УДК 001 ББК 72 С - 84 Учредитель: С.БӘЙІШЕВ АТЫНДАҒЫ ...rmebrk.kz/journals/1845/42700.pdf · ғылымдарының докторы, ЖУМАБАЕВА

3

УДК 001

ББК 72

С - 84

Главный редактор-бас редактор

Б.АХАН – тӛраға –

председатель,философия

ғылымдарының докторы,

профессор

Редакционная коллегия –

Ақылдастар алқасы:

О.И. ЛЫГИНА – тӛрағаның

орынбасары-зам. председателя,

қаржы PhD докторы

Б.Е.КАИРОВА - философия


профессор

А.А.АСАРОВ – философия


профессор

Н.ЖАЛҒАСҦЛЫ - Техникалық


профессор

Ф.Ш.ТЕРЕГУЛОВ –

педагогиқалық ғылымдарының

докторы,

профессор

ҚАЗАҚСТАН

РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ

АҚПАРАТ МИНИСТРЛІГІ

БЕРГЕН

КУӘЛІК № 4645-Ж, 29.01.2004ж.

СВИДЕТЕЛЬСТВО № 4645-Ж

от 29.01.2004 г. ВЫДАНО

МИНИСТЕРСТВОМ

ИНФОРМАЦИИ РЕСПУБЛИКИ

КАЗАХСТАН

Адрес редакции:

г.Актобе

ул.бр.Жубановых д.302 «А»

для писем: 030000 г. Актобе,

а/я 64

e-mail: [email protected]

тел.:8(7132) 974081,82

Жарияланған мақала

авторларының пікірі редакция

кӛзқарасын білдірмейді.

Мақала мазмҧнына авторлар

жауап береді.

Опубликованные материалы

авторов не отражают точку

зрения редакции.

Авторы несут ответственность

за выбор и представление

ӘЛЕУМЕТТІК-ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАРЫ

СОЦИАЛЬНО-ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ

ЖУМАБАЕВА Г.А. Стратегические приоритеты инновационного

развития Казахстана

5

АЛИКУЛОВА Н.С. Жаңа ғасырдағы жаңа тҧрпатты

педагог тҧлғасы

8

ПИРИМЖАРОВ М.Х., САМЫЛТЫРОВ М.А., ТІЛЕУЖАНОВА Р.А.

Сызба геометрия сабақтарында студенттерді ӛз бетінше білім алу

ҥрдісіне бағыттау тәсілдері

12

ӘБДІРАХМАНОВА Г.Ә. Саяси элита және оның қоғамдағы

атқаратын рӛлі

БАЛМАГАНБЕТОВА Ф.Т., СЕЙЛОВА Р.Д. Методические

основы организации научной работы студентов

САМЫЛТЫРОВ М.А., БАРБОСЫНОВА Г.Е. Художественное

творчество как активное средство познания действительности

ЖУМАБАЕВА Г.А. Оқытудың инновациялық технологиялары

ДЕМЕУОВ А.Ш. Педагогикалық этика туралы

УТЕПБЕРГЕН А.К. Структурные особенности экономических и

научно-публицистических текстов

БУКТЫБАЕВА А.Б. Значение микроструктуры зерна пшеницы при

созревании в различных условиях

АЛМАНОВ Ж.Т., ЩЕБЕВОК И.Ф. Вопросы экологии: проблема

обезлесения Казахстана и г.Актобе

16

22

25

29

32

36

41

44

ФИЛОЛОГИЯ ҒЫЛЫМДАРЫ - ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ

АХМЕТОВА Ы.К. Ағылшын кірме сӛздерінің қазақ тіліндегі

әлеуметтік лингвистикалық аспектісі

АМАНТАЕВА М.Т. Символдар мағынасының сипаты

ТОКПАЕВА Л.С. Поэзия пестования как один из жанров детского

фольклора

МУСИНА Г.А. «Жан» концептісіне байланысты қалыптасқан

фразеологиялық тіркестер

ЕСЕНОВА Қ.Е. Ғылыми стильдің ӛзіндік ерекшеліктері

ЖУСУПОВА Г.Ж., ЕСЕНОВА Қ.Е. Техникалық терминдерді

аударудың ерекшеліктері мен мәселелері

ҚАЙБҦЛЛАҦЛЫ Т. М.Мағауин шығармаларының кӛркемдік

табиғаты

ТОКЖАНОВА А.М. Работа с текстом как средство развития

связной речи учащихся

ЖИЕМБАЕВА С.Е. Латын тілінің афоризмдері мен

нақыл сӛздерін қазақ тіліне аудару ерекшеліктері

ЖАРЛАМОВА А.Х. К проблеме концепта в когнитивной

лингвистике

48

51

54

58

62

66

68

71

76

78

ЭКОНОМИКА ҒЫЛЫМДАРЫ - ЭКОНОМИЧЕСКИЕ НАУКИ

БҦХАРБАЕВ Ш.М. Қазақстандағы салықтық әкімшілендірудің

негізгі бағыттары

МАЖИТОВ С.М. Маркетинговая деятельность на примере завода

АО «АЗНТ»

АБДУАЛИЕВА Ж. Эластичность и ее применение в экономическом

81

86

Учредитель: С.БӘЙІШЕВ АТЫНДАҒЫ АҚТӚБЕ УНИВЕРСИТЕТІ

АКТЮБИНСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ ИМ. С.БАИШЕВА

Ғылыми журнал - Научный журнал

Издается с 2000 года

Үш айда бір рет - Выходит один раз в три месяца

ISSN 2312-8348

№ 3(45)

2014

mailto:[email protected]

4

фактов.

Редакционная коллегия

оставляет за собой право

корректировки по ГОСТ 7.5.-98

«Журналы,сборники,

информационные издания.

Издательское оформление

публикуемых материалов»,

ГОСТ 7.1-2003 СИБИД

«Библиографическая запись.

Библиографическое описание.

Общие требования и правила

составления».

Сдано в набор 3.10.2014

Подписано в печать 3.10.2014

Формат 21х29,7. Печ.л.8,4

Тираж 100 экз.

Отпечатано в РИЦ

АУ им.С.Баишева

анализе

БҦХАРБАЕВ Ш.М., КОНАКБАЕВА А.У. Жер қойнауын

пайдаланушыларға салық салудың экономикалық қажеттілігі

БЕКБУСИНОВА Г.К., Жҧмағазина Г.К. Кәсіпорындағы табысты

қалыптастыру

ИЗГАРИНА Г.К. Анализ уровня безработицы в Казахстане

ЕСЕНТАЕВА Г.Н. Значение и совершенствование

автоматизированной программы бухгалтерского учета

КЕНБЕЙЛОВА Г.А., КОНАКОВА Г.М. ҚР ауыл шаруашылығы

салаларын басқаруды жетілдіру жолдары

КЕНБЕЙЛОВА Г.А. Ауылшаруашылығы ҧйымдарындағы қорлар

есебі мен бақылауын жетілдіру

ЛЕКЕРОВ Е.Б. Государственные методы регулирования

социально-экономического развития региона: механизм,

инструменты

МУСАШЕВА Г. Агроӛнеркәсіп кешенін тҧрақты дамыту – ахуалды

кӛтерудің негізгі факторларының бірі

БУХАРБАЕВ Ш.М., ИСМАГУЛОВА Р.А. Основные

финансово-экономические меры по обеспечению стабильности

курса национальной валюты

КУБАЙДУЛЛИН С.С. Региональные особенности политики

занятости населения Актюбинской области

89

91

95

98

102

105

109

113

117

121

124

С.Бәйішев атындағы Ақтӛбе университетінің

ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

5

ӘЛЕУМЕТТІК-ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

СОЦИАЛЬНО-ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ

УДК 37.02

Жумабаева Г.А.

магистр, старший преподаватель,

Актюбинский университет им. С. Баишева

СТРАТЕГИЧЕСКИЕ ПРИОРИТЕТЫ ИННОВАЦИОННОГО РАЗВИТИЯ

КАЗАХСТАНА

Аннотация

Принятие новой Стратегии государственного развития «Казахстан - 2050»

подразумевает, прежде всего, определение нового курса формирования индустриального

сектора национальной экономики. По сути, Республика подтверждает правильность

избранной политики наращивания промышленных мощностей, но намерена изменить,

причем в некоторых отраслях кардинально, подходы к реализации фундаментальных задач

[1].

Ключевые слова: инновация, конкуренция

«Человечество находится на пороге индустриальной революции, которая меняет само

понятие производства. Технологические открытия кардинально меняют структуру и

потребности мировых рынков. Мы живем уже в совершенно иной технологической

реальности, нежели ранее. Цифровые и нанотехнологии, робототехника, регенеративная

медицина и многие другие достижения науки станут обыденной реальностью,

трансформировав не только окружающую среду, но и самого человека. Мы должны быть

активными участниками этих процессов», - такова характеристика одного из глобальных

вызовов современности, обозначенных в Стратегии «Казахстан - 2050».

Быть активными участниками, значит, ставить перед собой серьезные и продуманные

цели. Теперь они сформулированы в фундаментальном программном документе Стратегия

«Казахстан - 2050». Все они отражают современные тенденции мирового развития. Во

главу угла поставлен жесткий экономический прагматизм, который заключается в том, что

мы развиваем только те направления, которые нам выгодны и делаем это вместе с теми,

партнерство с кем нам приносит наибольшую пользу и прибыль.

«Принятие всех без исключения экономических и управленческих решений с точки

зрения экономической целесообразности и долгосрочных интересов. Определение новых

рыночных ниш, где Казахстан может участвовать как равноправный бизнес-партнер.

Создание новых точек экономического роста», - говорится в Стратегии «Казахстан - 2050»

[1].

Определены стратегические задачи Казахстана на долгосрочную перспективу. Цели

Президент ставит очень амбициозные. Войти в 30 передовых стран мира - непростая задача

[1].

Главная задача внешнеэкономической деятельности Казахстана при экономическом

суверенитете – это активное участие экономики республики в международном разделении

труда с целью совершенствования структуры национальной экономики. В Послании

Президента народу Казахстана было отмечено « новый этап Казахстанского пути – это

новые задач укрепления экономики, повышения благосостояние народа». Казахстану

жизненно важно найти оптимальный баланс между экономическими успехами и

обеспечением общественных благ. В современном мире это коренной вопрос социально –

экономической модернизации. Это главный вектор развития Казахстана в ближайшем

http://institutiones.com/strategies/211-2008-06-17-11-04-05.html

http://institutiones.com/strategies/211-2008-06-17-11-04-05.html


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

6

десятилетии. Одним из приоритетов экономического развития Казахстана является

формирование конкурентоспособности сферы услуг. Именно на ускорение данного

процесса и направлена экономика республики. В современных условиях успешное развитие

национальной экономики и ее включение в систему международного разделения труда

невозможно без развития сферы услуг. Структуру ВВП всех развитых стран

характеризует высокая доля третичного сектора (65-70% и выше); именно уровень его

развития отражает успехи страны в формировании экономики постиндустриального типа.

Кроме того, опыт развития других стран показывает, что реальной возможностью -

выступить повышение уровня производительности труда, а это ключевая цель

реализуемых в Казахстане реформ, что подчеркивает развитие именно сферы услуг.

Сфера услуг – одна из самых перспективных, быстроразвивающихся отраслей экономики

Республики Казахстан. Согласно данным Агентства Республики Казахстан по

статистике, 2013 году удельный вес отрасли достиг 77,25 млд долларов в абсолютном

выражении, увеличившись за год на 6%. Вклад сферы услуг в ВВП Казахстана имеет

устойчивую динамику повышения, по итогом 2012 года 53% добавленной стоимости

были созданы в данным сегментом. Последние 20 лет доля работающих в отраслях

сферы услуг быстро росла, что соответствует мировым тенденциям. На сегодняшний день

каждый второй работающий занят именно в данной области.

В структуре сферы услуг Казахстана можно выделить следующие крупные

сегменты: оптовая и розничная торговля, операции с недвижимым имуществом, транспорт

и складирование, финансы и страховая деятельность. С точки зрения динамики развития,

наибольший интерес представляют услуги оптовой и розничной торговли, услуги связи

и информации. Сфера торговли – это крупнейшая отрасль экономики Казахстана, доля

которой в структуре ВВП в течение последних лет стабильно составляет не менее 12%.

Наибольший интерес в сфере торговли Казахстана представляет ритейл, именно в этой

области происходят заметные изменения, связанные с внедрением новых бизнес -

форматов и современных технологии. На сегодняшний день, по официальным данным, в

ритейли занято 1,2 млн. человек, или около 15% от численности экономически активного

населения. В последнее десятилетие прослеживается уверенное снижение доли продаж

через рынки и рост торговых предприятий, однако превалирование торговли на рынках, на

долю которых приходится 51% объема товарооборота и 67% торговых площадей,

серьезно ограничивает цивилизованное развитие торговли. За последние пять лет рост

объема площадей торговых предприятии составил 70 %, что отчасти связано с бумом на

рынке недвижности [2].

Позитивные тенденции развития ритейла сопровождаются сохранением ряда

проблем, в частности дороговизной современных технологии продаж и бизнес-процессов;

высокой стоимостью капитальных вложении; неразвитостью рынка консалтинговых услуг

и системы логистики. Особо стоит отметить проблему финансирования ритейла банками и

финансовыми институтами. Так, почти половина предпринимателей 45% не имеют

доступа к финансам, причем 30 % из них не имеют доступа вследствии высокого

банковского процента при кредитованию.

Повышение эффективности торговли и увеличение производительности труда в

данной сфере может быть реализовано через совершенствование инфраструктуры

торговли. В этом направлении осуществляется ряд государственных инициатив,

включающих широкий комплекс мер от развития государственного - частного

партнерства до указания финансовой и сервисной поддержки участникам торговли. В

частности, программа по развитию торговли (в рамках государственной программы по

форсированному индустриально- инновационному развитию Республики Казахстан)

включает:


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

7

Развитие государственно - частного партнерства, в рамках которого государство

выделяет землю и подводит к участку все необходимые инженерные коммуникации, а

частная компания строит торговый, логистический или сервисный объект;

Стимулирование объединения малых торговых форматов и кооперации между

производителями и потребителями сельской местности и города;

Оказание финансовой поддержки посредством предостовления субсидий на

возмещение части затрат по маркетинговым исследованиям, возмещение процентных

ставок по кредитам для объеденениям малых торговых форматов под единым брендом, в

том числе на п окупку торгового оборудования, а также предоставление лизинга на

преобретение основных средства на льготных условиях;

Поддержку кооперации малого и среднего предпринимательства через

стимулирование создания сбытовых и закупочных кооперативов путем оказания

консультационной помощи при кооперации.

Во внешнеторговой сфере предполагается совершенствование политики в рамках

стран Таможенного союза с целью упрощения процедур для осуществления

предпринимательской деятельности, устранения барьеров в торговле, стимулирования

развития производства и интеграции в мировое торговое пространство. Расширение

внутреннего рынка в рамках единой таможенной территории станет основным стимулом

для привлечения инностранных инвистиций, развития новых проиводств , кооперации

взаимоющих предприятий, кроме того, устранение административных барьеров создаст

условия для формирования совместных предприятий и роста взаимных инвестиций.

В качестве основных результатов реализации прграммы по развитию торговли

предусмотренно достижение ежегодных темпов роста розничного товарооборота

начиная с 2014 года не менее 1036% увеличение доли обеспеченности торговыми

площадями на 1000 человек на 30%; доведение доли современных торговых форматов в

общем объеме розничного товарооборота до 50%; увеличение степени

консолидированности розничного рынка до 7%.

Тенденцией последнего времени стало стремительное развитие и масштабное

внедрение информационно – коммуникационных технологии (ИКТ). Растущий спрос

бизнеса и населения на услуги телекоммуникации привел к значительному росту доходов

телекоммуникационных операторов. По данным официальной статистики, в 2012 году

объем оказанных услуг связи и информации составил 3,53 млд долларов, или 4,6% от

общего объема сферы услуг. В структуре рынка наибольшую долю занимает мобильная

связь 52%, на фиксированную связь и услуги интернета приходится по 17%, эти же

секторы иллюстрируют наиболее динамичное развитие. В настоящее время в целях

формирования современного информационно – коммуникационного пространства в

Республике Казахстан продолжится стимулирование развития отрасли

телекоммуникации, создание современной инфраструктуры сферы ИКТ, распространение

телекоммуникационных и электронных услуг, а также формирование основ динамичного

информационного общества.

По-нашему мнению, «Стратегия -2050» - это большой шаг на пути всемирного

развития Казахстана.

Список литературы:

1. Назарбаев, Н.А. Послание Президента Республики Казахстан / Н.А Назарбаев//

Стратегия «Казахстан-2050»: новый политический курс состоявшегося государства. -

Астана: Акорда, 2012.

2. Республика Казахстан. Законы. О стратегии индустриального – инновационного

развития Республики Казахстан 2003-2015 г.- Астана, 2003. - № 1096. – С. 2-5

3. Республика Казахстан. Указ Президента. О стратегическом плане развития Республика

Казахстан до 2020 года. - Астана, 2010.- № 922 .- С.1-4.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

8

Жұмабаева Г.А.

аға оқытушы, магистр,

С.Бәйішев ат. Ақтөбе университеті

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ

БАСЫМДЫЛЫҚТАР

Тҥйін Бҧл мақалада инновациялық экономиканы дамыту елдің бәсекеге қабілеттілігін

арттырудың тиімді жолдарының бірі болып табылады.

Кілт сөздер: жаңашылдық, бәсеке

Zhumabayeva G.A.

Master, senior teacher,

Aktobe University named after S.Baishev

STRATEGIC PRIORITIES OF INNOVATIVE DEVELOPMENT OF KAZAKHSTAN

Summary

Advantageous line competitiveness of country increase development innovative economy in

it the article, first is.

Кeywords: innovation, competition

УДК 37

Аликулова Н.С. т.ғ.к.,

Қ.Жұбанов ат.

Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті

ЖАҢА ҒАСЫРДАҒЫ ЖАҢА ТҦРПАТТЫ ПЕДАГОГ ТҦЛҒАСЫ

Аннотация Мақалада Қазақстан Республикасындағы білім беру жҥйесінде педагог кадрларды

даярлаудың маңыздылығы, педагог қызметкерлердің біліктілігін арттыру

бағдарламаларында кембридждік оқыту тәсілдерін қолдану туралы сӛз болады.

Кілт сөздер: білім беру, педагог, біліктілік, мектеп, оқыту, сындарлы оқыту

Еліміз ӛзінің тәуелсіздігін жариялағаннан бері егемендігімізді баянды ету жолында

маңызды да, жҥйелі жедел жҧмыстар жҥргізіп келеді. Оның ішінде, білім беру саласы

бойынша да, бірнеше реформалар мен мемлекеттік бағдарламалар қабылданды.

Қазақстандық білімді жаңғыртудың жалғастырылуын қамтамасыз ететін - Қазақстан

Республикасы Президентінің 2010 жылғы 7 желтоқсандағы № 1118 Жарлығымен бекітілген

«Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 - 2020 жылдарға арналған

мемлекеттік бағдарламасының» маңызы зор. Мемлекеттік бағдарламада еліміздегі білім

беру жҥйесінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға, ел экономикасының тҧрақты ӛсуі ҥшін

сапалы білім беруді қамтамасыз ету арқылы адам капиталын дамытуға қол жеткізуді,

барлық деңгейдегі білім беру жҥйелерін қаржыландыруды жақсарту, педагог мәртебесін

кӛтеру, білім беру менеджментінің сапасын жақсарту, т.б. ӛзекті мәселелерді тҥбегейлі

шешу міндеттерді кӛзделді [1].

Сонымен қатар, Еуразиялық Одаққа кіруі, жаңа ғасырға аяқ басуы білім беру жҥйесін

ӛзгерісуіне ықпал етті. Осыған орай, білімнің мақсаты, мазмҧны және оны оқыту тәсілдері


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

9

қаралып, заңнамалық актілер қабылданып, қҧрылымдық ӛзгерістер дҥниеге келіп, жеке

тҧлғаға бағдарланған, ізгілікті, шынайы демократиялық нышандағы бҥкіладамзаттық

қҧндылықтарды алға шығаратын білім беру жҥйесін қалыптастыру ҥшін қадамдар

жасалды.

Ел Президенті ӛзінің Қазақстан халқына арнаған кезекті 2014 жылғы Жолдауында:

«.....ХХІ ғасырдағы дамыған ел дегеніміз - белсенді, білімді және денсаулығы мықты

азаматтар. Бҧл ҥшін біз не істеуміз керек?...» дей келе, ҧлттық білім берудің барлық

буындарының сапасын жақсарту, заманауи бағдарламалар мен оқыту әдістемелерін,

білікті мамандарды ҧсыну, орта білім жҥйесінде жалпы білім беретін мектептерді

Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту деңгейіне жеткізу және оқыту нәтижесі -

оқушылардың сындарлы ойлау, ӛзіндік ізденіс пен ақпаратты терең талдау машығын

игеру қажеттілігін атап кӛрсеткен болатын [2].

Қазақстанның бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосылуын қамтамасыз ету

мақсатында, отандық білім беру жҥйесін әлемдік тәжірибенің озық ҥлгілеріне

сәйкестендіру қажеттілігі туындады. Осыған сәйкес, жаңа формация педагогтарын даярлау

бҥгінгі кҥннің негізгі мәселелері болды. Ӛйткені, тәуелсіз еліміздің болашағы – бҥгінгі жас

ҧрпақ. Жас ҧрпақтың тағдыры - олардың бойына білім мен ізгілік нҧрын себуші –

ҧстаздардың қолында. Осыған байланысты педагогикалық мамандарды даярлайтын білім

ордаларының алдында заман талабына сай, бәсекеге қабілетті білікті-білімді, жаңа

формация тҧлғаларын қалыптастыратын ҧстаздар қауымын даярлау міндеті тҧр.

Сондықтан, жаңа ғасырда жаңа тҧрпатты педагог даярлау - бҥкілхалықтық нышанға

айнала бастады. Елімізде педагог кадрлардың біліктілігін кӛтеру мақсатында "Ӛрлеу"

ҧлттық біліктілікті арттыру орталығы" акционерлік қоғамының базасында, сондай-ақ

"Назарбаев Зияткерлік мектептері" дербес білім беру ҧйымының базасында

«Педагогикалық шеберлік орталықтары» қҧрылды.

Орталықтардың басты мақсаттары – әлемдік білім беру жҥйесіндегі жоғары деңгейде

қол жеткізілген танымал оқыту әдістемелері арқылы педагог қызметкерлердің біліктілігін

арттыру болды.

"Назарбаев Зияткерлік мектептері" дербес білім беру ҧйымы Кембридж университетінің

(Англия) білім беру факультеті профессорларымен бірлесіп «ҚР-ның педагог

қызметкерлердің біліктілігін арттырудың ҥшінші (негізгі), екінші (орта), бірінші (ілгері)

деңгейлік бағдарламаларын» дайындады. Бағдарлама халық арасында - «Кембридждік

оқыту тәсілі» деп те атала бастады.

Бағдарламаның негізі мақсаты, әрбір ел ҥшін маңызды болып табылатын рухани,

мәдени және адамгершілік қҧндылықтардың негізінде ӛз елінің мәдениетін қҧрметтеуге

жастарды тәрбиелеу; жастарды жылдам ӛзгеріп жатқан әлемде ӛзіне сенімді және табысты

болуға мҥмкіндік беретін дағдылары мен тҥсініктерін дамытуға, ӛмірлік жағдайларда ӛз

білімдерін қолдануға ықпалын тиізетін сыни тҧрғыдан ойлауға ҥйретуді қамтиды [3; 6 б.].

Бағдарламаның басым бӛлігі сындарлы оқыту теориясы негіздерін қамтиды [4; 6 б.].

Сындарлы оқытудың мақсаты - оқушының пәнді терең тҥсіну қабілетін дамыту, алған

білімдерін сыныптан тыс жерде, кез келен жағдайда тиімді пайдалана білуін қамтамасыз

ету. Бағдарламада білім беру саласының кӛш басында келетін Ҧлыбритания, Финляндия,

Сингапур, Жапония тәріздес елдердің тәжірибелері алынған.

Кӛріп отырғанымыздай, бағдарлама мақсаты – Елбасы қойған міндеттермен, ел

мақсатымен ҥндес келеді. Бағдарлама бойынша мҧғалім қызметіндегі маңызды дҥние –

кейбір оқушыладрың тақырыпты ӛзіне оңтайлы бірегей тәсілдермен меңгеретіндігін жете

тҥсінуі. Бҧл жағдайда оқушының мәселені (проблемены, жағдайды, қҧбылысты т.б.) тҥсіну

деңгейін анықтап, оның тҥсінігін толықтыруға немесе қайта қҧруға кӛмектесу мҧғалімнің

міндеті болып табылады [3; 8-9 б.].

Бағдарламаның қҧзырлы оқытудағы маңызды факторы - оқушының тақырыптың

мәнін ӛз бетімен меңгеруі мен бағалай алуы болып табылады. Мҧндай тәсіл бҧл ҥрдіске


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

10

оқушының ӛзінің де қатысуын талап етеді. Осылайша, оқушы да ӛзіндік оқуы ҥшін

жауапты болады. Оқушы мҧндай жауапкершілікті кӛбінесе сабақ беруі барысында мҧғалім

қалыптастыратын ортада сезініп, қабылдайды. Сондықтан, мҧғалімде Шульман «ҥш

кӛмекші» деп атаған қасиеттер («бас», «қол», «жҥрек» - кәсіби тҥсінік, оқытудың

тәжірибелік дағдылары, кәсіби-ӛнегелілік тҧтастық) болған жағдайда ғана оқыту жақсы

болып саналады [5; 8-9 б.].

Кембридждік бағдарламаның негізгі мазмҧны жеті модуль шеңберінде ҧсынылған.

Олар:

1. Оқыту мен оқудағы жаңа тәсілдер. Оқыту мен оқудағы әртҥрлі педагогикалық тәсілдер. Диалог негізінде оқыту мен оқу

оқушылардың ӛзара сҧхбаттасуы. «Қалай оқу керектігін ҥйрену» немесе метасана

оқушыларға оқуды ӛз бетінше жалғастыра алатын білім жинау жауапкершілігін тҥсінуіне

және оны мойнына алуына кӛмектесу.

2. Сыни тҧрғыдан ойлауға ҥйрену. Сыни тҧрғыдан ойлау екі мағынада қарастырылады: оқушылардың сыни тҧрғыдан

ойлауын дамыту және мҧғалімдердің сыни тҧрғыдан ойлауын дамыту.

3. Оқыту ҥшін бағалау мен оқуды бағалау. Формативті және суммативті бағалау. Мақсатқа жетудің ӛлшемдері. Сыни бағалау

тәсілдері.

4. Оқыту мен оқуда ақпараттық -коммуникациялық технологияларды

пайдалану. Мҧғалімдердің сабақта сандық технологияларды және АКТ -ны тиімді пайдалануы.

Ақпаратты алу, бағалау, сақтау, ӛндіру, ҧсыну, алмасу және интернет желісінде бірлескен

жҧмысқа қатысу.

5. Талантты және дарынды балаларды оқыту. Оқушылардың таланты мен қабілетін ашып, оларды оқыту барысында дамыту.

Талантты және дарынды балаларды оқытуды дамыту ҥшін анағҧрлым инклюзивті тәсілді

пайдалану.

6. Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес оқыту және оқу. Балалар дамуының оқудың қолжетімділігі, тҥрлі жастағы балаларда байқалатын

метасана деңгейі, жас шамасына бейімделген сындарлы диалогты ынталандыру

стратегиясы, әр жастағы балалар мҥмкіндігі т.б.

7. Оқыту мен оқудағы басқару және кӛшбасшылық. Кӛшбасшы. Менеджер. Мҧғалім кӛшбасшылығын әр деңгейде қарастыру [4; 13-14 б.].

Жеті модульде қарастырылған идеялар сабақта пайдаланылатын жекеленген стратегиялар

мен тәсілдер сияқты ӛзара байланыста болады.

Нәтижесінде, мҧғалім әрбір оқушының (талантты және дарынды, жас ерекшеліктеріне

сәйкес т.б.) жеке қажеттіліктерімен байланысты проблемалар және оларды шешу жӛнінде

басқа мҧғалімдерге кеңес беру әдістемесі бойынша терең білім алумен қатар, кәсіби

проблемаларды шешуде басқа, біліктілігі тӛмендеу әріптестеріне кӛмек кӛрсетуге дайын

болуын қамтамасыз ету мақсатында әлемдік білім беру практикасының кӛп аспектілі

біліміне негізделген сыныптың жҧмыс істеуі жӛніндегі негізделген қорытынды жасау

дағдылары қалыптасады.

Бағдарлама соңында мҧғалімдер:

1. бір-бірімен кәсіби пікір алмасуға;

2. әріптестер қызметінің тиімділігін бағалауға;

3. мектепте Lesson Stady енгізуді;

4. коучинг пен тәлімгерлік жҥргізуді;

5. мектепте мҧғалімдердің кәсіби білім беру қауымдастығын қҧруды;

6. жиынтық пен формативті бағалаудың тиімділігін;

7. кері байланыс ҧсынуды;


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

11

8. іс-әрекеттегі зерттеулерді игереді.

Осындай әлемдік тәжірибедегі әдіс-тәсілдерді болашақ ҧстаздар оқу орны

қабырғасында игергені де орынды.

Мәселен, 5В011400 –«Тарих» мамандығына арналған 6.08.070-2010 Қазақстан

Республикасы Мемлекеттік Жалпыға міндетті білім беру стандартында, «Тарих»

мамандығы бойынша білім бакалаврлерінің негізгі кәсіби қызметінің функцияларының

бірі – оқытудың әдістері мен технологиясын жетілдіру мен ҧлттық білім беру жҥйесін

модернизациялаудың ӛзекті міндеттеріне жауап беретін инновациялық, педагогикалық

технологияларды меңгеруі атап кӛрсетілген [6; 5,14 б.].

Осыған сәйкес, 5В011400 –«Тарих» мамандығында базалық міндетті компоненттердің

бірі – «Тарихты оқыту әдістемесі» пәнінде және «Тарихты оқытудағы инновациялық

технологиялар» атты таңдау курстарында болашақ тарих пәні мҧғалімдері сабақ ӛткізу мен

оқытудың әдіс-тәсілдерін, сабақты жоспарлауды, пәнді оқытуда инновациялық

технологияларды қолдануды игереді. Аталған курстарда әлемдік білім беру жҥйесіндегі

озық іс- тәжірибелер туралы, оның ішінде кемдридждік бағдарламамен, оның жеті модулін

игерту артық етпейтіні белгілі.

Студенттерге әлемдік білім беру жҥйесіндегі озық бағдарламалармен танысуына

мҥмкіндік жасасақ, бҥгінгі студент- ертеңгі педагог қызметкер арқылы мектептердің жаңа

формацияға кӛшуіне ықпал етеміз. Бағдарламадағы жеті модуль - білім беру сапасын

жақсартудың ең тиімді жолы екенін атап ӛтуге болады. Оқытудың бҧл бағдарламаларын

меңгерген бҥгінгі студент, ертеңгі маман - педагогикалық қҧралдардың бҥкіл әлеуетін

игерген, ӛзін- ӛзі жетілдіруге ҥнемі ҧмтылып отыратын, шығармашыл, мейірімді тҧлға,

білікті ҧстаз бола алады. Теориялық білімдерін тәжірибеде кеңінен қолдана алатын маман

даярлау – оқу орындарының негізгі міндеттерінің бірі.

Жаңа тҧрпатты педагог дегеніміз – педагогикалық қҧралдардың бҥкіл әлеуетін

меңгерген, ӛзін ӛзі жетілдіруге ҥнемі ҧмтылып отыратын, кең руханиятты, туған елі мен

ата-салтын, Қазақстанды мекендеген ҧлттар мен ҧлыстарды қҧрметтеп қалтқысыз сҥйетін

шығармашылық тҧлға, білікті маман. Кісілік келбеті осылайша, сомдалған маман ғана

әлеуетті әлеуметтің шырақшысына айналып, кемелденген қазақстан қоғамының пәрменді

қозғаушы кҥші – қайраткер адам капиталын білім нәрімен сусындатып, оның тәрбиелі

тҧлғалығын қалыптастыруға бейімділігін кӛрсете де, таныта да, мойындата да алады.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Назарбаев, Н.А. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 - 2020

жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы / Н.А.Назарбаев. – Алматы, 2011.

2. Назарбаев, Н.А. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына арналған

2014 жылғы Жолдауы / Н.А.Назарбаев. – Алматы, 2014.

3. Тренерге арналған нҧсқаулық. ІІІ деңгей. – Алматы: Назарбаев Зияткерлік мектебі

ДББҦ, 2012. – 85 б.

4. Мҧғалімге арналған нҧсқаулық. ІІІ деңгей. – Алматы: Назарбаев Зияткерлік мектебі

ДББҦ, 2012. – 87 б.

5. Қазақстан Республикасы педагог қызметкерлерінің біліктілігін арттыру курстарының

бағдарламасы. – Алматы: Назарбаев Зияткерлік мектебі ДББҦ, 2012. – 83 б.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

12

Аликулова Н.С. к.и.н.,

Актюбинский региональный

государственный университет им. К.Жубанова

ЛИЧНОСТЬ СОВРЕМЕННОГО ПЕДАГОГА В НОВОМ ВЕКЕ

Резюме В статье рассматривается важность подготовки педагогических кадров в системе

образования Республики Казахстан, описывается применение кембриджских способов

обучения в программах повышения квалификации.

Ключевые слова: обучение, педагог, улучшение, школа, преподавание.

Alikulova N.S.,

candidate of historical sciences,

Aktobe Regional State University named after K.Zhubanov

THE PERSONALITY OF A MODERN TEACHER OF THE NEW CENTURY

Summary

This article discusses the importance of teacher training in the education system of the

Republic of Kazakhstan, describes the use Cambridge learning in professional development

programs.

Keywords: training, teacher improvement, school, teaching.

УДК 514.18

Пиримжаров М.Х., доктор Ph.D.

E-mail: [email protected],

Самылтыров М.А.

Қаз. Р., Дизайнерлер Одағының мүшесі,

Тілеужанова Р.А., магистр,


СЫЗБА ГЕОМЕТРИЯ САБАҚТАРЫНДА СТУДЕНТТЕРДІ ӚЗ БЕТІНШЕ

БІЛІМ АЛУ ҤРДІСІНЕ БАҒЫТТАУ ТӘСІЛДЕРІ

Аннотация

Әр сабақта қолданылатын тәсілдер ҥшін педагогикалық ҧстанымнің ӛзіне тән

маңыздары бар. Тҥсініктер және әрекеттердің пайда болуында оқытушы қолданып отырған

негізгі сабақ тҥрі практикалық сабақтар, соңымен қатар басқа сабақ тәсілдері, оны ӛткізу

әдістемесі, педагогикалық тәжірибе және шеберлік. Бҧл ҥрдісті тынбай ҧйрену,

оқытушының ӛз кәсібіне деген шеберлігін, оқыту технологиялары мен олардың тҧрақты

формаларының жиынтығын жасаумен белгіленеді. Жоғарғы мектепте білім берудің

нәтижесі студенттердің ӛз бетінше графикалық жҧмыстарын дҧрыс орындауына

байланысты. Графикалық білім ҥрдісінде студенттердің ӛз бетінше білім алуын кӛтеру

ҥшін тӛмендегі тәсілдерден пайдаланғанымыз жақсы кӛрсеткіш берді:

- дәріс мен тақырыпқа тиісті материалдарды зейінді оқып шығуға дағдыландыру;

- дәріс ҥрдісінде кӛрсетілген және практика сабақтарында оқытушы тарапынан

шешілген графикалық мәселелерді қайта қарап шығу (кӛрсетілген графикалық формаларды

қайта кӛшіріп шығу) маңызын тҥсіну;


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

13

- ӛз бетінше графикалық жҧмысты орындауда ӛтілген тақырыптың маңыздылығын

есепке алып қызықты дидактикалық ойындар ҧйымдастыру, қызықты графикалық

мәселелерді шешу.

Кілт сөздер: өз бетінше графикалық жұмыстар, геометрия сабақтарының үрдісі,

шығармашылық пікірлеуге ұйрету, оқытуда зерттеу тәсілі, дидактикалық ойындар,

графика, үрдіс, тәсіл, дидактика.

Сызба геометрия сабақтарында студенттерді ӛз бетінше білім алуға бағыттауда

олардың ӛз бетінше графикалық жҧмыстарын ҧйымдастыру негізгі ӛзек болып есептеледі.

Ӛз бетінше графикалық жҧмыстарын ҧйымдастыруда тӛмендегі мәселелерді қарастыру

қажет:

1.Болашақ сәулетшілерге берілетін ӛз бетінше графикалық жҧмыстар жоғары білім

дәстҥріне сәйкес сызба геометриядан алынатын білім және тәжірибелерді бекемдеуді қажет

етеді.

2.Ӛз бетінше орындалатын графикалық жҧмыс студенттердің қабілетіне сәйкес

оларды қызықтыратын болуы қажет.

3.Ӛз бетінше жҧмыс беру алдында оқытушы оны қалай орындау керектігі туралы

әдістемелік кӛрсетпе беруі керек.

4.Оқытушы студенттердің ӛз бетінше графикалық жҧмыстарының нәтижелерін кӛріп,

қателерін тҥзетуі, бағалауы, жҧмысты ӛз уақытында орындаған студенттерді марапаттап

отыруы тиіс.

Бҧл тәсілдерден сызба геометрия сабақтарының ҥрдісінде бірнешесі істелінеді.

Бҧларды ауызекі оқытудың логикалық сабақ тҥрінің дәріс формасында қолданып, ӛз

бетінше жҧмыс жасау, пәннің практикалық сабақтарында, ғылыми, индуктивтік және

дедуктивтік тәсілдерден студенттердің ӛз бетінше білім алуларында қолдану қажет [1, б.8].

Сабақтарды орындау технологиясынан бірінші сабақтың мақсаты кәсіпке бағытталған

болуымен бірге, қандай жағдайда бҧл мақсатқа жету мҥмкіндігін кӛруге болады.

Оқытушының жҧмысы-оқу материалын ҧғу ҥрдісінің ҧйымдастырушысы тәрізде кӛрініп,

студент оқуының активтігіне мән беруі керек. Бҧл ҥшін материал мазмҧнының

баяндамасында оқытушы әр тҥрлі оқыту тәсілдері және мҥмкіндіктерін пайдаланады.

Әр сабақта қолданылатын тәсілдер ҥшін педагогикалық ҧстанымның ӛзіне тән

маңыздары бар. Тҥсініктер және әрекеттердің пайда болуында оқытушы қолданып отырған

негізгі сабақ тҥрі практикалық сабақтар, соңымен қатар басқа сабақ тәсілдері, оны ӛткізу

әдістемесі педагогикалық тәжірибе және шеберлік. Бҧл ҥрдісті тынбай ҧйрену,

оқытушының ӛз кәсібіне деген шеберлігін, оқыту технологиялары мен олардың тҧрақты

формаларының жиынтығын жасаумен белгіленеді.

Жоғарғы мектепте білім берудің нәтижесі студенттердің ӛз бетінше графикалық

жҧмыстарын дҧрыс орындауына байланысты. Графикалық білім ҥрдісінде студенттердің ӛз

бетінше білім алуын кӛтеру ҥшін тӛмендегі тәсілдерден пайдаланғанымыз жақсы кӛрсеткіш

берді:

- дәріс мен тақырыпқа тиісті материалдарды зейінді оқып шығуға дағдыландыру;

- дәріс ҥрдісінде кӛрсетілген және практика сабақтарында оқытушы тарапынан

шешілген графикалық мәселелерді қайта қарап шығу (кӛрсетілген графикалық формаларды

қайта кӛшіріп шығу) маңызын тҥсіну;

- ӛз бетінше графикалық жҧмысты орындауда ӛтілген тақырыптың маңыздылығын

есепке алып қызықты дидактикалық ойындар ҧйымдастыру, қызықты графикалық

мәселелерді шешу [2, б. 23-24].

Қәзіргі уақытта графикалық мәселелер білім технологиясының кӛп салаларында бар.

Олардың айрымдары тӛмендегіше келтірілген:

Графикалық пәндерден оқытуда дәстҥрлі сабақ тәсілдерінен тысқары, педагогикалық

технологияларға бағытталғандығын кӛру мҥмкіндігі бар.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

14

Білім-тәрбие саласында дамып бара жатқан бағыттардың біреуі - заманауй

технологиялар. Осы орайда, «Сызба геометрия» пәнінде тӛмендегілерді пайдаланған жӛн.

Проблемалы оқыту әдісі – теориялық және практикалық сабақтарда қолданылады. Ол

тӛмендегі кезеңдерде амалға асырылады:

1.Оқытушы тарапынан кез келген мәселе кӛрсетіледі.

2.Студенттер бҧл мәселенің шығу себептерін келтіріп ӛтеді.

Проблемалы оқыту - ӛз бетінше, логикалық, ғылыми, шығармашылық пікірлеуге

ҧйрету, бҧл жолда кездесетін кедергілерді ӛз бетінше, шығармашылық жолмен жоюға

болады. Ол – оқу материалын тҥсінгендігін дәлілдейді, білімдерін бекемдейді. Студенттің

оқуға сезімдік қатынасын оятады, ӛз бетінше білім алуға ішкі қызығуды қалыптастырады.

Кӛтерілген мәселе проблема сипатында студентті қызықтырса, оның жаңа пікірлеуін

қолдауға ҥндейді. Проблеманың қойылуы және оның шешілу ҥрдісі ҧзілмейтін сыңар, яғни

проблеманы кӛтерумен бірге оның шешімін табу ойландырады және бҧл, ӛз кезегінде, жаңа

проблемаларды тудырады. Сондықтан, ҥздіксіз жаңа білімдерді ҧйрену амалға асырылады.

Проблемалы жағдайларды талдау - студенттердің интеллектуал іс – әрекеттерін қойылған

мақсатқа бағыттаумен байланысты индивидуал сипаттар [3,б.19].

Сызба геометрия сабақтарында проблемалы жағдайды шешудің жалпы талаптары

тӛмендегіше:

1. Студенттер алдында проблемалы жағдайды ҧйымдастыру ҥшін сондай

практикалық немесе теориялық мәселе қойылуы керек, оның шешімі барысында студент

ҧғуы қажет болған жаңа білімдерді ӛзі ҥйренуі тиіс.

2. Студентке ҧсынып отырған проблемалы мәселе оның интеллектуал

мҥмкіндіктеріне сәйкес болуы керек. Студенттің интеллектуал мҥмкіндіктері қанша

жоғары болса, ҧғылуы қажет болған білімдердің жаңалық дәрежесі және жинақталғандығы

сондай жоғары болады.

3. Проблемалы мәселе ҧйренуге қажетті білімдердің алдында болуы тиіс.

«Сызба геометрия» сабақтарында студенттер тақырып туралы толық мәліметке ие

болулары ҥшін проблемалы жағдайларды пайдаланғаны жӛн.

Сызба геометрия сабақтарында студенттерге «Жазықтықтың ортогонал

проекциялары» тақырыбын ҥйрену ҥрдісінде жазықтықтың нақты шамасын табудың бір

ғана тәсілі кӛрсетіліп, қалған тәсілдері туралы қысқаша мәлімет беріледі. Ынғайлығына

тоқталсақ, қалған тәсілдер проблемалы тәрізде қойылады, сонда студенттерде оларды

ҧйренуге қызығушылық оянады. Нәтижесінде студент ҧсынылған қосымша әдебиеттерді

пайдаланып жазықтықтың нақты шамасын табудың басқа тәсілдерін (проекциялар

жазықтықтарын алмастыру тәсілі, айналдыру тәсілі, және т.б.) ӛз бетінше ҥйренеді [4, б. 6].

Проблемалы оқып ҥйрену, проблемалы мәселе және сауалдар студенттердің ӛз

бетінше ойлау қабілетін, ӛз шешімін шығара алуы мен пікір айта білуін қалыптастырады.

Болашақ сәулетші – студенттерді ӛз бетінше пікірлеуге бағытталушы тағы бір тәсіл –

зерттеу тәсілі. Оқу ҥрдісінде оқытушы тарапынан қиын дәрежедегі теориялық және

практикалық зерттелетін мәселелердің кӛтерілуі назарда тҧрады. Бҧл тәсілде білім алудың

жоғарғы кезендерінде білімнің тиімді практикалық және ізделу тәсілдерін ӛз бетінше

қолдану орынды. Мҧнда студенттер дәлелдер жиынайды және оларды теориялық талдайды,

тізімге салады, жинақтап практикалық жҧмыстарды орындайды. Зерттеу тапсырмасын –

оқу - білу ҥрдісінің толық циклын студенттер оқытушы басшылығында немесе ӛз бетінше

ӛздері орындайды. Мәлімет жиынау оны талдау, ӛз бетінше жаңа білімдерді практикада

қолдауды амалға асыру назарда тҧрады. ―Сызба геометрия‖ пәніне бӛлінген сағаттарда

студентке берілген тапсырмаларды шешу, осы тәсілді білім ҥрдісінде кӛру-мҥмкіндікке ие

[5, б.7].

Сызба геометрияны оқытуда зерттеу тәсілін қолдағанда сауал - тапсырмалар сабақ

ӛту кезеңінің соңында, студенттердің кӛпшілігі мәселені шешіп болғаннан кейін қойылады.

Бҧл пәнді терең ҧйренген студенттер ҥшін мӛлшерленген тәсіл ретінде, мәселенілерді


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

15

шешуде ӛз - ӛзын қадағалау және тексеру әдісі болып саналады. Білімдері тӛмендеу болған

студенттерге олардың білімдері дәрежесіндегі тапсырмалар беріледі. Тапсырмалар әр

студентің жеке мҥмкіндігіне қарап бӛлінеді. Зерттеу әдісінде жаңа тақырыпты ӛтуде,

бәлкім оны бекемдеу және талдау кезеңінен пайдаланған жӛн. Оқытушы қолдау кӛрсеткен

тәсілдерді дҧрыс байқап, бекемдеу керек болған оқу материалы мазмҧнын дҧрыс белгілеу

қажет.

Оқу - адамның алдын ала ӛзі білген немесе тәжірибеде кӛрген нарселерге негізделген

болса, жақсы нәтиже береді. Практикалық сабақтар немесе оқып ҧйренген ҥрдістерін іске

асыру-жоғары дәрежеде есте сақтауды, яғни білімдер негізін беру жолы мен бекемдеуді

қамтамасыз етеді. Материал практикалық жҧмыс ҥшін неғҧрылым кем талап етілген болса,

оқытушыға кәсіби шеберлікке жету ҥшін оның маңызы сонша кем болады.

Жоғарыда атап ӛтілген сабақ тәсілдері студенттің ойлауын, есте сақтауын және

пікірлеу логикасын бірлестіруін дамытады. Онда ҧйренуге сҧраныс жақсы болса, нәтижеде

соншалы ҧғымды болып шығады. Білім алу және тәжірибелерді ҧйренуде студенттің

белсенділігі, қызығушылығы, шығармашылық тәуелсіздігін іске асыруға қаратылған

заманауй педагогикалық технологиялар – сабақ ӛтудің мҥмкіндіктеріне жол ашады.

Оқу материалына сәйкес қадағалу - тапсырмаларының мазмҧны практикалық

сабақтарда студенттерге берілген тапсырмалар жыиыны мазмҧнымен бірлестіріледі. Сол

негізде әрбір тақырыпты толық ҧйрену ҥшін қажет болған тарқатпа материалдар,

студенттерге ӛз бетінше орындау ҥшін ҧсынылған тапсырмалар мазмҧны сабақтар ҥшін

сәйкестендіріледі. Сол негізде әр тақырып ҥшін дәріс сабақтарының мазмҧны бір жақты

критериялар негізінде таңдалып, студенттерге баяндалады.

Дәріс сабақтарына технологиялық жақындасу, жоспарланған нәтижені амалға асыру -

конструктивтік, кӛрсетпелі схемада ӛз кӛрінісін табады. Мақсатты бағытталған, білімнің

жеке ҧйретуші эпизодын (кӛрініс) бӛлу, ҥрдіс нәтижелерін тексеру сияақты амалдар бҥгінгі

кҥнде білімді қайта жасап шығу циклының идеясын қалыптастыруға мҥмкіндік береді.


1.Пиримжаров, М.Х. Совершенствование графической подготовке будущих архитекторов в

системе высшего образования: автореф.дисс. на соискание ученой степени доктор, Рh.D /

М.Х.Примжаров. - Ташкент, 2009. – 18 с.

2. Буга, П. Технология обучения в высшей школе / П.Буга, БКарпов // Вестник высшей

школы. – 1991.- №11. - С. 23-24.

3. Беспалько, В.П. Педагогика и прогрессивные технологии обучения [Текст] / В.П.

Беспалько. - М.: Педагогика, 1989. - 192 с.

4. Нишонова, З. Мустақил фикрлашга ўргатиш бўйича тренинг /З.Нишонова // Халқ

таълими .– 2000. -№1. - Б. 6.

5. Фарберман, Б.Л. Илғор педагогик технологиялар / Б.Л. Фарберман. – Ташкент: ЎзФА

ФАН, 2000. -179 с.

Пиримжаров М.Х., доктор Ph.D.

E-mail: [email protected],

Самылтыров М.А.

Член Дизайнеров РК,

Тилеужанова Р.А., магистр,

Актюбинский университет им. С.Баишева

СПОСОБЫ САМОСТОЯТЕЛЬНОГО ИЗУЧЕНИЯ НАЧЕРТАТЕЛЬНОЙ

ГЕОМЕТРИИ

Резюме

В данной статье рассмотрены методы по направлению студентов в процесс

самообразования на уроке начертательной геометрии.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

16

Ключевые слова: самостоятельные графические работы, графика, тенденции,

способ, дидактика.

Pirimzharov M.Kh., PhD,

Aktobe University named after S.Baishev,

е-mail: [email protected],

Samyltyrov M.A.

Member of Dizainers association

Aktobe University named after S. Baishev

TECHNIQUES OF DIRECTING STUDENTS TO SELF STUDY ON GEOMETRY

LESSONS

Summary

This article describes the methods in the direction of students in the process of self-

education in the classroom deseriptive geometry.

Keywords: independent drawings, graphics, trends, fashion, didactics

УДК 32

Әбдірахманова Г.Ә.

аға оқытушы, магистр,


САЯСИ ЭЛИТА ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚОҒАМДАҒЫ АТҚАРАТЫН РӚЛІ

Аннотация

Қазіргі таңда қалыптасқан саяси жағдайлар ғана емес, сонымен қатар қазақтың ҧлттық

интеллигенциясының ӛз идеяларын рәсімдеуге ҧмтылысының ӛзі соны саяси ҧйымның

пайда болуына қажетті алғышарттар жасалуда.

Кілт сөздер: шенеуніктік, төрешілдік, номенклатура (мәртебелілер тобы), ресурс.

Саяси элиталарды, олардың қоғамдағы рӛлін отандық саясаттанушылардың зерттеуге

деген қызығушылық білдіруі заңды да табиғи қҧбылыс. Жоғары мемлекеттік билік

басындағылар хақында жауырды жаба тоқыған ондаған жылдар бойғы ҥнсіздіктің, хабар-

ошарсыз меңіреуліктің орнына қалыптасқан саяси болмысты мейлінше объективті тҥйсіну,

мәртебелі әлеуметтік жік – саяси элитаның ортақ іске қосар ҥлесін салиқалы бағалау кезеңі

келеді. Қазіргі тарихи кезеңнің ӛзіндік ерекшеліктеріне, елдегі жағдайды сауықтырып,

ӛркендету жолдарын іздестіруге байланысты қазақстандық қоғам ӛміріндегі саяси

элитаның рӛлін негіздеу бҧл кҥндері айрықша зәрулікке айналып отыр.

Ең алдымен қазақстандық саяси элитаның қалыптасуы бастауларына ҥңілу орынды

болып табылар еді. Саяси элитаның табиғатын байыптай қарастыру ҥшін олардың

халықтың саяси ӛміріндегі рӛлі, ҧлттың ―Бҧл ӛмірдің мәні неде?‖, ―Біз кімбіз?‖, ―Қайда

бара жатырмыз?‖ деген сауалдарға жауап іздестіруі мен мәнділігі ҥрдістерін

қалыптастырудағы орны басты ӛлшемдер бола алады. Ҧлтты топтастыру ӛзін-ӛзі сол

замандағы саяси мҧраттар талабына сәйкестендіру рӛлін XX ғасыр басындағы қазақтың

ҧлттық интеллигенциясы мінсіз орындады: ӛтіп жатқан саяси процестердің мән-маңызын

бҧқараға тҥсіндіру, оқу-ағарту жҧмыстарын жҥргізу, халықты жаңа мемлекет қҧруға

жҧмылдыру олардың басты міндеттеріне айналды.Бҧқаралық саяси ҧйым арқылы

халықтың саяси мҥдделерін білдіруге болатындығын жіті сезініп, ―Алаш‖ қозғалысының



ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

17

ҧйытқы тобын қҧрды, оның қҧрамына Бӛкейханов, Дулатов, Байтҧрсынов, Қыдырбаев,

Тҧрмҧхаметов, Жизанов енді.

Қалыптасқан саяси жағдайлар ғана емес, сонымен қатар қазақтың ҧлттық

интеллигенциясының ӛз идеяларын рәсімдеуге ҧмтылысының ӛзі соны саяси ҧйымның

пайда болуына қажетті алғышарттар жасады. Бҥкіл ресейлік саяси ӛмірге Бӛкейхановтың,

Шоқаевтың, Қаратаевтың, Досмҧхамедовтердің, Тӛгісовтың, Байтҧрсыновтың белсене

араласуы жаңа дәуірдің саяси элитасын қалыптастыруға негіз қалады. Бірінші және екінші

мемлекеттік Думаға Қазақстаннан Әлихан Бӛкейханов, Ахмет Бірімжанов, Бақыткерей

Қҧлманов, Бақытжан Қаратаев, Мҧхаметжан Тынышпаев және т.б. белгілі тҧлғалар депутат

болдетініңы.

―Алаш‖ қозғалысының бағдарламасын қҧрамында А.Байтҧрсынов, Ә.Бӛкейханов,

М.Дулатов, Е.Омаров, Е.Тҧрмҧхаметов, Ғ.Жҥндібаев, Ғ.Бірімжанов бар ҧйытқы топ жазып,

―Қазақ‖ газетінің 1917 жылғы 21 қарашасындағы 251-нӛмірінде жариялады. Нақ осы

ҧйытқы топтың санатынан қозғалыстың орталық комитеті сайланып, тӛменгі буындағы

органдары қҧрылды. Егер ―Алаш‖ қозғалысының пайда болуы патша ӛкметінің

отаршылдық саясатына қарсы кҥресті ҧйымдастыру қажеттігіне әрі сахарадағы әлеуметтік

қарым-қатынастарды ӛзгерту талабына байланысты дейтін болсақ, онда бҧл, шын мәнінде,

Қазақстанның ҧлттық, патриоттық кӛңіл-кҥйдегі саяси элитасының алғашқы адымы

ретінде бағалануға тиіс. Қалыптасқан мҧрат пен мҥдденің ӛзі сол кезеңнің элитасы аңсар

тҧтқан және қозғалыс бағдарламасында бекітілген саяси қҧндылықтардан айқын кӛрінеді.

Онда тең қҧқылық (―дініне, шығу тегіне және жынысына қарамастан,адамдар тең

қҧқылы‖); жеке басқа тиіспеушілік (―мемлекет шенеуліктері кімді болса да заңсыз жолмен

тҧтқындай алмайды‖); тҧрғын ҥйге тиіспеушілік (―мемлекеттік қызметшілер қожайынның

рҧқсатынсыз кімнің болса да ҥйіне кіре алмайды‖) кінәсіздік презумпциясы (―соттың

талқылауынсыз және шешімінсіз бас бостандықтан айыруға болмайды‖) сӛз, ождан

бостандығы (―жиналыстар ӛткізу,бірлестіктер қҧру, сӛз сойлеу, газеттер шығару, кітаптар

басу бостандығы‖) тәрізді демократиялық қҧндылықтар кӛрініс тапқан. Кӛріп

отырғанымыздай, XX ғасыр басында қазақтың саяси элитасының басшылыққа алған

мҧраттары демократиялығымен, ҧлттық-саяси мәселелерді жоғары ізгілік еремен тҥйсіне

білгендігімен ерекшеленеді. Ал, ҧлттық мҥдделерге заңдық-қҧқықтық пішім бітіріп,

бҧқараны кҥрестің ҧйымдық, партиялық пішімі деңгейіне дейін кӛтеру, халықтың саяси

тҧрғыдан оқытып-ҥйрету істері сол дәуірдің талаптарына жауап бере алатын

саяси элитаның болғандығын дәлелдейді.

“Саяси элита” дегенімізді саясаттану ғылымы былай деп тҧжырымдайды:

- шенеуніктік, тӛрешілдік, номенклатура (мәртебелілер тобы) [3]

- жалпы мемлекеттік маңызы бар шешімдер қабылдауға қҧзырлы лауазымды

орындарды иеленетін адамдар [4]

- билеп-тӛстеуші таптың ҥстемдігін қамтамасыз ететін топ ретінде

тҥсіндіреді [6,б.5].

Бҧл анықтамалардың қай-қайсысында билікті иелену, шешім қабылдауға қабілеттілік

, ӛкіметтің қызметін жҥзеге асыру елеулі ӛлшем ретінде алынған.

―Саяси элита‖ ҧғымы XX ғасырдағы саясаттану ғылымында ӛзекті тақырыпқа

айналды. Кез-келген қоғамдағы саяси элита қалай қалыптасады? Саяси элитаның қҧрамына

кім кіреді? Саяси элита қандай қызмет атқарады? Саяси элитаның қызметіне азаматтық

қоғам тарапынан бақылау орнатудың қандай тәсілдері бар?

