Κατηγορώ!, 1894-1994 Υπόθεση Ντρέυφους 100 Χρόνια Μετά - Eμίλ Zολά

ΚΑΤΉΓΟΡΟ

© Copyright : ΓΚΟΒΟΣΤΗΣ ΕΚΔΟΠΚΗ Α.Β.Ε.Ε.

Ζ. Πηγής 21, Αθήνα 106 81 11" 210 38.15.433 - Fax 210 38.16.661 Ασκληπιού 3, Αθήνα 106 79 11" 210 36.24.610 - Fax 210 3630224

ISBN 960-270-657-0

Ε:ΜΙΛ ΖοΛΑ

ΚΑΤΗΓΟΡΩ 1894-1994

ΥΠΟΘΕΣΗ ΝΤΡΕΥΦΟΥΣ

100 ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑ

ΜΕΤ ΑΦΡΑΣΗ-ΠΡΟΛΟΓΟΣ-ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

rKOBOZ:TH

ΠΕΡΙΕΧΌΜΕΝΑ

Η Κραυγή της Δικαιοσύνης . . ... . ........... ... . . ...... . . . . ... σελ . 9 Κατηγορώ! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ,, 59 Η Δικαστική Κλήση. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ,, 73 Επιστολή προς τον Υπουργό Στρατιωτικών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ,, 77 Η Απολογία του Ζολά στο Δικαστήριο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ,, 83 Ο Λόγος του Ανατόλ Φρανς πάνω από τη σορό του Ζολά . . . . . . . . . . . ,, 93 Βίβλος Τιμής και Θαυμασμού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ,, 99 Η Διεθνής Κοινή Γνώμη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , 119 Ο Ζολά και το παράδειγμά του ... . .. .... . . .. . . .... . .... . . . . . .. ,, 125 Δύο Ηρωικές Νύχτες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ,, 137 Δύο άρθρα του Κακλαμάνου .... . ... . ........ . ......... . . . .. . . , 149 Ο Μαρσέλ Προυστ για την υπόθεση Ντρέυφους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ,, 153

ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΙΚΌΝΩΝ

Καθαίρεση του Ντρέιφους, Ιανουάριος 1895 (χαλκογραφία) ...... εξώφυλλο Ο Εμίλ Ζολά . .. ... . . . . ..... .......... .. . .... ...... . . ..... ....... σελ. 6 Ο Άλφρεντ Ντρέιφους . .. . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . .. .. . . .. . . .. . ,, 8 Η πρώτη σελίδα της επιστολής προς τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας. . . , 58 Ο ταγματάρχης Εστερχάζυ στη δίκη του Ζολά (1898) . . . . . . . . . . . . . . . . , 76 Ο ταγματάρχης Ανρί (αριστερά) και ο αντισυνταγματάρχης Πικάρ

κατά τη διάρκεια της δίκης του Ζολά, 27 Φεβρουαρίου 1898 . . . . . . , 82 Η αποκατάσταση του Ντρέιφους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , 92 Ο Εμίλ Ζολά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . ,, 98

Η ΚΡΑΥΓΉ

ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Η ΚΟΛΟΣΣΙΑΙΑ ΠΡΟΣΩΠΠωΤΗΤΑ του Ζολά ακτινοβολεί από το δυνατο

φως της ρωμαλέας επέμβασι1ς του στη σκοτεινή υπόθεση Ντρέι

φους, για την αποκατάσταση της Δικαιοσύνης. Δώδεκα χρόνια

χρειαστήκανε για να αποκαλυφθεί η αλήθεια στην υπόθεση αυτή, μια από

τις σκοτεινότερες υποθέσεις της ιστορίας, στην οποία η διαβολή , η μηχανορραφία, η σατανικότητα κι ο ισχυρός εγκληματικός υπολογισμός είχαν

περιπλέξει και παραπλανήσει τη Δικαιοσύνη. Αλλά από την πρώτη στιγμή είχε προκαλέσει ρίγος και αγωνία σ' αυτούς που πιστεύανε στα Δικαιώμα

τα του ανθρώπου και στα ιδανικά της Ελευθερίας και της Δημοκρατίας, η προμελετημένη καταδίκη ενός αθώου. Χρειάστηκαν αγώνες θαρραλέοι

και άνισοι των οπαδών της Αλήθειας προς τις δυνάμεις του Σκότους. Η

σύγκρουση υπήρξε βίαιη. Ο Εμίλ Ζολά ρίχτηκε σ' αυτήν μ' όλες τις δυνά

μεις του με το περίφημο <<Κατηγορώ>> του. Και στο τέλος η αλήθεια θριάμ

βευσε.

Το θρίαμβο αυτόν τον οφείλει σχεδόν εξ ολοκλήρου στην ηθική ρώμη

και τη θαρραλέα κραυγή του Ζολά. Αυτή ξύπνησε πρώτη τις κοιμισμένες

συνειδήσεις και κλόνισε τα θεμέλια της σκευωρίας και της απάτης. Και

δεν επρόκειτο απλώς και μόνο για τ' άδικα παθήματα ενός αθώου, αλλά

και για μια μεγάλη ιδέα, την ιδέα της Δικαιοσύνης, που είναι ταυτόσημη

με την ιδέα της Ελευθερίας κι αποτελεί το βάθρο της Δημοκρατίας. Αυτή

ήταν η ωμή πραγματικότψα. Η Γαλλία , με την υπόθεση Ντρέιφους, περ

νούσε μια δεινή δοκιμασία, πρωτοφανι1 στα χρονικά της δημοκρατικής

ιστορίας, που θα έκρινε τα πεπρωμένα του έθνους. Κάτω από το καταθλι

πτικό βάρος της δοκιμασίας αυτής είχαν ήδη καμφθεί οι πνευματικά και

ηθικά ανώριμοι. Ο Ζολά όμως είχε το σθένος ν' αγωνισθεί, αλλά και να

θυσιασθεί για την ελευθερία και τη δικαιοσύνη .

Το συγγραφικό του έργο, που αστράφτει σαν ένα φωτεινό μετέωρο

του αιώνα του με την πλαστική και ηφαιστειώδη μεγαλοφυtα και τη χειμαρρώδη οραματικότητα , εμπεριέχει μια βαθύτατα ανθρώπινη ουσία και

δονείται από τα ευγενέστερα πάθη και τις αιώνιες λαχτάρες της ανθρωπό-

~ -

10

Η ΚΡΑΥΓΉ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

τητας ο σκληρός αυτός ανατόμος της ανθρώπινης ψυχι}ς και της ανθρώ

πινης κοινωνίας μάς έδωσε ένα αθάνατο έργο κοινωνικής δικαιοσύνης και

aνθρωπιάς. Αλλά το λογοτεχνικό δημιούργημα δεν αποκαλύπτει όσο η ζω

ντανή, η γυμνή πράξη το βάθος του δημιουργού. Και το <<Κατηγορώ>> του

Ζολά ήτανε μια πράξη που μας δίνει μονοκόμματα τον αγωνιστή συγγραφέα σ' όλο το ψυχικό και πνευματικό μεγαλείο του, μια πράξη που θα μεί

νει βαθιά χαραγμένη στις ψυχές των ελεύθερων ανθρώπων. Οι Γάλλοι

αγαπούν την κραυγή αυτή όπως αγαπούν και το πάτριο έδαφος. Γιατί κα

ταλαβαίνουν ότι η δικαιοσύνη, η αλήθεια και η ελευθερία είναι τρεις θε

μελιώδεις αξίες πάνω στις οποίες στηρίζεται -πρέπει να στηρίζεται- κάθε

αληθινά πολιτισμένο και αληθινά δημοκρατικό καθεστώς. «Υπήpχαν άνθρωποι που aντιστάθηκαν στους ισχυρότερους βασzΧιάδες, που αρνή

θψιαν να γονατίσουν μπροστά τους», έλεγε αργότερα ο Κλεμανσώ. «ΕΧάχιστοt όμως είναι εκείνοι που μπόρεσαν ν' αντισταθούν στα πλήθη, που όρθωσαν το ανάστη

μά τους, ολομόναχοt μπροστά στις παραμελημένες και συχνότατα εξαγριωμiνες μά

ζες, που αντιμετώπισαν, άοπλοι τις βρισιές και την οργή και που τόλμησαν να φωνά

ξουν "όχι", τη στιγμή που τα πλήθη ζητούσαν απ' αυτούς να πουν το "ναι". Ένας απ ' αυτούς ήταν κι ο Ζολά ... f,,

Ο Κλεμανσώ, ο τίγρης του πρώτου παγκοσμίου πολέμου , δεν ήταν ο

μόνος που ξεσηκώθηκε στο προσκλητήριο του συναγερμού που σάλπισε ο

Ζολά. Ο Ανατόλ Φρανς συμπολέμησε , από την αρχή ώς το τέλος παλικα

ρίσια . Ο Ζαρές, ο μεγαλόκαρδος κι aνοιχτόκαρδος ιδεολόγος, στυλοβάτης

του σοσιαλισμού κι αρχηγός του σοσιαλιστικού κόμματος της Γαλλίας, ήρ

θε σε ρήξη με τα εννέα μέλη του κόμματος για να υπερασπιστεί τη δικαιοσύνη και την αλήθεια. Ένας άλλος κορυφαίος του σοσιαλισμού, ο Ζωρζ

Σορέλ, βροντοφώναξε αποφασιστικά κι αδυσώπητα στα μέλη του κόμμα

τος, που για πολιτικούς σκοπούς κι από τυφλό aντισημιτικό πνεύμα θέλα

νε να του φιμώσουν το στόμα και να τον κάμουν ασυνείδητο συνεργό του

Επιτελείου. «'Οχι! Πρόκειται περί εγκλ·ήματος. Κι εγώ δε συμμετέχω σε έγκλημα εν

ονόματι καμιάς ιδεολογίας!»

Με τη φωνή των Γάλλων διανοουμένων ένωνε σε λίγο τη φωνή του ο

μεγάλος Άγγλος εξερευνητής Στάνλεϋ όπως και άλλες ονομαστές προσω

πικότητες της Ευρώπης. Γύρω απ' τον Ζολά είχε ήδη συγκροτηθεί ο πρώ

τος Ιερός Λόχος των προμάχων της δικαιοσύνης και της αλήθειας. Κι οι

φάλαγγές του δεν έπαψαν να στελεχώνονται με ό,τι εκλεκτότερο είχε η

Γαλλία και η Ευρώπη σε ηθική ρώμη και πνευματική ωριμότητα.

Στον ιερό αυτόν αγώνα δεν έμεινε ούτε η Ελλάδα αμέτοχη. Ο Γιάννης Ψυχάρης συμπολέμησε στο πλευρό του Ζολά και του Ανατόλ Φρανς μ' όλο

- --E:ιffff'θ--

11

Η ΚΡΑ ΥΓΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

το φλογερό πάθος και τον ιιφαιστειώδιι φανατισμό που χαρακη}ριζε όλους τους πνευματικούς του αγ<,)νες. Αγαπούσε ηι Γαλλία σαν δεύτερη

πατρίδα του και αγωνιούσε για την ηθική καταρράκωσή της. Αλλά συγχρόνως δεν ξεχνούσε πως ι}ταν Έλληνας κι ότι η Ελλάδα διακήρυξε πρώ

τη τη Δικαιοσύνη ως το υπέρτατο αγαθό, ως την ανεκτίμητη ηθική αξία.

Κι Ι} διπλή αυτή συνείδηση του χρέους διπλασίασε τον δυναμισμό του στον άνισο αγώνα.

Αλλά για να κατανοήσουμε σ' όλη την ηθική σημασία της την αγωνιώδη κραυγή της μεγάλης καρδιάς του Ζολά, ας συνοψίσουμε την υπόθεση Ντρέιφους στις δραματικές εξελίξεις της.

Ο λοχαγός Αλφρέδος Ντρέιφους συνελήφθη ένα πρωινό του 1894, δικάστηκε ~αι καταδικάστηκε για κατασκοπία παρά τις έντονες διαμαρτυ

ρίες του , που δε βρήκαν απήχηση παρά σ' έναν ασήμαντο αριθμό συμπα

τριωτών του, που είχαν διαισθανθεί απ' την πρώτη στιγμή την αλήθεια .

Ο λοχαγός Ντρέιφους ήταν τότε 35 χρόνων. Η οικογένειά του ήταν εβραϊκής καταγωγής, αλλά ήταν εγκαταστημένη από αιώνες στην Αλσατία

και είχε ακραιφνή γαλλικά αισθήματα. Σε τέτοιο σημείο μάλιστα ώστε ο

πατέρας του, που είχε ιδρύσει ένα θαυμάσιο υφαντουργείο στη Μιλούζ,

προτίμησε να εξοριστεί παρά να μείνει κάτω απ' τη γερμανική κυριαρχία, όταν η Αλσατία έπεσε στα χέρια των Γερμανών μετά τον πόλεμο του 1870. Όταν μπήκαν οι Γερμανοί στη Μιλούζ, ο Αλφρέδος, παιδί ακόμα, έκλαιγε

απ' την απελπισία και την ταπείνωση που ένιωσε. Τότε αμέσως αποφάσι

σε να γίνει Γάλλος αξιωματικός και ν' αφιερώσει όλες του τις δυνάμεις

στην ανασυγκρότηση της μεγάλης και ακρωτηριασμένης πατρίδας του.

Μόλις ανδρώθηκε, πραγματοποίησε την παιδική του φιλοδοξία και την

πραγματοποίησε στην εντέλεια, παρά τις σκοτεινές αντιδράσεις που συνα

ντούσε για τψ εβραϊκή του καταγωγή - στη Γαλλία υπήρχε τότε μια έντο

νη αναβίωση του αντισημιτισμού.

Αυτόν τον αγνό Γάλλο, με τα φλογερότατα πατριωτικά αισθήματα, είχαν καταδικάσει με την κατηγορία ότι πρόδωσε μυστικά του γαλλικού στρατού στους Γερμανούς . Αλλ' ούτε και η υπόνοια της δωροληψίας μπο

ρούσε να ευσταθήσει, γιατί οι γονείς του πεθαίνοντας είχαν αφήσει σ' αυ

τόν και τα αδέλφια του μια κολοσσιαία περιουσία. Δεν είχε καταδικαστεί παρά για να συγκαλυφτούν οι πραγματικοί ένοχοι της προδοσίας.

Κατά το 1890, το Γαλλικό Επιτελείο είχε ορισμένες αποδείξεις ότι σπουδαιότmα έγγραφα που αφορούσαν στην οργάνωση της Εθνικι}ς Άμυ

νας, έπεφταν στα χέρια των Γερμανών. Η διαρροή αυτή των σrρατιωτικών μυστικών συνεχίστηκε και κατά τα επόμενα χρόνια κι έλαβε εντατικότερο

CzffffC)

12

Η ΚΡΑΥΓΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

ρυθμό από τη σηγμή που τοποθετήθηκε στρατιωτικός ακόλουθος της γερμανικής πρεσβείας στο Παρίσι ο αντισυνταγματάρχης Σβαρτσκόπεν.

Οι Γάλλοι, φυσικά, δεν έμειναν με σταυρωμένα τα χέρια. Η Υπηρεσία Πληροφοριών του Υπουργείου Στρατιωτικών, με διευθυντή τον συγrαγμα

τάρχη Σανrέρ , είχε οργανώσει ένα ευρύτατο δίκτυο aντικατασκοπίας. Η

υπηρεσία αυη} είχε κι ένα ιδιαίτερο τμήμα που ονομαζόταν «Τμήμα Στα

τιστικής>> και aσχολείτο αποκλειστικά με την αντικατασκοπία . Στο τμιΊμα

αυτό ι}ταν προσκολλημένος ο ταγματάρχης Ανρί, βοηθός και συχνά αντικαταστάτης του συνταγματάρχη Σαντέρ.

Η γαλλική αντικατασκοπία, καμουφλαρισμένη ως «Τμήμα Στατιστι

κής» , εξαρτιόταν αμέσως από το Γενικό Επιτελείο και ενεργούσε ανεξάρτητα και συχνά αντίθετα προς τις διαταγές της Κυβέρνησης. Μεταξύ των

πρακτόρων, που είχε στρατολογήσει η υπηρεσία αυτή, ι}ταν και η Μπα

στιάν, καθαρίστρια της γερμανικής πρεσβείας. Της είχαν αναθέσει να πε

ριμαζεύει όλα τα σχισμένα χαρτάκια, που έριχνε ο Γερμανός ακόλουθος στο καλάθι των αχρήστων, καθώς και ό,τι άλλο καμένο ή μισοκαμένο χαρ

τί εύρισκε στο τζάκι. Επίσης, όταν εύρισκε ευκαιρία, έψαχνε τις τσέπες

των ρούχων που ήταν κρεμασμένα και συχνά, αντικαθιστώντας το θυρω

ρό, έκλεβε από τη θυρίδα του στρατιωτικού ακόλουθου διάφορα έγγραφα που του είχανε σταλεί με το ταχυδρομείο. Όλ' αυτά τα παρέδιδε απ' ευ

θείας στον ταγματάρχη Ανρί, με τον οποίο συναντιόταν τακτικά, κάθε δεκαπέντε μέρες, στα πιο απίθανα σημεία του Παρισιού .

Ωστόσο 11 κατάσταση χειροτέρευε και η νευρικότητα στο Γενικό Επι

τελείο μεγάλωνε από μέρα σε μέρα, όταν ξαφνικά, στα μέσα Σεπτεμβρίου

1894, ο ταγματάρχης Ανρί έλαβε από έναν πράκτορα που λεγόταν Μπρούκνερ την εξής επιστολι}, που απευθυνόταν στον Γερμανό Στρατιω

τικό Ακόλουθο Σβαρτσκόπεν και αφαιρέθηκε από τη θυρίδα του στο θυ

ρωρείο της Γερμανικής Πρεσβείας: «Δεν έχω λόγους που να με πείθουν ότz θα

θέλατε να συναντηθούμε. Ωστόσο σας στέλνω μερικές ενδιαφέρουσες πληροφορίες: Ι)

Ένα σημdωμα γzα το υδραυλzκό φρένο του 120 (το πυροβόλο των 120 χιλzοστών) και για τον τρόπο της λειτουργίας του . 2) Σημείωμα γι.α τις δυνάμεις προκάλυψης (πάνω

σ' αυτό θα γίνουν μερι'λ-ές τpοποποιιίσεις με το νέο σχέδzο). 3) Σημείωμα γzα ορισμέ

νες μεταβολές στους σrιzματtσμούς του Πυροβολ-ικού. 4) Σημείωμα για τη Μαδαγα

σκάρη, 5) Το σχέδzο του Εγχειριδίου Βολής Πεδινού ΠυροβοΧικού τιzς 14ης Μαρτί

ου 1894. Το τελευταίο αυτό έγγραφο είναι εξαιρετικά δύσκολο να το προμηθευτεί κανείς

και Θα το έχω στην κατοχ1ί μου για πολύ λiγες μέρες. Το Υπουργείο Στρατιωτικών

έστειλε έναν αυστηρά περιορισμένο αριθμό αντιτύπων στα διάφορα Σώματα που είναι

(),{@'0·-

13


υπεύθυνα για τη διαφύλαξ1ί τους. Κάθε αξιωματικός οφείλει να επιστρέψει το αντίτυ

πο που θα του δοθεί, αμέσως μετά τη λήξη των γυμνασίων.

Επομένως, σας παρακαλώ να αντιγράψετε ό, τι σας ενδιαφέρει και να μου επιστρέψετε το πρωτότυπο -εκτός αν θέλετε να το αντιγράψω ολόκληpο και να σας στείλω το

αντίγραφο. Τώρα φεύγω για τα γυμνάσια».

Αυτή η επιστολή, που αργότερα έγινε γνωστή με την ονομασία Μποp

ντερό ή Υπόμνημα και φανέρωνε την προδοσία του συγγραφέα της, ήταν

αποκάλυψη και σήμα κινδύνου για τον Ανρί. Γιατί αναγνώρισε το γραφικό

χαρακτήρα ενός φίλου του, κάποιου ταγματάρχη Εστερχάζυ. Η πρώτη του

πράξη ήταν να την καταστρέψει . Αλλά ο Μπρούκνερ, περήφανος για το

· σπουδαίο του εύρημα, δεν εννοούσε ν' αποξενωθεί από τη μεγάλη επιτυχία του κι έτσι ο Ανρί αναγκάστηκε να κολλήσει τα σχισμένα κομμάτια της επιστολής και να την παραδώσει στους ανωτέρους του. Για να καταλά

βουμε τον τρόμο του, πρέπει να ρίξουμε μια ματιά στο χαρακτήρα του και

στο παρελθόν του. Ο Ανρί από απλός στρατιώτης έγινε αξιωματικός.

Έμεινε δέκα χρόνια στην Αμερική σ' ένα σύνταγμα Ζουάβων όπου πέρασε πολλά χρόνια από τους καλύτερους βαθμούς. Ύστερα με διάφορα μέσα

κατόρθωσε να προαχθεί, ν' αποκτήσει την εύνοια του στρατηγού Μπουα

ντέφρ και να τοποθετηθεί στην Υπηρεσία Πληροφοριών. Ικανός και πο

νηρός, αν και αμόρφωτος, ο Ανρί ήταν ο τύπος του χωρικού που σε όλη

του τη ζωή είχε το πάθος να αποκτήσει κι άλλο χωράφι και για να το πετύ

χει δε σταματούσε ούτε μπροστά στο έγκλημα. Αφού είχε την ανέλπιστη

τύχη να φτάσει στο βαθμό του ταγματάρχη, είχε τη φιλοδοξία να γίνει αρχηγός της Υπηρεσίας Πληροφοριών. Αν οι ανώτεροί του μάθαιναν ότι

υπήρξε φίλος ενός προδότη, η σταδιοδρομία του θα καταστρεφόταν.

Αυτός ήταν ο Ανρί. Ιδού τώρα και μια σύντομη σκιαγραφία του Εστερ

χάζυ. Ο άνθρωπος, για το έγκλημα του οποίου καταδικάστηκε και βασανί

στηκε ο Ντρέιφους, γεννήθηκε στο Παρίσι το 1847. Καταγόταν από ένα νόθο τέκνο των Αυστριακών Εστερχάζυ, αλλά ουδέποτε αναγνωρίστψε

από την αριστοκρατική εκείνη οικογένεια. Ο θείος του, στρατηγός Βαλ

σέν, τον έκαμε, το 1870, αξιωματικό στη γαλλική Λεγεώνα των Ξένων και υπηρέτησε πολλά χρόνια στην Αφρική . Το 1876 κατόρθωσε να προσκολληθεί ως μεταφραστής απ' τα γερμανικά στην Υπηρεσία Πληροφοριών

του Υπουργείου Στρατιωτικών, όπου έγινε φίλος του ταγματάρχη Ανρί. Ο Εστερχάζυ δάνεισε χρήματα στον Ανρί όταν εκείνος παντρεύτηκε και διατείνονταν ότι ο Ανρί δεν του τα επέστρεψε. Πάντως ο ίδιος από τότε δεν

είχε χρήματα και προσπαθούσε να συμπληρώσει το μισθό του παίζοντας στο Χρηματιστήριο . Έπαιζε χαρτιά και δανειζόταν χρήματα από τις γυ-

C&WΞ) --

14


ναίκες σης οποίες είχε σημαντικές επιτυχίες. Λοχαγός το 1880 και Ιππότης της Λεγεώνας της Τιμής μετά δυο χρόνια, εξακολουθούσε να μην είναι

ικανοποιημένος με τη σταδιοδρομία του. Στις επιστολές του προς τη μαι

τρέσα του, κυρία Ντι Μπουγιανόν, έβριζε το γαλλικό στρατό και τους ηγέ

τες του, στους οποίους χρωστούσε τα πάντα .

«Α ν κανείς μου έλεγε απόψε κιόλας ότι θα σκοτωθώ αύριο ως λοχαγός των Ουλα

νών, κόβοντας με το σπαθί μου τους Γάλλους, θα ήμουνα ολότελα ευτυχισμένος .

Δε θα μπορούσα να πειράξω ούτε σκυλάκι, αλλά ευχαρίστως θα 'βλεπα εκατό χι· λιάδες Γάλλους να σκοτώνονται ... Οι αναιδέστατοι ... τι θλιβερή εικόνα θα παρουσιά

ζουν με φόντο τον κόκκινο ουρανό της μάχης, σ' ένα Παρίσι που θα έχει καταληφθεί με τη βία και θα παραδοθεί στη λεηλασία εκατό y:ιλιάδων μεθυσμένων στρατιωτών!

Αυτό θα 'ναι γιορτή μια φορά!» Είχε το όραμα των γερμανικών φυλακών που θα ξαναγέμιζαν με «όλους

αυτούς τους aπίθανους στρατηγούς, που έχουν ακόμα τη σφραr·ίδα της γερμανικής

μπότας στα πισινά τους ... Όλα τα καμώματα αυτών των απατεώνων δεν πιάνουν χαρτωσιά μπροστά στα λαμπρά πρωσικά συντάγματα με τους θαυμάσιους διοικητές τους».

Κυνηγημένος από τους δικαστικούς κλητήρες, ο Εστερχάζυ παντρεύ

τηκε το 1886 ένα κορίτσι καλής οικογένειας, τη δεσποινίδα Ντετανκούρ

Βωμπεκούρ . Η προίκα της ήταν διακόσιες χιλιάδες φράγκα, αλλά δε βά

στηξε και πολύ και σrο τέλος η γυναίκα του αναγκάσrηκε να τον χωρίσει.

Από τότε η οικονομική του κατάσταση χειροτέρεψε . Αποφάσισε λοιπόν να

προσφέρει τις υπηρεσίες του σrον Γερμανό σrρατιωτικό ακόλουθο αντισυ

νταγματάρχη φον Σβαρτσκόπεν. Εφόσον ο ταγματάρχης αναγκάσrηκε να διαβιβάσει την επισrολή του

Εm:ερχάζυ m:ους ανωτέρους του , η μόνη επ ιθυμία του ήταν να μην ανακα

λυφθεί ποτέ- ο συγγραφέας της και η υπόθεση να σβήσει . Αλλά το έγγρα

φο αναστάτωσε τους συναδέλφους και τους προϊσταμένους του. Οι ανα

κρίσεις που έγιναν δεν έφεραν κανένα αποτέλεσμα, ώσπου ο συνταγματάρχης Φαμπρ, αρχηγός του διοικητικού κλάδου του Υπουργείου Στρα

τιωτικών , ανέφερε το ζήτημα, σrις 6 Οκτωβρίου, σrον νεοδιορισμένο βοηθό του αντισυνταγματάρχη Ντ' Αμποβίλ, που ενθουσιάm:ηκε με την ευκαι

ρία που του δινόταν να προωθήσει την προαγωγΙ} του με μια επιτυχία .

Ο Ντ' Αμποβίλ έκρινε ότι η επιστολή μπορούσε να είχε γραφεί μονάχα

από έναν αξιωματικό του πυροβολικού, τοποθετημένο σrο Γενικό Επιτε λείο. Πήρε τον κατάλογο όλων αυτών των αξιωματικών και πρόσεξε αμέ

σως ένα όνομα -το όνομα του μόνου Εβραίου που υπήρχε σrον ΚατάλογοΝτρέιφους. Επειδή δε κατά τύχη ο γραφικός χαρακτήρας του Ντρέιφους εί

χε κάποια ομοιότητα με το μπορντερό, η υποψία σύντομα έγινε βεβαιότητα .

ΕΞ:ΛW3 ·-

15


Κατατοπίm:ηκαν διαδοχικά ο συνταγματάρχης Φαμπρ, ο συνταγμα

τάρχης Σαντέρ, ο m:ρατηγός Γκονζ (υπαρχηγός του επιτελείου), ο m:ρατη

γός Μπουαντέφρ (αρχηγός του επιτελείου) και τέλος ο Υπουργός των

Στρατιωτικών, m:ρατηγός Μερσιέ. Το aντισημιτικό δηλητήριο είχε κάνει από καιρό τη δουλειά του και όλοι τους ήταν πρόθυμοι να πεισθούν.

Ωσrόσο ο Μερσιέ ρώτησε μερικούς συναδέλφους του του Υπουργικού Συμβουλίου που τον συμβούλεψαν να μην προβεί σε καμιά ενέργεια δίχως να έχει θετικές αποδείξεις. Οι συσrάσεις του Ντρέιφους ήτανε θαυμάσιες.

Η διαγωγή του άψογη. Η m:ρατιωτική του m:αδιοδρομία λαμπρή. Ήταν

πλούσιος, παντρεμένος και οικογενειάρχης. Δε φαινόταν να είχε κανένα

λόγο να προδώσει την πατρίδα του . Η m:οιχειώδης ανθρώπινη λογικι} μάταια θα έψαχνε για να βρει ένα κίνητρο . Κανένα κίνητρο δεν υπήρχε.

