn gelitirilmesine neden olabilmektedir.
Belirtilmesi gerekli grlen ikinci husus da, halihazrda Trkiye Cumhuriyetininegemenlik alan olan bir blgeden Bat Ermenistan olarak sz edilmesidir
(Ermenistan Bamszlk Bildirgesi, 1990). Bu alma, belirtilen hususta farkl bir
yaklam ortaya koymaya alacaktr. Zira, Trkiyede ilgili alanda yaplan
almalarn hemen tm, hakl gerekelerle, sz konusu ifadenin barndrd
saldrgan yaklama odaklanmaktadr. Anlan saldrgan yaklam irdelenecek olmakla
birlikte; Bat Ermenistan ifadesinin ok daha karmak kodlar ierdiini sylemek
mmkndr.ncelikle belirtilmelidir ki, bu almann ortaya koyduu 16. yzyla kadar
uzanan tarihsel demografik veriler, blgenin nfus ekseriyeti bakmndan Bat
Ermenistan olmadn aka ortaya koymaktadr. Bununla birlikte, yine bu
almada yer verildii zere Nuh Peygamberin gemisinin Ar Danda olduuna
inanlmas ve Ermeni toplumunun Nuh Peygamber ile bulunduunu ileri srd soy
ba; rasyonel ltler ierisinde ancak mitolojik bir deer ifade etmekte ve belki de
kltrel antropoloji aratrmalarna konu olabilecek nitelikleri barndrmaktadr.
Binlerce yl ncesine uzanan mitolojik efsanelere ya da bir veya birka
milenyum ncesinin sosyopolitik ve demografik koullarna dayanlarak; 21. yzyl
uluslararas sisteminde ulus devletlerin snrlarn yeniden belirlemek; herhalde hibir
toplumun sahip olamayaca bir politik ayrcalktr. Ayrca, Ermeni siyasi sekinleri ve
entelektellerinin; evrelerindeki ulus ve topluluklarn da mitolojilerinin olduunu, bir
ya da birka milenyum ncesinde bugn bir ksm kendi ulusal egemenlik alanlar
dnda kalan corafyalarda yaadklarn ve Ermenistan Bamszlk Bildirgesineyansyan tutumun sakncal bir rnek tekil ediyor olabileceini gz nnde
bulundurmalarnn zaruri olduu dncesindeyiz.
Sonu olarak belirtilmelidir ki, Ermeni milliyetiliine ynelik Trk literatrnde
bulunan; maduriyet psikolojisi, etnisite vurgusu, snr aan nitelikler, ofansif realist
tutum gibi faktrlerin mevcudiyetinin yan sra bu almann tespiti, tm bu niteliklerin
Erivann tavr ve devlethalk (ki halk ifadesi yurttalk ile snrl deildir) arasnda
karlkl etkileimle ortaya kan sert, gvenlik odakl ve resmi nitelii de haiz birmilliyetilik anlaynn var olduudur. alma genelinde de yinelenebilecei zere,
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
31/210
25
gerek Karaba sorununun zmnn ve gerekse TrkiyeErmenistan ilikilerinin
normallemesinin nndeki en byk engel olarak anlan anlayn bulunduu
deerlendirilmektedir. Zira, sz konusu paradigma deimedii srece bar sreci
salt hukuki garantiler ve pragmatik sonular zerine kurulacaktr ki; rnein 195960
LondraZrih Antlamalarnn gl garantilerinin Kbrstaki statko zerinde ne
denli bir koruma salayabildii veya Lozann Ege Adalarnn silahszlandrlmasn
ne lde temin edebildii bu hususta anmsanmaldr kanaatindeyiz.
Snr aan ve Irksal Faktrlereren Ermeni Milliyetilii Dngs
Baka bir anlatmla, toplumlar arasndaki psikopolitik zemin
normalletirilmeden hukuki, askeri ya da politik dzenlemelerin salayaca
garantilerin konjonktrel koullara fazlasyla baml olaca ve ilikilerde istikrar
adna yeterince gl teminatlar veremeyecei dnlmektedir.
Bu nedenle Trk entelektellerinin zellikle alm srecinde fazlasylazeletirel bir tavr gelitirdii deerlendirilmektedir. Zira Trkiyenin statkoculuk ile
suland11 bir dnemde; Azerbaycann topraklarnn igal edildii ve Trkiye
Cumhuriyeti topraklarnn bir blmnn Bat Ermenistan olarak adlandrld,
Ermenistan vatandal iin Ermeni soyu faktrnn bir kabul koulu olarak
deerlendirildii statkonun, Erivann ngrd bir sonu olduu unutulmamaldr.
