4. Εικαστικές Τέχνες και Μουσική στο Βυζάντιο

4. Εικαστικές Τέχνεςκαι Μουσική

Μπακάλης Κώστας: history-logotexnia.blogspot.com

Όροι-κλειδιά

ενότητας

Βασιλική με τρούλο,

γλυπτική,

ζωγραφική,

ψηφιδωτά,

μικρογραφία,

μικρογλυπτική,

μικροτεχνία,

Νομισματική.

ΤοχριστιανικόιδεώδεςκαιητέχνηΤο νέο χριστιανικό ιδεώδες ζωής

δεν άλλαξε στην αρχή τιςεξωτερικές μορφές της τέχνης, όμως άλλαξε την κοινωνική τηςλειτουργία. Για τον αρχαίο κόσμο, ένα έργο τέχνης είχε σημασία

πρωταρχικά αισθητική, αλλά γιατον χριστιανισμό η σημασία τουείναι ολότελα διαφορετική [...]. Οδιδακτικός της χαρακτήρας είναιτο πιο τυπικό γνώρισμα της

χριστιανικής τέχνης.A. Hauser, ΚοινωνικήΙστορίατης

Τέχνης, τ. Α', εκδ. Κάλβος, Αθήνα1984, 167-168.

■Μελέτησε προσεκτικά τοπαράθεμα αυτό και, με βάση ταόσα θα μάθεις στη συνέχεια,

προσπάθησε να βρεις στοιχείαπου επιβεβαιώνουν το διδακτικόχαρακτήρα της χριστιανικής

τέχνης.

Α. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

ΡΥΘΜΟΙ ΝΑΩΝ1) Βασιλική με τρούλοή τρουλαία Βασιλική

Αγία Σοφία (6ος αι.)

2) Σταυροειδής με τρούλο(: μορφή ενός σταυρού εγγεγραμμένουσε τετράγωνο) περίοδος Μακεδονικής Δυναστείας.

Παραλλαγές του ναού αυτού είναιΟ αγιορείτικος τύπος με τρεις κόγχες και Ο πεντάτρουλος ρυθμός,

3) Οκταγωνικός τύπος (11οςαι.)

Εξωτερική εμφάνιση ναών: Δεν είναι ιδιαίτερα επιμελημένες και σεμερικές περιπτώσεις δίνουν την αίσθηση τηςπρόχειρης κατασκευής.

Εσωτερική εμφάνιση ναών: Αντίθετα, οι εσωτερικοί χώροι κοσμούνται μετοιχογραφίες, ψηφιδωτά, ανάγλυφεςπαραστάσεις, έργαξυλογλυπτικήςκαιφορητέςεικόνες.

Ερμηνεία διαφοροποίησης: Επειδή η λατρεία της χριστιανικής θρησκείας, σε αντίθεση με την αρχαία θρησκεία, τελείταιστο εσωτερικό των ναών.

Όταν ο χριστιανισμός έγινε επίσημη θρησκεία, παρουσιάστηκε η ανάγκη και για μια νέατέχνη, που θα ήταν χριστιανική. Η τέχνη αυτή βασίστηκε σε παλιότερες μορφές τέχνης:στην κλασική ελληνική, την ελληνιστική και τη ρωμαϊκή. Κύριο χαρακτηριστικό τηςαυτή την περίοδο ήταν η ανάμιξη και ο συνδυασμός διαφορετικών στοιχείων.Στην αρχή οι πρώτοι χριστιανοί συγκεντρώνονταν για τη λατρεία στις κατακόμβες. Ότανο χριστιανισμός έγινε νόμιμη θρησκεία άρχισαν να χτίζονται πιο μεγαλοπρεπή κτίρια. Οιεκκλησίες που χτίζονται τον 4ο–6ο αιώνα χωρίζονται σε δύο βασικούς τύπους: στιςροτόντες (περίκεντρα κτίρια) και στις βασιλικές. Τέτοιες εκκλησίες βλέπουμε σε όλες τιςπεριοχές της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

Η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου (Ροτόντα) στη Θεσσαλονίκη. Το κτίριο

χτίστηκε τον 4ο αιώνα ως μαυσωλείο του Ρωμαίου αυτοκράτορα Γαλέριου. Στη συνέχειαέγινε χριστιανική εκκλησία και αργότερα τζαμί. Σήμερα είναι μουσείο. Επίσηςλεπτομέρεια από τον ψηφιδωτό διάκοσμο της Ροτόντας. 4ος αιώνας.

Η Αχειροποίητος στη Θεσσαλονίκη. Η εκκλησία αυτή είναι μιααπό τις παλιότερες βασιλικές που έχουν διατηρήσει την αρχικήτους μορφή. Μέσα 5ου αιώνα.

Το βασικό αρχιτεκτονικό σχέδιο των βυζαντινών ναών στηρίζεται στο ορθογώνιο

παραλληλόγραμμο σχήμα που είχαν οιβασιλικές, δημόσια ρωμαϊκά κτίσματα.

