ΘΕΜΑΤΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΓΩΓΗΣ

Ι. ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

II. ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ. ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΟ ΣΩΚΡΑΤΗ (ΜΕΧΡΙ ΤΟΥΣ ΣΤΩΙΚΟΥΣ)

Ο Θαλής

Ο Αναξίμανδρος

Ο Αναξιμένης

Ο Ηράκλειτος

Ο Πυθαγόρας

Ο Ξενοφάνης

Ο ΠΑΡΜΕΝΊΔΗΣ

Ο ΖΉΝΩΝ (Ο ΕΛΕΆΤΗΣ)

Ο Εμπεδοκλής

Ο Αναξαγόρας

Ο Λεύκιππος

Ο Δημόκριτος

Ο Σωκράτης

Ο Πλάτων

Ο Αριστοτέλης

Ο Αρίστιππος ο Κυρηναίος

Ο ΑΝΤΙΣΘΈΝΗΣ

Ο Διογένης

Ο Επίκουρος

Ζήνων ο Στωικός

III. ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗ ΦΥΣΙΚΗ ΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟ

Η Ομηρική φιλοσοφία περί άθλησης και σώματος

Ο Ηρόδοτος και η φιλοσοφία του σχετικά με τους αγώνες και τους αθλητές

Η Πυθαγόρειος φιλοσοφία περί ψυχής, σώματος και άσκησης

Η Πλατωνική φιλοσοφία περί ψυχής και σώματοςΗ θέση της Φυσικής Αγωγής στην Πλατωνική φιλοσοφία

Η Αριστοτελική φιλοσοφία περί ψυχής και σώματοςΗ θέση της Φυσικής Αγωγής στη φιλοσοφία του Αριστοτέλη

IV. ΘΕΜΑΤΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ

Η κίνηση και ο αθλητισμός σαν μέσον προαγωγής της υγείας στην αρχαία Ελλάδα

Οι ρίζες και το νόημα των μονομαχιών

Η φιλοσοφία της Σχολικής Φυσικής Αγωγής και του Αθλητισμού

Το πρόβλημα της χρήσης, απαγορευμένων χημικών ουσιών από τους αθλητές

ΓΥΝΑΊΚΑ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΌΣ: ΑΝΑΣΚΌΠΗΣΗ, ΤΟΠΟΘΕΤΉΣΕΙΣΤοποθετήσεις

Οι σύγχρονοι Ολυμπιακοί Αγώνες και η μόνιμη τέλεση τους στην Ελλάδα

Άλλες αλλαγές στο θεσμό των Ολυμπιακών Αγώνων

Η προαγωγή της συμφιλίωσης διά μέσου των αγώνων

ΘΕΜΑΤΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΓΩΓΗΣΘΕΜΑΤΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΓΩΓΗΣ

Ι. ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣΙ. ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣΗ λέξη φιλοσοφία (φιλώ σοφίαν) σημαίνει αγάπη ή φιλία για τη σοφία. Σε καμιά περίπτωση δεν

μπορεί να εξομοιωθεί με τη σοφία, διότι η τελευταία είναι γνώρισμα μόνο του θεού, ο οποίος οπωσδήποτε δεν έχει ανάγκη τη φιλοσοφία, άρα δε φιλοσοφεί, αφού είναι σοφός. Κατά τον Πλάτωνα ο άνθρωπος δεν μπορεί να ισχυρισθεί ότι είναι κάτοχος σοφίας, διότι σοφός είναι μόνον ο θεός ή οι θεοί οι οποίοι δε φιλοσοφούν. Ο Πλάτων (Θεαίτητος 155 Δ) λέει ότι ο «θαυμασμός» από τον οποίο διακατέχεται ο άνθρωπος είναι ο λόγος που τον προτρέπει να φιλοσοφήσει. Με άλλα λόγια ο θαυμασμός είναι, κατά τον Πλάτωνα, η αιτία και η αρχή της φιλοσοφίας. Εξυπακούεται ότι ο θαυμασμός είναι ένα συναίσθημα σπάνιο και οφείλεται σε περιστάσεις ασυνήθιστες, οι οποίες πολλές φορές απρόβλεπτα παρεμβάλλονται στην πορεία της ζωής του ανθρώπου. Βέβαια, γεγονότα που μας αναγκάζουν να διερωτόμεθα ή να θαυμάζουμε δεν μπορεί να είναι μόνο ευχάριστα, αλλά και δυσάρεστα τα οποία οδηγούν το άτομο σε ανησυχία και προβληματισμό δεδομένου ότι οι ανθρώπινες δυνατότητες είναι περιορισμένες. Την ίδια γνώμη με τον Πλάτωνα είχε ο μαθητής του ο Αριστοτέλης (Μετά τα φυσικά 982 Β 12) λέγοντας ότι «διά τό θαυμάζειν οί άνθρωποι καί νύν καί τό πρώτον ήρξατο φιλοσοφείν...» δηλαδή εξ αιτίας του θαυμασμού, τονίζει ο Αριστοτέλης, οι άνθρωποι όχι μόνο τώρα, αλλά και παλαιότερα άρχισαν να φιλοσοφούν.

Όλοι οι άνθρωποι, άλλοι πολύ και άλλοι λίγο, φιλοσοφούν, όσο και αν δεν το γνωρίζουν, αφού είναι ίδιο της ανθρώπινης φύσης ο θαυμασμός, η αμφιβολία και η προσπάθεια εξήγησης σε μικρό ή μεγάλο βαθμό ορισμένων καταστάσεων και ψυχικών αδυναμιών. Είναι επίσης ίδιο της ανθρώπινης φύσης η προσπάθεια μιας λογικής εξήγησης της ύπαρξης της και αυτής του κόσμου, αφού ο άνθρωπος θεωρεί τον εαυτό του και την ύπαρξη του σαν ένα δύσκολο αίνιγμα. Με άλλα λόγια, ο άνθρωπος προσπαθεί μέσω της φιλοσοφίας να ικανοποιήσει μια ψυχική και πνευματική ανάγκη. Ίσως παρόμοιες ανάγκες, σε διαφορετικό βέβαια βαθμό να ικανοποιεί και η θρησκεία, όμως υπάρχουν διαφορές αρκετά σημαντικές: α) Η θρησκεία βασίζεται περισσότερο στο συναίσθημα, ενώ η Φιλοσοφία περισσότερο στη λογική, β) Με τη θρησκεία ο άνθρωπος ζητεί να ζήσει μέσα του το απόλυτο, ενώ με τη Φιλοσοφία ζητεί

τη γνώση του απόλυτου, παραμένοντας πάντα χωρισμένη από αυτό. (1:1) Δηλαδή η Φιλοσοφία δεν γίνεται απόλυτη, είναι σχετική, δεν παύει ποτέ να είναι Φιλοσοφία, με άλλα λόγια δεν γίνεται ποτέ σοφία (1:3). Απόλυτη Φιλοσοφία δεν μπορεί να υπάρξει, διότι αν υπήρχε θα ήταν δόγμα, κάτι που δεν έχει καμιά θέση στη Φιλοσοφία, έχει θέση μόνο στη Θρησκεία (1:3).

Φιλόσοφος δε θεωρείται αυτός ο οποίος έχει πολλές θεωρητικές γνώσεις, αλλά κυρίως αυτός που διακρίνεται για την αγάπη του προς την έρευνα, την ανεύρεση της αλήθειας και παράλληλα αυτός που ζει ενάρετο και ηθικό βίο. Η ζωή του φιλοσόφου πρέπει να είναι σύμφωνη με τις επιταγές της φιλοσοφίας χωρίς αντιφατικότητες και αποφυγές αυτοελέγχου. Το τελευταίο είναι τόσο σπουδαίο για το φιλόσοφο ώστε ο Σωκράτης (Πλατ. Απολογία 38) πίστευε ότι ο άνθρωπος δεν αξίζει να ζήσει μια ανεξέταστη ζωή. Όπως είναι γνωστό, ο φιλόσοφος καταδικάσθηκε σε θάνατο τον οποίο θα μπορούσε πιθανώς να αποφύγει και μετά την καταδίκη του ακόμη, αν σταματούσε να ελέγχει και να θέτει υπό αμφιβολία τις ιδέες και τα πιστεύω της κοινωνίας του. Κάτι τέτοιο σίγουρα θα σήμαινε για τον Σωκράτη μια πνευματική αδράνεια και καταδίκη, γι' αυτό προτίμησε ο φιλόσοφος το φυσικό από τον πνευματικό θάνατο. Ο πραγματικός φιλόσοφος ελέγχει συνεχώς τον εαυτό του, τις πράξεις του, τη ζωή του, τη ζωή των άλλων, διότι έτσι θα μπορέσει να ακολουθήσει το δρόμο, ο οποίος θα τον οδηγήσει στην απόκτηση της αρετής, της δικαιοσύνης και της αλήθειας. Επίσης, έτσι θα μπορέσει να καλυτερέψει το κοινωνικό σύνολο και να γίνει ο ίδιος το φωτεινό παράδειγμα προς μίμηση.

Η λέξη φιλοσοφία χρησιμοποιήθηκε με τη γνωστή σημερινή της έννοια από το Σωκράτη και τον Πλάτωνα. Όμως η λέξη φιλόσοφος χρησιμοποιήθηκε πρώτα από τον Ηράκλειτο (Αποσπ. 35), ο οποίος αναφέρει ότι είναι αναγκαίο οι άνθρωπο που είναι εραστές της σοφίας (φιλόσοφοι) να έχουν εξετάσει πάρα πολλά πράγματα («χρή γάρ εΰ μάλα πολλών ίστορας φιλοσόφους άνδρας είναι»). Υπάρχει όμως και μια άλλη εκδοχή κατά την οποίαν ο Πυθαγόρας είναι αυτός που πρώτος χρησιμοποίησε τη λέξη φιλόσοφος. Τόσο ο Κικέρων (Τουσκ. Δια τριβές 5.3.8) όσο και ο Διογένης ο Λαέρτιος (8.9) αναφέρουν ότι ο Πυθαγόρας, ερωτηθείς αν είναι σοφός, απάντησε ότι δεν είναι. Απλώς, είπε, είμαι φιλόσοφος διότι σοφός είναι μόνο ο θεός. Την πληροφορία τους αυτή οι δύο αρχαίοι συγγραφείς αντλούν από το μαθητή του Πλάτωνα Ηρακλείδη από τον Πόντο.

Η Φιλοσοφία έχει πολύ μεγάλη σπουδαιότητα για τη ζωή του ανθρώπου, αφού μέσω αυτής προσπαθεί να απαντήσει σε ερωτήματα που τον βασανίζουν και να βρει τον κατάλληλο προσανατολισμό. Βοηθά επίσης στη δημιουργία ακέραιου χαρακτήρα, ισχυρής προσωπικότητας, η οποία δε λιποτακτεί ούτε λιποψυχεί ενώπιον μεγάλων προβλημάτων ή αντίξοων περιστάσεων. Η φιλοσοφία βοηθάει το άτομο να υποτάσσει το ορμεύφυτο στη βούληση και να δημιουργεί μια κλίμακα ηθικών αξιών, οι οποίες για πολλούς έχουν αποδυναμωθεί και δεν επιδρούν πλέον. Βοηθά επίσης τον άνθρωπο να παίρνει υπεύθυνες θέσεις στα μεγάλα προβλήματα που απασχολούν όχι μόνο τον εαυτό του, αλλά και το κοινωνικό σύνολο.

Αναφέραμε παραπάνω ότι μέσω της φιλοσοφίας το άτομο οδηγείται στην απόκτηση της αρετής της δικαιοσύνης και της αλήθειας. Η κατάκτηση όμως της αλήθειας δεν είναι υπόθεση μόνο της Φιλοσοφίας, αλλά και των επιμέρους διαφόρων επιστημών. Υπάρχουν σίγουρα διαφορές μεταξύ Φιλοσοφίας και επιστήμης, σπουδαιότερες από τις οποίες είναι: α) Το αντικείμενο που διαπραγματεύεται κάθε ειδική επιστήμη συνίσταται σε περιορισμένο κύκλο θεμάτων, σε αντίθεση με τη Φιλοσοφία, η οποία δεν έχει αυτόν τον περιορισμό και απλώνει την ερευνά της σε γενικότερα θέματα που προβληματίζουν τον άνθρωπο. (2:7) β) Η ειδική επιστήμη καταλήγει σε ορισμένα συμπεράσματα τα οποία και καταγράφει, σπανίως όμως επιχειρεί να ερμηνεύσει τα αποτελέσματα της, διότι η ερμηνεία είναι συνήθως έργο της Φιλοσοφίας, γ) Η τελευταία δεν έχει στη μέθοδο της την πειραματική έρευνα, κάτι που έχουν όλες σχεδόν οι επιστήμες. Η πειραματική έρευνα δεν χρησιμοποιείται από τη Φιλοσοφία λόγω της γενικότητας και του περιεχομένου των θεμάτων με τα οποία ασχολείται (3:5). Υπάρχουν αναμφίβολα και ομοιότητες μεταξύ Φιλοσοφίας και επιστημών: α) Από την αρχή τουλάχιστον ήταν δύσκολο να τις ξεχωρίσει κανείς, αφού ο φιλόσοφος ήταν και επιστήμονας συγχρόνως. Ο μεγαλύτερος ίσως επιστήμονας του αρχαίου κόσμου, ο Αριστοτέλης, ήταν συγχρόνως και φιλόσοφος. Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι και η

φιλοσοφία τους είναι δύσκολο να διακριθούν από την επιστήμη. Το έργο π.χ. του Θαλή είναι επιστημονικό, αφού ασχολείται με τις επιστήμες, όπως η αστρονομία ή η γεωμετρία κλπ., αλλά συγχρόνως προσπαθεί να εξηγήσει και την «αρχή των όντων» κάτι με το οποίο ασχολείται η φιλοσοφία, β) Κάθε φιλοσοφία, άξια του ονόματος της θα μπορέσει να βρει μια θέση μέσα της για τις επιτυχίες της

επιστήμης, επιτυχίες οι οποίες βασίζονται σε ασφαλή συμπεράσματα τα οποία όμως χρειάζονται φιλοσοφική ερμηνεία και ανάλυση (5:XXVI) γ) Τόσο η επιστήμη όσο και η φιλοσοφία έχουν σαν κίνητρο τους τις πνευματικές ανησυχίες και την επιθυμία της γνώσης χωρίς να αποβλέπουν εκ των προτέρων σε αμοιβές οποιασδήποτε φύσεως.

Τα θέματα με τα οποία ασχολείται η φιλοσοφία είναι α) ο κόσμος, η ύπαρξη του κόσμου, η εξήγηση της ύπαρξης του, η αρχή του β) ο θεός, η λογική της ύπαρξης του, το ερώτημα: Υπάρχει πράγματι θεός; γ) ο άνθρωπος: Τι είναι ο άνθρωπος; ποιος είναι ο προορισμός του; Είναι ένα πλάσμα λίγο πιο κάτω από τους αγγέλους ή λίγο πιο πάνω από τους πιθήκους; είναι ο αγαπητός του θεού ή η ειρωνεία του; Είναι ο υπηρέτης του θεού ή ο επαναστάτης εναντίον του; είναι ο άνθρωπος το κέντρο όλων των πραγμάτων ή ένα ασήμαντο πλάσμα ενός πιο ασήμαντου πλανήτη στην απεραντοσύνη του σύμπαντος; είναι πράγματι το μοναδικό λογικό του, το μόνο που γελά; το μόνο που κατασκευάζει και χρησιμοποιεί εργαλεία (4:3). Όλες αυτές οι ερωτήσεις καθώς και πολλές άλλες απασχόλησαν και απασχολούν τον άνθρωπο. Περισσότερο από όλους οι ερωτήσεις αυτές απασχολούν τον φιλόσοφο, ο οποίος λόγω της ανήσυχης φύσης του θέλει και φιλοδοξεί να μάθει πολύ περισσότερα από όσα ενδεχομένως του επιτρέπουν οι ανθρώπινες δυνάμεις του. Το γεγονός ότι οι ερωτήσεις αυτές απασχολούν το φιλόσοφο αυτό δε σημαίνει ότι δεν απασχολούν τους άλλους. Άλλωστε κάθε άνθρωπος φιλοσοφεί και έχει τη δική του φιλοσοφία περί ζωής και πραγμάτων. Όλοι οι άνθρωποι έχουν έναν μικρό ή μεγάλο φιλόσοφο μέσα τους και πολλοί από τους κοινούς ανθρώπους είναι πράγματι μεγάλοι φιλόσοφοι (4:5). Η διαφορά μεταξύ του κοινού ανθρώπου και του πραγματικού φιλοσόφου είναι ότι ο πρώτος έχει απλώς γνώμες επάνω σε φιλοσοφικά θέματα, ενώ ο δεύτερος φιλοσοφεί, ερευνά. Ο φιλόσοφος έχει τη δική του θεωρία, ενώ ο κοινός άνθρωπος αντί για θεωρία, ή θεωρίες έχει γνώμες, θέσεις και προσωπικά πιστεύω, τα οποία κληρονόμησε από τους γονείς του ή έμαθε από τους φίλους του (4:6).

Τα πιστεύω αυτά ενδεχομένως να μη συμφωνούν το ένα με το άλλο, απλώς ανταποκρίνονται στις προσωπικές του ανάγκες, στο χαρακτήρα του, στα αισθήματα του (4:6). Τα διάφορα αυτά πιστεύω, λόγω του γεγονότος ότι είναι συνήθως αντιφατικά, φέρνουν το άτομο σε δύσκολη θέση, διότι πολλές φορές εκτός των εσωτερικών συγκρούσεων που δημιουργούν, είναι επίσης δύσκολο να τα υπερασπίσει κανείς με επιτυχία (4:6). Όλα αυτά τα προσωπικά πιστεύω διαγράφουν τη «φιλοσοφία της ζωής» κάθε ανθρώπου. Πολύ σωστά ένας Γερμανός διανοούμενος ο J- Fichte είπε: «πες μου τη φιλοσοφία σου για να σου πω τι άνθρωπος είσαι» (4:6).

Εφ' όσον όλοι οι άνθρωποι έχουν τη δική τους φιλοσοφία τότε, γιατί τα άτομα ασχολούνται με αυτή; Γιατί οι άνθρωποι διαβάζουν φιλοσοφία;

α) Πολλοί άνθρωποι έχουν πνευματικές ανησυχίες ή αντιλαμβάνονται ότι η φιλοσοφία τους είναι ανεπαρκής, β) Άλλοι πάλι πιστεύουν ότι πολλές ή μερικές βασικές τους ιδέες έχουν γεράσει και δεν επιδρούν πλέον λόγω της δοκιμασίας του χρόνου, γ) Μερικοί νομίζουν ότι είναι σπουδαίο να καταλάβουν ή να κατανοήσουν ιδέες τις οποίες οι ίδιοι δεν δέχονται ή δεν τους εκφράζουν. Έτσι μερικοί ανατολίτες προσπαθούν να καταλάβουν τον τρόπο ζωής και σκέψης της Δύσης αν και οι ίδιοι παραμένουν προσκολλημένοι στη δική τους φιλοσοφία (4:10). Ένας καλός τρόπος να καταλάβει κανείς τους αντιπάλους του ή τους εχθρούς του είναι να σπουδάσει και να κατανοήσει τις σκέψεις των μεγαλυτέρων τους φιλοσόφων (4:10). Είναι πράγματι πολύ σπουδαίο για έναν μεγάλο στρατηγό να γνωρίζει πριν από μια μεγάλη αναμέτρηση όχι μόνο τον αριθμό των στρατιωτών και των μηχανών που διαθέτει ο αντίπαλος του, αλλά και τον τρόπο σκέψης του, την ψυχολογία και τη φιλοσοφία του (5:89, 6:68).

Η φιλοσοφία της ζωής είναι θέμα κάθε ανθρώπου, ο οποίος διαμορφώνει, όταν το επιδιώκει, μια σωστή φιλοσοφική τοποθέτηση απέναντι, στα προβλήματα και τις ανησυχίες του, βασιζόμενος και στις απόψεις μεγάλων φιλοσόφων, οι οποίοι ασχολήθηκαν, ερεύνησαν και κατέγραψαν τις σκέψεις τους σχετικά με τα προβλήματα αυτά. Έτσι η φιλοσοφία σαν μια πνευματική άσκηση και επινόηση μπορεί να βοηθήσει τον άνθρωπο να βρει το σωστό του προσανατολισμό μέσω της ιστορίας της και των λαμπρών παραδόσεων της. Οι φιλόσοφοι βέβαια δε συμφωνούν πάντοτε μεταξύ τους, απεναντίας θα έλεγε κανείς ότι διαφωνούν σε πολλά θέματα, όμως είναι γεγονός ότι υπάρχουν και αρκετά περιθώρια συμφωνίας μεταξύ τους. Οι απαντήσεις των φιλοσόφων στα καίρια ερωτήματα που απασχολούν τον άνθρωπο έχουν μεγάλη σημασία για τον τελευταίο, διότι έχουν ξεφύγει, κατόρθωσαν να ξεφύγουν και να απαγκιστρωθούν από το προσωπικό (4:10). Οι απαντήσεις αυτές δεν βοηθούν μόνο τον κοινό άνθρωπο, αλλά και τους ίδιους τους φιλοσόφους, οι οποίοι πρέπει να γνωρίζουν την ιστορία και την

πρόοδο της φιλοσοφίας, αλλιώς χάνουν την πνευματική τους δύναμη κυριεύοντας εδάφη που έχουν ήδη κυριευθεί εδώ και πολλά χρόνια (4:11). Είναι δηλαδή σαν να έχουμε έναν λαμπρό επιστήμονα, έναν τεχνικό, ο οποίος δεν γνωρίζει την ιστορία της επιστήμης και της τεχνικής προόδου και εργαζόμενος απομονωμένος ανακαλύπτει τον τροχό. Η ανακάλυψη βέβαια είναι πολύ μεγάλη, αφού άλλαξε τη ζωή του ανθρώπου, όμως υπάρχει εδώ και χιλιάδες χρόνια. Απλούστατα ο τεχνικός αυτός δεν ανακαλύπτει τον τροχό, τον ξαναανακαλύπτει, πράγμα που δεν έχει καμιά απολύτως αξία. Έτσι είναι πολύ δύσκολο για έναν σημερινό φιλόσοφο να προσπαθεί να δώσει απαντήσεις σε καυτά ερωτήματα ή λύσεις σε γενικότερα προβλήματα χωρίς να γνωρίζει τις απόψεις και τις θεωρίες μεγάλων φιλοσοφικών αναστημάτων του αρχαίου και σύγχρονου κόσμου.

Η βοήθεια την οποία μπορεί να προσφέρει η φιλοσοφία στο σημερινό άνθρωπο είναι τεράστια, αφού σήμερα περισσότερο από κάθε άλλη φορά ο άνθρωπος χρειάζεται τη βοήθεια αυτή. Το τίμημα της τεχνικής προόδου είναι τόσο μεγάλο, ώστε ο σημερινός άνθρωπος νοιώθει ασυντρόφευτος και τραγικά μόνος στο δύσκολο δρόμο της ζωής του. Έχει την εντύπωση ότι είναι ηττημένος, αν και γνωρίζει πολύ καλά ότι γύρω του υπάρχουν πολλές και δύσκολες νίκες του, οι οποίες τον έκαναν ικανό να θέσει στην διάθεση του τις πολύτιμες υπηρεσίες της επιστήμης και της προόδου. Γνωρίζει όμως ότι η πρόοδος της τεχνικής δεν συμβαδίζει κατ' ανάγκη με την πρόοδο που σημειώνει στον τομέα της ηθικής και του πολιτισμού. Ίσως πιστεύει ότι ο άνθρωπος είναι λιγότερο πολιτισμένος από ότι ήταν τρεις χιλιάδες χρόνια πριν, παρά το γεγονός της φοβερής τεχνολογικής του προόδου. Υπάρχουν σήμερα περιπτώσεις ηθικής ακαταστασίας και ασυνέπειας, οι οποίες δεν έχουν προηγούμενο στην ιστορία του ανθρώπου. Η τεχνολογική πρόοδος συμβάλλει στο να χάνει ο άνθρωπος την επαφή του με το παρελθόν από το οποίο θα μπορούσε να αντλήσει πείρα και δυνάμεις ηθικές για την περαιτέρω του πορεία. Η πρόοδος αυτή τον αποκόβει από τις αναμνήσεις και τις παραδόσεις του, αποχρωματίζει το παρελθόν του συντελώντας έτσι στην απώλεια της ιστορικής του μνήμης. Παράλληλα παραμερίζει τα ευγενή ήθη των ανθρώπων και των λαών, οι οποίοι όχι μόνον οδηγούνται σε πτώχευση και εξαγρίωση, αλλά συγχρόνως νοιώθουν ότι είναι και ηθικά άστεγοι (7:2). Ίσως πιστέψει κανείς ότι η επιστροφή στο παρελθόν θα βοηθούσε τον άνθρωπο να βρει την παλιά του ηθική, αισθητική και την ψυχική του ηρεμία. Αυτό όμως δεν είναι κατορθωτό, αλλά και ούτε επιθυμητό. Η πρόοδος της τεχνικής συνεχίζεται και πρέπει να συνεχίζεται, αφού ο τροχός της Ιστορίας δε γυρίζει πίσω πάει προς τα εμπρός διότι είναι ανάγκη της ζωής (7:25). Το πρόβλημα μας λοιπόν δεν είναι να απαλλαγούμε από την τεχνολογική πρόοδο, διότι κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σε οπισθοδρόμηση, αλλά να απαλλαγούμε από τις άσχημες επιδράσεις της προόδου αυτής ή να παραμερίσουμε τις αρνητικές της πλευρές (7:25). Εδώ είναι ακριβώς το σημείο όπου η Φιλοσοφία μπορεί να βοηθήσει το άτομο να ξαναβρεί τις ηθικές του δυνάμεις να τον κάνει να νοιώσει όχι σαν ένα απλό εξάρτημα της μηχανής, όχι σαν έναν αιχμάλωτο της, αλλά σαν κυρίαρχο της, απαλλαγμένο από την καταδυνάστευση της. Προς την κατεύθυνση αυτή θα χρειασθεί να ενώσουν τις προσπάθειες τους οι διάφορες επιστήμες, πάντοτε όμως υπό την φωτεινή καθοδήγηση της Φιλοσοφίας.

IIII. ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ. ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ . ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ. ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΟ ΣΩΚΡΑΤΗ (ΜΕΧΡΙ ΤΟΥΣ ΣΤΩΙΚΟΥΣ)ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΟ ΣΩΚΡΑΤΗ (ΜΕΧΡΙ ΤΟΥΣ ΣΤΩΙΚΟΥΣ)

Η αρχαία ελληνική φιλοσοφία έχει τις ρίζες της στην Ιωνία και συγκεκριμένα στη Μίλητο, η οποία ανέδειξε τρεις μεγάλους φιλοσόφους, το Θαλή, τον Αναξίμανδρο και τον Αναξιμένη. Οι πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες που επικρατούσαν όχι μόνο στη Μίλητο, αλλά και σε άλλες πόλεις της Ιωνίας ήταν τέτοιες, ώστε διευκόλυναν την ανάπτυξε της φιλοσοφίας και των επιστημών. Η Μίλητος, περισσότερο από κάθε άλλη πόλη, πρώτη καλλιέργησε τις επιστήμες και έδωσε μεγάλη ώθηση στην έρευνα. Η θέση της πόλης ως ένα από τα πιο σπουδαία λιμάνια της περιοχής, η επαφή της με άλλους πολιτισμούς, η οικονομική της ευημερία και το ανήσυχο ελληνικό πνεύμα των κατοίκων της βοήθησαν αποφασιστικά στο να απαλλαγή η ελληνική σκέψη από το μύθο και τις θρησκευτικές παραδόσεις, προκειμένου να δώσει εξηγήσεις για την «αρχή των όντων», δηλαδή για την ουσία του κόσμου. Δεν πρέπει να παραβλέπουμε το γεγονός ότι η Ιωνία, εκατό και πλέον χρόνια πριν την εμφάνιση των πρώτων της φιλοσόφων, ανέδειξε ποιητές οι οποίοι έψαλαν το χαμένο ηρωικό παρελθόν της Μυκηναϊκής Ελλάδα με απαράμιλλες ωδές. Τα Ομηρικά Έπη τα οποία θεωρούνται ακόμη και σήμερα όχι μόνο τα πρώτα, αλλά και τα πιο σπουδαία ποιήματα του Δυτικού πολιτισμού έχουν την πατρίδα τους στην Ιωνία. Έτσι η εμφάνιση των παραπάνω Μιλησίων φιλοσόφων δεν πρέπει να προκαλεί έκπληξη,

απλώς πρέπει να θεωρηθεί μια λογική συνέπεια του πολιτισμού που επικρατούσε στην περιοχή την εποχή εκείνη. Αναφέραμε παραπάνω την προσπάθεια της ελληνικής σκέψης και συγκεκριμένα των φιλοσόφων της Μιλήτου προκειμένου να απαλλαγούν από τις θρησκευτικές δοξασίες και τους μύθους στην προσπάθεια τους να εξηγήσουν την αρχή του κόσμου. Υπήρχε μια μεγάλη έλλειψη εμπιστοσύνης προς την θρησκεία, διότι η τελευταία δεν μπορούσε να ικανοποιήσει τις πνευματικές ανησυχίες και ανάγκες των ανθρώπων με τις παραδοσιακές και θρησκευτικές ανησυχίες και ανάγκες των ανθρώπων με τις παραδοσιακές και θρησκευτικές πηγές πληροφοριών περί του κόσμου και της γέννησης του. (1:10)

Τους Έλληνες φιλοσόφους που έζησαν πριν από το Σωκράτη του αποκαλούμε προσωκρατικούς ή «φυσικούς» φιλοσόφους, επειδή η φιλοσοφία τους έχει ως θέμα προς εξέταση και έρευνα τη φύση. Συγκεκριμένα προσπάθησαν με τις πρωτότυπες και επαναστατικές, για τις παλαιές θρησκευτικές πεποιθήσεις των Ελλήνων, θεωρίες τους να θέσουν το ερώτημα για πρώτη φορά για την ουσία του κόσμου. Ήταν ένα πολύ δύσκολο ερώτημα το οποίο τέθηκε με απόλυτη σαφήνεια από έναν ώριμο και γεμάτο ανησυχίες λαό. Ήταν «ένα φοβερό και αδυσώπητο ερώτημα» με το οποίο χωρίσθηκε ριζικά η Ελλάδα από την απέραντη Ασία από την οποία μένει χωρισμένη μέχρι σήμερα (2:15). Οι απαντήσεις που δόθηκαν στο ερώτημα αυτό ίσως να μην ήταν τόσο επιστημονικές, αν κανείς κάνει το λάθος να τις κρίνει με δεδομένα της σημερινής επιστήμης. Αυτό που οπωσδήποτε έχει σημασία είναι ότι τέθηκε το ερώτημα, διότι είναι δυσκολότερο να θέσει κανείς το ερώτημα παρά να απαντήσει. (2:15)

Ο ΘαλήςΟ ΘαλήςΟ Θαλής γεννήθηκε στη Μίλητο το 624 π.Χ. και πέθανε το 546 π.Χ. Θεωρείται ο πρώτος Έλληνας

φιλόσοφος και ο θεμελιωτής της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας. Ο Αριστοτέλης αποκαλεί το Θαλή «αρχηγέτην» της φιλοσοφικής σκέψης, η οποία θα πραγματοποιήσει τη μεγάλη στροφή του ελληνικού πνεύματος. Με το Θαλή άρχισε αυτό που ο Πλάτων ονόμασε «Γιγαντομαχία περί της ουσίας» δηλαδή μεγάλη μάχη της ελληνικής σκέψης και του ελληνικού πνεύματος να ερωτήσει και να αντιληφθεί τι είναι η αρχή των όντων, τι πράγματι υπάρχει, τι είναι αμετάβλητο και αθάνατο μέσα στην αέναη γέννηση και φθορά. (2:15) Κατά τον Ηρόδοτο (1:170), ο πατέρας του Θαλή ήταν πιθανόν Φοινικικής καταγωγής, όμως πολλές άλλες μαρτυρίες δείχνουν καθαρά την ελληνικότητα της καταγωγής του. Ο Διογένης ο Λαέρτιος αναφέρει χαρακτηριστικά ότι ο Θαλής θεωρούσε τον εαυτό του τυχερό διότι γεννήθηκε Έλληνας, ήταν άνδρας και όχι γυναίκα, άνθρωπος και όχι θηρίο. («Έφασκε γάρ τριών τούτων ένεκα χάρι έχειν τη τύχη· πρώτον μέν ότι άνθρωπος έγενόμην και ού θηρίον· είτα δέ άνήρ καί ού γυνή και τρίτον Έλλην καί ού βάρβαρος».

Τα ενδιαφέροντα του Θαλή δεν περιορίζονταν μόνο στη φιλοσοφία. Είχε ασχοληθεί με επιτυχία με τη γεωγραφία, τη φυσική και την αστρονομία. Λέγεται (Ηρόδοτος 1.74) ότι κατόρθωσε να προβλέψει μια ηλιακή έκλειψη το 585 π.Χ. (δηλαδή το έκτο έτος πολέμου μεταξύ Λυδών και Μήδων). Για τις επιτυχημένες παρατηρήσεις του στον τομέα της αστρονομίας είχε κερδίσει το θαυμασμό του Ξενοφάνη, του Ηροδότου, του Ηράκλειτου και του Δημόκριτου, όπως αναφέρει ο Διογένης ο Λαέρτιος. (1.23) Κατά τον Ηρόδοτο (1.170) ο φιλόσοφος συμβούλεψε λίγο πριν την καταστροφή της Ιωνίας τους Ίωνες ότι για να αντιμετωπίσουν τους Λυδούς και τους Πέρσες έπρεπε να ενωθούν και να αποτελέσουν μια διοίκηση με πρωτεύουσα την Τέα, η οποία βρισκόταν στο κέντρο της Ιωνίας.

Ο Θαλής πίστευε ότι η αρχή των όντων ήταν το νερό. Όλα γίνονται από το νερό και όλα γυρίζουν σ' αυτό. Το νερό λοιπόν ήταν κατά το φιλόσοφο η κοινή φυσική αρχή όλων των όντων. Πίστευε επίσης ότι το σύμπαν ήταν μια μεγάλη μάζα νερού, επάνω στην οποίαν επιπλέει η γη.

Ο Θαλής θεωρείται σήμερα από πολλούς ο πρόδρομος της ανακάλυψης του ηλεκτρισμού, αφού ανακάλυψε το φαινόμενο της έλξης ελαφρών σωματιδίων από το τριβόμενο ήλεκτρο. Δηλαδή τριβόμενο το ήλεκτρο αποκτούσε την ιδιότητα να έλκει τα μικρά σωματίδια. Ο Θαλής ήταν ο πρώτος άνθρωπος, ο οποίος διατύπωσε την άποψη ότι υπάρχει μια κάποια τάξη στη φύση, μια τάξη που ο ανθρώπινος νους μπορεί να κατανοήσει. Η διατύπωση της θεωρίας του ότι το νερό ήταν η αρχή των όντων φαίνεται ότι ήταν αποτέλεσμα μιας βασικής σκέψης κατά την οποία το νερό ήταν ένα αρχαίο σύμβολο της ζωής. Πολλοί λαοί του αρχαίου κόσμου (Αιγύπτιοι, Βαβυλώνιοι κ.λ.π.) αποδίδουν, διά μέσου των μύθων και παραδόσεων τους, μεγάλη σημασία και βαρύτητα στο στοιχείο του νερού, το οποίο πολλές φορές θεοποιούν.

Ο Θαλής πέθανε σε μεγάλη ηλικία, πιθανότατα εντός του σταδίου παρακολουθώντας γυμνικούς

αγώνες. Κατά το Διογένη το Λαέρτιο, «έτελεύτησεν αγώνα θεώμενος γυμνικόν ύπό κάματος καί δίψους καί ασθενείας». Η επιστήμη και η φιλοσοφία θεωρούν ως ιδρυτή τους το Θαλή τον οποίο ο αρχαίος κόσμος ονόμασε «σοφόν», αφού ήταν ένας από τους επτά «σοφούς» του αρχαίου κόσμου.

Ο ΑναξίμανδροςΟ ΑναξίμανδροςΉταν μαθητής του Θαλή και λίγο μικρότερος του. Γεννήθηκε στην Μίλητο το 610 π.Χ. και πέθανε το

545 π.Χ. περίπου. Όπως ο δάσκαλος του έτσι και αυτός προσπάθησε να εξηγήσει την αρχή των όντων στο σύγραμμά του (το οποίο δε διεσώθη) «Περί φύσεως». Σε αντίθεση με το δάσκαλο του πίστευε ότι η αρχή της ουσίας, η πρώτη αρχή από την οποίαν γεννήθηκε ο κόσμος και ότι άλλο υπάρχει στο σύμπαν είναι «το άπειρον». Το «άπειρο» δεν έχει αρχή αλλά όλα τα άλλα αρχίζουν από αυτό, έχει κάτι το θεϊκό μέσα του είναι δηλαδή αθάνατο και άφθαρτο (Αριστοτέλης Φυσικά 203β 7). Το «άπειρον» (χωρίς πέρας χρονικό ή πέρας τόπου και χώρου) ελέγχει ολόκληρο το σύμπαν ευρισκόμενο συνεχώς σε κίνηση, έχει θεϊκές ιδιότητες κρατώντας τον κόσμο σε μια διαρκή τάξη. Καμιά από τις υπάρχουσες υλικές μάζες δεν μπορεί να αποτελέσει την αρχή των όντων, αφού και αυτή προήλθε από το «άπειρο». Το σχήμα της γης, κατά τον φιλόσοφο, είναι κυλινδρικό και το βάθος της είναι ένα τρίτο του πλάτους. Η περιφέρεια του ήλιου ήταν 27 φορές μεγαλύτερη από αυτή της γης και 18 φορές μεγαλύτερη από της σελήνης. Από την αρχή, λέει, ο άνθρωπος γεννήθηκε από πλάσματα διαφορετικού από αυτόν είδους διότι όλα τα άλλα πλάσματα της φύσης πολύ γρήγορα μπορούν να αναπτυχθούν και να αυτοσυντηρηθούν, ενώ μόνο ο άνθρωπος χρειάζεται μεγάλη και παρατεταμένη προσοχή. Γι' αυτό το λόγο, υποστηρίζει, δε θα μπορούσε να επιζήσει. Η σημερινή του μορφή ήταν η ίδια από την αρχή (Ψευδο-Πλούταρχος Στρ. 2).

Το «άπειρο» κατά τον Αναξίμανδρο είναι υπεύθυνο του θαυμαστού κύκλου των αλλαγών που συμβαίνουν στη φύση, ενώ παράλληλα κινεί τα ουράνια σώματα των οποίων καθορίζει τη διαδρομή, Είναι δηλαδή η κινητήρια δύναμη όλων των σωμάτων του σύμπαντος. Κατ' αυτόν το «άπειρο» έρχεται σε αντίθεση με τα όσα μπορεί κανείς να αντιληφθεί με τις αισθήσεις του (νερό, αέρας, κλπ.), και δεν μπορεί να αποτελέσει την αρχή των όντων. Όλα τα αισθητά πράγματα γεννιού νται από το άπειρο και αποτελούν αντίθετες ολότητες όπως: το ζεστό και το κρύο, το βρεγμένο και το στεγνό. Οι ολότητες αυτές θεωρούνται δυνάμεις που επιφέρουν τις αλλαγές σε διαφορετικούς βαθμούς στις διαφορετικές περιπτώσεις και θέσεις. (1:20) Υπάρχει μια διαρκής μάχη μεταξύ των αντίθετων αυτών ολοτήτων ή αντιθέτων διδύμων όπως αποκαλούνται. Κάθε μια από αυτές τις δίδυμες, αλλά αντίθετες δυνάμεις κερδίζει έδαφος (από τη συνεχή διαμάχη) ελέγχει όλες αυτές τις αλλαγές και συγκρούσεις δίδοντας έτσι την εικόνα ενός ελεγχομένου συνόλου που κυβερνάται από νόμους. Ο Αναξίμανδρος θεωρείται επίσης ο πρώτος που συνέταξε επιστημονική γεωγραφία, αφού πρώτος αυτός σχεδίασε ένα χάρτη που περιελάμβανε όλο τον τότε γνωστό κόσμο. Οι αρχαίοι αποδίδουν σ' αυτόν διάφορες ερμηνείες σχετικά με αστρονομικά φαινόμενα και με την εξελεκτική βιολογία.

Ο ΑναξιμένηςΟ ΑναξιμένηςΉταν ο νεότερος των τριών φιλοσόφων της Μιλήτου και γεννήθηκε το 585 π.Χ. Πέθανε κατά πάσα

πιθανότητα γύρω στο 525 π.Χ. Η παράδοση τον θέλει ως μαθητή του Αναξίμανδρου. Ο αέρας είναι, κατά τον φιλόσοφο, η αρχή των όντων. Από τον αέρα γεννήθηκαν τα πάντα, ακόμα και οι θεοί. Ότι ήταν το «άπειρον» για τον Αναξίμανδρο είναι ο «αήρ» για τον Αναξιμένη με τη διαφορά ότι ο τελευταίος προσδιόρισε επακριβώς την αρχή των όντων. Ο αέρας, πίστευε, έχει θεϊκές ιδιότητες και ταυτίζεται με το θεό. Άρα ο Αναξιμένης συμφωνεί με τους προκατόχους του Μιλησίους φιλοσόφους όσον αφορά τη θεϊκότητα της αρχής των όντων καθώς και την κινητικότητα της. Όπως το νερό θεωρούνταν σύμβολο ζωής, έτσι και ο αέρας, υπό την μορφή της αναπνοής, πιστευόταν ότι ήταν η ίδια η ζωή.

Ο ΗράκλειτοςΟ ΗράκλειτοςΟ Ηράκλειτος γεννήθηκε στην Έφεσο το 540 και πέθανε το 480 π.Χ. Είναι και αυτός «φυσικός»

φιλόσοφος, αφού μάλιστα έγραψε και σύγγραμμα «Περί φύσεως», το οποίο βέβαια δε διασώθηκε. Από το όλο έργο του φιλοσόφου σώθηκαν μόνο αποσπάσματα από τα οποία φαίνεται καθαρά ότι γνώριζε τις αντιλήψεις των προγενεστέρων φιλοσόφων, αλλά και των ποιητών από τους οποίους επηρεάσθηκε όχι βέβαια σε μεγάλο βαθμό, αφού πολλές φορές οι φιλοσοφικές του τοποθετήσεις είναι ανεξάρτητες και η κριτική του προς τους προγενεστέρους του είναι αρκετά σκληρή σε μερικές περιπτώσεις. Ο Ηράκλειτος

λέγει ότι αρχή των όντων είναι ο Λόγος. Όλα έχουν προέλθει από αυτόν. Είναι πράγματι μία μεγάλη ιστορική συγκυρία ότι στην ίδια πόλη, δηλαδή στην Έφεσο, θα ακουσθεί αιώνες αργότερα από τον Απόστολο των Εθνών ότι «εν αρχή ην ό λόγος» (2:16). Ο λόγος ήταν η πλέον αγαπητή λέξη των Ελλήνων, η λέξη της καρδιάς τους, ενώ η αγαπημένη λέξη των Ρωμαίων ήταν η λέξη res (πράγμα) (2:16).

Ογδόντα περίπου αποσπάσματα των έργων του Ηράκλειτου σώθηκαν και μαρτυρούν κατά τον πλέον εύγλωττο τρόπο την ανεξαρτησία και πρωτοτυπία της σκέψης του. Το «Περί φύσεως» σύγγραμμα του διαιρείται, κατά τον Διογένη το Λαέρτιο σε τρία μέρη και διαπραγματεύεται τρία θέματα: α) το σύμπαν β) η πολιτεία και γ) ο Θεός. Ο φιλόσοφος θεωρείται ιδρυτής του λεγομένου «αφοριστικού ύφους» αφού η φιλοσοφία του διατυπώνεται με σύντομες προτάσεις δηλαδή «αφορισμούς», κάθε ένας από τους οποίους έχει δικό του νόημα, το οποίο δεν είναι πάντοτε εύκολο να γίνει κατανοητό. Ο Αριστοτέλης και ο Θεόφραστος παραπονούνται ότι ο «λόγος» του Ηράκλειτου δεν είναι κατανοητός. Την ίδια εντύπωση είχαν και οι Ρωμαίοι διανοούμενοι, γι' αυτό χαρακτηρίσθηκε ο Ηράκλειτος ως «Σκοτεινός φιλόσοφος». Είναι πράγματι δύσκολο να κατανοήσει κανείς την έννοια αποσπασμάτων του φιλοσόφου διότι και σύντομα είναι και εξηγήσεις δε δίνει σχετικά με αυτά. Το κακό βέβαια είναι ότι κάθε απόσπασμα είναι ανεξάρτητο από το άλλο. Έτσι δεν δίδεται η δυνατότητα στον αναγνώστη να περιμένει διευκρινήσεις στη συνέχεια του έργου. Πολλοί πιστεύουν ότι ο Ηράκλειτος είναι ο πρωτεργάτης και ιδρυτής ενός τρόπου έκφρασης που έκτοτε δεν εγκατέλειψε τη φιλοσοφία: ότι η γλώσσα πρέπει να χρησιμοποιείται με ένα πολύ ασυνήθιστο τρόπο προκειμένου να ταιριάζει στη φύση των πραγμάτων (1:34). Πίστευε ο φιλόσοφος στην ύπαρξη μιας μεγάλης θεότητας η οποία ελέγχει και κυβερνά το σύμπαν, το οποίο χαρακτηρίζει ενότητα. Η θεότης αυτή ονομάζεται από τον Ηράκλειτο «Εν το σοφόν» το οποίο πολλοί ταυτίζουν με το Δία.

Άλλα θέματα της φιλοσοφίας του Ηράκλειτου είναι: α) η ενότης των αντιθέσεων δηλαδή η ενότητα των αντιθέτων φάσεων των πραγμάτων. Υπάρχει πίσω από τις φαινομενικές αντιθέσεις των πραγμάτων ενότης. Με άλλα λόγια πιστεύει στη συνύπαρξη των αντιθέτων φάσεων σε ένα και το αυτό αντικείμενο. Μια ανηφόρα, για παράδειγμα είναι το αντίθετο της κατηφόρας, όμως πρόκειται για τον ίδιο δρόμο, β) Με την ενότητα των αντιθέσεων συνδέει ο φιλόσοφος και τον πόλεμο, ο οποίος είναι πατέρας και βασιλεύς όλων των όντων. Άλλους μεν τους κάνει θεούς, άλλους ελεύθερους ανθρώπους και άλλους δούλους («Πόλεμος πάντων μεν πατήρ έστι, πάντων δέ βασιλεύς, καί τους μέν θεούς έδειξε τους δέ ανθρώπους, τους μέν δούλους έποίησε τους δέ ελευθέρους»). Το φαινόμενο του πολέμου δεν το εννοεί ο Ηράκλειτος απλώς σαν μια μορφή διαμάχης, αλλά επίσης κάτι που περιέχει μέσα του την ειρήνη και τη δικαιοσύνη, αφού κανονίζει τα της ανθρώπινης θεϊκής ιεράρχησης. Η φωτιά είναι, κατά το φιλόσοφο, η αιτία της δημιουργίας όλων των υλικών σωμάτων και ταυτίζεται με το Θεό. Έτσι η φωτιά έχει μια κεντρική θέση στο σύμπαν, το οποίο και ελέγχει. Η τάξη ή «κόσμος» που επικρατεί στο σύμπαν είναι αποτέλεσμα της φωτιάς. Με άλλα λόγια η ύπαρξη του «κόσμου» προϋποθέτει την ύπαρξη και διαμάχη αντιθέτων δυνάμεων, μια διαμάχη, η οποία είναι συνεχής και παρούσα σε κάθε γεγονός. Αυτονόητο καθίσταται ότι με τη θεωρία του αυτή ο Ηράκλειτος θέλει να δείξει τη δυναμική σύσταση του σύμπαντος, κάτι που έγινε δεκτό και από άλλους φιλοσόφους, γ) Στον Ηράκλειτο αποδίδεται η ροή των αισθητών. Το «Τα πάντα ρει» του φιλοσόφου υποδηλώνει τη ροή των πάντων και κατά συνέπεια τη μη ύπαρξη σταθερής γνώσης περί αυτών. Ομοίως το γνωστό (Ποταμω γάρ ουκ έστιν έμβήναι δίς τω αύτώ» (Είναι αδύνατο να εισέλθει κανείς δύο φορές στο ίδιο ποτάμι) φανερώνει τη συνεχή ροή που χαρακτηρίζει τα υλικά αντικείμενα. Φαίνεται όμως ότι η ροή αυτή δεν περιορίζεται μόνο στα υλικά όντα, αφού ο Ηράκλειτος, όπως αναφέρει ο Αριστοτέλης, παρατήρησε και τη ροή των ψυχικών φαινομένων δεδομένου ότι χαρακτήρισε την ψυχή του ανθρώπου σαν «άσώματον καί ρέον αεί».

Η επίδραση του Ηράκλειτου στους μεταγενεστέρους φιλοσόφους ήταν μεγάλη. Κατά τον Διογένη τον Λαέρτιο (2.22) ο ποιητής Ευριπίδης έδωσε το σύγγραμμα του Ηράκλειτου στο Σωκράτη προκειμένου ο τελευταίος να εκφράσει τη γνώμη του σχετικά μ' αυτό. Ο Σωκράτης απάντησε ότι όσα κατόρθωσε να καταλάβει έχουν υψηλά νοήματα. Επίσης το ίδιο πίστευε και γι’ αυτά που δεν κατάλαβε. Ο Ηράκλειτος κατέχει εξέχουσα θέση μεταξύ των φιλοσόφων του αρχαίου κόσμου. Η φιλοσοφική του σκέψη ήταν πρωτότυπη, όπως πρωτότυπη ήταν και η προσπάθεια του να συνδέσει τον άνθρωπο με το λόγο.

Ο ΠυθαγόραςΟ ΠυθαγόραςΓεννήθηκε στη Σάμο γύρω στο 580 π.Χ. Θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους μαθηματικούς και

φιλοσόφους του αρχαίου κόσμου. Γύρω στο 531 π.Χ. εγκατέλειψε την ιδιαίτερη του πατρίδα, προφανώς για να αποφύγει την τυραννία του Πολυκράτη και εγκαταστάθηκε στον Κρότωνα της Κάτω Ιταλίας, όπου ίδρυσε μια θρησκευτική κοινωνία από οπαδούς του. Δε γνωρίζουμε πολλά γύρω από τη προσωπική ζωή του φιλοσόφου ούτε αν έχει γράψει φιλοσοφικά συγγράμματα. Το πιθανότερο είναι να μην είχε γράψει, αφού είναι γνωστό ότι η διδασκαλία στη σχολή του ήταν προφορική και οι μαθητές του υποχρεούνταν με όρκο να κρατούν μυστικά τα όσα διδάσκονταν. Γι' αυτό οι πληροφορίες που έχουμε για τον φιλόσοφο και τους οπαδούς του είναι ελάχιστες και πολύ μεταγενέστερες. Αποτέλεσμα της μυστικότητας της διδασκαλίας των Πυθαγορείων ήταν το γεγονός ότι η ζωή τους και το έργο τους, ιδιαίτερα δε του Πυθαγόρα, καλύπτεται από ένα πέπλο μυστηρίου. Ο Πυθαγόρας πίστευε ότι η ψυχή του ανθρώπου μετά θά νατο μπορούσε να ενωθεί με την ψυχή του Θεού από την οποία προήλθε, αν βέβαια ήταν τέλεια, αλλιώς πήγαινε σε ζώα και φυτά ακόμη, αν είχε κάνει πολλά αμαρτήματα. Η πίστη αυτή του Πυθαγόρα στη μετεμψύχωση βεβαιώνεται και από άλλους αρχαίους συγγραφείς όπως ο Ξενοφάνης (Απόσπ. 7), ο Ηράκλειτος (Απόσπ. 40) ο Εμπεδοκλής (Απόσπ. 129) και ο Ηρόδοτος (4.95). Η μετεμψύχωση είχε σκοπό να δώσει την ευκαιρία στην ψυχή του ανθρώπου να προσπαθήσει να εξαγνισθεί, αλλά συγχρόνως να υποστεί και την τιμωρία για τον αμαρτωλό της βίο στην προηγούμενη ζωή. Μια ψυχή, κατά το φιλόσοφο, μπορούσε να έχει ζήσει πολλές φορές υπό διαφορετική μορφή σε χρονικό διάστημα τριών περίπου χιλιάδων ετών. Το ενδιαφέρον του φιλοσόφου προς την ψυχή ήταν περισσότερο θρησκευτικό παρά φιλοσοφικό (3:23). Μαθητές του Πυθαγόρα μπορούσαν να γίνουν όχι μόνο άνδρες, αλλά και γυναίκες. Χαρακτηριστικό γνώρισμα όλων των μαθητών του ήταν η μυστικότητα των διδασκαλιών, η καθαρότητα της ψυχής, η σιγή και η αυτοεξέταση. Όσον αφορά το τελευταίο, πληροφορούμεθα από τον Διογένη τον Λαέρτιο (8.22) ότι οι μαθητές του έθεταν κάθε ημέρα τις εξής ερωτήσεις στον εαυτό τους: «Τί παρέβην; τί δ' έρεξα; τί μοι δέον ούκ έτελέσθη;» Προσπαθούσαν δηλαδή οι μαθητές του να εξετάζουν στο τέλος της ημέρας τις πράξεις τους και τις παραλήψεις τους με σκοπό να αποφύγουν μελλοντικά τα ίδια σφάλματα. Η ζωή στη σχολή ήταν λιτή χωρίς καμιά πολυτέλεια. Ιδιαίτερη προσοχή απέδιδαν στις γυμναστικές ασκήσεις τις οποίες εκτελούσαν μέσα στο γυμναστήριο της σχολής και στη σχολαστική δίαιτα τους αποφεύγοντας τελείως την κατανάλωση κρέατος. Οι μαθητές συνδεόταν, εκτός των άλλων, με δεσμούς φιλίας αποδίδοντας μεγάλη σπουδαιότητα στη δημιουργία άρρηκτων φιλικών σχέσεων. Ο ίδιος ο Πυθαγόρας πίστευε ότι ο φίλος είναι «άλλος εγώ» και η φιλία «εναρμόνιος ισότης». Γνωστοί στενοί και ειλικρινείς φίλοι αναφέρονται οι Πυθαγόρειοι Δάμων και Φιντίας από τις Συρακούσες των οποίων η φιλία έφθανε μέχρι την αυτοθυσία, αφού η καταδίκη σε θάνατο του δεύτερου από τον τύραννο των Συρακουσών Διονύσιο έγινε η αιτία να αποκαλυφθεί σε όλο της το μεγαλείο η πραγματική αγάπη μεταξύ τους.

Ο Πυθαγόρας είναι ο πρώτος που χρησιμοποίησε τη λέξη «κόσμος» (τάξη) προκειμένου να χαρακτηρίσει την αρμονία και τάξη που επικρατεί στην απεραντοσύνη του σύμπαντος. Επίσης πίστευε ότι η ψυχή είναι η αρμονία του σώματος στο οποίο επιδρά με σκοπό να υπάρχει πάντοτε συμμετρία και ισορροπία μεταξύ τους. Η ψυχή τοποθετούνταν πάντοτε σε υψηλότερο επίπεδο από το σώμα γι' αυτό οι επιδράσεις του δευτέρου στην ψυχή δεν ήταν καθόλου επιθυμητές. Απεναντίας επιδιώκετο η επιρροή και επίδραση της ψυχής επί του σώματος με σκοπό να καταστεί το άτομο αρμονικό και να βασιλεύσει μέσα του η τάξη που επικρατεί στο σύμπαν. Το άτομο κατά τον Πυθαγόρα έπρεπε να αποκτήσει ηθική τάξη και ευκοσμία, κάτι που μπορεί να επιτευχθεί με διαρκή εξάσκηση στην αρετή την οποία χώριζε σε τρία μέρη: τη δικαιοσύνη, την ανδρεία και τη σωφροσύνη. Δεν είναι εύκολο για τον άνθρωπο να αποκτήσει την αρετή διότι είναι από τη φύση του ατελής, γι' αυτό χρειάζεται διαρκής προσπάθεια με σκοπό την εξάλειψη των φυσικών του ελαττωμάτων, τα οποία τον καθιστούν άδικο, φιλόδοξο και πλεονέκτη.

Ο Πυθαγόρας κατανοεί το σύμπαν ως αρμονία και μαθηματικά υποστηρίζοντας ότι η αρχή των όντων ή η ουσία των όντων είναι οι αριθμοί. Τι ακριβώς εννοούσε ο φιλόσοφος με τη θεωρία των αριθμών δεν είναι γνωστό. Προφανώς είχε σχέση με την τάξη που επικρατεί στο σύμπαν και η οποία λόγω της αρμονίας της μόνο με μαθηματικές σχέσεις μπορούσε να εξηγηθεί και να γίνει κατανοητή. Ο Πυθαγόρας με τη διδασκαλία του «περί μιμήσεως» διακρίνει δύο κόσμους από τους οποίους ο ένας είναι ο «νοητός», ο οποίος είναι τέλειος και αναφέρεται ως κατ' απομίμηση του τέλειου νοητού κόσμου χωρίς να

είναι ο ίδιος τέλειος. Με τους αριθμούς και τα μαθηματικά οι Πυθαγόρειοι προσπάθησαν να εξηγήσουν την αρχή των όντων. Αυτονόητη καθίσταται η ανάπτυξη και η καλλιέργεια των μαθηματικών προκειμένου να χρησιμοποιηθούν αυτά σε ανάπτυξη φιλοσοφικής θεωρίας και σκέψης. Κατά τον Αριστοτέλη (Μετά τα Φυσικά 985 β) οι Πυθαγόρειοι όχι μόνο συνέβαλαν στην καλλιέργεια και ανάπτυξη των μαθηματικών, αλλά ήταν οι πρώτοι που ασχολήθηκαν σοβαρά με αυτά. Παράλληλα ασχολήθηκαν με τη μουσική και ιδιαίτερα με την αρμονική θεωρία αντικείμενο της οποίας είναι ο διαχωρισμός των μουσικών διαστημάτων. Στον ίδιο τον Πυθαγόρα αποδίδεται η πρώτη αρμονική θεωρία κατά την οποία επιδιώκεται ο «μαθηματικός προσδιορισμός των σχέσεων των διαστημάτων».

Η σχολή των Πυθαγορείων στον Κρότωνα δεν είχε καλό τέλος, αφού κάηκε και οι περισσότεροι μαθητές σφαγιάσθηκαν. Το θλιβερό αυτό γεγονός συνέβη από τους δημοκρατικούς υπό την αρχηγία του Κύλωνα εξ' αιτίας των συμπαθειών των Πυθαγορείων προς το αριστοκρατικό καθεστώς. Δεν είναι γνωστό αν ο Πυθαγόρας ήταν ένα από τα θύματα της επιδρομής αυτής. Το πιθανότερο είναι ότι μετά την καταστροφή αποσύρθηκε στον Τάραντα, όπου και πέθανε σε μεγάλη μάλλον ηλικία. Η πόλη αυτή έγινε η έδρα της καινούργιας σχολής η οποία κράτησε μέχρι και το τέλος σχεδόν του τετάρτου αιώνα π.Χ.

Ο ΞενοφάνηςΟ ΞενοφάνηςΟ Ξενοφάνης γεννήθηκε στην Κολοφώνα της Μικράς Ασίας το 570 π.Χ. και σε ηλικία είκοσι πέντε

ετών εγκατέλειψε την πατρίδα του διότι η τελευταία είχε υποταγεί στους Πέρσες το 545 π.Χ. Θεωρείται από τον Πλάτωνα ο ιδρυτής της Ελεατικής σχολής (Σοφιστ. 242), η οποία ανέδειξε σπουδαίους φιλοσόφους όπως τον Παρμενίδη, το Ζήνωνα το Μέλησσο κ.α. Ήταν φιλόσοφος και ποιητής μαζί και γνώριζε καλά τους φιλοσόφους και ποιητές της Ιωνίας. Πιθανόν να ήταν και μαθητής του Αναξίμανδρου μέχρι που εγκατέλειψε την πατρίδα του για να εγκατασταθεί στην Ελέα της Κάτω Ιταλίας. Θαύμαζε τους Ίωνες φιλοσόφους και ιδιαίτερα το Θαλή για την ικανότητα του να προβλέπει διάφορα φυσικά φαινόμενα (εκλείψεις κ.λ.π.). Δεν είχε κανένα δισταγμό προκειμένου να κατηγορήσει τον Όμηρο και τον Ησίοδο για την έλλειψη σεβασμού προς τους θεούς τους στους οποίους αποδίδουν ανθρώπινες αδυναμίες και ελαττώματα όπως κλοπές, μοιχείες, απάτες κ.λ.π. (Αποσπ. 11) Δε συμφωνεί με τους παραπάνω ποιητές όσον αφορά τη μορφή του θεού, για τον οποίο πίστευε ότι δε μοιάζει με τους ανθρώπους ούτε προς το σώμα ούτε προς το νου. (Αποσπ. 23) Ο Θεός του Ξενοφάνη όλος βλέπει, όλος σκέπτεται, όλος ακούει (Αποσπ. 24), μένει πάντοτε ακίνητος στην ίδια θέση (Αποσπ. 26) και χειρίζεται όλα τα πράγματα με τη σκέψη του χωρίς κανένα κόπο (Αποσπ. 25). Η θεολογία του Ξενοφάνη είναι μονοθεϊστική και θεμελιώνεται στη βασική σκέψη ότι εφ' όσον ο Θεός είναι το τελειότερο όλων των όντων πρέπει το ον αυτό να είναι το μόνο που υπάρχει. Στα ποιήματα του Ξενοφάνη φαίνεται καθαρά η διαφωνία του με την κρατούσα γνώμη της εποχής του περί αρετής. Πίστευε ότι η αθλητική και στρατιωτική αρετή, η οποία τόσο πολύ επαινείται και βραβεύεται δεν μπορούσε να συγκριθεί με την αρετή του ποιητή την οποία δεν εκτιμούσαν όσο έπρεπε οι συμπατριώτες του. Όσον αφορά τις υλικές και ηθικές αμοιβές των αθλητών, πίστευε ότι ήταν πολύ μεγάλες σε σχέση με τη συνεισφορά τους στην κοινωνία. Έπρεπε, έλεγε, οι τιμές που απολαμβάνουν οι αθλητές να δίνονται στους ποιητές, αφού οι τελευταίοι προσφέρουν πολύ περισσότερα από τους αθλητές στο κοινωνικό σύνολο. Έχει αναφερθεί ότι η διαμαρτυρία αυτή του Ξενοφάνη κατά των αμοιβών των αθλητών ήταν μια επίθεση εναντίον των αριστοκρατών της εποχής του, οι οποίοι πίστευαν στην υπεροχή των αθλητών. (4:230-234). Αυτό όμως δεν μπορεί να υποστηριχθεί με επιχειρήματα. Είναι μάλλον βέβαιο ότι η διαμαρτυρία του Ξενοφάνη ήταν καθαρά επαγγελματική, αφού την εποχή εκείνη, στην κάτω Ιταλία η διδακτική ποίηση, η οποία ήταν το κύριο επάγγελμα του, δεν ήταν και σε τόσο σημαντική θέση, ενώ είναι γνωστή η έμφαση και η βαρύτητα που έδωσαν οι πόλεις της Κάτω Ιταλίας στις πανελλήνιες νίκες, τιμώντας συγχρόνως αυτούς που τις κέρδιζαν (5:326).

Ο ΠαρμενίδηςΟ ΠαρμενίδηςΓεννήθηκε το έτος 540 π.Χ. στην Ελέα της Κάτω Ιταλίας και πέθανε το 470 π.Χ. Είναι ένας από τους

κυριότερους εκπροσώπους της Ελεατικής φιλοσοφικής σχολής την οποία ως γνωστόν ίδρυσε ο Ξενοφάνης. Έχει ασχοληθεί όχι μόνο με τη φιλοσοφία, αλλά και με την ποίηση. Ο φιλόσοφος Σπεύσιππος (Αποσπ. 1), ανεψιός του Πλάτωνα, αναφέρει ότι ο Παρμενίδης είχε βοηθήσει την πατρίδα του δίδοντας σ' αυτή καλούς νόμους. Το ίδιο μας λέει και ο Διογένης Λαέρτιος (9.23). Οι άλλες

πληροφορίες που έχουμε σχετικά με το έργο και τη ζωή του φιλοσόφου γίνονται γνωστές από τον Πλάτωνα στο γνωστό διάλογο Παρμενίδης, από τον Αριστοτέλη, τον Ιάμβλιχο και άλλους. Γνώριζε καλά τις φιλοσοφικές αντιλήψεις τόσο του Ξενοφάνη όσο και των Πυθαγορείων. Ο ίδιος έγραψε σύγγραμμα φιλοσοφικού περιεχομένου με τίτλο «Περί φύσεως». Η φιλοσοφική του σκέψη έρχεται σε αντίθεση με αυτή του Ηράκλειτου. Κατά τον Παρμενίδη κάθε κί νηση ήταν αδύνατη και η λεγόμενη πραγματικότητα συνίστατο σε μια μοναδική, ακίνητη και χωρίς αλλαγές ουσία. Το σύμπαν όπως το αντιλαμβανόταν ο φιλόσοφος, δεν επέτρεπε καμιά αλλαγή, ήταν μια ακίνητη μάζα αποτελούμενη από μια συγκεκριμένη ουσία, η οποία ήταν αιώνια και άφθαρτη. Οι άνθρωποι, έλεγε ο Παρμενίδης, φαντάζονται εικόνες σχετικά με το σύμπαν, βλέπουν ή ακούν ή αισθάνονται διάφορες σκηνές οι οποίες όμως δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, είναι απλώς αυταπάτες. Μόνο ο νους του ανθρώπου μπορεί να φθάσει την αλήθεια και την πραγματικότητα, η οποία είναι τελείως διαφορετική από αυτή των αισθήσεων. Η βασική σκέψη της φιλοσοφίας του Παρμενίδη είναι η έννοια του όντος, το οποίο είναι ακριβώς το αντίθετο από το «μη ον» διότι το πρώτο είναι μια πραγματικότητα, ενώ το δεύτερο δεν είναι, άρα δεν υπάρχει. Επομένως ο άνθρωπος μπορεί να κατανοήσει μόνο το ον διότι το «μη ον» δεν υπάρχει, άρα οποιαδήποτε δήθεν κατανόηση αυτού αποτελεί αυταπάτη και πλάνη. Το ον δεν έχει ούτε αρχή ούτε τέλος, είναι επομένως «αγέννητον» και «ανώλεθρον», παραμένει δε πάντοτε «αδιαίρετον». Όπως αναφέραμε παραπάνω την ύπαρξη της ουσίας αυτής (δηλαδή του όντος) μπορεί να την διαπιστώσει ο άνθρωπος μόνο με το νου του (δηλαδή με το «Λόγο») χωρίς την παρεμβολή των αισθήσεων οι οποίες οδηγούν στην πλάνη. Κατά τον φιλόσοφο, εκείνο που αντιλαμβανόμεθα με το λόγο ή με τη νόηση υπάρχει (Αποσπ. 3) («το γάρ αυτό νοεΐν εστίν τε καί είναι»). Ο Παρμενίδης είναι ο πρώτος φιλόσοφος, ο οποίος χρησιμοποιεί την έννοια «ον» και υποδεικνύει ως μέσο γνώσης της έννοιας αυτής το «νου» σε αντίθεση με την υπάρχουσα αντίληψη περί γνώσης της πραγματικότητας, η οποία βασίζεται στις αισθήσεις. Με τον πρωτότυπο αυτό τρόπο της σκέψης του κάνει συγχρόνως ο Παρμενίδης τον διαχωρισμό μεταξύ φιλοσοφίας και επιστήμης (6:782).

Η σπουδαιότητα του φιλοσόφου αυτού έγκειται στο γεγονός ότι οδήγησε τους Έλληνες διανοουμένους στο δρόμο μιας ανεξάρτητης θεωρητικής σκέψης, η οποία αναγκάζει το νου να εργάζεται χωρίς να λαμβάνει υπ' όψη του τις πραγματικότητες που συλλαμβάνουν οι αι σθήσεις (3:49). Η επίδραση του Παρμενίδη στους μεταγενέστερους του θεωρείται σημαντική, αν κρίνει κανείς από το σεβασμό του Σωκράτη, Πλάτωνα, Αριστοτέλη και άλλων φιλοσόφων προς το έργο και την πρωτότυπη σκέψη του.

Ο Ζήνων (ο Ελεάτης)Ο Ζήνων (ο Ελεάτης)Γεννήθηκε το 485 π.Χ. στην Ελέα της Κάτω Ιταλίας και υπήρξε μαθητής του Παρμενίδη το έργο του

οποίου συνέχισε με επιτυχία. Θεωρείται από πολλούς ως ένας από τους σπουδαιότερους εκπροσώπους της Ελεατικής φιλοσοφικής σχολής. Ο Αριστοτέλης (Αποσπ. 65) θεωρεί τον Ζήνωνα ως επινοητή της διαλεκτικής μεθόδου, ενώ ο Πλάτων πίστευε ότι ο Ζήνων με τη δική του διδασκαλία και σκέψη προσπάθησε να εδραιώσει και να αιτιολογήσει τη φιλοσοφία του διδασκάλου του «περί όντος». Δική του θεωρία δεν ανέπτυξε εκτός της συνέχισης αυτής του Παρμενίδη. Υποστήριζε επίσης ότι η ανθρώπινη γνώση και οι διάφορες επιστήμες έχουν σχετική μόνο αξία. Ο θάνατος του Ζήνωνα ήταν αποτέλεσμα της ανάμιξης του σε κάποια κίνηση με σκοπό την ανατροπή του τυράννου της Ελέας, Νέαρχου.

Ο ΕμπεδοκλήςΟ ΕμπεδοκλήςΉταν ένας αρκετά σπουδαίος προσωκρατικός φιλόσοφος, ο οποίος γεννήθηκε στον Ακράγαντα της

Κάτω Ιταλίας το 495 π.Χ. και πέθανε το 435 π.Χ. Πίστευε όπως και οι Πυθαγόρειοι στη μετεμψύχωση. Πίστευε στην ύπαρξη του κόσμου «των μακάριων πνευμάτων» ή δαιμόνων, οι οποίοι λόγω των διαφόρων αμαρτημάτων τους δεν μπορούν να αποτελέσουν πλέον μέρος της θεϊκής ολότητας και αρχίζουν την καινούργια τους ζωή σε σώματα ανθρώπων, ζώων και φυτών. Ο Εμπεδοκλής ήταν μαθητής του Παρμενίδη (Διογ. Λαέρτ. 8.55) χωρίς βέβαια να ασπασθεί εξ' ολοκλήρου τις φιλοσοφικές αντιλήψεις του διδασκάλου του. Πίστευε, όπως και ο Ηράκλειτος, στη συνεχή αλλαγή, αλλά επίσης στην ένωση και το χωρισμό τεσσάρων άφθαρτων και αιώνιων ουσιών: της φωτιάς, του αέρα, του νερού και του χώματος. Για να πραγματοποιηθεί η παραπάνω ένωση και ο διαχωρισμός των στοιχείων αυτών έπρεπε να επενεργήσουν δύο αντίθετες δυνάμεις, ή «φιλότης» δηλαδή η αγάπη και το «νείκος» δηλαδή το μίσος. Έτσι η όλη δημιουργία του σύμπαντος είναι αποτέλεσμα της διαδικασίας αυτής δηλαδή της

ένωσης και του τέλειου διαχωρισμού των τεσσάρων στοιχείων. Αποτέλεσμα της διαδικασίας αυτής ήταν, κατά τον Εμπεδοκλή, όλα τα φυσικά φαινόμενα, η δημιουργία της νύχτας και της ημέρας κ.λ.π. Η «φιλότης» και το «νείκος» είναι, όπως αναφέρουμε, αντίθετες δυνάμεις και η αντίθεση τους συνίσταται στο γεγονός ότι με την φιλότητα πραγματοποιείται η ένωση των διαφόρων στοιχείων, ενώ με το νείκος χωρίζονται το ένα από το άλλο. Υπάρχει μια διαρκής διαμάχη μεταξύ των δύο αυτών δυνάμεων με αποτέλεσμα να επικρατεί άλλοτε η μία και άλλοτε η άλλη με τα γνωστά αποτελέσματα. Η αγάπη π.Χ. φέρνει κοντά και μαζί τα αντίθετα φύλα με σκοπό τη δημιουργία, ενώ το μίσος τα χωρίζει.

Τα έργα του Εμπεδοκλή χωριζόταν σε δύο κατηγορίες: α) «Περί φύσεως» και β) «Καθαρμοί» τους οποίους απήγγειλε στην Ολυμπία. Θεωρείται από πολλούς όχι μόνο φιλόσοφος, αλλά ακόμη ποιητής και ρήτορας. Η επίδραση του στην ελληνική σκέψη θεωρείται σπουδαία.

Ο ΑναξαγόραςΟ ΑναξαγόραςΓεννήθηκε στις Κλαζομενές της Μικράς Ασίας (κοντά στη Σμύρνη) το έτος 500 π.Χ. και πέθανε στη

Λάμψακο το 428 π.Χ. Πολύ νέος ήρθε στην Αθήνα και επιδόθηκε στη φιλοσοφία. Ήταν διδάσκαλος και φίλος του Περικλή στον οποίο οφείλει την αποφυλάκιση και φυγάδευση του από την Αθήνα. Ο φιλόσοφος φυλακίσθηκε με βάση ένα νόμο κατά τον οποίο θεωρούνταν αδίκημα εναντίον της πόλης και ασέβεια η αθεΐα και η ανάπτυξη διαφόρων αστρονομικών θεωριών που ήταν αντίθετες προς τη θρησκεία και τις παραδόσεις της πόλης. Ο Αναξαγόρας φυλακίσθηκε το 440 π.Χ. αλλά λίγο αργότερα εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Λάμψακο όπου και πέθανε, μετά από 30 χρόνια παραμονής στην Αθήνα. Ο φιλόσοφος ασχολήθηκε όχι μόνο με θέματα φιλοσοφικά, αλλά και με θέματα σχετικά με τη μετεωρολογία, τη γεωλογία και την αστρονομία. Η φυλάκιση του και η αποπομπή του από την Αθήνα ήταν προφανώς έργο των αντιπάλων του Περικλή, οι οποίοι στο πρόσωπο του Αναξαγόρα πίστευαν ότι τιμωρούν τον ίδιο τον Περικλή (3:54). Η «ασέβεια» του φιλοσόφου έγκειτο εις το γεγονός ότι δεν παραδεχόταν τη θεϊκότητα του ήλιου τον οποίο θεωρούσε μια άσπρη και ζεστή πέτρα μεγαλύτερη σε μέγεθος από την Πελοπόννησο. Υλικό σώμα θεωρούσε επίσης και τη Σελήνη, κάτι φυσικά που ήταν αντίθετο με τη θρησκεία της εποχής. Έγραψε σύγγραμμα με την ονομασία «Περί φύσεως» στο οποίο γίνεται γνωστό το γεγονός της επιρροής των άλλων φιλοσόφων και ιδιαίτερα του Παρμενίδη με τον οποίο συμφωνεί όσον αφορά τη γέννηση και φθορά των όντων. Πίστευε δηλαδή ότι τίποτε δε χάνεται και τίποτε δε γεννιέται στον κόσμο των όντων. Διαφωνεί με τον Εμπεδοκλή όσον αφορά την ύπαρξη δύο αντιθέτων δυνάμεων της Φιλότητας και του Νείκους και της μεταξύ αυτών συνεχόμενης διαμάχης. Απλούστατα πιστεύει ότι όλα προέρχονται από την ανάμειξη και τον αποχωρισμό από αρχική ύλη, η οποία ήδη υπάρχει. Έτσι ο «κόσμος» ή η τάξη δημιουργείται από ένα αρχικό χάος της ύλης διά της ενώσεως και του αποχωρισμού. Στην διαδικασία αυτή πρωτεύοντα ρόλο παίζει η κινητήρια δύναμη που είναι ο «νους», ο οποίος διοικεί το σύμπαν. Είναι γεγονός ότι στη φιλοσοφία του Αναξαγόρα γίνεται γνωστός για πρώτη φορά τόσο ξεκάθαρος ο διαχωρισμός ύλης και «νου» με απόλυτη κυριαρχία του δεύτερου στην πρώτη (3:56). Η αρχική ύλη, κατά το φιλόσοφο, αποτελείται από ένα μείγμα «σπερμάτων» διαφόρων πραγμάτων οργανικών και μη τα οποία μπορούσαν να χωρισθούν σε άπειρα μέρη. Η αρχική αυτή ύλη περιείχε οτιδήποτε άλλο εκτός από το «νου», ο οποίος υπήρχε μόνος του και τελείως ανεξάρτητος της ύλης στην οποία κυριαρχεί. Άρα η κυριαρχία αυτή προϋποθέτει όχι μόνο δύναμη η οποία επιφέρει τις αλλαγές, αλλά και σαφή γνώση κινήσεων, οι οποίες τελικά επιφέρουν την αρμονία και την τάξη. Ο «νους» του Αναξαγόρα είναι «υπέρτατον ον» καθαρόν (χωρίς καμιά ανάμειξη με άλλα στοιχεία) και απόλυτο. Η επίδραση του Αναξαγόρα στους μεταγενέστερους φιλοσόφους είναι μεγάλη, αφού όλοι σχεδόν, οι οποίοι ασχολούνται με την παρουσία του πνεύματος στην αρχική φάση της δημιουργίας του κόσμου αναφέρονται στον Αναξαγόρα και στις πρωτότυπες φιλοσοφικές του αντιλήψεις περί ύλης και πνεύματος.