11
Uluslararas ilikiler terminolojisi statkonun korunmas eilimine (statkoculuk) doal ve genel birolumsuz moral anlam yklememektedir. Sz gelimi, barl bir ortamda statkocu olmak; barsalayan parametrelere ilikin sreklilik iradesi anlamna gelebilecektir.
ERVANYNETM
ERMENSTANKAMUOYU
DASPORA
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
32/210
26
2.3. Ermenistan Gvenlik Anlay ve Tehdit Algs
Bu blm erevesinde yant aranacak olan temel sorulardan biri, Ermenistan
ynetici sekinlerinin ve devletinin blgeyi ve sistemi gvenlik balamnda nasl
algladdr. ncelikle belirtilebilir ki, Erivann son derece hassas ve fazlasyla
kukucu bir gvenlik algs bulunmaktadr. Birok nitelii ile ofansif realist12 bir
uluslararas ilikiler paradigmasnn varln hissettiren sz konusu yaklam;
rnein, Trkiyenin Azerbaycan ile stratejik ortaklk gelitirmesini temel tehdit olarak
alglamaktadr (Ermenistan Ulusal Gvenlik Strateji Belgesi, 2007; Ermenistan Askeri
Doktrini, 2007).
Gvenlik ve stratejiye ilikin teorik yaklamlarda genel kabul grd zere,
ulusal gvenlik strateji ya da siyaset belgeleri daha makro yaklamlara yer verirken;
askeri doktrin ve ulusal savunma doktrini gibi dokmanlar ise konular
detaylandrmakta ve zel alanlara indirgemektedir (Bartholomees [ed], 2008). Erivan
da son dnemde hazrlad belgeler ile yukarda aktarlan kural bozmamakla
birlikte; Karaba sorunu, Ermenistana ynelik izolasyonlar ve TrkiyeAzerbaycan
stratejik ortakl ile Azerbaycann askeri modernizasyon faaliyetlerine gvenlie
ilikin hemen her resmi belgede yineleyerek yer vermektedir. Kimi blmlerinin tekrar
eden yaknma ve kayglar silsilesinden olutuu sylenebilecek Ermeni gvenlik
strateji belgeleri ve doktrinleri; uluslararas sistemi ve sistemin gerek devlet, gerekse
uluslararas ve ulus tesi gl aktrlerini, entegrasyon yolu ile kazanlacak
gvenlik garantileri olarak grmektedir. Ayrca sz konusu belgenin, Ermenistan
Devleti tarafndan uygulanacak her politikaya bizzat temel tekil edeceini
belirtmesi de, Ermenistan anlamak hususunda olduka geerli bir referans nitelii
tadn ortaya koyar niteliktedir (EUGSB, 2007).
Yukarda belirtilen tablo erevesinde, Erivann kendisini Trkiye ve
Azerbaycan tarafndan, zellikle Karaba odakl paranoid bir blgesel tehdit
atmosferinde hissettii; Rusya ile stratejik ortaklk, ABD ve AB ile uzak komuluk
ilikileri, bar gc operasyonlar ile AB ve NATO gibi kurumlarn hemen her
programna itirak etmek suretiyle entegrasyon srelerinin glendirilmesi ve
12 Tehdit alglamalarn dorudan meydan okumalara deil, muhatabn greli olarak glenmesineodakl gelitiren realist uluslararas ilikiler paradigmas
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
33/210
27
diaspora araclyla gvenlik endielerini dengeleme yoluna gittii
deerlendirilmektedir.
Ayrca Ermenistan Ulusal Gvenlik Strateji Belgesinin (EUGSB) (2007),
Ermeni diasporasnda ulusal ve kltrel kimliin zayflamasn ulusal gvenlieynelik bir d tehdit kategorisinde deerlendirmesi dikkat ekicidir. Erivann snr
aan ve rksal faktrleri de ieren resmi milliyetilik anlay erevesinde;
Ermenistan snrlar dnda yaayan, bulunduklar lke ve uluslararas kamuoyunu
etkileme kabiliyeti bulunan tm Ermeni kkenli topluluklar ve bireyler, birer ulusal
gvenlik garantisi olarak deerlendirilmektedir.