Осы сауалдар тӛңірегінде зерттеу жҥргізу белгілі бір шамада саяси элиталардың

қызмет атқару ерекшеліктерін тҥсінуге мҥмкіндік береді. Элиталардың мемлекеттік

саясатты жҥргізудегі айқындаушы рӛл атқару мҥмкіндіктерін саясаттанушылар олардың

негізгі ӛндірістік қҧралдарды, қоғамды басқарудың саяси тетіктерін иеленген ҥстемдік

етуші таптың еркін білдіріп, елеулі дәрежеде қалыптастырумен, іске

асыруымен байланыстырады[6,б.9]. Саяси элитаның ӛзі қалай қалыптасады? Моска оның


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

18

сапына енетін жеке тҧлғалар ӛздері ӛмір сҥріп жатқан қоғамды ардақ тҧтып, аса

қастерлейтін белгілі бір қаделі қасиеттерді иеленуге тиіс деп пайымдайды. Бҧл қасиеттер

тарихи дәуірлерге орай ӛзгеріп отырады. Заманауи жағдайларда саяси элитаны

қалыптастырудың кейбір ӛзіндік ерекшеліктері бар, олар қоғамдағы саяси, экономикалық

қарым-қатынастардың сипатымен айқындалады.

Моска мен Парето қойған ―элитаның жаңару және ауысу ҥрдісі қалай жҥреді, элита

қаншалықты демократияшыл, яғни басқару функциясын табысты атқару қабілеті танылған

жаңа адамдардың оған кіруіне жол ашық па?‖ деген сауалдардың да мәні зор. Элитаның ӛзі

бірегей мҥдделері бар біртҧтас топ ретінде қарастырылмайтындығын айтуға тиіспіз.

Элитаның ішінде де ӛзара бәсекеге тҥскен әрқилы топтардың барын байқауға болады. Ең

абзалы, лидер басымдыққа жеткен элиталық топтың, немесе қандай да бір саяси топтың

мҥддесін қорғауға тиіс емес, оның міндеті- бәсекелесуші элиталар ҥшін тепе-тең жағдай

орнықтыру. Әдетте, саяси лидерлер ӛзі шыққан топтағы белгілі бір саяси элитаның

мҥддесін қуаттайтын элитадан жоғары тҧратын билік мәртебесін иеленеді. Моска саяси

топты нығайтып, жаңартатын ҥш тәсілді: мҧралауды, сайлауды және кооптацияны атап

кӛрсете отырып, солардың ішінен тек біріншісіне ғана назар аударады. Бір жағынан, ―де-

юре‖ болмаса, ―де- факто‖ деген сыңаймен элитаның бәрі мҧрагерлікті қолай кӛреді. Осы

тенденциялардың қайсысы басым тҥсетіндігіне байланысты саяси топ не ―жабылып‖

қалады, не азды-кӛпті жаңару жолына тҥседі. Моска алғашқы тенденцияны-аристократтық,

екіншісін- демократиялық деп қарастырады. Сӛйтіп, аристократиялық және демократиялық

тенденциялар теңдігі тән болатын қоғам тҥріне іш тартады. Парето ҧсынған сҧлба

кӛпшілікке онша белгілі емес (ол қарауындағыларды бағындыру ҥшін негізінен

материалдық кҥшті пайдаланатын ҥкіметті, және де негізінен қулық пен ӛнерді

пайдаланатын ҥкіметті бӛліп қарауды ҧсынады.) Р.Михельс ―олигархияның темірдей

заңы‖басымдыққа ие тапсыз бірде-бір қоғамның ӛмір сҥре алмайтындығын тҥсіндірді.

Г.Моска басқарылатын әлдебір ҧйымдасқан кӛпшіліктің және басқаратын әлдебір

ҧйымдасқан азшылықтың болатындыңына ден қойды. Элитаның заманауи

тҧжырымдамаларындағы басым бағыт институционалдық тәсіл болып табылады.

Айқындаушы бағыты-елеулі салдарлары бар шешімдер қабылдау мҥмкіндігі. Элитаның

институционалдық тҥсінігінің бірінші артықшылығы оның эмпирикалық сәйкестендірудің

ҧсынықты базасын беретіндігінде. Қоғамның ҥш негізгі саласындағы – экономикадағы,

саясаттағы, армиядағы басты институттарды басқарушы, мәртебелі орта ӛкілдері сол

қоғамдағы саяси элитаның мҥшелері болып табылады. Осыған орай элита топтары:

(басқарушы да, оппозицияда жҥргендерді де), экономикалық және әскери болып бӛлінеді.

Ақпараттандырылған қоғамда масс-медиа мен ғылыми, академиялық элита айырықша

орын алады. Элитаны институционалдық тҥсінудің екінші артықшылығы оның мәселеге

қатысты таза бағалау тәсілінің назариялылық контра-пункті ретінде қызмет ететіндігі.

Отандық басқарушы элитаның қҧрамына екі жікті:

1) республикалық және аймақтық биліктің жоғары және орта эшалондарына

жайғасқан саясаткерлерді;

2) экономика субъектілерін: жеке меншігі барларды, меншікті қосанжар

иеленушілерді, бірлескен корпорациялар,компаниялар, банктер, қорлар, ассоциациялар,

акционерлік қоғамдар сияқты беймемлекеттік, мемлекеттік кәсіпорындардың, ірі және

орташа экономикалық ҧйымдардың басшыларын, басқарма мҥшелерін, басқа да жауапты

қызметкерлерін кіргізу әдетке айналған.

Әдетте, осы екі жік бір-бірімен етене байланыста болады. Бір жағынан экономикалық

элитаның ӛкілдері биліктің барлық ―тармақтары‖ мен деңгейінің қҧрамына кіреді. Екінші

жағынан, саяси элита бизнеске сҧғына кіріседі. Бҧл ҥрдістің тарихи тамыры барын айтуға

тиіспіз: бҧрынға коммунистік елдердің барлығында жеке меншік иеленушілер табының

пайда болу процесі қалыптасқан билік жҥргізуші қҧрылымдарға арқа сҥйеді.

Социологиялық зерттеудің мәліметтері бойынша ҥкіметтік қҧрылымдардың 75 проценті, ал


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

19

бизнестегілердің 61 проценті бҧрынғы кеңестік номенклатураның сапынан шыққандар

екен [7,с.65]. Осыған ҧқсас ҥрдістерді посткеңестік республикалардың басқаларынан да

байқауға болады. Іс жҥзінде мемлекетті партиялық номенклатура жекешелендіріп алды.

―Коммунистік олигархияның ӛзі ӛз жҥйесінің кӛрін қазушы болды, тіпті, ӛзінің

жаназасында баюға, дәлірегі , ӛз жҥйесінің жаназасын ӛзінің одан арылып, жаңа, тағы да

номенклатуралық жҥйені тудыруға ҥміт кеткен есепқор, әрі пайдакҥнем кӛр қазушы

болды‖,- дейді Е.Гайдар [8,с.103].

Бҧл кҥндердегі тҥбегейлі ӛзгерістердің бірі-элитаның жекелеген

топтарының ―дҥниеге келуі‖, нәтижесінде, олардың іштей жіктелуі, саралануы. Социализм

кезінде экономикалық элита туралы тек шамамен, долбарлы тҥрде ғана айтылатын, ӛйткені:

―меншік иесі- мемлекет‖ еді. Қазір экономикалық элита жеке меншік иелеуші ретінде

дҥниеге келіп жатыр десек, артық айтқандық емес. Посткоммунистік даму

кереғарлықтарының бірі – экономикалық элитаның елден жырақ қонып, ӛмірден шет

қалуы.Тап осы кереғарлықты былайша жатық тҥсіндіруге болады: яғни, посткоммунистік

қоғам ӛзінің ӛмір сҥріп, салтанат қҧруының негізгі ҧстынын, атап айтқанда: ―билік

дегеніміздің ӛзі- басты экономикалық ресурс‖деген принципті қолдан жасап шығарады.

Осы болжам екі бағытта зерттеу жҥргізуде: жаңа экономикалық элита капиталының

қай бӛлігі бҧрынғы номенклатура капиталының сарқыты болып табылғанын; жаңа саяси

элита иеленген саяси капиталын экономикалық капиталға айналдыру ҥшін ең қолайлы

мҥмкіндіктер туғызатын экономикалық ӛзгерістерге қарқын мен қарым бітірерлік-тей

ӛзінің билік ресурстарын қалай пайдаланатыны зерделеуді міндеттейді.

Саяси элита. Посткоммунистік элита статусына қатысты кӛптеген теориялық

пікірлерге қарама-қарсы дәлел ретінде оның заңдастырылғаның кӛрсету қажет. Біріншіден,

Қазақстанда да,Ресейде де ол қалыпты кӛп партиялы сайлау тәртібімен тҥзілген:президент

пен парламентті тікелей халық сайлайды. Екіншіден, ол конститутциялық тҧрғыдан

сараланған. Коммунистік элита қатаң иерархиялық сипат иеленді:партиялық элита даусыз

басымдық иеленді, оның сонынан ӛз кезектерімен мемелекеттік және шаруашылықтық

элита ілесті. Бҧл иерархия заң жҥзінде қуатталды, алайда демократиялық тәжірибеден тым

алшақ жатты. Посткоммунистік элитада ҥш орталықтың-парламенттің, президенттің,

ҥкіметтің болуы, сондай-ақ олардың әрқайсысының іс әрекет аясы да (―қҧқық кҥші ‖де )

контитутциялық тҧрғыдан тәртіптелді. Осылайша саяси элита-нақты қоғамдағы, нақты

тарихи сәттегі ӛкімет билігін ашық пайдаланатын саяси топқа айналды. Саяси жҥйелердегі

элиталар мен бҧқараның арақатынасыаса маңызды мәселелердің бірі болып саналады. Егер

бҧл кез- келген саяси жҥйенің қажетті қҧрамдас бӛлігі дейтін болсақ, онда олардың

қолайлы арақатынасы туралы мәселе сӛзсіз кӛлденең тҧратыны анық. Элиташылар ҥшін

элита-саяси процестің шынайы субъектісі, ал бҧқара- қолайлы саяси жҥйеге тӛнген қауіп-

қатер сияқты кӛрінеді.Элиташыларға қарсылар ҥшін саяси процестің субъектісі-халық, ал

элиталар-демократияға тӛнген қауіп- қатер ретінде қарастырылады. Осы екеуінің

ымыраласатын нҧсқасы, тоқсайласар тҧсы бар ма?

Лассуэллдің пайымдауынша, демократия олигархиядан қоғамдық тҧрмысқа мейлінше

ықпал ететін элитаның жоқтығымен емес, ӛзінің ашықтығымен, ӛкілеттілігімен,

жауаптылық сипатымен ерекшеленеді /8/. Мысалы, билік қарым-қатынастарының салмақ

тҥсірер нҥктесі-элита мен бҧқара арасындағы орталыққа таман жататын қолайлы саяси

жҥйе. К.Поппердің пікірі бойынша, демократияның тҥйінді мәселесі элитаға бақылау

орнату ісі болып саналады. Ол: ―басқарушыларды бақылауға алу және олардың билігін

тексеріп отыру негізінен институционалдық проблема- нашар басқарушылар тым кӛп залал

келтірмеуіне бақылау орнату институттарын жобалаудың проблемасы болып табылады‖,-

деп жазды [9,р.132].

Халықтың ӛзін-ӛзі басқаруы, элитаның билік аясын шектеу- демократиялық

теорияның нормативтік қағидасы. Бірақ, оны асыра дәріптеп, саяси билікті ҥзілді-кесілді

теріске шығаратын болсақ, онда осынау ой-пікірдің ӛзін ӛрескелдікке ҧластырып алуымыз


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

20

мҥмкін. Мемлекеттік билік әкімшілігі болуының ӛзі салыстырмалы тҥрде оны дербестікке,

ӛзіне тән мҥдделерді орнықтыруға жетелейді. Алайда, осы әкімшіліктің билік қҧруы мен

ықпал етуі деңгейіндегі мәселенің бәрі оның халықтық немесе қоғамдық

артықшылықтарды иеленген азшылық тобының мҥддесін қорғай ма, әлде осы

әкімшілік қоғамнан жоғары ма дегенге сайып отыр. Демек, біз элитаның болуы –

демекратия ҥшін айқын да әлеуетті қауіп тӛндіретіндігі туралы қағиданы теріске

шығармайтын болсақ, онда демократияны сақтап қалудың шарттары элитаны халықтың

ҧдайы бақылауға алуы; элита халықтың бақылауынан шығып кетпеуі ҥшін оны ӛз

ӛкілеттерін жҥзеге асырауға ғана қажетті қызметтік міндеттерімен шектеу; мейлінше кең

жариялылық, элитаны шектеусіз сынаудың мҥмкіндігі, биліктің тармақталуы және саяси,

экономикалық, ғылыми және ӛзге элиталалардың бір-бірінен мейлінше оқшаулана ӛмір

сҥруі, оппозицияның, элиталар арасындағы кҥрес пен бәсекенің болуы (олардың тӛрешісі,

әсіресе сайлаулар кезінде халық болады); сайып келгенде, бҧлардың бәрі жинақтала келе

демократиялық процесті жандандырады.Бҧқараның элитаға сарабдал сенімсіздігі табиғи

нәрсе әрі елеулі дәрежеде сындарлы қҧбылыс ретінде кӛрініп жҥр: ол элитаның деспоттық

билік тізгінін ӛз уысына жиып алуына бой бермейді.

Элита мен бҧқараның қарым-қатынасындағы екі ҧшқарылықтың да, басқаша айтсақ,

элитаның бетімен кетуіне апарып соғатын нарсе оның соңынан бҧқараның кӛз жҧмып ере

беруінің де, сондай-ақ ӛкіметтің заңдастырылғанына нҧқсан келтіретін ҧшқарылық

бҧқараның элитаға мҥлдем сенбеуінің де саяси жҥйеге тигізер кесірі кӛп. Сондықтан,

домократияны бҧқараның элитаға бақылау орнатуын қамтамасыз ететін, сол арқылы

элитаның бҧқараны саяси субъектіліктен айыруына мҥмкіндік бермейтін, керісінше оның

белсенділігін арттыратын жҥйе ретінде қарастыруға болады. Бҧқараның сенгіштігі, бір

жағынан, соңғысының басқару қызметін атқаруын жеңілдете тҥседі, екіншіден, оны билікті

бір адамның қолында шоғарландыруға ынтықтырып,бҧқарадан алшақтай бастауына ,

томаға-тҧйық, деспоттық топқа айналып, сырттан ―таза, жас қан‖ қҧйылып

жатпағандықтан, біртіндеп азғындыққа ҧшырауына итермелей тҥседі.

Демократиялық процестің табысты ӛркендеуі ҥшін экономикалық тҧрақтылық,

әлеуметтік шиеленістер мен сілкіністердің болмауы тәрізді бірқатар шарттар сақталынуы

қажет. ―Алайда, осынау шарттар бола тҧра, дейді саясаттанушылар,- элита

экспансионизмнің қаупі сейілмейді‖ /10/. Сондықтан элитаның экспансионизмі оның

белгілі топтарының басымдыққа жетуіне жол бермейтін белгілі бір демократиялық

шараларды ҧсынуға тиіс. Біздіңше, оларға мынадай шарттар жатады:

1. Толық жариялылық, сӛз бостандығы бҧқаралық ақпарат қҧралдарына қандай да бір

әлеуметтік топтың ҥстемдік орнатпауы, баспасӛздің, теледидар мен радионың баламалық

органдарының болуы, олардың кӛмегімен кемшіліктерді, қателіктерді ашық сынау;

2. Пәрменді оппозицияның, элитаның әрқилы топтарының еркін бәсекелестігінің,

саяси плюрализмінің болуы, олардың ӛзара сыны мен қарсылықтығы орнығып, оларға

халық бҧқарасы, сайлаушылар тӛрелік етуі, сол арқылы элитаны бақылауға алуы;

3. Әлеуметтік ынталылыққа элитаның ашық болуы, олардың қатарына қалың

тҧрғындар қауымының ең қабілетті ӛкілдерінің ену;

4. Бҧқараның элитаға сайлау науқандары арқылы кері әсер етуін қуаттау;

5. Қҧқықтық мемлекетті орнықтыру ҥшін міндетті шарт болып табылатын

демократиялық принциптер мен заңдарды бҧлжытпай сақтау шарттары жатады.

Қазіргі қазақстандық саяси элитаның қандай ерекшелігі бар? Қазақстандағы саяси

элитаның қҧрамын жаңадан толықтыру ҥрдісі бірнеше бағытпен ӛрбуде. Осы процестің

негізгі тәсілдерінің бірі- Парламентке еркін сайлаулар ӛткізу, соның нәтижесінде әрқилы

әлеуметтік топтардың саяси элитаға ӛз орнын иеленуіне ҥміттенуіне мҥмкіндік береді.

Алайда мынандай да мәселелер байқалып жҥр:саяси қҧрамды жаңадан толықтыру, яғни,

саясаттағы басты рӛлдерді жауапкершілікке алатын қызметкерлерді даярлау мен іріктеу


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

21

процесі, кӛбінесе, кәсіби қабілеттілік емес, қайта жеке байланыстар мен рулық-

тектік, жекжаттық негізде жҥзеге асады [12, с.49]

Қазіргі Қазақстанның элитасын мынадай әлеуметтік-экономикалық топтарға:

Қазақстан Республикасының министрліктері мен мемлекеттік комитеттерінің элитасына,

ӛнеркәсіптік-қаржылық, аймақтық, салалық топтарға, мҧнай-газ, банк, қаржы салаларының

топтарына бӛлуге болады. Алайда, саяси элитаның осы топтарының, оның ішінде саяси

әйелдер элитасының қызметі бҧқаралық ақпарат қҧралдарына толықтай жазылып жҥрген

жоқ. Мҧның ӛзі сарапшылардың ―Қазақстанның мемлекеттік билік қҧрылымындағы

ықпалды топтар томаға тҧйықтық пен толықтай қҧпиялылық ахуалында әрекет етеді‖,- деп

ой тҥюіне негіз болды [12,с. 52].


1. Шоманов, А.Ж. Элита Казакстана о будущем страны / А.Ж. Шоманов, А.К.

Тулегулов, Е.М. Арынов // Саясат.- 1997. - №8. - С. 12-15.

2. Илеуова, Г. Смена политических элит в постсоветском пространстве / Г.Илеуова //

Поиск. – 1997. - №3. - С. 31-33

3. Тулегулов, А.К. Рекрутирование политической элиты Казахстана: вчера и сегодня /

А.К.Тулегулов // Саясат. – 1997. - №11.- С. 17-20.

4. Оболонский, В.А. Постсоветское чиновничество, вазибюрократический правящий класс

/ В.А.Оболонский //Общественные науки и современность. – М., 1996. - № 5.- С.5

5. Крыштановская, О. Трансформация старой номенклатуры в новую российскую элиту /

О.Крыштановская // Общественные науки и современность. – М., 1995. - №1.- С.62

6. Ашин, К. Г. Основы элитологии [Текст] : курс лекций / Г. К. Ашин. – 1 вып. – Алматы,

1996. - 232 с.

7. Крыштановская, О. Указ.соч. /О.Крыштановская.- М.,1994.- 365 с.

8. Гайдар, Е. Государство и эволюция.Дни поражений и побед: в 2-х т. / Егор Тимурович

Гайдар. – Т.1. - М.: Политиздат, 1995.- 173 с.

9. Lasswell, H. On Political Sociolgy / Н. Lasswell. – London, 1987. - 132 р.

10. Поппер, К. Открытое общество и его враги: Т. 1: Чары Платона /К.Поппер; пер. с англ.

под ред. В. Н. Садовского. — М.: Феникс, 1992. — 448 с.

11. Ашин, Г.К. Элитизм и демократия /Г.К.Ашин // Общественные науки и современность.

– 1996. - №5. - С.69.

12. Жансугурова, А. Ж. Характер и особенности лоббирующих групп в Казахстане

/А.Ж.Жансугурова, А.Ж. Шоманов, М.С. Машанов // Саясат. –Алматы, 1997. - №5. - С. 49-

66.

Абдрахманова Г.А.



ПОЛИТИЧЕСКАЯ ЭЛИТА И ЕЕ РОЛЬ В ОБЩЕСТВЕ

Резюме

В данной статье рассматриваются особенности политической элиты в современных

политических процессах

Ключевые слова: чиновничество, председательство, номенклатура (статусные

лица), ресурс


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

22

Abdrahmanova G.A.



POLITICAL ELITE AND ITS ROLE IN SOCIETY

Summary

The article researches the peculiarities of political elite in modern political process.

Keywords: оffice, chairmanship, nomenclature (Lordship group), resource

УДК 001.89

Балмаганбетова Ф.Т., к.т.н.,

Сейлова Р.Д., к.ф-м н.,

Актюбинский университет им.С.Баишева

МЕТОДИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ОРГАНИЗАЦИИ

НАУЧНОЙ РАБОТЫ СТУДЕНТОВ

Аннотация

В данной статье рассматриваются проблемы организации научной работы студентов.

Организация исследовательской деятельности рассматривается сегодня как мощная

инновационная образовательная технология. Она служит средством комплексного решения

задач воспитания, образования и развития в социуме.

Ключевые слова: наука, научно-исследовательская работа студентов, инновации,

учебный процесс.

В условиях модернизации образования владение научно-исследовательской

культурой является необходимой составляющей частью профессиональной компетентности

современного педагога.

При организации научно-исследовательской работы студентов необходимо знание

нормативных документов:

Закон Республики Казахстан ―О науке‖;

Закон Республики Казахстан ―Об образовании‖;

Государственный общеобязательный стандарт высшего образования;

Типовые правила деятельности высших учебных заведений;

Патентный закон Республики Казахстан.

Основными целями системы НИРС в вузе являются:

- создание и развитие условий (правовых, экономических, организационных,

ресурсных и т.д.), обеспечивающих возможность для каждого студента реализовать свое

право на творческое развитие личности, участие в научных исследованиях и научно-

техническом творчестве - полноценное, равное и доступное для каждого в соответствии с

его способностями и потребностями;

- обеспечение единства образовательного, научного и инновационного процессов с

формированием и развитием творческих способностей, улучшением профессионально-

творческой подготовки студентов, совершенствованием форм привлечения молодежи к

научным исследованиям, научно-технической и изобретательской деятельности.

Основными задачами функционирования системы НИРС являются:

- привлечение студентов к рационализаторской работе и изобретательскому

творчеству;


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

23

- создание благоприятных условий для развития и функционирования различных

форм научного творчества молодежи, базирующихся на отечественном и зарубежном

опыте, результатах научных и научно-технических разработок;

- содействие всестороннему развитию личности студента, формированию его

объективной самооценки, приобретению навыков работы в творческих коллективах,

приобщению к организаторской и инновационной деятельности;

развитие способности использовать научные знания и быстро адаптироваться при

изменении ситуации, готовности к повышению квалификации и переподготовке;

- предоставление студентам возможности испробовать свои силы в решении

актуальных задач по различным направлениям науки и техники, опубликовать значимые

результаты исследований;

- обеспечение эффективного отбора способной, одаренной и талантливой молодежи для

пополнения педагогических и научных кадров вуза.

Формами НИРС являются:

- участие в выполнении НИР;

- работа в СКБ, СПБ, СТБ, научных кружках;

- участие в работе конференций, семинаров и круглых столов;

- подготовка публикаций в научные журналы и сборники докладов, материалов и

тезисов конференций;

- участие в конкурсах (вузовских, региональных, международных);

- научные стажировки.

Научная работа студентов является продолжением и углублением учебного процесса

и организуется непосредственно на кафедрах, в лабораториях, научных, конструкторских и

проектных подразделениях вуза, в студенческих научно-технических объединениях

(конструкторские и иные бюро, центры, НИИ и т.п.).

Непосредственное участие студентов в проводимых вузами научно-

исследовательских, научно-технических, проектных и других работах обеспечивается через

организационные формы и мероприятия системы НИРС, которые подразделяются на:

- научно-исследовательскую работу, включаемую в учебный процесс;

- научно-исследовательскую работу, выполняемую во внеучебное время (сверх или

вне учебных планов);

- научные, научно-технические организационно-массовые мероприятия, в т.ч.

состязательного характера, стимулирующие развитие системы НИРС и приобщение

студентов к творчеству (студенческие научные конференции, семинары, студенческие

олимпиады, конкурсы и т.п.), одновременно определяющие результативность и

эффективность собственно научного труда студентов (публикации, авторство в научных

отчетах, авторские свидетельства, патенты, реализуемые на практике разработки, награды

на состязательных мероприятиях и т.д.).

Научная деятельность вуза является непременной составной частью процесса

подготовки специалистов. Единство учебного и научного процессов обеспечивается за

счет:

- привлечения студентов к участию в научно-исследовательских и проектно-

конструкторских работах, выполняемых за счет средств республиканского бюджета РК,

других бюджетов и внебюджетных источников финансирования;

- проведения на базе научных и научно-производственных подразделений

разнообразных форм активной учебной работы, дипломного и курсового проектирования,

учебной и производственной практики, целевой подготовки студентов и других форм

подготовки специалистов;

- компьютеризации учебного и научного процессов, формирования единой

информационной среды и овладения студентами современными методами и средствами

информатики.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

24

Научно-исследовательская работа, включаемая в учебный процесс, предусматривает

выполнение учебных заданий, в т.ч. в период производственной и учебной практики,

лабораторных работ, курсовых и выпускных квалификационных работ, содержащих

элементы научных исследований или имеющих реальный научно-исследовательский

характер.

Научно-исследовательская работа, выполняемая студентами во внеучебное время

(сверх или вне учебных планов), организуется в формах:

- работы в студенческих научных семинарах;

- участия студентов группами или в индивидуальном порядке в выполнении

госбюджетной или договорной тематики, в работах по творческому содружеству;

- работы в студенческих научных и научно-технических объединениях (студенческих

научных обществах, конструкторских, проектных, технологических, научно-

информационных, переводческих, экономических и других бюро, в творческих мастерских

и студиях, центрах научно-технического творчества, НИИ и т.п.).

Студенты, включаемые в число исполнителей научно-исследовательских работ,

проводимых кафедрами и научными подразделениями вуза, составляют рефераты по

специальной литературе, овладевают навыками проведения эксперимента и обработки

полученных результатов, проектируют и изготовляют наглядные пособия, лабораторные

установки и технические средства обучения, участвуют в разработке и отладке программ

для ПК, принимают участие в разработке деловых игр по имитационному моделированию

практических ситуаций и явлений. Задания студентам, привлекаемым к выполнению

указанных работ, должны предусматривать исследовательские, творческие элементы. По

результатам выполнения НИР составляются промежуточный и заключительный отчеты,

предусмотренные календарным планом. Ответственность за достоверность данных,

содержащихся в отчете, несут исполнители. Отчет о НИР подлежит обязательному

нормоконтролю в вузе. В отчетах должна также отражаться фактическая информация по:

- научным публикациям исполнителей за отчетный период;

- перечню конференций и тем выступлений исполнителей на них.

Основная научная деятельность осуществляется на кафедрах вуза.

Координацию научно-исследовательской деятельности осуществляет департамент

(управление, отдел) науки вуза. На основе планов кафедр департамент (управление, отдел)

науки разрабатывает перспективные и текущие планы, формы отчетности, ведет реестр

НИР вуза, подводит итоги научно-исследовательской деятельности, обобщает их.

В целях повышения эффективности научных исследований и сокращения сроков

создания и внедрения НИР, а также для решения актуальных и практически значимых для

учебного процесса задач в составе департамента (управления, отдела) науки или на его базе

могут формироваться в установленном порядке приказом руководителя колледжа гибкие

организационные формы: проблемные и отраслевые лаборатории, временные научные

коллективы, инженерные и научно-технические центры, научно-производственные

объединения, центры творчества студентов и другие научные коллективы.


1. Государственная программа развития образования Республики Казахстан на 2011-2020

годы. - Астана, 2010.

2. Республика Казахстан. Законы. Об образовании // Казахстанская правда. – Алматы, 15

августа 2007. –С. 3-4.

3. Республика Казахстан. Законы. О науке // Казахстанская правда. – Алматы, 23 февраля

2011. – С. 5-7.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

25

Балмаганбетова Ф.Т., т.ғ.к.,

Сейлова Р.Д., ф-м.ғ.к.,


СТУДЕНТЕРДІҢ ҒЫЛЫМИ ЖҦМЫСТАРЫҢ ҤЙЫМДАСТЫРУДЫҢ

ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ

Тҥйін

Зерттеу қызметін ҧйымдастыру заманауи қуаттылықтың инновациялық білім беру

технологиясы болып табылады.

Кілт сөздер: ғылым, ғылыми-зерттеу жұмысы, инновация, оқу процесс.

Balmagambetova F.T., candidate of tehnical sciences,

Seilova R.D., candidate of phusic-matematical sciences,

S.Baishev Aktobe University

METHODICAL BASES OF ORGANIZATION OF THE ADVANCED STUDY OF

STUDENTS

Summary

Organization of research activity is examined today as powerful innovative educational

technology. She serves as the means of complex decision of tasks of education, education and

development in society.

Keywords: science, research work of students, innovation, educational process.

УДК: 7.077

Самылтыров М.А., член Союза Дизайнеров РК.,

Барбосынова Г.Е.,

Актюбинский университет им. С. Баишева

ХУДОЖЕСТВЕННОЕ ТВОРЧЕСТВО КАК АКТИВНОЕ СРЕДСТВО ПОЗНАНИЯ

ДЕЙСТВИТЕЛЬНОСТИ

Аннотация

Художественное творчество представляет собой сложнейший комплекс различных

видов и типов человеческой деятельности, это – своеобразное, индивидуальное, в каждом

случае неповторимое единство труда умственного и физического, дискурсивного и

интуитивного познания, мысли и чувства. Зрительно воспринимая в процессе

рисования форму, пропорции, перспективные сокращения, цвет предметов учащиеся

анализируют, сравнивают, обобщают вступительные свойства предметов. Изобразительная

деятельность, таким образом, стимулирует развитие мышления

Ключевые слова: Деятельность, дискуссия, интуитивность, процесс, психика,

закономерность, творчество, форма, структура, специфика, изображение, композиция,

цвет, характер.

Художественное творчество представляет собой сложнейший комплекс различных

видов и типов человеческой деятельности, это – своеобразное, индивидуальное, в каждом

случае неповторимое единство труда умственного и физического, дискурсивного и

интуитивного познания, мысли и чувства. [1-стр. 12]


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

26

Указывая на ведущую роль обучения в процессе психического развития, где

участвуют многие психические процессы, ребенок выступает не только объектом, но и

субъектом активно осваивающим достояние материальной и духовной культуры под

руководством взрослых, указывая на индивидуальные особенности развития, педагоги и

психологи подчеркивают существование общих закономерностей, знание которых

необходимо для понимания и индивидуального психического развития ребенка.

Результатом овладения культурой является не только воспроизведение индивидом

исторически сложившихся человеческих способов деятельности, но и формирование

способностей, по отношению к которым наследственные прирожденные механизмы и

процессы являются лишь необходимыми условиями, делающими возможным их

возникновение.

В трудах Выготского Л. С., Рубинштейна С. Л., Ананьев Б. Г., Кузина В. С., Хмель Н.

Д., Уманова Г. А. и др. психологов и педагогов понятие «способность» связывается с

успешностью выполнения какой-либо деятельности. Так, Кузин В. С. определяет

способности как «психические свойства и качества личности, которые служат

необходимым условием высококачественного выполнения конкретного вида

деятельности». Развитие личности определяется, с одной стороны, овладением культурой,

происходящим в процессе обучения в действительности, с другой – деятельностным

многообразием связей с окружающим миром. [2- стр. 20]. Однако для выполнения

деятельности, необходимо владеть способами деятельности, которые по мнению Л. С.

Выготского, можно передать ребенку не иначе, как во внешней форме – формы действия

или формы внешней роли. То есть, «высшие специфические человеческие процессы

психологические могут сформироваться только во взаимодействии человека с человеком.

То есть, как интрапсихологические, лишь затем начинается выполняется индивидом при

этом некоторые из них утрачивают свою исходную внешнюю форму, превращаясь в

процессы интрапсихологические». Занятия изобразительным искусством – важное средство

для развития личности школьника. Оно способствует расширению круга интереса,

творческого воображения, развитию их мышления, воспитанию эстетических потребностей

детей, памяти, художественных способностей, эмоционального и эстетического отношения

к действительности. На уроках изобразительного искусства формируются такие свойства

личности как целенаправленность, настойчивость, аккуратность, трудолюбие. [4-стр. 72].

В процессе изобразительной деятельности учащиеся усваивают целый ряд

графических и живописных умений и навыков, учатся анализировать предметы и явления

окружающего мира. Таким образом, рисование служит эффективным средством познания

действительности и одновременно помогает развитию зрительных восприятий,

воображения пространства, представлений, памяти, чувств, формирования способностей и

других технических процессов.

В изобразительной деятельности ярко обнаруживается активность личности

школьника и прежде всего активность познавательно-творческих компонентов сложной

структуры личности. Зрительно воспринимая в процессе рисования форму, пропорции,

перспективные сокращения, цвет предметов учащиеся анализируют, сравнивают,

обобщают вступительные свойства предметов. Изобразительная деятельность, таким

образом, стимулирует развитие мышления. Развитие связано прежде всего с определенным

качественным изменением, постоянной перестройкой психики ребенка в процессе

рисования. Специфика этих качественных изменений неразрывно связана со спецификой

самой деятельности, с теми требованиями к психическим функциям рисовальщика,

которые определяют овладение рисунком. Процесс рисования складывается из двух видов

деятельности:

1.Формирование зрительного представления.

2.Его графического воспроизведения.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

27

Целенаправленная изобразительная деятельность способствует интенсивному

развитию внимания, воспитанию внимательности у школьника.

Формирование у школьников умения видеть и слышать, замечать различные явления

и факты, подмечать, казалось бы, малозаметные, но существенные стороны и признаки

объектов действительности. Велика роль занятий изобразительным искусством в развитии

у учащихся зрительной памяти. Как известно, развитая память служит необходимым

условием успешного познания действительности. Поскольку благодаря

процессам памяти (запоминание, узнавание, воспроизведение) происходит закрепление,

узнавание, воспроизведение познаваемых предметов и явлений, закрепление и

воспроизведение прошлого опыта, рисование по памяти и по представлению в

изобразительной деятельности занимает важное место. Но представления, которые

необходимы в художественном творчестве, - представления обогащенные. Если

представления не подкреплены восприятием натуры в процессе изображения или перед

изображением, они носят, как правило, очень общий расплывчатый характер.

В настоящее время детский рисунок довольно часто используется в качестве средств

диагностики интеллектуального развития ребенка, уровня его подготовленности к школе,

что свидетельствует о важном значении изобразительной деятельности в разностороннем

развитии ребенка. Но изобразительная деятельность и сама по себе значит для ребенка

очень много. Поэтому для педагогов очень важен анализ уровня развития

изобразительной деятельности того или иного ребенка как показатель его эстетического и

интеллектуального развития, а также уровень ее освоения ребенком в тот или иной

возрастной период. [2-стр. 70]

В связи с этим важно выработать показатели и критерии оценки уровня овладения

ребенком изобразительной деятельностью. Анализ изобразительной деятельности

детей. *Изображение образа. Анализ детских работ представляет собой краткое описание

созданного каждым ребенком изображения. *Композиция. (расположение на

листе, отношение по величине разных изображений.)

а)по всему листу;

б)на полосе листа;

в)носит случайный характер (не продуманная);

г)соблюдается пропорциональность в изображении разных предметов;

д)незначительное искажение;

е)пропорциональность передана неверно;

*Строение предмета.

а)части расположены верно;

б)незначительные искажения;

в)расположены верно;

*Движения.

а)движение передано достаточно четко;

б)движение передано неопределенно;

в)изображение верно;

*Цвет (передача реального цвета предметов и образцов декоративного искусства;

творческое отношение ребенка к цвету, свободное обращение с цветом) а)реальный цвет

предметов; б)есть отступления от цвета;

в)цвет передан неверно;

*Творческая деятельность.

а)самостоятельность;

б)оригинальность;

в)полное раскрытие замысла;

*Самостоятельность.

а)выполняет задания самостоятельно;


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

28

б)требуется незначительная помощь;

в)необходима поддержка и стимуляция деятельности со стороны взрослого.

Воспроизведение на плоскости бумаги трехмерного предмета требует особой логики

мышления. Лист бумаги при этом мыслится не только как плоскость, но и как начало

изобразительной глубины, в которой путем последовательного нанесения линий строится

трехмерное изображения предмета. такая перестройка мышления – сложный процесс.

Рассматривая модель, которая должна быть воспроизведена в рисунке, или представляя

себе зрительно предмет, рисовальщик должен воспринимать их двояко: как реальный

предмет со всеми его свойствами (трехмерность, конструкция, форма, материя,

поверхность, вес) и как линейное проекционное построение, которое перенесено на бумагу.

Рисование связано с двигательно–осязательными ощущениями, с работой руки,

пальцев, проводящих линий. Важнейший момент здесь – быстрая координация зрительно-

двигательных ощущений, в основе которой четкое представление графического целого, оно

обеспечивает целенаправленность и осмысленность движений.

Связующее звено между двигательно-осязательным и зрительным опытом – сознание.

Оно обуславливает поиски наиболее рационального построения рисунка.

Особые качества должны иметь волевая направленность в процессе воспроизведения

и отношения рисующего к изображению, активность и эмоциональность их,

обуславливающие эстетическую оценку рисунка. Развитие этих специфических качеств, их

углубление – процесс противоречивый и сложный. Воспитание и обучение содействует

развитию. Образование как процесс становления психических свойств и функции

обусловлен взаимодействием ребенка со взрослым и окружающей действительностью.

Образование будет удовлетворять личные запросы, если оно ориентировано на «зону

ближайшего развития» (Л.С.Выготский) т.е. на те психические функции, которые уже

созрели у ребенка и готовы к дальнейшему развитию. Внутренний источник развития

ребенка – самодвижение, законы внутреннего процесса роста. В основе этого процесса

лежат новые запросы и возможности ребенка, которые вступают в борьбу со старыми,

установившимися на прошлом этапе возможностями ребенка и его требованиями к своей

продукции. [5-стр. 107]

Художественное творчество обладает большими воспитывающими возможностями в

развитии личности ребенка. Это обусловлено тем, что изобразительное творчество является

активным средством познания действительности, представляет собой одну из наиболее

интересных и эмоционально увлекательных форм деятельности учащихся.

Список литературы: 1. Анаьев, Б.Г. Человек как предмет познания: монография /Б.Г.Ананьев. - Л:Изд.ЛГУ,

1968. – 341 с.

2. Выготский, Л.С. Воображение и творчество в детском возрасте. Психологический очерк:

книга для учителя /Лев Семенович Выготский.- Изд.3-е .–М.: Просвещение, 1981.- 93 с.: ил

3. Кузин, В.С. Вопросы изобразительного творчества /В.С.Кузин. - М.: Просвещение, 1971.

- 143 с.

4. Ростовцев, Н.Н. Методика преподавания изобразительного искусства в школе

/Н.Н.Ростовцев.- М.::Просвещение. 2000. – 251 с.

5. Асылханов, Е.С. Научно-методическое обоснование обучения изобразительному

искусству и развития творческих способностей учащихся школ и студентов высших

художественно-педагогических учебных заведений Казахстана: Дис. ... д- ра пед. наук:

13.00.02./Е.С.Асылханов. — Усть-Каменогорск, 2002. — 472 c.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

29

Самылтыров М.А.,

ҚР Дизайнерлер Одағының мүшесі,

Барбосынова Г.Е.,

С. Бәйішев ат. Ақтөбе университеті

КӚРКЕМ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ-ШЫНДЫҚТЫ ТАНУ ҚҦРАЛЫ РЕТІНДЕ

Тҥйін

Тҧлғаның дамуы, бір жағынан, оның білім алу ҥрдісінде мәдениетті меңгеру болса,

екінші жағынан, іс-әрекет жасаудағы қоршаған орта мен алуан тҥрлі байланысын

танытады. Ӛнердің тҧлғаға әсер ету кҥші, кӛбіне тҧлғаның оны қаншалықты терең сезініп

тҥсіне алатындығына байланысты. Мҧндай қабілетті қалыптастыру ӛнердің оқу-тәрбиелік

мҥмкіндіктерін толықтай пайдаланудың міндетті шарты.

Кілт сөздер: дискуссия, психика, творчество, форма, специфика, композиция,

эстетика, характер.

Samyltyrov M.A.

Member of Dizainers association,


ARTISTIC CREATIVITY AS AN ACTIVE MEANS OF UNDERSTANDING REALITY

Summary

On the one hand the intelligent of the person is formed by mastering of the culture which

take place in the case of training in fact. So the art is the means of knowledge reality and helps to

develop the visual perception.

Keywords: discussion, mentality, art, form, specific character composition, estheties,

character.

УДК 37.02

Жумабаева Г.А., магистр,


ОҚЫТУДЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ

Аннотация

Бҧл мақалада Қазақстан Республикасындағы қоғамдық ӛзгерістердің ауқымдылығы,

кҥрделілігі білім беру саласына оның ішінде жоғары оқу орындарында білім беру

стратегияларына ӛзгерістер енгізу, қазіргі кезеңдегі ақпараттық технологияларды қолдана

отырып, ӛзгертуді талап етеді. Қазақстан халқына жолдауында елбасымыз Н.Ә.

Назарбаев:«Білімі дамыған елдердің қатарынан ӛзімізді, ҧрпағымызды кӛргіміз келсе

дҧрыс, сапалы бағытты ҧстануымыз керек». Ал, бҧл ҧстаным, бағыт ең алдымен жаңа

технологияларды тиімді игеру [3].

Кілт сөздер: жаңашылдық, модуль

Қазіргі жоғары оқу жағдайындағы білім берудің ҧлттық моделіне ӛту, оқыту мен

тәрбиелеудің соңғы әдіс-тәсілдерін, жаңа инновациялық педагогикалық технологияны

игерген, психолого-педагогикалық диагностиканы қабылдай алатын, педагогикалық

жҧмыста қалыптасқан, бҧрынғы ескі сҥрлеуден тез арада арылуға қабілетті және нақты

тәжірибелік іс-әрекет ҥстінде ӛзіндік даңғыл жол салуға икемді, шығармашыл педагог-

http://www.topreferat.com/Дипломдық-жұмыс/3088-Оқытудың-инновациялық-технологиялары


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

30

зерттеуші, ойшыл педагог болуын қажет етеді. Мемлекеттік білім стандарты деңгейіне

оқыту ҥрдісін ҧйымдастыру жаңа педагогикалық технологияларды ендіруді міндеттейді.

Сондықтан оқу-тәрбие ҥрдісіне жаңа инновациялық әдіс-тәсілдерді енгізу студентердің

білімге деген қызығушылығын, талпынысын арттырып, ӛз бетімен ізденуге,

шығармашылық еңбек етуге итермелейді.

Бҥкіл дҥниежҥзілік білім беру кеңістігіне кіру мақсатында қазіргі кезде Қазақстанда

білімнің жаңа жҥйесі қҧрылуда. Елімізде болып жатқан тҥрлі бағыттағы білім беру

қызметіне жаңаша қарауда, қол жеткен табыстарды сын кӛзбен бағалай отырып саралауды,

студенттердің шығармашылық әлеуетін дамытуды, педагог іс-әрекетін жаңаша тҧрғыда

ҧйымдастыруды талап етеді. Бҥгінгі таңда жоғары оқу ҥрдісін жетілдіру ҥшін

инновациялық білім беру технологияларын пайдаланудың тиімділігін ӛмірдің ӛзі дәлелдеп

отыр. ―Инновация‖ ҧғымын қарастырсақ, ғалымдардың кӛбі оған әртҥрлі анықтамалар

берген. Мысалы, Э.Раджерс инновацияны былайша тҥсіндіреді: ―Инновация- нақтылы бір

адамға жаңа болып табылатын идея‖. Майлс ―Инновация – арнайы жаңа ӛзгеріс‖[1].

Қазақстанда ең алғаш «Инновация» ҧғымына қазақ тілінде анықтама берген ғалым

Немеребай Нҧрахметов. Ол ―Инновация, инновациялық ҥрдіс деп отырғанымыз – білім

беру мекемелерінің жаңалықтарды жасау, меңгеру, қолдану және таратуға байланысты бір

бӛлек қызметі‖ деген анықтаманы ҧсынады. Н.Нҧрахметов ―Инновация‖ білімнің

мазмҧнында, әдістемеде, технологияда, оқу-тәрбие жҧмысын ҧйымдастыруда, мектеп

жҥйесін басқаруда кӛрініс табады деп қарастырып, ӛзінің жіктемесінде инновацияны, қайта

жаңарту кеңістігін бірнеше тҥрге бӛледі: жеке тҥрі (жеке – дара, бір-бірімен

байланыспаған); модульдік тҥрі (жеке – дара кешені, бір-бірімен байланысқан); жҥйелі тҥрі

(мектепті толық қамтитын). Әрбір педагогтің инновациялық іс-әрекетін қалыптастырудың

педагогикалық шарттары: инновация туралы білімі; инновацияны жан-жақты меңгеру;

инновациялық іс-әрекет диагностикасын меңгеру; инновацияны тәжірибеге ендіру

жҧмыстары; инновацияны практикада дҧрыс қолдану.

Әрбір білім беру ордаларында бҥгінгі таңда белең алып отырған кемшіліктері

баршылық, атап айтатын болсақ: білім сапасының тӛмендігі; білім саласына мемлекет

тарапынан реформалар жҥргізілгенімен оқудың нәтижесінің болмауы; қҧжаттар кӛптеп

шығарылғанымен мардымсыздығы; білім алушылардың ӛздігінен білім алу дағдысының

болмауы; білім алушылар мен оқытушылардың бірлескен шығармашылық еңбектерінің

болмауы. Бҧл тығырықтан шығудың бірден-бір жолы оқу-тәрбие процесінде инновациялық

әдіс-тәсілдерін енгізу, әрбір білім алушылардың білімге деген қызығушылықтарын,

талпынысын арттырып, ӛз бетімен ізденуге, шығармашылық еңбек етуге жол ашу.

Инновациялық процестің негізі – жаңалықтарды қалыптастырып жҥзеге асырудың

тҧтастық қызметі. Инновация білім деңгейінің кӛтерілуіне жағдай туғызады.

Заман талабына сай технологияларды қолдану ауқымы, тҥрлері ӛзгеріп

отырады.Дегенмен де, ең бастысы технологияларды тиімді, жҥйелі қолдану керек.

Инновациялық технологиялар:

Жобалау технологиясы

Саралай-даралап оқыту технологиясы

Дамыта оқыту технологиясы

Модульдік оқыту технологиясы

Биоақпараттандыру және синергетика технологиясы

Сын тҧрғысынан ойлауды дамыту технологиясы

Сатылай комплексті талдау технологиясы

Деңгейлеп оқыту технологиясы

Проблемалық оқыту технологиясы

Ойын технологиясы

Ірі блокты шоғырландыра оқыту технологиясы


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

31

Болашақта ӛркениетті елдердің жоғары технологиясын меңгерту, дҥниежҥзілік білім

кеңістігіне шығу – бҥгінгі кҥннің басты мақсаты. Келер ҧрпаққа қоғам талабына сай тәрбие

мен білім беруде мҧғалімдердің инновациялық іс-әрекетінің ғылыми-педагогикалық

негіздерін меңгеру маңызды мәселелердің бірі.

Соңғы уақытта мультимедиялық қҧралдар кеңінен қолданылады. Ақпараттық

технологиялардың ішіндегі мультимедиялық қҧралдардың тиімді жақтарын атап ӛтсек:

- оқушының пәнге деген қызығушылығын арттырады

- танымдылық қабілетін арттырады

- этнопедагогикалық тәрбие береді

- оқытушының уақытын ҥнемдейді

- оқулықтантысқосымшаматериалдарбереді.

Модуль дегеніміз не? Модуль деген-қандай да бір жҥйенің, ҧйымның анықталатын,

біршама дербес бӛлігі). (С.И.Ежогов) [1].

Модульді оқыту –блоктың оқытудың жетілдірілген тҥрі.Мҧнда студенттер

модульдерден тҧратын оқу бағдарламасымен жҧмыс істейді. Модульді сабақтар педагог

барлық студенттердің назарына тыс шығармауға, олардың білімдеріндегі олқылықтарын

дәл мерзімде анықтауға мҥмкіндік берсе,студенттер сабақ ҥстінде педагогпен тең дәрежеде

еркін сӛлеуге жолдастрымен бірлесе жҧмыс жасауға мҥмкіндік алады, сабақ олар ҥшін

кӛңілсіз кҥңгірттіктен айырылып, кӛңілді, қызықты іс әрекетке айналады. Сонымен,

модульді оқыту, модульді технология, модульді бағдарлама деген не? Модуль – белгілі бір

жҥйенің, қҧрылмының ӛз бетінше бола алатын, бӛліне алатын бӛлшегі: оқу модулі

дегеніміз оқу мазмҧны мен оның игеруге негізделген технологияның бірі мақсаттағы

тҥйіні. Оқу модулі қайта жаңғыртушы оқу циклі ретінде ҥш қҧрылымды бӛліктен:

кіріспеден, сӛйлесу бӛлімінен және қорытынды бӛлімнен тҧрады. Әр оқу модулінде сағат

саны әр тҥрлі болады. Бҧл оқу бағдарламасы бойынша сол тақырыпқа, тақырыптар тобына

немесе тарауға бӛлінген сағат санына байланысты. Біздің зерттеулеріміз 7-12 сағаттан

тҧратын оқу моделінің тиімді екенін кӛрсетті. Оқу моделінің ерекшелгі-жалпы сағат

санына қарамастан, кіріспе және қорытынды ӛлімдерге 1-2 сағат беріледі. Барлық қалған

уақыт сӛйлесу бӛлімінің меншігінде болады. Кіріспе бӛлімінде мҧғалім оқушыларды оқу

моделінің жалпы қҧрылымымен, оның мақсат-міндетерімен таныстырады. Сонан соң

мҧғалім осы оқу модулінің барлық уақытта есептелген оқу материалын қысқаша (10-20

минут ішінде) сызба, кесте және тағы басқа белгілік ҥлгілерге сҥйене отырып тҥсіндіреді.

Оқушылардың оқу материалын қайта жаңғырту деңгейін, қарапайым білік пен дағдыларды

және білімін іс жҥзінде бірнеше рет қайта қолданылуы сӛйлесу бӛлімі сабақтарында жҥзеге

асырылады.

Тақырып мазмҧнына (тҧтас тақырып немесе тарау бойынша) «ӛсу» бағытмен –

қарапайымнан кҥрделіге, репродуктивтік тапсырмалардан шығармашылық сипаттағы

тапсырмаларға, зерттеушілік қызмет элементтеріне қарай бірнеше мәрте қайта оралып

отырыу әр оқушыға оқу материалымен жҧмыс істей отырып, ӛз қабілеттерін, жадын,

ынтасын, ойлауын, ауызша және жазбаша тілін дамытуға мҥмкіндік береді.

Сӛйлесу бӛлімінде танымдық процесс сыныптары 2-6 адамнан шағын топтарға бӛлу

арқылы негізінен оқушылардың ӛзара әрекет етуіне қҧрылған. Оқушылардың танымдық

қызметі әрбір оқушының әр сабақта ҥш қҥрделілік деңгейде берілген оқу материалын

тыңдау, кӛру , жазу және айту мҥмкіндігі болатындай етіп қҧрылған. (Адамның екі

сигналдық жҥйесін қолдану тҧлғаың танымдық қабілеттерін де, танымдық процестерді де

дамытуға мҥмкіндік береді.) Оқытуды ойын тҥрінде ҧйымдастыру және әртҥрлі белсенді

формаларды (топтық, топтық-жеке және жҧппен жҧмыс, диспуттар, пікірталастар) қолдану

–оқытудың міндетті шарты болып табылады. Сӛйлесу бӛлімінде алғашында оқу

материалын қайта жаңғырту және қарапайым білік пен дағды қалыптастыру мақсатында,

кейіннен –алынған білімді талдау, жинақтау және бағалау мақсатында оқытудың белсенді

формалары қолданылады.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

32

3,4-сабақтардан бастап оқушыларға стандарт талаптарына сай сараланған

тапсырмалар беріледі. (ІІІ және ІІ деңгейлер) *

І деңгей тапсырмалары дарндылықтың екі тҥріне – интелектуалдылық және

креативтік дарынды балаларға арналған.Оқушылар қандайда бір деңгейдегі тапсырмаларды

ӛздері таңдайды. Тапсырмаларды қарапайымнан кҥрделіге қарай кезең-кезеңімен орындау

міндетті емес. Оқушы тапсырманы ӛзінің орындау мҥмкіндіген қарай таңдауға ерікті. Оқу

модулінің сӛйлесу (даярлық) бӛлімінің тағы бір ерекшелігі бар.

Зерттеу кӛрсеткендей, оқытудың белсенді және ойын формаларын кеңінен қолдану

оқушылардың оқу материалына бірнеше мәрте -13 тен 24 ретке дейін қайта – қайта оралып

, жҧмыс істеуіне мҥмкіндік береді. (Оқу материалын меңгеру оған 7 мәрте қайта оралып,

пысытағанда ғана жҥзеге асатынын психолгтар дәлелдеп отыр.) Оқу модулінің сӛйлесу

бӛлімінде біз оқушылар білімін бағалаудың дәстҥрлі бес баллдық (шын мәнінде, ҥш

баллдық) жҥйесін емес, тоғыз баллдық жҥйені қолдандық, бҧл оқушыға бір деңгей

тапсырмаларынан екіншісіне жеңіл, кӛңіліне қаяу тҥсірмей ӛтуге мҥмкіндік береді, ӛйткені

әр ауқымында «ӛте жақсы», «жақсы» немесе «қанағаттанарлық» баға алуға болады.

Ҥшінші «жеңілдетілген» деңгей тапсырмаларын орындау білім деңгейі тӛмен

оқушыға кейіннен жоғарырақ деңгей тапсырмаларына кӛшуге мҥмкіндік береді.

Тапсырмаларын оқу модулінің орта кезеңінде –ақ орындап болған оқушылар, қалауы

бойынша, мҧғалімге кӛмекші бола алады. Олар кеңесішілер, жҥргізушілер, т.б рӛлдерді

атқара алады. Оқу модулінің сӛйлесу бӛлімі оқушылардың ӛзін-ӛзі оқытуына және ӛзін ӛзі

бағалауына, бірін-бірі оқытуына және бірін-бірі бағалауына қҧрылған. Бҧл әрбір оқушы

ҥшін тек ҥш деңгейлік тапсырмалар ғана емес, олардың ҥлгі жауаптарын да даярлау

арқылы іске асырылады. Технология ауқымында оқу процесі мынадай бастапқы жағдайда

қҧрылады : баланың кӛптеген тҧлғалық психикалық қасиеттері оның жеке ӛзіндік, ӛзін

қанағаттандыратын қызметі барысында айқындалып, қалыптасады. Технологияда бҧған

ерекше мән беріледі. Танымдық қызметіне рахаттанып, қанағттану-әр оқушының соңында

жоғары нәтижеге қол жеткізуінің маңызды факторларының бірі. Сондықтан да сӛйлесу

бӛліміндегі бағалар және бағалау ынталандырушы сипатта болады. Оқу моделінің бҧл

бӛлімінде оқу еңбегінің нәтижесін бағалауда «тәттә лимон» (оқушы атқарған әрекеттің

қҧндылығын асыра кӛрсету) және «кӛк жҥзім (оның теріс нәтижесін қҧнсыздандыру)

қағидалары кеңінен қолданылады. (Р.М.Грановская, Ю.С.Крижанская).

Бҧл технологияның маңызды шарты-оқушылардың кез-келген ғылыми кӛздерді,

оқулықтырды, оқу қҧралдарын пайдалануына болатындығы, сондай-ақ ҧйымдастырушы,

кӛмекші, кеңесші ретінде мҧғалімнен жедел кеңес ала алатындығы. Сӛйлесу бӛлімі

сабақтарының ҧйымдастырылу формасы бойынша әр оқушы ӛзінің қалай және немен

шҧғылдануы тиіс, сабақ барысында не істеуі керек екенін біледі, ӛйткені мҧғалім

балаларды сабақтың ережелерімен (егер ол оқыта ҥйрету ойыны болса) немес оның

қҧрылысымен және жҥру барысымен алдын ала таныстырады.

Оқу модулінің сӛйлесу (даярлық) бӛлімін қҧрудағы мҧндай тәсілдің оқушы тҧлғасын

дамытуға жағымды ықпал ететіне зерттеу нәтижелері мен эксперименттік жҧмыс кӛз

жеткізіп отыр.Оқу модулінің қорытынды бӛлімі-бақылау. Егер сӛйлесу бӛлімінің барлық

сабақтарында оқушылардың бір-біріне кӛмегі, бірін-бірі оқытуы, тҥрлі ғылыми кӛздерді

пайдалануы қҧпталынып келсе, енді қорытынды бӛлімде оқушы ӛзінің сӛйлесу бӛлімінде

алған білімін, білігі мен дағдыларын ешкімнің кӛмегінсіз кӛрсетуі тиіс.Оқушы білімін

бақылаудың формалары ретінде тестілік тапсырмалар, бақылау жҧмыстары, сынақ,

шығарма немесе диктант оқу пәнінің ерекшелігіне орай қолданылып, оқу модулінің осы

қорытынды бӛлімінде беріледі. Оқушылардың тақырып немесе тарау бойынша білімін,

білігін, дағдысын бағалауда оқу модулінің қорытынды (бақылау ) бӛлімінде алған бағалары

қойылады.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

33

Егер сӛйлесу бӛлімінде оқушыларға ҥш деңгейдегі («жеңілдетілген» стандарт,

«стандартты» , «стандарттан жоғары») тапсырмалар ҧсынылса, қорытынды бӛлімде барлық

оқушыларға бірдей мемлекеттік білім стандарттарына сай тапсырмалар беріледі.