Ο ΛεύκιπποςΟ ΛεύκιπποςΔεν υπάρχει, ακόμη και σήμερα, συμφωνία σχετικά με τον τόπο της καταγωγής του. Μερικοί μάλιστα

αμφιβάλλουν αν υπήρξε ποτέ. Το πιο πιθανό είναι ότι κατάγεται από τη Μίλητο και ότι έζησε από το δεύτερο τέταρτο του 5ου αιώνα π.Χ. και μετά. Ο Διογένης ο Λαέρτιος (9:30) μας πληροφορεί ότι υπάρχουν άλλες δύο πόλεις που διεκδικούν την καταγωγή του, η Ελέα της Κάτω Ιταλίας και τα Άβδηρα Θράκης, πατρίδα του φιλόσοφου Δημόκριτου, ο οποίος ήταν μαθητής του Λεύκιππου (7:54). Οι αρχαίοι

συγγραφείς αναφέρουν σαν πιθανά έργα του δύο συγγράμματα με τίτλους «Μέγας διάκοσμος» και «Περί νου», τον θεωρούν δε, όπως και πολλοί σύγχρονοι, ως τον «εισηγητή της ατομικής θεωρίας». Πίστευε ο Λεύκιππος ότι τίποτε δε λαμβάνει χώρα κατά τύχη ή χωρίς σκοπό. Υπάρχουν διάφορες βασικές αιτίες, οι οποίες προκαλούν τα επί μέρους φαινόμενα. Η βασική του θεωρία είναι ότι το άτομο, το μικρότερο σωματίδιο της ύλης, το οποίο λόγω του ελαχίστου όγκου του είναι αδιαίρετο (άτομο) κινείται ή κινούνται (τα άτομα) μέσα σ' ένα κενό χώρο. Αποτέλεσμα της κίνησης αυτής είναι η δημιουργία διαφόρων σωμάτων, τα οποία έχουν σχηματισθεί από όμοια άτομα. Τη θεωρία του αυτή τη διατύπωσε ο φιλόσοφος στο πρώτο του βιβλίο που αναφέραμε παραπάνω δηλαδή στο «Μέγα διάκοσμο». Αν είναι πραγματική η πληροφορία ότι ο Λεύκιππος υπήρξε διδάσκαλος του Δημόκριτου τότε δεν υπάρχει αμφιβολία όσον αφορά την επιρροή του πρώτου στον δεύτερο.

Ο ΔημόκριτοςΟ ΔημόκριτοςΌπως για το Λεύκιππο, έτσι και για το Δημόκριτο δε γνωρίζουμε πολλά πράγματα σχετικά με την

προσωπική του ζωή και το έργο του. Γεννήθηκε στα Άβδηρα της Θράκης γύρω στο 465 π.Χ. και πέθανε το 370 π.Χ. Πρέπει να γνώριζε το Σωκράτη και πιθανόν τον Πλάτωνα διότι ήταν σύγχρονος τους. Τον Αριστοτέλη σίγουρα δεν τον γνώριζε, αν και ο Αριστοτέλης αναφέρεται συχνά στο έργο του Δημόκριτου. Όταν πέθανε ο τελευταίος τότε ο Σταγειρίτης φιλόσοφος δεν ήταν ούτε δέκα πέντε ετών. Αν και οι αρχαίοι συγγραφείς και ιδιαίτερα ο Διογένης ο Λαέρτιος και ο Αριστοτέλης αναφέρονται στο Δημόκριτο, ε εντούτοις οι πληροφορίες τους είναι σε μερικές περιπτώσεις όχι μόνο ανεπαρκείς, αλλά και ασαφείς. Ο λόγος της ασάφειας αυτής έγκειται στο γεγονός ότι οι παραπάνω συγγραφείς αναφέρονται μόνο σε αποσπάσματα του όλου έργου του φιλοσόφου διότι κανένα έργο του δεν διασώθηκε.

Συνεχίζοντας τη θεωρία του Λεύκιππου, ο Δημόκριτος παραδέχεται ότι υπάρχουν άπειρα υλικά άτομα τα οποία κινούνται μέσα σ' ένα αχανές κενό. Τα άτομα αυτά, τα οποία έχουν αναρίθμητα σχήματα, έρχονται σε επαφή διά «στροβιλισμού», με αποτέλεσμα να σχηματίζονται διάφορα σώματα και διάφορες ενώσεις όπως το νερό, η φωτιά, το χώμα, οι πέτρες, ο αέρας κ.λ.π. Όταν ο σχηματισμός των σωμάτων, προήλθε από άτομα τα οποία δεν είναι πολύ κοντά το ένα στο άλλο τότε αυτά τα σώματα ή οι ενώσεις είναι μαλακές π.χ. αέρας, νερό κ.λ.π. Όταν όμως δεν υπάρχει καθόλου κενός χώρος μεταξύ των ατόμων τότε αυτά σχηματίζουν σκληρά σώματα όπως πέτρες, μέταλλα κ.λ.π. Τίποτε δεν μπορεί να καταστραφεί ώστε να εξαφανισθεί τελείως διότι τα άτομα από τα οποία αποτελείται είναι αναλλοίωτα. Ο Δημόκριτος ονομάζει το άτομο, δηλαδή το μικρότερο και αδιαίρετο μόριο της ύλης «ον», σε αντίθεση με το «μη ον» δηλαδή το κενό από το οποίο δεν είναι δυνατό να προέλθει τίποτε. Τόσο το «ον» όσο και το «μη ον» υπάρχουν, η δε ύπαρξη του δεύτερου βοηθά την κίνηση του πρώτου και κατά συνέπεια το σχηματισμό των διαφόρων σωμάτων και ενώσεων. Όταν η επαφή των ατόμων είναι ελαφρά τότε το αποτέλεσμα είναι, όπως είδαμε παραπάνω, η δημιουργία μαλακών σωμάτων, ενώ όταν η επαφή και η πρόσμιξη είναι τέλεια τότε έχουμε το σχηματισμό σκληρών σωμάτων τα οποία λόγω της πυκνότητας τους είναι βαριά και βρίσκονται στη γη ενώ τα πρώτα λόγω της ελαφρότητας τους βρίσκονται ψηλά. Έτσι από τα άτομα αυτά με τη μη τέλεια επαφή σχηματίζεται ο αέρας, η φωτιά, το στερέωμα του ουρανού κ.λ.π. Ο Δημόκριτος προχώρησε περισσότερο και τόνισε ότι και η ψυχή του ανθρώπου αποτελείται από άτομα τα οποία έχουν διαφορετική σύσταση και ονομάζονται ψυχικά άτομα. Τίποτε δεν γίνεται τυχαία, υπάρχει για όλα τα πράγματα μια αναγκαιότητα. Η προσπάθεια του Δημόκριτου να εξηγήσει και να αιτιολογήσει τα ψυχικά φαινόμενα με την κίνηση, την ένωση και τον αποχωρισμό των ατόμων είναι σίγουρα μια πρωτοτυπία στον τομέα της φιλοσοφικής σκέψης και θεώρησης.

Οι άνθρωποι, τονίζει ο Δημόκριτος, κάνουν λάθος όταν λένε ότι βλέπουν τα διάφορα αντικείμενα διότι αυτά που συνήθως βλέπουν δεν είναι τα ίδια τα πράγματα αλλά τα είδωλα τους. Τα πράγματα αυτά τα οποία προήλθαν από τη διά στροβιλισμού ένωση των ατόμων παύουν να υπάρχουν όταν τα άτομα αποχωρίζονται. Δηλαδή τα διάφορα αντικείμενα καταστρέφονται μόνον όταν επέλθει ο αποχωρισμός των ατόμων. Εδώ παρατηρούμε ότι ο Δημόκριτος δέχεται την καταστροφή των διαφόρων αντικειμένων όχι όμως και των ατόμων, τα οποία θεωρεί άφθαρτα. Είναι φανερό ότι ένας ολόκληρος κόσμος μπορεί να καταστραφεί, αλλά όχι και τα άτομα τα οποία τον αποτελούσαν και τα οποία χωρίσθηκαν.

Το όνομα του Δημόκριτου, περισσότερο από του Λεύκιππου, είναι συνδεδεμένο με την «ατομική θεωρία» ίσως διότι αυτός πρώτος τη συστηματοποίησε. Η θεωρία του αυτή, κατά τους αρχαίους συγγραφείς αναπτύχθηκε στο βιβλίο του «Μικρός διάκοσμος», το οποίο βέβαια δε σώθηκε εκτός από ελάχιστα αποσπάσματα που αναφέρει ο Αριστοτέλης. Η φιλοσοφική ηθική του Δημόκριτου είναι αυτή της

πνευματικής ηδονής κατά την οποία υπάρχει γαλήνη, ακλόνητη αταραξία ψυχής, απουσία κάθε δεισιδαιμονίας, ανεξαρτησία σκέψης και φιλοσοφική αντιμετώπιση αντίξοων περιστάσεων.

Οι ΣοφιστέςΟι φιλοσοφικές αντιλήψεις και σκέψεις των προσωκρατικών φιλοσόφων δεν ικανοποιούσαν τις

πνευματικές ανησυχίες των ανθρώπων του 5ου π.Χ. αιώνα. Άλλωστε η περί φύσεως φιλοσοφία τους δεν άγγιζε τα προβλήματα της καθημερινής ζωής και φαινόταν κάπως απομακρυσμένη και ξένη προς τα ενδιαφέροντα και τις επιδιώξεις των ανθρώπων. Έτσι η σοφιστική κίνηση εμφανίζεται με σκοπό να καλύψει ένα κενό, να δώσει λύσεις ή ερμηνείες σε πρακτικά προβλήματα και να ικανοποιήσει την δίψα για μάθηση των κουρασμένων και απογοητευμένων, από τις αλληλοσυγκρουόμενες θεωρίες των φυσικών φιλοσόφων, ανθρώπων του 5ου π.Χ. αιώνα. Με άλλα λόγια το αντικεί μενο των σοφιστών δεν ήταν η φύση ή η αρχή των όντων αλλά ο ίδιος ο άνθρωπος και τα προβλήματα του. Η λέξη σοφιστής κατ' αρχάς σήμαινε έναν άνθρωπο μορφωμένο, με πολλές θεωρητικές και πρακτικές γνώσεις τις οποίες μπορούσε, δηλαδή είχε την ικανότητα, να τις μεταβιβάσει και στους άλλους. Με την εμφάνιση όμως της πνευματικής κίνησης των σοφιστών στα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ. η λέξη υποδηλώνει τους διδασκάλους των διαφόρων επιστημονικών κλάδων (π.χ. ρητορικής, πολιτικής επιστήμης κ.λ.π.), οι οποίοι δίδασκαν στις διάφορες ελληνικές πόλεις, πάντοτε όμως με αμοιβή. Το τελευταίο αυτό φαίνεται ότι δεν άρεσε καθόλου στους Έλληνες φιλοσόφους και ιδιαίτερα στο Σωκράτη και φυσικά αργότερα στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Ο λόγος της αντίθεσης των παραπάνω φιλοσόφων προς την καινούργια πρακτική των σοφιστών έγκειτο στο γεγονός ότι με ελάχιστες εξαιρέσεις μερικών ποιητών (π.χ. Πίνδαρος, Σιμωνίδης) οι οποίοι πληρώνονταν για τα επινίκεια που έγραφαν, γενικά οι πνευματικές εργασίες στην αρχαία Ελλάδα δεν απέβλεπαν σε οικονομικά οφέλη (5:118). Οι σοφιστές, με πρώτο τον Πρωταγόρα, άρχισαν να διδάσκουν με αμοιβή. Από τους αρχαίους συγγραφείς μαθαίνουμε ότι ο «Πρωταγόρας πρώτος μισθόν ε'ισεπράξατο μνας εκατό» (Πλάτων Πρωτ. 349; Φιλόστρατος5ίοΐ Σοφισ. 1.10; Διογένης Λαέρτιος (9.52). Ο Σωκράτης, ο οποίος ήταν και ο μεγάλος αντίπαλος των σοφιστών, τους αποκαλούσε «κάπηλους», που καπηλεύονταν τις γνώσεις τους αφού τις μετέδιδαν μόνο σ' αυτούς, οι οποίοι είχαν την οικονομική ευχέρεια να πληρώσουν. Ο Πλάτων αποκαλεί το σοφιστή της εποχής του, «νέων καί πλουσίων έμμισθος θηρευτής» (Σοφιστ. 231), ενώ ο Αριστοτέλης χαρακτήριζε τους σοφιστές και γενικά όλους όσους έπαιρναν χρήματα για να μεταδώσουν γνώσεις «βάναυσους» (Πολιτικά 1337). Οι σοφιστές δίδαξαν όχι μόνο στην Αθήνα, αλλά και σε άλλες πόλεις του ελληνικού κόσμου. Ιδιαίτερα η Αθήνα θεωρήθηκε η ιδανική πόλη διότι εκεί υπήρχαν πολλοί πλούσιοι και φιλόδοξοι νέοι, οι οποίοι διψούσαν για μάθηση και αναγνώριση διά μέσου των πολιτικών αξιωμάτων. Η σταδιοδρομία των σοφιστών κράτησε αρκετές δεκαετίες για να τελειώσει μετά το δεύτερο μισό του 4ου αιώνα π.Χ., όταν η σκληρή οικονομική πραγματικότητα εμπόδιζε τους νέους της Αθήνας να συνεχίσουν την παρακολούθηση των σοφιστών.

Οι σοφιστές δεν αποτελούν δική τους ξεχωριστή φιλοσοφική σχολή, απλώς θεωρούνται περιπλανώμενοι διδάσκαλοι, σκοπός των οποίων ήταν η μετάδοση γνώσεων, οι οποίες θα βοηθούσαν τους αν θρώπους στη σωστότερη αντιμετώπιση των καθημερινών τους προ βλημάτων. Έτσι η σοφιστική μπορεί να θεωρηθεί ως μια ξεχωριστή πνευματική κίνηση με διαφορετικά αντικείμενα, αφού ο σκοπός μερικών σοφιστών ήταν η μετάδοση της ρητορικής, ενώ άλλων ήταν αυτή της αρετής ή της «επιστήμης της μνήμης» κ.λ.π. Με τη διδασκαλία τους ήταν επόμενο να θέσουν υπό συζήτηση και πολλές φορές υπό αμφιβολία τις έως τότε αποδεκτές ιδέες και αξίες. Η βασική τους τοποθέτηση απέναντι στα προβλήματα που αντιμετώπιζε ο άνθρωπος της εποχής τους ήταν ότι τίποτε δεν μπορεί να θεωρηθεί τελείως αλήθεια ή ψέμα. Κάθε άνθρωπος έχει τα δικά του κριτήρια για αυτά τα δύο πράγματα, έτσι αλήθεια ή ψέμα γενικής αποδοχής δεν υπάρχει. Υπάρχει μόνον υποκειμενική αλήθεια την οποία ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται με βάση το προσωπικό του συμφέρον. Προκειμένου μάλιστα ο άνθρωπος να μπορέσει να υπερασπίσει τη δική του αλήθεια έπρεπε να γνωρίζει δύο βασικές τέχνες: τη ρητορική και τη διαλεκτική. Η γνώση των δύο αυτών τεχνών καθιστούσε, κατά τους σοφιστές, το άτομο ικανό να παρουσιάζει το αδύνατο επιχείρημα ως ισχυρό, να παρασύρει τους άλλους προς τις δικές του απόψεις, να αποδείξει ότι το φαινομενικά αδύνατο είναι δυνατό και να παρουσιάσει το πλέον απίθανο ως πιθανό, αφού αυτό εξυπηρετούσε καλύτερα τα συμφέροντα του. Έτσι, κατά τη σοφιστική διδασκαλία, δεν υπήρχε ούτε αλήθεια γενικά αποδεκτή ούτε δίκαιο που να αναγνωρίζεται από όλους. Όλα είναι σχετικά, αφού τα συμφέροντα των ανθρώπων δεν συμπίπτουν πάντοτε.

Εκτός από τις παραπάνω απόψεις των σοφιστών υπάρχει και κάτι άλλο το οποίο ήταν εξ' ίσου

εξοργιστικό για τους Αθηναίους πολίτες. Δίδασκαν οι σοφιστές ότι τόσο ο κοινωνικός και πολιτιστικός βίος του ανθρώπου όσο και η πίστη του στο θείο επινοήθηκαν με σκοπό την καλυτέρευση της ζωής του και την αποφυγή διατάραξης των σχέσεων του με τους άλλους. Έτσι δόθηκε η εντύπωση στους ανθρώπους, οι οποίοι παρακολουθούσαν τους σοφιστές ότι τα παραπάνω, εφ' όσον είναι επινοήσεις του ατόμου με σκοπό την αύξηση του προσωπικού κέρδους, τότε δεν αξίζει και δεν πρέπει να αποδίδει κανείς μεγάλη βαρύτητα στις ανθρώπινες αυτές εφευρέσεις.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η σοφιστική κίνηση ωφέλησε τους νέους όσον αφορά την αύξηση των γνώσεων και της μόρφωσης των τελευταίων, είναι όμως αλήθεια ότι από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι σήμερα τονίζεται επίσης και η «διαλυτική» επίδραση της επί της αρχαίας κοινωνίας, η οποία αντέδρασε έντονα στην προσπάθεια αμφιβολίας και κατάλυσης των καθιερωμένων της αξιών.

Ο ΣωκράτηςΟ ΣωκράτηςΟ Σωκράτης γεννήθηκε στην Αθήνα το 470 π.Χ. και πέθανε (πίνοντας το κώνειο) το 399 π.Χ. δηλαδή

λίγο μετά την πτώση των τριάντα τυράννων. Ο πατέρας του ονομαζόταν Σωφρονίσκος και η μητέρα του Φαιναρέτη. Από μικρός ασκούσε το επάγγελμα του πατέρα του δηλαδή «λιθοξόος», όμως αργότερα ασχολήθηκε με τη φιλοσοφία την οποία και δίδαξε στους μαθητές του μέχρι το τέλος της ζωής του. Ο Σωκράτης παντρεύτηκε, ίσως για δεύτερη φορά, σε σχετικά μεγάλη ηλικία, με την Ξανθίππη από την οποία απέκτησε τρία παιδιά. Δεν ανακατεύθηκε στην πολιτική ζωή της Αθήνας την οποία αγαπούσε πολύ. Δίδασκε στους νέους το σεβασμό και την υπακοή στους νόμους και την αγάπη προς την πατρίδα του. Ο ίδιος υπήρξε υπόδειγμα πολίτη και στρατιώτη αφού πήρε μέρος και έδειξε γενναιότητα σε κρίσιμες εκστρατείες της πόλης του κατά τη διάρκεια του καταστρεπτικού πελοποννησιακού πολέμου. Ιδιαίτερα διακρίθηκε στις εξής πολεμικές επιχειρήσεις: στην Ποτίδαια της Χαλκιδικής (432 π.Χ.), στην Αμφίπολη (424 π.Χ.) και στο Δήλιο της Βοιωτίας το 421 π.Χ.

Ο Σωκράτης είχε υποστεί από μικρός την γνωστή αγωγή των νέων της Αθήνας που περιελάμβανε μουσική και γυμναστική. Με τον όρο μουσική δεν νοείται μόνο η εκμάθηση κάποιου οργάνου, αλλά επίσης η γνώση των ποιητών και η διδασκαλία διαφόρων μαθημάτων. Τα γυμναστήρια και οι παλαίστρες ήταν οι χώροι στους οποίους σύχναζε ο φιλόσοφος, αφού αρκετές φορές αναφέρονται οι χώροι αυτοί στους Πλατωνικούς διάλογους σε σχέση με τις επισκέψεις του εκεί. Λίγες φορές μάλιστα οι διάλογοι αυτοί παρουσίαζαν το Σωκράτη να φεύγει από το ένα γυμναστήριο και να πάει σε κάποιο άλλο. Τα γυμναστήρια στα οποία σύχναζε ο φιλόσοφος ήταν η Ακαδημία, το Λύκειο και το Κυνόσαργες, τα οποία ήταν τα μεγαλύτερα και αρχαιότερα της Αθήνας, αφού ήταν γνωστά από την εποχή ακόμη του Σόλωνα. Ως γνωστό τα τρία αυτά γυμναστήρια (γυμνάσια) έγιναν αργότερα φιλοσοφικές σχολές. Στην Ακαδημία εγκατέστησε τη φιλοσοφική του σχολή ο Πλάτων, στο Λύκειο ο Αριστοτέλης και στο Κυνόσαργες οι Κυνικοί. Ο Σωκράτης απέφευγε κάθε είδους πολυτέλεια, ήταν ολιγαρκής και λιτοδίαιτος. Δεν έπαιρνε ποτέ χρήματα από τους μαθητές του. Άλλωστε όπως είδαμε παραπάνω (βλπ. Σοφιστές) θεωρούσε τους σοφιστές «κάπηλους» διότι πληρωνόταν από τους μαθητές τους για να μεταδώσουν τις γνώσεις τους. Την εποχή των τριάντα τυράννων έδειξε την πραγματική του περιφρόνηση προς αυτό που αντιπροσώπευαν, αρνούμενος να εκτελέσει τις εντολές τους. Βέβαια ο φιλόσοφος θα ήταν το πρώτο θύμα των τριάντα τυράννων, αλλά γλύτωσε από αυτούς λόγω της παρουσίας ανάμεσα τους μερικών πρώην μαθητών του. Επίσης στην προσπάθειά του να κάνει το καθήκον του στη δίκη των στρατηγών, λίγο μετά τη ναυμαχία στις Αργινούσες (406 π.Χ.), αγνόησα ας επιθυμίες του πλήθους για καταδίκη των στρατηγών. Στη δίκη αυτή ο Σωκράτης ήταν ένας από τους πρυτάνεις της Συνέλευσης. Από τους πλατωνικούς διάλογους και από τα συγγράμματα άλλων φαίνεται ότι ο Σωκράτης ήταν πρότυπο εγκράτειας και αυτοκυριαρ χίας . Είχε ακλόνητη ψυχική αταραξία η οποία δεν άλλαξε ούτε με τις διάφορες αντιξοότητες της ζωής του, ούτε με τον οξύθυμο και εριστικό χαρακτήρα της γυναίκας του Ξανθίππης.

Ο Σωκράτης έλεγε συχνά ότι ακούει από μέσα του μια φωνή, η οποία τον αποτρέπει δηλαδή τον κάνει να απέχει από τυχόν ενέργειες, οι οποίες ενδεχομένως θα ήταν αντίθετες με τη ζωή ενός φιλοσόφου. Στην Πολιτεία (496 Δ) του Πλάτωνα ο φιλόσοφος φαίνεται να λέει ότι η φωνή αυτή δεν τον αφήνει να ασχοληθεί με την πολιτική ζωή, ενώ τον αφήνει να ασχοληθεί με τη φιλοσοφία. Ο Σωκράτης αποκαλούσε την φωνή αυτή «δαιμόνιο» επειδή οι δαίμονες από την αρχή τουλάχιστον καταγόταν από τους θεούς και παρά την πτώση τους ήταν πάντοτε ανώτερα όντα από τους ανθρώπους. Η εσωτερική αυτή παρόρμηση ή η φωνή την οποία άκουγε ο φιλόσοφος και την οποία αποκαλούσε δαιμόνιο θεωρούνταν από τον Σωκράτη «θείον σημείον».

Η φιλοσοφία του Σωκράτη συγκεντρώνεται στον άνθρωπο και τα προβλήματα του. Σε αντίθεση με τους προσωκρατικούς δεν τον απασχολεί το οντολογικό πρόβλημα ούτε οι περί φύσεως διατυπωθείσες γνώμες από τους φυσικούς φιλοσόφους. Το αντικείμενο της σκέψης του ήταν ο άνθρωπος και η ηθική βελτίωση της ζωής του. Κατά τον Κικέρωνα (Τοοσκ. διατρ. 5.4) ο Σωκράτης πρώτος κατέβασε τη φιλοσοφία από τον ουρανό στη γη και την ανάγκασε να ερευνά τη ζωή του ανθρώπου, την ηθική του, τις καλές και κακές πράξεις του. Όπως οι Πυθαγόρειοι έτσι και ο Σωκράτης πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να εξετάζει τη ζωή του, να κρίνει τις πράξεις του και τις ενέργειες του με σκοπό την ηθική βελτίωση του. Ο ίδιος τόνιζε ότι δεν αξίζει να ζήσει κανείς μια ζωή ανεξέταστη και ανεξέλεγκτη. Συχνά έλεγε «ουδείς

εκών κακός» και εννοούσε ότι ο άνθρωπος γίνεται κακός μόνο από άγνοια, δηλαδή δεν είναι κακός με τη θέληση του, ενώ όταν απαλλαγεί από την άγνοια, η οποία τον διακατέχει, μπορεί να φθάσει στην αρετή. Άρα η γνώση οδηγεί στην αρετή, ενώ η άγνοια οδηγεί στην κακία. Αρχή της φιλοσοφίας του Σωκράτη είναι η κατανόηση της πνευματικής ένδειας του ανθρώπου, ο οποίος πρέπει να γνωρίζει τον εαυτό του, τις πνευματικές του δυνάμεις και τα ελλατώματα του δηλαδή να αποκτήσει αυτογνωσία. Επαναλάμβανε ότι δεν γνωρίζει τίποτα (εν οΐδα δτι ουδέν οίδα) και ότι επιθυμία του ήταν να κατακτήσει την αληθινή γνώση δια της συζητήσεως. Έτσι ο Σωκράτης παραδεχόμενος την έλλειψη γνώσεων μπορούσε να υποβάλλει ερωτήσεις στους συνομιλητάς του, οι οποίοι με τις απαντήσεις που έδιναν έδειχναν καθαρά τη δική τους άγνοια σχετικά με το υπό συζήτηση θέμα. Η τακτική αυτή του Σωκράτη να δηλώνει τελεία άγνοια των εξεταζομένων προβλημάτων και να ζητεί να μάθει από τους άλλους είναι γνωστή ως «σωκρατική ειρωνεία». Η μέθοδος αυτή της συζήτησης ενός θέματος με την χρησιμοποίηση ερωτήσεων και απαντήσεων λέγεται «διαλεκτική» και ήταν κατά το φιλόσοφο όχι μόνο μια απλή εξέταση ενός συγκεκριμένου θέματος, αλλά και διδασκαλία με σκοπό την ανεύρεση της αλήθειας, μιας αλήθειας που αποκτάται διά του «συμφιλοσοφείν». Ο Σωκράτης αφού πρώτα παραδεχόταν ότι δεν ήταν κάτοχος γνώσεων προσπαθούσε στη συνέχεια να αναγκάσει το συνομιλητή του να χρησιμοποιήσει τις δικές του δυνάμεις και γνώσεις με σκοπό να φθάσει στην αλήθεια. Έτσι οι συνομιλητές του με τη βοήθεια του χρησιμοποιούσαν τη δική τους σκέψη με σκοπό την απόκτηση γνώσεων. Τη μέθοδο αυτής της απόκτησης γνώσεων αποκαλούσε ο ίδιος ο Σωκράτης «μαιευτικήν» και παρομοίαζε αυτή με τον επάγγελμα των μαιών, οι οποίες βοηθούν τις γυναίκες κατά τον τοκετό. Ο φιλόσοφος συνήθιζε όπως μας λέει ο Πλάτων (Θεαίτητος 149) να παρομοιάζει τη δική του δεξιότητα στη «μαιευτική» μέθοδο με αυτή της μητέρας του, η οποία ασκούσε το επάγγελμα της μαίας.

Στο έργο του Πλάτωνα που φέρει το όνομα Γοργίας (469) ο Σωκρά της εμφανίζεται πολέμιος της αδικίας την οποία πρέπει ο άνθρωπος να αποφεύγει σε όλες τις εκδηλώσεις της ζωής του. Ο Πλάτων αναφέρει ότι ο δάσκαλος του είχε τόσο ανεπτυγμένο το περί δικαίου συναίσθημα, ώστε θα προτιμούσε να αδικηθεί ο ίδιος παρά να αδικήσει. Πίστευε ότι δεν πρέπει να αντιδικούμε διότι η ανταπόδοση της αδικίας είναι αδικία, μια αντίληψη που μπορεί να θεωρηθεί ως πρόδρομος της χριστιανικής ηθικής. Το έτος 399 π.Χ. τρεις Αθηναίοι, ο Μέλητος, ο Άνυτος και ο Λύκων, κατηγόρησαν το Σωκράτη για ασέβεια. Συγκεκριμένα ισχυριζόταν ότι: «Ο Σωκράτης είναι πράγματι ένοχος διότι διαφθείρει τους νέους και δεν πιστεύει στους δικούς μας θεούς, αλλά εισάγει καινούργιους». Οι κατηγορίες αυτές θα ταίριαζαν στους σοφιστές, αλλά ο Σωκράτης δεν ήταν σοφιστής, απεναντίας υπήρξε δεινός πολέμιος τους. Επίσης η κατηγορία περί αθεΐας θα μπορούσε να αποδοθεί στους προσωκρατικούς φιλοσόφους τους λεγόμενους «φυσικούς» όχι όμως στον Σωκράτη διότι ο τελευταίος δεν ασχολήθηκε με θέματα «Περί φύσεως». Πολλοί Αθηναίοι που ίσως δεν γνώριζαν καλά το Σωκράτη και τη διδασκαλία του σίγουρα σχημάτισαν τη γνώμη ότι ο φιλόσοφος δε διέφερε καθόλου από τους σοφιστές, οι οποίοι είχαν χάσει την εκτίμηση των Αθηναίων ή ήταν και αυτός ένας από τους άθεους φυσικούς φιλοσόφους. Λίγα χρόνια πριν είχαν άλλωστε φυλακίσει τον Αναξαγόρα για τον ίδιο λόγο. Ο τελευταίος βέβαια ήταν αρκετά τυχερός και λιγότερο φιλόσοφος από τον Σωκράτη, αφού αποφυλακίσθηκε με προσωπική προφανώς παρέμβαση του Περικλή εγκαταλείποντας την Αθήνα μια για πάντα. Στο δικαστήριο, το οποίο αποτελούσαν 501 δικαστές, ο Σωκράτης αρνήθηκε επίμονα να χρησιμοποιήσει την απολογία που ετοίμασε ο γνωστός ρήτορας Λυσίας μετά από πρόταση των μαθητών του. Απολογία γι' αυτόν ήταν όλη του η ζωή, οι πράξεις του και η ηθική του διδασκαλία. Το δικαστήριο κήρυξε ένοχο τον φιλόσοφο και τον καταδίκασε σε θάνατο. Άλλωστε αυτή ήταν και η ποινή που ζήτησαν οι κατήγοροι του να του επιβληθεί. Ο Σωκράτης μπορούσε να αποφύγει τη θανατική καταδίκη, αν εγκατέλειπε την Αθήνα, κάτι που μπορούσε να κάνει ή αν δεν ασχολούνταν πλέον με το είδος αυτό της φιλοσοφίας δηλαδή με τον έλεγχο και την ηθική βελτίωση των συμπολιτών του. Αυτό βέβαια ήταν κάτι που δεν μπορούσε να κάνει, αφού πίστευε ότι η

ενασχόληση του με τη φιλοσοφία υπαγορευόταν από τους θεούς (Πλάτων Απολογία 33). Κατά τη διάρκεια της δίκης του έδειξε αξιοθαύμαστο θάρρος, περιφρόνηση προς τη θανατική καταδίκη και σαφή πρόθεση συνέχισης του τρόπου ζωής και διδασκαλίας. Δεν προσπάθησε να δημιουργήσει συναισθηματική κατάσταση στο δικαστήριο με σκοπό μια ελαφρότερη ποινή, ούτε ζήτησε την επιείκεια του δικαστηρίου. Όσον αφορά τους κατηγόρους του δεν έδειξε ίχνος κακίας εναντίον τους, ούτε βέβαια προς τους δικαστές, οι οποίοι ψήφισαν υπέρ της καταδίκης του.

Για να καταλάβει κανείς τη δίκη και καταδίκη του Σωκράτη θα πρέπει να λάβει υπ' όψη του μερικά πράγματα όπως α) την εμφάνιση για πρώτη φορά μιας καινούργιας φιλοσοφίας στην πόλη και β) την εποχή κατά την οποία λαμβάνουν χώρα τα γεγονότα. Πρώτον την εποχή αυτή ο Σωκράτης όπως σωστά έχει λεχθεί, φέρνει τη φιλοσοφία από τον ουρανό στη γη και συγκεκριμένα στην πόλη της Αθήνας. Με τη δική του φιλοσοφία ο Σωκράτης κατασκευάζει μια πολιτεία σαφώς ανώτερη από αυτή της Αθήνας της οποίας δακτυλοδεικτεί τις άσχημες πλευρές με σκοπό πάντοτε την καλυτέρευση και τη βελτίωση. Το είδος αυτό της φιλοσοφίας ενοχλεί πολλούς μεταξύ των οποίων και τους ποιητές, οι οποίοι εκφράζουν με τα έργα τους την αντίθεση τους προς αυτή την οποίαν και γελοιοποιούν επί σκηνής. Έτσι ο ποιητής με περισσότερο ζήλο, από ότι οι άλλοι, ενώνει τη φωνή του με αυτή της πόλης προκειμένου να καταδικάσει την πρωτόγνωρη αυτή φιλοσοφία η οποία είναι γι' αυτούς εχθρός του πολίτη (8:308). Κάτω από αυτές τις συνθήκες μια καινούργια φιλοσοφία είχε ανάγκη προστασίας και ο Σωκράτης είχε αναλάβει την υποστήριξη της χωρίς κανένα ενδοιασμό ή επιφύλαξη. Πιθανό η πόλη της Αθήνας να βρέθηκε απροετοίμαστη μπροστά σε ένα δίλημμα: να δεχθεί και να υιοθετήσει τη φιλοσοφία αυτή ή να θυσιάσει το είδος αυτό της φιλοσοφίας στο πρόσωπο του Σωκράτη. Φαίνεται ότι μια από τις περισσότερο πολιτισμένες κοινωνίες του αρχαίου κόσμου, ίσως η πιο πολιτισμένη, προτίμησε τη δεύτερη επιλογή (8:310). Η «απολογία» λοιπόν του Σωκράτη ήταν όχι δική του, αλλά της φιλοσοφίας «η οποία χρειάζεται μια απολογία διότι θεωρείται επικίνδυνη και ύποπτη δραστηριότητα». (8:310) Λόγω δε του γεγονότος αυτού βρίσκεται πάντοτε σε κίνδυνο και χρειάζεται προστασία (8:390).

Δεύτερο, το έτος της καταδίκης του Σωκράτη δηλαδή το 399 π.Χ. πρέπει να μας απασχολήσει σοβαρά διότι το κλίμα ήταν τότε ποτισμένο από την απογοήτευση εξ' αιτίας της πρόσφατης καταστροφής της Αθήνας στην οποία προστέθηκε και η πικρή εμπειρία των Τριάντα τυράννων που ακολούθησε (9:16). Οι δικαστές που δίκασαν τον Σωκράτη είχαν γνωρίσει το μεγαλείο της Αθήνας και την Αθηναϊκή αυτοκρατορία. Είδαν τη δημοκρατική τους πόλη να γίνεται «το σχολείο της Ελλάδας» και να κυριαρχεί στις θάλασσες με τον καλύτερο στόλο που έβαλε ποτέ πόλη στη θάλασσα. Είδαν το στόλο αυτό να καταστρέφεται από τη φιλοδοξία του Αλκιβιάδη. Είδαν τη Σπάρτη να μπαίνει νικήτρια στην Αθήνα και να καταλύει τη δημοκρατία, είδαν τους Τριάντα τυράννους να αναλαμβάνουν τη διακυβέρνηση της πόλης. Σίγουρα η περίοδος που διάλεξε η φιλοσοφία να επισκεφθεί την Αθήνα δεν ήταν η καλύτερη. Η σύγκρουση της πόλης με το είδος αυτό της φιλοσοφίας ήταν αναπόφευκτη, αφού η τελευταία θεωρήθηκε αντίθετη με τα συμφέροντα της πόλης και τις παραδόσεις της.

Το έργο και η ζωή του Σωκράτη μαρτυρούν κατά τον πιο εύγλωττο τρόπο ένα μεγάλο φιλοσοφικό και ηθικό ανάστημα όμοιο του οποίου δεν γνώρισε ο αρχαίος ή ο σύγχρονος κόσμος. Δίκαια θεωρείται ο μεγαλύτερος μάρτυρας της φιλοσοφίας.

Ο ΠλάτωνΟ ΠλάτωνΟ άδικος θάνατος του Σωκράτη πλήγωσε τόσο πολύ τον μαθητή του Πλάτωνα, ώστε η πολιτική

κατάσταση της πατρίδας του δημιούργησε στην ψυχή του ένα αίσθημα αποστροφής. Απογοητευμένος από το καθεστώς της Αθήνας λόγω της εις θάνατο καταδίκης του Σωκράτη και λόγω της αριστοκρατικής του καταγωγής γράφει τη δική του (και του Σωκράτη) Πολιτεία, η οποία πρέπει να κυβερνάται από το φιλόσοφο. Ο φιλόσοφος δεν κινδυνεύει στην πολιτεία αυτή να καταδικασθεί εις θάνατον, όσο μπροστά και αν είναι από την εποχή του, αλλά προτείνεται να γίνει βασιλιάς και ο βασιλιάς φιλόσοφος. Δεν υπάρχει ελπίδα για τις πόλεις λέει ο Πλάτων, εκτός και αν κυβερνήσει ο φιλόσοφος ή φιλοσοφήσουν οι κυβερνήτες.

Ο Πλάτων γεννήθηκε στην Αθήνα το 427 π.Χ. λίγα χρόνια μετά τον Πελοποννησιακό πόλεμο. Πέθανε σε ηλικία 80 ετών το έτος 347 π.Χ. και τάφηκε στον κήπο της Ακαδημίας δηλαδή της φιλοσοφικής σχολής. Ο Πλάτων γεννήθηκε σε αριστοκρατική οικογένεια και μεγάλωσε αριστοκρατικά. Ο πατέρας του λεγόταν Αρίστων και η μητέρα του Περικτιόνη. Το πραγματικό του όνομα δεν ήταν Πλάτων, αλλά Αριστοκλής. Ονομάσθηκε Πλάτων, σύμφωνα με τους αρχαίους συγγραφείς, διότι είχε πλατύ στήθος και

πλατύ μέτωπο. Ο Πλάτων δεν παντρεύτηκε ποτέ και φυσικά δεν απέκτησε οικογένεια. Από πολύ μικρός έδειξε ότι είχε σπάνια προσόντα ποιητή, αφού είχε γράψει και μια σειρά από ποιήματα τα οποία κατέστρεψε ο ίδιος όταν άρχισε να ασχολείται με τη φιλοσοφία και να ακούει τη διδασκαλία του Σωκράτη. Νέος ο Πλάτων, πιθανότατα είκοσι ετών, συνάντησε το δάσκαλο του, το Σωκράτη, τον οποίο δεν αποχωρίσθηκε μέχρι το θάνατο του τελευταίου. Ο Πλάτων, πριν γνωρίσει το Σωκράτη ήταν μαθητής του Κρατύλου, ο οποίος είχε δάσκαλο τον Ηράκλειτο. Σίγουρα γνώριζε και τις φιλοσοφικές αντιλήψεις όχι μόνο του Ηράκλειτου, αλλά και των άλλων προσωκρατικών φιλοσόφων. Το όλο έργο του Πλάτωνα δείχνει καθαρά τη μεγάλη επίδραση του διδασκάλου του στον οποίο αφιέρωσε όλα του σχεδόν τα συγγράμματα. Ο Σωκράτης, ως γνωστόν, δεν έγραψε τίποτε. Η διδασκαλία του ήταν και παρέμεινε προφορική. Ευτυχώς ο Πλάτων μας παρουσιάζει το μεγαλείο και τις φιλοσοφικές σκέψεις του δασκάλου του στους περίφημους και ανεπανάληπτους διάλογους στους οποίους ο Σωκράτης είναι το κύριο πρόσωπο και ο κύριος ομιλητής.

Μετά το θάνατο του Σωκράτη (399 π.Χ.) έφυγε για το Μέγαρα, όπου βρισκόταν ο φιλόσοφος Ευκλείδης και άλλοι μαθητές του. Στα Μέγαρα δεν έμεινε πολύ, επέστρεψε στην Αθήνα και μετά από λίγο άρχισε τα ταξίδια του στην Αίγυπτο, Κυρήνη και στην Κάτω Ιταλία. Τα ταξίδια αυτά είχαν εκπαιδευτικό χαρακτήρα διότι στην μεν Αίγυπτο είχε την ευκαιρία να μελετήσει το σπουδαίο πολιτισμό της χώρας εκείνης ενώ στην Κυρήνη γνώρισε και άκουσε το μεγάλο μαθηματικό Θεόδωρο αποκτώντας έτσι τις κατάλληλες γνώσεις γύρω από τα μαθηματικά και ιδίως τη γεωμετρία, η οποία αποτελούσε αργότερα ένα από τα πλέον σπουδαία μαθήματα της φιλοσοφικής του σχολής στην Αθήνα. Με τα τρία ταξίδια του στην Κάτω Ιταλία, ο Πλάτων γνώρισε από κοντά τις φιλοσοφικές σχολές των Ελεατών και των Πυθαγορείων, η επίδραση των οποίων φαίνεται στο έργο του και ιδιαίτερα στις απόψεις του που αφορούν τη φυσική αγωγή (10:693-698). Ο φιλόσοφος επισκέφθηκε και στα τρία ταξίδια του τους τυράννους των Συρακουσών Διονύσιο Α' και αργότερα το Διονύσιο Β' από τους οποίους έμαθε πολλά σχετικά με τον τρόπο διακυβέρνησης του τυραννικού τους καθεστώτος. Φαίνεται ότι οι ιδέες του Πλάτωνα και οι φιλοσοφικές του παραινέσεις και συζητήσεις ενόχλησαν πολύ τους τυράννους, οι οποίοι δεν είχαν πλέον καμιά αμφιβολία για το γεγονός ότι ο φιλόσοφος δεν ήταν διατεθειμένος να συμφωνήσει μαζί τους όσον αφορά τις πολιτικές τους ιδέες. Έτσι ο Διονύσιος Α', στην προσπάθεια του να απαλλαγεί από την παρουσία του φιλοξενουμένου φιλοσόφου, τον επιβίβασε σε ένα πλοίο με προορισμό την Ελλάδα. Ο κυβερνήτης του πλοίου ή οι κάτοικοι της Αίγινας που είχε φθάσει το πλοίο πούλησαν τον Πλάτωνα σαν δούλο. Ευτυχώς για τον Πλάτωνα και τη φιλοσοφία, τον γνώρισε και τον αγόρασε ο Αννίκερις ο Κυρηναίος για να τον αφήσει μετά ελεύθερο να επιστρέψει στην Αθήνα.

Ερχόμενος ο Πλάτων στην Αθήνα μετά το πρώτο του ταξίδι στην Σικελία ίδρυσε δική του φιλοσοφική σχολή την οποία ονόμασε Ακαδημία διότι ήταν σχεδόν ενωμένη με το γνωστό γυμναστήριο της Αθήνας που έφερε το ίδιο όνομα. Πολύ σύντομα η φιλοσοφική αυτή σχολή απέκτησε φήμη και μεγάλους μαθητές όπως τον Αριστοτέλη, τον Ξενοκράτη, το Σπεύσιππο, το Δημοσθένη, κ.α. Επί είκοσι και πλέον χρόνια (387-366 π.Χ.) ο Πλάτων δίδαξε στην Ακαδημία έχοντας συγχρόνως και τη διεύθυνση της σχολής αυτής. Το 366 π.Χ. και το 361 π.Χ. ο Πλάτων πραγματοποιεί το δεύτερο και τρίτο του ταξίδι στην Σικελία στην αυλή του Διονυσίου Β', αλλά όπως είδαμε παραπάνω δεν κατόρθωσε να πείσει τους τυράννους να υιοθετήσουν τις πολιτικές του θεωρίες. Μετά το τελευταίο του αυτό ταξίδι επιστρέφει στην Αθήνα για να περάσει στην φιλοσοφική του σχολή τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Πέθανε το έτος 347 π.Χ. και τάφηκε στον κήπο της Ακαδημίας.

Τα συγγράμματα του Πλάτωνα είναι πολλά. Αρκετά διασώθηκαν, σπουδαιότερα από τα οποία είναι: η Πολιτεία, ο Φαίδων, ο Πρωταγόρας, το Συμπόσιο, η Απολογία του Σωκράτη, οι Νόμοι, ο Γοργίας, ο Παρμενίδης, ο Χαρμίδης, ο Κρίτων, ο Θεαίτητος, ο Ιππίας Μείζων, Ιππίας Ελάσσων, κ.α. Τα παραπάνω έργα είναι διάλογοι με κύριο συνομιλητή το Σωκράτη, εκτός από την Απολογία, όπου ο φιλόσοφος προσπαθεί να αποδείξει στους δικαστές την αθωότητα του και κατά συνέπεια το άδικο των κατηγοριών εναντίον του. Όπως γίνεται γνωστό από τους διάλογους αυτούς ο Σωκράτης είναι άνθρωπος με μεγάλες ψυχικές και πνευματικές δυνάμεις, αλλά άσχημος στην εμφάνιση αν και είναι πολύ καλά γυμνασμένος και σκληραγωγημένος, όπως φάνηκε από την αντοχή που έδειξε κατά τις πολεμικές επιχειρήσεις της πατρίδας του στις οποίες συμμετείχε.

Όπως ο Σωκράτης έτσι και ο μαθητής του Πλάτων πίστευε ότι πρέπει να ζει φιλοσοφώντας και εξετάζοντας τον εαυτό του και τους άλλους. Σαν αρχή της φιλοσοφίας θεωρεί την αυτοεξέταση δηλαδή το «γνώθι σαύτόν» και στη συνέχεια την εξέταση των πράξεων των άλλων ανθρώπων. Ακολουθώντας

την πρακτική του διδασκάλου του ο Πλάτων δε μας δίνει έτοιμες γνώσεις, αλλά προσπαθεί μέσω της διαλογικής μεθόδου να μας διευκολύνει με τρόπο ώστε να φθάσουμε στη φιλοσοφική εξέταση και αντιμετώπιση των προβλημάτων με μια βαθιά κριτική παρατήρηση.

Ο Πλάτων πίστευε, όπως και οι Πυθαγόρειοι, ότι η ψυχή του ανθρώπου, σε αντίθεση με το σώμα, ανήκει στον αιώνιο και θείο κόσμο. Το σώμα, για το φιλόσοφο, θεωρείται φυλακή της ψυχής, η οποία προσπαθεί να ελευθερωθεί από τα δεσμά της φυλακής αυτής προκειμένου να φθάσει στον κόσμο των ιδεών από τον οποίο και προέρχεται. Έτσι ο φιλόσοφος κάνει διαχωρισμό της ύλης από την ιδέα, του αισθητού από τον νοητό κόσμο, της ψυχής από του σώματος, του εφήμερου και φθαρτού από του αιώνιου και άφθαρτου. Μέσω των αισθήσεων και της ύλης δεν μπορεί ο άνθρωπος να φθάσει στον υψηλό προορισμό του, ο οποίος είναι ο νοητός και αιώνιος κόσμος των Ιδεών. Στον κόσμο αυτόν μπορεί να φθάσει μόνο με τη φιλοσοφία και την πνευματική θεώρηση η οποία οδηγεί στην αλήθεια και στην απόκτηση της αρετής. Οπωσδήποτε απαιτείται μεγάλη ψυχική δύναμη και αγάπη προς την αλήθεια για να μπορέσει το άτομο να απαλλαγεί από τα γήινα και υλικά δεσμά και να φθάσει στον υψηλό προορισμό του. Στον επίπονο και κοπιώδη αυτόν αγώνα μόνο λίγοι επιτυγχάνουν και αυτοί είναι κατά τον Πλάτωνα οι φιλόσοφοι ή όπως τους αποκαλεί «αυτοί που αγαπούν να βλέπουν την αλήθεια».

Κατά τον Πλάτωνα «οι πόλεις άριστα οικούνται» όταν κυβερνήσει ο φιλόσοφος, ο οποίος προκειμένου να κατευθύνει την πόλη προς τη δικαιοσύνη πρέπει ο ίδιος να γνωρίζει την αλήθεια και όχι τη σκιά της. Σε μια τέτοια πολιτεία αυτός που εκτελεί τα θρησκευτικά του καθήκοντα και υπακούει στους νόμους επαινείται, ενώ αυτός ο οποίος παρανομεί ή ασεβεί προς τα θεία γίνεται αντικείμενο έντονης κριτικής και συχνά τιμωρείται. Ο φιλόσοφος πιστεύει ότι ο πολίτης πρέπει να κάνει το καλό να υπακούει στους νόμους και να σέβεται τις παραδόσεις της πόλης του διότι τότε πράγματι νοιώθει ευτυχισμένος, ενώ στην αντίθετη περίπτωση σίγουρα θα ένοιωθε δυστυχής. Οι περί υπακοής στους νόμους αντιλήψεις του Πλάτωνα αντανακλούν αυτές του μεγάλου του δασκάλου, όπως εμφανίζονται σε όλη τους την καθαρότητα και μεγαλοπρέπεια στο έργο του Κρίτων, όπου ο Σωκράτης σε καμιά περίπτωση δεν δέχεται να εγκαταλείψει κρυφά τη φυλακή, δείχνοντας έτσι περιφρόνηση προς τους νόμους, επειδή η εις θάνατον καταδίκη του ήταν άδικη.

Η ψυχή κατά το φιλόσοφο αποτελείται από τρία μέρη: το «λογι στικό » το «θυμοειδές» και το «επιθυμητικό». Η ψυχή είναι η κινητήρια δύναμη του σώματος χωρίς η ίδια να έχει σώμα. Η σπουδαιότητα της έγκειται στην αιωνιότητα της, στην αφθαρσία της και στο γεγονός ότι το σώμα χωρίς αυτήν καταστρέφεται και εξαφανίζεται (Κρατύλος 398, 399). Από τα τρία αυτά μέρη της ψυχής το σπουδαιότερο είναι το πρώτο, δηλαδή το «λογιστικό» στο οποίο πρέπει να υπακούουν τα άλλα δύο μέρη, το «θυμοειδές» και το «επιθυμητικό». Ο άνθρωπος αποφασίζει σωστά, υπακούει στους νόμους και ενεργεί δίκαια μόνον όταν κάθε ένα από τα τρία αυτά μέρη περιοριστεί στις δικές του μόνο ενέργειες και όταν τα δύο τελευταία κυβερνώνται και ελέγχονται από το πρώτο. Όταν δεν συμβαίνει αυτό τότε παρατηρείται έλλειψη αρμονίας, δικαιοσύνης και τάξης, με αποτέλεσμα κάθε ευγενική και πνευματική επιδίωξη να θεωρείται ακατόρθωτη και απλησίαστη. Έναν ανάλογο χωρισμό επιχειρεί ο φιλόσοφος στην «ιδεατή» του Πολιτεία όπου η τάξη των φρουρών και αυτή των τεχνιτών και αγροτών πρέπει να υπακούουν στον κυβερνήτη της πόλης αυτής που είναι ο φιλόσοφος. Τότε μόνο μπορεί να υπάρχει στην πολιτεία δικαιοσύνη και ευνομία. Η διακυβέρνηση της πόλης, λέει ο Πλάτων, είναι μια πολύ λεπτή και δύσκολη υπόθεση η οποία απαιτεί από αυτόν που θα την κυβερνήσει όχι μόνο γνώσεις, αλλά επίσης ηθική και φιλοσοφική προετοιμασία. Η γνώση δεν πρέπει να συγχέεται με τη γνώμη διότι η δεύτερη μπορεί να αλλάξει, να είναι εσφαλμένη, παράλογη και επί πλέον αποτέλεσμα μιας σκόπιμης και λανθασμένης διδασκαλίας, ενώ η πρώτη διαρκεί, δεν είναι λανθασμένη, είναι ακριβής και λογική. Παράλληλα θεωρείται αποτέλεσμα μιας ανώτερης ηθικής διδασκαλίας η οποία δεν έχει σχέση με την πειθώ και η οποία πιθανόν προέρχεται από μια ανώτερη πνευματική και ηθική θεώρηση, κατάνυξη ή εξαγνισμό. Η πηγή κάθε σωστής και αληθινής γνώσης βρίσκεται στον κόσμο των ιδεών διότι ο κόσμος των αισθήσεων ή της ύλης μεταβάλλεται συνεχώς. Είναι καθήκον του φιλόσοφου να βοηθήσει τον άνθρωπο να αλλάξει το ενδιαφέρον του από τον υλικό κόσμο στον κόσμο των ιδεών, διότι ο πρώτος οδηγεί σε εσφαλμένα συμπεράσματα και δεν πρέπει να θεωρείται πιστευτός.

Κατά τον Πλάτωνα μπορεί κανείς να προχωρήσει από τη γνώμη πιο κοντά προς τη γνώση μέσω μιας ηθικής διδασκαλίας, η οποία θα δοθεί μέσω της διαλεκτικής μεθόδου κατά την οποία θα υπάρξει ενδεχομένως υποχώρηση από την αρχική μας θέση, συμφωνία ή ταύτιση απόψεων, πρόοδος επομένως συνάντηση με τη γνώση. Η αλληγορία του σπηλαίου που παρουσιάζει ο φιλόσοφος στην Πολιτεία του

φανερώνει την άγνοια των ανθρώπων, οι οποίοι ζουν μέσα σ' ένα σπήλαιο ψευδαισθήσεων δεμένοι από την έλλειψη γνώσης που τους διακατέχει. Η προσπάθεια απαλλαγής από τα δεσμά του σπηλαίου φανερώνει την προσπάθεια του ανθρώπου να γνωρίσει την πραγματική αλήθεια και να απαλλαγεί από την άγνοια του. Η υπεράνθρωπη προσπάθεια που καταβάλλει προκειμένου να βγει από το σπήλαιο είναι η προσπάθεια που καταβάλλει ο άνθρωπος κατά τη διάρκεια της διαλεκτικής μεθόδου, το δε φως του ήλιου το οποίο συναντά με την έξοδο του είναι η πραγματική γνώση. Το καλό για τους συνανθρώπους του είναι ότι επιστρέφει πάλι στο σπήλαιο για να τους βοηθήσει να βγουν μέσα από το σκοτάδι που βρίσκονται. Το δύσκολο και πολύ ανθρώπινο αυτό έργο είναι καθήκον του πραγματικού φιλοσόφου, ο οποίος πάντοτε πρέπει να προσπαθεί να μεταδώσει τις γνώσεις του για την ηθική βελτίωση των συνανθρώπων του. Αν κρίνει κανείς από την αλληγορία του σπηλαίου τότε μπορεί να υποστηριχθεί η άποψη ότι ο Πλάτων πίστευε ότι ο άνθρωπος δε δημιουργεί γνώση, αλλά μάλλον την ανακαλύπτει, κάτι που ενδεχομένως σημαίνει ότι η ψυχή του ανθρώπου προτού κλειστεί στο ανθρώπινο σώμα ήταν κάτοχος της γνώσης την οποία ξανά βρίσκει, όταν απαλλαγεί από τα δεσμά του σώματος. Σκοπός του φιλοσόφου, ο οποίος ποτέ δεν ξεχνάει ότι είναι μέλος της κοινωνίας στην οποία ζει, είναι η αναζήτηση της απόλυτης αλή θειας και γνώσης και η μετάδοση της στους άλλους.

Η εμφάνιση του Πλάτωνα στη φιλοσοφική σκηνή του αρχαίου κόσμου είχε τεράστια σημασία για την εξέλιξη και εδραίωση της φιλοσοφίας. Χωρίς αυτόν δε θα ήταν γνωστή σε εμάς η σκέψη και η ηθική διδασκαλία του Σωκράτη. Χωρίς τα δικά του εξαίρετα πνευματικά και ψυχικά χαρίσματα, χωρίς τη δική του αρετή και σκέψη η φιλοσοφία δε θα ήταν αυτή που γνωρίζουμε. Η επίδραση του σε όλους τους μεταγενέστερους φιλοσόφους, οι οποίοι είτε δέχθηκαν είτε απέρριψαν τις βασικές του ιδέες φαίνεται από την παρατήρηση του φιλοσόφου Alfred North Whitehead: «Η σύγχρονη φιλοσοφία δεν είναι παρά μερικές υποσημειώσεις πάνω στον Πλάτωνα».

Ο ΑριστοτέληςΟ ΑριστοτέληςΟ μαθητής του Πλάτωνα γεννήθηκε το 384 π.Χ. στα Στάγειρα της Χαλκιδικής και πέθανε το 322 π.Χ.

στην Χαλκίδα από όπου καταγόταν η μητέρα του. Ο πατέρας του Αριστοτέλη ονομαζόταν Νικόμαχος και ήταν γιατρός του βασιλιά της Μακεδονίας Αμύντα Β' ο οποίος ήταν πατέρας του Φιλίππου Β'. Ο φιλόσοφος είχε την ατυχία να χάσει από πολύ μικρός τον πατέρα του, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι παραμελήθηκε η αγωγή του αφού σε ηλικία 17 ετών πηγαίνει στην Αθήνα και γίνεται μαθητής του Πλάτωνα, στη φιλοσοφική σχολή του οποίου έμεινε επί 20 χρόνια, από το 367-347 δηλαδή μέχρι το θάνατο του διδασκάλου του. Ο Πλάτων είχε γοητευθεί από την ευφυΐα και την εργατικότητα του μαθητή του τον οποίο αποκαλούσε «νουν» και «αναγνώστην». Οι νεότεροι ερευνητές πιστεύουν ότι ο Αριστοτέλης ήταν υπεύθυνος σε θέματα έρευνας της Ακαδημίας. Είναι όμως γεγονός ότι εκτός από τα ερευνητικά του καθήκοντα μέσα στη φιλοσοφική σχολή είχε ασχοληθεί και με θέματα εκτός Ακαδημίας όπως η ρητορική, η τραγωδία κ.λ.π. Υποστηρίζεται ότι ο φιλόσοφος παρακολουθούσε με μεγάλο ενδιαφέρον και τα συμβαίνοντα στη ρητορική σχολή του Ισοκράτη. Αν και δεν μπορεί να υποστηριχθεί κάτι τέτοιο εν τούτοις είναι βέβαιο ότι ο Αριστοτέλης διάβασε τα έργα του μεγάλου εκείνου ρήτορα. Μετά το θάνατο του Πλάτωνα και την ανάθεση της διεύθυνσης της σχολής στον Σπεύσιππο, ο οποίος ήταν ανεψιός του Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης μαζί με τον Ξενοκράτη έφυγαν από την Ακαδημία για την Άσσο και Αταρνέα φιλοξενούμενοι του Ερμία, τυράννου των παραπάνω δύο πόλεων. Ο Ερμίας είχε φοιτήσει κάποτε στην Ακαδημία και είχε στην αυλή του μερικούς παλιούς φίλους και συμμαθητές του. Ο Αριστοτέλης παντρεύτηκε την ανεψιά του Ερμία το έτος 345 π.Χ. Μετά το θάνατο του Ερμία πήγε στη Μυτιλήνη κοντά στο Θεόφραστο, ο οποίος καταγόταν από το νησί της Λέσβου. Ο Θεόφραστος θα γίνει αργότερα διάδοχος του Αριστοτέλη στη φιλοσοφική σχολή Λύκειο που ίδρυσε ο τελευταίος. Είναι πολύ πιθανό η πρώτη γνωριμία των δύο ανδρών να έλαβε χώρα την εποχή εκείνη διότι δεν υπάρχει τίποτα που να δείχνει ότι γνωρίζονταν και πριν τον ερχομό του Αριστοτέλη στη Μυτιλήνη. Η παραμονή του εκεί δεν κράτησε πολύ διότι λίγο μετά (342 π.Χ.) ο βασιλιάς της Μακεδονίας Φίλιππος Β' κάλεσε το φιλόσοφο να αναλάβει την διαπαιδαγώγηση του γιου του Αλεξάνδρου. Η εκλογή του βασιλιά ήταν, χωρίς αμφιβολία, πολύ επιτυχημένη διότι την εποχή εκείνη η φήμη του Αριστοτέλη είχε ξεπεράσει κατά πολύ τα όρια της Αθήνας. Επίσης πρέπει να αναφερθεί ότι οι Μακεδόνες βασιλείς είχαν ανέκαθεν πολύ καλές σχέσεις με την Ακαδημία και τους φιλοσόφους της. Δεν πρέπει επίσης να παραγνωρίζεται το γεγονός των καλών σχέσεων που είχε η οικογένεια του Αριστοτέλη και συγκεκριμένα ο πατέρας του, με τη βασιλική αυλή της Μακεδονίας. Ο Μ. Αλέξανδρος ωφελήθηκε τα μέγιστα από την διδασκαλία του

μεγάλου φιλοσόφου κάτι που αναγνώριζε και έλεγε συχνά: «στους γονείς μου οφείλω το ζειν, ενώ στο διδάσκαλο μου το ευ ζειν». Τι δίδαξε ο Αριστοτέλης στο Μ. Αλέξανδρο είναι κάτι που και σήμερα ακόμα δε βρήκε την πλήρη απάντηση. Πιθανόν να του δίδαξε τον Όμηρο, τους τραγικούς και ίσως ορισμένα πράγματα περί αποικιών και μοναρχίας, αφού λέγεται ότι είχε γράψει ο φιλόσοφος και δοκίμια με τους τίτλους αυτούς. Το έτος 336 π.Χ. δολοφονείται ο Φίλιππος, ανακηρύσσεται βασιλιάς ο Αλέξανδρος και ο Αριστοτέλης εγκαταλείπει τη Μακεδονία για να επιστρέψει στην Αθήνα όπου θα ιδρύσει μια φιλοσοφική σχολή κοντά στο γυμναστήριο Λύκειο. Η σχολή αυτή του Αριστοτέλη έφερε το ίδιο όνομα με το αντίστοιχο γυμναστήριο και έγινε ένα μεγάλο φιλοσοφικό κέντρο με ωραία κτίρια και την καλύτερη μέχρι τότε βιβλιοθήκη στον ελληνικό χώρο, μια βιβλιοθήκη, η οποία χρησίμευε ως πρότυπο για τις άλλες γνωστές βιβλιοθήκες του αρχαίου ελληνικού κόσμου δηλαδή της Αλεξάνδρειας, της Περγάμου κ.λ.π. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η οικονομική βοήθεια που έλαβε για το σκοπό αυτό ο φιλόσοφος από τον μαθητή του ήταν αρκετά σημαντική. Άλλωστε την ίδια τακτική ακολούθησε ο Μ. Αλέξανδρος και όταν έφυγε από την Ελλάδα για την Ασία στέλνοντας στο δάσκαλο του και τη σχολή του όχι μόνο γενναία χρηματικά ποσά, αλλά πολλές φορές διάφορα ζώα ή φυτά, τα οποία ήταν άγνωστα στην Ελλάδα, με σκοπό να τα μελετήσει. Οι μαθητές του Αριστοτέλη στο Λύκειο ονομάζονταν «περιπατητικοί» εξ' αιτίας ενός σκεπασμένου δρόμου (περίπατος), ο οποίος υπήρχε στα κτίρια της σχολής. Υπάρχει βέβαια μια παράδοση, η οποία δεν φαίνεται να έχει κάποια αλήθεια, κατά την οποία οι μαθητές του Αριστοτέλη ονομάσθηκαν «περιπατητικοί» διότι ο μεγάλος φιλόσοφος συνήθιζε να διδάσκει περπατώντας. Την πληροφορία αυτή μας τη δίνει ο Διογένης ο Λαέρτιος του οποίου η πηγή είναι πιθανόν ο Έρμιππος από τη Σμύρνη, περιπατητικός και ο ίδιος με πλούσια συγγραφική δράση σχετική με βιογραφίες σπουδαίων ανδρών όπως σπουδαίων συγγραφέων, φιλοσόφων, στρατηγών και νομοθετών. Το έργο του το οποίο δε θεωρείται ως καθαρή ιστορική πηγή λόγω των υπερβολών του βοήθησε πολύ το βιογράφο, ηθικολόγο και φιλόσοφο Πλούταρχο.

Στη φιλοσοφική σχολή του Αριστοτέλη διδάσκονταν εκτός από τη φιλοσοφία και μια σειρά επιστήμες των οποίων είχαν τεθεί για πρώτη φορά οι επιστημονικές τους βάσεις, όπως βοτανολογία, φυσιολογία, ανατομία, μουσική, φυσική, ψυχολογία, μαθηματικά, αστρονομία, θεολογία, ιατρική, λογική, ρητορική, πολιτική επιστήμη κ.λ.π. Η τελευταία είχε αναπτυχθεί ιδιαίτερα σημαντικά αφού είχαν ερευνηθεί τα πολιτεύματα 158 ελληνικών πόλεων και φυλών μεταξύ των οποίων και της Αθήνας. Το έργο του «Αθηναίων Πολιτεία» ανακαλύφθηκε στο τέλος του προηγούμενου αιώνα και δείχνει τη μεθοδικότητα της έρευνας που ακολουθούσε ο Σταγειρίτης φιλόσοφος. Πιστεύεται ότι η μελέτη του έργου αυτού είναι απαραίτητη για να μπορέσει κανείς να κατανοήσει καλύτερα τόσο τα Πολιτικά του Αριστοτέλη όσο και την Πολιτεία του Πλάτωνα. (11:66)

Με το θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου τα αντιμακεδονικά αισθήματα των Αθηναίων άρχισαν να διαγράφονται ζωηρότερα όσο ποτέ άλλοτε. Τόσο η καταγωγή του Αριστοτέλη όσο και η σύνδεση του με την Πέλλα και κυρίως με τον Μ. Αλέξανδρο ήταν πολύ γνωστά στους Αθηναίους. Ο μεγάλος φιλόσοφος, δεν άργησε να κατηγορηθεί για ασέβεια από τους Αθηναίους τους οποίους «δεν άφησε να διαπράξουν και δεύτερο αδίκημα εναντίον της φιλοσοφίας» φεύγοντας για τη Χαλκίδα, όπου πέθανε ένα χρόνο αργότερα δηλαδή το 322 π.Χ.

Ο Αριστοτέλης υπήρξε ο κατ' εξοχήν Έλλην φιλόσοφος, ο οποίος τόσο στα έργα του όσο και στα συγγράμματα του υποστηρίζει το μέτρο και καταδικάζει την υπερβολή. Η αρετή κατά τον φιλόσοφο είναι «μεσάτης» απαλλαγμένη από κάθε δόση έλλειψης και υπερβολής. «Παν το πολύ την φύσιν πολέμιον» έλεγε, τονίζοντας τη μέση οδό την οποία πρέπει να ακολουθεί το άτομο σε όλες τις εκδηλώσεις της ζωής του. Κατά το φιλόσοφο υπάρχουν δύο άκρα, αυτό που δείχνει το ελάχιστο και το άλλο που δείχνει την υπερβολή. Η ορθή άποψη είναι αυτή της μεσότητας ή της «χρυσής τομής» όπως την αποκαλεί. Όταν κανείς ακολουθεί τη «χρυσή τομή», τότε αποφεύγει τα άκρα τα οποία συνήθως επιφυλάσσουν δυσάρεστες εκπλήξεις στον άνθρωπο.

Η αρχή αυτή της μεσότητας τονίζεται στο παράδειγμα που φέρνει ο Αριστοτέλης περί της ψυχής η οποία πρέπει να βρίσκεται σε ισορροπία και αρμονία με το σώμα. Υπάρχουν, λέει ο φιλόσοφος, τρεις πλευρές ή τρία μέρη της ψυχής: α) είναι η φυτική δηλαδή αυτή που βρίσκεται στο άκρο του ελάχιστου β) η ζωική, δηλαδή η άγρια πλευρά, η οποία βρίσκεται στο άλλο άκρο που είναι η υπερβολή και γ) η λογική πλευρά, η οποία βρίσκεται στο μέσο και κατά την οποία το άτομο χρησιμοποιεί την κρίση προς αποφυγήν των άκρων. Με τη σκέψη αυτή ο φιλόσοφος πιστεύει ότι και στα πολιτικά συστήματα ή στις κοινωνικές τάξεις πρέπει να εφαρμόζεται ο κανόνας αυτός της μεσότητας. Πίστευε ότι σε οποιαδήποτε

πόλη η μεσαία τάξη είναι η μεσότητα μεταξύ των δύο άλλων τάξεων που υπάρχουν στα άκρα δηλαδή των πλουσίων και των φτωχών. Η μεσαία τάξη δεν έχει τις φιλοδοξίες των πλουσίων και την έλλειψη φιλοδοξίας των φτωχών. Είναι ένας φυσικός δεσμός, ο οποίος βοηθά στη δημιουργία μιας πολιτικής συνοχής. Έτσι, πίστευε ο φιλόσοφος, ότι και το πολίτευμα που βρίσκεται μεταξύ δύο άκρων πρέπει να είναι γενικά το καλύτερο, διότι θα είναι απαλλαγμένο, κατά το δυνατόν, από φατρίες ή διχόνοιες και θα είναι επίσης σταθερό.

Σε αντίθεση με τον δάσκαλο του τον Πλάτωνα πίστευε ότι ο υλικός κόσμος υπάρχει ανεξάρτητα από το ανθρώπινο πνεύμα. Η ύλη λοιπόν είναι πραγματικότητα για τον Αριστοτέλη, ο οποίος απορρίπτει την άποψη ότι μόνο οι ιδέες είναι πραγματικότητα. Ο Πλάτων πίστευε ότι η ύλη δεν έχει συνεχή πραγματικότητα και ότι πρέπει να ενδιαφέρεται κανείς για τις ιδέες τις οποίες μπορεί να φθάσει με τη διαλογική μέθοδο. Ο Αριστοτέλης όμως πιστεύει ότι οι ιδέες μπορεί να υπάρχουν ανεξάρτητα από την ύλη. αλλά δεν μπορεί να υπάρξει ύλη χωρίς κάποια μορφή. Κάθε μέρος ή κομμάτι της ύλης έχει μια γενική και μια ειδική ιδιότητα π.χ. ο άνθρωπος αντιπροσωπεύει όλους τους ανθρώπους έτσι έχει μια γενική ιδιότητα, ενώ το συγκεκριμένο βάρος ή η μορφή του αλλάζει και επομένως είναι η ειδική ιδιότητα, η οποία είναι διαφορετική από άνθρωπο σε άνθρωπο.

Ο άνθρωπος, κατά τον Αριστοτέλη, είναι το μόνο πλάσμα, το οποίο έχει τη δυνατότητα να σκεφθεί. Πίστευε ότι ο κύριος σκοπός του ανθρώπου είναι να κάνει χρήση αυτής της σπάνιας ικανότητας του να σκέπτεται λογικά. Έτσι ο άνθρωπος, όταν σκέπτεται, επιτυγχάνει τον πραγματικό του σκοπό, ενώ όταν δεν σκέπτεται ή σκέπτεται χωρίς σαφήνεια τότε ενεργεί ενάντια στο σκοπό του με αποτέλεσμα να υφίσταται τις συνέπειες. Για τον Αριστοτέλη ο άνθρωπος πραγματο ποιεί ή επιτυγχάνει το σκοπό του όταν σκέπτεται, επομένως η σκέψη είναι το κυριότερο και το ανώτερο χαρακτηριστικό του. Ο άνθρωπος είναι, κατά το φιλόσοφο, «ζώον πολιτικόν», ζει σε κοινωνία και δημιουργεί πολιτεία και οικονομία.

Ο Αριστοτέλης προσπάθησε να πλησιάσει την αλήθεια συμπληρώνοντας τη διαλεκτική μέθοδο του διδασκάλου του. Η λογική μέθοδος που υιοθέτησε ήταν ο συλλογισμός, ο οποίος χαρακτηρίζεται ως μια μέθοδος με την οποία ελέγχεται η λογική ορθότητα των σκέψεων όπως αυτές διατυπώνονται. Ο συλλογισμός αποτελείται από μια κύρια υπόθεση, μια δευτερεύουσα και το συμπέρασμα. Ο συλλογισμός μπορεί επίσης να μας βοηθήσει προκειμένου να τοποθετούμε σκέψεις με περισσότερη ακρίβεια, σε μια λογική και συστηματική διάταξη. Π.χ. όλοι οι άνθρωποι είναι θνητοί (κύρια υπόθεση). Ο Σωκράτης είναι άνθρωπος (δευτερεύουσα υπόθεση). Επομένως, ο Σωκράτης είναι θνητός (συμπέρασμα). Η συμπερασματική μέθοδος αντλεί την αλήθεια από γενικότητες. Το πρόβλημα βέβαια με την παραπάνω μέθοδο είναι ότι αν η κύρια υπόθεση είναι λανθασμένη, τότε το συμπέρασμα θα είναι λανθασμένο.

Το ανώτερο αγαθό για τον Αριστοτέλη είναι η ευτυχία η οποία όμως εξαρτάται από τις πράξεις της αρετής. Αυτό επιτυγχάνεται όταν κανείς αναπτύσσει καλές συνήθειες, οι οποίες περιέχουν το στοιχείο της αρετής. Προς την κατεύθυνση αυτή βοηθά η κατάλληλη αγωγή του ατόμου. Πίστευε ο φιλόσοφος ότι ο άνθρωπος από τη φύση του δεν είναι ούτε καλός ούτε κακός. Η εκπαίδευση και η κατάλληλη αγωγή βοηθούν τις ικανότητες μας εκείνες, οι οποίες με τη σειρά τους μας βοηθούν, ώστε να κάνουμε τις σωστές επιλογές. Εξυπακούεται ότι η σωστή επιλογή και η μεσότητα συμπίπτουν. Η μεσότητα βοηθά το άτομο όχι μόνο να κάνει σωστές επιλογές και να παίρνει τις κατάλληλες αποφάσεις, αλλά και να αναπτύξει τον ηθικό του χαρακτήρα.