Βασιλική του Αγίου Δημητρίου, Θεσσαλονίκη.Χτίστηκε στα τέλη του 5ου αιώνα στο σημείο όπου μαρτύρησε ο Αγιος Δημήτριος. Είναιπεντάκλιτη με τέσσερις κιονοστοιχίες και στο εσωτερικό ήταν διακοσμημένη μεπολύχρωμες ορθομαρμαρώσεις. Πολλές φορές προκειμένου να φιλοτεχνηθούν ψηφιδωτέςπαραστάσεις (ύστερα από απαίτηση των δωρητών) αφαιρούνταν κάποιες μαρμάρινεςπλάκες, για να δημιουργηθεί ο κατάλληλος χώρος. Από το εξωτερικό διακρίνονται οιχωριστές στάθμες των στεγών και το εγκάρσιο κλίτος. Το μήκος της εκκλησίας είναι πάνωαπό 55 μέτρα. H εκκλησία κάηκε στην πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης το 1917 καιξαναχτίστηκε αργότερα. Σώθηκαν όμως αρκετά τμήματα του αρχικού ναού.

Εξωτερική πανοραμική άποψη της Αγίας Σοφίας. 6ος αιώνας

Βασιλική με τρούλο ή τρουλαία ΒασιλικήΜε την προσθήκη του τρούλου τον 6ο αιώνα, στην Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης, δημιουργήθηκε ένας νέος ρυθμός, η τρουλαία βασιλική, ο οποίος εξελίχθηκε σταδιακά

σε όλη τη διάρκεια της βυζαντινής ιστορίας.

Αγία Σοφία, αξονομετρικόσχέδιο.

O τρούλος στηρίζεταιεπάνω σε μία στεφάνη που

δημιουργείται από την κοίληπερίμετρο των σφαιρικών

λοφίων* (τα σφαιρικάδηλαδή τρίγωνα που

σχηματίζουν ένα κοίλοτμήμα ανάμεσα στα τόξα, και

τα ανώτερα σημεία τωντεσσάρων τόξων). Τα

τέσσερα τόξα με τη σειράτους ακουμπούν επάνω σε

τέσσερις ογκώδεις, σύνθετους πεσσούς.

Η Αγία Σοφία εσωτερικά. Ηεκκλησία διακοσμήθηκε με πλούσιοτρόπο: Είχε πολύχρωμες μαρμάρινεςκολόνες, οι εσωτερικοί τοίχοιντύθηκαν με πολύχρωμα μάρμαρακαι με πολλά ψηφιδωτά. Η Αγία Σοφίασυνδεόταν στενά με τον αυτοκράτορα. Εδώγινότανηστέψητου,εδώπαρακολουθούσετηλειτουργία ο ίδιος και οι αξιωματούχοι τηςαυτοκρατορικής Aυλής στις μεγάλες γιορτέςτουχρόνου.6οςαιώνας

Ο ναός της Αγίας Ειρήνης στηνΚωνσταντινούπολη, που ανήκει στοντύπο της βασιλικής με τρούλο,αντιπροσωπεύει την αρχιτεκτονική τηςΠρωτεύουσας την εποχή τηςΕικονομαχίας (726-843).http://www.ime.gr/chronos/09/gr/gallery/main/monuments/t1p1.html

Ο ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου στη Νίκαιατης Βιθυνίας αποτελεί ένα από τα πρωιμότεραμνημεία που ανήκουν στον τύπο της τρουλαίαςβασιλικής. Στην εικόνα, κάτοψη από το ναό τηςΚοίμησης της Θεοτόκου στη Νίκαια. Το μνημείο

χρονολογείται περίπου στα 700. Γκιολές, Ν.,ΒυζαντινήΝαοδομία(600 -1204), ΙνστιτούτοτουΒιβλίου

Μ. Καρδαμίτσα, Αθήνα1992, σ. 24, εικ. 6.Επεξεργασία: Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού

Στην τελευταία φάση της Εικονομαχίας, περίπου στα μέσα του 8ου αιώνα, εμφανίζονται οι πρώτες παραλλαγές τουσταυροειδούς εγγεγραμμένου

ναού. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της κατηγορίας αποτελεί ο ναός του ΑγίουΔημητρίου του Kατσούρη στην 'Aρτα. Στην εικόνα, εξωτερική άποψη του ναού από τα

ανατολικά. Mέσα 8ου αιώνα.http://www.ime.gr/chronos/09/gr/gallery/main/monuments/t2ap2.html

Το καθολικό της μονής Μεγίστης Λαύρας, 10ος αι. Άγιον Όρος.

Παραλλαγή του εγγεγραμμένου σταυροειδούς με τρούλο, είναι

οαγιορείτικος τύπος, στον οποίο καταλήγουν σε κόγχες οι τρεις απότις τέσσερις κεραίες του σταυρού: η ανατολική, η βόρεια και η νότια.