Ayn ekilde EUGSB (2007), ulusal gvenlie ynelik i tehditler blmnde
ulusal moral unsurlar ve vatanseverlik anlay iin ncelikle aileyigrevlendirmekte; ulusal ideallerin yeterince farknda olunmamas ve ulusal
kimliin yanl yorumlanmasn birer i tehdit olarak snflandrmaktadr. Dolaysyla
resmi milliyeti sylem ve paradigmann EUGSBde teknik bir anlam kazanarak
gzlemlendii sylenebilir.
Ermenistan Askeri Doktrini (2007) temel olarak:
Azerbaycann askeri modernizasyon faaliyetlerini,
TrkiyeAzerbaycan stratejik ortakl ve sz konusu ilikinin ortaya
koyduu gelimeleri,
zolasyonlar d tehditler olarak tanmlam; kitle imha silahlarnn
yaylmas, uluslararas terrizm gibi bu tr belgeler asndan konjonktrel retorik
olarak tanmlanabilecek hususlara da yer vermitir.
Bununla birlikte Ermenistan Askeri Doktrini (2007) asndan asl dikkat ekici
olan hususun askeri gvenlii salayan unsurlarn belirtilmesi srasnda ortaya ktdnlmektedir. Doktrin, sz konusu unsurlar:
mkan ve kabiliyeti bakmndan yeterli dzeyde bulunan bir silahl kuvvetler,
Askeri gvenlik alanndan ibirliine uygun koullar yaratacak uluslararas
entegrasyon sreleri,
Blge lkeleri ile silahl atma riskini azaltacak faktrler ile
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
34/210
28
BM, NATO, KGA, AGT gibi uluslararas figrlerin blgedeki istikrar
glendiren faaliyetleri eklinde sralamaktadr.
Yukarda ortaya konulan durumdan anlalaca ve daha nce de belirtildii
zere, Erivann, askeri doktrin gibi teknik bir belgede dahi; uluslararas kurululara veentegrasyon srelerine silahl kuvvetleriyle birlikte bir gvenlik garantisi olarak atfta
bulunmas, Ermenistan stratejik kltrnn uluslararas sistemin bizatihi kendisini bir
gvenlik aktr olarak alglad ve uzak komuluk ilikilerini blgede Azerbaycan ve
Trkiyeyi dengelemek iin kulland dnlmektedir.
Ermenistan Tehdit Sistem Algs
Erivan ynetiminin gvenlik algs iin bavurulabilecek bir dier kaynak da;
Ermenistan Savunma Strateji Belgesidir (2007). Ermenistan Askeri Doktrininin
kapsam dahilinde ancak ikinci ana blmde ve Ermenistan Cumhuriyetinin
Savunma Stratejisi bal ile ele alnan belge, EUGSB ve Ermenistan Askeri
Doktrini gibi Ermenistan Cumhuriyeti ve Dalk Karaba Cumhuriyetinin
UzakKomuluk veEntegrasyonGarantileri
BlgeselTehditler:Trkiye ve
Azerbaycan
ErmenistanUlusal
Gvenlii
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
35/210
29
gvenliklerini bir arada salamay amalayan ve Ermenistann gvenliini
Ermenistan ile snrlamayan bir bak asna sahiptir.
Ermenistan Savunma Stratejisi Belgesinde (2007) gze arpan unsurlar
aada okuyucunun dikkatine sunulmutur:
Sz konusu belge, uluslararas entegrasyon srelerini gvenlik garantisi
olarak nitelemektedir,
Gelecek nesiller iin askerivatansever (militarypatriotic) eitimin
organize edilmesi bir hedef olarak belirlenmitir,
Rusya Federasyonu ve Ermenistan Cumhuriyeti arasndaki ilikilerstratejik
ortaklkeklinde tanmlanm ve sz konusu ilikiye askeri gvenlik ltnde ok
byk nem atfedilmitir,
NATO da, bizzat ad zikredilerek ibirlii hedefiyle askeri ncelikler
kategorisinde ele alnmaktadr,
Ermenistann srekli bir askeri tehditaltnda olduu belirtilmektedir,
Ermenistan Silahl Kuvvetlerinin modernizasyonu, seferberlik kabiliyeti ve
hareketliliine byk nem verilmektedir,
nemli bir Karaba vurgusu yaplmaktadr,
Belgenin z itibariyle savunmac (defansif) bir karakterde olduu
vurgulanmaktadr.