Όλα αυτά αναγκάσανε τον Υπουργό των Στρατιωτικών να υποσχεθεί ότι δε θα κάμει καμιά ενέργεια αν δε βρει προηγουμένως κι άλλες αποδεί

ξεις της ενοχής του Ντρέιφους -εκτός της επιm:ολής. Ωm:όσο, καλεί μυ

σrικά τον πραγματογνώμονα γραφολόγο της «Γαλλικής Τραπέζης>> , Γκυ

μπέρ, και του δίνει το κείμενο της επισrολής κι ένα δείγμα γραφής του

«υπόπτου>>, του Ντρέιφους. Η εξέταση του μπορντερό, απ' τον Γκυμπέρ

ήταν απογοητευτική για τον Μερσιέ. Κατά τη γνώμη του, υπήρχαν αρκε

τές διαφορές, ώm:ε να υποσrηριχθεί ότι την επιm:ολή δεν την είχε γράψει

το χέρι του Ντρέιφους.

Ύσrερα αποφάσισαν να ζητήσουν τη γνώμη του Μπερτιγιόν, αρχηγού

του Τμήματος Σήμανσης της Αστυνομίας, γιου του διάσημου θεμελιωτή του <<aνθρωπομετρικού συm:ήματος>>, που δεν ήταν όμως γραφολόγος. Γι' αυτό και δεν του ζήτησαν να κάνει ειδική εξέταση. Του είπαν ότι η ενοχή

του Ντρέιφους ήταν σίγουρη και του ζήτησαν να βρει την επιβεβαίωση. Δεν είχε λόγους ν' αμφιβάλλει για τις διαβεβαιώσεις των αξιωματικών του

Επιτελείου και καταπιάσrηκε να βρει μια θεωρία (της οποίας η ανοησία

αποδείχθηκε αργότερα), που θα σrήριζε την κατηγορία κατά του Ντρέιφους. Κατά τη γνώμη του, λοιπόν, που m:ηριζότανε όχι σε γραφολογικά

δεδομένα, αλλά σε πολύπλοκους ψυχολογικούς και μαθηματικούς υπολογισμούς, "η επιστολή μπορούσε να είχε γραφτεί από τον Ντρέιφους, αλλά μ' ένα

γραψικό χαρακ;τ;ήρα ελαφρώς αλλαγμένο» .

Η κρίση του Μπερτιγιόν στάθηκε μοιραία για τον Ντρέιφους . Ο Υπουργός των Στρατιωτικών Μερσιέ βασίσrηκε σ' αυτή κι αποφάσισε να

διατάξει τη σύλληψή του. Ανέθεσε αm:υνομικά καθήκοντα m:ον ταγματάρχη Πατύ ντΕ Κλαμ, άνθρωπο μΕ νοοτροπία μεσαιωνικού ιεροεξετασrή,

που εφάρμοσε αμέσως μια παρωδία ανακριτικών μεθόδων.

GdFY3

16


Ο Ντρέιφους, κλεισμένος στο κελί του, στις στρατιωτικές φυλακές του

Σερζ-Μιντί, δεν ήξερε ακόμα για ποιο λόγο είχε συλληφθεί. Έμενε aπελπισμένος στους τοίχους του ολοσκότεινου κελιού του. Έμεινε σε τέλεια

απομόνωση επί τρεις μέρες δίχως καμιά είδηση απ' την οικογένειά του και λίγο έλειψε να χάσει τα λογικά του.

Είχαν την ελπίδα πως θα εξασθένιζαν την αντοχή αυτού του ανθρώπου, που δεν έπαψε να διαμαρτύρεται για την αθωότητά του και θα του

aποσπούσαν την ομολογία 111ς ενοχής του. Όταν έκρινε ότι ο κρατούμε

νος είχε φτάσει στο σημείο της κάμψης, ο Πατύ ντε Κλαμ πήγε στη φυλα

κή και άρχισε την πρώτη του ανάκριση. Ο ταγματάρχης Τορτσινέπι, δι

ευθυντής της φυλακής, περιέγραψε αργότερα αυτή την επίσκεψη στην κα

τάθεσή του μπροστά στο Εφετείο:

«Ο ταγματάρy;ιzς Πατύ ντε Κλαμ παρουmάστηκε στη φυλακή με διαταγή του

Υπουργείου Στρατιωτικών, που τον εξουσιοδότησε να δει ελεύθερα τον κραιούμενο.

Μου ζήτησε να ανοίξω την πόρτα του κελιού του Ντρέιφους, όσο το δυνατόν πιο αθό

ρυβα . Επίσης με ρώτησε αν είχα μερικές πολύ δυναιές λάμπες, για να μπορέσει να αιφνιδιάσει τον Ντρέιφους και να τον πιάσει aπροετοίμαστο. Αποκρiθηκα ότι οι φυλα

κές δεν προσφέρονταν για τέτοια πειράματα, ότι δεν είχα λάμπα και επιπλέον ότt, κι

αν ακόμα ήταν δυναιό τέτοιο πράμα, δε θα το δεχόμουνα γιαιi πίστευα ότι δεν είχε το

δικαίωμα να ενεργήσει με τέτοιο τρόπο». Η γόνιμη φαντασία του Πατύ ντε Κλαμ εφεύρισκε διαρκώς και νέα

τεστ. Έκοψε σε μικρά κομμάτια φωτογραφίες των· επιστολών του Ντρέι

φους και φωτογραφίες του μπορντεpό και τα ανακάτεψε μέσα στο πηλήκιό

του. Ύστερα έβαλε τον κρατούμενο να παίρνει ένα ένα τα κομματάκια

και να λέγει με ποιανού το γραφικό χαρακτήρα ήτανε γραμμένα. Ο

Ντρέιφους δεν έκαμε λάθος ούτε μια φορά!

Το μαρτύριο αυτό βάσταξε πολύ . Όταν τελικά ο Πατύ ντε Κλαμ έδειξε στον Ντρέιφους το μπορντεpό, δεκαπέντε ολόκληρες μέρες μετά τη σύλληψΙ} του, ο κρατούμενος αισθάνθηκε ανακούφιση. Επιτέλους, ύστερα

από δυο εβδομάδες που έζησε με άγχος μέσα στο σκοτάδι, έμαθε την κα

τηγορία και κατάλαβε πόσο ήταν αστήρικτη και ανόητη. Σχημάτισε την

πεποίθηση πως δε θα είχε την παραμικρή δυσκολία να την aποσείσει.

Στο αναμεταξύ ο Πατύ ντε Κλαμ έκανε κι άλλες έρευνες . Κάθε δυο τρεις μέρες ΠΙ}γαινε στο σπίτι του Ντρέιφους και βασάνιζε τη γυναίκα του,

προσπαθώντας να της αποσπάσει ομολογίες. Ύστερα έψαξε όλο το διαμέ

ρισμα, χωρίς να βρει το παραμικρό ενοχοποιητικό στοιχείο. Δεν του έμενε

παρά να αποσπάσει με κάθε τρόπο την ομολογία του ίδιου του κατηγορουμένου. Αλλά ο Ντρέιφους του φωνάζει :

CAJPO ~

17


- Είμαι αθώος, είμαι αθώος! Δεν ξέρω τίποτα απ' αυτά που μου λέτε.

Απελπισμένος ο Πατύ ντε Κλαμ, κουνάει το κεφάλι του και αφήνει επάνω στο γραφείο ένα ρεβόλβερ γεμάτο.

-Ξέρεις τώρα τι πρέπει να κάνεις , του λέει .

-Όχι, όχι. Δεν το θέλω, φωνάζει ο Ντρέιφους. Δεν aυτοκτονώ. Είμαι

αθώος και ζητώ δικαιοσύνη. Πρέπει να ζήσω για ν' αποδείξω την αθωότη

τά μου και ν ' aποκαταστήσω την τιμή του ονόματός μου . Το μόνο μου

έγκλημα είναι ότι γεννήθηκα Ισραηλίτης. Η εξαντλητική ανάκριση συνεχίζεται στις φυλακές του Σερζ-Μιντί.

Επί έντεκα μέρες τον εξέταζαν διαρκώς, του παίρνανε δέκα δείγματα γρα

φής υποχρεώνοντάς τον να γράφει ό,τι του υπαγόρευαν όρθιος, καθιστός ,

με γάντια, δίχως γάντια, με φτερό, με πένες ψιλές, με πένες χοντρές, σκληρές , μαλακές, τον ρωτούν ακατάπαυστα για τα πέντε στοιχεία που

ανέφερε η επιστολή, χωρίς όμως να του δείχνουν και την επιστολή. Μόνο

την ενδέκατη μέρα του παρουσιάζουν μια φωτογραφία της και τον καλούν πάλι να ομολογήσει.

Ο Ντρέιφους διαμαρτύρεται με όλες του τις δυνάμεις και για μια ακό

μη φορά ορκίζεται με το λόγο της στρατιωτικής του τιμής ότι είναι αθώος.

Ο ανακριτής άρχισε να κλονίζεται. Καλούν τρεις ακόμη εμπειρογνώμονες.

Ο ένας αποφάνθηκε ότι ο Ντρέιφους ήταν ένοχος. Ο δεύτερος ταλαντεύ

τηκε. Υποστήριξε την άποψη ότι το ενοχοποιητικό έγγραφο είχε τον ίδιο

γραφικό χαρακτήρα, όπως και τα έγγραφα που του έδωσαν να συγκρίνει,

και διατύπωσε την επιφύλαξη ότι ήταν δυνατό να υπάρχουν πανομοιότυ

ποι γραφικοί χαρακτήρες . Αργότερα παραδέχτηκε ότι είχε κάνει λάθος. Ο

τρίτος γραφολόγος απέκλεισε απολύτως την ενοχή του υπόδικου. Αρνήθη

κε να δεχθεί ότι το υπόμνημα ήταν γραμμένο από τον Ντρέιφους.

Οι αμφιβολίες του ανακριτή μεγαλώνουν ακόμη περισσότερο. Ξαφνικά όμως, το Επιτελείο δηλώνει ότι έχει στα χέρια του ορισμένες

συντριπτικές , για τον κατηγορούμενο, αποδείξεις . Δε λέει ποιες . Αφήνει

μόνο να εννοηθεί ότι είναι aποκαλυπτικές, αλλά ταυτόχρονα και τόσο λε

mές κι επικίνδυνες που δεν έπρεπε ούτε καν στο ακροατήριο του Στρατο

δικείου να ακουστούν. Κανείς δεν ξέρει τι ακριβώς είναι αυτές οι αποδεί

ξεις, ούτε ο ίδιος ο ανακριτής, που ολοκληρώνει την ανάκρισή του χωρίς

να διατυπώσει οριστική γνώμη για την ενοχή του κατηγορουμένου, αφή

νοντας στον Υπουργό των Στρατιωτικών την ευθύνη της τελικής απόφα

σης. Αλλά κι αυτός διστάζει ... Στην κρίσιμη εκείνη στιγμή επεμβαίνει ο Τύπος. Ο ταγματάρχης Ανρί, που είχε το μπορντερό και απέκρυπτε τον πραγ-

οws---

18


ματικό του συγγραφέα, τον Εστερχάζυ, παρακολουθούσε την υπόθεση απ' τα παρασκήνια . Δεν εννοούσε να του ξεφύγει το θέμα του. Γι' αυτόν καθώς

και για τον υπουργό το ζήτημα ήταν προσωπικό και βρήκε τον τρόπο να

υπερνικήσει τους δισταγμούς του υπουργού, πληροφορώντας τον Τύπο .

Μέχρι τότε η υπόθεση είχε τηρηθεί απολύτως μυστική. Το πρακτορείο <<Χαβάς>> είχε ανακοινώσει αόριστα ότι συνελήφθη κάποιος αξιωματικός

εναντίον του οποίου υπήρχαν ορισμένες υπόνοιες, αλλά καμιά εφημερίδα

δεν είχε κατορθώσει να πληροφορηθεί ποιος ακριβώς ήταν ο αξιωματικός

αυτός και γιατί συγκεκριμένα κατηγορείται. Ξαφνικά, καταφθάνει στα

γραφεία της εθνικιστικι}ς και aντισημιτικής εφημερίδας ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ Λο

ΓΟΣ μια επιστολή του Ανρί, που έδινε αποκλειστικές και ακριβέστατες πληροφορίες σχετικά με την ταυτότητα του κατασκόπου που συνελι}φθη,

το χρόνο και τους λόγους της σύλληψής του. <<Πρόκειται» , έγραφε, ιιγια το

λοχαγό Ντρέιφους που συνελήφθη σιις 15 Οκτωβρίου για κατασκοπία. Ανακοινώθηκε ότι ο αξιωματικός αυτός έχει πάει ταξίδι, αυτό όμως είναι ψέμα, που το χαλκέψανε

γιατί θέλουν να πνίξουν την υπόθεση . Οι Εβραίοι κινούνται για να πετύχουν τη συ

γκάλ.υψη του ενόχου ... »

Την άλλη μέρα ο ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΛΟΓΟΣ δημοσίευσε με χτυπητούς τίτλους τη συνταρακτική είδηση: ΕΣΧΑΤΗ ΠΡΟΔΟΣΙΑ. ΣΥΛΛΗΨΗ ΤΟΥ ΕΒΡΑΙΟΥ ΑΞΙΩ

ΜΑ'ΠΚΟΥ Α. ΝτrΕΙΦΟΥΣ .

Τψ επομένη, σύσσωμος ο εθνικιστικός και aντικυβερνητικός τύπος αρχίζει μια άγρια aντισημιτική καμπάνια .

Η κοινή γνώμη βρίσκεται σε μεγάλη αναταραχή και σχεδόν στην ολό

τητά της είναι απόλυτα πεισμένη για την ενοχή του Ντρέιφους .

Η πίεση ήταν τρομακτική. Τα περιθώρια που είχε ο Υπουργός των

Στρατιωτικών για να υποχωρήσει στένεψαν απελπιστικά. Ο Μερσιέ δεν

μπορούσε τώρα να ξεφύγει. Του ήταν πια αδύνατο ν' αποφανθεί ότι ο

Ντρέιφους δεν ήταν ένοχος . Η κοινή γνώμη θα τον κατηγορούσε ότι ήταν πληρωμένος από τους Εβραίους ή ότι ενήργησε επιπόλαια. Οι συνάδελφοί

του του Υπουργικού Συμβουλίου δε θα τον συγχωρούσαν που αγνόησε τις

συμβουλές τους και αν απέλυε τον Ντρέιφους έπρεπε να παραιτηθεί. Θα έσβηvε η πολιτική του σταδιοδρομία . Αντιμετωπίζοντας το δίλημμα είτε

να θυσιάσει τον Ντρέιφους, είτε τον εαυτό του , προτίμησε τον χαμό του

Ντρέιφους.

Τψ ίδια μέρα συνι}λθε το υπουργικό συμβούλιο και ο Μερσιέ είπε ότι είχε πεισθεί. Κανένας δεν αμφέβαλλε για τη δι}λωσή του και αποφασίστη

κε να παραπέμψουν την υπόθεση σε τακτική ανάκριση, που την ανέθεσαν στον ταγματάρχη της Στρατιωτικής Δικαιοσύνης Ντ' Ορrιεσβίλ.

Cz@"3 -

19


Ο Ντρέιφους, που τώρα γνώριζε το βάρος της κατηγορίας, απαντούσε

με ηρεμία στις ερωτήσεις του Ντ' Ορμεσβίλ, που τον εξέτασε δώδεκα φο

ρές, από τις 14 ως τις 29 Νοεμβρίου .

Στις 4 Δεκεμβρίου, ο στρατηγός Σωσιέ, διοικητής της περιφέρειας του Παρισιού , διέταξε να γίνει η δίκη. Έληξε επιτέλους η απόλυτη απομόνω

ση, που βάσταξε εφτά βδομάδες. Τώρα επιτράπηκε στον Ντρέιφους να

ζητήσει νομική βοήθεια για να υπερασπιστεί τον εαυτό του και στην αξιοθαύμαστη γυναίκα του να επικοινωνήσει με την οικογένεια του συζύγου

της. Ο αδελφός του , ο Ματιέ Ντρέιφους, ζήτησε από τον δικηγόρο Ντε

μάνζ, φανατικό καθολικό και μεγάλο θαυμαστή του στρατού, να αναλάβει

την υπεράσπιση.

Στην αρχή ο Νεμάνζ αρνήθηκε, αλλά τελικά δέχτηκε να εξετάσει την

υπόθεση, με την επιφύλαξη να μην την αναλάβει αν η συνείδησή του του το απαγόρευε. Πήγε στις φυλακές του Σερζ-Μιντί στις 5 Δεκεμβρίου.

- Εγώ θα είμαι ο πρώτος δικαστής σας, είπε στον κατηγορούμενο. Ο

Ντρέιφους δέχθηκε τους όρους του .

Ο Ντεμάνζ άρχισε αμέσως να μελετά την υπόθεση κι έμεινε κατάπλη

κτος μπροστά στην αστι}ρικτη κατηγορία και στην αστήρικτη και παρα

πλανητική έκθεση του Ντ' Ορμεσβίλ. Αφού πείσθηκε για την αθωότητα του πελάτη του, ξαναπήγε στη φυλακή και του είπε πως θ' αναλάμβανε την

υπεράσπισή του, γιατί κατάλαβε πως ήτανε θύμα σατανικής σκευωρίας .

Στο μεταξύ ο Τύπος, συνεχίζοντας την εκστρατεία του , ερέθιζε αδιάκοπα την κοινή γνώμη και με ειδήσεις εντελώς φανταστικές είχε δημι

ουργήσει μιαν ατμόσφαιρα πολύ επικίνδυνη για τον κατηγορούμενο που,

κατά τις εφημερίδες, είχε ομολογήσε ι την ενοχή του . Τον παρουσίαζαν σαν τέρας, έγραφαν πως ήτανε πάμπτωχος , πως πουλήθηκε στους Γερ

μανούς για τα χρήματα, πως σαν τον ομόφυλό του τον Ιούδα είχε πουλήσει την πατρίδα του για τριάκοντα aργύρια . Όταν η γυναίκα του Ντρέι

φους απέδειξε ότι η περιουσία τους ξεπερνάει τις τετρακόσιες χιλιάδες φράγκα (ποσό τεράστιο για την εποχή εκείνη) η επίθεση άλλαξε σκοπό: «Τόσα λεφτά! Πού τα βρ1ίκατε; Σίγουρα σας τα 'δωσαν oz Γερμανοί για την προδοσία σας».

Ο ερεθισμός της κοινής γνώμης παίρνει πια τις διαστάσεις μιας καθολικής νεύρωσης . Όλοι είναι απόλυτα σίγουροι για την ενοχή του ,,Εβραίου>> και με θηριώδη δίψα ζητούν να «πιουν το αίμα του» . Η εφημερίδα Ρπιτ

JOURNAL προτείνει κάτι άλλο: ,,Δεν μπορούμε», έγραφε, «να τον κλείσουμε σε

μια "f.:λούβα και να τον περιφέρουμε έτσι σαν άγριο θηρiο μπροστά στο στρατό, προτού

τον εκτελέσουμε;».

20


Ταυτόχρονα το Επιτελείο, που είχε υποκινήσει και τροφοδοτούσε την

οργή του πλήθους , ενεργούσε συνωμοτικά απ' τα παρασκήνια, κι ο στρα

τηγός Μερσιέ ο οικτρός Υπουργός των Στρατιωτικών, είχε γίνει τυφλό και

ασυνείδητο όργανό του.

Η δίκη άρχισε στις 19 Σεπτεμβρίου 1894 στο Στρατοδικείο, που συγκροτήθηκε από εφτά αξιωματικούς και συνεδρίαζε στο μέγαρο του ΣερζΜιντί.

Προτού αρχίσει η διαδικασία, ο συνήγορος του κατηγορουμένου ζήτησε επανειλημμένα να μη γίνει η δίκη κεκλεισμένων των θυρών. Το Δικα

στήριο όμως, που είχε ρητές εντολές γι' αυτό το ζήτημα από το Γενικό Επι

τελείο, απέρριψε τις αιτι}σεις του και διέταξε την «εκκένωσιν της αιθούσης».

Πίσω από τους δικαστές κάθεται ο αντισυνταγματάρχης Πικάρ , που

παρακολουθεί τη διαδικασία ως εκπρόσωπος του Υπουργείου Στρατιωτικών, με τη-ν εντολή να ενημερώνει τον Υπουργό για την πορεία της.

Άρχισαν οι μαρτυρικές καταθέσεις και μολονότι μερικοί μάρτυρες

έδειξαν εχθρική διάθεση, φάνηκε από την πρώτη μέρα της δίκης ότι η κα

τηγορία θα κατέρρεε. Ο Πικάρ ειδοποίησε τον στρατηγό Μερσιέ ότι "η

υπόθεση π1ίγαινε μάλλον άσχημα». Ο ταγματάρχης Ανρί της Υπηρεσίας Πληροφοριών του Υπουργείου Στρατιωτικών «που καθώς είδαμε απέκρυπτε τον

πραγματικό ένοχο Εστερχάζv>> τα είχε χαμένα. Γι' αυτόν και για τον υπουργό

ήταν απαραίτητο να καταδικασθεί ο Ντρέιφους.

Ζήτησε την άδεια να κάνει νέα κατάθεση και, ενώ την πρώτη φορά η

κατάθεσή του ήταν μάλλον τυπική κι ασήμαντη, στη δεύτερη εξέταση

υπήρξε κατηγορηματικός κι έκανε μια "αποκάλυψη» που προξένησε μεγάλη έκπληξη:

ι/Ενα πρόσωπο σοβαρότατο και απόλυτα αξιόπιστο ειδοποίησε τον περασμένο

Μάρτιο την Υπηρεσία Πληροφοριών ότz κάποως αξιωματικός του Επιτελείου ήτα

νε προδότης . Αργότερα, τον Ιούνιο, το ίδιο πρόσωπο μου επανέλαβε τη διαβεβαίωση αυτιί, προσθέτοντας ότι ο προδότης αξιωματικός υπηρετούσε στο δεύτερο γρα

φείο. Ο Ντρέιφους, κατά το πρώτο εξάμηνο του 1894, υπηρετούσε στο δεύτερο γραφείο ... »

Και γυρίζοντας προς τον κατηγορούμενο πρόσθεσε με έμφαση:

-Να τος. Τον έχετε μπροστά σας!

Ο Ντρέιφους κι ο συνήγορός του σηκώθηκαν αγανακτισμένοι κι αξιώσανε από τον μάρτυρα ν' αποκαλύψει το όνομα του "αξιόπιστου» πληροφοριοδότη. Ο Ανρί αρνήθηκε με μια θεατρική φράση:

-Όταν ένας αξιωματικός κρατά μέσα στο μυαλό του ένα φοβερό μυ

στικό, δεν το εμπιστεύεται ούτε στο πηλήκιό του .

Gffff3 -

21


Επενέβη τότε ο πρόεδρος του Στρατοδικείου:

-Δε σας ζητούμε να μας δώσετε το όνομά του , είπε. Αλλά είmε διατεθειμένος να δηλώσετε στο λόγο της τιμής σας ότι το πρόσωπο αυτό σας εί

πε ότι ο προδότης ήταν αξιωματικός προσκολλημένος mον Κλάδο Πληροφοριών και ότι ήταν ο λοχαγός Ντρέιφους ;

Ο Ανρί ύψωσε τα χέρια προς τον Εmαυρωμένο και είπε:

-τ ορκίζομαι!

Η δήλωση αυτή κλόνισε το δικαmήριο, δίχως όμως και να το πείσει.

Έτσι, όταν οι mρατοδίκες αποσύρθηκαν στην ιδιαίτερη αίθουσα για να

βγάλουν την απόφασή τους, η γενική εντύπωση ήταν ότι μάλλον θ' απαλ

λάσσανε τον κατηγορούμενο για έλλειψη επαρκών στοιχείων . Από τη mιγμή που το Δικαmήριο θ' αποσυρθεί mην αίθουσα συσκέ

ψεων, ως την ώρα που θα εξαγγείλει την απόφασή του παύει να έχει οποι

αδήποτε επαφή με τον εξωτερικό κόσμο. Όλοι πρέπει να σωπαίνουν και μόνον η συνείδηση του Δικαστή να μιλάει. Ούτε οι δικαmές επιτρέπεται

να βγουν από την αίθουσα, ούτε και κανένας άλλος να μπει σ' αυτήν. Και

όμως .. . Στην ιερή εκείνη m:ιγμή, καταφθάνει λαχανιασμένος ο ταγματάρχης

Πατύ ντε Κλαμ, σταλμένος από το στρατηγό Μερσιέ. Χτυπάει την πόρτα.

- Κύριε Πρόεδρε, λέει, είναι αλήθεια ότι ο Υπουργός των Στρατιωτι

κών δεν έχει κανένα δικαίωμα να σας διατάξει ιεραρχικώς, σας δίνει όμως

την ηθική εντολή να ανακοινώσετε το περιεχόμενο αυτού εδώ του φακέ

λου στα μέλη του Στρατοδικείου. Και λέγοντας, αυτά , δίνει mον Πρόεδρο ένα σφραγισμένο φάκελο, τον

περίφημο ψυmικό φάκελο», όπως ονομάζεται στα δικαστικά χρονικά .

Αλλά τι σήμαινε τάχα αυτό; Γιατί γινόταν η παράνομη αυτή επέμβαση την

ύστατη mιγμή; Ήταν φανερό ότι το υπουργείο των Στρατιωτικών κατάλα

βε ότι έχανε την υπόθεση κι έσπευδε , ποδοπατώντας κάθε γραφτό κι

άγραφο νόμο, να ενισχύσει την κατηγορία.

Από τα τρία mοιχεία που περιείχε ο ψυmικός φάκελος», ένα πρόχειρο

σημείωμα με μολύβι και δυο επιστολές που κλαπήκανε από τη γερμανική

πρεσβεία, κανένα δεν είχε μεγάλη αξία. Ήταν όλα ασήμαντα. Το πολύ πο

λύ εκείνο που έγραφε: «Σου στέλνω συνημμένα δώδεκα χάρτες της Νiκαιας που

μου 'δωσε για σένα αυτός ο παλιάνθρωπος Ν τ .. . » μπορούσε στην αρχή να δώσει την υπόνοια ότι αφορούσε τον Ντρέιφους. Αλλά εξετάζοντας σοβαρά το

ζήτημα θα ήταν δύσκολο να καταλάβει κανείς τι συμφέρον μπορούσε να

έχει ο Ντρέιφους στέλνοντας τους χάρτες της Νίκαιας που πληρώθηκαν με ελάχιmα φράγκα. Άλλωmε κι αυτός ακόμα ο περιφρονητικός τόνος του

Οιί'l"'3 --

22


σημειώματος και η ολοφάνερη δουλικότητα του καταδότη έδειχνε ότι πρό

κειται για πράκτορα ελάχιστης σημασίας και για άνθρωπο που πρόδινε για πενταροδεκάρες. Πραγματικά αργότερα αποδείχθηκε και επιβεβαιώ

θηκε από το Ημερολόγιο του Σβαρτσκόπεν ότι τους χάρτες αυτούς τους προμήθευε ένας κατώτερος υπάλληλος, που λεγόταν Ντυμπουά και πήρε

δέκα φράγκα για τον καθένα. Αποκαλύφθηκε επίσης ότι στο σημείωμα του

Σβαρτσκόπεν προς τον Ιταλό συνάδελφό του ήταν γραμμένο ολόκληρο το

όνομα Ντυμπουά κι ότι ο Ανρί έξυσε τα υπόλοιπα γράμματα κι άφησε μο

νάχα τ' αρχικά, για να ενοχοποιήσει τον Ντρέιφους.

Ο ψυστικός φάκελος», που παρέδωσε ο Πατύ ντε Κλαμ στον πρόεδρο

του Στρατοδικείου, συνοδευόταν από ένα μακροσκελέστατο υπόμνημα, που απέδιδε στον Ντρέιφους ολόκληρη σειρά από διαρροή πληροφοριών που κλιμακώνονταν σε περίοδο πολλών ετών και προέρχονταν είτε από τη

Σχολή Εκρηκτικών Υλών του Μπουρζ είτε από τη Σχολή Πολέμου, όταν φοιτούσε εκεί ο Ντρέιφους.