Όπως ο Πλάτων έτσι και ο Αριστοτέλης προσπάθησε να απαντήσει στο ερώτημα: ποιο είναι το καλύτερο πολίτευμα; Ποιος δηλαδή πρέπει να κυβερνήσει, ο ένας ο οποίος είναι σοφός; ο τύραννος; οι ολίγοι; οι πολλοί; οι αριστοκράτες; Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Αριστοτέλης θεωρεί την τυραννία το χειρότερο πολίτευμα. Θεωρεί την δημοκρατία το καλύτερο από τα υπάρχοντα πολιτεύματα, όμως, λέει ο φιλόσοφος υπάρχει ένα ιδιαίτερο πολιτειακό σύστημα καλύτερο από τη δημοκρατία το οποίο συγκεντρώνει τόσο τα πλεονεκτήματα της δημοκρατίας όσο και της ολιγαρχίας. Το σύστημα αυτό το ονομάζει «πολιτεία» και είναι «μείξις» των παραπάνω δύο συστημάτων διακυβέρνησης μιας πόλης. Κατά τον Αριστοτέλη η κρίση των πολλών είναι πάντοτε καλύτερη και ασφαλέστερη από την κρίση των ολίγων ή του ενός. Έτσι στην «πολιτεία» του Αριστοτέλη η κρίση των πολλών και όχι των ολίγων έχει πρωτεύουσα θέση. Η δημοκρατία τονίζει, έχει ένα μειονέκτημα σε σχέση με άλλα συστήματα, ότι μπορεί ευκολότερα από τα άλλα, να μετατραπεί σε αναρχία, γι' αυτό απαιτεί μεγαλύτερη προσοχή και προστασία. Ούτε τη βασιλεία θεωρεί κατάλληλη διότι και αυτή είναι αρχή ενός ανθρώπου και επιπλέον μπορεί εύκολα να μετατραπεί σε τυραννία.

Η περί κοινοκτημοσύνης των γυναικών, παιδιών και περιουσιών θεωρία που αναπτύσσει ο Πλάτων στην Πολιτεία του βρίσκει τον Αριστοτέλη τελείως αντίθετο, διότι: α) Δεν υπάρχει πραγματικό ενδιαφέρον για τα κοινά εφ' όσον το σύστημα αυτό δημιουργεί τη γενική απάθεια. Προκειμένου π.χ. περί των παιδιών είναι βέβαιο ότι οι γονείς ενδιαφέρονται περισσότερο για τα παιδιά που αποδεδειγμένα είναι δικά τους και λιγότερο γι' αυτά που ανήκουν σε όλους δηλαδή είναι κοινά παιδιά, β) Πολλά προβλήματα μπορεί να δημιουργηθούν όταν οι γονείς δε γνωρίζουν τα παιδιά τους και τα παιδιά τους γονείς τους. γ) Προβλήματα επίσης μπορεί να δημιουργηθούν όταν τα αδέλφια δε γνωρίζονται και ενδεχομένως να συνάπτονται γάμοι μεταξύ τους με αποτέλεσμα τις γνωστές συνέπειες των διαφόρων αιμομιξιών. Γενικά, πίστευε ο Αριστοτέλης ότι, αν εφαρμοσθεί ως πολιτικό σύστημα αυτό που εισηγείται ο Πλάτων, τότε η προαγωγή των κοινών υποθέσεων δεν εξασφαλίζεται και ότι θα υπάρχει, εκτός της ελάττωσης του ενδιαφέροντος προς το κοινό συμφέρον, χαλάρωση στις σχέσεις των ανθρώπων, οι οποίοι ζουν σε μια τέτοια πολιτεία.

Αν και οι φιλοσοφικές απόψεις του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη διαφέρουν όσον αφορά την καλύτερη διακυβέρνηση μιας πόλης, εν τούτοις υπάρχουν πολλά κοινά μεταξύ των δύο. Έχει τονισθεί από πολλούς συγγραφείς ότι η επίδραση και η επιρροή του διδασκάλου προς τον μαθητή ήταν τόσο μεγάλη, ώστε σε πολλά θέματα οι απόψεις τους ταυτίζονται. Ο σεβασμός και η αγάπη του μαθητή προς τον διδάσκαλο δεν τίθενται σε αμφιβολία. Κατά τη διάρκεια των είκοσι ετών που έζησαν μαζί στην Ακαδημία υπήρξε αλληλοσεβασμός και θαυμαστή συνεργασία σε όλους τους τομείς. Η μεγάλη εκτίμηση που έτρεφε ο Αριστοτέλης για τον Πλάτωνα φαίνεται από το γεγονός ότι έλεγε για το δάσκαλο του, μετά το θάνατο του, ότι «οι κακοί δεν έχουν δικαίωμα ούτε να τον επαινούν». Το φιλοσοφικό και επιστημονικό ανάστημα του Αριστοτέλη ήταν τέτοιο, ώστε από την κλασσική αρχαιότητα μέχρι σήμερα επηρεάζει τη σκέψη πολλών ανθρώπων και ιδιαίτερα αυτών που ασχολούνται με θέματα φιλοσοφίας και έρευνας. Ο συνολικός αριθμός των συγγραμμάτων του Αριστοτέλη δεν είναι γνωστός. Από το Έρμιππο πληροφορούμεθα ότι ήταν σχεδόν 400. Οι αρχαίοι συγγραφείς με τον ένα ή τον άλλο τρόπο αναφέρουν 140 περίπου έργα που έχουν σχέση με το φιλόσοφο. Τα γνωστότερα έργα του είναι: Τα Ηθικά Νικομάχεια, Αθηναίων Πολιτεία, Τα Πολιτικά, η Ρητορική, τα μετά τα Φυσικά κ.α.

Ο Αρίστιππος ο ΚυρηναίοςΟ Αρίστιππος ο ΚυρηναίοςΟ Αρίστιππος γεννήθηκε στην Κυρήνη το 435 π.Χ. και πέθανε το 355 π.Χ. Είναι ιδρυτής της

λεγόμενης Κυρηναϊκής φιλοσοφικής σχολής, σύγχρονος του Σωκράτη. Ήταν μαθητής του Πρωταγόρα και μετά του Σωκράτη, από τον οποίο δε φαίνεται να επηρεάσθηκε καθόλου. Ήταν καλός ρήτορας, κάτι που προφανώς κέρδισε από τη διδασκαλία του Πρωταγόρα, αγαπούσε τη χλιδή και τις πολυδάπανες συνήθειες. Είναι πολύ πιθανό να έμεινε επί ένα διάστημα στη Σικελία φιλοξενούμενος του τυράννου Διονυσίου Α', και να επισκέφθηκε όπως και οι άλλοι σοφιστές της εποχής του ένα μεγάλο αριθμό πόλεων τόσο της Μεγάλης Ελλάδας (Κάτω Ιταλία) όσο και της κυρίως Ελλάδας. Η αξία της γνώσης, κατά τον Αρίστιππο, έγκειται στην πρακτική της χρησιμότητα. Πίστευε ότι όλες οι ενέργειες του ανθρώπου πρέπει να έχουν ως απώτερο σκοπό και στόχο την ηδονή, η οποία πρέπει να γίνεται «χάριν εαυτής» και όχι για άλλο σκοπό («ηδονή και δι' αυτήν αιρετή»). Οι θεωρίες του σχετικά με την ηδονή, την οποία θεωρεί υπέρτατο αγαθό, παρουσιάζονται στα «Απομνημονεύματα» του Ξενοφώντα, όπου φαίνονται από το ένα μέρος οι περί ηδονής αντιλήψεις του και από το άλλο η εγκράτεια που προτείνει ο συνομιλητής του Σωκράτης. Ο τελευταίος δεν έτρεφε ιδιαίτερη εκτίμηση προς τον Αρίστιππο διότι ήταν ο πρώτος μαθητής του που δίδαξε «επί χρήμασιν» κάτι φυσικά που έκαναν εξ' επαγγέλματος οι σοφιστές. Χαμηλή γνώμη γι’ αυτόν είχε και ο Διογένης ο φιλόσοφος, αφού τον αποκαλούσε «κύων βασιλικός». Η κολακία του προς τους βασιλείς και τυράννους, ιδιαίτερα προς τον τύραννο Διονύσιο Α', αναφέρεται και από άλλους συγγραφείς. Η πολυτέλεια της ζωής του στην ιδιαιτέρα του πατρίδα, την Κυρήνη, όπου ίδρυσε και τη φιλοσοφική του σχολή έγινε πολύ νωρίς αντικείμενο ειρωνείας από τους συμπατριώτες του, οι οποίοι έλεγαν γι' αυτόν ότι «ζει πολυτελέστατα με συντροφιά πολλών γυναικών». Όσο καλή ήταν η ηδονή για τον Αρίστιππο, τόσο κακό πράγμα ήταν ο πόνος ο οποίος έπρεπε να αποφεύγεται με κάθε τρόπο. Με τον όρο ηδονή χαρακτήριζε κυρίως τη σωματική ηδονή, αλλά και τις άλλες ηδονές, δηλαδή αυτή που προέρχεται από υλικά αγαθά ή από πνευματικές χαρές και επιτυχίες. Δίκαια οι μεταγενέστεροι αποκαλούν τη φιλοσοφική σκέψη του Αρίστιππου «ηδονιστική». Από τα συγγράμματα του δε σώθηκε κανένα.

Ο ΑντισθένηςΟ ΑντισθένηςΟ Αντισθένης, ιδρυτής της σχολής των Κυνικών, γεννήθηκε στην Αθήνα το 445 π.Χ. και πέθανε το

360 π.Χ. Κατά το Διογένη Λαέρτιο ήταν γιος του Αντισθένη ο οποίος ήταν Αθηναίος πολίτης. Η μητέρα του ήταν πιθανό από τη Θράκη. Ο Ξενοφών στο Συμπόσιο αναφέρει τον Αντισθένη σαν από τους πλέον ένθερμους οπαδούς του Σωκράτη. (Σομπ. 8.4) Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η διδασκαλία του επηρέασε τον κατ' εξοχήν κυνικό φιλόσοφο Διογένη.

Ο Αντισθένης ήταν από την αρχή μαθητής του ρήτορα Γοργία με τον οποίο όμως ήρθε σε ρήξη με αποτέλεσμα να τον εγκαταλείψει για πάντα. Τη σχολή του την ίδρυσε μετά το θάνατο του διδασκάλου του Σωκράτη στο χώρο όπου υπήρχε το γυμναστήριο Κυνόσαργες, ένα από τα τρία μεγάλα γυμναστήρια της Αθήνας, στο οποίο γυμνάζονταν οι νόθοι (Δημοσθένης Αριστοκ. 213) και αυτοί των οποίων οι γονείς· δεν ήταν και οι δύο Αθηναίοι. Στο Κυνόσαργες γυμναζόταν και ο Θεμιστοκλής, όμως, κατόρθωσε να πείσει αρκετούς από τους «γνήσιους» νέους της Αθήνας να γυμνάζονται μαζί του και αυτοί στο Κυνόσαργες, όπως μας πληροφορεί ο Πλούταρχος (Θεμισ. 1). Προστάτης του Κυνόσαργες ήταν ο Ηρακλής, ο οποίος, κατά την παράδοση ήταν νόθος ανάμεσα στους θεούς, διότι ήταν πατέρας του ο Δίας, αλλά μητέρα του μια θνητή. Όσον αφορά το στίγμα που συνέδεε το γυμναστήριο αυτό με τους νέους που γυμνάζονταν εκεί έσβησε σιγά-σιγά, αφού δεν φαίνεται να υπήρχε κάτι τέτοιο λίγο μετά την εμφάνιση των Κυνικών (5:115). Με την εμφάνιση των Κυνικών και του Αντισθένη ιδιαίτερα, ο οποίος ήταν νόθος ο ίδιος, δεν υπήρχαν πολλά περιθώρια για τη συνέχιση της διάκρισης αυτής σε βάρος αυτών των οποίων και οι δύο γονείς δεν ήταν Αθηναίοι. Τα επιχειρήματα των κυνικών είχαν εξαλείψει κάθε ίχνος του παλαιού στίγματος: «Ακόμη και οι θεοί είχαν μητέρα από τη Φρυγία», «μπορεί κανείς να γίνει παλαιστής χωρίς να χρειάζεται να γεννηθεί από γονείς, οι οποίοι να είναι και οι δύο παλαιστές» έλεγαν.

Ο Αντισθένης είχε εντυπωσιασθεί πολύ από το διδάσκαλο του το Σωκράτη και ιδίως από την ακλόνητη αταραξία της ψυχής του, από την εγκράτεια του, τον ήρεμο χαρακτήρα του και τον λιτό του βίο. Το τελευταίο τον εντυπωσίασε ιδιαίτερα και σίγουρα είναι κάτι στο οποίο ξεπέρασε και το διδάσκαλο του, αφού πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να μειώσει τόσο πολύ τις απαιτήσεις του, ώστε να μην έχει ανάγκη από τίποτα παρά μόνον από ελάχιστα πράγματα. Ο ίδιος γύριζε με ένα ένδυμα, χωρίς παπούτσια, στερούμενος και τα πλέον απαραίτητα εφόδια για τη ζωή. Πίστευε ότι η καλοπέραση, η χλιδή και η ακολασία οδηγούν τον άνθρωπο στη δυστυχία. Η αρετή έλεγε πρέπει να κοσμεί το άτομο το οποίο πρέπει να νοιώθει σαν πολίτης του κόσμου και όχι μιας συγκεκριμένης πόλης. Ο άνθρωπος, ο οποίος έχει την πραγματική αρετή είναι πρότυπο για τους πολλούς και δεν έχει ανάγκη τους νόμους διότι οι τελευταίοι είναι γι' αυτούς οι οποίοι στερούνται την αρετή. Έτσι η ηθική τελειοποίηση του ανθρώπου μέσω της αρετής ήταν κατά τον Αντισθένη ο προορισμός της φιλοσοφίας. Η ευτυχία ή «ευδαιμονία», όπως την αποκαλεί ο ίδιος, βασίζεται στην αρετή, άρα ευτυχία χωρίς αρετή δεν μπορεί να υπάρχει. Πίστευε, όπως και ο Πλάτων, ότι ο φιλόσοφος πρέπει να κυβερνά αν και αποδίδονται στον ίδιο αναρχικές ιδέες. Ήταν υπέρ της επίπονης προσπάθειας που πρέπει να καταβάλλει ο άνθρωπος διότι η προσπάθεια αυτή φέρνει την ευχαρίστηση η οποία και διαρκεί πολύ. Από τα έργα που έγραψε γνωστότερα είναι μερικοί διάλογοι που μνημονεύουν αρχαίοι συγγραφείς. Οι διάλογοι αυτοί είναι: Κύρος, Ασπασία, Ηρακλής κ.α.

Ο ΔιογένηςΟ ΔιογένηςΟ μαθητής του Αντισθένη (Διογ. Λαέρτ. 6.21) Διογένης από τη Σινώπη του Πόντου θεωρείται ο

διασημότερος εκπρόσωπος της σχολής των Κυνικών γνωστός ως «ο κύων». Ίσως η έκφραση αυτή να έδωσε και το όνομα «Κυνικοί» στη σχολή τους ή η ονομασία αυτή να οφείλεται στην τοποθεσία της σχολή τους, δηλαδή στο Κυνόσαργες. Η επίδραση του Αντισθένη φαίνεται καθαρά στο έργο και τη ζωή του φιλοσόφου. Η ευτυχία αποκτάται, πίστευε ο Διογένης, μόνον όταν επιτυγχάνεται με την ικανοποίηση όσο το δυνατό φθηνότερων τρόπων. Κάθε πολυτέλεια είναι ανεπίτρεπτη και απομακρύνει τον άνθρω πο από την αληθινή ευτυχία. Κάθε εξάρτηση καθιστά το άτομο ανασφαλές και το εμποδίζει να επιτύχει στόχους υψηλούς με μόνες τις δικές του δυνάμεις. Το άτομο πρέπει να περιφρονεί τις διάφορες συμβατικότητες διότι, έλεγε, αυτές είναι τελείως αντίθετες με τη φύση του ανθρώπου, τον οποίο πρέπει να χαρακτηρίζει «αυτάρκεια» και ανεξαρτησία σκέψης. Επίσης δίδασκε ότι το άτομο πρέπει να γυμνάζεται με σκοπό να μην έχει ανάγκη από κανένα όσον αφορά την πρακτική βοήθεια. Οι φιλοσοφικές του σκέψεις φαίνεται ότι επηρέασαν πολλούς και ιδιαίτερα τους Στωϊκούς, οι οποίοι συχνά τον

αναφέρουν και αποδίδουν σ' αυτόν πολλές από τις φιλοσοφικές τους αντιλήψεις και θεωρίες. Πολλά πράγματα σχετικά με τη ζωή και το έργο του Διογένη είναι άγνωστα σ' εμάς είτε διότι οι παραδόσεις είναι αλληλοσυγκρουόμενες είτε διότι οι συγγραφείς που έγραψαν γι' αυτόν απέχουν πολύ από την εποχή του φιλοσόφου και στηρίζονται σε πηγές με αμφίβολη αξία. Από τις υπάρχουσες μαρτυρίες φαίνεται ότι έγραψε έναν αριθμό διαλόγων και τραγωδιών που όμως δεν σώθηκαν. Γνωστά έργα του αναφέρονται από τον Διογένη το Λαέρτιο δύο: α) «Πολιτεία» και β) «Πραγματεία περί Πολιτείας». Ο φιλόσοφος Πλάτων φαίνεται ότι έτρεφε ιδιαιτέραν εκτίμηση προς τον Διογένη τον οποίο αποκαλούσε «Σωκράτην μαινόμενον».

Όπως ο Σωκράτης έτσι και ο Διογένης προσπαθούσε, με το δικό του σατυρικότατο τρόπο να ελέγχει τα κακώς κείμενα της κοινωνίας στην οποία ζούσε. Αγαπήθηκε πολύ, αν και ασκούσε έντονη κριτική, από πολλούς ανθρώπους διαφόρων ελληνικών πόλεων. Η επίσκεψη του στην Ολυμπία κατά τη διάρκεια των Ολυμπιακών Αγώνων και οι επευφημίες των εκεί ευρισκομένων Ελλήνων είναι μια ένδειξη της αγάπης τους προς το φιλόσοφο. Πίστευε, όπως και ο Αντισθένης, σε κοσμοπολίτικες ιδέες, στην αδελφοσύνη των ανθρώπων και την διόρθωση της ανθρώπινης φύσης, η οποία κατά τη γνώμη του είχε υποστεί μεγάλη φθορά. Αυτός είναι και ο λόγος που ο φιλόσοφος έλεγε μεταφορικά ότι είχε καθήκον «να παραχαράττει το νόμισμα» δηλαδή να επιτύχει τη ριζική αλλαγή των ανθρώπων και της κοινωνίας. Ο Διογένης πίστευε ότι ο άνθρωπος, πριν διαφθαρεί, αποτελούσε μέρος του θείου κόσμου με τον οποίο πάλι μπορούσε να ενωθεί, αν χαραχθεί από την αρχή χωρίς να υπάρχουν τα σημάδια που προξένησε η φθορά. Ίσως η φράση του «παραχαράτειν το νόμισμα» να έγινε αιτία να απομακρυνθεί από την πατρίδα του τη Σινώπη επειδή προφανώς δεν έγινε αντιληπτό τι ακριβώς εννοούσε.

Ο μαθητής του Κράτης από τη Θήβα, ο οποίος τον διαδέχθηκε, προσπάθησε με κάθε τρόπο να θεμελιώσει και να μεταδώσει τις φιλοσοφικές απόψεις του διδασκάλου του. Ο Διογένης πέθανε, πιθανότατα στην Κόρινθο το 323 π.Χ., εκεί όπου, ως γνωστό, τον συνάντησε ο Μ. Αλέξανδρος.

Ο ΕπίκουροςΟ ΕπίκουροςΕίναι ιδρυτής της γνωστής φιλοσοφικής σχολής των Επικούρειων. Γεννήθηκε το 314 π.Χ. στη Σάμο

και πέθανε στην Αθήνα το 270 π.Χ. Ο πατέρας του ήταν από την Αθήνα, έτσι ήταν εύκολο γι' αυτόν να σπουδάσει στο φιλοσοφικό εκείνο κέντρο του τότε γνωστού κόσμου. Είχε δάσκαλο τον Πάμφιλο, ο οποίος σπούδασε στην Ακαδημία του Πλάτωνα και τον ατομικό φιλόσοφο Ναυσιφάνη, ο οποίος ήταν οπαδός του Δημόκριτου. Έτσι η θεωρία του Δημόκριτου έγινε γνωστή στον Επίκουρο από τον Ναυσιφάνη. Είναι πιθανό ότι οι δύο άνδρες συναντήθηκαν το 324 π.Χ., και ότι η διδασκαλία του δεύτερου στον πρώτο να περιορίζεται χρονικά στο έτος αυτό.

Ο Επίκουρος ξεκίνησε την καριέρα του, ως φιλόσοφος, από τη Μυτιλήνη και λίγο αργότερα από τη Λάμψακο, όπου είχε ιδρύσει μικρές φιλοσοφικές σχολές. Γύρω στο 307 π.Χ. θα πάει στην Αθήνα και εκεί θα ιδρύσει μια φιλοσοφική σχολή που έφερε το όνομα του. Οι εγκαταστάσεις της σχολής ήταν περιουσία δική του και αποτελούνταν από ένα μεγάλο σπίτι με μια ευρύχωρη αυλή. Δε γνωρίζουμε πολλά σχετικά με τη διδασκαλία και το έργο των επικούρειων. Η πιο πλούσια πηγή πληροφοριών είναι ο Διογένης ο Λαέρτιος (10.1-22) ο οποίος έζησε πολλά χρόνια αργότερα, πιθανότατα στο πρώτο μισό του τρίτου αιώνα μ.Χ.

Σκοπός της φιλοσοφίας των Επικούρειων είναι η ευδαιμονία, η οποία συνίσταται στη μείωση του πόνου, στην αποφυγή αντιξοοτήτων και στην ηρεμία της ψυχής. Η ευδαιμονία δεν αποκτάται με τις ανησυχίες, τις μεταφυσικές αντιλήψεις περί συνέχισης της ζωής μετά θάνατο και με τις περιπέτειες. Συγγενής προς την αντίληψη αυτή είναι και η άποψη των επικούρειων περί ηδονής την οποία θεωρούν ως την αρχή και το τέλος μιας ευτυχισμένης ζωής. Βέβαια δεν πρόκειται περί της σωματικής ηδονής, αλλά περί της ηδονής, η οποία πηγάζει από την ηρεμία και αρμονία του βίου όπου τα προβλήματα αποφεύγονται και εκεί όπου υπάρχουν υποβαθμίζεται η σοβαρότητα τους για να μη διαταραχθεί η γαλήνη της ψυχής. Ο Επίκουρος δίδασκε ότι ο άνθρωπος δεν είχε τίποτε που να διαρκέσει μετά θάνατο και ότι η δημιουργία του σύμπαντος ήταν ένα τυχαίο γεγονός. Οι απόψεις του αυτές προκάλεσαν την οργή των Χριστιανών πολλούς αιώνες αργότερα όταν ο χριστιανισμός είχε πλέον γίνει η επίσημη θρησκεία. Ο σκοπός της φιλοσοφίας των επικούρειων δηλαδή η ευτυχισμένη ζωή, μακριά από κάθε φόβο και ανασφάλεια ήταν σίγουρα κάτι που οι χριστιανοί δεν μπορούσαν να δεχθούν. Έτσι ο Επίκουρος ήταν για τους χριστιανούς ο φιλόσοφος με τις εύκολες λύσεις και την επιδίωξη της ευτυχίας μέσω της αταραξίας της ψυχής. Αν βέβαια οι χριστιανοί δικαιολογημένα απέρριπταν τη φιλοσοφία του

τότε υπήρχαν και άλλοι, οι οποίοι ήταν έτοιμοι να την υιοθετήσουν μια και μέσω αυτής μπορούσαν να εξασφαλίσουν ασφάλεια και γαλήνη. Ήταν η εποχή κατάλληλη για να αναπτυχθεί και να διαδοθεί μια τέτοια φιλοσοφία διότι ο τέταρτος αιώνας π.Χ. ήταν μια άσχημη περίοδος για τον ελληνικό κόσμο, έναν κόσμο ανασφαλή, κουρασμένο από τους πολέμους, χωρισμένο και αδύνατο. Έτσι δεν είναι καθόλου παράξενο ότι οι Επικούρειοι απέκτησαν σιγά-σιγά πολλούς οπαδούς.

Ο Επίκουρος κάνει διαχωρισμό μεταξύ των διαφόρων ευχαριστήσεων και επιδιώκει αυτές, οι οποίες δεν προκαλούν πόνο. Συνήθως, λέει, πόνο προκαλούν οι δύσκολες επιθυμίες, οι οποίες μένουν ανικανοποίητες. Οι επιθυμίες, οι οποίες είναι απαραίτητες πρέπει να ικανοποιηθούν, ενώ αυτές που δεν είναι απαραίτητες και θεωρούνται δύσκολες να ικανοποιηθούν πρέπει να αποφεύγονται. Δεν πρέπει κανείς να ζητά συνεχώς την ικανοποίηση διαφόρων επιθυμιών διότι έτσι είναι επόμενο ότι πολλές από αυτές δε θα ικανοποιηθούν με αποτέλεσμα να διαταραχθεί η γαλήνη της ψυχής. Η γαλήνη αυτή διατηρείται με φιλοσοφική αντιμετώπιση όλων των προβλημάτων τα οποία απρόβλεπτα παρεμβάλλονται στην πορεία της ζωής και με την απαλλαγή του ατόμου από το φόβο που προέρχεται από τις τυχόν συνέπειες στη μετά θάνατο ζωή. Επίσης, θα πρέπει ο άνθρωπος, προκειμένου να διατηρεί την ευτυχία του να μην συμμετέχει σε δραστηριότητες οι οποίες έχουν αβέβαια έκβαση ή ψυχολογική ένταση. Παράλληλα πρέπει να δημιουργούνται καλές σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων και να καλλιεργείται το αίσθημα της φιλίας. Οι Επικούρειοι ήταν γνωστοί στην αρχαιότητα για τους φιλικούς δεσμούς που τους συνέδεαν καθώς επίσης για την φιλανθρωπία τους και για την αποχή τους από τις πολιτικές υποθέσεις της πόλης.

Ο Επίκουρος υιοθετεί την ατομική θεωρία του Λεύκιππου και του Δημόκριτου παραδεχόμενος ότι και η ψυχή αποτελείται από άτομα, τα οποία, όταν αποχωρίζονται, παύει η ψυχή να υπάρχει. Έτσι τόσο η ψυχή όσο και το σώμα είναι για τον Επίκουρο υλικά σώματα τα οποία υπόκεινται στο νόμο της φθοράς. Η θεωρία του αυτή ήταν σίγουρα αντίθετη με όσα ο χριστιανισμός θα διδάξει περί ψυχής μερικούς αιώνες αργότερα. Οι θεοί ζουν στο δικό τους κόσμο και στη δική τους ευτυχία, δίχως να ενδιαφέρονται για τους ανθρώπους τους οποίους ούτε τιμωρούν ούτε βοηθούν . Σαν τόπο κατοικίας τους είχαν τα «μετακόσμια», δηλαδή μετάξυ των κενών των διαφόρων κόσμων. Η φιλοσοφία του Επίκουρου διέφερε σε πολλά σημεία και ερχόταν σε αντίθεση με αυτή του Αριστοτέλη. Κατά το Διογένη το Λαέρτιο, (10.12) προτιμούσε περισσότερο το Σωκράτη, τον Αναξαγόρα και επίσης τον Αρχέλαο τον οποίο θεωρούσε δάσκαλο του Σωκράτη. Θεωρείται ο Επίκουρος ένας από τους συγγραφείς του αρχαίου κόσμου με πολύ πλούσιο έργο το οποίο χωριζόταν σε τρία μέρη: α) αυτό που αναφερόταν στα ηθικά, β) στα φυσικά και γ) στα λογικά. Η επίδραση του φιλοσόφου αυτού στους μεταγενέστερους του θεωρείται μεγάλη.

Ζήνων ο ΣτωικόςΖήνων ο ΣτωικόςΙδρυτής της Στωϊκής Σχολής, γεννήθηκε στο Κίτιο της Κύπρου το 335 π.Χ. και πέθανε το 265 π.Χ.

Από την αρχή η ασχολία του ήταν το εμπόριο, το οποίο όμως εγκατέλειψε λόγω ενός ναυαγίου στο οποίο έχασε όλη του την περιουσία και λόγω της ανάγνωσης των Απομνημονευμάτων του Ξενοφώντα. Διαβάζοντας το βιβλίο αυτό εγκατέλειψε οποιαδήποτε άλλη ασχολία και επιδόθηκε στη φιλοσοφία. Η ζωή, το έργο και ο καρτερικός θάνατος του Σωκράτη, όπως περιγράφεται στα Απομνημονεύματα του Ξενοφώντα, επηρέασαν πολύ το νεαρό Ζήνωνα. Ερχόμενος στην Αθήνα έγινε μαθητής διαφόρων φιλοσόφων όπως του Κυνικού Κράτη από τη Θήβα και του Πολέμωνα, ο οποίος ήταν διευθυντής της Ακαδημίας μετά το θάνατο του Ξενοκράτη. Για λίγο διάστημα ήταν μαθητής του Στίλπωνα της Μεγαρικής Σχολής, ο οποίος ήταν μαθητής του Διογένη του φιλοσόφου και του Ευκλείδη. Η επιρροή των Κυνικών επί του Ζήνωνα είναι φανερή, ιδίως στα πρώτα του έργα, όμως γρήγορα ασπάσθηκε τις ιδέες του Σωκράτη. Δίδασκε στην Ποικίλη Στοά, όπου είχε εγκαταστήσει και τη φιλοσοφική του σχολή. Από το μέρος αυτό ονομάσθηκαν «Στωϊκοί» ή «οι από της Στοάς». Η Ποικίλη Στοά κτίσθηκε το 460 π.Χ. από τον Πεισιάνακτα και διακοσμήθηκε από υπέροχες ζωγραφιές του καλλιτέχνη Πολύγνωτου.

Ο Ζήνων δημιούργησε ένα δικό του ξεχωριστό φιλοσοφικό σύστημα το οποίο διαίρεσε σε τρία μέρη: το «λογικόν» (θεωρία της γνώσης), το «φυσικόν» και το «ηθικόν». Η ηθική του Ζήνωνα είναι χωρίς προηγούμενο ανάμεσα στις γνωστές περί ηθικής απόψεις των διαφόρων φιλοσόφων. Πίστευε ότι το μοναδικό αγαθό που υπάρχει για τον άνθρωπο είναι η αρετή, η οποία είναι ακριβώς το αντίθετο από την κακία. Μεταξύ της αρετής και της κακίας δεν υπάρχει τίποτε απολύτως. Δηλαδή την αρετή ή την έχουμε ολοκληρωτικά ή δεν την έχουμε καθόλου. Η άποψη αυτή του Ζήνωνα χωρίζει τους ανθρώπους σε καλούς δηλαδή αυτούς που έχουν την αρετή και σε κακούς δηλαδή αυτούς οι οποίοι δεν την γνωρίζουν.

Η κακία, είναι κατά το φιλόσοφο, το χειρότερο πράγμα, χειρότερο από όλα τα άλλα δεινά, όπως η ανέχεια, η αρρώστια, ο πόνος και ο θάνατος ακόμη. Σύμφωνος με τη Σωκρατική διδασκαλία περί αρετής, πίστευε ότι η τελευταία βασίζεται στη γνώση. Την αρετή την κατέχει ο σοφός διότι αυτός έχει τη γνώση. Η ζωή του σοφού συνδυάζει τη λογική με την αρμονία. Όταν κάτι δεν έχει την αρετή ούτε την κακία ονομάζεται «αδιάφορον» και δεν πρέπει να ασχολείται με αυτό ένας, ο οποίος είναι κάτοχος της αρετής. Η ζωή του φιλοσόφου πρέπει επίσης να βρίσκεται σε αρμονία με τη φύση ή όπως έλεγε ο Ζήνων «ομολογουμένως φύσει ζειν». Η επίδραση του Ηράκλειτου είναι φανερή ιδιαίτερα στις περί φύσεως θέσεις του Ζήνωνα, αφού ο τελευταίος πίστευε ότι ο «λόγος» είναι η δημιουργός αιτία στη φύση και ότι η φωτιά πλησιάζει το «λόγο» περισσότερο από όλα τα άλλα στοιχεία. Το σύμπαν σταδιακά καταστρέφεται από τη φωτιά με αποτέλεσμα να γεννάται σιγά-σιγά ένας καινούργιος κόσμος.

Η αξία της ζωής έγκειται, κατά το Ζήνωνα, στην αταραξία και τη γαλήνη της ψυχής. Όταν διαταραχθεί η αταραξία αυτή, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει «ευδαιμονία», τότε το άτομο και ιδίως ο φιλόσοφος, πρέπει να θέσει τέρμα στη ζωή του διότι αυτή δεν έχει πλέον κανένα νόημα. Αυτό είχε κάνει και ο ίδιος όταν το γήρας και τα επακόλουθα δεινά δεν άφηναν τον φιλόσοφο στη δική του ηρεμία και απάθεια.

Ο Ζήνων έγραψε πολλά συγγράμματα από τα οποία μόνο μερικοί τίτλοι σώθηκαν. Γνωστότερα είναι τα έργα του: «Πολιτεία», «Λογική» και «Περί Παθών». Πολλοί από τους μαθητές του συνέχισαν με επιτυχία το έργο του. Μεταξύ αυτών είναι ο Κλεάνθης, ο Αρίστων από τη Χίο, ο Διονύσιος, ο Περσεύς, ο Άρατος κ.α. Σπουδαιότερος όλων, των μετά το Ζήνωνα Στωϊκών, είναι ο Χρύσιππος, ο οποίος ήταν μαθητής του Κλεάνθη. Χάρη στις προσπάθειες του Χρυσίππου κατέστη δυνατό στους μεταγενεστέρους να γνωρίσουν τη φιλοσοφία των Στωικών. Η αταραξία της ψυχής, η απάθεια σε όλες τις αντίξοες περιστάσεις της ζωής, η εγκράτεια, η ηθική και ο σεβασμός προς το καθήκον είναι γνωρίσματα της φιλοσοφίας αυτής.

IIIIII. ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ . ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗ ΦΥΣΙΚΗ ΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗ ΦΥΣΙΚΗ ΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟ

Η Ομηρική φιλοσοφία περί άθλησης και σώματοςΗ Ομηρική φιλοσοφία περί άθλησης και σώματοςΌσον αφορά την καταγωγή και τη γέννηση του ποιητή τίποτε δεν μπορεί να υποστηριχθεί με

βεβαιότητα. Πιθανότατα έζησε στην Ιωνία τον όγδοο αιώνα π.Χ. Οι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς συμφωνούν ότι ο ποιητής έγραψε και τα δύο έπη δηλαδή την Ιλιάδα και την Οδύσσεια, σε αντίθεση με μερικούς σύγχρονους συγγραφείς, οι οποίοι έχουν ορισμένες επιφυλάξεις σχετικά με το θέμα αυτό. Επίσης υποστηρίζεται ότι υπάρχουν μερικά σημεία στα ποιήματα του Ομήρου που προστέθηκαν αργότερα. Το σημείο στο οποίο συμφωνούν όλοι είναι η ανεπανάληπτη ποιότητα των ποιημάτων, τα οποία μέχρι σήμερα όχι μόνο προκαλούν το θαυμασμό, αλλά και θεωρούνται τα σπουδαιότερα έργα που γράφτηκαν ποτέ. Μια ένδειξη της αξίας των έργων αυτών είναι η επίδραση την οποία είχαν και έχουν σε όλο τον πολιτισμένο κόσμο από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι σήμερα.

Το θέμα των Ομηρικών Επών είναι ο πόλεμος μεταξύ Ελλήνων και Τρώων και οι άμεσες συνέπειες του πολέμου αυτού. Έτσι υπάρχει ένα χρονικό κενό τεσσάρων και πλέον αιώνων μεταξύ του Τρωικού πολέμου (1220 π.Χ. περίπου) και της εποχής που έζησε ο Όμηρος. Έτσι τίθεται το ερώτημα: ποιας εποχής συνήθειες και γεγονότα περιγράφονται στα Ομηρικά Έπη; Είναι συνήθειες και γεγονότα της Μυκηναϊκής εποχής ή των εποχών που ακολούθησαν αυτήν; Οι γνώμες των διαφόρων συγγραφέων γενικά συμπίπτουν όσον, αφορά το γεγονός ότι στα Ομηρικά ποιήματα περιγράφονται συνήθειες από την Μυκηναϊκή εποχή μέχρι και την εποχή του ποιητή. Υπάρχουν πολλές αναφορές στα Ομηρικά Έπη που ανήκουν στη Μυκηναϊκή εποχή. Το θέμα του ποιητή, δηλαδή ο Τρωικός πόλεμος, βρίσκει την υποστήριξη της αρχαιολογίας. Τα ονόματα πόλεων και ανθρώπων που χρησιμοποιεί ο ποιητής είναι πράγματι Μυκηναϊκά, όπως φαίνεται από την αποκωδικοποίηση της Γραμμικής Β'. Αντίθετα υπάρχουν στα Ομηρικά ποιήματα διάφοροι αναχρονισμοί όσον αφορά τα όπλα που χρησιμοποιούν οι πολεμιστές, τα έπαθλα που παίρνουν οι αθλητές στους αγώνες κ.λ.π. Το τελευταίο πρέπει να μας απασχολήσει ιδιαίτερα διότι αφορά άμεσα το αντικείμενο της μελέτης αυτής. Κατά τη διάρκεια του Τρωικού πολέμου ο Αχιλλέας διοργάνωσε αθλητικούς αγώνες με σκοπό να τιμήσει το νεκρό του φίλο Πάτροκλο, αφού έθιμο της εποχής εκείνης ήταν να τιμούν τους νεκρούς μ' αυτό τον τρόπο. Τα αγωνίσματα ήταν τα εξής: αρματοδρομία, πυγμαχία, πάλη δρόμος, οπλομαχία, ρίψη, τοξοβολία και ακόντιο. Το γεγονός ότι

τελούνταν παρόμοιοι αγώνες φαίνεται και από τα αρχαιολογικά ευρήματα τόσο των Μυκηνών (1:137-147) όσο και άλλων περιοχών της κυρίως Ελλάδας (2:207) και της Κύπρου. Έτσι μπορεί να υποστηριχθεί με βεβαιότητα ότι επικήδειοι αγώνες προς τιμήν των νεκρών ήταν ένα έθιμο των Μυκηναίων και ότι ο Όμηρος σωστά το αναφέρει.

Το άρμα που χρησιμοποιείται για τους αγώνες του Πατρόκλου είναι αυτό των δύο αλόγων, αλλά ο Όμηρος αναφέρει άρματα τεσσάρων και σπανιότερα τριών αλόγων, κάτι που δεν υπήρχε στη Μυκηναϊκή εποχή. Φαίνεται όμως ότι παρόμοια άρματα υπήρχαν κατά τη Γεωμετρική περίοδο και ιδίως προς το τέλος της εποχής αυτής κατά την οποία οι αριστοκράτες προσπαθούν με τον τρόπο αυτό να συναγωνισθούν τους ένδοξους τους προγόνους και επίσης να αποδείξουν την ικανότητα και την δεξιότητα τους στα άλογα. Άρα υπάρχει κάποιος αναχρονισμός σχετικά με τον είδος των αρμάτων. Αναχρονισμός υπάρχει επίσης στην περίπτωση της διαμάχης μεταξύ Μενελάου και Αντίλοχου, όπου ο πρώτος θα απευθυνθεί, προκειμένου να βρει το δίκαιο του, στους αρχηγούς των Αχαιών και στο συμβούλιο τους. Είναι όμως γνωστό ότι τα συμβούλια αυτά δεν ήταν γνώρισμα της μυκηναϊκής εποχής, αλλά της εποχής του ποιητή. Στο ίδιο επεισόδιο ο Αντίλοχος αναγκάζεται να ορκισθεί στο όνομα του Ποσειδώνα κάτι που δείχνει τη σπουδαιότητα του θεού στην Πύλο, δηλαδή τον τόπο καταγωγής του αθλητή. Από τη Γραμμική Β' επίσης γίνεται γνωστό ότι ο Ποσειδώνας ήταν πολύ σπουδαίος θεός στην Πύλο κατά τους Μυκηναϊκούς χρόνους (3:96).

Μεταξύ των επάθλων που έφερε ο Αχιλλέας για τους αθλητές ήταν ένα κομμάτι από σίδηρο. Έτσι μπορεί να πει κανείς ότι ο σίδηρος σαν έπαθλο ήταν ένα μέταλλο ακατέργαστο και σίγουρα αντανακλά τη Μυκηναϊκή περίοδο. Λίγο αργότερα όμως ο ποιητής θα εισαγάγει έναν αναχρονισμό της εποχής του Σιδήρου λέγοντας για το νικητή της ρίψης ότι θα κατασκευάσει με το σίδηρο αυτό διάφορα εργαλεία, αφού είναι γνωστό ότι στη Μυκηναϊκή εποχή ήταν άγνωστη η κατεργασία του σιδήρου. Υπάρχουν πολλά ακόμα σημεία στα Ομηρικά Έπη που δείχνουν πράγματι Μυκηναϊκές αθλητικές συνήθειες ή συνήθειες των εποχών που ακολούθησαν τη Μυκηναϊκή (4:77-79).

Ο Όμηρος ψάλει το μεγαλείο μιας κοινωνίας η οποία, όπως ο ίδιος λέει, είναι πολύ ανώτερη από τη δική του {Ιλιάδα 5.304: 12.244; 20.287). Είναι μια κοινωνία αριστοκρατική, αθλητική και ηρωική. Ο ποιητής, φαίνεται καθαρά, ότι προτιμά τους αριστοκράτες και η διαχωριστική γραμμή μεταξύ αριστοκρατών και απλών ανθρώπων της Ομηρικής κοινωνίας είναι τελείως καθορισμένη. Άλλωστε στους αγώνες που οργάνωσε ο Αχιλλέας για τον Πάτροκλο μόνο αριστοκράτες Αχαιοί παίρνουν μέρος. Ο ήρωας του Ομήρου είναι πολύ καλός αθλητής και πολεμιστής, ο οποίος αγαπά, όσο τίποτε άλλο, τη δόξα και την υπεροχή που αποκτά από τους αγώνες ή από το πεδίο της μάχης. Η προσπάθεια του ήρωα αυτού για τιμή, διάκριση και αιώνια δόξα φαίνεται καθαρά στα Ομηρικά Έπη. Ο ήρωας του ποιητή έχει μια και μοναδική φιλοδοξία: να ξεπεράσει όλους τους άλλους σε ηρωικό και αθλητικά επιτεύγματα και να γίνει ο ίδιος το λαμπρό παράδειγμα για όσους θα έρθουν μετά απ' αυτόν (4:22). Τα φυσικά προσό ντα του ήρωα αυτού είναι: ισχυρά χέρια, δυνατά πόδια, δυνατοί και μυώδεις μηροί, δυνατό και ευρύ στήθος και ώμοι που μοιάζουν με τους ώμους των θεών (5:49-50). Ήταν πολύ δύσκολο για τον Όμηρο να φανταστεί έναν ήρωα χωρίς τα φυσικά αυτά προσόντα. Ο ποιητής δεν είχε καμιά συμπάθεια για έναν που είχε άσχημη εξωτερική εμφάνιση. Η περίπτωση του Θερσίτη είναι χαρακτηριστική, αφού ο ποιητής τον εμφανίζει σαν αντιήρωα λέγοντας γι' αυτόν «άνήρ δέ αισχιστος ες "Ιλιον ήλθεν». Ο χαρακτηρισμός «αισχιστος» που αποδίδεται στον Θερσίτη δεν οφειλόταν μόνο στο γεγονός ότι ο τελευταίος δε σεβόταν τους αρχηγούς των Αχαιών, αλλά και στη σωματική του ασχήμια, την οποία ο Όμηρος δεν παραλείπει να την περιγράψει σε όλες τις λεπτομέρειες της (4:22).

Για τους ήρωες και αθλητές του Ομήρου το δυνατό και υγιές σώμα ήταν η ρίζα και η αιτία της χαράς και της ευτυχίας τους στη ζωή. Ήταν η αγάπη τους προς το όμορφο και δυνατό σώμα τόσο μεγάλη, ώστε θεωρούσαν τα γεράματα ένα κακό όχι λιγότερο οδυνηρό από το θάνατο (6:122). Προτιμούσαν το θάνατο, σε μερικές περιπτώσεις, από την έλευση της γεροντικής ηλικίας, διότι πίστευαν ότι η δύναμη και η ωραιότητα του σώματος τους έφευγε μια για πάντα (4:23). Ο Ομηρικός ήρωας Έκτορας θέλει να μονομαχήσει με τον άριστο των Ελλήνων και έτσι να πεθάνει νέος, δυνατός και ωραίος, παρά γέρος, αδύναμος και άσχημος (Ιλιάδα 22.71). Οι ήρωες του Ομήρου πίστευαν ότι δεν υπάρχει μεγαλύτερη δόξα στη ζωή του ανθρώπου από αυτή που αποκτά κανείς με την ταχύτητα των ποδιών ή τη δύναμη των χεριών (Οδυσ. 8:147-148). Επίσης πρέπει να τονισθεί ότι ο ποιητής ήθελε τους ήρωες του να είναι ικανοί όχι μόνο για τα έργα, αλλά να χρησιμοποιούν το λόγο με επιτυχία, κάτι που φαίνεται στην Ιλιάδα (7:442-443), όπου ο γέρο Φοίνικας θα πει στον Αχιλλέα: «Γι' αυτό μαζί σου εκείνος (Πηλέας) μ' έστειλε, για να

σε δασκαλεύω, να μάθεις να μιλάς στη μάζωξη, να πολεμάς στη μάχη».Ο αρχαίος ανώνυμος ποιητής στις στιγμές της οδύνης και δοκιμασίας του θα αναρωτηθεί μήπως αυτό

που ζει τώρα, αυτό που διέρχεται τώρα είναι ο θάνατος και αυτό που θα επακολουθήσει μετά είναι η ζωή. (14:3) Ο Όμηρος ποτέ δε θα έθετε το ερώτημα αυτό διότι στη δική του συνείδηση ήταν ξεκάθαρα τα δύο αυτά πράγματα. Κατά τον Όμηρο ο θάνατος επιφέρει το χωρισμό της ψυχής και του σώματος και εκεί τελειώνουν όλα. Το σώμα στον Άδη χάνει τελείως την ωραιότητα και η λαμπρότητα που είχε στη ζωή, σχεδόν δεν υπάρχει. Οι Ομηρικοί ήρωες εμφανίζονται μετά θάνατο είτε ως «είδωλα» είτε ως «σκιές». Ως είδωλα εμφανίζονται τα σώματα των Ομηρικών ηρώων όταν δεν έχουν περάσει ακόμη τις πύλες του Κάτω Κόσμου, λόγω μη καταστροφής του σώματος, ενώ ως σκιές όταν έχουν πλέον εγκατασταθεί στη θέση τους στο βασίλειο του Άδη. Στο εικοστό τρίτο βιβλίο της Ιλιάδας, όπου περιγράφονται οι επικήδειοι αγώνες προς τιμήν του Πατρόκλου, ο Αχιλλέας προκειμένου να τιμήσει το νεκρό φίλο του καθυστερεί επί μέρες την ταφή του, πιστεύοντας ότι με τον τρόπο αυτό ο νεκρός ικανοποιείται περισσότερο. Αυτό όμως ήταν λάθος. Ο νεκρός είχε ήδη αναχωρήσει από την πραγματικότητα αυτή στην οποία δεν μπορούσε να επανέλθει, αλλά δεν μπορούσε να μπει στον άλλο κόσμο διότι δεν του είχαν δοθεί ακόμη οι τιμές που δίδονται στους νεκρούς. Οι φοβερές σκιές του κάτω κόσμου εμπόδιζαν (Ιλιάδα 23:71-73) την είσοδο σ' αυτούς, οι οποίοι δεν είχαν τεθεί στην πυρά και τιμηθεί, να περάσουν τις πύλες. Έτσι η ψυχή του Πατρόκλου ήταν αναγκασμένη να βρίσκεται σε «libo» μεταξύ των δύο κόσμων περνώντας από μια φοβερή διαδρομή δια μέσου επικινδύνων σημείων και πολλών δοκιμασιών (13.75). Μη αντέχοντας στη φοβερή αυτή δοκιμασία η ψυχή του ήρωα θα εμφανισθεί μπροστά στον θρηνούντα Αχιλλέα και θα παραπονεθεί για την «εγκατάλειψη», όπως την χαρακτηρίζει εκ μέρους του Αχιλλέα. Μπροστά στον Αχιλλέα εμφανίζεται το «είδωλο» του φίλου του. Ήταν δηλαδή κάτι σαν ένας πολύ θολός αντικατοπτρισμός στον οποίο μπορούσε να διακρίνει πολύ δύσκολα τα διάφορα χαρακτηριστικά του φίλου του όπως το σχήμα του προσώπου του, τους ώμους του κ.λ.π. Ο Πάτροκλος θα παρακαλέσει το φίλο του να επισπεύσει τη διαδικασία της πυράς και των τιμών λέγοντας «θάπτον με, θάπτον με ταχέως ότι πύλας Άηδόϊο περήσω». Φαίνεται ήταν φοβερή δοκιμασία για την ασώματη ψυχή του νεκρού να της εμποδισθεί η είσοδος στον κάτω κόσμο λόγω του ότι δεν της είχαν ακόμη αποδοθεί οι πρέπουσες τιμές του κόσμου αυτού και ότι δεν είχε καταστραφεί το σώμα. Ήταν ιερό καθήκον και υποχρέωση να αποδίδουν οι αρχαίοι όλες τις τιμές στους νεκρούς τους. Στην αρχαία Αθήνα υπήρχε και σχετική νομοθεσία, η οποία τιμωρούσε τους συγγενείς των νεκρών σε περίπτωση που δεν απέδιδαν τις γνωστές μετά θάνατο τιμές. Ακόμη και για τους εχθρούς προβλεπόταν αυτού του είδους οι τιμές. Ως γνωστόν ο Ορέστης, (Οδύσ. 3:309) αφού σκότωσε τον Αίγισθο, στη συνέχεια του απέδωσε τις οφειλόμενες τιμές. Ακόμα και η υιοθεσία αυτόν τον σκοπό είχε στον αρχαίο κόσμο: να βρεθεί κάποιος να αποδώσει μετά θάνατο τις καθιερωμένες τιμές. Μια άλλη περίπτωση «ειδώλου» είναι αυτή του Ελπήνορα (Οδύσσεια 11.207; 10.495). Ο ατυχής Ελπήνωρ ήταν ένας από τους συντρόφους του Οδυσσέα, ούτε ο πιο έξυπνος, ούτε ο πιο δυνατός όπως λέει ο ίδιος ο Οδυσσέας, ο οποίος κοιμήθηκε στην οροφή της Κίρκης για να βρει λίγη δροσιά, αλλά έπεσε από το φόβο του και σκοτώθηκε, όταν τα ξημερώματα οι σύντροφοι του φεύγοντας δημιούργησαν έναν ασυνήθιστο θόρυβο. Λόγω του γεγονότος ότι οι σύντροφοι του επάνω στη βιασύνη τους ξέχασαν να του απονείμουν τις οφειλόμενες τιμές και να τον θέσουν στην πυρά, δεν μπόρεσε να περάσει τις πύλες του Κάτω

Κόσμου. Κατεβαίνοντας ο Οδυσσέας, με τη βοήθεια της Κίρκης, μέχρι τα σύνορα του Άδη είδε και αναγνώρισε προ των Πυλών του το «είδωλο» του Ελπήνορα, το οποίο δεν διέφερε ως προς τα χαρακτηριστικά του γνωρίσματα από το είδωλο του Πατρόκλου. Όπως ο Πάτροκλος, έτσι και ο Ελπήνωρ ταλαιπωρείται αφάνταστα περιπλανώμενος μεταξύ των δύο κόσμων. Θα παρακαλέσει και αυτός τον πρώην αρχηγό του να του απονείμει τις τιμές μόλις φθάσει στον επάνω κόσμο. Και στις δύο περιπτώσεις οι νεκροί εμφανίζονται ως «είδωλα». Άλλοτε πάλι το είδωλο εξαφανίζεται και τη θέση του παίρνει κάτι πιο οδυνηρό: ο καπνός και η σκιά ότι μένει από τον άνθρωπο, φαίνεται ότι είναι ένα φάντασμα που δείχνει τη μορφή του, η οποία δεν έχει τη δυνατότητα να σκεφθεί· μόλις κρατάει αρκετή ευαισθησία για να υποφέρει (18:151). Αυτό γίνεται γνωστό από την παρατήρηση του Οδυσσέα, όταν πλέον μπορούσε να διακρίνει τις σκιές των πρώην συμπολεμιστών του και τη σκιά της μητέρας του Αντίκλειας, η οποία θα πληροφορήσει το γιό της ότι από τη στιγμή που πεθαίνει κανείς, τότε τόσο η ψυχή όσο και το σώμα χάνουν τις ιδιότητες που είχαν στη ζωή. δηλαδή ο αποχωρισμός τους είναι σχεδόν και ο θάνατος τους. Γίνεται φανερό ότι η Ομηρική θέση όσον αφορά το σώμα και την ψυχή είναι καθαρή. Κατά τον ποιητή αποτελούν μια ενότητα η οποία παύει να υπάρχει μετά το θάνατο και την

καταστροφή του σώματος. Η θέση της ψυχής χωρίς το σώμα είναι αξιοθρήνητη και ίσως χειρότερη να μη γίνεται. Κάτι τέτοιο περίπου μαθαίνουμε από τη συνομιλία του Οδυσσέα με τη σκιά του πρώην φίλου του Αχιλλέα, ο οποίος θα ακούσει και στη συνέχεια θα απορρίψει αμέσως την παρηγοριά του πολυμήχανου Οδυσσέα. Η παρηγοριά αυτή συνίστατο στο γεγονός ότι ο Αχιλλέας είχε στον Άδη μια κάποια εξουσία και αυτό κατά τον Οδυσσέα έπρεπε να τον κάνει να ξεχάσει τη ζωή που άφησε στη γη. Τα λόγια του Αχιλλέα είναι γνωστά: «Γιέ του Λαέρτη, μη προσπαθείς να μου εξηγήσεις τι σημαίνει θάνατος, αυτό το γνωρίζω πολύ καλά. Θα προτιμούσα να ήμουνα ο τελευταίος γεωργός στον επάνω κόσμο παρά βασιλιάς εδώ». Η άσχημη κατάσταση που επικρατούσε εκεί φαίνεται και από την παράδοση σύμφωνα με την οποία ο βασιλιάς του κόσμου εκείνου, δηλαδή ο Άδης, επιχείρησε να αυτοκτονήσει.

Οι ακαταμάχητοι, δυνατοί και ωραίοι Ομηρικοί ήρωες γίνονται, κατά τον ποιητή, «είδωλα» και «σκιές». Όλοι οι Ομηρικοί ήρωες στον άλλο κόσμο έχασαν πολύ, ίσως ότι ωραίο είχαν στη ζωή αυτή.

Ο Αχιλλέας όμως έχασε περισσότερο, διότι αυτός ήταν η ενσάρκωση της δύναμης και της ομορφιάς. Αυτός μπορούσε, αν ήθελε, να μην εκδικηθεί το θάνατο του φίλου του, να ζήσει για πολύ, αλλά οπωσδήποτε λίγο βυθισμένος στη ντροπή. Προτίμησε όμως να εκδικηθεί και να πεθάνει αφήνοντας δόξα αιώνια. Το ίδιο έκανε και ο Έκτορας ο οποίος μπορούσε να αποφύγει την αναμέτρηση με τον άριστο μαχητή των Ελλήνων, αφού γνώριζε ότι η αναμέτρηση αυτή θα έφερνε το θάνατο του και ο θάνατος του το τέλος της πατρίδας του.

Οι Ομηρικοί ήρωες γνώριζαν ότι όλα σ' αυτό τον κόσμο είναι μάταια. Ο άνθρωπος είναι πλάσμα, άρα έχει αρχή και τέλος. Όλα έχουν εχθρούς τη φθορά του πανδαμάτορα χρόνου, τον αγνώμονα νόμο της λήθης και τη συσκότιση της ανθρώπινης μνήμης. Όλα περνούν. Μόνο ένα πράγμα μένει: η δόξα την οποία αποκτά κανείς είτε από τον πόλεμο, είτε από τους αγώνες. Για να αποκτήσουν τη δόξα αυτή οι ήρωες του Ομήρου έδωσαν τα πάντα ακόμα και την ίδια τη ζωή τους, τη μία και μοναδική που έχει ο άνθρωπος.

Ο Ηρόδοτος και η φιλοσοφία του σχετικά με τους αγώνες και τους αθλητέςΟ Ηρόδοτος και η φιλοσοφία του σχετικά με τους αγώνες και τους αθλητέςΟ Ηρόδοτος θεωρείται από την αρχαιότητα ακόμη ο πατέρας της Ιστορίας (Κικέρων Νομ. 1.1.).

Γεννήθηκε το 484 π.Χ. στην Αλικαρνασσό της Μικράς Ασίας, μια πόλη, η οποία ιδρύθηκε από Έλληνες αποίκους γύρω στο 900 π.Χ. Δεν γνωρίζουμε πολλά σχετικά με τα νεανικά χρόνια της ζωής του ιστορικού ούτε με την όλη εκπαίδευση που έλαβε. Είναι λογικό όμως να συμπεράνουμε ότι γνώριζε τα Ομηρικά ποιήματα και τους προσωκρατικούς φιλοσόφους τους οποίους αναφέρει συχνά στο έργο του που αναφέρεται στους Ελληνοπερσικούς πολέμους (7:1). Το έργο του ήταν δύσκολο και οι πληροφορίες από τους προγενέστερους τους ελάχιστες. Έχει πολύ σωστά τονισθεί από τον καθηγητή Arnaldo Momigliano: «Δεν υπήρχε Ηρόδοτος πριν τον Ηρόδοτο» (8:2) εννοώντας αυτό που είπε και ο Κικέρων ότι ο Ηρόδοτος είναι ο πατέρας της Ιστορίας.

Η επίδραση του Όμηρου φαίνεται καθαρά στο έργο του Ηρόδοτου. Ο τελευταίος ήθελε προφανώς να γράψει κάτι το οποίο θα έχει τη δόξα των Ομηρικών επών. Όπως ο Όμηρος έτσι και αυτός δεν κάνει διάκριση μεταξύ φυλών και στην προκειμένη περίπτωση μεταξύ Ελλήνων και βαρβάρων. Έτσι προσπάθησε να ξεριζώσει την έλλειψη σεβασμού που είχαν οι Έλληνες για τους βαρβάρους τονίζοντας όχι μόνο το μυθικό, αλλά και το πραγματικό μεγαλείο του βαρβαρικού κόσμου (1.195). Προσπάθησε με κάθε τρόπο να αποδείξει ότι υπάρχουν πολλές ομοιότητες μεταξύ Ελλήνων και βαρβάρων και ότι οτιδήποτε τους χωρίζει είναι τεχνητό και καταστροφικό από τη φύση του. Επίσης ο ιστορικός δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα στις ομοιότητες παρά στις διαφορές που υπάρχουν μεταξύ τους. Παρατηρώντας ο Ηρόδοτος τον ελληνικό και βαρβαρικό κόσμο καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η τυραννία ή ο δεσποτισμός με την επεκτατική πολιτική που εφαρμόζουν είναι καταδικασμένα σε αποτυχία.

Παρά την έμφαση που αποδίδει ο Ηρόδοτος στις ομοιότητες μεταξύ Ελλήνων και βαρβάρων εν τούτοις δεν παραλείπει να αναφέρει και τις διαφορές τους. Μια μεγάλη διαφορά μεταξύ τους ήταν, κατά τον ιστορικό, η έννοια των αγώνων και του αθλητικού ιδανικού. Ένα πράγμα που δεν μπόρεσαν να κατανοήσουν οι Πέρσες σχετικά με τους Έλληνες ήταν η αγάπη που είχαν για τον αθλητισμό και το συναγωνισμό στον τομέα αυτό. Οι Πέρσες, για παράδειγμα, είχαν εκπλαγεί όταν είδαν τους Σπαρτιάτες, πριν από τη μάχη, να γυμνάζονται και να χτενίζονται σαν να μη συνέβαινε τίποτε απολύτως. Δεν περίμεναν να δουν τη σκηνή αυτή οι Πέρσες διότι κάτι τέτοιο ήταν τελείως αδιανόητο γι' αυτούς. Ο ίδιος ο Ξέρξης τα είχε χαμένα με αυτά που έβλεπε (7:208-209). Ιδίως μετά τη μάχη, όπου οι απώλειες του ήταν μεγάλες άρχισε όχι μόνο να θαυμάζει, αλλά και να φοβάται τους αντιπάλους που αντιμετώπισε

ερωτώντας πόσοι Σπαρτιάτες υπάρχουν ακόμη και πόσοι είναι τόσο καλοί στρατιώτες όπως αυτοί εδώ. Ο Ηρόδοτος έτσι προσπαθεί να δείξει ότι ο σπαρτιάτικος τρόπος ζωής, η τόλμη και η αγάπη τους προς τους αγώνες είναι πράγματα, τα οποία οι Πέρσες όχι μόνο δεν απορρίπτουν, αλλά αντιθέτως τα θαυμάζουν.

Μια δεύτερη έκπληξη περίμενε τους Πέρσες λίγο πριν τη μάχη του 480 π.Χ., όταν πληροφορήθηκαν ότι οι Έλληνες αντί να προετοιμάζονται για τη μάχη, πήγανε στους Ολυμπιακούς Αγώνες για να παρακολουθήσουν τον αθλητικό συναγωνισμό. Όταν ο Πέρσης στρατηγός Τριγάνης πληροφορήθηκε ότι το έπαθλο για το οποίο συναγωνιζόταν οι αθλητές δεν ήταν ένα μεγάλο χρηματικό ποσό, αλλά ένα στεφάνι αγριελιάς, τότε δεν άντεξε και παρατήρησε το Μαρδόνιο: «Για όνομα του Θεού Μαρδόνιε, τί άνθρωποι είναι αυτοί με τους οποίους μας έφερες να πολεμήσουμε, αυτοί συναγωνίζονται όχι για υλικά βραβεία, αλλά μόνο για δόξα» (8.27). Η παρατήρηση αυτή του Πέρση στρατηγού δεν άρεσε καθόλου στον Ξέρξη, ο οποίος θα τον αποκαλέσει «δειλό» (8.27). Φυσικά ο βασιλιάς δε λέει ότι η συνήθεια αυτή των Ελλήνων είναι άσχημο πράγμα, ούτε βέβαια την υιοθετεί αμέσως, αφού κάτι τέτοιο θα ήταν αντίθετο με τις Περσικές παραδόσεις. Ίσως ο Ηρόδοτος προσπαθεί να παρουσιάσει τον Τριγάνη σαν τον άνθρωπο, ο οποίος θα προσπαθήσει να επηρεάσει και να συμβουλέψει με το δικό του τρόπο τον βασιλιά σχετικά με μια συνήθεια των Ελλήνων, η οποία δικαιολογημένα προκαλεί το θαυμασμό, αλλά είναι ξένη προς τον περσικό τρόπο ζωής. Ίσως στην προκειμένη περίπτωση συμβαίνει αυτό που τόσο εύστοχα παρατήρησε ο Richmond Latti-more εδώ και αρκετά χρόνια, ότι «ο σοφός σύμβουλος εμφανίζεται συχνά στις σελίδες της ιστορίας του Ηροδότου» (9:24). Το ερώτημα βέβαια που τίθεται είναι: Είναι πράγματι ο Πέρσης στρατηγός ο σοφός σύμβουλος, ο οποίος εισηγείται δια του τρόπου αυτού κάτι καινούργιο στον περσικό τρόπο ζωής; Γιατί άραγε έδειξε τόσο μεγάλο ενδιαφέρον, απορία και θαυμασμό ανάμεικτο με φόβο για έναν απλό βραβείο; Γιατί ένας στρατιωτικός, χωρίς λόγο, διατρέχει τον κίνδυνο να υποστεί την τύχη του δειλού; Γιατί ένας στρατηγός δείχνει για τους εχθρούς του λίγο πριν από τη μάχη τέτοιο θαυμασμό, κάτι πολύ δύσκολο και αδιανόητο κάτω από τέτοιες περιστάσεις; Η πράξη του Πέρση στρατηγού και η σπουδαιότητα της έγκειται στο γεγονός ότι με αυτή εισηγείται και επιδοκιμάζει, χωρίς να μειώνει τις παραδόσεις της φυλής του. μια ανθρώπινη αρετή. Οι αρχαίες παραδόσεις και οι θρησκείες δεν ήταν αποκλειστικές. Όσο για τις παραδόσεις του αρχαίου κόσμου είναι γεγονός ότι υπήρχε μεγάλος αλληλοεπηρρεασμός. Στην περίπτωση του Πέρση στρατηγού όλα τα δεδομένα υπήρχαν για την εισαγωγή μιας συνήθειας: η ανωτερότητα της συνήθειας, ο άνθρωπος που θα βοηθούσε για την αποδοχή και η μη αποκλειστικότητα της κουλτούρας.

Στην παραπάνω περίπτωση φαίνεται ότι τα ενδιαφέροντα του Ηρόδοτου ήταν καθαρά ανθρώπινα. Πίστευε ο μεγάλος ιστορικός ότι όλοι οι άνθρωποι μπορούσαν κάτι καλό να προσφέρουν, προκειμένου η ζωή τους να γίνει περισσότερο θετική. Επίσης πίστευε, όπως ο Θουκυδίδης και άλλοι, ότι και οι βάρβαροι μπορούσαν να φθάσουν σε ένα επιθυμητό επίπεδο αν υιοθετούσαν μερικά θετικά στοιχεία του

πολιτισμού των Ελλήνων αποκτώντας συγχρόνως την κατάλληλη αγωγή. Ο Ηρόδοτος δια μέσου του Τριγάνη προσπαθεί να κάνει τους Πέρσες να αντιληφθούν το βαθύτερο μήνυμα και τα ιδεώδη που συμβολίζει ένα στεφάνι αγριελιάς. Η προσπάθεια αυτή δεν απέτυχε, ούτε βέβαια πέτυχε το ακατόρθωτο, αφού ο Ξέρξης από το ένα μέρος δεν απορρίπτει αυτά που του λέει ο στρατηγός του, ενώ από το άλλο ήταν υποχρεωμένος να υπερασπίσει τα ιδανικά ενός υλικού κόσμου τον οποίο δεν ήθελε τόσο εύκολα και γρήγορα να εγκαταλείψει.

Ο Ηρόδοτος είχε δώσει μεγάλη έμφαση όχι μόνο στη μεγάλη αγάπη των Ελλήνων για τους αγώνες, αλλά επίσης και στην ενδόμυχη επιθυμία και στον διακαή τους πόθο για μετά θάνατο δόξα διά μέσου του αθλητικού συναγωνισμού. Ο αρχαίος άνθρωπος γνώριζε καλά ότι υπάρχει ένα μόνο είδος αθανασίας το οποίο μπορεί να επιτύχει και αυτή ήταν η αθανασία της δόξας και της υπεροχής. Αυτή η παρά πολύ ανθρώπινη επιθυμία έχει τονισθεί από τον Nock, ο οποίος παραθέτει τον Shakespeare: «Ο άνθρωπος βαδίζει επιδεικτικά πάνω στη σκηνή της ζωής του. Δεν πρέπει να αποτύχει στην προσπάθεια του να εντυπωσιάσει το ακροατήριο του παρόντος και του μέλλοντος. Γνωρίζει ότι ούτως ή άλλως θα πεθάνει, αλλά προτιμά, όπως ο Ομηρικός ήρωας, να πεθάνει, αφού είχε κάνει κάτι σπουδαίο και μεγάλο το οποίο σίγουρα θα φθάσει στα αυτιά αυτών που θα έρθουν μετά» (10:201).

Μερικοί από τους Ομηρικούς ήρωες, όπως ο Αχιλλέας και ο Έκτορας είχαν αποφασίσει το πεπρωμένο τους αφήνοντας έτσι αλησμόνητες αναμνήσεις δόξας και μεγαλείου. Οι 300 Σπαρτιάτες με το βασιλιά τους, υπακούοντας στους νόμους και τις παραδόσεις της πατρίδας τους, πολέμησαν εναντίον πολυπληθών αντιπάλων αφήνοντας έτσι δόξα αθάνατη στους αιώνες. Είναι όμως αλήθεια ότι τα πεδία

των μαχών δεν είναι τα μόνα από τα οποία θα μπορούσε κανείς να κερδίσει αθάνατη δόξα. Ο Ηρόδοτος πίστευε ότι η τελευταία μπορούσε να αποκτηθεί από τους Πανελλήνιους αγώνες, όπου οι αθλητές αγωνίζονταν και προσεύχονταν για τη νίκη. Ο «πατέρας της Ιστορίας» βρήκε χρόνο να αναφερθεί σε σπουδαίους αθλητές, οι οποίοι νίκησαν στους μεγάλους αγώνες, αν και το αντικείμενο του ήταν οι Ελληνοπερσικοί πόλεμοι. Έτσι διηγείται ο Ηρόδοτος ότι ο Μίλων, μεγάλος παλαιστής από τον Κρότωνα της Μεγάλης Ελλάδας, ήταν σε μεγάλη εκτίμηση όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και στην Περσία. Αυτό φαίνεται από το εξής περιστατικό που περιγράφει ο Ηρόδοτος (3.136). Ο Δημοσίδης, γιατρός από τον Κρότωνα, γνωστός για την επιτυχημένη θεραπεία του Δαρείου, ήθελε να παντρευτεί την κόρη του Μίλωνα με σκοπό να δείξει στο Δαρείο ότι αφού κατόρθωσε να παντρευτεί τη θυγατέρα ενός τόσο σπουδαίου ανθρώπου άρα ήταν αγαπητός και στην ιδιαιτέρα του πατρίδα και όχι μόνο στην Περσία λόγω των ιατρικών του υπηρεσιών. Από τον Ηρόδοτο (5.49) πληροφορούμεθα επίσης ότι ένας άλλος μεγάλος Κροτωνιάτης αθλητής, ο Φίλιππος, ο οποίος νίκησε στην Ολυμπία, λατρευόταν από τους συμπατριώτες του ως ήρωας μετά το θάνατο του. Άλλες νίκες αθλητών που αναφέρει ο ιστορικός είναι: Ο Μιλτιάδης, ο γιος του Κύψελου, νίκησε τέσσερεις φορές στην Ολυμπία στο τέθριππο (6.35). Ο Δημάρατος, βασιλιάς της Σπάρτης, έδωσε στην πατρίδα του μια νίκη στην Ολυμπία στο αγώνισμα του τεθρίππου και ήταν ο μοναδικός βασιλιάς της Σπάρτης που πέτυχε μια τόσο μεγάλη διάκριση (6.74). Ο Κίμων, ο πατέρας του Μιλτιάδη, νίκησε τρεις φορές στις αρματοδρομίες της Ολυμπίας με τα ίδια τέσσερα άλογα. Όταν πέθανε τον έθαψαν στην Αττική και απέναντι από τον τάφο του έθαψαν τα άλογα με τα οποία κέρδισε τρεις φορές στην Ολυμπία. Τέτοια μεγάλη νίκη είχε επιτύχει πριν από αυτόν μόνο ο Ευαγόρας από τη Σπάρτη (6.102). Ο Αλκμαίων, γιος του Μεγακλή και πρόγονος του Περικλή, είχε επίσης κερδίσει στις αρματοδρομίες της Ολυμπίας (6.126). Οι Κροτωνιάτες είχαν βοηθήσει την πατρίδα των προγόνων τους σε πολλές περιπτώσεις. Μια τέτοια περίπτωση αναφέρεται (8.49) αυτή του Φάϋλλου. ο οποίος σε ένα πλοίο το οποίο κυβερνούσε ο ίδιος βοήθησε κατά τους Ελληνοπερσικούς πολέμους. Ο Φάϋλλος ήταν μεγάλος αθλητής, αφού είχε κερδίσει τρεις φορές στα Πύθια.

Η αθάνατη δόξα των αθλητών ήταν κάτι που δεν πέρασε απαρατήρητο από τη σκέψη του Ηροδότου. Μια τέτοια χαρακτηριστική περίπτωση είναι των αδελφών Κλέωβη και Βοίτωνα (1.30-33). Όταν ο νομοθέτης Σόλων επισκέφθηκε τον πλουσιότερο τότε βασιλιά Κροίσο της Λυδίας, ο τελευταίος θεώρησε καλό να ερωτήσει το σοφό φιλοξενούμενο του την γνωστή ερώτηση: «ποιος είναι ο πλέον ευτυχής άνθρωπος που είδε;» Φυσικά ο Κροίσος πίστευε ότι ο Σόλων θα υποδείξει τον ίδιο, αφού ήταν ο πιο πλούσιος άνθρωπος του κόσμου. Ο Σόλων απάντησε λέγοντας ότι κατά τη γνώμη του ο πιο ευτυχισμένος άνθρωπος ήταν ο Τέλλος ο Αθηναίος. Ήταν μια απάντηση, η οποία στενοχώρησε πολύ το φιλοξενούντα, ο οποίος ελπίζοντας σε μια δεύτερη κατά κάποιο τρόπο εκλογή του Σόλωνα τον ρώτησε ποιος ήταν ο επόμενος ευτυχισμένος άνθρωπος. Η απάντηση, προς μεγάλη απογοήτευση του Κροίσου ήταν δύο νεαρά αδέλφια από το Άργος, ο Κλέωβις και ο Βοίτων διότι είχαν μεγάλες επιτυχίες στους αγώνες και διότι είχαν πολύ καλό και τιμητικό θάνατο (1.31).

Η συνάντηση μεταξύ Σόλωνα και Κροίσου δεν αποκλείεται να είναι πραγματικότητα, αφού και οι δύο έζησαν την ίδια περίπου εποχή και η περιγραφή των χαρακτηριστικών τους πνευματικών γνωρισμάτων από τον ιστορικό ανταποκρίνονταν στην πραγματικότητα. Επίσης πρέπει να αναφερθεί ότι ο Σόλων ταξίδευε πολύ και ότι το ενδιαφέρον του για τους αθλητές και τον αθλητισμό γενικά έχει τονισθεί και από άλλους συγγραφείς αρχαίους και σύγχρονους. Το μήνυμα της ιστορίας αυτής του Σόλωνα με τον Κροίσο είναι καθαρό: η σπουδαιότητα της έγκειται όχι μόνο στην αντίθεση ύλης και πνεύματος, αλλά περισσότερο στον τονισμό της προσωπικότητας του Σόλωνα και της τοποθέτησής του όσον αφορά τις επιτυχίες των αθλητών. Ο Σόλων ήταν γνωστός στην αρχαιότητα ως ένας από τους επτά σοφούς, ο οποίος είχε δώσει στην πατρίδα του τους περίφημους νόμους. Έτσι αποκτά ιδιαίτερη σημασία η γνώμη του περί ευτυχίας του ανθρώπου, μιας ευτυχίας στην πραγματοποίηση της οποίας συμβάλλουν τα μέγιστα οι αθλητικές επιτυχίες.

Ο θαυμασμός του Ηροδότου για τους Ολυμπιακούς Αγώνες και την αμεροληψία των Ελλανοδικών είναι φανερός στην περίπτωση της επίσκεψης των Ηλείων στην Αίγυπτο. Οι Ηλείοι ρώτησαν τους σοφούς της Αιγύπτου αν γνώριζαν κάποιον άλλο δικαιότερο τρόπο απονομής της δικαιοσύνης στους Ολυμπιακούς Αγώνες. Οι Αιγύπτιοι τους συμβούλεψαν να δέχονται όλους τους Έλληνες αθλητές στους αγώνες εκτός από τους συμπατριώτες τους διότι τη στιγμή που θα έκριναν τους δικούς τους αθλητές δεν θα ήταν δίκαιοι (2.160). Αυτό βέβαια που δεν μπόρεσαν να καταλάβουν οι Αιγύπτιοι ήταν η αμεροληψία των Ελλανοδικών, κάτι για το οποίο έχαιραν της εκτίμησης όλων των Ελλήνων. Αρχαίοι συγγραφείς

(Πλούταρχος Λυκ. 20), αλλά και σύγχρονοι επαινούν τους Ηλείους Ελλανοδίκες για την τιμιότητα και το σεβασμό τους προς τα καθήκοντα τους (11:170). Ο σεβασμός του Ηροδότου προς το θεσμό των Ολυμπιακών Αγώνων φαίνεται καθαρά στην περίπτωση του τυράννου του Άργους Φείδωνα, ο οποίος εισέβαλε στην Ηλεία και ανέλαβε αυτός την προεδρία των Αγώνων. Κατά τον Ηρόδοτο (6.127) η πράξη αυτή του τυράννου ήταν η πλέον αλαζονική και άσχημη που διέπραξε ποτέ Έλληνας. Σε όλη την ιστορία του Ηροδότου δεν υπάρχει άλλη τόσο σκληρή επίθεση εναντίον ενός ανθρώπου, κάτι που δείχνει τη βαθιά εκτίμηση και αγάπη του ιστορικού προς τους αγώνες και το ιερό της τοποθεσίας της Ολυμπίας. Άλλωστε το ιερό εκείνο μέρος διάλεξε ο Ηρόδοτος προκειμένου να διαβάσει στους εκεί ευρισκόμενους Έλληνες ένα μέρος της ιστορίας του.