2.4. Ermenistan Stratejik Kltrnde Konsept eitlilii ve Risk
Minimizasyonu
Bu aamada Ermenistan stratejik kltrnn gvenlik algs, Ermenistan
Savunma Strateji Belgesi (2007) ve EUGSB (2007) ile Askeri Doktrin (2007)
kapsamnda genel deerlendirmeyle ele alnacaktr. ncelikle belirtilmelidir ki,
stratejik kltr kavram, uluslararas ilikiler literatrnde yeni saylabilecek bir
olgudur ve genel kabul gren tanmyla; karar alclarn alkanlk ve eilimlerini
yanstmaktadr (Synder, 1977; Keohane, 1984). Bu nedenle, Ermenistan Stratejik
Kltr tanmlamasnn iki ana faktre baml olduu deerlendirilmektedir. Bunlar:
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
36/210
30
Stratejik kltrn gesi olarak belirtilecek hususlarn manpilasyondan ve
bilgi kirliliinden uzak; ulusal karlarn gerekletirilmesini amalayan resmi
belgelerde yer almas ve
Belirgin eilimleri yanstacak ekilde defaten ve kuvvetle vurgulanmalareklinde belirtilebilir.
Ermeni siyasi sekinlerinin stratejik kltrn oluturan temel parametrenin;
youn bir tehdit algs, snrl imkan ve kabiliyetler ile olduka byk stratejik
hedeflerolduu dnlmektedir.
te yandan, strateji teorilerinin hemen hepsinde ngrlen ve Lykke Modeliile
grsel tasarm kazanan, hedeflerin aralar ile orantl olmas ve arahedef
orantszlnn risk faktrn beraberinde getirmesi hususunun, Erivan
konseptlerde eitlilie ve zgnle ittii deerlendirilmektedir (Lykke, 1989dan
aktaran Bartholomees[ed]. 2008).
Baka bir anlatmla Erivan olduka kt durumdaki ekonomisine ve snrl
ulusal g unsurlarna karn, Trkiye gibi bir lkeye kar agresif politikalar
izleyebilmekte, Azerbaycan topraklarnn yaklak %20sini igal altnda tutabilmekte
ve ulusal hedeflerini revizyonist amalar kapsamnda belirleyebilmektedir. Kanmzca
aralar ile hedefler arasnda oluan uurum ya da risk faktrn dengelemek
amacyla da; Rusya Federasyonu, AB yesi lkeler, ABD, NATO, Kolektif Gvenlik
Antlamas rgt gibi birok unsur ile e zamanl ve farkl niteliklerde ilikiler
gelitirmekte; atmac ve barl gvenlik stratejilerine e zamanl olarak
bavurabilmektedir.
KAYNAKLAR KONSEPTLERHEDEFLER
STRATEJ
RSK
Lykke Modeli
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
37/210
31
Sz konusu ilikilerin gelitirilmesinde kilit faktrn diaspora olduu
dnldnde; ulusal balar ayakta tutan soykrm seilmi travmas , romantik
milliyetilik gibi unsurlarn Ermeni stratejik kltrnn bir paras olduu sylenebilir.
Ermenistan d politikas ve gvenlik stratejilerinin balca karakteristik
zelliinin etkin bir ok tarafllk olduu gzlemlenmektedir. Anlan ok tarafllk salt
iliki gelitirilen partnerlerin eitliliinde deil, gelitirilen ilikilerin niteliinde de
mevcuttur. rnein kimi Gney Amerika lkeleri (rn. Arjantin) soykrm iddialarnn
uluslararas kabul grmesi hususunda kullanlrken; Rusya Federasyonu (RF) askeri
gvenlik asndan bavurulan taraf olmaktadr. Bu durumun kendisini ulusal
savunma anlaynda gsterdii; RF ile stratejik ilikilerden, entegrasyon srelerine
kadar birok unsurun, Ermenistan Silahl Kuvvetleri gibi ulusal savunmann birer
aktr kimliinde kabul edildii bilinmektedir.
Yukarda aktarlan durumun Erivan asndan balca getirileri arasnda;
Minsk Grubu rneinde de mahede edilebilecei zere; Ermenistann
komularyla yaad sorunlarn uluslararaslama gibi bir sonuca evrilmesi
gsterilebilir. Bu nedenle Trkiyenin alm srecinin sadece Ermenistan ile Trkiye
arasnda kalamayaca deerlendirilmektedir.
