HET GEVLUCHT - WIEKSYSTEMEN

1

HET GEVLUCHTHET GEVLUCHT

Kees Vanger december 2008

2

Beste molenaars in opleiding of andere geïnteresseerden Beste molenaars in opleiding of andere geïnteresseerden . Ik heb de laatste jaren, voor de molenaars in opleiding uit Meppel en omgeving op de computer nogal wat bestanden gemaakt of verzameld over molens en molenonderdelen. De onderliggende gedachte was dat je met de computer de leerstof uit de steeds lijviger (en interessanter) wordende Basiscursus aanschouwelijker kan maken door allerlei afbeeldingen toe te voegen. Noem het maar een vorm van aanschouwelijk onderwijs! Dus niet een aparte methode, maar een extra verduidelijking van de informatie uit ons cursusboek d.m.v. heel veel gedetailleerde foto’s en zo nu en dan een tekening.De presentaties zijn uitermate geschikt voor theorieavonden, waarbij met beamer het geheel op een groot scherm geprojecteerd kan worden. Verder kunnen de leerlingen thuis op de computer de lesstof nog eens bestuderen.Aanvankelijk heb ik alles gemaakt voor de theorieavonden in Meppel, maar na vele verzoeken alles uiteindelijk via internet aan andere molenliefhebbers beschikbaar gesteld. Daar heb ik de lesstof uiteindelijk dan ook voor gemaakt! 

Naast vele eigen foto’s hebben vele molenaars, fotografen of andere molenliefhebbers de afgelopen jaren, na vele oproepen via het “prikbord”, meegewerkt door ontzettend veel foto’s op te sturen. BEDANKT!In het bijzonder wil ik o.a. Harmannus Noot, Joop Vendrig, Roelof Kooiker, Wilbert Bijzittter, Jaap Kuitert en Simon Jellema  bedanken voor de mooie foto’s die ze spontaan en in zeer grote hoeveelheden beschikbaar gesteld hebben. KLASSE!   De gedetailleerde tekeningen komen o.a. uit de boeken van: “opleiding watermolenaar” van ing. J. den Besten. Het oude maar prachtige boek “Korenmolens Van Ambacht tot Industrie” van Ing. P.W.E.A. van Bussel; Ons leerboek voor startende molenaars “De windmolen en zijn onderdelen” van J.G. Wiessner en de erg informatieve map over korenmolens nl “Zingende Stenen” van D.J. Abelskamp. Verder ook nog een aantal juweeltjes van tekeningen van Anton Sipman.  Helaas geen tekeningen uit ons eigen cursusboek. Jammer!

De powerpointpresentaties zijn een soort diashow met ongekende mogelijkheden. Een digitale excursie door molenland.  Verder heb ik een aantal lesbrieven gemaakt. Hierin worden een aantal belangrijke hoofdstukken uit De Basiscursus beknopt weergegeven. Ook hierbij spelen foto’s en tekeningen een aanvullende en verduidelijkende rol. Verder zijn bij een aantal lesbrieven vragen (en antwoorden) gemaakt/bewerkt door Ron Keizer van de afdeling Overijssel/Gelderland bijgevoegd als extra informatie en als extra oefenstof.  Ik hoop dat jullie in ieder geval wat leren van deze manier van aanbieden van de lesstof.  Het is in ieder geval een prachtige en boeiende hobby.  Kees Vanger Molenaar molen “De Weert” Meppel.

3

een dwarsgetuigde standerdmolenVan ± 1250 tot ± 1600 dwarsgetuigd gevluchtZeilen liggen van voorzoom naar achterzoomHierna kwam het Oudhollands wieksysteem.

* houten roeden

* borstroeden(eiken) door askop (40 bij 30 cm dik)

* aan beide kanten verlengd d.m.v. oplangers (grenen)

* oplangers werden met stroppen en bouten vastgezet

* geen zeeg en rendement niet erg hoog

* toch ± 500 jaar gebruikt!!

Bourtange: borstroede Oudhollands opgehektBourtange: borstroede Oudhollands opgehekt

4

zeil van voorzoom naar achterzoom

huidige dwarsgetuigde molen in Frankrijk en……………. Mallorca

DwarsgetuigdDwarsgetuigd

Een molenwiek waarbij het hekwerk langs de beide zijden van de roede even breed zijn.

Gebruikt tot plm. 1410

le moulin de Douches (Fr.)