Η ιστορία του Ηρόδοτου αντανακλά την κρίση και ήττα του δεσποτισμού και την τραγωδία της περσικής αυτοκρατορίας. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι στην τραγωδία αυτή ήρωας είναι ο Ξέρξης, ο «αλαζών», ο «ασεβής», ο «σκληρός» και «αδύνατος» δεσπότης του οποίου η πτώση ήταν αναπόφευκτη. Ο Η. Immerwahr τονίζει ότι «ο άνθρωπος του Ηρόδοτου δεν είναι μόνο μεγάλος, αλλά και αδύνατος (12:54). Το αδύνατο μέρος του τραγικού του ήρωα Ξέρξη το έχει τονίσει πολλές φορές ο ιστορικός, όμως άφησε τελευταία κάτι που δείχνει ότι ο ήρωας αυτός δεν είναι μόνο κακός και αδύνατος, αλλά έχει να επιδείξει και στοιχεία μεγαλείου:

«Ενώ κοιτούσε το στρατό του, επιθύμησε να δει ένα αγώνα κωπηλασίας. Ο αγώνας αυτός έλαβε χώρα και νίκησαν οι Φοίνικες από την Σιδώνα, προς μεγάλη χαρά του Ξέρξη, ο οποίος ήταν ευχαριστημένος τόσο από τον αγώνα όσο και από το στρατό του ... και λίγο αργότερα ξέσπασε σε κλάματα. Ο Αρτάβανος, ο θείος του ... του είπε: «βασιλιά μου, σίγουρα υπάρχει μια παράξενη αντιφατικότητα σ' αυτό που κάνεις τώρα και σ' αυτό που έλεγες λίγο πριν όταν αποκαλούσε τον εαυτό σου πολύ τυχερό άνθρωπο. Σκέφθηκα, είπε ο Ξέρξης, και έτσι ήρθε στο μυαλό μου πόσο συμπονετικά μικρή είναι η ζωή του ανθρώπου, αφού κανένας από τις χιλιάδες των ανδρών μου αυτών δεν θα βρίσκεται στη ζωή σε εκατό χρόνια από τώρα (7.42-49)».

Ο Ξέρξης, όπως αυτός εμφανίζεται στην ιστορία του Ηροδότου, είναι πράγματι ένα τραγικό άτομο το οποίο ποτέ δεν έδειξε σημάδια θλίψης και πόνου. Ενώ είδε τα αδέλφια του να σκοτώνονται στις Θερμοπύλες, το στρατό του να καταστρέφεται, το δράμα του πατέρα του, όμως ποτέ δε δάκρυσε. Ξέσπασε όμως σε κλάματα, όταν είδε το στρατό του μετά το τέλος του αγώνα της κωπηλασίας, υπενθυμίζοντας έτσι στον εαυτό του τις σχέσεις του με την ανθρώπινη ράτσα. Ο Ξέρξης έχυσε πικρά δάκρυα για την άτυχη μοίρα του ανθρώπου και έτσι κατόρθωσε την τελευταία στιγμή με τον τρόπο αυτό να αποκαταστήσει το χαρακτήρα του στους ανθρώπους και να κερδίσει τη συμπάθεια των μεταγενεστέρων.

Ο Ηρόδοτος πίστευε πολύ ότι οι Έλληνες και οι βάρβαροι είχαν πολλά κοινά μεταξύ τους τα οποία αναφέρει συχνά στην ιστορία του. Παράλληλα όμως δεν ξέχασε να αναφέρει και να τονίσει ορισμένες διαφορές που υπήρχαν μεταξύ τους. Οι αγώνες και ο αθλητικός συναγωνισμός ήταν κάτι που σίγουρα χαρακτήριζε τους Έλληνες ενώ δεν υπήρχε στους Πέρσες. Την αρετή αυτή των Ελλήνων, πίστευε ο Ηρόδοτος, ότι μπορούσε να την εισαγάγει στον περσικό τρόπο ζωής με την κατάλληλη αγωγή και εκπαίδευση. Μπορούσαν οι Έλληνες με τον ανώτερο πολιτισμό που είχαν να βοηθήσουν τους γείτονες τους να φθάσουν και αυτοί στο σημείο εκείνο, ώστε να αγαπήσουν το θεσμό των αγώνων και να επιδοθούν στον αθλητικό συναγωνισμό για ένα στεφάνι αγριελιάς το οποίο στη συνείδηση τους ήταν πολλές φορές ανώτερο από οποιοδήποτε χρηματικό ποσό. Οι αρετές τις οποίες προσπαθούσε να εισαγάγει ο ιστορικός στον περσικό πολιτισμό δεν επρόκειτο να καταργήσουν τις υπάρχουσες, αλλά μάλλον να τις συμπληρώσουν και να τις τελειοποιήσουν. Όσον αφορά το θεσμό των αγώνων ο ιστορικός ήταν πεπεισμένος ότι ήταν κάτι που κοσμούσε τους Έλληνες και ότι το ίδιο μπορούσε να κάνει και για τους Πέρσες. Είναι μια αρετή την οποία τόνισε ο Ηρόδοτος τόσο πολύ, ώστε προκαλεί στον αναγνώστη το αίσθημα του θαυμασμού. Ο σκοπός του πατέρα της Ιστορίας δεν ήταν να μείνει κανείς στο θαυμασμό, αλλά και να υιοθετήσει το θεσμό αυτό. Προς την κατεύθυνση αυτή βοήθησε ο Ηρόδοτος με φιλοσοφικές παραινέσεις και εκκλήσεις.

Η Πυθαγόρειος φιλοσοφία περί ψυχής, σώματος και άσκησηςΗ Πυθαγόρειος φιλοσοφία περί ψυχής, σώματος και άσκησηςΟ Πυθαγόρας δυστυχώς δεν έγραψε τίποτε το οποίο να έχει σωθεί. Οι πληροφορίες μας σχετικά με το

έργο, τη ζωή και τις φιλοσοφικές του αντιλήψεις προέρχονται από συγγραφείς, οι οποίοι είναι κατά πολύ μεταγενέστεροι του. Μερικοί από αυτούς είναι ο Διογένης ο Λαέρτιος, ο Πορφύριος και ο Ιάμβλιχος. Ο

πρώτος έζησε γύρω στο 250 π.Χ., ο δεύτερος λίγα χρόνια αργότερα και ο τρίτος ήταν σύγχρονος του Διογένη του Λαέρτιου. Τόσο ο Ιάμβλιχος όσο και ο Διογένης έγραψαν πολλά σχετικά με τη ζωή του Πυθαγόρα («Περί του Πυθαγορικού βίου»).

Η ψυχή του ανθρώπου θεωρείται από τον Πυθαγόρα αθάνατη, η οποία προέρχεται από κάποιο θεϊκό σύνολο και λόγω κάποιας τιμωρίας έχει υποχρεωθεί να βρίσκεται μέσα στον ανθρώπινο σώμα. Το ότι το σώμα χρησίμευε ως φυλακή της ψυχής φαίνεται και από τις αντιλήψεις ενός άλλου Πυθαγόρειου φιλοσόφου του Φιλολάου, ο οποίος ήταν σύγχρονος του Σωκράτη. Κατά τον Φιλόλαο (Αποσπ. 14) η ψυχή βρίσκεται μέσα στο σώμα «διά τινας τιμωρίας». Έτσι η ψυχή δεν μπορεί να έχει μια κάποια πραγματική σχέση με το σώμα, κατά συνέπεια οποιαδήποτε ψυχή θα μπορούσε να κατοικήσει σε οποιοδήποτε σώμα. αυτή είναι η ερμηνεία που δίνει ο Αριστοτέλης (1,3) όσον αφορά τις περί ψυχής και σώματος θέσεις των Πυθαγορείων φιλοσόφων (14:375, 396). Ο θάνατος φυσιολογικά ελευθερώνει την ψυχή από το σώμα, όμως η ψυχή μετά από έναν εξαγνισμό υποχρεούται να αναζητήσει κάποιο άλλο σώμα, κάτι που μπορεί να επαναληφθεί πολλές φορές όχι μόνο σε σώματα ανθρώπων, αλλά και ζώων (Διογένης Λαέρτιος 8, 36; Ξενοφάνης Αποσπ. 6). Η Πυθαγόρειος φιλοσοφία θεωρεί το σώμα διαφορετικό από την ψυχή ή ως κάτι το αντίθετο με αυτή. Το σώμα είναι για την ψυχή ένα ξένο περιβάλλον στο οποίο υποχρεούται να περάσει ένα μέρος της ζωής της.

Αν και οι Πυθαγόρειοι θεωρούσαν την ψυχή και το σώμα δύο διαφορετικά πράγματα, εν τούτοις πίστευαν ότι το περιβάλλον μέσα στο οποίο κατοικούσε η ψυχή έπρεπε να είναι σε πολύ καλή κατάσταση. Με άλλα λόγια δεν υπήρχε η γνωστή περιφρόνηση προς το σώμα που χαρακτηρίζει ορισμένες σύγχρονες φιλοσοφικές σκέψεις. Οι Πυθαγόρειοι χρησιμοποιούσαν τις διάφορες ασκήσεις με σκοπό την καθαρότητα του σώματος και της ψυχής. Η σκληραγώγηση του σώματος με τη γύμναση θα το καθιστούσε ικανό να αντισταθεί στις διάφορες-προκλήσεις και έτσι θα εξυπηρετούσε τους σκοπούς της ψυχής. Έχει τονισθεί ότι οι Πυθαγόρειοι χρησιμοποιούσαν τις διάφορες γυμναστικές ασκήσεις με σκοπό τη διατήρηση μιας ισορροπημένης φυσικής κατάστασης την οποία θεωρούσαν «τιμητικό και όμορφο πράγμα» (15:695). Ο ίδιος ο Πυθαγόρας έλεγε ότι η αρετή του κόσμου είναι η αρμονία, της πόλης είναι οι καλοί νόμοι και του σώματος οι αρετές είναι η υγεία, η ομορφιά και η δύναμη (16:187). Το γεγονός της έμφασης των Πυθαγορείων στη φυσική αγωγή φαίνεται από το ότι υπήρχε στη φιλοσοφική τους σχολή γυμναστήριο στο οποίο γυμνάζονταν τις πρωινές ώρες κάθε μέρα. Ο λόγος της γύμνασης δεν ήταν μόνο η υγεία και η συμμετρία του σώματος, αλλά επίσης η δημιουργία ισχυρού χαρακτήρα κάτι που θα βοηθούσε αποφασιστικά το άτομο στην αντι μετώπιση δύσκολων καταστάσεων. Με την έννοια ισχυρός χαρακτήρας οι Πυθαγόρειοι υπονοούσαν ένα άτομο που το διέκρινε δικαιοσύνη, τιμιότητα, θάρρος, σύνεση και φρόνηση. Η εξωτερική εμφάνιση των μαθητών της φιλοσοφικής σχολής του Πυθαγόρα καθώς επίσης η όλη κίνηση του σώματος τους και η σωματική τους κατασκευή ήταν κριτήρια εισαγωγής στη σχολή, όπως μας πληροφορεί ο Ιάμβλιχος. Οι ασκήσεις προς ισχυροποίηση του σώματος απέβλεπαν τελικά προς όφελος της ψυχής διότι ένα αγύμναστο και κατώτερο σώμα θα μπορούσε να διαφθείρει μια ενάρετη ψυχή (15.696).

Από τον Πορφύριο πληροφορούμεθα ότι ο Πυθαγόρας συμβούλευε τον πυγμάχο Ευρυμένη από τη Σάμο, νικητή στην 77η Ολυμπιάδα να χρησιμοποιεί το κρέας, αντί για το τυρί, σαν την κυριότερη διατροφή του (Ποθ. 15). Η πληροφορία αυτή φαίνεται λίγο απίστευτη διότι τόσο ο φιλόσοφος όσο και οι μαθητές του είχαν προτίμηση στις φυτικές τροφές και όχι στο κρέας. Πρέπει όμως να αναφερθεί ότι ένας τουλάχιστον φημισμένος μαθητής του Πυθαγόρα, ο γνωστός Ολυμπιονίκης Μίλων, ήταν γνωστός για τη μεγάλη κατανάλωση κρέατος. Ο Πορφύριος επίσης μας λέει ότι ο Πυθαγόρας είχε τις αντιρρήσεις του σχετικά με τους αθλητές και τις νίκες τους στους μεγάλους αγώνες. Υποστηρίζεται ότι ο ίδιος συνιστούσε τους νέους να παίρνουν μέρος στους αγώνες, αλλά όχι να κερδίσουν στους Ολυμπιακούς διότι πίστευε ότι οι νικητές δεν ήταν ευαγείς, αλλά υπόκειντο στο φθόνο εξ αιτίας της επιτυχίας τους. (Πυθ. 15) Κατά την άποψη ενός άλλου αρχαίου συγγραφέα ο Πυθαγόρας πίστευε ότι οι αθλητές ήταν φιλόνεικοι και δοξομανείς (Ιάμβλιχος, Περί του Πυθαγορικού βίου 58). Πρέπει, όμως να τονίσουμε ότι οι γνώμες αυτές για τους αθλητές, που αποδίδονται στον Πυθαγόρα, προέρχονται από δύο νεοπλατωνικούς φιλοσόφους και συγγραφείς δηλαδή τον Πορφύριο και τον Ιάμβλιχο, οι οποίοι έζησαν αιώνες μετά το θάνατο του Πυθαγόρα του οποίου η θέση όσον αφορά τους αθλητές είναι γνωστή, δεδομένου ότι πολλοί από τους μαθητές του ήταν νικητές σε διάφορους αγώνες (4:327). Αυτό που ίσως δεν ήθελαν οι Πυθαγόρειοι ήταν η μονόπλευρη άσκηση και η υπέρμετρη εκγύμναση του σώματος που ήταν αργότερα το χαρακτηριστικό γνώρισμα των επαγγελματιών αθλητών. Είναι γνωστό άλλωστε ότι οι Πυθαγόρειοι πίστευαν στην

αρμονική και σύμμετρη ανά πτυξη του σώματος του οποίου τα διάφορα μέρη πρέπει να βρίσκονται σε ειρηνική σχέση μεταξύ τους (17:103). Η διαφύλαξη και διατήρηση μιας σταθερής φυσικής κατάστασης χωρίς υπερβολικό βάρος ή ελάττωση αυτού ήταν ο επιδιωκόμενος σκοπός τους διότι πίστευαν ότι το σώμα υποφέρει και από το πολύ και από το λίγο (16:43-44).

Είναι γνωστό ότι ο Πυθαγόρας δεχόταν σαν μαθητές στη φιλοσοφική του σχολή όχι μόνο άνδρες, αλλά και γυναίκες. Κατά συνέπεια ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι απόψεις του όσον αφορά τη φυσική αγωγή των κοριτσιών και γενικά τις γυμναστικές τους ασκήσεις, αγώνες κ.λ.π. Σίγουρα ο φιλόσοφος δεχόταν ότι και οι γυναίκες έπρεπε να τύχουν της ίδιας αγωγής όπως και οι άνδρες, κάτι φυσικά που ήταν τελείως άγνωστο την Αθήνα. Ο Πυθαγόρας συνιστούσε στις γυναίκες να προσπαθήσουν να επιτύχουν τις αρετές της ψυχής και του σώματος, δηλαδή διά των γυμναστικών ασκήσεων και αγώνων να αποκτήσουν υγεία, συμμετρία, ομορφιά του σώματος, καθώς επίσης και την κατάλληλη αντοχή (16:141, 142, 81).

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Πυθαγόρας έθετε την ψυχή πάνω από το σώμα, το οποίο ήταν η φυλακή της πρώτης. Όλες οι σκέψεις και οι φροντίδες του φιλόσοφου για το σώμα απέβλεπαν στην καλύτερη διαβίωση της ψυχής, η οποία σε αντίθεση με το σώμα ήταν άφθαρτη και αποτελούσε μέρος μιας θεϊκής ολότητας. Αυτό που έχει σημασία είναι το γεγονός ότι ο Πυθαγόρας πίστευε ότι με τις γυμναστικές ασκήσεις και αγώνες το άτομο αποκτά αρετές, οι οποίες είναι απαραίτητες και χρήσιμες όχι μόνο για το ίδιο, αλλά και για το κοινωνικό σύνολο το οποίο τόσο πολύ χρειάζεται την τιμιότητα, την υγεία και το θάρρος των ανθρώπων που το απαρτίζουν. Φαίνεται ότι οι φιλοσοφικές αυτές αντιλήψεις του Πυθαγόρα περί ψυχής και σώματος επηρέασαν πραγματικά τους μεταγενέστερους φιλοσόφους και ιδίως τον Πλάτωνα.

Η Πλατωνική φιλοσοφία περί ψυχής και σώματοςΗ Πλατωνική φιλοσοφία περί ψυχής και σώματοςΗ Πλατωνική φιλοσοφία περί ψυχής και σώματος φαίνεται καθαρά στο έργο του Πλάτωνα που φέρνει

το όνομα Φαίδων. Ο Φαίδων ήταν πιστός μαθητής του Σωκράτη και αφηγείται τις τελευταίες στιγμές του μεγάλου φιλοσόφου στον Εχεκράτη, ο οποίος ήταν οπαδός των θεωριών του φιλοσόφου Πυθαγόρα. Τόσο ο Φαίδων όσο και ο Εχεκράτης ήταν από το Φλειούντα της Ηλείας, όπου ο πρώτος ίδρυσε δική του φιλοσοφική σχολή λίγα χρόνια μετά το θάνατο του Σωκράτη. Ο Φαίδων ήταν από τους μαθητές του Σωκράτη ο οποίος παραβρέθηκε στη φυλακή βλέποντας το δάσκαλο του να παίρνει το δηλητήριο και να τερματίζει τη ζωή του σύμφωνα με την καταδίκη που του επιφύλαξε η πατρίδα του. Λίγες όμως ώρες πριν πεθάνει ο Σωκράτης είχε συζήτηση, με τους παρευρισκομένους στη φυλακή μαθητές του περί θανάτου, αθανασίας της ψυχής και της φυλακής του σώματος. Κατά τη διάρκεια της διαλογικής αυτής συζήτησης ο Σωκράτης είχε ακλόνητη αταραξία και γαλήνη ψυχής, πιστεύοντας στην αθανασία της ψυχής του, η οποία λυτρωμένη από τα εγκόσμια και τα δεσμά του σώματος θα έφθανε στον υψηλό προορισμό της. Ο Φαίδων του Πλάτωνα είναι ένα παρήγορο και μεστό αισιοδοξίας κήρυγμα περί αφθαρσίας της ψυχής του ανθρώπου. Ο θάνατος του σώματος δε φέρνει και το θάνατο της ψυχής, έτσι ο άνθρωπος μετά το φυσικό του θάνατο θα ζήσει στην αιωνιότητα.

Κατά τον Πλάτωνα ο άνθρωπος αποτελείται από το σώμα και την ψυχή. Η τελευταία είναι ανεξάρτητη από το σώμα, απλώς υπάρχει μέσα σ' αυτό, όπως υπάρχει η φυλακή για το φυλακισμένο. Έτσι η ψυχή πρέπει να ταυτίζεται με το ίδιο το άτομο, το πραγματικό, το αληθινό, το καθ' αυτό άτομο και όχι με το σώμα του. Η ταύτιση αυτή είναι πολύ σπουδαία διότι αν κανείς δεν είναι το ίδιο πράγμα δηλαδή ένα και το αυτό με την ψυχή του τότε η σωτηρία της τελευταίας δε θα σήμαινε και τη σωτηρία του ατόμου (17:5). Με άλλα λόγια η αθανασία της ψυχής πρέπει να σημαίνει και την αθανασία του ατόμου το οποίο οπωσδήποτε είναι απαλλαγμένο από το φυσικό-σωματικό είναι του. Με την έννοια άτομο νοούμε το σύνολο των ψυχικών του χαρακτηριστικών γνωρισμάτων που το κάνουν διαφορετικό από τα άλλα άτομα. Οι ανωτέρω απόψεις βασίζονται περισσότερο στο έργο του Πλάτωνα που ονομάζεται Αλκιβιάδης (129-130), όπου ο Σωκράτης τονίζει στο συνομιλητή του Αλκιβιάδη ότι το άτομο όχι μόνο δεν ταυτίζεται με το σώμα του, αλλά απεναντίας είναι διαφορετικό από αυτό. Απλώς το άτομο ή η ψυχή του χρησιμοποιεί και κυβερνά το σώμα. Άτομο και ψυχή, κατά το Σωκράτη είναι ένα και το αυτό.

Ο Σωκράτης, κατά τον Πλάτωνα (Φαίδων), νοιώθει ευτυχισμένος που θα πεθάνει διότι έτσι η ψυχή του θα πάει σ' ένα κόσμο πολύ καλύτερο από αυτόν που γνώρισε. Όσο και αν επιδιώκει το θάνατο ο φιλόσοφος εν τούτοις είναι ενάντια στην αυτοκτονία και σε κάθε πράξη η οποία αποβλέπει στο να δώσει βίαιο τέλος στη ζωή διότι δεν το επιτρέπουν οι θείοι νόμοι. Κατά το Σωκράτη οι άνθρωποι βρίσκονται

μέσα σε μια φυλακή (η οποία είναι το σώμα) και δεν πρέπει κάποιος να προσπαθεί να φύγει από τη φυλακή αυτή, διότι η απόφαση αυτή ανήκει στους θεούς των οποίων κτήματα είναι οι άνθρωποι. Έτσι, λέει ο Σωκράτης, είναι παράλογο και από τη λογική αποκρουστέο να αφαιρεί ο άνθρωπος μόνος του τη ζωή του, πριν να του στείλουν οι θεοί μια κάποια αναπόφευκτη ανάγκη, όπως ακριβώς αυτή που παρουσιάζεται σε μένα αυτή τη στιγμή. Ο φιλόσοφος έχει την πίστη ότι υπάρχει μια άλλη ζωή κοντά σε αγαθούς και σοφούς θεούς και σε πολύ καλούς ανθρώπους. Η άλλη ζωή είναι πολύ καλή για αυτούς, οι οποίοι ήταν αγαθοί σ' αυτόν τον κόσμο και όχι γι' αυτούς οι οποίοι ήταν κακοί.

Οι αισθήσεις δε βοηθούν τον άνθρωπο να φθάσει στην αλήθεια διότι τον απατούν. Έτσι ο άνθρωπος εκτός από τα πάθη και τις ορμές του σώματος έχει και τις αισθήσεις που τον εμποδίζουν να επιτύχει την αληθινή γνώση. Άρα τόσο οι αισθήσεις όσο και το σώμα δεν είναι τίποτε άλλο από εμπόδια τα οποία βρίσκονται στο δρόμο του φιλοσόφου για την απόκτηση της γνώσης. Για το λόγο αυτό η περιφρόνηση-του προς το σώμα και τις απολαύσεις του είναι δεδομένη. Ο θάνατος λυτρώνει το φιλόσοφο διότι διά του θανάτου χωρίζεται η ψυχή από το σώμα οπότε η πρώτη ελεύθερη πλέον από τα δεσμά του δεύτερου μπορεί να γνωρίσει την αλήθεια κοντά στους θεούς. Έτσι ο πραγματικός φιλόσοφος όχι μόνο δε φοβάται το θάνατο αλλά απεναντίας τον επιδιώκει και τον αντιμετωπίζει με θάρρος και αισιοδοξία. Η αισιοδοξία έγκειται στο γεγονός ότι διά του θανάτου και κατά συνέπεια του αποχωρισμού της ψυχής από το σώμα, η πρώτη ελεύθερη και ανώλεθρη αναχωρεί για τον υψηλό προορισμό της, κάτι που δεν μπορούσε να κάνει μέχρι τώρα λόγω των αναγκών του σώματος. Οι ανάγκες αυτές είναι πολλές και οπωσδήποτε αντίθετες με τις επιδιώξεις της ψυχής: ορμές, πάθη, αρρώστιες, ευχαριστήσεις, επιθυμίες, φόβοι κ.λ.π, που εμποδίζουν την ψυχή να φθάσει στην πραγματική γνώση και αλήθεια. Όλες αυτές οι ανάγκες προκειμένου να ικανοποιηθούν καθιστούν την ψυχή δούλο του σώματος, εμποδίζοντας κάθε είδος σωστής φιλοσοφικής σκέψης και θεώρησης.

Στο Φαίδωνα φαίνεται καθαρά η Πλατωνική αντίληψη περί του ασωμάτου ατόμου ή ψυχής μετά θάνατο. Ο Κρίτων, λίγο πριν πεθάνει ο Σωκράτης, προσπαθεί να μάθει από τον ίδιο ποια είναι η τελευταία του επιθυμία ή παραγγελία προς τους μαθητές του ή τα παιδιά του. Η παραγγελία ήταν γνωστή και τίποτε το καινούργιο δεν είχε να προσθέσει ο φιλόσοφος, δηλαδή η προσπάθεια τους προκειμένου να καλυτερέψουν τον εσωτερικό τους κόσμο. Αυτό βέβαια ήταν εύκολο, είπε ο Κρίτων και θα το έκαναν με μεγάλη προθυμία. Ο μαθητής του Σωκράτη θα κάνει όμως μια άλλη ερώτηση προς τον διδάσκαλο του: «Με ποιο τρόπο θέλεις να σε θάψουμε Σωκράτη;» «Όπως θέλετε», είπε με χαμόγελο ο Σωκράτης, «αν βέβαια με πιάσετε και δεν φύγω μακριά σας». Στη συνέχεια ο φιλόσοφος εξηγεί αυτό που είπε υποστηρίζοντας ότι όταν πεθάνει θα φύγει αμέσως και θα αποδημήσει σε τόπους πολύ χαρούμενους, όπου κατοικούν ευτυχισμένοι άνθρωποι και θεοί. Όσο για το σώμα, αυτό μπορεί ο Κρίτων να το θάψει σύμφωνα με τα γνωστά έθιμα, χωρίς όμως να πιστέψει ότι θάβει ή κηδεύει τον ίδιο το Σωκράτη. Η μεταφυσική αυτή τοποθέτηση του Σωκράτη φανερώνει καθαρά πλέον το διαχωρισμό της ψυχής από το σώμα και την ταύτιση του προσώπου ή του ατόμου με την ψυχή. Έτσι ο ίδιος ο φιλόσοφος με το θάνατο του θα φύγει αβλαβής και απαρατήρητος, ενώ το σώμα του θα μείνει προκειμένου να ενταφιασθεί.

Η θέση της Φυσικής Αγωγής στην Πλατωνική φιλοσοφίαΈχει εσφαλμένα υποστηριχθεί (22:5) ότι οι Έλληνες φιλόσοφοι δεν ασχολήθηκαν εκτεταμένα με τη

φυσική αγωγή. Η μεταφυσική τοποθέτηση του Πλάτωνα όσον αφορά την ψυχή και το σώμα έγινε αιτία να δημιουργηθεί λαθεμένη αντίληψη ότι ο φιλόσοφος περιφρόνησε το σώμα και την καλλιέργεια του. (20:15-22) Ο Πλάτων δε δίδαξε την περιφρόνηση προς το σώμα ούτε την ασκητική φυγή από τον

κόσμο, ο οποίος έχει μεγάλη αξία διότι θεωρούνταν ως ομοίωμα του αθάνατου κόσμου των ιδεών κατ' απομίμησιν του οποίου είχε επινοηθεί. Στον Τίμαιον ο φιλόσοφος κάνει γνωστές τις απόψεις του αυτές περί του ορατού κόσμου τον οποίο αποκαλεί «τελειότατον», «ωραιότατον» και «μέγιστον». Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο δυϊσμός υπάρχει κάπως έντονος στην Πλατωνική φιλοσοφία, όμως είναι πιθανό ότι ο φιλόσοφος πραγματοποιεί το χωρισμό του σώματος και της ψυχής με σκοπό να δείξει καθαρά πλέον την αλληλεξάρτηση, αλληλοεπίδραση και τη συνεξάρτηση μεταξύ των δύο. Ο Πλάτων θεωρείται από μερικούς ο αρχιτέκτονας του μεταφυσικού δυϊσμού, ο οποίος τοποθετεί την ψυχή υπεράνω του σώματος διότι η πρώτη είναι άφθαρτη και αιώνια, ενώ το δεύτερο φθαρτό και προσωρινό (21:34-36). Αυτή βέβαια η τοποθέτηση περιέχει μερικά στοιχεία της αλήθειας, αλλά σίγουρα όχι όλη την αλήθεια. Οι επικριτές του μεγάλου φιλοσόφου, ενώ αναφέρονται στο λεγόμενο δυϊσμό, εν τούτοις αποφεύγουν να τονίσουν την

εξέχουσα θέση που κατέχει το σώμα στην πλατωνική φιλοσοφία. Αποτελεί πράγματι απλοποίηση της πραγματικότητας και άγνοια στοιχειώδους γνώσης -των Πλατωνικών θέσεων η άποψη ότι ο Πλάτων, «ο πρόγονος του μεταφυσικού δυϊσμού», «είναι το σύμβολο της προδοσίας του σώματος στο δυτικό πολιτισμό» (20:22).

Η βαρύτητα που έδωσε τόσο ο Πλάτων όσο και ο διδάσκαλος του ο Σωκράτης στην καλλιέργεια του σώματος και γενικά στη φυσική αγωγή δεν επιδέχεται αμφισβήτηση. Δεν είναι υπερβολή να λεχθεί ότι πολλοί λίγοι φιλόσοφοι, αρχαίοι ή σύγχρονοι, προσπάθησαν με τα συγγράμματα τους και με τη διδασκαλία τους να εισηγηθούν την άσκηση και γύμναση του σώματος ως μέσου προαγωγής της σωματικής και πνευματικής υγείας των ανθρώπων και ιδιαίτερα των νέων. Ο φιλόσοφος πίστευε ότι ο καλός πολιτικός πρέπει να αποδώσει μεγάλη προσοχή στην αγωγή των νέων με τρόπο ώστε να γίνουν αυτοί οι καλύτεροι πολίτες (Ευθύφρων 1.4.1). Παράλληλα είναι έργο του καλού παιδαγωγού και εκπαιδευτή να γνωρίζει τι και ποιος διαφθείρει τους νέους. Έτσι ο νομοθέτης θα δώσει τους νόμους εκείνους στην πόλη, οι οποίοι θα αποβλέπουν στην καλύτερη αγωγή των νέων, στην αγωγή που τους ταιριάζει καλύτερα. Η φυσική αγωγή αποτελεί πάντοτε ένα μεγάλο μέρος της όλης αγωγής, ήταν δε τόσο σπουδαία, ώστε θεωρού νταν απαραίτητη από την προσχολική ακόμη ηλικία. Κατά την ηλι κία αυτή αναπτύσσεται πολύ γρήγορα ο οργανισμός του ανθρώπου και ιδιαίτερα το σώμα του το οποίο χωρίς τις κατάλληλες ασκήσεις δε θα αναπτυχθεί {Νόμοι 788-789). Ήταν δε τόσο σπουδαία η άσκηση ώστε ο φιλόσοφος τη συνιστούσε και στις έγκυες γυναίκες με σκοπό τη γέννηση δυνατών και υγιών παιδιών {Νόμοι 7.789). Όλα τα βρέφη και ιδιαίτερα τα αδύνατα θα ωφεληθούν σωματικά και πνευματικά από τις διάφορες κινήσεις, το χορό και το τραγούδι {Νόμοι 790). Μέσω των κινήσεων, ασκήσεων και παιχνιδιών δημιουργείται, κατά τον Πλάτωνα, ο χαρακτήρας των παιδιών τα οποία μετά το έκτος έτος της ηλικίας τους (αγόρια και κορίτσια) μπορούν να μάθουν ιππασία, τοξοβολία και ρίψη διαφόρων ελαφριών αντικειμένων και ιδίως ακοντίων {Νόμοι 794), Σε όλες αυτές τις δραστηριότητες πρέπει να καθοδηγούνται από ειδικούς δασκάλους. Παράλληλα πρέπει τόσο τα αγόρια όσο και τα κορίτσια να μεγαλώσουν γυμνάζοντας και χρησιμοποιώντας το ίδιο αμφότερα τα χέρια και πόδια με σκοπό την ανάπτυξη των φυσικών τους δεξιοτήτων.

Ο Πλάτων συνιστούσε την αρμονική ανάπτυξη του σώματος και του πνεύματος των παιδιών με τη μουσική και γυμναστική {Κρίτων 50, Πολιτ. 376). Με τον όρο «μουσική» οι αρχαίοι εννοούσαν όχι μόνο την εκμάθηση της μουσικής, αλλά και τη γνώση των ποιητών και γενικά τη μόρφωση. Ο φιλόσοφος συνιστούσε να αποφεύγουν τα παιδιά τις βαριές και επικίνδυνες ασκήσεις. Εκτός από τις παραπάνω ασκήσεις που αναφέραμε ο Πλάτων συνιστούσε επίσης παιχνίδια με την μπάλα, τρέξιμο, πήδημα, πάλη και κολύμβηση. Το τελευταίο ήταν ένα από τα σπουδαιότερα πράγματα που έπρεπε να μάθουν τα παιδιά, πριν ακόμη γνωρίσουν ανάγνωση ή γραφή. Ο φιλόσοφος αναφερόμενος σε μια κατηγορία ανθρώπων λέει ότι δε γνωρίζουν γράμματα, ούτε κολύμβηση {Νόμοι 689), μια ένδειξη της σπουδαιότητας που απέδιδε στη δραστηριότητα αυτή. Η κίνηση θεωρείται πολύ σπουδαίο πράγμα τόσο για το σώμα όσο και για την ψυχή. Η κίνηση ωφελεί ιδιαίτερα και είναι απόλυτα απαραίτητη στα μικρά παιδιά τα οποία από τη φύση τους δεν μπορούν να μην κινούνται ή να μην παίζουν διάφορα παιχνίδια. Η κίνηση, το παιχνίδι, ο χορός και τα αγωνίσματα είναι τόσο στενά συνυφασμένα με την παιδική ηλικία, η οποία δε νοείται χωρίς αυτά. Δεν πρέπει να δίδεται βαρύτητα κατά την παιδική ηλικία σε ένα μόνο αγώνισμα διότι κάτι τέτοιο θα ήταν αντίθετο και με την ηλικία των παιδιών, αλλά και με την συμμετρική γύμναση ολόκληρου του σώματος. Η συμμετρική αυτή γύμναση δεν πρέπει να διακόπτεται.

αλλά να συνεχίζεται συνεχώς σε όλη τη ζωή. Γίνεται γνωστό {Νόμοι 797) ότι η φυσική αγωγή και τα παιχνίδια των παιδιών μπορούν να επηρεάσουν και να αλλάξουν τη νομοθεσία, η οποία επιβάλλεται να ρυθμίζει τα της αγωγής τους που συνίστανται στη μουσική και γυμναστική (Πολιτ. 403). Η έλλειψη κατάλληλης φυσικής αγωγής κατά την παιδική ηλικία μπορεί να έχει καταστρεπτικά αποτελέσματα για την υγεία και την όλη ανάπτυξη του παιδιού (Νόμοι 788-789). Γράφοντας την ιδανική του Πολιτεία (410) ο Πλάτων καθορίζει τους σκοπούς της γενικότερης αγωγής, η οποία αποβλέπει στην καλλιέργεια του σώματος μέσω της γυμναστικής και στην καλλιέργεια της ψυχής μέσω της μουσικής. Κάθε ένα από τα δύο παραπάνω σκέλη της αγωγής περιλαμβάνει ένα αρκετά μεγάλο αριθμό δραστηριοτήτων σε αντίθεση με την σημερινή έννοια των λέξεων μουσική και γυμναστική (23:30). Ο φιλόσοφος θεωρούσε την εκπαίδευση στη μουσική και γυμναστική σαν την καλύτερη αγωγή που μπορούσαν να πάρουν οι νέοι διότι έτσι θα αναπτυσσόταν αρμονικά το πνεύμα και το σώμα τους. Είναι μεγάλο λάθος να ασχοληθεί ένα νέος αποκλειστικά με τη γυμναστική και να παραμελήσει τη μουσική ή το αντίθετο. Στην

πρώτη περίπτωση το άτομο οδηγείται στην σκληρότητα και τραχύτητα, ενώ στη δεύτερη στη μαλθακότητα και θηλυπρέπεια (Πολιτ. 410). Η πτώση της Σπάρτης, όπως αναφέρουμε αλλού, οφείλονταν κατά τον Πλάτωνα στο γεγονός της μεγάλης έμφασης που έδωσαν οι Σπαρτιάτες στην φυσική τους αγωγή με αποτέλεσμα να παραμεληθεί το άλλο εξ' ίσου σπουδαίο σκέλος της αγωγής. Η έλλειψη κατάλληλης αγωγής στη μουσική και γυμναστική θεωρούνταν χαρακτηριστικό γνώρισμα «αμαθούς» και απολίτιστου ανθρώπου. Η παραμέληση του ενός ή του άλλου σκέλους της αγωγής καθιστούσε το άτομο ανάπηρο και ανίκανο να προσφέρει στο κοινωνικό σύνολο και στην πατρίδα του.

Όσον αφορά τις σωματικές ασκήσεις, ο Πλάτων αναφέρει στον «Τίμαιο» (62) ότι έπρεπε να είναι από την αρχή εύκολες, όχι απότομες και να γίνονται δυσκολότερες ανάλογα με τη γυμναστική πρόοδο των ασκουμένων. Παράλληλα πρέπει όλες οι κινήσεις να γίνονται σύμφωνα με τις ανατομικές και φυσιολογικές ανάγκες του σώματος εις τρόπον ώστε να μην αναπτύσσεται μονομερώς ένα μέρος του σώματος εις βάρος του άλλου. Όταν υπάρχει ασύμμετρη άσκηση τότε δεν προάγεται ούτε η ομορφιά, αλλά ούτε και η υγεία του σώματος. Παρατηρούμε ότι το ενδιαφέρον του φιλοσόφου δε σταματά στο είδος της αγωγής από την οποία έχει ανάγκη ο νέος, αλλά και από την ποιότητα και τη μεθοδικότητα αυτής, για παράδειγμα αποφυγή μονόπλευρης και ασύμμετρης άσκησης. Όσον αφορά το είδος της αγωγής δηλαδή τη μουσική και γυμναστική, το θεωρούσε τόσο σπουδαίο, ώστε όπως ο ίδιος λέει στον Κρίτωνα (8) δεν αξίζει να ζει κανείς με ένα άρρωστο και άσχημο σώμα ή μια άρρωστη ψυχή. Η όλη ζωή του ανθρώπου χρειάζεται συμμετρία και εναρμόνιση (Πρωταγόρας 15).

Οι αρχαίοι Αθηναίοι πίστευαν ότι μέσω της φυσικής αγωγής και του αθλητισμού προάγονται όχι μόνο η υγεία και η ομορφιά του σώματος, αλλά και οι πνευματικές επιδιώξεις του ατόμου. Ο Πλάτων φυσικά δεν είχε αντίθετη γνώμη, αφού τονίζει ότι ένα καλογυμνασμένο σώμα βοηθά την ψυχή να ασκηθεί καλά στα δικά της καθήκοντα και να αποκτήσει φρόνηση και εγκράτεια (Νόμοι 839). Επίσης πίστευε ότι μόνο με τις δοκιμασίες στις διάφορες επίπονες σωματικές δραστηριότητες θα μπορούσε να καταλάβει κανείς αν ο μελλοντικός κυβερνήτης της πόλης θα είχε το απαιτούμενο θάρρος για να ανταπεξέλθει στις πνευματικές δοκιμασίες (Πολιτ. 504). Σε άλλο μέρος της Πολιτείας του (526) αναφέρει ότι αυτοί, οι οποίοι δε σημειώνουν γρήγορη πρόοδο στις διάφορες πνευματικές ασχολίες, αποκτούν κατά κάποιο τρόπο αυτή τη γρηγοράδα όταν εκπαιδευτούν και επιδοθούν στη γυμναστική. Στο «Θεαίτητο» (154) τονίζει χαρακτηριστικά πόσο μεγάλο αγαθό είναι η κίνηση τόσο για το σώμα όσο και για την ψυχή και πόσο μεγάλο κακό είναι η έλλειψη αυτής. Ο Σωκράτης επίσης θα υπενθυμίσει σε έναν νεαρό συνομιλητή του, ο οποίος παραμέλησε τη φυσική του αγωγή ότι σωματική εξασθένηση προξενεί συχνά απώλεια της μνήμης, ακεφιά, δύστροπο χαρακτήρα ακόμη και απώλεια του λογικού με αποτέλεσμα να γίνει αδύνατη κάθε πνευματική επιδίωξη. (Ξενοφών Απομνημονεύματα 3.12.1). Γίνεται φανερό ότι, κατά τον Πλά τωνα, η χρησιμότητα της άσκησης και της γύμνασης αποκτά ιδιαίτε ρη σημασία αφού βοηθά το άτομο τόσο στην υγεία και την ωραιότητα του σώματος όσο και στην προαγωγή των πνευματικών του επιδιώξε ων. Αυτονόητο καθίσταται ότι στη συνείδηση και τη σκέψη του φιλόσοφου η φυσική αγωγή, η κίνηση και ο αθλητισμός κατείχαν εξέχουσα σημασία.

Γράφοντας την ιδανική του Πολιτεία ο Πλάτων απέδιδε μεγάλη βαρύτητα στο ρόλο των φρουρών της, οι οποίοι έπρεπε απαραίτητα να έχουν εκπαιδευτεί στη μουσική και γυμναστική και να είναι αθλητές

(534). Πίστευε ο φιλόσοφος ότι πολλά αθλήματα θα μπορούσαν να βοηθήσουν τους νέους προκειμένου να γίνουν καλοί στρατιώτες. Τέτοια αθλήματα ήταν τα λεγόμενα σκληρά όπως η πυγμαχία, το παγκράτιο, η πάλη κ.λ.π. (Νόμοι 813, 830, 831). Έργο των φρουρών αθλητών της ιδανικής αυτής πολιτείας ήταν η προστασία της και όχι η διακυβέρνηση της. Το τελευταίο προοριζόταν για το φιλόσοφο, ο οποίος έπρεπε να είχε εκπαιδευτεί πριν ασχοληθεί με τη φιλοσοφία, στη μουσική και γυμναστική. Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι είχαν συνδέσει τη φυσική αγωγή και τον αθλητισμό με την προστασία της πόλης τους, ιδιαίτερα μετά τους περσικούς πολέμους, όταν έγινε πλέον γνωστό ότι η καλή φυσική κατάσταση των πολεμιστών έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στη μεγάλη εκείνη νίκη. Είναι αλήθεια ότι οι δεκαετίες που ακολούθησαν τους περσικούς πολέμους ήταν η καλύτε ρη περίοδος της Ελληνικής φυσικής αγωγής. Ο Αριστοφάνης {Νεφ. 986) δεν είχε καμιά αμφιβολία ότι οι ήρωες του Μαραθώνα μεγάλωσαν μέσα στις παλαίστρες και τα γυμνάσια ή τρέχοντας στην Ακαδημία κάτω από τον ίσκιο που έκαναν οι ιερές ελιές.

Όπως ο Πλάτων και ο Αριστοφάνης έτσι και ο Σωκράτης πίστευε ότι η καλή φυσική κατάσταση των πολιτών της Αθήνας ήταν απαραίτητη προϋπόθεση για την ασφάλεια της. Ο φιλόσοφος έβλεπε με μεγάλη ανησυχία να παραμελούν την άσκηση του σώματος τους και να ασχολούνται με άλλα πράγματα.

«Κανένας πολίτης» υποστήριζε ο φιλόσοφος «δεν έχει δικαίωμα να παραμελήσει τη φυσική του αγωγή, διότι είναι καθήκον του να βρίσκεται σε άριστη φυσική κατάσταση, έτοιμος να υπερασπίσει την πατρίδα του αν χρειασθεί». Επίσης έλεγε ότι είναι ντροπή για έναν άνθρωπο να γεράσει χωρίς ποτέ να κατορθώσει να δει την ομορφιά και τη δύναμη του σώματος του (Ξενοφών Απομνημονεύματα 3.12). Κάτω από τις περιστάσεις αυτές δεν πρέπει να μας εκπλήσσει η βαρύτητα που αποδίδει ο Πλάτων στη φυσική αγωγή και τον αθλητισμό προκειμένου να διαφυλαχθεί η ασφάλεια της πόλης. Ίσως γι' αυτό το σκοπό αποδίδει μεγάλη σημασία στην οπλομαχία (σαν αγώνισμα) την οποία συνιστά σε όλους τους πολίτες διότι τους καθιστά περισσότερο γενναίους και θαρραλέους στη μάχη (Αάχης 12). Επίσης προτείνει να δημιουργηθούν αγώνες οπλομαχίας, να υπάρχουν εναγώνιες διατάξεις και ειδικοί εκπαιδευτές. Η απόκτηση δεξιοτήτων στα επί μέρους αγωνίσματα σε συνδυασμό με την καλή και καθολική γύμναση θα βοηθήσει όχι μόνο την πόλη, αλλά και τους ίδιους τους πολίτες, οι οποίοι έτσι θα μπορέσουν να υπερασπίσουν τον εαυτό τους. Ο Σωκράτης φαίνεται να λέει σε έναν νεαρό, ο οποίος σταμάτησε τη φυσική του αγωγή, ότι διατρέχει σοβαρούς κινδύνους. Στη μάχη, λέει ο Σωκράτης στο νέο συνομιλητή του, όταν οι άλλοι στρατιώτες της πόλης του θα οπισθοχωρούν τότε αυτός λόγω της άσχημης φυσικής του κατάστασης δε θα μπορέσει να τους ακολουθήσει με αποτέλεσμα να σκοτωθεί ή να αιχμαλωτισθεί (Ξενοφών Απομνημονεύματα 3.12.1).

Μια άλλη βασική σκέψη του Πλάτωνα, όσον αφορά τη φυσική αγωγή, είναι ότι η τελευταία πρέπει να συντελεί στη προαγωγή της υγείας και στη φυσιολογική ανάπτυξη του σώματος. Στο Σοφιστή (228) αναφέρει ότι το σώμα, στην περίπτωση παραμέλησης του, παρουσιάζει δύο ανεπιθύμητες πλευρές: την ασχήμια και την αρρώστια. Η πρώτη θεραπεύεται με την άσκηση ενώ η δεύτερη με την ιατρική. Για να διαφυλαχθεί όμως και να προαχθεί η υγεία απαραίτητη προϋπόθεση είναι η κατάλληλη και χωρίς υπερβολές άσκηση. Στην περίπτωση αυτή ο φιλόσοφος κάνει σαφή διάκριση της υπερβολικής άσκησης από τη «φιλογυμναστία». Η πρώτη δεν προάγει την υγεία ούτε την ομορφιά του σώματος σε αντίθεση με τη δεύτερη η οποία δεν περιέχει το στοιχείο της υπερβολής ούτε της σκληρής και ασύμμετρης άσκησης. Η λεγόμενη «ωραιοποίηση» του σώματος μέσω διαφόρων τεχνητών τρόπων δεν προάγει την υγεία, αφού η τελευταία προάγεται μόνο δια των καταλλήλων ασκήσεων. Δια της «ωραιοποιήσεως» ο φιλόσοφος εννοεί τις διάφορες περιποιήσεις των μαλλιών, του προσώπου, την ενδυμασία κ.λ.π, που εμφανίζουν το σώμα όμορφο και υγιές, όμως η υγεία δεν προάγεται δια των μεθόδων αυτών (23:33-34). Οι κατάλληλες γυμναστικές ασκήσεις είναι ακριβώς το αντίθετο των σοφιστικών αυτών μεθόδων ωραιοποιήσεως του σώματος όπως η φιλοσοφία είναι αντίθετη της σοφιστικής τέχνης. {Πρωταγόρας 316) Εφ' όσον οι κα τάλληλες γυμναστικές ασκήσεις προάγουν την υγεία, τότε θα πρέπει οι διδάσκαλοι της γυμναστικής και των ασκήσεων να γνωρίζουν το ανθρώπινο σώμα και τον τρόπο εκγύμνασης του. Ο παιδοτρίβης, τονίζει ο Πλάτων, πρέπει να έχει αποκλειστικό του καθήκον τη δημιουργία υγιών και ωραίων σωμάτων. Έτσι οφείλει να γνωρίζει τις γυμναστικές εκείνες ασκήσεις, οι οποίες θα βοηθήσουν προς την κατεύθυνση αυτή. Παράλληλα πρέπει να γνωρίζει καλά το ανθρώπινο σώμα και να ξεχωρίζει με ευκολία τις περιπτώσεις εκείνες όπου χρειάζεται έντονη ή μικρή μυϊκή προσπάθεια (π.χ. περιπτώσεις καλά γυμνασμένων ατόμων ή ατόμων χωρίς γυμναστική πρόοδο). Από τους αρχαίους συγγραφείς γίνεται γνωστό ότι ο παιδοτρίβης είχε γνώσεις επιστημονικές σχετικά με τις κινήσεις του ανθρωπίνου σώματος και το είδος των ασκήσεων οι οποίες ήταν κατάλληλες για τις διάφορες ηλικίες των παιδιών. Ο Πλάτων {Γοργίας 504; Πρωταγόρας 313; Κρίτων 7) και ο Αριστοτέλης {Πολιτικά 1286-1287) τον αναφέρουν συχνά μαζί με τους γιατρούς, με τους οποίους συνεργαζόταν για την πρόληψη και θεραπεία διαφόρων ασθενειών. Η παρουσία του στην παλαίστρα οπωσδήποτε απέβλεπε στη δημιουργία ωραίων και δυνατών νέων {Γοργίας 542), κάτι στο οποίο απέβλεπαν και οι γονείς, οι οποίοι έστελναν τα παιδιά τους στις παλαίστρες και τα γυμναστήρια (4:106-107).

Ο Πλάτων επέκρινε με δριμύτητα την υπερβολή σε όλες αυτές τις εκδηλώσεις και ιδιαίτερα στον τομέα της φυσικής αγωγής και του αθλητισμού. Η υπερβολική, μονόπλευρη και ασύμμετρη άσκηση δε βοηθούσε το άτομο ούτε πνευματικά, αλλά και ούτε σωματικά. Πνευ ματικά διότι το άτομο αυτό απεχθάνεται το λόγο {Αάχης 188) και δεν προσπαθεί να πείσει το συνομιλητή του διά της συζητήσεως, αλλά μάλλον διά της χρησιμοποιήσεως δύναμης, βίας και σκληρότητας όπως ένα άγριο θηρίο το οποίο ζει χωρίς ρυθμό, ευγένεια και χάρη {Πολιτεία 411). Σωματικά πάλι η υπερβολική άσκηση δε βοηθά διότι το άτομο γίνεται νυσταλέο χωρίς ενδιαφέροντα διαφορετικά από αυτά που τον απασχολούν. Αν δεν επιχειρήσει να αλλάξει τρόπο ζωής τότε είναι πολύ πιθανόν να αρρωστήσει {Πολιτεία 404). Παράλληλα δε βοηθάει στις καθημερινές ασχολίες ούτε στις πολεμικές επιχειρήσεις {Πολιτεία 407).

Η ζωή των επαγγελματιών αθλητών και κυρίως αυτών των βαρέων αγωνισμάτων δεν είχε τίποτε να προσφέρει στην αρμονική ανάπτυξη του σώματος και του πνεύματος. Η σκληρή και μονομερής προπόνηση, το πολύ φαγητό και ο ύπνος συνέθεταν τη ζωή τους ώστε, κατά το Σωκράτη, δεν υπήρχε χρόνος για κάτι άλλο (Ξενοφών Απομνημονεύματα 1.2.4.). Όπως ο Σωκράτης έτσι και ο μαθητής του Πλάτων ήταν από τους επικριτές των επαγγελματικών αθλητών και του είδους της ζωής τους. Είναι απορίας άξιο το γεγονός ότι η ζωή και η σωματική άσκηση των επαγγελματιών αθλητών έγιναν αντικείμενο επίκρισης και από μερικούς στρατηγούς όπως τον Επαμεινώνδα, το Φιλοποίμονα (Πλούταρχος Φιλοποίμην 11) και τον Μέγα Αλέξανδρο (Πλούταρχος Αλέξανδρος 4; Ηθικά 179). Οι στρατηγοί αυτοί δεν πίστευαν ότι οι επαγγελματίες αθλητές μπορούσαν να γίνουν καλοί στρατιώτες, διότι λόγω του είδους της ζωής που έκαναν, δε θα μπορούσαν να αντέξουν στις δύσκολες εκστρατείες και στις κακουχίες. Το είδος και η ποσότητα της τροφής που έτρωγαν δε θα ήταν δυνατό να βρεθεί και να τους προσφερθεί κατά τη διάρκεια πολεμικών επιχειρήσεων (4:328-329). Η σωτηρία της πόλης, υποστηρίζει ο Πλάτων {Πολιτεία 412) θα επιτευχθεί από αυτούς οι οποίοι θα εκπαιδευτούν στην μουσική και γυμναστική σε τέτοιο βαθμό ώστε να βοηθήσουν την αρμονία της ψυχής. Από αυτούς τους νέους, τονίζει, έχει ανάγκη η πόλη.

Έχει υποστηριχθεί (24:128) ότι ο Πλάτων ήταν κατά των αθλητών λόγω όχι μόνο της ζωής τους, αλλά και των υλικών αμοιβών που απελάμβαναν. Η παρατήρηση αυτή δε φαίνεται να ανταποκρίνεται πλήρως στην πραγματικότητα, αφού ο φιλόσοφος δεν αναφέρει κάτι σχετικό με το θέμα αυτό. Στην Απολογία (36) πιστεύει ότι οι αθλητές αξίζουν της εφ' όρου ζωής σίτισης χωρίς βέβαια να αναφέρει ότι συμφωνεί με τις υπερβολικές τιμές και αμοιβές τους διότι κάτι τέτοιο θα ήταν αντίθετο με την προσπάθεια απόκτησης της σωφροσύνης (23:35). Αυτό που βασικά ενοχλούσε το φιλόσοφο δεν ήταν οι υπερβολικές τιμές και αμοιβές των αθλητών, αλλά κυρίως η υπερβολική και μονόπλευρη άσκηση η οποία δε βοηθούσε την καλλιέργεια της ψυχής·

Το ενδιαφέρον του Πλάτωνα για τις αθλητικές γιορτές, τη διοργάνωση των αγώνων και την ύπαρξη γυμναστηρίων δεν τίθεται σε αμφιβολία. Στους Νόμους (832-834) ο φιλόσοφος εισηγείται τρόπους οργάνωσης αθλητικών αγώνων. Συνιστά διάφορα είδη αθλητικών δραστηριοτήτων τα οποία χωρίζει σε τρεις κατηγορίες: δρόμους, βαριά αγωνίσματα και ιπποδρομίες. Διακρίνει τρεις κατηγορίες αθλητών ανάλογα με την ηλικία: κατηγορία παίδων, εφήβων και ανδρών. Ο φιλόσοφος αποδίδει μεγάλη βαρύτητα στους δρόμους, ιδιαίτερα στους δρόμους ταχύτητας, τους οποίους χωρίζει σε αποστάσεις ανάλογα με την ηλικία των αθλητών. Από τα βαριά αγωνίσματα η πάλη φαίνεται ότι κέρδιζε την προτίμηση του Πλάτωνα ο οποίος κατά το Διογένη το Λαέρτιο ήταν πολύ καλός παλαιστής αφού είχε λάβει μέρος και στα Ίσθμια. Όσο για το παγκράτιο και την πυγμαχία ο φιλόσοφος εισηγείται αλλαγές στους κανονισμούς με σκοπό την αποφυγή τραυματισμών και την καλύτερη ασφάλεια των αθλητών (Νόμοι 460). Τους

τελευταίους ήθελε να τους διακρίνει μετριοφροσύνη, αιδώς και αποφυγή κάθε ματαιοδοξίας. Προς αποφυγή διαφόρων τραυματισμών, συνιστά ο φιλόσοφος, εκτός των άλλων, καλή φυσική κατάσταση και πολλές προκαταρκτικές ασκήσεις πριν από μια δύσκολη αναμέτρηση (Νόμοι 830).

Το ενδιαφέρον του Πλάτωνα για τους αγώνες δεν εξαντλείται μόνο στη διοργάνωση και στις αλλαγές ή τροποποιήσεις τις οποίες εισηγείται, αλλά επεκτείνεται και στις αθλητικές εγκαταστάσεις. Είναι, τονίζει, υποχρέωση της πόλης να κατασκευάζει χώρους άθλησης διότι η τελευταία είναι ένα σπουδαίο είδος αγωγής. Πρέπει να υπάρχουν σε όλες τις πόλεις χώροι άσκησης και θερμών λουτρών (Νόμοι 761). Στους Νόμους επίσης τονίζει την αναγκαιότητα αθλητικών χώρων για διαφορετικά αθλητικά αγωνίσματα (Νόμοι 804). Οι αθλητικοί αυτοί χώροι πρέπει να συνδέονται με τα διάφορα σχολεία με σκοπό την καλύτερη εξάσκηση των μαθητών. Πιστός ο φιλόσοφος στην αρχή αυτή έκτισε τη φιλοσοφική του σχολή δίπλα στις εγκαταστάσεις του γυμναστηρίου Ακαδημία. Οι επιτάφιοι αγώνες, οι οποίοι είχαν ως γνωστόν τη ρίζα τους στην ελληνική προϊστορία έπρεπε να λαμβάνουν χώρα με συμμετοχή πολλών και καλών αθλητών (Νόμοι 947). Οι αγώνες ήταν μια πρώτης τάξεως ευκαιρία προκειμένου να τιμηθούν οι αθλητές οι οποίοι θα είχαν διακριθεί, αλλά να τιμηθούν συγχρόνως και οι ήρωες της πόλης ή οι άνθρωποι που έσωσαν την πόλη, δίδοντας σ' αυτούς τις πρώτες και καλύτερες θέσεις των θεατών.

Μια πολύ ενδιαφέρουσα τοποθέτηση του Πλάτωνα όσον αφορά τους αθλητικούς αγώνες είναι αυτή κατά την οποία κάποιος εμποδίζει έναν αντίπαλο του προκειμένου να λάβει μέρος στους αγώνες. Πρέπει ένα τέτοιο περιστατικό να αναφερθεί στους επισήμους των αγώνων, οι οποίοι με τη σειρά τους θα δώσουν αμέσως τη δυνατότητα στον συγκεκριμένο αθλητή να πάρει μέρος στο συναγωνισμό. Εάν όμως δεν τον κατορθώσουν και αυτός που εμπόδισε τον αντίπαλο του να τον συναγωνισθεί νικήσει, τότε το

έπαθλο δίνεται σ' αυτόν που εμποδίστηκε να συμμετάσχει. Η τιμωρία αυτή δεν είναι η μοναδική που εισηγείται ο φιλόσοφος. Πρέπει εκτός από την τιμωρία σχετικά με τον αγώνα να διωχθεί και από νόμο διότι η πράξη του είναι ειδεχθής (Νόμοι 955). Με παραπάνω τοποθέτηση του ο φιλόσοφος φανερώνει ότι και στην εποχή του υπήρχαν αυτοί, οι οποίοι προσπαθούσαν να κερδίσουν, ιδιαίτερα στους τοπικούς αγώνες, χρησιμοποιώντας θεμιτά και αθέμιτα μέσα. Πρέπει όμως να τονίσουμε ότι τέτοια παραδείγματα αναφέρονται σε ελάχιστες περιπτώσεις από τους αρχαίους συγγραφείς.

Τα διάφορα γυμναστήρια πρέπει να θεωρούνται τόποι όχι για τους επαγγελματίες αθλητές, αλλά τόποι για την άσκηση και προετοιμασία των νέων για την προστασία της πόλης. Ο νομοθέτης πρέπει να υποχρεώσει όλους τους πολίτες να υποστούν την εκπαίδευση αυτή, η οποία περιλαμβάνει, εκτός των άλλων, οργανωμένους αθλητικούς αγώνες επί μηνιαίας βάσεως. Τα γυμναστήρια πρέπει να κατασκευάζονται μέσα στις πόλεις, ενώ οι μεγάλοι ανοιχτοί χώροι εκτός πόλεως. Θα πρέπει να είναι πλήρως εξοπλισμένα για γυμναστικές ασκήσεις, αγώνες και στρατιωτική προετοιμασία. Προτείνει ο Πλάτων την τοποθέτηση καταλλήλων δασκάλων στους χώρους αυτούς, που θα πληρώνονται από την πόλη. Έργο των δασκάλων αυτών είναι η ολοκληρωμένη και αρμονική ανάπτυξη του σώματος και του πνεύματος των νέων. Την αγωγή αυτή πρέπει, κατά τον Πλάτωνα, να πάρουν όχι μόνο μερικοί νέοι τους οποίους οι γονείς στέλνουν στο σχολείο, αλλά γενικά όλοι οι νέοι διότι οι τελευταίοι δεν ανήκουν στους γονείς τους, αλλά στην πόλη. Η άποψη αυτή του φιλοσόφου πρέπει να λαμβάνεται υπόψη σε συνδυασμό με την δημιουργία μιας ιδανικής πολιτείας (Νόμοι 894). Για τις σημαντικές ασκήσεις των νέων ο Πλάτων προτείνει τον παιδοτρίβη, τη συνεισφορά του οποίου θεωρεί πολύ σπουδαία διότι το σώμα, όπως και η ψυχή πρέπει να καλλιεργείται με σκοπό την απόκτηση δύναμης και την εδραίωση της υγείας (Γοργίας 325).

Ο Πλάτων αποδίδει μεγάλη βαρύτητα στους χορούς των νέων και τους χωρίζει σε δύο κατηγορίες: χορούς ειρηνικούς και πολεμικούς. Οι πρώτοι διαφέρουν από τους δεύτερους σε βασικά τους σημεία. Το σωστό όνομα των πολεμικών χορών είναι «Πυρρίχιοι» και έχουν σκοπό την προετοιμασία των πολεμιστών για τη μάχη, αφού οι χορευτές με τις κινήσεις τους μιμούνται την πολεμική δεξιότητα των μαχητών. Όσον αφορά τους ειρηνικούς χορούς πρέπει να τους ξεχωρίζουμε σε αυτούς που διακρίνονται για το αμφίβολο της φύσης τους και σε αυτούς που είναι σε αρμονία με τη μουσική. Οι πρώτοι συνήθως είναι οι λεγόμενοι Βακχικοί χοροί κατά τους οποίους ο χορευτής μοιάζει σαν μεθυσμένος και είναι αμφίβολης σπουδαιότητας και αξίας. Οι δεύτεροι είναι χοροί, οι οποίοι συμφωνούν με τα λόγια και τη μουσική και ενέχουν σπουδαιότητα {Νόμοι 816). Οι χοροί αυτοί πρέπει να αποτελούν μέρος μιας εορταστικής εκδήλωσης προς τιμήν των θεών και να τελούνται κάθε χρόνο κατά τη διάρκεια διαφόρων εορτών (Νόμοι 799). Εκτός των άλλων οι χοροί πρέπει να αποβλέπουν στην απόκτηση καλής φυσικής κατάστασης, ευκινησίας, ευστροφίας και ομορφιάς του σώματος. Επί πλέον μέσω των διαφόρων κάμψεων και εκτάσεων και των καταλλήλων κινήσεων τους σώματος αποκτάται όχι μόνο ευλυγισία, αλλά και μια ιδιαίτερη κομψότητα και χάρη (Νόμοι 796). Η ενασχόληση με το χορό δεν πρέπει να κάνει το άτομο να παραμελήσει τις γυμναστικές ασκήσεις και το αντίθετο. Είναι πολύ εύκολο για κάποιον να καλλιεργεί δύο «τέχνες» συγχρόνως: την επιστημονική άσκηση του σώματος μέσω των αθλητικών δραστηριοτήτων και μερικά είδη χορών (Νόμοι 673). Στα είδη αυτά των χορών ο φιλόσοφος περιλαμβάνει τους πολεμικούς και τους σοβαρούς από τους ειρηνικούς χορούς. Δεν συνιστά τους χορούς, οι οποίοι αντικατοπτρίζουν τις άσχημες πλευρές της ζωής του ανθρώπου και οι οποίοι εκτελούνται με έναν όχι σοβαρό τρόπο. Πρέπει όμως οι χοροί αυτοί να υπάρχουν, έτσι ώστε να τους ξεχωρίσουν οι πολίτες διότι κανένας λογικός άνθρωπος δεν μπορεί να μάθει το σοβαρό χωρίς να γνωρίζει το γελοίο. Πρέπει λοιπόν να γνωρίζει το γελοίο για να μην κάνει ή πει κάτι τέτοιο εξ' αιτίας της άγνοιας του. Είναι καθήκον των πολιτών να ασχολούνται με σοβαρά πράγματα και σοβαρές ασχολίες (Νόμοι 816). Η τοποθέτηση του Πλάτωνα όσον αφορά την πάλη είναι αρκετά ενδιαφέρουσα και αξίζει να αναφερθεί. Κατά το φιλόσοφο η αρχική εκπαίδευση των μικρών παιδιών πρέπει να αποτελείται από δύο μέρη: το χορό και την πάλη. Ο χορός αποτελεί τον συνδετικό κρίκο μεταξύ αθλητισμού και μουσικής και αποβλέπει στην ανάπτυξη της αξιοπρέπειας και προσωπικότητας των παιδιών. Η πάλη συνιστάται διότι προάγει την φυσική κατάσταση των παιδιών και συμβάλλει στην ολοκληρωτική ανάπτυξη τους (Νόμοι 795-796). Οι διάφορες τεχνικές και επινοήσεις του αθλήματος οι οποίες προάγουν τη δύναμη και την υγεία και μέσω των οποίων επιδιώκεται η νίκη είναι αρκετά χρήσιμες και πρέπει να καλλιεργούνται. Έτσι, όταν φθάσουμε στο σημείο για να νομοθετήσουμε περί αγωγής, πρέπει να τονίσουμε στους μελλοντικούς δασκάλους να διδάξουν όλο αυτό το φάσμα της εκπαίδευσης στις ανωτέρω

δραστηριότητες με ένα ελκυστικό τρόπο έτσι ώστε οι μαθητές να τα δέχονται όλα αυτά με ευχαρίστηση (Νόμοι 796).

Την καλλιέργεια της ψυχής και του σώματος συγχρόνως εισηγείται ο Πλάτων από τη μικρή ακόμα ηλικία. Αυτή είναι μια απαραίτητη προϋπόθεση για να μπορέσει κανείς να επιδοθεί στη μελέτη της φιλοσοφίας. Όταν μεγαλώσουν τα παιδιά και επιτευχθεί η πνευματική ωριμότητα τότε τα προγράμματα των ασκήσεων και της γυμναστικής πρέπει να γίνονται δυσκολότερα. Με άλλα λόγια ο Πλάτων τονίζει ότι πρέπει να συμβαδίζει η πνευματική με τη σωματική ωριμότητα {Πολιτεία 498). Ο φιλόσοφος είναι υπέρ του αθλητικού συναγωνισμού των παιδιών, όμως αντιτίθεται στον υπερβολικό συναγωνισμό ο οποίος δεν προάγει ούτε την υγεία, αλλά ούτε είναι προς όφελος της ψυχής. (Συμπόσιο 182) Ομοίως, η επιδίωξη της νίκης κατά τους αθλητικούς αγώνες είναι μια ευγενική προσπάθεια, ενώ η επιδίωξη της δι' όλων των μέσων και η υπερβολική έμφαση σ' αυτή δεν έχει αγαθά αποτελέσματα για την ψυχική και σωματική υγεία των νέων (Νόμοι 636). Η σπουδαιότητα της σωματικής άσκησης είναι τόσο μεγάλη ώστε αν κανείς δεν είχε την τύχη να επιδοθεί σ' αυτήν όταν ήταν μικρός, τότε μπορεί να αρχίσει, όταν έχει ήδη μεγαλώσει. Εξυπακούεται ότι στην ηλικία αυτή οι σωματικές ασκήσεις προκαλούν περισσότερο πόνο και απαιτούν μεγαλύτερη προσπάθεια (Νόμοι 646). Ο λόγος για τον οποίο επιβάλλεται η άσκηση μετά την παιδική και εφηβική ηλικία είναι ότι η έλλειψη της καταστρέφει όχι μόνο το σώμα, αλλά έχει και δυσάρεστες συνέπειες στην ψυχή του ατόμου. Έτσι η κίνηση, η άσκηση και η γυμναστική θεωρούνται απαραίτητα αγαθά του σώματος και της ψυχής του ανθρώπου. Η ψυχή του ανθρώ που επηρεάζεται από την καλή ή κακή κατάσταση του σώματος. Οι διάφορες αρρώστιες ή οι σωματικές κακώσεις και οι τραυματισμοί επιδρούν επί της ψυχικής υγείας του ατόμου και επηρεάζουν τις πράξεις και τις ενέργειες του. Άρα ο φιλόσοφος πιστεύει ότι υπάρχει αλληλεξάρτηση ψυχής και σώματος και ότι η κατάσταση του σώματος έχει άμεση επίπτωση επί της ψυχικής κατάστασης του ατόμου. Φυσικά δεν αρνείται το γεγονός ότι υπάρχουν περιπτώσεις όπου μια γενναία και μεγάλη ψυχή υπάρχει μέσα σε ένα αδύνατο σώμα ή ένα καλογυμνασμένο και δυνατό σώμα να περικλείει μια αδύναμη ψυχή. Οι περιπτώσεις αυτές χαρακτηρίζονται ως κραυγαλέες αντιθέσεις που υπάρχουν στην φύση και οφείλονται στην μονόπλευρη καλλιέργεια του σώματος ή της ψυχής. Η κατάσταση αυτή χαρακτηρίζεται ως αρρωστημένη και κακή. Πρέπει το άτομο με κάθε τρόπο να επιδιώξει την θεραπεία της κακής αυτής κατάστασης με την τοποθέτηση σε ίση μοίρα της ψυχής και του σώματος, η καλλιέργεια των οποίων θα επιφέρει την θαυμαστή αρμονία και συμμετρία {Τίμαιος 128). Ο Θεός, υποστηρίζει ο Πλάτων, πρόσφερε στους ανθρώπους δύο σπουδαίες τέχνες, τη μουσική και γυμναστική, οι οποίες με την κατάλληλη εισαγωγή στη ζωή του ανθρώπου επιτυγχάνουν την ολοκλήρωση του. Ο φιλόσοφος πίστευε ότι η σωματική άσκηση είχε ως κύριο σκοπό της όχι μόνο την απόκτηση δύναμης, ομορφιάς και αντοχής αλλά και την δημιουργία ισχυρού χαρακτήρα και ηθικής δύναμης. Η τελευταία αυτή ιδιότητα της φυσικής αγωγής θεωρείται από το φιλόσοφο ως ο απώτερος και ο πλέον σπουδαίος σκοπός της {Πολιτεία 420).

Μεγάλη έμφαση είχε επίσης δώσει ο Πλάτων στη φυσική αγωγή των κοριτσιών τα οποία θεωρούσε ικανά για την προστασία της ιδανικής του Πολιτείας, παρά την αδύνατη σωματική τους κατασκευή σε σχέση με τους άνδρες. Δεν είναι αντίθετο με τη φύση των κοριτσιών να τοποθετηθούν φρουροί στην πόλη, αφού προηγουμένως εκπαιδευτούν στην μουσική και γυμναστική (Πολιτεία 455). Η εκπαίδευση τους αυτή θα τα καταστήσει ανώτερα και συνεπώς καλύτερα αυτών που την έχουν στερηθεί. Έτσι ο νόμος που προβλέπει τα της αγωγής του στη μουσική και γυμναστική είναι πολύ πιθανό να θεσμοθετηθεί και να θεωρηθεί ως ευεργέτημα για την πόλη {Πολιτεία 456-457). Όχι μόνο τα αγόρια, αλλά και τα κορίτσια πρέπει να μάθουν τα διάφορα είδη των χορών, αλλά και των γυμναστικών ασκήσεων. Έτσι πρέπει να έχουμε ξεχωριστούς δασκάλους για τα αγόρια και για τα κορίτσια για να διευκολύνεται η πρακτική τους εξάσκηση {Νόμοι 813). Αν και πολλές ασκήσεις είναι κοινές για άνδρες και γυναίκες, εν τούτοις ο Πλάτων προτείνει να υπάρχει ξεχωριστό πρόγραμμα και ξεχωριστή αγωγή για αγόρια και κορίτσια μετά το έκτο έτος της ηλικίας τους. Το γεγονός ότι ο φιλόσοφος προτείνει αυτό το είδος της αγωγής για τα κορίτσια είναι σίγουρα μια επαναστατική εισήγηση στην Αθήνα της εποχής του, η οποία δε θέσπισε κανένα είδος εκπαίδευσης για τα κορίτσια ούτε τους δούλους. Στην αρχαία Σπάρτη οι κοπέλες απολάμβαναν τα ίδια προνόμια με τα αγόρια όσον αφορά την αγωγή. Είναι πολύ πιθανό ότι το Σπαρτιατικό σύστημα αγωγής επηρέασε τον φιλόσοφο. Η επιρροή αυτή αφορά τον τομέα της φυσικής αγωγής μόνο διότι το άλλο είδος της αγωγής είχε παραμεληθεί, κάτι που έβρισκε τον Πλάτωνα αλλά και τους άλλους Έλληνες φιλοσόφους τελείως αντίθετους. Επηρεασμένος από το σύστημα της Σπάρτης προτείνει να καθιερωθεί η γυμνότητα των κοριτσιών μέχρι την εφηβεία ενώ μετά από αυτή πρέπει οι

κοπέλες να εμφανίζονται ντυμένες κατάλληλα στους χώρους άθλησης.Μια άλλη πλευρά της άθλησης και των αγώνων που δεν ξέχασε ο Πλάτων να τονίσει είναι η υπακοή

των αθλητών προς τους επισήμους, κριτές και εναγώνες διατάξεις. Προς το σκοπό αυτό ο φιλόσοφος προσπαθεί πρώτα να βρει τίμιους και αδιάφθορους κριτές, κάτι όχι και τόσο εύκολο όπως ο ίδιος παραδέχεται {Νόμοι 949). Η εξεύρεση κατάλληλων κριτών θα μείωνε οπωσδήποτε τις πικρίες, τα παράπονα και τις διαμαρτυρίες των αθλητών. Η συμπεριφορά των αθλητών καθώς επίσης και των θεατών επιβάλλεται να είναι η πρέπουσα.

Εξετάζοντας εν συντομία τις αντιλήψεις του Πλάτωνα περί φυσικής αγωγής καταλήγει κανείς στο συμπέρασμα ότι ο φιλόσοφος θεωρούσε την τελευταία πολύ σπουδαία και απαραίτητη για την υγεία, ομορφιά και πνευματική ολοκλήρωση των νέων. Οι απόψεις του περί σώματος, όπως αυτές παρουσιάζονται στο Φαίδωνα, όταν αυτό (σώμα) δεν έχει πλέον καμιά αξία λόγω του επικείμενου θανάτου, δεν χαρακτηρίζουν όλη την Πλατωνική σκέψη (23:37). Ήταν μια μεταφυσική τοποθέτηση του φιλοσόφου και ένα παρήγορο κήρυγμα προς τον άνθρωπο ότι με το θάνατο του δεν τελειώνουν όλα, ούτε «πεθαίνει ολόκληρος».