Παναγία η Κουμπελίδικη στηνΚαστοριά, άποψη από τα νοτιοδυτικά. 10ος αιώνας. Βέροια, 11η ΕφορείαΒυζαντινών Αρχαιοτήτων. YΠΠO/TAΠ. Φωτογραφικό αρχείοΚ. Λιόντη, Αθήνα. © ΥΠΠΟ. http://www.ime.gr/chronos/09/gr/gallery/main/ monuments/ t9ep2.html

'Aγιος Στέφανος στην Καστοριά, άποψηαπό τα βορειοανατολικά. 10ος αιώνας.

Βέροια, 11η Εφορεία ΒυζαντινώνΑρχαιοτήτων. YΠΠO/TAΠ.

Φωτογραφικό αρχείο Κ. Λιόντη, Αθήνα.© ΥΠΠΟ

http://www.ime.gr/chronos/09/gr/gallery/main/monuments/t9fp2.html

Σε ορισμένες περιπτώσεις κατασκευάζονται τρούλοι και πάνω από κάθε κεραία του

σταυρού, δημιουργώντας έτσι τονπεντάτρουλο ρυθμό.

Η "Νέα Εκκλησία", που έκτισεο Βασίλειος Α', όπως

απεικονίζεται σε μικρογραφίατου 12ου αιώνα, Παρίσι, Εθνική

Βιβλιοθήκη

Στην εικόνα δεξιά η κάτοψη του καθολικού στο μοναστήρι του Οσίου Λουκά και στααριστερά η εκκλησία εξωτερικά. Η εκκλησία είναι τυπικός οκταγωνικός ναός: ο τρούλοςστηρίζεται σε οκτώ στηρίγματα. 11ος αιώνας, Μονή του Οσίου Λουκά (Στερεά Ελλάδα,Νομός Βοιωτίας).

Οοκταγωνικός τύπος, στον οποίο οτρούλος στηρίζεται σε οκτάγωνο, εφαρμόστηκε σε

μερικούς από τους λαμπρότερους βυζαντινούςναούς (Μονή Δαφνιού, Μονή Χίου, Όσιος Λουκάς,

Άγιοι Θεόδωροι Μυστρά κ.λπ.).

http://www.ime.gr/chronos/09/gr/gallery/main/monuments/t9ap1.html

Β. ΓΛΥΠΤΙΚΗ

Άγαλμα του «Καλού Ποιμένα» που βρέθηκε στη Γάζα (Παλαιστίνη). 4ος -- 5ος αιώνας, Μόναχο (Γερμανία), Συλλογή Κρίστιαν Σμιντ.

Δύο μικρά αγάλματα με την Παναγία που κρατάει τοΧριστό βρέφος. 5ος αιώνας, Λονδίνο (Μεγάλη Βρετανία) και

Χερτζλίγια (Ισραήλ), Συλλογή Σλόμο Μουσαϊέφ.

- Δεν ευνοήθηκε από την Εκκλησία (θύμιζε την αρχαία θρησκεία)

– Αρχιτεκτονικός διάκοσμος με έργα γλυπτικής

– Ανάγλυφες παραστάσεις με διακοσμητικά θέματα

Γ. ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ(ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ – ΨΗΦΙΔΩΤΑ –ΦΟΡΗΤΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ)

Τα

ψηφιδωτά

δαπανηρά.

σε

περιόδουςοικονομικής

κρίσης

διακόσμηση

με

τοιχογραφίες

και εικόνες

Κυριαρχούν

σε όλη την

περίοδο τηςβυζαντινής

ιστορίας, με εξαίρεση

την περίοδοτης

Εικονομαχίας.

Αποτελούντις

κυριότερες

μορφές

έκφρασης

στον

εσωτερικό

χώρο.

Τοιχογραφίες και ψηφιδωτά:

• ο Παντοκράτορας, περιστοιχιζόμενος από αγγέλους καιΠροφήτες

ΚΟΡΥΦΗ ΤΡΟΥΛΟΥ

• η Θεοτόκος, ανάμεσα στους αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ

ΑΨΙΔΑ ΙΕΡΟΥ

• οι τέσσερις Ευαγγελιστές

ΛΟΦΙΑ ΤΡΟΥΛΟΥ

• δεσποτικές γιορτές, Άγιοι και Μάρτυρες

ΤΟΙΧΟΙ

Τυπικό σχήμα εικονογράφησης (εποχή Μακεδονικής Δυναστείας):

Μετά την εικονομαχίακαθιερώνεται για την

αγιογράφηση των ναών έναπρόγραμμα κανόνας, πουεφαρμόζεται σε όλους τους

ναούς του βυζαντινούκόσμου, όχι όμως πάντα με

την ίδια ακρίβεια. Κάθε μέροςτου ναού έχει συμβολική

σημασία γι αυτό θα έχει καιειδική εικονογράφηση.