5borstroedenborstroeden

BORSTROEDENBORSTROEDENEen houten roede uit drie stukken met een borst als tussenstuk, waarop twee einden (oplangers) zijn aangebracht

6

OudhollandsOudhollandswieksysteem wieksysteem ((±1600)±1600)

•zeeg: schroefvormig verloop heklatten

•meer rendement

7

OudhollandsOudhollandsvoorzoom

kluften

bordschroot

zeilklamp

niet alle molens met Oudhollands hebben een bordschroot

8

9

10

11

12

kluften bepalen de schuinte van de windborden

ophekkenOudhollands

gevlucht

13

steek- of stormbord

nieuwe voorzoom

voorzoom

14

15handig

zeilklampenzeilklampen zeilarmzeilarm

16

bordveer voor steekbord

met bordveer (essenhout)steekbord vastzetten

17

steekbord van “De Sterrenberg” Nijeveen (molenaar Gerard Lutke)

18nieuwe heklatten molen “De Leyen” Staphorst

19

heklat met kluft heklatten plaatsen

20

1. zeilarm

2. zeilketting of lange halstouw

3. lange hals of bek

4. achterlijk

5. bokkenpoot of slijtstuk

6. zwichtlijnen

7. linker onderhoektouw

8. rechteronderhoektouw

9. zeilklampen

12. korte halstouw

11. korte hals

10. kikkers en litsen

MOLENZEILMOLENZEIL

21

wiggen om heklatten vast te maken (hekwiggen)

kikker

22

doorsnede potroede (let op biljoening)

Potroeden zijn plaatstalen roeden waarbij de hoekverbindingen binnenin de roede zijn

gepotnageld.Gefabriceerd door de firma Pot uit Elshout vlak bij Kinderdijk. In totaal zijn er rond de 2800

Potroeden gemaakt.

23

doorsnede Fransenroede (met bus voor heklatten)

hekbus

Fransenroede.Fransenroede.Gepotnagelde stalen molenroedenvan het bedrijf Fransen uit Vierlingbeek.

De achterzijde van de roede bevatte twee hoekprofielen die aan de buitenzijde van de roede vast gepotnageld werden.

Handiger bij de productie! Bij de potroede zitten alle hoekprofielen aan de binnenzijdeaan de binnenzijde (erg bewerkelijk bij de fabricage)

Dit bedrijf is rond 1900 met de productie begonnen.

gelaste roe

24

(ex) Fransenroede van de molen van Rha

25

porring dus binnenroede

Fransenroede molen van Cuyk

26Fransen- en Potroede

27BuurmaBuurma

(ex) roedenfabrikanten Pot

Derxks

28

roeden: dwarsschotten of wiggenschotten (extra versteviging voor roewiggen)

29Werkplaats Vaags in

Aalten

30gietijzeren bovenas (in Nederland vanaf 1836)

31

32

askop roeden

33askop, keerklos wiggen spitijzers, walpen

34

roewiggen vastslaan (na doorhalen roeden)

35gaatje in windpeluw voor afvoer water dat bij de weerstijl afloopt

roedenwiggen plaatsen molen “De Leyen” Staphorst

36wiggen en spitijzerswiggen en spitijzers

37

De bliksemafleider verbindt de beide roeden

38

Eerste molen is in 1928 “verdekkerd”

15 molens hebben dit systeem nog

Dekker stroomlijnroedenDekker stroomlijnroeden (Dekkerwiek )

39Dekker was een molenmaker uit Hazerswoude die de Dekkerwiek n.a.v. een prijsvraag van de Hollandse Molen (in 1923) heeft ontworpen

40

DEKKER- OF STROOMLIJNROEDE (rendement)DEKKER- OF STROOMLIJNROEDE (rendement)

Bij dit verbeterde wieksysteem is het voorste deel van de roede tot aan de eerste zoomlat geheel gestroomlijnd.

Deze stroomlijnvorm bestaat uit zinken of aluminium platen.

Verder zit er weinig zeeg in het hekwerk.

Rond 1930 veel toegepast.

Smalle zeilen.

Nadeel: stormgevoelig en erg hollerig bij wisselende winden en veel zeilslag.

Onderhoud van de roeden was erg lastig!

41

BolswardBolsward

Twee zoomlatten!!Twee zoomlatten!!

42

nadeel: roede geheel ingepakt! (lastig bij onderhoud/controle)

43

smalle zeilen

Wat zijn de voor– en nadelen van dit systeem?