Η Αριστοτελική φιλοσοφία περί ψυχής και σώματοςΗ Αριστοτελική φιλοσοφία περί ψυχής και σώματοςΗ Αριστοτελική φιλοσοφία περί ψυχής και σώματος δεν είναι τόσο ξεκάθαρη ή τόσο ευκολονόητη όσο

θα περίμενε κανείς. Έχουν δοθεί πολλές ερμηνείες και εκφραστεί πολλές απόψεις σχετικά με το θέμα αυτό χωρίς βέβαια να υπάρχει ταυτότης απόψεων (25:499-519), 26:63-89, 27:124, 28:123-128, 29:101-114 30:283-296, 31:119-133, 32:470-484, 33:53-72, 34:105-124, 35:6-16). Με βάση την έκφραση του Αριστοτέλη ότι «η ψυχή είναι η μορφή του σώματος» μερικοί πιστεύουν ότι ο φιλόσοφος δίνει στην ψυχή φυσικές διαστάσεις και χαρακτηριστικά ενώ άλλοι το απορρίπτουν. Επίσης υπάρχει διαφωνία σχετικά με την ερώτηση του Αριστοτέλη αν η ψυχή βρίσκεται μέσα στο σώμα με την ιδιότητα που βρίσκεται ο ναύτης επάνω στο πλοιάριο. Με βάση την παραπάνω ερώτηση πολλοί δίνουν μια υλιστική ερμηνεία στην Αριστοτελική φιλοσοφία περί ψυχής ενώ άλλοι δεν την δέχονται. Μερικοί πιστεύουν ότι, λέγοντας ο Αριστοτέλης ότι η ψυχή είναι η μορφή του σώματος, δεν εννοούσε ότι είχε υπόψη του κάτι το φυσικό διότι στην περίπτωση αυτή και οι πνευματικές ενέργειες και τα πνευματικά γεγονότα πρέπει να είναι φυσικά, και οπωσδήποτε εσφαλμένο (34:117).

Η ψυχή είναι η μορφή του σώματος με την έννοια ότι αποτελείται από μια σειρά από «δυνάμεις», κατά την Αριστοτελική έκφραση, οι οποίες ενεργούν όσο το σώμα είναι ζωντανό. Οι δυνάμεις αυτές, επομένως δεν μπορούν να ενεργήσουν χωρίς την βοήθεια του σώματος Είναι, για παράδειγμα, αυτονόητο ότι η όραση δεν μπορεί να επιτευχθεί χωρίς τη βοήθεια του σώματος και στην προκειμένη περίπτωση χωρίς τη βοήθεια του φυσικού ματιού. Αυτό που φαίνεται ότι θέλει να τονίσει ο Αριστοτέλης είναι ότι οι ενέργειες της ψυχής βασίζονται στο σώμα προκειμένου να εκδηλωθούν (34:120). Έτσι όλες οι εκδηλώσεις και οι αλλαγές της ψυχής όπως ο φόβος, ο θυμός, η χαρά, το μίσος κ.λ.π, δεν μπορούν να νοηθούν χωρίς τη συμπαράσταση του σώματος το οποίο φαίνεται να βρίσκεται σε πλήρη συμφωνία με την ψυχή. Έτσι δεν είναι δυνατόν η ψυχή να ξεχωριστεί από το σώμα. Εδώ πρέπει να τονίσουμε ότι επειδή ο Αριστοτέλης διακρίνει στην ψυχή διαφορετικά μέρη πρέπει να πούμε ότι η ψυχή ή μερικά μέρη αυτής δεν μπορούν να ξεχωριστούν από το σώμα. Λέμε μερικά μέρη της ψυχής διότι η νόηση, για παράδειγμα, είναι κατά τον Αριστοτέλη κάτι το διαφορετικό, όπως θα δούμε στη συνέχεια.

Η ψυχή δεν είναι ξεχωριστή του σώματος αλλά ούτε και το ίδιο το σώμα, όμως χρειάζεται απόλυτα το σώμα προκειμένου να εκδηλώσει τις ενέργειες της. Η ψυχή δεν είναι σώμα διότι δεν είναι ύλη, όμως δεν μπορεί να λειτουργήσει και να νοηθεί χωρίς το σώμα. Ο Αριστοτέλης κάνει διαχωρισμό της παθητικής νόησης από τον φορέα της νόησης. Ο τελευταίος αποτελεί το μέρος αυτό της ψυχής που είναι αθάνατο και αιώνιο. Με βάση την Αριστοτελική αυτή θέση έχει υποστηριχθεί η άποψη ότι ο φιλόσοφος δεν απορρίπτει την Πλατωνική φιλοσοφία περί ψυχής χωρίς επιφυλάξεις. Η θέση του αυτή περί αιωνιότητας της ψυχής και της σχέσης της με το σώμα βοήθησε και καθοδήγησε χριστιανούς διανοουμένους προκειμένου να συμφιλιώσουν τη φιλοσοφία του με το χριστιανικό δόγμα περί προσωπικής αθανασίας η οποία μεταφράζεται στη μετά θάνατο ζωή (19:80).

Μερικές άλλες απόψεις του Αριστοτέλη περί ψυχής και της σχέσης της με το σώμα είναι αρκετά ενδιαφέρουσες και πρέπει να αναφερθούν. Υπάρχει στη φύση, τονίζει ο φιλόσοφος, ο κανόνας της υποταγής, έτσι σύμφωνα με την αρχή αυτή η ψυχή κυβερνά το σώμα υπό την ιδιότητα του κυρίου. Για τη σφαίρα της εσωτερικής ζωής του ανθρώπου είναι φυσικό και προς όφελος του σώματος να κυβερνάται

από την ψυχή (Πολιτικά 1254 β). Πρέπει τόσο η ψυχή όσο και το σώμα να ευρίσκονται σε καλή κατάσταση και φυσική αρμονία και η πρώτη να ελέγχει το δεύτερο. Η σχέση αυτή ισχύει όχι μόνο στην περίπτωση της ψυχής και του σώματος, αλλά και μεταξύ των διαφόρων μερών της ψυχής η οποία έχει ένα στοιχείο το οποίο είναι ανώτερο και κυβερνά το άλλο το οποίο θεωρείται υποδεέστερο (Πολιτικά 1260 α).

Τα εξωτερικά αγαθά, τα οποία είναι τα αγαθά του σώματος και τα εσωτερικά που είναι της ψυχής συνθέτουν την ευτυχία του ανθρώπου. Με άλλα λόγια η σωματική και πνευματική υγεία είναι στοιχεία που χαρακτηρίζουν ένα ευτυχισμένο άτομο (Πολιτικά 1323 α). Ο φιλόσοφος όμως δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα στα αγαθά της ψυχής και τονίζει ότι είναι πολυτιμότερα από αυτά του σώματος και ότι τα τελευταία υπάρχουν προς χάριν της ψυχής (Πολιτικά 1323 β). Όσον αφορά τη χρονική εμφάνιση ή τη σειρά εμφάνισης είναι βέβαιο ότι το σώμα προηγείται της ψυχής και το μη λογικό μέρος της ψυχής του λογικού. Αυτό αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι φαινόμενα όπως ο θυμός, η επιθυμία κ.λ.π, είναι εμφανή στα παιδιά από τη γέννηση τους ενώ η λογική και η σκέψη εμφανίζονται συνήθως όταν ενηλικιωθούν. Το συμπέρασμα της παρατήρησης αυτής, συνεχίζει ο Αριστοτέλης, είναι ότι τα σώματα των παιδιών έχουν προτεραιότητα και πρέπει να προ σεχθούν πριν από τις ψυχές τους (1334 β).

Όταν λέμε ανθρώπινη καλοσύνη, λέει ο Αριστοτέλης, εννοούμε την καλοσύνη της ψυχής και όταν γίνεται λόγος περί ευτυχίας εννοούμε την ευτυχία της ψυχής και όχι του σώματος (Ηθικά 1102 α 17). Ο φιλόσοφος διακρίνει απολαύσεις της ψυχής και του σώματος. Στην πρώτη κατηγορία υπάρχουν η αγάπη, η διάκριση και η αγάπη της μάθησης. Όταν ένα άτομο αγαπάει ή απολαμβάνει αυτό που κάνει τότε δεν είναι το σώμα του που επηρεάζεται από τις καταστάσεις αυτές αλλά η ψυχή του (Ηθικά 1117 β 28). Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι η Αριστοτελική φιλοσοφία περί ψυχής και σώματος δεν είναι τελείως αντίθετη από αυτή του μεγάλου διδασκάλου του Πλάτωνα. Απεναντίας, θα έλεγε κανείς, ότι υπάρχουν σημεία στα οποία μπορεί κανείς να διακρίνει καθαρά την Πλατωνική επιρροή στη σκέψη του Αριστοτέλη.

Η θέση της Φυσικής Αγωγής στη φιλοσοφία του ΑριστοτέληΜερικοί σύγχρονοι συγγραφείς διερωτώνται γιατί ο Αριστοτέλης δεν έγραψε περισσότερα σχετικά με

τη φυσική αγωγή και τον αθλητισμό (36:39-40). Η αλήθεια είναι ότι ο φιλόσοφος έγραψε αρκετά πράγματα όσον αφορά τη φυσική αγωγή και την επίδραση της στον άνθρωπο. Δεδομένου ότι η χρησιμότητα της αγωγής αυτής δεν τέθηκε ποτέ σε αμφιβολία είναι μάλλον βέβαιο ότι ο Αριστοτέλης το θεωρούσε δεδομένο και κατά συνέπεια κάτι που δεν χρειαζόταν να τονίσει πολλές φορές. Ο ίδιος ο Αριστοτέλης λέει ότι κανένας δεν μελετά ούτε ασχολείται με τα γράμματα του αλφαβήτου διότι δεν υπάρχει αμφιβολία σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο γράφονται. Έτσι, συνεχίζει ο φιλόσοφος, ασχολούμεθα περισσότερο με την τέχνη της ναυσιπλοΐας ή της ιατρικής παρά με την τέχνη της γυμναστικής διότι οι δύο πρώτες δεν έχουν μελετηθεί επαρκώς (Ηθικά Νικ. 1112α 30-1112β 15 Βλπ. επίσης 37:30). Η αλήθεια είναι ότι ο Αριστοτέλης ασχολήθηκε όχι μόνο με τις γυμναστικές ασκήσεις και τη χρησιμό τητα τους , αλλά και με την ιστορία των αρχαίων μεγάλων αγώνων και ιδιαίτερα των αθλητών που διακρίθηκαν σ' αυτούς. Είναι γνωστό ότι ο φιλόσοφος μαζί με τον ανεψιό του Καλλισθένη στηριζόμενοι στα αρχεία που τηρούσαν οι ιερείς των Δελφών καθώς επίσης και σε άλλες πηγές, συνέταξαν έναν κατάλογο των Πυθιονικών. Ο κατάλογος αυτός χαράχθηκε σε πέτρινες πλάκες, οι οποίες περιείχαν εξήντα χιλιάδες λέξεις σύμφωνα με μια επιγραφή που βρέθηκε στους Δελφούς. Οι κάτοικοι των Δελφών από ευγνωμοσύνη εκτίμησαν με έπαινο τόσο τον Αριστοτέλη όσο και τον Καλλισθένη για το σπουδαίο τους έργο. Επίσης ο φιλόσοφος ήταν ένας από αυτούς, ο οποίος αναθεώρησε και συνέχισε τον κατάλογο των νικητών των Ολυμπιακών Αγώνων που πρώτος έφτιαξε ο σοφιστής Ιππίας από την Ηλεία. Υποστηρίζεται ότι οι Ηλείοι σε αναγνώριση του μεγάλου ενδιαφέροντος του Αριστοτέλη για τους Ολυμπιακούς Αγώνες έστησαν το άγαλμα του στο ιερό της Ολυμπίας (38:104). Άγαλμα του φιλοσόφου υπήρχε και στους Δελφούς πιθανόν για τον ίδιο λόγο, δηλαδή του αντίστοιχου καταλόγου των Πυθιονικών. Ο Παυσανίας (2.4.8) μας πληροφορεί ότι το άγαλμα αυτό ίσως στήθηκε από ένα μαθητή του μεγάλου φιλοσόφου.

Ο Αριστοτέλης αναφέρει τέσσερα αντικείμενα διδασκαλίας που πρέπει να έχει υπόψη του ο νομοθέτης προκειμένου να ρυθμίζει τα της αγωγής των νέων: ανάγνωση, γραφή, γυμναστική και μουσική. Η γυμναστική είναι απαραίτητη διότι προάγει την αρετή του θάρρους και την ηθική δύναμη του ατόμου {Πολιτικά 1337 β). Οι κατάλληλες γυμναστικές ασκήσεις προάγουν την υγεία και ετοιμάζουν το

άτομο για τις στρατιωτικές ασχολίες. Αναφερόμενος στην αγωγή των παιδιών τονίζει την προτεραιότητα που πρέπει να έχει το σώμα. Έτσι συνιστά την φυσική αγωγή χωρίς επιφύλαξη και προτείνει για τη διδασκαλία της και για τη μάθηση των αγώνων τους κατάλληλους δασκάλους

{Πολιτικά 1338 α).Υπάρχουν κίνδυνοι στον υπερβολικό συναγωνισμό στους αθλητικούς αγώνες. Η απόκτηση θάρρους

μέσω των ασκήσεων και αγώνων δεν είναι η μοναδική αρετή που πρέπει να επιδιωχθεί όπως στην περίπτωση της Σπάρτης διότι τότε η εκπαίδευση είναι αναποτελεσματική και μονομερής. Η καλύτερη τακτική είναι να αποφεύγει κανείς την υπερβολική άσκηση διότι κάτι τέτοιο είναι αντίθετο με την ομαλή ανάπτυξη του σώματος. Ιδιαίτερα κατά την προεφηβική ηλικία οι ασκήσεις πρέπει να είναι ελαφριές και αργότερα δηλαδή μετά την εφηβεία να γίνονται περισσότερο δύσκολες. Επίσης οι νέοι δεν πρέπει συγχρόνως να επιδίδονται σε σκληρή πνευματική και σωματική εργασία {Πολιτικά 1338 β). Για να στηρίξει την άποψη του ο φιλόσοφος περί αποφυγής της έντονης προπόνησης κατά την προεφηβική ηλικία αναφέρει ότι στον κατάλογο των νικητών των Ολυμπιακών αγώνων υπάρχουν μόνο δύο ή τρεις περιπτώσεις των ιδίων προσώπων, οι οποίοι κατόρθωσαν να νικήσουν στην κατηγορία των ανδρών, ενώ είχαν προηγουμένως νικήσει και στην κατηγορία των παίδων {Πολιτικά 1339 α).

Όπως ο Πλάτωνας έτσι και ο Αριστοτέλης κατέκρινε τη μονόπλευρη άσκηση και τον τρόπο ζωής των επαγγελματιών αθλητών τους οποίους συχνά αναφέρει ως παράδειγμα προς αποφυγή. Τόσο η σκληρή και μονομερής τους προπόνηση όσο και το υπερβολικό φαγητό τους επικρίνονται διότι δεν βοηθούν ούτε την υγεία, αλλά ούτε και τις πνευματικές ασχολίες του ατόμου (Ηθικ. Νικ. 1096 α Πολιτικά 1335 β). Η επιτυχία στους μεγάλους αγώνες και οι προϋποθέσεις της επιτυχίας αυτής απασχόλησαν τον Αριστοτέλη, ο οποίος κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι αθλητές προκειμένου να διακριθούν και να νικήσουν έπρεπε να έχουν τη βοήθεια της κληρονομικότητας, ιδιαίτερα οι δρομείς και οι αθλητές των βαρέων αγωνισμάτων (Κατηγορ. 9α 14). Με άλλα λόγια δεν αρκούσε μόνο η εντατική προπόνηση και προετοιμασία όπως πολύ σωστά είχε πει πιο νωρίς ο Πίνδαρος, ο ποιητής ο οποίος ύμνησε και αποθανάτισε το αθλητικό ιδανικό με απαράμιλλες ωδές. Η παρατήρηση αυτή ισχύει βέβαια και για την εποχή μας, ίσως περισσότερο από κάθε άλλη φορά διότι ο συναγωνισμός σήμερα είναι εντονότερος και η νίκη επιδιώκεται με όλα τα μέσα.

Μια συγκεκριμένη παρατήρηση που κάνει ο φιλόσοφος για τους αθλητές του μήκους είναι ότι μπορούν να επιτύχουν μεγαλύτερη επί δοση με τη χρήση των λεγομένων αλτήρων δηλαδή μικρών βαριδιών από πέτρα ή μέταλλο που χρησιμοποιούσαν οι άλτες και άφηναν να πέσουν στο σκάμμα λίγο πριν την προσγείωση τους. Τα πειράματα που έγιναν στις αρχές του αιώνα μας αποδεικνύουν αυτό ακριβώς που λέει ο φιλόσοφος. Συγκεκριμένα αναφέρεται ότι οι αθλητές μπορούσαν να αυξήσουν την επίδοση τους κατά 20 εκατοστά στο άλμα εις μήκος άνευ φοράς με τη χρησιμοποίηση των αλτήρων. Υπενθυμίζεται ότι οι αλτήρες ήταν το σύμβολο του πεντάθλου όπως φαίνεται από την τέχνη της εποχής. Φυσικά οι αλτήρες δε χρησίμευαν μόνο για το άλμα, αλλά και για τα πολλά άλλα αγωνίσματα, ως μέσο προπόνησης των αθλητών στα βάρη. Φαίνεται ότι τόσο στο άλμα όσο και στα άλλα αγωνίσματα οι μεγαλύτεροι και δυνατότεροι αθλητές χρησιμοποιούσαν βαρύτερους αλτήρες δεδομένου ότι οι αλτήρες που βρέθηκαν ζυγίζουν μεταξύ 1,500 - 4,100 κιλών. Κατά το Γαληνό (2ος αιώνας μ.Χ.) η χρήση βαρών ή η «αλτηροβολία» ήταν μια από τις πλέον ενδεδειγμένες και συνηθισμένες ασκήσεις των αθλητών της εποχής του (βλπ. Οριβάσιος 6.14, 6.34, 7:214, 39:153).

Η σπουδαιότητα της φυσικής αγωγής στη φιλοσοφική σκέψη του Αριστοτέλη δεν επιδέχεται αμφισβήτηση, αφού θεωρεί τα αγαθά απο τελέσματα αυτής δηλαδή την υγεία, τη σωματική δύναμη και τα αθλητικά κατορθώματα σαν παράγοντες που συμβάλλουν στην ευτυχία του ανθρώπου (Ρητορ. 1360 β). Όσο αφορά την υγεία και την ομορφιά του σώματος πίστευε ότι οι πενταθλητές, λόγω της μορφής της γύμνασης τους, ήταν οι πιο ωραίοι αθλητές (Ρητορ. 1361 β). Το ίδιο πίστευε και ο Γαληνός, ο οποίος επιπλέον αναφέρει ότι το πένταθλο ήταν η τελειότερη άσκηση διότι γύμναζε όλα τα μέρη του σώματος. (3.2)

Ο υπερβολικός αθλητισμός και η υπερβολική επιβάρυνση του σώματος σταματά τη φυσιολογική ανάπτυξη των νέων. Αυτό συνήθως συμβαίνει όταν επιδιώκεται η δημιουργία αθλητών μερικών αγωνισμάτων με σκληρή και μονομερή προπόνηση. Ούτε το σύστημα αγωγής της Σπάρτης ήταν το κατάλληλο διότι ήταν υπερβολικά σκληρό αν και δεν είχε τις άσχημες πλευρές της ασύμμετρης άσκησης. Ο καλύ τερος τρόπος, κατά το φιλόσοφο, είναι η μέση οδός δηλαδή η άσκηση με μέτρο και η αποφυγή κάθε είδους υπερβολής και σκληρότητας. Μόνο έτσι θα φανούν τα αγαθά αποτελέσματα της φυσικής

αγωγής στην υγεία, στην ομορφιά του σώματος και στις πνευματικές ασχολίες του ατόμου (Πολιτικά 1338 β). Όσο κακό είναι η υπερβολική άσκηση εξ' ίσου κακό είναι και η παντελής έλλειψη της, διότι και στη μία και στην άλλη περίπτωση τα αποτελέσματα δεν είναι καλά για το άτομο. Ο φιλόσοφος παρομοιάζει την υπερβολική γύμναση με το υπερβολικό φαγητό, το οποίο δεν βοηθά στην υγεία και στην ομαλή ανάπτυξη του σώματος (Ηθικ. 1104α 11-32). Όμως και η έλλειψη κατάλληλης άσκησης θεωρούνταν το άλλο άκρο της υπερβολής κάτι που δεν ξέχασε ο Αριστοτέλης να καυτηριάσει. Ο ίδιος θα τονίσει (Ηθικ. 1114α 18 - 1114α 27) ότι «αν και κανείς από μας δεν κατηγορεί έναν που γεννήθηκε με σωματικά μειονεκτήματα, εν τούτοις κατηγορούμε αυτούς, των οποίων η σωματική ασχήμια οφείλεται σε αμέλεια και σε έλλειψη άσκησης».

Η φυσική αγωγή είχε τόση σπουδαιότητα για τον Αριστοτέλη, ώστε τη συνιστούσε ο φιλόσοφος ακόμη και στις έγκυες γυναίκες πιστεύοντας ότι με τις κατάλληλες ασκήσεις θα μπορούσαν να προάγουν την υγεία των παιδιών που θα γεννούσαν (Πολιτικά 1335 β). Επίσης οι μελλοντικοί γονείς έπρεπε απαραίτητα να ασκούνται τακτικά, αλλά χωρίς να υποβάλλονται σε πολύ έντονες μυϊκές προσπάθειες (1335 β). Ένα σώμα κατά τον Αριστοτέλη, είναι όμορφο, όταν είναι ευχάριστο στο να το βλέπει κανείς και να είναι κατάλληλο για στρατιωτικές ασκήσεις. Η φυσική δύναμη θεωρείται σωματική αρετή και

δεν πρέπει να αναπτύσσεται σε βάρος της ταχύτητας διότι και η τελευταία είναι μια σωματική αρετή και μια ένδειξη ομορφιάς. Οι διαστάσεις του σώματος παίζουν έναν αποφασιστικό ρόλο στην ομορφιά του. Αυτοί που είναι πολύ μικρόσωμοι, αν και συμμετρικοί, εν τούτοις δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι έχουν ωραία σώματα (1123β 13). Τα τρία παραπάνω χαρακτηριστικά δηλαδή η δύναμη, οι διαστάσεις του σώματος και η ταχύτητα αποτελούν τη γενική φυσική ιδιότητα την οποία ο φιλόσοφος ονομάζει «αγωνιστική δύναμη» (40:7).

Για το σώμα υπάρχουν ή έχουν επινοηθεί από την επιστημονική σκέψη δύο τέχνες: η ιατρική και η γυμναστική. Αυτές τις δύο τέχνες ονομάζει ο Αριστοτέλης επιστήμες (Αποσπ. 52). Η υγεία, η δύναμη, η ομορφιά του σώματος και η αγωνιστική επιδεξιότητα θεωρήθηκαν από το φιλόσοφο απαραίτητες προϋποθέσεις για την καλυτέρευση της ανθρώπινης φυλής (Ρητορ. 1360 β). Μόνο με τη γυμναστική και τις ασκήσεις δεν μπορεί κανείς να αποκτήσει ένα ωραίο και δυνατό σώμα, αν η φύση δεν έχει προικίσει το συγκεκριμένο άτομο με τα κατάλληλα προσόντα. Σίγουρα ένας, ο οποίος δεν έχει τα προσόντα αυτά και επιδίδεται σε γυμναστικές ασκήσεις θα γίνει πολύ καλύτερος από ότι ήταν πριν, αλλά δεν θα τελειοποιηθεί ποτέ ούτε θα φθάσει αυτούς που γυμνάζονται το ίδιο και έχουν τα φυσικά προσόντα.

Οι αντιλήψεις του Αριστοτέλη περί της γενικότερης αγωγής των νέων είναι αρκετά ενδιαφέρουσες και επηρέασαν πολλές γενιές φιλοσόφων μετά από αυτόν. Μετά την ηλικία των 7 ετών η αγωγή διαιρείται σε δύο περιόδους: η πρώτη αρχίζει από την παραπάνω ηλικία και τελειώνει στην εφηβική, ενώ η δεύτερη αρχίζει από την εφηβική και τελειώνει, όταν ο νέος φθάσει στο 21ο έτος (Πολιτικά 1336β). Δηλαδή ο φιλόσοφος χωρίζει την αγωγή σε τρία μέρη από 7 χρόνια κάθε περίοδος αγωγής η οποία αρχίζει από τη γέννηση. Η αγωγή των νέων πρέπει να ρυθμισθεί νομοθετικά για πολιτικούς και ηθικούς λόγους και πρέπει να υπάρχει ένα κοινό σύστημα αγωγής για όλους οργανωμένο από την πόλη. Η μουσική και η γυμναστική κατέχουν τη σπουδαιότερη θέση στην αγωγή των νέων διότι με αυτές τελειοποιείται τόσο η ψυχή όσο και το σώμα. Ο φιλόσοφος δίνει βαρύτητα όχι μόνο στη φυσική αγωγή αλλά και στη μουσική των νέων διότι η τελευταία εκτός της ευχαρίστησης που προσφέρει καλλιεργεί παράλληλα το πνεύμα και επιφέρει την αρμονία της ψυχής. Η αρμονία θεωρείται η ουσία της ψυχής ή το κύριο χαρακτηριστικό της, επομένως η μουσική, η οποία βοηθάει στην απόκτηση της είναι πολύ σπουδαίο στοιχείο της αγωγής (Πολιτ. 1339β). Ο φιλόσοφος καθορίζει πολλές λεπτομέρειες της αγωγής αυτής όπως π.χ. τι είδους μουσική και ρυθμούς πρέπει να μαθαίνουν τα παιδιά, πόσο χρονικό διάστημα πρέπει τα παιδιά να εκπαιδεύονται στη μουσική, τι όργανα πρέπει να μάθουν να παίζουν κ.λ.π. Δεν πρέπει από μικρή ηλικία να επιδίδονται σε συναγωνισμό διότι τότε τα αποτελέσματα θα είναι αντίθετα από τα αναμενόμενα (Πολιτ. 1341α).

Η δημιουργία ενάρετων και δημιουργικών πολιτών είναι πρώτιστο καθήκον της πολιτείας. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσω της κατάλληλης αγωγής και εκπαίδευσης, η οποία πρέπει να ρυθμισθεί από το νομοθέτη. Η αγωγή αυτή πρέπει να ανταποκρίνεται στις ανάγκες των παιδιών και να αποβλέπει στην προώθηση και προαγωγή της πνευματικής και σωματικής ανάτασης τους. Έτσι, η σπουδαιότητα της υπαγορεύει την κοινή της εφαρμογή και τους κοινούς της σκοπούς χωρίς να αφήνει στους γονείς να διαλέγουν οι ίδιοι το εκπαιδευτικό πρόγραμμα των παιδιών τους. Δεν πρέπει να εξαιρεθεί κανείς από την αγωγή αυτή εξ' αιτίας της οικονομικής του ανέχειας ή αδυναμίας. Η παρατήρηση αυτή του φιλοσόφου

έρχεται σε συμφωνία με το γενικότερο πνεύμα της εποχής, αφού γίνεται γνωστό από τον ίδιο τον Αριστοτέλη ότι με νόμο ρυθμιζόταν τα της εκπαίδευσης των ορφανών, έτσι ώστε να τύχουν της καλύτερης δυνατής μόρφωσης όπως και τα παιδιά των οποίων οι γονείς ζούσαν και είχαν την δυνατότητα να αναλαμβάνουν τα έξοδα της αγωγής τους (Πολιτ. 1268). Εδώ πρέπει να αναφερθεί ότι η εκπαίδευση στην Αθήνα της εποχής του Αριστοτέλη δεν ήταν ούτε δημόσια ούτε υποχρεωτική, όμως οι Αθηναίοι δεν παραμέλησαν ποτέ τη μόρφωση των παιδιών τους. Η μοναδική εκπαίδευση, η οποία ήταν υποχρεωτική και δημόσια ήταν τα Εφηβεία, στα οποία η αγωγή ήταν αρχικά μόνο στρατιωτική και γυμναστική ενώ αργότερα εισήχθησαν και φιλοσοφικές σπουδές. Το πρόγραμμα αυτό το παρακολουθούσαν οι νέοι μεταξύ 18-20 ετών, δηλαδή ήταν διετής η εκπαίδευση των εφήβων της Αθήνας, θεωρούνταν δε τα Εφηβεία σαν ανώτερα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Οι Αθηναίοι απέδιδαν μεγάλη σπουδαιότητα στην όλη εκπαίδευση των εφήβων των οποίων η θέση στην κοινωνία ήταν πολύ τιμητική (41:109). Ο Αριστοτέλης ασχολήθηκε ιδιαίτερα με το θεσμό αυτό των Εφηβειών και μας πληροφορεί για την εγγραφή των νέων στα σχολεία αυτά, τη διάρκεια φοίτησης, τα της δημόσιας τελετής παρουσία των αρχηγών της πόλης μετά το τέλος φοίτησης των νέων κ.λ.π. (Αθηναίων Πολιτεία 42.4, 42.1). Ο φιλόσοφος ασχολήθηκε και με άλλα εκπαιδευτικά προγράμματα και συστήματα εκτός από αυτό της Αθήνας όπως της Κρήτης, της Σπάρτης κ.λ.π. Ιδιαίτερα για το σύστημα αγωγής της Κρήτης αναφέρει ότι περιελάμβανε πολεμικούς χορούς, κυνήγι, γυμναστικές ασκήσεις, αγώνες, πορείες, μουσική και χρήση των όπλων. Το πρόγραμμα ήταν υποχρεωτικό για όλους τους νέους, εκτός των δούλων, οι οποίοι απαγορευόταν να παίρνουν μέρος στις γυμναστικές ασκήσεις ή να έχουν όπλα (Πολιτικά 1262).

Φαίνεται ότι ο Αριστοτέλης απέδιδε μεγάλη βαρύτητα στους δασκάλους των νέων και ιδιαίτερα στον παιδοτρίβη από τον οποίο απαιτούσε να έχει όχι μόνο γνώσεις, αλλά να είναι σε θέση ο ίδιος να εκτελεί τις γυμναστικές ασκήσεις. Ο φιλόσοφος αναφέρει τον παιδοτρίβη συχνά μαζί με τους γιατρούς με τους οποίους συνεργαζόταν για την πρόληψη και θεραπεία διαφόρων ασθενειών (Πολιτικά 1286-1287). Επίσης πίστευε ότι ο πρώτος αυτός δάσκαλος των νέων είχε ανώτερη γνώση σχετικά με την προετοιμασία των αθλητών (Πολιτικά 1338). Ο φιλόσοφος, όπως και ο δάσκαλος του Πλάτων πίστευαν ότι στις παλαίστρες, κοντά στον παιδοτρίβη και τους άλλους δασκάλους, οι νέοι αποκτούσαν, εκτός των άλλων, σταθερό χαρακτήρα και ισχυρή θέληση (βλπ. 4:107). Κατά τον Αριστοτέλη ο παιδοτρίβης είχε γνώσεις επιστημονικές σχετικά με τις κινήσεις του ανθρωπίνου σώματος και το είδος των ασκήσεων, οι οποίες ήταν κατάλληλες για τις διάφορες ηλικίες των παιδιών (4:106).

IVIV. ΘΕΜΑΤΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ. ΘΕΜΑΤΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ

Η κίνηση και ο αθλητισμός σαν μέσον προαγωγής της υγείας στην αρχαία ΕλλάδαΗ κίνηση και ο αθλητισμός σαν μέσον προαγωγής της υγείας στην αρχαία ΕλλάδαΟ αθλητισμός και η κίνηση σαν μέσο προαγωγής της υγείας στην αρχαία Ελλάδα είναι ένα γεγονός το

οποίο δεν επιδέχεται αμφισβήτηση. Είναι επίσης γεγονός ότι όλοι οι πολιτισμένοι λαοί που θέλησαν να προάγουν την υγεία τους διά μέσου της κίνησης ανέτρεξαν στην αρχαία Ελλάδα προκειμένου να αντλήσουν πείρα και να ωφεληθούν από τα επιτεύγματα των αρχαίων Ελλήνων στον τομέα του αθλητισμού και της άσκησης γενικότερα.

Στο εκπαιδευτικό σύστημα της Σπάρτης η αγωγή ήταν υποχρεωτική για όλα τα παιδιά άνω των 6 ετών. Ήταν ένα είδος αυστηρής και σκληρής εκπαίδευσης, η οποία απέβλεπε στην προαγωγή της υγείας των μικρών παιδιών προκειμένου να τους κάνει ισχυρούς στρατιώτες, έτοιμους να υπερασπίσουν την πατρίδα τους. (1:95-2) Μια ένδειξη της έμφασης που έδιναν οι αρχαίοι Σπαρτιάτες στην υγεία των μικρών παιδιών είναι το γεγονός ότι τα άρρωστα παιδιά τα έριχναν αμέσως μετά τη γέννηση τους σ' ένα βάραθρο του Ταϋγέτου. Με λίγα λόγια η αγωγή των νέων της Σπάρτης ήταν μόνο πρακτική με σκοπό την προαγωγή της υγείας και μέσω αυτής τη δημιουργία στρατιωτών των οποίων η μοναδική ασχολία ήταν ο πόλεμος. Η φιλοσοφία και οι άλλες παραπλήσιες επιστήμες όχι μόνο δεν αποτελούσαν μέρος της όλης αγωγής του Σπαρτιάτη πολίτη, αλλά είχαν τεθεί και εκτός νόμου, διότι θεωρούνταν περιττές ασχολίες.

Για την καλή λειτουργία του συστήματος της Φυσικής τους Αγωγής, οι Σπαρτιάτες τοποθετούσαν επικεφαλής των νέων τους έναν υπεύθυνο που τον ονόμαζαν παιδονόμο, ο οποίος ήταν από τους πλέον εκλεκτούς πολίτες της Σπάρτης. Ο παιδονόμος είχε σχεδόν απεριόριστες εξουσίες πάνω στους νέους τους οποίους μπορούσε να τιμωρήσει αυστηρά σε περιπτώσεις απειθαρχίας, με τη βοήθεια των

μαστιγοφόρων. Ο παιδονόμος γνώριζε καλύτερα από κάθε άλλον ότι σκοπός της Σπαρτιατικής αγωγής δεν ήταν να παράγει σοφούς, ρήτορες ή φιλοσόφους, αλλά υγιείς στρατιώτες γεμάτους δύναμη και πειθαρχία, ικανούς να νικήσουν στη μάχη.

Στα γυμναστήρια της Σπάρτης απαγορεύονταν η είσοδος των διαφόρων θεατών ή επισκεπτών. Όποιος δεν γυμναζόταν δεν είχε θέση στα διάφορα μέρη, όπου ασκούνταν οι νέοι. Σε κάθε γυμναστήριο υπήρχε ένας υπεύθυνος, ο οποίος επέβλεπε τις ασκήσεις των νέων καθώς και την ποσότητα της τροφής προκειμένου να βρίσκονται πάντοτε οι νέοι σε άριστη φυσική κατάσταση, κάτι που παρακολουθούσαν και επιθεωρούσαν προσωπικά οι έφοροι της Σπάρτης κάθε δέκα ημέρες.

Οι Έλληνες φιλόσοφοι, αν και είχαν επικρίνει τη Σπαρτιατική Αγωγή για την υπέρμετρη αυστηρότητα της, εν τούτοις δεν παραγνώρισαν και τα πλεονεκτήματα της. Ο Ξενοφών (Λακ. Πολ. 5.9) ήταν από τους πιο ένθερμους οπαδούς του συστήματος Φυσικής Αγωγής της Σπάρτης υποστηρίζοντας ότι ήταν αδύνατο να βρει κανείς τόσο υγιείς και ετοιμοπόλεμους πολίτες σαν τους Σπαρτιάτες.

Σε αντίθεση με τη Σπάρτη, στην Αθήνα αγωγή σήμαινε την αρμονική ανάπτυξη του σώματος και πνεύματος. Με άλλα λόγια οι Αθηναίοι έδιναν εξ' ίσου έμφαση στην πνευματική και σωματική υγεία των νέων τους. Αν και η εκπαίδευση δεν ήταν υποχρεωτική ούτε δημόσια, εν τούτοις, η πολιτεία επέβλεπε και ρύθμιζε την καλή λειτουργία των επιμέρους σχολών αγωγής, στο πρόγραμμα των οποίων ήταν η γυμναστική και η μουσική. Η αγωγή αυτή ήταν για όλα τα παιδιά των Αθηναίων πολιτών με εξαίρεση τα κορίτσια και τους δούλους. Η αγωγή των παιδιών που έχαναν τον πατέρα τους στον πόλεμο δεν είχε ποτέ παραμεληθεί στην Αθήνα. Με νόμο, όπως είδαμε, μας πληροφορούν ο Θουκυδίδης (2.46) και ο Αριστοτέλης (Πολ. 1234) ρυθμίζονταν τα της αγωγής των ορφανών, έτσι ώστε να προάγεται τόσο η σωματική όσο και η πνευματική τους υγεία (2.76). Η μέριμνα αυτή της Αθηναϊκής πολιτείας είχε τις ρίζες της στη νομοθεσία του Σόλωνα οποίος θέσπισε ειδικούς νόμους για τα γυμναστήρια και τις παλαίστρες.

Ο δάσκαλος των παιδιών στα γυμναστήρια και τις παλαίστρες ήταν ο παιδοτρίβης. Αργότερα προστέθηκε και ο γυμναστής προκειμένου να γυμνάζει τους νέους για τους μεγάλους αγώνες. Τόσο ο Πλάτων όσο και ο Αριστοτέλης συνιστούσαν προς χάρη της υγείας των μικρών παιδιών να αποφεύγουν τις βαριές και επικίνδυνες ασκήσεις. Ελαφριές ασκήσεις, παιγνίδια με την μπάλα, τρέξιμο, πήδημα, πάλη, ιππασία, ρίψεις διαφόρων αντικειμένων, κολύμβηση ήταν οι πλέον ενδεδειγμένες δραστηριότητες προκειμένου να προαχθεί η υγεία των παιδιών.

Αττική κύλικα του 6ου αιώνα π.Χ. που απεικονίζει μια σκηνή από το γυμνάσιο. Βρετανικό Μουσείο.Είναι απορίας άξιο το γεγονός ότι, αν και η αγωγή γενικότερα και η φυσική αγωγή ειδικότερα δεν ήταν

υποχρεωτική, εν τούτοις, οι Αθηναίοι δεν παραμέλησαν καθόλου την άθληση των παιδιών τους. Ήταν γνωστή η αξία της εκγύμνασης, των νέων, ιδίως μετά τη μάχη του Μαραθώνα, όπου έγινε πλέον γνωστό ότι η καλή φυσική κατάσταση των πολεμιστών έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στη μεγάλη εκείνη νίκη. Ο Αριστοφάνης, όπως αναφέραμε αλλού, δεν είχε καμιά αμφιβολία ότι οι ήρωες του Μαραθώνα μεγάλωσαν μέσα στις παλαίστρες και τα γυμναστήρια. Η φυσική εκείνη αγωγή, πίστευε ο μεγάλος ποιη-τής, δημιούργησε νέους με το υγιές στήθος, το ωραίο χρώμα τους μεγάλους ώμους και τη μικρή γλώσσα.

Από την εποχή ακόμη του Σόλωνα υπήρχαν στην Αθήνα τρία μεγάλα γυμναστήρια: Η Ακαδημία, το Λύκειο και το Κυνόσαργες.

Σκοπός των γυμναστηρίων αυτών μεταξύ άλλων ήταν η εκγύμναση των πολιτών της Αθήνας, η προαγωγή της υγείας τους και η διατήρηση της φυσικής τους κατάστασης.

Η άριστη φυσική κατάσταση φαίνεται καθαρά από τη διήγηση του Ηρόδοτου (6:112) ο οποίος λέει ότι στη μάχη Μαραθώνα οι Έλληνες όρμισαν εναντίον των Περσών τρέχοντας πάνοπλοι μια απόσταση 8

σταδίων, δηλαδή 1500 περίπου μέτρων και στη συνέχεια πολέμησαν και κέρδισαν τη μάχη. Μόνο ένας καλά γυμνασμένος στρατός θα μπορούσε να πετύχει αυτό που κατόρθωσαν οι Αθηναίοι και γενικά οι Έλληνες στους Περσικούς πολέμους. Τις νίκες τους εναντίον των Περσών τις χρωστούσαν οι Έλληνες σε μεγάλο βαθμό στην αγάπη που είχαν για τη γύμναση και τον αθλητικό συναγωνισμό.

Το γυμναστήριο ήταν το πιο χαρακτηριστικό γνώρισμα μιας ελληνικής πόλης και χρωστούσε την ονομασία του στο γεγονός ότι μέσα σ' αυτό γυμνοί αθλητές μπορούσαν να ασκούνται και να συναγω-νίζονται ο ένας τον άλλον. Έχει υποστηριχθεί ότι ακόμη και η γυμνότητα των αθλητών εξυπηρετούσε καθαρά λόγους υγείας, αφού έτσι θα είχαν τα αγαθά αποτελέσματα από την έκθεση ολόκληρου του σώματος στον ήλιο και στον αέρα. Επίσης οι Έλληνες πίστευσαν ότι όταν γυμνάζονταν γυμνοί δεν μπορούσαν να αποκρύψουν καμιά απολύτως ατέλεια του σώματος τους, η οποία θα προερχόταν από αμέλεια ή μονομερή άσκηση. Έτσι ο κάθε αθλητής ανεξάρτητα από το αγώνισμα του προσπαθούσε να γυμνάζει κανονικά όλα τα μέρη του σώματος του προς αποφυγή των δυσάρεστων αποτελεσμάτων που προέρχονταν από την ασσύμετρη άσκηση. Η μεγάλη έμφαση των αρχαίων Ελλήνων προς το υγιές και ωραίο σώμα τους έκανε να αγαπήσουν το θεσμό της γυμνότητας των αθλητών και να τον διατηρήσουν μέχρι τέλος των αγώνων.

Τόσο ο Σωκράτης όσο και ο μαθητής του Πλάτων πίστευαν ότι η άσκηση και η διατήρηση καλής φυσικής κατάστασης βοηθάει όχι μόνο στην σωματική, αλλά και στην πνευματική υγεία του ατόμου. Ο Σωκράτης (Ξενοφών Απομ. 3.12.1), υπενθυμίζει στον νεαρό Επιγένη, ο οποίος σταμάτησε να γυμνάζεται ότι κινδυνεύει να χάσει την υγεία του με αποτέλεσμα να εξασθενήσει η μνήμη του και να δημιουργήσει ακεφιά και δύστροπο χαρακτήρα. Είναι ντροπή, κατά το Σωκράτη, για ένα νέο να μεγαλώσει χωρίς ποτέ να δει την υγεία, ομορφιά και δύνα μη που μπορεί να αποκτήσει το σώμα του με τη γυμναστική άσκηση και κίνηση. Ο Αριστοτέλης όπως έχουμε ήδη δει, με τη σειρά του θα τονίσει τη σπουδαιότητα της γύμνασης για την υγεία του ανθρώπου και θα πει: «Αν και κανείς από μας δεν κατηγορεί έναν που γεννήθηκε με σωματικά μειονεκτήματα, εν τούτοις κατηγορούμε αυτούς των οποίων η σωματική ασχήμια οφείλεται σε αμέλεια και σε έλλειψη άσκησης».

Ένα άλλο θέμα στο οποίο πρέπει να αναφερθούμε και το οποίο είναι σχετικό με την υγεία των αθλητών του αρχαίου κόσμου είναι η τριβή των αθλητών με διάφορα είδη σκόνης και λαδιού αποβλέποντας στην προετοιμασία ή την προθέρμανση του σώματος για τις ασκήσεις και τα αγωνίσματα που θα ακολουθούσαν. Σε ειδικό μέρος του γυμναστηρίου ήταν το λεγόμενο ελαιοθεσίο, όπου υπήρχε το λάδι που χρησιμοποιούσαν οι αθλητές πριν την άσκηση. Επίσης υπήρχε σε κάθε γυμναστήριο ειδικό δωμάτιο για την τριβή με σκόνη το λεγόμενο κονιστήριο. Το τρίψιμο των νέων, το οποίο ήταν από την αρχή ένα από τα καθήκοντα του παιδοτρίβη (τρίβω - παίδα), έγινε αργότερα η μοναδική ασχολία του αλείπτη. Έτσι το τρίψιμο των νέων γινόταν από δύο τεχνικούς της παλαίστρας και του γυμναστηρίου, τον παιδοτρίβη και τον αλείπτη. Οι αρχαίοι συγγραφείς θεωρούν τους δύο αυτούς σαν τους τεχνικούς, οι οποίοι επινόησαν και καλλιέργησαν τη λεγόμενη ιατραλειπτική δηλαδή τη χρησιμοποίηση της επιστημονικής τριβής πριν και μετά την άσκηση. Όταν κατανοήθηκε καλά η ευεργετική επίδραση της επιστημονικής τριβής, τότε η τελευταία εφαρμόσθηκε και στους αρρώστους με πολύ καλά αποτελέσματα.

Τα συστήματα φυσικής αγωγής των άλλων ελληνικών πόλεων απέβλεπαν, όπως και αυτά της Αθήνας και Σπάρτης, μεταξύ άλλων, στην εδραίωση της υγείας των νέων. Το σύστημα φυσικής αγωγής της Κρήτης, που έμοιαζε πολύ με αυτό της Σπάρτης απέβλεπε στη δημιουργία υγιών και ικανών πολεμιστών. Πολεμικοί χοροί, κυνήγι, πορείες, γυμναστικές ασκήσεις, αγώνες μουσική και χρήση των όπλων ήταν κάθε μέρα στο πρόγραμμα των νέων της Κρήτης που ήταν υποχρεωτικό για όλους τους νέους εκτός των δούλων, οι οποίοι δεν επιτρεπόταν να παίρνουν μέρος στις γυμναστικές ασκήσεις ή να έχουν όπλα.

Στους Δελφούς επίσης υπήρχαν τα λεγόμενα Εφηβεία, όπου οι νέοι γυμνάζονταν με σκοπό να αποκτήσουν ένα δυνατό και συμμετρικό σώμα, όπως φαίνεται από τις διάφορες επιγραφές που έχουν βρεθεί.

Στην Κόρινθο υπήρχαν δύο μεγάλα γυμναστήρια ένα από τα οποία ήταν μόνο για τους ηλικιωμένους με σκοπό τη διατήρηση της υγείας των μέσω των ασκήσεων. Στο Άργος και τις Μυκήνες υπήρχαν Εφηβεία κατά το πρότυπο των Δελφών και απέβλεπαν στη δημιουργία υγιών και ισχυρών στρατιωτών.

Οι αρχαίοι Έλληνες απέδιδαν μεγάλη σημασία στην υγεία και τη σωματική ακεραιότητα των αθλητών τους. Αυτό φαίνεται καθαρά από τις εναγώνιες διατάξεις των βαρέων αγωνισμάτων όπου οι αθλητές δεν

έπρεπε να θέσουν σε κίνδυνο τη ζωή των συναθλητών τους ή να τους τραυματίσουν σκόπιμα. Ιδιαίτερα στην πάλη, πυγμαχία και το παγκράτιο (κάτι μεταξύ πάλης και πυγμαχίας) οι Ελλανοδίκες τιμωρούσαν αυστηρά είτε με ραβδισμό είτε με αποκλεισμό από τους αγώνες αυτούς που έθεταν σε κίνδυνο την σωματική ακεραιότητα των συναθλητών τους. Φαίνεται ότι οι εναγώνιες διατάξεις τηρούνταν από τους αθλητές διότι κατά την μακρόχρονη ιστορία των αγώνων τα ατυχήματα ήταν ελάχιστα. Ιδιαίτερα στο αγώνισμα της πυγμαχίας, προς αποφυγή τραυματισμών, οι αθλητές φορούσαν τους λεγόμενους πυγμαχικούς ιμάντες που ήταν περίπου παρόμοιοι με τα σημερινά πυγμαχικά γάντια. Παράλληλα κατά τις προπονήσεις οι αθλητές της πυγμαχίας φορούσαν τις λεγόμενες αμφωτίδες ή επωτίδες προκειμένου να προστατέψουν τα αυτιά τους. Οι επωτίδες αυτές ήταν συνήθως από δέρμα ή και από μέταλλο.

Στην προσπάθεια τους οι αρχαίοι προπονητές να αναπτύξουν την υγεία και την καλαισθησία των σωμάτων των αθλητών τους τους γύμναζαν σε πολλά αγωνίσματα κατά τη διάρκεια της προπόνησης τους. Το πένταθλο λέγουν οι αρχαίοι συγγραφείς, δημιουργήθηκε με σκοπό να προάγει την υγεία και τη σωματική ωραιότητα των αθλητών. Έτσι ο Αριστοτέλης (Ρητορ. 1361 β) πίστευε ότι οι πενταθλητές λόγω της μορφής της γύμνασης τους ήταν οι πιο υγιείς και ωραίοι αθλητές. Ο Γαληνός (3.2) επίσης έλεγε ότι το πένταθλο ήταν η τελειότερη άσκηση. Τα αγωνίσματα του πεντάθλου ήταν: το άλμα, ο δίσκος, το ακό-ντιο, ο δρόμος ενός σταδίου (192 μέτρα) και η πάλη. Το πιο χαρακτηριστικό αγώνισμα του πεντάθλου ήταν το άλμα που γινόταν με τους λεγόμενους αλτήρες. Οι αλτήρες ήταν μικρά βάρη, τα οποία κρατού-σαν οι αθλητές και τα άφηναν λίγο πριν την προσγείωση. Οι αλτήρες αυτοί χρησιμοποιούνταν και σαν βάρη προκειμένου να γυμνάσουν οι αθλητές διάφορα μέρη του σώματος τους. Ήταν κοινό μυστικό στους προπονητές της αρχαίας Ελλάδας ότι με τα βάρη αυξανόταν η σωματική δύναμη των αθλητών τους.

Η σπουδαιότητα της σωματικής άσκησης στην υγεία των ανθρώπων φαίνεται καθαρά από τις επιγραφές που βρέθηκαν στον βωμό του Ασκληπιού στην Επίδαυρο. Εκεί οι ιερείς του θεού συνιστούσαν στους ασθενείς που κατέφευγαν στο βωμό να επιδίδονται σε σωματικές ασκήσεις. Από τις επιγραφές φαίνεται καθαρά ότι πολλοί ασθενείς που έπασχαν από πόνους και αϋπνία θεραπεύτηκαν όταν άρχισαν να γυμνάζονται (3.36). Οπωσδήποτε δεν ήταν μόνο οι ιερείς του θεού Ασκληπιού που γνώριζαν τα αγαθά αποτελέσματα της άσκησης. Ο Ιπποκράτης, ο Ξενοφών, ο Δίων ο Χρυσόστομος και άλλοι αναφέρουν συχνά τη χρησιμότητα της σωματικής άσκησης σαν μέσου θεραπείας πολλών ασθενειών.

Με σκοπό την προαγωγή της υγείας των νέων μέσω των ασκήσεων έδωσαν οι αρχαίοι Έλληνες μεγάλη βαρύτητα στο θέμα της διατροφής των αθλητών τους. Η δίαιτα των αθλητών ήταν κάτι που από νωρίς απασχόλησε τους γυμναστές και τους γιατρούς της αρχαίας Ελλάδας. Κατά συνέπεια η σημερινή συστηματική διατροφή των αθλητών δεν είναι καινούργιο φαινόμενο, αλλά έχει τις ρίζες του στην ελληνική αρχαιότητα. Είναι βέβαια αλήθεια ότι η λεγομένη ειδική δίαιτα των αθλητών γεννήθηκε μαζί με την ειδική προπόνηση και την προετοιμασία τους για τους μεγάλους αγώνες. Στον Όμηρο, για παρά-δειγμα, όπου οι αγώνες γίνονταν ανάλογα με την περίσταση, και όπου όλοι οι Έλληνες ήταν και αθλητές δε βλέπουμε να υπάρχει ειδική προετοιμασία και συστηματική προπόνηση πριν τους αγώνες και φυσικά ούτε ειδική διατροφή γι' αυτούς που παίρνουν μέρος σ' αυτούς.

Για πολύ καιρό η δίαιτα των αθλητών ήταν απλή. Ποσότητες τυριού, ελιών, λαδιού, λαχανικών, γάλακτος, ψωμιού, διαφόρων ζυμαρικών, σύκων και άλλων φρούτων καθώς και μικρές ποσότητες κρέα-τος και ψαριών ήταν η κανονική διατροφή όχι μόνο των αθλητών, αλλά γενικά όλων σχεδόν των κατοίκων της Ελλάδας (4:88). Με την ανάπτυξη όμως του αθλητικού συναγωνισμού και την αύξηση των αθλητικών συναντήσεων η δίαιτα των αθλητών άρχισε να απασχολεί τους ειδικούς όσο και η κατάλληλη προπόνηση τους. Έτσι το κρέας άρχισε να αντικαθιστά το τυρί και έγινε η κυρία τροφή των αθλητών. Η εισαγωγή του κρέατος στην διατροφή των αθλητών έφερε μια χωρίς προηγούμενο αλλαγή στο βάρος και στη μυϊκή τους δύναμη. Τα αποτελέσματα της υπερβολικής χρήσης κρέατος από μερικούς αθλητές και ιδίως τους πυγμάχους, παλαιστές και παγκρατιαστάς ήταν άσχημα για τη ζωή και υγεία τους. Για να καταναλωθούν μεγάλες ποσότητες κρέατος έπρεπε η γύμναση του αθλητή να είναι σκληρή, με αποτέλε-σμα να απαιτούνται περισσότερες ώρες για ξεκούραση και ύπνο. Φαγητό ύπνος και προπόνηση ήταν οι κυριότερες ασχολίες του αθλητή, ο οποίος δεν είχε χρόνο να κάνει και κάτι άλλο.

Από τον Ξενοφώντα (Απ. 1.2.4) μαθαίνουμε ότι ο Σωκράτης ήταν αντίθετος μ' αυτό το είδος ζωής διότι ήταν τελείως ασυμβίβαστο με την καλλιέργεια της ψυχής. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το είδος αυτό

της διατροφής και της προπόνησης αύξανε το βάρος και τη δύναμη του αθλητή, ήταν όμως εις βάρος της υγείας και της ομορφιάς του σώματος, κάτι που έγινε αντιληπτό και πολεμήθηκε από τους Έλληνες διανοουμένους. Ο Αριστοτέλης όπως τονίσαμε σε άλλο μέρος του βιβλίου, αναφερόμενος στην εποχή του και στις συνήθειες των αθλητών λέει ότι στον κατάλογο των νικητών των Ολυμπιακών Αγώνων υπάρχουν μόνο δύο περιπτώσεις αθλητών οι οποίοι ενώ νίκησαν στην κατηγορία των παίδων κατόρθωσαν να επαναλάβουν την επιτυχία τους αυτή λίγα χρόνια μετά στην κατηγορία των ανδρών. Οι λόγοι της αποτυχίας, κατά τον φιλόσοφο ήταν η σκληρή προπόνηση και η δίαιτα των αθλητών που ήταν ενάντια στην υγεία τους και στην ομαλή εξέλιξη του οργανισμού τους. Ο Αθηναίος είναι ένας άλλος συγγραφέας ο οποίος καταφέρεται εναντίον της δίαιτας και βαριάς προπόνησης των αθλητών τονίζοντας ότι έτσι καταστρέφεται η ομορφιά του σώματος και η υγεία τους. Ο Ευριπίδης ήταν από τους πρώτους που αντέδρασαν στο είδος αυτό της διατροφής και προπόνησης των αθλητών τονίζοντας τα ολέθρια αποτελέσματα στην υγεία τους (Απ. 282).

Η ανάμειξη της ιατρικής στον αθλητισμό είχε οπωσδήποτε και τα καλά της αποτελέσματα. Η πόλη του Κρότωνα στην Κάτω Ιταλία (Μεγάλη Ελλάδα) η οποία ανέδειξε τόσους πολλούς αθλητές που νίκησαν στους Πανελλήνιους αγώνες είχε επίσης αναδείξει ορισμένους γιατρούς και καλή ιατρική σχολή. Είναι πολύ πιθανό ότι ο Κρότων, μια πολιτεία που ενδιαφερόταν τόσο πολύ για την ανάδειξη αθλητών, χρησιμοποιούσε τις υπηρεσίες των γιατρών προκειμένου να καταστήσει τους αθλητές του περισσότερο αποδοτικούς.

Για την προαγωγή της υγείας των αθλητών τους οι αρχαίοι Έλληνες έκαναν εκτεταμένη χρήση των διαφόρων λουτρών. Η ύπαρξη λουτρών ως μέρος του γυμναστηρίου ήταν γνωστή από αρχαιοτάτων χρόνων. Από τον Ηρόδοτο (4.75) μαθαίνουμε την ύπαρξη ατμόλουτρων στην Ελλάδα από τις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. Όσον αφορά τους αθλητές και τη χρήση λουτρών μετά την άσκηση τους είναι γνωστό ότι από τις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. υπήρχε η τακτική αυτή. Μετά τη γύμναση οι αθλητές καθάριζαν το σώμα τους από το λάδι και τη σκόνη και αμέσως μετά έπαιρναν το λουτρό τους. Έχει παλαιότερα υποστηριχθεί η άποψη ότι οι αρχαίοι αθλητές κατά τη διάρκεια της χρυσής εποχής του αθλητισμού δεν έπαιρναν ζεστά λουτρά διότι πίστευαν ότι κάτι τέτοιο θα ήταν μια ένδειξη έλλειψης ανδρισμού. Η άποψη αυτή σήμερα θεωρείται ξεπερασμένη δεδομένου ότι τα ζεστά λουτρά υπήρχαν στα γυμναστήρια από πολύ νωρίς. Κάτι τέτοιο φαίνεται καθαρά από τον Αριστοφάνη (Νεφ. 1052 - 54) ο οποίος παραπονείται ότι μερικοί νέοι αφήνουν τις παλαίστρες για τα θερμά λουτρά. Αν σε μερικά από τα αρχαία γυμναστήρια δεν υπήρχαν θερμά λουτρά αυτό οφειλόταν στο γεγονός ότι δεν μπορούσαν να πληρώνουν για το ζέσταμα του νερού και φυσικά για το κατάλληλο προσωπικό.

Τα λουτρά έγιναν απαραίτητο μέρος των αθλητικών εγκαταστάσεων των διαφόρων γυμναστηρίων σε όλο σχεδόν τον ελληνικό χώρο από το τέλος του 5ου αιώνα π.Χ. και μετά. Πρέπει εδώ να τονίσουμε ότι τα λουτρά των ελληνικών γυμναστηρίων δεν είχαν καμιά σχέση και ομοιότητα με τα γνωστά Ρωμαϊκά λουτρά που ως γνωστό είχαν γίνει κέντρα ακολασίας.

Η εμφάνιση του επαγγελματισμού στον αθλητισμό δεν φαίνεται να βοήθησε την προαγωγή της υγείας των αθλητών ούτε φυσικά την αρμονική ανάπτυξη του σώματος τους. Η φύση των επαγγελματικών αθλητών, έλεγε ο Πλάτων είναι νυσταλέα και οπωσδήποτε καθόλου υγιεινή. Αν αλλάξουν συνήθειες και κάνουν κάτι διαφορετικό, υποστήριξε ο φιλόσοφος, θα αρρωστήσουν αμέσως. Την ίδια γνώμη είχε και ο Αριστοτέλης ο οποίος πίστευε ότι η μονομερής και σκληρή προπόνηση των αθλητών δεν προάγει την υγεία, ούτε επιτρέπει τις διάφορες ασχολίες του ατόμου στην κοινωνία. Ο φιλόσοφος καταφερόταν επί-σης εναντίον εκείνων που είχαν παραμελήσει τη φυσική τους αγωγή τονίζοντας ότι η πραγματική ωφέλεια για την υγεία του ανθρώπου θα ήταν να ακολουθήσει τη μέση λύση. Ο πατέρας της ιατρικής, ο Ιπποκράτης επίσης υποστήριξε ότι η σκληρή προπόνηση των αθλητών είχε άσχημες συνέπειες για την υγεία τους. Ένα από τα κύρια χαράκτηριστικά του επαγγελματισμού ήταν η μονόπλευρη άσκηση του σώματος. Κατά το Σωκράτη, (Ξενοφ. Συμπ. 2.17) ο δρομέας είχε αναπτύξει δυνατά πόδια, ενώ ο πυγμάχος μόνο το επάνω μέρος του σώματος του.

Η προπόνηση και η ζωή των επαγγελματιών αθλητών έγιναν αντικείμενο επίκρισης και από μερικούς στρατηγούς όπως ο Επαμεινώνδας, ο Φιλοποίμην, αλλά και ο Μέγας Αλέξανδρος. Οι στρατηγοί αυτοί δεν πίστευαν ότι οι επαγγελματίες αθλητές μπορούσαν να γίνουν καλοί στρατιώτες. Λόγω του είδους της ζωής που έκαναν δε θα μπορούσαν να αντέξουν στις δύσκολες εκστρατείες και στις κακουχίες. Το είδος και η ποσότητα της τροφής που έτρωγαν δε θα ήταν δυνατό να βρεθεί και να τους προσφερθεί κατά τη διάρκεια πολεμικών επιχειρήσεων. Πολλοί αρχαίοι συγγραφείς υποστηρίζουν ότι η εμφάνιση των

επαγγελματιών αθλητών έκανε τους νέους να αποφεύγουν την άσκηση, να στραφούν προς άλλες δραστηριότητες και να παραμελήσουν την φυσική τους κατάσταση. Ο Σωκράτης και οι άλλοι φιλόσοφοι έβλεπαν με ανησυχία την καινούργια ροπή των νέων. «Κανένας πολίτης», έλεγε ο Σωκράτης, δεν έχει το δικαίωμα να παραμελήσει την υγεία του και την άσκηση του διότι είναι καθήκον του να βρίσκεται σε άριστη φυσική κατάσταση έτοιμος να υπερασπίσει την πατρίδα του σε περίπτωση κινδύνου (Ξενοφών Απομ. 3.12.) Ο Αριστοφάνης επίσης θα ασκήσει έντονη κριτική ενάντια στις καινούργιες συνήθειες των νέων βλέποντας τους να εγκαταλείπουν την άσκηση και να προτιμούν τη ρητορική και τη συνομιλία με τους σοφιστές.

Σε αντίθεση με την Αθήνα, στη Σπάρτη ούτε ο επαγγελματισμός ούτε οι σοφιστές βρήκαν εύφορο έδαφος. Έτσι το φαινόμενο του επαγγελματία αθλητή όλων σχεδόν των ελληνικών πόλεων ήταν άγνωστο στη Σπάρτη. Η πόλη αυτή ακόμη και κατά την εποχή της μεγάλης παρακμής του αθλητικού ιδανικού (κατά τη διάρκεια της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας) είχε να παρουσιάσει δείγματα που ανήκαν σε άλλες εποχές.

Έλλειψη υγείας, σωματικής ομορφιάς και πνευματικότητας ήταν τα αποτελέσματα του αρχαίου επαγγελματικού αθλητισμού. Η αρχαία ελληνική κοινωνία, η οποία έθεσε την υγεία και την ομορφιά του σώματος υπεράνω πολλών άλλων αγαθών δε δίστασε να στιγματίσει το φαινόμενο αυτό και να δακτυλοδεικτήσει τις άσχημες πλευρές του.

Η προαγωγή της υγείας και η αρμονική ανάπτυξη του σώματος και του πνεύματος των νέων καλλιεργήθηκε στην αρχαία Ελλάδα μέσα στα γυμναστήρια και τις παλαίστρες. Βέβαια υπήρχαν και υπερβολές, αλλά οι αρχαίοι Έλληνες με την οξύνεια που τους διέκρινε προτιμούσαν πάντοτε τη μέση οδό, αυτή που δίδασκε η θρησκεία και η φιλοσοφία τους.

Οι ρίζες και το νόημα των μονομαχιώνΟι ρίζες και το νόημα των μονομαχιώνΤο πρόβλημα της επινόησης των μονομαχιών είναι ένα από τα δυσκολότερα και πλέον περίπλοκα

που αντιμετωπίζουν οι σύγχρονοι ερευνητές, διότι οι λογοτεχνικές πηγές δεν συμφωνούν και οι αρχαιο-λογικές έρευνες είναι ανεπαρκείς. Ίσως αυτός είναι ο λόγος που δεν υπάρχει σήμερα μια ερμηνεία ή λογική εξήγηση του φαινομένου αυτού. Κάτι τέτοιο θα επιχειρηθεί στις λίγες αυτές γραμμές με την ελπίδα ότι περισσότερα στοιχεία από τις αρχαιολογικές έρευνες θα φωτίσουν το δύσκολο αυτό θέμα και θα βοηθήσουν στην κατανόηση του.

Ο Νικόλαος ο Δαμασκηνός, φιλόσοφος της Περιπατητικής Σχολής αναφέρει ότι οι μονομαχίες εισήχθησαν στη Ρώμη από τους Ετρούσκους (Αθηναίος 153). Με βάση την παραπάνω παρατήρηση μερικοί σύγχρονοι συγγραφείς τονίζουν ότι η λέξη Lanista που σήμαινε «επιστάτης των μονομάχων» ήταν, σύμφωνα με τον Ισίδωρο και άλλους συγγραφείς της αρχαιότητας, επινόηση των Ετρούσκων (Ισίδωρος Ετυμ. 10.159, 1:292). Επιπλέον ισχυρίζονται ότι το άτομο που μετέφερε τα πτώματα από την αρένα, ο γνωστός Dis Pater, φορούσε μια μάσκα με άγρια χαρακτηριστικά και είχε πάντα μαζί του ένα σφυρί μοιάζοντας έτσι με τον χάρο των Ετρούσκων (Tertulian Apol. 15.5). Οι περισσότεροι συγγραφείς γνωρίζοντας τις αναφορές αυτές αποδίδουν την επινόηση των μονομαχιών στους Ετρούσκους. (1:292, 2:120, 3:135, 4:229, 5:14, 6:248-249, 7:101, 8:286, 9:172-173, 10:248-249, 11:208, 12:108-109, 13:572-573; 14-88, 15:504, 16:96, 17:89,18:80, 19:96,20:318, 21:136, 22:15, 23:359, 24:116, 25:116, 26:71, 27:176).

Μια ενδιαφέρουσα θεωρία σχετικά με το θέμα αυτό έχει αναπτυχθεί από το Γάλλο ερευνητή G. Ville, ο οποίος πιστεύει ότι οι Ρωμαίοι πιθανόν δανείστηκαν το έθιμο των μονομαχιών από τους Ετρούσκους, αλλά οι τελευταίοι δεν ήταν εκείνοι που το επινόησαν. Ο Ville τονίζει ότι ο Νικόλαος ο Δαμασκηνός δεν αποδίδει στους Ετρούσκους την επινόηση των μονομαχιών, απλώς αναφέρει ότι οι Ρωμαίοι πήραν το έθιμο αυτό από τους Ετρούσκους (28:2-3). Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή η Ετρουρία γνώρισε τις μονομαχίες προς το τέλος του 4ου με αρχές του 3ου αιώνα π.Χ. διότι τα αρχαιολογικά ευρήματα δε δείχνουν σκηνές μονομαχιών πριν από την εποχή αυτή. Ο Ville πιστεύει ότι οι μονομαχίες επινοήθηκαν στη νότια Ιταλία από τις αρχές ακόμη του 4ου αιώνα ή και νωρίτερα από τους κατοίκους της περιοχής αυτής από όπου η Ετρουρία έμαθε τη συνήθεια αυτή. Η άποψη ότι σκηνές μονομαχιών δεν εμφανίζονται στην τέχνη των Ετρούσκων πριν το τέλος του 4ου π.Χ. αιώνα δε γίνεται γενικά αποδεκτή. Μερικοί βλέπουν το έθιμο αυτό στην τέχνη των Ετρούσκων από τις αρχές του 4ου αιώνα π.Χ. (1:292), άλλοι από τον 6ο (15:24) και μερικοί από τον 7ο αιώνα π.Χ. (29:358). Είναι βέβαιο ότι η έλλειψη απεικόνισης σκηνών μονομαχίας στην τέχνη των Ετρούσκων οφείλεται και στο γεγονός ότι ένας μεγάλος αριθμός

τάφων με παρόμοιες σκηνές έχουν καταστραφεί από επισκέπτες, βοσκούς και από παιδιά όπως φαίνεται από τις διηγήσεις μερικών συγγραφέων (29:150, 350, 351).

Από τις αρχές ακόμα του αιώνα μας μερικοί συγγραφείς συνέδεσαν τις μονομαχίες με την περιοχή της Καμπανιάς, όπου αναπτύχθηκαν και πήραν την κλασσική τους μορφή πριν την εισαγωγή τους στη Ρώμη (30:41, 31:431, 32:339). Φαίνεται ότι οι Ετρούσκοι δε γνώριζαν για το έθιμο των μονομαχιών πριν εισβάλλουν στην Καμπανιά και έρθουν σε επαφή με τους κατοίκους της περιοχής. Σύμφωνα με τον ιστορικό Πολύβιο η Καμπανιά λόγω του εύφορου εδάφους της είχε από πολύ νωρίς προσελκύσει διαφόρους λαούς. Το 750 π.Χ. περίπου, Έλληνες άποικοι από την Εύβοια άρχισαν να ιδρύουν αποικίες στη δυτική ακτή της Καμπανιάς. Γνωστή πόλη την οποία ίδρυσαν κοντά στη Νεάπολη ήταν η Κύμη, η οποία κατά το Στράβωνα ήταν η πρώτη αποικία των Ελλήνων στη Δύση. Λίγο μετά την ίδρυση της ο ελληνικός πολιτισμός ξαπλώθηκε σε πολλά μέρη της Ιταλίας και ιδιαίτερα της Καμπανιάς. Γύρω στο 650 π.Χ. οι Ετρούσκοι εισβάλλουν στην Καμπανιά και έρχονται σε άμεση επαφή με τους κατοίκους της. Έτσι είναι φανερό ότι οι Έλληνες είχαν εγκατασταθεί στην Καμπανιά νωρίτερα από τους Ετρούσκους κάτι που γίνεται γνωστό και από τους αρχαίους «εθνογράφους» (32:119).

Η βασική ερώτηση που πρέπει να απαντηθεί είναι: ποιοι από τους κατοίκους της Καμπανιάς επινόησαν τις μονομαχίες; Πολλοί συγγραφείς διστάζουν να αποδώσουν στους Έλληνες της Καμπανιάς το σκληρό αυτό έθιμο. Μερικοί πιστεύουν ότι επειδή οι Ετρούσκοι έγιναν κυρίαρχοι της Καμπανιάς τον 6ο και 5ο αιώνα π.Χ. είναι φυσικό να αποδοθεί σ' αυτούς και όχι στους Έλληνες η αμφίβολη τιμή της επινόησης των μονομαχιών (5:14). Ο V. Muller τονίζει ότι οι Ετρούσκοι είχαν μιμηθεί τους Έλληνες σε όλες τους τις εκδηλώσεις ακόμη και στους αγώνες, οι οποίοι είχαν ελληνικά χαρακτηριστικά με εξαίρεση τις μονομαχίες, οι οποίες ήταν δικό τους έθιμο (29:354). Ένας άλλος ερευνητής τονίζει ότι αποκλείεται το έθιμο αυτό να έχει τις ρίζες του στην Ελλάδα διότι κάτι τέτοιο ήταν τελείως ξένο προς τις ελληνικές παραδόσεις (31:130-131). Ο George Dennis αναφερόμενος σε μια τοιχογραφία ενός τάφου που παρουσιάζει επιτάφιους αγώνες των Ετρούσκων τονίζει ότι οι αγώνες αυτοί είναι ελληνικοί με εξαίρεση τις μονομαχίες, οι οποίες ήταν άγνωστες στους Έλληνες, αλλά πολύ γνωστές στην Ετρουρία από όπου τις πήραν οι Ρωμαίοι (29:358).

Μια ενδιαφέρουσα τοποθέτηση είναι αυτή του L. Malten ο οποίος συγκρίνει τις μονομαχίες των Ετρούσκων με την οπλομαχία μεταξύ Διομήδη και Αίαντα στους επικήδειους αγώνες του Πατρόκλου και βλέπει στις πρώτες μια συνέχιση και μια εξέλιξη της δεύτερης. Με άλλα λόγια πιστεύει ότι οι μονομαχίες των Ετρούσκων ήταν μια εξέλιξη ενός εθίμου προς τιμήν των νεκρών. Η τοποθέτηση αυτή του Malten πρέπει να ισχυροποιηθεί περισσότερο με την συνεχή αναφορά στους επικήδειους αγώνες των Ελλήνων διότι χωρίς τους αγώνες αυτούς οποιαδήποτε προσπάθεια ερμηνείας των μονομαχιών θα είναι ημιτελής. Είναι γνωστό ότι οι επικήδειοι αγώνες εμφανίζονται στην Ελλάδα από την προϊστορική ακόμη εποχή (33:15-17, 34:30, 35:48, 36:180-184, 37:234, 38:56, 39:483, 40:137-147, 41:106, 42:227). Η ελληνική παράδοση είναι ομόφωνη όσον αφορά την ύπαρξη επικήδειων αγώνων στην προϊστορική εποχή (Ιλιάδα 23.257-895, Οδύσσεια 24.85-92, Πίνδαρος Ολυμπ. 7.77-78, Φιλόστρατος Εικ. 2.25, Παυσανίας 8.4.5., Απολλώνιος Ρόδ. 1.1060, Απολλόδωρος 2.4.4.). Η προϊστορική ελληνική τέχνη δείχνει καθαρά ότι επικήδειοι αγώνες προς τιμήν των νεκρών πολεμιστών ήταν κάτι το συνηθισμένο.

Είναι γνωστό από αρχαιολογικές και λογοτεχνικές πηγές ότι οπλομαχίες αποτελούσαν μέρος των επικήδειων αγώνων της προϊστορικής Ελλάδας. Διάφορα τεμάχια από τοιχογραφίες της Πύλου παρουσιάζουν μονομαχίες με ξίφη. Έχει υποστηριχθεί η άποψη ότι οι μονομαχίες αυτές γίνονται υπό τη μορφή αγώνων παρά πολέμου και ότι βρίσκουν κάτι αντίστοιχο στην μονομαχία των επικήδειων αγώνων του Πατρόκλου (43:55). Ένα Γεωμετρικό Αγγείο από την Αθήνα, ευρισκόμενο στο μουσείο της Κοπεγχάγης, παρουσιάζει επικήδειους αγώνες όπου φαίνονται καθαρά δύο γυμνοί άνδρες έτοιμοι να κτυπήσουν ο ένας τον άλλον με ξίφη. Όπως η προηγούμενη σκηνή έτσι και αυτή μας θυμίζει τους επικήδειους αγώνες του Πατρόκλου και τη μονομαχία μεταξύ Αίαντα και Διομήδη. Είναι πιθανό ότι την εποχή του Ομήρου ο «αγώνας» αυτός έχασε ένα μεγάλο μέρος της σκληρότητας του, διότι ως γνωστό κανένας από τους παραπάνω Ομηρικούς ήρωες, δε φονεύθηκε, αν και θα κινδύνευαν άμεσα, αν συνεχιζόταν η μονομαχία. Η παραπάνω εικόνα μας θυμίζει επίσης τις γυμνές σκηνές μονομάχων από την τέχνη των Ετρούσκων.

Η αρχαιολογική έρευνα δείχνει σημεία επαφής μεταξύ των προϊστορικών Ελλήνων με τους κατοίκους της κεντρικής και νότιας Ιταλίας. Οι αρχαιολόγοι πιστεύουν ότι Μυκηναϊκά πλοία ήρθαν στα λιμάνια της Καμπανιάς πριν τον Τρωικό ακόμη πόλεμο (44:7). Μυκηναϊκά αγγεία που βρέθηκαν σε διάφορα μέρη

της Καμπανιάς δείχνουν μια κάποια μορφή εμπορίου με τις περιοχές αυτές (45:6). Οι ανασκαφές στην Καμπανιά και στη νότια Ετρουρία δείχνουν ότι οι περιοχές αυτές βρισκόταν σε επαφή με το Μυκηναϊκό κόσμο κατά την τελευταία φάση της Χάλκινης εποχής (46:80-81, 47:18, 48:120-123, 49:170-176). Σύμφωνα με την παράδοση οι Αρκάδες ίδρυσαν μια πόλη στην βόρεια Ετρουρία. Το όνομα της πόλης ήταν Τεγέα, δηλαδή το ίδιο όνομα που είχε τότε μια πόλη της Αρκαδίας. Σύμφωνα με τις χρονολογίες των αρχαίων συγγραφέων τέτοιες μετακινήσεις λάμβαναν χώρα μεταξύ του 13ου και του 12ου αιώνα π.Χ. (45:140). Η Μυκηναϊκή επίδραση φαίνεται όχι μόνο στα θρησκευτικά κείμενα των Ετρούσκων, αλλά και στην τελετή προς τιμήν των νεκρών, τη νεκρική στολή και την αρχιτεκτονική των τάφων (Servius Aen. 8.398, Censorius De Nat. 4.13, 50:98, 51:214-215, 52:42, 53:48, 54:43, 3:58).