Το κείμενο αυτού του υπομνήματος δε δημοσιεύτηκε ποτέ, ούτε έγινε

γνωστό ποιος το συνέταξε. Πάντως ετοιμάστηκε με συμφωνία του Υπουρ

γού των Στρατιωτικών, του Επιτελάρχη και του αρχηγού της Υπηρεσίας

Πληροφοριών. Αλλά μόλις ο ψυστικός φάκελος» επιστράφηκε στον ταγ

ματάρχη Πατύ ντε Κλαμ από τον πρόεδρο του Στρατοδικείου (αφού κοι

νοποιήθηκε στα μέλη του στρατοδικείου) , ο υπουργός των Στρατιωτικών

διέταξε να ξεχωριστόύν τα έγγραφα και κατέστρεψε το υπόμνημα. Το 1897, ο στρατηγός Μερσιέ έμαθε ότι εξακολουθούσε να σώζεται

ένα αντίγραφο του υπομνήματος αυτού στο υπουργείο Στρατιωτικών . Τότε ζήτησε από τον υπαρχηγό του επιτελείου , στρατηγό Γκονζ, να του το φέ

ρει και το έριξε μπροστά του στη φωτιά, όπως έκαμε και με το πρωτότυ

πο, το 1894. Όταν η υπόθεση έφτασε τελικά στο Αναθεωρητικό το 1906, ο επίτροπος είπε:

,/Ήταν απαραίτητο να διατηρηθούν από τότε όλα τα έγγραφα που είχαν προκαλέ

σει την απόφαση, γιατί η προσαγωγιί τους ήταν αναγκαία για κάθε επανεξέταση της δίκης, ενώ η καταστpοφ1ί τους θα εμπόδιζε σοβαρά nzv άσκηση ενός δικαιώματος που επιβάλι\ει ο νόμος. Και αυτό ακριβώς είχε πzv πρόθεση να κάνει ο στρατηγός Μερσιέ, όταν έριξε το υπόμνημα και το αντίγραφό του στη φωτιά. Αυτό δεν είναι δικό μας συ

μπέρασμα. Μας το είπε ο ίδιος ο στρατηγός Μερσιέ στο δικαστ1ίριο .. . Όταν κατέστρεψε το αντίγραφο, αφού είχε ήδη καταστρέψει και το πρωτότυπο, ο

στρατηγός Μερσιέ δεν μπορούσε να έχει αμφιβολίες για τη σοβαρότητα της πράξεώς

του . Ο νόμος έδινε στον κατάδικο το δικαίωμα να ασκήσει έφεση . Και ο στρατηγός

Μερσιέ τον αποστέρησε από κάθε μέσο να ασκήσει το δικαίωμα αυτό.

Gffff3·· -

23


Έκανε ό, τι μπορούσε για να εξουδετερώσεz την αίτηση της ανάθεώρησης που ήταν

απόλυτα δικαιολογημένη. Η επιτυχία της όμως ήταν εξαρτημένη από μια βασικ1ί προ

ϋπόθεση: Ότι θα γινόταν γνωστοί οι λόγοι για τους οποίους καταδικάστηκε ο Ντρέιφους>>.

Τα μέλη του Στρατοδικείου δεν ήταν νομομαθείς και δεν εκτίμησαν

την αντικανονικότητα της κοινοποίησης που τους έγινε . Ούτε ένας τους

σκέφτηκε ότι το πρώτο δικαίωμα του κατηγορουμένου ήταν να έχει από

λυτη γνώση όλων των εγγράφων που χρησιμοποιούνταν εναντίον του.

Ο Υπουργός των Στρατιωτικών βεβαίωσε την ενοχή του κατηγορουμέ

νου και έδωσε την εντύπωση ότι προσωπικά, πίστευε τα έγγραφα που υπο

βλήθηκαν αφορούσαν μονάχα τον λοχαγό Ντρέιφους. Πώς μπορούσαν τα μέλη ενός στρατοδικείου να αμφιβάλλουν για το λόγο του προϊσταμένου

τους; Στις 22 Δεκεμβρίου, έβγαλαν ομόφωνα την απόφαση ότι ο κατηγορούμενος ήταν ένοχος εσχάτης προδοσίας. Και τον καταδικάσανε σε ισό

βια καταναγκαστικά έργα, έκπτωση του βαθμού του, στρατιωτική καθαί

ρεση και στέρηση των πολιτικών του δικαιωμάτων.

Ο Ντρέιφους καθαιρέθηκε δημόσια στις 5 Ιανουαρίου 1895. Η τελετή έγινε στις 9 π.μ. στην αυλή της Στρατιωτικής Σχολής. Η καρδιά του χτυπούσε ασταμάτητα, αλλά υπέστη την υπέρτατη ταπείνωση με ηρωισμό

και δεν έπαψε να διακηρύπει την αθωότητά του στο εχθρικό πλήθος που ήταν γύρω του .

Επικεφαλής του αποσπάσματος ήταν ο στρατηγός Ντυράς .

- Ντρέιφους , είπε ο στρατηγός επίσημα, είσαι ανάξιος να φέρεις

όπλα. Εν ονόματι του Γαλλικού Λαού, σε καθαιρώ. Ο Ντρέιφους σήκωσε και τα δυο του χέρια κατά τον ουρανό και φώνα

ξε:

-Είμαι αθώος! Ορκίζομαι ότι είμαι αθώος! Ζήτω η Γαλλία! Το πλήθος που είχε συγκεντρωθεί στην πλατεία άρχισε να σφυρίζει,

να τον βρίζει: "Βpωμοεβpαiε! Προδότη! Ιούδα!>> και να ουρλιάζει: «Θάνατος!

Θάνατος στον προδότη!>> . Ο Ντρέιφους καταδικάστηκε από το Στρατοδικείο σε κράτηση σε οχυ

ρωμένη ζώνη. Δηλαδή έπρεπε να σταλεί έξω από τη Γαλλία, σε μέρος

όπου θα ήταν υπό επιτήρηση, αλλά θα είχε το δικαίωμα να φέρει τη γυ

ναίκα του και τα παιδιά του. Ως τόπος κρατησής του ορίστηκε αρχικά μία

χερσόνησος στη Νέα Καληδονία -υπερπόντια γαλλική αποικία ανατολικά

της Αυστραλίας-. Αλλά ο υπουργός των Στρατιωτικών Μερσιέ έπεισε την

κυβέρνηση να ψηφίσει βιαστικά ένα νόμο για τόπο εκτοπισμού το φοβερό Νησί του Διαβόλου , στ' ανοιχτά της γαλλικής Γουιάνας, όπου έστελναν μέ-

~-

24


χρι τότε μόνον επικίνδυνους εγκληματίες . Συγχρόνως ο σφατηγός Μερ

σιέ, κάνοντας πρωτοφανή κατάχρηση της εξουσίας του, μετέτρεψε την

απόφαση του εκπατρισμού σε ποινή ειρκτής.

Το Νησί του Διαβόλου είναι ένας ξερόβραχος, κοντά στις νοτιοαμερι

κανικές ακτές. Το κλίμα του είναι φοβερό. Βρέχει αδιάκοπα και συγχρό

νως κάνει μια ζέστη αποπνικτική. Χιλιάδες κατάδικοι είχαν αφήσει εκεί

πέρα τα κόκαλά τους. Πολλοί, μην αντέχοντας στο φοβερό σωφρονιστικό

σύστημα, τρελαίνονταν ή aυτοκτονούσαν. Σχεδόν κανένας δεν πρόφταινε να εκτίσει ολόκληρη την ποινή του.

Ώς τις 3 Σεπτεμβρίου 1896, ο κατάδικος «προδότης» βασανιζότανε

μόνο από τα μέτρα που ισχύανε και για τους άλλους κατάδικους.

Τον έκλεισαν σ' ένα πέτρινο κελί-καλύβα που είχε διαστάσεις 4χ4 μέ

τρα , καγκελόφρακτους φεγγίτες και μια βαριά πόρτα με σιδερένια αμπά

ρα.

Άρχισε να καθαρίζει μόνος το κελί, να μαγειρεύει και να φτιάχνει πο

τήρια και πιάτα από τενεκέδες της κονσέρβας , να πλένει και να μπαλώνει

τα ρούχα του. Απ' έξω στεκότανε πάντα ένας σκοπός. Δεν μπορούσε να

κάνει ένα βήμα δίχως να έχει δίπλα του έναν οπλισμένο φύλακα . Αυτή η

σιωπηλή παρακολούθηση κάθε ώρα και κάθε λεπτό ήταν το φρικτότερο

μαρτύριό του .

Ωστόσο είχε την ελευθερία να διαβάζει . Ο αδελφός του και η γυναίκα

του του έστελναν πολύ τακτικά ολόκληρες κάσες με βιβλία που τα διάβαζε

με λαχτάρα. Μέρα και νύχτα έμενε βυθισμένος στο διάβασμα , για να διασκεδάζει την απελπισία του και να ξεχνάει τις aτέλειωτες ώρες της φυλα

κής του. Διάβαζε ιδιαίτερα Σαίξπηρ και Μπαλζάκ. Είχε, επίσης, αρχίσει

να μαθαίνει μόνος του αγγλικά και έγραφε κάθε μέρα ένα είδος ημερολο

γίου. τέλος, του επέτρεπαν να βγαίνει μια φορά την ημέρα απ' το κελί του

και να κάνει μερικές βόλτες σ' ένα σιδερόφρακτα διάδρομο, σαν άγριο θηρίο. Οι στιγμές αυτές της εξόδου, όσο λίγο κι αν κρατούσαν, ήτανε η

μόνη του παρηγοριά κι ευχαρίστηση.

Ξαφνικά όμως, όλ' αυτά σταμάτησαν. Του πήραν όλα τα βιβλία , του πήραν τα χαρτιά που έγραφε , του 'κοψαν την έξοδο και του πέρασαν δι

πλές αλυσίδες στα πόδια . Η επιτήρηση έγινε άγρια και αυστηρή. Από πέ

ντε που ήταν οι εναλλασσόμενοι φύλακές του , έγιναν έξι , ύστερα οκτώ κι

αργότερα δέκα .

Καρφωμένος στο κρεβάτι του , με ματωμένους τους aστραγάλους, μέ

σα στην αφόρητη τροπική ζέστη και στα ζωύφια, ο Ντρέιφους ένιωθε το

μαρτύριό του και ξεπερνά τα όρια της ανθρώπινης αντοχής.

~ -

25

Η ΚΡΑΥΓΉ ΤΗΣ ι1ΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Έτσι, ο Ντρέιφους βυθίστηκε ακόμα πιο βαθιά στην κόλαση όπου τον

είχαν πετάξει. Η ζωή του έγινε ένας άγριος και φοβερός εφιάλτης.

Οι δεσμοφύλακές του έκριναν ότι τα διπλά κάγκελα στα παράθυρα του κελιού δεν ήταν αρκετά και προσθέσανε δυο τριγωνικά πλαίσια που

δεν επέτρεπαν πια να ανοίγονται τα παράθυρα και έτσι ο αέρας μέσα στο

κελί έγινε αληθινά αφόρητος. Σε λίγο έκτισαν κι ένα διπλό φράχτη γύρω

απ' το κελί του, που του έκοψε τον αέρα και το φως. Κι επειδή, καθώς

φαίνεται , δεν τους φάνηκε αρκετό .το ψυχικό μαρτύριο , όταν του σταμάτη

σαν τα βιβλία και τα περιοδικά , που τα περίμενε πάντα με μεγάλη αδημο

νία, του σταματήσανε κι αυτή ακόμα την αλληλογραφία με την οικογένειά

του . Ακόμα και τα γράμματα που αντάλλασσε με τη γυναίκα του , τόσο συ

γκινητικά και πλημμυρισμένα από αγάπη, θεωρήθηκαν ύποmα και γραμ

μένα με κάποιο μυστικό κώδικα. Μερικά τα κατέστρεψαν κι άλλα του τα

έδωσαν τμηματικά ή τα αντέγραψαν και του τα παρέδιδαν με ξένο γραφι

κό χαρακτήρα.

Στο αναμεταξύ, αρχηγός της υπι1ρεσίας Πληροφοριών είχε γίνει ο αντισυνταγματάρχης Πικάρ που παρακολούθησε τη δίκη ως εκπρόσωπος

του υπουργού των Στρατιωτικών. Το Τμήμα Στατιστικής (aντικατασκο

πίας) του υπουργείου Στρατιωτικών εξακολουθούσε να παίρνει απ' την καθαρίστρια της γερμανικής πρεσβείας, την κυρία Μπαστιάν, δέματα με τα

χαρτιά που μάζευε κάθε μέρα από τα καλάθια της Πρεσβείας . Τον Μάρ

τιο του 1896, ο αντισυνταγματάρχης Πικάρ έλαβε από την πηγή αυτή μια επιστολή σχισμένη σε πενήντα περίπου κομμάτια. Όταν τα κομμάτια συναρμολογήθηκαν, αποκάλυψαν το ακόλουθο μήνυμα:

« Ταγμmάρ:ι;ην Εστεpχάζυ Οδός Μπιενφεζάνς 27

Αγαπητέ κύριε,

Περιμένω με ανυπομονησία λεπτομερέστερες εξηγήσεις από όσες μου δώσατε τις προάλλες για το γνωστό ζήτημα. Σας παρακαλώ επομένως να διατυπώσετε τα σημεiα

εγγράφως, ώστε να μπορώ να κρiνω αν πρέπει να εξακολουθήσω τις σχέσεις μου με

τους Ρ. και Σια ή όχι» .

Η ανακάλυψη αυτή αναστάτωσε τον Πικάρ, αλλά αποφάσισε κι ακόμα λεmομερέστερες έρευνες πριν την αναφέρει. Είχε στα χέρια του την

επιστολή που απευθυνόταν στον ταγματάρχη Εστερχάζυ το έγγραφο αυτό

έγινε γνωσrό με το όνομα πτz μπλε και ζήτησε πλιwοφορίες γι' αυτόν τον αξιωματικό.

Gf:fff3

26


Σε λίγο έφτασε στο Παρίσι ο συνταγματάρχης Φουκώ, Γάλλος στρα

τιωτικός ακόλουθος στο Βερολίνο, και είπε στον Πικάρ ότι ένας πρώην

Γερμανός κατάσκοπος τους πληροφόρησε ότι το γερμανικό Επιτελείο

aπορούσε για την καταδίκη του Ντρέιφους, αφού κανένας από τους Γερ

μανούς πράκτορες δεν είχε επαφή μαζί του, κι ότι ο Σβαρτσκόπεν εξακο

λουθούσε να παίρνει τακτικά διάφορα έγγραφα, που του προμήθευε ένας ταγματάρχης του πεζικού.

Στο αναμεταξύ ο Εστερχάζυ έκανε προσπάθειες να τοποθετηθεί στην

Υπηρεσία Πληροφοριών. Δε μεταχειρίστηκε απλώς πολιτικά μέσα για να επιτύχει τη θέση αυτή, αλλά έγραψε και απ' ευθείας σ' έναν απ' τους υπα

σπιστές του υπουργού των Στρατιωτικών και στον πολιτικό γραμματέα

του, που έστειλε τις επιστολές στον Πικάρ .

Έτσι ο Πικάρ είχε δυο δείγματα της γραφής του Εστερχάζυ και αμέσως του δημιουργήθηκε η εντύπωση ότι ο γραφικός χαρακτήρας του ήταν

γνωστός. Τον σύγκρινε με το μπορντεpό, που είχε φωτογραφίες του , και

διαπίστωσε ότι οι δυο γραφικοί χαρακτήρες ήταν όμοιοι.

Φωτογράφισε τις επιστολές, αφαιρώντας τη διεύθυνση και την υπο

γραφή και τις έδειξε στον Πατύ ντε Κλαμ (που πρώτος είχε ανακρίνει τον

Ντρέιφους). Κι αυτός του είπε αμέσως:

-Είναι γραμμένες από τον Αλφρέδο Ντρέιφους. Όταν τις έδειξε και στον Μπερτιγιόν <<που είχε αποφανθεί ότι το μπορντερό

είχε γραφεί από τον Ντρέιφους» ξέσπασε η βόμβα. Ο Μπερτιγιόν δήλωσε αδί

στακτα :

-Ο άνθρωπος που έγραψε τα γράμματα αυτά κι εκείνος που έγραψε

το προδοτικό κείμενο είναι ένα και το αυτό πρόσωπο. Είναι ο γραφικός

χαρακτήρας του μπορντερό.

Ο Πικάρ ζήτησε τότε τον φάκελο με τα απόρρητα έγγραφα, που είχε

υποβληθεί στο στρατοδικείο, και έμεινε έκθαμβος όταν διαπίστωσε ότι

κανένα από τα έγγραφα εκείνα δεν είχε την παραμικρή σχέση με τον

Ντρέιφους.

Αμέσως κατάλαβε την αλήθεια. Όλον αυτόν τον καιρό προσπαθούσε

να συλλέξει στοιχεία που θα αποδείκνυαν την ενοχή σε πράξεις κατασκο

πίας του Εστερχάζυ. Και ξαφνικά , βρίσκεται μπροστά στην αποκάλυψη ότι οι δυο υποθέσεις, Ντρέιφους και Εστερχάζυ, είναι στην πραγματικότη

τα μία κι ότι η ενοχή του Εστερχάζυ θα ήταν απόδειξη της αθωότητας του Ντρέιφους!

Την lη Σεmεμβρίου έκανε ένα μικρό υπόμνημα για την υπόθεση. Με

το υπόμνημα αυτό, το πτι μπλε, και το μποpντεpό, παρουσιάστηκε στον

GIJ!ΚJ

27


στρατηγό Μπουαντέφρ και του ανακοίνωσε την ανακάλυψή του. Ο Μπου

αντέφρ αναστατωμένος τον παραπέμπει στον υπαρχηγό του Επιτελείου,

στρατηγό Γκονζ. Ο στρατηγός Γκονζ έμεινε κατάκπληκτος από την ανακάλυψη. Δίστα

σε για μια στιγμή. «Ώστε έγινε τέτοιο λάθος;>> ψιθύρισε. Ύστερα όμως από

ωριμότερη σκέψη, απαγόρευσε κατηγορηματικά στον Πικάρ να ανακα

τεύει τη μια υπόθεση με την άλλη (την υπόθεση Ντρέιφους με την υπόθε

ση Εστερχάζυ). Εκείνος όμως επέμενε - απόλυτα πια πεισμένος για την

αθωότητα του πρώτου και την ενοχή του δεύτερου. Η τιμή του στρατού δεν επέτρεπε άλλη καθυστέρηση. Έτσι στις 8 Σεπτεμβρίου ο Πικάρ έγρα

ψε στον στρατηγό Γκονζ:

«Νομiζω ότι έκανα αρκετά ώστε να δικαιολογείται η πρωτοβουλiα από μέρους

σας. Αν χάσουμε πο.tύν καφό η πρωτοβουλία θα προέλθει από αλλού κι αυτό, ανεξάρτητα από τη γενικότερη σκοπιμότητα, θα μας φέρει σε δύσκολη θέση>>.

Ο Γκονζ απάντησε στις 10 Σεπτεμβρίου και του σύστησε να είναι επι

φυλακτικός. Αλλά στις 14 Σεπτεμβρίου έσκασε μια βόμβα . Η εφημερίδα

ΕΚΛΑΙΡ δημοσίευε ένα άρθρο με τον τίτλο «Ο Προδότης>> που μπορούσε να

προέρχεται μονάχα από τους κύκλους του Επιτελείου. Ανάμεσα στ' άλλα

έλεγε ότι στο μυστικό φάκελο υπήρχε ένα συντριπτικό στοιχείο εις βάρος

του Ντρέιφους, μια αναμφισβήτητη απόδειξη, ένα «στοιχεiο-καταπέλτης,,, μια επιστολή του Γερμανού στρατιωτικού ακόλουθου προς τον Ιταλό συ

νάδελφό του, όπου υπήρχε το όνομα του Ντρέιφους ολογράφως στη φρά

ση: «Αυτό το ζώον ο Ντρέιφους έγινε πολύ aπαιτητικός ... »

Εκείνο που έκανε στον Πικάρ εντύπωση ήταν η ολοφάνερη πλαστογραφία ενός ντοκουμέντου. Η επιστολή που υπήρχε στο φάκελο έγραφε

μόνο το αρχικό Ντ. Ποιος έδωσε στην ΕΚΛΑΙΡ την πληροφορία ότι υπήρχε

ολογράφως το όνομα Ντρέιφους;

Ζητάει από τους προϊσταμένους την άδεια να κάνει μια έρευνα, για να

εξακριβώσει ποιοι είναι εκείνοι που δίνουν στις εφημερίδες αυτά τα στοι

χεία. Δεν του το επιτρέπουν όμως, με τη δικαιολογία ότι έπρεπε ν' αποφευχθεί το σκάνδαλο . Του απαγορεύουν επίσης και να ανακρίνει και να

συλλάβει τον Εστερχάζυ. Ο Πικάρ αρχίζει να μιλάει για δικαστική πλάνη και για ηθική υποχρέωση του Επιτελείου να την επανορθώσει. Κι ακολουθεί ο εξής ιστορικός διάλογος μεταξύ του Πικάρ και του στρατηγού

Γκονζ:

-Τι σας ενδιαφέρει, του λέει ο Γκονζ, αν αυτός ο Εβραίος μείνει στο

νqσί του Διαβόλου;

- Μα, στρατηγέ μου, είναι αθώος .

Gf{ffC)

28


-Η υπόθεση αυτή έχει τελειώσει και δεν μπορεί πια να ξανανοίξει,

γιατί είναι ανακατεμένοι οι στρατηγοί Μερσιέ και Σωσιέ.

-Αλλά ο άνθρωπος είναι αθώος!

-Δεν έχει καμιά σημασία .. . Η οικογένειά του κάνει ενέργειες αυτή τη στιγμή ... Σκέψου όμως, αν κατορθώσει να ανακαλύψει ποιος είναι ο πραγ

ματικός ένοχος, ποια θα είναι η θέση η δική μας! Αν εσύ δεν πεις τίποτε,

κανείς δε θα το μάθει!

-Είναι ντροπή αυτά που λέτε, στρατηγέ μου. Δεν ξέρω τι θα κάνω

εγώ, αλλά πάντως δεν πρόκειται να πάρω το μυστικό αυτό στον τάφο

μου ... Ο στρατηγός Γκονζ θέλησε αργότερα να διαψεύσει τη δραματική αυ

τή συνομιλία. Δημιουργήθηκε μεγάλο ζήτημα , οι δυο στρατιωτικοί ήρθαν

σε σφοδρές προσωπικές αντεγκλήσεις και καταλήξανε σε μονομαχία. Πυ

ροβόλησε πρώτος ο στρατηγός Γκονζ, αλλά δεν πέτυχε τον αντίπαλό του.

Ο Πικάρ, αποδείχνοντας ακόμα μια φορά πόσο ψηλότερα στεκότανε απ'

όλη την <<κλίκα» του Επιτελείου, δεν καταδέχτηκε να πυροβολήσει τον ανυπεράσπιστο πια στρατηγό.

Η αντίθεση του Πικάρ προς τους προϊσταμένους του γινόταν από μέ

ρα σε μέρα οξύτερη , γιατί πήρε σιγά σιγά τις διαστάσεις μιας σύγκρου

σης- από τη μια μεριά το πνεύμα της στρατιωτικής πειθαρχίας, της aυταρχικότητας, της αποφυγής κάθε θορύβου και κάθε σκανδάλου , που θα

μπορούσε να βλάψει το Στρατό, κι από την άλλη η αίσθηση της τιμής και

της δικαιοσύνης. Εκφραστής του πρώτου, το Γενικό Επιτελείο. Φορέας

της δεύτερης, ο Πικάρ.

Για το Επιτελείο, δεν είχε καμιά σημασία το γεγονός ότι ο Ντρέιφους

ήταν αθώος, αφού η απόδειξη τι1ς αθωότητάς του θα δημιουργούσε φοβερό σάλο σ' ολόκληρη τη χώρα, θα κλόνιζε την πίστη του Έθνους στην ηθι

κότητα, τηv ακεραιότητα και την ικανότητα ακόμα και της στρατιωτικής

ηγεσίας και θ' ανατίναζε το σαθρό οικοδόμημά της. Ο Πικάρ όμως δεν

εννοούσε να συμμορφωθεί προς τις aνήθικες αυτές αρχές και να γίνει όρ

γανο της σαπίλας. Ο κίνδυνος ήτανε μέγιστος.

Κατά το τέλος του 1896, ο αρχηγός του Επιτελείου, στρατηγός Μπουα

ντέφρ, αποφάσισε να ξεφορτωθεί τον ενοχλητικό αρχηγό της Υπηρεσίας

Πληροψοριών συνταγματάρχη Πικάρ. Έπεισε τον υπουργό των Στρατιω

τικών να τον στείλει να επιθεωρήσει τα τμήματα πληροφοριών και κατα

σκοπίας των ανατολικών και νοτιοανατολικών συνόρων της Γαλλίας. Στη

διεύθυνση της Υπηρεσίας Πληροφοριών τον αντικατέστησε προσωρινά ο

υπαρχrιγός του επιτελείου, στρατηγός Γκονζ.

29


Ο Πικάρ έφυγε από το Παρίσι με μια βαλίτσα, πιστεύοντας ότι θα

έλειπε μονάχα για λίγες ημέρες. Όταν όμως τον έστειλαν μετά στο Αλγέρι

και την Τύνιδα κατάλαβε το σκοπό των προϊσταμένων του. Ήθελαν να

τον κρατήσουν επ' άπειρον μακριά από το υπουργείο και άρχισε να φοβάται ότι θα μπορούσε ίσως και να πέσει θύμα κανενός βολικού δυστυχήμα

τος. Κρατώντας λοιπόν την υπόσχεση που έδωσε στο στρατηγό Γκονζ ότι

· δε θα 'παιρνε μαζί του στον τάφο το μυστικό της αθωότητας του Ντρέι

φους, έκανε μια προσθήκη στη διαθήκη του στις 12 Απριλίου 1897, την έκλεισε σ' ένα σφραγισμένο φάκελο και έγραψε επάνω να παραδοθεί μετά το θάνατό του στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας.

Η πλάστιγγα έδειξε για μια στιγμή πως γέρνει προς την πλευρά του

Επιτελείου. Στις 10 Νοεμβρίου όμως του 1896 η ΜΑΠΝ, με τον τίτλο «Πρέπει να τελειώνουμε>> , δημοσιεύει φωτοτυπία του περίφημου μπορντεpό και δίπλα της φωτοτυπία του ίδιου κεψt:νου που είχε γράψει ο Ντρέιφους

καθ' υπαγόρευση του Πατύ ντε Κλαμ, όταν γινότανε η ανάκριση.

Οι φωτοτυπίες όμως έφεραν εντελώς αντίθετο αποτέλεσμα από εκείνο

που επιδίωκαν η ΜΑτΕΝ και το Επιτελείο. Γιατί δύο πρόσωπα που είχαν

στα χέρια τους επιστολές του Εστερχάζυ, αναγνωρίσανε στο μπορντερό το

γραφικό χαρακτήρα κι έσπευσαν να ειδοποιήσουν τον αδερφό του Ντρέι

φους. Συγχρόνως ο Ματιέ Ντρέιφους ζι}τησε τη γνώμη πολλών Γάλλων και

ξένων γραφολόγων που συμφώνησαν ότι δεν υπήρχε τίποτα το κοινό ανά

μεσα στο γραφικό χαρακτιiρα του αδερφού του και το ενοχοποιητικό έγ

γραφο. Τύπωσε και τοιχοκόλλησε στους δρόμους τα δυο υποδείγματα της

γραφής. Ο ορίζοντας θόλωσε και πάλι! Θα ξεσπούσε τάχα η καταιγίδα ; Όχι. Ο στρατοκρατικός aπολυταρχισμός ήταν ακόμη παντοδύναμος.

Και το Επιτελείο, πάντα σε επιφυλακή, χρησιμοποιούσε αναίσχυντα τον

κίτρινο τύπο για να πνίξει ΊΙ) φωνή της αλήθειας. Με τα μυστικά κονδύλια

και τις επιχορηγι}σεις των Ιησουιτών, οι εφημερίδες επαναλάβανε την εκ

στρατεία και ξαναζωντανέψανε το μύθο ότι ο Ντρέιφους είχε ομολογήσει

την ενοχή του .

Απροσδόκητα όμως, προς μεγάλι1 έκπληξή του Επιτελείου, παρουσιά

στηκε ένας νέος aντίπαλός του, που δεν τον υπολόγιζε. Ο αντιπρόεδρος

της Γερουσίας Σερέρ-Κέστνερ.

Ο Πικάρ, περνώντας από το Παρίσι, όταν έφευγε για την Τυνησία,

εμπιστεύτqκε τqν αλήθεια στο διάσημο δικηγόρο Λεμπλουά , που ήταν κα

λός φίλος και συμμαθητής του , με τψ εντολι} να κάμει την αποκάλυψη

μονάχα σε μέλος του υπουργικού συμβουλίου, αν ήταν ανάγκη. Αλλά ο Λε

μπλουά δεν μπορούσε να ανεχθεί τη σκέψη ότι ένας αθώος βασανιζόταν.