ΚΟΡΥΦΗ ΤΡΟΥΛΟΥ:Ο τρούλος

συμβολίζει τονουρανό με τονΠαντοκράτορα,

περιστοιχισμένο απόαγγέλους ή προφήτες.

Ο τρούλος του καθολικού της μονής Δαφνίου.http://www.haidari.gr/Default.aspx?tabid=184

ΑΨΙΔΑ ΙΕΡΟΥΣτην αψίδα του ιερού η Θεοτόκος, «κλίμαξ δι’

ης κατέβη ο Θεός», ανάμεσα στουςαρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ, άλλοτε

ορθή Δεομένη, άλλοτε καθιστήΒρεφοκρατούσα.

Πιοκάτω, στηναψίδα, εικονίζεταιηκοινωνίατωνΑποστόλωνμετοΧριστόΜέγαΑρχιερέα.

ΘεοτόκοςἜνθρονος

Βρεφοκρατοῦσα (περὶ τὸ 867 μ.Χ.), Ψηφιδωτὸ στὴν ἀψίδα τοῦ ἱεροῦ

βήματος τοῦ ἱεροῦ ναοῦἉγίας ΣοφίαςΚωνσταντινουπόλεως.

ΛΟΦΙΑ ΤΡΟΥΛΟΥΣτα λοφία του τρούλου οι Ευαγγελιστές, που με το κήρυγμά τους ένωσαν τονουρανό με τη γη.

Ο ευαγγελιστής Mάρκος αντιγράφειτο ευαγγέλιο. Παναγία Oλυμπιώτισσατ. 13ου αι. http://www.xanthi.ilsp.gr/istos/walls/htm/toixo_022a.htm

Ο ευαγγελιστήςMατθαίος αντιγράφειτο ευαγγέλιο. Παναγία

Oλυμπιώτισσα τ. 13ου αι.

http://www.ime.gr/chronos/09/gr/gallery/main/monuments/t2dp1.html

Τα γεγονότα που αφηγούνται τη ζωή του Χριστού στηγη, ο Χριστολογικός δηλαδή κύκλος,

απεικονίζονται στην αμέσως κατώτερη ζώνη. Οιπαραστάσεις αυτές, που είναι

συνήθως δώδεκα (Ευαγγελισμός, Γέννηση, Βάπτιση, Υπαπαντή, Έγερση του Λαζάρου, Βαϊοφόρος,

Σταύρωση, Κάθοδος στον 'Aδη, Μυροφόροι, Ανάληψη, Πεντηκοστή, Κοίμηση της Θεοτόκου), τοποθετούνταιστο ναό κυκλικά, κατά τη φορά των δεικτών του

ρολογιού, ξεκινώντας από τον Ευαγγελισμό, πουαπεικονίζεται μπροστά στο ιερό.

Πηγή: http://histoirehistoire.weebly.com/epsiloniotakappaomicronnuomicrongammarhoalphaphiiotakappa972-

pirho972gammarhoalphamumualpha-nualpha974nu.html

Η Ανάσταση του Λαζάρου. Τοιχογραφία του 1280 μ.Χ. Εκκλησία της Παναγίας τουΜουτουλλά - Λευκωσία, Αυγούστα Στυλιανού, ζωγράφος Πηγή:

http://www.hellenica.de/Griechenland/ Zypern/GR/Moutoullas02.html

Στην κατώτερη ζώνη του ναού, που αντιπροσωπεύει τη γήινη σφαίρα, σχεδόν στοίδιο ύψος με τους πιστούς, παριστάνονται ολόσωμοι άγιοι, μάρτυρες, στρατιωτικοί

και μοναχοί.

Μονή Αγίου Ιωάννου Θεολόγου. Καθολικό. Τοιχογραφία. Ο άγιος Θεόδωρος ο Στρατηλάτης(14ος αι.) Πηγή:http://www.athosmemory.gr/strymonas/ images/zoom// GIIKAR /BS09_ 11_ 13.jpg

Τα βασικά χαρακτηριστικά της βυζαντινήςαγιογραφίας:

Οι βυζαντινοί καλλιτέχνες δεν ενδιαφέρονται για τις

σωστές αναλογίες, την προοπτική και την κίνηση.

• Οι μορφές παρουσιάζονται λιπόσαρκες, σε όρθια και μετωπική στάση, με σκοπό να δώσουν την αίσθηση της πνευματικότητας, τηςαυστηρότητας και της επισημότητας.

Επιδίωξη της τέχνης δεν είναι να προβάλει το μάταιο τούτοκόσμο αλλά τη μετά θάνατο ζωή και την αιωνιότητα.

• Ωστόσο, δε είναι λίγες οι περιπτώσεις που ο βυζαντινός καλλιτέχνηςξεφεύγει από τους αυστηρούς κανόνες και χρησιμοποιεί στοιχεία τηςκλασικής τεχνοτροπίας.