Erivan&Diaspora:Snrl
Olanaklar
Karaba SorunuSzde soykrm
iddialarTrkiye
Azerbaycan StratejikOrtaklzolasyonlar
YOUN RSK FAKTRVE
KONSEPTLERDE
ETLLK
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
38/210
32
Erivann Ulusal Savunma Aktrleri Algs ve Konseptsel eitlilik
2.4.1. Ermenistan Stratejik Kltr Inda Trkiye in Deerlendirme
Yukarda sunulan durumun, Ermeni stratejik kltrnde etkin ve youn birrisk
minimizasyonuanlayna iaret ettii dnlmektedir. Bununla birlikte anlan risk
minimizasyonu ulusal kaynaklar gz nnde bulundurularak hedeflerin belirlenmesi
aamasnda deil; kaynaklar ile uyumsuz hedeflere ulamak amacyla konseptlerin
eitlendirilerek glendirilmesi suretiyle gerekletirilmektedir. Bu teorik
deerlendirmenin, son dnem TrkiyeErmenistan ajandasna olas ve mevcut
yansmalar aada belirtilmitir:
Ermenistann diaspora ile balarn kaybetmemesi iin Ermeni kimliini
romantik milliyeti ve kolektif bir maduriyet psikolojisi ile rlm unsurlarla
beslemesi kanlmazdr. Dolaysyla alm sreci baarya ulasa dahi, kendi snrl
alannda kalaca ve soykrm iddialar zerinde beklenen etkiyi vermeyeceingrlmektedir,
ULUSLARARASI
ENTEGRASYON
SRELER
ERMENSTANSLAHLI
GLER
RUSYA LE
STRATEJK
ORTAKLIK
ULUSAL
SAVUNMA
ANLAYII
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
39/210
33
Ermenistan Cumhuriyetinin tm st dzey gvenlik dokmanlarnda
belirtildii zere; TrkiyeAzerbaycan stratejik ortaklnn bizatihi kendisi ncelikli bir
tehdit faktr olarak alglanmaktadr. Dolaysyla alm sreci, olas baarszlk
durumunda dahi, AnkaraBak hattnda yaratt gven bunalm nedeniyle
Ermenistan ulusal gvenlik nceliklerine yarar salayabilecek niteliktedir. Bu
balamda, TrkiyeAzerbaycan stratejik ortaklnn baka bir anlatmla iki devlet bir
millet anlaynn sona erdii kimi nemli Ermeni analistler tarafndan dile
getirilmektedir. Bir tespit kadar temenninin ifadesi gibi grnen sz konusu
deerlendirmeler nda, Trkiye ve Azerbaycann ayn anda greli yalnzlamas;
Ermenistana hem Karaba hem de soykrm iddialar gibi iki hayati gndem
maddesinde nemli stratejik stnlkler salayacaktr.
Alm srecinin baarya ulamas halinde ise snrn almas zayf bir
akarsuyun okyanus balantsna kavumas tasarmn anmsatrekilde greli olarak
Ermenistann sosyoekonomik durumunu iyiletirecektir. Byle bir olasln iki
potansiyel sonucu olmas beklenmektedir; bunlardan ilki, diasporaya olan ekonomik
bamlln azalmasyla Erivandiaspora ilikilerinin gevemesi; dieri de Erivan
diaspora ilikilerinin etnik doas gerei asla geveyemeyecei kabulnden
hareketle, Ermenistann hedefleri ile orantsz kaynaklarn hzla takviye etmesidir.
Dolaysyla Ankara asndan yaamsal olduu dnlen husus, Ermenistan ulusal
g unsurlarn olduka takviye edecek byle bir gelimeye koul olarak soykrm
iddialar ve Karaba sorununun zm hususunda mutlak ve balayc garantiler
alnmas; baka bir anlatmla Erivann stratejik hedeflerinin dnme
zorlanmasdr.
Trkiyenin ve uluslararas toplumun, alma paralel olarak ald ve
alaca tavr ile birlikte Azerbaycann Karabaa ilikin halihazrda zayf olan askeri
seenekleri ksa ve orta dnemde hemen tmyle gndemden decektir. Byle bir
durumda Ermenistan, ok nemli ulusal gvenlik tehditlerinden ayn anda kurtulmu
olacaktr. Dolaysyla almn neoliberal ve plralist uluslararas ilikiler kuramlarnda
grlebilecei zere kazankazan prensibi sonucu sfr toplamdan farkl, dengeli bir
sonula baarya ulamas; Trkiyenin de nemli ulusal gvenlik tehditlerinden
kurtulmas ile mmkn olabilecektir. Bu nedenle Ankarann AB sreci gibi ok
faktrl karmak denklemlerde oluturaca beklentilerden ok, somut ve ak
taahhtler ile kazanmlara gereksinim duyduu sylenebilir. Baka bir anlatmla
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
40/210
34
Ankarann kazanlar, Erivann kazanlar kadar nemli, ayn dnemler ierisinde
gerekleebilecek nitelikte ve sonular bakmndan denk olmaldr.