Модульдік технологиялардың ерекшелігі: тек білімді меңгерту емес, оқушының

танымдық қабілетін және танымдық процестерді жадынын алуан тҥрлерін есту, кӛру,

қимыл ойлауды, ынтаны қабылдау қабілетін дамытып, оны бекітіп, шығармашылық

деңгейін арттыру. Сабақтың қызықты, тартымды, сапалы ӛтуі тікелей мҧғалімнің

шеберлігіне байланысты. Осы жерде белгілі ғалым Жҥсіпбек Аймауытовтың «Сабақ беру

ҥйреншікті жай ғана шеберлік емес, ол жаңадан жаңаны табатын ӛнер» деген асыл сӛздерін

айта кеткен жӛн сияқты. Сабақтың әр кезеңдерінде, тҥрлі әдістерді орнымен пайдалану

арқылы сапалы нәтижеге жетуге болады. Биоақпараттандыру және синергетика

технологиясының ерекшелігі: мҧғалім басқарушы,білім алуды және пікірталасты

ҧйымдастырушы. Оқушылар арнайы жоспар бойынша ӛз бетінше жҧмыс жасайды, дағды

қалыптасады, ӛз білгенін басқаға ҥйретеді. Жҧптық, топтық, ҧжымдық жҧмыс тҥрлері

орындалады. Машықтану жаттығулары жасалады, жҧмыс жасау уақыты шектеледі. Әр

студент ӛз білім деңгейіне қарай жҧмыс жасайды. Ынтымақтастық тәжірибесі жҥзеге

асады.


1. Жанпейісова, М.М. Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту қҧралы ретінде/

М.М. Жанпейісова. –Алматы, 2006. – Б.4-5.

2. Бҧзаубақова К.Ж. Ҧстаздық шеберлік: оқу-әдістемелік қҧралы / К.Ж.Бҧзаубақова. –

Тараз: ЖК Е. Байтелиев , 2009. – 130 б.

3. Назарбаев, Н.Ә Қазақстан халқына Жолдауы/ Н.Ә. Назарбаев // Қазақстан-2050.

Мәңгілік ел. - 2014. - №1.- Б. 1-4.

Жумабаева Г.А., магистр,


ИННОВАЦИОННЫЕ ТЕХНОЛОГИИ В ОБУЧЕНИИ

Резюме

В работе рассмотрены основные особенности использования инновационных

технологии в учебном процессе

Ключевые слова: инновация, модуль

Zhumabaeva G.A., master


INNOVATIVE TECHNOLOGIESIN TEACHING

Summary

In work are stated actual problems of the system of the formation, as well as are considered

main particularities of the use innovation technologies in scholastic process

Кeywords: innovation, module

УДК 37.015

Демеуов А.Ш.

п.ғ.к., аға оқытушы,


ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЭТИКА ТУРАЛЫ

Аннотация

Қазіргі жаһандану заманында жас ҧрпаққа әлемдік стандартқа сәйкес білім, саналы

http://baq.kz/news/cat/33

http://baq.kz/news/cat/33


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

34

тәрбие беру педагогтардың басты міндеті. Оны іске асыру жолында қолданылатын

қарым-қатынас формалары мен амал-тәсілдер, әдістер қҧрамында этиканың да елеулі орны

бар.

Кілт сөздер: этика, педагогикалық этика, мораль, педагогикалық принциптер.

Бҥгінгі жаһандану заманында жас ҧрпаққа әлемдік стандартқа сәйкес сапалы білім,

саналы тәрбие беру педагогтардың ең басты міндеті болып отыр. Мҧғалім ӛзіне жҥктелген

осы абыройлы міндетті жҥзеге асыру жолында қолданатын қарым-қатынас, амал-тәсіл,

әдістер қҧрамында этиканың да алатын орны елеулі.

Этика гректің «ethos» сӛзінен туындаған тҥсінік. Этика ғылым ретінде әдеп

мәдениетін теориялық тҧрғыдан сараптайтын философиялық ҧғым. Педагогикалық әдеп

этиканың қҧрамдас бӛлігі бола тҧрып, әрбір нақты жағдайда мҧғалімнің оқушыларға

тәрбиелік әсер етудің бірден-бір тиімді қҧралын қолданатын арнайы педагогикалық

іскерлік болып табылады.

Ҧстаз этикасы – мҧғалім мен оқушы, мҧғалім мен ата-аналар арасындағы қарым-

қатынасқа негізделген. Педагогикалық этика ҧжым ішінде,мҧғалімдер арасында басталып,

ӛзінің заңды жалғасын сыныптарда табуы тиіс.

Барлық жағдайда әрбір педагог ҥшін қолдануға болатын кеңес-нҧсқауларға мыналар

жатады:

Адамдық қадір-қасиетті қҧрметтеу. Оқушының қадір-қасиетін сӛзбен, не басқа тҥрде

де қорламау; керісінше оларды сҥйемелдеу, кӛтермелеу, дамыту;

оқушыға ықпал жасау шамасын сезініп іс-әрекет ету. Оқушы кінәлі болса оны

жебіріне жетіп емес, керісінше, шамалап кінәлау, сонымен қатар оның жағымды

қылықтарын да атап ӛткен жӛн. Ашу шақырмай, оның қылығына қанағаттанбағаныңды

білдіре отырып, әр сӛзіңді ойланып, орынды жерінде айту;

ең жақсы шешімнің байсалды тҥрде қабылданған шешім екенін ескере отырып

тыңғылықты шешімге келу. Әрдайым ашудың нашар кеңесші екенін есте ҧстаған жӛн;

оқушының, басқа да адамдардың кӛңілін қалдырудан қашық болу. Кӛңіл қалдыру

мҧғалім мен оқушының арасындағы психологиялық кедергі болып, қарым – қатынастың

шиеленісуіне әкелетін жол;

оқушымен жеке әңгімелесу мҧғалім шеберлігінің маңызды кӛрсеткіші. Ондай әңгіме

мҧғалімнен тиянақты дайындалуды, сабаққа дайындалудан артық болмаса, кем еместей

деңгейдегі дайындалуды талап етеді;

әдепті мҧғалімнің талабы қатал, бірақ оқушыны шамадан тыс тҥрткілеуден,

қазымырлықтан аулақ болғаны дҧрыс.

Оқушылар алдында мҧғалім қалай болғанда да тек қана жайдары, қайратты және

кӛңіл кҥйі кӛтеріңкі болуы тиіс. Егер кӛңіл кҥйіңіз нашар болса, оны сынып

табалдырығының бергі жағында қалдыру қажет. Әзіл сӛзді сҥйетін және оны ретімен

пайдаланатын, тапқыр сӛзді келтіріп отыратын мҧғалімді оқушылар ықыласымен

қабылдап, тіпті оның жеңіл-желпі қателіктерін де кешіреді.Мҧғалімнің дауыс қоюының да

мәні маңызды. Сӛз тіркесін сан қҧбылтып айтатын алуан тҥрлі дауыс ырғағы,

кҥлімсіреу, әсерлі кӛзқарас, ым қимылдардың жинақталған шоғыры, тҧрақты сӛз

нҧсқаларының, мәтелдердің айтарлықтай қоры мҧғалімнің оң имиджін қалыптастыруына

ерекше ықпал ететіні сӛзсіз. Педагогикалық принципке дҧрыс амандасу да жатады.. «Сәлем

сӛздің анасы» - деп бекер айтылмаса керек, кім болса да ең алдымен амандасу, ол адамның

кӛрегенділігін, білімділігін, мәдениеттілігін кӛрсетеді.

Шебер мҧғалім ҥшін ең бастысы ол кіммен болса да тіл табыса алуы, ҥйде, ҧжымда,

немесе достарының қасында болсын жағымды атмосфера тудыра білуінде. Ал ең бастысы

алдында отырған оқушыларын айтып жатқанына сендіре білу, кӛңіл кҥйін айтқызбай-ақ

тҥсіну, дер кезінде кӛмек кӛрсету, бҧл қасиеттер мҧғалім ҥшін аса маңызды дҥние.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

35

Мораль тҥсінігіне қоғамдағы адамдар арасындағы қалыптасқан адамгершілік

нормалары мен ҧстанымдарының жиынтығы ретінде қарасақ, моральдық қҧндылықтарға

адамгершілік қасиеттері мен мінез-қҧлқына, іс-қимылына, ӛмірдегі алуан тҥрлі

қҧбылыстарға ӛзіндік баға беретін мейірімділік пен зҧлымдық, адалдық пен ар-намыс

туралы тҥсініктердің жҥйесін жатқызамыз. Педагогикалық қызметте мораль мен

моральдық қҧндылықтар маңызды орынға ие. Аталған тҥсініктердің мазмҧны

педагогикалық әділдік, педагогикалық борыш, педагогикалық ар-намыс, педагогикалық

бедел, педагогикалық тәртіп тҥсініктері арқылы ашылады.Жалпы алғанда «әділдік»

дегеніміз адамдардың қарым-қатынас барысындағы олардың қҧқықтары мен міндеттері

арасындағы ӛзара сәйкестікті білдіретін тҥсінік.

Педагогикалық әділдік - бҧл мҧғалімнің оқушылармен қарым-қатынасы барысында

оқушылардың тәртібін, қылығын, оқуға деген кӛзқарас-қҧлшынысын, тәрбиелілік деңгейін

анықтау мен бағалау барысындағы мҧғалімнің шынайылығы (объективтілігі) мен ӛзіндік

баға берудегі ерекше сипаты. Бҧл жағдайда шынайылықтың ӛлшемінің педагогтың

қолында екенін ескеру керек. Кей жағдайларда оқушылар тарапынан педагог бағалауына

кҥмән тудыру жағдайлары да кездесіп отырады, оның себебін бағалау критерийін әр

тараптың әртҥрлі тҥсінуінен іздеген жӛн. Сондықтан педагог бағалау алдында сол

критерийлерді нақтылап тҥсіндіргені дҧрыс. Педагогикалық борышқа педагогтың ӛз

еңбегіне шығармашыл кӛзқарасы, ӛз-ӛзіне қатаң талап қоя білуі, кәсіби білім-білігін,

педагогикалық шеберлігін арттыруға деген қҧлшынысын, оқушыға, ата-анаға қҧрмет

кӛрсету және талап қою қажеттілігін тҥсініп, мектеп ӛмірінде кездесетін кҥрделі

шиеленістерді шеше білу іс-қимылдарын жатқызады.Педагогикалық ар-намыс -

педагогтың ӛз кәсіби борышын орындау барысында айқындалатын моральдық сипаты мен

сіңірген еңбегіне деген қоғамдық баға. Оны анықтағандапедагогтың мінез-қҧлқы, басқа

тҧлғалармен ӛзара ара-қатынасына қойылатын талаптарды орындау деңгейі, адамгершілік

сипаты ескеріледі.

Педагогикалық бедел – мҧғалімнің оқушылар мен әріптестері ҧжымындағы

моральдық статусы. Оның деңгейі білімінің тереңділігімен, зеректілігімен, шеберлігімен, ӛз

еңбегіне деген ерекше қатынасымен анықталады.

Педагогикалық тәртіп педагогтың әрекеттерін адамгершілік тҧрғыдан реттейді және

оның кәсіби-этикалық мақсатқа сәйкестігін келесі сипаттар арқылы кӛрсетеді:

талапшылдығы, жеке бастың қасиетін қорламауы, тҥртпектей бермеуі;

қарым-қатынаста табиғилық, қарапайымдылық танытуы, ӛрескедікке жол бермеуі;

бірбеткейліксіз ҧстанымшылдығы, табандылығы;

аса дабыраламайтын зеректігі пен сезімталдығы;

тҧлғаның жеке басын қорламайтын әзіл-сықақ қолдана білуі;

иландыру, нандыру, ескерту, ҧсыныс жасау және қысымшылық пен қорлаусыз

жазалай білуі;

ӛз білімі мен кәсіби даярлық деңгейінің артықшылығын жарияламай отырып,

оқушыларды оқыту мен тәрбиелей білу қабілеті;

білім алушыларды тыңдай білуі, олардың және ӛзгелердің берген жауаптарына

тыңғылықты қарай білуі.

Педагогикалық тәртіп педагогикалық әсер етудегі әдіс-тәсілдердің негізділігімен,

икемділігімен сипатталады. Мҧғалімнің мінезі мен тактикасы барынша икемді болуды

қажет етеді. Сабақ барысында - нақтылық, сыпайылық танытатын болса, ҧжым сабаққа

дайын болмаған жағдайда қаталдық кӛрсетіп, ал сабақтан тыс уақытта (экскурсия, серуен,

саяхат) - шынайылық, ақжарқындық танытқан дҧрыс.

Мҧғалім оқушыларымен қарым-қатынаста олардың бойында сенімділік, сыйластық,

сҥйіспеншілік сезімдерін тудыра білуі қажет. Оларсыз педагогта шынайы ҧстаздық бедел

болады деп кҥтуге негіз жоқ.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

36


1. Қоғамдық білім негіздері [Мәтін] : жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-

гуманитарлық бағытындағы 10-сыныб. арналған оқулық / [Ә. Нысанбаев, Ғ. Есім, М.

Изатов, Қ. Жҥкешев ж. т. б.]. - Ӛңд., толықт. 2-ші бас. - А. : Мектеп, 2010. - 152с.

2. Степанов, С. Слогамые успеха /С.Степанов. – М.:ЭКСМО – ПРЕСС, 2002. – 316 с.

3. Кабушкин, Н.И. Основы менеджмента: учебник для вузов /Н.И.Кабушкин. – Минск :

БГЭУ, 1996. – 186 с.

Демеуов А.Ш.

к.п.н., старший преподаватель,


О ПЕДАГОГИЧЕСКОЙ ЭТИКЕ

Резюме

В современном мировом процессе глобализации главной задачей педагога выступает

вооружение подрастающего поколения соответствующими мировым стандартам знаниями

и привитие осознанного выбора им общечеловеческих норм поведения. Решение указанной

задачи потребует от педагога применения различных форм, методов и приемов

взаимоотношений, среди которых достойное место отводится и этическим нормам.

Ключевые слова: этика, педагогческая этика, мораль, педагогические принципы

A.Demeuov

Candidate of pedagogical sciences, senior teacher


ABOUT PEDAGOGICAL ETHICS

Summary

Nowadays the teaching qualitative education corresponding world standards to young

generation is the main responsibilities of teachers. In this article are considered the problems of

pedagogical ethics. In the modern world process of globalization the arming with of rising

generation corresponding to the world standards knowledge and inoculation of the realized choice

comes forward to them common to all mankind codes of conduct is the main task of teacher.

Keywords: ethics, pedagogical ethics, morality, pedagogical principles

УДК 37-026

Утепберген А.К.,



СТРУКТУРНЫЕ ОСОБЕННОСТИ ЭКОНОМИЧЕСКИХ И НАУЧНО-

ПУБЛИЦИСТИЧЕСКИХ ТЕКСТОВ

Аннотация

В своей статье автор раскрывает структурные особенности текста, пишет о видах

публицистических текстов, которые обладают своими синтаксическими, грамматическими


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

37

и лексическими характеристиками. Это позволяет определить научно-публицистический

текст как межжанровое явление с присущими ему лингвистическими особенностями.

Ключевые слова: текст, метафора, публицистический стиль, структура.

Среди многочисленного количества текстов исследователи выделяют следующие:

- подготовленные, отредактированные и скорректированные (так называемые

«причесанные») тексты: сетевые версии книг, газет, журналов и разного рода документов;

- неподготовленные, спонтанные высказывания в разнообразных чатах письменного

характера с преобладанием разговорно-обиходного жанра, а также особых невербальных

средств для выражения эмоций собеседников;

- форумы, гостевые книги, конференции - это система общения, находящаяся на

пересечении делового и фактического общения;

- реклама - различного рода объявления и предложения;

- эпистолярный жанр, возрожденный на базе новых информационных технологий и

имеющий ряд отличительных особенностей [54, 319]. Объект данного научного

исследования, публицистический текст экономической направленности, относится к

первому типу текстов, и характерной его особенностью по сравнению с другими типами

текстов является подготовленность, четкая структурированность, отредактированность и

некоторая «шаблонность» в отношении самого представления текстов в публицистике.

Различают три вида публицистических текстов. По сложности информации тексты

бывают короткими, совсем небольшими новостными текстами о том, что, где, когда

сделали ученые в той или иной научной области. Особенностью данных текстов является

их краткость, заключающаяся просто в упоминании о каком-либо научном событии в мире.

Эти короткие, вызывающие интерес, удивление, восхищение и другие эмоции сообщения -

«soft news» [19, 74] разбавляют научный поток информации, представляемый сайтом, и

позволяют пользователю на некоторое время расслабиться и отдохнуть от чтения научных

текстов, а также являются своего рода рекламой, привлекающей «гуляющего» по волнам

информационного пространства читателя.«Hard news» представлен основными статьями

номера, к которым относятся более специализированные, насыщенные терминологией и

другими языковыми и научными характеристиками тексты. Научные сообщения

адресованы разбирающемуся в данной научной области читателю, авторами которых, как

правило, являются сами ученые.

Ко второму виду текстов - local news и foreign news - относятся тексты, определяемые

местом происходящего научного события. К третьему виду относятся тексты из той или

иной научной области исследования.Структура сайта, будучи шаблонной, имеет много

общего с печатным вариантом журнала. Исследователи объясняют это близостью текстов

online формата к печатному первоисточнику (большинство медиа-текстов в сети Интернет

представляют собой дайджест прессы), а также одинаковой ориентацией на удобство

зрительного восприятия [19, 74]. Однако формат Интернета выигрывает в большей степени,

потому что все рубрики, все содержание сайта в краткой форме умещается на одной

странице, в то время как печатная версия сайта потребовала бы на это несколько страниц.

Итак, структура сайта научного журнала включает три основные части: «шапку»

страницы, ее содержание и «подвал».«Шапка» содержит название журнала, дату, ссылки на

подписку. Как правило, основные рубрики тоже могут перечисляться вверху страницы.

Затем следует сама страница с содержанием данного сайта, включая ссылки на

рекламу, soft news, hard news, форумы.В «подвале» страницы размещена информация о

защите авторских прав, информация о сайте, карта сайта, контакты.

Ссылки на основную научную информацию, содержащиеся в середине страницы

сайта журнала, также подразумевают некоторую шаблонность в отношении размещения

научных сообщений. Сначала следуют soft news, привлекающие внимание своими яркими


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

38

заголовками и иллюстрациями, а затем - hard news, относящиеся к более серьезным

научным текстам. Например, в журнале на сайте astronews.com Forum (ARD 2005).

Наряду с повелительным наклонением имеет место и употребление условного

наклонения для выражения субъективно-окрашенной эмоциональности и экспрессивности:

Those bubbles are more than infinitely far away from Earth, in the sense that you would never get

there even if you traveled at the speed of light forever (SAPU 2003).

Ware die Jupiterbahn elliptischer, so ware die Erde trocken wie der Mars (AEP 2003).

Риторический вопрос в текстах выполняет ряд функций: служит собственно

вопросом, вопросом-размышлением, подчѐркивает нужную мысль, выражает

предположение или является эмоциональным откликом на ситуацию. В риторическом

вопросе противоречие между формой (повествовательная структура) и содержанием

(значение сообщения) придаѐт особую эмоциональную окраску всему тексту. Повторяясь в

тексте повествовательного стиля, риторический вопрос передаѐт стремление автора создать

впечатление непосредственного контакта с читателем или слушателем:

Could it be that the angular gyrus became co-opted for other, more abstract functions such

as metaphors? (SAHC 2003).

Ein Hinweis auf die Entstehung des Systems? (ASU 2005).

Анализ глаголов публицистического текста показал, что наиболее широко

представлены следующие группы:

1) глаголы приобретения знаний посредством:

- наблюдения: accompany, appear, face, notice, occur, witness; erscheinen, bemerken,

sehen, betrachten;

- умозаключения: clarity, comprehend, concern, concentrate; verstehen, er-lautern,

zusammenziehen;

- эксперимента: accelerate, contract, generate, intensify; erzeugen, verstarken, abnehmen;

- прогнозирования: advance, aim, assume, call for, offer, suggest; vorbringen, vorschlagen;

- открытия: achieve, change, create, demonstrate, design, discover, result, solve; entdecken,

konstruieren, schaffen, zeigen, demonstrieren, andern;

2) глаголы организации и систематизации знаний:

- accommodate, adapt, aid, check, command, conduct, construct; uberprufen, bauen;

- add, combine, compute, count, divide, draw, estimate; hinzufugen, (auf)teilen, schatzen,

vereinigen;

- глаголы верифицируемого и выводного знания: accept, acknowledge, ad- mit, agree,

claim, conclude, contradict, deny, ignore, judge, prove; annehmen, jmdm. in etwas zustimmen;

widersprechen, bestreiten, beweisen; ?

- глаголы передачи знаний: advise, consult, discuss, explain, review; diskutieren,

erklaren.

К лексическим особенностям публицистического текста относится большой процент

реалий: собственных имен, топонимов, антропонимов, названий учреждений и

организаций, обилие дат, например:

NASA's Martian rovers, the Mars Orbiter Camera, on November 26, 1999, 79.6 degrees

south, 298.3 degrees west (SAFM 2000).

Яркой чертой публицистического стиля, на которую указывают многие

исследователи, является клишированность текста; он - один из самых предсказуемых в

плане использования языковых средств, состоит из компонентов, которые регулярно

воспроизводятся и многократно повторяются в виде готового информационного продукта

[19, 106]. Публицистические клише - это своего рода остов языка публицистики,

употребляющийся в каждом научном тексте, создающий его «глобальную

клишированность» (Там же), благодаря которому текст легко узнаваем и понимаем. Анализ

языкового материала текстов позволил выделить ряд научно-публицистических клише

(Функциональный стиль общенаучного языка 1974):

http://bibliofond.ru/view.aspx?id=445008


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

39

1) адвербиальные предложно-именные клише: in fact, in turn, in principle, in conclucion,

in terms of, in common with, as a result, in spite of, on the ground that, in other words, etc.; zum

Schluss, in Wirklichkeit, im vorliegenden Fall, statt dessen, von Grund auf, etc.;

2) глагольно-адвербиальные: open up, sum up, clear up, give up, carry out, call for; в

немецком языке таким клише соответствуют глаголы с отделяемыми и неотделяемыми

приставками: aussehen, ausgehen, auf etwas deuten, aus etwas bestehen, nachgriibeln,

durchfuhren, ausfallen, etc.;

3) глагольно-субстантивные: take into account, take advantage of, take place, give way,

raise the question, keep in mind, keep pace with, put forward, go too far, etc; eine Rolle spielen,

eine Frage aufwerfen, einen Blick auf etwas richten, etc.;

4) метафорические: raw materials, study aid, naked eye, naked truth, blind path, etc.; mit

blossom Auge, der Ausgangspunkt, das Weltbild, auf etwas grunden, etc.

Итак, публицистический текст, как и текст экономический публицистики обладает

своими синтаксическими, грамматическими и лексическими характеристиками, которые он

унаследовал как от текстов научного стиля, так и текстов стиля массовой коммуникации.

Это позволяет определить научно-публицистический текст как межжанровое явление с

присущими ему лингвистическими особенностями.

Будучи не до конца разгаданной, тайна метафоры продолжает стимулировать

научный интерес. Являясь категорией с присущими ей категориальными признаками, а

также языковым знаком вторичной косвенной номинации, метафора не ограничивается

только художественными и поэтическими текстами, она также пронизывает политические,

экономические, научные и, в частности, научно-публицистические тексты.

Сложное гетерогенное явление, относящееся к видам как научного, так и

публицистического типов текстов, электронный научно-публицистический текст

рассматривается сегодня как текст функционального стиля массовой коммуникации,

реализуемый при помощи средств массовой информации (газеты, журналы, телевидение,

радио, Интернет). Стиль массовой коммуникации представлен в медиа-текстах offline и

online форматов. Научно-публицистический текст в глобальной сети Интернет является

медиа-текстом online формата со следующими характеристиками: наличие гипертекстовых

ссылок в тексте, тематическая рубрикация, креолизованность (в основном в виде картинок),

различные элементы структурно-графического оформления (пиктограммы, отчеркивание,

используемые шрифты), интерактивность.

По мнению многих исследователей, появление Интернета ознаменовало переход

человеческого общества от индустриального, капиталистического к информационному

(сетевому) обществу, главной особенностью которого является рост информационных

процессов. К ним относятся расширение информационного пространства, быстрое

движение информационных потоков, осуществляемых современными СМИ, в том числе

новым электронным медиа - сетью Интернет. Благодаря развитию медиа-технологий мир

становится почти прозрачным: сообщения о событиях мгновенно передаются из самых

отдаленных уголков планеты, а движение информационных потоков не знает границ

времени и пространства.

С точки зрения масштабов, технических возможностей обратной связи и

длительности интерактивного общения Интернет является средством глобальной

информации и глобальной коммуникации. Как средство глобальной информации Интернет

представляет собой аналог традиционных СМИ и направлен на массовое распространение

информации при непосредственном прямом воздействии на своих пользователей. Как

средство глобальной коммуникации Интернет ориентирован на массовое распространение

информации в рамках сотрудничества пользователей. Научно-публицистический медиа-

текст online формата относится к средствам глобальной информации, несмотря на то, что

он, как и другие электронные СМИ, включает интерактивные модули (регистрация

посетителей, проведение опросов и голосований, форумы и гостевые книги).


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

40

Научно-публицистический текст - это информативный текст, существующий схемы в

сознании человека как способ ориентации в глобальной коммуникации Интернет; это

креолизованный, представленный вербальным компонентом, изображением и подписью

гипертекст с рядом типичных структурных, референциальных и семантических

характеристик. Американские научно-публицистические тексты относятся к смешанному, а

немецкие - к «чистому» типу гипертекстов. Гипертексты американских журналов более

прагматичны и коммерциализованы. Они рекламируют только информацию,

содержащуюся на данном сайте, не позволяя читателю выйти за его границы.

Немецкоязычный гипертекст, наоборот, является открытым для дальних навигаций, что

показывает его истинно научный, поисковый, некоммерческий характер.

Научно-публицистический текст соответствует основным критериям текстуальности:

когезии, когерентности, интенциональности, акцептабельности, информативности,

ситуативности и интертекстуальности. Когезия такого научно-публицистического текста

выражается традиционными грамматическими (союзы, дейктические средства, причастные

обороты), логическими, стилистическими и образными (метафоры) средствами связи.

Когерентность научно-публицистического текста осуществляется посредством внутренних

связей, которые базируются на общности предмета описания, являющегося своеобразным

«стержнем», проходящим через весь текст. Интенциональность научно-публицистического

текста online формата представляет собой глубокое, содержательно насыщенное, полное

ознакомление ученых с новыми научными проблемами, формирующее у них определенные

новые когнитивные структуры - знания. Акцептабельность научно-публицистического

текста ориентирована на адресата и связана с процессом восприятия данного текста. Одним

из условий адекватного понимания текста является возникновение в сознании адресата

целостного образа главного предмета описания, что достигается через целостность его

составляющих. Отсутствие целостности (когерентности), внутренней связи, приводит к

непониманию даже в том случае, когда имеется внешняя формальная связь (когезия).

Информативность научно-публицистического текста выражается в новой, актуальной

познавательной информации, для сообщения которой используются определенные

вербальные и невербальные средства. Ситуативность научно-публицистического текста

online формата касается факторов, которые делают текст релевантным для определенной

коммуникативной цели. Интертекстуальность научно-публицистического текста в формате

Интернета проявляет себя в его многочисленных связях с другими текстами. Основными

способами маркирования данной связи являются графический способ обозначения

цитируемых источников посредством кавычек, многочисленные клишированные фразы из

публицистики, узуальные и стертые метафоры, косвенная и прямая речь.

Особенностью структуры научно-публицистических сообщений является ее

отредактированность, шаблонность, имеющая много общего с печатным вариантом научно-

публицистического журнала. Классификация научно-публицистических текстов online

формата позволяет выделить тексты soft news и hard news, local news и foreign news, а также

тексты по отраслям знания.

Научно-публицистический медиа-текст возник по требованию современной эпохи, и в

его задачу входит не просто передача, а распространение научных знаний, необходимых

человеку для поднятия его культурного уровня, накопления не только материального, но и

духовного богатства, что особенно актуально в эпоху перехода от индустриального,

капиталистического к постиндустриальному, посткапиталистическому обществу, в котором

главными источниками благополучия становятся знания и информация.

Научно-публицистический текст представляет собой межстилевое образование с

присущими только ему синтаксическими, морфологическими и лексическими

особенностями. К одной из его лексических особенностей, представляющей для нас

большой интерес, относится метафора.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

41


1. Брандес М.П. Стилистика текста. Теоретический курс. Учебник. - М.: Прогресс-

Традиция, ИНФРА-М, 2004. - с. 366

2.Добросклонская Т.Г. Вопросы изучения медиа-текстов (опыт исследования современной

английской медиаречи). М.: Едиториал УРСС, 2005.-288 с.

3. Шмелев Д. Н. Стилистическая дифференциация языковых средств [Электронный

ресурс].

14http://www.nspu.net/fileadmin/library/books/2/web/xrest/article/leksika/diff/shm_art02.htm

4. Brown P., Levinson S. L. Politeness: Some Universale in Language Usage. -Cambridge:

Cambridge University Press, 1994. 346p.

Утепберген А.К.,

ә. ғ. магистрі, аға оқытушы


ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМИ-ПУБЛИЦИСТИКАЛЫҚ МӘТІННІҢ

ҚҦРЫЛЫМДЫ ӚЗГЕШЕЛІКТЕРІ

Тҥйін

Автор ӛзінің мақаласында мәтіннің қҧрылымдық ерекшеліктерін ашып,

публицистикалық мәтіндердің синтаксисттік, грамматикалық және лексикалық

сипаттамалары мен тҥрлерін анықтайды.

Кілт сөздер: мәтін, метафора, публицистикалық стиль, құрылым

Utepbergen A.K., a teacher of English.,

a master`s degree of humanity sciences

STRUCTURE PECULIARITIES OF ECONOMIC AND SCIENCE-PUBLICISTIC

TEXTS

Summary

In the article the author discovers a structure peculiarities of the texts, writes about the kinds

of publicistic texts which is possess the syntactic, grammar and lexical characteristics. It allows to

define scientifically publicistic text as the intergenre phenomenon with inherent in linguistic

features.

Keywords: text, metaphors, publicistic style, structure, informational content.

УДК 633.11

Буктыбаева А.Б., к.с/х.н.,

старший преподаватель,

Актюбинский университет им С.Баишева

ЗНАЧЕНИЕ МИКРОСТРУКТУРЫ ЗЕРНА ПШЕНИЦЫ ПРИ СОЗРЕВАНИИ В

РАЗЛИЧНЫХ УСЛОВИЯХ

Аннотация

Рассматриваются некоторые особенности структуры строения зерна пшеницы,

изменения в зерне под влиянием условий внешней среды и технологических факторов

Ключевые слова: зерно, эндосперм, амилаза, амилопектин, засуха, суховеи.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

42

Развитие и созревание зерна включают следующие процессы: увеличение линейных

размеров и объема зерна; накопление сухого вещества и увеличение массы зерна; синтез

высокомолекулярных соединений из веществ, поступивших в зерно из других частей

растения; перераспределение и синтез сложных органических веществ, входящих в состав

зерна; снижение влажности.

Зерно пшеницы достигает наибольшей длины к фазе молочной спелости – 7,0 мм, а к

фазе полной спелости уменьшается до 6,6-6,8 мм. Максимальная ширина зерна отмечена к

концу тестообразной фазы – 4,0 мм, в стадии полной спелости она равна 3,0 мм.

Эндосперм пшеницы вначале развивается по типу нуклеарного, т.е. деление ядер не

сопровождается делением перегородок. Процесс деления во всех ядрах протекает

синхронно, и они заполняют микрокапиллярную часть зародышевого мешка. Клеточные

стенки закладываются после заполнения зародышевого мешка многочисленными ядрами.

Нуклеарный эндосперм у пшеницы полностью превращается в клеточный, который

характеризуется тем, что каждое деление первичного ядра сопровождается возникновением

стенки клетки В крахмалистом эндосперме образуются тонкостенные клетки: в

субалейроновом слое – короткие, почти квадратные, в центре – удлиненные. Клетки

заполнены протоплазмой с гранулами крахмала. [1]

При дальнейшем развитии эндосперм увеличивается в объеме. При этом в

продольном слое плодовой оболочки из большого количества рядов тонкостенных круглых

клеток образуются путем слияния два-четыре ряда. Клетки первого ряда сохраняют

округлую форму и правильное расположение, остальные растягиваются по окружности

зерна. Стенки клеток утолщаются, в них постепенно исчезают крахмальные гранулы.

Семенные оболочки становятся тоньше.Алейроновый слой увеличивается в объеме, в нем

резко выделяются отдельные зерна алейрона и центральное ядро.

По мере созревания пшеницы изменяется соотношение количеств амилозы и

амилопектина. Отмечен более быстрый синтез амилопектина на ранних стадиях отложения

крахмала. В зрелом зерне содержание амилозы составляет 17-19%.

Одновременно с преобразованием структуры эндосперма в процессе созревания

зерновки изменяется его химический состав. Так, накопление крахмала находится в

линейной связи со временем созревания. Уже на ранних стадиях созревания зерновки

пшеницы внутри пластид (протеопластов), окруженных липопротеидными мембранами,

обнаруживают сферические или овальные белковые гранулы величиной 0,1-20 мкм,

названные белковыми тельцами. Количество и размер белковых телец при созревании

зерна пшеницы увеличивается. Незрелое зерно изучаемых сортов давало высокозольную

муку с низкой седиментационной оценкой. Хотя установлено наличие клейковины в зерне

фазы молочной спелости (влажностью 55-65%), по свойствам она резко отличалась от

клейковины зрелого зерна. Клейковина недозрелого зерна, как правило, малосвязная,

короткорвущаяся, с низкой гидратационной способностью.[2]

Исследованиями выявлены существенные различия в количестве сырой и сухой

клейковины, отмытой из зерна разных сортов пшеницы фазы молочной спелости.

Наибольшее содержание клейковины (7,74-15,03%: 3,19-5,05%) было в зерне твердозерных

сортов пшеницы (Эритроспермум, Лютесценс), наименьшее (0,72-1,89%: 0,31-0,66%) – в

зерне мягкозерных сортов (Альбидум) Изменение микроструктуры зерновки в различных

условиях созоевания. Особенности года урожая заметно влияют на характеристику

получаемого зерна. Так, снижение урожая и качества зерна может быть обусловлено

преждевременным прекращением притока сухих веществ, связанным с почвенно-

климатическими условиями.[3]

Одним из распространенных дефектов зерна является недостаточная его

выполненность – щуплость. Причинами щуплости могут быть: действие засухи, суховея и

заморозков, «стекание», подгар, грибковые и вирусные заболевание, бактериозы, полевые

вредители и т.д. Степень щуплости зависит прежде всего от стадии налива, в которой зерно


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

43

подверглось неблагоприятным воздействиям. Суховейное зерно обычно более узкое, с

морщинистой оболочкой. В нормальном зерне четко выделяются отдельные клетки

алейронового слоя, в суховейном зерне клеточные стенки тонкие, едва различимые.

Толщина оболочек и алейронового слоя суховейного слоя суховейного зерна составляляла

65 мкм (выполненного – 88 мкм). Самым существенным дефектом суховейного зерна

является уменьшение доли эндосперма и увеличение количества оболочек по сравнению с

нормально выполненным зерном [4].

Отмечены различия в микроструктуре щуплого зерна сортов твердой и мягкой

пшеницы. Твердая пшеница несколко быстрее приобретает признаки щуплости.

Характерной ее особенностью является так называемая скрытая щуплость, когда при

нормальном внешнем виде, выполненности и структуре плодовой оболочки в зерне

образуется небольшое количество хондриосомного крахмала. Степень повреждения зерна

заморозками зависит от фазы его спелости и продолжительности действия низкой

температуры. Отмечены изменение окраски зерна (потемневшая, зеленая, белесоватая),

отслаивание и морщинистость плодовой оболочки, относительное увеличение доли

оболочек и алейронового слоя. Морозобойное зерно характеризуется пониженными

значениями массы 1000 зерен, плотности и объемной массы. Для него характерно

повышенное содержание водорастворимых веществ, золы и клетчатки, возрастание

активности ферментов амилазы и каталазы, уменьшение количества (при одновременном

ухудшении качества) клейковины и крахмала. При продолжительном воздействии

атмосферных осадков зерно пшеницы может прорастать в колосе, так и в валках. При этом

значительно уменьшается масса сухого вещества зерна, так как оно дышит, происходит

распад белковых веществ, переход ферментов из адсорбированной в водорастворимую

форму и резко повышается их активность.

Знание некоторых особенностей микроскопического строения сортов пшеницы,

изменений в зерне под влиянием условий внешней среды и технологических факторов

позволяет повысить эффективность использования зерновых ресурсов.


1. Дрогалин, К.В. Очистка семян от трудноотделимой примеси / К.В.Дрогалин,

Б.В.Жиганков, М.В. Карпов. - М.:Колос, 1978.- 128 с.

2. Крупы повышенной питательной ценности / С. П. Лопатинский. - М. : Колос, 1978. - 144

с.

3. Луткин Н.И., Морар К.К. Приборы для контроля технологического процесса в потоке

/Н.И.Луткин,К.К.Морар. – М.: Колос, 1978.- 159 с.

4. Мясников А.В. Товароведение зерна и продуктов его переработки./А.В.Мясников, под

ред Л.А.Трисвятского. – М.:Колос, 2005. - 172 с.

Буктыбаева А.Б., а/ш ғ.к.,

аға оқытушы,


ӘРТҤРЛІ ДАМУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ БИДАЙ ДӘНІНІҢ МИКРОҚҦРЫЛЫМДЫҚ

МӘНІ

Тҥйін

Мақала қоршаған орта жағдайлары мен техногенді факторлардың әсерінен бидай

дәнінің қҧрылыс ерекшеліктерінің ӛзгерісі туралы.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

44

Buktybayeva A.B., candidate

of agricultural science


THE VALUE OF WHEAT GRAIN MICROSTRUCTURE IN GROWING IN

DIFFERENT CONDITIONS

Summary

This article examines the impact of environmentai and anthropogenic factors on the

structural features of the wheat seed

Кеуwords: endospen, amylase, amylopeetin, grain, drought, winds.

УДК 630

Алманов Ж.Т., к.с/х.н., старший преподаватель,

Щебевок И.Ф., студент 3 курса,


ВОПРОСЫ ЭКОЛОГИИ:

ПРОБЛЕМА ОБЕЗЛЕСЕНИЯ КАЗАХСТАНА И Г. АКТОБЕ

Аннотация

Ученые и специалисты разных стран, а теперь еще правительства и общественность

поняли, что нельзя решать экологические проблемы только конкретно видимых и

оговариваемых проблем. Развитые страны отличаются от остальных тем, что применяют

более современные технологии, что они накопили опыт решения экологических проблем.

Но можно ли считать "чистой‖ отдельную комнату, если вокруг нее расположились десятки

"грязных‖ в одном общем доме.

Специальными исследованиями установлены пределы условий наибольшей степени

комфорта среды, окружающей человека. При помощи зеленых насаждений можно в

значительной степени регулировать эти параметры, с тем, чтобы приблизить их к

оптимальным. Зеленые насаждения способствуют улучшению микроклимата.

Ключевые слова: экологическая проблема, современные технологии, пределы условий

комфорта среды, зеленые насаждения, микроклимат.

Актуальность и практический аспект данных проблем связаны с лесными ресурсами.

Проблемы окружающей среды вообще и, в частности, обезлесения актуальны во всем мире.

И эта же проблема названа приоритетной. В принятом Конференцией ООН в Рио-де-

Жанейро (1992) «Заявлении о принципах в отношении лесов» говорится: «Они (леса)

являются хранилищами воды и углерода, который мог бы в противном случае попасть в

атмосферу и превратиться в газ, вызывающий парниковый эффект». Принятие такого

документа Мировым форумом подчеркивает исключительное значение лесов для решения

глобальных, экологических, экономических и социальных проблем.

Нынешняя ситуация в Казахстане такова, что ухудшение состояния окружающей

среды грозит не только благополучию, но и самой жизни населения. Более четверти

территорий республики непригодны для жизни из-за испытаний на военных полигонах, из-

за того, что фабрики и заводы оставляют после своей деятельности тонны токсичных

промышленных выбросов, а сельское хозяйство использует тонны ядовитых химических

веществ для борьбы с сорняками и насекомыми. Из-за опустынивания потеряна почти

половина пастбищ, 75% поливных земель засолены. В отдельных районах средняя

продолжительность жизни людей сократилась на 15 - 20 лет по сравнению с развитыми

странами.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

45

Существует мнение о том, что в Казахстане катастрофически мало леса.

Действительно, для девятой по размерам страны мира лесистость территории 4,6%

невелика. Но 12 млн. га лесопокрытых территорий - это 2 место после Российской

Федерации в СНГ. В Казахстане обеспеченность лесными ресурсами на душу населения

сопоставима с уровнем США и Малайзии.

За последние десять лет объемы работ по посадке и посеву леса сократились с 80,7

тыс. га (1992 год) до 8,9 тыс. га (2002 год), в то же время сотни тысяч га пострадало от

пожаров. Но проблема не только в недостатке физических объемов финансирования.

Сейчас для реализации программы "Леса Казахстана", в республиканском бюджете

предусмотрено выделение около 8,0 млрд. тенге, в местных бюджетах более 5,5 млрд.

тенге. Защитные лесонасаждения редеют с каждым днем. Их вырубают сельчане,

лишенные газового отопления. Их губят степные пожары. Вырубкой сухостоя в области

уже занялись. Но на посадку новых деревьев, защищающих дороги и зерновые посевы, не

хватает денег.

Защитные лесополосы, окаймляющие автомобильные и железные дороги в

Актюбинской области, находятся в плачевном состоянии. Вырубка деревьев и кустарников,

отсутствие новых посадок приводит к массе проблем. Причем не только на дорогах.

По трассе Актобе-Хромтау некогда находился поселок Новороссийский, - его

переименовали в Акжар. На трассе недалеко от него зимой образуются постоянные заторы.

Нужны лесополосы. Дорога на Кандыагаш тоже не защищена. По правую сторону от

трассы еще встречаются фрагменты лесных насаждений. А левая сторона – практически,

лысая. Не многим лучше обстоит дело и с лесозащитными полосами вдоль железной

дороги, ведущей в Кандыагаш. Малочисленные кустарники чередуются со скелетами

высохших карагачей.

Во многих аулах газа нет или провели его недавно. Топить в домах чем-то надо было.

За это время сельчане рубили деревья на дрова. Обустройство и содержание лесозащитных

насаждений предусмотрено действующим законодательством.

Сотрудники Актюбинской территориальной инспекции лесного и охотничьего

хозяйства признают, что ситуация с зелеными насаждениями в области остается

проблематичной. На сегодня в области разработан план по реконструкции зеленого пояса

вокруг Актобе. На земли гослесфонда были сделаны земельные акты. Восстановили и

питомники. Посадочного материала оказалось так много, что даже наладили его

своеобразный экспорт в другие области. В этом году вокруг г.Актобе планируется

восстановить лесонасаждения на площади 62 га. В последующие годы объемы работ

планируется увеличить в пять раз. Позаботились и о соответствующем техническом

оснащении лесников. Для предотвращения лесных пожаров организованы пожарно-

химические станции и приобретены спецмашины. К делу реконструкции обещают подойти

со всей ответственностью. Сажать деревья где попало, лишь бы отчитаться, лесники не

собираются. После тщательного обследования почвы, два участка уже имеющейся

санитарно-защитной зоны были признаны негодными для высадки саженцев. Их

предлагается засеять газонной травой. Не исключается и появление в лесопосадках и

неприхотливых кустиков смородины.

В современных условиях весьма важной является проблема сохранения и

оздоровления среды, окружающей человека в городе, формирования в городе условий,

благотворно влияющих на психофизическое состояние человека, что особенно важно в

период интенсивного роста городов, развития всех видов транспорта, повышения с каждым

годом тонуса городской жизни. Важную роль в решении этой проблемы играет озеленение.

Специальными исследованиями установлены пределы условий наибольшей степени

комфорта среды, окружающей человека. При помощи зеленых насаждений можно в

значительной степени регулировать эти параметры, с тем, чтобы приблизить их к

оптимальным. Зеленые насаждения способствуют улучшению микроклимата.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

46

Озеленение является в городе важнейшим составляющим элементом и занимает

значительное пространство. В каждом городе по его генеральному плану намечено

увеличить площадь озелененной территории.

Изучив современное состояние проблемы обезлесения в Казахстане и городе Актобе

можно сделать вывод что, состояние насаждений в Казахстане

• Городские леса и лесопарки – 7344 га (4%);

• Зеленые зоны населенных пунктов и лечебно – оздоровительных учреждений –

10845 га (6%);

• Противоэрозионные леса – 92985 га (47%);

• Запретные полосы лесов по берегам рек, озер, водохранилищ, каналов и других

водных объектов – 11981 га (6%);

• Защитные лесные полосы вдоль железных и автомобильных дорог общего

пользования международного и республиканского значения – 8709 (4%);

• Поле– и почвозащитные леса – 64554 га (33%)

Анализ данных материалов показывает, что зеленая зона вокруг г.Актобе была

сформирована из участков государственного лесного фонда Актюбинского

лесохозяйственного производственного предприятия в период 1960-1980 годов. На данном

этапе на работы в этой области стало выделяться больше материальных средств.

Одним из путей улучшения городской среды является озеленение. Зеленые

насаждения поглощают пыль и токсичные газы. Они участвуют в образовании гумуса

почвы, обеспечивающего еѐ плодородие. Формирование газового состава атмосферного

воздуха находится в прямой зависимости от растительного мира: растения обогащают

воздух кислородом, полезными для здоровья человека фитонцидами и легкими ионами,

поглощают углекислый газ. Зеленые растения смягчают климат. Растения усваивают

солнечную энергию и создают из минеральных веществ почвы и воды в процессе

фотосинтеза углеводы и другие органические вещества.

Результаты наших исследований еще раз показали необходимость повышения

лесистости на территории как г.Актобе так в целом и Казахстана.

Полученные значения содержания микроорганизмов соответствуют фоновым и

говорят об отсутствии микробиологического загрязнения почвы, но на территории

городской почвы уровень загрязненности на данный момент выше, чем на территории

леса, и это естественно. Но из года в год показатели будут ухудшаться.

По результатам химического анализа почвы можно сделать вывод, что качество

почвы по химическому составу соответствует «Гигиеническим требованиям к качеству

почвы населенных мест» и Директиве ЕС 2001/688/EC (в части нормируемых показателей),

но необходимость заняться лесоразведением на территории города будет способствовать

нормированию и поддержке соответствующего хим. состава почвы.).

Более низкое содержание загрязняющих компонентов является индикатором

благоприятной экологической ситуации на территории лесных насаждений, что еще раз

показывает необходимость и надобность работ по лесовостановлению и лесоразведению,

как методов в борьбе с обезлесением.


1. Турский, М. К. Лесоводство. -- М., 1954; Погребняк, П. С. Общее лесоводство. -- Львов,

1968;

2. Правила по охране труда. «Лесная промышленность» 1980 г.

3. Проект. Организации и развития лесного хозяйства Актюбинского головного

лесохозяйственного производственного предприятия. Алма – Ата, 1991 г.

4. Основные положения ведения лесного хозяйства Актюбинской области (Утверждены I

Минлесхозом Каз. ССР 26.02.1981). КазНИИ Лесного хоз-ва и агролесомелиорациии I

Алма-Ата, 1981. С. 75-88.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

47

5. Очерк к почвенной карте зеленой зоны города Актюбинска (Актюбинский лесхоз).

Щучинск, 1989.

6. Очерк к почвенной карте зеленой зоны города Актюбинска (Саздинское лесничество).

Щучинск, 1990.

7. Природно-сельскохозяйственное районирование земельного фонда Республики

Казахстан, Комитет по управлению земельными ресурсами МСХ РК, 1998 г.

Алманов Ж.Т. а.ш.ғ.к., аға оқытушы,

Щебевок И.Ф, 3 курстың студенті,

С.Бәйішев атындағы Ақтөбе университеті

ЭКОЛОГИЯ МӘСЕЛЕРІ: ҚАЗАҚСТАН МЕН АҚТӚБЕ ҚАЛАСЫНЫҢ

ОРМАНСЫЗДАНУ МӘСЕЛЕСІ

Тҥйін

Ғалым және бӛлек-бӛлек елдің мамандары, ал енді тағы ҥкімет және жҧрт сезді, не

шешу болмайды экологиялық мәселелерді ғана нақты айқын және жала жап- мәселелердің.

дамыт- елдер ана, не астам қазіргі технологияларды от қалғаннан деген ажыратылады

қолдан-, не олар экологиялық мәселенің шешімінің тәжірибесін жинақтапты. бірақ болады

ма есепте- "таза" жеке бӛлмені, егер вокруг оның ара бір ортақ ҥйде "атал-саталдардың"

деген десятки орналасса.

Арнаулы зертте- сәрсенбінің комфорта наибольшей дәрежесінің шартының шектері

тағайынды, адамды қаптаймын. Арқылы жасыл орнат- болады ара маңызды дәреже ретте-

осы параметрлерді, мен ана, чтобы жақындат- олар ҥйлесімдіге. Жасыл орнат-

микроклиматтың жақсартуының способствуют.

Кілт сөздер: экологиялық мәселе, қазіргі технологиялар, сәрсенбінің комфорта

шартының шектері, жасыл орнат-, микроклимат

Almanov Zh.T., associate professor,

Shchebevok I.F. a student is 3 courses,

Aktobe University named after S.Baishev

ENVIRONMENTAL ISSUES: PROBLEM OF DEFORESTATION IN

KAZAKHSTAN AND AKTOBE

Summary

Scientists and specialists of different countries, now governments and public understood yet,

that it is impossible to work out ecological problems only certainly visible and stipulated

problems. The developed countries differ from other that apply more modern technologies, that

they accumulated experience of decision of ecological problems. But whether it is possible to

consider "clean" a separate room, if round her ten stationed oneself "dirty" in one general house.

The special researches are set the limits of terms of most degree of comfort of environment,

surrounding a man. Through green plantations it is possible largely to regulate these parameters,

with that to approach them to optimal. Green plantations assist the improvement of microclimate.

Keywords: ecological problem, modern technologies, limits of terms of comfort of

environment, green plantations, microclimate


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

48

ФИЛОЛОГИЯ ҒЫЛЫМДАРЫ

ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ

УДК 81’1

Ахметова Ы. К.

2 курс магистранты,

С.Бәйішев ат. Актөбе университеті

АҒЫЛШЫН КІРМЕ СӚЗДЕРІНІҢ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ӘЛЕУМЕТТІК

ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ АСПЕКТІСІ

Аннотация

Бҧл мақалада ағылшын кірме сӛздерінің қабылдаушы қазақ тіліндегі ассимиляция

мәселелері қарастырылған. Мәдениеттің жаһандануы, ғылыми, саяси және экономикалық

қатынастардың дамуы халықаралық қатынастардың, соның ішінде тілдік қатынастардың

ҧлғаюына себеп болды. Бҧл қатынастар салдарынан әр тіл сӛздік қорын кірме сӛздер

арқылы молайтады, оларды ӛзінің заңдылықтарына бағындырады, сондықтан да әрбір

кірме сӛздер қабылдаушы тілде ассимиляция ҥдерісінен ӛтеді.

Кілт сөздер: ассимиляция, интенсификация, реципиент, кірме сөздер, конвергенция,

семантика, парадигматика, синтагматика

Қазақстан Республикасының мәдениеттік және саяси-экономикаық қарым-

қатынастары ағылшын тілді мемлекеттермен кҥннен-кҥнге нығаюда. Еліміздің сыртқы

саясаты қазақ тіліндегі ағылшын сӛздерінің санын кӛбейтуге негізгі себеп болып отыр.

Ағылшын тілінен енген әр саладағы кірме сӛздер қазақ тіліміздің сӛздік қорын молайтуға

бірден-бір себеп екені сӛзсіз. Eлiмiздe шeтeлдiк инвeстoрлaр қaтaрының жыл сaнaп

aртып oтырғaнын және Қaзaқстaнның дҥниежҥзiлiк қayымдaстық шeңбeрiндe БҦҦ, EҚЫҦ

сeкiлдi хaлықaрaлық ҧйымдaрғa мҥше екендігін және кҥн санап Еуропа және Америка

елдерімен қатынастың артып отырғандығын ескерер болсақ, ағылшын тілінің

қолданылуына қарсылық танытудың еш мәні жоқ екендігін ҧғынамыз, себебі ағылшын тілі

– әлемдік қоғамның қатынас қҧралы. Осыған орай, Қазақстан Республикасының президенті

Н. Ә. Назарбаев бiлiм жәнe ғылым сaлaсы қызмeткeрлeрiнiң III съeзiндi сӛйлeгeн сӛзiндe:

«Aғылшын тiлiнiң қaжeттiлiгi әлeмгe тән қaжeттiлiк, бҥгiнгi kҥн тaлaбы. Aл oрыc тiлiн

жaқcы бiлy – бiздiң бaйлығымыз» дece, 2007 жылғы «Жaңa әлeмдeгi жaңa Қaзaқстaн» aтты

Жoлдayындa: «Қaзaқстaн бҥкiл әлeмдe хaлқы ҥш тiлдi пaйдaлaнaтын жoғaры бiлiмдi eл

рeтiндe тaнылyғa тиiс. Бҧлар: қaзaқ тiлi-мeмлeкeттiк тiл, oрыс тiлi-ҧлтaрaлық қaтынac тiлi

жәнe aғылшын тiлi-жaһaндық экoнoмикaғa oйдaғыдaй кiрiгy тiлi» дeгeн бoлaтын. Б.

Хасанҧлы ағылшын тілінің маңыздылығын кӛрсетіп, оны жергілікті ағылшындар мен

американдықтардың ағылшын-қазақ-орыс ҥштілдігінің негізгі сыңары деп қараған.

«Ағылшын тілін меңгерген қазақ саны – 53743 адам» деп кӛрсеткен [1, 54]. Кірме сӛздер

реципиент тілінің заңдылықтарына бағынып, әртҥрлі ӛзгерісте ҧшырайды, семантикалық

қҧрылымын кеңейтеді, жаңа тілде сӛзжасамдық ҧялар қҧрайды және дыбысталуын ӛзгертуі

мҥмкін. Сонымен қатар кірме сӛз реципиент тілінің барлық тілдік экзистенциалдық

тҥрлеріне де кіріп, белгілі қызметтер атқарады. Ағылшын кірме сӛздерінің реципиент

тіліндегі ассимиляция ҥдерісін зерттеуде әлеуметтік лингвистикалық тадау тәсілдері мен

әдістерін қолданған жӛн. Қазақ тілінің әр тҥрлі қоғам салаларындағы, әлеуметтік

диалектілерде ағылшын сӛздерінің орындаған қызметі нақты мәлімет жинақтау, бақылау

жолымен анықталады. Ӛмірдің әр саласынан, кӛбінесе бҧқаралық ақпарат кӛздерінен

жинақталған сӛздер материалдық негіз болып табылады. Сондай ақ, ассимиляция ҥдерісін

зерттеуде сауалнама, қҧжат зерттеу, сауал қою, салыстыру, іріктеп алу сияқты қосымша


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

49

әлеуметтік лингвистикалық, салыстырмалық әдістер пайдалануға болады [2]. Ғacырлaр

тoғыcындaғы ғaлaмдaнy бaрысында дҥние жҥзі халықтарының тілін ортақ жҥйеге, ортақ

ҥлгігіе тоғыстыру ҥдерісі қазіргі кезде ӛрістеп келе жатыр. Осыған байланысты ортақ

сӛздік қор тілдердің қарапайымданып, бір-біріне жақындай тҥсуінен пайда болуы мҥмкін.

Осындай жалпы сӛздік қорды ҧйымдастыруда кірме ҥдерісі белгілі қызмет атқарады.

Барлық тілдерде кірме сӛздер, интернационализмдер және сӛз тіркестері бар. Сонымен

қатар ғаламдану ҥдерісіне қарама-қарсы қойылған ҥдерісті ҧмытпаған жӛн. Ол – әр

этностың тілінң ерекшеліктерін сақтап қалу мәселесі. Бҧл жағдайда әр тіл сӛздік қорын

кірме сӛздер арқылы молайтса да, оларды ӛзінің заңдылықтарына бағындырады, сондықтан

да әрбір кірме сӛздер қабылдаушы тілде ассимиляция ҥдерісінен ӛтеді. Қазақ тілінің

лексика-семантикалық жҥйесінде ағылшын кірме сӛздерінің қалыптасқаны, игерілу

жолдары арнайы зерттелмеген. Осы кҥнге дейін бҧл тақырып әлеуметтік-лингвистикалық

тҧрғыдан да зерттеу нысаны болған емес. Сондықтан да ағылшын кірме сӛздерінің

реципиент тілде ҥйлескенін жан-жақты сипаттап, әлеуметтік лингвистикалық тҧрғыдан

қарастыру ӛзекті мәселе болып табылады. Шетел сӛздерінің басқа тілде қалыптасу

барысындағы ассимиляция ҥдерісі тіл білімінде аз қарастырылып, тек кейбір ғалымдардың

еңбектерінде ғана лингвистикалық деңгейде зерттелген. Кӛптеген жҧмыстарда

ассимиляция ҥдерісін зерттеу барысында ғылыми шешімін тапқан мәселелер:

кірме сӛздердің анықтамасы айқындалған және оларды кірме ҥдерісінен ажыратуға

назар аударылған. Бҧл салада Э. Хауген, Ч. Хоккет, У. Вайнрайх және Л.П. Крысин кӛп

еңбек сіңірді;

шетел сӛздердің қабылдаушы тілге ену себептері зерттелген. Атап айтсақ, тілдің

мҧқтаждығынан, сӛздік әдіс-тәсілдерді ҥнемдеу ҥшін, полисемия және омонимияны жою

мақсатында;

кірме сӛздердің тҥрлері айқындалып,сараланған. Л. П. Крысин олардың негізгі ҥш

тҥрін, функционалдық және қҧрылымдық айырмашылықтарын табу арқылы кӛрсеткен:

кірме сӛздер, экзотикалық лексика, шетелдік сӛздер [3];

шетел сӛзі және кірме сӛзі ҧғымдарының ара жігі ажыратылып, сол аталған

топтарға жататын сӛздердің ӛзгешеліктері белгіленіп, анықтамалары анықталған. Шетел

сӛздерге ӛздерінің «шетелдік» бейнесін сақтаған, сол себепті де сол тілді

пайдаланушыларға «шетелдік» қасиеті кӛрініп тҧратын, тілдік санасында «жат» сӛздер

ретінде қабылданатын сӛздер» жатады [4];

шетел сӛздерінің ассимиляциялық сатылары ғана қарастырылып, кірме сӛздердің

қабылдаушы тілдегі қалыптасқаны ҥстірт қана зерттелген. Зертеген ғалымдар Г.Ю.Князева,

Э.Ф. Володарская, Н.И.Чернышева, Л.П.Крысин болып табылады;

кірме ағылшын сӛздерінің семантикалық қҧрылымындағы ӛзгерістер зерттелген;

кірме сӛздер әлеуметтік лингвистикалық қырдан танылып, олардың әлеуметттік

лингвистикалық табиғаты айқындалған.