44zoomlatten: ook met stroomlijn!! hekwerk: weinig zeeg

45

Dekkerwieken op koren- en pelmolen “Windlust” te

Burum.

46Onnen “De Biks” Dekker wieksysteem met remkleppen

47

Oldehove “De Leeuw” Dekker en Van Bussel stroomlijnneuzen/ten Have

48

Onnen “De Biks” Dekker wieksysteem met zelfzwichting

49

Van Bussel Van Bussel wieksysteemwieksysteem

“stroomlijnneus” “stroomlijnneus” (1936)(1936)

50

Van Bussel- stroomlijnneus Van Bussel- stroomlijnneus (rendement)

Dit is ook een verbeterd wieksysteem en is in 1934 ontworpen door Dhr. Van Bussel.

Het voorhek is bekleed met een metalen stroomlijnneus op voorgevormde schenkels

Deze stroomlijnneus gaf een vrij redelijke trekkracht maar net als bij de Dekkerwiek ook hollerig.

Ongeveer 80 molens hebben dit systeem nog!

51van Bussel stroomlijnneus met remkleppen en zelfzwichting

52Van Bussel stroomlijnneus met openstaande remkleppen

53

54

Leegveld “De Jonge Held”doorboorde as om kleppen te

bedienen

55Leegveld “De Jonge Held”

56

Foutje!Foutje!

Zo hoort hetZo hoort het

doorboorde asdoorboorde as

57Leegveld “De Jonge Held” bezaan met zwichtstang

58

Aduard Farnsum De ”Eolus”, spin, zelfzwichting, van Bussel

59

Ten Have wieksysteem en fokwieken

Wat zijn de voor- en nadelen van dit systeem?

ten Have wieksysteem ten Have wieksysteem ± 1940± 1940 komt veel in Gelderland voor komt veel in Gelderland voor

vaak in combinatie met stroomlijnneuzen/fokwiek

60

ten Have wieksysteemten Have wieksysteem

Ten Have heeft rond 1940 dit verbeterd wieksysteem ontworpen. Hierbij werd het achterhek vervangen door brede scharnierbare houten kleppen.

Wordt meestal toegepast op slechts één roede.

Vaak in combinatie met stroomlijnneus of fokwiek

De kleppen openen en sluiten door centrifugaalkracht.

De molenaar kan met behulp van gewichten het moment van openen of sluiten beïnvloeden

Komt veel in Gelderland voor.

De roede waarop ten Have zit wordt horizontaal

weggezet, zodat de wind geen invloed op het gevlucht heeft.

61Ten Have wieksysteem (in combinatie met van Bussel)

62

Ten Have wieksysteem

Dokkum molen “Zeldenrust”

Ten Have hier op buitenroede. i.v.m. te grote taillering van de molen (echt Fries) Openstaande kleppen op de binnenroede

raken de onderkant van de rieten romp.

Groesbeek (op beide roeden ten Have)

63

Ten Have op buitenroedeDokkum molen “Zeldenrust”

64Dokkum molen “Zeldenrust”

65

fokwiekzeilklampregelklep

Fokwiek (Ir. Fauel)Fokwiek (Ir. Fauel)

eerste molen in 1946 met fokken uitgerust

66

Fokwiek (Ir Fauel)Fokwiek (Ir Fauel)

Wiekverbeteringssysteem ontworpen in 1946 door Dhr. Fauel

Geïnspireerd door de werking van een fok op een zeilboot heeft deze ingenieur een fokwiek ontworpen.

De fokwiek loopt door tot achter de roede. Hierdoor komt er bij een draaiende molen onderdruk achter het zeil waardoor het gevlucht veel trekkracht krijgt.

De fokken zijn bevestigd aan voorgevormde schenkels.

Nadeel: stormgevoelig en erg hollerg. Dit hollerige van een fokwiek wordt meestal ondervangen door het aanbrengen van remkleppen die werken op de centrifugaalkracht. Remkleppen kunnen door de molenaar direct beïnvloed worden. Regelkleppen niet!

Voordeel veel trekkracht.

Toegepast op veel molens.

67

68Wat zijn de voor- en nadelen van dit systeem?