2.5. Alm Srecinin Dier Aktrler, Kresel ve Blgesel Parametreler
Asndan Deerlendirilmesi
Trkiye ve Ermenistan Dileri Bakanlklar tarafndan 31 Austos 2009
tarihinde ilan edilen diplomatik ilikilerin balatlmas ve ilikilerin gelitirilmesine dair
protokollerin parafe edilerek imza srecinin balatlmas ile TrkiyeErmenistan
yaknlamasnda nc aamaya girildii deerlendirilmektedir. Konuya ilikin
parametrelerin Amerika Birleik Devletlerinin Avrasyadaki konumu, Hazar Denizi,
Orta Asya ve Kafkasya blgelerinin enerji arz ve gvenlii balamnda ve Rusya
Federasyonu bata olmak zere glenen aktrlerin sz konusu corafyadaki varlkve giriimleri eklinde sralanabilecek bir takm faktrleri temel alarak ekillendii
gzlemlenmektedir.
Trkiyenin son dnemde komu corafyalarda uygulad ve komularla sfr
sorun ve sorunlu blgelerde arabulucu ve yapc rol oynama retorii zerine
kurulan d politikas, sz konusu deikenler ile balantl olarak deerlendirilmelidir.
Drt snr komusu lkenin ile nemli sorunlara sahip olan Ermenistann,
sz konusu sorunlardan ekonomik ve siyasi anlamda olduka olumsuz ynde
etkilendii bilinmektedir. Bu durum, Ermenistanda sosyoekonomik sorunlar
tetkikleyerek yaam standartlarn olduka drmektedir.
Erivana Washingtondan ya da Avrupadan bakldnda:
Rusya Federasyonu ve ran ile gelitirdii olduka yakn ilikileri,
Jeopolitik olarak Batdaki lkelerle olan bann, zellikle Trkiye ile olan
snrnn kapal olmas nedeniyle zayf kalmas,
Enerji nakil ve ulam hatt projelerinin anlan sorunlar nedeniyle Ermenistan
saf d brakacak ekilde dzenlenmesinin ekonomik ve gvenlik boyutlarndaki
maliyetleri,
lkenin ekonomik durumunun d politikadaki problemlere bal olarak
geliememesi ve dolaysyla kreselleme sreci ile btnlemenin salanamamas
gibi faktrler en hassas sorunlar olarak sralanabilecek niteliktedir.
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
41/210
35
Amerika Birleik Devletleri ve Avrupada bulunan stratejik aratrma ve dnce
kurulularnn yaklamlar ve sz konusu lkelerin resmi organlarnn Gney
Kafkasya ile ilgili raporlar incelendiinde; blgeye yaklam biimlerinin Moskovann
blgedeki varl ve uygulamalarna endeksli olduu gzlemlenmektedir (Nichol,
2009).
2008 ylnn Austos aynda Rusya ile Grcistan arasnda yaanan kriz ve
scak atmann ardndan TrkiyeErmenistan yaknlamasnn, ABD ve Avrupa
merkezli cesaretlendirme giriimleri ile paralel olarak hz kazanmas anlamldr.
Baka bir anlatmla Grcistanda yaanan atma ile AnkaraErivan ilikilerinin
yeniden tesisi ve gelitirilmesi ynndeki uluslararas isten ve basknn arasnda
nemli bir korelasyon olduu dnlmektedir.Teknik olarak, Rusya ile Grcistan arasnda kan kriz ve Siloviklerin13
ynetimindeki Moskovann askeri mdahalesi, blgedeki jeopolitik dengeleri radikal
biimde deitiren bir gelime deildir. Aksine, analizimiz sz konusu
mdahalenin, blgede halihazrda deimi olan dengelerin bir sonucu ya da
bir ilan olduu ynndedir. Amerika Birleik Devletlerinin Afganistan ve Irak
savalarnda harcad efor, ran ile olan sorunlarn scak atmaya evrilme
potansiyelini muhafaza etmesi, Talibann yksek paramiliter kapasitesi vePakistann Afganistana dramatik yansmalar olan ciddi bir gvenlik problemine
dnmesi; Washingtonun ve Pentagonun Kafkasyadaki yeteneklerini ve hareket
serbestisini nemli lde snrlayc niteliktedir.