Κατά την ιστορική περίοδο η ελληνική επίδραση στους Ετρούσκους είναι φανερή σε όλες τις εκδηλώσεις της ζωής. Από τον 8ο ακόμη αιώνα π.Χ. ο πολιτισμός των Ετρούσκων αναπτύσσεται υπό την «αιγίδα» του ελληνικού πνεύματος (54:34, 55:15, 56:186-187, 57:199, 58:31, 59:66-67, 60:105, 61:149, 62:29, 63:245-246, 64:15, 34, 36, 52). Έχει σωστά υποστηριχθεί ότι οι Ετρούσκοι θαύμαζαν τον ελληνικό πολιτισμό και στην προσπάθεια τους να μιμηθούν κάθε τι το ελληνικό έχασαν λίγο τη δική τους κουλτούρα (1:1-2). Η ελληνική επιρροή είναι πολύ μεγάλη στα έθιμα ταφής και ιδιαίτερα στους επικήδειους αγώνες όπως φαίνεται από τις τοιχογραφίες των τάφων της Ετρουρίας.

Είναι απορίας άξιο το γεγονός ότι από τις τοιχογραφίες των τάφων του 6ου π.Χ. αιώνα που απεικονίζουν επικήδειους αγώνες λείπουν οι μονομαχίες. Αν ακόμη δεχθούμε την άποψη αυτών, οι οποίοι πιστεύουν ότι οι δραστηριότητες αυτές τελούνταν τον 6ο π.Χ. αιώνα, εν τούτοις πρέπει να παραδεχθούμε ότι αυτό ήταν η εξαίρεση και όχι ο κανόνας. Αυτό που φαίνεται καθαρά είναι μια άλλη μορφή μονομαχίας την οποία προφανώς αγαπούσαν πολύ οι Ετρούσκοι. Η μονομαχία αυτή ονομαζόταν, όπως γίνεται γνωστό από τις επιγραφές, «Phersu» και συνίστατο στην αναμέτρηση ενός ατόμου με ένα άγριο σκύλο. Η αναμέτρηση αυτή ήταν άνιση διότι το άτομο αυτό δεν μπορούσε να δει διότι είχε στο κεφάλι του ένα σάκο, ο οποίος έφθανε μέχρι το λαιμό του. Οι συγγραφείς συμφωνούν ότι το άτομο αυτό θυσιαζόταν προς τιμήν του νεκρού. Η ονομασία «Phersu» αναφέρεται σ' αυτόν που κατευθύνει το σκύλο εναντίον του θύματος. Σίγουρα το έθιμο αυτό και ο τρόπος θυσίας ενός ανθρώπου προς τιμήν ενός νεκρού δεν έχει ελληνικές ρίζες, αφού κάτι τέτοιο δεν αναφέρεται ούτε από την παράδοση, αλλά ούτε και από τις αρχαιολογικές πηγές. Όμως υπάρχει κάτι άλλο που γίνεται γνωστό τόσο από τις λογοτεχνικές όσο και από τις αρχαιολογικές πηγές, σχετικά με τη θυσία ενός ανθρώπου προς τιμήν του νεκρού. Είναι οι μονομαχίες, οι οποίες λάμβαναν χώρα κατά την ταφή υψηλών προσώπων και αποτελούσαν μέρος των επικήδειων αγώνων. Όλα δείχνουν ότι το έθιμο αυτό δεν επέζησε στους ιστορικούς χρόνους, αν και υπάρχουν μερικές αρχαίες πηγές που δείχνουν το αντίθετο (Αθηναίος 155β).

Με βάση τα παραπάνω τίθεται το ερώτημα: Γνώριζαν οι Ετρούσκοι σχετικά με τις μονομαχίες των Ελλήνων; Πιθανό να γνώριζαν διότι είχαν υιοθετήσει το θεσμό των επικήδειων αγώνων, αλλά όχι και των μονομάχων διότι πίστευαν ότι ο δικός τους τρόπος ανθρωποθυσίας ανταποκρινόταν καλύτερα στις δικές τους παραδόσεις και ταίριαζε καλύτερα στην δική τους νοοτροπία και σκληρότητα. Οι Ετρούσκοι έδειξαν μεγάλη αδυναμία σε σκηνές της ελληνικής μυθολογίας και παράδοσης όπου η σκληρότητα είναι υπέρμετρη. Η θυσία των 12 Τρώων από τον Αχιλλέα μπροστά στο νεκρό του φίλο Πάτροκλο εμφανίζεται πολύ συχνά στην τέχνη των Ετρούσκων. Επίσης πρέπει να τονισθεί ότι ο χάρος των Ετρούσκων είναι πολύ πιο άγριος και βλοσυρός από τον αντίστοιχο ελληνικό, ο οποίος φαίνεται στην τέχνη ειρηνικός και γέρος. Ο πρώτος έχει φοβερή όψη, φλεγόμενα μάτια και τρομερή εμφάνιση, έτσι που να ανταποκρίνεται στα αισθήματα και την άμετρη σκληρότητα του λαού εκείνου.

Φαίνεται ότι οι Ετρούσκοι άργησαν να υιοθετήσουν έναν πιο «προοδευτικό» τρόπο ανθρωποθυσίας, διότι η μονομαχία «Phersu» συνεχιζόταν μέχρι το τέλος του 4ου π.Χ. αιώνα. Υιοθέτησαν τις ελληνικές μονομαχίες από τις αρχές του 3ου π.Χ. αιώνα και στη συνέχεια τις μετέδωσαν στη Ρώμη. Προφανώς έμαθαν για τον έθιμο αυτό από τους Έλληνες της Καμπανιάς, οι οποίοι πιθανόν συνέχιζαν τις μονομαχίες κατά την επικήδεια τελετή. Είναι βέβαιο ότι η ελληνική μονομαχία δεν τελείωνε με το θάνατο του ενός μονομάχου, αλλά ήταν μια απλή οπλομαχία, η οποία γινόταν για λόγους τήρησης της παράδοσης. Κάτι τέτοιο συνέβη το 317 π.Χ. στη Μακεδονία προς τιμήν του Αριδαίου και της Ευρυδίκης.

Το επόμενο πρόβλημα που πρέπει να ερευνηθεί είναι το νόημα των μονομαχιών και ο σκοπός της επινόησης τους. Αρχαίοι και σύγχρονοι συγγραφείς πιστεύουν ότι οι μονομαχίες ήταν μια μορφή ανθρωποθυσίας. Οι έρευνες διαφόρων επιστημόνων έδειξαν ότι οι λόγοι των διαφόρων μορφών

ανθρωποθυσίας είναι πολλοί: για εκδίκηση ενός φόνου, για συντροφιά στον αποχωρούντα νεκρό ήρωα, για να τιμηθεί ο νεκρός, για διάφορες επιδημίες, πριν από μια συγκομιδή, για προστασία αρρώστων, κατά τη διάρκεια πολιορκίας, πριν τον πόλεμο, στη σκέψη ενός βασιλιά μιας φυλής, πριν από ένα πολύ δύσκολο ταξίδι κ.λ.π. (65:208, 66:193, 67:481-482, 68:265, 69:193,370, 70:8-10, 71:149-150, 72:132, 73:149-150, 74:8-9, 75:154, 76:88-90, 77:89, 78:188, 79:39; 80:22,93, 81:114, 82:339, 83:117, 84:56, 85:128, 86:107, 87:209, 88:38). Όσον αφορά το λόγο επινόησης των μονομαχιών δεν υπάρχει ομοφωνία μεταξύ των λίγων ερευνητών, οι οποίοι ασχολήθηκαν για λίγο με το θέμα αυτό. Οι απόψεις τους είναι οι εξής: α) Οι μονομάχοι πολεμούσαν μέχρι θανάτου μπροστά στον τάφο ενός σπουδαίου ανθρώπου με σκοπό να δυναμώσουν το πνεύμα του με τη θυσία του αίματος (19:96, 3:135, 9:66). β) Η ψυχή του νεκρού θα ένοιωθε περισσότερο ασφαλής και ευτυχής, αν πολύ αίμα χυνόταν γύρω από τη φωτιά όπου καιγόταν το σώμα (89:6). γ) Οι μονομαχίες ήταν μια αφιέρωση στους αιμοδιψείς κατοίκους του κάτω κόσμου (90:59). δ) Ήταν θυσία στις σκιές των νεκρών πολεμιστών (17:89). ε) Είχαν σκοπό να κατευνάσουν τα πνεύματα των νεκρών (10:21, 27:176).

Είναι πολύ πιθανό ότι σκοπός των μονομαχιών ήταν να δοθεί μια συντροφιά στην ψυχή του νεκρού κατά το άγνωστο και φοβερό της ταξίδι διά μέσου των δύσκολων σημείων του κάτω κόσμου. Είναι γεγονός ότι οι διάφοροι ερευνητές δεν έλαβαν υπόψη τους την ανθρώπινη αυτή επιθυμία και πίστη να συντροφεύεται η αβοήθητη ψυχή στο αγωνιώδες ταξίδι της στον κάτω κόσμο. Η πίστη ότι ο νεκρός ή η ψυχή του νεκρού είχε να διανύσει ένα δύσκολο δρόμο στην προσπάθεια του να κατέβει στο κάτω βασίλειο ήταν κοινή σε όλους σχεδόν τους προϊστορικούς λαούς χωρίς βέβαια οι Μυκηναίοι να αποτελούν εξαίρεση. Στην Μυκηναϊκή τέχνη και παράδοση οι νεκροί συνεχίζουν το ταξίδι τους πέρα από τον τάφο με άρμα, το οποίο οδηγούν υπερφυσικά ζώα (42:56, 63, 227, 61:150, 12:118,121, 124, 9:61, 66:201). Σε πολλές περιπτώσεις οι νεκροί χρειάζονται τους κατάλληλους οδηγούς προκειμένου να φθάσουν στον τελικό προορισμό τους. Το ίδιο γίνεται γνωστό και από την τέχνη των Ετρούσκων, οι οποίοι είχαν επηρεασθεί πολύ στον τομέα αυτό από τους Έλληνες. Ο ρόλος του Ερμή ως ψυχοπομπού είναι γνωστός καθώς επίσης και οι δαίμονες-οδηγοί των ψυχών. Είναι όμως αμφίβολο αν οι θεότητες αυτές με τις ψυχοπομπιτικές ιδιότητες υπήρχαν στην Προϊστορική Ελλάδα. Κατά τον Rohde (92:9) η εισαγωγή του Ερμή ψυχοπομπού ήταν μια σπουδαία και νέα επινόηση, η οποία δεν μπορεί να ήταν παλαιότερη από την εποχή του ποιητή της Οδύσσειας. Ο Rohde έχει μάλλον δίκαιο διότι τόσο στην Ιλιάδα όσο και στην Οδύσσεια ο ρόλος του Ερμή ως ψυχοπομπού δεν είναι πλήρως ανεπτυγμένος. Το γεγονός αυτό μάλλον δείχνει την ύπαρξη μιας προ-Ομηρικής πρακτικής και τακτικής όσον αφορά τη συνοδεία των υψηλών νεκρών στον κάτω κόσμο. Η αποστροφή του Ομήρου όσον αφορά οποιαδήποτε μορφή ανθρωποθυσίας πιθανόν προδίδει την επινόηση του ποιητή για τον Ερμή τον ψυχοπομπό.

Αφού η ιδέα του ταξιδιού της ψυχής των νεκρών υπήρχε στην αρχαία Ελλάδα, είναι λογικό να υποθέσουμε ότι η συνοδεία της ψυχής ήταν ένα από τα καθήκοντα των συγγενών του νεκρού. Έτσι ένας δούλος ή ένας αριθμός αιχμαλώτων, οι οποίοι μονομαχούσαν μέχρι θανάτου συνόδευαν τον υψηλό νεκρό στο δύσκολο και φοβερό του ταξίδι. Αυτού του είδους η ανθρωποθυσία έχει μερικές ομοιότητες με τις γνωστές θυσίες δούλων ή και γυναικών προκειμένου να υπηρετήσουν το νεκρό στην επόμενη ζωή, είναι όμως διαφορετική διότι αυτή δεν έχει σκοπό να υπηρετήσει τον νεκρό, αλλά να καταστήσει το ταξίδι του λιγότερο φοβερό και περισσότερο ασφαλές. Στον Όμηρο αυτού του είδους οι θυσίες δεν έχουν κανένα νόημα, αφού ο ποιητής αποδοκιμάζει την απόφαση του Αχιλλέα να θυσιάσει δώδεκα Τρώες αιχμαλώτους στο νεκρό Πάτροκλο.

Η προσπάθεια αυτή του ποιητή να καταστείλει ή να καταργήσει ένα πρωτόγονο και ασυνήθιστα σκληρό έθιμο που απέβλεπε στη συνοδεία της ψυχής του νεκρού, είναι μια νίκη της ανθρωπιάς και της ηθικής, τους καρπούς της οποίας πιθανότατα δεν είχαν γευθεί οι ήρωες του. Είναι απίθανο η ομηρική έννοια της συνοδείας του νεκρού να αντανακλά τη Μυκηναϊκή πραγματικότητα. Άλλωστε η ιδέα της συνοδείας του νεκρού υπάρχει στην Ιλιάδα όπου ο Δείφοβος, γιος του Πριάμου, λέει καθαρά ότι σκότωσε τον Υψένορα πρώτα για να εκδικηθεί το θάνατο του φίλου του Άσιου και δεύτερο για να του δώσει μια συνοδεία {Ιλιάδα 13.414-416). Η ιδέα αυτή του να δοθεί μια συντροφιά στο νεκρό αναπτύχθηκε από την πίστη των ανθρώπων ότι το ταξίδι ήταν δύσκολο και επικίνδυνο, έτσι η ψυχή χρειαζόταν έναν σύντροφο και οδηγό συγχρόνως. Ο Πλάτων {Φαίδων 107, 108) αναφέρει την ύπαρξη «δαίμονος οδηγού» ή «ηγέτη» των νεκρών, ενώ η ίδια λέξη χρησιμοποιείται και για τον ψυχοπομπό δαίμονα ή θεό όχι μόνο από Νεοπλατωνικούς φιλόσοφους αλλά και στις επιγραφές των τάφων (61:163). Μια επιγραφή ενός τάφου που ανήκει σε ένα ναύτη που σκοτώθηκε σε ναυμαχία αναφέρει ότι: «Για τους

νεκρούς υπάρχουν δύο συντροφιές: η μία βοηθάει επάνω στη γη και η άλλη στον αιθέρα ανάμεσα στη χορία των άστρων. Εγώ ανήκω στη δεύτερη κατηγορία διότι είχα για οδηγό μου έναν θεό» (Βλπ. 61:163).

Η συντροφιά της ψυχής του νεκρού θεωρούνταν τόσο σπουδαίο πράγμα, ώστε οι μυστικές θρησκείες της αρχαίας Ελλάδας ισχυριζόταν και υποσχόταν ότι μπορούν να δώσουν στην ψυχή των πιστών τους έναν οδηγό κατά την διάρκεια του δύσκολου ταξιδιού της διά μέσου δαιμονισμένων ανέμων φωτιάς και των μετακινουμένων στρωμάτων του ουρανού (61:163). Η συνήθεια αυτή της συντροφιάς του νεκρού έχει γεννηθεί στη σκέψη πολλών φυλών σε διαφορετικές περιοχές και εποχές χωρίς να υπάρξει περίπτωση μετανάστευσης του εθίμου. Σε μερικά νησιά του Ειρηνικού συνήθιζαν μέχρι πριν λίγα χρόνια να σκοτώσουν έναν ή περισσότερους δούλους του αρχηγού της φυλής για να τον συνοδεύσουν στο δύσκολο ταξίδι του. Μερικές φορές άφηναν το θύμα να πεθάνει από δίψα και πείνα, διότι πίστευαν ότι οι βίαιοι θάνατοι ακολουθούσαν διαφορετική διαδρομή και έτσι θα ήταν μάταιη η θυσία (66:196). Επίσης συνηθιζόταν στην ταφή του βασιλιά να θυσιάζεται ένας δυνατός άνδρας, ο οποίος θα τον βοηθούσε στο επικίνδυνο πέρασμα του στον άλλο κόσμο (66:160). Μια φυλή των Ινδιάνων στην περιοχή Yukon του Καναδά πίστευε ότι μια ψυχή που αναχωρεί για τον άλλο κόσμο χρειάζεται κάποια συντροφιά την οποία επιζητεί να πάρει μαζί της (86:107). Στα νησιά Μάρσαλ της Μικρονησίας του Ειρηνικού, όταν το σώμα του αρχηγού της φυλής ετοποθετείτο στο έδαφος, τότε οι συγγενείς φώναζαν «δώστε του έναν συνοδό». Τότε ένα ηλικιωμένο άτομο θυσιαζόταν και τοποθετούνταν δίπλα στο νεκρό (84:91).

Η ιδέα των μονομαχιών και των οπλομαχιών γενικά, που μερικές φορές οδηγούσαν και στο θάνατο ακόμη, κατά τη διάρκεια της επικήδειας τελετής έχει παρατηρηθεί σε πολλές φυλές. Στην αρχαιότητα οι κάτοικοι της Θράκης έκαιγαν τους νεκρούς τους και στη συνέχεια τελούσαν αγώνες προς τιμήν τους δίνοντας το μεγαλύτερο έπαθλο στο νικητή της μονομαχίας (Ηρόδοτος 5.8). Κάτι παρόμοιο συνέβαινε σε μερικές περιοχές της Ινδονησίας πριν μερικά χρόνια (93:322). Όσον αφορά τους Θράκες πιστεύεται ότι τελούσαν ανθρωποθυσίες άρα οι μονομαχίες τους ίσως δεν ήταν αναίμακτες. Μερικές φυλές θεωρούν τις μονομαχίες, οι οποίες οδηγούν στο θάνατο, μια βασική προϋπόθεση της ταφής του αρχηγού τους (68:252).

Σύμφωνα με τα παραπάνω γίνεται πλέον φανερό ότι το φαινόμενο των μονομαχιών δεν μπορεί να εξηγηθεί μόνο μέσα από τις ιταλικές παραδόσεις και τα έθιμα ταφής. Δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι οι Ετρούσκοι γνώριζαν το έθιμο των μονομαχιών πριν εισβάλλουν στην Καμπανιά και έρθουν σε επαφή με τους Έλληνες άποικους της περιοχής εκείνης. Οι Ετρούσκοι, οι οποίοι εισήγαγαν τις μονομαχίες στη Ρώμη δεν είναι αυτοί που τις επινόησαν. Μπορεί να υποστηριχθεί η άποψη, χωρίς το φόβο μεγάλης πλάνης, ότι οι Έλληνες της Καμπανιάς έχουν κάποια σχέση με τις δραστηριότητες αυτές.

Οι μονομαχίες ήταν μια «προοδευτική» μορφή ανθρωποθυσίας στον τάφο υψηλών προσώπων. Για να καταλάβει κανείς το έθιμο αυτό πρέπει πρώτα να κατανοήσει την κρυφή ανθρώπινη πίστη στο ταξίδι της ψυχής μετά το χωρισμό της από το σώμα και την ανάγκη συνοδείας της πρώτης κατά το άγνωστο και επικίνδυνο ταξίδι της. Όταν με την πρόοδο του πολιτισμού η ιδέα αυτή της ανθρωποθυσίας εγκαταλείφθηκε μετά από αργές και οδυνηρές προσπάθειες, και τότε ακόμη η συνοδεία της ψυχής του νεκρού επέζησε όπως φαίνεται από τους ψυχοπομπούς θεούς ή δαίμονες. Έτσι είναι πιθανό ότι οι μονομαχίες είχαν επινοηθεί με σκοπό να δώσουν στην αθάνατη αλλά αδύνατη, φοβισμένη και ανήσυχη ψυχή του νεκρού μια συνοδεία κατά το επικίνδυνο ταξίδι της διά μέσου των τρομερών διαβάσεων του κάτω κόσμου.

Είναι απορίας άξιο το γεγονός ότι οι μονομαχίες, οι οποίες επινοήθηκαν για να τιμήσουν και να βοηθήσουν τους νεκρούς, χρησιμοποιήθηκαν από τους Ρωμαίους για τέρψη και ευχαρίστηση των ζώντων.

Η φιλοσοφία της Σχολικής Φυσικής Αγωγής και του ΑθλητισμούΗ φιλοσοφία της Σχολικής Φυσικής Αγωγής και του ΑθλητισμούΗ έκταση του θέματος αυτού είναι τέτοια, ώστε δεν μπορεί να εξαντληθεί μέσα στα υπάρχοντα στενά

πλαίσια. Άρα θα αναφερθούμε μόνο σε ορισμένες πτυχές του. Παράλληλα η φύση και η σημασία του θέματος, μας επιβάλουν να επιχειρήσουμε μια αναδρομή στο παρελθόν. Μπορεί κανείς να αντλήσει από το παρελθόν όχι μόνο πείρα και δυνάμεις ηθικές, αλλά σε μερικές περιπτώσεις και να καθοδηγείται απ' αυτό.

Το παρελθόν για το οποίο γίνεται λόγος είναι φυσικά η κλασσική αρχαιότητα στην οποία ανατρέχουν όλοι, για τον απλούστατο λόγο ότι οι άνθρωποι που έζησαν την εποχή εκείνη έχουν πάντοτε κάτι να

δώσουν στις γενιές που ήρθαν μετά απ' αυτούς. Όσον δε αφορά την αγωγή γενικά και τη Φυσική Αγωγή ειδικά μπορεί κανείς να διδαχθεί πάρα πολλά από την πείρα, τα κατορθώματα, τα επιτεύγματα, τις υπερβολές και τις αποτυχίες τους. Ένας από τους λόγους της αγάπης και της ευγνωμοσύνης που νοιώθει ο σύγχρονος άνθρωπος για την κλασσική αρχαιότητα είναι ότι δεν προσπάθησε να κρύψει τα ελαττώματα της και τις αποτυχίες της. Απεναντίας τις κατέγραψε με λεπτομέρειες και εκεί που μπόρεσε, εκεί που ήταν δυνατόν τις αποθανάτισε στην τέχνη, για έναν και μοναδικό σκοπό: Να βοηθήσει τους μεταγενεστέρους.

Είναι πράγματι πολύ σπουδαίο το γεγονός ότι οι αθλητικές δραστηριότητες των αρχαίων Ελλήνων νίκησαν το χρόνο και παραμένουν πάντα στο κέντρο του ενδιαφέροντος των ανθρώπων, όλων των εποχών, αφού ο αθλητικός συναγωνισμός και η Φυσική Αγωγή προσέδωσαν στην αρχαία Ελληνική κοινωνία ένα χαρακτήρα νεανικό, ένα χαρακτήρα δραστήριο και επιδέξιο, δυνατό και όμορφο, ένα χαρακτήρα παράλογα όμορφο.

Η Φυσική Αγωγή ήταν η βάση της αρχαίας Ελληνικής αγωγής σε τέτοιο βαθμό, ώστε να θεωρείται «απαίδευτος» αυτός, ο οποίος την είχε παραμελήσει και «πεπαιδευμένος» αυτός, ο οποίος μπορούσε να την καλλιεργήσει και να τη συνδυάσει με τη μουσική. Αυτός που παραμελούσε την άσκηση του σώματος του σίγουρα θα υφίστατο τον λεγόμενο «κοινωνικό έλεγχο». Ασυνήθιστα χαμηλή γνώμη είχαν οι κλασσικοί Έλληνες για τους ανθρώπους αυτούς. Ο Πλάτων (Νόμοι 689) αναφερόμενος, όπως είδαμε, σε μια κατηγορία ανθρώπων λέει ότι δε γνωρίζουν γράμματα ούτε κολύμβηση.

Η βαρύτητα που έδωσε η κλασσική Ελλάδα στη φιλοσοφία της Φυσικής Αγωγής είναι ένα φαινόμενο μοναδικό, αφού όμοιο του δε γνώρισε ο κόσμος ούτε πριν, ούτε μετά από αυτήν.

Η φιλοσοφία των εκπαιδευτικών συστημάτων της αρχαίας Ελλάδας ήταν τελείως διαφορετική στις δύο μεγάλες πόλεις - κράτη. Στην αρχαία Σπάρτη η αγωγή ήταν υποχρεωτική για όλα τα παιδιά των πολιτών. Ήταν ένα είδος αυστηρής και ασυνήθιστα σκληρής εκπαίδευσης, η οποία δίδασκε στα παιδιά ότι ζουν για την πατρίδα τους και όχι για τον εαυτό τους. Ήταν μια αγωγή που δημιούργησε το γνωστό τύπο του Σπαρτιάτη στρατιώτη και της Σπαρτιάτισσας μητέρας, μια αγωγή που θαύμασε ο αρχαίος κόσμος χωρίς όμως και να μιμηθεί.

Ο ένας αθλητής προσπαθεί να αποφύγει μια άσχημη λαβή τοποθετώντας το δάκτυλο του στο μάτι του αντιπάλου του. Αττικός κύλικας. Βρετανικό Μουσείο. 5ος αιώνας π.Χ.

Η αγωγή των νέων ήταν μόνο πρακτική με σκοπό τη δημιουργία στρατιωτών ικανών να νικήσουν στη μάχη. Η φιλοσοφία, η ρητορική καθώς και οι άλλες επιστήμες θεωρήθηκαν περιττές και τέθηκαν εκτός νόμου. Το συναίσθημα του αθλητικού συναγωνισμού είχε εισαχθεί από πολύ νωρίς στην εκπαίδευση των νέων της Σπάρτης. Οι Έλληνες φιλόσοφοι εύρισκαν και θετικά σημεία στο σύστημα αγωγής της Σπάρτης παρά την σκληρότητα που το διέκρινε. Ο Πλάτων, για παράδειγμα, εύρισκε το σύστημα αυτό ως το πιο κατάλληλο για την εκγύμναση, συμπεριφορά και αφοσίωση των φρουρών της ιδανικής του πολιτείας. Πίστευε ότι αυτοί, οι οποίοι τάχθηκαν να φρουρήσουν την ιδανική του πολιτεία πρέπει να αφιερώσουν τη ζωή τους σ' αυτή χωρίς ποτέ να επιχειρήσουν να την κυβερνήσουν. Το τελευταίο αυτό το προόριζε για το φιλόσοφο. Ήθελε, ο Πλάτων, ο φιλόσοφος να κυβερνήσει ή ο βασιλιάς να φιλοσοφήσει. Η ήττα της Σπάρτης στα Λεύκτρα έκανε τους Έλληνες φιλοσόφους να αναθεωρήσουν μερικές από τις απόψεις τους όσον αφορά το σύστημα αγωγής της Σπάρτης και να προσπαθήσουν να βρουν τις αιτίες της παρακμής της. Ο Πλάτων (Νόμοι 688, Πολιτ. 548) ήταν βέβαιος ότι η «αμάθεια» ήταν η βασική αιτία της παρακμής της Σπάρτης, η οποία έδωσε πολύ μεγάλη βαρύτητα στη Φυσική Αγωγή και παραμέλησε τελείως την πνευματική. Με άλλα λόγια η μονόπλευρη αγωγή επέφερε την πτώση της Σπάρτης. Η

ανδρεία, η γενναιότητα και η άριστη φυσική κατάσταση είναι οπωσδήποτε σπουδαία στοιχεία για τη ζωή του ανθρώπου, πρέπει όμως να συνδυάζονται και με πνευματικές αρετές οι οποίες είναι τόσο απαραίτητες! Όταν η αρετή της γενναιότητας είναι η μοναδική που διαθέτει κανείς, τότε η παρακμή του δε θα βραδύνει.

Μετά τον Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης (Πολιτ. 1234) θα επικαλεσθεί τους ίδιους περίπου λόγους, αλλά θα τους πει τελείως διαφορετικά. Θα κατηγορήσει το νομοθέτη για την παρακμή της Σπάρτης, η οποία δεν ήξερε πως να ζει κατά την περίοδο της ειρήνης, ενώ τα πήγαινε τόσο καλά κατά τον πόλεμο. Θα παρομοιάσει ο μεγάλος φιλόσοφος όχι μόνο τη Σπάρτη, αλλά γενικά τις πόλεις με το ίδιο σύστημα σαν ένα ξίφος, το οποίο λάμπει κατά τη διάρκεια του πολέμου, αλλά χάνει τη στιλπνότητά του κατά την ειρηνική περίοδο. Η φιλοσοφία της αγωγής της Σπάρτης αν και μονόπλευρη, εν τούτοις είναι αλήθεια ότι τους προφύλαξε από μερικά δεινά που υπήρχαν στις άλλες Ελληνικές πόλεις. Οι άσχημες πλευρές του επαγγελματισμού, ο οποίος ήταν ένας από τους βασικούς λόγους που τελικά επέφεραν την παρακμή των αρχαίων αγώνων, ήταν άγνωστες στη Σπάρτη. Εκεί ο χρόνος είχε σταματήσει. Ενώ όλες οι Ελληνικές πόλεις τιμούσαν τους νικητές των αγώνων με κάθε είδους αμοιβή υλική και ηθική, στη Σπάρτη υπήρχε μόνο μια αμοιβή ηθικής φύσης και συνίστατο στην τοποθέτηση του Ολυμπιονίκη στην πρώτη γραμμή της μάχης μπροστά από το βασιλιά. Το πείραμα της Σπάρτης δείχνει καθαρά ότι, όταν επιδιώκεται η μονομερής καλλιέργεια του σώματος, τότε το άτομο οδηγείται στην σκληρότητα και την τραχύτητα. Φυσικά όταν δίδεται βαρύτητα μόνο στο άλλο σκέλος της αγωγής (δηλαδή στη μουσική) τότε αυτό οδηγεί στη θηλυπρέπεια. Στην Αθή να η φιλοσοφία της αγωγής απέβλεπε στην αρμονική ανάπτυξη του σώματος και πνεύματος με τη γυμναστική και τη μουσική. Εξαιρούνταν βέβαια από την αγωγή αυτή οι κοπέλες, οι οποίες έπρεπε να ζουν κατά ένα τέτοιο τρόπο, όπως αναφέρει ο Θουκυδίδης (2.45.4), ώστε κανείς να μην μπορέσει ούτε να τις κατηγορήσει, αλλά ούτε και να τις παινέψει. Από την εποχή ακόμη του Σόλωνα υπήρχαν 3 μεγάλα γυμνάσια στην Αθήνα σκοπός των οποίων ήταν: 1) Η εκγύμναση των πολιτών της Αθήνας, 2) η προαγωγή της υγείας, 3) ανάπτυξη της καλαισθησίας, 4) ανάπτυξη καλών και ευγενικών τρόπων και 5) η αύξηση των πνευματικών δυνατοτήτων των νέων. Είναι η πρώτη φορά στην ιστορία της Φυσικής Αγωγής όπου μέσω αυτής επιδιώκεται όχι μόνο η σωματική, αλλά και η πνευματική καλλιέργεια. Ήταν πολύ γνωστή η αξία της εκγύμνασης των νέων, στην αρχαία Αθήνα, ιδίως μετά τη μάχη του Μαραθώνα όπου φάνηκε καθαρά ότι η καλή φυσική κατάσταση των πολεμιστών έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στη μεγάλη εκείνη αναμέτρηση. Παράγοντες που βοήθησαν στον Μαραθώνα όπως η αντοχή, η δύναμη, το θάρρος, η εξυπνάδα και η πίστη για τη νίκη ήταν χαρακτηριστικά γνωρίσματα του νέου που έπλασαν τα γυμναστήρια και παλαίστρες. Ο Αριστοφάνης, όπως αναφέραμε, δεν είχε καμιά αμφιβολία ότι οι ήρωες του Μαραθώνα μεγάλωσαν μέσα στις παλαίστρες και τα γυμνάσια. Η εκπαίδευση εκείνη, πίστευε ο μεγάλος ποιητής (Νεφ. 960-972) δημιούργησε τους νέους με το υγιές στήθος, το ωραίο χρώμα, τους μεγάλους ώμους και τη μικρή γλώσσα. Στην εποχή του ποιητή οι νέοι άρχισαν για ένα διάστημα, κάτω από την επιρροή των σοφιστών, να προτιμούν τη συνομιλία από την άσκηση. Οι σοφιστές με την πειθώ που τους διέκρινε κατόρθωσαν να παρασύρουν τους νέους προς τις απόψεις τους. Η καινούργια εκπαίδευση, έλεγε πάλι ο Αριστοφάνης, σε αντίθεση με την παλιά, η οποία δημιούργησε την γενιά του Μαραθώνα, φτιάχνει νέους με ωχρά πρόσωπα, μικρούς ώμους, στενά στήθη και μεγάλη γλώσσα, κάνοντας συγχρόνως το παιδί να συγχέει την τιμή με τη ντροπή. Αποτέλεσμα της καινούργιας αυτής ροπής των νέων ήταν το γεγονός ότι οι άπειρες αθλητικές σκηνές στην Αθηναϊκή τέχνη, παρμένες από την καθημερινή άσκηση των νέων στα γυμναστήρια και τις παλαίστρες δε βρήκαν συνεχιστές μετά το τέλος του 4ου π.Χ. αιώνα. Οι συνήθειες των νέων άρχισαν να αλλάζουν και μαζί τους και οι παραστάσεις των καλλιτεχνών. Κατά τους ειδικούς (1:30) καμιά αλλαγή στην ιστορία της ανθρώπινης τέχνης δεν μπορεί να θεωρηθεί τόσο οδυνηρή όσο αυτή, η οποία έφερε το τέλος της παρουσίασης αθλητικών σκηνών στην Αθηναϊκή τέχνη. Όταν οι νέοι άρχισαν να επιδίδονται σε άλλες ασχολίες κι όταν τα γυμναστήρια άρχισαν να ερημώνουν τότε οι καλλιτέχνες εγκατέλειψαν με την σειρά τους την αποθανάτιση των αθλητικών παραστάσεων στην τέχνη. Το γεγονός αυτό είναι μια ένδειξη ότι χωρίς την αθλητική δραστηριότητα της αρχαίας Ελλάδας δε θα υπήρχε κλασσική τέχνη όπως τουλάχιστον αυτή είναι γνωστή, ούτε θα υπήρχε τέτοια πρόοδος στον τομέα αυτό. Η αλλαγή αυτή της συνήθειας των νέων ανησύχησε, όπως ήταν επόμενο, τους Έλληνες φιλοσόφους, οι οποίοι πίστευαν στην αρμονική ανάπτυξη του σώματος και του πνεύματος. Ο Σωκράτης (βλπ. Ξενοφών Απομν. 3.12.1), όπως είδαμε, φαίνεται να λέει σ' ένα νεαρό, ο οποίος σταμάτησε να γυμνάζεται ότι διατρέχει σοβαρούς κινδύνους και ότι η έλλειψη άσκησης συχνά προξενεί απώλεια της μνήμης, ακεφιά, δύστροπο

χαρακτήρα, ακόμη και απώλεια του λογικού με αποτέλεσμα να γίνει αδύνατη κάθε πνευματική επιδίωξη. Είναι ντροπή, έλεγε ο Σωκράτης, να μεγαλώσει ένας νέος χωρίς ποτέ να δει την ομορφιά και τη δύναμη που μπορεί να αποκτήσει το σώμα του με την άσκηση.

Ο Αριστοτέλης, (Νικ. Ηθ. 1114), όπως τονίσαμε, επίσης θα τονίσει τη σπουδαιότητα της γύμνασης και θα πει: «Αν και κανείς από μας δεν κατηγορεί έναν που γεννήθηκε με σωματικά μειονεκτήματα, εν τούτοις κατηγορούμε αυτούς των οποίων η σωματική ασχήμια οφείλεται σε αμέλεια και έλλειψη άσκησης».

«Έξυπνο φάουλ»; Αθλητής της πυγμαχίας κτυπά τον αντίπαλο του στα γεννητικά όργανα. Αττικό αγγείο του 6ου αιώνα π.Χ.Η φιλοσοφία της εποχής, η οποία συνέβαλε αποφασιστικά στη δημιουργία του εκπαιδευτικού

συστήματος, απαιτούσε η Φυσική Αγωγή των νέων να συνδυάζεται με ωραίους τρόπους και ευγένεια χαρακτήρα. Η θρησκεία απαιτούσε από τους νέους να τους χαρακτηρίζει «αιδώς» (ευγένεια, σεβασμός, μετριοφροσύνη, τιμιότητα). Η αιδώς έκανε τον αθλητή αγαπητό όχι μόνο στους θεούς, αλλά και στους ανθρώπους εμποδίζοντας το νέο να κάνει κακή χρήση της δύναμης του ή να επιδιώξει τη νίκη με αθέμιτα μέσα. Η φιλοσοφία και η θρησκεία της εποχής ζητούσαν μέσω της Φυσικής Αγωγής και του αθλητισμού να δημιουργήσουν νέους δυνατούς και αποφασιστικούς, αλλά συγχρόνως νέους με εγκράτεια, μετριοφροσύνη και με έλλειψη κάθε είδους υπερβολής. Αυτό φαίνεται και στην τέχνη της εποχής, όπου διαπιστώνει κανείς την καθαρή, ήρεμη και χωρίς υπεροψία όψη των νικητών αθλητών με χαρακτηριστικό τους γνώρισμα το σεμνό μειδίασμα, με το κεφάλι τους ελαφριά γυρισμένο στο πλάι.

Η ανάπτυξη του αθλητισμού, η λατρεία της αρμονικής ανάπτυξης του σώματος και πνεύματος, η ευγενική άμιλλα και η καλλιέργεια της τέχνης δεν ήταν τυχαίες. Οφείλονται στην ύπαρξη πολλών παραγόντων τους οποίους η Ελληνική φαντασία κατόρθωσε να συνδυάσει και να φέρει σε θαυμαστή αρμονία. Δε φαίνεται ότι θα υπάρξει ποτέ περίπτωση επανάληψης του αρχαίου εκείνου θαύματος, διότι οι θρησκευτικοί, πολιτικοί, φιλοσοφικοί, κοινωνικοί, οικονομικοί και ψυχολογικοί εκείνοι παράγοντες, οι οποίοι συνέβαλαν αποφασιστικά στη δημιουργία του είναι απίθανο να συνυπάρξουν και να συνδυασθούν. Από τον αρμονικό γάμο όλων αυτών των παραγόντων γεννήθηκε η αθλητική παράδοση, η επιτυχία στην τέχνη, η αγάπη προς την φιλοσοφία και τις επιστήμες που τόσο πολύ κατόρθωσε να αναπτύξει και να συνδυάσει ο τολμηρός και έξυπνος κλασσικός νους.

Τα ανθρώπινα δημιουργήματα δεν είναι τέλεια και έχουν μεγάλο τους εχθρό το χρόνο. Το αρχαίο ελληνικό αθλητικό ιδανικό άντεξε αρκετά στη δοκιμασία αυτή του χρόνου, αλλά τελικά έχοντας την τύχη των ανθρωπίνων δημιουργημάτων και επινοήσεων δεν κατάφερε να αποφύγει την παρατήρηση της φθοράς και τον αμείλικτο νόμο της παρακμής. Η εμφάνιση των επαγγελματιών αθλητών δεν είχε τίποτε να προσφέρει στην αρμονική ανάπτυξη του σώματος και του πνεύματος. Η σκληρή και μονομερής προπόνηση, το πολύ φαγητό και ο ύπνος συνέθεταν τη ζωή τους χωρίς να υπάρχει χρόνος και για την καλλιέργεια της ψυχής. Ο Σωκράτης (βλπ. Ξενοφών Συμπ. 2.17), ο Πλάτων (Πολιτ. 404, Νόμοι 807), ο Αριστοτέλης (Πολιτ. 1335) και άλλοι φιλόσοφοι ήταν τελείως αντίθετοι με τις συνήθειες των επαγγελματιών αθλητών. Ο τελευταίος μάλιστα πίστευε ότι η σκληρή και μονομερής προπόνηση δεν προάγει την υγεία, την ομορφιά του σώματος, ούτε επιτρέπει τις διάφορες ασχολίες του ατόμου στην κοινωνία. Ο Ιπποκράτης (Βλπ. Γαληνός Προτρ. Λόγος 2) επίσης πίστευε ότι η σκληρή προπόνηση των αθλητών είχε άσχημες συνέπειες για την υγεία τους. Παράλληλα η μεγάλη έμφαση στη νίκη, εκ μέρους των επαγγελματιών αθλητών, η πίεση του συναγωνισμού, το άγχος για τη νίκη, δημιούργησαν από το ένα μέρος πνεύμα έντασης, αφιέρωσης στο αγώνισμα, θυσίας και συγχρόνως την πίκρα της αποτυχίας.

Η ανθρώπινη ράτσα δεν άλλαξε πολύ από τότε που οι αρχαίοι Έλληνες αγωνίζονταν μέσα στα γυμναστήρια και τις παλαίστρες. Οι φιλοδοξίες και οι επιτυχίες τους είναι και δικές μας, δικές μας είναι οι ανησυχίες και οι αποτυχίες τους. Όσον αφορά τη φιλοσοφία της Φυσικής Αγωγής και του αθλητισμού είναι βέβαιο ότι αυτοί πρώτοι άνοιξαν τη συζήτηση για το σπουδαίο αυτό θέμα, είναι όμως εξ ίσου βέβαιο ότι δεν την έχουν κλείσει. Όπως τότε έτσι και τώρα πιστεύεται ότι μέσω της Φυσικής Αγωγής και του αθλητισμού πλάθεται και δοκιμάζεται ο χαρακτήρας των νέων με τέτοιο, τρόπο ώστε να ελέγ χουν το

θυμό τους, τον εγωισμό τους και να αρχίζουν να δέχονται φυσιολογικά την ήττα η οποία υπό την μορφή της αποτυχίας θα εμφα νισθεί πολλές φορές στη ζωή τους. Μέσω της Φυσικής Αγωγής και του αθλητισμού οι νέοι θα διδαχθούν πως να χρησιμοποιούν όλες τις σωματικές τους ικανότητες σε συνδυασμό με τις πνευματικές, θα διδαχθούν να δέχονται την ήττα χωρίς να παραπονεθούν ή τη νίκη χωρίς μεγαλαυχίες. Θα μάθουν παράλληλα να συμπεριφέρονται στους νικημένους αντιπάλους τους με μεγαλοψυχία και ευγένεια.

Ένας βασικός σκοπός της φιλοσοφίας της Φυσικής Αγωγής και του αθλητισμού είναι να πιστέψουν οι νέοι ότι με τον αγώνα δεν επιδιώκεται μόνο μια αναμέτρηση μεταξύ δύο αντίπαλων ομάδων για τον ίδιο πολύτιμο αντικείμενο (δηλαδή τη νίκη) σε βάρος της άλλης. Επιπρόσθετα επιδιώκεται στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό η αύξηση της χαράς και της ικανοποίησης των παικτών των δύο ομάδων. Το γεγονός ότι επιδιώκεται η ικανοποίηση και η χαρά από τη συμμετοχή σίγουρα δε σημαίνει ότι δεν υπάρχει ενδιαφέρον για τη νίκη. Απεναντίας είναι γνωστό σε όλους που συμμετέχουν ότι ένας από τους σκοπούς του παιχνιδιού είναι και η νίκη, σύμφωνα βέβαια με τους κανόνες του παιχνιδιού (2:168).

Η σκληρή και έντονη προπόνηση κατά την παιδική ηλικία δεν είναι απαίτηση της φιλοσοφίας του αθλητισμού. Όπως οι αρχαίοι, έτσι και οι νέοι ερευνητές πιστεύουν ότι η υπερβολική άσκηση και προπόνηση μπορεί να έχει πολύ άσχημες επιδράσεις σε παιδιά των οποίων δεν έχει συντελεσθεί η ανάπτυξη. Μερικές άλλες μελέτες έχουν δείξει ότι η υπερβολική προπόνηση σε νεαρά άτομα μπορεί να εμποδίσει την κανονική τους ανάπτυξη προκαλώντας συγχρόνως ψυχολογικά προβλήματα. Επίσης έχει τονισθεί ότι η υπερβολική πίεση στους νέους αθλητές από καθηγητές Φυσικής Αγωγής, προπονητές, γονείς, θεατές αλλά και από το τύπο μπορεί να δημιουργήσει στους νέους μόνιμα ψυχολογικά προβλήματα. Πολλές φορές οι αθλητές που άρχισαν να προπονούνται σκληρά από μικρή ηλικία διέπρεψαν για λίγο χρόνο στο άθλημα τους, αλλά δεν υπήρξε συνέχεια στις επιτυχίες τους.

Κάτι παρόμοιο συνέβη και στον αρχαίο κόσμο. Ο Αριστοτέλης, όπως τονίστηκε, (Πολιτ. 1339 α) αναφερόμενος στην εποχή του και στο είδος της προπόνησης των νέων λέει ότι στον κατάλογο των νικητών των Ολυμπιακών Αγώνων υπάρχουν μόνο δύο ή τρεις περιπτώσεις αθλητών, οι οποίοι νίκησαν στην κατηγορία των παίδων και κατόρθωσαν να επαναλάβουν την επιτυχία τους αυτή στην κατηγορία των ανδρών. Οι λόγοι της αποτυχίας, κατά το φιλόσοφο, ήταν η σκληρή προπόνηση και η δίαιτα τους που εμπόδιζαν την ομαλή εξέλιξη του οργανισμού.

Μέσω των διαφόρων αγώνων και ομαδικών παιχνιδιών τα μικρά παιδιά δοκιμάζουν τα όρια της αντοχής τους (χωρίς να τα υπερβάλλουν) βάζοντας έτσι τις βάσεις για την καλή τους ανάπτυξη και ωριμότητα. Το θέμα του συναγωνισμού στους διάφορους αγώνες πρέπει να αντιμετωπισθεί από την αρχή. Αν αφήσουμε τα παιδιά να δώσουν έναν ορισμό του συναγωνισμού, όπως τον αισθάνονται αυτά, τότε τα περισσότερα θα μας πουν ότι «συναγωνισμός σημαίνει να προσπαθείς να ταπεινώνεις κάποιον άλλον» υπό την καλή και παιδική βέβαια έννοια. Πιστεύουν ότι η νίκη είναι ο αποκλειστικός σκοπός του παιχνιδιού και η στρατηγική τους είναι αυτή που είχαμε οι περισσότεροι από μας όταν είμαστε μικροί, μια στρατηγική απλή, αποδοτική και ειλικρινής που συνίσταται στο να διαλέξουμε κατώτερους αντιπάλους για να νικήσουμε. Η παρέμβαση στις περιπτώσεις αυτές του καθηγητού της Φυσικής Αγωγής είναι αναγκαία προκειμένου να τονισθεί στα παιδιά, με ένα τρόπο που θα γίνει αντιληπτός, ότι για να έχει ο αγώνας κάποια αξία και η νίκη κάποια σημασία πρέπει να αναζητούμε ισάξιους αντιπάλους. Παράλληλα θα πρέπει να ακολουθούμε τους κανόνες του παιχνιδιού και να σεβόμαστε τους αντιπάλους. Στην εφηβική και μεταεφηβική ηλικία η άσκηση και η συμμετοχή σε διάφορες αθλητικές δραστηριότητες θεωρούνται και σήμερα από πολλούς από τις λίγες αρετές που κοσμούν το άτομο. Μερικοί πιστεύουν (3:130) ότι χωρίς την αρετή αυτή η δημοκρατία είναι αδύνατη και η ελευθερία αβέβαιη. Φυσικά υπάρχουν και λίγοι, οι οποίοι πιστεύουν ακριβώς το αντίθετο. Θεωρούν (4: 170) ότι ο εθισμός του ατόμου στα σπορ και στους αγώνες μετά την παιδική ηλικία είναι μια ένδειξη της μη συνέχισης της ηθικής φύσης του ανθρώπου. Το παιχνίδι και οι αγώνες, υποστηρίζουν, είναι αντίθετα της σοβαρότητος. Πρόκειται για μια μειοψηφία διανοουμένων, οι οποίοι για ανεξήγητους λόγους νοιώθουν ένα τέτοιο αίσθημα αποστροφής προς το σώμα τους, που μπορεί να τους οδηγήσει σε πολύ ακραίες τοποθετήσεις και ενέργειες ακόμη. Μια καθηγήτρια της φιλοσοφίας ενός αμερικανικού πανεπιστημίου, η Belaief, αναφερόμένη σε μια τέτοια περίπτωση έγραψε για έναν γνωστό και μεγάλο ποιητή της Νέας Υόρκης τον οποίο γνώριζε προσωπικά: «Πίστευε για το σώμα του ότι είναι μια μεγάλη αρκούδα η οποία τον ακολουθεί όπου πηγαίνει και αγκαλιάζει ότι αγαπητό έχει, με την οποία δε θα ήθελε να βαδίζει ποτέ στον ίδιο δρόμο. Θα ήταν δε πολύ ευτυχής να κρυφτεί και να εξαφανισθεί χωρίς να τη βλέπει. Λίγα χρόνια μετά η εφημερίδα Times της Ν.Υ.

ανέφερε χωρίς να σχολιάσει το θάνατο του ποιητή: «Αυτοί που τον ήξεραν γνωρίζουν σίγουρα τα αίτια του θανάτου του» (5:50). Το ωραίο και δυνατό σώμα, η φυσική αγωγή και ο αθλητισμός είχαν ανέκαθεν οπαδούς και εχθρούς. Ευτυχώς οι τελευταίοι ήταν ελάχιστοι σε όλες τις εποχές.

Ένας βασικός σκοπός της Φυσικής Αγωγής και του αθλητισμού είναι η απόκτηση μιας ευρύτερης εκπαίδευσης που αποβλέπει στην ολοκλήρωση του ανθρώπου. Βέβαια η υπεροχή είναι μέρος της ευρύτερης αυτής παιδείας την οποία προσπαθεί να αποκτήσει ο νέος. Όσον αφορά την υπεροχή στους αγώνες δεν υπάρχει ταυτότητα απόψεων. Πολλοί πιστεύουν ότι η νίκη ή το τελικό αποτέλεσμα είναι η απόδειξη της υπεροχής της μιας επί της άλλης ομάδας. Η άποψη αυτή εκφράζεται από πολλούς προπονητές πανεπιστημιακών ομάδων της Β. Αμερικής. Σκοπός του αγώνα, υποστηρίζουν, (6:313) είναι η νίκη και κάθε προσπάθεια απομάκρυνσης από την ιδέα αυτή καταστρέφει το σκοπό του αγώνα. Άλλοι πάλι προχωρούν περισσότερο λέγοντας ότι «η νίκη δεν είναι απλά το πιο σπουδαίο πράγμα είναι το παν». OPaul Bryont, προπονητής της ομάδας ποδοσφαίρου του πανεπιστημίου της Αλαμπάμας διαφοροποιείται ελαφρώς χωρίς βέβαια να αλλάζει σε τίποτα τη σπουδαιότητα της νίκης. Η νίκη τονίζει, ίσως να μην είναι το παν αλλά νικά κάθε τι που έρχεται δεύτερο. Ένας άλλος προπονητής προτιμά μια πολύ άσχημη νίκη από μια θεαματική ήττα (7:30). Ο γνωστός πανεπιστημιακός προπονητής του Ohio State, Woody Hayes δηλώνει κατηγορηματικά ότι ο ρόλος του προπονητού δεν είναι να δημιουργήσει χαρακτήρα, αλλά να κερδίσει τον αγώνα. Ο χαρακτήρας λέει, θα έρθει μόνος του. Ένας άλλος πανεπιστημιακός προπονητής του Basket ball δηλώνει: «η ήττα και η αποτυχία είναι εχθροί μου» και «όταν χάνει κανείς έναν αγώνα πεθαίνει λίγο» (8:59).

Ελλανοδίκης δίνει τις τελευταίες οδηγίες σε δύο αθλητές της πυγμαχίας. Οι αθλητές ακούν τις οδηγίες με μεγάλη προσοχή. Ελληνικό αγγείο του 4ου αιώνα π.Χ.

Υπάρχουν βέβαια και αυτοί που πιστεύουν ότι πολλές άλλες επιδιώξεις στον αγώνα είναι ισάξιες με τη νίκη και ίσως πιο σπουδαίες. Γι' αυτούς η υπεροχή αποκτάται με τον τρόπο που αγωνίζεται κανείς άσχετα αν στο τέλος είναι νικητής ή όχι. Η νίκη δεν αποτελεί πλέον κριτήριο υπεροχής. Σημασία έχει να αγωνίζεται κανείς σύμφωνα με τους κανόνες του παιχνιδιού, να συμπεριφέρεται καλά στους συναθλητές του να παραδέχεται την ήττα του και την ανωτερότητα των αντιπάλων του, να δέχεται τις αποφάσεις των κριτών χωρίς παράπονα και διαμαρτυρίες. Αν είναι νικητής να μην καυχολογεί; ή να υποτιμά τους αντιπάλους. Γι' αυτούς σημασία έχει η συμμετοχή, η καλή διαγωγή και η επίδειξη αθλητικού πνεύματος. Ένας από τους υποστηρικτές της θεωρίας αυτής είναι και ο αναβιωτής των συγχρόνων Ολυμπιακών Αγώνων P. de Coubertin, ο οποίος πίστευε ότι το πραγματικό νόημα της ζωής δεν είναι η νίκη, αλλά η πάλη. Η επιδίωξη δεν είναι το να νικήσει κανείς, αλλά να αγωνισθεί καλά.

Η φιλοσοφία της Σχολικής Φυσικής Αγωγής και του αθλητισμού είναι σίγουρα με τη δεύτερη θεωρία περί υπεροχής. Η πρώτη θεωρία εκτός των ηθικών προβλημάτων που παρουσιάζει έχει και ορισμένα αδύνατα σημεία: α) Όπως θα έχουμε παρατηρήσει μερικοί από τους αθλητές μας νοιώθουν

ικανοποίηση, υπεροχή και εκπλήρωση των σχεδίων τους, όταν έχουν δώσει στον αγώνα τον καλύτερο εαυτό τους, αν και η απόδοση τους δεν ήταν αρκετή για τη νίκη (9:72). Η ικανοποίηση αυτή οφείλεται στο γεγονός ότι έχουν ξεπεράσει τον προηγούμενο εαυτό τους. β) Τι γίνεται όταν η νίκη μιας ομάδας είναι αποτέλεσμα μόνο ορισμένων της παικτών, ενώ μερικοί άλλοι υστέρησαν καταφανώς; Τι γίνεται μ' αυτούς που υστέρησαν; Θα κριθούν σύμφωνα με το τελικό αποτέλεσμα της ομάδας τους ή κατ' ιδίαν ως άτομα; Μήπως η νίκη μιας ομάδας σημαίνει και την υπεροχή όλων των παικτών της; Οι παίκτες βέβαια σύμφωνα με τη θεωρία αυτή μοιράζονται τη νίκη. Άραγε μπορούν να μοιρασθούν και την υπεροχή; γ) Το αντίθετο βέβαια μπορεί να συμβεί με ορισμένους παίκτες, οι οποίοι, αν και έπαιξαν πολύ καλά, αν και διακρίθηκαν, εν τούτοις η ομάδα τους, δεν κέρδισε επειδή υστέρησαν μερικοί άλλοι συμπαίκτες τους. Μήπως μπορεί κανείς να πει ότι οι παίκτες αυτοί δεν υπερείχαν; Μια εξαιρετική απόδοση, η οποία μεταφράζεται σε υπεροχή παραμένει ανεξάρτητα από το τελικό αποτέλεσμα.

Άρα η υπεροχή στους αγώνες και στις διάφορες αθλητικές συναντήσεις δεν μετράτε με τη νίκη ούτε η έλλειψη της με την ήττα. Συνήθως οι νέοι μας, οι μαθητές μας πιστεύουν ότι η νίκη και η επιτυχία είναι δύο πράγματα αλληλένδετα και ότι αυτοί που νικούν θεωρούνται κερδισμένοι, ενώ οι ηττημένοι θεωρούνται χαμένοι. Πρέπει οπωσδήποτε να ενδιαφέρει τους αθλητές μας η νίκη, πρέπει όμως να τους απασχολεί και το γεγονός ότι πρέπει να δείξουν τον καλύτερο εαυτό τους στον αγώνα.

Μερικά άλλα αδύνατα από ηθικής άποψης σημεία της θεωρίας είναι: 1) Όταν η νίκη είναι η μοναδική προϋπόθεση απόκτησης υπεροχής, τότε η προϋπόθεση αυτή είναι ένα εμπόδιο, ένας περιορισμός στην ελευθερία του ατόμου να δεχθεί κι άλλες μορφές υπεροχής και ομορφιάς που υπάρχουν στον αθλητικό συναγωνισμό (10:30). 2) Όταν η νίκη μεταφράζεται σαν υπεροχή και επιδιώκεται από τον αθλητή με όλα τα γνωστά μέσα θέτοντας σε κίνδυνο και την ίδια την υγεία, τότε σε περίπτωση αποτυχίας το δράμα του είναι φανερό. 3) Για πολλούς νέους, η νίκης στους αγώνες είναι κάτι το δύσκολο, κατά συνέπεια οι πιο καλές και ευγενικές προσπάθειες είναι λογικό να μην οδηγήσουν σ' αυτήν. Μπορούμε όμως να αρνηθούμε την υπεροχή σ' αυτούς·,4) Εφόσον η απόκτηση υπεροχής επιτυγχάνεται μέσω της νίκης, τότε είναι λογικό να υποθέσει κανείς ότι μερικοί αθλητές θα χρησιμοποιήσουν όχι μόνο θεμιτά, αλλά και αθέμιτα μέσα να την πετύχουν. 5) Όταν στις αθλητικές συναντήσεις η νίκη μεταφράζεται σαν υπεροχή, τότε είναι βέβαιο ότι το είδος αυτό της υπεροχής είναι όχι μόνο για λίγους, αλλά και για ένα μικρό χρονικό διάστημα λόγω της παρακολούθησης της φθοράς και του αμείλικτου νόμου της παρακμής. 6) Όταν το κριτήριο της υπεροχής είναι η νίκη τότε οι μαθητές μας με μικρές δυνατότητες αποθαρρύνονται και δεν συμμετέχουν.

Είναι αλήθεια ότι όλοι οι μαθητές μας ή αθλητές μας δεν συμμετέχουν ή δεν συναγωνίζονται με την ίδια ένταση. Άλλοι αποδίδουν μεγάλη έμφαση στον αθλητικό συναγωνισμό και άλλοι προσπαθούν να τον αποφύγουν όπου είναι δυνατόν. Ένας από τους λόγους αποφυ γής είναι και η γενικότερη τοποθέτηση της κοινωνίας μας απέναντι στη νίκη την οποία ταυτίζουμε με την υπεροχή και την επιτυχία. Αποτέλεσμα της αντιλήψεως μας αυτής είναι ο υπέρμετρος συναγωνισμός στον οποίο οφείλονται τα περισσότερα προβλήματα που δημιουργούνται στον αθλητισμό. Ο αθλητικός συναγωνισμός χάνει ένα μεγάλο μέρος της κοινωνικής και ηθικής του αξίας, όταν δεν ελέγχεται πλέον, όταν έχει ξεφύγει από τα γνωστά όρια, όταν μ' αυτόν επιδιώκεται η νίκη δι' όλων των μέσων. (2:170). Πρέπει να υπάρχουν όρια μέσα στα οποία πρέπει να κινηθεί ο αθλητισμός και ιδιαίτερα ο σχολικός. Ο μαθητής ή ο αθλητής πρέπει να γνωρίζει τον εαυτό του, τις δυνατότητες του, τα όρια του και να τα σέβεται. Στον αρχαίο κόσμο η θρησκεία και η φιλοσοφία συνεργάσθηκαν στενά με σκοπό να κρατηθεί ο συναγωνισμός μέσα σε πλαίσια λογικά και επιτρεπτά από το πνεύμα της εποχής. Είναι απορίας άξιο το γεγονός ότι, ενώ οι αρχαίοι Έλληνες αγάπησαν τόσο πολύ τον αθλητικό συναγωνισμό, εν τούτοις δεν κράτησαν ποτέ «ρεκόρ». Δεν κρατούσαν ή κατέγραφαν τις επιδόσεις των αθλητών τους με σκοπό να τις συγκρίνουν με άλλες, κάτι που μπορούσε να γίνει σε μερικά τουλάχιστον αγωνίσματα. Οι λυρικοί ποιητές, οι οποίοι αποθανάτισαν το αγωνιστικό ιδανικό με απαράμιλλες ωδές δεν αναφέρουν πουθενά καμιά επίδοση αθλητική ούτε τη συγκρίνουν με προηγούμενες. Μια ένδειξη της έλλειψης ενδιαφέροντος για «ρεκόρ» στους αγώνες της αρχαίας Ελλάδας είναι και το γεγονός ότι δεν υπήρχε στην αρχαία Ελλάδα, όπως σωστά έχει τονισθεί, (14:110) λέξη κατάλληλη για το χαρακτηριστικό ενός ρεκόρ. Αν η λέξη υπερβολή, η οποία είναι και πιο κοντά στη λέξη ρεκόρ, χαρακτήριζε κάτι τέτοιο, τότε γίνεται αμέσως φανερό γιατί ο αρχαίος ελληνικός κόσμος δεν έτρεφε ιδιαίτερη συμπάθεια στην υπερβολή, η οποία θεωρούνταν ύβρις και τιμωρούνταν από την Νέμε ση. Πολύ σωστά ένας νεότερος Αμερικανός ερευνητής (11:148) αναφερόμενος στον αθλητικό συναγωνισμό τονίζει ότι οι αρχαίοι Αθηναίοι γνώριζαν τα όρια τους και

φοβόταν να τα ξεπεράσουν. Σε αντίθεση, ο σημερινός άνθρωπος δε γνωρίζει τα όρια του αθλητικού συναγωνισμού και φοβάται μήπως δεν τα φθάσει. Ο αρχαίος αθλητής κινούνταν μέσα σε όρια που του καθόριζε η φιλοσοφία, η θρησκεία και το γενικότερο πνεύμα της εποχής. Τα όρια αυτά καθορίζονταν από τα ανατολικά με το «Μηδέν Άγαν», από δυτικά με το «παν μέτρον άριστον», από βορρά με το «παν το πολύ την φύσιν πολέμιον» και από το νότο με το «γνώθι σ' αυτόν» που σήμαινε σύμφωνα με τη θεϊκή προτροπή να γνωρίζει κανείς τον εαυτό του, τις δυνατότητες του και τα όρια του. Πίστευαν οι αρχαίοι Έλληνες, όπως και εμείς πιστεύουμε, ότι ο αθλητικός συναγωνισμός είναι ένας πραγματικός και αχώριστος σύντροφος της ζωής των νέων και ότι πρέπει να το θέσουμε σε σωστές βάσεις. Παράλληλα πρέπει να προσδιορίσουμε τα όρια του προς όλες τις κατευθύνσεις. Σίγουρα δεν μπορούμε να τον αποφύγουμε, διότι η φύση των νέων είναι στενά συνδεδεμένη μ' αυτόν. Δεν μπορούμε να

τον αποφύγουμε, διότι ο αθλητικός συναγωνισμός είναι μια από τις πιο καθαρές και άμεμπτες από ηθικής πλευράς μορφές του ανθρώπινου συναγωνισμού διότι σ' αυτόν ο καλύτερος έχει πάρα πολλές πιθανότητες να του αναγνωρισθεί η ανωτερότητα (2:158). Επιβάλλεται όμως να θέσουμε τα όρια του συναγωνισμού αυτού διότι όσο μεγαλύτερος και εντονότερος είναι, τόσο υπάρχει φόβος ότι θα βρεθούν διάφοροι τρόποι παράβασης των κανόνων του παιχνιδιού και επιδίωξη της νίκης μέσω πολλών και διαφόρων τρόπων. Όταν συμβαίνει αυτό, τότε δημιουργούνται πικρίες και εχθρότητες με αποτέλεσμα ο συναγωνισμός να εξελιχθεί σε ανοιχτή αντιπαλότητα και διαμάχη. Ο αθλητής που αγωνίσθηκε κάτω από τέτοιες συνθήκες και προϋποθέσεις σίγουρα ένοιωσε τη μορφή αυτής της αντιπαλότητας. Αν δεν την ένοιωσε τότε πρέπει να είναι πραγματικός φιλόσοφος. Αν πάλι την ένοιωσε έντονα σε έναν αγώνα και δεν την μετέφερε στον άλλο αγώνα με την ίδια αντίπαλη ομάδα, τότε πρέπει να έχει καρδιά παιδιού και μυαλό φιλοσόφου.

Πολλές φορές η κοινωνία μας, την οποία χαρακτηρίζει η υπερβολή σε όλες της τις μορφές, γνήσιο προϊόν της οποίας είναι ο ανεξέλεγκτος συναγωνισμός ή ο συναγωνισμός χωρίς όρια, απαιτεί από τον αθλητή να είναι συγχρόνως και φιλόσοφος. Δηλαδή τοποθετεί τον αθλητή σε μια τραγική θέση και απαιτεί από αυτόν να παίξει τον ρόλο του τραγικού ήρωα, ένα ρόλο πολύ δύσκολο στη σκηνή του σημερινού αθλητικού συναγωνισμού. Δηλαδή μετά από τόσες θυσίες, επίπονες και υπερβολικές προπονήσεις, μετά από τόσα όνειρα για νίκη και υπεροχή, μετά από τόσους κινδύνους σωματικούς και ψυχικούς που διέτρεξε η υγεία του αθλητή εξ' αιτίας αφύσικων διατροφών ή και ακόμα της χρήσης διαφόρων επιβλαβών χημικών ουσιών, μετά από όλα αυτά, απαιτούμε από τον αθλητή να ενεργήσει με αίσθημα δικαίου, με σεβασμό του αντιπάλου, με μετριοφροσύνη στη νίκη και στωική αντιμετώπιση της ήττας. Μήπως όμως ζητάμε πολλά από τον αθλητή αυτό; (2: 170). Θα μπορούσαμε να ζητήσουμε πολλά από τον αθλητή αν οριοθετούσαμε τα όρια του συναγωνισμού. Ο οριοθετημένος και καθαρός συναγωνισμός σύμφωνα με τους κανόνες του παιχνιδιού δε δημιουργεί πικρίες και αντιδικίες, απεναντίας γεννά αισθήματα ενότητας και σεβασμού της ανωτερότητας του αντιπάλου.

Οι διάφοροι αθλητικοί αγώνες και τα παιχνίδια φέρνουν πιο κο ντά τους ανθρώπους δημιουργώντας καλύτερες συνθήκες επικοινωνίας και συνεργασίας. Ένας από τους σκοπούς της φιλοσοφίας του αθλητισμού είναι η δημιουργία φιλικών και εγκαρδίων σχέσεων που θα συνεχισθούν και μετά το παιχνίδι. Όταν μετά το τέλος του παιχνιδιού, οι αντίπαλοι δεν νοιώθουν ότι είναι πιο κοντά απ' ότι ήταν πριν αρχίσει, τότε σίγουρα δεν εκμεταλλεύτηκαν την ενωτική και συμφιλιωτική δύναμη του παιχνιδιού.

Η θέση της φιλοσοφίας της σχολικής Φυσικής Αγωγής και του αθλητισμού είναι σαφής: Η ομορφιά του αθλητικού συναγωνισμού δεν έγκειται στο αποτέλεσμα, αλλά στην προσπάθεια, σε μια προσπάθεια απαλλαγμένη από το στοιχείο της υπερβολής, σε μια προσπάθεια κατά την οποία θα πρέπει ο κίνδυνος, οι φοβερές δοκιμασίες και οι σοβαροί αθλητικοί τραυματισμοί να μην θεωρούνται στοιχεία τους θάρρους και της τόλμης. Ο αθλητής, ο οποίος δε φοβάται καθόλου στα επικίνδυνα αθλήματα όπως καταδύσεις, αλεξιπτωτισμό, αεροπλοΐα κ.λ.π, σίγουρα είναι επικίνδυνος. Θα πρέπει να υπάρχει στον αθλητή και το στοιχείο του φόβου και της σοβαρότητας σε ένα μικρό βέβαια ποσοστό αναμεμειγμένο με μεγάλη δόση αγάπης και ενθουσιασμού για το άθλημα. Αν πάλι το ποσοστό φόβου είναι μεγάλο, τότε πάλι ο αθλητής είναι επικίνδυνος. Σίγουρα διάλεξε λάθος άθλημα. Ο καθηγητής Φυσικής Αγωγής μπορεί και πρέπει να καθορίζει την διαγωγή του αθλητή, όταν αυτός με τις ενέργειες του θέτει σε κίνδυνο την σωματική του ακεραιότητα ή αυτή των άλλων συναθλητών του. Ο καθηγητής Φυσικής Αγωγής έχει το αποκλειστικό σχεδόν προνόμιο να γίνονται δεχτές οι οδηγίες του από τον αθλητή του, διότι ο τελευταίος δεν βλέπει στο πρόσωπο του μόνο τον καθηγητή του, αλλά και τον ειδικό επιστήμονα με τις ειδικές γνώσεις.

Είναι μέσα στα καθήκοντα του καθηγητή Φυσικής Αγωγής να χρησιμοποιήσει την επιρροή του και την

πείρα του, με σκοπό να αποτρέψει μεγάλους κινδύνους που απειλούν την σωματική ακεραιότητα των αθλητών του. Ακόμη και όταν οι αθλητές θέλουν οι ίδιοι να αναλάβουν τους κινδύνους που συνεπάγονται για την υγεία τους και τη σωματική τους ακεραιότητα ορισμένες ενέργειες και τότε ακόμη η παρέμβαση του καθηγητή ή του προπονητή είναι επιβεβλημένη. (Ο αθλητής π.χ. που θέλει να χρησιμοποιήσει διάφορες απαγορευμένες χημικές ουσίες με σκοπό την επίτευξη μεγαλύτερης επίδοσης). Μήπως η ενέργεια αυτή του αθλητή πρέπει να αφήσει αδιάφορο τον προπονητή του επειδή είναι προς το συμφέρον και του τελευταίου η επίτευξη μιας μεγάλης επίδοσης του αθλητή; Ασφαλώς όχι. Στην αντίθετη περίπτωση δε θα μπορέσει ποτέ να δικαιολογήσει τον εαυτό του στη συνείδηση του αθλητή του. Οφείλει ο προπονητής να τονίσει στον αθλητή του ότι θυσιάζει κυριολεκτικά την υγεία του για μια αμφίβολη, διάκριση ή ακόμη για μια διάκριση της οποίας το τίμημα είναι μεγάλο. Ποιος μπορεί να δικαιολογήσει τον προπονητή του επαγγελματικού Αμερικάνικου ποδοσφαίρου, ο οποίος δεν αποκρύπτει το γεγονός ότι οι περισσότεροι παίκτες του κάνουν χρήση διαφόρων στεροϊδών με σκοπό την απόκτηση μεγαλύτερης δύναμης και βάρους. Ποιος μπορεί να μείνει ικανοποιημένος από την απάντηση του προπονητή, του οποίου ένας πρώην αθλητής είναι αποδεδειγμένα άρρωστος πλέον από την υπερβολική χρήση στεροϊδών: «ο αθλητής μου γνώριζε τους κινδύνους», «δεν ήταν ανήλικος», «δεν μπορούσα να επέμβω σε θέματα προσωπικής επιλογής του αθλητή». Μήπως μας ικανοποιεί η απάντηση που έδωσε ο Γερμανός προπονητής της κολύμβησης, σε ερώτηση των Αμερικανών δημοσιογράφων σχετικά με τη βαθιά και ανδρική φωνή των κολυμβητριών του ότι: «οι κοπέλες μου ήρθαν εδώ να κολυμπήσουν, δεν ήρθαν να τραγουδήσουν» (15: 167)) Το απαράδεκτο βέβαια είναι όταν οι ίδιοι οι προπονητές των αθλητών τους προτρέπουν σε ορισμένες ενέργειες, οι οποίες δεν έχουν ηθικό παρονομαστή ή θέτουν σε κίνδυνο την σωματική τους ακεραιό τητα. Ασφαλώς οι αθλητές και οι προπονητές της κολύμβησης θα θυμούνται το περιστατικό του Σοβιετικού αθλητή των καταδύσεων Surgei Chalibashnli, όταν τον Ιούλιο το 1983 επιχειρούσε μία κατάδυση από μεγάλο ύψος στην Πανεπιστημιάδα που έγινε στο Edmondon του Καναδά. Την προηγούμενη ημέρα της μοιραίας κατάδυσης ο Αμερικανός προπονητής των καταδύσεων Bod Ryder έκρυβε το πρόσωπο του για να μη δει την προσπάθεια του αθλητή. Ο λόγος ήταν ότι ο αθλητής δεν ήταν έτοιμος για μια τέτοια προσπάθεια και ότι κινδύνευε άμεσα. Κατά τον Ryder για τον θάνατο του αθλητή έφταιγε αποκλειστικά ο προπονητής του (12: 3))

Οι αρετές που αποκτά ο νέος από το παιχνίδι και τους αγώνες ανάγονται στη σφαίρα της ηθικής κάνοντας το νέο να πιστέψει στις δυνατότητες του, να έχει εμπιστοσύνη στον εαυτό του, να χαράζει καινούργιους δρόμους και να επιδίδεται σε καινούργιους στόχους και επιδιώξεις σε περιπτώσεις αντίξοων καταστάσεων. Με άλλα λόγια να μπορεί να δώσει καινούργιο νόημα στη ζωή του, όταν όλα φαίνονται ότι έχουν χαθεί. Οι ειδικοί μας πληροφορούν ότι αυτοί που δεν έχουν εμπιστοσύνη στις δυνάμεις τους, αυτοί που δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν δύσκολες καταστάσεις, δεν μπορούν να πετύχουν. Ο πραγματικός αθλητής δεν φοβάται την αποτυχία γιατί αυτή δεν μπορεί να τον συντρίψει. Απεναντίας τον καθιστά ισχυρότερο για τις περισσότερο αντίξοες περιστάσεις της ζωής, όπου η αποτυχία διαγράφεται εμφανής.

Η φιλοσοφία του αθλητισμού προτρέπει τον νέο να επιδιώκει στόχους που για άλλους θεωρούνται δύσκολοι, απλησίαστοι και ακα τόρθωτοι. Διδάσκει στο νέο να μην πανικοβάλλεται και να μην εγκαταλείπει τις προσπάθειες του ούτε στο τελευταίο δευτερόλεπτο, όταν όλα δείχνουν πως ο αγώνας έχει κριθεί. Για τον πραγματικό αθλητή υπάρχει πάντα το αύριο όπου μπορεί να εκπληρωθούν οι επιδιώξεις του. Η ικανοποίηση που νοιώθει κανείς από μια νίκη μπορεί να απογοητεύσει μερικούς αθλητές διότι δεν ήταν αυτή που περίμεναν, όμως η ελπίδα και η πιθανότητα ενός καλύτερου αύριου τον ενθαρρύνουν. Βέβαια υπάρχουν και αθλητές, οι οποίοι νοιώθουν ηττημένοι και απαγοητευμένοι ύστερα από την έκβαση ενός αγώνα. Ίσως λείπει από τους νέους αυτούς η ψυχολογική προετοιμασία σε περίπτωση αποτυχίας. Θα πρέπει να καλλιεργείται από πολύ νωρίς η αντίληψη και στους καλύτερους ακόμη των αθλητών ότι η νίκη και η ήττα, η αποτυχία και η επιτυχία μπορεί πολύ εύκολα να συνυπάρξουν και ότι «όταν χάνει κανείς έναν αγώνα» σίγουρα «δεν πεθαίνει λίγο», όπως έχει υποστηριχθεί. Μια φιλοσοφική και ψυχολογική αντιμετώπιση της ήττας θα βοηθούσε τους αθλητές αυτούς να θεωρούν τις αποτυχίες τους λιγότερο οδυνηρές.