Ағылшын кірме сӛздері лексика-семантикалық деңгейде ҥйлесуінің бірнеше тәсілі

бар: 1) лексика-семантикалық жҥйедегі терімдерге кіру; 2) сол терімдердің қҧрамдарында

мағыналарын кеңейту; 3) синонимдік қатарларда, омонимдік парадигмаларда, тақырыптық

терімдерде қызмет етуі; 4) жергілікті сӛздермен парадигматикалық қатынастарды болып,

эпидигматикалық, корреляциялық, коллокативтік, т.б. байланыстарға кіру. Ассимиляция

ҥдерісі әлеуметтік лингвистикалық ҥрдіс болап табылады, сондықтан да кірме сӛздердің

қабылдаушы тілдегі ҥйлесу жолдарын, әдіс-тәсілдерін сипаттағанда, олардың тек қана

әдеби тілдің лексика-семантикалық жҥйесінде қалыптасуымен ғана шектелмей, басқа

жалпыхалықтық тілдің экзистенциялдық тҥрлерінің қҧрамындағы дамуын, әр тҥрлі

қоғамдық салаларда ғылыми терминологиялық жҥйелерінің термині ретінде қолдануын,

қабылдаушы тілде кірме сӛздердің атқаратын қызметін зерттеу қажет. Л.П.Крысин

зерттеушілердің назарын осы мәселеге аударып, кірме сӛздердің қалыптасуы тек қана

әдеби тілде қаралып, тілдің басқа ішкі жҥйелеріндегі қызметі сипатталмағанын кӛрсетеді


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

50

[5, 146]. Ассимиляция ҥдерісінің лингвистикалық белгілеріне келесілерді жатқызуға

болады: а) кірме сӛздер жалпыхалықтық тілдің экзистенциялдық ішкі жҥйелерінің

қҧрамына кіріп, коммуникативтік тәсіл ретінде қолданылады; ә) кірме сӛздер барлық

салалардағы тілідк экзистенциялдық ішкі жҥйелердің сӛздерімен әр тҥрлі байланыстарда

болып, парадигматикалық немесе синтагматикалық қатынастарда қызмет атқарады; б)

кірме сӛздер қабылдаушы тілдің фонетикалық, морфологиялық, лексика-семантикалық

деңгейлерінде қалыптасу барысында осы жҥйелердегі заңдылықтарға бағынады; в)

ассимиляция-конвергенция ҧғымына бір жағынан қарама-қарсы, екінші жағынан жақын

қҧбылыс. Ассимиляция ҥдерісі конвергенттік ӛзгерістермен тығыз байланыста болады. Бҧл

жағдайда басқа тілдің әсерінің салдарынан қабылдаушы тілдің нормалары ӛзгеруі мҥмкін,

сондықтан бірінші тілдің нормалары екінші тілдің нормаларымен жақындасуы мҥмкін.

Бҥкіл әлемдегі ғаламдану ҥдерісі тіл білімінде және біліи беру жҥйесінде жаңа

ӛзгерістерді талап етіп отыр. Білім беру саясатын жҥргізу барысында мектептерде, жоғары

оқу орындарында ағылшын тілін оқыту ҥдерісін осы жаңа ағымға ілестіру – маңызды

мәселе. Қазіргі ғылым мен техниканың дамыған кезіндегі қарым-қатынастардың негізінде

қазақ тіліне ағылшын сӛздері кӛптеп кіруде, осы кірме сӛздерінің қазақ тілінде игерілгені,

қалыптасу мәселесі – ӛзекті мәселелердің бірі. Мәселенің шешімдерінің бірі – қазақ

тіліндегі ағылшын сӛздерінің ассимиляциясын әлеуметтік лингвистикалық тҧрғыдан қарау.


1. Хасанҧлы, Б. Тілдік қатынастар негізі / Б. Хасанҧлы. – Алматы, 2006. - 86 б.

2. Қызырова, Ә. М. Ағылшын кірме сӛздерінің қазақ тіліндегі ассимиляция ҥдерісі:

автореф. / Ә. М. Қызырова. - Алматы, 2007. -120 б.

3. Крысин, Л.П. Русское слово, свое и чужое: исследования по современному русскому

языку и социолингвистике / Л.П. Крысин. - М.: Языки славянской культуры, 2004. -888 с.

4. Исламова, А.Т. Шетел сӛздерінің белгілері мен деректері: автореф. / А.Т. Исламова. –

Алматы, 2004. – 25 б.

5. Крысин, Л.П. Языковое заимствование как проблема диахронической социолингвистики

/ Л.П. Крысин // Диахроническая социолингвистика. – М.:Наука, 1993. – С.112-115.

Ахметова Ы.К.

магистрантка 2-курса,

e-mail: [email protected]


СОЦИОЛИНГВИСТИЧЕСКИЙ АСПЕКТ АНГЛИЙСКИХ

ЗАИМСТВОВАНИЙ В КАЗАХСКОМ ЯЗЫКЕ

Резюме

Данная статья рассматривает процесс ассимиляции английских слов в казахском

языке. Объединение культур, увеличение научных, политических и экономических связей

способствовали расширению контактов, в том числе и языковых. В итоге в разных языках

появились заимствованные слова, которые, согласно закономерностям принимающего

языка, подвергаются изменениям и преобразованиям. Проблема английских заимствований

в казахском языкознании до настоящего времени не была объектом специального

исследования.

Ключевые слова: ассимиляция, интенсификация, реципиент, заимственные слова,

конвергенция, семантика, парадигматика, синтагматика.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

51

Ahmetova Y.K.

Aktobe Universitty named after S.Baishev,

second-year graduate student

e-mail:[email protected]

SOCIOLINGUISTIC ASPECT OF ENGLISH BORROWED WORDS IN

THE KAZAKH LANGUAGE

Summary

The article examine thes process of assimilation of English words in the Kazakh language –

recipient. Globalization of cultures, intensification of scientific, political and economic

connections contributed to broadening of contacts, including linguistic contacts. As the result of

this in different languages there appeared borrowed words, which under the influence of the rules

of therecipient-language, underwent different kinds of changes and transformations in it. The

nature of these changes of borrowed words in the recipient-language hasn‘t been investigated and

thorough sociolinguistic analysis of his phenomenon hasn‘t been given yet in special literature.

Keywords: assimilation, intensification, recipient, borrowed words, sociolinguistic,

semantic, pragmatic, syntagmatic.

УДК 81’22 Амантаева М.Т.


Ғылыми жетекші:

Тоқсанбаева Т.Ж., ф.ғ.к., доцент

С.Бәйішев ат.Ақтөбе университеті

СИМВОЛДАР МАҒЫНАСЫНЫҢ СИПАТЫ

Аннотация

Мақала таңбалар жайындағы ғылым - семиотика туралы қарастырып, символ

мағынасына сипаттама беріп, кейбір қазақ және ағылшын шығармаларындағы символдар

мағынасының ерекшелігін кӛрсетеді.

Кілт сөздер: семиотика, символ, бейне, құрал, мағына.

Тіл - әрбір ҧлтта қастерлі, халық қазынасы. Тіл арқылы адамдар бір-бірімен қатынаса

алады да, сӛйлеу тілі адам қатынасының аса маңызды қҧралы болып табылады. Бірақ

сӛйлеу әрекеті барлық жағдайда тиімді бола бермейді. Кей уақытта дыбыс тілі арқылы

білдіре алынбайтын нәрселерді символдар, кӛрсеткіштер, заттарды қолдану арқылы

жеткіземіз. Таңбалар әртҥрлі және ӛмірде кӛп жағдайда кездеседі. Сондықтан оны ӛз

алдына дербес ғылым - семиотика ғылымы тексереді. Семиотика (гректің ‗семеіон’ сӛзінен

шыққан - белгі, таңба) – 20ғ. басында таңбалар ғылымы ретінде пайда болды. Бҧл

ғылымның тамыры тереңге кетіп жатыр. Семиотика - адамзат қоғамына қызмет ететін

салалардағы (тіл, мәдениет, салт-дәстҥр, кино т.б.), табиғаттағы (жануарлар дҥниесіндегі

коммуникация) немесе адамның ӛз қызмет-қабілетіндегі (заттарды кӛру, есту арқылы

қабылдау, логикалық пайымдау) ақпараттың сақталуы мен қабылдануына қатысты әр тҥрлі

таңбалық жҥйелердің қҧрылымы мен қызметінің жалпы мәселелерін зерттейтін ғылыми

пән. Семиотика ғылымының басты зерттеу объектісі ол – символдар [1,1]. Символ (грекше

‗symbolon‘ сӛзінен шыққан - танымдық белгі, таңба) – белгі, бір қҧбылысты білдіретін

қандай да болмасын заттың немесе жануардың бейнесі. Символдардың пайда болуына

қандай да халықтың болмасын тҧрған ортасы, ӛмір сҥру салты, дәстҥрі, мәдениеті, жалпы


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

52

алғанда дҥниетанымы әсер етеді. Символдар қҧрылымы жағынан да, мағынасы жағынан

ӛте кҥрделі болып келеді. Символдың табиғаты мағынасын ашып, тҥсінуді қажет етеді.

Кӛптеген ғалымдар символдар табиғатын анықтап, зерттеген. Бҧл салады елеулі ҥлес

қосқан ғалымдар – Л.В.Уваров, Н.Рубцов, К.Аханов, Т.Р.Қордабаев, Д.Кирлот т.б. болды.

Т.Р.Қордабаев ӛз еңбегінде символдың мағынасы туралы жазды. Символдың негізгі

мағынасы – белгі, бір заттың екінші бір затқа тҥскен, жҧққан белгісі, бедері, ізі. Басқаша

айтқанда, таңба-белгілі бір хабардың материалды шартты кӛрсеткіші. Лингвистикалық

әдебиеттерде таңбаны таңбалаушы, ол білдіретін мағынаны-таңбаланушы деп атайды.

Таңбалардың сырын ашу, бір-бірінің айырмашылықтарын, ҧқсастықтарын айқындау

байырғы заманнан бастау алады. Бҧл салада елеулі ҥлес қосқан ғалымдар-Д.Локк,

В.Г.Лейбниц, И.Гердер, В.Гумбольдт т.б. Олар ӛз еңбектерінде ерекше мәні бар идеяны

айтқан- таңба мен таңбаланушы арасындағы қарым-қатынастың мейілінше шартты

болғандығы; таңбалардың ӛзара ҧқсастықтары да, ӛзгешіліктері болатындығы, сӛйлеу тілін

таңбалардың ерекше бір тҥрі ретінде қарау принципі; коммуникативтік қызмет. Қоғам

ӛмірінде қолданылатын таңбалар лингвистикалық, лингвистикалық емес таңбалар болып

екіге бӛлініп қаралады. Лингвистикалық таңбаларға дыбыс тіліне тән элементтер жатады,

лингвистикалық емес таңбаларға әртҥрлі материалды кӛрсеткіштер, белгілер жатады [2,97].

К.Аханов ӛз кітабында тілдің таңбалық сипаты туралы айтқан. Тілдің таңбалық

сипаты оның негізгі ерекшеліктерінің бірі болып саналады. Тілдің таңбалық табиғаты

бҥтіндей тілдің оның элементтерінің объективті болмыстағы заттар мен қҧбылыстарға

қатыстылығы және олармен жанама тҥрде байланысу дәрежесі ескеріледі. Тілдік таңбаның

белгілерінің бірі ретінде оның еріктілігі, шартты екендігі аталады. Тілдік таңбаның

еріктілігі дегенен таңбаланушы мен таңбаланушының арасындағы байланысты дәлелсіздігі,

еркіндігі ҧғынылады. Тілдік таңбаның неғҧрлым жиі кездесетін тҥрі - сӛз, себебі алдыңғы

ҧрпақтар тәжірибесінде жинақталып қалыптасқан заттың танымдық бейнесі тек сӛзде

сақталады. Ӛз мағынасы басқа таңбаларға байланысты ғана білдірілетін, ішкі қҧрылымдық

мәні бар сӛзжасамдық және сӛз тҥрлендіруші морфемалардың жартылай таңбалық сипаты

бар. Тілдік таңба тілдегі белгілі ҥлкенді-кішілі жҥйелерде орныққан ҥлгілерге сай

қалыптасады да, адамзат тілінің екі негізгі қҧрылымдық ӛлшеміне қатаң тҥрде бағынады.

Оның бірі - таңбаланушы мен таңбалаушылардың әртҥрлі парадигмалары мен топтарынан

тҧратын парадигматикалық ӛлшем, екіншісі - кӛлденең қатарда таңбалардың тіркесімін

білдіретін синтагматикалық ӛлшем. Бҧдан басқа толық мәнді сӛз таңбаларына

семантикалық қалып, яғни тарихи ҧқсастық тҧрғысынан қарайтын ҥшінші қҧрылымдық

ӛлшем тән. Тілдік таңбалар жасалу тәсіліне, айтылған пікірдің аяқталған- аяқталмағанына

т. б. белгілеріне қарап топтастырылады. Сӛйтіп, тілдік таңба танымдық қызметіне

байланысты тілдің қҧрылымдық бірліктерін (фонема, морфема, сӛз, сӛз тіркесі, сӛйлем)

білдіреді [3,72].Символдар ерекшелегін зерттеген ғалымдардың бірі Д.Кирлот болды. Ол

ӛзінің шығармашылық қызметінде әдебиеттегі кӛптеген символикалық элементтермен

кездесуге мәжбҥр болды. Әдебиетте символдар мағынасы бір мағынадан тҧрмайды, оны

соңына дейін анықтау ӛте қиын тіпті мҥмкін емес. Символ ӛз ішінде қҧпиядан, ымдаудан

тҧрады да, сондықтан ол кейде автордың не туралы айтқанын тек ӛзінше тҥсінуге әкеледі.

Символдардың мағынасын тҥсіну, қызметін ашу Д.Кирлотты таңбаларды тҥпкілікті

зерттеуге алып келді. Ол «A dictionary of Symbols» [4,2] атты еңбегінде әртҥрлі

ғалымдардың символдар туралы еңбектеріне талдау жҥргізді. Еңбекте әдеби

шығармаларда, тарихта кездесетін символдарға анықтама берілген.

Кӛптеген қазақ және ағылшын шығармаларында символдар ерекше кӛрсетілген. С.

Мҧратбековтің де «Жусан иісі» повесінде символ шебер пайдаланылған. «Жусан иісі»

повесі халықтың соғыстан кейінгі тҧрмысы мен қазақ ауылының тіршілігін шынайы

сомдаған. Шығарма сюжеті Аян атты жасӛспірім баланың ӛмірінің белгілі бір кезеңінде

болған оқиғалар. Әкесі соғыста, анасы жоқ, жалғыз әжесі қайтыс болып, соғыстан ағасын

кҥткен. Жазушы Аянның ішкі болмысынан, тайған тобығының азабынан да ауыр жан


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

53

жарасынан таратып баяндайды. Жусан иісі – соғыстағы әкелерді сағыну, сағыныш бейнесі.

Ағылшын жазушысы Шекспирдің шығармалары да кӛпмағыналы символдармен

ерекшеленеді. Символика - шығармалардағы басты компонентердің бірі, жазушы

тақырыптарды әртҥрлі символдармен ашады. Жазушының трагедияларындағы символдарға

у, жҧлдыздар, қҧстар, гҥлдер т.б. жатады. Мысалы, у – жемқорлықтың, санасыздықтың,

ӛлім мен кекшілдіктің символы. Жҧлдыздар – алыста жарқырайтын бейне болып кӛрінеді

де, адамға қол жетпейтін бақыт белгісі. Шекспир айтқандай, екі ғашыққа тағдыр

жҧлдыздары да қарсы болған. Раушан гҥлдер – табиғаттың сыйлаған әдемі

қҧбылыстарының бірі. Ол - әдеміліктің, жастықтың, кӛктемнің, махабаттың символы.

Қорыта айтқанда символдар мағынасы әртҥрлі және кӛпмағыналы, әр адам оны ӛз

қызметінде пайдаланады, ӛзінше қабылдайды. Әр халықтың ӛмірде таным-тҥсінігі,

кӛзқарасы әртҥрлі болғандықтан символ мағынасын ӛзінше тҥсінеді. Әр адам ӛз

дәрежесіне, мәдениетіне қарай символды тереңдей тҥсініп, ӛзіне қажетті мағынаны алады.

Біз әдеби шығармалар арқылы, тарихты оқығанда немесе ӛзіміздің кҥнделікті ӛмірімізде

символдық образдың кӛбін естіп, кӛріп, айтып, кездестіреміз және оларды қолданамыз,

ӛміріміздің бір бӛлігі ретінде қабылдаймыз.


1. Семиотика [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://kk.wikipedia.org/wiki/ Данные

соответствуют на 05.11.2014.

2. Қордабаев, Т.Р. Жалпы тіл білімі / Т.Р. Қордабаев. - Алматы: М., 1975. – 127 б.

3. Аханов, К. Тіл білімінің негіздері / К. Аханов. - Алматы, 1993. – 197 б.

4. Cirlot, J. E. A dictionary of Symbols / J. E. Cirlot. - Second Edition. – L., 1971. – 317 р.

Амантаева М.Т.

магистрант 2 курса,

Научный руководитель:

Токсанбаева Т.Ж., к.ф.н., доцент


ХАРАКТЕР ЗНАЧЕНИЯ СИМВОЛОВ

Резюме

Данная статья рассматривает науку символов – семиотику и дает описание значению

символов, а также показывает значение символов в некоторых казахских и английских

произведениях.

Ключевые слова: семиотика, символ, портрет, средства, значение.

Amantayeva M.T.


DESCRIPTION OF SYMBOLS’ MEANING

Summary

This article deals with science of symbols - the semiotics and describes the meaning of the

symbols and also shows the meaning of symbols in some Kazakh and English works.

Keywords: semiotics, symbol, means, portrait, meaning.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

54

УДК 398.831

Токпаева Л.С.


[email protected]


ПОЭЗИЯ ПЕСТОВАНИЯ КАК ОДИН ИЗ ЖАНРОВ ДЕТСКОГО ФОЛЬКЛОРА

Аннотация

Статья посвящена одной из жанровых разновидностей детского фольклора – поэзии

пестования. Сюда относятся колыбельные песни, пестушки, потешки, прибаутки, сказки и

песни.

В статье приведен анализ взглядов исследователей Г.С. Виноградова, В.П. Аникина,

О.И. Капицы, А.Н. Мартынова и др.

Актуальность исследования данного вопроса обусловлена его востребованностью в

образовательных (дошкольных) учреждениях. Автор дает обобщенную характеристику

поэзии пестования как одной из жанровых разновидностей детского фольклора. Такой

взгляд будет интересен специалистам в области лингвистики.

Ключевые слова: фольклор, детский фольклор, жанр, поэзия пестования

Детский фольклор - явление уникальное по своему разнообразию: в нѐм сосуществует

огромное множество жанров, каждый из которых связан практически со всеми

проявлениями жизни ребѐнка. Они возникают, развиваются и отмирают, заменяются

другими. У каждого жанра - своя история и своѐ назначение. Одни появились в глубокой

древности, другие - совсем недавно, они призваны развлекать, чему-то научить, помогают

маленькому человеку сориентироваться в большом мире…

Детский фольклор ставит определенные задачи: воспитывать у ребенка гуманное

отношение к окружающему миру, любовь к родной семье, родному дому, краю, Родине;

прививать желание познавать культуру своего народа (через сказки, пословицы, поговорки,

произведения народного декоративного творчества); воспитывать уважительное отношение

к культуре других народов; формировать бережное отношение к природе. Приобщение к

художественным, духовным, культурным, нравственным и воспитательным ценностям

происходит в процессе ознакомления с образцами устного народного творчества (на

примере потешек, прибауток, пословиц, поговорок, русских народных сказок).

Детский фольклор создается как в жанрах взрослого фольклора (припевки,

приговорки, прибаутки и др.), так и в жанрах, разработанных самими детьми (жеребьевки,

считалки, дразнилки и др.). Жанровая система детского фольклора – явление довольно

подвижное. В процессе исторического развития одни жанры уходят из детского фольклора,

другие, наоборот, приходят в него.

В системе жанров детского фольклора особое место занимает «поэзия пестования»,

или «материнская поэзия». Сюда относятся колыбельные песни, пестушки, потешки,

прибаутки, сказки и песни, созданные для самых маленьких.

Поэзия пестования многообразна по поэтике, по характеру исполнения и по

назначению. И у исследователей нет единого мнения о четком разграничении жанров

внутри нее. Так, Г.С. Виноградов отнес к потешкам песенки и прибаутки. О.И. Капица

выделила пестушки и потешки, песенки и прибаутки. В.П. Аникин объединил их термином

«прибаутки». А.Н.Мартынова [1] и М.П. Чочкина [2], обращаясь к генетической природе

поэзии пестования, разделили ее на группу: собственно колыбельные песни и

колыбельные, заимствованные из традиционных хороводных песен, загадок,

мифологических рассказов и благопожеланий.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

55

М.Н. Мельников, рассматривая жанр как функцию, выраженную в художественной

структуре, выделяет следующие жанры в поэзии пестования: колыбельные песни,

пестушки, потешки, прибаутки, докучные сказки.

«Поэзия пестования» связана с воспитанием маленьких детей, с заботой и уходом за

ними.

Название «колыбельная песня» произошло от слов колыбель, колебать (качать). В

народном обиходе было другое название колыбельных песен – байки, которое произошло

от древнерусского глагола байкать (баюкать, качать, усыплять) или баять (говорить,

сказывать, шептать). Байкой уговаривали ребенка скорее уснуть

Нежные, монотонные песни необходимы для перехода ребенка из бодрствования в

сон. Из такого опыта и родилась колыбельная песня. Здесь сказались врожденное

материнское чувство и органически присущая народной педагогике чуткость к

особенностям возраста. В колыбельных отражается в смягченной, игровой форме все, чем

живет обычно мать, - ее радости и заботы, ее думы о младенце, мечты о его будущем. В

свои песни для младенца мать включает то, что понятно и приятно ему.

В центре всей «материнской поэзии» - дитя. Им любуются, его холят и лелеют,

украшают и забавляют. По существу, это эстетический объект поэзии. В самые первые

впечатления ребенка народная педагогика закладывает ощущение ценности собственной

личности. Малыша окружает светлый, почти идеальный мир, в котором царят и побеждают

любовь, добро, всеобщее согласие.

Пытаясь систематизировать разнородный материал колыбельных песен, М.Н. Элиаш,

характеризуя мотив как конструктивную часть сюжета, выделяет следующие группы

колыбельных песен [3]:

1. Колыбельные обереги

2. Исторические колыбельные песни.

3. Бытовые колыбельные песни.

4. Песни советской тематики

А.Н. Мартынова, анализируя структуру колыбельных песен, выделяет 2 компонента в

ней и на основе этого вычленяет песни императивные и повествовательные [1].

Анализ текстов колыбельных песен, записанных в последние годы на территории

Актюбинской области, позволяет сделать вывод о том, что сохраняются в различных

вариантах лишь отрывки наиболее распространенных песен: «Не ложися на краю»,

«Колотушек надаю», «Купим сыну валенки» и некоторые другие.

Самыми распространенными из собранных песен данного жанра является песни с

императивом, который чаще всего употребляется в начале или в конце текста:

Баю, баюшки, баю,

Не ложися на краю,

Придет серенький волчок

И укусит за бочок.

Песни с этим сюжетом широко распространены в России, Сибири и на территории

Казахстана.

Пестушки («пестовать» - «нянчить, растить, ходить за кем-либо, носить на руках,

воспитывать») – короткие стихотворные приговоры, которыми сопровождают движения

младенца в первые месяцы жизни. Пестушки (от слова «пестовать» - воспитывать) связаны

с наиболее ранним периодом развития ребенка. Мать, распеленав его или освободив от

одежды, поглаживает тельце, разгибает ручки и ножки, приговаривая, например:

Потягушки-потягунушки,

Поперѐк-толстунушки,

А в ножки - ходунушки,

А в ручки - хватунушки,

А в роток - говорок,


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

56

А в голову - разумок.

Таким образом, пестушки сопровождают физические процедуры, необходимые

ребенку. Их содержание и связано с определенными физическими действиями. Набор

поэтических средств в пестушках также определен их функциональностью. Пестушки

лаконичны. «Сова летит, сова летит», - говорят, например, когда машут кистями рук

ребенка. «Птички полетели, на головку сели», - ручки ребенка взлетают на головку. И так

далее. Не всегда в пестушках есть рифма, а если есть, то чаще всего парная. Организация

текста пестушек как поэтического произведения достигается и многократным повторением

одного и того же слова: «Гуси летели, лебеди летели. Гуси летели, лебеди летели...»

Водичка, водичка, умой моѐ личико,

Чтоб смеялся роток,

Чтоб кусался зубок.

Специфику пестушек верно определили О.И. Капица и В.П. Аникин, а точную их

характеристику дал М.Н. Мельников: «Пестушкам присущи все жанровые черты.

Произведения этой группы имеют строго определенную бытовую функцию: они являются

сводом приемов физического воспитания, разработанных народной педагогикой. Им

присуще своеобразное построение, они имеют отличное от родственных жанров

содержание … Оно конкретно и касается только вопросов физического воспитания, только

тех действий, которые производятся, их ожидаемых результатов» [4].

Потешки – песни, сопровождающие игры ребенка с пальцами, ручками,

ножками. Потешки – забавы с ярко выраженным игровым действием. Первые записи

потешек были сделаны И.П. Сахаровым еще в первой половине XIX века. Фольклорист

сумел чутко уловить их игровое начало. А спустя десятилетия Е.А. Покровский тонко

подметил эстетический и нравственный заряд потешек и признал «вопросом жизни

государства» заботу о развитии детей, заложенную в народной поэзии [5].

В данном жанре метко и мудро учитываются и закрепляются наблюдения над

особенностями развития детской психики. Как верно признает Г.В. Довженок, в потешках

«ярко выражено прикладное значение, прочно сочетающееся с воспитательными и

познавательными моментами» [6]. Они помогают ребенку быстрее овладеть речью, познать

богатства русского языка, готовят к восприятию шутки, юмора, учат радостно постигать

окружающий мир. Их жанровые особенности предопределены тем, что они раскрывают

мир разнообразнейших занятий человека, знакомят с некоторыми трудовыми процессами,

характерными для хозяйственной деятельности того или иного региона:

Сорока-белобока кашу варила, деток кормила…

Потешки - более разработанная игровая форма, чем пестушки. Потешки развлекают

малыша, создают у него веселое настроение. Как и пестушкам, им свойственна

ритмичность:

Тра-та-та, тра-та-та,

Вышла кошка за кота!

Кра-ка-ка, кра-ка-ка,

Попросил он молока!

Дла-ла-ла, дла-ла-ла,

Кошка-то и не дала!

Иногда потешки только развлекают (как приведенная выше), а порой и наставляют,

дают простейшие знания о мире. К тому времени, когда ребенок сможет воспринимать

смысл, а не только ритмику и музыкальный лад, они принесут ему первые сведения о

множественности предметов, о счете. Маленький слушатель постепенно сам извлекает

такие знания из игровой песенки. Иными словами, она предполагает известное умственное

напряжение. Так в его сознании начинаются мыслительные процессы.

Сорока, сорока,

Бело-белобока,


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

57

Кашку варила,

Гостей наманила.

Кашку-то на стол,

А гостей на двор.

Первому - кашки,

Второму - бражки,

Третьему - пивца,

Четвертому - винца,

А пятому не досталось ничего.

Шу, шу! Улетела, на головку села.

Воспринимая через такую потешку первоначальный счет, ребенок озадачивается еще

и тем, почему же пятому не досталось ничего. Может, потому, что молоко не пьет? Вот

ведь и коза бодает за это - в другой потешке:

Кто соску не сосет,

Молочко кто не пьет,

Того - бу-у! - забоду!

На рога посажу!

Назидательный смысл потешки подчеркивается обычно интонацией, жестикуляцией.

В них вовлекается и ребенок. Дети того возраста, которым предназначаются потешки, сами

еще не могут выразить в речи все то, что они чувствуют и воспринимают, поэтому они

стремятся к звукоподражанию, к повторам слов взрослого, к жесту. Благодаря этому

воспитательный и познавательный потенциал потешек оказывается весьма значительным.

К тому же в сознании ребенка происходит движение не только к овладению прямым

смыслом слова, но и к восприятию художественного оформления.

Прибаутки – это жанр, объединяющий произведения, не связанные с игровыми

действиями. О.И.Капица и В.П. Аникин, дифференцируя прибаутки, объединили песенки и

прибаутки для детей под одним термином.

К. Чуковский в опубликованной им книге «Лепые нелепицы» дал им определение

«перевертыши». К ним стали относить все небылицы. К термину поэта прибегает Н.Б.

Токарчук.

Наиболее полно жанровая дифференциация прибауток разработана М.Н.

Мельниковым, который выделял 6 видов внутри жанра: диалогические прибаутки,

короткие песни, прибаутки – шутки, кумулятивные, контаминированные, прибаутки-

притчи.

Прибаутки – песенки, напоминающие маленькие сказочки в стихах.

Дили-дили-дили-дон, загорелся кошкин дом.

Кошка выскочила, глаза выпучила,

Бежит курочка с ведром, заливает кошкин дом.

Петя-Петя-Петушок, золотой гребешок,

Масляна головушка, шѐлкова бородушка,

Что ты рано встаѐшь, деткам спать не даѐшь?

Прибауткой называют небольшое смешное произведение, высказывание или просто

отдельное выражение, чаще всего рифмованное. Развлекательные стишки и песенки-

прибаутки существуют и вне игры (в отличие от потешек).

Прибаутка всегда динамична, наполнена энергичными поступками персонажей.

Можно сказать, что в прибаутке основу образной системы составляет именно движение:

«Стучит, бренчит по улице, Фома едет на курице, Тимошка на кошке - туды ж по дорожке».

Таким образом, соглашаясь с мнениями ученых Г.С. Виноградова, О.И. Капица,

А.Н. Мартыновой и др. можно утверждать, что поэзия пестования относится к жанру

детского фольклора.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

58


1. Мартынова А.Н. Опыт классификации русской колыбельной песни/А.Н. Мартынова.

Советская этнография. – 1974.- №4,-С.101.

2. Чочкина М.П. Детский фольклор в алтайской поэтической традиции/ М.П. Чочкина ББК

83.3 (2Рос= Баш) Г 94 – 2011

3. Элиаш М.Н. Русские колыбельные песни (Опыт классификации фольклорно жанра):

дисс…канд.филол.наук/М.Н. Элиаш. Сызрань, 1994.-211с.

4. Мельников Н.М. Русский детский фольклор/Н.М. Мельников.-М.: Просвещение, 1987.с

40-41.

5. Покровский Е.А. Детские игры преимущественно русские.- М., 1895.368 с.

6. Довженок Г.В. Поэтические жанры украинского детского фольклора: автореферат

дисс…канд.фил.наук. – Киев, 1981. С9

Токпаева Л.С.

2 курс магистранты


БЕСІК ЖЫРЫ -БАЛАЛАР ФОЛЬКЛОРЫНЫҢ БІР ЖАНРЫ

Тҥйін

Мақала балалар фольклоры жанрының бірі – тҧрмыс- салт жырларына арналған.

Кілт сөздер: фольклор, балалар фольклоры, жанр, тұрмыс-салт жырлары.

Tokpayeva Lyazzat Sabirovna

Post-graduate of the 2 course specialty «6M020500- Philology»

NURTURING POETRY AS ONE OF THE GENRES OF CHILDREN’S FOLKLORE

Summary

The article is dedicated to one of the genre varieties of children‘s folklore- poetry of

nursing.

Keywords: folklore, children’s folklore, genre, poetry of nursing.

УДК 81

Мусина Г.А.



«ЖАН» КОНЦЕПТІСІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ ҚАЛЫПТАСҚАН ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ

ТІРКЕСТЕР

Аннотация

Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық тіркес мағына-мәні осы тілдерде

сӛйлейтін ҧлттың ерте уақыттан бергі ӛмірін жан-жақты айқындайды.

Кілт сөздер: жан, ақбейіл.

Сондықтан да олар әр халықтың ерекшелігіне байланысты ӛсіп-ӛрбіп, сол халықтың

ғасырлар бойы жинаған байлығының бірі болып табылады. Ағылшын және қазақ

тілдеріндегі фразеологиялық тіркестердің беретін ҧғымы әр ҧлттың ӛзіне ғана тән рухани

ӛмірін суреттейді. Яғни, қос тілдегі фразеологиялық тіркес ҧлттық сезім, ҧлттық мінез,


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

59

ҧлттық салт-дәстҥр негізін айқындайды. Осыған орай ағылшын және қазақ тілдеріндегі

фразеологиялық тіркестердің қалыптасуын айқындауда әр ҧлттың дҥниетанымын, ой-

парасатын және рухани парасатымен байланысты пайда болып қалыптасқан

фразеологиялық тіркестерді саралап, олардың тілдік қатынаста қалыптасуын басшылыққа

алдық. Мысалы ғалым Ә.Т.Қайдар: «Фразеологизмдердің басым кӛпшілігі бір замандағы

кҥнделікті тіршіліктің нәтижесі ретінде қалыптасқан тілдегі кӛрініс. Бҧл

фразеологизмдердің қалыптасуы жануарларға, ӛсімдіктерге, табиғат қҧбылыстарына

байланысты болса да, қәзіргі кезде солардың барлығы келіп адам тҧрмысына, мінез

қҧлқына, ішкі-сыртқы кӛрінісіне бағышталады»-деген [17].

Ендеше, бҥгінгі кҥнге жетіп, қалыптасқан ағылшын және қазақ тілдеріндегі

фразеологиялық тіркестердің мағына-мазмҧнын тҥсініп, кӛңілімізге тҥю арқылы әр

халықтың ғасырлар бойы жинақтаған ҧлттық мол байлығын қоғам ӛмірінде орынды

қолданудың маңызы зор демекпіз. Әр тҥрлі фразеологиялық тіркес бҥгінгі кҥнде қолдануы

ауызекі тілде, кӛркем әдебиеттерде айтылар ой кӛркем болу ҥшін пайдалынады, бірақ

олардың қалыптасуына мән бермейді. Осы фразеологиялық тіркестердің қалыптасуын тіл

білімінің этнолингвистика саласы қарастырады, демек фразеологизм – этнолингвистика

салаларының бірі болып табылады.

Қос тілдегі фразеологиялық тіркестерді саралау барысында олардың әр халықтың ата-

баба ӛмірінің әр-кезеңдерін, әр тҥрлі қҧбылыстар мен оқиғаларын жан-жақты сипаттап,

бҥгінде қалыптасуын тарихи мҧра деп санаймыз. Ӛйткені бҧлар тек тіл байлығы емес, әр

ҧлттың ғасырлар бойы бойына жинаған рухани ӛмірінің айғағы, әр дәуірден жас ҧрпаққа

ауысып, адамзаттың қоғамның дамып ӛрбуіне ҥлесін қосады. Ендеше, ағылшын және қазақ

тілдеріндегі фразеологиялық тіркестердің ерте замандағы шығуы мен бҥгінгі кездегі

қалыптасуының қыр-сырларын сипаттайтын – этнолингвистиканың кӛмегі зор.

Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық тіркестің қалыптасу жолдары ӛте

кең. Жалпы бҧндай тіркестер − халықтың рухани ӛмірі мен мәдениетінен, ежелгі тіл

тарихынан, тҧрмыс-тіршілігі мен психологиясынан хабардар ететін мәліметтер.

Фразеологиялық тіркестерді саралай қарастыру – халықтың тіл тарихы мен мәдениетін,

эстетикалық таным ой шеберлігін, табиғат-болмысын бейнелейтін маңызды материал

екенін кӛрсетеді. Кейбір фразеологиялық тіркестер ағылшын-қазақ тіларалық

фразеологиялық қорында семантикалық жолмен жасалынады. Әр тҥрлі тілдердегі

лексикалық элементтердің бірдей тіркесу қабілеттілігі, олардың ортақ мағынада

қолданылып, белгілі бір ҧғымды білдіретінін кӛрсетеді, мысалы:

ЖАН І.

1. мені жан деп есептемейді; ҥйде жан жоқ;

Бҧл екі мысалда да «жан» сӛзі – адам деген мағынада қолданылып тҧр. «Мені жан

деп есептемейді» − мені адамға санамады, кісіге есептемеді дегенді білдіреді. «Ҥйде жан

жоқ» – ҥйде ешкім жоқ, адам баласы жоқ деген мағынаны беріп тҧр.

I am not considered for the person; There isn‘t anybody at home.

2. жаны қиналды; жанын аямау;

Бҧл мысалдарда: «жаны қиналды» − адам азап тартты дегенді білдіреді, ал «жанын

аямау» − бар жан-тәнімен ҧмтылу, біреу дегенде шығарда жаны бӛлек болу т.б. деген

мағынаны меңзейді.

He was exhausted; to try hard

3. жанын сала істеу; Бҧл тіркестің мағынасы аянбай қызмет қылу, еселеп еңбек ету,

беріліп жҧмыс істеу т.б.

4. жан-тәнімен; Бҧл тіркестің мағыналық астарында жан жылуы, бҥкіл дҥниесімен,

болмысымен жақсы кӛру, берілу мағынасы бар.

With all the heart

ЖАН ІІ.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

60

1. жанымда ақшам жоқ; Бҧл қалтамда ақшам жоқ, яғни жанқалтасы бос адамды

білдіреді.

To be short of cash – ақшасы болмау

2.жанымда адам бар; Бҧл адамның жалғыз емес екендігін білдіреді.

There is a person with me. (предлог)

3. жанымнан ӛте шықты; Бҧл тіркестің мағынасы қасымнан маған қарайламай ӛтіп

кетті дегенді береді.

To go by – жанынан ӛте шығу (предлог)

4. ҥй жанында ағаш бар; Ағаштың ҥйдің алдына да, артына да емес екі жағынан

отырғызылғанын білдіреді.

There is a tree near the house. Near – жанында (предлог)

ЖАН ІІІ.

1. жаны бар сӛз; Айтылған ойдың іске асатын ақылды сӛз екенін, яғни дҧрыс

айтылған сӛз екенін білдіреді

In the finest sense of the word – в лучшем смысле этого слова

2. жанықас; Барлық уақытта асығыс жҥретін адам және ӛтірікке жаны қас адам яғни,

жалғандықты жаны шыдамайтын адам т.б. (Қазақша-орысша сӛздік. Қазақ Совет

энциклопедиясының бас редакциясы. Алматы −1988. 137 б.)

«Жан» сӛзі негізінен саяси, әлеуметтіктен гӛрі философиялық, поэтикалық және діни

мағынасы басым және отбасылық, ауызекі лексикадан кӛбірек қолданылады.

«Жан» сӛзіне қазақ тілінің тҥсіндірме сӛздігі мынадай анықтама береді.

«Жан» зат есім. Діни мағынада: 1. Жан-жануарларға тіршілік беретін рух.

Фразеологизмдерде: жан алар, а) жан алғыш, ӛлтіруші. – murderer;

жан алқымда − жан алқымға тірелді; қыспаққа тҥсті;

қысыл таяңда; асығыста;

жан алушы – әзірейіл;

жан алыс-жан беріс – қан тӛгіс қырғын;

жаны ауырды – жанға батты; азабын тартты;

жаны ашыды – 1. есіркеп –мҥсіркеді; аяды;

2. қамқорлық жасады;

жанашыр – 1.ет жақын туған туыс - the closest

жанашырлық – ниеттес болу; тілектестік таныту;

арманы жанды –тілегі орындалды;

Ал жалпы кең мағынасында алатын болсақ, «жанның іс-әрекеттері», «жанның

қалауы» т.б. жалғаса бермек.

Ағылшын тіліндегі мысалдардан:

bareone‘ssoul – излить, отвести, облегчить душу;

a livingsoul – живая душа, живое существо [этим.библ.];

sell one‘s soul (to the devil) продать душу (дьяволу).

Мысал:Nothing saintly about Simeon Lee. The kind of man you might say had sold his soul

to the devil and enjoyed the bargain (Christie,HerculePoirot‘s ristmas,2004,58) –

ДляСимеонаЛинетничегосвятого. Можно подумать, что этот человек продал душу дьяволу

и чрезвычайно доволен этой сделкой.

Sir Robert. I must ask you never to divulge it to another living soul and even to forget it

yourself. (Rattigan,TheWinslow Boy,1994,16). Сэр Роберт. Я прошу вас не рассказывать об

этом ни одной живой душе и вообще забыть о том, что произошло.

Бағалау: a twinsoul – родственная душа; a pennysoulnevercametotwopence посл. –

крохобору никогда не добиться успеха.

Narrow-mindedness in living and in dealing… leads to failure. A

pennysoulnevercametotwopence. (Smiles,Self – Help,1997,124) Узколобость в делах и в


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

61

отношениях с людьми… не способствует успеху. К мелкотравчатым людям крупный успех

никогда не приходит.

Ҕан может обозначать человека или живое существо вообще. Интересно

использование слова душа в русском языке: оно используется в значении «человек», это

обычно бывает при указании количества, а также в устойчивых сочетаниях: душа моя, ни

одна душа не узнает, на душу населения, кругом ни души.

Аналогичную ситуацию мы наблюдаем и в английском языке:

he is a simple soul – он простодушный человек;

the ship was lost with two hundred souls on board – затонул корабль, на борту которого

было двести человек;

don’t tell a soul – никому не говори;

not a (living) soul – ни (одной живой) души.

It gave me a wonderful thrill to know that there wasn’t a living soul within twenty miles of

me. (Maugham,TheRazor’s Edge,2004,398)- Я испытывал необыкновенное волнение оттого,

что в радиусе двадцати миль вокруг моей хижины не было ни одной живой души.

all the family is at home, the soul is at home – вседома, душанаместе (дома);

be a good soul – будьдругом;

Be a good soul and leave me alone – будьдругом, недокучаймне.

В данных примерах можно отметить следующие закономерности: при характеристике

человека как разумного существа основой образных ассоциаций, связанных с душой

оказываются эмоционально – волевые и интеллектуальные действия и состояния. В

переносном значении слово может соотноситься с красотой, будучи тем, что влечет к себе,

обращает на себя внимание и может обозначать сущность чего-либо неодушевленного.

Душа может испытывать желания или потребности, например

what the soul wants – чтодушеугодно,

withone’ssoul – от всего сердца, от всей души.

the whole soul – целая жизнь

a livingsoul – живая благородная душа;

Фразеологизмдердің сӛз таптарына байланысты жҥйелеу жайлы пікірлер кӛптің қасы.

Мысалы. І.Кеңесбаев, Ә.Қайдаров, Р.Жайсақова сынды зерттеуші ғалымдар

фразеологизмдердің сӛз табына жан-жақты қарастырған. Қазақ тіліндегі әдеби тіл негізінде

кӛптеген фразеологиялық тіркестер қазақ жазушыларының шығармаларынан туған, олар

халыққа ӛте тҥсінікті, мағынасы жағынан жалпы халықтық әдеби тілде қалыптасып кеткен

фразеологизмдер тәріздес.

Мысалы, Қазақ тіліндегі фразеологиялық тіркестердің пайда болып қалыптасуына

ертегілер, аңыз-әңгімелер, эпостық жырлар негіз болған.

Қорыта келгенде, ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық тіркестердің

қалыптасуына ағылшын және қазақ ҧлттарының тарихи, рухани және материалдық мәдени

дәстҥрлер негізі себеп болған деп тҧжырымдайды.


1. Кішібеков, Д. Философия: оқулық / Д. Кішібеков, Ҧ.Сыдықов. – Алматы: Қарасай, 2008.

– 215 б.

2. Демьянков, В.З. Понятие и концепт в художественной литературе и в научном языке /

В.З. Демьянков // Вопросы филологии. – М.: 2001. - №1. – С. 3-7.

3. Жантану атауларының тҥсіндірме сӛздігі. — Алматы: Сӛздік-Словарь, 2001. – 311 б.

4. Кубрякова, Е.С. Краткий словарь когнитивных терминов / Е.С. Кубрякова. – М.: Филол.

ф-т МГУ им. М. В. Ломоносова, 1997. – 297 с.

5. Қазақша-орысша сӛздік. – Алматы: Қазақ Совет энциклопедиясының бас редакциясы,

1988. – 294 б.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

62

6. Молчанова, Г.Г. Английский как неродной: текст, стиль, культура, коммуникация / Г.Г.

Молчанова. – М. : Олма Медиа Групп, 2007. – 196 с.

7. Маслова, В.А. Homolingualis в культуре: Монография / В.А. Маслова. – М.: Гнозис, 2007.

– 195 с.

8. Оразалиева, Э.Н. Когнитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы: Ғылыми

монография / Э.Н. Оразалиева. – Алматы: Ан Арыс, 2007. – 205 б.

9. Попова, З.Д. Когнитивная лингвистика / З.Д. Попова, И.А. Стернин. – М.: АСТ: Восток –

Запад, 2007. – 189 с.

10. Степанов, Ю.С. Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования / Ю.С.

Степанов. – М.: Шк. «Языки русской культуры», 1997. – 297 с.

Мусина Г.А.

Магистрант 2 курсa ,


ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИЕ СОЧЕТАНИЯ, СФОРМИРОВАННЫЕ В СВЯЗИ С

КОНЦЕПТОМ «ДУША»

Резюме

В данной статье рассматривается влияние национальной истории, духовной и

материальной культур английского и казахского народов на формирование

фразеологических сочетании.

Ключевые слова: душа, простодушный.

Musina G.A.

Master student,


PHRASEOLOGICAL EXPRESSIONS ASSOCIATED WITH THE CONCEPT OF

“SOUL”

Summary

The article examines the impact of national history, spiritual and material culture of the

English and Kazakh people on the formation of phraseological units

Keywords: soul, simple-minded

УДК 81

Есенова Қ.Е. ф.ғ.к., доцент,


ҒЫЛЫМИ СТИЛЬДІҢ ӚЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Аннотация

Ғылыми стильдің ӛзіндік белгілері оның атқаратын қызметіне, тілдік бірліктерді

қолдану мҥмкіншіліктеріне, лексикалық қҧрамына, грамматикалық қҧрылысына, ғылыми

мәтінді қҧру ерекшеліктеріне сәйкес айқындалады.

Кілт сөздер: ғылыми стиль, лексика, грамматика, термин, ғылыми мәтін,

Ғылыми әдебиет тіліне байланысты жазылған зерттеулердегі пікірлерге сҥйенсек,

ғылыми стильдің ӛзіндік белгілері оның атқаратын қызметіне, тілдік бірліктерді қолдану

мҥмкіншіліктеріне, лексикалық қҧрамына, грамматикалық қҧрылысына, ғылыми мәтінді

қҧру ерекшеліктеріне сәйкес айқындалады. Ғылыми стильдің дараланып жетіле тҥсуі

табиғат пен қоғамдағы әр алуан қҧбылыстарды ғылыми негізде терең зерттеу мақсатымен


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

63

байланысты. Ғалымдар нақты бір ҧғымдарды басшылыққа ала отырып, олардың қыр-

сырын, ӛзара байланыстарын тағы басқа қасиеттерін ашу мақсатында ӛз пікірін, ӛз

тҧжырымдарын баяндап қана қоймайды, сол жаңалығын жан-жақты дәлелдейді. Осы

мақсатқа сай олар әдеби тілдің қорынан ӛз ойының жҥйелі, дәл және логикаға сай

баяндалуы ҥшін айрықша сӛз қолданыстарын таңдайды. Себебі пікір дҧрыстығын дәлелдеу

ҥшін логика заңына, яғни дҧрыс ойлау заңына сҥйену қажет [1,160].

Ғылыми әдебиет қағидалары, тҧжырымдары, әдетте, зерттеу жҧмыстарында

тәжірибеде бар объективті шындықты уағыздайды. Сондықтан оның тілі жинақы, стилі

«қатаң», сӛздері, сӛз тіркестері, сӛйлем қҧрылыстары дәлме-дәл болуы тиіс. Ғылыми

прозаның тірегі – логикалық объективті байлам, бірізділік және дәлділік [2,48-49]. Демек,

ойдың тілде кӛрініс беруі логикалық жҥйедегі талдаулар мен қорытындыларға сҥйенеді.

Ғылыми еңбектің негізгі мақсаты - әр тҥрлі ҧғымдарды негізге ала отырып, ӛз нысанын

жан-жақты зерттеу, табиғаттағы және қоғамдағы әр алуан қҧбылыстар мен ҥдерістердің

заңдылығын ашу болып табылады. Ӛ. Айтбаев ғылым тілі айтылатын ойдың анықтылығын,

дәлділігін, дҧрыстығын және кез-келген ғалым тҥсінерліктей дәйектілігін қалыптастыруы

тиіс екендігін айта отырып, оны белгілі бір ҧғым, мәселе турасындағы логикалық жағынан

тҧжырымдалғантолық хабарлама деп анықтайды [3,88].

Ғылыми шығармалар жалпы халықтық әдеби тілде жазылады. Бірақ тілдік

тәсілдерді пайдалануда оның ӛзіндік ерекшеліктері болады. Зерттеуші Р. Шонановтың

кӛрсетуінше, ғылыми стильдің дыбыстық ерекшеліктерінен, ең алдымен, белгілі бір сӛздер

мен сӛз тіркестерінің жиі қайталанатындығын айту керек. Сондықтан біркелкі

дыбыстардың қатар келуі жиіленіп, кӛркем әдебиеттердегідей дыбыс ҥйлесімдігі

болмайды. Ғылыми еңбектің сӛйлемдері бір типтес болып келіп, шығарманың қҧбыла

тҥрленуіне, ырғағының әркелкілігіне жол берілмейді. Ғылыми шығармаларды оқығанда біз

образ әсерінде емес, белгілі бір ҧғымдар жетегінде болып, терең тҥсінік алуды мақсат

етеміз. Ғылыми еңбектер ауызша баяндалғанда, дыбыстар толық тҥрде анық айтылуы шарт

және ерекше назар аударуды талап ететін сӛздерге екпін тҥсіріледі [4,119].

Ғылыми қарым-қатынас аясы айтылған ойдың нақтылығымен, қисындылығымен, бір

мағыналы болуымен және дәл келуімен ерекшеленеді. Ғылым аясындағы ойлаудың басты

тҥрі ҧғым болып келеді. Н. Уәлиҧлының тҧжырымдауынша, ғылыми стильде тіл амал-

тәсілдерінің дерексіз сипатта «ҧғым» тҥрінде болуы ғылыми стильдің басты айырым

белгісі болса, сӛздің деректі сипат алып, оның образға кӛшуі кӛркем әдебиет стилінің басты

айырым белгісі [5,104]. Ғылыми зерттеулер, ізденістер барысында пайда болған жаңа ҧғым

әуелде дерексіз шама, яғни заттық белгілері жоқ, ой арқылы ғана анықталған шама

қалпында болады. Осы ҧғымға ат қою арқылы оған заттық белгі беріледі, сол арқылы басқа

атаулардан ажыратылады, оның мӛлшерлік деңгейі, ауқымы анықталады. Сӛйтіп, ол ғылым

сарайының бір кірпіші болып қаланады. Дәлірек айтқанда, ол атау «ғылым тілінің кірпіші»

болып табылады.

Ғылыми-техникалық әдебиеттерде кӛбінесе кӛлем, кеңістік ӛлшемдері, адамның

ақыл-ой қабілетіне байланысты сӛздер, нақты заттар мен олардың әр алуан қасиеттерінің

атаулары, қоғам мен табиғаттағы себеп-салдарлық байланысты білдіретін сӛздер жиі

кездеседі. Сондықтан екі ҧшты ҧғым тудырмау ҥшін ғылыми стильдің лексикасында сӛздер

ӛзінің бастапқы, тура, негізгі мағынасында жҧмсалады. Ғылыми стильдің сӛздік қҧрамы,

негізінен, ҥш қабаттан тҧрады: жалпылама қолданылатын сӛздер немесе бейтарап лексика,

ғылымның барлық салаларына тән ғылыми сипаттағы сӛздер және жекелеген ғылым

саласының ӛзінде қолданылатын термин сӛздер. Сонымен бірге белгілі бір ғылымның

саласында қолдану аясына байланысты жалпылама лексиканың кейбір сӛздері термин сӛзге

айналады. Әрбір стильдің ӛзіне ғана тән айрықша белгілері мен оларды бір-бірінен даралап

тҧратын жеке факторлардың болатыны белгілі. Мәселен, И.Р. Гальпериннің айтуынша,

ғылыми стильдің мҧндай негілзгі белгісі – термин сӛздердің жиілігі [6,69]. Бҧл белгі

ғылыми стильдің лексикасын басқа функционалдық стильдер лексикасынан ажырататын


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

64

басты белгі болып табылады. Сӛздердің терминдік сипатқа, қасиетке ие болуы тек ғылыми

стильде жҥзеге асады. Ғылыми стильде лексикалық қабаттардың қолданылуы ғылымның

ӛзіндік ерекшеліктеріне, кітаптың кімге арналуына байланысты ӛзгеріп отырады. Мысалы,

теориялық ғылыми еңбектерде бейтарап сӛздер аз болады да, кӛпшілікке арналған

еңбектерде олардың саны арта тҥседі. Лексикалық қабаттардың қолданылу жиілігі еңбектің

баяндалу ерекшеліктеріне де байланысты болады.

Ғылыми еңбектерде сӛздер, негізінен, жалпылама абстракт мағынада қолданылады.

Нақты атаулардың жалпылама, жинақтылық ҧғымға ие болуы – ғылыми стильдің ең басты

ерекшеліктерінің бірі.Ғылыми стильде сын есімдер сирек қолданылады. Анықтауыш

ыңғайындағы сын есімдердің терминдік сипатқа ие болуы жиі байқалады. Суреттеу

тәсілдерінің ішінен ғылыми стильде кӛбірек қолданылатыны – теңеу. Мҧнда белгісіз, жаңа

зат бҧрыннан белгілі затпен салыстырылып, жаңа ҧғымның мағынасы айқындала тҥседі.

Теңеу әсіресе, ғылыми оқулықтарда және ғылыми – кӛпшілік әдебиеттерде

қолданылады.Табиғат пен қоғамдағы әр алуан қҧбылыстардың обьективті, нақтылы зерттеу

мақсатымен жылдан – жылға ғылымның барлық салаларына математика салалары енгізіліп

келеді. Осыған байланысты тілдік қҧрылымдардың символдық бейнеленуі, әр тҥрлі

формалар мен сандық ӛрнектер кең қолданыла бастады. Стилистиканың ӛзі де тілдік

формалардың қолданылу жиілігін сандық тҧрғыдан дәл анықтап, оның сапалық

ӛзгерістерін зерттеуді басты міндеті деп біледі. Сан есімдер ғылыми стильде әрқашан

цифрмен таңбаланады.

Ғылыми стильде қҧбылыс, ҥдерістер 3 жақта баяндалады. Сондықтан жіктеу

есімдігінің 1 жақтағы жекеше тҥрі, 2 жақтағы жекеше, кӛпше, сыпайы тҥрлері

қолданылмайды. Себебі ғылыми стильде басты назар субьектіге емес, хабарлаудың

мазмҧны мен логикалық жҥйелігіне аударылады. Бҧған кейде кӛпше тҥрдегі біз есімдігінің

тҥсіріліп те айтылуы дәлеле бола алады. Ғылыми стильде сӛйлеу тіліне тән эмоциялық

бояуы бар есімдіктер кездеспейді.

Қолданылу жиілігі жағынан зат есімнен кейін етістік тҧрады. Кӛркем әдебиетпен

салыстырғанда, ғылыми стильде етістік аз қолданылады. Мҧның себебі, біріншіден,

ғылыми стильдің материалы негізінен осы шақта баяндалғандықтан, етістіктің кӛп қырлы

шақ формалары шектеулі келеді. Екіншіден, кҥрделі етістіктердің ішінен сын есім тіркесті

тҥрі және дара етістіктер жиі қолданылады.Ғылыми стиль негізінен, заттардың дағдылы,

тҧрақты қасетттерін зерттегендіктен және зерттеу нақтылы бір кезеңді қамтығандықтан,

етістіктердің шақтық тҥрленуі шектеулі болады. Бҧған сӛйлемдегі субьектінің атқаратын

рӛлінің бәсеңдеуі де ҥлкен әсер етеді. Сӛйлемдердің бірдей етістіктерге аяқталуы жиі

кездеседі.

Синтаксистік тҧтастықты сӛйлемнің бір формаға аяқталуы не бір типтес болып келуі

– ғылыми стильге ғана тән ерекшелік. Синтаксистік тҧтастық деп бір ойдың негізінде

топтасқан бірнеше сӛйлемдердің тізбегін айтады. Сӛйлемдерде мағынасы солғындаған,

ойды тиянақтауға ғана қатысатын етістіктер жиі кездеседі.

Ғылыми стильде кӛп қолданылатын сӛз табының бірі – шылау сӛздер. Ғылыми

стильде олар мағына дәлдігін қамтамасыз етеді, сӛз бен сӛзді байланыстырып,

сӛйлемдердің логикалық байланысын кҥшейтеді. Кӛптеген шылаулардың атқаратын

қызметі арта тҥседі. Мысалы, басқа стильдерде сирек қолданылатын яғни, демек

жалғаулықтары ғылыми еңбектерде ӛте жиі қоданылып, логикалық айқындылықты

белгілейді. Сондықтан, ӛйткені жалғаулықтары қҧрмалас сӛйлемдерді ғана байланыстырып

қана қоймай, жеке – жеке сӛйлемдердің арасында да дәнекерлік қызмет атқарады. Ғылыми

стильде қыстырма сӛздердің орны ерекше. Ғылыми мәтінде кездесетін бҧл сӛздер бҧрын

берілген тҥсініктерді орнымен қайта еске тҥсіріп, тҥйінді мәселелерге ерекше назар

аударуға, оқырманға негізгі шығарманың логикалық жҥйесін есіне салып, ойын жинақтауға

әсерін тигізеді. Ғылыми стиль толық және қысқа тҥрдегі варианттардың,

морфологиялық тҧлғалар мен граматикалық формалардың ықшам, қысқа тҥрін таңдайды.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

65

Ғылыми стильде тек әдеби нормаға сай қысқарған сӛздер ғана қолданылады, ал сӛйлеу

тіліне тән сӛздер қолданылмайды.