Anmsanacak olursa, Ukraynadaki turuncu devrim, Rus politik sekinleri
tarafndan, aka, CIA tarafndan gerekletirilmi bir mdahale olarak
nitelendirilmitir. Mteakip dnemde Kosovann bamszlnn tannmas,
Rusyann ak ve sert ekilde kar kt gelimelerden bir dieridir. Yukardakigelimeler ve benzerleri dolaysyla karlarnn sistematik olarak ihlal edildii ve
stratejik yeteneklerinin snrlandrld algsna sahip olan Moskova, Grcistanda
gerekletirilen askeri operasyon ile hem misilleme kapsamnda sert g unsurlarna
bavurma eilimini, hem de bu zeminde silahl kuvvetlerinin operasyonel
yeteneklerini ortaya koymu grnmektedir.
13 Vladimir Putin liderliindeki Rus Gvenlik Brokrasisi kkenli elitlere verilen genel addr. 2000ylndan itibaren sistematik olarak Moskovada siyasi iktidar domine ettikleri bilinmektedir.
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
42/210
36
Sz konusu kriz, Rusyann blgede atmac gvenlik stratejilerine
bavurabilecek dzeyde askeripolitik yetenekler ile Silovikler dolaysyla byle bir
eilime sahip olduunun ve Kafkasyadaki g dengesinin Moskova lehine
bozulduunun en nemli emaresi olarak deerlendirilmektedir. ABD asndan Kuzey
Kafkasyada ve Rusya snrlar iinde yararlanlabilecek ayrlk tutum
sergileyebilecek blgeler olmasna karn, ksa vadede, Rusyann askeri yntemleri
de kullanarak byle bir giriime frsat tanmayaca ngrlmektedir (Friedman,
2009).
Amerika Birleik Devletlerinin Rusya ile yaad rekabet, ranla mevcut
sorunlar ile enerji nakil hatlar ve yeni boru hatt projelerinin, salt Grcistan
topraklarndan gei salanacak ekilde stratejik koullarn devam etmesinin nedenolaca riskler deerlendirildiinde; Trkiye-Ermenistan yaknlamasn destekleyici
transAtlantik abalar anlalabilir nitelik kazanmaktadr.
Amerika Birleik Devletleri ve Avrupa lkelerinin stratejik ncelikleri iinde,
Avrupaya iletilen doal gaz aknn kaynaklarn eitlendirmek ve Avrupa
lkelerinin doal gaz temininde Rusyaya olan bamlln azaltmann nemli bir yer
tuuttuu kukusuzdur. Trkiye ile Ermenistan arasnda diplomatik ilikilerin
balatlmasnn ve iki lke arasndaki snr kapsnn almasnn, ErmenistannRusyaya olan bamln azaltacan varsayan kimi deerlendirme ve analizler gz
nne alndnda, uzun vadede Avrupa ile Kafkasya arasnda gerekletirilebilecek
bir takm projelerin, Ermenistann dahil olaca bir dzenlemeyle hayata geirilmesini
beklemek olasdr.
Trkiye zerinde mevcut baz enerji nakil hatlarnn proje ve yapm
aamasnda edinilen tecrbeler, Amerika Birleik Devletleri ve Avrupa lkeleri iin,
yeni hayata geirilecek projelerin gerekleme srelerinde yeni uygulamalara nedenolacak niteliktedir. Boru hatlar projelerinin yksek maliyetli oluu, Kafkasya ile
Trkiye zerinden Avrupaya uzanmas hedeflenen hatlarn uzunluu ile birlikte
deerlendirildiinde, sz konusu projelerin hem ekonomik hem de gvenlik maliyetini
azaltacak yeni nlemler alnmasna neden olabilir. Bak-Tiflis-Ceyhan petrol boru
hattnn proje ve yapm aamasnda karlalan kimi zorluklar sz konusu analizin
tutarlln glendirmektedir (CSIS, 2009).
Rusya ve baz Orta Asya lkeleri arasnda son yllarda enerji alanndakiibirliine bal olarak ilikilerin gelimesi; Amerika Birleik Devletleri, NATO ve
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
43/210
37
Avrupa Birliinin blgedeki varlk ve etkinliklerinin snrl kalmas potansiyelini
beraberinde getirmektedir. Trkiyenin Kafkasyada Karadeniz Ekonomik birlii
rgt ve Kafkasya birlii ve stikrar Platformu giriimleri ile somutlaan d
politikas, NATOnun Kafkasya ve Orta Asyadaki giriimlerine destek vermesi,
Atlantikin her iki yakasna sz konusu corafyada etkiliin artrlmas bakmndan
nemli bir d politika seenei sunmaktadr.