69

openstaande regelklep

70

Paterwoldsemeer “De Helper” (geopende kleppen= stormbeveiliging)

71

spin voor bediening remkleppen

72ZELFZWICHTINGZELFZWICHTING

73

ZELFZWICHTING ZELFZWICHTING

Een zelfzwichtend wieksysteem uitgerust met jaloeziekleppen.Draaibare kleppen die in het achterhek zijn aangebracht en onderling verbonden zijn met een trekstang.

De kleppen openen en sluiten door de centrifugaalkracht.

Het zwichtmoment kan door de molenaar beïnvloed worden d.m.v. gewichten die aan de ketting van de zwichtboom hangen.

De assen van de kleppen zijn excentrisch geplaatst en wel op een derde van de breedte.

Nadeel: onderhoudsgevoelig.

gevaarlijk bij harde wind van achteen (kleppen slaan dicht)

Komt veel in de provincie Groningen voor.

74kleppen gesloten

75openstaande kleppen molen “De Sterrenberg” Nijeveen

76

kleppen gesloten

looplatten: zitten de asjes op vast

77d.m.v. treklat worden de kleppen bediend

78

en d.m.v. spin worden de

kleppen geopend of gesloten

79

gewichten bepalen het zwichtmoment

80

Wetsinge, “Eureka” zelfzwichting met dwarsstaande remkleppen op de uiteinden.

81

zelfzwichting

zelfzwichting: wat zijn de voor- en nadelen van dit systeem?

82Glimmen “De Witte Molen” (langs A28 bij Groningen)

83Glimmen “De Witte Molen”

84

bezaanstok

zwichtboom

zwichtketting

wipstok

85

kettingwiel

zwichtstang

zwichtketting

tandheugeltandheugel

86

doorboorde as met zwichtstang

87

zelfzwichting bezaan, zwichtboom,wipstok

88

zelfzwichting met windroos (binnenkruier)

”De Sterrenberg” Nijeveen

89windroos molen “De Sterrenberg” Nijeveen

90

Van Riet wieksysteemVan Riet wieksysteem (1935)(1935)

Lijkt veel op Bilau.

soort vliegtuigvleugel .(van metaal)

kleppen eerst sluiten met een liertje op één van de roedeneinden.

kleppen worden zo op spanning gebracht.

De druk op de zwichtring bepaalt het opengaan van de kleppen.

91

Van Riet systeem molen te Eindewege

92

93

Bileau Bileau wieksysteemwieksysteem

zware en dure constructie

vangt bij stilstand veel wind.

stormgevoelig

gestroomlijnde klep smaller dan hekwerk

heeft stroomlijnneus

De enige Bileau molen in Nederland staat in Norg

94

Bileau wieksysteem Norg

95

Duitse Bileau molen in Kogel

96

let op de roeden in de askop!

Waarland “Slootgaardmolen”

97

Alkmaar “Robonsbosmolen”haspelwiekenkruishaspelwiekenkruis

98roede vastzetten

met touw of ketting en bliksemafleider

99oog om de roeden mee vast te zettenzetten

100roede vastzetten

101

102

103kruipalen

104

105

Aërodynamisch gevlucht van de nieuwe Nolet molen te Schiedam. (‘n soort Dekker?)

Computergestuurd. Geen molenaar dus!

Gebruikt voor opwekking van stroom voor drankstokerij Nolet

106eindeeinde

vervolg: allerlei vragen

107

Welk wieksysteem?Welk wieksysteem?

108

Welk wieksysteem?Welk wieksysteem?

109

Welk wieksysteem?Welk wieksysteem?

110Wat is de functie van de spin hier?Wat is de functie van de spin hier?

Welk wieksysteem?Welk wieksysteem?

111

Welk wieksysteem?Welk wieksysteem?

112

Nieuw Scheemda “De Dellen”

Welk wieksysteem?Welk wieksysteem?

113Burum “Windlust”

Welk wieksysteem?Welk wieksysteem?

114

Welk wieksysteem?Welk wieksysteem?

115

Welk wieksysteem?Welk wieksysteem?

116

Welk wieksysteem?Welk wieksysteem?

117

Ganzedijk

Welk wieksysteem?Welk wieksysteem?

118

Wetsinge “Eureka”

Welk wieksysteem?Welk wieksysteem?

119

Onnen “De Biks”Welk wieksysteem?Welk wieksysteem?

120

Welk wieksysteem?Welk wieksysteem?

121Noordbroek “De Noordstar”

Welk wieksysteem?Welk wieksysteem?

122

Noorddijk Noorddijk “Noordermolen”“Noordermolen”

Welk wieksysteem?Welk wieksysteem?