Ғылыми стильде, әсіресе ғылыми – теориялық еңбектерде сҧраулы және лепті

сӛйлемдер қолданылмайды, ӛйткені ғылыми еңбек кең тҥрде хабарлауды ғана мақсат етеді.

Автордың шығрмаға деген ӛзіндік кӛзқарасы солғын \ кӛмескі, білінер – білінбес\, жазу

барысындағы сезімі, кӛңіл – кҥйі біршама орнықты. Тек кӛпшілікке арналған ғылыми

еңбектер мен оқулықтарда ғана кҥрделі мәселелерге ерекше назар аудару, қызықтыру ҥшін

проблемелық сҧрақтар қойылып, содан кейін оған жауап қайтарылуы мҥмкін. Кейде басқа

еңбектерден алынған цитаталардан кейін жақша ішінде сҧрау не леп белгісі қойылады.

Бірақ бҧл сӛйлемнің айтылу мақсатына қатысты емес, автордың сол пікірге деген

кӛзқарасын ғана білдіреді.


1. Кожина, М.Н Стилистика русского языка / М.Н. Кожина. –М.: Просвещение, 1977. – 167

с.

2. Балақаев, М.Б. Қазақ әдеби тілі және оның нормалары / М.Б. Балақаев. –Алматы: Ғылым,

1984. – 127 б.

3. Айтбаев, Ӛ. Ғылым тілі / Ӛ. Айтбаев // Қазақ тілі. Энциклопедия. –Алматы, 2003. – 176 б.

4. Шонанов, Р. Ғылыми стильдің кейбір ерекшеліктері / Р. Шонанов // Қазақ әдебиеті мен

әдеби тіл. –Алматы, 1980. – Б. 19-21.

5. Уәлиҧлы, Н. Фразеология және тілдік норма / Н. Уәлиҧлы. –Алматы: Республикалық

баспа кабинеті, 1998. – 128 б.

6. Гальперин, И.Р. К проблеме дифференциации стилей речиблемы современной

фразеологии / И.Р. Гальперин. –М., 1965. – 132 с.

Есенова К.Е. к.ф.н., доцент,


СВОЕБРАЗНЫЕ ОСОБЕННОСТИ НАУЧНОГО СТИЛЯ

Резюме

Характерные знаки научного стиля определяются по выполнению задач, по

необходимости применения языковых единств, по лексическому составу, по

грамматическому строю, и по особенностям создания научного текста.

Ключевые слова: научный стиль, лексикография, грамматика, научный тект

Yessenova K.Y.

Candidate of philological sciences


DISTINCTIVE FEATURES OF SCIENTIFIC STYLE

Summary

Characteristic signs of scientific style are determined by the tasks, the possibility of

applying linguistic unities on lexical structure, grammatical formation, and establishment of a

scientific text.

Keywords: scientific style, lexicography, grammar, term, scientific text


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

66

УДК 81’25

Жусупова Г.Ж.,


Ғылыми жетекшісі: Есенова Қ. Е.

С. Бәйшев атындағы университеті

ТЕХНИКАЛЫҚ ТЕРМИНДЕРДІ АУДАРУДЫҢ

ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН МӘСЕЛЕЛЕРІ

Аннотация

Тҥрлі мәліметтерге жҥгінетін болсақ техникалық аударма дегеніміз-бҧл тҥрлі

тілдерде сӛйлейтін адамдар арасында арнайы ғылыми–техникалық мәліметтерді

қолдануға пайдаланатын аударма жҧмысының тҥрі. Қарапайым тілде айтатын болсақ,

техникалық аудару дегеніміз техникалық мәтіндерді аудару.

Кілт сөздер: термин, аударма, ерекшілік

Айтарлықтай, берілген мәліметтерді ӛңдеу барысында техникалық аудырманың

келесі тҥрлерін ажыратамыз:

1 толық жазбаша аударма (техникалық аударманың негізгі тҥрі)

2 реферат тҥріндегі аударма

3 аннотациялық аударма

4 тақырыптардың аудармасы

5 ауысша техникалық аударма.

Қандай болсын техникалық аударманың негізінде нақтылығымен, жақсыздылығымен

және эмоциясыз сипатталатын логикалық-формалды стиль қолданады. Қазіргі таңда

техникалық аударма қызметін кӛрсету елімізде кеңінен етек жайған. Шетелден тҧрақты

тҥрде алып келінетін жаңашыл кҧрылғылар, арнайы іс-қағаздардың жҥргізілуі,

Қазақстандағы жаңашыл ғылыми еңбектердің пайда болуы аударма ісінін қарқынды

дамуына негіз болып отыр. Дамып келе жатқан сала ретінде оның ӛзіндік ерекшеліктері

мен мәселелері белгіленген. Техникалық аударманың ерекшелігі деп кӛптеген мәселелерді

атап айтуға болады, бірақ кӛптеген жағдайларда техникалық аудармалардың ерекшелігін

бейнелейтін бірнеше негізгі критерийлерді даралап айтуға болады. Дәлірек айтсақ

,аталмыш критерийлер техниқалық аудармалардың ең қҥрделі тҧстары деп айтуға болады.

Ең алғаш болып келесі критерийді айтуға болады. Яғни қажетті жағдайда дәл аударманың

берілуі.Нҧсқаулықтардың мәтіні әрдайым нақты анықтамаларды талап етеді. Бҧл

анықтамалардың формасы мен мазмҧның еш ӛзгертусіз қалуын қажет етеді.Әр бір

аударушы маман берілген саладан хабардар болуы , берілген терминді бар

компетенциясымен аударуы техникалық аудармалардың бірден бір қажеттілігі. Техникалық

аудармаларды аудару ережесіне сай әр бір анықтаматолықтай ӛзіндік сипаттамасы

сақталуы шарт.

Бҧл аударма тҥрін аударудын тағы бір мәселесі- сызбалар мен ӛлшемдердің болуы.

Яғни кӛп елдерде метрикалық ӛлшемдер пайдаланады , ал тағы біреулерінде –дюйм ӛлшемі

қолданады. Осыдан келіп туындайтын тағы бір мәселе- аудармашының белгілі бір

ӛлшемдерді келесі ӛлшемге дҧрыс ауыстыра білуінде. Әрі сызбаларда нақты берілуі тиіс,

сол себепті кӛбінесе сызбалар ӛзгертусіз қалады.

Техникалық аудармаларды аудару барысында бірнеші аударма,бірнеше авторлардың

тҥсініктемелері, қолайсыз анықтамалар кездесіп жатады. Сол себепті ол сӛздердің

атауларын ӛз тіліңе аударуға немесе ӛз тҥсініктемеңді қҧруға тҧра келеді. Бҧл ӛз бетінше

тағы бір мәселе болып есептеледі.

Әрине тҥрлі мәселелердің ішінен бірінше орын алатыны- бҧл техникалық білімі бар,

кәсіби шеберлікпен шет тілін игерген мамандарды табу.Лингвистикалық және техникалық


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

67

білімі бар мамандар жеткіліксіз болғандықтан, аудармашылардың негізгі білімдерін дҧрыс

ҧйымдастыру мәселелері талқыланып жатыр. Кӛптеген мамандардың пікірі бойынша

лингвитикалық білімі бар мамандарды дайындау керек , әрі осы мамандардың ӛз бетінше

техникалық салада білімдерін және негізін қалауға жағдай жасау қажет. Келесі біреулердің

ойынша ,дҧрыс техникалық аударма жасау техника саласынан білгір маманды қажет етеді,

ал шет тілінен аударғанда ӛз тіліне аудару еш қиындық тудырмайды дейді..Мәселелердің

бірі бҧл қысқартылған сӛздерді аудару.Жие кездесетіндер мекемелер мен серіктестіктер

атаулары. Мысалы, UNO, IMF және тағы басқалары. Аталмыш сӛздер арасында

қолданатын заттар нҧсқаулықтарын да атап айтуға болады.( теледидар пульттары, тҥрлі

машиналар нҧсқаулықтары). Тағы бір қиындық туғызатын терминдер бҧл академиялық

сертификаттар мен оқу орындарының атаулары (B.A., PH.D.)

Осы салада жҧмыстанатын мамандардың ойынша, техникалық аударманың мазмҧны

мен оның негізгі ерекшелігі аударуға жататың мәтіннің техникалық аудару ережесіне сай

барлық нормаларының сақталуымен тиімді, тҥсінікті тілмен аударылып берілуі және

аудармашының сҧрақты дәл тҥсінуі. Ал техникалық ережелерге сай барлық нормалардың

сақталуы дегеніміз бҧл аударушының аарнаулы терминологиямен жҧмыс жасай білуі. Қай

тілде аудару қажет болса , осы салада қызмет кӛрсететін аудармашы арнаулы

терминдермен бағдарлы терең жҧмыс нәтижесін кӛрсете білуі тиіс.Осы жерде ғылыми

техникалық мәтіндерді аударуды мысал ретінде айтуға болады. Әр бір бҧрыс мәлімет

мәтіннің мазмҧның бҧзып, нақты емес мәліметтің таралуына жол береді. Сол себепті,

техникалық аудармалармен жҧмыс аса білікті мамандарды дайындаумен ғана шектелмейді,

ол барлық техникалық ерекшеліктерді сақтай отырып, дҧрыс аудара білетін мамандарды

қажет етеді деп айта аламыз.


1. Климзо, Б. Н. Ремесло технического переводчика. Об английском языке, переводе и

переводчиках научно-технической литературы / Б. Н. Климзо. – Изд. 2-е., перераб. и доп. —

М.: Р. Валент, 2006. — 508 с.

2. Пумпянский, А. Л. Чтение и перевод английской научно-технической литературы / А.Л.

Пумпянский. — М.: АН СССР, 1961. – 115 с.

3. Пьянкова, Т. М. ABC переводчика научно-технической литературы / Т.М. Пьянкова. —

М.: Летопись, 1994. – 117 с.

4. Скороходько, Э. Ф. Вопросы перевода английской технической литературы (перевод

терминов) / Э.Ф. Скороходько. — Киев: Киевский Университет, 1963. – 148 с.

5. Чебурашкин, Н. Д. Технический перевод в школе: учебник техн. пер. для учащихся IX—

X кл. школ с преподаванием ряда предметов на англ. яз./ Н. Д. Чебурашкин; под ред.

Б. Е. Белицкого. — Изд.4-е. — М.: Просвещение, 1983. — 255 с.

6. Левицкая, Т.Р. Теория и практика перевода с английского на русский / Т. Р. Левицкая,

А. М. Фитерман. - М., 1963. – 117 с.

Жусупова Г.Ж.,


Научный руководитель: Есенова К. Е.


ПРОБЛЕМЫ И ОСОБЕННОСТИ ПЕРЕВОДА ТЕХНИЧЕСКИХ ТЕРМИНОВ

Резюме

Основной проблемой технического перевода является необходимость совмещения

знания иностранного языка со знанием техники. В связи с нехваткой технических

переводчиков и с лингвистическим, и с техническим образованием длительное время

ведутся дискуссии о предпочтительном базовом образовании технического переводчика.

https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%B7%D0%BE,_%D0%91%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%81_%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

68

Часть авторов полагает, что предпочтительно лингвистическое высшее образование (т.е.

образование в области иностранных языков), с последующим наращиванием

терминологической базы и технических знаний. Наличие различных подходов к

техническим переводам обусловливает существование различных проблем в области

терминологии.

Ключевые слова: термин, перевод, особенности

Zhusupova G.Zh.,

Master student,


PROBLEMS AND FEATURES OF TRANSLATING TECHNICAL TERMS

Summary

Technical translation majoring in translation has some peculiarities which cause

difficulties in the process of translation.This paper studies the problems of translating

abbreviations and specialist terms and provides practical recommendations that can serve as

guidelines for faithful translation of technical texts .

While describing translations of certain type three types of factors must be taken into

account.

Keywords: term, translation, especially

УДК 821. 512. 122

Талғат Қайбұллаұлы

Ақын, Қазақстан журналистер Одағының мүшесі,



М.МАҒАУИН ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ КӚРКЕМДІК ТАБИҒАТЫ

Қазіргі қазақ әдебиетінің қай жанрын алсаңыз да ӛз дәстҥрі қалыптасып, саналық

жағынан ӛсу ҥстінде екеніне кӛз жеткіземіз. Мҧны ҧлттық сана сезім оянуының да

кӛркемдік кӛрінісі деп қараған жӛн. Соның ішінде халық ӛмірін, уақыт тынысын, қоғам

шындығын талап, жинақтап, қорытындылап, кӛрсетуде проза жанрының орны ерекше.

Қоғам дамуына сай әдебиет те ҥнемі ӛрістеп отырады. Сондықтан да қазақ әдебиеті

халқымыздың рухани мәдениетінің бір бӛлігі ретінде ҥнемі жҥйелі де жан-жақты зерттеуді

қажет етеді.

Бҥгінгі әдеби процестегі кӛкейкесті мәселердің бірі – адамның ӛзін-ӛзі танып білуі.

Жеке адам концепциясы – ӛзекті, басты, ешқашан сарқылмайтын мәселе. Адамның жан

дҥниесін танытудың бҧрынғы таптаурын еріксіз ескіруде. Қазіргі жазушыларымыз адам

жан дҥниесін диалектикалық қайшылықтармен жеткізудің соны тәсілдерін табуға

ҧмтылуының сыры осында. Қазіргі қазақ әдебиетінің алдында кӛркем сӛз алыптарының

дәстҥрлі мектебі болды. Солардың тәжірибесін, ӛнегесін игерген бҥгінгі қазақ әдебиетінің

қол жеткізген сапалы жетістіктері аз емес. Әсіресе, осы кездегі проза жанрының дамуын

зерттеу, поэтика мәселесін қарастыру – аса маңызды проблема.

Соңғы жылдары ҧлттық әдебиетімізге ӛзіндік ҥнімен, суреткерлік қолтаңбасымен,

соны ізденістерімен жаңа сипаттар әкелген қаламгерлер тобына Қ.Жҧмаділов, О.Бӛкеев,

М.Мағауин, Д.Исабеков, Ә.Тарази, Т.Әбдіков, т.б. жатады. Бҧл буынның кӛркем прозада

ӛзіндік табыстары баршылық екенін айтып ӛту ләзім. Солардың ішінде М.Мағауин

шығармаларына ҥңілу жалпы прозаның дамуындағы кейбір жайларға тоқталуға мҥмкіндік

береді.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

69

Еліміз егемендігін алып, тәуелсіздікке қол жеткелі бері ӛткен ӛмірімізге сын кӛзбен

қарап, жіберген қате, кемшіліктерімізді елеп-екшеуден ӛткізіп келеміз және де ӛткеніміздің

бәрін жоққа шығара алмасымыз тағы айқын. Рухани мҧрамыздың бір саласы әдебиетте сол

біз ӛмір сҥріп ӛткен кеңестік, социалистік қоғаммен бірге жанасып келді. «Абай жолы»

романынан бастау алған тарихи шығармалармен қатар 1970 жылдар әдебиетінде

прозамыздың шағын жанрдың ӛсіп-ӛркендеуіне мол ҥлес қосқан бір топ таланттар

шоғырында М.Мағауин есімі ерекше аталады. Оның қай шығармасы да кӛпке кеңінен

танымал, қазақ әдебиеті тарихынан ӛзіне лайық орын алған айтулы туындылар. Сондықтан

тӛл сӛз ӛнеріміздің, оның ішінде жалпы әңгіме жанрының бірінші даму барысы, арналы

ағысы жӛнінде сӛз қозғап, ой толғанда, Мағауин шығармаларының атқарар рӛлі айрықша

бӛлек. Мҧхтар Мағауин – ҧлттық ӛмірімізден тарихи-психологиялық, әлеуметтік-

психикалық шығармалар жазып, қазақ әдебиетінде ерекше із қалдырған бірегей суреткер.

Мҧхтар – қашан да уақыт алға қойған ӛзекті проблемаларды шығармаларына арқау

еткен ойы да, қаламы да ҧшқыр қаламгер. Мағауин шығармашылығын зерттеудің

қажеттігін сипаттауда және бҥгінгі ӛмір қҧбылыстарын шынайы бейнелей алғандығында

жатыр. Біз жазушы прозасының жанр талаптарын ескере отырып, эстетикалық мҧрат және

кӛркемдік қҧрылым аясында, поэтика мен стиль даралығы тҧрғысынан зерттейміз. Сол

арқылы Мағауин шығармаларының қазіргі қазақ прозасынан алатын ӛзгеше орын мен

мәнін, жаңашыл сипатын анықтауға ҧмтыламыз. Мағауин шығармаларының поэтикасын

зерттеудің ӛзектілігі оның шығармаларының сюжеттік-композияциялық қҧрылымын,

жазушы стилін, шеберлігін айқындаудағы ғылыми-практикалық мәнінде.

Жазушы шығармаларының поэтикасын зерттеу, негізінен, оның стильдік даралығын,

кӛркемдік тәсілдері қолдануындағы ерекшеліктерді, сюжет, композиция қҧру, характер

ашудағы жаңа ізденістерін, жанр талаптарын ескере отырып, мазмҧн мен тҥрдің бірлік

ҥйлесімінде айтуға бағытталады. Қазақ прозасының бҥгінгі тағдыр талайы жӛнінде ҥміт те,

кҥдік те, толғаным да, даулы-даусыз пікірлер де мол. Бҧл тек бізде ғана емес, әлем

әдебиетінде қалыптасқан ерекше жағдай. Қазақ әдебиеті тарихында ӛзіндік орны бар

қаламгерлердің шеберлік қырларын ашу, шығармашылық әдіс-тәсілдерін айқындау

негізінде М.Мағауиннің шығармашылық даралығын, кӛркемдік тәсілдері қолданудағы

ерекшеліктер мен заңдылықтарды, жазушының ізденістерін, қазақ прозасына Мағауин

әкелген жаңалықтарды айқындау негізгі міндетіміз. Сонымен бірге М.Мағауин

шығармаларын бір ізге тҥсіріп, жҥйелеп, ғылыми талдау жҥргізу барысында тӛмендегідей

мақсаттар мен міндеттерді орындау кӛзделеді:

- Мҧхтар Мағауин шығармаларының поэтикасын зерттей отырып, оның қазақ

әдебиетінің дамуындағы орнын, ӛзіндік шығармашылық даралығын айқындау;

- Жазушы шығармаларының кӛркемдік-эстетикалық ерекшелігін, жанрлық табиғатын

және идеялық концепциясын мазмҧн мен тҥрдің диалектикалық бірлігінде қарастыру;

- Шығармаларының сюжеттік-композициялық ерекшеліктерін таныту;

- Шығармалардағы жеке адам концепциясын айқындап білу;

- Суреткердің кӛркем ойды астарлай жеткізудегі шеберлігі, символдық бейне,

символдық қолданыстардың қызметін талдау;

- Әңгімелердің бейнелеуші-кӛркемдеуші қҧралдар жҥйесі ойларының жҥзеге асу

жолдарын анықтау;

- Характер жасаудағы бейнелеу қҧралдарының қолданылу принциптерін зерттеу;

- Жазушының тіл кӛркемдігінің стильдік ерекшеліктері мен байланысын зерделеу;

Зерттеу барысында тӛмендегідей тҥйіндер жасадым:

- М.Мағауин шығармаларының композициялық қҧрылысы, сюжет ӛрбіту, образ

сомдаудағы ерекшеліктерін таныту.

- Қаламгер шығармаларына бҥгінгі кҥн тҧрғысынан баға беру, бҧл халқымыздағы тың

бағдар, кӛзқарас болып табылады;


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

70

- Суреткерлік танымның ӛзгеше екендігі тҧжырымдалып, талант қолтаңбасы, қазақ

прозасының дамуына қосқан ҥлес-салмағы айқындалады;

Міне, әрі ғалым, әрі жазушы М.Мағауин – азабы мен бейнеті аз емес, ӛнбегі қиын

ӛнердің тізгінің қатар ҧстап, әдебиет майданында ӛнімді де, жемісті еңбек атқарып келе

жатқан кӛрнекті қаламгер.

М.Мағауин әңгіме жанрына ҥлкен мән беріп, белсене араласып келеді. Біздіңше,

Мағауиннің қазақ әңгімелері тарихында қазіргі алар орны зорая бермек. Сондықтан мен

бҧл еңбегімде «алтынның қолда барда қадірін білуге» ҧмтылдым. Мағауин – уақыт

сынынан сҥренбей ӛткен, бҥгінгі таңда бірде-бір шығармасы желге ҧшпауымен дараланған

жазушы. Қандай қысылтаянда да, қауіп-қатерде де ҧлт мҧратынан ауытқып кӛрмеген ерен

тҧлға. Тағы бір бӛле-жарып кӛрсетер нәрсе – Мағауин әңгімелері жаңа жаза бастаған жас

талап ҥшін таптырмас ҥлгі, оң бағыт. Одан теңіз ортаймаса керек. Сондықтан да

шығармадан қаймағы бҧзылмаған ҥзінділер бере отырып, оның тереңіне бойлай енуге

тырыстық.

Осы аталған жайларды нысанаға ала отырып М.Мағауин шығармаларының

кӛркемдік, идеялық, тіл ерекшеліктерін кӛрсетуге талпындық. Әлбетте, әбден тап-

тҧйнақтай қылдық, жеріне жеткіздік деп айта алмаймыз. Мойындауға тура келеді,

Мҧхтардай телегей теңізді толық игеріп кету біздей қарапайым пенденің пешенесіне

жазылмаған. Басқасын былай қойғанда әңгімелерін тегіс байыптап шығу ҥшін де кӛп

уақыт, биік парасат, терең білімдарлық керек. Біз жазған бҧл жҧмыс теңіздің жалғыз

тамшысын кӛрсетумен ғана бірдей. Дегенмен, «теңіз тамшыдан білінсе» керек.

Тегінде М.Мағауин тарихтың шаңына кӛміліп, уақыт оза келе селдіреп, арасы

қашықтап бара жатқан қимас қҧндылықтардың кӛзін кӛркем шығармаға кӛшіреді мақсат

тҧтқан. Оған жазушының «Аласапыран» дилогиясы, «Шақан Шері», «Сары қазақ»,

«Әбдіғаппар Сері» шығармалары кӛз жеткізіп отыр. М.Мағауиннің қазақ әдебиеті

тарихындағы орны айрықша, алдағы уақытта ол орын зорая бермек. Баршаға аян, кҥні

кешеге дейін әдебиеттің сӛз ӛнері ретінде кӛркем туынды екені кӛп жағдайда ескеріле

бермейді, әдеби шығармалар бір таптың кӛзқарасын, идеологиясын білдіретін таптық қҧрал

есебінде жҧмсалып келді. Қай таптың сойылын соғатыны алдыңғы кезекке шықты.

Коммунистік партияны, коммунистік қҧрылысты дәріптеу, жҧмысшы-шаруа тобының

мінез-қҧлқы, арман мҧраты, сана-сезімі, рухани ӛмірі сияқты жақтары міндетті тҥрде

жағымды жағынан суреттелуі талап етілді. Мҧндай жолдан сәл-пәл ауытқыған

жазушыларды сыншыларымыз кӛк есекке теріс мінгізді. Біздікі одан ада.

Екінішіден, жазылған еңбекте әдеби сынға гнесеологиялық тҧрғыдан келуге кӛңіл

бӛлінді. Яғни шығармаларында ӛмір шындығының қаншалықты дәрежеде сәйкестік

тапқандығын айқындауға мән бердік. Себебі шығарманы реалистік тҧрғыдан талдау кҥні

бҥгінге дейін кӛркем әдебиетті танып білудің бірден-бір озық тәсілі есебіне танылуда.


1. Мағауин, М. 13 томдық шығармалар жинағы. 6 т. / М. Мағауин. - Алматы: Қанағат, 2002.

– 157 б.

2. Жҧмаділов, Қ. Мҧхтар Мағауин туралы сӛз / Қ. Жҧмаділов. - Қазақ әдебиеті газеті. –

Алматы, 2000. - № 4. – Б. 4-5.

3. Кекілбаев, Ә. Бәйтерек / Ә. Кекілбаев // Егемен Қазақстан. – Алматы, 2000. - № 5. – Б. 3-

5.

4. Тоқсанбаева, А.О. Мҧхтар Мағауин әңгімелерінің кӛркемдік-эстетикалық танымы / А.О.

Тоқсанбаева. – Алматы, 2001. – 137 б.

5. Сыздықов, Т. Тарих һәм тҧлға / Т. Сыздықов // Қазақстан жоғары мектебі. –

Алматы,1998. - №1. –Б. 72.

6. Мағауин, М. Ғасырлар бедері. Әдеби зерттеулер / М. Мағауин. - Алматы: Жазушы,

1991. – 157 б.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

71

Қайбұллаұлы Т.

Поэт, член Союза журналистов Казахстана,

магистрант1 курса


ХУДОЖЕСТВЕННАЯ ПРИРОДА СОЧИНЕНИЙ М.МАГАУИНА

Аннотация

В данной статье рассматривается вопрос о произведениях народного писателя

Казахстана Мухтара Магауина. Ценности произведении в казахской и всемирной

литературе.

Ключевые слова: писатель, ценности, произведения

Kaibullauly T.

Member of the Union of journalists,

Masres student


LITERARY WORKS OF M. MAGAUIN

Summary

In this article the question of works of national writer Mukhtar Magauina is considered.

Values work in the Kazakh and world literature.

Keywords: writer, valuables, works

УДК 81’373

Токжанова А.М., к.п.н.,доцент,


РАБОТА С ТЕКСТОМ КАК СРЕДСТВО РАЗВИТИЯ СВЯЗНОЙ РЕЧИ

УЧАЩИХСЯ

Аннотация

В этой статье рассматривается анализ художественного произведения с целью

развития речи учащихся на уроках русского языка в школах с казахским языком обучения.

Представлены фрагменты сочинений учащихся и анализ идейно-образной структуры текста

«Город» Ю.Олеши.

Ключевые слова: художественный текст, развитие речи, метафора.

Текст как структурно-семантическое единство характеризуют связность и цельность.

Связность текста может проявляться на уровне образных средств. Как отмечает

Н.Д.Арутюнова, «цельность художественного текста нередко формируется его образным

единством, создаваемым развитием одного образа, символически осмысленного и

окрашивающего собой всѐ существование» [1,c.29].

Метафора в языке и речи предстает как многоаспектное явление. В языке она служит

одним из способов формирования вторичных наименований, в речи метафора предстаѐт как

средство художественной выразительности и образности.

Возможности изучения метафоры в методическом аспекте широки: в школе метафору

можно изучать как способ формирования переносного значения слов; метафору также

можно рассматривать как объект анализа в художественном тексте, т.к. именно в тексте


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

72

художественного произведения проясняются окказиональные значения слов, не заданные

языковой системой, а мотивированные контекстуальным окружением и авторским

видением мира. Работа над словесно-художественным образом способствует развитию

речи учащихся-билингвов. «Словесно-художественный образ, по образному замечанию

М.В.Черкезовой, – это тот узел, в котором объединяются разные подходы лингвистов и

литературоведов к изучению литературного произведения» [2,c.238].

Метафору на основе текста целесообразно изучать в 10-11 классах школ с казахским

языком обучения, когда учащиеся ознакомились с темой «прямое и переносное значение

слов», и изучена метафора, как троп и средство создания образности в курсе русской

литературы.

Для изучения метафоры необходимо производить филологический анализ, который

«помогает постичь взаимосвязь идеи и слова через посредство словесно-художественного

образа, учит пониманию того, как в строе речи, эпитетах, сравнениях, метафорах, в

особенностях синтаксиса, объединѐнных в единую словесно-художественную систему,

выявляется мировоззрение писателя, его идеи, мысли» [2,c.238].

Мы предлагаем для анализа отрывок из романа-сказки Ю.Олеши «Три толстяка»

(лексическая тема «Город»). Творчество этого писателя любимо детьми, а его произведения

изобилуют метафорами. Анализ этого текста можно предварить небольшим рассказом о

творчестве Ю.Олеши.

В рассматриваемом тексте на первый план выступает метафорический образ города.

Образ яркий, ощутимый зрительно и осязательно, несущий огромный эстетический

потенциал. Ю.Олеша не олицетворяет город, но многие элементы города предстают в виде

одушевлѐнных существ (например, мосты представлены в виде железных кошек, цепь

фонарей лежит, вода идѐт подобно человеку). Пейзаж города очень динамичен, это

объясняется использованием писателем глагольных метафор. Глаголы, участвующие в

образовании метафор в данном тексте, входят в лексико-семантическую группу глаголов

движения.

Работа над таким текстом была организована в средних школах (далее СШ) № 4, 81

г.Алматы и в СШ № 33 г. Актобе. Сначала производился лингвистический анализ, который

предварил чтение текста, затем были проанализированы образные языковые средства и

образная система. После анализа образной системы был оценѐн эстетический потенциал

художественного текста.

Наиболее интересными видами работ по данному тексту являются, на наш взгляд,

анализ образных языковых средств и оценка эстетического потенциала художественного

текста.

Мы предлагаем ряд вопросов, помогающих проанализировать образную систему

текста.

Как вы понимаете предложение и его смысл: «Цепь фонарей бежала над ним

(доктором) высоко в небе»?

Как вы думаете, почему именно глагол бежала употреблѐн писателем для

характеристики фонарей?

Как вы думаете, почему автор сравнивает фонари с шарами, наполненными

ослепительным кипящим молоком?

Почему Ю.Олеша употребил глаголы «сыпаться» и «петь», характеризуя мошкару,

вместо привычных «кружиться» и «жужжать»?

В какое время суток описывается вода в каналах города?

В каком значении употреблѐн глагол «идти» в предложении «медленно и густо шла

вода»?

«Город тонул, уплывал» – как вы понимаете смысл метафоры?

Какой зрительный образ возникает в вашем сознании, когда вы слышите метафору

«город растворялся нежными золотистыми пятнами»?


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

73

Мосты писатель сравнивает с железными кошками, а вы с чем можете сравнить

мост?

Ученики могут дать оценку тексту, с этой целью предлагаются следующие вопросы,

ответы на которые нужно записать в тетради:

- Что нового вы узнали из текста?

- Какая информация, почерпнутая из текста, наиболее заинтересовала вас? Почему?

- Что нового вам хотелось бы ещѐ узнать?

После проведения урока по лексической теме «Город» учащимся было дано задание

написать мини-сочинение «Мой любимый город». Текст о городе Ю.Олеши послужил

базой для создания собственных индивидуально-авторских метафор. Приведѐм примеры

некоторых сочинений учащихся с целью анализа образных изобразительных средств в

тексте:

Так, ученик СШ № 81 пишет: «В своѐм любимом городе больше всего я люблю время,

когда солнце прячется за гору, небо покрывается серебряными камнями, а луна сияет,

впитывая в себя весь блеск серебра. Деревья тихо перешептываются между собой.

Безумные огоньки бегают по всему городу, на минуту освещая памятники великим

людям и событиям. Я люблю также маленькие улочки, окружѐнные бесцветной зеленью, и

великаны-памятники, которые упираются головами в небо, охраняют покой города.

С запада идѐт большая туча, извергая гром и молнию. Дует ветерок, поднимая в

воздухе листья. Огоньки тускнеют. Сквозь воздух падают капли дождя, очищая город.

Снова на небе сияет луна. Спи, мой город».

Ученик создал развѐрнутое описание ночного пейзажа очень динамичного, что

достигается использованием в тексте большого количества глаголов, причастных и

деепричастных оборотов. Весь текст сочинения изобилует образными тропами:

глагольными и субстантивными метафорами и олицетворениями, эпитетами и метонимией.

Образная система текста включает в себя два концепта: природу и город.

Природа в тексте сочинения «олицетворена»: солнце, туча, деревья выполняют

действия, свойственные людям (идут, говорят).

Луна – наиболее яркий зрительный образ: она сияет, впитывая серебро звѐзд, она –

символ ночной красоты.

К дождю у автора нет негативного отношения, наоборот, дождь выступает как

очиститель загазованного городского воздуха.

Город в сочинении предстаѐт как синтез вечно двигающегося и неподвижного.

Безумные огоньки, которые служат динамизации городского пейзажа, – с одной стороны, а

также образ памятников-великанов, которые уподобляются древнегреческим силачам,

державшим небесный свод на своих плечах, - с другой стороны.

Надо отметить, что ученика отличает позитивное восприятие окружающей

действительности, открывая для себя в обыденных явлениях (в дожде, ночи) новую

красоту, он изменяет отношение к ним, каждый раз по-новому смотрит на природу,

удивляясь и восхищаясь ей.

Природа для этого ученика – источник вдохновения, радости, восхищения и любви.

Проведѐм анализ поэтических средств и образных выражений.

Ученик описывает город в ночное время. Город олицетворѐн: он или спит или

бодрствует: «спи, мой город».

Ученику удалось создать целостную картину ночного города. Вначале ученик

описывает природу и пространство вокруг города, используя на редкость поэтичные

метафоры и эпитеты. Одно из красивейших явлений природы – закат ученик описывает,

прибегая к помощи глагольной метафоры – олицетворения «солнце прячется за город».

Звѐзды автор сравнивает с «серебряными камнями», блеск которых впитывает луна.

Шелест листвы на деревьях у создателя текста ассоциируется с тихим шепотом, причѐм

деревья «общаются» между собой.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

74

Мы произвели анализ одного абзаца, который по насыщенности образными

средствами не уступит целому произведению: Глагольные метафоры в абзаце: «солнце

прячется за гору», «луна сияет, впитывая в себя весь блеск серебра», «деревья тихо

перешептываются между собой»; эпитеты: «серебряные камни» (цветовой эпитет-

сравнение); метонимия: «серебро» (т.е. серебряные камни или звѐзды); метафора-перифраз:

«блеск серебра».

Затем ученик приступает непосредственно к описанию самого города: огни города

представлены как «безумные огоньки», которые «бегают». Памятники автор описывает в

виде великанов, упирающихся головами в небо и охраняющих покой города – в этой

метафоре налицо влияние древнегреческих мифов.

Интересным, на наш взгляд, показался колоративный эпитет-оксюморон «бесцветная

зелень», окказиональный характер которого может объяснить сам автор: зелень бесцветная

оттого, что выгорела или же цвет листвы не различим ночью, потому она и бесцветна.

Глагольные метафоры во втором абзаце: «безумные огоньки бегают по всему городу»,

«великаны – памятники упираются головами в небо и охраняют покой города»;

колоративный эпитет-оксюморон: «бесцветная зелень».

После описания города ученик возвращается к изображению природы при помощи

глагольных метафор: «туча идѐт», «дует ветерок, поднимая в воздухе листья», «падают

капли дождя, очищая город».

В вышерассмотренном сочинении описывается скорее всего Алматы, однако это

описание любого города, находящегося у подножия гор.

В сочинении ученика СШ № 81 описываются достопримечательности города Алматы.

Сочинение написано по аналогии с рекламными и туристическими проспектами города,

однако помимо информации, непосредственно касающихся районов города, в этом

сочинении есть образные зарисовки: «Мой любимый город – Алматы. Это город, в

котором я родился. Он окружѐн высокими, голубыми горами – Алатау. Длинные и широкие

улицы рассекают весь город. Даже на окраине города можно увидеть, как задевает небо

высокая телевышка – Коктюбе».

Нам показалось занимательным употребление глагола «рассекают» в сочетании с

существительным «улицы». Такая окказиональная метафора «улицы рассекают город»

свидетельствует о своеобразном подходе к речетворчеству и выявляет особенности

образного мышления ученика.

Глагольная метафора «задевает небо высокая телевышка» в своей семантике

содержит оценочное значение, как если бы: «вышка настолько высокая, что задевает

небо».

Ученица СШ № 4 пишет: «Я родилась в Иссыке, а живу в посѐлке неподалѐку от

Иссыка. Природа в этом посѐлке очень простая: золотистая рожь, зелѐные виноградники

и кукурузные поля. Всѐ это кажется простым, но на самом деле всѐ это прекрасно! Как

шелестит рожь, как собрались в цепь виноградники, как головку повесила кукуруза».

Ученица непосредственно восхищается простой красотой родного края, образ

которого предстаѐт перед нами во всех ярких красках. Образность повествования

достигается за счѐт использования эпитета «золотистая» рожь, глагольных метафор:

«собрались в цепь виноградники» и «головку повесила кукуруза». Виноградная лоза образует

длинную цепь, о чѐм образно поведала нам автор, а кукуруза персонифицируется, поэтому

она повесила не початки, а головку.

Ученица СШ № 33 описывает турецкий город Анталию, который она посетила,

вначале говорит о стране: «Турция – это одна из стран, где светит необычайно яркое,

ласковое солнце. На протяжении всей истории цивилизации люди выражали свою любовь к

солнцу различными символами. Бытует мнение, что это страна матери солнца. Здесь

встретишь золотые пляжи, нежные ветры, приветливых дельфинов, дружелюбных чаек».


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

75

В тексте сочинения встречаются метафоры: «страна матери солнца» (т.е. страна, где

рождается солнце); эпитеты: «золотые пляжи», «нежные ветры». Эти образные средства

призваны для того, чтобы показать экзотику, а вместе с ней и теплоту страны. Ключевые

слова текста: солнце, золотые пляжи, нежные, приветливые, дружелюбные, яркое,

ласковое солнце создают положительный эмоциональный фон и создают в нашем сознании

образ яркой, тѐплой и приветливой страны.

Такие сочинения, в которых образно и красочно описываются города, служат

подтверждением того, что необходима работа над образными средствами (метафорами при

изучении русского языка).В сочинениях учащихся отражено их образное представление о

мире. Они не только описывают события, констатируют факты, а пытаются взглянуть на

общеизвестные вещи и явления с новой стороны. И при новом взгляде на эти явления

учащиеся выражают свою оценку описываемого, привносят новые образы и тропы в

сокровищницу поэтики языка.Конечно же, не все сочинения учащихся так насыщены

образами и метафорами, однако надо отметить, что почти все ученики склонны

олицетворять город. Он предстаѐт в их изображении в виде человека, который «цветѐт»,

может быть юным, старым, может переносить трудности и тяготы, может быть великим и

могущественным, ласковым. И главная характерная черта, описываемая в большинстве

работ учеников, – это то, что город живѐт.

Помимо анализа образной структуры текстов, в сочинении мы выделили ещѐ один

результат работы над образным текстом. Текст «Город» наполнен информацией

лингвострановедческого характера. На наш взгляд, именно эта информация побудила

многих девушек – учениц, мечтающих о столицах моды и красоты – Париже и Венеции,

обратиться за дополнительными знаниями об этих городах в тексты других произведений

(стихотворения, энциклопедии) с целью создания наиболее полного, яркого и образного

городского пейзажа.

Так, ученица СШ 81 в качестве эпиграфа к своему стихотворению приводит отрывок

из стихотворения А.Ахматовой «Венеция»:

Золотая голубятня у воды

Ласковой и млеюще зелѐной.

Заметает ветерок солѐный

Чѐрных лодок узкие следы.

Ученица приводит много сведений о расположении города, о его составляющих, о

городских каналах, подчѐркивает уникальность города-музея под открытым небом.

Ученица СШ № 33, описывая свой любимый город Париж, сравнивает его с

«ароматом духов», детально рассматривает достопримечательности города, восхищается

его красотой. Она пишет: «Я считаю, что это самый красивый город в мире. Там все

великолепия мира. Этот город можно сравнить с ароматом духов. Он полон радости жизни,

неожиданностей». Концепт «город» включает в себя «красоту», «великолепия», «аромат

духов», «радость жизни», «неожиданности». Город у этой ученицы – живой организм с

сердцем.

Обе ученицы пишут, что мечтают посетить города своей мечты.

Для нас особо отрадным является тот факт, что текст «Город» Ю.Олеши подтолкнул

не только к поиску новых сведений о городах, но и к созданию индивидуально-авторских

образных средств.Образная структура текстов сочинений многих учащихся настолько

богата и обширна, что помимо создания глагольной метафоры, которая изучалась на уроке,

учащимися была предпринята попытка речетворчества индивидуальной метафоры-

перифраза, олицетворения, цветовых эпитетов и даже оксюморонов.

Возможности текста как средства формирования лингвистической компетенции

учащихся велики: изучение метафор на основе художественных текстов позволяет

развивать речь, навыки анализа как логической операции, образное мышление учащихся,

вывести их на речетворческий уровень, помогает глубже постичь смысл слов, их


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

76

дополнительные оттенки, которые реализуются в контексте, углубить знание неродного

языка.Написание сочинений как вид работы по развитию связной речи ставит учеников в

роль писателей и позволяет раскрывать всѐ образное богатство их мышления. Работа над

созданием метафор позволяет уйти от стереотипности мышления, от употребления в речи

учащихся клишированных словосочетаний, даѐт возможность ярко и оригинально выразить

ученикам своѐ «я», что, конечно, формирует неповторимую личность каждого учащегося.


1. Арутюнова, Н.Д. К проблеме связности прозаического текста / Н.Д. Арутюнова //

Памяти академика В.В. Виноградова: сб. статей М.: Изд-во Моск. ун-та, 1971.- 231 с.

2. Черкезова М. В. Единство лингвистического и литературоведческого подхода к анализу

художественного произведения /М.В.Черкезова // Русский язык и литература в общении

народов мира: проблемы функционирования и преподавания. - М.: Русский язык, 1990.- С.

236 – 242.

Тоқжанова А.М.,п.ғ.к.,доцент,


ОҚУШЫЛАРДЫҢ БАЙЛАНЫСТЫ ТІЛІН ДАМЫТУДАҒЫ МӘТІНДІК

ЖҦМЫСТЫҢ РӚЛІ

Тҥйін

Бҧл мақалада қазақ тілі мектептерінде оқытылатын орыс тілі сабақтарында

оқушылардың тілін дамыту мақсатында кӛркем мәтінді талдау қарастырылады. Сонымен

бірге оқушылардың шығармалары мен Ю.Олешаның «Қала» мәтіннің идеялық образдық

қҧрылымының талдауы ҧсынылады.

Кілт сөздер: көркем мәтін, тілді дамыту, метафора.

Tokzhanova A.M.

Candidate of pedagogical sciences,


AN ANALYSIS OF THE TEXT AS AN AIM OF A DEVELOPMENT OF A

STUDENT’S SPEECH

Summary

In this article the problem of analysis of the text as an aim of a development of a student‘s

speech at the Russian language lesson in Kazakh school is reckoned. Fragments of student‘s

essays are represented and the analysis of an idea-imaginative structures of text «The city» by Yu.

Olesha.

Keywords: text, development of a speech, metaphor.

УДК 811

Жиембаева С.Е.,



ЛАТЫН ТІЛІНІҢ АФОРИЗМДЕРІ МЕН НАҚЫЛ СӚЗДЕРІН ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ

АУДАРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Латын тілі ғылымның халықаралық тілі және ғылыми қарым-қатынас қҧралы

болғандығына қарамастан, бҧл тіл белгілі кӛне философтар мен саяси қайраткерлерінің


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

77

пікірлерін бейнелейтін афоризмдер мен нақыл сӛздерге бай. Олар халықтың бай тарихи

тәжірибесін, саяси ӛмірін, тҧрмысын, мәдениетін, салт-санасын, дҥниетанымын, рухани

және материалдық қҧндылықтарын білдіретін классикалық әдеби мҧра болып табылады.

Кӛне грек мәдениетінің ажырамас бӛлігі бола тҧра, латын нақыл сӛздері мен

афоризмдері әр кезде назар аудару және зерттеу нысаны болатыны сӛзсіз. Себебі олар кӛп

мағыналы, ой-пікірдің бейнесін бейнелеп, мазмҧнының тереңдігімен, ойдың ӛткірлігімен

ерекшеленеді. Олар адамның интеллектуалды әлеуетін, дҥниетанымын арттырады, оның

сӛздік қорын дамытып, ой-ӛрісін кеңейтуге мҥмкіндік береді.

Латын афоризмдерін қазақ тіліне аудару асқан шеберлік пен ізденісті талап етеді.

Себебі аудармашы ҥшін афоризмнің немесе нақыл сӛздің мазмҧнын ғана емес, оның

қайталанбас ӛзгешелігін, бейнелілігін, айқын кӛрінісін жеткізіп, сӛздің сҧлулығын,

стильдің ҧстамдылығын, мәнділігін сақтап қалу ӛте маңызды.

Бҧл мақалада латын афоримдерінің материалы медицина саласымен шектеледі, яғни

медицина университетінде латын тілі сабақтарында студенттерге берілетін афоризмдер мен

нақыл сӛздер ғана қолданылады.

Нақыл сӛздерді қазақ тіліне аударудың ең оңтайлы жолы – бҧл мазмҧны ҧқсас мақал

табу немесе эквиваленттік аударма жасау. Ол ҥшін кез келген аудармашы ең алдымен қазақ

тіліндегі мақал-мәтелдерді жетік білгені дҧрыс. Эквиваленттік аударма латын және қазақ

тілдерінің мәдениетінде ҧқсастықтардың болуын қажет етеді. Егер нақты сәйкестік болмаса

мазмҧнына жақын мақал табу керек. Мысалдар келтірейік:

«Errare humanum est» - «Жаңылмас жақ болмас, сҥрінбес тҧяқ болмас» немесе «Кісі

қатесіз болмас, от тҥтінсіз болмас».

«Mens sana in corpore sano» – «Тәні саудың – жаны сау».

«Consuetudo est altera natura» – «Ауру қалса да әдет қалмайды».

«Labor est etiam ipse voluptas» – «Жақсы жҧмыс – жанға тыныс».

«Hygiena amica valetudinis» - «Денсаулық кепілі – тазалық».

«Valetudo bonum optimum» - «Денсаулық – зор байлық».

Алайда мҧндай сәйкестіктер қазақ тілінде шектеулі екенін ҧмытпағанымыз жӛн.

Латын нақыл сӛздерінің әртҥрлілігін айтып кету қажет: жеке сӛздер, жай сӛйлемдер,

accusativus cum infinitivо қҧрылымы, есімшелі орамдар, инфинитивті топтар және т.б.

Осының бәрі қазақ тіліндегі сәйкес эквиваленттерді іздестіруді қиындатады. Аудармашы

аударылып отырған афоризмнің тҥпнҧсқасы мен аудармасын салыстыра отырып, оның

мазмҧнының тҧтастығын сезініп, тҥпнҧсқасындағы автордың стилін кӛре алу керек.

Ахмет Байтҧрсынҧлы «ӛзге тілде қазақ тілінен балама табылмайтын бірде-бір сӛз

жоқ» деген екен. Дегенмен, басқа тілдегі мақал-мәтелдің мазмҧнын қазақ тілінде жеткізу

ҥлкен қиындық туғызады. Мақал-мәтелдерді аудару қашанда қиын болатын, ал латын және

қазақ тілдерінің ерекшеліктерін ескерсек, мәдениеттің ажырамас бӛлігі болып табылатын

әдеби мҧраны қазақ тіліне аудару ӛте қиын.

«Мақал-сӛздің мәйегі» дегендей, ежелгі классикалық мҧраны орынды және сауатты

қолдана отырып, ӛз сӛзімізге қайталанбас бояу мен ерекше сӛз мәнерлілігін келтіріп,

жҥрекке жетіп, жҥйкені босататындай ете аламыз.


1. Н.Т. Бабичев Словарь латинских крылатых слов: справочное издание / Н.Т. Бабичев,

Я.М. Боровский/ – Москва: «Русский язык», 1999 – 115 б.

2. А.Т. Смайлова Қазақтың мақал-мәтелдері. – Алматы: «Кӛшпенділер», 2006, - 282 б.

3. М.Н. Чернявский Латинский язык и основы медицинской терминологии. Оқулық. –

Москва: «Шико», 2013 – 374 б.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

78

Жиембаева С.Е.,

магистрантка 2 курса,


ОСОБЕННОСТИ ПЕРЕВОДА ЛАТИНСКИХ АФОРИЗМОВ И ИЗРЕЧЕНИЙ

НА КАЗАХСКИЙ ЯЗЫК

Резюме

В данной статье рассматриваются вопросы перевода латинских афоризмов и

изречений медицинского содержания на казахский язык с учетом разнообразия их

структурных видов.

Ключевые слова: перевод, эквивалент, фразеологизм, синтаксическая структура.

Zhiembaeva S.E.

Master student,


FEATURES OF THE TRANSLATION OF LATIN APHORISMS AND SAYINGS

ON THE KAZAKH LANGUAGE

Summary

Tissues оf interpretation of Latin medical aphorisms and sayings in the Kazakh language

taking into account varieties of their structure are considered in the article.

Keywords: translation, equivalent, phraseologism, syntactic structure.

УДК 811 Жарламова А.Х.,

магистрант 1 курса


К ПРОБЛЕМЕ КОНЦЕПТА В КОГНИТИВНОЙ ЛИНГВИСТИКЕ

Аннотация

Бурное развитие когнитологии привело к широкому изучению такого центрального

понятия когнитивной лингвистики как «концепт», который рассматривается

исследователями с двух основных позиций: когнитивной и культурологической.

Ключевые слова: концепт, лингвистика, язык.

Однако предметом исследования концепт становится только с 1980-х гг. Самая

распространенная точка зрения на концепт – определение его как лингвокогнитивного

явления, ср.:

«Концепт (concept, Konzept) – термин, служащий объяснению единиц ментальных или

психических ресурсов нашего сознания и той информационной структуры, которая

отражает знание и опыт человека; оперативная содержательная единица памяти,

ментального лексикона, концептуальной системы и языка мозга (lingua mentalis) всей

картины мира, отраженной в человеческой психике» (Кубрякова и др.)

«Концепт» в лингвокультурологических текстах – это вербализованный культурный

смысл – лингвоконцепт. Данная единица представляет собой семантическую единицу

языка культуры Ведущим отличительным признаком лингвоконцепта является его

этнокультурность. Именно поэтому некоторые лингвисты рассматривают


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

79

лингвокультурологию в качестве составной части других наук. Так, например, В.Н.Телия

считает, что «лингвокультурология – это часть этнолигвистики, которая посвящена

изучению и описанию корреспонденции языка и культуры в синхронном их

взаимодействии(Телия) [25, 96].

В определении языка как явления когнитивного или когнитивно-процессуального,

акцент делается на том, что язык передает информацию о мире, что он многосторонне

связан с обработкой этой информации, что он имеет прямое отношение к построению,

организации и усовершенствованию информации и способов ее представления,

обеспечивает протекание коммуникативных процессов, в ходе которых передаются

огромные пласты знаний и используются — не менее значительные и сложные — и все это

придает особую новизну лингвистическим исследованиям [Маслов 2004: 14].

Как показал анализ материалов, в настоящее время исследований в области

лингвистики является внимание к человеческому фактору в языке, возможно, поэтому

основным принципом когнитивного подхода принято считать идею о том, что нельзя

говорить о языке в отрыве от когнитивной деятельности (Р.Лангакер, Дж.Лакофф,

А.Вежбицкая и др.).

Термин концепт в настоящее время является предметом научных дискуссий, в связи с

отсутствием единого определения. Разнообразные толкования термина концепт позволяют

сделать вывод о многомерности и многогранности данного понятия. Справедливым

кажется мнение,что понятие «концепт» отвечает представлению о тех смыслах, которые

отражают содержание опыта и знания, содержание результатов всей человеческой

деятельности и процессов познания мира…»[Кубрякова, Демьянков 1996: 90]. В.И.Карасик

и И.А.Стернин выделяют ряд базовых характеристик лингвокультурных концептов. К

основным характеристикам, по мнению авторов, можно отнести следующие:

1) Комплексность бытования. Концепт – это ментальная проекция элементов

культуры. Концепты могут опредмечиваться не только в языке, но и в образах музыки,

скульптуры, живописи, театра и кинематографа.

2) Ментальная природа. Концепт – это ментальная единица, находящаяся в сознании,

так как именно там осуществляется взаимодействие языка и культуры, именно поэтому

«любое лингвокультуроведческое исследование есть одновременно и когнитивное

исследование».

3) Ценность. Лингвокультурный концепт можно отличается от других ментальных

единиц, таких как когнитивный концепт, понятие, образ, гештальт, фрейм, сценарий,

стереотип, мнема – «акцентуацией ценностного элемента. Центром концепта всегда

является ценность, поскольку концепт служит исследованию культуры, а в основе

культуры лежит именно ценностный принцип» [Карасик, Стернин 2007: 11].

4) Условность и размытость. Лингвокультурный концепт не имеет четких границ и

представляется условной единицей в том смысле, что «сознание синкретично и его

членение производится в исследовательских целях». Наиболее значимые ассоциативные

векторы составляют ядро концепта, наименее значимые периферию. «Языковая единица,

которой актуализируется центральная точка концепта, служит именем концепта» [Карасик,

Стернин 2007: 11].

5) Изменчивость. Со временем интенсивность оценки концептов претерпевает

изменения, также изменяются образная и понятийная составляющие концепта. Это

происходит из-за развития социокультурной и социолингвистической среды.

6) Ограниченность сознанием носителя. Лингвокультурные концепты находятся как в

коллективном, так и в индивидуальном сознании. Выделяются несколько видов концептов:

общечеловеческие;

этнокультурные;

групповые (социокультурные);

микрогрупповые;


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

80

индивидуальные.

7) Трехкомпонентность. Лингвокультурный концепт, как правило, состоит из трех

компонентов:

ценностный;

образный (образно-перцептивный и образно-метафорический);

понятийный (фактуальный).

Полиапеллируемость. Существует много способов языковой апелляции к любому

лингвокультурному концепту. Концепт репрезентируется в языке лексемами,

фразеосочетаниями, словосочетаниями, схемами предложений, а также текстами и

совокупностями текстов. Многомерность. Лингвокультурный концепт представляется

многомерным. Традиционные единицы когнитивистики (фрейм, сценарий, скрипт, понятие,

образ, архетип, гештальт, мнема, стереотип), обладая более четкой структурой, чем

концепт, могут использоваться исследователями для моделирования концепта.

10) Методическая открытость и поликлассифицируемость. Лингвокультурные

концепты могут классифицироваться по различным основаниям, например, по тематике, по

носителям, по типам дискурса, по типам транслируемости» [Карасик, Стернин 2007: 12].

Как показал анализ материала, концепт не существует в сознании человека в виде

определенных понятий, а возникает как синтез переживаний, представлений, образов,

знаний. Концепты являются результатом синтеза жизненного опыта, традиций, ощущений,

а также различных культурных факторов, таких, как религия, фольклор, идеология,

психология, искусство, в силу чего они образуют своего рода культурный слой, служащий

посредником между человеком и миром. Концепты несут на себе отпечатки тех

социокультурных систем, в которых они были сформированы; наблюдается национальная,

социальная, групповая и индивидуальная специфика концепта; концепты имеют

национальные особенности содержания и структуры; возможны эндемические концепты,

также встречается лакунарность концепта [Карасик, Стернин 2007].

По словам З.З.Поповой и И.А.Стернина, концепты формируются в сознании человека

из следующих источников:

1. из его непосредственного сенсорного опыта — восприятия действительности

органами чувств;

2. из непосредственных операций человека с предметами, из его предметной

деятельности;

3. из мыслительных операций человека с другими, уже существующими в его

сознании концептами — такие операции могут привести к возникновению новых

концептов;

4. из языкового общения (концепт может быть сообщен, разъяснен, предложен

человеку в языковой форме, например в процессе обучения, в образовательном процессе,

— ребенок все время спрашивает, что значит то или иное слово или для чего тот или иной

предмет;

5. из самостоятельного познания человеком значений языковых единиц, усваиваемых

в процессе жизни (взрослый человек смотрит толкование неизвестного для него слова в

словаре и через него знакомится с соответствующим концептом)» [Попова, Стернин 2007:

122-123].

Таким образом, для полноты формирования концепта в сознании одного языка мало

— необходимы обязательное привлечение чувственного опыта («лучше один раз увидеть,

чем сто раз услышать»), наглядность (что отчетливо проявляется в процессе обучения),

предметная деятельность с той или иной вещью. Только в таком сочетании, считают

ученые, разных видов восприятия в сознании человека формируется полноценный концепт

в единстве образного компонента, информационного содержания и интерпретационного

поля. [Жанпеисова Н.М.Когнитивная лингвистика. ].


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

81

Ученые отмечают, что следует различать структуру концепта и его содержание: Ю.С.

Степанов подчеркивает сложность структуры концепта: «С одной стороны, к ней

принадлежит все, что принадлежит строению понятия… с другой стороны, в структуру

концепта входит все то, что и делает его фактом культуры – исходная форма (этимология),

сжатая до основных признаков содержания история; современные ассоциации; оценки и

т.д.)» [23, 43].

Структура концепта, по мнению Н.Н. Болдырева, имеет вид гельштата. Ядро концепта

составляют конкретно-образные характеристики, которые являются результатом

чувственного восприятия мира, его обыденного познания. Производными являются

абстрактные признаки, они отражают знания об объектах, полученные в результате

теоретического, научного познания. Взаиморасположение этих признаков носит

индивидуальный характер, это зависит от условий формирования концепта у каждого

отдельного человека. У концепта нет жесткой структуры. Объем концепта постоянно

увеличивается за счет новых концептуальных характеристик. В структуре концепта

выделяются общенациональный компонент и групповые компоненты, региональные

(локальные), индивидуальные [4, 29–38].