Σκοπός της φιλοσοφίας της σχολικής Φυσικής Αγωγής και του αθλητισμού είναι οι καλές συνήθειες, η μεγαλοψυχία, η ομαδικότητα, η τιμιότητα και ο σεβασμός προς τους κανόνες και τους αντιπάλους που αποκτούν οι νέοι μας στους αγώνες και τα παιχνίδια να μεταφέρονται και στις σχέσεις τους με τους συνανθρώπους μέσα στην κοινωνία. Όμως πρέπει να γνωρίζουμε ότι και οι κακές συνήθειες που

αποκτά ο νέος στο παιχνίδι έχουν την ίδια τύχη να εφαρμοσθούν στις μετέπειτα σχέσεις του με τους άλλους, π.χ. ορισμένοι προπονητές δίνουν εντολή στους παίκτες τους σε συγκεκριμένες περιπτώσεις για σκόπιμα φάουλ ή «έξυπνα φάουλ», όπως τα αποκαλούν (13: 25). Δηλαδή ο προπονητής διδάσκει στο νέο να ενεργεί ενσυνείδητα εναντίον των κανόνων του παιχνιδιού. Υπάρχει κίνδυνος ο νέος να εφαρμόσει εκτός παιχνιδιού στις σχέσεις του με τους συνανθρώπους του ή με τους νόμους το «έξυπνο φάουλ» και να αποδειχθεί βέβαια ότι ήταν κάθε άλλο παρά έξυπνο.

Η Φυσική Αγωγή ως μέρος της γενικότερα αγωγής πρέπει να προάγει τις πνευματικές ασχολίες του ατόμου. Η Φυσική Αγωγή και οι διάφορες αθλητικές δραστηριότητες αποτελούν ένα σπουδαίο μέρος της ζωής του ανθρώπου και έτσι απαιτούν φιλοσοφική έρευνα και αντιμετώπιση όχι λιγότερη από άλλη σφαίρα των ανθρώπινων ασχολιών. Δεν είναι σύμπτωση ότι ο αρχαίος Ελληνικός πολιτισμός, ένας από τους πιο λαμπρούς πολιτισμούς του αρχαίου κόσμου, πιθανόν ο λαμπρότερος, που έδωσε πολύτιμα στοιχεία ανθρωπισμού, δημοκρατίας και ελευθερίας του ατόμου έδωσε παράλληλα τόσο μεγάλη βαρύτητα στο είδος αυτό της φιλοσοφίας. Ποιο είναι το γενικότερο μήνυμα της φιλοσοφίας αυτής στους μεταγενέστερους; Τι επιβάλλει σε μας; Να αφήσουμε την Φυσική Αγωγή εκεί που είναι σήμερα; Να την τοποθετήσουμε πάνω από όλες τις άλλες επιστήμες; Να της δώσουμε τη θέση που της αξίζει ανάμεσα στις άλλες επιστήμες; Μήπως θα έπρεπε το τελευταίο να μας απασχολήσει περισσότερο; Το μήνυμα της κλασσικής αρχαιότητας είναι σαφές: Τοποθετήστε την επιστήμη της Φυ σικής Αγωγής και του αθλητισμού σε ίση μοίρα με τις άλλες επιστή μες και απαλλάξτε την από κάθε είδος υπερβολής και υπεροψίας.

Το πρόβλημα της χρήσης, απαγορευμένων χημικών ουσιών από τους αθλητέςΤο πρόβλημα της χρήσης, απαγορευμένων χημικών ουσιών από τους αθλητέςΕίναι γνωστό στους ιατρικούς κύκλους, τουλάχιστον τα τελευταία 30 - 40 χρόνια ότι τα στεροϊδή έχουν

βοηθήσει πολύ τους ασθενείς προκειμένου να ανακτήσουν μέρος της χαμένης τους μυϊκής δύναμης και του σωματικού τους βάρους εξ' αιτίας διαφόρων σοβαρών ατυχημάτων. Τα αποτελέσματα αυτά της χρήσης των στεροϊδών έγιναν ευρύτερα γνωστά και εκτιμήθηκαν όχι μόνο από τους γιατρούς και ασθενείς, αλλά, προς μεγάλη μας έκπληξη, και από μερικούς αθλητές κυρίως επαγγελματίες, οι οποίοι πίστεψαν ότι με τη χρήση τους θα μπορούσαν ν' αυξήσουν τη μυϊκή τους δύναμη και το βάρος, εφ' όσον φυσικά αυτός ήταν ο επιδιωκόμενος σκοπός. Τόσο οι αθλητές όσο οι προπονητές και οι γιατροί γνώριζαν ότι οι ουσίες αυτές είχαν απαγορευτεί από τις διάφορες εθνικές και διεθνείς αθλητικές αρχές, εν τούτοις τις χρησιμοποιούσαν και μάλιστα σε μεγάλες ποσότητες. Είναι γεγονός ότι οι περισσότεροι αθλητές που έκαναν χρήση των ουσιών αυτών άρχισαν να αποκτούν υπεροχή έναντι των αντιπάλων τους με αποτέλεσμα οι τελευταίοι να αρχίσουν και αυτοί το ίδιο για να μπορέσουν να τους συναγωνισθούν. Δεν είναι υπερβολή να λεχθεί ότι σήμερα ένα μεγάλο ποσοστό αθλητών σε όλες σχεδόν τις χώρες του κόσμου κάνει χρήση διαφόρων απαγορευμένων χημικών ουσιών κατά τη διάρκεια της προπόνησης με σκοπό βέβαια την επίτευξη μιας καλύτερης επίδοσης. Τα αποτελέσματα της τακτικής αυτής είναι ολέθρια για την υγεία των αθλητών, κάτι που πολλές φορές γνωρίζουν και οι ίδιοι.

Δυστυχώς ο γυναικείος αθλητισμός δεν έμεινε αμέτοχος και ανεπηρέαστος μπροστά στην πρόκληση αυτή. Οι αθλήτριες που είχαν αρχίσει να χρησιμοποιούν τις ουσίες αυτές άρχισαν να κερδίζουν τους αγώνες και να καταρρίπτουν τις προηγούμενες επιδόσεις τους. Φυσικά το τίμημα ήταν μεγάλο, αφού άρχισαν να αποκτούν όχι μόνο δύναμη και βάρος, αλλά και ανδρικά χαρακτηριστικά λόγω της αρσενικής ορμόνης που περιέχουν τα στεροϊδή. Τόσο οι αθλήτριες όσο και οι αθλητές πλήρωσαν ακριβά τη φιλοδοξία τους να κερδίσουν και να διακριθούν κάνοντας χρήση των στεροϊδών. Ανεπανόρθωτες ζημιές στο ήπαρ, νευρικοί κλονισμοί, αιμορραγίες, οιδήματα, υπερεντάσεις αρτηριοσκλήρυνση και αλλαγές προσωπικότητας είναι μερικά από τα αποτελέσματα της χρήσης των ουσιών αυτών σε άνδρες και γυναίκες.

Πολλά είναι τα προβλήματα που δημιουργούνται από τη χρήση των ουσιών αυτών από τους αθλητές. Το πρώτο πρόβλημα είναι ότι οι κανόνες του παιχνιδιού βρίσκονται σε πλήρη αντίθεση με την τακτική αυτή των αθλητών, οι οποίοι εν γνώσει τους παραβαίνουν τις «εναγώνιες διατάξεις». Ο αθλητικός συναγωνισμός χαρακτηρίζεται ως η καλύτερη και η πλέον άμεμπτη από ηθικής άποψης μορφή του ανθρώ πινου συναγωνισμού, διότι οι κανόνες είναι ίδιοι για όλους τους αθλητές και έτσι ο καλύτερος έχει πάρα πολλές πιθανότητες να κερ δίσει. Η χρήση όμως των διαφόρων χημικών ουσιών θέτει σε αμφιβολία την παραπάνω άποψη, αφού οι αθλητές που κερδίζουν δεν είναι συνήθως οι καλύτεροι, αλλά αυτοί που έκαναν χρήση των διαφόρων απαγορευμένων ουσιών. Σίγουρα η αναμέτρηση είναι άνιση και η ήττα άδικη γι' αυτούς που αγωνίζονται μόνο με τις δικές τους δυνάμεις. Η δικαιοσύνη που χαρακτηρίζει

τον αθλητικό συναγωνισμό έγκειται στο γεγονός ότι όλοι οι συμμετέχοντες είναι ίσοι προ των κανόνων, πράγμα τελείως απαραίτητο, αν θέλουμε η νίκη να έχει κάποια αξία και κάποιο νόημα (1: 27). Αυτονόητο καθίσταται ότι οι αθλητές που κερδίζουν τις διάφορες αθλητικές συναντήσεις κάνοντας χρήση αναβολικών παραβαίνουν τους κανόνες, διαπράττουν ένα είδος αδικίας σε βάρος των άλλων συναθλητών τους και φυσικά η νίκη τους δεν έχει καμιά σπουδαιότητα ούτε σημασία. Σε πρώτη φάση το είδος της αδικίας που διαπράττουν εις βάρος των άλλων είναι κλοπή της νίκης. Πρόκειται πράγματι περί κλοπής, η οποία δε διαφέρει σε τίποτε από εκείνη του σφαιροβόλου, ο οποίος χρησιμοποιώντας ελαφρότερη σφαίρα κερδίζει έναν αγώνα και στη συνέχεια υπερηφανεύεται για τη νίκη του και το κατόρθωμα του (2: 23).

Η νίκη του αθλητή πρέπει να είναι τίμια, καθαρή, σύμφωνη με τους γραπτούς κανόνες του παιχνιδιού και τους άγραφους νόμους του αθλητικού ιδανικού. Κατά τους άγραφους αυτούς νόμους ένας αθλητής δεν μπορεί να κάνει συγχρόνως δύο αντίθετα από ηθική άποψη πράγματα, δηλαδή να παίρνει αναβολικά και να ανακηρύσσεται νικητής. Είναι λογικά αδύνατο για έναν αθλητή να παραβαίνει σκόπιμα τους κανόνες του παιχνιδιού και να αγωνίζεται συγχρόνως. Αυτός που παραβαίνει τους κανόνες δεν αγωνίζεται πλέον. Αυτός είναι και ο λόγος που οι αθλητές αυτοί έχουν συνδεθεί με την αποτυχία, η οποία δεν έχει σχέση με τις νίκες ή τις ήττες τους, αλλά με μια τακτική την οποία ακολουθούν και η οποία τους θέτει εκτός αγώνα (3. 136). Μερικοί ερευνητές πιστεύουν (4. 41) ότι ο αθλητής, ο οποίος σκόπιμα παραβαίνει τις διατάξεις του παιχνιδιού δε θεωρείται ότι συμμετέχει στον αγώνα, άρα δεν μπορεί να είναι νικητής, αφού δεν συμμετέχει.

Είναι λογικό να συμπεράνει κανείς ότι όταν ένας αθλητής προσπαθεί με τη βοήθεια διαφόρων απαγορευμένων χημικών ουσιών να αυξήσει την επίδοση του και να νικήσει παύει να συμμετέχει στον αγώνα. Η νίκη έχει αξία μόνον όταν ο αθλητής εφαρμόζει τους κανόνες της παιδιάς ή τους παραβαίνει χωρίς τη θέληση του, κατά τη διάρκεια του αγώνα, όχι όμως πριν από αυτόν. Τίθεται βέβαια το ερώτημα: πώς μπορεί να παραβεί κανείς τους κανόνες πριν αρχίσει το παιχνίδι; Είναι βέβαιο ότι τους γραπτούς κανόνες τους συναντά μόνο όταν αρχίσει, ενώ τους άγραφους τους έχει πάντα μπροστά του, στην προπόνηση, κατά τη διάρκεια και μετά το παιχνίδι.

Ένας άλλος σοβαρός λόγος που επιβάλλει τη μη χρησιμοποίηση των αναβολικών από τους αθλητές είναι το γεγονός ότι οι τελευταίοι θέτουν σε άμεσο κίνδυνο την υγεία τους εξ' αιτίας του επικινδύνου των φαρμάκων. Μερικοί εύλογα θέτουν το ερώτημα: Πώς είναι δυνατόν στο όνομα της υγείας των αθλητών να θεωρούμε επικίνδυνα και κατά συνέπεια απαγορευμένα διάφορα φάρμακα και να μη θεωρούμε το ίδιο για διάφορα αθλήματα που θέτουν σε κίνδυνο τη σωματική ακεραιότητα και την ίδια τη ζωή των αθλητών όπως π.χ. οι διάφορες αναρριχήσεις, η ορειβασία, ο αλεξιπτωτισμός, η αεροπλοΐα, πυγμαχία κλπ. (5.30). Η άποψη αυτή φαίνεται ότι απλοποιεί μια σκληρή πραγματικότητα και παραγνωρίζει το γεγονός ότι οι αθλητές είναι ίσοι ενώπιον των κανόνων και ότι αγωνίζονται βασιζόμενοι στις δικές τους δυνάμεις και στο θάρρος τους με το οποίο τους προίκισε η φύση. Η επίδειξη θάρρους σε δύσκολες στιγμές ή σε δύσκολα αγωνίσματα είναι μια σπάνια αρετή που κοσμεί το άτομο, διότι το προτρέπει να ξεπεράσει φαινομενικά ανυπέρβλητα εμπόδια. Έτσι το άτομο συνηθίζει να αντιμετωπίζει με θάρρος τις διάφορες δύσκολες καταστάσεις που εμφανίζονται στη ζωή του χωρίς να πανικοβάλλεται ή να εγκαταλείπει τις προσπάθειες του. Όσον αφορά τα λεγόμενα «βαριά αθλήματα» του αρχαίου κόσμου καλλιεργήθηκαν και από τους πλέον ειρηνικούς λαούς του αρχαίου κόσμου όπως τη Μινωική Κρήτη, Σουμερία κλπ.

Όσον αφορά την αρχαία Ελλάδα, τα βαριά αθλήματα όπως η πάλη, η πυγμαχία και το παγκράτιο έχαιραν ιδιαίτερης εκτίμησης, αν και η σκληρότητα και η βία ήταν αντίθετες με το πνεύμα και τη φιλοσοφία της εποχής. Η σκληρότητα και η σωματική βία τιμωρούνταν με νόμο, ο οποίος προστάτευε όχι μόνο τους πολίτες, αλλά και τους δούλους (6. 92). Ο κάθε πολίτης, άσχετα αν ήταν θύμα ή όχι, μπορούσε να επικαλεσθεί τη βοήθεια του νόμου προκειμένου να τιμωρηθεί κάποιος που χρησιμοποίησε σωματική βία. Η φιλοσοφία του νόμου αυτού έγκειτο στο γεγονός ότι η πράξη της βίας αυτής εστρέφετο ευθέως όχι μόνο κατά του θύματος, αλλά και της πολιτείας ή του συνόλου όπως αναφέρει ο Δημοσθένης (Εναντ. Μειδ. 21.45). Οι Αθηναίοι πίστευαν ότι μια τέτοια πράξη ήταν τελείως αντίθετη με τις αρχές της δημοκρατίας και ότι ήταν χαρακτηριστικό γνώρισμα των τυραννικών καθεστώτων (6. 92). Είναι πράγματι να απορεί κανείς πως η αρχαία ελληνική κοινωνία, η οποία προστάτευε τόσο αποτελεσματικά τη σωματική ακεραιότητα των πολιτών της, δέχθηκε, καλλιέργησε και αγάπησε τόσο σκληρά και επικίνδυνα αθλήματα. Ο λόγος είναι ότι με τα βαριά αθλήματα καλλιεργούσαν το θάρρος, την καρτε ρία, την αντοχή

και την περιφρόνηση προς τον πόνο, κάτι που θα βοηθούσε τους πολίτες και την πόλη σε δύσκολες καταστάσεις (6. 103). Παράλληλα οι παραπάνω αρετές ήταν κοινή επιδίωξη των αθλητών διότι μόνο μέσω αυτών θα μπορούσαν να φθάσουν στη νίκη. Στην Ολυμπία, αναφέρει ο Δίων ο Χρυσόστομος (3.110), το έπαθλο είναι ένα στεφάνι ελιάς, εν τούτοις πολλοί αθλητές τιμούν το στεφάνι αυτό περισσότερο από τη ζωή τους. Ένας άλλος αρχαίος συγγραφέας αναφέρει ότι ο αθλητής που πεθαίνει για ένα στεφάνι αγριελιάς πεθαίνει με τον πιο ένδοξο θάνατο.

Τόσο ο Πίνδαρος όσο και ο Όμηρος συνιστούν ο πρώτος στους αθλητές του και ο δεύτερος στους ήρωες του να αποφεύγουν τις πράξεις εκείνες, οι οποίες δεν περιέχουν το θέλγητρο του κινδύνου διότι δεν έχουν δόξα. Υπήρχε σαφής διαχωρισμός στην αρχαία ελληνική σκέψη μεταξύ της σωματικής βίας και του τραυματισμού ενός αθλητή κατά τον αγώνα. Η πρώτη περίπτωση τιμωρούνταν με αυστηρές ποινές διότι τα ελατήρια ήταν ταπεινά, αφού σκοπός του θύτη ήταν να ταπεινώσει κάποιο άλλο πρόσωπο, ενώ στη δεύτερη περίπτωση η επιδίωξη ήταν ο κότινος της νίκης. Γι' αυτό ποτέ κανένας αρχαίος αθλητής δε δικάσθηκε από πολιτικά δικαστήρια σε περιπτώσεις τραυμάτων που επέφερε στους αντιπάλους του ή και θανάτου ακόμη, όπως συνέβη σε ελάχιστες περιπτώσεις. Δεν πρέπει σε καμιά περίπτωση και σε κανένα σκληρό άθλημα να προξενήσουμε ανεπανόρθωτη βλάβη στον αντίπαλο μας για χάρη της νίκης. Πρέπει πάντοτε ο αθλητής να γνωρίζει τις συνέπειες που μπορεί να έχει ένα κτύπημα (π.χ. στην πυγμαχία) επί ενός ανίσχυρου ή ανήμπορου από την κόπωση αντιπάλου. Παράλληλα θα πρέπει να επινοηθούν αποτελεσματικότερα προστατευτικά μέσα προκειμένου να αμβλύνονται οι πλήξεις και να μην κινδυνεύει η σωματική ακεραιότητα των αθλητών. Η σκληρότητα που χαρακτηρίζει σήμερα μερικά αθλήματα πρέπει και μπορεί να μειωθεί στο ελάχιστο. Ένας άλλος λόγος που δε δικαιολογεί τη χρήση των απαγορευμένων φαρμάκων από τους αθλητές είναι ότι οι τελευταίοι εξαναγκάζουν με την πράξη τους αυτή και τους συναθλητές τους να κάνουν το ίδιο. Δεδομένης της έντασης του αθλητικού συναγωνισμού και της σπουδαιότητας που συνεπάγεται η νίκη για τους συμμετέχοντες αθλητές είναι πολύ πιθανό οι τελευταίοι να χρησιμοποιήσουν όλα τα μέσα που έχουν στη διάθεση τους, νόμιμα ή παράνομα, με σκοπό να διακριθούν. Αν ένας αθλητής κέρδισε φήμη, δόξα, αλλά και χρήματα (στις περιπτώσεις των επαγγελματιών αθλητών) χρησιμοποιώντας απαγορευμένες χημικές ουσίες, είναι πολύ πιθανό ότι το παράδειγμα του θα το ακολουθήσουν και άλλοι. Έχει αποδειχθεί από την παρατήρηση και την έρευνα ότι οι μεγάλοι αθλητές, προκειμένου να είναι συναγωνίσιμοι, θέτουν, αν και το γνωρίζουν, σε άμεσο κίνδυνο την υγεία τους. Η διαπίστωση ότι οι συναθλητές τους προσπαθούν με κάθε τρόπο να επιτύχουν μια καλή επίδοση δεν τους αφήνει αδιάφορους. Ο Irving Dardik, ιατρός χειρούργος, πρόεδρος της Αμερικανικής Ιατρικής Ολυμπιακής Επιτροπής λέει ότι είναι βέβαιο ότι οι αθλητές προτιμούν να μην παίρνουν αναβολικά, διότι δε νοιώθουν καλά λόγω αδικίας προς τους άλλους, αλλά και λόγω υγείας, όμως συγχρόνως φοβούνται ότι αν δεν τα πάρουν αυτοί, τότε θα τα πάρουν οι άλλοι (7. 168). Ο Fred Dwyer, πρώην προπονητής στίβου της Νέας Υόρκης, λέει ότι η βασική σκέψη των αθλητών είναι: «Εφ' όσον ο αντίπαλος μου χρησιμοποιεί κάτι που του δίνει μια επιπρόσθετη βοήθεια, τότε θα είμαι ανόητος αν δεν το χρησιμοποιήσω και εγώ. Έτσι, τονίζει ο Dwyer, oι χρήστες - αθλητές αναβολικών εξαναγκάζουν και τους συναθλητές τους να κάνουν το ίδιο (8. 9). Ένας μεγάλος Αμερικανός αθλητής, ο Hal Conolly, ο οποίος πήρε μέρος σε 4 Ολυμπιάδες αναφέρει: «Η πείρα μου λέει ότι ένας αθλητής είναι έτοιμος να χρησιμοποιήσει οποιαδήποτε μέσο που χρησιμοποιούν και οι άλλοι αθλητές με σκοπό να καλυτερέψει την επίδοση του φθάνοντας ακόμα και στα πρόθυρα της αυτοκαταστροφής». (9. 174).

Έχει πολλές φορές τεθεί το ερώτημα: πώς μπορεί ο αθλητής που χρησιμοποιεί αναβολικά να παρασύρει ή να εξαναγκάζει τους συναθλητές του να κάνουν το ίδιο, περισσότερο από ότι ο φοιτητής της φιλοσοφίας, ο οποίος διαβάζει πολύ, εξαναγκάζει τους συμφοιτητές του να διαβάσουν και αυτοί πολύ; Υπάρχουν σίγουρα διαφορές και πρέπει να πληροφορηθούμε ποιες είναι αυτές. (5. 32). Είναι βέβαιο ότι και στις δύο περιπτώσεις υπάρχει συναγωνισμός και «παράδειγμα» προς μίμηση, α) Στην πρώτη περίπτωση ο αθλητής δε βασίζεται μόνο στις δικές του δυνάμεις, ενώ στη δεύτερη ο φοιτητής προσπαθεί μόνο με τις δικές του δυνάμεις (στην προκειμένη περίπτωση με τη μελέτη) να επιτύχει τη διάκριση, β) Στην πρώτη περίπτωση ο συναγωνισμός είναι πιο έντονος και κατά συνέπεια η μίμηση προς το «παράδειγμα» περισσότερο αναγκαία, γ) Το τίμημα της μίμησης του «παραδείγματος» στους αθλητές είναι μεγάλο, αφού τίθεται σε άμεσο κίνδυνο η υγεία τους, ενώ στους φοιτητές το τίμημα είναι ελάχιστο, δ) Είναι βέβαιο ότι στην πρώτη περίπτωση ο αθλητής αλλάζει τη φύση του αγωνίσματος και παραβαίνει τους κανόνες, ενώ στη δεύτερη ο φοιτητής με τις περισσότερες ώρες μελέτης που διαθέτει δεν αλλάζει τις προϋποθέσεις συμμετοχής και διάκρισης. Σίγουρα θα συνέβαινε το αντίθετο, αν ο

φοιτητής προσπαθούσε να διακριθεί όχι με την προσπάθεια και τη μελέτη, αλλά με διαφόρους άλλους τρόπους που είναι αντίθετοι με τους κανόνες που διέπουν τις εξετάσεις (αντιγραφές κλπ.). Στην περίπτωση αυτή ο φοιτητής μοιάζει με τον αθλητή που χρησιμοποιεί αναβολικά μόνο στο ότι προσπαθεί με μη νόμιμα μέσα να επιτύχει τη διάκριση. Υπάρχει όμως και πάλι μια διαφορά η οποία συνίσταται στο ότι το δράμα και η αγωνία του φοιτητή τελειώνει συνήθως μετά τις εξετάσεις, ενώ αυτό του αθλητή συνεχίζεται με τραγικά πολλές φορές επακόλουθα, ε) Στις περιπτώσεις των επαγγελματιών αθλητών είναι βέβαιο ότι εξαναγκάζονται να ακολουθήσουν το παράδειγμα αυτού ή αυτών που χρησιμοποιούν τις ουσίες αυτές, διότι το αντίθετο θα συνεπάγονταν μειωμένη απόδοση και πολύ πιθανό απώλεια της εργασίας. Φαίνεται ότι οι επαγγελματίες αθλητές δεν έχουν άλλη εκλογή παρά να ακολουθήσουν στις περισσότερες περιπτώσεις το παράδειγμα αυτών που καταφεύγουν στα αναβολικά προκειμένου να μπορέσουν να είναι συναγωνίσιμοι.

Ένας άλλος βασικός λόγος της μη χρησιμοποίησης αναβολικών και άλλων επιβλαβών για την υγεία των αθλητών ουσιών είναι ότι οι μεγάλοι αθλητές, κυρίως των διαφόρων επαγγελματικών ομάδων, έχουν χιλιάδες θαυμαστές στις προεφηβικές και εφηβικές κυρίως ηλι κίες, οι οποίες θα προσπαθήσουν να μιμηθούν τα πρότυπα τους. Έτσι είναι πιθανό πολλοί έφηβοι αθλητές προκειμένου να μιμηθούν τα μεγάλα αστέρια του αθλητισμού και οπωσδήποτε να εντυπωσιάσουν γνωστούς, φίλους και γονείς να αρχίσουν να χρησιμοποιούν τα διάφορα απαγορευμένα χημικά παρασκευάσματα προκειμένου να αυξήσουν την επίδοση τους και να νικήσουν (5.10). Δυστυχώς πολλοί από τους νέους αθλητές δεν γνωρίζουν τα αποτελέσματα της χρήσης των παρασκευασμάτων αυτών εξ' αιτίας του νεαρού της ηλικίας, των περιορισμένων γνώσεων, του αδυνάτου χαρακτήρα και της απειρίας τους.

Όλα τα παραπάνω σε συνδυασμό με το διακαή πόθο για νίκη, φήμη και διάκριση δεν αφήνουν στο νέο αθλητή πολλά περιθώρια αποχής από τη χρήση. Πράγματι η μεγάλη έμφαση στη νίκη και η απόκτηση της δι' όλων των μέσων, άλλαξαν τελείως τη φύση και το χαρακτήρα των διαφόρων αγωνισμάτων και ομαδικών αθλοπαιδιών. Είναι επόμενο στη μάταια αυτή προσπάθεια ο αθλητής ως άτομο και η υγεία του να τοποθετηθούν σε δεύτερη μοίρα, κάτι που σίγουρα είναι αντίθετο όχι μόνο προς κάθε έννοια λογικής και ηθικής, αλλά και προς την ίδια τη φύση του αγώνα και της παιδιάς, διότι με αυτά δεν επιδιώκεται η γρήγορη, τεχνική και αφύσικη αύξηση της δύναμης του αθλουμένου. Απεναντίας επιδιώκεται και επιτυγχάνεται η ομαλή, φυσιολογική, συμμετρική ανάπτυξη του σώματος και η προαγωγή της υγείας.

Πολλοί νέοι αθλητές προτιμούν, παραβλέποντας ή αγνοώντας τους κινδύνους που διατρέχει η υγεία τους, τη γρήγορη αύξηση της μυϊκής τους δύναμης και μάζας, την παρά φύση αύξηση της ταχύτητας τους και την πέρα από τα φυσιολογικά όρια αντοχή τους. Όλα αυτά μπορούν να τα επιτύχουν σε μικρό ή μεγάλο βαθμό με τη χρήση των διαφόρων φαρμακευτικών ουσιών. Όταν ο αθλητής τοποθετεί από τη μια μεριά το μελλοντικό κλονισμό της ψυχικής και σωματικής του υγείας και από την άλλη τη διάκριση, δόξα και τον πλούτο που αποκτά από τους αγώνες, τότε τις περισσότερες φορές διαλέγει τα δεύτερη εις βάρος της πρώτης.

Μια από τις αρετές που διακρίνουν τον αθλητή είναι και αυτή της αυτοπεποίθησης και της εμπιστοσύνης που έχει στις δικές του δυνάμεις. Για να αποκτηθεί αυτή η αρετή πρέπει ο αθλητής να μάθει να βασίζεται στις δικές του δυνάμεις για να επιτύχει το σκοπό του. Όταν αυτός επιτυγχάνεται μέσω διαφόρων τεχνητών και αφύσικων μεθόδων, τότε το αίσθημα της αυτοπεποίθησης δεν καλλιεργείται, με αποτέλεσμα ο αθλητής να περιμένει πάντα την επιπρόσθετη εξωτερική βοήθεια για να πετύχει. Έχει παρατηρηθεί από πολλούς, ερευνητές ότι οι αθλητές που χρησιμοποιούν τις διάφορες μορφές αναβολικών βασίζονται τόσο πολύ σ' αυτές, ώστε όταν σταματούν να κάνουν χρήση αυτών νοιώθουν αβοήθητοι, ανίκανοι να πετύχουν το παραμικρό, χαμένοι και ψυχολογικά ανέτοιμοι για τον αγώνα. Ο Uwe Beyer, ένας βετεράνος πρώην Γερμανός σφυροβόλος, ο οποίος ως γνωστό κέρδισε στους πανευρωπαϊκούς τους 1971 και κατέρριψε το παγκόσμιο ρεκόρ τον ίδιο χρόνο είπε ότι βασιζόταν τόσο πολύ στα αναβολικά κατά τη διάρκεια της προπόνησης του για τους Ολυμπιακούς του Μόντρεαλ (1976), ώστε όταν σταμάτησε τη χρήση τους έγινε αδιάφορος, νωθρός, μελαγχολικός και αδύναμος να κερδίσει οτιδήποτε (7. 167). Ήδη και χωρίς τη χρήση των ουσιών αυτών το αίσθημα αυτό της αυτοπεποίθησης αρχίζει να κλονίζεται, αφού πολλές φορές η νίκη είναι αποτέλεσμα των διαφόρων τεχνολογικών επιτευγμάτων που μεταφέρονται προς εφαρμογή και στον αθλητισμό, όπως π.χ. ειδικές μέθοδοι υπερπροπόνησης, δίαιτας, βιταμινοθεραπείας, ειδικών αθλητικών οργάνων, ειδικής (μη απαγορευμένης) φαρμακευτικής αγωγής κλπ. Είναι βέβαιο ότι, όταν προστίθεται και η χρήση αναβολικών στο πρόγραμμα

του αθλητή, τότε ο τελευταίος γίνεται κατά κάποιο τρόπο μια μηχανή ή ένα πειραματόζωο για χάρη της «διάκρισης» και «υπεροχής». Στις περιπτώσεις αυτές αλλάζει η έννοια του αθλητικού συναγωνισμού, ο οποίος δεν διεξάγεται πλέον μεταξύ δύο αθλητών, αλλά μεταξύ δύο «μηχανικών σωμάτων» (10. 25), τα οποία δείχνουν πως επιδρούν και τι αποτέλεσμα έχουν στην επίδοση οι διάφορες χημικές ουσίες.

Επίσης με τον τρόπο αυτό τίθεται σε αμφιβολία η όλη προσωπικότητα και η εν γένει ύπαρξη του αθλητή ως ατόμου με όλους τους κανόνες σεβασμού που συνεπάγεται η ιδιότητα του αυτή. Πρέπει παράλληλα να τονισθεί ότι η νίκη και η υπεροχή υφίστανται ένα αποφασιστικό πλήγμα, με αποτέλεσμα να μην περιβάλλονται από τη γνωστή αίγλη μιας γνήσιας αθλητικής επιτυχίας, αφού η νίκη αυτή δεν είναι αποτέλεσμα αφοσίωσης προς το άθλημα, αντοχής, θάρρους και προπόνησης, αλλά κυρίως διαφόρων εξωτερικών παραγόντων ή «της ικανότητας που έχει το σώμα να χρησιμοποιεί αποτελεσματικά τα διάφορα φάρμακα» (8.11).

Έχει λεχθεί ότι εφ' όσον τα αναβολικά επηρεάζουν την επίδοση των αθλητών τότε είναι άδικο να χρησιμοποιούνται μόνο από μερικούς. Θα πρέπει α) να χρησιμοποιούνται από όλους β) να μη χρησιμοποιούνται από κανένα διότι οι συμμετέχοντας πρέπει να είναι όλοι ίσοι ενώπιον των κανόνων του παιχνιδιού. Ασφαλώς θα ήταν προς όφελος των αθλητών και σε συμφωνία με τη φιλοσοφία του αθλητισμού να μη χρησιμοποιηθούν από κανένα διότι έτσι εξασφαλίζεται και η ισότητα, αλλά και προστατεύεται η υγεία των αθλητών. Παράλληλα η νίκη θα αποκτήσει κάποιο νόημα και κάποια αξία, αφού οι συμμετέχοντες επιδίδονται στο συναγωνισμό βασιζόμενοι μόνο στις δικές τους δυνάμεις. Σίγουρα η ισότητα και η δικαιοσύνη δεν εξασφαλίζονται, όταν όλοι οι αθλητές κάνουν χρήση αναβολικών, διότι υπάρχουν πολλών ειδών και πολλών δυνατοτήτων χημικά παρασκευάσματα, τα οποία θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει ένας αθλητής ανάλογα βέβαια με τις οικονομικές του δυνατότητες ή τις ερευνητικές δυνατότητες της χώρας του. Στις περιπτώσεις αυτές οι νικητές δεν θα είναι από τις φτωχές χώρες, αλλά κυρίως από τις πλούσιες, οι οποίες έχουν και τη δυνατότητα παραγωγής θαυματουργών φαρμάκων (9.175).

Από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι σήμερα οι αθλητές καταβάλλουν κάθε δυνατή προσπάθεια προκειμένου να διακριθούν, να κερδίσουν φήμη και γόητρο με τη συμμετοχή τους και τη νίκη τους στους αγώνες. Είναι στη φύση του αθλητικού συναγωνισμού να απαιτεί από τους φιλόδοξους αθλητές κάποιο τίμημα το οποίο πολλές φορές είναι μεγάλο και συνίσταται στις πολλές ώρες εντατικής προπόνησης, προετοιμασίας και διαφόρων άλλων προσωπικών θυσιών. Όταν η νίκη είναι αποτέλεσμα των θυσιών αυτών, τότε ο αθλητής θεωρείται πράγματι νικητής και χαίρει της εκτίμησης και του θαυμασμού όχι μόνο των φιλάθλων, αλλά και των αντιπάλων του ακόμη. Όταν όμως η νίκη του οφείλεται στη βοήθεια εξωτερικών παραγόντων π.χ. χημικών ουσιών, τότε συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο (8.6). Η περίπτωση του αθλητή αυτού ενέχει και το στοιχείο της τραγικότητας, αφού ούτε ο ίδιος πιστεύει στη νίκη του και την υπεροχή του η οποία είναι μια ένοχη ψευδαίσθηση.

Είναι πράγματι τραγικό ότι τα αναβολικά και οι άλλες χημικές ουσίες, οι οποίες επινοήθηκαν από την επιστήμη για τους ασθενείς, οι οποίοι τις χρησιμοποίησαν και τις χρησιμοποιούν σε μικρές και καθορισμένες ποσότητες, χρησιμοποιούνται σήμερα με υπερβολή σε μεγάλες και ανεξέλεγκτες δόσεις από τους πλέον υγιείς ανθρώπους: τους αθλητές, δηλαδή, ότι πιο δυνατό και ωραίο έχει να παρουσιάσει η κοινωνία μας. Το αντίθετο ακριβώς συνέβαινε στον αρχαίο κόσμο όπου οι ασθενείς προσπαθούσαν να υιοθετήσουν στο μέτρο του δυνατού διάφορες πρακτικές που εφάρμοζαν οι αθλητές. Όταν π.χ. κατανοήθηκαν καλά οι ευεργετικές επιδράσεις της επιστημονικής τριβής ή ανάτριψης των αθλητών πριν και μετά την άσκηση τότε εφαρμόσθηκε και στους αρρώστους με πολύ καλά αποτελέσματα. Έτσι δημιουργήθηκε όχι μόνο ένας καινούργιος κλάδος η ιατραλειπτική αλλά και ένα καινούργιο κατά κάποιο τρόπο επάγγελμα του ιατραλείπτη, έργο του οποίου ήταν η άλειψη ή όπως θα λέγαμε σήμερα η επιστημονική φυσιοθεραπεία στους αρρώστους. Σήμερα το αθλητικό ιδανικό έχει υποστεί ένα καίριο πλήγμα και η νίκη άρχισε να χάνει το πραγματικό της νόημα. Η επιστροφή του αθλητή στις «παλιές καλές συνήθειες» είναι σήμερα μια επιτακτική ανάγκη. Είναι καιρός να ξαναβρεί τη χαμένη του αθλητική συνείδηση και το χαμένο του μεγαλείο. Δεν είναι ο υπεράνθρωπος που πιστεύει ότι έγινε, ούτε ο «θεός» που τον έκαναν άλλοι. Ας μην του διαφεύγει την προσοχή ότι το μεγαλείο των αθλητών μιας πολιτισμένης κοινωνίας του αρχαίου κόσμου, ίσως της πλέον πολιτισμένης ήταν ότι, ενώ πίστευαν στις θεϊκές διαστάσεις των ανθρώπων γενικά και των αθλητών ειδικά και στη θέση τους κοντά στους θεούς, εν τούτοις ποτέ δεν πίστεψαν ότι ήταν ή μπορούσαν να γίνουν Θεοί. Ήταν πολύ ευχαριστημένοι και υπερήφανοι που έπρεπε να βρουν το δικό τους πραγματικό μεγαλείο για το οποίο έπρεπε να ζήσουν και

εν ανάγκη να πεθάνουν γι' αυτό.

Γυναίκα και αθλητισμός: Ανασκόπηση, τοποθετήσειςΓυναίκα και αθλητισμός: Ανασκόπηση, τοποθετήσειςΣτην αρχαία Αίγυπτο και στη Μινωική Κρήτη οι γυναίκες είχαν μια πολύ καλή θέση, όπως γίνεται

γνωστό αυτό από τις μαρτυρίες που υπάρχουν. Η φυσική αγωγή των γυναικών τόσο στην Αίγυπτο όσο και στην Κρήτη δεν είχε παραμεληθεί. Από τα αρχαιολογικά ευρήματα γίνεται γνωστό ότι οι γυναίκες της Αιγύπτου ήξεραν να κολυμπούν, να επιδίδονται σε διάφορες γυμναστικές ασκήσεις, να χορεύουν και να ασκούνται στην ιππασία.

Στη Μινωική Κρήτη επίσης έπαιρναν μέρος στις ταυροκαθαψίες, στους διάφορους χορούς και παρακολουθούσαν σαν θεατές από τις πρώτες θέσεις τους αγώνες και τις ταυροκαθαψίες. Οι αρχαιολογικές πηγές συμφωνούν με τις πηγές της παράδοσης, οι οποίες αναφέρουν ότι οι γυναίκες μαζί με τους άνδρες παρακολουθούσαν αγώνες και θεάματα την εποχή του Μίνωα (Πλούταρχος Θησέας 19). Από τις τοιχογραφίες των παλατιών των Μινωικών κέντρων και από τα άλλα έργα τέχνης φαίνεται καθαρά ότι στις ταυροκαθαψίες έπαιρναν μέρος και οι γυναίκες, οι οποίες πολύ πιθανό να ανήκαν στην αριστοκρατία του νησιού. Υπάρχουν πολλές παραστάσεις, οι οποίες απεικονίζουν γυναίκες να χορεύουν, μια ένδειξη ότι ο χορός ήταν κάτι που αγαπούσαν πολύ στη Μινωική Κρήτη. Ο χορός φαίνεται, από τις διάφορες απεικονίσεις της δραστηριότητας αυτής, ότι συνοδευόταν πάντα από μουσική. Το κατ' εξοχήν μουσικό όργανο φαίνεται ότι ήταν η επτάχορδη λύρα, η οποία ήταν και το αγαπητό μουσικό όργανο του Θεού Απόλλωνα. Οι χοροί και οι αγώνες είχαν θρησκευτικό χαρακτήρα και ήταν αφιερωμένοι στη μεγάλη θεά της γονιμότητας που σωστά έχει χαρακτηρισθεί από τους νεότερους συγγραφείς «Η Κυρία των Σπορ». (βλπ. 3:56).

Με βάση τις πηγές της παράδοσης και τα αρχαιολογικά ευρήματα μπορεί κανείς να έχει μια κάποια πληροφόρηση σχετικά με τη θέση της γυναίκας στη Μυκηναϊκή Ελλάδα. Φαίνεται από τις αρχαιολογικές μαρτυρίες ότι η θέση της γυναίκας ήταν πολύ καλύτερη από ότι την εμφανίζουν οι πηγές της παράδοσης. Από τις πρώτες, φαίνεται καθαρά, ότι οι γυναίκες έπαιρναν μέρος σε διάφορα σπορ και σε θρησκευτικούς χορούς. Μια από τις τοιχογραφίες που σώθηκαν στο παλάτι της Τίρυνθας δείχνει δύο γυναίκες να οδηγούν ένα άρμα. Έχει υποστηριχθεί από τους αρχαιολόγους ότι ανήκαν στην αριστοκρατική κοινωνία και ότι εκπαιδευόταν σε ανδρικά σπορ. (1: 194). Διάφορες πέτρες και δακτυλίδια που βρέθηκαν σε Μυκηναϊκά κέντρα παρουσιάζουν γυναίκες να χορεύουν θρησκευτικούς χορούς. Η εικόνα την οποία έχουμε από τα Ομηρικά Έπη, όσον αφορά τη θέση της γυναίκας στη Μυκηναϊκή κοινωνία είναι κάπως διαφορετική από αυτή που μας δείχνουν τα αρχαιολογικά ευρήματα. Κατά την παιδική ηλικία τα αγόρια και τα κορίτσια παίζουν μαζί. Η Ναυσικά παίζει, όπως αναφέρει η Οδύσσεια, μαζί με τις υπηρέτριες του παλατιού στην άκρη της θάλασσας. Τα κορίτσια συχνά χορεύουν όχι μόνο θρησκευτικούς χορούς, αλλά και χορούς για διασκέδαση (2.58). Όταν μεγάλωναν τα κορίτσια φαίνεται ότι ο προορισμός τους ήταν οι εργασίες του σπιτιού. Αυτή ήταν η πραγματικότητα ακόμη και για τις πριγκίπισσες και τις βασίλισσες της Μυκηναϊκής κοινωνίας. Μερικοί συγγραφείς ίσως υπερβάλουν, με βάση βέβαια τα Ομηρικά έπη, ότι η γυναίκα δε θεωρούνταν πρόσωπο, αλλά πράγμα. Ίσως η βαρύτητα που δίδεται στα Ομηρικά Έπη όσον αφορά την πληροφορία αυτή να είναι μεγαλύτερη από ότι θα έπρεπε, διότι ο Όμηρος δεν ήταν ιστορικός, αλλά ποιητής και είναι πιθανό η πρακτική των συναλλαγών με τη χρησιμοποίηση γυναικών ως περιουσιακών στοιχείων να αντανακλά μια πραγματικότητα των Σκοτεινών χρόνων και όχι της Μυκηναϊκής εποχής. Άλλωστε έχει αποδειχθεί ότι τα Ομηρικά έπη περιέχουν στοιχεία από το 1600 π.Χ. μέχρι και την εποχή του ποιητή δηλαδή τον 8ο π.Χ. αιώνα (βλπ. 3:78-79).

Ενδιαφέρουσα από άποψη μελέτης εμφανίζεται η θέση της γυναίκας στις δύο μεγάλες πόλεις της κυρίως Ελλάδας κατά τους ιστορικούς χρόνους. Στην Αθήνα δεν προβλέπονταν τίποτε όχι μόνο για τη φυσική αγωγή των κοριτσιών, αλλά και για τη γενικότερη αγωγή τους. Ζούσαν αποκλειστικά στο σπίτι και επέβλεπαν τις εργασίες του σπιτιού. Ο Περικλής, όπως αναφέραμε αλλού ήθελε η γυναίκα της Αθήνας να ζει κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να μη γίνει αισθητή η παρουσία της και να μην αναφέρεται ποτέ το όνομα της από τους άνδρες ούτε για έπαινο ούτε για κατηγορία. Αν και οι νόμοι δεν προέβλεπαν τίποτε σχετικά με τη φυσική αγωγή των κοριτσιών της Αθήνας, εν τούτοις οι φιλόσοφοι εισηγήθηκαν με τα συγγράμματα τους και με άλλους τρόπους προγράμματα ασκήσεων και διαφόρους περιπάτους στη φύση. Ο Πλάτων {Νόμοι 8.833) εισηγείται ασκήσεις από τις μικρές ηλικίες μέχρι το δέκατο όγδοο έτος.

Κατά το φιλόσοφο, η φυσική αγωγή των κοριτσιών έπρεπε να σταματήσει με το γάμο τους, ο οποίος προσδιορίζεται γύρω στο εικοστό έτος της ηλικίας τους.

Όλοι οι Έλληνες φιλόσοφοι, οι οποίοι υποστήριζαν την γυμναστική άσκηση για τις κοπέλες ήταν φανερά επηρεασμένοι από το σύστημα της Σπάρτης το οποίο δεν έκανε διαχωρισμό ανάμεσα σε αγόρια και κορίτσια όσον αφορά τις γυμναστικές ασκήσεις, τους αγώνες και τους χορούς. Η φιλοσοφία του Σπαρτιατικού συστήματος αγωγής ήταν απλή: Τα κορίτσια της Σπάρτης έπρεπε να γυμνάζονται κανονικά για να είναι δυνατές όχι μόνο στο σώμα, αλλά και στη ψυχή αφού θα γινόταν μητέρες Σπαρτιατών στρατιωτών, οι οποίοι δε θα δίσταζαν να πεθάνουν για την πατρίδα τους αν το επέβαλαν οι περιστά σεις. Ο Πλούταρχος (Λυκ. 14) μας πληροφορεί ότι κάποτε μερικές γυναίκες της Αθήνας είπαν στη γυναίκα του βασιλιά της Σπάρτης Λεωνίδα: «Εσείς οι Σπαρτιάτισσες είσθε οι μόνες που κυβερνάτε τους άνδρες σας». «Ναι» απάντησε η βασίλισσα, «επειδή είμαστε και οι μόνες γυναίκες που γεννάμε άνδρες». Τα κορίτσια της Σπάρτης είχαν δικά τους γυμναστήρια, όπου περνούσαν πολλές ώρες την ημέρα μαθαίνοντας να παλεύουν, να πηδούν, να παίζουν διάφορα παιχνίδια με τη μπάλα, να ρίχνουν ακόντιο και δίσκο. Επίσης αγαπούσαν πολύ τους χορούς και την κολύμβηση. Κατά τη διάρκεια των ασκήσεων φορούσαν κοντά φορέματα σχιστά από τα πλάγια τα οποία ονομαζόταν φαινομηρίδες.

Ο Παυσανίας μας πληροφορεί ότι απαγορευόταν αυστηρά στις γυναίκες της αρχαίας Ελλάδας να παρευρίσκονται στους Ολυμπιακούς ή και να διαβούν ακόμη τον ποταμό Αλφειό κατά τις ημέρες που τελούνταν οι αγώνες. Η μοναδική περίπτωση παράβασης στην ιστορία των Ολυμπιακών είναι αυτή της Καληπάτειρας, η οποία ανήκε στην αθλητική και πολύ ένδοξη οικογένεια των Διαγοριδών της Ρόδου. Θέλοντας η Καληπάτειρα να δει το γιο της Πεισίροδο να αγωνίζεται στην Ολυμπία μεταμορφώθηκε σε προπονητή, αποφεύγοντας με τον τρόπο αυτό την προσοχή των θεατών και επισήμων. Όταν όμως ο γιος της νίκησε στην πυγμαχία των παίδων, τότε δεν μπόρεσε να κρατηθεί και τρέχοντας τον αγκάλιασε αποκαλύπτοντας έτσι την πραγματική της ταυτότητα. Οι επίσημοι των αγώνων γνωρίζοντας την καταγωγή της Καληπάτειρας δεν την τιμώρησαν, αλλά υποχρέωσαν όλους τους προπονητές να μπαίνουν στο μέλλον στο στάδιο της Ολυμπίας γυμνοί. Μια άλλη δήλωση του Παυσανία ότι ανύπαντρες κοπέλες επιτρεπόταν να παρακολουθούν τους Αγώνες έχει δεχθεί την αυστηρή κριτική των μεγαλυτέρων ιστορικών της Φυσικής Αγωγής των Αρχαίων Ελλήνων. Πιστεύουν ότι η παρατήρηση αυτή δεν γράφτηκε από τον ίδιο τον Παυσανία, αλλά από το σχολιαστή του με αποτέλεσμα η παρατήρηση αυτή να αποτελέσει σιγά - σιγά μέρος του βιβλίου.

Οι ανύπαντρες κοπέλες, όπως σωστά αναφέρει ο Παυσανίας (5.16.1) είχαν τους δικούς τους αγώνες, τα Ηραία, όπου συναγωνιζόταν η μία την άλλη στο τρέξιμο. Οι νικήτριες, όπως και στους αγώνες των ανδρών, έπαιρναν ένα στεφάνι αγριελιάς και μπορούσαν να στήσουν τον ανδριάντα τους στο Ηραίο. Τα Ηραία δεν τελούνταν μαζί με τους αγώνες των ανδρών και δεν είχαν καμιά σχέση μ' αυτούς. Οι αθλήτριες φορούσαν ένα κοντό φόρεμα λίγο πιο πάνω από το γόνατο, έχοντας ακάλυπτο το δεξιό τους ώμο. Όπως οι αγώνες των ανδρών στην Ολυμπία, έτσι και των γυναικών πραγματοποιούνταν κάθε τέσσερα χρόνια στο ίδιο στάδιο.

Το θέμα του αποκλεισμού των γυναικών από τους αρχαίους Ολυμπιακούς Αγώνες των ανδρών χαρακτηρίζεται μέχρι σήμερα ως ένα από τα «άλυτα» προβλήματα του θεσμού εκείνου. Φαίνεται όμως ότι στο «άλυτο» αυτό πρόβλημα δίδεται κάποια ερμηνεία, η οποία βασίζεται σε ένα γεγονός που έχει μέχρι σήμερα αγνοηθεί, ότι δηλαδή πολύ πριν έρθει ο Δίας στην Ολυμπία οι αγώνες εκεί τελούνταν προς τιμήν του Ηρακλή του οποίου οι σχέσεις με τις γυναίκες, όπως γίνεται γνωστό από τις πηγές που υπάρχουν, ήταν πολύ άσχημες. Τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ιταλία οι γυναίκες απείχαν από τους ναούς, τους βωμούς και τις θυσίες του Ηρακλή, ο οποίος εμφανίζεται σαν «μισόγυνος». Πίστευαν ότι η παρουσία των γυναικών θα μπορούσε να μειώσει σε μεγάλο βαθμό την απόδοση του πολεμιστή και του ήρωα και επειδή ο Ηρακλής ήταν η ενσάρκωση του πολεμιστή, ο ήρωας των ηρώων και ο προστάτης των Ελλήνων, φυσιολογικά οι γυναίκες δεν έπρεπε να βρίσκονται στις τελετές και τις γιορτές προς τιμήν του. Η απαγόρευση αυτή ίσχυε και μετά την απομάκρυνση του Ηρακλή από την Ολυμπία και το σφετερισμό της γιορτής από τον πατέρα του Δία, όπως ίσχυαν και άλλες συνήθειες που είχαν τις ρίζες τους στην Ελληνική προϊστορία (βλπ. 3:235-236).

Οι γυναίκες, αν και δεν επιτρεπόταν να παρευρίσκονται στους Ολυμπιακούς των ανδρών, εν τούτοις μπορούσαν μέσω των αρματηλατών και την ηνιόχων τους να παίρνουν μέρος σ' αυτούς, αφού είναι γνωστό ότι στα αγωνίσματα του ιπποδρόμου νικητής δεν ανακηρυσσόταν ο ηνίοχος, αλλά ο ιδιοκτήτης των αλόγων και του άρματος. Έτσι μερικές γυναίκες αναδείχθηκαν νικήτριες στα ιπποδρομικά

αγωνίσματα της Ολυμπίας χωρίς οι ίδιες να παρευρίσκονται στον ιερό εκείνο χώρο. Η πρώτη γυναίκα που νίκησε στις αρματοδρομίες της Ολυμπίας ήταν η Κυνίσκα, κόρη του βασιλιά της Σπάρτης Αγησίλαου Β'. Η Κυνίσκα νίκησε σε δύο συνεχόμενες Ολυμπιάδες το 396 και 392 π.Χ. αφιερώνοντας στον Ολύμπιο Δία λαμπρά δώρα. (Ξενοφών Αγησ. 9.6) Λίγο αργότερα, μια άλλη Σπαρτιάτισσα, η Ευρυλεώνις, νίκησε στο ίδιο αγώνισμα. Παρόμοια νίκη είχε πετύχει η Βελεστίχη, η οποία ήταν προστατευόμενη του βασιλιά της Αιγύπτου Πτολεμαίου Φιλάδελφου το έτος 264 π.Χ. Αργότερα εμφανίζονται πολλές γυναίκες από την Ήλιδα οι οποίες κατόρθωσαν να επαναλάβουν το ίδιο.

Τους πρώτους μετά Χριστόν χρόνους η συμμετοχή των γυναικών σε αθλητικές γιορτές γίνεται γνωστή από τις επιγραφές που υπάρχουν και οι οποίες δείχνουν ότι στους Δελφούς, στα Νέμεα, στην Επίδαυρο, στην Αθήνα, στην Κόρινθο και σε πολλές πόλεις της Μεγάλης Ελλάδας υπήρχαν οργανωμένοι αγώνες, οι οποίοι ήταν ξεχωριστοί από αυτούς των ανδρών, όπως ήταν και στην Ολυμπία (3.356 - 361). Από επιγραφές πληροφορούμεθα για αγώνες γυναικών κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο. Συγκεκριμένα μαθαίνουμε για ένα άγαλμα προς τιμήν του Απόλλωνα αφιερωμένο από έναν πατέρα του οποίου οι δύο κόρες νίκησαν στα Πύθια, Ίσθμια και Νέμεα καθώς και σε αγώνες που έγιναν στη Συκιώνα και Επίδαυρο. Τα αγωνίσματα που κέρδισαν οι κόρες του αφιερωτή του αγάλματος ήταν ο στάδιος δρόμος, η αρματοδρομία και η οπλιτοδρομία.

ΤοποθετήσειςΑν επιχειρήσει κανείς μια σύγκριση μεταξύ του αριθμού των αγώνων των ανδρών και αυτού των

γυναικών του αρχαίου κόσμου τότε η σύγκριση είναι σίγουρα συντριπτική για τη δεύτερη κατηγορία. Οι πληροφορίες που έχουμε για τα αγωνίσματα των ανδρών και των παίδων είναι πάρα πολλές, ενώ των γυναικών ελάχιστες σε όλη τη διάρκεια των προϊστορικών και ιστορικών χρόνων. Από το τέλος της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας μέχρι των ημερών η συμμετοχή των γυναικών στους αγώνες και τα παιχνίδια ήταν και είναι ανάλογη με τη θέση της γυναίκας μέσα στην κοινωνία. Ο εικοστός αιώνας και ιδιαίτερα το δεύτερο μισό του έχει να επιδείξει μια άνευ προηγουμένου συμμετοχή των γυναικών σε διάφορες αθλητικές δραστηριότητες. Στους Ολυμπιακούς του 1964 οι γυναίκες συμμετείχαν σε έξι αγωνίσματα, ενώ το 1984 σε δέκα έξι. Σήμερα οι αγώνες στους οποίους μπορούν να πάρουν μέρος οι γυναίκες υπερβαίνουν τους είκοσι.

Παράλληλα με τον ανδρικό επαγγελματικό αθλητισμό αναπτύχθηκε και ο γυναικείος σε μια σειρά από ομαδικά και ατομικά αγωνίσματα. Σε πολλά μέρη του κόσμου και ιδιαίτερα στη Β. Αμερική και Ευρώπη οι ομάδες των γυναικών συναγωνίζονται σε αριθμό αυτές των ανδρών. Πρέπει όμως να τονίσουμε ότι παρά την πρόοδο αυτή η βαρύτητα που αποδίδει σήμερα η κοινωνία μας στον γυναικείο αθλητισμό δεν είναι ίδια με αυτή των ανδρών. Σίγουρα υπάρχει ή υπάρχουν κάποιοι λόγοι οι οποίοι συντελούν στο να θεωρείται ο πρώτος υποδεέστερος του δευτέρου.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι υφίστανται βιολογικές διαφορές μεταξύ ανδρών και γυναικών, κάτι που φαίνεται στις δυνατότητες, που έχει κάθε φύλο να διακριθεί σε διάφορους τομείς της ανθρώπινης δραστη ριότητας. Η διαφορά αυτή της δυναμικότητας μεταξύ των δύο φύλων φαίνεται καθαρά στα διάφορα αθλήματα στα οποία επιδίδονται με σκοπό τη νίκη και τη διάκριση. Η διαφορά αυτή δεν συνδέεται με την επιτυχία σε όλα τα αθλήματα, αλλά μόνο με ένα αριθμό αυτών. Οι οπαδοί του slogan ότι «οι γυναίκες είναι διαφορετικές και κατώτερες. Ζήτω η διαφορά» θα απαγοητευθούν διότι υπάρχουν και αθλήματα στα οποία υπερέχουν οι γυναίκες ή τουλάχιστον θεωρούνται κατ' εξοχήν γυναικεία.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο αριθμός των αγωνισμάτων ή των ομαδικών παιχνιδιών που οι άνδρες υπερτερούν είναι μεγαλύτερος αυτού των γυναικών. Βέβαια οι τελευταίες μπορεί να παίρνουν μέρος στα ίδια αγωνίσματα (π.χ. στίβου ή ομαδικά παιχνίδια (basketball) όμως η κοινωνία μας αποδίδει μεγαλύτερη βαρύτητα σ' αυτά των ανδρών. Μια ένδειξη του γεγονότος αυτού είναι ότι οι επαγγελματίες αθλητές κερδίζουν πολύ περισσότερα χρήματα από ότι οι αθλήτριες. Επίσης με τους πρώτους, ασχολούνται πολύ περισσότερο οι εφημερίδες, οι τηλεοράσεις και γενικά τα μαζικά μέσα ενημέρωσης. Η προτίμηση αυτή δεν πρέπει να μας κάνει να πιστέψουμε ότι οι γυναίκες είναι κατώτερες ή ότι δεν υπάρχει εκ μέρους της κοινωνίας μας ο ανάλογος σεβασμός προς τις γυναίκες ως πρόσωπα, όπως έχει με υπερβολή τονισθεί (4.67). Ο σεβασμός προς το πρόσωπο ενός ανθρώ που σίγουρα δεν έχει καμιά σχέση με την επίδοση του σε ένα συγκε κριμένο αγώνισμα, τις επιτυχίες ή τις αποτυχίες του σ' αυτό. Η κοινωνία μας έχει θεσπίσει κριτήρια πιο ασφαλή και αντικειμενικά προκειμένου να επιδειχθεί σεβασμός προς το πρόσωπο ενός ατόμου ή έλλειψη σεβασμού προς αυτό. Τα κριτήρια αυτά, όσον αφορά τους

αθλητές και τις αθλήτριες, δεν εξαρτώνται από τις νίκες, τις ήττες ή το φύλο αλλά από τον τρόπο με τον οποίο αγωνίζονται, στις συνθήκες κάτω από τις οποίες κέρδισαν και τη συμπεριφορά τους πριν και μετά τον αγώνα. Βαρύτητα επίσης έχει η εν γένει συμπεριφορά τους, ο τρόπος ζωής τους και η συνεισφορά τους στην επίλυση των προβλημάτων του συνόλου.

Η αμοιβή των αθλητών ή η προβολή τους από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης δε συνδέεται κατ' ανάγκη με τον σεβασμό που μπορεί να τρέφει η κοινωνία προς το πρόσωπο τους. Άλλωστε είναι γνωστό ότι η υπερβολική προβολή και διαφήμιση ανεβάζει οπωσδήποτε το μισθό ή την χρηματική αμοιβή τους. Περιττό να αναφερθεί ότι πάντοτε δεν προβάλλεται αυτός που έπαιξε καλά ή διακρίθηκε ιδιαίτερα για το αθλητικό του πνεύμα και την ομαδικότητα του.

Λόγω της ανατομικής τους κατασκευής οι άνδρες υπερέχουν των γυναικών σε πολλά αθλήματα, ιδιαίτερα εκείνα που απαιτούν δύναμη και θάρρος. Για τον ίδιο λόγο οι γυναίκες υπερέχουν στα διάφορα ήδη χορών και γυμναστικής δηλαδή σε δραστηριότητες που απαιτούν χάρη καλαισθησία και ευλυγισία. Σίγουρα δεν μπορεί να κατηγορήσει κανείς τους άνδρες ότι είναι κατώτεροι των γυναικών επειδή υστερούν σε έναν αριθμό αθλητικών δραστηριοτήτων. Οι διαφορές των δύο φύλων και κατά συνέπεια η υπεροχή του ενός επί του άλλου δεν απαντάται μόνο στον αθλητισμό, αλλά σε όλες τις άλλες δραστηριότητες

Στον τομέα, για παράδειγμα της παρουσίασης διαφόρων μοντέλων μόδας οι άνδρες υστερούν ολοφάνερα. Υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός γνωστών και φημισμένων γυναικών στον τομέα αυτόν οι οποίες κερδίζουν χρήματα, τα οποία οι άνδρες συνάδελφοι τους δεν μπορούν ούτε να ονειρευτούν (4.70).

Με βάση το γεγονός ότι οι γυναίκες υστερούν έναντι των ανδρών σε έναν μεγάλο αριθμό αθλημάτων έχει υποστηριχθεί η άποψη ότι θα πρέπει να απέχουν από όλα αυτά και να συμμετέχουν μόνο εκεί που υπερτερούν ή εκεί που μπορεί να τους συναγωνισθούν με επιτυχία (5:52). Στην γυμναστική ή στις καταδύσεις, για παράδειγμα, οι γυναίκες είναι καλύτερες εκεί όπου απαιτείται ευκαμψία, συναρμονισμός και καλαισθησία, ενώ οι άνδρες εκεί που χρειάζεται δύναμη και ευκινησία (6:38). Είναι λάθος να απέχουν οι γυναίκες από παιχνίδια και αγώνες που θεωρούνται κατ' εξοχήν ανδρικά, όπως το basketball ή τα αθλήματα του στίβου. Σίγουρα οι άνδρες είναι ταχύτεροι και δυνατότεροι, αλλά υστερούν στην καλαισθησία και το ρυθμό. Στους αγώνες δεν επιδιώκεται μόνο η επίδειξη της δύναμης και του θάρρους, αλλά και ιδιότητες όπως η καλαισθησία και η αρμονία, κάτι που όλο και γίνεται περισσότερο απαιτητικό από τους θεατές. Μερικοί κανόνες του συναγωνισμού αλλάζουν με σκοπό την ασφάλεια των αθλητών, αλλά περισσότεροι κανόνες τροποποιούνται με σκοπό να δοθεί στους αθλητές η δυνατότητα να επιδείξουν κάτι διαφορετικό από τη δύναμη και την επιβλητικότητα της. (6:41). Ακόμη και στις αθλητικές δραστηριότητες όπου λόγω των βιολογικών διαφορών μεταξύ των δύο φύλων οι επιδόσεις διαφέρουν πολύ, οι γυναίκες δεν πρέπει να απέχουν για τους παραπάνω λόγους. Φυσικά υπάρχουν μερικά βαριά αθλήματα όπως πυγμαχία, πάλη κλπ., όπου η συμμετοχή των γυναικών δεν θα είχε να προσθέσει τίποτε το ιδιαίτερο, απεναντίας θα αφαιρούσε από αυτές ένα μεγάλο μέρος της ομορφιάς και της θηλυκότητας τους. Ένας άλλος λόγος της συμμετοχής των γυναικών σε αγωνίσματα ή ομαδικά παιχνίδια στα οποία υπερτερούν ολοφάνερα οι άνδρες είναι ότι υπάρχουν ελάχιστα είδη αθλητικών δραστηριοτήτων όπου δεν υπερέχουν οι άνδρες, άρα το αντίθετο θα περιόριζε σημαντικά τη συμμετοχή των γυναικών στους διάφορους αγώνες και τα σπορ. Οπωσδήποτε θα πρέπει να απαλλαγούν τα μέσα ενημέρωσης (ραδιόφωνο, τηλεόραση, τύπος κλπ.) από τη μεροληψία που τους κατέχει υπέρ του ανδρικού αθλητισμού. Θα πρέπει να δοθεί περισσότερη έκταση και χρόνος για την προβολή των αθλητικών δραστηριοτήτων των γυναικών.

Η λεγόμενη ισότητα των γυναικών πρέπει να επεκταθεί εξ ολοκλήρου και στον τομέα του αθλητισμού, αφού οι γυναίκες έχουν ίσα δικαιώματα με τους άνδρες. Επίσης η πολιτεία πρέπει να χρηματοδοτεί, με ανάλογα ποσά που διαθέτει για τους άνδρες, το γυναικείο αθλητισμό, να θέσει στη διάθεση τους εξίσου καλούς προπονητές και μέσα εκγύμνασης ή προετοιμασίας. Παράλληλα πρέπει να θεσπίσει κίνητρα τα οποία θα βοηθούσαν τις κοπέλες να συμμετέχουν σε πολλές αθλητικές δραστηριότητες. Πρέπει επίσης να τονισθεί στα κορίτσια από πολύ νωρίς ότι η λεγομένη υπεροχή των ανδρών σαν αθλητισμό δεν είναι ένδειξη γενικότερης επικράτησης δηλαδή δεν επεκτείνεται σε άλλους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, αλλά σταματάει εκεί.

Είναι λάθος και οπωσδήποτε εις βάρος μιας ολοκληρωμένης αγωγής να συνιστάται στις κοπέλες ότι έχουν «ηθική υποχρέωση να απέχουν από σπορ και αγώνες όπου οι άνδρες υπερέχουν», διότι αυτό θα

διαιώνιζε την κατωτερότητα των γυναικών. Είναι προς όφελος των κοριτσιών να συμμετέχουν σε αθλήματα όπου οι άνδρες υπερέχουν. Έτσι θα επιτύχουν την ομαλή τους ανάπτυξη και αρμονική λειτουργία σε συνδυασμό με την απόκτηση δύναμης, θάρρους, αυτοπεποίθησης και αποφασιστικότητας για την αντιμετώπιση των διαφόρων δυσκολιών και προβλημάτων που απρόβλεπτα παρεμβάλλονται στη ζωή τους. Η συμμετοχή των κοριτσιών στα διάφορα σπορ, τους αγώνες και τα ομαδικά παιχνίδια ή στη φυσική αγωγή γενικότερα δεν πρέπει να διαφέρει από αυτή των αγοριών, αφού η συμμετοχή τους στο άλλο σκέλος της αγωγής είναι ισότιμη.

Όπως αναφέραμε παραπάνω ο αριθμός των Ολυμπιακών αγωνισμάτων που συμμετέχουν οι γυναίκες αυξάνεται συνεχώς. Το κυριότερο εμπόδιο, όσον αφορά την περιορισμένη τους συμμετοχή στις πρώτες Ολυμπιάδες, οφειλόταν πρώτον στο γενικότερο πνεύμα της εποχής περί γυναικών και της διαφορετικής τους σωματικής κατασκευής (7.183) και δεύτερον στον Coubertin, (8.110) ο οποίος προφανώς επηρρεασμένος από τον αποκλεισμό των γυναικών από τους αρχαίους Ολυμπιακούς ήθελε, στο μέτρο του δυνατού, να συνεχίσει την παράδοση. Μια κάποια αύξηση της συμμετοχής των γυναικών στους Αγώνες αρχίζει μετά από Β' Παγκόσμιο πόλεμο. Πρέπει όμως να αναφερθεί ότι την ίδια εποχή οι γυναίκες άρχισαν να κερδίζουν περισσότερες και μεγαλύτερες ελευθερίες στην εργασία, στις σπουδές κλπ. Ιδιαίτερα πρέπει να τονισθεί ότι η συνεισφορά των γυναικών στις στρατιωτικές υπηρεσίες των χωρών τους κατά τον πόλεμο και η περίοδος ευημερίας που ακολούθησε λίγα χρόνια μετά από αυτόν βοήθησαν τις γυναίκες να ανακτήσουν ένα μεγάλο μέρος του χαμένου τους γοήτρου (9.78). Παράλληλα οι εντυπωσιακές επιδόσεις τους και ιδιαίτερα της Σ. Ένωσης στην Ολυμπιάδα του Ελσίνκι (1952) έδειξαν πέρα από κάθε αμφιβολία τις φυσικές δυνατότητες των (9.78).

Η Διεθνής Ολυμπιακή Επιτροπή (Δ.Ο.Ε.) τα τελευταία χρόνια κάνει ότι είναι δυνατό με σκοπό τη μεγαλύτερη συμμετοχή των γυναικών στους Αγώνες. Έτσι άλλαξε ένα μέρος του κανονισμού της σχετικά με το θέμα αυτό: Ενώ πριν η ίδια η Δ.Ο.Ε. καθόριζε τα αθλήματα στα οποία μπορούσαν να πάρουν μέρος οι γυναίκες, όμως από το 1979 έδινε το δικαίωμα αυτό στις διάφορες διεθνείς αθλητικές ομοσπονδίες. Έτσι οι τελευταίες έχουν τη δυνατότητα εισαγωγής στο πρόγραμμα διαφόρων αγωνισμάτων στα οποία θα μπορούσαν να δηλώσουν συμμετοχή οι γυναίκες (10.77).

Ένας άλλος κανονισμός που είχε υιοθετηθεί φαίνεται πως βοηθούσε επιπρόσθετα τη συμμετοχή των γυναικών, αφού καθόριζε ότι ένα γυναικείο άθλημα προκειμένου να εισαχθεί στο Ολυμπιακό πρόγραμμα έπρεπε να καλλιεργείται σε 25 χώρες δύο ηπείρων, ενώ τα αντίστοιχα των ανδρών σε 40 χώρες τριών ηπείρων (11.86). Παρ' όλα όμως τα απαραίτητα αυτά μέτρα πολλές γυναίκες πιστεύουν ότι υπάρχει μια κάποια διάκριση εις βάρος τους, αφού ο κανονισμός της Δ.Ο.Ε. περί απαγορεύσεως των διακρίσεων δεν αναφέρει πουθενά ότι απαγορεύεται η διάκριση εις βάρος προσώπου με βάση το «sex». Ως γνωστό ο κανονισμός αναφέρει ότι απαγορεύεται η διάκριση εις βάρος ενός προσώπου με βάση τη φυλή, τη θρησκεία ή την πολιτική πεποίθηση. Έτσι οι γυναίκες πιστεύουν ότι πρέπει να προστεθεί στον κανονισμό και η λέξη «sex» και παράλληλα να αφαιρεθεί η διάταξη που αναφέρει ότι οι γυναίκες που συμμετέχουν στους Ολυμπιακούς Αγώνες υποχρεώνονται σε εξέταση του φύλου αν τους ζητηθεί. Πολλές θεωρούν τη διάταξη αυτή σαν μια ενόχληση καθόλου αναγκαία, σαν μια διάκριση εις βάρος τους και υποστηρίζουν ότι αν οι γυναίκες πρέπει να αποδείξουν το φύλο τους, τότε πρέπει να υπάρχει κάτι παρόμοιο και για τους άνδρες (11.87). Φαίνεται όμως ότι η Δ.Ο.Ε. είχε σοβαρούς λόγους προκειμένου να υιοθετήσει μια τέτοια διάταξη, αφού είναι γνωστό στις διάφορες εθνικές επιτροπές Ολυμπιακών Αγώνων ότι υπήρξαν περιπτώσεις αλλαγής φύλου σε αθλήτριες, οι οποίες δεν είχαν πλέον το δικαίωμα να αγωνίζονται με γυναίκες. Άλλωστε υπήρξαν και συγκεκριμένες καταγγελίες προς τη Δ.Ο.Ε. από διάφορες αθλήτριες, μέσω των Ολυμπιακών Επιτροπών των χωρών τους, οι οποίες θεωρούσαν άδικη τη συμμετοχή των «γυναικών» αυτών διότι ο συναγωνισμός ήταν πλέον άνισος.

Ένας άλλος λόγος της μη προαγωγής του γυναικείου αθλητισμού, σε σχέση πάντοτε με τον ανδρικό, είναι το γεγονός ότι για τον πρώτο αποφασίζουν συνήθως οι άνδρες. Σε όλους σχεδόν τους διεθνείς αθλητικούς οργανισμούς η συμμετοχή των γυναικών είναι πολύ μικρή. Είναι χαρακτηριστικό ότι ποτέ στα εκατό σχεδόν χρόνια ζωής της Δ.Ο.Ε. δεν υπήρξε ούτε μια γυναίκα ως μέλος (11.87). Πρέπει όμως να αναφερθεί ότι, αν και δεν υπάρχουν γυναίκες - μέλη στην Δ.Ο.Ε. εν τούτοις τα αγωνίσματα στα οποία δε συμμετέχουν οι γυναίκες στους Ολυμπιακούς είναι σήμερα ελάχιστα και χαρακτηρίζονται αντικειμενικά σαν κατ' εξοχήν ανδρικά αθλήματα (πυγμαχία, πάλη κλπ.) Ο μικρός αριθμός των γυναικών που παίρνουν μέρος στους Ολυμπιακούς οφείλεται όχι στη Δ.Ο.Ε. αλλά στις Εθνικές Ολυμπιακές Επιτροπές (12.91), οι οποίες δίνουν μεγαλύτερη βαρύτητα στον ανδρικό αθλητισμό. Μια ένδειξη του γεγονότος

αυτού είναι ότι στους Ολυμπιακούς Αγώνες του Μονάχου οι περισσότερες χώρες δεν είχαν στην Ολυμπιακή τους ομάδα ούτε μια αθλήτρια, κάτι για το οποίο δεν ευθύνεται η Δ.Ο.Ε., αλλά οι επί μέρους Εθνικές Ολυμπιακές Επιτροπές (12.92).

Οι σύγχρονοι Ολυμπιακοί Αγώνες και η μόνιμη τέλεση τους στην ΕλλάδαΟι σύγχρονοι Ολυμπιακοί Αγώνες και η μόνιμη τέλεση τους στην ΕλλάδαΟι τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα ήταν για την Ευρώπη μια περίοδος ευημερίας,

φιλελευθερισμού και κοσμοπολίτικων τάσεων. Οι δύο μεγάλοι αντίπαλοι, η Γαλλία και η Γερμανία, ξέχασαν το παρελθόν και άρχισαν να απολαμβάνουν τα αγαθά αποτελέσματα της ειρήνης. Τα δύο αυτά κράτη άρχισαν μια καλή συνεργασία και οι σχέσεις τους χαρακτηρίζονταν από αμοιβαία εμπιστοσύνη και προαγωγή του κοινού συμφέροντος (1:11). Παράλληλα ο πρωθυπουργός της Αγγλίας Gladstone ήθελε με κάθε τρόπο να τελειώσουν οι διαμάχες μεταξύ των Ευρωπαϊκών χωρών με σκοπό να θέσει σε εφαρμογή ένα σχέδιο μιας ενωμένης Ευρώπης. (2:2). Γενικά και οι άλλες χώρες της Ευρώπης προσπαθούσαν να επιτύχουν μια διαρκή ειρήνη μέσω ενός συστήματος συνεργασίας με σκοπό την καταδίκη της επίθεσης. Έτσι για τέσσερεις περίπου δεκαετίες η Ευρώπη απολάμβανε την πιο μακρά περίοδο ειρήνης και ευημερίας.