Πομπή μαρτύρων, τμήμα ψηφιδωτού στον Άγιο Απολλινάριο τον Νέοτης Ραβέννας, 561. Πώς παρουσιάζονται οι μορφές; Υπάρχει κίνηση,προοπτική, σωστές αναλογίες στην απόδοση των σωμάτων; Που στοχεύει ηβυζαντινή αυτή μορφή τέχνης;

Γ1. ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ

Ο Αρχάγγελος Γαβριήλ. Τοιχογραφία από το ναό τηςΠαναγίας του Άρακα στηνΚύπρο(τέλος 12ου αι.). Η μορφήεμφανίζεται με υψηλήκορμοστασιά που συστρέφεταιγύρω από τον άξονά της, για ναυποδηλώσει την ορμή τηςκίνησης. Πρόκειται για ζωγραφικήόπου συνυπάρχει το κλασικίζονπνεύμα με την επικρατούσα τάσηγια αφύσικη υπερβολή.

Ο θρήνος της Παναγίας και του Ιωάννη από τον Ενταφιασμό τουΧριστού, τοιχογραφία στον Άγιο Παντελεήμονα του Nerezi, 1164

Χαρακτηριστικό παράδειγμα της "δυναμικής" τεχνοτροπικής τάσης αποτελούνοι τοιχογραφίες στο ναό του Αγίου Γεωργίου στο Kurbinovo κοντά στην Πρέσπα.Στην εικόνα οι απόστολοι. Λεπτομέρεια από την παράσταση της Ανάληψης, πουβρίσκεται πάνω από την κόγχη του ιερού. 1191.Cutler, A., Spieser, J., Das Mittelalterliche Byzanz 725-1204, Verlag C. H. Beck, Muenchen 1996, σ. 270, εικ. 217. http://www.ime.gr/chronos/09/gr/gallery/main/monuments/t23dp1.html

Ο αρχάγγελος Μιχαήλ. Λεπτομέρεια τοχογραφίαςαπό την αψίδα του ιερού του Αγίου Γεωργίου στοKurbinovo κοντά στην Πρέσπα. 1191.Djuric, V., Byzantinische Fresken in Jugoslawien, Hirmer Verlag, Muenchen 1976, πίν. XI.

Ο άγιος Μερκούριος. Tοιχογραφία από τηνότια κεραία του ναούτης ΠαναγίαςΚοσμοσώτειρας στις ΦέρρεςΈβρου. Ηπαράστασηχρονολογείταιμετάτο1152.http://www.ime.gr/chronos/09/gr/gallery/main/monuments/t23cp2.html

"Η εις Άδου κάθοδος τουΧριστού" (Ανάσταση), λεπτομέρεια (1315-1320), νωπογραφία, Κων/πολη, Μονή της Χώρας, παρεκκλήσιο. Ένα έντονο φωςπλαισιώνει το σώμα τουΧριστού, στις κινήσεις τουοποίου δίνεται μεγάληέμφαση, ενώ το ένδυμά τουχαρακτηρίζεται από πλούσιεςπτυχώσεις με τονικέςδιακυμάνσεις του λευκούχρώματος. Σε αντίθεση μεαυτή την έντονη φωτεινότηταβρίσκεται το τμήμα τηςεικόνας που περιβάλλει τοΧριστό και συμβολίζει τον Αδη.

Θεοφάνους του Κρητός, λεπτομέρεια τοιχογραφίαςαπό το ναό του Άγίου Νικολάου Άναπαυσά (1527),Μετέωρα. Έργο της νεότητας του αγιογράφου, έχειτα χαρακτηριστικά της κρητικής σχολής. Τα σώματαδεν έχουν φυσικές αναλογίες, αλλά μεταπλάθονται σεέναν πνευματικό φορέα άδειο από σάρκα και γήινοπόνο, που ουσιαστικά εκφράζει την πνευματικότητακαι τη μακαριότητα με στόχο να προβάλει τηναθανασία της ψυχής και την απόλαυση ενός νέου,άυλου και παραδεισένιου κόσμου.Πηγή: Ιστορία της Τέχνης, Γ΄ Λυκείου.

Γ2. ΨΗΦΙΔΩΤΑ

Ψηφιδωτή παράσταση του «Καλού Ποιμένα» από το μαυσωλείο τηςΓάλλας Πλακιδίας. «Καλός Ποιμένας» (βοσκός) είναι ο Χριστός και«ποίμνιο» (κοπάδι) οι χριστιανοί. Πρώτο μισό5ου αιώνα, Pαβένα(Ιταλία).

Ψηφιδωτό που εικονίζει πομπή μετον Ιουστινιανό Α΄. Ο αυτοκράτορας, στο κέντρο, φοράει επίσημη στολή καικρατάει τα σύμβολα της εξουσίας του. Στο κεφάλι φοράει το στέμμα του καιπεριβάλλεται από ένα φωτοστέφανο. 547, Ραβένα (Ιταλία), εκκλησία τουΑγίου Βιταλίου.