На анализе материалов исследователей мы рассмотрели проблемы формирования

концепта и его структуры, обратимся теперь к типологии концептов. Ментальный,

абстрактный характер концептов позволяет ученым строить самые различные

классификации: по содержанию, по степени абстрактности, по степени значимости, по

форме выражения и т.д. З.Д. Попова, И.А. Стернин различают: концепт-представление

(обобщенный чувственно-наглядный образ предмета или явления); концепт-схему,

представленный некоторой обобщенной пространственно-графической или контурной

схемой; концепт-понятие, отражающий общие, существенные признаки предмета или

явления, результат их рационального отражения и осмысления; концепт-фрейм

(многокомпонентный концепт, объемное представление, некоторая совокупность

стандартных знаний о предмете или явлении); концепт-сценарий (скрипт)

(последовательность нескольких эпизодов во времени, стереотипные эпизоды с признаком

движения, развития); концепт-гештальт (комплексная, целостная функциональная

мыслительная структура, упорядочивающая многообразие отдельных явлений в сознании)

[19].

Возможно разделение концептов на этнокультурные и социокультурные.

Социокультурные концепты также неоднородны.

Среди них выделяются групповые (возрастные, гендерные, про-фессиональные и

под.) и индивидуальные концепты (Г.Г. Слышкин, В.И. Карасик, З.Д. Попова, И.А.

Стернин). Индивидуальные концепты могут быть представлены индивидуально-

авторскими концептами, выражаемыми ключевыми словами; концептами, определяющими

психотип личности, а иногда и определенных социальных групп (в таком случае они

становятся социокультурными или этнокультурными концептами) [9, 122].


1. Попова, З.Д. Когнитивная лингвистика/ З.Д. Попова, Стернин И.А. - М.:-2007.

2. Карасик, В.И. Антология концептов/ В.И. Карасик, И.А. Стернина. Том 1.

2005. – 352 с.

3. Кубрякова, Е.С. Краткий словарь когнитивных терминов / Е.С. Кубрякова. - М.: 1996.

4. Жанпеисова, Н.М. Когнитивная лингвистика/ Н.М. Жанпеисова: Учеб. пособие. 2013.

5. Маслова, В.А. Введение в когнитивную лингвистику/ В.А. Маслова - М.: 2007.

6. Телия, В.Н. Русская фразеология. Семантический, прагматический и лингвокультурный

аспекты / В.Н. Телия - М.: 1996


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

82

Жарламова А.Х.,



КОГНИТИВТІК ЛИНГВИСТИКАДАҒЫ КОНЦЕПТ МӘСЕЛЕСІ

Тҥйін

Бҧл мақалада контрастивті лингвистикадағы концепт мәселесі қарастырылған.

Кілт сөздер: концепт, лингвистика, тіл

Zharlamova A.H.

Master student,


CONCEPT IN COGNITIVE LINGUISTICS

Summary

In this article describes the problematic of concept in cognitive linguistics

Keywords: concept, linguistic, language


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

83

ЭКОНОМИКА ҒЫЛЫМДАРЫ

ЭКОНОМИЧЕСКИЕ НАУКИ

УДК 336.22

Бұхарбаев Ш.М.

э.ғ.к., доцент,


ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ САЛЫҚТЫҚ ӘКІМШІЛЕНДІРУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ

Аннотация

Салықтық әкімшілендіру саласында жҥргізіліп жатқан іс-шаралар еліміздегі салық

қызметінің ӛзіндік даму кезеңінде жаңаша бағыт алғанын, сондай-ақ салық қызметі

органдары мен салық тӛлеушілер ҥшін қолайлы жағдайлар туғызуға бағытталуда.

Кілт сөздер: салық, әкімшілендіру, декларация, нарықтық экономика

Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаев 2012 жылғы 14 желтоқсанда

«Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты

Қазақстан халқына Жолдауында еліміздің ҧзақ мерзімді экономикалық дамуының жаңаша

бағыттарын айқындап, сондай-ақ экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің,

инфрақҧрылымды уақыт талабына сәйкес дамытудың, макроэкономикалық саясатты

жаңғыртудың, кәсіпкерлік және әлеуметтік саланы жан-жақты қолдаудың негізгі

міндеттерін анықтап берді [1].

Осындай негізгі міндеттердің бірі – салықтық әкімшілендіруді ырықтандыру болып

табылады. Атап айтқанда, салық есептіліктерін жеңілдету және оларды мейлінше азайта

отырып, кезең-кезеңмен толықтай электрондық есептілік режиміне кӛшіру, сонымен бірге

салықтық қадағалау мәселесін де жолға қою кӛзделген.

Жалпы, салықтық әкімшілік ету саласындағы салық органдарының қызметі –

Қазақстан Республикасының заңнамаларына сәйкес бюджетке тӛленетін салықтар мен

басқа да міндетті тӛлемдердің толық және уақытылы жиналуын қамтамасыз етуге, сондай-

ақ салық заңнамаларының сақталуына қатысты қажетті бақылауды жҥргізуге бағытталған.

Соңғы жылдары салықтық әкімшілендіру аясында маңызды қадамдар жасалып,

айтарлықтай нәтижелерге қол жеткізілді.

Негізінен, 2013 жылдың 8 айындағы мемлекеттік бюджет кірістерінің ӛсу қарқынын

2012 жылдың осы кезеңімен салыстырғанда 114,4 %-ды қҧрайды немесе 281,0 млрд.

теңгеге артық, оның ішінде республикалық бюджеттің тҥсімдері 174,4 млрд. теңгеге артса

(14,3%), ал жергілікті бюджеттің тҥсімдері 106,7 млрд. теңгеге (14,5%) ӛскен.

Ӛз кезегінде, салық органдары салықтар мен ӛзге де міндетті тӛлемдерді уақытылы

және толық жинаумен қатар, салық тӛлеушілер ҥшін жоғары деңгейде заман талабына сай

қызметтер кӛрсетуді басты міндеттердің қатарына жатқызады.

Жалпы, бҥгінде салық органдары мемлекеттік қызмет кӛрсетулердің регламенті мен

стандарттары бекітілген салықтық қызметтердің 33 тҥрін кӛрсетеді. Соның ішінде 23

немесе 71 % қызметті электрондық тҥрде алу мҥмкіндігі іске асырылған.

2012 жылы жалпы 15,9 млн. салықтық қызмет кӛрсетілген, яғни оның 74%-ы ҥш аса

қажет етілетін қызметтердің еншісінде. Бҧлар: салық есептілігін қабылдау, қарызы

жоқтығы туралы анықтама мен патент беру. Осы уақытқа дейін дара кәсіпкер ретінде

тіркеу, патент және қарызы жоқтығы туралы анықтаманы беру кезінде кезекте тҧру

ҧзақтығының орын алуы салық тӛлеушілерге қызмет кӛрсету барысындағы негізгі

мәселелердің бірі болып келгені белгілі.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

84

Сондықтан, салық қызметін кӛрсету аймағында салық тӛлеушілер ҥшін қолайлы

сфераны қалыптастыру мақсатында 2013 жылы мынадай іс-шаралар іске асырылған:

- 2013 жылғы 5 шілдеден бастап онлайн бойынша дара кәсіпкер ретінде тіркеудің

және патент берудің жаппай автоматталған қызметі;

- электрондық айырбасу жолымен әділет және кӛші-қон органдарына қарызы

жоқтығы туралы анықтаманы беру жӛніндегі салық тӛлеушілердің міндеттемесі жойылды.

Бҥгінде басқа да уәкілетті мемлекеттік органдармен осыған ҧқсас жҧмыстар жҥргізілуде.

Электрондық салық қызметі ішінде ең танымалы салық декларацияларын

электрондық тҥрде табыс ету саналады. Қазақстандағы салық есептіліктерін электрондық

тҥрде ҧсыну халықаралық стандарттарға, атап айтқанда Австралия, Канада, АҚШ, Балтық

аймағы елдеріне сәйкес келеді. Қазіргі кезде электрондық тҥрде салық декларацияларын

табыс ететін бизнес субъектілерінің ҥлесі–86 %-ды қҧрайды, бҧл кӛрсеткіш дамыған

елдерде тиісінше – 85-95 % аралығында.

Халықаралық зерттеулер кӛрсеткендей, салық тӛлеушілердің 80%-ы салық тӛлеуге

дайын болатын болса (егер тӛлемеген болса, заңнамаларды білмегенінен орын алу мҥмкін),

тек салық тӛлеушілердің 20%-ы салық тӛлеуден жалтаратын кӛрінеді.

Әдетте, салық тӛлеуден жалтаруды кӛздемейтін 80% салық тӛлеушілер бойынша

кӛмек кӛрсету стратегиясы (кеңес беру, тҥсіндіру), сондай-ақ алдын алу шаралары

жасалады. Осындай шаралардың бірі ретінде, еліміздегі шағын және орта бизнес

субъектілері ҥшін салық ауыртпалығын тӛмендету мақсатында, кҥнтізбелік жылда бірінші

рет жасалған заң бҧзушылығана арналған айыппҧл орнына «алдын ала ескерту» шарасы

2013 жылдың 1 қаңтарынан бастап ендірілгендігін, сондай-ақ бҥгінгі кҥні аталған шара

бизнес субъектілері тарапынан оң бағасын алғандығын атап ӛтуге болады.

Сонымен бірге, қазіргі уақытта алдыңғы халықаралық тәжірибелерді ескере отырып,

Қазақстан Республикасында электрондық аудиттің файлын енгізу мәселесі қарастырылуда,

яғни салықтық тексерістер стандартты пішінде электрондық режимде жҥргізілетін болады.

Стандартты аудит файлын (SAF-T) қолдану тексеріс жҥргізу мерзімін, салық органдары

қызметкерлерінің салық тӛлеушілермен тікелей байланысын қысқартуға, кәсіпорынды

тексеруге кететін шығыстарды тӛмендетуге және т.б. мҥмкіндік береді.

Қазіргі уақытта салық қызметі органдары камералдық бақылау шеңберінде келесідей

іс-шараларды жҥзеге асырған:

- камералдық бақылау бойынша хабарламаны тіркелуі заңсыз деп танылған

тҧлғалардың контрагенттеріне автоматты тҥрде жіберу;

- есептік кезең ҥшін ҚҚС бойынша кезекті декларацияны ҧсынбаған ҚҚС

тӛлеушілерге есептілікті табыс етпегені туралы хабарламаны автоматты тҥрде анықтау

және жіберу;

- тоқсан сайын жалған кәсіпкерлік белгісі бар заңды тҧлғалар тізімі жасалады.

Бҥгінгі кҥні жалғыз елімізде ғана емес, әлем елдерінің барлығында да орын алған

елеулі проблема – мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігіне қауіп тӛндіретін, сондай-ақ

бюджеттің кіріс бӛлігін қалыптастыруға теріс ықпал ететін жалған кәсіпкерлік қызметі

болып табылады. Осыған орай, 2013 жылдың наурыз айында жалған кәсіпкерлік қызметін

анықтау және оның алдын алу, жолын кесу мақсатында ҚР ҚМ Салық комитеті мен

Қазақстан Республикасы Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы

кҥрес агенттігінің ӛзара іс-қимыл ережесін бекіту туралы бірлескен бҧйрыққа қол

қойылған. Бҥгінгі кҥні аталған бҧйрық шеңберінде салық органдары қаржы полициясы

органдарына жалған кәсіпкерлік белгілері бар 7333-тен астам заңды тҧлғаға қатысты

мәліметтерді берген.

2013 жылдың сәуірінде Парламент Сенатында ӛткен «Салықтық әкімшілендіруді

кҥшейту: бересілермен және жалған кәсіпкерлікпен кҥрес» тақырыбындағы дӛңгелек

ҥстелдің қорытындысы бойынша Қазақстан Республикасы Парламенті депутаттарының

және мҥдделі мемлекеттік органдардың қатысуымен Жалған кәсіпкерлік мәселелері


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

85

бойынша жҧмыс тобын қҧру ҧсынылған. Осыған сәйкес, 2013 жылдың 3 шілдесінде

Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің № 307 бҧйрығымен жалған кәсіпкерлікпен

кҥрес саласында заңнамаларды жетілдіру мәселелері бойынша Парламент мәжілісі

депутаттарының қатысуымен ведомствоаралық жҧмыс тобы қҧрылды. Салықтарды

тӛлеуден жалтарудың, «қолма-қол ақша операцияларының» және жалған кәсіпкерліктің

жолын кесу және ескерту мақсатында бірлескен жҧмыс нәтижесінде қолданыстағы

заңнамаларға ӛзгерістер енгізілуде [2].

2014 жылдың 1 шілдесінен бастап Қазақстан Республикасында электрондық шот-

фактураларды енгізу болжануда. Аталған жҥйенің қатысушылары ҚҚС тӛлеушілері болып

табылады, жазып беру және электрондық шот-фактураларды алуға ауысу ерікті тҥрде

жҥргізілетін болады. Жалпы, электрондық шот-фактураларды енгізу жалған кәсіпкерліктің

белсенділігін тӛмендетуге мҥмкіншіліктер жасайды, сондай-ақ кәсіпорынның қызметі

айқын кӛрінетін болғандықтан бизнеске әкімшілік жҥктемелерді азайтады. Электрондық

форматқа кӛшу шот-фактураларға шҧғыл талдау жасауға, егер олардың кӛшіріп жазып

берген шот-фактуралары ешқандай да қамтамасыз етілмесе жалған кәсіпорынның

қызметінің жолын кесуге және мерзімінде тоқтатуға, сонымен бірге салық есептілігін,

бизнес шығындарын (оператордың еңбек шығындары, қағаз, жеткізіп беруге, ҥлкен

мҧрағатты ҧстауға және т.б. шығындар) азайтуға мҥмкіндік береді.

Бҥгінгі таңда халықаралық тәжірибе кӛрсетіп отырғандай, кӛлеңкелі экономиканың

мӛлшерін қысқарту мақсатында жеке тҧлғалардың кірістеріне салық салуды толық

ауқымды әкімшілендіру мәселесін шешуге арналған маңызды шарт – халықтың кірістері

мен мҥлкін жалпыға бірдей декларациялау болып табылады. Сондықтан, салықтық

әкімшілендіруді жетілдіру саласындағы негізгі іс-шаралардың бірі ретінде Қазақстан

Республикасы азаматтарының кірістері мен мҥлкін жалпыға бірдей декларациялауға кезең-

кезеңімен кӛшіру кӛзделіп, осы ретте жҧмыстар жҥргізілуде.

Жалпыға бірдей декларациялау халықтың нақты табыстарын салықтық бақылау мен

кӛлеңкелі экономикаға қарсы тҧру қҧралы ретінде кӛптеген елдерде, оның ішінде дамыған

елдерде қолданылады. Атап айтқанда, жалпыға бірдей декларациялау АҚШ, Германия,

Франция, Швеция, Финляндия, Дания, Австралия, Чехия, Жаңа Зеландия, Сингапур,

Швейцария, Чили сияқты елдерде енгізілген.

Бҥгінде Қазақстанда жеке тҧлғалардың кірістерінен және мҥлкінен алынатын салық

ставкаларының жеткілікті дәрежеде тӛмен екендігіне қарамастан, салық тӛлеуден жалтару

ауқымы айтарлықтай кҥйінде қалып отыр. Сондай-ақ салық салу және салық салудан

жалтаратын адамдарды әшкерелеу мақсатында жеке тҧлғалар кірістерінің кӛрсетілуіне

барлығын қамтитын бақылауды қамтамасыз ету бірқатар қиындықтар тудыруда, ӛйткені

қазіргі кезде кірістер туралы декларацияны және мҥлік туралы мәліметті республика

халқының болмашы бӛлігі ғана (Қазақстан Республикасы азаматтарының 3,8 %-ы) табыс

етеді.

Сонымен, қорыта айтқанда қазіргі кездегі салықтық әкімшілендіру саласында

жҥргізіліп жатқан іс-шаралар еліміздегі салық қызметінің ӛзіндік даму кезеңінде жаңаша

бағыт алғанын, сондай-ақ салық қызметі органдары мен салық тӛлеушілер ҥшін қолайлы

жағдайлар туғызуға бағытталғандығын кӛрсетеді.

Бҧдан басқа, нарықтық экономиканың дамуы тӛлем кӛзінен салық ҧсталмайтын және

заңнама бойынша жеке тҧлғалардың дербес мәлімдеуіне жататын жеке тҧлғалардың

кірістері кӛлемінің ҧлғаюын негіздейді, бҧл ӛз кезегінде, мемлекет тарапынан мҧндай

кірістердің толық кӛрсетілуіне тиімді бақылау ҧйымдастыруды қажет етеді.


1. Назарбаев, Н.А. Қазақстан Республикасының индустриалдық-инновациялық дамуының

2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы / Н.А. Назарбаев. – Астана, 2003.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

86

Бұхарбаев Ш.М.

к.э.н., доцент,


ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ НАЛОГОВОГО АДМИНИСТРИРОВАНИЯ

КАЗАХСТАНА

Резюме

Мероприятия, проводимые в сфере налогового администрирования создают

благоприятные условия для органов налоговой службы и налогоплательщиков, а также

являются новой формой развития налоговой службы.

Ключевые слова: налог, администрирование, декларация, экономика

Bukharbayev Sh.M.

Candidate of economic Sciences


THE MAIN DIRECTIONS OF TAX ADMINISTRATION IN KAZAKHSTAN

Summary

The events which held in tax administration area, create cleared conditions for the tax

service authoritites and taxpayers, as well as a new form of tax service.

Keywords: tax, administration, declaration, economy

УДК 338

Мажитов С.М.,

магистрант 2-го курса,

[email protected]


МАРКЕТИНГОВАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ НА ПРИМЕРЕ ЗАВОДА АО «АЗНТ»

Аннотация

В условиях рыночной экономики использование маркетинга является объективной

необходимостью, он является основой любой предпринимательской деятельности. В этой

связи маркетинг часто называют философией управления, методологией рыночной

деятельности, на основе которой строится производство и осуществляется сбыт продукции.

Возрастание его роли в управлении организацией связано с объективными тенденциями

усиления конкуренции, либерализации внешнеэкономических отношений, повышения

избирательности потребителей.

Ключвые слова: маркетинг, завод, управление, организация.

АО «Актюбинский завод неметаллических труб» был введен в эксплуатацию 30

декабря 2005 г. Основной деятельностью предприятия является производство

неметаллических труб из композитных материалов в комплекте с муфтами и фитингами.

В настоящее время завод производит стеклопластиковые трубы из кварцевого песка и

полиэфирных смол, армированные стекловолокном. Трубы не подвержены коррозии,

используются для систем водоснабжения, канализационных сетей, а также для

транспортировки агрессивных жидкостей, указанных в рекомендациях по применению.

Длительный срок эксплуатации – 50 и более лет, а также широкий спектр применения

делает стеклопластиковые трубы практически незаменимыми в целом ряде областей



ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

87

применения. В условиях рыночной экономики использование маркетинга является

объективной необходимостью, он является основой любой предпринимательской

деятельности. В этой связи маркетинг часто называют философией управления,

методологией рыночной деятельности, на основе которой строится производство и

осуществляется сбыт продукции. Возрастание его роли в управлении организацией связано

с объективными тенденциями усиления конкуренции, либерализации

внешнеэкономических отношений, повышения избирательности потребителей.

Термин «маркетинг» происходит от английского «market» (рынок) и обозначает

ведение рынка. Современный маркетинг – это деятельность по изучению рынка,

разработке, распределению и продвижению товаров для осуществления сделок купли-

продажи, с помощью которых наилучшим способом достигаются цели организации и

удовлетворяются потребности покупателей. Основная идеологическая посылка, лежащая в

основе маркетинга, удовлетворение потребностей покупателей, но не в силу альтруизма, а

как лучший способ максимизации прибыли и расширения рыночной доли.

Предметом промышленного маркетинга является совокупность взаимоотношений

между деятелями рынка, возникающих вследствии их деловой активности - отношения

купли-продажи, технико-экономического сотрудничества, финансовые отношения,

технологические связи, деловые переговоры, конкурентные отношения и т.д. Объектом

промышленного маркетинга является промышленный рынок.

Общее потребление и доли основных потребителей Казахстан. С целью определения

общего текущего и для расчета потенциала рынка был принято во внимание потребление

указанными потребителями всех видов труб, способных удовлетворить аналогичную

потребность, как и стекловолоконные трубы (товары-субституты). Для определения

текущего потребления труб был проведен анализ импортных и экспортных операций с

данными продуктами, а также объемы внутри казахстанского производства.

Внутреннее производство

По данным, предоставленным Агентством Республики Казахстан по статистике,

определено, что ежегодно увеличивается производство отдельных видов труб в среднем на

30%, таблица 1. В 2011 году отмечен рост производства стальных труб почти на 60% (ТОО

«АтырауФлоулайн» и ТОО «KSPSteel»).Экспорт труб из Казахстана в 2008-2011 (январь-

сентябрь), тонн.Наиболее часто для целей регистрации импорта и экспорта

стекловолоконных труб используется код ТН ВЭД 391729900 (прочие трубы из пластмасс).

Так, с 2007 по 2011 год было ввезено данных изделий на общую сумму более 34 млн. долл.

США, рисунок 4.С 2010 года наблюдается увеличение импорта стекловолоконных труб до

2,2 тыс. тонн на сумму порядка 12,5 млн. долл. США. С учетом средней стоимости

условного. стекловолоконной трубы в Казахстан в 2010 году было импортировано порядка

360-380 км.

В данном объеме учтены все виды стекловолоконных труб - GRP, GRE и GRE

высоконапорные. По оценкам компаний-импортеров на трубы высокого давления

приходится порядка 60%, тогда как на GRP-трубы приходится не более 40% в виду наличия

соответствующих производств.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

88

Рисунок 1. Импорт и экспорт товаров по коду ТН ВЭД

По итогам проведения исследования были сделаны следующие выводы:

1. В целом экономика РК находится на этапе умеренного роста. Это позволяет

реализовывать крупные межгосударственные проекты (в сфере добычи и транспортировки

природных ресурсов), что обуславливает рост потребности в т.ч. трубной продукции.

2. В настоящее время реализуется Программа по развитию нефтегазового

сектора в Республике Казахстан на 2010 - 2014 годы. Эта программа предусматривают

интенсивное развитие отрасли, что естественно отразится на потребности в трубной

продукции (детально см. п. 2.7). Необходимо исходить из того, что многие нефтегазовые

проекты начали реализовываться в последние годы, при этом наиболее крупные проекты

находятся в стадии разработки, их внедрение предусматривается в перспективном плане.


1. Котлер, Ф. Основы маркетинга. Профессиональное издание /Ф.Котлер, Г.Армстронг,

пер.с англ. – Изд.12-е . - М.: Издательский дом «Вильямс». 2009 . – 1072 с.

2. Бревнов, А.А. Маркетинг малого предприятия /А.А.Бревнов. - М.: ПРИОР. 2012 . – 383с.

3. Бухалков, М.И. Внутрифирменное планирование: Учебник /М.И.Бухалков. — М.:

ИНФРА-М, 2000. — 400 с.

4. Ефремов, В.С. Классические модели стратегического анализа и планирования: модель

Shell/DPM /В.С.Ефремов //Менеджмент в РК и за рубежом.- 2012. - №3.- С. 156-197

Мажитов С. М.

2-шi курс магистранты,


"АЗНТ" АҚ ЗАУЫТЫНЫҢ МЫСАЛЫНДА МАРКЕТИНГ ҚЫЗМЕТІ

Тҥйін

Маркетингтiң пайдалануы нарықтық экономика шарттарында объективтi

қажеттiлiкпен, оны болып кӛрiн кез-келген кәсiпкерлiк қызметтi негiздi болып кӛрiнедi.

Осыған байланысты маркетинг басқарудың философиясы, негiзiнде ӛндiрiс салынған

нарықтық қызметтiң әдiснамасымен жиi деп аталады, және ӛнiм ӛткiзу жҥзеге асады.

Бәсекелестiктiң кҥшейтуi, сыртқыэкономикалық қатынастардың ырықтандыруы,

тҧтынушыларды талғамдылықтың жоғарылауының объективтi ҥрдiстерiмен байланған

ҧйымымен басқаруында оның рӛлiнiң ӛсуi.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

89

Кілт сөздер: маркетинг, зауыт, басқару, мекеме.

Mazhitov S.M.

Master student

[email protected]


MARKETING ACTIVITY ON THE EXAMPLE OF PLANT JSC "ANPP"

Summary

In a market economy the use of marketing is an objective necessity, it is the foundation of

any business. In this context, marketing is often referred to as management philosophy,

methodology, market activity, which is constructed on the basis of the production and marketing

of products is carried out. Increase its role in the management of the organization associated with

the objective tendencies of increased competition, liberalization of foreign economic relations and

increase the selectivity of consumers.

Keywords: marketing, factory, management, organization.

УДК 33

Абдуалиева Ж. студентка 2 курса,

научный руководитель: Изгарина Г.К., магистр

Актюбинский университет им.С. Баишева

ЭЛАСТИЧНОСТЬ И ЕЕ ПРИМЕНЕНИЕ В ЭКОНОМИЧЕСКОМ АНАЛИЗЕ

Аннотация

В данной статье рассматривается понятие эластичности и ее применение в

экономическом анализе.

Ключевые слова: функция, эластичность, производная, спрос, предложение.

Современная экономическая наука характеризуется широким использованием

математики. В связи с этим возникает вопрос: сможет ли экономика в будущем стать такой

же точной наукой, как математическая и теоритическая физика с их ответственностью и

точностью предсказаний, безупречность доказательств, общностью суждений?

Ответ на этот вопрос связан с возможностями применения математики в экономике.

Одной из главных трудностей экономистов является неумение

В частности, рассмотрим понятие

эластичности, и ее применение в экономическом анализе. Эти примеры приучают

экономиста мыслить математический, а математика или человека пришедшего из других

наук,- мыслить экономически, что и есть актуальность настоящего научного проекта.

Применение эластичности в экономическом анализе.

Эластичность спроса по цене(прямая)

Рассмотрим функцию спроса q = D(p), где, p-цена товара.q - спрос на него.

Предполжем, что функция q = D(p) имеет конечную производную во всей своей

области определения.

Вычислим эластичность спроса по цене

(q) =

Обычно q=D(p) считается монотонно убывающей, (p) ≤ 0 во всей области

определения, отсюда следует, что (p) ≤ 0.



ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

90

Если | | > 1 то говорят, что спрос на данный товар при цене р эластичен по цене,

если 0 ≤ | | ≤ 1, то говорят, что спрос неэластичен по цене.

Дифференциальное исчисление- широко применяемый для экономического анализа

математический аппарат. Базовой задачей экономического анализа является изучение

связей экономических величин, записываемых в виде функций. В каком направлении

изменится доход государства при увеличении налогов или при введении импортных

поликин? Увеличится или уменьшится выручка фирмы при повышении цены на ее

продукцию? В какой пропорции дополнительное оборудовании может заменить

выбивающих работников? Для решения подобных задач должны быть построены функции

связи входящих в них переменных моторте затем изучаются с помощью методов

дифференциального исчисления.

Анализируя взаимосвязи экономических показателей, мы должны последовательно

ответить на четыре вопроса:

Какие факторы определяют интересующий как экономический показатель?

Каков знак этой зависимости?

Какова степень этой зависимости?

Какова числовое (функциональное) выражение соответствующе зависимости?

Мы рассмотрели возможные ответы на эти вопросы на примере простейшей

экономической зависимости – функции спроса.

- От чего зависит (от каких факторов) ?

В ответ на этот вопрос надо перечислить все факторы, определяющие исследуемый

экономический показатель.

В частности, величина спроса на какой-либо товар определяется ценой этого товара р,

доходом потребителей I, ценами на другие товары (дополняющие (C) или заменяющие (S)

данный товар),

Ожидаемыми ценами и ожидаемым доходом. Можно записать так

= f(p, I, T, , , ,…)

-Как зависит(положительно или отрицательно)?

Например, если цена 1 кг сахара увеличилась с 200 до 300 рублей, то процентное

изменение цены

% p = = 50%

В нашей проекте, мы, подробно, более детально анализировали этот пункт, поскольку

для исследования достаточно фундаментально элементарное математическая знание

производной функции от одной переменной, для нашего случае. Рассмотрели эластичность

функций и ее применение в экономическом анализе.

-Каково функциональное выражение зависимости?

Для ответа на этот вопрос надо указать конкретное функциональное выражение

исследуемой зависимости (в виде формулы, графика или таблицы). Эту зависимость можно

получить либо из теоритической модели или из эмпирического исследования. Например,

функция спроса на какой-либо товар может определиться следующим выражением:

= – *p – * +

Актуальность этого проекта связана тем, что в настоящее время как в Казахстане, так

и в других странах, наблюдается смещение с технических науки на экономические.

Молодежь стремится овладеть экономическими специальностями.Хотя математика не

присуждается Нобелевская премия, известные математики В.В. Леонтьев и Л.В.

Канторович получили свои Нобелевские премии за применение математики в экономике

монтьевскую балансовую модель и методы программирование. Новый толчок в

направлении математизации экономики дает новая технология.

Эффективность математического образования экономистов в значительной степени

зависит от формы в которой преподаѐтся математика. Содержание математички не зависит


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

91

от того где применяется понятие производной-в физике или экономике. Однако успехи

естественных наук привели к тому, что в массовом сознании первая и вторая производная

почти, всегда связывается в первую очередь с понятиями механической скорости, и

ускорения.


1.Земсков, О.О. Математические методы в экономике / О.О. Земсков, Ю.А. Черемных, А.В.

Толстопятенко. - М.: МГУ им. М.В.Ломоносова, 1999. – 197 с.

2.Казешов, А.К. Математика для экономистов / А.К. Казешов, С.А. Нурпейісов. - Алматы,

2011. – 179 с.

3.Фихтенгольц, Г.М. Основы математического анализа / Г.М. Фихтенгольц. – М.:

Физматлит, 2002. – 186 с.

4.Баврин И.И. Высшая математика / И.И Баврин, В.Л. Матросов. – М.: Гуманитарный

издателский центр ВЛАДОС, 2002. – 197 с.

5.Гиляровская Л.Т. Экономический анализ / Л.Т. Гиляровская. –М.: ЮНИТИ – ДАНА,

2001. – 215 с.

6.Баканов М.И. Теория экономического анализа / М.И. Баканов, М.В. Мельник, А.Д.

Шеремет. – М.: Финансы и статистика, 2006. – 213 с.

Әбдуәлиева Ж.Б.

2 курс студенті,


ИКЕМДІЛІК ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУДА ҚОЛДАНЫЛУЫ

Тҥйін

Бҧл мақалада эластичность ҧғымы және оның экономикалық талдауда қолдануы

қарастырылады.

Кілт сөздер: Функция, эластичность,туынды, сұраныс,ұсыныс.

Abdualieva Z.B.

Aktobe University after S. Baishev

ELASTICITY AND ITS USE IN ECONOMIC ANALYSIS

Summary

The article discusses the elastiction of function and application in economic analysis.

Keywords: Function, elastiction, derivative, demand, supply.

УДК 336.225

Бұхарбаев Ш.М., э.ғ.к., доцент,

магистр Конакбаева А.У.,


ЖЕР ҚОЙНАУЫН ПАЙДАЛАНУШЫЛАРҒА САЛЫҚ САЛУДЫҢ

ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАЖЕТТІЛІГІ

Аннотация

Пайдалы қазбалар қорына салынатын салықты Қазақстанда енгізудің алғышарттары

бҥгіннің ӛзінде байқалуда. Олардың негізгілерінің бірі республика аумағындағы барлық


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

92

заңды тҧлғалардың иелегіндегі пайдалы жер қойнауларына салық салу мақсатында

заңдастыру.

Кілт сөздер: Жер қойнауын пайдаланушылар, пайдалы қазбалар, инвестиция, салық.

Қазақстан Республикасының салық жҥйесінде табиғи ресурстарды, пайдалы

қазбаларды, жер қойнауын пайдалануға байланысты бірқатар тӛлемдер бар, оларды

шартты тҥрде салықтық сипаты бар табиғи ресурстар ҥшін тӛленетін тӛлемдер ретінде

бір топқа біріктіруге болады. Оларға ҥстеме пайдаға салынатын салық, жер қойнауын

пайдаланушылардың арнаулы тӛлемдері, су ҥшін тӛленетін тӛлем, орманды

пайдаланғаны ҥшін тӛлем және басқалары жатады. Аталған тӛлемдер негізінен ренталық

сипатта болады, ӛйткені олардың пайда болуы мен мӛлшерлемелерінің шамасы

шығарылатын және шаруашылық қызметте пайдаланылатын материалды, шикізатты,

минералды ресурстарды алу, тҧтыну, олардың сапасы табиғат факторларымен

байланысты болады [1].

Қазіргі экономиканың даму сипаты мемлекеттің қатысуымен реттелетін

экономикалық салалардың қызмет етуіне негізделген. Мҧндай салаларға кен ӛндіру, мҧнай-

газ ӛнімдерін ӛндіру, кең таралған минералдық және минералдық емес пайдалы қазбаларды

ӛндіру кешендері жатады. Осындай кешендерде қызмет атқаратын жер қойнауын

пайдаланушылар бҥгінде бюджет тҥсімдерінің ҥлкен кӛлемде қалыптасуына, нарықтағы

қажеттіліктің қанағаттануына, ӛнім тҥрлерінің кӛбейіп толуына, жергілікті шикізат

ресурстарының дҧрыс пайдаланылуына ӛз ықпалын тигізеді. Жер қойнауын

пайдаланушылардың экономикалық және әлеуметтік қызметтерін маңызды мемлекеттік

міндеттер қатарына жатқызуға және экономиканы дамытудың ажырамас бӛлігі деп

қарастыруға болады. Сондай-ақ, олар оңды шарттар жиынтығында Қазақстанның

инвестициялық тартымдылығын кӛтеруге мҥмкіндік беріп отыр.

Отандық мҧнай ӛндірісі дамуының бір ғасырлық кезеңінде белгілі деңгейде

ӛндірілетін кен орындарының кӛлемі ӛзгереді. Бҥгінде ең ірі мҧнай газ ауданы Батыс

Қазақстан дәстҥрлі меңгерілетін қҧрылысында әлемдік ӛлшем бойынша кӛмірсутек

шикізаттың қоры Қызылорда, Жамбыл және т.б республика облыстарында табылды.

Республика территориясында кӛмірсутек шикізаттың 203 кен орны табылды, оның 77

қазіргі кҥні ӛндірілуде. Батыс Қазақстанда ӛндірілген кен орындарының 90 %

шоғырланған, ал оның 98,2 % пайдаланудың әр тҥрлі сатысында жҥр [2].

Қазақстанда ӛндірілген қорынан басқа бірқатар болжамды ресурстармен де жҥзеге

асады. Республиканың табылған мҧнай сорушы территорияларының ішінде ерекше орынға

Каспий ӛзенінің шӛлді аймағында, ең ірі қҧрылым – Қашаған табылды. Қашағанның шығыс

бӛлігінің болжамды қоры ӛңделетін мҧнай кӛлемінің 25-тен 60 млрд. баррельге

болжамдалады. Бҧл қҧрылымның қорын бағалау бағдарламасы 3-тен 5 жылды қҧрайды.

Жалпы, Қазақстан жер қойнауында жатқан сҧйық және газ тәрізді кӛмірсутек шикізатының

қоры негізгі мҧнай ӛндіруші елдердің шикізат базасымен салыстырылады. Әлемдік мҧнай

қорының 80 % жоғары Таяу Шығыс (64%) пен Америка аумағында (16,5 %) шоғырланған.

Ҥлкен қорға Сауд Арабиясы (35,8 млрд.) тонна ие. Оның бӛлігіне 26 % дәлелденген

мҧнайдың әлемдік қоры, халықаралық сҧйық кӛмірсутек саудасының 12 % ӛндіруі мен 20

% кӛлемі, Иран – 9,2 млрд., Ирак – 13,4 млрд., Кувейт – 12,9 млрд. тонна.

Сӛйтіп, еліміз қазіргі уақытта мҧнай ӛндіруден де алдыңғы қатарға шығып келеді.

Осы ретте мҧнайға арналған пайдалы қазбаларды ӛндіру салығын салу елдің әлеуметтік-

экономикалық дамуына мҥмкіндік беруде.

Халықаралық талаптарға сәйкес жоғары ғылыми-техникалық және ӛндiрiстiк

инфрақҧрылымды қалыптастыру Қазақстан Республикасындағы кен ӛндіру кешенi мен

мҧнай-газ секторының бәсекелестiк қабiлетiн, iшкi рыноктың қажеттiлiгiн кепiлдi тҥрде

қанағаттандыруды және сыртқы рыноктың кӛптеген талаптарына орындауды қамтамасыз

етедi. Жер қойнауын пайдаланушылар жер қойнауын пайдалануға арналған


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

93

келісімшарттардың шеңберінде жер қойнауын пайдалану бойынша операцияларды

жҥргізген кезде қысқа және ҧзақ мерзiмдi аралығында жоғары деңгейде бюджетке табыс

әкелетін тетік болып табылады.

Салық кезеңінде ӛндірілген мҧнайдың, жерасты суларының, емдік балшық пен

пайдалы қазбалардың айналыстан шыққан қорларының жалпы кӛлемінен пайдалы

қазбаларды ӛндіру салығын есептеу мақсатында кен орындары бойынша есептен

шығарылған қорлар қҧрамынан алынатын пайдалы қазбалардың кӛлемі, сондай-ақ

технологиялық сынап кӛру және зерттеулер жҥргізу ҥшін берілетін мҧнайдың, минералды

шикізаттың, жерасты сулары мен емдік балшықтың кӛлемі алып тастауға жатады.

Технологиялық сынап кӛру және зерттеулер жҥргізу ҥшін берілетін мҧнайдың, минералды

шикізаттың, жерасты сулары мен емдік балшықтың кӛлемі мҧнайдың, минералды

шикізаттың, жерасты сулары мен емдік балшықтың тиісті тҥрлері ҥшін Қазақстан

Республикасының мемлекеттік стандарттарында аталған технологиялық сынап кӛрудің ең

тӛменгі массасымен шектеледі, сонымен қатар жер қойнауын пайдалануға арналған

келісімшарттың жҧмыс бағдарламасында кӛзделуі қажет. Сонымен, жер қойнауын

пайдаланушыларға салық салу тӛңірегінде кӛптеген мәселелердің кӛтерілуі оның

экономикадағы маңыздылығын дәлелдейді. Қазіргі әлемдік экономикадағы серпінді

ӛзгерістер жаңа қҧбылыстарға аса назар аударуды, жан-жақты зерттеуді, елдің

экономикалық және қаржылық саясатына қажетті тҥзетулерді дер кезінде енгізуді талап

етіп отыр. Осы ретте, жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу мәселелерін зерттеу

және оның бюджетке тҥсуінің тиімді бағыттарын айқындау ҧлттық экономиканың қалыпты

ӛмір сҥруі ҥшін ӛте маңызды екені сӛзсіз. Осыған сәйкес, осы аталған мәселелердің

ӛзектілігі, ғылыми зерттеу дәрежесінің зерттеуді қажетсінуі және жер қойнауын

пайдаланушыларға салық салуды жетілдіру мәселесінің басыңқылық деңгейінің

жоғарылығы осы бағытта терең ғылыми зерттеу жҥргізудің объективті қажеттілігін

айқындап отыр.

Қазірге кезде жер қойнауын пайдалануға арналған келiсiмшарт бойынша қызметтi

жҥзеге асыру барысында пайдалы қазбаларды ӛндіру салығын тӛлеудің ақшалай нысаны

Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң шешiмi бойынша уәкілетті мемлекеттік орган мен жер

қойнауын пайдаланушының арасында жасалатын қосымша келiсiмде белгiленген тәртiппен

заттай нысанға ауыстыруға мҥмкiндік бар. Сӛйтіп, жер қойнауын пайдалану бойынша

операцияларды жҥргiзген кезде жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы тӛлемдерi мен

салықтарын есептеу және тӛлеу тәртібі белгіленеді. Жер қойнауын пайдаланушы жер

қойнауын пайдалануға арналған әрбір келісімшарт бӛлігінде рентабельдігі тӛмен, қоюлығы

жоғары, сулы, шағын дебетті және игерілген кен орындарын әзірлеген кезде келісімшарт

қызметі бойынша салық міндеттемелерін есептеу ҥшін салық салу объектілерінің және

салық салуға байланысты объектілердің бӛлек салықтық есепке алынуын жҥргізеді.

Жер қойнауын пайдаланушының тҧтастай қызметі бойынша корпорациялық табыс

салығын есептеген кезде жер қойнауын пайдалануға арналған қандай да бір нақты

келісімшарт бойынша шеккен залалдары есептелмейді, жер қойнауын пайдаланушының

оларды кейінгі салық кезеңдерінде жер қойнауын пайдалануға арналған осындай

келісімшарт бойынша қызметтен алған табыстарының есебінен ӛтеуге қҧқығы бар.

Қазіргі уақытта техногендік минералды қҧралымдардан пайдалы қазбалар алуды

қоса, Қазақстан Республикасында жер қойнауын пайдалану жӛніндегі операцияларды

жҥзеге асыратын жер қойнауын пайдаланушылар ҥстеме пайдаға салынатын салық пен

арнаулы тӛлемдерді тӛлеушілер болып табылады.

Жалпы, жер қойнауын пайдаланушының тіркелген тӛлемдері бонустар болып

табылады. Жер қойнауын пайдалануға арналып жасалған келісімшарттың тҥріне және

талаптарына қарай жер қойнауын пайдаланушы ҥшін бонустың екі тҥрі белгіленген, яғни

қол қойылатын бонус және коммерциялық табу бонусы.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

94

Жер қойнауын пайдаланушының келiсiмшарт аумағында жер қойнауын пайдалану

қҧқығын сатып алу ҥшiн алған бiржолғы тiркелген тӛлемi қол қойылатын бонус болып

табылады. Жер қойнауын пайдаланушы коммерциялық табу бонусын келісімшарт

аумағындағы пайдалы қазбаларды әрбір коммерциялық табу ҥшін, оның ішінде бастапқыда

белгіленген алынатын қорларды арттыруға алып келетін кен орындарына қосымша барлау

жҥргізу барысындағы табу ҥшін тӛлейді.

Жер қойнауын пайдалануға арналып жасалған келісімшарттар шеңберінде жер

қойнауын пайдалану жӛніндегі операцияларды жҥргізу кезінде келісімшарт аумағында

пайдалы қазбаларды коммерциялық табуы туралы жария еткен жер қойнауын

пайдаланушылар коммерциялық табу бонусын тӛлеушілер болып табылады. Келісімшарт

аумағында белгілі бір мақсаттар ҥшін уәкілетті мемлекеттік орган бекіткен алынатын

пайдалы қазбалар қорларының нақты кӛлемі коммерциялық табу бонусын салу объектісі

болып табылады. Жер қойнауын пайдаланушы пайдалы қазбаларды ӛндiру салығын

Қазақстан Республикасының аумағында ӛндiрiлетiн минералды шикізат, мҧнай, жерасты

сулары мен емдік балшықтың әрбір тҥрi бойынша жеке тӛлейді.

Пайдалы қазбаларды ӛндіру салығын, сондай-ақ аталған жер қойнауын пайдалануға

арналған келісімшарттарда белгіленген роялтиді және Қазақстан Республикасның ӛнімді

бӛлу жӛніндегі ҥлесін заттай нысанда тӛлеу тәртібі Салық кодексінде белгіленген.

Ӛндiрiлетiн минералды шикізаттың, мҧнайдың, жерасты сулары мен емдік балшықтың

барлық тҥрлері бойынша пайдалы қазбаларды ӛндiру салығы, жҥргізілетін ӛндіру тҥріне

қарамастан, ставкалар бойынша тӛленеді.

Қолданыстағы жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу жҥйесін зерттей келе,

тӛмендегідей қорытындылар жасауға болады:

- жерге салынатын тӛлемдер тҧрақты емес, инвестициялық жобалардың

экономикалық тиімділігін есептеуге қиындық туғызады және бәсекеге жарамдылығына кері

ықпал етеді;

- жер қойнауын пайдаланушыларға салынатын салық салудағы саралаудағы

алшақтық, объектілерді заңды тҧлғаларға қайта рәсімдеу арқылы салықтан жалтаруға

мҥмкіндік береді. Сондықтанда, пайдалы қазбалар қорына салынатын салықты Қазақстанда

енгізудің алғышарттары бҥгіннің ӛзінде байқалуда. Олардың негізгілерінің бірі республика

аумағындағы барлық заңды тҧлғалардың иелегіндегі пайдалы жер қойнауларына салық

салу мақсатында заңдастыру.


1. Қазақстан Республикасы. Кодекс. Салық және бюджетке тӛленетін басқа да міндетті

тӛлемдер туралы. – Алматы, 2014. – 15 б.

2. Қазақстан Республикасы. Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені. – Астана,

2014. - № 1. – 30 б.

Бухарбаев Ш.М., к.э.н., доцент,

магистр Конакбаева А.У.,


ЭКОНОМИЧЕСКАЯ НЕОБХОДИМОСТЬ НАЛОГООБЛАЖЕНИЯ

НЕДРОПОЛЬЗОВАТЕЛЕЙ

Резюме

Развитие современной экономики основано на функционировании экономических

сфер, регулируемые государством таких, как добыча руд, потребление нефте-газовых

продукций, комплексы добычи широко распространенных минеральных и

неминерализованных полезных ископаемых.

Ключевые слова: недропользователи, полезные ископаемые, инвестиции, налог.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

95

Bukharbayev Sh.M.

Candidate of economic Sciences,

Konakbayeva A.U., master,


ECONOMIC NEED OF SUBSOIL USERS’ TAXATION

Summary

The defolopment of modern economy based on Sunctioning of economie sphere, and

regulated by tho government, such as the extraction of ores, the con sumption of oil-gac roduds,

mihing complexes widespread mineral and mineralized miheral complexes

Keywords: Subsoil users, minerals, investments

УДК 330.564.224

Бекбусинова Г.К. э.ғ.к.,

Жұмағазина П.М. магистрант


КӘСІПОРЫНДАҒЫ ТАБЫСТЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ

Аннотация

Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің экономикалық

пайдалылығы табыс табумен анықталады. Табыс табу кез-келген кәсіпорынның қызмет

етуінің мақсаты болып қалыптасқан, ал нарықтық экономика кәсіпорынның негізгі

ӛндірістік және әлеуметтік дамуының кӛзі болып табылады.

Кілт сөздер: кәсіпорын табыстылығы, нарықтық қатынас, активтер, жалпы

табыс, орта табыс, шекті табыс, еңбек ақы, пайда, пайыз, рента.

Табыс – қандай да бір уақыт кезеңі аралығында кәсіпорынның ӛз тҧтынушыларына

берген ӛнімдерімен қызметтер жиынтығының ақшалай кӛрінісі. Табыстың экономикалық

мәні – қазіргі жағдайдағы экономикалық теорияның кҥрделі және

дискуссиялық мәселелерінің бірі болып табылады. Экономикалық кӛзқарас бойынша

табыс дегеніміз – бҧл ақша шығыстары мен кірістерінің айырмасы болып табылады.

Шаруашылық тҧрғыдан қарастыратын болсақ, табыс – бҧл кәсіпорынның есепті кезеңнің

басындағы және соңындағы мҥліктік жағдайының айырмасы болып табылады. Бҧл жерде

табыс ҧғымы кәсіпорынның ӛзінің қаржылық-шаруашылық қызметінен алатын алуан тҥрлі

табыстарының шығындар кӛлемінен басым болатын жағдайын білдіреді. Жыл сайын

материалдық игіліктерді ӛндіру саласында қоғамдық жиынтық ӛнім жасалады, ҧлттық

табыс қҧрылады [1,25б]. Ҧлттық табыс экономикалық және әлеуметтік прогресстің негізгі

кӛзі болып табылады. Ол ең әуелі макроэкономикалық деңгейде ӛндіріс факторларының

арасында бӛлінеді, ондай бӛлуді табыстың функционалды бӛлінуі деп атайды. Ондай

факторларға еңбек, капитал (ақшалай немесе ӛндірістік) және жер жатады.

Микроэкономика, яғни кәсіпорын (фирма) және әртҥрлі шаруашылық ассоциациялары

деңгейінде соларға сәйкес табыстың негізгі нысандары қҧрылады: еңбек ақы, пайда,

пайыз және рента.

Пайда кәсіпорынның таза табысының нысаны шаруашылық қызметінің маңызды

кӛрсеткіштерінің бірі, ӛнімді ӛткізуден (жҧмыстан, қызметтен) тҥскен жалпы тҥсімнің бір

бӛлігі болып табылады. Нарық жағдайында акционерлік негізде қҧрылған

кәсіпорындардың пайдасы дивиденттер (бӛлінетін пайда) және ӛндірісті ҧлғайтуға

(қорлануға) жҧмсалатын пайда (бӛлінбейтін пайда) болып бӛлінеді [2,161б].


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

96

Пайыз - бҧл ақша капиталы ҥшін тӛленетін ақы; оны негізінен несие және банкке

салынған ақша деп тҥсіну керек. Рента - жерге меншік қатынасының экономикалық

ӛткізілуі; басқаша айтқанда жерді пайдаланғаны (шаруашылық жҥргізу ҥшін жалға алу, ҥй

салу т.б) ҥшін жердің иесіне тӛленетін тӛлем [3, 161б]. Еңбек ақы, оны ҧйымдастырудың

нарықты экономика жағдайындағы ерекшеліктері неде? Біріншіден, анық нәрсе-ақы

тӛлеуде еңбектің саны мен сапасының бағалануы міндетті. Дегенмен ол негізгі анықтауыш

фактор бола алмайды. Нарық жағдайында жалақының мӛлшеріне ӛнім ӛткізудің кӛбеюі

немесе азаюы, кәсіпорын жҧмысының тҥпкі нәтижесінің кӛрсеткіші белсенді тҥрде әсер

етеді. Жҧмыс берушілер мен жҧмысқа жалданушылардың келісімі бойынша жоғарыда

кӛрсетілген факторларға байланысты болатын ӛзгерістер тҥзету коэффициентіне енгізіледі,

сӛйтіп кәсіпорынның жалпы жҧмысының нәтижесінде атқарған рӛлдеріне қарай оның

дербес буындарына, жеке жҧмысшы қызмекткерлеріне берілетін қосымша ақылардың,

сыйлықтардың және кӛтерме ақылардың шамасын анықтайды. Нарықты экономикада

барлық табыс ақшалай нысанда және ӛндіріс факторларының бағасымен тығыз байланыста

болады. Ӛз кезегінде бҧл бағаларға сӛзсіз тҥрде сҧраным мен ҧсынымның арақатынасы,

бәсеке кҥресі, монополиялық ҥстемдік сияқты нарықтық кҥштер елеулі тҥрде әсер етеді.

Кәсіпорынның табысы олардың активтерінің артуы немесе капитал меншігінің

кӛбеюіне әкелетін міндеттемелердің кемуі. «Табыс» ҧғымы жалпы мемлекетте ҧлттық

табыс, кәсіпорындарда жалпы табыс, таза табыс, ал жеке тҧлғаларда халықтың ақшалай

табысы, жеке табыс болып қолданылады. Кәсіпкердің мақсаты болып табыс алу табылады.

Кәсіпорынның жалпы табысына ақшалай тҥсім тауарларды сату және қызмет кӛрсетуден

тҥсетін ақшалай тҥсім, атқарылған қызметтен, мҥліктік бағалылықты сатудан, несие

берілгендегі алынатын тиісті проценттер және басқа да ақшалай және материалдық

тҥсімдер жатады. Жиі қолданылатын «таза табыс» ҧғымы жалпы табыс және материалдық

ресурстардың шығындары арасындағы айырмашылығы болып саналады. Экономикалық

теорияда табыс деп тҧрақты және нарықтық субъектілердің қарамағына заңды тҥрде

тікелей тҥсетін ақша сомалдарын айтады. Табыс алудың шарты – бҧл қоғамның пайдалы

қызметі. Бҧл сҧраныстың қажетіне жататын тауарларды шығару. Мына тӛмендегі

табыстардың тҥрлерін айыруға болады [5, 118б]:

Жалпы табыс (ЖТ) – бҧл тауарлардың белгілі мӛлшерін сатудан тҥскен ақшалай

сомасы. Ол тауар бағасын тауар мӛлшеріне кӛбейтуге тең. Орта табыс (ОТ) – жалпы

табысты (ЖТ) ӛнім мӛлшерінің ӛлшеміне бӛлу (К). Шекті табыс (ШТ) – бҧл ӛнім ӛлшемін

сатуды кӛбейту арқасында жалпы табыстың ҥстелуі. Шекті табыс шығарған әрбір қосымша

ӛнім ӛлшемінің ӛтемділігін бағалауға мҥмкіндік береді және де ӛзіндік қҧнмен ҧштаса

отырып, кәсіпорынды ҧлғайту мҥмкіндігінде қҧндық бағдарлар қызмет етеді.

Шетелдік тәжірибеде «табыстар» ҧғымы келесідей тҥрде анықталады: «Табыстар

дегеніміз – қаржының келуі немесе активтер қҧнының ӛсуі, не болмаса пассивтердің азаюы

тҥріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың ҧлғаюы болып табылады, бҧл

акционерлер салымдарының есебінен ӛсуден басқа жағдайдағы капиталдың ӛсуіне

әкеледі».Кәсіпорын табыстылығының экономикалық мәні ӛнімнің бірлігіне кететін нақты

және заттай еңбектің шығынымен ғана шектелмейді. Ӛндіріс ҥдерісіне қатынасатын

қаражаттардың кӛлемі ӛнімді дайындауға кеткен шығындар қосындысынан елеулі

айырмашылығы болады. Ӛндіріс ҥдерісінде ғимарат, қҧрылыс, қҧрал-жабдық және

саймандар тҥрінде болатын негізгі қор біраз мӛлшері қатысады. Ӛндіріс шығындарының

қҧрамына тек амортизациялық аударымдар ғана қосылады, яғни белгілі бір уақытта ӛндіріп

отырған ӛнімнің ӛзіндік қҧнына біртіндеп қосылатын олардың қҧнының белгілі бір ҥлесі

ғана айналым қорының қҧны ӛнімді дайындау кезінде пайдаланылған кӛлемінде ғана

қосылады. Бизнестің кез-келген тҥрімен айналысқан кәсіпорын табыстылығын есептеп,

бизнестің олжалы болғанын қалайды. Кәсіпорын табысы екі қҧрамнан: бағадан және

шығындардан тҧрады. Баға сҧраныс пен ҧсыныстың қарым-қатынасына тәуелді екені

белгілі. Сол себепті ӛз қалауымызша бағаны кӛтере алмаймыз. Шығындар жӛнінде басқаша


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

97

оның шамасы пайдаланып жатқан еңбек, материалды ресурстарға, техниканың деңгейіне,

ӛндірісті және еңбекті техникалық жағынан ҧйымдастыруға және т.б. байланысты. Осыдан

кӛрініп тҧрғандай, оларды тиімді басқаруға кҥш салу керек екені кӛрініп тҧр.

Кәсіпорын іс-әрекетінің маңызды кӛрсеткішінің бірі табыстылық болып саналады.

Табыстылық – бҧл ӛндіріс кәсіпорын жҧмысының сапасын сипаттайтын жалпы кӛрсеткіш.

Себебі тапқан пайданың кӛлеміне қарамай, кәсіпорынның ӛндірістік-шаруашылық

қызметінің толық салалық бағасын тек табыстылықтың деңгейі ғана кӛрсете алады. Ол

пайданың ӛндіріс қорына немесе ӛнімнің ӛзіндік қҧнына қатынасын білдіреді.

Табыстылықтың кӛрсеткіші ӛндіріске кеткен шығын мен табысты салыстыра отырып,

ӛндірістің тиімділігін бағалайды [4, 59б].

Кәсіпорын табысының қалыптасуы және оның орналастырылуы (ҥлестірілуі,

пайдаланылуы) оның кәсіпкерлік қызметінің ерекшеліктерімен және стратегиялық

мақсаттарымен анықталады. Кәсіпорынның жалпы табысы оның ағымды кезеңдегі негізгі,

қаржылық, инвестициялық қызметтерден, тӛтенше жағдайлардан алған табыстарының

жиынтығынан қалыптасады. Жалпы табыстың қҧрамында кәсіпорынның барлық қызмет

тҥрлерінен алынған табыстары кіреді. Бірінші кезекте жалпы табыс ӛнімді ӛткізуден, яғни

негізгі қызметтен алынған табысты қамтиды. Бҧл табыс жалпы ӛнімді ӛткізуден тҥскен

сомадан қосылған қҧн салығы мен акциздерді және ӛнімді ӛндіруге, ӛткізуге кеткен

шығындарды шегеріп тастау арқылы анықталады. Екіншіден, жалпы табыстың қҧрамына

тауарлық емес ӛнімдерді сатудан алынған табыс, яғни кәсіпорынның балансында

есептелетін қосалқы ӛндірістердің (ауыл шаруашылық ӛндірісінің, кӛлік шаруашылығының

және басқа да шаруашылықтардың) табыстары кіреді. Ҥшіншіден, жалпы табыстың

қҧрамына негізгі қорларды және ӛзге де мҥліктерді сатудан тҥскен табыс кіреді. Сондай-ақ,

жалпы табыс ӛткізілімнен тыс алынған табыстар мен шығындарды, яғни тауарды немесе

қандай-да бір активті сатудан тыс операциялардың нәтижесін қамтиды. [5, 115б].

Нарықтық қатынаста шаруашылық субъектісі бәсекелес жағдайында ӛндірісті

қарқынды дамытуға, нақты тауарды нарық тҧғырында ҧстап тҧруға, оның нарықта тҧрақты

жҧмыс атқаруына мҥмкіндік жасау ҥшін барынша кӛп пайда табуға тырысады. Бҧл міндетті

орындау ҥшін пайданың қалыптастыру кӛзін біліп қана қоймай, оларды қалай оңтайлы

пайдалану әдістерін білу қажет. Пайданы басқару қаржылық саясаттың іргелік

бағыттарының бірден-бір негізі болып табылады, ол қаржылық нәтижелердің бар кӛздерін

барынша молайтудан басқа, сонымен қатар осы кӛздердің жалпы номенклатурасын ҧлғайту

қажеттігі артады. Осыған орай кәсіпорынның табыстылығын арттыру мәселелері айрықша

кӛкейтестілікке ие, бҧл таңдалған тақырыптың ӛзектілігін айқындай тҥседі.