123

Welk wieksysteem?Welk wieksysteem?

124

Welk wieksysteem?Welk wieksysteem?

125

Welk wieksysteem?Welk wieksysteem?

126

Welk wieksysteem?Welk wieksysteem?

127

128

129

130

Welk wieksysteem?Welk wieksysteem?

131

Welk wieksysteem?Welk wieksysteem?

132

Welk wieksysteem?Welk wieksysteem?

133

Welk wieksysteem?Welk wieksysteem?

134

Welk wieksysteem?Welk wieksysteem?

135

136

137

138

139

140

Welk wieksysteem?Welk wieksysteem?

141

142

143

144

145Molen “De Weert” voor afbraak

Molen “De Weert” herbouwd (1999)

146

147

148

149

150

151

152

153

154

“Zeldenrust” Dokkum

155

156

157

158

159

Kropswolde “De Hoop”

Welk wieksysteem?Welk wieksysteem?

160

welk systeem?welk systeem?

161

welk systeem?welk systeem?

162

welk systeem?welk systeem?

163

Welk wieksysteem?Welk wieksysteem?

164

Wat is dit?Wat is dit?

165

Welke onderdelen zie je?Welke onderdelen zie je?

166

Welke onderdelen zie je?Welke onderdelen zie je?

167Van welk type molen zijn deze onderdelen?Van welk type molen zijn deze onderdelen?

168

Welke onderdelen zie je?Welke onderdelen zie je?

169

Welke onderdelen zie je?Welke onderdelen zie je?

170

Hoe wordt deze vang Hoe wordt deze vang bediend?bediend?

171

Wat is hier misgegaan?Wat is hier misgegaan?

172

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

12.

11.

10.

MOLENZEIL

NOEM DE NOEM DE ONDERDELENONDERDELEN

173

174

175

176

177

178

1.

2.

3.

4.

5. 6.

179

benoem de balken etc

1

3

2

4

5

6 7 8 9 10

180

Wat is dit?

181

Waarom hangt deze oude kanonskogel aan

de ketting

182

welk systeem?welk systeem?

183

Wat is dit?Wat is dit?

184

N

NO

O

ZO

Z

ZW

W

NW

zomer: matig koude wind, goede maalwindwinter: sneeuw, hagel en regenbuien.

overig: mist is slechte maalwind. let op (warmte)onweer uit het zuiden tot de langste

dag (21/6)

zomer: goede maalwind, onweerskansen

winter: stabiele wind. oppassen voor regen of

ijzel.overig: bij lichte vorst na

regen zeilen zwichten naar lange halve; geeft grote

kans op stormen

zomer: goede strakke maalwind. met warm weer

kans op windvlagen. weinig risico op onweer.

winter: stabiele wind. vorst. ijzel op scheiding van vorst

en dooi na vorstperiode.overig: bij vorstkans altijd

letten op aanvriezen zeilen. je wilt tenslotte kunnen

zwichten. Zijn het planken? Doormalen en vriesdrogen.

Geen keus? touwen lossnijden.

zomer: slechte maalwind. wisselvallig weer, niet stabiel en

niet krachtig.winter: sterke goede maalwind. overig: ONWEERSHOEK: meest

verraderlijke wind van alle!

zomer: niet krachtige en vrij slechte maalwind. wind kan plotseling ruimend

omgaan.winter: goede maalwind.

overig: ook ONWEERSHOEK.

zomer: niet krachtige maalwind. in slecht weer periode ontstaat hier onweer en storm.

wind heeft altijd de neiging tot ruimen.winter: stabiele maalwind bij rustig weer.

overig: zuidwest-regennest.

zomer: rustige maalwind met weinig kracht. regelmatiger als ZW. in slecht weer periode de stormhoek. wind kan

plotseling ruimen.winter: sterke goede maalwind.

overig: zuidwest-regennest.

zomer: goede maalwind. in slecht weer periode rukkerige winden. kans op zware

stormen. veelal koele zeewind.winter: novemberstormen; gevaarlijke wind.

kans op hagel en sneeuw. overig: maartse buien met sneeuw of hagel.

DE 8 WINDEN

ZW, Z en ZO: uit deze richtingen onweer. Denk er om: onweer komt uit tegengestelde richting van de heersende wind!

Gemaakt door Henk Gemaakt door Henk KloeppingKloepping

185eindeeinde