Ψηφιδωτό που εικονίζει πομπή με τηναυτοκράτειρα Θεοδώρα. 547, Ραβένα(Ιταλία), εκκλησία του Αγίου Βιταλίου.

Ψηφιδωτό από την Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη. Ένας βυζαντινόςαυτοκράτορας, μάλλον ο Λέων ΣΤ΄ ο Σοφός (886--912), παρουσιάζεταιγονατιστός μπροστά στο Χριστό. 9ος αιώνας.

Ψηφιδωτό με το Χριστό ανάμεσα στο βυζαντινό αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Θ΄ Μονομάχο(1042—1055) και τη σύζυγό του Ζωή. Η Ζωή μαζί με την αδελφή της Θεοδώρα ήταν οιτελευταίες απόγονοι της Μακεδονικής δυναστείας. Η Ζωή παντρεύτηκε τρεις φορές και οισύζυγοί της έγιναν αυτοκράτορες στο βυζαντινό κράτος. Ο Κωνσταντίνος Θ΄ ήταν ο τρίτοςσύζυγός της. 11ος αιώνας, Κωνσταντινούπολη

Η σκηνή του Νιπτήρα. Ψηφιδωτό του 11ο αιώνα από τη Μονή Οσίου Λουκά.Είναι εμφανής η κυριαρχία της ανθρώπινης μορφής σε ισόρροπη και ρυθμική διάταξη. Οιμορφές με ολάνοιχτα εκστατικά μάτια και η πυκνή και βαθιά πτυχολογία των ενδυμάτωνπροσδίδουν στο ανθρώπινο παράστημα εκφραστική δύναμη που προσφέρει την εντύπωσητης άμεσης και ζωντανής παρουσίας.

Στο καθολικό τηςΜονής Δαφνίου η

εικόνα τουΠαντοκράτορα

δεσπόζει στον τρούλο. Σ' αυτή την εικόναφαίνεται η μεγάλη

ωριμότητα τηςτεχνικής του

ψηφιδωτού. Ο Χριστόςαπεικονίζεταιαυστηρός με

συνοφρυωμένοπρόσωπο και προκαλεί

δέος με τηνπαντοδυναμία πουεκπέμπεται από την

έκφρασή του.

Η Ανάσταση, ψηφιδωτόστη Νέα Μονή Χίου

Ψηφιδωτό από την Νέα Μονή Χίου

Στην εικόνα ψηφιδωτό από την Αγία Σοφία. Εικονίζεται η Παναγία ανάμεσα στο βυζαντινόαυτοκράτορα Ιωάννη Β΄ Κομνηνό (1118--1143), γιο και διάδοχο του Αλέξιου Α΄, και τη σύζυγότου Ειρήνη. 12ος αιώνας, Κωνσταντινούπολη

Ψηφιδωτό με το Χριστό σε θρόνο. Μετάτο 1304, Κωνσταντινούπολη, εκκλησία τηςΠαναγίας Παμμακαρίστου (Φετχιέ τζαμί).

Ο Χριστός Παντοκράτορας. Ψηφιδωτήπαράσταση από την κόγχη του ιερού τουκαθεδρικού ναού της Cefalu στηΣικελία. 1148. Χατζηδάκη, Ν., ΕλληνικήΤέχνη: Βυζαντινά Ψηφιδωτά, ΕκδοτικήΑθηνών Α.Ε., Αθήνα 1994, σ. 146, εικ.132 .http://www.ime.gr/chronos/09/gr/gallery/main/monuments/t23bp1.html

Παρατηρήστε προσεκτικά την εικόνα με το Χριστό και το ΘεόδωροΜετοχίτη, τον ιδρυτή της Μονής τηςΧώρας. Τι είδους πηγή είναι; Μπορείτενα γράψετε μια λεζάντα περιγράφοντάς την; Πηγή: www,museduc.gr

Γ3. ΦΟΡΗΤΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ

Τρεις φορητές εικόνες από το μοναστήρι της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά (Αίγυπτος).Η εικόνα αριστερά εικονίζει το Χριστό Παντοκράτορα (6ος αιώνας), στο κέντρο τονάγιο Πέτρο (6ος αιώνας) και δεξιά την Παναγία σε θρόνο, ανάμεσα σε αγίους, νακρατάει το Χριστό (6ος – 7ος αιώνας).

ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΡΓΟΥ: Μία από τις παλαιότερεςεικόνες, που χρονολογούνται πριν από τηνεικονοκλαστική κρίση και σώθηκε γιατίβρισκόταν στη συλλογή της Μονής Σινά, η οποίαεκείνη την εποχή ήταν σε ισλαμική περιοχή. Οκαλλιτέχνης έχει αποδώσει την εικόνα με μιαιδιαίτερη πνευματικότητα. Το βλέμμα τουΧριστού μοιάζει απόμακρο, σαν να είναι πέρα απότο χρόνο. Μπορεί ο καλλιτέχνης να μη γνώριζετην ύπαρξη των πορτρέτων του Φαγιούμ, ωστόσοη εκφραστική δύναμη της εικόνας του Χριστούείναι σχεδόν ταυτόσημη με αυτήν των πορτρέτων.Σε πολλές εικόνες παρατηρούμε μιαανεστραμμένη προοπτική, που δείχνει ότι οαγιογράφος βλέπει την εικόνα "από μέσα" και όχιέξω απ' αυτήν, όπως θα συμβεί αργότερα με τηναναγεννησιακή προοπτική. Οι αγιογράφοι τιςπερισσότερες φορές παραμένουν ανώνυμοι.Πηγή: Ιστορία της Τέχνης

Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου.Φορητή εικόνα. Αχρίδα 1295. Πρόκειται για μεγάλο καλλιτέχνηπου, μαζί με άλλες εικόνες, έφθασε στην Αχρίδα από τηνΚων/πολη γύρω στο 1295. Χαρακτηριστική είναι η κλασικήτεχνοτροπία αλλά και ησυγκρατημένη έκφραση τουαισθήματος.

Δ. ΜΙΚΡΟΓΡΑΦΙΑ

Μικρογραφία με αγρότες που πληρώνονται για την εργασία τους. 11ος αιώνας, Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας.

Μαθητές και φιλόσοφοι. Μικρογραφία από τοΧρονικό του Ιωάννη Σκυλίτζη, τέλη 12ου-αρχές

13ου αιώνα. http://www.ime.gr/chronos/09/gr/gallery/main

/others/pn3p1.html

Οι Βυζαντινοί διακοσμούν συνήθως τα χειρόγραφά

τους με εικόνες, που ονομάζονται μικρογραφίες.

Αυτές

παριστάνουνδιάφορα

επεισόδια πουπεριγράφονταιστο κείμενο,

δημιουργώντας

έτσι στενή

σύνδεση μεταξύ

λόγου και

εικόνας.

Αντλούμε

πληροφορίες γιατις καλλιτεχνικές

τάσεις της

εποχής τουχειρογράφου.

Nαυμαχία Bυζαντινών-Aράβων. Mικρογραφία από χειρόγραφο, 11ος αιώνας.

«Υγρό πυρ« εναντίον τωνΑράβων στις επιδρομές τηςπεριόδου 674-678. Mικρογραφίααπό το Xρονικό του IωάννηΣκυλίτζη, τέλη 12ου-αρχές 13ουαιώνα.

Tο μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού, τον 7οκαι τον 8ο αιώνα, είναι ελεύθεροι καλλιεργητέςπου έχουν στην κατοχή τους μικρές εκτάσεις γης. Στην εικόνα, σκηνή οργώματος. Λεπτομέρειαμικρογραφίας χειρογράφου, 11ος αιώνας.http://www.ime.gr/chronos/09/gr/gallery/main/others/k3a2p1.html

Ο Μυστικός Δείπνος. Μικρογραφία απόχειρόγραφο ευαγγελιστάριοτου 11ου αι. Άγιον Όρος, Μονή Αγίου Διονυσίου.

Ε. ΜΙΚΡΟΤΕΧΝΙΑ -ΜΙΚΡΟΓΛΥΠΤΙΚΗ

Ποτήρι του βυζαντινού αυτοκράτοραΡωμανού Β ΄ (959–963). Το ποτήριφτιάχτηκε τον 3ο ή τον 4ο αιώνα και ηδιακόσμησή του έγινε ανάμεσα στα959--963. Έχει την επιγραφή: «Κύριε, βοήθησε το Ρωμανό, ορθόδοξο δεσπότη[κυρίαρχο]». Βενετία (Iταλία), Θησαυροφυλάκιο της εκκλησίας τουΑγίου Μάρκου.

Στέμμα του βυζαντινού αυτοκράτοραΛέοντα ΣΤ ΄ (886--912). Βενετία (Iταλία),

Θησαυροφυλάκιο της εκκλησίας του ΑγίουΜάρκου.

Τα έργα αυτά χαρακτηρίζονται : από υψηλή τεχνική καικαλλιτεχνική ποιότητα και προκαλούν εντύπωση για την

ποικιλία τους.