Қорытынды

Осы мақаладан кӛретініміз, кәсіпорынның қазіргі таңдағы табысты арттырудың

бірден-бір әдісі – ӛндірістік шығындарды тӛмендету болып табылады. Менің ойымша,

осындай стратегия кәсіпорындардың қол жеткізген табыстылық деңгейін сақтап қалуға

және қолайлы нарықтық жағдайларда бҧл кӛрсеткішті барынша арттыруға мҥмкіндіктер

береді.

Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Крымова, В. Экономикалық теория кестелі: оқу қҧралы / В. Крымова. - Алматы, 2009. –

189 с.

2. Балабанов, И.Т. Основы финансового менеджмента / И.Т. Балабанов. – М., 2008. – 196 б

3. Дҥйсенбаев, К.Ш. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау / К. Ш. Дҥйсенбаев. -

Алматы, 2001. – 177 б.

4. Ковалева, А.М. Финансы фирмы / А.М. Ковалева. – М., 2005. – 169 с.

5. Колчина, Н.В. Финансы предприятий / Н.В. Колчина, Г.Б. Поляк. – М., 2005. – 169 с.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

98

Бекбусинова Г.К. э.ғ.к.,

Жұмағазина П.М. магистрант


ФОРМИРОВАНИЕ ДОХОДА ПРЕДПРИЯТИЯ

Резюме

Статья направлена на развитие предпринимательской деятельности. В статье

упоминаются вопросы получения доходов предприятия.

Ключевые слова: доход предприятия, рыночные отношения, активы, заработная

плата, польза, долг, рента.

Bekbusinova G.K., candidate of economic sciences

Zhumagazina P.M.,


PROFIT DEVELOPMENT IN ENTERPRISES

Summary

This article is intended for the development of entrepreneurial work. This can be a reference

for market relations and for the business development. In this article also is mentioned the

business profitability.

Keywords: income of the company, market relations, assets, wages, benefits, debt, rent.

УДК 331.57

Изгарина Г.К.,



АНАЛИЗ УРОВНЯ БЕЗРАБОТИЦЫ В КАЗАХСТАНЕ

Аннотация

В статье рассматриваются проблемы безработицы в Республике Казахстан

Ключевые слова: безработица, занятость населения, экономика, специалисты

Чтобы оценить масштабы проблемы, давайте обратимся к истинным причинам

масссовой безработицы в РК.

1.Многие винят образование, то что учебные заведения стали готовить

неквалифицированные кадры, в результате чего выпускники не могут найти работу.

Да,учебные заведения готовят теоретиков, не уделяя внимание практике, но не всѐ зависит

от них. Нет сознания у самих абитуриентов, они не знают чем будут заниматься после

получения специальности.

Существует много учебных заведений, которые просто штампуют некачественных

специалистов.Таким образом, обладание дипломом о высшем образовании (хоть и

красным) не гарантирует, что выпускник найдет работу (хоть какую-нибудь, даже не по

специальности).

2.Чрезмерная опека родителями своих детей. Родители не дают совершеннолетним

детям стать самостоятельными, не разрешают работать на полставки (подрабатывать) во

время учебы в ВУЗе и т.д.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

99

3.Последствия кризиса 90-х годов прошлого века, когда родители попали под

сокращения, им не платили зарплату вовремя, в результате чего они были вынуждены

пойти заниматься собственным делом, торговать на рынке. Поэтому они не могут помочь

своим детям после окончания учебы найти работу, т.к. сами не работают по специальности,

нарушалась преемственность.

4.Работодатели. Быстро меняющийся мир, высокий темп жизни, технологии,

конкуренция, вынуждают работодателей изначально устремляться на оптимизацию

персонала, высокую производительность и эффективность, забывая о морально-

нравственных обязательствах. Поэтому они не хотят брать на работу людей после 40 лет,

женщин (из-за того, что они могут уйти в декрет), а набирают неопытных (в большинстве

своем малограмотных) молодых людей.

5.Последняя основная причина – это же конечно потребность в тех или иных

специалистах на рынке труда. У абитуриентов (молодых людей) резко изменились

ценности с морально-нравственных на материальные. Все хотят ничего не делать и

получать за это большие деньги, стать большими начальниками.

Вообще-то ситуация с безработицей в Казахстане не выглядит угрожающей и, более

того, явно видны тенденции к ее улучшению, отмечают эксперты АкадемииMasterforex-V:

• за последние годы безработица в стране снизилась вдвое. На конец первого

полугодия 2011 года уровень безработицы в республике составил 5,4% – 461,2 тыс. чел. На

бирже труда было зарегистрировано 57,4 тыс. чел., что составляет всего 0,7% от количества

экономически активного населения Казахстана;

• уровень безработицы. Динамика уровня безработицы в текущем году показывает,

что усилия правительства дают свои плоды: если в июне этот показатель составлял 5,4%, то

в мае – 5,5%, в феврале – 5,8%;

• скрытая безработица. Скрытая безработица в Казахстане существует, но она,

согласно официальным статданным, невелика – порядка 0,4% экономически активного

населения в июне с.г.;

• занятость населения. Уже достигнуты показатели, заложенные в госпрограмме по

занятости населения, согласно которой к 2015 году уровень безработицы не должен

превышать 5,5%;

• в Казахстане очень высокий уровень самостоятельно занятых работников – 2,7

млн. чел., что означает: каждый третий гражданин республики сам обеспечивает себя

работой и не зависит от работодателя.

Уровень безработицы в Казахстане значительно ниже аналогичных показателей в

развитых странах – США, Германии, Великобритании и т.д., отмечают эксперты Академии

Masterforex-V.

Уровень безработицы в Казахстане по состоянию на январь 2014 года составил 5,2

процента, передает корреспондент Tengrinews.kz со ссылкой на агентствоРКпостатистике.

В экономике страны заняты 8,6 миллиона человек, за последний год их численность

увеличилась на 21,5 тысячи человек, или на 0,2 процента. 472,9 тысячи человек считаются

безработными, из них в органах занятости зарегистрированы 42,5 тысячи человек. Уровень

скрытой безработицы (вынужденной неполной занятости) составил 0,4 процента от

экономически активного населения.

Как сообщалось ранее, уровень безработицы в Казахстане планируется удерживать в

районе пяти процентов до 2020 года. Для этого необходимо ежегодно обеспечивать

занятость 508 тысяч казахстанцев.

В феврале 2014 года уровень безработицы составил 5,2%, передает KazakhstanToday.

"Численность безработных в феврале 2014 года, по оценке, составила 474,6 тыс. человек,

уровень безработицы - 5,2%", - сообщает Агентство РК по статистике.

Официально на конец февраля 2014 года зарегистрированы в органах занятости

Министерства труда и социальной защиты населения Республики Казахстан - 49,0 тыс.

http://tengrinews.kz/

http://tengrinews.kz/kazakhstan_news/mintruda-namereno-do-2020-goda-uderjivat-bezrabotitsu-na-urovne-5-protsentov-232468/


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

100

человек (без учета лиц, включенных в состав участников программы "Дорожная карта

занятости - 2020"). Доля зарегистрированных безработных составила 0,5% от экономически

активного населения (в феврале 2013 года - 0,6%).

По оценке, на 1 февраля 2014 года уровень скрытой безработицы составил 0,5% от

экономически активного населения.

"В экономике республики в феврале 2014 года, по оценке, были заняты 8,6 млн

человек. Относительно аналогичного периода прошлого года их численность увеличилась

на 17,5 тыс. челове,к или на 0,2%. Численность наемных работников в указанном периоде

составила 6,0 млн человек (69,7% от общего числа занятых)", - сообщает статагентство.

По данным IV квартала 2013 года из общего числа самостоятельно занятого населения

доля продуктивно занятых составила 64,5%, непродуктивно занятых - 35,5%.

"В мае показатель безработицы составлял 5,1%, в июне зарегистрировано снижение

на 0,1%. Численность безработных в июне 2014 года, по оценке, составила 459,8 тыс.

человек, уровень безработицы - 5,0%", - указано в сообщении статагентства.

Количество безработных в стране в мае 2014 года, по подсчѐтам специалистов

республиканского департамента статистики, составила 466,4 тыс. человек, таким образом,

уровень безработицы достиг 5,1%, сообщает пресс-служба государственного органа.

В сообщении говорится следующее: «Официально на конец мая 2014 года в органах

занятости министерства труда и социальной защиты населения Казахстана

зарегистрировано 61 тыс. человек (без учѐта лиц, включѐнных в состав участников

программы ―Дорожная карта занятости 2020‖). Доля зарегистрированных безработных

составила 0,7% от экономически активного населения. По оценке на 1 мая 2014 года

уровень скрытой безработицы составил 0,4% от экономически активного населения»

В мае 2014 года в экономике нашей страны были задействованы 8,8 миллиона человек. Что

касается, аналогичного периода прошлого года их количество увеличилось на 169,1 тысячи

человек, т.е. на 2%. По статистическим данным 1 квартала 2014 года из общего числа, так

называемого, самозанятого населения доля продуктивно занятых составила 66, 6% ,

непродуктивно занятых же – 33,4%

Численность безработных в Казахстане в июне 2014 года, по оценке агентства РК по

статистике, составила 459,8 тыс. человек, уровень безработицы - 5% (в мае этого года -

5,1%), указывается в сообщении статагентства. Согласно статданным, официально на конец

июня этого года в органах занятости министерства труда и социальной защиты населения

РК были зарегистрированы 55,6 тыс. человек (без учета лиц, включенных в состав

участников программы "Дорожная карта занятости-2020"). Доля зарегистрированных

безработных составила 0,6% от экономически активного населения (в июне 2013 года -

0,7%).

По оценке, уровень скрытой безработицы на 1 июня 2014 года составил 0,3% от

экономически активного населения. В экономике Казахстана в июне этого года, по оценке,

были заняты 8,6 млн. человек. Относительно аналогичного периода прошлого года их

численность увеличилась на 63,1 тыс. человек, или на 0,7%. Численность наемных

работников составила 6 млн.человек (69,8% от общего числа занятых).По предварительным

данным II квартала 2014 года, из общего числа самостоятельно занятого населения доля

продуктивно занятых составила 70%, непродуктивно занятых - 30%.

В июне по сравнению с маем 2014 года уровень безработицы снизился на 0,1%.

Уровень безработицы в Казахстане в июне текущего года снизился до 5% по

сравнению с маем, передает Kazpravda.kz со ссылкой на пресс-службу Агентства РК по

статистике.Численность безработных в Казахстане в июле 2014 года, по оценке агентства

РК по статистике, составила 463,4 тыс. человек, уровень безработицы - 5,1% (в июне этого

года - 5%). Такие данные указаны в сообщении статагентства.

Согласно этим данным, на конец июля этого года в органах занятости министерства

труда и социальной защиты населения РК официально были зарегистрированы 59,2 тыс.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

101

человек (без учета лиц, включенных в состав участников программы «Дорожная карта

занятости-2020»). Доля зарегистрированных безработных составила 0,6% от экономически

активного населения (в июле 2013 года - 0,6%).

По оценке, уровень скрытой безработицы на 1 июля 2014 года составил 0,3% от

экономически активного населения.В экономике Казахстана в июле этого года, по оценке,

были заняты 8,7 млн человек. Относительно аналогичного периода прошлого года их

численность увеличилась на 87 тыс. человек, или на 1%. Численность наемных работников

составила 6,1 млн человек (69,8% от общего числа занятых).По данным II квартала 2014

года, из общего числа самостоятельно занятого населения доля продуктивно занятых

составила 70%, непродуктивно занятых - 30%.

На конец августа этого года официально были зарегистрированы 60,7 тыс. человек

безработных. Численность безработных в Казахстане в августе 2014 года, по оценке

Комитета по статистике Министерства национальной экономики РК, составила 462,9 тыс.

человек, уровень безработицы - 5,1% (в июле этого года - 5,1%), указывается в сообщении

статкомитета.Согласно статданным, на конец августа этого года в органах занятости

Министерства труда и социальной защиты населения РК официально были

зарегистрированы 60,7 тыс. человек (без учета лиц, включенных в состав участников

программы «Дорожная карта занятости-2020»). Доля зарегистрированных безработных

составила 0,7% от экономически активного населения (в августе 2013 года - 0,6%).

По оценке, уровень скрытой безработицы на 1 августа 2014 года составил 0,3% от

экономически активного населения. В экономике Казахстана в августе этого года, по

оценке, были заняты 8,7 млн человек. Относительно аналогичного периода прошлого года

их численность увеличилась на 94,7 тыс. человек, или на 1,1%. Численность наемных

работников составила 6,1 млн человек (69,8% от общего числа занятых).

По данным II квартала 2014 года, из общего числа самостоятельно занятого населения

доля продуктивно занятых составила 70%, непродуктивно занятых - 30%.

"Численность безработных в октябре месяце текущего года, по оценке, составила

539,9 тысяч человек, уровень безработицы - 6,4%", - говорится в сообщении,

расппространенном в четверг. По итогам третьего квартала уровень безработицы составлял

6,3%. По данным статистиков, официально на конец октября зарегистрированы в органах

занятости министерства труда и социальной защиты населения Республики Казахстан - 85,5

тысяч человек.Доля зарегистрированных безработных составила 1% от экономически

активного населения, что на 0,3 процентных пункта больше по сравнению с аналогичным

показателем прошлого года.

При этом, по предварительным данным, в октябре уровень скрытой безработицы

составил 0,6% от экономически активного населения.

В экономике республики в октябре, по оценке Статагентства, были заняты 7,9

миллиона человек. Относительно аналогичного периода прошлого года их численность

увеличилась на 58,6 тысяч человек или на 0,7%. Численность наемных работников в

указанном периоде составила 5,3 миллиона человек (66,2% от общего числа занятых).

Реальный уровень безработицы в Казахстане — 35%, хотя официальный – всего лишь

5,2%, считает секретарь алматинского горкома КНПК Ельнур Бейсенбаев. Причиной

расхождения эксперты назвали неверную систему оценки, когда госорганы опираются на

недостоверные цифры статистики, которая учитывает такое понятие как самозанятые, хотя

зачастую этих людей по международной классификации можно отнести к безработным.

Вместе с тем, эксперты согласились, что до тех пор, пока не будут озвучены реальные

цифры безработицы и не станет понятен масштаб проблемы, все косметические меры не

смогут дать нужного эффекта.Специалисты отмечают, что еще одной проблемой остается

нежелание талантливой образованной молодежи оставаться в Казахстане.

Согласно подсчетам Всемирного банка, потеря лишь одного высококлассного

специалиста в технической и гуманитарной области для государства в будущем могут


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

102

достигать $1 млн, с учетом всех косвенных потерь. Cогласно оценкам МОН, в среднем

трудоустройство выпускников с высшим образованием составляет 60-65 %, а с

техническим и профессиональным — от 70%. Есть и другая проблема – это невозможность

молодых людей получить тот уровень образования, который сделает его

конкурентоспособным на рынке труда. Так как более чем в 20 районах страны нет

первичного звена для получения образования, то есть профильных колледжей и лицеев.


1.http://www.stat. kz - Сайт Агентства Республики Казахстан по статистике

2. http://www.nationalbank. kz - Сайт Национального банка РК

3. http://www.zakon. kz - Информационный портал

4. http://vesti. kz/economy - Новостной сайт

5. http://www.rfca.gov. kz - Сайт Региональной финансовой площадки РК

6. http://www.imf.org - Сайт Международного валютного фонда не соответствует стандарту.

Изгарина Г.К.,



ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖҦМЫССЫЗДЫҚ ДЕҢГЕЙІН ТАЛДАУ

Тҥйін

Мақалада Қазақстан Республикасындағы жҧмыссыздық мәселелері қарастырылады.

Кілт сөздер: жұмыссыздық, халықтың еңбекпен қамтамасыз етуі, экономика,

мамандар

Izgarina G.K.,



ANALYSIS OF UNEMPLOYMENT IN KAZAKHSTAN

Summary

The article discusses the problems of unemployment in the Republic of Kazakhstan.

Keywords: unemployment, employment, the economy, experts

УДК 004.9:657

Есентаева Г.Н., магистр,


ЗНАЧЕНИЕ И СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ АВТОМАТИЗИРОВАННОЙ

ПРОГРАММЫ БУХГАЛТЕРСКОГО УЧЕТА

Аннотация

«1С:Бухгалтерия» - это универсальная бухгалтерская программа, ориентированная

на широкий спектр возможных применений – от небольших до очень крупных

предприятий, различных областей деятельности – производственных, непроизводственных,

строительных, торговых.

Ключевые слова: программное обеспечение, автоматизация, бухгалтерский учет,

налоговый учет, интегрированная система, 1С:Бухгалтерия, регламентированная

отчетность


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

103

Вся хозяйственная деятельность предприятия находит свое отражение в

бухгалтерском учете. Бухгалтерский учет — это один из самых ответственных участков

деятельности предприятия. Бухгалтеры должны быть обеспечены надежным и

эффективным инструментом автоматизации.

Современный мировой рынок предоставляет большие возможности как для

потребителей, так и для производителей бесконечного многообразия товаров и услуг.

Одним из его наиболее динамичных и перспективных секторов является рынок

персональных компьютеров и программного обеспечения. В частности, наличие огромного

числа предприятий в Восточной Европе и странах СНГ, перешедших на рыночные

отношения, открывает колоссальные возможности для поставщиков компьютерной

техники, программ и профессионалов, готовых обеспечить внедрение и поддержку

компьютеризированного бухгалтерского учета. Внедрение новых технологий, постоянный

поиск новых путей и адаптирование эффективных методов производства и управления -

залог успешного предпринимательства. Компьютеризированный бухгалтерский учет

относится к одному из таких методов. Его называют наиболее универсальным

инструментом ведения современного бизнеса; некоторые считают его спасательным кругом

для бухгалтерии.

Несмотря на все преимущества полностью компьютеризированной бухгалтерской

системы, 90% вновь создаваемых организаций начинает бизнес, ведя бухгалтерский учет

вручную, и только 10% принимается за дело с полностью автоматизированной системой

учета. В основу современных пакетов компьютеризации бухгалтерского дела положены

следующие системы:

- интегрированная система - система, которая осуществляет централизованный сбор и

распределение данных между различными подсистемами, такими как расчет заработной

платы, счета к получению, счета к оплате, ведение инвентарной стоимости и Главной

книги, стоимость работ и т. д.;

- система реального времени - обеспечивает автоматическое обновление данных во всей

системе при изменении данных в одной из подсистем;

Причина, по которой компании внедряют интегрированные системы реального

времени, заключается в том, что они обеспечивают наилучший ежедневный контроль

потока денежной массы и помогают осуществлять ежедневную корректировку

деятельности, отвечая на пять основных вопросов:

- Контролируете ли вы поток денежной массы?

- Достаточна ли цена на вашу продукцию?

- Не слишком ли велики расходы?

- Правильно ли вы расходуете свои ресурсы?

- Получаете ли вы своевременное предупреждение о возникающей проблеме?

Новая технология внедряется прежде всего в наиболее рутинные процессы

бухгалтерской деятельности. Клиент дает определенное задание, такое как подготовка

регулярных отчетов по различным аспектам деятельности своей компании, например учет

кадров, начисление налогов и т. п. Такого рода работа может быть основным сервисом, но

не самым прибыльным. Задолго до появления компьютерных методов бухгалтеры делали

то же самое, но только, обрабатывая информацию вручную либо посылая данные в

специальные расчетные бюро. В настоящее время компьютеры имеются почти во всех

фирмах, занимающихся бухгалтерским учетом. Благодаря им примитивная работа по

обработке заданий клиентов становится более прибыльной. [6]

В настоящее время рынок программных продуктов предлагает широкий перечень

прикладных программ для автоматизации бухгалтерского дела. В последние годы

создаются разнообразные фирмы, предлагающие разработки в данном направлении. В

связи с этим возникают проблемы сертификации программ бухгалтерского учета на

соответствие их системе общепризнанных требований. Для целей отбора наиболее удачных


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

104

разработок проводятся конкурсы программ автоматизации бухгалтерского учета и аудита.

Чаще всего разработки по автоматизации бухгалтерского дела ведутся по трем

направлениям:

- комплексная автоматизация бухгалтерского учета для малого бизнеса;

- комплексная автоматизация крупных организаций;

- автоматизация отдельных участков учета.

Программные продукты, реализующие первое популярны. Они обязательно обеспечивают:

- ведение Книги учета хозяйственных операций и Главной книги;

- составление баланса;

- заполнение первичных бухгалтерских документов;

- формирование различных вторичных документов.

Эти программы предназначены для непрофессионального пользователя и не требуют

специального сопровождения. Программные системы второго класса представляют собой

функционально завершенное программное обеспечение автоматизированного рабочего

места по бухгалтерскому учету с многоуровневым аналитическим учетом. В условиях

крупной организации возникает необходимость в сетевых версиях программных

комплексов по автоматизации бухгалтерского учета, которые обеспечивали бы

одновременную работу различных специалистов с единой базой бухгалтерских данных.

Очень широко представлены на рынке программы, обеспечивающие автоматизацию

отдельных, участков учета - "Склад", "Зарплата", "Банк", "Учет основных средств" и т. д.

Они не решают проблем комплексной автоматизации бухгалтерского учета предприятия,

но облегчают труд бухгалтеров. В последнее время появились разработки нового класса,

обеспечивающие анализ хозяйственной деятельности и автоматизацию аудиторской

деятельности. Это направление имеет большие перспективы. Большой интерес к нему

проявляют банки, инвестиционные фонды, страховые компании. Очень интересным

является такое направление, как информационные справочные системы по бухгалтерскому

учету, аудиту, налогообложению. Автоматизированная программа ―1С:Бухгалтерия‖ в

последнее десятилетие стала, можно сказать, индустриальным стандартом в области

учѐтных решений. Естественно, что новая версия, ―1С:Бухгалтерия 8.0‖, вобрала в себя всѐ

лучшее, что было наработано за годы развития еѐ предшественниц. Программа создана на

технологической платформе нового поколения ―1С:Предприятие 8.0‖, обеспечивающей

высокую гибкость и настраиваемость, масштабируемость, производительность и

эргономичность прикладных решений, и предназначена для автоматизации ведения

бухгалтерского и налогового учѐта и подготовки обязательной (регламентированной)

отчѐтности в организациях. В ―1С:Бухгалтерии 8.0‖ сохранена методологическая

преемственность с ―1С:Бухгалтерией 7.7‖ — наиболее распространѐнной в Казахстане

системой автоматизации бухгалтерского учѐта. Вот основные преимущества новинки по

сравнению с предыдущей версией: 1. Реализована возможность ведения учѐта нескольких

организаций в единой информационной базе. Организации могут использовать общие

списки товаров, статей затрат, контрагентов и т. д. При этом для каждой возможно вести

учѐт по общей или упрощѐнной системе налогообложения в рамках одной и той же

информационной базы; 2. За счѐт введения отдельного плана счетов налогового учѐта стало

проще сопоставлять данные бухгалтерского и налогового учѐта; 3.Появление в

―1С:Бухгалтерии 8.0‖ партионного учѐта расширяет область применения типового

решения. Помимо способа оценки товарно-материальных запасов по средней

себестоимости становится возможным применение и таких способов, как ФИФО и

специфической идентификации, независимо для бухгалтерского и налогового учѐта и для

каждой организации; 4. Реализован опциональный аналитический учѐт по местам хранения

— количественный и количественно-суммовой; 5. В новой версии ―1С:Бухгалтерии 8.0‖

расширены возможности настройки типовых операций — средства группового ввода часто

используемых бухгалтерских проводок.;6. Современный эргономичный интерфейс


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

105

―1С:Бухгалтерии 8.0‖ делает доступными сервисные возможности ―1С:Предприятия 8.0‖

даже для небольших организаций. ―1С:Бухгалтерия‖ — универсальная программа

массового назначения для автоматизации бухгалтерского и налогового учѐта, а также для

подготовки форм обязательной (регламентированной) отчѐтности. [1]


1. 1С: Бухгалтерия 8 для Казахстана: Учебная версия. – М.: Фирма « 1 С», 2011. – 169 с.

2. Скала, В.И. Национальная система бухгалтерского учета в РК / В.И. Скала, Н.В. Скала,

Г.М. Нам. – Алматы: LEM, 2008. – 211 с.

3. Проскурина, В.П. Бухгалтерский учет от азов до баланса: практическое пособие / В.П.

Проскурина. – Алматы, 2009. – 198 с.

4. Нурсеитов, Э.О. Национальный бухгалтерский учет и МСФО / Э.О. Нурсеитов. –

Алматы:СоюзЭксперт ИНФО, 2010. – 211 с.

5. Назарова, В.Л. Бухгалтерский учет: учебное пособие / В.Л. Назарова; под ред.

С.С.Сатыбалдина . – Алматы: Алматы кітап баспасы, 2009.- 216 с.

6. Профессиональная разработка в системе 1С:Предприятие 8. – М., 2012. – 119 с.

Есентаева Г.Н., магистр,


БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕП БАҒДАРЛАМАСЫН АВТОМАТТАНДЫРУДЫ ЖҤЗЕГЕ

АСЫРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ МӘНІ

Тҥйін

«1С:Бухгалтерия» - бҧл қолданылу мҥмкіндігі кең спектрлі шағын кәсіпорындардан

бастап, ӛте ірі кәсіпорындарға дейін, ӛндірістік, ӛндірістік емес, қҧрылыс, сауда, әр тҥрлі

жҧмыс саласына бағытталған әмбебап бухгалтерлік бағдарлама.

Кілт сөздер: Бағдарламамен қамтамасыздандыру, автоматтандыру, бухгалтерлік

есеп, салық есебі, регламенттік есеп, 1С:Бухгалтерия.

Yesentayeva G.N., master,


Summary

«1С Accounting» is a universal accounting software, focused on a wide range of possible

applications - from small to very large enterprises, the various areas of activity- manufacturing,

non-manufacturing, construction and trade.

Keywords: Software, automation, accounting, fiscal accounting, 1C: accounting,

regulated reporting , integrated reporting, integrated system.

УДК 63 Кенбейлова Г.А., магистр, аға оқытушы,

Конакова Г.М. магистр, аға оқытушы,


ҚР АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ САЛАЛАРЫН БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ

ЖОЛДАРЫ

Аннотация

Елімізде ҧлттық экономика мен бизнесті дамыту, сондай-ақ отандық ӛнеркәсіп

салаларын жетілдіру және экономикалық басқару істерін жетілдіру мәселелері аса ҥлкен

маңызға ие.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

106

Кілт создер: Аграрлық сектор, қорлар, шаруашылық, индустриалды – инновация

Мемлекеттің экономикалық жетістігін анықтау ҥрдісінде еліміздің бәсекеге қабілетті

болуы мен оны әріқарай дамыту механизмдерін жетілдіру ісіне баса назар аударылады.

Ӛйткені ҧлттық шаруашылықтың экономикалық тиімділігін басқару жолдарын жетілдіру

Қазақстанның 2050 жылға дейінгі жоспарының негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.

Ең бастысы – экономиканың бәсекеге қабілетті моделін таңдау, басым салаларды анықтау,

бәсекеге қабілеттілік деңгейін арттыратын қолда бар экономикалық мҥмкіншіліктерді

анықтау, сондай-ақ сыртқы экономикалық бәсекеге қабілеттілік тҧрғысынан бәсекелестік

байланыстарды дамытуға әсер ететін механизмдер мен факторларды анықтау жӛніндегі

мәселелер туралы сӛз қозғалады.

Тәуелсіздік алған жылдары Қазақстан Республикасы экономиканы қай бағытта

дамыту қажет деген сауалға тірелгені белгілі. Әрине, осыдан он жеті жыл бҧрын

социалистік даму ҥрдісінде болып келген Қазақстан ҥшін АҚШ немесе Жапония сияқты

дамыған ел экономикасы ҥлгісін кӛшіру мҥмкін емес еді. Ол кезде Малайзия сияқты

дамушы елдің мысалын зерттеу біздің экономика ҥшін анағҧрлым қолайлы болатын.

Алайда, қазір Қазақстан экономикасы дамудың екінші сатысынан ҥшінші сатысына –

инновациялық даму бағытына бет бҧруда. Осыған орай, мысал ретінде елде қабылданып,

іске асырылып жатқан индустриалды-инновациялық дамуды жеделдету стратегиясын

айтуға болады. Ал инновациялық дамуда біз ҥшін аса пайдалы болатын ҥлгі - әлемнің ең

озық елдерінің экономикалық даму ҥлгілері. Ӛйткені дәл осы елдер - әлем бойынша ғылым

мен технологияны дамытуға ӛкімет тарапынан аса мән беретін мемлекеттер [1].

Қазақстан экономикасы дамуындағы ерекшеліктер мен әлемдік тәжірибеге жасалған

талдау мемлекеттің бәсекеге қабілетті экономиканы басқарудағы басты бағыттары

келесілер болуы керектігін кӛрсетті:

1. экономиканы реттеу тетіктері мен инфрақҧрылымды дамыту;

2. ӛндірістің ғылыми-техникалық және инновациялық мҥмкіндіктерін қҧру;

3. тиімді басқару жҥйесін қҧру;

4. ғылыми сыйымдылығы мол салалар мен қызмет кӛрсету салаларының дамуын

ынталандыру;

5. адами капиталды дамыту мен тиімді пайдалану.

Қазақстанның индустриалды - инновациялық даму бағдарламасында кӛрсетілген

міндеттерді іске асыру ҥшін оның басым салаларын анықтап, жетекші елдердің сала

экономикасын модернизациялаудағы жетістіктерін ескере отырып, жетілдіру қажет.

Отандық экономиканың алдында тҧрған басты міндет шикізаттық бағдарды бәсекеге тӛтеп

бере алатын, жоғары сапалы нақты дайын ӛнім алу бағдарына аудару. Сондықтан да

кәсіпорындардың ӛздерін сапалық жетілдіру шаралары орын алуы тиіс. Қазақстан

экономикасының ең басты салаларының бірі – ауылшаруашылығы. Қазақстанның әртҥрлі

климаттық жағдайлардың болуы тҥрлі дәнді - дақылдар мен мал шаруашылығын дамытуға

ӛте қолайлы. Аграрлық сектор қашан да Қазақстан қоғамының экономикалық және

қоғамдық - саяси тҧрақтылығының анықтаушы факторы болып келді және болып келеді.

Ол - Қазақстан халық шаруашылығының анағҧрлым бәсекеге қабілетті салаларының бірі.

Бәсекеге қабілеттілік бойынша, Портердің «ромб» моделіне сҥйенсек, ондағы жағдайлық

факторлар тобына кіретін арнайы факторлар тҧрақты инвестицияларды меңзейді. Олардың

ӛнімін қайталау мҥмкін емес, дәл осы артықшылық бәсекедегі басымдықты анықтайды. Ал

оны басқарудың ең тиімді тетігі ретінде – кластерлік әдісті қарастыруға болады. Кластерлік

әдісті іске асыру елдің тҧрақты экономикалық ӛсу траекториясына шығуына мҥмкіндік

береді [1].

Қазақстан ауыл шаруашылығының ӛзіне тән ерекшелігі дамыған елдердегідей, оған

қызмет кӛрсету ҥшін арнайы ҧлттық қаржы жҥйесін қҧруды қажет етеді. Бҧл мәселеде де

экономиканы қаржыландырудың тиімді де мҥмкін жолы ретінде автормен жапондық ҥлгі


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

107

қарастырылады. Сонымен қатар агроӛнеркәсіптік ӛндірісті қолдау және дамыту

мақсатындағы қаржының шоғырлануын алдын - ала қарастырған жӛн. Олар ауыл

шаруашылық ғылымын дамытуға, кадрларды даярлауға, асыл тҧқымды мал шаруашылығы

мен элиталық тҧқым шаруашылығына қолдау кӛрсетуге, топырақ қҧнарлылығын

арттыруға, ӛндіріске дотациялар беру мен ауыл шаруашылық ӛнімдерінің кейбір тҥрлерін

ӛндіруге бағытталуы тиіс. Бҧл бағыттардағы қаржыландыруларды ҥкіметаралық келісімдер

негізінде орын алатын халықаралық гранттар мен резервтік қорларды тарту арқылы іске

асырған ӛте пайдалы. Елдегі қабылданған индустриалды - инновациялық даму стратегиясы

аясында ҧлттық экономиканы инновациялық даму траекториясына тҥсіруде жапон

тәжірибесінен шағын экономиканы қалыптастыру ҥдерісін қолға алу ҧсынылады.

Ол экономиканың жаңа секторына мемлекет тарапынан қолдау кӛрсету, яғни олар -

бюджеттік қаражаттарды тікелей қажеттілігіне орай қорларға бӛлу, ықтимал

шығындарының ӛтемақысын қамтамасыз ете отырып, коммерциялық банктің несиелеріне

кепілдіктер беру; сақтандыру қорларын, («тәуекелдік қорларын») қҧру, мемлекеттік және

жеке меншік аралас қолдау қорларын қҧру.

Қазақстан экономикасындағы басты кемшіліктер осыған келіп соғады. Бізде шағын

ӛнеркәсіп индустриясы нашар дамыған, дайын ӛнімдерді сырттан тасымалдаймыз. Яғни,

аталған саланы дамытпайынша, экономиканы диверсификациялау мҥмкін емес. Мәселен,

егер де қазақстандық кәсіпкерлер мал шаруашылығымен айналысатын болса, онда дәл сол

малдың ӛнімін ӛзі қайта ӛңдеуге тырысса: еті, сҥті, жҥні, терісі сондай-ақ олардың жем-

суын да ӛздері қамтамасыз етсе, яғни егін егумен де ӛздері айналысса, олардың шығыны аз

да пайдасы кӛп болар еді. Немесе, малдың бір ғана ӛнімі – оның сҥтін қайта ӛңдеу арқылы

одан май, ірімшік, қаймақ, қҧрт, қымыз, шҧбат және т.б. жасаса, одан шығатын қосалқы

ӛнімдерден шаруашылықтың келесі бір тҥрін, мәселен, қҧс шаруашылығымен айналысуға

болады. Яғни, ірімшік, одан бӛлінетін сары су сияқты сҥт қосалқы ӛнімдерін жем ретінде

пайдаланып, экологиялық таза әрі ӛсімі мол қҧс ӛнімін алуға болады.

Бҧндағы логика дәл мҧнай ӛндірісіне сай келеді. Мҧнай ӛндіруден шығатын қосалқы

ӛнімдерді мҧнай-химия саласында қалай ӛңдеуге болса, дәл сол сияқты ешбір шығын

болмайды, қалдықтар қалмайды. Тіпті, кәсіпкер емей-ақ кез-келген ауыл тҧрғыны осындай

шаруашылық жҥргізетін болса, онда ол ӛзін толықтай азық-тҥлікпен қамтамасыз еткен

болар еді. Бҧнымен қоса бау-бақша ӛнімі ӛз алдына... Бҧндай қосалқы шаруашылықты қоса

дамыту Ресей, Беларусь елдерінде ерекше маңызға ие болып отыр. Қысқаша қайырғанда,

Қазақстан экономикасын диверсификациялауды «қалдықсыз ауыл шаруашылығы

ӛнімдерін ӛндіруге негіздеу қажет». Қазақстан экономикасының болашағы зор

салаларының бірі ретінде қой шаруашылығы ҧсынылады. Ӛйткені бҧл саланың қазақ

жерінде тамыры тереңге жайылған. Ӛкінішке орай, оған мемлекет тарапынан қажетті

деңгейде кӛңіл бӛлініп отырған жоқ. Қазақстан ӛңірлерінің барлығына тән климаттық

жағдайға ең бейім мал тҥрі – қой. Ӛздігімен кӛбейеді. Оның еті, терісі, жҥні, сҥті, тіпті,

сҥйектері, мҥйіздері, тҧяқтарының ӛздерін ӛңдеп, пайдалануға болады. Ҧлттық нақыштағы

ҥлкен сҧранысқа ие болатын, бәсекеге қабілетті ӛнім кӛзі бола алады. Қой шаруашылығы

саласын дамытудың артықшылығы ол табиғи шикізаттар – мҧнай, тҥрлі-тҥсті металдар,

минералды ресурстар сияқты шектеулі емес. Орны әрқашан ӛздігімен толып отырады.

Дамыған елдер тәжірибелері негізінде мал шаруашылығын дамыту бойынша кооперативтік

басқару нысанын жетілдіру, ғылым мен технология негізінде селекцияны дамыту, мал

азығы мен малды ӛсіріп бағатын орындарды, сондай-ақ жалпы ауыл шаруашылық

ӛнімдерін сақтайтын орындарды жоғары технологиялық қҧралдармен жабдықтау,

ветеринарияны дамыту ҧсынылады.

Қазақстан Республикасы ҥшін экономикалық тҧрғыда бәсекеге барынша қабілетті

болу аса ӛзекті мәселе. Осы тҧрғыда ҧлттық экономика мен бизнесті дамыту, сондай-ақ

отандық ӛнеркәсіп салаларын жетілдіру, экономикалық басқару істерін жетілдіру

мәселелері аса ҥлкен маңызға ие болады. Экономиканың бәсекеге қабілетті болуы ҥшін


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

108

М.Портердің тҧжырымына сай, табиғи, адами ресурстарды тиімді пайдалану шеберлігі

еңбек ӛнімділігінің тиімділігіне әкеледі. Ал еңбек ӛнімділігінің тиімділігі бәсекеге

қабілеттілікті анықтайтын бірден-бір кӛрсеткіш. Аталған іс-шараларды жҥзеге асыру

оларды толыққанды талдаудан ӛткізуді талап етеді [2].

Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Әлемнің бәсекеге барынша қабілетті елу елі қатарынан ҥміткер мемлекеттердің

экономикалық индикаторларын бағалау // Әл-Фараби атындағы Қазақ Ҧлттық

Университетінің хабаршысы (экономика сериясы). - Алматы: Қазақ университеті, 2008. - №

6

2. Об одном методе экономического анализа // Экономика и статистика, (ежеквартальный

научно-информационный журнал). Астана, 2013. - №1

Кенбейлова Г.А., магистр, старший преподаватель,

Конакова Г.М. магистр, старший преподаватель,


ПУТИ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ УПРАВЛЕНИЯ ОТРАСЛЯМИ

СЕЛЬСКОГО ХОЗЯЙСТВА РК

Резюме

В условиях глобализации становление конкурентоспособной национальной

экономики является главным признаком экономической состоятельности государства. В

свою очередь, повышение конкурентоспособности экономики требует проведения реформ

и постоянного совершенствования механизмов управления.

Подобный подход в изучении проблем повышения экономической эффективности

управления народным хозяйством ставит новые задачи. Прежде всего, речь идет о выборе

конкурентоспособной модели экономики; о приоритетных отраслях, имеющих

соотвествующий потенциал для повышения конкурентоспособности; о выявлении

факторов и элементов, воздействующих на степень развития конкурентных отношений.

Ключевые слова: Аграрный сектор, запасы, хозяйство, индустриальная – инновация

Kenbeilova G.A., master, senior teacher,

Konakova G.M., master, senior teacher,


WAYS TO IMPROVE MANAGEMENT SECTORS OF THE ECONOMY OF

KAZAKHSTAN

Summary

In recognition of the economic viability of the state focuses on the formation and

development of a competitive national economy. Improving the competitiveness of the economy

can not be achieved without the use of mechanisms that accelerate the reform and improvement of

management. Such an approach to the problems raising the economic efficiency of management

poses new challenges.

Keywords: Agrarian sector, stock, economy, industrial innovation


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

109

УДК 63 Кенбейлова Г.А.

магистр, аға оқытушы,


АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫ ҦЙЫМДАРЫНДАҒЫ ҚОРЛАР ЕСЕБІ МЕН

БАҚЫЛАУЫН ЖЕТІЛДІРУ

Аннотация

Қазақстанның әлемдік экономикаға дендеп енуі отандық кәсіпорындар мен

ҧйымдардың қаржылық есептіліктерінің сапалылығы мен шынайылығы мәселелерін

кӛтеруде. Сондықтан бухгалтерлік есеп пен есептілікті дамытуға арналған тҧжырымдамада

қаржылық есептіліктің сапасын кӛтеру келешек мақсаттардың негізгі бағыты ретінде

танылуда.

Кілт сөздер: Қор, бақылау, бухгалтерлік есеп, шоттар, өндірістік қорлар.

Есептің ерекше ролі материалдық қорларды ҥнемдеудің бар ӛндірістік резервтерін

дҧрыс және жедел анықтаудан тҧрады. Бҧл резервтерді пайдалану ӛнімнің ӛзіндік қҧнын

тӛмендету мен пайданы ӛсіруді қамтамасыз етеді. Есеп материалдық қорлардың

пайдалануын жоспарлауды жақсартуға ықпал етуі тиіс, пайдаланылған қорлардың қҧнын

ӛндірістік шығындарға дҧрыс жатқызу мен дҧрыс есептен шығаруды қамтамасыз етуі тиіс.

Осыған байланысты материалдық қорлардың есебін жетілдіру және оның жеделдігін

жоғарылату ӛзекті қажеттілік болып табылады. Ауыл шаруашылығы ҧйымдарында

ӛнеркәсіп ҧйымдарымен салыстырғанда, айналым қорларының ҥлес салмағы кӛп. Бҧл

ӛндірістің, әртҥрлі материалдық ресурстарды дайындау мен тҧтынудың мезгілдігімен

байланысты.

Қазіргі таңда «1С» фирмасымен «Бухгалтерлік есеп. Ауыл шаруашылық кәсіпорын»

бағдарламасы жасалған. Бҧл жерде жем, отын, тыңайтқыштар есебі ҥшін арнайы анықтама

пайдаланылады. Натуралды кӛрсеткіштерді есепке алу ҥшін ҥш ӛлшем бірлігі

қарастырылған. Сонымен қатар бағдарламада арнайы ауыл шаруашылық есептіліктері бар -

«Жемдер шығысы», «Малдар қозғалысы» және басқалар. Қазіргі уақытта материалдық

қорлар есебін жеңілдетудің бір мысалы, жемдер сапасының есебі сияқты арнайы

мақсаттарды орындайтын қажетті кез келген бағдарламалық ӛнімді алуға болады.

Шаруашылықтардың кӛпшілігінде техникалық база (компьтерлер) бар, олар толық

пайдаланылмайды. Бҧл жердегі жалғыз проблема - есепті компьютерлендірудің маңызын

тҥсіну және персоналдарды оқыту.

Материалдық қорлар біржолғы тҧтыну қорларының сипатында (негізгі және кӛмекші

материалдар, отын, ыдыс - ӛнімнің қҧрамдас бӛлігі болғанда) және бірте-бірте тҧтыну

сипатында болуы мҥмкін. Олардың қҧрамына негізінен еңбек заттары кіреді, бір бӛлігін

ғана еңбек қҧралдары қҧрайды деп тҧжырымдауға болады (1 сурет)

Ескерту – әдебиет кӛздерінің негізінде автор қҧрастырған

1 сурет - Қорларды пайдалану бағыттары

Материалды болып табылмайтын, бірақ әлі дайын ӛнім болып рәсімделмеген қорлар

есепте ерекше орын алады. Бҧл ӛндірістің барлық фазасынан ӛтпеген ӛз ӛндірісіндегі

жартылай фабрикаттар мен аяқталмаған ӛндіріс.

Материалдық қорлардың жіктелуі әртҥрлі нормативті қҧжаттарда тҥрлі дәрежеде

келтірілген: Шоттардың жҧмыс жоспарында, бухгалтерлік есептілікті жҥргізу тәртібі

бойынша, қорлар есебіне арналған арнайы стандарттарда (ХҚЕС2,ҚЕҦС1), жіктелу

шамамен кӛрсетілген: материалдық ӛндірістік қорларға шикізат пен материалдар, дайын

ӛнім, тауарлар жатады. Осы проблеманы кешенді тҥрде қарастырып, айтылған ескертулерді

есепке ала отырып, біз материалдар есебі мен бақылаудың тӛрт негізгі мақсаттарын жеке


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

110

атап кӛрсетуді ҧсынамыз: қҧқықтық, экономикалық, бақылау және басқару. Қҧқықтық

мақсаты, әрбір ҧйым басқа экономикалық субъектілерден толық тәуелсіз болмайды және

олармен белгілі шаруашылық қарым-қатынаста болады дегенге негізделген.

Басты экономикалық мақсат – басқару шешімдерін қабылдау ҥшін ішкі

пайдаланушыларға (басшылар, қҧрылтайшылар, мҥлік иелері) және сыртқы

пайдаланушыларға (кредиторлар, инвесторлар және т.б) қажет ҧйым активтерінің, соның

ішінде қорлардың, бары мен пайдаланылуы туралы толық және шынайы ақпаратты

қалыптастыру

Бақылау мақсаты - материалдық қорлардың бары мен қозғалысы жӛніндегі

шаруашылық операцияларды жҥзеге асырудың заңдылығын, тиімділігін және олардың

белгіленген нормалар мен сметаларға сәйкес пайдаланылуын анықтайтын, бақылау

процедураларынан тҧрады.

Басқару мақсаты – ең алдымен, бірқалыпты қызмет ету жағдайында ҧйымның

қаржылық тҧрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталған. Нарық экономикасы жағдайында

экономикалық субъектінің қызмет ету мақсаты пайда табу болып табылады. Сондықтан,

басшылардың басқару қызметі, бір жағынан ҧйымның тҧрақты жағдайын қалыптастыру

мен ҧстап тҧруға, екінші жағынан, ӛндірістік ресурстарды пайдаланудың тиімділігін

арттыруға, бағытталған. Осы екі бағыт та ҧйымның материалдық ӛндірістік қорларымен

тікелей байланысты.Қазіргі уақытта бҧл ӛндірістің тӛмендеуінің, кәсіпорынның тӛлем

қабілеттілігінің тӛмендігінің және олардың банкроттығының негізгі себептерінің бірі

[2].Бухгалтерлік есеп жҥйесін реформалаудың басты мақсаты - нақты экономикалық ортада

бухгалтерлік есеп жҥйесінің ӛзіне тиісті қызметтерін кезекпен, пайдалы, тиімді және

ҧтымды орындау ҥшін қолайлы жағдай жасаудан тҧрады. Ол ҥшін қазақстандық

бухгалтерлік есеп жҥйесінің әлемде жалпы қабылданған бухгалтерлік есеп жҥргізу

кӛзқарастарына қарама қайшы болмауын қамтамасыз ету қажет.

Қазіргі таңдағы Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есепті реформалау

мақсаттары келесіден тҧрады :

- пайдаланушыларды пайдалы ақпаратпен қамтамасыз ететін есеп пен есептіліктің

стандарттар жҥйесін қҧру;

- Қазақсатандағы бухгалтерлік есепті халықаралық деңгейдегі стандарттар

ҥйлесімінің негізгі тенденцияларымен байланысын қамтамасыз ету;

- Бухгалтерлік есептің реформаланған моделін енгізуде ҧйымдарға әдістемелік кӛмек

кӛрсету.

Қазіргі таңдағы бухгалтерлік есеп жҥйесінің ХҚЕС және ҚЕҦС қолдануы

жағдайында, ауыл шаруашылығы ҧйымдары шағын кәсіпкерлік субъектілері ретінде және

ауыл шаруашылығы ӛнімін ӛндіруші кәсіпорындар ретінде есептіліктерін ҚЕҦС №1 –не

сәйкес ҧйымдастыруға қҧқылы. ҚЕҦС №1 сәйкес қорлар келесідей жіктеледі:

- қайта сату ҥшін сатып алынған және сақталудағы тауарлар;

- қайта сатуға арналған мҥліктер (жер, ғимарат, кӛлік қҧралдары);

- ӛндірілген және сатуға арналған дайын ӛнім;

- ӛнім ӛндіруге және ӛндірісті қамтамасыз ету ҥшін арналған шикізат пен

материалдар;

- аяқталмаған ӛндіріс;

- ӛзге де кӛмекші қорлар.

Біздің ойымызша бҧл анықтама – ауыл шаруашылығы ӛндірісінің ерекшелігін

ескермеген. Бҧл нормативті қҧжатқа сәйкес, ҧйым ішінде ӛндірілетін қорлардың кӛп бӛлігі

(жем-шӛп және ӛз ӛндірісіндегі тҧқымдық материалдар, табиғи тыңайтқыштар)

материалдық ӛндірістік қорлар қорлар қҧрамына кірмей қалады, себебі бҧл нормативті

қҧжатта дайын ӛнімді пайдаланудың бір ғана бағыты кӛрсетілген – ол ӛнімді сату [3].

Сонымен қатар материалдық ӛндірістік қорлар қҧрамында қорлардың элементтері – дайын

ӛнім мен тауарлар жеке аталып, оларға анықтама берілген. Ал ауыл шаруашылығы


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

111

ӛндірісіндегі негізгі элемент – меншікті қорлар ескерусіз қалған. Біздің ойымызша,

экономикалық ақпаратты пайдаланушыларда материалдық ӛндірістік қорлардың осы

бӛлігіне бірегей кӛзқарасты қалыптастыру ҥшін ӛндірістік қорларға, яғни ӛндірістік қорлар

- ҧйым балансының активінде кӛрініс табатын, экономикалық субъектінің меншігі болып

табылатын, сатып алынған, ӛндірілген, басқа да кӛздерден алынған, ҧйымның басқару және

басқа да қажеттіліктері ҥшін бір ӛндірістік кезең барысында пайдаланылатын; ӛзінің табиғи

және сапалық кӛрсеткіштерін ӛзгертетін немесе ӛзгертпейтін материалдық қҧралдар мен

еңбек заттары. Бҧл анықтамада, біз қорлардың экономикалық және бухгалтерлік

мағынасын біріктіруге тырыстық. Қорлардың экономикалық мағынасы – қҧрамына еңбек

заттарымен қатар еңбек қҧралдары да кіретіндігінде. Еңбек қҧралдары бҧл жерде ӛз қҧнын

дайын ӛнімге бірте-бірте аудару қасиетін жоғалтады. Ал қорлардың бухгалтерлік мағынасы

мҥліктік иелікке басымдылық берумен кеңітілген сияқты.

Қорлардың орташа ӛзіндік қҧнын анықтау ҥшін нақты есепті кезең бір ай деп

белгілеу қорлар есебінің басқару қызметін шектейді. Мысалы ірі ӛндірістік кәсіпорындарда

ӛндіріске жҧмсалатын және басқа да қажеттіліктерге пайдаланылатын қорлардың орташа

ӛзіндік қҧнын анықтау қажеттілігі бір айдан қысқа мерзімде туындауы мҥмкін, ал шағын

кәсіпкерлік субъектілері ай сайын баланс қҧруға міндетті емес, яғни оларға

материалдардың орташа ӛзіндік қҧнын тоқсанына бір рет есептеуге болады. Осыдан,

орташа ӛзіндік қҧнды нақты айына бір рет есептеу кезеңділігінің орнына қажетті есепті

кезеңді пайдаланған дҧрыс.

Есепті жетілдіру бағыттарының бірі болып оны компьютерлік жҥйелерді пайдаланудың

кӛмегімен тиімді жҥргізу. Басқару тиімділігін кӛтеру ҥшін материалдық ресурстарды

басқаруды жетілдіру қажет. Тәжірибе кӛрсеткендей шамадан тыс қорларды ең тӛменгі

қысқартудың ӛзі біршама қаржылық ресурстарды босатуға және тҧрақты пайда алуға

мҥмкіндік береді. Бірақ ӛнім шығарудың ҥлкен номенклатурасымен, кӛп мӛлшерде

әртҥрлі шикізаттарды пайдалану қажет болған жағдайда, қорлар деңгейін тиімді мӛлшерде

жасауға қатысты мақсаттарды шешу қиындайды. Бҧл жерде материалдық ресурстар

қозғалысының нақты және жедел есебін жолға қоюға мҥмкінідік беретін компьютерлік

жҥйелер кӛп кӛмек береді.Қазіргі кезде материалдық қорлар бойынша есеп, басқару және

бақылау жҧмыстарын жеделдетуге мҥмкіндік беретін кӛптеген компьютерлік

бағдарламалар жасалған. Мысалы ӛндірістегі материалдар есебін ҧйымдастыру бойынша

олар лимитті-жинақтама карталарын, қорлар қозғалысы бойынша қҧжаттарды, есептен

шығару актілерін, ӛндірістік есептерді қҧруға мҥмкіндік береді. Бҧл жҥйелерде ӛндіріске

қорларды жіберуде сандық және қҧндық мӛлшерлерді бақылау жҥзеге асырылған.

Қорлар есебін ҧйымдастыруда шаруашылықтың еңбек қҧралдары болып табылатын

шаруашылық қҧралдарының есебі ерекше маңызға ие. Активтердің бҧл тҥрі пайдалану

мерзіміне байланысты екіге бӛлінген - бір бӛлігі негізгі қҧралдар қҧрамына кіруі тиіс, ал

екіншісі ӛндірістік қорлар қҧрамына кіреді. Қандай қҧралдарды қай шоттарда есепке алу

керек екендігі туралы шешімді, ҧйым қызметінің сипаты мен шарттарына байланысты,

ҧйым басшысы қабылдайды. Бҧл шешім ҧйымның есеп саясатында бекітіледі.

Айналымдағы мҥліктер қҧрамына кіретін шаруашылық қҧралдарының есебі мен

бақылауын нақты дҧрыс ҧйымдастыру ҥшін:

- қоймаларда сақталуы мен пайдалану барысында дҧрыс жақсы жағдайды қамтамасыз ету

қажет.

- сақтау мен пайдалану орындарында жедел қабылдау, жіберу және нақты барын тексеру

мҥмкіндігін қамтамасыз ететін тәртіппен орналастыру қажет;

- қабылдау, сақтау, жіберу, операцияларды дҧрыс және уақытылы рәсімдеу ҥшін жауапты

тҧлғаларды анықтау, жауапты тҧлғалармен материалдық жауапкершілігі туралы жазбаша

келісім-шарт жасау;

- шаруашылық қҧралдарын алу, ӛндіріске жіберу және есептен шығару бойынша есеп

қҧжаттарына қол қою қҧқығы бар қызметті тҧлғаларды белгіленген тәртіппен бекіту;


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

112

- шаруашылық қҧралдарының қозғалысы бойынша операцияларды рәсімдеу тәртібін

қҧжат айналымында анықтап белгілеу;

- қоймалардағы және қолданыстағы шаруашылық қҧралдарын тҥгендеудің мезімдерін

анықтау [4].

Сонымен қатар, ҧйымның есеп саясатында шаруашылық қҧралдарының қҧнын есептен

шығару мерзімі туралы мәселе ашып қарастырылуы қажет. Бҧл топтағы ӛндірістік

қорлардың қҧнын есептен шығару мерзімі болып, бір жағынан қолданысқа жіберу сәті

саналуы мҥмкін, ал екінші жағынан, активтің қызмет ету мерзімінің аяқталған, есептен

шығарылған уақыты болуы мҥмкін. Экономикалық кӛзқарастан бҧл жерде бірінші нҧсқаны

пайдаланған дҧрыс, себебі қолданысқа жіберілген шаруашылық қҧралдардың қҧны бірден

дайын ӛнімге кеткен материалдық шығындар қҧрамына кіреді. Дайын ӛнімді сатқаннан

кейін, қолданыстағы шаруашылық қҧралдарын, олардың қызмет ету мерзімі бітпей тҧрып

жаңа қҧралдармен алмастыру мҥмкіндігі туындайды. Екінші нҧсқаға қарағанда, бҧл жерде

қорларды тиімді пайдалануға мҥмкіндік беретін, олардың айналым қарқыны ӛседі. Бірақ,

біздің ойымызша, бірінші нҧсқаның бір кемшілігі бар – ол қолданысқа жіберілген және сол

сәтте есептен шығарылған шаруашылық қҧралдарына бақылаудың жеткіліксіздігі.


1.Қазақстан Республикасы. Заңдар. Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы. –

Алматы, 2007. - №234- ІІІ.

2.Қаржылық есептің халықаралық стандарттары. – Алматы, 2002. – 59 б.

3.Бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспары. – Алматы, 2008. – 62 б.

4.Международные стандарты финансовой отчетности: Пер. полного официального текста

МСФО принятых в ЕС. – М., 2008. – 50 с.

Кенбейлова Г.А.



УЛУЧШЕНИЕ КОНТРОЛЯ И УЧЕТА ФОНДОВ СЕЛЬСКО-ХОЗЯЙСТВЕННЫХ

ОРГАНИЗАЦИЙ

Резюме

В данной статье рассматривается система бухгалтерского учета и контроля запасов и

их использования сельскохозяйственными организациями.

Ключевые слова: запасы, контроль, бухгалтерский учет, счета, производственные

запасы

Kenbeilova G.A., master, senior teacher,


DEVELOPMENT OF ACCOUNT AND CONTROL OF AGRICULTURAL

ORGANIZATION RESOURCES

Summary

This article is studying theoretical and practical problems of book keeping and the control

of financially industrial stocks over the agricultural organizations; development and a

substantiation of the basic directions and concrete recommendations of perfection of the account

and the control of stocks.

Keywords: stock, monitoring, accounting, accounts, productive reserves


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

113

УДК 336.13

Лекеров Е.Б.

старший преподаватель,


ГОСУДАРСТВЕННЫЕ МЕТОДЫ РЕГУЛИРОВАНИЯ СОЦИАЛЬНО-

ЭКОНОМИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ РЕГИОНА: МЕХАНИЗМ, ИНСТРУМЕНТЫ

Аннотация

Современная система государственного регулирования социальных и экономических

процессов представляет собой сложный механизм, каждый из компонентов которого имеет

конкретное действие, направленное на достижение государством поставленных целей. В то

же время он работает как целостная система и служит инструментом реализации

социально-экономической политики.

Ключевые слова: регулирование, стратегические цели, ресурсы.

Вмешательство государства в экономику преследует определенные цели. Как правило,

оно корректирует те «несовершенства», которые присущи рыночному механизму и с

которыми он сам либо справиться не в состоянии, либо это решение неэффективно.