Cz@9

30


Έρχεται σε επαφή με πολλούς φίλους του Ντρέιφους και κατορθώνει να

πάρει με το μέρος του τον παντοδύναμο γερουσιαστή Κέστνερ, προσωπι

κό φίλο του τότε Υπουργού των Στρατιωτικών Μπιγιό. Ο Κέστνερ υποψιαζόταν από καιρό τη δικαστική πλάνη και η αποκά

λυψη του Λεμπλουά διέλυσε και τις τελευταίες αμφιβολίες του. Ο Λεμπλουά ρίχτηκε με θάρρος στον αγώνα, για την αποκατάσταση

του Ντρέιφους και στο πρόσωπο του Σερέρ-Κέστνερ βρήκε έναν αφοσιω

μένο σύμμαχο. Ο Σερέρ-Κέστνερ ήταν άνθρωπος θερμόαιμος και τίμιος

και μόλις ο Λεμπλουά μετέτρεψε τις αμφιβολίες του σε βεβαιότητα, απο

φάσισε να σταθεί ανοιχτά στο πλευρό του Ντρέιφους και να αφιερώσει όλες τις δυνάμεις του στο θρίαμβο της δικαιοσύνης. Ο αγώνας αυτός κατέ

στρεψε την υγεία του, αλλά λίγο πριν πεθάνει, το 1899, έμαθε ότι το Αναθεωρητικό Δικαστήριο ακύρωσε την ποινή του Ντρέιφους.

«Μη ρωτάς αν είμαι ευχαριστημένος>>, έγραφε στην κόρη του. «Πόσοι άνθρω

ποι, αφού θυσιάστηκαν για μια δίκαιη υπόθεση, έζησαν για να τη δουν να θριαμβεύει;

Είμαι πολύ τυχερός ... Κι αν μου πρόσφεραν την καλή υγεία που είχα, πριν αρχίσει αυτή η υπόθεση, με τίμημα την αποτυχία που θ' άψηνε το φτωχό Ντρέιφους στο Νησί του Διαβόλου, θ' αρνιόμουνα».

Με την επέμβαση του Κέστνερ και τ' αλλεπάλληλα διαβήματα της Κυ

βέρνησης, η κατάσταση αρχίζει και πάλι να γίνεται δύσκολη για το Επιτελείο. Οι υπεύθυνοι στρατηγοί κι οι ανώτατοι αξιωματικοί βλέπουν τώρα καθαρά ότι, αν αποδειχθεί η αθωότητα του Ντρέιφους, αυτοί θα 'τανε

υποχρεωμένοι ή ν' aυτοκτονήσουν ή να παραιτηθούν απ' το Στρατό. Το ζήτημα λοιπόν παίρνει το χαρακτήρα μιας προσωπικής πλέον άμυνας των

αξιωματικών του Επιτελείου. Έτσι φτάνουν στο σημείο να κατατοπίσουν

τον Εστερχάζυ για τις εναντίον του υπόνοιες, γιατί φοβούνται μήπως κάνει

καμιά γκάφα. Του στέλνουν συχνά διάφορα σημειώματα με οδηγίες, τον

ενημερώνουν για κάθε στοιχείο που τον επιβαρύνει και τον συναντούν σε

απόμερα μέρη του Παρισιού μεταμφιεσμένοι. Οι ίδιοι επίσης του συντάσ

σουν και τα περίφημα εκείνα γράμματα που έστελνε προς τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, από τον οποίο ζητούσε θρασύτατα «να προστατεύσει την τι

μή του», τον εξόρκιζε <<να σταματήσει το σκάνδαλο» και τον απειλούσε ότι, αν

δεν τον προστατεύσει <<από τη συνωμοσία που εξυφαίνουν οι φίλοι του προδότη

Ντρέιφους με την υποστήpιξη του αντισυνταγματάρχη Πικάρ», θα δημοσίευε αμέ

σως ένα «φοβερό ντοκουμέντο» που «θ' αναγκάσει τη Γαλλία ή να ταπεινωθεί ή να

περιπλακεί σε πόλεμο ... » Ο Φελίξ Φαρ, ο πρόεδρος της Δημοκρατίας, που είχε λόγους να φοβά

ται τον Τύπο, επειδή η ιδιωτική του ζωή δεν ήταν άμεμmη, τρομοκρατή-

CάWG-

31


θηκε από την απειλή αυτή. Έτσι το Επιτελείο πέτυχε το σκοπό του εκβια

σμού του, που δεν ήταν άλλος παρά ν' αποφευχθεί η αναμόχλευση της

υπόθεσης Ντρέιφους.

Αλλά στις 16 Νοεμβρίου 1897, ο Ματιέ Ντρέιφους υποβάλλει μήνυση κατά του Εστερχάζυ κατηγορώντας τον ανοιχτά επί εσχάτη προδοσία. Το

γεγονός δεν μπορεί ν' αποσιωπηθεί. Γίνεται ευθύς εξ αρχής προσπάθεια

να μη συσχετισθεί η κατηγορία του Εστερχάζυ με την υπόθεση του Ντρέι

φους.

Η ανάκριση ανατίθεται στον στρατηγό Πεγιέ, αντιδημοκρατικό και αντισημίτη.

Στο πόρισμά του , παραδέχεται ότι η ζωή του Εστερχάζυ είναι «κάπως άτακτη», αλλά συμπεραίνει: «Από το σημείο αυτό μέχρι την καiηγορiα της εσχά

της προδοσίας, η απόσταση είναι πολύ μεγάλη ... » . Ο Εστερχάζυ όμως επέμενε

θρασύτατα να τον παραπέμψουν στο στρατοδικείο, για να του δοθεί η ευ

καιρία να αποδείξει την αθωότητά του και <<όλες τις μηχανορραφίες του Πι

κάρ».

Ο στρατηγός Πεγιέ αποδέχεται την αίτησή του, ενώ συγχρόνως ζητάει την πειθαρχική τιμωρία του Πικάρ, που τον κατηγορεί έμμεσα ότι μηχα

νεύτηκε τη γνωστή επιστολή προς τον Εστερχάζυ με σκοπό να τον κατα

στρέψει. Και ο Πικάρ τιμωρείται με εξήντα μέρες φυλακή. Τότε ακριβώς

ξεσπάει μια καινούρια βόμβα! Δημοσιεύονται τα γράμματα του Εστερχάζυ προς την ερωμένη του, όπου υπήρχαν οι γνωστές βρισιές κατά του γαλ

λικού λαού και της Γαλλίας. Η εντύπωση που προξένησαν ήτανε τεράστια.

Η κοινή γνώμη άρχισε ν' aφυπνίζεται ... Διατάσσεται τακτικιΊ πλέον ανάκριση εναντίον του Εστερχάζυ , που

ανατίθεται στον ταγματάρχη Ραβαρί. Αλλά και πάλι η πίεση για να μη

συσχετιστούν οι δυο υποθέσεις είναι τρομακτική κι αναγκάζει τον τότε πρωθυπουργό Μελίν να πει στη Βουλή τη φράση που έμεινε παροιμιώ

δης: «Υπόθεση Ντρέιφους δεν υπάρχει ... ». Κι ο υπουργός των Στρατιωτικών Μπιγιό προσθέτει: «Επi τω λόγω της τιμής μου και της στρατιωτικής μου συνει

δ?ίσεως, ως αρχηγός του στρατού, θεωρώ τον Ντρέιφους ένοχο ...•. Δημιουργείται σοβαρότατο επεισόδιο στη Βουλή και τίθεται ζήτημα

εμπιστοσύνης. Ο Μιλλεράν κι ο Ρενάχ ανταλλάσσουν βαρύτατες βρισιές που καταλήξανε σε μονομαχία. Πυροβολούν και οι δυο αντίπαλοι, αλλά χωρίς αποτέλεσμα .

Ύστερα από τρεις μέρες ο γερουσιαστι}ς Σερέρ-Κέστνερ απαιτεί να

κατατεθεί στην ανάκριση κατά του Εστερχάζυ το περίψημο μποpντεpό, το προδοτικό δηλαδή κείμενο. «ι:lεν μπορούμε να λέμε ότι δεν υπάρχει καμιά σχέση

GffffG .

32


ανάμεσα σης υποθέσεις» , τόνισε ο Κέσrνερ, «γtατi αν οι εμπειρογνώμονες αποφαν

θούν ότι το μπορντερό έχει γραφτεί από τον Εστεpχάζυ, τότε ο Ντρέιφους καταδικά

στηκε άδικα».

Η κυβέρνηση όμως επέμενε στην άποψή της: «Επαναλαμβάνω ότι αυτή

τη στιγμή δεν έχουμε παρά μονάχα την υπόθεση Εστερχάζυ,,, είπε ο πρωθυπουρ

γός.

Ο Εστερχάζυ παρουσιάστηκε στο δικαστήριο στις 10 Ιανουαρίου και την άλλη μέρα αθωώθηκε. Η παρωδία αυτής της δίκης ήτανε μια άθλια σκηνοθεσία, οργανωμένη από το Επιτελείο και το υπουργείο των Στρατιω

τικών. Έγινε <<κεκλεισμένων των θυρών>>, μέσα σε μια ατμόσφαιρα εντε

λώς φιλική για τον κατηγορούμενο. Οι στρατοδίκες, ύστερα από σύσκεψη,

που κράτησε τρία μόνον λεπτά, κήρυξαν τον Εστερχάζυ παμψηφεί αθώο.

Οι εγκάθετοι που περίμεναν απ' έξω ξεσπάσανε σε ζητωκραυγές: <<Ζ?ίτω ο

Στρατός! Ζήτω ο ταγματάρχης Εστεpχάζυf,

Ήταν ολοφάνερο ότι η Γαλλία περνούσε μια περίοδο βαθύτατης ηθι

κής και πολιτικής κρίσης. Η διαμάχη γύρω από την υπόθεση Ντρέιφους

ήταν απλώς η αφορμή για το ξέσπασμα και τη δραματική κορύφωση της κρίσης αυτής, που χώρισε το γαλλικό λαό και την ηγεσία του σε δυο αλληλομισούμενα στρατόπεδα . Κάτω από το διαχωρισμό αυτό, που δεν ήταν

παρά η επιφάνεια, μαίνεται η άγρια σύγκρουση δύο μεγάλων ιδεών, δύο αντιλήψεων για τον άνθρωπο και τον πολίτη, δύο κόσμων: του μιλιταριστι

κού Απολυταρχισμού και της Δημοκρατίας, που δεν μπορεί να στηρίζεται

παρά στην ελευθερία του ατόμου και τη δικαιοσύνη.

Αυη} ακριβώς η αντίληψη για τη Δημοκρατία, η δίψα για ελευθερία και δικαιοσύνη, καθώς και το πάθος για την υπεράσπιση των αδικημένων

· και καταφρονημένων , έσπρωξαν τον Ζολά να επέμβει στην υπόθεση

Ντρέιφους. Ο μεγάλος μυθιστοριογράφος άρχισε την επίθεση με τρία μα

χητικότατα άρθρα που δημοσίευσε στο ΦrΓΚΑΡΟ. Την εποχή εκείνη όμως η κοινή γνώμη ήταν σαφέστατα εναντίον του Ντρέιφους. Τα άρθρα του

Ζολά προκάλεσαν μεγάλη αντίδραση. Πολλοί αναγνώστες διαμαρτυρήθηκαν έντονα για τις απόψεις που υποστήριξε. Η διεύθυνση του ΦΙΓΚΑΡΟ

αντικαιέστησε τον αρχισυντάκτη που δέχτηκε να φιλοξενήσει άρθρα του Ζολά και οι στήλες της εφημερίδας έκλεισαν για το μεγάλο συγγραφέα.

Αλλά ο Ζολά δεν ήταν από τους ανθρώπους που λυγίζουν εύκολα . Αφού δεν μπορούσε πια να δημοσιεύει τα άρθρα του στις εφημερίδες, τα τύπω

νε σε φυλλάδια που τα κυκλοφορούσαν σε χιλιάδες αντίτυπα . Έτσι έγραψε τα δυο περίψqμα μανιφέστα του ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΤΗ ΓΑΛΛΙΑ και Επr

ΣΊΟΛΗ ΠΡΟΣ ΤΗ ΝΕΟΤΗΤΑ, όπου διακήρυσσε την ακλόνητη πίστη του στις

Gf{IJ'G

33


ιδέες της δικαιοσύνης, της ελευθερίας και της αλήθειας: «Κανείς,, έγραφε,

«δεν μπορεί να σταματήσει τψ πορεία της Αλ1ίθειας>ι. Τέλος, όταν αθωώθηκε ο πραγματικός ένοχος Εστερχάζυ, τον Ιανουάριο του 1898, συνέταξε μια ανοικτή επιστολή προς τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας Φελίξ Φαρ, όπου

καταγγέλλει θαρραλέα και απερίφραστα όλους εκείνους που αγωνίζονταν

να εμποδίσουν την αποκάλυψη της αλήθειας.

Προτού την κυκλοφορήσει σε φυλλάδιο , αποφάσισε να τη δημοσιεύσει στην Ωror, μια νέα εφημερίδα, που είχε ιδρύσει ο Ερνέστ Βωγκάν και

που είχε ταχθεί από την πρώτη στιγμή υπέρ της αναθεώρησης της δίκης

του Ντρέιφους . Ένα από τα μέλη της συντακτικής επιτροπής της ΩΡΟΡ, ήτανε κι ο Ζωρζ Κλεμανσώ, ο κατοπινός μεγάλος πολιτικός , ο τίγρης, που

οδήγησε τους Γάλλους στη νίκη.

Όταν ο Ζολά διάβασε την επιστολή στη συντακτική επιτροπή στις 12 Ιανουαρίου 1898 προκάλεσε ακράτητο ενθουσιασμό . Το αθάνατο ντοκου

μέντο δημοσιεύτηκε την επόμενη μέρα στην πρώτη σελίδα της εφημερίδας με τον τίτλο <<Κατηγορώ» , που διάλεξε ο Κλεμανσώ .

Η γαλλική κοινή γνώμη έμεινε κατάπληκτη από το φλογερό κήρυγμα

του Ζολά. Η Ωror πούλησε την ημέρα εκείνη 300 χιλιάδες φύλλα . Αυτή η

θαυμάσια επιστολή, που συνόψισε ολόκληρη την υπόθεση, έδωσε για πρώτη φορά στο κοινό μια γενική εποmεία του δράματος.

Έκανε μεγάλη αίσθηση στη Γαλλία και στο εξωτερικό.

Αλλά και οι aντιδραστικοί δεν καθίσανε με σταυρωμένα τα χέρια . Μια

καινούρια θύελλα ξεσηκώθηκε. Στο Παρίσι, στη Μασσαλία, στη Λυών, στη Νάντη οργανώθηκαν ολόκληρα συλλαλητήρια διαμαρτυρίας κατά του Ζολά. Ο aντισημιτικός, σωβινιστικός και καθολικός τύπος ξερνάει τις πιο

χυδαίες βρισιές εναντίον του Ζολά κι όλων εκείνων των <<εγκληματιών»,

που <<ζητούν αναθεώρηση της δίκης του Ντρέιφους , ενώ ξέρουν ότι αυτό

θα μπορούσε να προκαλέσει πόλεμο ... >> .

Το θαρραλέο κήρυγμα του Ζολά προκάλεσε έντονες διαμαρτυρίες και στη Βουλή. Ο πρωθυπουργός Μελίν προτιμούσε να αντιπαρέλθει το ζήτημα, δεν ήθελε να προβεί στη δίωξη του Ζολά , αλλά εξαναγκάστηκε από

τους οπαδούς του. Ύστερα από σχετική επερώτηση στη Βουλή, αποφασί

στηκε να παραπεμφθεί σε δίκη. Μονάχα ένας-δυο σοσιαλιστές καταψηφί

σανε την πρόταση.

Ο σοσιαλιστής ηγέτης Ζαρές αποκάλυψε αργότερα σ' ένα λόγο του στη

Λίλλη ότι κι οι ίδιοι οι σοσιαλιστές στη μεγάλη πλειοψηφία τους υποστήρι

ζαν ότι δεν ήταν δουλειά τους να υπερασπιστούν έναν πλούσιο αξιωματικό

κι έναν αστό συγγραφέα. Ο Ζαρές όμως πίστευε ότι το Σοσιαλιστικό Κόμ-

€:@3

34


μα έπρεπε να καταπολεμά την αδικία όποιος κι αν έπεφτε θύμα της.

Δίχως να περιμένει εντολή από το κόμμα του, ο ίδιος ο Ζαρές άρχισε

την ευγενική και εύγλωπη εκστρατεία υπέρ της αναθεώρησης και δε θε

ώρησε το έργο του τελειωμένο ώς τη στιγμή που αποκαταστάθηκε και δι

καιώθηκε ο Ντρέιφους ύστερ' από οκτώ χρόνια.

Σύμφωνα με την ψήφο της Βουλής η κυβέρνηση παρέπεμψε το Ζολά

και τον διευθυντή τής ΩΡΟΡ Περένξ στο κακουργιοδικείο. Αλλά διαλέξανε

σκόπιμα τον πιο ακίνδυνο δρόμο. Υποβάλλανε μήνυση κατά του Ζολά , αλλά μόνο για δυσφήμιση του δεύτερου στρατοδικείου , εκείνου που αθώωσε

τον Εστερχάζυ, κι αγνοήσανε όλες τις άλλες κατηγορίες που με τόση δριμύτητα εκτόξευσε ο θαρραλέος συγγραφέας. Πιστεύανε ότι με τον τρόπο

αυτό θα κατόρθωναν να παρεμποδίσουν κάθε συζήτηση γύρω από την κυρίως υπόθεση Ντρέιφους κι ότι θα ματαίωναν έτσι κάθε απόπειρα για

αναθεώρησή της. Αλλά από την πρώτη μέρα της δίκης του Ζολά, που άρχισε στις 7 Φεβρουαρίου 1896, φάνηκε ότι ο διαχωρισμός αυτός ήταν πάρα πολύ δύσκολο να γίνει. «Πιστεύετε» , φώναξε στο Δικαστήριο ο δικήγό

ρος του Ζολά, ο διάσημος Λαμπορί, «ότι θα πνίξετε έτσι τη συζ1ίτηση; Θα το

δούμε ... Αυτό που κάνετε είναι ότι στεκόσαστε στη μέση ενός χειμάρρου για να εμπο

δίσετε τα νερά του να κυλήσουν ... ». Εκτός από τον Λαμπορί, συνήγορος του Ζολά, που είχε επαναλάβει τις

συντριπτικές κατηγορίες του σε μια ανοικτή επιστολή προς τον υπουργό

των Στρατιωτικών, ήτανε κι ο Αλμπέρ Κλεμανσώ, αδελφός του <<τίγρη». Ο

Ζωρζ Κλεμανσώ, αν και δεν ήταν επαγγελματίας δικηγόρος, είχε αναλάβει

την υπεράσπιση του Περένξ. Κι η αγόρευσή του είναι ένα από τα λαμπρότερα μνημεία των δημοκρατικών αγώνων. Είχε συλλάβει από πολύ νωρίς το πνεύμα και την αληθινή ουσία της γιγαντιαίας εκείνης σύγκρουσης.

Και, μιλώντας στη δίκη, τοποθέτησε το δίλημμα με μια καταπληκτική σα

φήνεια και επιγραμματικότητα:

«Είμαστε», είπε, «νικημένοι, ένδοξα βέβαια νικημένοι, αλλά οπωσδ1ίποτε νικημέ

νοι. Από το yεy(]'Ρ6ς αυτό αναπ1ίδησε μέσα μας η ιδέα ν' ανασυστήσουμε τη δύναμη της Γαλλίας. Αλιιά παράλληλα μας γενν1ίθηκε και μια άλιιη ιδέα: Ν' απαλλαγούμε από κάθε είδους δεσποτισμό προσώπων 1ί ολιγαρχικών κύκλων και να θεμελιrδσουμε

στη χώρα μας μια δημοκρατία ελευθερίας και ισότητας. Τώρα, πρέπει να δούμε Jt1ί

πως οι δυο αυτές ιδέες έρχονται σε σύγκρουση. Η βασικ1ί αρχιί μ1.ας δημοκρατικJίς κοινωνίας είναι η ισότητα, η ελευθερία και η δικαιοσ·ύνη. Η βασική αρχή μιας στρατο

κρατικ1ίς κοινωνίας είναι η πειθαρχία, τα προστάγματα, η υπακοή. Η στρατοκρατική κοινωνία είχε την τάση να σφετερίζεται τις πολιτικές εξουσίες και να βλέπει κάπως

"αφ' υψηλού" τους πολίτες. Αυτό όμως δεν είναι σωστό. Ο στρατός υπάρχει μόνο και

35


μόνο για να υπεpασπiζεται τις θεμελιώδεις αρχές της δημοκρατικ1ίς κοινωνίας ... Η στραπωτική εξουσία πρέπει βέβαια και έχει όλα τα δικαιώματα, που εί:ναι απαραίτητα για την άσκηση τwν καθηκόντων της ... Η πολιτικ1ί όμως εξουσία πρέπει να ασκεί τον

υπέρτατο έλεr;χο, γιατί η θεμελιώδης αρχιί πάνω στην οποία στηρίζεται είναι ανώτερη

από τη βασικιί αρχιί τιzς στρατοκρατικJίς κοινωνίας ... Ο κρατικός ολοκληρωτισμός εiναι πανομοιότυπος με τους Λουδοβiκους 14ους, με

τους Ναπολέοντες, με τους ανθρώπους εκείνους που κρατούν το λαό στα χέρια τους ·και τον κυβερνούν, όπως τους αρέσει. Με τη δημοκρατία όμως εiναι ακατανόητος ... ».

Επειδή ο υπουργός των Στρατιωτικών, Μπιγιό, στήριξε την κατηγορία μονάχα σε τρεις παραγράφους του <<Κατηγορώ» σχετικές με το δεύτερο

στρατοδικείο, η έκταση της δίκης περιορίστηκε σκόπιμα από την αρχή.

Επιπλέον ο πρόεδρος του Δικαστιwίου δεν είχε ανεξαρτησία γνώμης .

Ήξερε ότι η κυβέρνηση φοβόταν μι}πως αποκαλυφθεί ολόκληρη η αλήθεια κι έκανε ό,τι μπόρεσε για να καταπνίξει κάθε μαρτυρία που θα μπο

ρούσε να φωτίσει την υπόθεση. Διέκοπτε διαρκώς τη διαδικασία με παρα

τηρήσεις που έμειναν ιστορικές: <<Απαγορεύω την ερώτηση» ή <<Μάρτυς, μην

απανηίσετε ... ».

Ύστερα οι ένορκοι πήραν την απόφασή τους με το θόρυβο των σπαθιών και τις εχθρικές εκδηλώσεις προς τον κατηγορούμενο ενός <<ακροα

τηρίου••, που είχε επιλέξει το Επιτελείο.

Η σκηνοθεσία της δίκης του Ζολά συναγωνιζόταν σε αθλιότητα τη δί

κη του Εστερχάζυ. Το Επιτελείο είχε διατάξει τους στρατιωτικούς μάρτυ ρες να μην προσέλθουν στη δίκη, χρησιμοποιώντας μιαν οποιαδήποτε

πρόφαση. Και όσοι θα πήγαιναν είχαν ρητές εντολές να μην απαντούν σε

ερωτήσεις ή μάλλον να δίνουν την ίδια πάντα στερεότυπη απάντησιι: <<Κω

λύομαι να απαντήσω» .

Ωστόσο η αλήθεια δεν μπορούσε να πνιγεί ολότελα. Σε λίγο αποδεί

χτηκε ότι ο Λαμπορί είχε δίκιο. Δε θα μπορούσαν να σταματήσουν τα νερά

του χειμάρρου· οι ίδιοι οι στρατιωτικοί ηγέτες του υπουργείου Στρατιωτι

κών με τον υπερβολικό τους ζήλο φώτισαν ορισμένες σκοτεινές πλευρές.

Έτσι την ενδέκατη μέρα της δίκης, από ένα μοιραίο λάθος του στρατηγού

Πεγιέ, που το εκμεταλλεύτηκε θαυμάσια ο Λαμπορί, ξέσπασε η καταιγίδα. Ο στρατηγός Πεγιέ , που είχε κιόλας εξετασθεί μια φορά, φοβήθηκε

τόσο πολύ μην αθωωθεί ο κατηγορούμενος, ώστε ζήτησε να κάνει νέα

μαρτυρική κατάθεση. Στη δεύτερη κατάθεσή του, χάνοντας την ψυχραιμία του, δι}λωσε ότι αναγκαζόταν να αποκαλύψει ένα μυστικό, ότι δηλαδή

υπήρχε στο Υπουργείο Στρατιωτικών ένα έγγραφο αναμφισβήτψι1ς γνη

σιότητας, μια επιστολή που έστειλε ο Ιταλός ακόλουθος στον Γερμανό συ-

Cz{{ffθ

36


νάδελφό του, στην οποία του έλεγε να μην αποκαλύψει τον Ντρέιφους! Το έγγραφο εκείνο περιείχε τις ακόλουθες φράσεις: «Πρόκειται ·να γίνει επερώτη

ση για την υπόθεση Ντρέιφους. Δεν πρέπει ποτέ ν' αναφέρετε τις δοσοληψίες που εί

χαμε μ' αυτόν τον Εβραίο>>.

-Κύριοι , είπε ο Πεγιέ, θελήσατε να πετύχετε την αναθεώρφη από

πλάγιο δρόμο. Σας έδωσα κι εγώ την απάντηση. Επιβεβαιώνω το γεγονός

αυτό με το λόγο της στρατιωτικής μου τιμής κι επικαλούμαι τη μαρτυρία

του Αρχηγού του Γενικού Επιτελείου.

Και γυρίζοντας προς τον υπασπιστή του , είπε:

-Σε παρακαλώ, πήγαινε με τ' αμάξι και φέρε εδι.ίJ το στρατηγό Μπου

αντέφρ. Γρήγορα!

Η υπεράσπισι1 διαμαρτυρήθηκε κι επέμενε να προσκομισθεί αμέσως

η επιστολή αυτι1 στο Δικαστήριο. Ο Πρόεδρος περιήλθε σε ψοβερή αjληχανία και τέλος αναγκάστηκε να λύσει τη συνεδρίαση.

Στους δρόμους τα φανατισμένα πλήθη εξαγριώθηκαν ακόμη περισσό

τερο. Έσπασαν τα τζάμια στο σπίτι του Ζολά και περιμένοντάς τον έξω

από την αίθουσα του Δικαστιwίου τον έβριζαν χυδαιότατα, του πέταγαν

πέτρες και ζητούσαν να τον ρίξουν στο Σηκουάνα.

Ερχότανε κι έφευγε από το Δικαστι1ριο. με ισχυρότατη πάντα συνοδεία

αστυνομικών και προσωπικών φίλων.

Η αποκάλυψη όμως του Πεγιέ συντάραξε και την κυβέρνηση γιατί δη

μιουργούσε σοβαρότατες διπλωματικές περιπλοκές με την Ιταλία και τη

Γερμανία. Πριν από ένα μόλις μήνα, ο Ιταλός πρεσβευτής Τορνιέλι είχε

ρητώς διαβεβαιώσει το γαλλικό υπουργείο των Εξωτερικών ότι κανένας

απολύτως υπάλληλος της ιταλικής κυβέρνησης δεν ιΊξερε τον Ντρέιφους,

προσφέρθηκε μάλιστα να διατάξει τον στρατιωτικό ακόλουθο της πρε

σβείας να καταθέσει γι' αυτό το πράγμα ενόρκως, αλλά η γαλλική κυβέρ

νηση δεν αποδέχθηκε την προσφορά του. Σχεδόν ταυτόχρονα ο Γερμανός υπουργός των Εξωτερικών Μπύλωφ διμωνε στο Ράιχσταγκ: «Ποτέ, καμιά

απο,\ύτως yεpμανικ1ί αρχιί δεν είχε κανενός είδους σχέσεις με τον πρώην λοχαyό

Ντρέιφους ... Η ιστορία της επιστολής ενός μυστηριώδους πpά'}({ορα που, όπως λέγε

ται, βρέθηκε μέσα σ' ένα καλάθι αχρήστων είναι εντελώς φανταστική και δεν έχει κα

μιά σχέση με την πραyματικότητα ... ».

Και ύστερα από τις κατηγορηματικές κι επίσημες αυτές δηλώσεις, να

βγαίνει το γαλλικό Επιτελείο και να δηλώνει επίσης κατηγορηματικά, και

μάλιστα ενόρκως, ότι υπάρχει μια τέτοια επιστολι} του Ιταλού ακόλουθου

προς τον Γερμανό συνάδελφό του, σrην οποία αναφερόταν ολογράφως το

όνομα του Ντρέιφους !


· Η Κυβέρνηση βρέθηκε σε αδιέξοδο. Αναγκάζεται να δώσει εντολή στον αρχηγό του επιτελείου -που δεν πρόφτασε να εξεταστεί αμέσως μετά

τον Πεγιέ- να μη θίξει το περιεχόμενο της επιστολής.

Την επομένη, ο στρατηγός Μπουαντέφρ περιορίστηκε να δηλώσει ότι

η κατάθεση του Πεγιέ ήταν «ακριβής>>.