Αξιόλογη είναι και η παραγωγή εκκλησιαστικών και κοσμικώνέργων μικροτεχνίας και μικρογλυπτικής, από:

Πολύτιμα

μέταλλασμάλτο ξύλο ελεφαντόδοντο

Γυάλινο κύπελλο περίτεχνα διακοσμημένο. Βρίσκεται στο Θησαυροφυλάκιο του Αγίου Μάρκουστη Βενετία και χρονολογείται στο 10ο αιώνα.Venezia, Tesoro di San Marco.http://www.ime.gr/chronos/09/gr/gallery/main/miniatures/t14p2.html

Δαχτυλίδι που ανήκε στον ιστορικό ΜιχαήλΑτταλειάτη (11ος αιώνας).

http://www.ime.gr/chronos/09/gr/gallery/main/miniatures/pn16ap1.html

ΣΤ. ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΗ

Χρυσός σόλιδος του αυτοκράτορα Ιωάννη Α΄Τζιμισκή (969-976).http://www.ime.gr/chronos/09/gr/gallery/main/coins/p11p1.html

Χρυσό ιστάμενον της εποχής του αυτοκράτοραΒασιλείου Β' (976-1025).

http://www.ime.gr/chronos/09/gr/gallery/main/coins/o9b1p1.html

Χρυσό νόμισμα του αυτοκράτορα Νικηφόρου Α'. Αθήνα, Νομισματικό Μουσείο.Το σκήπτρο που καταλήγει σε σταυρό συμβολίζει τηνεξουσία και το χριστιανικό χαρακτήρα της ΒυζαντινήςΑυτοκρατορίας.■ Προσέξτε ένα σημερινό ελληνικό νόμισμα. Ποιεςπληροφορίες μπορείτε να αποκομίσετε;

ΝΟΜΙΣΜΑΤΑΤα νομίσματα έχουν αισθητική αξία

ως έργα μικροτεχνίας.

Αποτελούν σημαντικές ιστορικές πηγές, γιατίαπεικονίζονται σ' αυτά ιστορικά πρόσωπα και

παρέχουν ποικίλες πληροφορίες, για την πολιτική, την οικονομία, την κοινωνία, το πολίτευμα και τη

θρησκεία.

Οι απεικονίσεις των βυζαντινών αυτοκρατόρωνμε τα σύμβολα της εξουσίας τους είναι

διαφωτιστικά για την ιδεολογία του

Βυζαντίου.

Ζ. ΜΟΥΣΙΚΗ

α) Εκκλησιαστική μουσικήΜελοποίηση εκκλησιαστικής λειτουργικής ποίησης καιύμνων.

Σκοπός: να ψέλνονται στη Θεία Λειτουργία και άλλες λατρευτικέςτελετές.

Ύμνοι: λειτουργικά άσματα με εγκωμιαστικό περιεχόμενο για τοΘεό και γενικότερα τα ιερά πρόσωπα.

Ποιητές καιμελωδοί:

έγραφαν και το ποιητικό κείμενο και τη μελωδία Ρωμανός ο Μελωδός.

8ος αι.: Υμνογράφος μελοποιός διαφορετικά πρόσωπα.

Εκκλησιαστικήμουσική:

μονοφωνική και φωνητική.

Σημειογραφία (= μουσική γραφή) αλφαβητική.

8ος αι.: αρχίζει η χρήση άλλων τύπων μουσικής γραφής.

Λειτουργικόδράμα: δεν ευδοκίμησε στην Ανατολική Εκκλησία.

Ο Άγιος Ρωμανός ο Μελωδός

Ρωμανός Μελωδός, ο "πρίγκιπας τωναρχαίων μελωδών" κατά το χαρακτηρισμότου J.B. Pitra, είναι ο μόνος που μπορεί ναφέρει τον τίτλο "μελωδός". Ήδη στην εποχήτου Ηρακλείου (610-641) πιστοποιείται οεορτασμός της μνήμης του την 1ηΟκτωβρίου. Παρ' όλα αυτά δε μας είναιγνωστές λεπτομέρειες για τη ζωή του καιείμαστε αναγκασμένοι να περισυλλέξουμε τιςλιγοστές πληροφορίες από τα συναξαριακάκαι υμνογραφικά κείμενα στη μνήμη του,διαχωρίζοντάς τες από τους κοινούς τόπουςπου χαρακτηρίζουν τα κείμενα αυτά.http://www.ime.gr/projects/cooperations/byzantine_literature/gr/500/505.html

β) Κοσμική μουσικήΑποτελεί συνέχεια της αρχαίας ελληνικής παράδοσης

Τραγούδια: επιτραπέζια, ερωτικά, γαμήλια προσαρμόζονται στηνέα πίστη και λατρεία.

Μουσικάόργανα:

στις διασκεδάσεις:Ορχήστρες με κρουστά, πνευστά και έγχορδα όργανα.

Λαϊκή μουσική: δεν ήταν ξεκομμένη από τη θρησκευτική(αλληλεπίδραση).

Ιππόδρομος: πολλές εορταστικές εκδηλώσεις, πολλά άσματα.

οι ψάλτες τραγουδούσαν μαζί με τους δήμους(επευφημίεςπρος αυτοκράτορα και φρουρούς συνόρων τουΒυζαντίου).

πολλές από αυτές τις ψαλμωδίες χρησιμοποιήθηκαναυτούσιες και στη θρησκευτική υμνογραφία.

γινόταν χρήση του αερόφωνου οργάνου (διαδόθηκεστη Δύση από Κων/νο Ε:δώρο στον Πιπίνο το Βραχύ).