Государство берет на себя ответственность за создание равных условий для соперничества

предпринимателей, для эффективной конкуренции, за ограничение власти монополий. Оно

также заботится о производстве достаточного количества общественных товаров и услуг,

так как рыночный механизм не в состоянии должным образом удовлетворять коллективные

потребности людей. Участие государства в экономической жизни диктуется еще и тем, что

рынок не обеспечивает социально справедливое распределение дохода. Государству

надлежит заботиться об инвалидах, малоимущих, стариках. Ему также принадлежит сфера

фундаментальных научных разработок. Это необходимо, потому что для

предпринимателей это очень рискованно, чрезвычайно дорого и, как правило, не приносит

быстрых доходов. Поскольку рынок не гарантирует право на труд, государству приходится

регулировать рынок труда, принимать меры по сокращению безработицы. В целом

государство реализует политические и социально-экономические принципы данного

сообщества граждан. Оно активно участвует в формировании макроэкономических

рыночных процессов.

Регионоведы чаще всего выделяют в составе cоциально-экономический потенциале

региона следующие основные структурные блоки (по содержательному наполнению):

1. Природно-ресурсный потенциал.

2. Население как субъект материального производства и потребления, социально-

политической и духовной жизни.

3. Производственно-экономические ресурсы, составляющие материально-

техническую базу производственной и непроизводственной сфер, товарную продукцию,

производство услуг в отраслевом и территориальном разрезе.

4. Организационно-управленческий блок. В него входят сложившаяся в регионе

организационная структура, а также методы управления социально-экономическими

процессами; основные направления региональной политики. Причем речь идет не только о

системе регионального управления, но и о взаимоотношениях с органами власти по

вертикали, т.е. отношения с федеральными структурами и с органами местного

самоуправления.

5. Геополитический потенциал, который отражает положение в системе

межрегиональных, межгосударственных и мировых экономических, хозяйственных и

социально-политических связей и коммуникационных систем.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

114

Совершенствование управления развитием регионов оказалось в какой-то степени

переломным в реализации программ рыночных преобразований, особенно в решении

финансовых проблем. Главная корректировка курса реформ - усиление государственного

регулирования всех социально-экономических процессов. Причем, как справедливо

считают многие экономисты-рыночники, «значение системы государственного

регулирования территориального развития по мере расширения сферы рыночных

отношений будет усиливаться». Основой социально-экономического развития регионов,

несомненно, является региональный воспроизводственный процесс, который определяется,

с одной стороны, как подсистемы общественного воспроизводства, а с другой - интеграция

единичных воспроизводственных процессов на уровне предприятия, что формирует

условия для комплексного развития экономики региона. К региональным

воспроизводственным циклам относятся: воспроизводство трудовых ресурсов; финансово-

кредитных и денежных ресурсов; инвестиционно-строительного процесса;

продовольственных ресурсов; природных ресурсов, производственных услуг; социально-

бытовых услуг, услуг рыночной инфраструктуры, информации и знаний.

Завершить характеристику самых различных аспектов регионального развития можно

словами: государство будет сильным и крепким, если сильными, экономически развитыми,

политически стабильными будут ее регионы, а будет сильным государство, будет

нормальная жизнь в регионах. Любая политика - это цели и задачи, преследуемые и

решаемые людьми в связи с их конкретными интересами, а также методы, средства и

институты, с помощью которых данные интересы формируются, отстаиваются и

защищаются.

Государственным регулированием развития региона можно считать такую систему

намерений и действий, которая реализует интересы государства в отношении регионов и

внутренние интересы самих регионов методами и способами, учитывающими природу

современных региональных процессов, и которая осуществляет все это преимущественно в

структуре меж- и внутрирегиональных связей.

Региональная политика - это целостное и самодостаточное звено политической

основы общества, без которого последнее, а также каждый человек в отдельности и

природная среда могут лишь случайно и без гарантированного успеха существовать на

каждой конкретной территории, оставаясь «наедине» с государством, его экономической,

внешней, внутренней и иной политикой. Всякое регулирование хорошо настолько,

насколько удается поддерживать баланс различных интересов. Региональная политика - не

исключение. Она в той мере эффективна, в какой достигнут и стабилизирован компромисс

между региональными интересами государства и местными интересами самих регионов.

Итогом государственного регулирования социально-экономического развития

регионов должна быть устойчивость, стабильность меж- и внутрирегиональных

отношений. Ведущим, жизненно важным интересом Казахстана ныне стало недопущение

необратимой территориальной дезинтеграции государства.

Главным же интересом каждого региона - блокирование необратимого распада сферы,

сбалансированность социальных, экономических, природо-ресурсных и иных отношений;

обеспечение на этой основе стабильного и согласованного развития всех элементов

локализованной сферы, соответствующего потребностям человека, общества и природы.

При этом подразумевается, что кроме общеэкономического, общесоциального и иного

общего потенциала есть мощный внутрирегиональный потенциал, который можно

реализовать исключительно на местном уровне - и это одна из первейших задач

региональной политики и самих регионов, и государства.

Региональная политика, намечаемая и проводимая самими регионами, - это то, что

должно делаться для согласованного и взаимно неразрушающего развития всех элементов

пространственно локализованной сферы на конкретной территории и с учетом местных


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

115

условий. Государственная региональная политика призвана обеспечить дееспособность

региональной политики на местах.

Объект региональной политики - взаимосвязи и отношения между регионами.

Главный региональный интерес Казахстана в настоящее время должен быть осознан

как минимизация негативных проявлений территориальной дезинтеграции на уровне

регионов, как поддержка местных преобразований, как создание условий для того, чтобы

каждый регион максимально использовал свой внутренний потенциал и во все меньшей

мере претендовал на скудные возможности государственной помощи. Местные интересы

определяются обеспечением полнокровного и сбалансированного существования на данной

территории человека, общества и природы, гарантирование их согласованного

воспроизводства на базе задействования ресурсов и полномочий, государственно

признаваемых местными. Фундаментальными методами региональной политики можно

считать разъяснение ее содержания, смысла и практической пользы для всех без

исключения сторон, согласительно-договорные процедуры с развернутым закреплением

условий, обеспечивающих интересы регионального развития, формирование

соответствующей правовой базы.

Только с сознанием общественной необходимости региональной политики, с ее

разработкой и реализацией появится возможность к решению проблем:

- начавшееся хозяйственное обособление регионов;

- региональная суверенизация и конфронтация в отношениях региональных структур

власти и управления с общегосударственными;

- формирование собственной региональной ресурсной базы социально-

экономического развития;

- экологическая стабильность и другие условия устойчивого развития регионов

- выделение и функционирование регионов со специфическими статусами

(свободные экономические зоны, национальные охраняемые территории, зоны

экологического бедствия и т.п.) и др.

Стратегическими целями программы социально-экономического развития любого

региона Казахстана, в основном, являются:

- обеспечение стабильного и сбалансированного развития экономики региона на

основе наиболее эффективного использования его ресурсного потенциала, в том числе

рационального природопользования;

- законодательное обеспечение программы развития региона на основе гармоничной

системы (по горизонтали и вертикали) законодательных региональных актов,

дополняющих и конкретизирующих (для условий региона) государственное

законодательство, учитывающих требования международных инвестиционных институтов;

- структурная перестройка организационно-производственной инфраструктуры

региона (в соответствии с требованиями глобализации мировой экономики и интеграции

информационных, финансовых и организационных технологий), достаточной для

реализации целевых региональных проектов и программ (основу которых составят проекты

бюджетообразующих предприятий);

- оптимизация использования регионального и республиканского бюджетов,

территориального размещения и развития производительных сил региона,

административно-территориального деления региона на уровне районов с учетом наличия

ресурсного потенциала, обеспечивающего самостоятельное эффективное развитие;

- обеспечение экономической и экологической безопасности и соблюдение

финансовых интересов регионов;

- повышение уровня социальной защищенности населения;

- создание эффективной организационной инфраструктуры программы, способной

представлять интересы региона ;


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

116

- создание эффективного регионального, межрегионального и международного

инструментария реализации региональных программ на основе привлечения значительных

дополнительных инвестиционных ресурсов в мероприятия программы, региональные

проекты;

- формирование экономической основы местного самоуправления и бюджетного

централизма. Программа социально-экономического развития региона должна состоять из

двух основных блоков:

Стратегические цели и приоритеты социально-экономического развития региона на

долгосрочную перспективу (пятнадцать-тридцать лет). Программа социально-

экономического развития региона на очередной плановый период (три года), которая и

утверждается Правительством Республики Казахстан в виде целевой региональной

программы.

Реализация такого подхода позволит:

- обеспечить преемственность исполнительной и законодательных региональных

властей в региональной политике по развитию экономики региона;

- вынести из законодательных актов положения о стратегических интересах регионов,

имеющих принципиально-методологическое значение (уставы регионов), гармонизировав

(приведя в соответствие) региональное экономическое и инвестиционное законодательство;

- гибко подходить к формулированию экономических и социальных приоритетов

региона, основываясь на историческом опыте развития региона и адаптации их к

конкретным этапам развития регионального социально-экономического планирования.

Для каждого региона, как к концептуальному подходу к разработке, так и методам,

механизмам реализации программ социально-экономического развития, необходим

индивидуальный подход. Методики создания таких индивидуальных экономических

механизмов могут, да и должны, иметь общие закономерности, подходы и механизмы

формирования, основанные на эффективном опыте, общеэкономической ситуации в

государстве и регионе. Проведение региональной политики невозможно без формирования

системы государственных организационно-финансовых институтов, отвечающих за

отдельные направления реализации Стратегии социально-экономического развития

регионов Казахстана. Другим инструментом регионального развития стали целевые

программы. направленные на решение задачи стимулирования социально-экономического

развития (например, обеспечение ускоренного экономического роста в геостратегически

важных регионах страны) и направленные на решение задачи обеспечения воспроизводства

ресурсов развития (в том числе, на решение проблем кризисных территории.


1. Назарбаев, Н.А. Казахстан-2030. Процветание, безопасность и улучшение

благосостояния всех казахстанцев / Н.А. Назарбаев // Послание Президента страны

народу Казахстана. - Алматы: Білім, 1997. – С. 2-4.

2. Курманбаева, Г.А. Экономика Казахстана в 21 веке: монография / Г.А. Курманбаева. –

Алматы: Казахстанский институт стратегических исследований при Президенте РК, 2009. -

482 с.

3. Сагиндыков, Е.Н. Стратегическое планирование трудового потенциала региона на

основе концепции человеческого развития / Е.Н. Сагиндыков. – Алматы, 2001. – 415 с.

4. Конкурентая стратегия развития Актюбинской области до 2015 года. - Актобе, 2007. – 84

с.

5. Тургель, И.Д. Региональная экономика и управление / И.Д. Тургель. - М.: 2003. – 157 с.

6. Социально-экономическое развитие г. Актобе: Отчет Всемирного Банка "Достижение

конкурентоспособности, сохранение конкурентоспособности: задача управления нефтяным

бумом в Казахстане". – Актобе, 2009. – 24 с.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

117

7. Гаврилов, А.И. Региональная экономика и управление / А.И. Гаврилов. - М., 2005. – 197

с.

8. Республика Казахстан. Указ. О Стратегии индустриально-инновационного развития

Республики Казахстан на 2003-2015 годы. – Астана, 2003.

9. Республика Казахстан. Указ. О Стратегии территориального развития Республики

Казахстан до 2015 года. – Астана, 2006.

10. Назарбаев, Н.А. Стратегия вхождения Казахстана в число пятидесяти наиболее

конкурентоспособных стран мира. Послание Президента РК народу Казахстана / Н.А.

Назарбаев // Казахстанская правда. –Астана, 2006. – № 7. – С. 7-10.

11. Мамыров, Н.К. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана

(теория, опыт, проблемы) / Н.К. Мамыров, Ж. Ихданов. - Алматы: Экономика, 1998.- 209 с.

12. Мамыров, Н.К. Экономика Казахстана на пороге ХХ1 века / Н.К. Мамыров. – Алматы:

Экономика, 1999. - 247 с.

Лекеров Е.Б.

аға оқытушы,


АЙМАҚ ДАМУЫН ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ РЕТТЕУДІҢ

МЕМЛЕКЕТТІК ӘДІСІ

Тҥйін

Әлеуметтік және экономикалық ҥдірісті мемлекеттік реттеудің қазіргі әлҥйесінің

механизмі курделі:әрбір компонент мемлекет қойған мақсатқа әлетуге бағытталған нақты

әрекетке. Сондай –ақ ол біртҧтас әлҥйе ретінде жумыс істеп, әлеуметтік- экономикалық

саясаттың жҥзеге асуына қызмет етеді.

Кілт сөздер: реттеу, стратегиялық мақсат, ресурстар.

Lekerov Y.B.

senior teacher,


STATE CONTROL METHOD OF SOCIOECONOMIC DEVELOPMENT OF REGION:

MECHANISM, INSTRUMENTS

Summary

The modern system of state regulation of social and economic processes is a complex

mechanism, each component of which has a specific action aimed at achieving government

objectives. At the same time, he works as a complete system and serves as a tool for implementing

social and economic policies.

Keywords: regulation, strategic objectives, resources.

УДК 338.43

Мусашева Г.

2-курс магистранты,


АГРОӚНЕРКӘСІП КЕШЕНІН ТҦРАҚТЫ ДАМЫТУ – АХУАЛДЫ КӚТЕРУДІҢ

НЕГІЗГІ ФАКТОРЛАРЫНЫҢ БІРІ

Аннотация

Бҧл мақалада агроӛнеркәсіп кешенін тҧрақты дамытудың маңыздылығы және оған

әсер ететін факторлар туралы айтылған. «Агробинес-2020», «Жасыл экономика»


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

118

бағдарламаларының бағыттары негізінде ауыл шаруашылығын дамыту жолдары

баяндалған.

Кілт сөздер: даму, бизнес, ауылшаруашылық, фактор.

Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырға кҥрделі ӛзгерістермен аяқ басты. Жиырма

жылдан астам уақытта еліміздің тәуелсіздігімен қатар жҥргізіліп келе жатқан саяси және

экономикалық реформалардың маңыздылығы мен қолданбалылығына тоқталар кӛз жетті.

Бҧл мәселенің ӛзектілігі әлемдік қауымдастықта еліміздің нарықтық бағытта дамушы ел

деп тануымен арта тҥсті. Себебі, Елбасы Н.Ә.Назарбаев атап кӛрсеткеніндей,

«Мемлекетіміз әлем таныған, алдыңғы қатарлы елдер қатарына қосылуы тиіс.

Агроӛнеркәсіп кешені ел экономикасына жоғары табыс әкелетін ең маңызды сала болуы

қажет».

Қазақстанның халық шаруашылығының ең негізгі маңызды саласы – ауыл

шаруашылығы болып табылады. Оның маңыздылығы – ең алдымен халықты азық-тҥлік

ӛнімдерімен, ал ӛңдеуші ӛнеркәсіпті қажетті ауыл шаруашылық шикізатымен қамтамасыз

ету. Еліміздің аграрлық секторы ҥлкен экспорттық мҥмкіндіктерге және инновациялар

енгізу ҥшін жоғары әлеуетке ие. Азық-тҥлікке деген қажеттілік әлемде жыл сайын ӛсе

беретін болады. Сондықтан да бізге бҧл мҥмкіндікті жіберіп алуға болмайды [1]. Әрине,

мемлекет ауыл шаруашылығына орасан зор кӛмек кӛрсетіп отыр. Елімізде ӛндірілген ауыл

шаруашылығы ӛнімдерінің бәсекелестік қабілеттілігі болу ҥшін аграрлық саланың тҧрақты

дамуын қамтамасыз ету қажет. Ауылшаруашылығының тҧрақты дамуы саланың ӛзіне

тікелей экономикалық әсер етеді; агроӛнеркәсіп кешеніне – жанама, ал АӚК – мен

байланысты салаларға мультипликативті әсер береді.

Аграрлық ӛндірісті тҧрақты дамыту кӛп қырлы жҧмыс және оның әртҥрлі факторлары

бар. Оның ішіндегі негізгілері – табиғи, материалдық-техникалық, ғылыми-аграрлық

зерттеулерін дамыту деңгейлері және экономикалық факторлар.Ауыл шаруашылығын

тҧрақты дамытудың факторлар жҥйесі негізін, ең алдымен жер ресурстары қҧрайды. У.

Петти айтқандай, жер – бар байлықтың ӛлшемі. Ол тек сапалық қасиеттерімен ерекшеленіп

қана қоймай, сонымен бірге оның материалдық негізі болып табылады [2]. Жер табиғи

ресурс және негізгі ӛндіріс қҧралы ретінде басқа да табиғи – биологиялық факторлармен

ӛзара сәйкестікте пайдаланылады. Жерді басқа ресурстарға қарағанда қайта қалпына

келтіру қиын, сондықтан оны тиімді пайдалану қажет.

Ауыл шаруашылығы ӛндірісін тҧрақты дамыту факторларының бірі – саланы

техникалық қҧрал-жабдықтармен қамтамасыз ету.Жаңа аграрлық қатынастардың дамуы

оған сай келетін материалдық-техникалық негізді қажет етеді. Оны қалыптастыру ҥшін

ауыл шаруашылығына шетелдік инвестицияны тарту мен «ноу-хау» негізінде прогрессивті

технологияны енгізу арқылы қҧрылымдық ӛзгерістерді жҥзеге асыру керек.Елбасымыз

«Азық-тҥлік ӛндірісі елімізді дамытудың басты факторына айналып келеді. 2050 жылға

қарай әлемде халық саны 9 миллиардқа дейін ӛседі, ол ауыл шаруашылығы ӛнімдерін

ӛндіруді екі есеге арттыруды қажет ететін болады. Қазақстанның, орасан кең алқаптарды

қоса алғанда, сол орынды иеленуге барлық мҥмкіндігі бар. Бҧл ретте, ауыл шаруашылығы

жаңа технологиялардың кӛмегінсіз одан әрі дами алмайды. Ғылымның бар кҥшін

пайдалану керек, тек сонда ғана біз ауыл шаруашылығы саласында ілгерілей аламыз...» -

деп атап ӛтті.[3]

Аграрлық саланың техникалық, агрономиялық, зоотехникалық, ветеринарлық білікті

мамандарсыз тҧрақты және тиімді дамуы мҥмкін емес. Ауыл шаруашылығын нарық

жағдайында тиімді қызмет ете алатын жоғары білікті мамандар мен қамтамасыз ету ҥшін

агроӛнеркәсіптік кешені мамандарынан қҧрылған аграрлық білім орталықтарын ашу, ауыл

шаруашылығы мамандықтарын оқытатын оқу орындарын кӛбейту қажет.Бҧл жағдай

әлеуметтік салаға ғылым және экологиялық салаға қатысты мәселелерді мемлекет

деңгейінде шешуді қажет етеді. Демек, мемлекеттік реттеуді әлеуметтік шектеулер мен


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

119

тҧрақты дамуды ынталандыратын қосымша тетік ретінде қарастыратын нарықтық

шаруашылыққа негізделген әлеуметтік – экономикалық жҥйе ғана тҧрақты дами алады.

Елбасы Н.Ә.Назарбаев жыл сайынғы Жолдауларында ауыл шаруашылық ӛндірісін

дамыту мәселесін ескерусіз қалдырған емес. Биылғы Жолдауында да Қазақстанның

әлемдегі ең дамыған 30 елдің қатарына кіру тҧжырымдамасының басым бағыттарының бірі

ретінде осы аграрлық секторды атап ӛтті.Қазақстанның агроӛнеркәсіп кешенін

инновациялық бағытқа тҥсіру маңызды. Бҧл – біздің дәстҥрлі саламыз. Азық-тҥлікке деген

қажеттілік арта береді. Бҧл секторға инвестиция кӛбірек салынады. Сондықтан бҥгінгі

фермерлер тек уақытша әрі ауа райына байланысты кездейсоқ жетістіктерді малданып

қалмай, ӛндірістің ӛсімі жӛнінде ойлануға тиіс. Жаһандық ауыл шаруашылығы ӛндірісінде

бәсеке ӛсе беретін болады. Жермен жҧмыс істейтіндер, ең алдымен, жаңа технологияларды

енгізіп, ӛнімділікті ҥздіксіз арттыратындар, жҧмысын әлемдік стандарттар негізінде

жҥргізетіндер болуы керек.

Болашақ – аграрлық секторда, әсіресе, шағын және орта бизнес тҥріндегі жаңа ӛңдеу

кәсіпорындары желісін қҧруда. Бҧл тҧста біз бизнесті несие арқылы қолдауға тиіспіз.

Фермерлер ҧзақмерзімді қаржыландыру мен ӛткізу нарықтарына делдалсыз, тікелей шыға

алатын болуға тиіс. Ауыл ӛндірушілерінің қарыздарын кепілдендіру және сақтандырудың

тиімді жҥйесін қҧру да ӛзекті мәселе. [4]

Сонымен қатар, «Агробизнес – 2020» бағдарламасы ауылшаруашылығын дамытудың

жаңа арнасы болғаны белгілі. Еліміздің аграрлық саласын дамытуға арналған аса маңызды

қҧжаттың қабылдануы, әрине, бҧл саланың кӛрігін қыздырып, жҧмысын жандандыра

тҥсуге зор ықпалы болары сӛзсіз. Себебі, алдағы 8 жылға жоспарланған бағдарлама ауыл

шаруашылығының жаңа тынысын аша тҥсер ауқымды шараларды қамтып отыр.

Бағдарлама негізінен, АӚК субъектілерін субсидиялау арқылы ауыл шаруашылығын

мемлекеттік қолдау кӛлемін арттыруға, қарыздарды қайта қаржыландыру және

қҧрылымдауға, қаржы жағдайын сауықтыруға, агроӛнеркәсіптік кешен ҥшін тауарлар,

жҧмыстар мен қызмет кӛрсетулерге қолжетімділікті арттыруға, карантиндік және ерекше

қауіпті зиянды организмдер таралуының қауіптілігі коэффициентін тӛмендетуге, АӚК

субъектілерін қамтамасыз етудің мемлекеттік жҥйелерін дамытуға, сонымен қатар, саланы

мемлекеттік реттеу жҥйесінің тиімділігін арттыруға бағытталды [5].

Аграрлық ӛндірісті дамытудың тағы бір факторы – «жасыл экономикаға» кӛшу.

«Жасыл экономикаға» кӛшу жӛніндегі қабылданған тҧжырымдамаға сәйкес, 2030 жылға

қарай егіс алқаптарының 15 пайызы суды ҥнемдеу технологияларына кӛшірілетін болады.

Біз аграрлық ғылымды дамытып, сынақтық аграрлық-инновациялық кластерлер қҧруымыз

қажет. Уақыт кӛшінен қалмай, табиғи азық-тҥлік ӛндірумен қатар қҧрғақшылыққа тӛзімді

гендік-модификацияланған ӛнімдер ӛндірісін де жҥргізу маңызды. Оның маңыздылығын

«Жасыл экономиканың» негізгі басым міндеттерінен кӛруге болады. Олар

тӛмендегідей :

1. ресурстарды (су, жер, биологиялық және басқа) пайдалану мен оларды басқару

тиімділігін арттыру;

2. қолда бар инфрақҧрылымды жаңғыртып, жаңаларын салу;

3. қоршаған ортаға қысымды жҧмсартудың рентабельдік жолы арқылы халықтың

әл-ауқаты мен қоршаған ортаның сапасын арттыру;

4. ҧлттық қауіпсіздікті, соның ішінде су қауіпсіздігін арттыру болып табылады. [6]

Ақтӛбе облысы тҧрғысынан алатын болсақ, аймақта АӚК (агроӛнеркәсіптік кешен) 5

бағытқа бӛлінген:

1) Дәнді дақылдар – 440 шаруашылық етуші субъект, олардың 11 элеваторы, 13

диірмені, 55 наубайханасы бар. Аса ірі компаниялары «Рамазан» ЖШС, «Степное» ЖШС,

«Ново-Альджанский мелькокомбинаты» ЖШС.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

120

2) Ет – 109 шаруашылық, олардың 11 мал сою цехы және 13 шҧжық жасау цехы бар.

Аса ірі компаниялар «Тандем W» ЖШС, «Айбек» ЖШС, Бестамақ мал шаруашылығы

кешені.

3) Сҥт – 52 шаруашылық, олардың 10 сҥт зауыты мен сҥт цехы бар, бҧл

кәсіпорындарға «Айс» ЖШС, «Мартук сҥт»ЖШС, «АйсФуд Ақтӛбе» ЖШС жатады.

4) Кӛкӛніс – 162 шаруашылық, олардың 45 кӛкӛніс сақтау қоймасы бар. Негізгілері

«Пригородное», «Огородник» КХ, «Садик» КХ.

5) Ӛсімдік майы – 36 шаруашылық. Аса ірі кәсіпорындар «Туркуаз Эдибл Ойл

Индастрин» ЖШС. [7]

Ақтӛбе облысының агроӛнеркәсіп кешенін тиімді дамыту, ауыл шаруашылық

ӛнімдерінің экспортын ҧлғайту негізінде халықтың азық-тҥлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету

басты мақсат болып табылады және бҧл мақсат бойынша нәтижелі жҧмыстар

жҥргізілуде.Атап айтсақ, ағымдағы жылы аймақтың аграрлық секторына 9,2 млрд.теңге

бағытталды. Оның ішінде 2,9 млрд.теңге субсидия бӛлінді және алдыңғы жылмен

салыстырғанда 1,1 есеге артты, оның ішінде ӛсімдік шаруашылығын дамытуға - 616,2

млн.теңге, мал шаруашылығын дамытуға 2,3 млрд. теңге субсидия бӛлінді.

Елбасының тапсырмасын орындау мақсатында егіс алқаптары қҧрылымын

әртараптандыру (диверсификация) жҥзеге асырылуда. 2013 жылы 2012 жылмен

салыстырғанда бидайдың ҥлесі 69,7 мың гектарға немесе 15,4 % азайтылып, мал азығы

дақылдары 21,7 мың гектарға немесе 25,2% артты.

Ақтӛбе облысында ауыл шаруашылығын дамыту мақсатында «сыбаға»

бағдарламасы бойынша 2016 жылы 16 мың тонна (25%) шет елге ет экспортталу қажет

деп міндет қойылды. Осы бағдарлама шеңберінде облыста ӛткен ҥш жыл ішінде 322

фермерлік шаруашылықтарда 11000бас сиыр және етті бағыттағы асыл тҧқымды бҧқалар

сатып алынды. Отандық қазақтың ақбас және әулиекӛл тҧқымды ірі қара мал әлеуетіне

кӛңіл бӛлінуде. Сҥт ӛндірісінде индустрияландыру картасы шеңберінде қуаттылығы

жылына 11500 тонналық сҥт шығаратын «Айс», «Анди» және «Болат ЛТД» ЖШС-нің

жобалары іске асырылуда [8]. Әрине, бҧл бағыттағы жҧмыстар әлі де жалғасын табады.

Сонымен тҥйіндей келе, аграрлық саланың тҧрақты даму себептері жерге жеке

меншіктің болуы немесе болмауы емес, ауыл шаруашылығы ӛндірісінің тиімділігін

арттыруға бағытталған шаралар жиынтығын қамтамасыз ету. Ол ҥшін ең алдымен ауыл

еңбеккерлеріне шаруашылық жҥргізудің нарықтық әдістерін меңгеруге және ғылыми-

техникалық прогресс жетістіктерін қолдануға жағдай жасау. Демек, ауыл шаруашылығы

ӛндірістің, жалпы аграрлық сектордың тҧрақты дамуы ӛзара байланысты факторлар жҥйесі

болғанда ғана мҥмкін болады: жер ресурстарын тиімді пайдалану, ӛркениетті аграрлы

қатынастар, алдыңғы қатарлы материалдық-техникалық негіз, білікті мамандар, ауыл

еңбеккерлерінің жақсартуға әлеуметтік-экономикалық жағдайы және мемлекеттік қолдау.


1. Назарбаев, Н.Ә. Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту / Н.Ә. Назарбаев // Қазақстан

дамуының басты бағыты Қазақстан Халқына Жолдауы. - Ақтӛбе, 2012. – Б. 1-7.

2. Шеденов, Ӛ.Қ. Жалпы экономикалық теория / Ӛ.Қ. Шеденов, Е.Н. Сағындықов, Б.А.

Жҥнісов, У.С. Байжомартов, Б.И. Комягин. – Ақтӛбе, 2004. – 159 б.

3. Назарбаев, Н.Ә. Қазақстан жолы-2050: бір мақсат, бір мҥдде, бір болашақ / Н.Ә.

Назарбаев // Қазақстан Халқына Жолдауы. - Ақтӛбе, 2014. – Б. 3-5.

4. «Агробизнес - 2020» бағдарламасы // ҚР Ҥкіметінің 2013 жылғы 18 ақпандағы № 151

қаулысы. – Астана, 2013. – Б. 10-15.

5. «Жасыл экономика» бағдарламасы // ҚР Ҥкіметінің 2013 жылғы 31 шілдедегі № 750

қаулысы. – Астана, 2013. – Б. 20-26.

6. Ақтӛбе қаласының ҧзақ мерзімді дамыту стратегиясы. – Ақтӛбе, 2010. – 36 б.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

121

7. Мҧхамбетов, А.Б. Ақтӛбе облысының 2013 жылғы әлеуметтік-экономикалық даму

қорытындылары және 2014 жылға арналған міндеттері туралы есебінің тезистері / А.Б.

Мҧхамбетов - Ақтӛбе, 2014.

Мусашева Г.



РАЗВИТИЕ АГРОПРОМЫШЛЕННОГО КОМПЛЕКСА КАК ОСНОВНОЙ ФАКТОР

УЛУЧШЕНИЯ ПОЛОЖЕНИЯ

Резюме

В этой статье дается описание факторов постоянного развития агропромышленного

комплекса. Указаны пути развития сельского хозяйства, которые основываются на

основных направлениях программ «Агробизнес – 2020» и «Зеленая экономика».

Ключевые слова: развитие, бизнес, сельское хозяйство, фактор

Musasheva G.

Master student,


DEVELOPMENT OF AGRICULTURAL COMPLEX AS ONE OF THE MAIN FACTORS

OF RAISING CONDITIONS

Summary

There was given a description of factors of constant development of agroindustrial

complex in this article. There were indicated the ways of agriculture which are based onthe main

programs as «Agribusiness - 2020» and «Green economy».

Keywords: development, agriculture, factor

Исмагулова Р.А.


ОСНОВНЫЕ ФИНАНСОВО-ЭКОНОМИЧЕСКИЕ МЕРЫ ПО ОБЕСПЕЧЕНИЮ

СТАБИЛЬНОСТИ КУРСА НАЦИОНАЛЬНОЙ ВАЛЮТЫ

Аннотация

Денежно-кредитная и валютная политика и денежно-кредитное и валютное

регулирование экономики будут способствовать сохранению стабильности финансового и

валютного рынка, дальнейшему развитию страхового рынка, рынка ценных бумаг и

укреплению банковской системы, созданию условий для дальнейшего роста кредитования

банками реального сектора экономики, а также совершенствованию накопительной

пенсионной системы.

Ключевые слова: валюта, обменный курс, резервная норма, валютный рынок,

страховой рынок, рынок ценных бумаг.

Национальный банк продает или покупает валюту, чтобы влиять на обменный курс

тенге или покрывает разницу между спросом и предложением, чтобы оставить его на

прежнем уровне. Это методы прямого воздействия НБРК на валютный курс. Однако, когда

отток капитала становится очень большим, валютные резервы Национального банка, в

УДК 336.14 Бухарбаев Ш.М., к.э.н., доцент,т,


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

122

случае его стремления поддержать стабильный курс национальной валюты, быстро

истощаются. Тогда НБРК может применить косвенные меры воздействия на валютный

курс, основными из которых являются изменение резервной нормы и учетной ставки.

Резервная норма - часть банковских депозитов, которые коммерческие банки не

имеют права использовать для осуществления своих операций. Регулируя ее монетарные

власти увеличивают или уменьшают совокупную денежную массу в стране, что, в свою

очередь, уменьшает или повышает валютный курс.При увеличении Национальным банком

резервной нормы коммерческие банки вынуждены снизить кредитную эмиссию. Рост

резервной нормы заставляет коммерческие банки сократить текущие счета и направить

часть средств для повышения резервов. Это вызовет рост процентов по кредитам и, как

следствие, уменьшение денежной массы в стране и увеличение курса национальной

валюты. Соответственно, когда НБРК снижает резервную норму - это увеличивает

денежную массу и понижает курс национальной валюты.

Аналогично действует механизм изменения учетной ставки. Учетная ставка - это

процент по ссудам, которые представляет Национальный банк коммерческим банкам. Ее

рост снижает желание коммерческих банков получить кредиты и тем уменьшает денежное

предложение в стране, а понижение увеличивает и то, и, соответственно другое.

Утечка валюты по каналам международных услуг вызывается, прежде всего, очень

большими расходами в связи с поездками казахстанских граждан за границу - по линии

туризма, на отдых и лечение, с деловыми целями и пр. Свободный выезд за рубеж

практически без каких-либо валютных ограничений - это, конечно, существенное благо.

Однако проблема заключается в том, что валютные средства, уходящие при этом из страны,

отнюдь не компенсируются расходами иностранцев, приезжающих в Казахстан [1].

Поведение рынка обмена иностранной валюты зависит от предложения и спроса на

валюты. В соответствии с системой фиксированных курсов или плавающими курсами, с

помощью которых Национальный банк желает сохранить курс обмена на определенном

уровне, положительный полный поток валюты будет повышать уровень резервов

иностранной валюты, потому что предложение иностранной валюты в стране будет

превышать спрос. И наоборот, отрицательный полный поток валюты будет снижать

уровень резервов иностранной валюты, потому что спрос иностранной валюты в стране

будет превышать предложение. В соответствии с системой свободно плавающих обменных

курсов, положительный полный поток валюты будет вести к увеличению стоимости

обменного курса страны (то есть падению внутренней цены на единицу иностранной

валюты), а отрицательный полный поток валюты будет вести к обесцениванию обменного

курса страны (то есть увеличению внутренней цены на единицу иностранной валюты).

Применение теории платежного баланса и частично теории политики регулирования

платежного баланса как при фиксированном, так и при гибком курсах обмена находится

под влиянием различных подходов, воздействующих на уровень резервов иностранной

валюты в случае дефицита платежного баланса и, восполнения потери резервов в случае

профицита платежного баланса, или политики дестабилизации. Поэтому мы должны

обращать внимание на рынок обмена иностранной валюты, факторы, влияющие на спрос и

предложение иностранной валюты и условия, влияющие на стабильность рынка при

изменении цены обмена иностранной валюты внутри страны.

Стратегическими целями денежно-кредитной и валютной политики являются

обеспечение внешней и внутренней сбалансированности в экономике, пути достижения

которого представлены на рисунке 1 [2].


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

123

Рисунок 1 - Стратегические цели денежно-кредитной и валютной политики

Для осуществления этих целей необходимо сохранить режим свободно плавающего

обменного курса тенге, который обуславливает колебания курса в зависимости от спроса и

предложения. Это будет способствовать развитию ценовой конкурентоспособности

казахстанских товаров на внешних рынках.

Анализируя состояние и перспективы платежного баланса Казахстана можно

выделить следующие моменты, которые характеризуют его особенную уязвимость

воздействию внешних факторов. Товарный экспорт Казахстана недостаточно

диверсифицирован и имеет четко выраженную сырьевую направленность. Основные статьи

казахстанского экспорта - нефть и газовый конденсат, природный газ, черные и цветные

металлы и зерно составляют более половины стоимостного объема экспорта, что

предопределяет сильную зависимость экспорта Казахстана от колебаний мировых цен на

товары экспортной номенклатуры [3].

Во избежание «голландской болезни» и сильной зависимости от снижения мировых

цен на сырьевые товары необходима диверсификация экспортного производства с

соответствующей государственной поддержкой. Денежно-кредитная и валютная политика

и денежно-кредитное и валютное регулирование экономики будет способствовать

сохранению стабильности финансового и валютного рынка, дальнейшему развитию

страхового рынка, рынка ценных бумаг и укреплению банковской системы, созданию

условий для дальнейшего роста кредитования банками реального сектора экономики, а

также совершенствованию накопительной пенсионной системы.

Список литературы: 1 .Правила регистрации валютных операций, связанных с движением капиталов, и открытия

счетов за границей. – Алматы, 2013. – 28 с.

2 .Челекбай, А.Д. Проблемы достижения внешней сбалансированности в экономике

Казахстана /А.Д.Челекбай // Вестник КазЭУ .- Алматы, 2013. - № 9. – С.10-17.

3 .Концепция развития финансового сектора Республики Казахстан на период до 2010 года.

– Алматы: НБРК, 2000. – 103 с.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

124


ҦЛТТЫҚ ВАЛЮТА КУРСЫН ТҦРАҚТАНДЫРУДЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ

БОЙЫНША НЕГІЗГІ ҚАРЖЫЛЫҚ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ШАРАЛАР

Тҥйін

Шетел валютасын айырбастау нарығының жағдайы валютаға ҧсыныс пен сҧранысқа

байланысты. Бекітілген бағаммен немесе ӛзгермелі бағамдар жҥйесіне сәйкес Ҧлттық Банк

белгілі бір деңгейде айырбас бағамын сақтауды қалайды.

Кілт сөздер: Валюта, аудару курсы, резервтік норма, валюта нарығы.

Bukharbayev Sh.M.

Candidate of economic Sciences,

Ismagulova R.A.


THE MAIN FINANCIAL AND ECONOMIC MEASURES IN INSURING THE

STABILITY OF THE NATIONAL CURRENCY

Summary

The behavior of the foreign exchange market depends on supply and demand for the

currency. In accordance with the system of fixed exchange rates or floating rates with which the

National Bank wants to keep the exchange rate at a certain level.

Keywords: The currency exchange rate, reserve ratio, the foreign exchange market,

insurance market, securities market.

УДК 331.5.024.5 Кубайдуллин С.С.,

преподаватель

Актюбинский университет им. С.Байшева

РЕГИОНАЛЬНЫЕ ОСОБЕННОСТИ ПОЛИТИКИ ЗАНЯТОСТИ НАСЕЛЕНИЯ

АКТЮБИНСКОЙ ОБЛАСТИ

Аннотация

Исследованы региональные особенности политики занятости населения,

эффективность управления занятостью. На основе статистических данных было

анализирован уровень безработицы за 2009-2013 годы. Были рассмотрены теоретические

основы проблемы безработицы и сделаны выводы.

Ключевые слова: безработица, рабочие места, инвестиция, макроэкономическая

нестабильность, диверсификация рабочих мест.

Управление занятостью осуществляется государственными и региональными органами

на основе анализа макро- и микроэкономических показателей социально-трудовой сферы и ее

главных параметров- рабочей силы и рабочих мест, особенно по их качественным показателям.

Критериями региональной классификации типов рабочих мест при их создании являются

социально-демографический состав населения- рабочие места инвалидов, молодежи, женщин

и т.п., отраслевая принадлежность рабочих мест и распределение их по категориям персонала-

Бухарбаев Ш.М., э.ғ.к., доцент,

Исмагулова Р.А.,


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

125

рабочие места для служащих, рабочих, учеников и т.д. В зависимости от специфики

производства и трудовой деятельности в инвестиционном проекте могут быть дополнительно

введены классификационные признаки рабочих мест- по степени экономической активности

(наемные работники и предприниматели), по номенклатуре выпускаемой продукции, виду

работ (общественные . сезонные), степени новизны производственного процесса.

Комплекс мероприятий по формированию прогрессивных и новых рабочих мест в

регионе, объединенных в модель инвестиционного стимулирования, включается в

инвестиционные программы для реализации следующих стратегий:

1. Расширение рынка рабочих мест с учетом региональных и отраслевых факторов.

2. Повышение инвестиционной активности в создании новых рабочих мест в сфере

малого предпринимательства и самозанятости, расширение секторов гибкого рынка труда,

создание благоприятного инвестиционного климата для отечественных и иностранных

инвесторов.

3. Сочетание действующих и новых рабочих мест по экономическому комплексу региона

в зависимости от демографической и профессионально-квалификационной структуры

населения.

4. Развитие системы формирования специализированных рабочих мест, направленной на

повышение материального положения работников и улучшение условий их труда при росте

объемов товаров и услуг и доходов регионального бюджета.

5. Повышение качества рабочей силы на основе развития непрерывного

профессионального образования.

Задача системы органов управления занятостью состоит в разработке и контроле за

реализацией свободного баланса рабочей силы и рабочих мест как инструмента управления

обеспеченностью рабочими местами региональной рабочей силы при ограничении приростов

маятниковой и внешней миграции.

Исходя из этих задач, в регионе создано управление координации занятости и

социальных программ. Осуществляются государственные программы «Занятость 2020»,

«Форсированного индустриального инновационного развития ФИИР» и т.д., главная цель

которых создание необходимых условий и благоприятной среды для развития экономики

региона.

В целях реализации Программы занятости 2020 в области проводится

целенаправленная работа. Эта программа работает по четырем направлениям: 1. «Обучение

и содействие в трудоустройстве самозанятого, безработного и малообеспеченного

населения», 2.«Содействие развитию предпринимательства на селе», 3.«Повышение

мобильности трудовых ресурсов», 4.«Развитие сельских населенных пунктов».

В карту индустриализации Казахстана вошли 68 проекта Актюбинской области на общую

сумму 631,5 млрд. тенге, с созданием 10,6 тыс. рабочих мест на период строительства и 9,9

тыс. рабочих мест на период эксплуатации. Основную долю проектов, конечно, составляют

в горнодобывающей отрасли, АПК, стройиндустрии и т.д. в период до 2015 года в рамках

Карты индустриализации страны предусматривается реализация еще целого ряда

индустриально-инновационных проектов, направленных на дальнейшую диверсификацию

экономики региона. Всего в первые 5 лет реализации Программы форсированного

индустриально-инновационного развития будет введено в строй более 80 объектов с общей

стоимостью свыше 1,0 трлн. тенге. В результате будет утроена продукция металлургии,

удвоена химическая отрасль, с соответственным увеличением экспорта металлургической и

химической продукции.

Благодаря таким государственным программам уровень безработицы из года в

год сокращается. Это можно проследить на диаграмме №1. Если уровень безработицы в 2009

году составил 6%, то в 2013 году составил 4,9%.(4)

Выделяются следующие ключевые проблемы на рынке труда Актюбинской области:


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

126

- несоответствие профессионально-квалификационной структуры спроса и предложения

рабочей силы;

- недостаточная адаптированность системы профессионального образования к

требованиям рынка труда;

- наличие значительного трудового потенциала в связи с неэффективной занятостью

населения;

- продолжающийся миграционный отток молодежи из сельских местностей в областной

центр;

- низкая конкурентоспособность на рынке труда отдельных социально-демографических

групп населения (молодежи, женщин, инвалидов, демобилизованных военнослужащих,

граждан предпенсионного возраста).

- увеличение числа молодежи, вступающей на рынок труда;

- напряженность на рынке труда сельской местности;

- слабая заинтересованность работодателей в повышении квалификации работающих

граждан и их переподготовке;

- наличие нелегальной трудовой миграции из сопредельных государств.

Ещѐ одна новая особенность современной политики занятости в Казахстане - новая

ориентация на активные формы занятости при оказании социальной помощи безработным.

Вместо денежной суммы в виде пособия по безработице, которая в последнее время

выдавалась далеко не каждому, человек получил реальную возможность устроится на

общественные работы или получить материальную помощь для самозанятости.

Общественные работы, как метод временной занятости экономически активного

населения настойчиво рекомендуется зарубежными экспертами из международных

организаций. Он имеет свои плюсы, поскольку вовлекает в общественное производство людей,

которые без такой работы могут окончательно выпасть из сферы общественного производства,

потерять навыки трудового образа жизни, начнут демонстрировать различные формы

девиантного поведения. Но с другой стороны - общественные работы - это временное решение

проблемы, которое не дает перспективы трудовой карьеры в какой-либо сфере деятельности, не

повышает квалификацию работника. Другими словами, сами по себе общественные работы

проблему безработицы не решают, а лишь отодвигают на будущее время.

Следовательно, проблема заключается в том, чтобы правильно организовать

направления общественных работ. Таким образом, результаты политики занятости на совре-

менном этапе характеризуются как положительными, так и отрицательными тенденциями.

Проведенный анализ экономических процессов в Актюбинской области и

соответствующих тенденций в занятости населения, а также государственной и региональной

политики в этой сфере позволяет сделать следующие выводы:

1. Можно сказать, что в регионе не осуществляется политика занятости в плане

совершенствования еѐ структуры (отраслевой — за счет возрастания доли передовых техноло-

гий, профессиональной — за счет увеличения удельного веса квалифицированного труда и

современных профессий, демографической - за счет адекватной спросу на труд подготовки

молодежи).

2. Среди реальных направлений политики занятости в регио¬не преобладает

ориентация на краткосрочные и формальные меры увеличения рабочих мест с помощью новых

программ без учета структуры спроса и предложения рабочей силы и при отсутствующей

системе мобильной переподготовки работни¬ков.

Для изменения сложившегося положения необходимо:

- установить средне - и долгосрочные приоритеты и пе¬рейти к прогнозированию спроса на

рабочую силу и ре¬гулированию профессиональной подготовки и перепод¬готовки на

среднесрочный период с учетом региональ¬ных особенностей спроса;


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

127

Диаграмма №1.

- создать систему профессиональной подготовки и переподготовки, повышения

квалификации по типу профессионально-технических училищ и территориальному принципу,

который позволит охватить молодежь и свободных работников по месту спроса. Подготовка

должна осуществляться на основе договорной формы с предприятиями города или населенного

пункта;

- расширить спектр профессиональной подготовки работников производственной и

непроизводственной сферы за счет освоения смежных и родственных видов профессий, т.е.

формирование специалистов широкого профиля, имеющих высокую трудовую мобильность;

- увеличить финансирование услуг профессиональной переподготовки;

- стимулировать появление новых рабочих мест в малых городах и сельской местности,

как за счет частного бизнеса, так и за счет государственных средств (например, восстановление

средних и малых предприятий с помощью средств, выделяемых на общественные работы).


1. Проблемы и тенденции человеческого развития: региональный аспект // Труд в

Казахстане. – Алматы, 2011. - №12. - С. 3-7.

2. Современная ситуация на рынке труда //Транзитная экономика.-Алматы, 2011.-№11. – С.

12-15.

3. Экономическая активность населения Казахстана. - Алматы: Агентство Республики

Казахстан по статистике, 2011. – 36 с.

4. Экономическая активность населения в Актюбинской области: Статистический

сборник. – Актобе, 2012. – 56 с.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

128

Кубайдуллин С.С.,

оқытушы,


АҚТӚБЕ ОБЛЫСЫ ХАЛҚЫН ЖҦМЫСПЕН ҚАМТУ САЯСАТЫНЫҢ ӚҢІРЛІК

ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Тҥйін

Жҧмыссыздықты басқару тиімділігі мен халықты жҧмыспен қамтудың аймақтық

ерекшеліктері зерттелді. Статистикалық міләметтердің негізінде 2009-20013 жылдар

арасындағы жҧмыссыздық деңгейі талданды. Жҧмыссыздық мәселерінің теориялық

негіздері берілді және қорытынды жасалынды.

Кілт сөздер: Жұмыссыздық, жұмыс орны, инвестиция, макроэкономикалық

тұрақсыздық, жұмыс орындарын диверсификациялау

Kubaidullin S.S.,

teacher,


REGIONAL FEATURES OF THE EMPLOYMENT POLICY OF AKTOBE

REGION

Summary

There is was researched regionally specialty policy of population employment, effectiveness

of employment management. On the basis of statistic information was analyzed the level of

unemployment for 2009-2013. There were given theoretical foundation of problem of

unemployment and there were made conclusions.

Keywords: unemployment of jobs, investing, macro economical instability, diversification

of jobs


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

129

«С.Бәйішев атындағы Ақтӛбе университетінің Хабаршысы» ғылыми журналына

(ҚР Акпарат министрлігі бҧқаралық ақпарат қҧралын есепке алу туралы 29.01.2004 ж.

№4645-Ж куәлігі берілген) қазақ, орыс және ағылшын тідерінде мақалалар

қабылданады. «С.Бәйішев атындағы Ақтӛбе университетінің Хабаршысы» ғылыми

журналы авторларына қойылатын талаптар: Журналға жарияланатын мақала дайындау алдында авторлардын келесі

ережелерді басшылыққа алуы-сҧралады: Авторлар жӛнінде мәлімет (аты-жӛні, ғылыми атагы, ғылыми дәрежесі, кызметі

немесе мамандығы, жҧмыс орны (уйым немесе мекеме атауы және орналасқан жері;

елінің атауы, мекен-жайы, телефоны, e-mail) ҥш тілде (қазақ, орыс, ағылшын) беріледі.

Ескерту. Автордыц аты-жөні атау септігінде қолданылады. ӘОЖ индексі 1 интервалдан соң ӘОЖ индексі кӛрсетіледі. ӘОЖ индексі жарияланатын мәлімет

такырыбыньң сол жағында бӛлек жолмен орналасады. Ескерту. ӘОЖ индексін

ГОСТ 7.90- 2007 сәйкес есептеп немесе кітапханадан білуге болады. Аннотация және кілт сӛздер Аннотация және кілт сӛздер ара қашықтығы 1 интервалмен ҥш тілде беріледі

(қазақ, орыс, ағылшын). Мәтін алдында аннотация мен кілт сӛздер жарияланатын

материал тілінде жазылады және әдебиеттер тізімінен кейін басқа екі тілде

орналастырылады. Мақаланы рәсімдеуге келесі талаптар қойылады: Мақала кӛлемі әдебиеттер тiзiмi, кесте, сурет, сурет жазбалары және

аннотациялармен қоса 5 беттен аспау керек. Баспаға басып шығарылған нҧсқасымен

толық сәйкес келетін электронды тҥрінде тапсыру керек. Файл атауы мақала

авторының тегімен кӛpceтiлeдi. Мақала бeттepi нӛмірленген болуы керек. Мәтін Word

бағдарламасының кез келген нҧсқасымен теріліп, CD, басқа да тасушы қҧралмен

жеткізіледі немесе электронды поштага жіберіледі. Мәтін А4 кағазына (210*297 мм) 14

пт кегльдегі Times New Roman әрпімен жоларалық 1 интервал қалдыра отырып

жазылады. Кесте, сурет, формулаларда символ және белгілерге тҥсініктеме мен болмауы

керек. Суреттер айкын әрі анык болуы тиіс. Мәтіндегі суреттер мен кестелерге

сілтемелер кӛрсетіліуі керек. Мәтінде формула саны минималды болуы керек.

Формулалар баспаға сәйкес (математикалық және химиялық формулалар ҥшін) болуы

тиіс. Кестенің тақырыбы: қойылып, бос бағандар болмауы тиіс. Шартты қысқартулар

мен символдарға тҥсініктеме қосымшада беріледі. Әдебиеттер тізімі жарияланатын материал мәтінінен кейін орналастырылады.

Әдебиеттер тізімі 20-дан кӛп болмауы керек. Мақалада сілтеме нӛмірлері әдебиеттер

тізіміндегі дерек кӛздердің реттік нӛмірлері бойынша қойылады. Мҧрағаттық

материалдар тізімге еңгізілмейді, оларға сілтеме мәтін ішінде жақшаға алу арқылы

реттеледі. Дереккӛз ретінде электронды ресурстарды қолданған жағдайда әдебиеттер

тізімінде библиографиялық жазба және ғаламтордағы толық желілік адресiнe сілтеме

пайдаланған кҥнімен берілгені жӛн. Ескерту. Мақала ГОСТ 7.1 - 2003-ке сәйкес рәсімделуі керек. «Библиографиялық

жазылым. Библиографиялық, сипаттама. Құрылымның жалпы талаптары мен

ережелері». Мақала мәтініндегі дереккөздерге сілтеме miк жақшаға алынады.

Бір нӛмірге бір автордың мақаласы 2-ден аспауы қажет. Мақалаға ҧйым

жетекшісінің қолы қойылған жолдама хаты мен пікірі жазылады. Баспаға тҥскен

барлық мақалаға пікір беріледі. Қажетті жағдайда толықтыру мен ӛзгертулер еңгізу

ҥшін мақала авторға қайтарылып беріледі. Баспа мақала мәтініне ӛзгеріс еңгізуге

қҧқылы.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

130

Жарияланымға мақалалар келесі мекен-жай бойынша қабылданады

030000, Ақтөбе қаласы, Ағ. Жұбановтар көшесі, 302 А. С.Бәйішев атындағы Ақтөбе

университеті. Тел.: 8(7132) 974081, e-mail: [email protected] (С.Бәйішев атындағы Ақтӛбе

университетінің Хабаршысы)

В научный журнал «Вестник Актюбинского университета им. С.Баишева»

(свидетельство о постановке на учет средства массовой информации №4645-Ж, выданный

Министерством информации Республики Казахстан от 29.01.2004 г.) принимаются статьи

на казахском, русском и английском языках.

Правила для публикации в журнал «Вестник Актюбинского университета

имени С.Баишева»

Редакционная коллегия просит авторов при подготовке статей для опубликования

в журнале руководствоваться следующими правилами в порядке расположения:

Сведения об авторах

Перед наименованием статьи указываются сведения об авторах: имя, отчество и

фамилия; ученое звание, ученая степень, должность или профессия, место работы

(наименование учреждения, организации, предприятия и место расположения;

наименование страны, домашний адрес, телефон, e-mail) приводят на трех языках

(казахский, русский, английский). Сведения об авторах излагаются на языке

публикуемого материала и после списка литературы на двух других указанных

языках.

Примечание. Имя автора приводится в именительном падеже.

Индекс УДК

Через 1 интервал указывается индекс УДК. Его располагают отдельной строкой

слева перед заглавием публикуемого материала.

Примечание. Индекс УДК можно высчитать в соответствии с ГОСТ 7.90-2007

или узнать в библиотеке.

Аннотация и ключевые слова

Через 1 интервал приводят аннотацию и ключевые слова на трех языках

(казахский, русский, английский). Перед текстом публикуемого материала аннотация и

ключевые слова приводятся на языке публикуемого материала и после списка

литературы приводятся на двух других указанных языках.

Статья

Через 1 интервал размещается статья. Объем статьи, включая список литературы,

таблицы и рисунки с подрисуночными надписями, аннотации, не должен превышать 5

страниц печатного текста. Текст должен быть набран в программе Word любой версии,

представляется на электронном носителе, либо отправляется по электронной почте.

Шрифт текста – Times New Roman, формат бумаги А4 (210*297 мм), размер кегля – 14

пт. Межстрочный интервал – одинарный. Выравнивание текста по ширине.

В таблицах, рисунках, формулах не должно быть разночтений в обозначении

символов, знаков. Рисунки должны быть четкими. На рисунки и таблицы в тексте

должны быть ссылки. В тексте число формул должно быть минимальным. Формулы

должны быть набраны в соответствующем редакторе (для математических и

химических формул). Таблицы должны быть озаглавлены, не допускается наличие в

них пустых граф. Условные сокращения и символы следует пояснять в примечании.



ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

131

Список литературы

Через 1 интервал список литературы помещают после текста публикуемого

материала. Список литературы должен состоять не более чем из 20 наименований.

Нумерация ссылок в статье производится по порядковому номеру источника в

пристатейном списке литературы. Архивные материалы в список не включаются,

ссылки на них помещаются в тексте в круглых скобках. При использовании в статье

источников из электронных ресурсов или удаленного доступа (Интернета) в списке

литературы приводится библиографическая запись источника и ссылка на сетевой

ресурс с полным сетевым адресом в Интернете. Желательно указывать дату обращения

к ресурсу.

Примечание. Список литературы оформляется в соответствии с ГОСТ 7.1–2003

«Библиографическая запись. Библиографическое описание. Общие требования и

правила составления». Ссылки на источники в тексте статьи даются только в

квадратных скобках [12].

В один номер принимаются не более 2 статей одного автора. В редакцию

необходимо представить электронную версию статьи в полном соответствии с

распечаткой. Имя файла должно начинаться с фамилии первого автора. Статья должна

сопровождаться рецензией. Все статьи, поступившие в редакцию, рецензируются. При

необходимости статья может быть возвращена автору на доработку. Редакция

оставляет за собой право внесения в текст редакторских изменений, не искажающих

смысла статьи.

Материалы для публикации принимаются по адресу: 030000, г.Актобе ул.

бр.Жубановых, 302 а, Актюбинский университет им. С. Баишева. Тел.: 8 (7132) 974081.

E-mail: [email protected] (с пометкой для Вестника Актюбинского университета им С.

Баишева). Сайт: www.vuzbaishev.kz.


http://www.vuzbaishev.kz/


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

132


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

133

С.БӘЙІШЕВ АТЫНДАҒЫ АҚТӚБЕ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ

ХАБАРШЫСЫ

ВЕСТНИК АКТЮБИНСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ

С.БАИШЕВА

Қазақ және орыс тілдерінде үш айда бір рет шығарылады

Выпускается один раз в три месяца на казахском и

русском языках

Формат А4 Кӛлемі 8,4 баспа табақ Объем 8,4 печ.л.

Таралымы 100 дана Тираж 100 экз.

Басуға қол қойылды: 3.10.14 ж.

Подписано в печать: 3.10.14 г.

Редакцияның мекен-жайы: 030000, Ақтӛбе қаласы,

ағайынды Жҧбановтар кӛшесі, 302А

Адрес редакции: 030000, г. Актобе; ул. Братьев

Жубановых, 302А

тел. 97-40-81, 52-36-00

С.БӘЙІШЕВ АТЫНДАҒЫ АҚТӚБЕ УНИВЕРСИТЕТІ

® ЖУРНАЛ НАБРАН И СВЕРСТАН В РЕДАКЦИОННО-

ИЗДАТЕЛЬСКОМ ЦЕНТРЕ АКТЮБИНСКОГО

УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.БАИШЕВА

Жарияланған мақала авторларының пікірі редакция

кӛзқарасын білдірмейді.

Мақала мазмҧнына авторлар жауап береді.

Қолжазбалар ӛңделмейді және авторға қайтарылмайды.

Опубликованные материалы авторов не отражают точку

зрения редакции.

Авторы несут ответственность за выбор и представление

фактов.

Рукописи не редактируются и не возвращаются.


ХАБАРШЫСЫ №3 (45), 2014

134

Documents

УДК 001 ББК 72 С - 84 Учредитель: С.БӘЙІШЕВ АТЫНДАҒЫ ...rmebrk.kz/journals/1845/42700.pdf · ғылымдарының докторы, ЖУМАБАЕВА