"Επιβεβαιώνω", είπε, «την κατάθεση του στρατηγού Πεγιέ σε όλες του τις λεπτο

μέρειες, όσον αφορά στην ακρίβεια και αυθεντικότητα. Δεν έχω να προσθέσω ούτε μια λέξ1ι παραπάνω. Δεν έχω το δικαίωμα να πω περισσότερα, κύριοι δικαστές επαναλαμ

βάνω, δεν έχω το δικαίωμα. Και τώρα, κύριοι, επιτρέψτε μου να πω κάτι ακόμα πριν τελειώσω. Είστε οι ένορκοι. Είστε το έθνος. Αν το έθνος δεν έχει εμπιστοσύνη στους ηγέτες του στρατού του, σ' εκείνους που έχουν την ευθύνη ηις εθνικής άμυνας - εiναι

έτοιμοι να παραδώσουν το βαρύ και δύσκολο έργο τους σε άλλους. Αρκεί να το πείτε . Δε θα πω ούτε λέξη παραπάνω."

Μόνο ο Πικάρ -που είχε ανακληθεί από την Τύνιδα για να παρουσια

στεί μάρτυρας στη δίκη του Εστερχάζυ- εξακολουθεί να παραμένει ακλόνητος στις επάλξεις της ηθικι}ς και της αλήθειας. Με ψυχραιμία και ευγέ

νεια, δήλωσε απερίφραστα, απαντώντας σε ερώτηση του συνηγόρου Λα

μπορί, ότι η επιστολή εκείνη ι}ταν πλαστή. Έτσι η παρόρμηση του Πεγιέ

ανάγκασε τον Πικάρ να τον διαψεύσει και επέτρεψε στην υπεράσπιση να μάθει την ύπαρξη αυτού του περίφημου εγγράφου που αργότερα έγινε

γνωστό με την ονομασία «πλαστογραφία του Ανρi>> .

Η δήλωση του Πικάρ προκαλεί την επέμβαση του Ανρί. Ακολουθεί

μια βίαιη σκην_ή. Ο Ανρί μπροστά στο δικαστήριο αποκαλεί τον Πικάρ

ψεύτη. Εκείνος εξαγριώνεται και σηκώνει το χέρι του να χτυπήσει τον

υβριστή, συγκρατείται όμως και προτιμά να τον καλέσει σε μονομαχία.

Μονομαχούν με σπαθί και πληγώνεται ο Ανρί στο χέρι.

Αν και το Επιτελείο έριξε όλο το βάρος του στην απόφαση των ενόρ

κων, οι οπαδοί της αλήθειας και της δικαιοσύνης κατόρθωσαν μολαταύτα

ν' ακουστεί η φωνή τους παρ' όλες τις διακοπές του προέδρου που απαγό

ρευε τις ερωτήσεις των συνηγόρων του Ζολά. Ανάμεσα σε άλλους, παρουσιάστηκαν στο δικαστήριο και κατέθεσαν οι

Λεμπουά, Σερέρ-Κέστvερ, Ντυμπλώ (διευθυντής του Ινστιτούτου Παστέρ),

Ανατόλ Φρανς, Γκριμώ (καθηγητής του Πολυτεχνείου) και Ζαρές. Όσο για

τη γραφολογική εμπειρογνωμοσύνη του Μπερτιγιόν, το μνημείο αυτό της

ηλιθιότητας κατέρρευσε με τις καταθέσεις των κορυφαίων ειδικών του

Ινστιτούτου, του Κολεγίου της Γαλλίας, της Έcole des Chartres κ .τ .λ .

Τελευταίος απολογήθηκε ο Ζολά. Ο λόγος του δεν ήταν απολογία.

Ήτανε δριμύ και συντριπτικό κατηγορητήριο. Το ηθικό του μεγαλείο

cg3

38


άστραψε με μια aπροσμέτρητη αίγλη. Το ακατάβλητο ψυχικό του σθένος

άφησε κατάπληκτους τους στρατιωτικούς και τον ωρυόμενο όχλο των εγκαθέτων . ·

«Ο Ντρέιφους», δήλωσε, «είναι αθώος! Στοιχηματίζω με τη ζωή μου, στοιχημα

τίζω με την τιμή μου. Ορκίζομαι στο όνομά μου και στο έργο μου πως ο Ντρέιφους είναι αθώος!».

Η απολογία του ήταν το αποκορύφωμα της ηρωικής στάσης που τή

ρησε σ' όλη τη δίκη. Ένας συναγωνιστής του μας έδωσε μια μνημειώδη εικόνα του Ζολά

στο εδώλιο του κατηγορουμένου. Στις 12 Δεκεμβρίου 1906, ο Ζωρζ Κλεμανσώ, που ήταν τότε πρωθυπουργός, μιλώντας στη Γερουσία για την

πρόταση να μετακομισθεί η τέφρα του Ζολά στο Πάνθεον, είπε τα εξής για τον άνθρωπο που καταδικάστηκε το 1898:

« ... Είδα τον Ζολά από κοντά στις τρομερές εκείνες στιγμές. Ήμουνα μαζί του,

όταν κάθε φορά που διακοπτόταν η συνεδρίαση του δικαστηρίου, περνούσε μέσα από

το πλήθος ενώ έπεφταν βροχή οι πέτρες, οι κατάρες και κραυγές: Θά·νατος! Ήμουν

εκεί όταν καταδικάστηκε -ήμαστε δώδεκα- και ομολογώ ότι ποτέ μου δεν περίμενα

τέιοια θύελλα μίσους. Αν ο Ζολά αθωωνόταν εκείνη την ημέρα, κανένας από μας δε

θα γλίτωνε τη ζω1ί του.

Αυτό έκανε αυτός ο άνθρωπος. Πήpε θέση αντίθετη με την εποχιί του και την κυ

βέρνησ?ί του. Θα αντιμετώπιζε τον κόσμο ολόκληρο για τη δικαιοσύνη και την αλή

θεια. »

Μέσα στην ατμόσφαιρα αυτή του μίσους και της βίας , που τόσο παρα

στατικά μας την απεικονίζει ο Κλεμανσώ, ο νόμος ποδοπατήθηκε και όσοι

τον υποστήριξαν το έκαναν με κίνδυνο της ζωής τους. Όλο το τάλαντο του

Λαμπορί, του Ζωρζ και του Αλμπέp Κλεμανσώ δεν μπόρεσε να διαπεράσει το τείχος της προκατάληψης και της θεληματικής αμάθειας. Παρ' όλες

τους τις προσπάθειες να φανερώσουν την αλήθεια, παρ' όλη τους 111 φλογερή ευγλωττία και το θάρρος, ο Ζολά και ο Περένξ καταδικάστηκαν στην

ανώτατη ποινή: ένα χρόνο φυλακή και τρεις χιλιάδες φράγκα πρόστιμο!

Το ακροατήριο ξεσπάει σε φρενιτιώδεις ζητωκραυγές: «Ζήτω ο στρατός! Ζήτω οι στρατηγοί μαςJ,, Πανζουρλισμός. Ρίχνονται ο ένας στην αγκαλιά του

άλλου, φιλιούνται, πετάνε τα καπέλα τους ή τα βάζουν στα μπαστούνια

τους και τα κουνάνε στον αέρα με έξαλλο ενθουσιασμό.

Ο Ζολά υποβάλλει μια έφεση και λίγο πριν βγει η απόφαση δραπετεύει στην Αγγλία για ν' αποφύγει τη φυλάκιση.

Το Επιτελείο πήρε την εκδίκησή του. Μολαταύτα, η κυβέρνηση Μελίν

δεν ικανοποιήθηκ~ ολότ~λα. Σχ~δόν αμιiσως μ~τά την καταδίκη του Ζολά,

CzfffY3

39


αρχίζει ένας άγριος διωγμός όλων των μαρτύρων της υπεράσπισης και

των οπαδών της αναθεώρησης, ενώ παράλληλα κορυφώνεται η aντισημι

τική υστερία. Ο Λεμπλουά (νομικός σύμβουλος του Πικάρ) απολύθηκε

από τη θέση του αναπληρωτή δημάρχου του 7ου Διαμερίσματος του Παρισιού. Ο σοφός χημικός Γκριμώ, μέλος του Ινστιτούτου, διατάχθηκε να

διακόψει τα μαθήματά του στο Πολυτεχνείο. Ο Ζολά διαγράφεται από το

τάγμα της Λεγεώνας της Τιμής. Ο αντισυνταγματάρχης Πικάρ είχε ήδη

τιμωρηθεί, μετά την αθώωση του Εστερχάζυ , με περιορισμό 60 ημερών. Τώρα τον παραπέμψανε σε ανακριτικό συμβούλιο και τους αποστρατεύ

σανε «για σοβαρά υπηρεωακά σφάλματα» .

Γίνεται ολοφάνερη η πρόθεση του μιλιταρισμού να ενταφιάσει την ιδέα της αναθεώρησης με καθαρά τρομοκρατικά μέσα. Αλλά η άσκηση

βίας είναι σχεδόν πάντα ένδειξη αδυναμίας και όχι δύναμης. Στις 8 Μα'ί:ου 1898 γίνονται νέες εκλογές και σχηματίζεται η κυβέρνη

ση Μπρισόν με υπουργό των Στρατιωτικών τον Κασενιάκ. Ο νέος υπουργός εκδίδει αμέσως διαταγή να συγκεντρωθούν όλα τα σχετικά με τον

Ντρέιφους στοιχεία και να επαληθευτούν. Η εργαάία αυτή ανατέθηκε στον λοχαγό Γκινιέ.

Λίγο αργότερα, στις 7 Ιουλίου, ο Καβενιάκ μιλώντας στη Βουλή, όταν τον ρώτησαν για την κίνηση της αναθεώρησης, χαρακτήρισε τον Ντρέι

φους «αναμφισβήτητα ένοχο>> και διάβασε στους βουλευτές τα έγγραφα

που του προμήθευσε το Επιτελείο.

Άρχισε αναφέροντας μια δήθεν προφορική ομολογία του Ντρέιφους μετά την καθαίρεσή του προς τον λοχαγό Λεμπρέν Ρενώ. Ύστερα διάβασε

τρεις επιστολές που ανταλλάχτηκαν ανάμεσα στον Γερμανό και τον Ιταλό

στρατιωτικό ακόλουθο. Δυο από τις επιστολές αυτές, όπως αποδείχθηκε

σύντομα, είχανε παραποιηθεί. Η τρίτη, για την οποία ο υπουργός είπε ότι

"ζύγισε την ολική και ηθική αυθεντικότητά της", ήταν πλαστή. Και οι τρεις ήτα

νε κατασκευάσματα του Ανρί.

Όταν βρέθηκε επικεφαλής της υπηρεσίας Πληροφοριών, κάτω από

την κατ' όνομα διεύθυνση του Γκονζ, ο Ανρί άρχισε να τροφοδοτεί το «μυ

στικό φάκελο>> του Ντρέιφους με έγγραφα πλαστά, χρησιμοποιώντας τα

πιο καταχθόνια μέσα.

Κατά το τέλος του Οκτωβρίου, ένα από τα άχρηστα χαρτιά της κυ

ρίας Μπαστιάν είχε τα κομμάτια μιας επιστολής του Ιταλού στρατιωτικού ακόλουθου Πανιτζάρντι • προς τον Σβαρτσκόπεν. Με τη βοήθεια ενός

μυστικού πράκτορα, που ήταν γνωστός με το όνομα Λεμερσιέ-Πικάρ, και

είχε ειδικότητα στη μίμηση ξένων γραφικών χαρακτήρων, ο Ανρί κατόρ-

GflffΟ

40


θωσε να κατασκευάσει πλαστό έγγραφο που έλεγε: «Σας στέλνω το εγχειρί

διο. Πλήpωσα το μερίδtό σας (180) όπως συμφωνήσαμε. Μη λησμονείτε: Τετάρτη βράδυ στις οκτώ στου Αωράν. Κάλεσα τρεις άλλους από την πρεσβεία μου και έ~·αν

Εβραίο. Να 'ρθεiτε δίχως άλλο» . Η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε για την πλαστογραφία ήταν η εξής : Ο Ανρί χρησιμοποίησε τα γνήσια κομμάτια

που είχαν έρθει στην κατοχή του πρόσφατα, κι ένα σημείωμα του Πανι

tζάρντι που βρισκόταν από πριν στο μυστικό φάκελο . Ανακάτωσε επιδέ

ξια λέξεις γραμμένες από τον Ιταλό ακόλουθο με άλλες που εφεύρε ο

ίδιος και που ο Λεμερσιέ-Πικάρ παρενέβαλε στα διάκενα των δυο επι

στολών. Αλλά ο Ανρί δεν παρατήρησε ότι οι δυο επιστολές του Πανιτζάρντι που είχε κομματιάσει είχαν γραφεί σε τετραγωνισμένο χαρτί, που τα

<<Κατρ ριγέ>> του διαφέρανε ελαφρά στο χρώμα και στο μέγεθος. Για να το

αντιληφθεί κανείς αυτό έπρεπε να κρατήσει το χαρτί σε πολύ δυνατό

φως.

Ύστερα από λίγες μέρες ο Ανρί συμπλήρωσε το έργο του σκαρώνο

ντας δυο μηνύματα από τον Σβαρτσκόπεν σε απάντηση της επιστολής αυτής. Το ένα ήταν απλή πληροφόρηση ότι έλαβε την επιστολή και το άλλο ανέλυε τους λόγους για τους οποίους, η επερώτηση του Καστελέν στη

Βουλή για την υπόθεση Ντρέιφους δεν παρουσίαζε κανένα κίνδυνο.

Η κατάθεση αυτών των επιστολών στη Βουλή από τον υπουργό των Στρατιωτικών, ως συντριmική απόδειξη της ενοχής του Ντρέιφους, έκαμε

βαθιά αίσθηση. Η Βουλή τον χειροκροτεί και με ελάχιστες αποχές ψηφί

ζει μ' ενθουσιασμό την πρόταση να τυπωθεί ο υπουργικός λόγος και να

τοιχοκολληθεί σ' όλες τις πόλεις και τα χωριά της Γαλλίας . Οι οπαδοί των

στρατοκρατών θριάμβευσαν. Αλλά και οι πιστοί της Δημοκρατίας δεν καθίσανε με σταυρωμένα τα

χέρια. Καταλαβαίνοντας ότι έπρεπε να συσπειρώσουν τις δυνάμεις τους, ιδρύσανε τον «Σύνδεσμο για την υπεράσπιση των Δικαιωμάτων του

Ανθρώπου•• κι aρχίσανε έντονο αγώνα.

Ο Καβενιάκ νόμισε ότι είχε συγrρίψει την κίνηση για την αναθεώρη

ση. Αλλά παρέλειψε να αναφέρει το μπορvτερό, που ήταν 11 μόνη βάση της δίκης του 1894, και αυτή η παράλειψη τον έκανε άθελά του βοηθό των οπαδών της αναθεώρησης.

Οι οπαδοί του Ντρέιφους σήκωναν ψηλά το κεφάλι. «Η άλλη πλευρά ομιλεί και προδίνεται», φώναξε ο Κλεμανσώ. Κι ο Ζαρές, σε μια σειρά από

υπέροχα άρθρα με τον τίτλο «Οι αποδείξεις>> , ξέφτισε αμέσως τις δηλώ

σεις του υπουργού των Στρατιωτικών. Ο Πικάρ επίσης , έστειλε μια ανοικτή επιστολή στον Πρωθυπουργό,

(pj{f2'3

41


με την οποία διαμαρτυρόταν εντονότατα για τις δηλώσεις του υπουργού

Καβενιάκ, και πληροφορούσε την κυβέρνηση ότι πολλά από τα στοιχεία που χρησιμοποίησε ο Υπουργός των Στρατιωτικών ήταν πλαστά ενώ άλλα

δεν είχαν καμιά σχέση με τον Ντρέιφους.

Τρεις ημέρες μετά τη δημοσίευση της επιστολής αυτής ο Πικάρ συλ

λαμβάνεται, ύστερα όμως από λίγο αναγκάζονται να τον αφήσουν ελεύθε

ρο γιατί η κατηγορία εναντίον του αποδείχθηκε αστήρικτη. Ωστόσο συνε

χίζεται η εναντίον του ανάκριση και τον παραπέμπουν για δυο άλλα ζητήματα στο Στρατοδικείο.

Αλλά προτού προφθάσει να δικασθεί ο Πικάρ, συνέβη κάτι που κανείς

δεν περίμενε και που φώτισε ξαφνικά με ένα αστραποβόλο φως ολόκληρη

την υπόθεση Ντρέιφους. Απ' τη στιγμή αυτή, η τραγωδία περνάει στη λύση της, κι η αλήθεια, που τόσες δυνάμεις αγωνίστηκαν να την καταπνίξουν και

να την κρατήσουν στο μισοσκόταδο, εκτινάσσεται σαν φωτεινός πίδακας.

Ο Ζολά είχε δίκιο: «Κανείς δεν μπορεί να σταματ·ιίσει την πορεία της αλήθειας ... »

Ένα βράδυ, στις 13 Αυγούστου 1898, ο λοχαγός Γκινιέ ήταν σκυμμένος επάνω σε μια επιστολή που άρχιζε με τις λέξεις: <<Αγαπητέ μου φίλε, βλέ

πω όη ένας βουλευτής κάνει επερώτηση στη Βουλή για την υπόθεση Ντρέιφους»

κ.τ.λ. Ξαφνικά πέφτει το βλέμμα του σε κάτι περίεργο που τον έκανε ν' αναπηδι}σει. Το χαρτί, που ήταν γραμμένη η επιστολή του Ιταλού ακό

λουθου, είχε συγκολληθεί από δυο ειδών τετραγωνισμένο χαρτί με δυο

διαφορετικές αποχρώσεις, μια προς το βιολέ και άλλη προς το γκρίζο, αλ

λά αυτό φαινόταν μονάχα όταν κοίταζε κανείς το χαρτί στο φως. Το γράμ

μα λοιπόν εκείνο θα 'πρεπε να 'ναι γραμμένο σε δυο διαφορετικά είδη

χαρτιού . Αλλά πώς ήταν δυνατό ένα και το αυτό γράμμα να 'ναι γραμμένο

σε δυο ποιότητες χαρτιού;

Στην αρχή νόμισε ότι έκανε λάθος και υπέθεσε ότι θα κουράστηκαν τα μάτια του από το φως της λάμπας. Έκλεισε το φάκελο για να ξαναρχίσει την εξέταση το πρωί με το φως της ημέρας. Αλλά και το πρωί έκανε την

ίδια διαπίστωση. Το σοβαρότερο στοιχείο κατά του Ντρέιφους ήταν ολοφάνερα πλαστό.

Αμέσως ανακοίνωσε την ανακάλυψή του στο μόνιμο υφυπουργό των

Στρατιωτικών, το στρατηγό Ροζέ . Ο Ροζέ είδε ότι ήταν πράγματι πλαστο

γραφία και πήγε να αναφέρει το καταπληκτικό γεγονός στον ατάραχο κι

ανυποψίαστο υπουργό. Ο Καβενιάκ εξέτασε κι αυτός την επιστολή κι ανα

γκάστηκε να παραδεχθεί την αλήθεια .

Στις 30 Αυγούστου, το απόγευμα, ο υπουργός κάλεσε τον συνταγματάρχη Ανρί (είχε προαχθεί δυο φορές για τις πατριωτικές του υπηρεσίες),

~··-

42

Η ΚΡΑ ΥΓΗ ΤΗΣ ΔrκΑΙΟΣΥΝΗΣ

μαζί με τους στραηιγούς Μπουαντέφρ, Γκονζ και Ροζέ, και τον ρώτησε

για την προέλευση αυτού του εγγράφου . Η ανάκριση ήταν δραματική. Ο

Ανρί πάλεψε για πολλή ώρα, ορκίστηκε επανειλημμένα ότι η επιστολή συγκολλήθηκε από αυθεντικά κομμάτια, και τέλος παραδέχτηκε ότι ι}ταν

πλαστογραφία και ότι την έκαμε ο ίδιος . Συνελι}φθη αμέσως και κλείστη

κε στη φυλακι} Μαν Βαλεριέν, όπου την άλλη μέρα αυτοκτόνησε κόβοντας

το λαιμό του με ξυράφι.

Ο Καβενιάκ δεν απέκρυψε ούτε την πλαστογραφία, ούτε την αυτοκτο

νία του Ανρί. Η σχετικι} ανακοίνωση που έκανε στον τύπο έδωσε την εντύ

πωση ενός κερανού που ξεσπάει έξαφνα σε ώρα γαλήνης.

Αμέσως μόλις ομολόγησε ο Ανρί, ο στρατηγός Μπουαντέφρ έγραψε

επί τόπου επιστολή ζητώντας να απαλλαγεί από τα καθι}κοντα του Αρχη

γού του Επιτελείου. Επίσιις ο στρατηγός Πεγιέ, μόλις έμαθε τι είχε συμ

βεί, ζήτησε από τον υπουργό να τον θέσει σε διαθεσιμότητα. «Εξαπατ1ίθη

Κα>>, έγραψε στην αίτησή του, «από ανθpώπο·vς που έχασαν κάθε έννοια τιμής και

δεν μπορώ να ελπίζω ότι θα διατηριίσω την εμπιστοσύνη των υφι.σταμένων μου. Κι εγώ ο ίδιος έχω χάσει την εμπιστοσύνη στους ανωτέρους μου αξιωματικούς που με ανάγκα

σαν να ενεpγ·ιίσω επi τη βάσει πλαστογραφιών".

Τέλος, στις 3 Σεmεμβρίου , με το κείμενο του λόγου του τοιχοκολλημέ

νο σ' όλες τις Δημαρχίες της Γαλλίας, υπέβαλε την παραίτφή του ο

υπουργός των Στρατιωτικών Καβενιάκ.

Η ομολογία του Ανρί άνοιξε τα μάτια πολλών ανθρώπων. Θα περίμενε

κανείς να τ' ανοίξουν όλοι! Αλλά πάρα πολλοί στρατηγοί, πολιτικοί και

δημοσιογράφοι είχαν εκτεθεί ανεπανόρθωτα. Θα μπορούσαν να κάμουν μια τίμια υποχώρηση και, όπως ο στρατηγός Πεγιέ, να παραδεχτούν ότι

είχαν aπατηθεί. Πολλοί όμως προτίμησαν να επιμείνουν στο αρχικό τους λάθος, κι ανcιμεσα στους aσυνείδητους αυτούς ήτανε κι ο Σαρλ Μωρράς

κι ο Ζιντέ. Αφού τα 'χασαν στην αρχή, αργότερα με τη συνηθισμένη τους

κοινωνικι} κακεντρέχεια , εφεύραν τη θεωρία της «πατριωτικής πλαστο

γραφίας>> και δε διστάσανε ν' ανακηρύξουν τον πλαστογράφο ιlρωα υπό

δειγμα πατριώτη, που θυσίασε τα πάντα, ακόμη και την προσωπική του

τιμή, για να «σώσει» την πατρίδα του! Με τον τρόπο αυτόν κέρδισαν για πάντα την περιφρόνηση όλων των τίμιων ανθρώπων.

Αλλά η ηρωοποίησιι του πλαστογράφου είχε και την κωμική του πλευρά. Φτάσανε μέχρι του σημείου ν' ανοίξουν έρανο για την ανέγερση μνη

μείου στον «μάρτυρα του καθήκονrος» και για τψ οικονομική ι:νίσχυση της χήρας του. Συγκεντρωθήκανε συνολικά 136 χιλιάδες φράγκα, το μνημείο όμως δεν έγινε ποτέ.

43


Στο μεταξύ οι μάρτυρες του καθήκοντος έγιναν δυο. Ο συνεργός της πλαστογραφίας Λεμερσιέ-Πικάρ αυτοκτόνησε κι αυτός στις φυλακές. Ένα

πρωί τον βρήκανε aπαγχονισμένο.

Αλλά και οι οπαδοί του Ντρέιφους άρχισαν σιγά σιγά να πληθαίνουν. Στο «Σύνδεσμο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου» προσχωρούσαν πλέον

κορυφαίοι επιστήμονες, συγγραφείς, καλλιτέχνες και πολιτικοί. Ο Ανατόλ

Φρανς, ο Σαρντού, ο Πουανκαρέ, ο Καπός, ο Μιραμπώ, ο Ζυλ Μπαρπέ, ο

Γκιγιώ, ο Ρενάχ, ο Ζαν Σωρέλ κ.ά. μάχο"ται στην πρώτη γραμμή για το θρίαμβο της δικαιοσύνης και της αλήθειας.

Ωστόσο, η ανίσχυρη κυβέρνηση δεν είχε το θάρρος να αποδεχθεί αμέ

σως την αναθεώρηση, αν και η σύζυγος του Ντρέιφους υπέβαλε αμέσως σχετική αίτηση στον υπουργό της Δικαιοσύνης στις 3 Σεπτεμβρίου . Ο διά

δοχος του Καβενιάκ, στρατηγός Ζυρλεντέν, στην αρχή φάνηκε να ευνοεί την αναθεώρηση. Ζήτησε κι αυτός λίγες μέρες προθεσμία να μελετήσει

την υπόθεση κι ανέθεσε στο στρατηγό Ροζέ και στο λοχαγό Γκινιέ να τον

διαφωτίσουν. Αλλά οι αξιωματικοί αυτοί, τυφλωμένοι από την αντίληψη

ότι ήταν απαραίτητο για την τιμή του στρατού να είναι ένοχος ο Ντρέι

φους εφεύραν μια νέα θεωρία που εξιλέωνε ώς ένα βαθμό την πράξη του

Ανρί. Και πού τη στηρίξανε; Σε μιαν άλλη πλαστογραφία του Ανρί! Για να

ολοκληρώσει το πατριωτικό του έργο ο ψάρτυς αυτός του καθήκοντος>>,

πήρε κάποτε το «Πτι μπλε» (την επιστολή του Γερμανού στρατιωτικού

ακόλουθου προς τον πραγματικό προδότη Εστερχάζυ) και αφού έσβησε

το όνομα του Εστερχάζυ, το ξανάγραψε με διαφορετικό γραφικό χαρακτήρα. Έτσι θα ήταν εύκολο, στην κατάλληλη στιγμή , να κατηγορηθεί ο Πικάρ ότι απάλειψε το όνομα του πραγματικού παραλήπτη και το αντικα

τέστησε με το όνομα του Εστερχάζυ. "Αλλά ο Ανpί ξέχασε να καταστρέψει τις

φωτοτυπίες του εγγράφου στην αρχική του μορφή» .

Ο Ζυρλεντέν δέχθηκε πρόθυμα το μύθο αυτόν, που πλάσανε ο Ροζέ

και ο Γκινιέ χρησιμοποιώντας μια άτιμη κληρονομιά του Ανρί, και σε μια

συνεδρίαση του υπουργικού Συμβουλίου πρότεινε να γίνει η δίωξη του Πικάρ . Κι όταν ο υπουργός της Δικαιοσύνης του ζήτησε να παραδώσει το

μυστικό φάκελο, που είχε υποβάλλει ο στρατηγός Μερσιέ στα μέλη του

Στρατοδικείου το 1894, απάντησε ότι «δεν υπήpχε ίχνος εκείνης της κοινοποιήσεως». Τέλος, επειδή η πλειοψηφία του υπουργικού Συμβουλίου, ψήφισε

να γίνει δεκτή η αίτηση της Κυρίας Ντρέιφους, ο Ζυρλεντέν παραιτήθηκε

στις 17 Σεπτεμβρίου .

Αντικαταστάθηκε από τον στρατηγό Σανουάν, που κληρονόμησε το

φάκελο των εγγράφων που είχαν μόλις ετοιμαστεί για την ποινική δίωξη

44


του Πικάρ. Η πρώτη χειρονομία του Σανουάν ήταν να διορίσει τον Ζυρλε

ντέν διοικητή της περιφέρειας του Παρισιού και να του δώσει πίσω το φά

κελο του Πικάρ με εντολή να αρχίσει ανάκριση. Ο Ζυρλεντέν έσπευσε να

υπογράψει σχετική διαταγή και αμέσως ο Πικάρ μεταφέρθηκε στη φυλα

κή Σερζ-Μιντί σε αυστηρή απομόνωση.