Έχει υποστηριχθεί η άποψη ότι οι φιλελεύθερες ιδέες των ευρωπαϊκών χωρών αντλούσαν δυνάμεις από την κλασσική αρχαιότητα στην οποία προφανώς χρωστούσαν και την καταγωγή τους. (3:91). Οι Ευρωπαίοι δεν είχαν ξεχάσει ποτέ τη δόξα της αρχαίας Ελλάδας και τις πολύτιμες υπηρεσίες που πρόσφερε στο δυτικό πολιτισμό. Το 1820 και μετά, κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης, πολλοί Ευρωπαίοι έδειξαν την αγάπη τους για την Ελλάδα και τα Φιλελληνικά τους αισθήματα, αφού πολλοί από αυτούς πολέμησαν και μερικοί πέθαναν γι' αυτή.

Μετά το τέλος της Ελληνικής Επανάστασης και ιδιαίτερα μετά το 1870, πολλοί Ευρωπαίοι και Αμερικανοί επισκέπτονταν την Ελλάδα με σκοπό να δουν τα ιστορικά της μνημεία. Οι αρχαιολόγοι άρχισαν τις ανασκαφές τους σε διάφορα μέρη της Ελλάδας. Ο Heinrich Schliemann ανακάλυψε την Τροία, τις Μυκήνες και τον Ορχομενό! Γάλλοι και Αμερικανοί αρχαιολόγοι άρχισαν ανασκαφές στο ιερό του Απόλλωνα στη Δήλο και στην Κόρινθο. Ο sir Arthur Evans άρχισε τις σπουδαίες του ανασκαφές στην Κρήτη και ο Ernest Curtius άρχισε μια σειρά από ανασκαφές στην Ολυμπία, η οποία ήταν το πιο σπουδαίο μέρος από ιστορική άποψη. Οι ανασκαφές του Curtius έφεραν στο φως την τοποθεσία του ιερού της Ολυμπίας και των ιερών Αγώνων.

Οι Ευρωπαίοι δεν είχαν ξεχάσει το γεγονός ότι η Ολυμπία ήταν το σύμβολο που ενσάρκωνε την σωματική και πνευματική καλλιέργεια του ανθρώπου. Όλες αυτές οι αναμνήσεις έπαιξαν έναν σπουδαίο ρόλο στο σχηματισμό των μοντέρνων Ευρωπαϊκών εκπαιδευτικών συστημάτων. Οι Άγγλοι εκτιμούσαν τόσο πολύ την ηθική επιρροή της Ολυμπίας και γενικά των αρχαίων Ελλήνων, ώστε πίστευαν ότι τους συνέδεαν δεσμοί συγγενείας με τους αρχαίους Έλληνες (4.32). Οι Γερμανοί από το άλλο μέρος διεκδικούσαν αποκλειστικά τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και την Ολυμπία ιδιαίτερα σαν κάτι δικό τους (4.38). Στη Γαλλία, ένας νεαρός βαρώνος ο Pierre de Coubertin, είχε τόσο πολύ εντυπωσιασθεί από την Ολυμπία και την αρμονική ανάπτυξη του σώματος και πνεύματος που αντιπροσώπευε αυτή, ώστε αποφάσισε όχι μόνο να εισηγηθεί στους νέους της χώρας του την καλλιέργεια της φυσικής αγωγής και των σπορ, αλλά και να ανασυστήσει τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Δεν μπορούσε ο βαρώνος Coubertin να φαντασθεί έναν άλλον τρόπο προαγωγής της διεθνούς ειρήνης, της αγάπης μεταξύ των λαών και της ελευθερίας εκτός από την αναβίωση των Αγώνων της Ολυμπίας (5:143).

Είναι λογικό να υποθέσουμε ότι η αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων έγινε πραγματικότητα, διότι ήταν αποτέλεσμα όχι μόνο των προσπαθειών ενός νέου και ονειροπόλου βαρώνου, αλλά και των συνθηκών ειρήνης και ευημερίας που επικρατούσαν στην Ευρώπη την εποχή εκείνη. Ήταν επίσης αποτέλεσμα των κοσμοπολίτικων και φιλελεύθερων ευρωπαϊκών ιδεών και της αγάπης που έτρεφε ο ευρωπαϊκός και Αμερικανικός κόσμος για την κλασσική αρχαιότητα. Οι πρώτοι σύγχρονοι Ολυμπιακοί Αγώνες έγιναν στην Αθήνα το 1896 και από τότε τελούνται κάθε τέσσερα χρόνια στις διαφορετικές πόλεις του κόσμου.

Πολλοί ιστορικοί πιστεύουν ότι οι σύγχρονοι Ολυμπιακοί Αγώνες όλο και γίνονται σιγά - σιγά η σκιά των αρχαίων. Μερικοί προσπάθησαν να καταλάβουν και να εξηγήσουν τη διάρκεια του αρχαίου εκείνου θεσμού, ο οποίος συνεχίσθηκε χωρίς διακοπή για ένδεκα περίπου αιώνες, σε αντίθεση με τους σύγχρονους Ολυμπιακούς, οι οποίοι έχουν διακοπεί μερικές φορές αν και διανύουν ακόμη την παιδική τους ηλικία. Ένας από τους λόγους είναι ότι ενώ οι αρχαίοι Αγώνες ποτέ δεν εγκατέλειψαν την Ολυμπία,

οι σύγχρονοι αλλάζουν χώρα κάθε τέσσερα χρόνια (6:6). Η διάρκεια και η αύξηση του γοήτρου των αρχαίων Ολυμπιακών μπορεί να εξηγηθεί ως ένα βαθμό από το γεγονός ότι το μέρος όπου τελούνταν ήταν πολιτικά, οικονομικά και στρατιωτικά χωρίς σημασία (6:22, 7:16). Έτσι οι αθλητές από όλα τα κράτη-πόλεις της αρχαίας Ελλάδας μπορούσαν να συναγωνισθούν στην Ολυμπία για τη δική τους δόξα και τη δόξα της πόλης τους χωρίς να συμβάλλουν στο γόητρο μιας πολιτικά ή στρατιωτικά σπουδαίας πόλης (6:23).

Ο Pierre de Coubertin ο αναβιωτής των Ολυμπιακών Αγώνων. Παρίσι 1894.Ενώ οι αρχαίοι Ολυμπιακοί Αγώνες συνάντησαν την αντίθεση της καινούργιας θρησκείας, οι

σύγχρονοι υποφέρουν από ορισμένες εθνικιστικές τάσεις ορισμένων κρατών, από πολιτικές παρεμβάσεις, υψηλό κόστος και μερικές άλλες αθέμιτες καταστάσεις. Όλοι αυτοί οι παράγοντες δείχνουν καθαρά τον κίνδυνο στον οποίο έχουν περιέλθει οι Ολυμπιακοί Αγώνες. Οι πολιτικές παγίδες μέσα στις οποίες έχουν πέσει είναι πολλές και γνωστές, κατά συνέπεια περιττεύει μια αναφορά σ' αυτές. Οι διάφοροι πολιτικοί αρχηγοί των διαφόρων κρατών προσπαθούν να αυξήσουν το κύρος αυτό των χωρών τους και νομίζουν ότι αυτό επιτυγχάνεται με την ανάμειξη τους στους Ολυμπιακούς. Αυτό είναι μια ένδειξη ότι οι άνθρωποι αυτοί δεν γνωρίζουν τα ιδεώδη, τα οποία συμβολίζει το Ολυμπιακό πνεύμα και η Ολυμπιακή φιλοσοφία. Αποτέλεσμα της άγνοιας αυτής είναι η αποδυνάμωση της Ολυμπιακής κίνησης και η παραπέρα επέμβαση σε θέματα αρμοδιότητας της Διεθνούς Επιτροπής Ολυμπιακών Αγώνων. Οι περισσότεροι εργάτες του Ολυμπιακού κινήματος πιστεύουν ότι οι Αγώνες διατρέχουν κίνδυνο και ότι κάτι πρέπει να γίνει προκειμένου να γλυτώσουν από έναν ενδεχόμενο αφανισμό τους. Όπως είναι και λειτουργούν σήμερα γίνονται αντικείμενο πολιτικής εκμετάλλευσης όχι μόνο από τις χώρες που τους φιλοξενούν, αλλά και από άλλες χώρες ή ομάδες κρατών, τα οποία με την απειλή της αποχώρησης από τους Αγώνες επιτυγχάνουν παραχωρήσεις τελείως άσχετες με τους Ολυμπιακούς.

Η φύση των ανθρώπινων δημιουργημάτων και επινοήσεων είναι τέτοια, ώστε χρειάζονται όχι μόνο ιδιαίτερη προσοχή και μερικές αναθεωρήσεις, αλλά και αλλαγές στη δομή τους προκειμένου να αντέξουν στο χρόνο και στις συνθήκες των διαφόρων εποχών. Αυτό φυσικά ισχύει και για τους Ολυμπιακούς Αγώνες, οι οποίοι αν δεν υποστούν ορισμένες βασικές αλλαγές κινδυνεύουν να πεθάνουν πρόωρα. Είναι μάλλον βέβαιο ότι στο μέλλον οι Ολυμπιακοί Αγώνες θα νοιώσουν περισσότερο τις πιέσεις της πολιτικής παρέμβασης και του εθνικισμού, με αποτέλεσμα να χάσουν ένα μεγάλο μέρος της συμφιλιωτικής τους φύσης και του φιλικού τους συναγωνισμού.

Η ερώτηση που φαίνεται να απασχολεί σήμερα τους ειδικούς του Ο. Η. Ε επί θεμάτων προαγωγής της φιλίας μεταξύ των κρατών είναι η εξής: Αν οι Ολυμπιακοί Αγώνες αποτύχουν στο σκοπό τους ή πάψουν πλέον να τελούνται τι μπορεί να αναπληρώσει το κενό; Τι μπορεί να βάλει κανείς στη θέση τους; Δυστυχώς δεν υπάρχει καμιά άλλη φιλοσοφία ή κανένας άλλος θεσμός, ο οποίος μπορεί να καλύψει το μεγάλο κενό που θα άφηναν οι Αγώνες αυτοί. Φαίνεται ότι οι ανθρωπότητα δεν έχει άλλη εκλογή από το να εντοπίσει τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι σύγχρονοι Ολυμπιακοί και να προσπαθήσει να τα λύσει. Ο Ολυμπισμός πρέπει με κάθε θυσία να διατηρηθεί και να προαχθεί, διότι είναι η μοναδική φιλοσοφία, η οποία γίνεται αποδεκτή από όλους, ανεξάρτητα από τις πολιτικές τους πεποιθήσεις, τη θρησκεία τους, το χρώμα τους και την καταγωγή τους. Η φιλοσοφία αυτή υιοθετείται από όλους σχεδόν

τους ανθρώπους, διότι έχει τη μοναδική δυνατότητα να βλέπει πέρα από τα εθνικά σύνορα και εμπόδια και αναγνωρίζει τη σπουδαιότητα της αδελφότητας των λαών και των ανθρώπων.

Η ανάγκη για μεταρρυθμίσεις στους Ολυμπιακούς Αγώνες είναι μια επιτακτική ανάγκη την οποία αισθάνονται και αυτοί ακόμη, οι οποίοι δεν έχουν επηρεασθεί από τη φιλοσοφία τους. Από όλες σχεδόν τις γωνίες του κόσμου το μήνυμα για αλλαγές είναι σαφές και επιτακτικό. Η δημιουργία μιας μόνιμης έδρας τέλεσης των Αγώνων φαίνεται ότι είναι το πρώτο πρόβλημα που πρέπει να λυθεί, αν θέλου με ένα μεγάλο μέρος των διαφόρων μικροσυγκρούσεων μεταξύ των κρατών να πάρει το δρόμο της δύσης του. Η Διεθνής Ολυμπιακή, Επιτροπή αναλογιζόμενη τους κινδύνους που διατρέχει το Ολυμπιακό πνεύμα όρισε μια επιτροπή να ερευνήσει το θέμα της μόνιμης εγκατάστασης των Ολυμπιακών Αγώνων στην Ελλάδα (8.272). Ήταν μια λογική και θαρραλέα απόφαση, ήταν ένας θρίαμβος εναντίον της αναποφασιστικότητας, ήταν μια απόφαση με άριστη προοπτική για τη λύση ενός μεγάλου προβλήματος. Δυστυχώς όμως μέχρι σήμερα δεν πάρθηκε καμιά απόφαση και το θέμα έχει αναβληθεί επ' αόριστον.

Μια μόνιμη τοποθεσία για την τέλεση των Ολυμπιακών Αγώνων πρέπει να βρεθεί στην περιοχή της αρχαίας Ολυμπίας, αλλά λίγο μακριά από το ιερό εκείνο μέρος με τρόπο ώστε να μην αλλάξει καθόλου η φυσιογνωμία του όλου χώρου. Η αγάπη της Ολυμπίας για τον άνθρωπο, η ηθική της και η ομορφιά της, η απλότητα της και ο ανθρωπισμός της, η ιερή ιστορία της και η φιλοσοφία της είναι μερικοί λόγοι που συνηγορούν υπέρ της προτίμησης της σαν χώρου μόνιμης τέλεσης των Ολυμπιάδων. Από το 1976, όταν η Ελλάδα για πρώτη φορά πρότεινε να γίνει αυτή ο μόνιμος τόπος τέλεσης των Αγώνων, πολλοί πιστεύουν ότι η πρόταση αυτή είναι πολύ λογική για πολλούς και διαφόρους λόγους. Είναι λογική διότι οι Ολυμπιακοί έχουν τόσο μεγάλο κόστος, ώστε μόνο κράτη με ισχυρές οικονομίες μπορούν να τους αναλάβουν. Για τους αγώνες του 1984 υπήρχε τέτοια απροθυμία εκ μέρους των διαφόρων πόλεων να αναλάβουν την διοργάνωση της Ολυμπιάδας, ώστε η μόνη υποψήφια πόλη ήταν το Los Angeles. Η πόλη αυτή μέσω του δημάρχου της τελικά δε δέχθηκε, με αποτέλεσμα να αναλάβει την όλη διοργάνωση των αγώνων μια ομάδα επιχειρηματιών.

Η ίδρυση ενός «Διεθνούς Ολυμπιακού Κράτους», ουδετέρου και απαραβίαστου, κάτω από τη δικαιοδοσία της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής θα δώσει στους Αγώνες μια μόνιμη κατοικία, ελεύθερη από κάθε είδους προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι χώρες που τους φιλοξενούν. Υπήρχαν για παράδειγμα, μερικές χώρες που όταν φιλοξένησαν τους Ολυμπιακούς, θέλησαν με διάφορες δικαιολογίες και πιέσεις να αποκλείσουν κράτη ή να κάνουν διακρίσεις εις βάρος ορισμένων αθλητών με βάση την καταγωγή τους ή το χρώμα τους.

Αν προσπαθήσουμε με την τέλεση των Ολυμπιακών σε μια μόνιμη τοποθεσία να λύσουμε όλα τα προβλήματα τους τότε θα απαγοητευθούμε. Μια μόνη αλλαγή δεν είναι αρκετή. Είναι όμως ένα βήμα προς τα εμπρός, ένα βήμα που θεωρείται το πιο σπουδαίο και αποτε λεσματικό. Αν αποτύχουμε προς την κατεύθυνση αυτή σίγουρα η ανθρωπότητα θα χάσει, διότι θα στερηθεί τις υπηρεσίες μιας ισχυρής φιλοσοφίας που αποβλέπει στην καλυτέρευση της ζωής των ανθρώπων, και στη δημιουργία φιλικών σχέσεων μεταξύ των λαών. Για την κατασκευή του «Διεθνούς Ολυμπιακού Κράτους» πρέπει να συμβάλλουν οικονομικά όλα τα κράτη μέλη της Δ.Ε.Ο.Α. ανάλογα με τις οικονομικές τους δυνατότητες. Εξυπακούεται ότι οι εγκαταστάσεις αυτές θα χρησιμοποιούνται συνεχώς κάθε 4 χρόνια ή και ενδιάμεσα για διάφορες άλλες διεθνείς αθλητικές συναντήσεις (9:34).

Το θέμα της μόνιμης τέλεσης των αγώνων σε ένα μέρος και συγκεκριμένα στην Ελλάδα συζήτησε και πρότεινε και η Γερουσία των Η.Π.Α. Το ίδιο πολιτικό σώμα πρότεινε επίσης ως μόνιμη έδρα των χειμερινών Ολυμπιακών Αγώνων την Ελβετία ή την Αυστρία. (10:Α 12). Μεταφέροντας τους Αγώνες πίσω στην Ολυμπία δείχνουμε ότι πιστεύουμε σ' αυτή, στη σπουδαιότητα της θέσης της και σε κάτι που ήταν πολύ σπουδαίο στην κλασσική αρχαιότητα. Η Ολυμπία σαν σύμβολο αιώνιο και ακατάλυτο επέζησε στους αιώνες, διότι φέρνει πάντα μαζί της έναν λαμπρό κόσμο και ένα πανανθρώπινο ιδανικό που συμβάλλει στην υπέρτατη προσπάθεια του ανθρώπου να συναγωνίζεται φιλικά με αυτούς που τον χωρίζουν πολλά.

Η ιδέα αυτή της μόνιμης τέλεσης των Αγώνων στην Ολυμπία έχει οπωσδήποτε και μερικά μειονεκτήματα. Μια αντίρρηση ενάντια στην ιδέα αυτή προέρχεται από τις χώρες του Τρίτου κόσμου, οι οποίες δεν φιλοξένησαν ποτέ τους Ολυμπιακούς, κάτι που πιθανότατα θα είχε θέσει υπό σοβαρή δοκιμασία την οικονομία τους. (9:34) Ένα άλλο εμπόδιο για την μόνιμη τέλεση των Ολυμπιακών σε ένα μέρος φαίνεται ότι αποτελεί το μεγάλο κόστος που απαιτείται για να γίνει το λεγόμενο «Διεθνές Ολυμπιακό Κράτος». Είναι αλήθεια ότι το κόστος αυτό είναι μεγάλο και ίσως μεγαλύτερο από κάθε άλλη

Ολυμπιάδα. Ο γνωστός Αμερικανός δημοσιογράφος Dave Anderson, λαμβάνοντας υπ' όψη τη δαπάνη αυτή για την κατασκευή των διαφόρων έργων τονίζει: «Το όνειρο και η παράδοση ζητούν να γίνονται μόνιμα οι Αγώνες στην Ελλάδα, αλλά το όνειρο είναι περισσότερο ρομαντικό παρά πραγματικότης». (11. Β 12) Ίσως λησμονεί ο κ. Anderson ότι και η αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων ήταν μια ιδέα ενός νέου του οποίου το μεγαλύτερο όνειρο της ζωής του έγινε πραγματικότητα. Εδώ πρέπει να αναφερθεί ότι ο αναβιωτής των Ολυμπιακών Αγώνων βαρώνος Pierre de Coubertin ήταν ο πρώτος που πίστεψε ότι η Ολυμπία πρέπει να είναι ο τόπος μόνιμης τέλεσης του θεσμού. (12.24).

Μερικές εφημερίδες και περιοδικά σε πολλά μέρη του κόσμου τονίζουν το μεγάλο κόστος που απαιτείται για την κατασκευή των εγκαταστάσεων αυτών. Είναι πράγματι να απορεί κανείς πως όλα τα κράτη του κόσμου μαζί δεν μπορούν να κατασκευάσουν μια μόνιμη κατοικία για τους Ολυμπιακούς Αγώνες και δι' αυτών να προάγουν την μεταξύ τους ειρήνη και συμφιλίωση, ενώ την ίδια στιγμή ξοδεύουν πάνω από 800 δισεκατομμύρια δολάρια κάθε χρόνο για όπλα προκειμένου να κάνουν την ύπαρξη τους προβληματική και αβέβαιη. Οι υποστηρικτές των στρατιωτικών εξοπλισμών τονίζουν την αναγκαιότητα τους λέγοντας ότι η λεγόμενη «ισορροπία των δυνάμεων» εξασφαλίζει την ειρήνη και ασφάλεια. Η ιστορία όμως δείχνει ότι οι μεγαλύτεροι και οι πιο καταστρεπτικοί πόλεμοι της ανθρωπότητας ξέσπασαν σε περιόδους που υπήρχε «ισορροπία δυνάμεων». Ο μεγάλος επιστήμονας Albert Einstein πίστευε ότι η λεγόμενη «ισορροπία δυνάμεων» δεν εμποδίζει ή αποτρέπει πολέμους, απεναντίας φέρνει τα κράτη πιο κοντά στην καταστροφή (13:161). Το πιο αδύνατο σημείο της «ισορροπίας» αυτής είναι το γεγονός ότι μπορεί να γίνει αιτία μιας ολοκληρωτικής καταστροφής του κόσμου σε περίπτωση ενός κατά λάθους ή τυχαίου πολέμου. Δύση και Ανατολή έχουν πολλές φορές αναφερθεί σε περιπτώσεις ενός «μοιραίου λάθους», το οποίο μπορεί να οδηγήσει στην αυτοκαταστροφή. (14:97, 15:24).

Εάν τα διάφορα κράτη - μέλη της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής ξοδέψουν μερικά δισεκατομμύρια δολάρια για την κατασκευή ενός «Διεθνούς Ολυμπιακού Κράτους» το κόστος σε σύγκριση με την «ωφέλεια» δεν είναι μεγάλο. Απεναντίας είναι πολύ μικρό. Ας μην ξεχνάμε ότι πολύ συχνά χτίζονται ολόκληρες πόλεις για μερικές διεθνείς εκθέσεις και στη συνέχεια γκρεμίζονται μετά από λίγους μήνες ή λίγα χρόνια. (16.Ε.21).

Πολύ λίγα γεγονότα έχουν προκαλέσει μια τόσο βαθιά και διαρκή εντύπωση στον σύγχρονο άνθρωπο όσο οι αρχαίοι Ολυμπιακοί Αγώνες και η φιλοσοφία τους. Η φιλοσοφία αυτή η οποία επηρέασε και διαμόρφωσε την ελληνική σκέψη δεν χάθηκε ποτέ από το πρόσωπο της γης. Το τέλος των αγώνων απλούστατα σήμαινε το τέλος μιας εποχής. Το 1896 οι άνθρωποι θυμήθηκαν τη φιλοσοφία αυτή και εναπόθεσαν τις προσπάθειες τους και τις ελπίδες τους για έναν καλύτερο κόσμο σ' αυτή. Η προσπάθεια αυτή ήταν μια ένδειξη ότι ο άνθρωπος του εικοστού αιώνα πίστευε και πιστεύει στην ηθική αξία των παραδόσεων του και των αξιών των παραδόσεων αυτών.

Έναν σχεδόν αιώνα μετά την αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων έχουν παρατηρηθεί μερικές σοβαρές παραλήψεις και έχουν εκφραστεί δικαιολογημένοι φόβοι για το μέλλον τους. Πολλοί διερωτώνται αν οι Ολυμπιακοί θα μπορέσουν να επιζήσουν. Κανείς δε γνωρίζει την απάντηση, διότι κανείς δεν μπορεί να ατενίσει το μέλλον ενός κλονισμένου θεσμού με οφθαλμούς προφήτου. Αυτό που είναι βέβαιο είναι το γεγονός ότι ο σύγχρονος άνθρωπος δε θέλει να δει το τέλος των Ολυμπιακών Αγώνων ούτε τον περαιτέρω κλονισμό τους από τα κτυπήματα της πολιτικής. Αυτό δείχνει ότι ο άνθρωπος είναι απρόθυμος να προσθέσει άλλη μια αποτυχία στις πολλές που ήδη έχει. Μια από τις πιο σπουδαίες, ίσως η σπουδαιότερη αλλαγή είναι η δημιουργία μιας μόνιμης κατοικίας για τους Ολυμπιακούς με τη δημιουργία του «Διεθνούς Ολυμπιακού Κράτους» που αναφέραμε παραπάνω. Μερικοί συγγραφείς προτείνουν και άλλες πόλεις εκτός Ελλάδας σαν εξ' ίσου καλές για τη δημιουργία του «κράτους» αυτού. Όμως καμιά πόλη και καμιά τοποθεσία δεν έχει την ιερότητα της Ολυμπίας στην οποία ακόμη κυριαρχεί η ηθική του αρχαίου κόσμου. Της Ολυμπίας το αντικείμενο ή το θέμα είναι ο άνθρωπος, η ιστορία του και το δράμα του σε αναζήτηση του ανθρωπισμού και της υπεροχής.

Η δημιουργία μιας μόνιμης κατοικίας για τους Ολυμπιακούς στο σημερινό κόσμο δεν είναι ένα εύκολο πράγμα, ούτε όμως μια Ουτοπία. Κανείς δε μπορεί να παραβλέψει τα προβλήματα και τις δυσκολίες που θα εμφανισθούν, όμως κανείς δεν πρέπει εξ' ίσου να παραβλέψει την ανάγκη για την αλλαγή αυτή. Αν η αλλαγή αυτή δεν πραγματοποιηθεί τότε το μέλλον των Αγώνων είναι αβέβαιο. Αν οι Ολυμπιακοί πάψουν πλέον να τελούνται όλοι μας θα έχουμε χάσει και το χάσιμο αυτό δε θα είναι μόνο δικό μας. Οι γενιές που θα έρθουν δεν θα ικανοποιηθούν, όταν θα τους δοθεί σαν ιστορική εξήγηση ότι το τέλος του πιο

ευγενικού θεσμού ήταν αποτέλεσμα μιας λανθασμένης τοποθέτησης και φιλοσοφίας του πολιτισμού μας. Αν προσπαθήσουμε να σώσουμε τους Ολυμπιακούς και αποτύχουμε είναι πιθανό να κερδίσουμε τη συμπάθεια των μεταγενέστερων. Αν δεν προσπαθήσουμε να τους σώσουμε, τότε ας ελπίσουμε ότι οι μεταγενέστεροι θα συγχωρήσουν την αδιαφορία μας.

Άλλες αλλαγές στο θεσμό των Ολυμπιακών ΑγώνωνΆλλες αλλαγές στο θεσμό των Ολυμπιακών ΑγώνωνΌπως αναφέραμε προηγουμένως η μόνιμη τέλεση των Αγώνων σε μια χώρα και συγκεκριμένα στην

Ελλάδα (περιοχή Ολυμπίας) θα έλυνε πολλά από τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο θεσμός αυτός. Όμως είναι ουτοπία να πιστεύουμε ότι η αλλαγή αυτή είναι αρκετή προκειμένου να βγουν από το αδιέξοδο στο οποίο έχουν περιέλθει οι Ολυμπιακοί Αγώνες. Σε αντίθεση με τους σύγχρονους, οι αρχαίοι Ολυμπιακοί άντεξαν αρκετά στη δοκιμασία του χρόνου και τελικά πέθαναν στα χέρια του χριστιανισμού ο οποίος είδε στο θεσμό εκείνο το σύμβολο της παλιάς θρησκείας και απαίτησε να σταματήσει. Η αλήθεια είναι ότι ενώ οι αρχαίοι Ολυμπιακοί είχαν ξεπεράσει τα 1000 χρόνια ζωής, εν τούτοις δεν είχαν τα προβλήματα και τα αδιέξοδα των σύγχρονων που δεν έχουν συμπληρώσει ακόμα ούτε 100 χρόνια από την έναρξη τους. Από τους Αγώνες ακόμη της Αθήνας (1896) ορισμένα μέλη της τότε Διεθνούς Επιτροπής Ολυμπιακών Αγώνων έθεσαν θέμα αλλαγών και διορθώσεων του προγράμματος, κάτι που γίνεται σήμερα μια επιτακτική ανάγκη και μια πάγια τοποθέτηση πολλών πιστών οπαδών του Ολυμπισμού σε όλες τις χώρες του κόσμου.

Μια πρώτη αλλαγή που ακούγεται συχνά από πολλούς είναι να μην συμπεριληφθούν στο πρόγραμμα τα ομαδικά παιχνίδια. Είναι γεγονός ότι και στην αρχαιότητα τα ομαδικά παιχνίδια, αν και πολύ αγαπητά, εν τούτοις δεν αποτελούσαν μέρος του προγράμματος ούτε των πανελληνίων, αλλά ούτε και των τοπικών αγώνων. Άλλωστε τα ομαδικά αυτά παιχνίδια γνωρίζουν ημέρες δόξας στα παγκόσμια ή πανευρωπαϊκά πρωταθλήματα (1.146, 2.220) (ποδόσφαιρο, μπάσκετ κλπ.) Είναι βέβαιο και σχεδόν έξω από κάθε αμφισβήτηση ότι μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει, για παράδειγμα, ο τελικός του παγκοσμίου κυπέλλου ποδοσφαίρου, παρά ο τελικός μεταξύ δύο ομάδων στους Ολυμπιακούς Αγώνες. Ο λόγος προφανώς είναι ότι στην τελευταία διοργάνωση δεν συμμετέχουν οι καλύτερες ομάδες, αλλά αυτές που πληρούν τους κανονισμούς των Αγώνων περί ερασιτεχνισμού. Θα ήταν προτιμότερο να συμπεριληφθούν στο πρόγραμμα ατομικά αγωνίσματα, τα οποία να μην είναι αποκλειστικό προνόμιο μιας ορισμένης τάξης, αλλά να μπορούν να καλλιεργούνται από πολλούς ανεξάρτητα από την οικονομική τους δύναμη. Ο συναγωνισμός στα ατομικά αθλήματα είναι σίγουρα σε συμφωνία με την ιστορία των Ολυμπιακών, οι οποίοι ως γνωστόν ήταν Αγώνες μεταξύ ατόμων και όχι ομάδων.

Η δεύτερη αλλαγή αφορά τη μείωση της προβολής μιας ορισμέ νης χώρας ή χωρών, με σκοπό να γίνουν οι αγώνες συναγωνισμός μεταξύ αθλητών και όχι χωρών. Προς τον σκοπό αυτό οι σημαίες, τα εμβλήματα στις ενδυμασίες, οι εθνικοί ύμνοι δεν πρέπει να έχουν θέση στους αγώνες. Ίσως με τους περιορισμούς αυτούς επιτευχθεί μεγαλύτερη προσέγγιση και προαγωγή καλής θέλησης μεταξύ των αθλητών και των διαφόρων χωρών που συμμετέχουν. Έτσι και οι αθλητές θα νοιώθουν λίγο πιο άνετα, απαλλαγμένοι σε ένα βαθμό από το άγχος ότι αντιπροσωπεύουν τη χώρα τους.

Η ελληνική αρχαιότητα και εδώ ακόμη μπορεί να μας καθοδηγήσει, να μας φρονιματήσει και να μας διδάξει με την πείρα και την ηθική του αρχαίου κόσμου: Στους επικήδειους αγώνες του Πατρόκλου όλοι οι αθλητές αγωνιζόταν για τη δική τους δόξα και αυτή των οικογενειών τους. Δεν υπάρχει τίποτα που να δείχνει ότι οι αθλητές αντιπροσώπευαν τις πόλεις τους ή ότι οι τελευταίες μοιράζονταν τη δόξα των αθλητών τους. Όλοι τους ήταν χαρούμενοι για τη συμμετοχή και την επίδοση τους και δεν υπήρχε ιδιαίτερη μεταχείριση για τους νικητές ή ηττημένους, όλοι έπαιρναν βραβεία για τη συμμετοχή τους. Φαίνεται ότι το Ίδιο δε συνέβαινε στην κλασσική εποχή, όπου οι νικητές απολάμβαναν όλες τις γνωστές τιμές τόσο εκεί που νικούσαν, όσο και στην ιδιαίτερη τους πατρίδα και οι νικημένοι έμεναν τελείως στο περιθώριο. Η τύχη αυτή των τελευταίων οφειλόταν μάλλον στο γεγονός ότι αθλητής της κλασσικής εποχής, σε αντίθεση μ' αυτόν της Μυκηναϊκής, αγωνιζόταν, όχι μόνο για τη δική του δόξα, αλλά και για τη δόξα της πόλης του, η οποία έφτιαχνε αγάλματα και έγραφε ύμνους για το νικητή, αλλά δεν είχε προβλέψει καμιά τιμή για τον ηττημένο. Η πίεση του συναγωνισμού, το άγχος για τη νίκη και η ανάμειξη της πόλης - κράτος στις αθλητικές εκδηλώσεις δημιούργησαν ένα πνεύμα έντασης, αφιέρωσης στο αγώνισμα, θυσίας και παράλληλα πίκρας για την αποτυχία, όλα αυτά άγνωστα στον Ομηρικό αθλητή. Το βάρος του γοήτρου της πόλης, το οποίο έφερε στους ώμους του ο αθλητής της κλασσικής Ελλάδας, ήταν άγνωστο στην Ομηρική κοινωνία, η οποία βράβευε τον αθλητή και την έξοχη προσπάθεια, χωρίς

να μοιράζεται τη νίκη ή την ήττα του.Τα σημερινά διεθνή κράτη - πόλεις, τα οποία έχουν αρκετά κοινά χαρακτηριστικά με την κλασσική

αρχαιότητα, επεδίωξαν και απόκτησαν άλλο ένα κοινό χαρακτηριστικό: φόρτωσαν στους ώμους των αθλητών τους ένα παρόμοιο κλασσικό φορτίο (3.80). Είναι καιρός ο σύγχρονος αθλητής να απαλλαγεί από το φορτίο αυτό το οποίο σε σύγκριση με το αρχαίο είναι πολύ μεγαλύτερο. Αυτό που το κάνει μεγαλύτερο είναι το γεγονός ότι σήμερα η πολιτική έχει εισέλθει στους αγώνες, ενώ οι αρχαίοι ευτυχώς ήταν ελεύθεροι από τη μάστιγα αυτή. Ίσως έχει έρθει ο καιρός να καθιερωθεί ο Ολυμπιακός ύμνος ως μοναδικός ύμνος που πρέπει να ακούγεται στους Αγώνες. Το ίδιο πρέπει να συμβεί με τη σημαία και το σύμβολο των Ολυμπιακών Αγώνων.

0 D. Pietri έπεσε λιπόθυμος λίγο πριν τον τερματισμό τον Μαραθωνίου στους Ολυμπιακούς του Λονδίνου (1908) οι κριτές τον βοηθούν να σηκωθεί και να συνεχίσει.

Μια άλλη αλλαγή, η οποία μοιάζει περισσότερο με επέκταση σε κάτι που ήδη υπάρχει, είναι ο έλεγχος των αθλητών-αθλητριών, όσον αφορά τη χρήση διαφόρων απαγορευμένων χημικών παρασκευασμάτων με σκοπό μια μεγάλη επίδοση. Θα πρέπει ο έλεγχος να γίνει πιο αυστηρός, οι ποινές μεγαλύτερες και να επεκταθεί στους οκτώ πρώτους αθλητές κάθε αγωνίσματος και όχι μόνο στους τρεις. Επίσης πρέπει να γίνει ιατρικός έλεγχος, εκεί που είναι δυνατό, όχι μόνο για αναβολικά και άλλες παρόμοιες ουσίες που αυξάνουν τη δύναμη και το βάρος, αλλά και για φάρμακα που χρησιμοποιούν μερικές χώρες προκειμένου να καθυστερήσουν την ήβη σε νεαρές κοπέλες, ιδιαίτερα σε αθλήτριες της γυμναστικής. Υπάρχουν αρκετές βάσιμες υποψίες διαφόρων ειδικών επιστημόνων (1.143 - 4) τις οποίες θα πρέπει να ελέγξει με προσοχή το Ιατρικό Τμήμα της Διεθνούς Επιτροπής Ολυμπιακών Αγώνων. Παράλληλα πρέπει να ενημερώνονται όλοι οι αθλητές και οι αθλήτριες σχετικά με τη χρήση απαγορευμένων ουσιών και για τα επιβλαβή αποτελέσματα που έχουν για την υγεία. Ίσως βέβαια ένας ενημερωμένος αθλητής να πάρει τις ίδιες αποφάσεις που παίρνει ένας τελείως απληροφόρητος, όμως αυτό δεν έχει σημασία. Οι προπονητές και οπωσδήποτε οι επιμέρους χώρες και ομοσπονδίες δεν δικαιολογούνται όταν δεν ενημερώνουν τους αθλητές τους για τους κινδύνους που διατρέχουν.

Μερικές άλλες αλλαγές, οι οποίες θα συμβάλλουν στη λύση των διαφόρων προβλημάτων είναι οι εξής: 1) Να καταβληθεί κάθε δυνατή προσπάθεια με σκοπό την απομάκρυνση της πολιτικής από τους αγώνες. 2) Να αποκλειστούν από μερικές Ολυμπιάδες τα κράτη εκείνα που χρησιμοποιούν τους Αγώνες, με σκοπό, μέσω του εκβιασμού της μη συμμετοχής τους, να επιτύχουν πολιτικά οφέλη εις βάρος των αντιπάλων τους (Αφρικανικά κράτη) 3) Να μη δοθεί η δυνατότητα δεύτερης φιλοξενίας των Ολυμπιακών Αγώνων, αλλά και άλλων μεγάλων αθλητικών διοργανώσεων σε μια χώρα, η οποία δεν τήρησε πιστά τα συμφωνηθέντα και υπογραφέντα με τη Διεθνή Ολυμπιακή Επιτροπή (περίπτωση Γερμανίας 1936, Καναδά 1976) 4) Να μην ανατίθεται η διοργάνωση των Ολυμπιακών σε χώρες με καταρρέουσες οικονομίες και κοινωνική αθλιότητα (Μεξικό 1968). Στις περιπτώσεις αυτές αποδίδεται η όλη μετέπειτα κακοδαιμονία της χώρας στη φιλοξενία των Ολυμπιακών Αγώνων. Το κακό για τις χώρες αυτές είναι ότι οι Ολυμπιακοί δεν ζήτησαν φιλοξενία, απλώς οι ίδιες οι χώρες ή οι πόλεις τους το επιδίωξαν. 5) Να διαδοθούν και να διδαχθούν στα σχολεία τα ιδεώδη που συμβολίζουν οι Ολυμπιακοί Αγώνες και η φιλοσοφία τους. Παράλληλα πρέπει να δοθεί μεγάλη έμφαση και έκταση στο έργο της Διεθνούς Ολυμπιακής Ακαδημίας η οποία μεταξύ άλλων βοηθά κατά το καλύτερο τρόπο στη διάδοση της Φιλοσοφίας των Ολυμπιακών Αγώνων. Δυστυχώς το είδος αυτό της φιλοσοφίας δεν έχει απασχολήσει τους φιλοσόφους, τους Θεολόγους, τους παιδαγωγούς και γενικά τους ειδικούς της ηθικής αγωγής (4:26). Μια τόσο σπουδαία φιλοσοφία, η οποία βοηθά αποτελεσματικά στη σύσφιξη των σχέσεων και στην αλληλοκατανόηση των λαών και των ανθρώπων αγνοήθηκε τόσο καιρό.

Η ανθρωπότητα διανύει μια αποφασιστική περίοδο της ιστορίας της και έχει ανάγκη περισσότερο από κάθε άλλη φορά από αποτελεσματικές μεθόδους προσέγγισης και επικοινωνίας. Προς την κατεύθυνση

αυτή μπορεί να βοηθήσει ο ειρηνικός και φιλικός συναγωνισμός μεταξύ των χωρών στις διάφορες μεγάλες αθλητικές διοργανώσεις και ιδιαίτερα στους Ολυμπιακούς Αγώνες, οι οποίοι συνέβαλαν κατά το παρελθόν στη δημιουργία κλίματος αλληλοκατανόησης και εμπιστοσύνης μεταξύ των πόλεων της αρχαίας Ελλάδας.

Ο D. Pietri τερματίζει στο Μαραθώνιο των Ολυμπιακών του Λονδίνου (1908) αλλά θα ακυρωθεί λόγω της βοήθειας που του πρόσφεραν οι κριτές.

Μια άλλη αλλαγή, την οποία αφήσαμε τελευταία λόγω της σπου δαιότητας της είναι του χαρακτηρισμού των αθλητών σε επαγγελμα τίες και ερασιτέχνες. Είναι γνωστό ότι οι πρώτοι αποκλείονται από τους Ολυμπιακούς Αγώνες, διότι πληρώνονται και ασκούν τον αθλητισμό σαν επάγγελμα, ενώ οι δεύτεροι συμμετέχουν κανονικά, αφού δεν αμείβονται ως αθλητές. Δυστυχώς η διαχωριστική γραμμή μεταξύ των δύο αυτών κατηγοριών δεν είναι καθόλου εμφανής. Υπάρχουν οι λεγόμενοι «ερασιτέχνες», οι οποίοι κερδίζουν περισσότερα από όσα οι αθλητές που δηλώνουν επαγγελματίες. Πολλοί αθλητικοί παράγοντες σε πολλές χώρες του κόσμου μιλούν για την «υποκρισία του ερασιτεχνισμού» και καλούν τη Διεθνή Ολυμπιακή Επιτροπή να αντιμετωπίσει το θέμα με τον πρέποντα σεβασμό και την αρμόζουσα υπευθυνότητα. Αν εφαρμοσθεί κατά γράμμα ο κανονισμός και ο ορισμός της ΔΟΕ περί ερασιτεχνισμού, τότε πολύ λίγοι αθλητές θα μπορούσαν να θεωρηθούν ερασιτέχνες διότι οι περισσότεροι από αυτούς δεν κάνουν καμιά εργασία και όμως πληρώνονται από τις χώρες τους για τις αθλητικές τους ενασχολήσεις, επιδόσεις και επιτυχίες. Το θέμα αυτό δεν είναι απλό, ούτε φυσικά η λύση του είναι εύκολη, όμως επιβάλλεται να αντιμετωπισθεί διότι θεωρείται από τα πλέον φλέγοντα προβλήματα που αντιμετωπίζει η Ολυμπιακή κίνηση.

Το πρόβλημα αυτό σίγουρα δεν είναι καινούργιο, απεναντίας είναι τόσο παλιό όσο και η ιστορία των σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων. Ο ίδιος ο Coubertin ήταν αντίθετος προς κάθε έννοια επαγγελματισμού στον αθλητισμό διότι πίστευε ότι, όταν οι άνθρωποι αφιερώνονται εξ' ολοκλήρου σε ένα ορισμένο άθλημα και πλουτίζουν από αυτό, το στερούν από όλη την ευγένεια και καταστρέφουν την ισορροπία του ανθρώπου κάνοντας το σώμα να υπερέχει του πνεύματος (5:55). Λίγο πριν τους Αγώνες των Αθηνών (1896) κατά τη διάρκεια του πρώτου Διεθνούς Κογκρέσου για τα Σπορ που έγινε στη Σορβώνη (1894) συζητήθηκε το θέμα του ερασιτεχνισμού, αλλά δε δόθηκε μια λύση με αποτέλεσμα να εμφανίζεται συνεχώς στο προσκήνιο και φυσικά με μεγαλύτερη ένταση. Όλοι σχεδόν οι κατά καιρούς πρόεδροι της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής, προσπάθησαν με κάθε τρόπο να υιοθετήσουν τις περί ερασιτεχνισμού ιδέες του Coubertin. Ιδιαίτερα ο Avery Brundage, ο οποίος δίκαια ονομάσθηκε «ο πρωθιερέας του Ολυμπιακού ονείρου» επέμενε περισσότερο από κάθε άλλο έτσι ώστε να κρατηθούν μακριά από τους Ολυμπιακούς όχι μόνο οι επαγγελματίες, αλλά και οι ερασιτέχνες οι οποίοι είχαν σε μια δεδομένη στιγμή δεχθεί χρήματα ή κάποια άλλη αμοιβή για τις αθλητικές τους συμμετοχές ή επιτυχίες.

Μετά τον Avery Brudage αρχίζουν λίγο λίγο να ατονούν οι περί ερασιτεχνών αθλητών ιδέες, όπως φαίνεται και από τα επίσημα πρακτικά της Διεθνούς Επιτροπής Ολυμπιακών Αγώνων. Οι αλλαγές στη διεθνή οικονομία η εμπορικοποίηση των σπορ και η συμμετοχή στους Ολυμπιακούς των λεγομένων «ερασιτεχνών» των σοσιαλιστικών χωρών δημιούργησαν ένα μεγάλο πρόβλημα σχετικά με την έννοια του ερασιτέχνη αθλητή. (6.104).

Η εμπορικοποίηση των σπορ και των αγώνων γενικά δημιούργησε μια άνευ προηγουμένου πίεση στους αθλητές να διαφημίζουν, με το αζημίωτο πάντοτε, προϊόντα διαφόρων εταιρειών χωρίς βέβαια να γίνεται με τρόπο που θα ερχόταν σε αντίθεση με τους κανόνες της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής. Έτσι οι αθλητές πληρώνονταν μεν, αλλά διατηρούσαν συγχρόνως την ιδιότητα του ερασιτέχνη, κάτι τελείως αντίθετο με τον ορισμό του ερασιτέχνη. Εδώ πρέπει να τονισθεί ότι τουλάχιστον μέχρι το 1926

δεν επιτρεπόταν στους αθλητές να παίρνουν ούτε την αποζημίωση που δικαιούνταν από το χάσιμο του μισθού τους λόγω απουσίας τους από την εργασία κατά τη διάρκεια της συμμετοχής τους στους Αγώνες. Το αντίθετο, δηλαδή να παίρνουν οι αθλητές τα ημερομίσθια που έχασαν λόγω συμμετοχής σε αθλητικές διοργανώσεις, επετεύχθη μόλις το 1974, μετά από μακροχρόνιες πιέσεις και συζητήσεις των διαφόρων διεθνών αθλητικών οργανισμών με την Δ.Ο.Ε. Παραμένει όμως ακόμα ο περιορισμός ή μάλλον η απαγόρευση να γίνει ξανά ένας επαγγελματίας αθλητής ερασιτέχνης έστω και αν πληρεί στο μέλλον τις γνωστές προϋποθέσεις περί ερασιτεχνισμού.

Όσο αφορά τους ερασιτέχνες των σοσιαλιστικών χωρών ήταν πλέον κοινό μυστικό ότι δεν πληρούσαν στις περισσότερες των περιπτώσεων τους κανονισμούς που προέβλεπε η Δ.Ο.Ε. Πολλοί αθλητές των Δυτικών χωρών πίστευαν και δήλωναν ανοιχτά ότι συναγωνίζονται επαγγελματίες, οι οποίοι δεν ασχολούνται με τίποτε άλλο εκτός από την προπόνηση και την εντατική προετοιμασία για τους αγώνες. Τα τελευταία είκοσι περίπου χρόνια πολλές χώρες άρχισαν να εφαρμόζουν κι' αυτές, στο μέτρο του δυνατού, το παράδειγμα των σοσιαλιστικών κρατών για να μπορέσουν να συναγωνιστούν με κάποια επιτυχία τους αθλητές τους. Έτσι δημιουργήθηκε ένας καινούργιος θεσμός ένα καθεστώς, το οποίο ταιριάζει περισσότερο στους επαγγελματίες παρά στους ερασιτέχνες αθλητές. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι στις περισσότερες χώρες σήμερα οι τελευταίοι πληρώνονται εκτός από το μισθό τους και άλλα πολλά έξοδα όπως τροφής, διαμονής κλπ. Φυσικά όλη αυτή την κατάσταση τη γνωρίζει η Δ.Ο.Ε., η οποία για ανεξήγητο λόγο δεν άλλαξε ακόμα τον ορισμό που καθιέρωσε για τους ερασιτέχνες αθλητές με αποτέλεσμα να κατηγορείται ανοιχτά πλέον από πολλά επαγγελματικά σωματεία για υποκρισία και αδυναμία προσαρμογής στο πνεύμα της εποχής.

Η γνωστή τοποθέτηση της δήθεν «καπιταλιστικής και σοσιαλιστικής ερμηνείας του ερασιτεχνισμού» πρέπει να έχασε ένα μεγάλο μέρος της σημασίας της, διότι σήμερα η διαφορά, όσον αφορά την οικονομική υποστήριξη των ερασιτεχνών αθλητών, ανάμεσα σε ανατολικές και δυτικές χώρες έχει γίνει από πολύ μικρή έως ανύπαρκτη. Όλες οι χώρες, άσχετα από την οικονομική τους δύναμη βοηθούν οικονομικά τους αθλητές τους προκειμένου να επιδοθούν απερίσπαστοι στο αγώνα της διάκρισης. Τίθεται το ερώτημα: υπάρχουν σήμερα ερασιτέχνες με τη στενή έννοια της λέξης, οι οποίοι παίρνουν μέρος στους Ολυμπιακούς Αγώνες ή στις άλλες διεθνείς αθλητικές συναντήσεις; Η απάντηση είναι όχι, διότι και μόνον η προετοιμασία που απαιτείται για να μπορέσει κανείς να συμμετάσχει στους Ολυμπιακούς, του θέτει εκτός του ορισμού περί ερασιτεχνισμού. Επίσης πρέπει να τονίσουμε ότι ελάχιστοι, μόνον αθλητές θα μπορούσαν να αντέξουν το κόστος της προετοιμασίας και της εντατικής προπόνησης χωρίς βοήθεια από κρατικές ή άλλες πηγές. Άρα η γνωστή θέση της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής περί συμμετοχής ερασιτεχνών αθλητών στους Ολυμπιακούς Αγώνες τίθεται σε αμφιβολία.

Μπορεί κανείς να συμφωνήσει με την Δ.Ο.Ε. περί ερασιτεχνισμού, αλλά μόνο για τις πρώτες Ολυμπιάδες και ιδιαίτερα αυτή της Αθήνας του 1896. Χαρακτηριστική περίπτωση ερασιτέχνη αθλητή της ανεπανάληπτης εκείνης Ολυμπιάδας είναι αυτή του Γάλλου αθλητή Aibin Lermusieux, ο οποίος δήλωσε συμμετοχή στα 100 μέτρα και στο Μαραθώνιο και όταν ρωτήθηκε από έναν Αμερικανό αθλητή πως είναι δυνατό να συνδυάζει ένα τόσο αντίθετο πρόγραμμα προπόνησης απάντησε: «Τη μια μέρα τρέχω κοντινές αποστάσεις πολύ γρήγορα και την άλλη μεγάλες πολύ αργά (7.22).

Είναι αλήθεια ότι οι ωραίες εκείνες μέρες για τον αθλητισμό και την έννοια του ερασιτεχνισμού πέρασαν μια για πάντα. Σήμερα αντιμετωπίζουμε ένα πραγματικό πρόβλημα με συγκεκριμένες, αλλά ανεξέλεκτες διαστάσεις. Πολλοί πιστεύουν ότι η πλέον έντιμη λύση στο μεγάλο αυτό πρόβλημα είναι να επιτρέπεται η συμμετοχή σε όλους τους αθλητές, διότι έτσι θα έχουμε στους Ολυμπιακούς τους καλύτερους αθλητές και θα έχει εκλείψει τελείως η «υποκρισία του ερασιτεχνισμού» (8.72). Άλλωστε όπως σωστά τονίζεται κάτι τέτοιο δεν θα ήταν αντίθετο και με την ιστορία των Αγώνων, αφού είναι γνωστό ότι στους αρχαίους Ολυμπιακούς έπαιρναν μέρος όλοι ανεξάρτητα οι αθλητές χωρίς να υπάρχει ο διαχωρισμός σε ερασιτέχνες και επαγγελματίες (1.141). Είναι γνωστό ότι από την εποχή ακόμη του Σόλωνα η πόλη της Αθήνας πλήρωνε 500 δραχμές για μια Ολυμπιακή νίκη και 100 δραχμές για μια νίκη στα Ίσθμια. Οι αμοιβές αυτές δεν ήταν και οι μοναδικές, αφού γνωρίζουμε ότι οι νικητές έτρωγαν δωρεάν στο Πρυτανείο και απολάμβαναν και άλλων παροχών, χωρίς αυτό να μειώνει τη σημασία της νίκης τους. Κατά συνέπεια η ιδέα του ερασιτεχνισμού δεν έχει ιστορικές ρίζες. Μερικοί μάλιστα ισχυρίζονται ότι η ιδέα αυτή ήταν επινόηση των Άγγλων αριστοκρατών, οι οποίοι ήθελαν με τον τρόπο αυτό να αποκλείσουν άλλες τάξεις από τη συμμετοχή στους αγώνες. Έτσι η συμμετοχή στις διάφορες αθλητικές δραστηριότητες ήταν σχεδόν μονοπώλιο των ευγενών (8.72).

Αυτοί που πιστεύουν στη συμμετοχή όλων των αθλητών, ερασιτεχνών και μη στους Ολυμπιακούς τονίζουν επίσης ότι ένα συμβολικό μετάλλιο ή ένα στεφάνι για τους νικητές είναι αρκετό, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι αθλητές δεν μπορούν να έχουν και οικονομικά οφέλη αν φυσικά η χώρα τους είναι διατεθειμένη να τους τα προσφέρει (9.55). Δηλαδή, με άλλα λόγια, προτείνουν να εφαρμοσθεί η τακτική που είχαν υιοθετήσει οι αρχαίοι Έλληνες πριν 2500 και πλέον χρόνια. Μάλιστα οι συγγραφείς αυτοί επαινούν την ηθική των αρχαίων Ελλήνων τους οποίους χαρακτήριζε ειλικρίνεια και έλλειψη υποκρισίας στο θέμα της συμμετοχής των αθλητών στους αγώνες. Ίσως οι νεότεροι συγγραφείς άρχισαν να αντιλαμβάνονται ότι για τους αρχαίους Έλληνες αυτό που είχε βαρύτητα και σημασία, αυτό που μετρούσε πολύ στη συνείδηση τους δεν ήταν τα χρήματα, αλλά η δόξα που αποκτούσε ο αθλητής από τους αγώνες.

Το στεφάνι της αγριελιάς των Ολυμπιακών Αγώνων ήταν σίγουρα ότι ανώτερο, από κάθε άποψη, μπορούσε να ονειρευτεί ο αρχαίος Έλληνας. Από μία δήλωση του ιστορικού Ηρόδοτου, όπως είδαμε, φαίνεται καθαρά η προτίμηση αυτή των αρχαίων Ελλήνων σε αντίθεση μ' αυτή των Περσών, οι οποίοι σίγουρα θα προτιμούσαν τον πλούτο από τη δόξα. Το 480 π.Χ., ενώ οι Πέρσες είχαν εισβάλει στην Ελλάδα και ετοιμαζόταν να επιτεθούν στις Θερμοπύλες, πληροφορήθηκαν ότι οι Έλληνες ήταν στην Ολυμπία για τους εκεί Αγώνες. Όταν ο Πέρσης στρατηγός Τριγάνης έμαθε ότι το έπαθλο, για το οποίο συναγωνιζόταν οι αθλητές, δεν ήταν μεγάλα χρηματικά ποσά, αλλά ένα στεφάνι αγριελιάς, τότε γύρισε στον αρχηγό της εκστρατείας Μαρδόνιο και του είπε: «Για όνομα του Θεού, Μαρδόνιε, με τι ανθρώπους μας έφερες να πολεμήσουμε; Αυτοί οι άνθρωποι αγωνίζονται ο ένας εναντίον του άλλου όχι για χρήματα, αλλά μόνο για δόξα;» (8.27).

Το πρόβλημα του ορισμού του ερασιτεχνισμού στον αθλητισμό είναι ένα από τα μεγαλύτερα που απασχόλησαν και απασχολούν μέχρι σήμερα τη Διεθνή Ολυμπιακή Επιτροπή. Είναι πλέον καιρός να αντιμετωπισθεί μια πραγματικότητα όσο σκληρή και αν φαίνεται. Η ιδέα του ερασιτέχνη αθλητή, όπως την εννοούσαν ο Pierre de Coubertin και ο Avery Brudage, έπαθε έκλειψη ολική. Δεν υπάρχουν πλέον ερασιτέχνες με την έννοια αυτή. Οι μόνοι ερασιτέχνες που έμειναν είναι αυτοί που νομίζουν ότι στους Ολυμπιακούς Αγώνες παίρνουν μέρος ερασιτέχνες αθλητές (10.214).

Η προαγωγή της συμφιλίωσης διά μέσου των αγώνωνΗ προαγωγή της συμφιλίωσης διά μέσου των αγώνωνΕίναι γνωστόν από τις πηγές που υπάρχουν ότι οι αγώνες ήταν μέρος της επικήδειας τελετής και

είχαν σκοπό να τιμήσουν το νεκρό. Στην πραγματικότητα αποτελούσαν ένα πολύ σπουδαίο έθιμο της ταφής του νεκρού κατά τους ελληνικούς προϊστορικούς και ιστορικούς χρόνους. Από τα Ομηρικά έπη γίνεται γνωστό ότι επικήδειοι αγώνες γινόταν σε πολλά μέρη της Ελλάδας πριν από τον Τρωικό Πόλεμο. Από τα αρχαιολογικά επίσης ευρήματα φαίνεται ότι η ταφή των μελών βασιλικών οικογενειών ή ευγενών συνοδευόταν από αθλητικούς αγώνες κατά την τελευταία φάση της εποχής του Χαλκού στην Ελλάδα.

Σκοπός των αγώνων, εκτός από την τιμή για το νεκρό, ήταν επί σης η ομόνοια και η συμφιλίωση των Αχαιών. Όπως θα δούμε αμέσως, οι μεγάλες αθλητικές γιορτές της κλασσικής εποχής εξυπηρετούσαν την υπόθεση της αλληλοκατανόησης μεταξύ των φιλονικούντων Ελλήνων. Μπορεί κανείς να υποθέσει χωρίς να υπάρχει φόβος μεγάλης πλάνης, ότι και οι αγώνες της Προϊστορικής Ελλάδας είχαν παρόμοιο σκοπό, αφού η τελευταία, όπως και η κλασσική εποχή, είχε γνωρίσει συγκρούσεις και εμφυλίους πολέμους. Ο Θουκυδίδης (1.12) αναφέρει ότι μετά τον πόλεμο της Τροίας η Ελλάδα βρισκόταν σε μια περίοδο αναταραχής και διαμάχης, οι οποίες δεν άφηναν περιθώρια ειρήνης προκειμένου να αναπτυχθεί η χώρα. Είναι γεγονός ότι ακόμα και πριν τον Τρωικό πόλεμο υπήρχαν διαμάχες και συγκρούσεις μεταξύ του Ελληνικού Κόσμου όπως φαίνεται από τις πηγές της παράδοσης. Στις ίδιες τις Μυκήνες οι διαρκείς συγκρούσεις μεταξύ του Ατρέα και του αδελφού του Θυέστη για το θρόνο είναι γνωστές. Γνωστή επίσης είναι η αναμέτρηση των επτά στρατηγών εναντίον της Θήβας και ο πόλεμος των Επιγόνων εναντίον της ίδιας πόλης την οποία, όπως είναι γνωστό, κατέστρεψαν (11:81).

Δεν είναι υπερβολή να τονίσουμε ότι οι αγώνες που τελούσαν οι Αχαιοί με σκοπό να τιμήσουν τους νεκρούς τους ήταν μια καλή ευκαιρία συμφιλίωσης και κατανόησης, κάτι που φαίνεται στους επικήδειους αγώνες που οργάνωσε ο Αχιλλέας για να τιμήσει το νεκρό φίλο του Πάτροκλο. Η διαμάχη μεταξύ Αχιλλέα και Αγαμέμνονα συνεχιζόταν αμείωτη μέχρι την επικήδεια τελετή του Πατρόκλου. Ο Αχιλλέας σε μια από τις πλέον επικίνδυνες για τον ελληνικό στρατό διαμάχες με τον Αγαμέμνονα θα τον αποκαλέσει «μέθυσο», «σκυλόματο», «φιλόπλουτο», «πανουργότατο», «ενδεδυμένο με αναίδεια», «αναίσχυντο» και «σκυλοπρόσωπο». Η πραγματική συμφιλίωση των δύο αρχηγών θα γίνει στους επικήδειους του

Πατρόκλου, όπου ο Αχιλλέας δε θα επιτρέψει να αρχίσει ο συναγωνισμός στο αγώνισμα του ακοντισμού όπου συμμετείχε και ο Αγαμέμνων. Ο Αχιλλέας θα απονείμει το έπαθλο χωρίς συναγωνισμό στον αρχηγό των Ελλήνων και θα τον επαινέσει για τη δύναμη, την ικανότητα του στον ακοντισμό καθώς και για άλλα χαρίσματα. Η πραγματική συμφιλίωση των δύο ανδρών είναι φανερή κατά τη διάρκεια των αγώνων του Πατρόκλου, ένα γεγονός το οποίο χωρίς αμφιβολία έκανε τους Αχαιούς και ιδιαίτερα τους δύο αρχηγούς τους να θυμηθούν τα κοινά τους ενδιαφέροντα.

Είναι ακριβώς αυτή η συμφιλιωτική και ειρηνοποιός δύναμη των επικήδειων αγώνων που ήθελε ο Όμηρος να τονίσει, διότι μόνο τότε η επική διαμάχη των δύο ανδρών έδωσε τη θέση της στο σεβασμό και την αναγνώριση. (9:201, 10:225 - 226). Είναι λογικό να υποθέσουμε ότι οι διάφορες αθλητικές συναντήσεις των Ελλήνων της Μυκηναϊκής εποχής κατά τη διάρκεια της ταφής των νεκρών ή κατά τη διάρκεια της τιμής των νεκρών τους προγόνων μεγάλωνε μέσα τους την πίστη και τη θέληση για αμοιβαία κατανόηση και φιλικές σχέσεις. Έτσι οι αγώνες δεν ήταν μόνο για να τιμήσουν το νεκρό ή να επιδείξουν οι συμμετέχοντες δύναμη και επιδεξιότητα, αλλά και μια καλή ευκαιρία να συμφιλιωθούν και να ξεχάσουν τις διαφορές τους (11:82).

Οι Ολυμπιακοί Αγώνες ήταν το σπουδαιότερο αθλητικό γεγονός του αρχαίου κόσμου και τελούνταν προς τιμήν του πατέρα των Θεών και των ανθρώπων, Ολύμπιου Δία. Λόγω της ύπαρξης της ιερής εκεχειρίας όλοι μπορούσαν να ταξιδέψουν στην Ολυμπία ακόμη και μέσω εχθρικών εδαφών. Η απρόσιτη θέση της Ολυμπίας, η ζέστα του καλοκαιριού, οι μεγάλες αποστάσεις, η έλλειψη ικανών μεταφορικών μέσων και οι συνθήκες διαβίωσης στον ιερό εκείνο χώρο έκαναν το ταξίδι στην Ολυμπία μια πραγματική δοκιμασία. Σύμφωνα με τον Αιλιανό, ένας κάτοικος της Χίου θυμωμένος με έναν από τους δούλους του τον απείλησε ότι θα τον έπαιρνε μαζί του στους Ολυμπιακούς Αγώνες σαν τιμωρία.

Αν και υπήρχε μια συνεχής αντιπαλότητα μεταξύ των ελληνικών πόλεων, είναι όμως αλήθεια ότι κατά τη διάρκεια των Ολυμπιακών Αγώνων και γενικά κατά τη διάρκεια της εκεχειρίας οι σχέσεις τους ήταν καλές. Οι αρχαίοι Έλληνες γνώριζαν ότι οι μεγάλες πανελλήνιες αθλητικές γιορτές έφερναν πιο κοντά τις αντίπαλες ελληνικές πόλεις με αποτέλεσμα να δημιουργούνται καλές σχέσεις μεταξύ τους. Ο ρήτορας Ισοκράτης (Πανηγ. 43) τονίζει τα αγαθά, για την ειρήνη των Ελλήνων, αποτελέσματα και τη σύσφιξη των σχέσεων τους από τη συνάντηση τους στην Ολυμπία και τη συμμετοχή τους σε κοινές προσπάθειες, προσευχές, θυσίες και αγώνες. Οι αρχαίοι Έλληνες ρήτορες και φιλόσοφοι πίστευαν ότι ο ερχομός τους στην Ολυμπία ήταν μια καλή ευκαιρία να κηρύξουν τις ιδέες τους για ένωση όλων των ελληνικών πόλεων εναντίον των βαρβάρων. Ο ρήτορας Γοργίας απευθυνόμενος προς τους εκεί ευρισκομένους Έλληνες τόνισε την ανάγκη σύσφιξης των σχέσεων των ελληνικών πόλεων εν όψει της απειλής του Περσικού κινδύνου, κάτι που εκτιμήθηκε τόσο πολύ, ώστε οι Έλληνες αποφάσισαν να αναγείρουν τον ανδριάντα του στην Ολυμπία.

Ένας άλλος εξ' ίσου δεινός ρήτορας, ο Λυσίας, ευρισκόμενος στην Ολυμπία συνιστούσε τους Έλληνες να σταματήσουν τις μεταξύ τους διαμάχες και να συνεργασθούν για το κοινό καλό. Ο ρήτορας επίσης επαίνεσε τον ιδρυτή του θεσμού των Ολυμπιακών Αγώνων, τον Ηρακλή, ο οποίος πίστευε ότι ερχόμενοι οι Έλληνες στην Ολυμπία θα μπορούσαν να ξεχάσουν τις διαφορές τους και να θυμηθούν τα κοινά τους ενδιαφέροντα. Για τους Μακεδόνες βασιλείς και ιδιαίτερα για τον Φίλιππο και Αλέξανδρο, οι κοινοί αγώνες των Ελλήνων και ιδιαίτερα οι Ολυμπιακοί συμβόλιζαν ενότητα και κοινά ενδιαφέροντα. Υποστηρίζεται η άποψη (1:123) ότι το Φιλιππείο, που ήταν το πιο μοντέρνο κτήριο της Ολυμπίας, κτίστηκε από το Φίλιππο και συμβόλιζε την συμφιλίωση και ενότητα όλων των ελληνικών πόλεων.

Η ενωτική αυτή δύναμη των αγώνων ήταν γνωστή και στο Μέγα Αλέξανδρο, ο οποίος οργάνωσε στην Ασία πολλές αθλητικές συναντήσεις με σκοπό να φέρει πιο κοντά και να συμφιλιώσει Έλληνες και βαρβάρους. Η αγάπη του Μ. Αλεξάνδρου και η εκτίμηση του προς τους Ολυμπιακούς Αγώνες δεν επιδέχονται αμφισβήτηση. Ο μεγάλος εκείνος εκπολιτιστής θεωρούσε την Ολυμπία σαν πρωτεύουσα του απέραντου κράτους του (2:130, 3.344) διότι αυτή εξυπηρετούσε καλύτερα τα κοσμοπολίτικα του σχέδια. Στην Ολυμπία ανήγγειλε το 324 π.Χ. την διαταγή του να ελευθερώσουν οι ελληνικές πόλεις όλους τους πολιτικούς τους αντιπάλους, οι οποίοι, κατά το Διόδωρο (17.109.1), ήταν είκοσι χιλιάδες περίπου. Τον ίδιο χρόνο, όταν οι Ελληνικές πόλεις έστειλαν αντιπροσώπους στην Βαβυλώνα προκειμένου να συναντήσουν τον Αλέξανδρο, αυτός δέχθηκε πρώτα την αντιπροσωπεία των Ηλείων λόγω των Ολυμπιακών Αγώνων.

Όλες σχεδόν οι ελληνικές πόλεις θεωρούσαν την Ολυμπία σαν κάτι το ξεχωριστό και ιδιαίτερο. Την Ολυμπία διάλεξαν οι εμπόλεμοι Αθηναίοι και Σπαρτιάτες προκειμένου να αναγείρουν μια ειδική στήλη με

τους όρους της τριακονταετούς ειρήνης. Επίσης, η συνθήκη ειρήνης μεταξύ Άργους, Αθήνας, Μαντινείας και Ήλιδας είχε συμφωνηθεί να ανανεώνεται στην Ολυμπία κατά τη διάρκεια των Αγώνων και στην Αθήνα κατά τη διάρκεια των Παναθηναίων. Η Ολυμπία ήταν για πολλούς αιώνες το ιερό της συμφιλίωσης και των αγώνων. Αυτό που την έκανε ένδοξη δεν ήταν μόνον οι λαμπροί της αγώνες, αλλά και το γεγονός ότι στο ιερό εκείνο μέρος αιώνιοι αντίπαλοι και εχθροί συναντήθηκαν και αγωνίσθηκαν σαν αδελφοί και φίλοι.

Οι Ολυμπιακοί Αγώνες σταμάτησαν πιθανότατα το 393 μ.Χ. και ανασυστήθηκαν το 1896 από το Γάλο βαρόνο Pierre de Coubertin, o οποίος πίστεψε ότι ο κόσμος ήταν έτοιμος να δεχθεί την ανασύσταση του θεσμού των Ολυμπιακών Αγώνων λόγω των κοσμοπολίτικων αντιλήψεων της εποχής. Οι σύγχρονοι Ολυμπιακοί Αγώνες, εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων, έπαιξαν και συνεχίζουν να παίζουν ένα σπουδαίο ρόλο στην προαγωγή της διεθνούς ειρήνης και της αλληλοκατανόησης των λαών. Η φιλοσοφία του θεσμού αυτού έχει τόσα πολλά να προσφέρει στη διατήρηση φιλικών σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων όσα οποιαδήποτε άλλη φιλοσοφία. Η Ολυμπιάδα του 1948 έδειξε κατά τον καλύτερο τρόπο ότι παρά τους πολέμους και τις απογοητεύσεις, τις εχθρότητες και τις ανησυχίες, οι άνθρωποι μπορούν να ζήσουν ειρηνικά και να ατενίζουν με αισιοδοξία και ελπίδα το μέλλον. Την ελπίδα αυτή την σπόρπισαν στις καρδιές εκατομμυρίων ανθρώπων οι αγώνες του Λονδίνου του 1948, οι «Ολυμπιακοί της ευτυχίας και της Ειρήνης» όπως είχαν ονομασθεί.

Στην εποχή μας με την ανάγκη για διεθνείς σχέσεις και συνεργασία οι διάφορες αθλητικές συναντήσεις έγιναν το καλύτερο μέσο προαγωγής φιλίας, αλληλοκατανόησης και αλληλοσεβασμού μεταξύ των διαφόρων κρατών. Με τις συναντήσεις αυτές αποκτάται όχι μόνο αθλητική εμπειρία, αλλά παράλληλα επινοούνται καινούργιοι και καλύτεροι τρόποι επικοινωνίας. Πριν από μερικές δεκαετίες ο αρχηγός της Παπικής εκκλησίας Pope Pius XII είπε: «Τα σπορ και οι αγώνες είναι το σχολείο όπου αποκτά κανείς εμπιστοσύνη, θάρρος, γενναιότητα, αποφασιστικότητα, αγάπη και σεβασμό για τον συνάνθρωπο» (4.25). Η UNESO (5:5), επίσης, παραδέχεται την ενωτική δύναμη των αγώνων και την αξία της φυσικής αγωγής στην ολοκλήρωση του ατόμου. Παράλληλα τονίζει τη σπουδαιότητα των διαφόρων διεθνών αθλητικών συναντήσεων σαν μέσα ειλικρινούς επικοινωνίας μεταξύ των λαών, μακριά από τυχόν διακρίσεις λόγω θρησκείας, χρώματος, καταγωγής ή κοινωνικής τοποθέτησης. Αυτές ήταν και οι αρχές για τις οποίες ιδρύθηκαν τα Ηνωμένα Έθνη το 1945. Είναι όμως αλήθεια ότι σήμερα οι διάφοροι διεθνείς αγώνες και ιδιαίτερα οι Ολυμπιακοί είναι οι μοναδικές περιπτώσεις που μπορούν κατά κανόνα να προάγουν την ειρήνη, τη συμφιλίωση και την αλληλοκατανόηση μεταξύ των ανθρώπων και των λαών. Δυστυχώς τα Ηνωμένα Έθνη δεν πέτυχαν το σκοπό τους, αφού οι αντιπρόσωποι των 120 και πλέον κρατών μελών του οργανισμού έχουν πολλές φορές δείξει ο ένας στον άλλον καχυποψία και εχθρότητα. Ίσως το γεγονός αυτό να οφείλεται στο ότι οι αντιπρόσωποι αυτοί φέρνουν μαζί τους στα Ηνωμένα Έθνη τα προβλήματα που έχουν και τις διαφορές που τους χωρίζουν. Απεναντίας στους Ολυμπιακούς Αγώνες οι αντιπρόσωποι αθλητές και αθλήτριες φέρνουν μαζί τους το σεβασμό και την αγάπη για τους αντιπάλους τους. Αυτός είναι και ο λόγος που με τις συναντήσεις αυτές προάγεται το κοινό καλό και η φιλία μεταξύ των κρατών που συμμετέχουν. Για τους αντιπροσώπους του Ο.Η.Ε. αυτό που έχει σημασία και αυτό που επιδιώκεται είναι η νίκη δι' όλων των μέσων. Η ήττα δημιουργεί εχθρότητες και επικίνδυνες αντιπαραθέσεις. Αντίθετα οι αντιπρόσωποι αθλητές και αθλήτριες στους Ολυμπιακούς Αγώνες θεωρούν τη συμμετοχή τους ότι πιο σπουδαίο είχαν ποτέ ονειρευτεί και σίγουρα η ήττα δεν τους δημιουργεί κανένα αίσθημα αποστροφής ούτε εχθρότητας για τους αντιπάλους τους. Απεναντίας στις περισσότερες περιπτώσεις γεννιούνται αισθήματα θαυμασμού και φιλίας προς τους νικητές. Στο καταστατικό του Ο.Η.Ε. υπάρχουν εκατοντάδες άρθρα και κανόνες, αλλά είναι αλήθεια ότι πολύ λίγα μέλη δείχνουν τον απαιτούμενο σεβασμό για την τήρηση τους, όχι διότι οι κανόνες αυτοί δεν είναι σωστοί ή είναι άδικοι, αλλά διότι δεν ταιριάζουν πολλές φορές με τους σκοπούς και τις επιδιώξεις των κυβερνήσεων τους. Αποτέλεσμα αυτού είναι ίσως η εμφάνιση πολλαπλών συγκρούσεων και αντιθέσεων μεταξύ των διαφόρων μελών-κρατών του Ο.Η.Ε. Οι κοινωνιολόγοι πιστεύουν ότι προκειμένου να εμποδίσει κανείς το συναγωνισμό να εξελιχθεί σε σύγκρουση είναι απαραίτητο για τους συμμετέχοντες να συμφωνήσουν σε ορισμένους κανόνες και να τους τηρήσουν (6:52). Η UNESCO (5:50) τονίζει πάλι τη μοναδικότητα και σπουδαιότητα που έχει η τήρηση των κανόνων στα σπορ και τους αγώνες και τους προβάλει σαν παράδειγμα προς μίμηση. Στους αγώνες και τα σπορ ο καλύτερος συνήθως κερδίζει και αναγνωρίζεται η υπεροχή του με μεγαλοψυχία και χωρίς μεμψιμοιρίες και υποκρισίες. Αντίθετα στα Ηνωμένα Έθνη, όπως σωστά λέει ένα πρώην πρόεδρος του Γενικού

Συμβουλίου του οργανισμού, ο Charles Malic, είναι πολύ κοινό ο ένας αντιπρόσωπος να λέει στον άλλον στον Ο.Η.Ε: «Με έχεις πείσει απόλυτα. Προσωπικά πιστεύω ότι έχεις δίκαιο εκατό τοις εκατό, αλλά θα σε καταψηφίσω, διότι αυτές είναι οι διαταγές που έχω» (7:5).

Το πνεύμα των διαφόρων διεθνών αθλητικών συναντήσεων και ιδιαίτερα των Ολυμπιακών πρέπει να εισαχθεί στις διάφορες συναντήσεις των αντιπροσώπων των κρατών - μελών όχι μόνο του Ο.Η.Ε., αλλά και άλλων διεθνών οργανισμών. Η υιοθέτηση των αρχών του Ολυμπιακού πνεύματος θα έχει σαν αποτέλεσμα την προαγωγή της αλληλοκατανόησης, της ειρήνης, της συνεργασίας και αρμονικής συμβίωσης των λαών και των ανθρώπων. Το Ολυμπιακό ιδεώδες είναι ένα λαμπρό ιδεώδες προς μίμηση ενώ πλησιάζουμε στην ανατολή του εικοστού πρώτου αιώνα, διότι είναι μια από τις πιο ισχυρές ηθικές δυνάμεις που διαθέτει ο άνθρωπος και οπωσδήποτε το περισσότερο αποτελεσματικό όπλο που διαθέτει η ειρήνη. Κατά τον Πάπα Παύλο VI, πολλά μπορεί να κερδίσει ο κόσμος και η ειρήνη του κόσμου από το Ολυμπιακό Πνεύμα, διότι «αυτό έχει θεία έμπνευση και θεϊκή αποστολή» (8.30).