Washington DC merkezli Stratejik ve Uluslararas almalar Merkezi (CSIS)
tarafndan dzenlenen bir toplantda Zbigniew Brzezinski Trkiyenin Amerika
Birleik Devletleri iin stratejik neme sahip olmasnn nedenlerini u ekilde
sralamtr: (1)Trkiye gerek ve denenmi bir mttefiktir. (2) NATOnun jeostratejik
olarak anahtar neme sahip bir yesidir. (3) Avrupa Birlii yeliine adaydr. (4)Mslman bir demokrasidir. (5) Blgede istikrar salayc bir faktrdr. (6) srail ile
yapc ibirlii iindedir. (7) ran zerinde pozitif etkisi vardr. (8) Eski Sovyetler
Birliinin Trke konuan lkeleri iin bir rnektir. (9) Azerbaycan ve Ermenistan
arasnda arabuluculuk yapan bir lkedir. (10) Avrupann enerji kaynaklarn
eitlendirmek iin bir balantdr.14
Ankarann Erivan ile diplomatik iliikileri tesis etmesinin, yukarda sralanan
sebepler ile balantl olarak, Washingtonun stratejik ilgisi dahilinde olmaskanlmazdr. Bu balamda, medya ve dnce kurulularnda ska tartlan bir
konu olan Trk d politikasnn, kimi ayrma noktalarna karn, Amerika Birleik
Devletlerinin Trkiyeye komu corafyalardaki projeksiyonlar ile nemli
paralelliklere sahip olduu dnlmektedir.
Dileri Bakan Davutolu tarafndan Trkiyenin yeni dzenin kurucusu
olacann aklanmas, yukarda sz edilen deerlendirmeler balamnda ele
alndnda, anlam kazanmaktadr. Amerika Birleik Devletlerinin Iraktan askerekme takvimini aklam olmas ve stratejik odan AfPak (AfganistanPakistan)
denklemine kaydrm olmas da dikkate alndnda; Ermenistan ile diplomatik
ilikilerin tesisine ynelik giriimlerin, nc taraflar ile olan ilikilerle de balantl bir
byk stratejinin (Grand Strategy) paras olduu izlenimi edinilmektedir.
Kanmzca, Trk d politikasnn istikrar salama temelinde lanse edilen
nitelii ve Trkiye-Ermenistan yaknlamasnn, ABD tarafndan yukarda bahsi geen
14 Sz konusu konuma ve toplant iin bkz. http://csis.org/multimedia/video-turkeys-evolving-dynamics-strategic-choices-us-turkey-relations , Eriim Tarihi: 25 Eyll 2009
7/30/2019 TRKYE - ERMENSTAN YEN DNEM M
44/210
38
parametreler balamnda deerlendirildiini ngrmek yanl olmayacaktr. Daha
ak bir anlatmla, konu Washington asndan sz konusu deikenler temel alnarak
deerlendirildiinde, her yl Nisan aynda Ermenistan-Ermeni Diasporas ile Trkiye
arasnda kalmak, negatif etkileri haiz ve almas gereken bir durum grnmndedir.
ABD ile birlikte Minsk Grubunun e bakanlklarn yrten Fransa ve Rusyann
konumlar da dikkate alndnda, Trkiye-Ermenistan denkleminin karakteristii, bir
ikili iliki sistematiinden ok, geni etkileri olan uluslararas bir soruna karlk
gelmektedir.
Kafkaslardaki dengelerin anlalabilmesi iin, ran zerinde dikkatle durulmas
gereken temel aktrlerden biridir. Sz konusu dengelerin oluumunda rann
nemsedii blgesel ortan ise Ermenistan olduu dnlmektedir. ran veErmenistan, dier komularyla yaanan skntlar ve blgesel gelimeler karsnda
birbirlerini politik ve ekonomik zeminde d dnyaya alan kap olarak
grmektedirler (elikpala, 2009). Tahran ynetimi Erivan Kafkaslardaki etkinlik
alan ve giri noktas olarak deerlendirirken; Ermenistann ran kapal snrlar ve
sorunlu komulardan kurtulu yolu olarak grd dnlmektedir. ran
bamszln Eyll 1991de ilan eden Ermenistan 25 Aralk 1991de tanm, iki
lke arasndaki resmi ilikiler 9 ubat 1992 de balamtr.
Tahrann Ermenistan perspektifi incelendiinde;
E
Recommended