Αλλά ο αδάμαστος αντισυνταγματάρχης δεν ήταν από τους ανθρώ

πους που την παθαίνουν εύκολα . Για να προλάβει κάθε τυχόν εγκληματική ενέργεια εναντίον του, κάνει την παραμονή της προφυλάκισής του μια

ανακοίνωση στον τύπο: «Θα πάω iσως απόψε στις φυλακές του Σερζ-Μιντi. Εiναι

η τελευταία φορά που μπορώ να δηλώσω κάτι δημόσια. Αν βρεθεi στο κελi μου το

σκοινί με το οποiο «αυτολ"τόνησε» ο Λεμερσιέ-Πικάρ ή κανένα ξυράφι σαν κι αυτό με

το οποiο έκοψε το λαιμό του ο Α νpi, να ξέρετε ότι με δολοφόνησαν, γιατi ποτέ ένας

άνθρωπος σαν κι εμένα δε θα σκΕφτεί, έστω και για μια στιγμιί, να αυτοκτονήσει ... >>

Αλλά παρ' όλες τις σκοτεινές αντιδράσεις του μιλιταρισμού , ο συνα

γερμός των συνειδήσεων που ξεσήκωσε η θαρραλέα φωνή του Ζολά δεν άργησε να καρποφορήσει. Στις 26 Σεπτεμβρίου , χάρη στην επιμονή του

Μπριστόν, που τώρα είχε εγκολπωθεί την αναθεώρηση, το υπουργικό

Συμβούλιο αποφάσισε να παραπέμψει την αίτηση της κυρίας Ντρέιφους

στο Ακυρωτικό Δικαστήριο.

Η αντίδραση φυσικά δεν κατέθεσε τα όπλα . Μόλις κυκλοφόρησε η

φήμη ότι η πλειοψηφία του δικαστηρίου ευνοούσε την αναθεώρηση, τα

μέλη του υπέστησαν τρομερή επίθεση. Η δικαστική έρευνα ήτανε μακρόχρονη και λεπτομερής. Αγνοώντας τις καθημερινές προσβολές και τις επι

θέσεις, το Ανώτατο Δικαστήριο έκρινε την υπόθεση αντικειμενικά και στις

3 Ιουνίου 1899 ακύρωσε παμψηφεί την απόφαση του Στρατοδικείου που

είχε κηρύξει ένοχο τον Ντρέιφους στις 22 Δεκεμβρίου 1894. Ταυτόχρονα ο Πικάρ, που παραπέμφθηκε στο Στρατοδικείο, είχε

υποβάλλει ένσταση στο Ανώτατο Δικαστήριο κι αφέθηκε προσωρινά ελεύ

θερος .

Αργότερα, στις 13 Ιουνίου , βγήκε απόφαση, που έλεγε ότι δεν υπήρχε

καμιά δικαιολογία για τη δίωξή του .

Μετά από έρευνα το Ανώτατο Δικαστήριο απέδειξε την πλήρη αθωότητα του Ντρέιφους κι ότι δεν ευσταθούσε καμιά κατηγορία εναντίον του. Θα μπορούσε λοιπόν να ακυρώσει την απόφαση του 1894 δίχως καμιά άλλη διαδικασία. Αλλά η κυρία Ντρέιφους , σίγουρη ότι εκτελούσε

την επιθυμία του συζύγου της, έδωσε εντολή στο διάσημο δικηγόρο της

Μορνάρ να ζητήσει να γίνει αναθεώρηση της δίκης μπροστά σε στρατο

δικείο.

Cz{$"3

45

Η ΚΡΑ ΥΓΗ ΤΙiΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Ο Μορνάρ, ακολουθώντας τις οδηγίες της, είπε στο Ανώτατο Δικαστή

ριο:

ι/Ε χω εντολrί από τον πελάτη μου 1ια ζηηίσω επανε·κδiκαση από το Στρατοδικείο.

Διερωτώμαι αν από καθαρά ανθρώπινη άποψη δε θα 'ταν καλύτερο να ζητιίσω να ακυ

ρωθεί η απόφαση χωρίς επανεκδiκαση, όπως έχω το δικαίωμα. Αλλά θέλω να γiνει

yνωστό ότι, αν ζητώ επανεκδiκαση, το κάνω yιατί έχω χρέος τιμής να σεβασθώ τα θαυ

μαστά αισθήματα που εκφράζουν οι επιστολές του λοχαyού Ντρέιφους. Οι συνάδελφοί

του από πλάνη τού αφαίρεσαν την τιμή του και αυτοί πρέπει να του την αποκαταστή

σουν. Επι.θυμεi λοιπόν να παρουσιασθεί μπροστά τους. »

Το δικαστήριο δέχθηκε τα επιχειρήματα του Μορνάρ και κάλεσε τον

κατηγορούμενο να εμφανισθεί μπροστά στο στρατοδικείο στη Ρεν .

Ύστερα από τόσων ετών αυστηρή απομόνωση και φριχτά βασανιστή

ρια, το καταδρομικό «Σφαξ» παρέλαβε τον μαρτυρικό κατάδικο από το Νησί του Διαβόλου για να τον μεταφέρει στη Γαλλία .

Στις 30 Ιουνίου 1899 ο Ντρέιφους ξανάβλεπε με απερίγραπτη χαρά

τις ακτές της Γαλλίας. Ήταν σίγουρος ότι η αλήθεια είχε πια αναγνωρι

σθεί δημόσια .

« ... Θα yλίτωνα επιτέΧους -γράφει στο ημερολόγιό του- από τα μαρτύρια που υπέφερα πέντε ολόκληρα χρόνια. Μετά τον τρόμο και την απερίypαπτη αyωνία, ερχό

ταν η ευτυχία. Ξημέρωνε πια και yια μένα η αυγή της Δικαιοσύνης!»

Σε λίγο όμως θα καταλάβαινε πως η «αυγή της δικαιοσύνης», που τόσο

πολύ λαχταρούσε, βρισκόταν ακόμα μακριά και πως η βαθιά νύχτα του τυφλού πάθους και του στρmοκρατικού πνεύματος δυνάστευε ακόμα τη

Γαλλία ... Το στρατοδικείο συνήλθε στις 8 Αυγούστου με πρόεδρο τον συνταγ

ματάρχη Σουώ. Αν και φαίνεται ότι τελικά ήταν ένα από τα δυο μέλη του

στρατοδικείου που ψήψισαν την απαλλαγή του, ο Σουώ διεύθυνε τη διαδι

κασία με τέτοιον τρόπο ώστε να δίνει διαρκώς την εντύπωση ότι θεωρούσε τον Ντρέιφους ένοχο. Ποιος ξέρει τι φοβερές πιέσεις αντιμετώπιζε και

ποιο δράμα παιζότανε στη συνείδησή του.

Το Επιτελείο και το Υπουργείο Στρατιωτικών δεν παραλείψανε να

επέμβουν κατά τον αισχρότερο τρόπο και στη δίκη της Ρεν, γιατί ξέρανε ότι

η αθώωση του Ντρέιφους θα ντρόπιαζε και θα εξευτέλιζε τη στρατιωτική

ηγεσία. Για την επονείδιστη επέμβασή του υπάρχει, εκτός των άλλων, κι ένα επίσημο έγγραφο . Ύστερα από τέσσερα χρόνια, στη δεύτερη αναθεώρηση, ο υπουργός των στρατιωτικών έγραφε στην έκθεση προς τον Πρωθυπουργό:

«Το Υπουργείο των Στρατιωτικών επενέβη σe δίκη της Ρeν υποβάλλοντας το λεγό

μενο ''μυστικό" φάκελο .. . Εξέτασα προσωπικά όλα τα έγγραφα των αρχείων μας, που

Cl3 46


μερικά απ' αυτά αποτέλεσαν το ''μυσι:ικό" φάκελο, κι έβγαΧα το συμπέρασμα ότι ση

μαντικά έγγραφα ευνοi'κά για τον κατηγορούμενο κατακρατήθηκαν. Απ' την άΧΧη με

ριά ορισμένα έγγραφα του "μυσι:ικού" φακέλου είτε υπέσι:ησαν σημαντικές αλλοιώ

σεις είτε συνοδεύτηκαν από σχόΧια που διέσι:ρεφαν ηι σημασία τους .. ·" Μέσα στη δυσώδη αυτή και αποπνικτική ατμόσφαιρα έγινε η διεξαγω

γή της δίκης. Οι στρατηγοί κι οι ανώτατοι αξιωματικοί που παρελαύνουν

σαν μάρτυρες, υπερασπίζοντας οι περισσότεροι τον ίδιο πια τον εαυτό

τους, έριχναν στην πλάστιγγα όλο το βάρος του βαθμού και της θέσης που

είχαν. Οι δικαστές, υφιστάμενοί τους, γαλουχημένοι με τα ίδια στρατο

κρατικά ιδεώδη, χωρίς καμιά νομική κατάρτιση και χωρίς ανεmυγμένη δικαστική συνείδηση, δεν μπορούσαν φυσικά να μείνουν ανεπηρέαστοι. Πλαστογραφημένα ντοκουμέντα προσάγονται για μια ακόμη φορά στο δικαστήριο σαν αποδείξεις.

Σ' ένα απ' αυτά το Ρ είχε γίνει ολοφάνερα Ν, το αρχικό δηλαδή του Ντρέιφους . Ένα κρυmογραφικό τηλεγράφημα που είχε στείλει ο Ιταλός

στρατιωτικός ακόλουθος Πανιτζάρ\rrι στη Ρώμη, παρουmάστηκε στο δι

καστήριο τελείως παραμορφωμένο. Η στρατοκρατία ξέρασε στη δίκη αυ

τή όλο τον οχετό της ανηθικότητας και της ασυνειδησίας της.

Παρ' όλες όμως τις δυσμενείς για τον Ντρέιφους συνθήκες, ο ορμητι

κός Λαμπορί τίναξε κυριολεκτικά στον αέρα ολόκληρη την κατηγορία.

Στις 13 Αυγούστου, δήλωσε στο δικαστήριο πως την άλλη μέρα θα αποκα

λύψει ότι το τηλεγράφημα του Πανιτζάρντι, που αναφέραμε παραπάνω ,

ήτανε πλαστό. Αλλά την άλλη μέρα, τη στιγμή ακριβώς που έμπαινε στο

δικαστήριο, κάποιος τον πυροβόλησε στις πλάτες και τον τραυμάτισε . Ο

Πικάρ, που στο μεταξύ είχε αποφυλακιστεί και συνόδευε την ημέρα εκεί

νη τον Λαμπορί, είδε το δολοφόνο. Τον καταδίωξε, αλλά δεν μπόρεσε να

τον συλλάβει. Ποιος ήταν αυτός; Κανείς δεν έμαθε ποτέ.

Ούτε λοιπόν η τρομοκρατία δεν έλειψε από τη δίκη της Ρεν.

Τα μέλη του στρατοδικείου έπαθαν τέτοια σύγχυση ώστε, αφού κήρυ

ξαν τον κατηγορούμενο ένοχο με πέντε ψήφους έναντι δύο, δέχθηκαν ότι

υπήρχαν ελαφρυντικά. Η απόφαση αυτή , με την ολοφάνερη σκοπιμότητα, που ξανακαταδίκασε τον Ντρέιφους, ξεσήκωσε μια θύελλα διαμαρτυριών

κι ένα κύμα αγανάκτησης όλων των τίμιων ανθρώπων στη Γαλλία και σ'

ολόκληρο τον κόσμο . Τα αισθήματα του κόσμου μπορούν να κριθούν από τις επιστολές που

γράφο,rrαν στο λοχαγό και την κυρία Ντρέιφους την ώρα που 11 μάχη ήταν στο κορύψωμά της. Για ένα διάστημα η κυρία Ντρέιφους λάβαινε χίλια γράμματα την ημέρα από τις τέσσερις γωνιές της γης.

Gff§C)

47


Ο Ανατόλ Φρανς έγραψε στον Ντρέιφους:

«Αγαπητέ λοχαγέ Ντρέιφους,

Να μου επιτρέψετε, αν και σας είμαι άγνωστος, να σας στείλω με σεβασμό τους

χαιρετισμούς μου για την επιστροφή σας στη Γαλλία . Ξέροντας το τρομερό λάθος του

οποίου πέσατε θύμα, εκτελώ απλά το καθήκον μου ως άνθρωπος και ως Γάλλος, εκφράζοντας τη συμπάθειά μου για τα βάσανά σας και το μεγάλο μου θαυμασμό για την

ακλόνητη συνέπεια με τψ οποία τα έχετε υποστεί.

Ξέρω ότι σας στήpιζε η συνείδηση της αθωότητάς σας και η ελπίδα ότι μια μέρα θα αναγνωριστεί. Η ελπίδα αυτή δε θα ματαιωθεi.

Ανατόλ Φρανς>>

Ο Εμίλ Ζολά του έγραψε:

«Λοχαγέ Ντρέιφους,

Αν δεν σας έργαψα πρώτος, μαά την επιστροφή σας στη Γαλλία, για να σας εκ

φράσω τη συμπάθεια και τη στοργή μου, ο λόγος είναι ότι φοβόμουνα μήπως η επι

στολή μου σας ήταν ακατανόητη. Ήθελα να περψένω να σας δει πρώτα ο θαυμάσιος

αδερφός σας και να σας πω για το μακρό μας αγώνα ... Όσο ένας αθώος μένει φυλακισμένος, δεν μπορούμε να συγκαταλεγόμαστε ανά

μεσα στους ευγενείς και τους δίκαιους λαούς της γης. Αυτή τη στιγμή το μεγάλο σας

έργο είναι να μας φέρετε μαζί με τη δικαιοσύνη και τον κατευνασμό ... Όταν ο αθώος αφεθεί ελεύθερος, η Γαλλία θα ξαναγίνει η χώρα της δικαωσύνης και της καλοσύνης.

Και επίσης θα σώσετε την τψ1ί του στρατού που τόσο αγαπήσατε και του αψιερώ

σατε όλα σας τα ιδανικά. Μην ακούτε τους βλάσφημους, που θέλουν ν' αυξήσουν τις

δυνάμεις του στρατού με ψέματα και αδικίες. Είμαστε οι πραγμαηκοί υπερασπιστές

του. Εμείς, την ημέρα που θα σας αθωώσουν οι συνάδελφοί σας, θα επευφημήσουμε το στρατό, γιατί θα δώσει στον κόσμο το πιο ιερό και υπέροχο απ' όλα -την ομολογία

του λάθους. Την ημέρα εκείνη ο στρατός δεν θα αντιπροσωπεύει απλά τη δύναμη, θ'

αντιπροσωπεύει και τη δικαιοσύνη.

Η καρδιά μου είναι πλημμυρισμένη πόνο και δεν μπορώ να ελπίζω ότι είμαι ικα

νός θα σας εκφράσω εγώ την αδελφική συμπόνια που αισθάνομαι για τα βάσανά της

γεvvαίας συζύγου σας.

Με στοργή,

Εμίλ Ζολά"

Και μια επιστολή της μεγάλης ηθοποιού Ρεζάν, την παραμονή της απόφασης του δικαστηρίου, προς την κυρία Ντρέιφους :

- CόffjΌ -

48


«Είναι αδύνατο να μη σας γράψω σήμερα, αγαπητή κυρία, για να σας εκφράσω τη συμπαράστασή μου σε σας και στους δικούς σας. Με την αγωνία που μας κατέχει

δεν ξέρω καλά καλά η να σας γράψω. Όταν λάβετε αυτό το γράμμα, πιθανότατα θα εiστε πολύ ευτυχής. Επιτρέψτε μου να πάρω τα αγαπητά σας παιδιά στην αγκαλιά μου και να τους ευχηθώ την επιστροφή του αγαπημένου τους πατέρα ταυτόχρονα με το

γράμμα μου.

Ρεζάν»

Ο δικηγόρος Λαμπορί, ο μεγάλος νομομαθής που είχε τραυματισrεί πριν από κάμποσες μέρες από έναν άνανδρο, όταν έμαθε ότι ο Ντρέιφους

κρίθηκε και πάλι ένοχος, του έγραψε :

"Αγαπητέ μου λοχαγέ, Η αστυνομία μου απαγορεύει να βγω έξω. Είμαι καταλυπημένος. Με κάθε θυσία

ήθελα να σας αγκαλιάσω άλλη μια φορά .. . Η απόφαση αυτή εiναι αποτρόπαιη. Αλλά δόξα να χει ο Θεός, όλος ο κόσμος εί

ναι στο πλευρό σας. Είστε ένας υπέροχος μάρτυρας aντάξιος της μεγάλης ανθpώπtνης υπόθεσης που aντιπροσωπεύετε .

Αυτή η σκληpή ώρα εiμαι βέβαιος ότι είναι μια στιγμιαία δοκιμασία. Δε θα σας μιλήσω για θάρρος. Είστε στο ύψος της τρομερής σας αποστολής. Θα σας δω σύντομα.

Με τη θερμότερή μου στοργή. Λαμπορί,,

Ο Κλεμανσώ του έγραψε:

«Αγαπητέ κύριε,

Το ν' αγωνίζεται κανείς για σας είναι σαν να αγωνίζεται για τη Γαλλία. Συνεπώς

όλοι οι καλοί άνθρωποι που υπερασπίστηκαν την υπόθεσή σας, πήραν προκαταβολικά

την πολύτιμη αμοιβή που δίνει η συναίσθηση της εκτέλεσης του καθήκοντος. Εύχομαι να συμπληρώσουμε το έργο που αρχίσαμε και να ελευθερώσουμε τη δυστυχισμένη χώ

ρα μας από τους τρελούς που την καταπονούν και την οδηγούν στην καταστροφή.

Σ' αυτό το δράμα σεις προσωπικά πληpώσατε σκληpό τίμημα. Ελπίζω μ' όλη μου

την καρδιά ότι η ζωή θα σας δώσει την ανταμοιβή που aξίζετε . Είσθε νέος ακόμα.

Εργασθείτε για τα μεγάλα ιδανικά που, ότι κι αν λένε οι ανόητοι, είναι το καλύτερο

μέρος της Γαλλίας μας.

Με μεγάλη εγκαρδιότητα, Κλεμανσώ»


Ακόμη κι από την Αγγλία ήρθαν συγκινητικά μηνύματα στον Ντρέι

φους. Η Λαίδη Στάνλεϋ, σύζυγος του μεγάλου εξερευνητή, που η τολμηρή του αποστολή για την αναζήτηση του Λίβινγκστον είχε κάνει τ' όνομά του

ξακουστό σ' όλον τον κόσμο, του έγραψε:

«Αγαπητέ λοχαγέ Ντρέιφους,

Ο σύζυγός μου, ο εξερευνητJίς της Αφρικής Στάνλεϋ, μου ανέθεσε να σας εκφρά

σω όλη μας τη συμπάθεια και το θαυμασμό - συμπάθε-ια για τα βάσανά σας και θαυ

μασμό για το ηρωικό θάρρος σας. Ολόκληρη η Αγγλία συμμερίζεται τα αισθήματά μας .. .

Τα βάσανά σας δε θα μείνουν χωρίς καρπούς. Χάρη σ' αυτά θα γίνουν πολλές με

ταρρυθμίσεις στο στρατό σας και στα στρατοδικεία σας. Και το παράδειγμά σας, της

αξωπρέπε-ιας, της ηpεμίας και της υπομονής, θα ενισχύσει και θα εξυμνήσει το ηθικό όλων εκείνων που υφίστανται άδικη τιμωρία.

Εμείς οι Άγγλοι είμαστε ευτυχείς με τη σκiψη ότι εξακολουθείτε τον αγώνα σας

για να aποκαταστήσετε όχι τον Ντρέιφους αλλά τη Γαλλία. Η απόφαση του στρατοδι

κείου είναι ένα στίγμα για την τιμ1ί της Γαλλίας που δε θα ξεπλυθεί προτού το Ανώ

τατο Δικαστήpω αποφανθεί απερίφραστα ότι το στρατοδικείο έσφαλε. Μόνο τότε θα

σταματιίσει η αγανάκτηση κατά της Γαλλίας. Η Ευρώπη και η Αμερική δεν μπορούν

να έχουν καλές διαθέσε-ις απέναντι της Γαλλίας εφόσον δε σας απονέμεται δικαιοσύνη!

Λοιπόν, εργαζόμενος για την αποκατάστασή σας, εργάζεστε επίσης και για την τιμή

της Γαλλίας, όσο για το όνομά σας και την υπόληψή σας αστράφτουν με λαμπρότητα

και διαύγεια με το φωτοστέφανο του μαρτυρίου.

Ο Θεός ποτέ δε σας εγκατέλειψε αλλά σας διάλεξε ως τον εκλεκτό του στο παρελ

θόν και σας σφράγισε με τα δικά του πάθη. Ντόροθυ Στάνλεϋ»

Για πολλές μέρες ο Ντρέιφους λάβαινε χιλιάδες παρόμοιες επιστολές

και τηλεγραφήματα από κάθε γωνιά της Γαλλίας και όλου του κόσμου που

εξέφραζαν την αγανάκτηση και τις διαμαρτυρίες των τίμιων συνειδήσεων

κατά της κατάφωρης αδικίας .

Ο παγκόσμιος τύπος εξεγέρθηκε και σχεδόν ομόφωνα μαστίγωσε με

βίαια άρθρα το στρατοδικείο της Ρεν κι αυτή ακόμα τη Γαλλία . «Η απόφα

ση αυτή», έγραψε η αμερικανική εφημερίδα ΗΒΝΙΝΓΚ ΠΟΣΤ- «είναι η μεγα

λύτερη ατιμία του αιώνα». Στη Βουδαπέστη έγιναν ταραχώδεις διαδηλώσεις μπροστά στη γαλλική πρεσβεία. «Ζήτω ο Ντρέιφους, κάτω ο Μερσιέ», φώνα

ζαν όλοι σχεδόν τη νύχτα οι διαδηλωτές.

Ανάλογες εκδηλώσεις έγιναν στο Αννόβερο, στις Βρυξέλλες, στο Μιλά

G:®"'Ο -

50


νο, σrη Νεάπολη, σrο Λονδίνο, σrη Νέα Υόρκη κ.ά. Στην Ινδιανάπολη, οι διαδηλωτές έκαψαν στην πλατεία τη γαλλική σημαία . Η βασίλισσα της

Αγγλίας δήλωσε ότι <<με κατάπληξη πληpοφορήθηκε τη φρικώδη αυτή απόφαση»

και ότι «διατηρούσε την ελπίδα ότι ο Ντρέιφους θα δικαζόταν από καλύτερους δικαστές».

Ακόμα μεγαλύτερες είναι οι ταραχές που ξέσπασαν μέσα στη Γαλλία.

Οι ·εθνικισrικές κι aντισημιτικές εφημερίδες είχαν σrολίσει τα γραφεία

τους με τεράστιες επιγραφές: «Ζήτω ο στρατός>> . Στο Μπελφόρ, όπου έμενε

ένας αδελφός του Ντρέιφους, γίνονται διαδηλώσεις χαφιέδων με κραυγές, «Ζήτω ο Στρατός! Κάτω oz Εβραίοι!» . Άλλοι διαδηλωτές επιτίθενται κατά του

ξενοδοχείου , όπου μένει ο Ματιέ Ντρέιφους και του σπάζουν όλα τα τζά

μια με πέτρες.

Αλλά και οι πρόμαχοι της δημοκρατίας ξεχύνονται σrους δρόμους απτόητοι. Στη Χάβρη, στη Μασσαλία, στη Λυών οργανώνουν θυελλώδεις

διαδηλώσεις με την κραυγή: «Ζήτω η Δημοκρατία! Ζήτω η Ελευθερία!»

Ο Γκυγιώ δημοσιεύει ένα βιαιότατο άρθρο στον ΑΙΩΝΑ:

«Οι πέντε δικαστές, που έκριναν τον Ντρέιφους ένοχο, εξέδωσαν μιαν απόφαση

που θα παραμείνει υπόδειγμα δειλίας και ιησουιτισμού. Οι αξιωματικοί αυτοί είναι

απόλυτα πεπεισμένοι για την αθωότητα του Ντρέιφους. Τον καταδίκασαν όμως επειδή

θέλουν να σώσουν τους στρατηγούς από τις συνέπειες της επονείδιστης ανάμειξ1ίς τους.

Δεν θα υποκύψουμε ποτέ μπροστά στην παράφρονη αυτή απόφαση . Θα επιδιώξουμε

την αναθεώρησή της. Και θα την πετύχουμε ... »

Σχεδόν ταυτόχρονα, ο Ζολά δημοσιεύει στην ΩΡΟΡ ένα νέο θυελλώδες

άρθρο, όπου γράφει ότι η δίκη της Ρεν δεν είναι παρά η τέταρτη πράξη

του φοβερού αυτού δράματος. Θα επακολουθήσει και πέμmη, που θα ρί

ξει άπλετο φως σε όλα τα σημεία της υπόθεσης Ντρέιφους.

Και, πραγματικά, επακολούθησε η «τελευταία πράξη». Μόνον που ο μεγάλος ιδεαλιστής δε ζούσε τότε για να δει το θρίαμβο της αλήθειας και

των αγώνων.

Ο Πρωθυπουργός Βαλντέκ-Ρουσσώ και ο Υπουργός των Στρατιωτικών

Γκαλιφί δεν περιμένανε την παγκόσμια αυτή αγανάκτηση. Δέος κατέλαβε

την κυβέρνηση, που δεν ήταν ανεύθυνη για το δεύτερο έγκλημα . Αποφασίζει λοιπόν ν' ανοίξει τη μόνη ασφαλιστική δικλείδα που της έμενε και να

δώσει χάρη σrον Ντρέιφους. Αλλά την ίδια νύχτα που τελείωσε η δίκη, ο

Ντρέιφους είχε υπογράψει την αίτησή του για έφεση. Όμως, σύμφωνα με το νόμο, για να μπορέσει η κυβέρνηση να δώσει χάρη, έπρεπε προηγου-

Gf$Ό

51


μένως η απόφαση να έχει καταmεί τελεσίδικη. Έπρεπε δηλαδή ο Ντρέι

φους να παραιτηθεί από την έφεσή του προς το mρατοδικείο και να διαλέξει : ή τη συνέχιση του δικαmικού αγώνα ή τη χάρη.

Ο αδελφός και οι φίλοι του Ντρέιφους αντιμετωπίζουν ένα τρομερό δίλημμα. Ο Κλεμανσ<δ κι ο Ζαρές επιμένουν να μη δεχθούν τη χάρη. Τότε

επεμβαίνει ο Μιλλεράν, ο πρώτος σοσιαλιmής υπουργός, που κατόπιν έγι

νε και πρόεδρος της Δημοκρατίας. «Αφήστε τους α~σθηματισμούς», λέει mον

Ματιέ Ντρέιφους, «Καt κοιτάξτε τα πράγματα καθαρά. Είμαι εξουσιοδοτημένος

αrιό το υπουργικό συμβούλιο να σας πω τα εξής: Θα φύγετε αμέσως τώρα για τη Ρεν

με γράμμα του στρατηγού Γκαλιφί για να δείτε μόνος σας τον αδελφό σας. Αν αύριο

το πρωί μου τηλεφωνήσετε ότι απέσυρε την αiυzσιί του, θα ειδοποιήσω το Υπουργικό Σ υμβούλzο και η χάρη θα υπογραφεί αμέσως».

Ο Ματιέ διmάζει ακόμα.

- Δεν μπορώ, του λέει, ν ' αποφασίσω προτού να ιδώ τον Κλεμανσώ.

-Πολύ καλά! Θα του η1λεφωνήσω να' ρθει αμέσως εδώ. Πραγματικά,

ύmερα από λίγη ώρα έφθασε ο Κλεμανσώ με τον Ζαρές. Ο Μιλλεράν, το

ποθετώγrας το ζήτημα με ψυχραιμία και ρεαλισμό, κατορθώνει να παρα

σύρει τον Ζαρές. Ο Κλεμανσώ επιμένει ακόμα, αλλά mo τέλος πείθεται κι αυτός.

Την άλλη μέρα στις 6 το πρωί, ο Ματιέ Ντρέιφους βρισκόταν mo κελί του αδερφού του . Ο κατάδικος mην αρχή αντιτάχθηκε στην ιδέα αυτή,

γιατί διψούσε μονάχα για δικαιοσύνη. Αλλά ο Ματιέ του εξι1γησε πρώτα ότι η χάρη, την επαύριο της δεύτερης τερατώδους καταδίκης του, θα έκανε τεράστια εντύπωση και ύστερα ότι η καθαρά τυπική έφεση δε θα εξυ-πηρετούσε κανένα σκοπό . _

Αφού μίλησε για πολλή ώρα με τον αδελφό του , ο Ντρέιφους αποφά

σισε τέλος να αποσύρει την έφεση και mις 19 Σεπτεμβρίου ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας υπέγραψε τη χάρη.

Την επόμενη μέρα οι εφημερίδες δημοσιεύουν την ακόλουθη δήλωση του Ντρέιφους, f!Ου την είχε συντάξει ο Ζαρές.

«Η κυβέρνηση της Δημοκρατίας μου αποδίδει την ελευθερία μου. Αλλά η ελευθε

ρία δίχως τιμιί δε σημαίνει τίποτε για μένα . Από σιίμερα θα εξακολουθήσω να αγωνί

ζομαι για την επανόρθωση της τρομερής δικαστικής πλάνης, της οποίας εξακολουθώ

να είμαι θύμα.

Θέλω ολό1ι:λιzρη η Γαλλία να μάθει, με επίσημιz δικαστικιί απόφαση, ότι είμαι

αθώος. Η καρδιά μου δε θα ηρεμήσει ώσπου να μη μείνει ούτε ένας Γάλλος που να μου αποδίδει το απαίσιο έγκλημα που διέπραξε ένας άλλος •.

Ο Ντρέιφους απολύθηκε από τη φυλακή mις δύο η ώρα το πρωί. Ένα

Gffff3-

52


αμάξι τον μετέφερε σ' ένα μικρό σιδηροδρομικό σταθμό κοντά στη Ρεν.

Στο ημερολόγιό του έγραψε την ημέρα εκείνη:

«'Ενιωθα μεγάλη χαρά που ξαναβρισκόμουνα σε τρένο και ξανάβλεπα γύρω μου

τα χωράφια και τα λιβάδια. Ήταν σαν να ξαναγύριζα στη ζωή ύστερα από το φρικτό εφιάλτη που έζησα στη φυλακ·ιί επί πέντε χρόνια» .

Αλλά ακόμη πιο συνταρακτική ήταν η στιγμή που ο Ντρέιφους, ύστε

ρα από πέντε χρόνια aπάνθρωπου και άδικου μαρτυρίου , ξανάβλεπε ελεύθερα τη γυναίκα του κι αγκάλιαζε τα παιδιά του .

Βγαίνοντας από τις φυλακές ο Ντρέιφους άρχισε ένα σκληρό κι αδά

μαστο αγώνα για τψ απονομή δικαιοσύνης και την αποκάλυψη της αλήθειας. Επί ολόκληρα χρόνια , οι κορυφαίοι Γάλλοι, που βλέπανε με ματωμένη καρδιά την ηθική κατάπτωση της πατρίδας τους, συμπολεμήσανε

ακούραστα στο πλευρό του. Τον Δεκέμβριο του 1900 ζήτησε από τον πρωθυπουργό Βαλντέκ-Ρουσ

σώ να γίνει ανάκριση για το μπορντερό, και για καθετί σχετικό με το ενοχοποιητικό αυτό στοιχείο .

Η αθωότητά μου -έγραφε στην αiτησιί του- είναι απόλυτη. Και θα αγωνιστώ για τη δικαστική της αναγνώριση με την αναθεώρηση της υπόθεσής μου ώς την τελευταία

μου πνοή. Δεν εiμαι ούτε ο συντάκτης του Μπορντερό με τις Σημειώσεις (που εiναι

πλαστό), ούτε του πρωτότυπου μπορντερό (που είναι έργο του Εστερχάζυ).

Εηός απ' τον Ανρί, όλοι οι κυριότεροι αυτουργοί της επονείδιστης καταδίκης μου

ζουν. Δεν στερήθηκα τα δικαιώματά μου. Εξακολουθώ να έχω το δικαίωμα του κάθε

ανθρώπου να ζητήσει να γίνει ανάκριση και έχω την τψή να υποβάλλω την αίτηση σε σας» .

Το Μπορντερό με τις Σημειώσεις, που αναφέρει ο Ντρέιφους στην αίτη

ση, ήταν ένα αντίτυπο του πρωτότυπου με πλαστές aυτόγραφες σημειώ

σεις του Κάιζερ. Ήταν η καταπληκτικότερη πλαστογραφία στην υπόθεση Ντρέιφους . Και την πλαστογραφία αυτήν η εφημερίδα ΑΔΙΜΛΑκτΟΣ τη

χρησιμοποιούσε ως θανάσιμο πλήγμα εναντίον του Ντρέιφους σ' ένα άρ

θρο που δημοσίευσε τα Χριστούγεννα του 1900. Ο Βαλντέκ-Ρουσσώ θέλησε να ικανοποιήσει το αίτημα του Ντρέιφους

και να ρίξει φως στην πλαστογραφία αυτή, αλλά συνάντησε την αδιάλλα

κτη αντίδραση των στρατιωτικών αρχών.

Στις 29 Σεπτεμβρίου του 1902, ο Ζολά πΕθανε από ασφυξία από τα αέρια μιας σόμπας που δε λειτουργούσε καλά. Η δημιουργική του δύναμη

και η συγγραφική του μεγαλοφυtα ήταν παγκόσμια αναγνωρισμένη, αλλά

C1iffG '

53


οι θαρραλέοι αγώνες του στην υπόθεση Ντρέιφους φανερώσανε και τη γενναιοφροσύνη και το ηθικό μεγαλείο του. Γι' αυτό κι ο θάνατός του βύ

θισε σε πένθος όλους τους πιστούς της δημοκρατίας ήταν μια απώλεια

ανεπανόρθωτη.

Την παραμονή της κηδείας, ο Ντρέιφους αγρύπνησε δίπλα στη σορό

του μεγάλου μυθιστοριογράφου και αγωνιστή. Την άλλη μέρα τον συνόδε

ψε ώς τον τάφο του. Ο Ανατόλ Φρανς έκαμε μια υπέροχη προσφώνηση εξ ονόματος όλων των φίλων του Ζολά. Στην κηδεία, κάποιος από τους χα

φιέδες της στρατοκρατίας πυροβόλησε και τραυμάτισε ελαφρά στο μπρά

τσο τον αδελφό του Ντρέιφους. Έξι χρόνια μετά , όταν τα λείψανα του Ζο

λά μεταφέρθηκαν στο Πάνθεον, πυροβόλησαν και τραυμάτισαν τον ίδιο τον Ντρέιφους. Δράστης της δολοφονικής απόπειρας αυτι} τη φορά ήταν

ένας aρτηριοσκληρωτικός και φανατικός δημοσιογράφος, ο Γκρεγκορί. Επιτέλους, το 1904 έγινε η αναθεώρηση της υπόθεσης Ντρέιφους

μπροστά στο Ανώτατο Δικαστήριο. Αυτή «η τελευταία πράξη» του δράμα

τος, που είχε ονειρευτεί ο Ζολά, και δεν πρόφτασε να τη δει. Η εκδίκαση

άρχισε στις 7 Μαρτίου . Κι από την πρώτη στιγμή φάνηκε ότι θα θριάμβευαν η δικαιοσύνη και η αλήθεια και θα ξεσκεπάζονταν η πλάνη, το ψέ

μα και το έγκλημα. Οι πρώην τροπαιούχοι διαπομπευτήκανε . Ο στρατη

γός Γκονζ ήταν aξιοθρήνητος. Τον είχε συντρίψει το βάρος των ατιμιών που είχε διαπράξει. Πολλές φορές, με τον περίφοβο τρόπο που αρνιόταν

να απαντήσει στις ερωτήσεις, έκαμε το Δικαστήριο, παρ' όλη τη σοβαρό

τητα της στιγμής, να ξεσπάει στα γέλια. Ακόμη, περισσότερο aξιοδάκρυτος ήταν ο αρχιεγκληματίας, ο πρώην υπουργός των Στρατιωτικών Μερ

σιέ. Και αυτός ακόμη ο Πατύ ντε Κλαμ , που έκαμε μια συκοφαντική κα

τάθεση, εκλαμβάνοντας το Ανώτατο Δικαστήριο ως Στρατοδικείο, τρομο

κρατήθηκε όταν άκουσε τον Γενικό Εισαγγελέα να τον απειλεί με την

εφαρμογή των διατάξεων του ποινικού νόμου.

Η εκδίκαση έληξε τον Ιούλιο του 1914 κι ολόκληρος ο φάκελος -οι φάκελοι δηλαδή- διαβιβαστήκανε στην ολομέλεια του Ακυρωτικού, που

ήταν η μόνη αρμόδια για να αποφασίσει.

Στην ολομέλεια το ζήτημα της αναθεώρησης aποτελματώθηκε και πα

ρέμεινε εκκρεμές είκοσι ολόκληρους μήνες!

Στα 1906, γίνονται καινούριες βουλευτικές εκλογές που ενισχύουν ακόμα περισσότερο τους ριζοσπάστες. Ο Ζαρές, ο Ρενάχ, ο Λαμπορί, ο Κλεμανσώ, ο Μιλλεράν, οι μαχητικότεροι δηλαδή <<Ντρεϊφουιζάρ,, , εκλέγο

νται. Σχηματίζεται κυβέρνηση Σαριέν και ο Κλεμανσώ γίνεται για πρώτη

φορά υπουργός.

54


Ύστερα από λίγο, στις 15 Ιουνίου 1906, η ολομέλεια του Ακυρωτικού αρχίζει τη συζήτηση. Και στις 11 Ιουλίου το Ανώτατο Δικαστήριο ψηφίζει την ακύρωση της απόφασης του στρατοδικείου της Ρεν δίχως επανεκδίκα

ση, με 31 ψήφους έναντι 18. Ύστερα από 12 χρόνια τελείωσαν επιτέλους τα βάσανα του Ντρέιφους.

Τη μεθεπομένη, στις 13 Ιουλίου, έγιναν δυο συνεδριάσεις, η μια στη Γερουσία κι η άλλη στη Βουλή, που ολοκλήρωσαν τον θρίαμβο της δικαι

οσύνης. Η κυβέρνηση εισηγήθηκε δύο ψηφίσματα. Με το πρώτο προβίβα

σε τον Ντρέιφους στο βαθμό του ταγματάρχη και με το δεύτερο αποκατέ

στησε τον αντισυνταγματάρχη Πικάρ προβιβάζοντάς τον στο βαθμό του

υποστρατήγου .

Στις 20 Ιουλίου δημοσιεύτηκε στην ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ η απονομή στον Ντρέιφους του τίτλου του Ιππότη της Λεγεώνας της Τιμής .

. Το απόγευμα της ίδιας ημέρας έγινε η επίσημη τελετή της απονομής του τίτλου στην αυλή της Στρατιωτικής Σχολής.

Για την τελετή δε διαλέξανε τη διπλανή αυλή -τη Μεγάλη Αυλή της

Στρατιωτικής Σχολής- όπου πριν από 12 χρόνια είχε υποστεί την τρομερή καθαίρεση κι αυτό έγινε κατά παράκληση του ίδιου του Ντρέιφους, που

φοβόταν ότι δε θα μπορούσε να αντέξει στη συγκίνηση που θα του γεννού

σε η ανάμνηση εκείνη.

Η μπάντα του πυροβολικού παιανίζει. Το στρατιωτικό απόσπασμα

παρουσιάζει. Ο επικεφαλής του αποσπάσματος στρατηγός Σιλλέν, έφιπ

πος, ακουμπάει τρεις φορές το ξίφος του στους ώμους του Ντρέιφους και προφέρει μια φράση, που πλημμυρίζει την ψυχή του με αγαλλίαση και τα

μάτια του με δάκρυα ευτυχίας. « Ταγματάρχα Ντρέιφους, εν ονόματι του Προέδρου της Δημοκρmiας σας ονομάζω ιππότη της Λεγεώνας της Τιμής».

Απέναντι, κρεμασμένη σ' ένα παράθυρο, είναι η γυναίκα του Ντρέιφους, η πιστή του Λουκία, που κλαίει ασταμάτητα.

Πίσω από ένα παράθυρο, φαίνεται ο Πικάρ. Το πλήθος, που παρακο

λουθεί απ' έξω την τελετή, τον ανακαλύπτει και ξεσπάει σε ζητωκραυγές :

«Ζήτω ο Πικάρ••.

Ύστερα από μερικούς μήνες, τον Οκτώβριο του 1906, όταν ο Κλεμανσώ σχημάτισε για πρώτη φορά κυβέρνηση, ανέθεσε το υπουργείο των Στρατιωτικών στον Πικάρ.

Λίγο αργότερα, στα 1907, ο Ντρέιφους αποστρατεύεται τιμημένος. Θέλει τώρα να ζήσει ήσυχα κοντά στην αγαπημένη του γυναίκα και στα

παιδιά του, ν' απολαύσει την οικογενειακή γαλήνη και την ευτυχία, που

τη στερήθηκε σ' όλα αυτά τα χρόνια της αναταραχής και της αγωνίας .

~-

55


Αλλά το καλοκαίρι του 1914, μόλις φάνηκε πιθανή η επιmράτευση, έφυγε από την Ελβετία, όπου βρισκόταν μαζί με την κόρη του, για να παρου

σιαmεί και ν' αναλάβει υπηρεσία. Τοποθετήθηκε υποδιοικητής της Βό

ρειας Αμυντικής Ζώνης του Παρισιού κι αργότερα πήγε mην πρώτη

γραμμή του μετώπου κι έλαβε μέρος mις μεγάλες μάχες του Σεμέν Ντε

Νταμ και του Βερντέν. Το Σεπτέμβριο του 1918, αποmρατεύτηκε με το

βαθμό του αντισυνταγματάρχη και προήχθη σε Αξιωματικό της Λεγεώνας της Τιμής.

Ο Ντρέιφους πέθανε mις 12 Ιουλίου 1935, και η mερνή του σκέψη ήταν πως αν πέθαινε πολύ τιμημένος πλάι mους δικούς του, αυτό το χρωσωύσε mη μεγάλη καρδιά του Ζολά. Χωρίς τον Ζολά, θ' άφηνε τα κόκαλά

του mo Νησί του Διαβόλου, όπως τόσοι και τόσοι άλλοι κατάδικοι.

Για να καταλάβουμε πόσο μεγάλη εθνική υπηρεσία προσέφερε ο Ζο

λά mη Γαλλία, πρέπει να επισφραγίσουμε τη σύντομη αυτή εξιmόρηση με μια χαρακτηριmική φράση του Γερμανού πρωθυπουργού Φον Μπύ

λωφ.

Την εποχή που ο Ντρέιφους δικαζόταν για δεύτερη φορά από το

mρατοδικείο της Ρεν, ο Σβαρτσκόπεν, με μια του μόνο λέξη, θα μπορούσε

να τον αθωώσει πανηγυρικά . Δεν το έκανε όμως παρ' όλη την πίεση του

Γερμανού πρεσβευτιί Μούνmερ, παρ' όλες τις ικεσίες του Ματιέ Ντρέιφους και το γεγονός ότι κι ο ίδιος λυπότανε γι' αυτό, γιατί κατά βάθος

ήταν ένας τύπος συναισθηματικός, μ' ευγενικά και φιλάνθρωπα αισθήμα

τα. Ήθελε να φωνάξει την αλήθεια, αλλά δεν μπορούσε, δεν τον άφηνε ο Γερμανός πρωθυπουργός, άνθρωπος ψυχρός , σκληρός με μια μακιαβελική αντίληψη της πολιτικής, του είχε απαγορέψει να αποκαλύψει σε οποι

ονδήποτε το παραμικρό σχετικά με την υπόθεση Ντρέιφους. Ο Μπύλωφ

έβλεπε mη Γαλλία τον αυριανό εχθρό και ήθελε να κρατήσει την «πληγή Ντρέιφους•• ανοιχτή για πάντα. << Το καλύτερο γzα μας», έγραφε mα 1896, «εivαz να αφήσουμε την υπόθεση Ντρέιφους να συνεχίσει τη &άβρωση καz την αποσύνθε

ση του γαλλικού στρατού» . Όταν άρχισε να πνέει mη Γαλλία άνεμος ελευθερίας, οι Γάλλοι κατά

λαβαν τι όφειλαν mo Ζολά . Μετά την αποκατάmαση του Ντρέιφους, η

Βουλή κι η Γερουσία αποφάσισαν να τιμήσουν τη μνήμη του μεγάλου

αγωνιmή της δικαιοσύνης και της αλήθειας . Και mις 4 Ιουνίου 1908, χιλιάδες λαού έλαβαν μέρος mη μεγαλοπρεπή τελετή της μεταφορά της τέ

φρας του mo Πάνθεον. Πολλοί απ' αυ~ούς θα είχαν κάποτε μισήσει το μεγάλο συγγραφέα, θα τον είχαν βρίσει, θα τον είχαν λιθοβολήσει, θ' αγανακτήσανε για το θράσος, με το οποίο υπεράσπιζε τον «προδότη». Τώρα,

C&i'<θ

56


όλοι αυτοί, ακολουθώντας με σκυμμένο κεφάλι την πομπή, καταλάβαιναν

ότι ο Ζολά δεν υπεράσπιζε τότε τον Ντρέιφους, αλλά κάτι άλλο που βρί

σκεται πολύ ψηλότερα από τη σημασία που μπορεί να έχει η ζωή ενός αν

Θρώπου: Την ελευθερία, τη δικαιοσύνη, τηv αλήθεια.

Cz{flY3 -

57

ΚΑΤΗΓΟΡΩf ΕΠΙΣΤΟΑΗ ΤΟΥ ΕΜΙΑ ΖοΑΑ

ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΠΡΟΕΔΡΟ ΤΗΣ Δ.ΗΜΟΚΡΑΥΙΑΣ

Στις 13 Ιανουαρίου 1898, λίγες ημέρες μετά την αθώωση από το Στρατοδικείο του λοχαγού Εστεpχάζυ, του πραγματικού ενόχου της προδοσίας για την οποία είχε ·καταδικαστεί πριν από τέσσερα χρόνια ο Ντρέιφους, ο Ζολά απηύθυνε στον Πρόεδρο της

Δημοκρατίας την παρακάτω ανοιχτή επιστολή, που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα

ΩΡΟΡ με τον τίτλο «Κατηγορώ».

κ ΥΡΙΕ ΠΡΟΕΔΡΕ,

Θα μου επιτρέψετε, από ευγνωμοσύνη για την ευγένεια με την

οποία με δεχθήκατε κάποια μέρα, να ενδιαφερθώ για την α

κριβοδίκαιη δόξα σας και να σας πω ότι το άστρο σας, τόσο λαμπρό μέχρι τώρα, απειλείται από την ατιμοτικότερη, την πλέον ανεξάλειπτη κηλίδα;

Βγήκατε σώος και αβλαβής από τις χυδαίες συκοφαντίες, κατακτήσα

τε τις καρδιές . Εμφανίζεστε γεμάτος αίγλη μέσα στην αποθέωση της πα

τριωτικής αυτής εορτής που υπήρξε η συμμαχία της χώρας μας με τη Ρω

σία και ετοιμάζεστε να προεδρεύσετε στο μεγαλοπρεπή θρίαμβο της Διε

θνούς μας Έκθεσης, που θα επισφραγίσει το μεγάλο αιώνα μας, έναν αιώ

να εργασίας, αλήθειας και ελευθερίας. Αλλά τι ρύπος βορβόρου στο όνο

μά σας -θα 'λεγα στο αξίωμά σας- η αποτρόπαιη αυτή υπqθεση Ντρέι

φους! Ένα Στρατοδικείο ετόλμησε προ ολίγου να αθωώσει, κατ' εντολήν,

έναν Εστερχάζυ, καταφέροντας βαρύτατο κόλαφο εναντίον κάθε αλήθειας

και κάθε δικαιοσύνης. Είναι λοιπόν γεγονός τετελεσμένο κι ανεπανόρθω

το : η Γαλλία έχει τη ρυπαρή αυτή κηλίδα στο πρόσωπό της, η ιστορία θα γράψει ότι στις ημέρες της προεδρικής σας θητείας ένα τέτοιο κοινωνικό

έγκλημα μπόρεσε να συντελεσθεί.

Αφού τολμήσανε αυτοί, θα τολμήσω κι εγώ. Την αλήθεια θα την πω, γιατί υποσχέθηκα να τη λέω, όταν η δικαιοσύνη, στην κανονική λειτουρ

γία της, δεν την πραγματώνει πλήρη και ακέραιη. Το καθήκον μου μου επιβάλλει να μιλήσω, δε θέλω να γίνω συνένοχος . Οι νύχτες μου θα γίνο

νταν εφιαλτικές, στοιχειωμένες από το φάσμα του αθώου που διαλέξανε

για εξιλαστήριο θύμα, του αθώου που πληρώνει εκεί κάτω με τα φρικτότε

ρα βασανιστήρια ένα έγκλημα που δεν έχει διαπράξει. Και είναι σε σας, κύριε Πρόεδρε, που θα την κραυγάσω την αλήθεια

αυτή, με όλη τη δύναμη της επαναστατημένης ψυχής ενός τίμιου ανθρώπου . Από ενδιαφέρον πραγματικό προς την τιμή σας, διατηρώ την πεποί

θηση ότι την αγνοείτε. Άλλωστε, σε ποιον άλλον να καταγγείλω την εγκλη-

GΖW3

60

ΚΑΤΗΓΟΡΏ!

ματική σπείρα των πραγματικών ενόχων, αν όχι σ' εσάς, τον ανώτατο άρ

χοντα της χώρας ;

Και πρώτα απ' όλα ας βροντοφωνάξουμε την αλήθεια για τη δίκη και

την καταδίκη του Ντρέιφους.

Ένας aπαίσιος άνθρωπος τα οργάνωσε όλα, τα διέπραξε όλα -ο αντι

συνταγματάρχης Πατύ ντε Κλαμ, τότε απλός λοχαγός. Αυτός είναι ολό

κληρη η υπόθεση Ντρέιφους. Και δε θα μάθουμε ποτέ την αλήθεια, παρά

όταν μια τίμια ανάκριση αποκαλύψει καθαρά και ξάστερα τις πράξεις και

τις ευθύνες του . Φαίνεται πως είναι το πιο αβυσσαλέο , το πιο αραχνιασμέ

νο πνεύμα. Ένα πνεύμα παθιασμένο για τις ρομαντικές δολοπλοκίες, αρε

σκόμενο στα μέσα των ρομάντζων-επιφυλλίδων, στα κλεμμένα χαρτιά, τα

ανώνυμα γράμματα, τις μυστηριώδεις γυναίκες που διανέμουν τη νύχτα αποδείξεις συντριmικές. Αυτός μηχανεύτηκε να καταλογίσουν το μπορντερό

στον Ντρέιφους αυτός συνέλαβε την ιδέα να τον ανακρίνουν μέσα σ' ένα

δωμάτιο ντυμένο ολόκληρο με καθρέφτες · αυτόν μας παρουσιάζει ο λοχα

γός Φορνιζέττι εφοδιασμένο μ' ένα κλεφτοφάναρο, με το σκοπό να σταθεί

πάνω από τον κοιμισμένο κατηγορούμενο, και να ρίξει στο πρόσωπό του

ένα απότομο κύμα φωτός, ώστε έτσι να διαπιστώσει αιφνιδιαστικά και επ'

αυτοφώρω το έγκλημά του όταν εκείνος ξυπνήσει τρομαγμένος! Και δεν

τα είπα όλα · αν γίνουν έρευνες θα βρεθούν κι άλλα. Δηλώνω μονάχα ότι ο

λοχαγός Πατύ ντε Κλαμ, επιφορτισμένος να ενεργήσει ανακρίσεις για την

υπόθεση Ντρέιφους ως αξιωματικός της στρατιωτικής δικαιοσύνης, είναι στην κατάταξη των χρονολογιών και των ευθυνών ο πρώτος ένοχος της

φρικτής δικαστικής πλάνης, που έχει διαπραχθεί.

Το μπορντερό ήταν από καιρό ήδη στα χέρια του συνταγματάρχη Ζα

ντέρ διευθυντή του Γραφείου Πληροφοριών, που πέθανε αργότερα από

καθολική παράλυση. «Διαφυγές» συνέβαιναν, χαρτιά εξαφανίζονταν, όπως

εξαφανίζονται και σήμερα ακόμη, και ο συγγραφέας του μπορντερό από

μεινε άγνωστος, όταν χαλκεύτηκε σιγά σιγά μια εκ των προτέρων υπόθεση

ότι ο συγγραφέας αυτός δεν μπορούσε να είναι παρά ένας αξιωματικός

του επιτελείου και μάλιστα του πυροβολικού . Διπλή ολοφάνερη πλάνη ,

που δείχνει με τι επιπόλαιο κι ελαφρόμυαλο πνεύμα είχαν εξετάσει το

μπορντερό αυτό, αφού μια εμπεριστατωμένη εξέταση επιβεβαιώνει ότι δεν

μπορούσε να είναι παρά αξιωματικός μονάδας. Ερευνούσαν λοιπόν μέσα στο σπίτι τους, εξέταζαν τους γραφικούς χα

ρακτήρες, ήταν πια μια υπόθεση οικογενειακή, έπρεπε να πιάσουν επ' αυ

τοφώρω έναν προδότη μέσα στα ίδια τα γραφεία, για να τον πετάξουν έξω.

G6E'3

61

ΚΑΤΗΓΟΡΏ!

Και, χωρίς να θέλω να επαναλάβω εδώ μια υπόθεση κατά ένα μέρος γνωστή, ο λοχαγός Πατύ ντε Κλαμ βγαίνει επί σκηνής, αμέσως μόλις κάποια

αμυδρή υπόνοια πέφτει επάνω στον Ντρέιφους. Από τη στιγμή αυτή, αυτός

είναι που εφεύρε τον Ντρέιφους, η υπόθεση γίνεται υπόθεση δική του, φτύ

νει αίμα για να κάμει τον προδότη να τα χάσει , να του αποσπάσει πλήρεις

ομολογίες. Υπάρχει βέβαια κι ένας Υπουργός των Στρατιωτικών ο στρατηγός Μερmέ, που η νοημοσύνη του δε ζυγίζει πολύ, υπάρχει κι ένας αρχηγός

του επιτελείου, ο στρατηγός ντε Μπουαντέφρ, που φαίνεται να υπέκυψε

στο πάθος του φανατικού κληρικόφρονα, κι ένας υπαρχηγός του επιτελείου, ο στρατηγός Γκονζ, που η συνείδησι} του κατόρθωσε να συμβιβασθεί με πολλά . Αλλά κατά βάθος δεν υπάρχει στην αρχή, παρά ο λοχαγός Πατύ ντε

Κλαμ, που τους οδηγεί όλους, τους υπνωτίζει, γιατί ασχολείται και με τον πνευματισμό, τον aποκρυφισμό, συνδιαλέγεται με τα πνεύματα . Ποτέ δε

θα μπορούσε να πιστέψει κανείς τις δοκιμασίες πειραματόζωου στις οποίες

υπέβαλε τον δυστυχισμένο Ντρέιφους, τις παγίδες μέσα στις οποίες θέλησε

να τον κάμει να πέσει, τις αλλόφρονες ανακρίσεις, τα τερατώδη επινοήματα της σατανικής φαντασίας του, μια ολόκληρη φρενίτιδα βασανιστηρίων.

Α! η πρώτη αυτή πράξη του δράματος, είναι ένας εφιάλτης για κείνους

που ξέρουν τις αληθινές λεmομέρειές της! Ο λοχαγός Πατύ ντε Κλαμ συλ

λαμβάνει τον Ντρέιφους, τον βάζει σε αυστηρή απομόνωση . Τρέχει στης κ. Ντρέιφους, την τρομοκρατεί, της λέει πως αν δεν μιλήσει ο σύζυγός της

είναι χαμένος . Στο διάστημα αυτό, ο δυστυχισμένος έσκιζε τις σάρκες του,

ούρλιαζε την αθωότητά του. Και η ανάκριση έγινε έτσι, όμοια μ' ένα χρονικό του δέκατου πέμπτου αιώνα, μέσα στο μυστήριο, μ' ένα σύμπλεγμα

άγριων και aνήμερων μεθόδων, κι όλα αυτά στηρίζονταν σ' ένα και μόνο

κι ολότελα παιδιάστικο επιβαρυντικό στοιχείο, το ηλίθιο αυτό μποpντερό,

που δεν ήταν μονάχα μια κοινότατη προδοσία, αλλά κι η πιο πετεινόμυα

λη υπεξαίρεση, γιατί τα περίφημα μυστικά που παραδόθηκαν στους ξένους δεν είχανε καμιά σχεδόν αξία. Αν επιμένω, είναι γιατί εδώ βρίσκεται

το αβγό, απ' όπου θα βγει αργότερα το αληθινό έγκλημα , η φρικιαστική

απάρνηση της δικαιοσύνης από την οποία είναι άρρωστη η Γαλλία. Θα

'θελα να κάμω όλους να αγγίξουνε με το δάχτυλο και να καταλάβουν χειροπιαστά το πώς η δικαστική πλάνη μπόρεσε να καταστεί δυνατή, πώς

γεννήθηκε από τις βδελυρές μηχανορραφίες του λοχαγού Πατύ ντε Κλαμ,

πώς ο στρατηγός Μερσιέ, οι στρατηγοί ντε Μπουαντέφρ και Γκονζ αφεθήκανε να παγιδευτούν, να εμπλέξουν την ευθύνη τους στην πλάνη αυτή, που

νόμισαν αργότερα καθήκον τους να την επιβάλλουν σαν ιερή αλήθεια, μια

αλήθεια εκτός συζήτησης, που δεν επιτρέπεται μήτε καν να αμφισβητη-

CdWQ

62

ΚΑΤΗΓΟΡΩ!

θεί. Στις αρχές λοιπόν, δεν υπάρχει εκ μέρους τους παρά επιπολαιότητα και άγνοια. Επιπλέον διαισθανόμαστε ότι είναι εμπαθείς, υποδουλωμένοι

στα θρησκευτικά πάθη του περιβάλλοντος και στις προλήψεις του επαγ

γελματισμού . Αφέθηκαν να παρασυρθούν από τα σφαλματά τους. Αλλά να , ο Ντρέιφους μπροστά στο Στρατοδικείο . Όλες οι πόρτες

κλειστές αεροστεγώς. Ούτε μια χαραμάδα δεν επέτρεψαν να μείνει ανοιχτή. Κι αν ακόμα ένας προδότης άνοιγε τα σύνορα στον εχθρό, για να φέ

ρει τον Γερμανό αυτοκράτορα ώς την Παναγία των Παρισίων , δε θα παίρ

νανε ασφυκτικότερα μέτρα σιωπής και μυστηρίου. Το έθνος μένει αποσβολωμένο από κατάπληξη, διασπείρονται φήμες για τρομερά γεγονότα,

για τερατώδεις προδοσίες, σαν αυτές που γεμίζουν αγανάκτηση την Ιστο

ρία, και φυσικά το έθνος σκύβει το κεφάλι. Δεν υπάρχει τιμωρία αρκετά

αυστηρή για μια τέτοια περίπτωση, θα χειροκροτήσει λοιπόν τη δημόσια

καθαίρεση, θα θελι}σει να μείνει ο ένοχος καρφωμένος στο βράχο της aτιμίας, ώσπου να τον κατασπαράξουν οι τύψεις του. Είναι τάχα αληθινά όλα

αυτά, τα δήθεν ανέκφραστα, τα δήθεν επικίνδυνα, τα δήθεν ικανά να ανα

φλέξουν την Ευρώπη ολόκληρη , που αναγκάστηκαν να θάψουν επιμελώς

πίσω από τις κλειστές αυτές πόρτες; Όχι ! Δεν υπάρχει από πίσω , τίποτε

άλλο παρά οι μυθιστορηματικές και παράφρονες φαντασιοπληξίες του λοχαγού Πατύ ντε Κλαμ. Όλ' αυτά δεν έγιναν παρά για να κρύψουν το πιο

βλακώδες από τα ρομάντζα των επιφυλλίδων. Και αρκεί, για να βεβαιωθεί

κανείς, να μελετήσει προσεκτικά το κατηγορητήριο, που διαβάστηκε

μπροστά στο Στρατοδικείο.

Α! το κενό του κατηγορητηρίου αυτού! Το ότι ένας άνθρωπος μπόρεσε

να καταδικαστεί μ' ένα τέτοιο κατηγορητήριο, είναι ένα θαύμα αδικίας.

Παρακαλώ τους τίμιους ανθρώπους να το διαβάσουν, χωρίς η καρδιά

τους να σκιρτήσει από αγανάκτηση και να κραυγάσει την εξέγερσή τους,

όταν θα συλλογιστούν το μαρτύριο της αφόρητης ποινής, εκεί κάτω , στο

Νησί του Διαβόλου. Ο Ντρέιφους ξέρει πολλές γλώσσες, έγκλημα · δε βρή

κανε στο σπίτι του κανένα ενοχοποιψικό στοιχείο, έγκλημα· πηγαίνει κά

ποτε στον τόπο της καταγωγής του , έγκλημα· είναι εργατικός, φροντίζει

να πλουτίσει τις γνώσεις του, έγκλημα· δεν ταράσσεται, έγκλημα· ταράσ

σεται, έγκλημα. Και έπειτα οι καταπληκτικές aφέλειες στο πόρισμα , τα

κριτήρια που αιωρούνται μέσα στο κενό! Μας μιλήσανε για δεκατέσσερα

κεφάλαια κατηγορίας: δε βρίσκουμε παρά ένα και μόνο σε τελευταία ανά

λυση, που αφορά στο περίφημο μπορντερό · και μαθαίνουμε μάλιστα ότι οι

γραφολόγοι δεν ήταν όλοι σύμφωνοι , ότι έναν απ' αυτούς , τον Γκυμπέρ ,

τον προπηλακίσανε με στρατιωτικό τρόπο επειδή τόλμησε να βγάλει συ-

63

ΚΑΤΗΓΟΡΏ!

μπέρασμα που δεν ήταν σύμφωνο με τους πόθους τους. Μιλούσαν επίσης για είκοσι τρεις αξιωματικούς , που είχαν έρθει να καταβαραθρώσουν τον

Ντρέιφους με τις καταθέσεις τους. Αγνοούμε ακόμα τι καταθέσανε, αλλά

είναι βέβαιο ότι δεν καταθέσανε όλοι επιβαρυντικά εναντίον του· και ότι όλοι ανήκανε στο επιτελείο κι υπηρετούσανε στα γραφεία του . Ήτανε μια

δίκη οικογενειακή, σαν να έγινε μέσα στο σπίτι του, και πρέπει να θυμη

θούμε κι αυτό: το επιτελείο θέλησε τη δίκη, αυτό την εκδίκασε κι αυτό εί

δαμε προ ολίγου να την εκδικάζει για δεύτερη φορά.

Λοιπόν , δεν έμενε παρά μόνο το μπορντεpό, για το οποίο δεν είχανε

ομοφωνήσει οι γραφολόγοι. Στην κοινή γνώμη επικρατούσε η πεποίθηση

κι είχε διαδοθεί η πληροφορία ότι οι Στρατοδίκες θα βγάζανε απόφαση αθωωτική . Ε λοιπόν, από τότε, καταλαβαίνει εύκολα καθένας την απελπισμένη επιμονή με την οποία, για να δικαιολογήσουν την καταδίκη, βεβαι

ώνουν ώς σήμερα την ύπαρξη ενός μυστικού εγγράφου συντριmικού, του

εγγράφου που δεν μπορούν να το δείξουν, που νομιμοποιεί τα πάντα, που

μπροστά του πρέπει να υποκλινόμαστε όλοι, να σκύβουμε ευλαβικά και να προσκυνούμε τον καλό αυτόν, αόρατο κι ακατανόητο θεό. Αρνούμαι το

έγγραφο, το αρνούμαι με όλη τη δύναμή μου! Το φωνάζω πως είναι ανύ

παρκτο. Ένα έγγραφο γελοίο, ναι, ίσως το έγγραφο όπου γίνεται λόγος

για κάποιες γυναίκες, και όπου αναφέρεται κάποιος Ντ ... που έγινε πολύ aπαιτητικός κάποιος σύζυγος δίχως άλλο που βρίσκει ότι δεν του πλήρω

ναν αρκετά ακριβά τη γυναίκα του. Αλλά έγγραφο που να ενδιαφέρει την

εθνική άμυνα, που δε θα μπορούσαν να το εμφανίσουν χωρίς να κηρυχθεί αύριο ο πόλεμος, όχι, όχι! Είναι ψεύδος. Και το ψεύδος είναι τόσο περισσότερο κυνικό, στυγερό και αξιομίσητο, γιατί ψεύδονται ατιμωρητί. Κα

νείς δεν μπορεί να τους αντικρούσει. Αναστατώνουν τη Γαλλία, κρύβονται

πίσω από τq θεμιτή_ τqς συγκίνησι1, κλείνουν τα στόματα σκορπώντας

αναταραχή στις καρδιές, διαφθείροντας τα πνεύματα. Δεν γνώρισα ποτέ μεγαλύτερο κοινωνικό έγκλημα .

Ιδού λοιπόν, κύριε Πρόεδρε, τα γεγονότα που εξηγούν πώς μπόρεσε

να συντελεσθεί μια τέτοια δικαστική πλάνq · και τα ηθικά τεκμήρια, η περιουσιακή κατάσταση του Ντρέιφους, η απουσία ελατηρίων, η αδιάκοπη κραυγή του για την αθωότητά του, ολοκληρώνουν τα πειστήρια που τον

δείχνουν πασιφανέστατα θύμα της εξαιρετικής εφευρετικότητας και των παραλογισμών της φαντασίας του λοχαγού Πατύ ντε Κλαμ, του τυφλωμέ

νου φανατισμού των κληρικοφρόνων που τον περιστοίχιζαν, του διωγμού

των <<βρομερών Εβραίων», που aτιμάζει την εποχή μας.

GdW3

64

ΚΑΤΗΓΟΡΏ!

Και φτάνουμε στην υπόθεση Εστερχάζυ. Τρία χρόνια περάσανε, πολ

λές συνειδήσεις παραμένουν βαθύτατα ταpαγμένες, ανησυχούν, αναζητούν, καταλήγουν να πεισθούν για ·την αθωότητα του Ντρέιφους.

Δε θα γράψω το ιστορικό των αμφιβολιών, της βεβαιότητας έπειτα του κ. Σερέρ-Κέστνερ. Αλλά, τον καιρό που αυτός έψαχνε , σοβαρά γεγονότα

συνέβαιναν στο ίδιο το επιτελείο. Ο συνταγματάρχης Σαντέρ είχε πεθάνει

και ο αντισυνταγματάρχης Πικάρ τον διαδέχθηκε ως αρχηγός του Γραφείου Πληροφοριών. Και με την ιδιότητα αυτή, στην εξάσκηση των υπηρε

σιακών καθηκόντων του, ο τελευταίος αυτός έκαμε μια μέρα μιαν ανακά

λυψη . Έπεσε στα χέρια του ένα σημείωμα απευθυνόμενο στον ταγματάρ

χη Εστερχάζυ από έναν πράκτορα ξένης δύναμης. Το αυστηρό καθήκον

του του επέβαλε ν' αρχίσει ανακρίσεις. Είναι βέβαιο ότι ποτέ δεν έκαμε

την παραμικρή ενέργεια χωρίς τη θέληση του προϊσταμένου του . Ανακοίνωσε λοιπόν τις υποψίες του στους ιεραρχικά ανώτερούς του, τον στρατηγό Γκονζ, έπειτα στο στρατηγό ντε Μπουαντέφρ, έπειτα στο στρατηγό Μπιγιό, που είχε διαδεχθεί το στρατηγό Μερσιέ, ως υπουργός των Στρα

τιωτικών. Ο περίφημος φάκελος Πικάρ, για τον οποίο τόσος έγινε λόγος,

δεν ήταν παρά ο φάκελος Μπιγιό, δηλαδή ο φάκελος που έγινε από έναν

υφιστάμενο για τον υπουργό του , ο φάκελος που πρέπει να υπάρχει ακό

μη στο υπουργείο των Στρατιωτικών. Οι έρευνες διαρκέσανε από το Μάιο

έως το Σεmέμβριο του 1896 κι εκείνο που πρέπει να διακηρύξουμε μεγαλόφωνα είναι ότι ο στρατηγός Γκονζ είχε πεισθεί για την ενοχή του Εστερ

χάζυ, ότι ο στρατηγός ντε Μπουαντέφρ και ο στρατηγός Μπιγιό δεν αμφι

βάλλανε ότι το περίφημο μπορντερό είχε το γραφικό χαρακτήρα του Εστερ

χάζυ. Η ανάκριση του αντισυνταγματάρχη Πικάρ κατέληξε στην αδιάσει

στη αυτή διαπίστωση. Αλλά ήταν μεγάλος ο ψυχικός κλονισμός τους, γιατί

η καταδίκη του Εστερχάζυ θα είχε ως αναπόφευκτη συνέπεια την αναθεώ

ρηση της δίκης του Ντρέιφους κι ήταν αυτό ακριβώς που δεν ήθελε για

κανένα λόγο το Επιτελείο.

Θα μεσολάβησε κάποια στιγμή γεμάτη ψυχική αγωνία . Σημειώστε ότι

ο στρατηγός Μπιγιό, που δεν είχε συνεργήσει σε τίποτε, έφθανε φρέσκος

και κατακάθαρος, και θα μπορούσε να φέρει στο φως την αλήθεια . Δεν ετόλμησε, δίχως άλλο τον έκαμε να λιποψυχήσει ο τρόμος της κοινής γνώ

μης, ασφαλώς επίσης ο φόβος μήπως παραδώσει στην καταισχύνη κι απο

καλύψει συνένοχο της βδελυρής σκευωρίας ολόκληρο το Επιτελείο, τον

στρατηγό ντε Μπουαντέφρ, το στρατηγό Γκονζ, χωρίς να λογαριάσουμε

τους υποτελείς τους. Έπειτα δεν ακολούθησε παρά στιγμιαία πάλη μεταξύ

της συνείδησής του κι αυτού που νόμιζε πως ήταν το στρατιωτικό συμφέ-

C11Ιf'C) -

65

ΚΑΤΗΓΟΡΏ!

ρον. Όταν πέρασε η στιγμή αυτή, ήταν ήδη πολύ αργά. Είχε πια εκτεθεί,

έμπλεξε στ' άδεια τεράστια δίχτυα κι έγινε ασυναίσθητα συνεργός. Κι από

τότε, η ευθύνη του διαρκώς κι αδιάκοπα μεγαλώνει. Φορτώθηκε στους ώμους του το έγκλημα των άλλων, είναι ένοχος όσο και οι άλλοι, μάλιστα ,

είναι περισσότερο ένοχος από αυτούς, γιατί είχε την εξουσία να απονείμει

δικαιοσύνη και δεν έκαμε τίποτε. Καταλαβαίνετε τι σημαίνει αυτό! Είναι ένας χρόνος που ο στρατηγός Μπιγιό, οι στρατηγοί ντε Μπουα

ντέφρ και Γκονζ ξέρουν ότι ο Ντρέιφους είναι αθώος και κρατάνε για τον

εαυτό τους το φρικιαστικό αυτό πράγμα. Κι οι άνθρωποι αυτοί κοιμούνται

κι έχουνε γυναίκες και παιδιά που τ' αγαπάνε!

Ο συνταγματάρχης Πικάρ είχε εκπληρώσει το καθήκον του ως έντιμος

άνθρωπος. Επέμενε στους ανωτέρους του, εν ονόματι της δικαιοσύνης.

Τους ικέτευε μάλιστα και τους έλεγε πόσο οι αναβολές τους ήταν άχρη

στες μπροστά στην τρομερή θύελλα που συσσωρευόταν, που θα ξεσπούσε

αργά ή γρήγορα, όταν η αλήθεια θα γινόταν γνωστή. Με την ίδια γλώσσα μίλησε αργότερα ο αντιπρόεδρος της Γερουσίας Σερέρ-Κέστνερ στον στρατηγό Μπιγιό, εξορκίζοντάς τον από αίσθημα πατριωτισμού να πάρει

στα χέρια του την υπόθεση, να μην την αφήσει να επιδεινωθεί, μέχρι του σημείου να γίνει μια εθνική καταστροφή. Όχι! το έγκλημα είχε συντελεσθεί, το Επιτελείο δεν μπορούσε να ομολογήσει το έγκλημά του. Και ο

αντισυνταγματάρχης Πικάρ στάλθψε σκόπιμα σε αποστολή, τον απομα

κρύνανε ολοένα και πιο μακρύτερα , μέχρι την Τυνησία, όπου θελήσανε

μάλιστα να επιβραβεύσουν τη γενναιότητά του αναθέτοντας σ' αυτόν μιαν

αποστολή που αναμφίβολα θα τον ξεπάστρευε , στα άγρια μέρη όπου βρή

κε το θάνατο ο μαρκήσιος ντε Μορέ. Δεν ήτανε σε δυσμένεια, ο στρατη

γός Γκονζ αλληλογραφούσε μαζί του σε τόνο φιλικό. Μονάχα, υπάρχουνε

μυστικά που δε σου βγαίνει σε καλό όταν τα έχεις ανακαλύψει.

Στο Παρίσι, η αλήθεια προχωρούσε νικηφόρα, ακαταμάχητη και ξέ

ρουμε πώς και πότε ξέσπασε η αναμενόμενη θύελλα. Ο κ. Ματιέ Ντρέι

φους κατήγγειλε τον Εστερχάζυ ως τον αληθινό συγγραφέα του μπορντερό,

τη στιγμή που ο κ. Σερέρ-Κέστνερ πήγαινε να καταθέσει, στα χέρια του

Υπουργού της Δικαιοσύνης, μια αίτηση για αναθεώρηση της δίκης. Εδώ

λοιπόν εμφανίζεται για πρώτη φορά ο Εστερχάζυ. Κάποιες διαδόσεις κά

νουν πιστευτό ότι έχει παραψρονqσει, τον παρουσιάζουν έτοιμο να αυτο

κτονήσει ή να φύγει. Έπειτα, ξαφνικά aποθρασύνεται , ξαφνιάζει το Παρί

σι με την ιταμή και αγέρωχη στάση του. Κι αυτό έγινε γιατί έσπευσαν να

του προσφέρουν βοήθεια, είχε λάβει μια ανώνυμη επιστολή που τον ειδοποιούσε για τους ελιγμούς και τα σχέδια των εχθρών του, μια μυστηριώδης

CdW9

66

ΚΑΤΗΓΟΡΏ!

κυρία είχε θυσιάσει τη νύχτα την ησυχία της για να του παραδώσει ένα έγ

γραφο κλεμμένο από το Επιτελείο, που θα τον έσωζε. Και δεν μπορώ να

παρασιωπήσω ότι ξαναβρίσκω κι εδώ τον αντισυνταγματάρχη Πατύ ντε

Κλαμ, αναγνωρίζοντας τις επινοήσεις της γόνιμης φαντασίας του. Το έργο

του , η ενοχή του Ντρέιφους, κινδύνευε και θέλησε ασφαλώς να το υπερα

σπισrεί. Αναθεώρηση της δίκης, αλλά αυτό θα 'τανε η κατάρρευση του ρο

μάντζου-επιφυλλίδας, του τόσο εξωφρενικού, τόσο τραγικού, που η φρικα

λέα λύση του διαδραματίζεται σrη Νήσο του Διαβόλου! Αυτό δεν μπορούσε

φυσικά να το επιτρέψει. Από τότε, η μονομαχία εντοπίζεται μεταξύ του αντισυνταγματάρχη Πικάρ και του αντισυνταγματάρχη Πατύ ντε Κλάμ του

ενός με ακάλυmο πρόσωπο και του άλλου με μάσκα. Θα τους ξαναβρούμε

σύντομα και τους δυο μπροσrά σrην πολιτική δικαιοσύνη. Κατά βάθος, εί

ναι πάντα το Επιτελείο που aμύνεται, που δε θέλει να ομολογήσει το έγκλημά του, ένα έγκλημα που η βδελυρότητά του μεγαλώνει από ώρα σε ώρα.

Πολλοί διερωτήθηκαν εμβρόντητοι ποιοι ήταν οι προσrάτες του ταγμα

τάρχη Εσrερχάζυ; Είναι πρώτ' απ' όλα, μέσα σrη σκιά ο αντισυνταγματάρ

χης Πατύ ντε Κλαμ, αυτός μηχανεύτηκε τα πάντα, αυτός χειραγώγησε τα πάντα. Το χέρι του κρύβεται πίσω απ' τα ακαταλόγισrα μέσα. Έπειτα, εί

ναι ο σrρατηγός ντε Μπουαντέφρ, είναι ο σrρατηγός Γκονζ, είναι ο ίδιος ο

σrρατηγός Μπιγιό, αυτοί που αναγκασθήκανε ν' αθωώσουν τον ταγματάρ

χη, γιατί δεν μπορούν ν' αφήσουν να αναγνωρισθεί η αθωότητα του Ντρέι

φους, χωρίς να καταρρεύσουν τα γραφεία του Επιτελείου κάτω από την

πάνδημη περιφρόνηση. Και το περίλαμπρο αποτέλεσμα της τερατουργι

κής αυτής κατάσrασης είναι ότι ο μόνος τίμιος άνθρωπος εκεί μέσα, ο αντι

συνταγματάρχης Πικάρ , ο μόνος που έκαμε το καθιΊκον του , θα γίνει το θύ

μα, ο aποδιοπομπαίος τράγος που θα προπηλακισθεί και θα τιμωρηθεί. Ω

δικαιοσύνη! Τι φρικτή απελπισία σφίγγει την καρδιά! Θα φθάσουν μέχρι

του σημείου να πουν ότι αυτός είναι ο πλασrογράφος, αυτός παραχάραξε

το ένοχο σημείωμα για να εξοντώσει τον Εσrερχάζυ. Αλλά, προς Θεού! Γιατί; Με ποιο σκοπό; Δώσrε μας κάποια αιτία. Μήπως κι αυτός αδικοπαθεί

επίσης για τους Εβραίους; Αλλά για να προσrεθεί και μια νότα ευτράπελη

σrη δραματική αυτή ισrορία, το ασrείο είναι ότι ο Πικάρ ήταν ακριβώς το

αντίθετο, ήταν aντισημίτης. Ναι! παρακολουθούμε ένα θέαμα άτιμο: αν

θρώπους κατάφορτους από χρέη κι από εγκλήματα που τους κηρύσσουν

αθώους, ενώ χτυπάνε την ίδια την τιμή, έναν άνθρωπο με ζωή αψεγάδια

σrη! Όrαν μια κοινωνία ξεπέσει ώς εκεί, κατρακυλάει σrην αποσύνθεση.

Ιδού λοιπόν, κύριε Πρόεδρε, η υπόθεση Εσrερχάζυ: ένας ένοχος, που

θέλανε οπωσδήποτε να τον αθωώσουν. Είναι δυο μήνες από τότε που μπo-

C:filPO

67

ΚΑΤΗΓΟΡΏ!

ρούμε να παρακολουθήσουμε ώρα προς ώρα το ωραίο επιχείρημα. Συντομεύω, γιατί δεν πρόκειται να παρουσιάσω εδώ παρά σε αδρές γραμμές μια συνοmική εικόνα της Ιστορίας που οι καυτερές σελίδες της θα γρα

φούν μια μέρα εκτενώς. Είδαμε λοιπόν το στρατηγό ντε Πεγιέ, έπειτα τον

ταγματάρχη Ραβαρί, να διενεργούν μια εγκληματική ανάκριση από την

οποία τα καθάρματα βγήκανε λάδι και οι έντιμοι κατασπιλωμένοι. Ύ στε

ρα, συγκαλέσανε το Στρατοδικείο.

Πώς μπορούσε να ελπίζει κανείς ότι ένα Στρατοδικείο θα ξέκαμε ό,τι

είχε κάμει ένα άλλο Στρατοδικείο;

Δε μιλώ για την εκλογή των δικαστών που είναι πάντοτε δυνατή! Η πε

ρί πειθαρχίας ιδέα, που τψ έχουν οι στρατιώτες αυτοί μέσα στο αίμα τους, δεν αρκεί για να εκμηδενίσει κάθε ικανότητα απονομής του δικαίου κι αυ

τή ακόμα τη δικαστική εξουσία τους; Όποιος μιλάει για πειθαρχία εννοεί υπακοή. Όταν ο Υπουργός των Στρατιωτικών, ο μεγάλος ηγέτης, διακήρυ

ξε δημόσια, κάτω από τα χειροκροτήματα της Εθνικής Αντιπροσωπείας,

το απόλυτο κύρος του δεδικασμένου , θέλετε ένα Στρατοδικείο να του πετά

ξει κατά πρόσωπο μια επίσημη διάψευση; Ιεραρχικώς, αυτό είναι αδύνατο. Ο στρατηγός Μπιγιό άσκησε στους δικαστές ακαταμάχητη υποβολή με

τη δήλωσή του και δικάσανε όπως οφείλουν να πηγαίνουν στον πόλεμο,

μέσα στη φωτιά , χωρίς να σκεφτούν αντί να κρίνουν. Η προκατειλημμένη

γνώμη που προσκομίσανε στην έδρα είναι προφανώς αυτή: «0 Ντρέιφους καταδικάστηκε για έγκλημα εσχάτης προδοσίας από ένα Στρατοδικείο, είναι λοιπόν

ένοχος, κι εμείς, ΣτρατοδικΕίο επiσης, δεν μπορούμε να τον κηρύξουμε αθώο· λοιπόν, ξέρουμε ότι αναγνωρίζοντας την ενοχή του Εστερχάζυ, θα διακηρύσσαμε την αθωότητα του Ντρέιφους» . τίποτε δεν μπορούσε να τους κάμει να βγουν από το αδιέ

ξοδο αυτό.

Βγάλανε μια απόφαση άδικη, που θα στιγματίσει για πάντα τα Στρα

τοδικεία μας, θα ρυπαίνει με την κηλίδα της υποψίας όλες τις ετυμηγορίες

τους. Το πρώτο Στρατοδικείο μπόρεσε να είναι ανόητο, το δεύτερο είναι αναγκαστικά εγκληματικό. Το μόνο τους ελαφρυντικό , το επαναλαμβάνω,

είναι ότι είχε μιλήσει ο ανώτατος αρχηγός , δηλώνοντας ότι το δεδικασμένο ήταν απρόσβλητο, ιερό και ανώτερο των ανθρώπων, ώστε οι κατώτεροι

δεν μπορούσαν να πουν το αντίθετο. Μας μιλούν για την τιμή του στρα

τού, θέλουν να τον αγαπούμε, να τον σεβόμαστε. Α! βέβαια, ναι, ο στρατός

που θα ξεσηκωνόταν στην πρώτη απειλή, που θα υπερασπιζόταν τη γαλλική γη , ~ίναι ολόκληρος ο λαός και δεν αισθανόμαστε γι' αυτόν παρά αγά-

πη και σεβασμό. Αλλά δεν πρόκειται για το στρατό αυτόν.

Czf>.ffC)

68

ΚΑΤΗΓΟΡΏ!

Ακριβώς του στρατού αυτού θέλουμε εμείς την αξιοπρέπεια, μέσα στην ανάγκη που νιώθουμε για δικαιοσύνη. Αλλά εδώ πρόκειται για τη

σπάθα, τον αψέντη, που θα μας δώσουνε αύριο ίσως. Και να ψιλήσουμε ευλαβικά τη λαβή της σπάθας, σαν να 'τανε θεός , α, όχι!

Το είπα και άλλοτε: η υπόθεση Ντρέιψους ήταν η υπόθεση των επιτελικών γραψείων, ένα αξιωματικός του Επιτελείου, καταγγελλόμενος από

συναδέλψους του του Επιτελείου, καταδικαζόμενος κάτω από την πίεση

των αρχηγών του Επιτελείου. Το ξαναλέω ακόμη μια ψορά, δεν μπορεί να

γυρίσει πίσω αθώος, χωρίς να ενοχοποιηθεί ολόκληρο το Επιτελείο. Η

επιτελική ψαψία», με όλα τα μέσα που θα μπορούσε να ψανταστεί κανείς,

με δημοσιογραφικές εκστρατείες, με ανακοινώσεις, με επεμβάσεις, δεν κάλυψε τον Εστερχάζυ παρά για να εξουδετερώσει για δεύτερη ψορά τον

Ντρέιψους.

Η κυβέρνφη, αν είχε συναίσθηση της ευθύνης της, μπορούσε ν' αρ

πάξει το σκουπόξυλο και να σαρώσει το λημέρι αυτό του ιησουιτισμού, όπως τους αποκάλεσε ο ίδιος ο Μπιγιό. Πού είναι το αληθινά ισχυρό,

αληθινά πατριωτικό υπουργείο, που θα 'χει την τόλμη να τα γκρεμίσει

όλα και να τα ξαναψτιάξει όλα εκεί μέσα; Πόσους ανθρώπους ξέρω που,

μπροστά στην πιθανότητα ενός πολέμου , τρέμουν από αγωνία, βλέποντας

σε τι χέρια βρίσκεται εθνική μας άμυνα! Και τι σψηκοψωλιά από χυδαίες

πρόστυχες δολοπλοκίες, κουτσομπολιά και οργιαστικές σπατάλες έχει γί

νει το ιερό αυτό άσυλο όπου κρίνεται η τύχη της Πατρίδας! Τρομάζει κα

νείς μπροστά στο τρομερό φως που έριξε εκεί μέσα η υπόθεση Ντρέιφους, η ανθρώπινη αυτή θυσία ενός δυστυχισμένου , ενός «βρομερού

Εβραίου•>.

Α! τι φοβερό ανακάτεμα από ηλιθιότητα και παραφροσύνη, πολλές

ψαντασιοπληξίες , αγροίκες αστυνομικές μεθόδους, ήθη τυραννικά και

απάνθρωπα, τα τρισχειρότερα, αυτι} η χυδαία τέρψι1 μερικών γαλονάδων

που βάζουν τις μπότες τους απάνω στο Έθνος, του ξαναχώνουν μέσα στο

λαρύγγι την κραυγή του για την αλήθεια και τη δικαιοσύνη, με την ψεύτικη και ιερόσυλη πρόφασι1 της σωτηρίας του Κράτους !

Και διαπράξανε άλλο ένα έγκλημα, αψού θελήσανε να στηριχθούν

στον ακάθαρτο δημοσιογραφικό τύπο. Δεν ντραπήκανε να ζητήσουν ι} να

δεχθούνε την προστασία όλης της σαβούρας του Παρισιού - κι έτσι τώρα

ο συρψετός αυτός θριαμβολογεί αναίσχυντα για την ήπα του δικαίου και

της απλής ηθικι}ς. Έγκλημα επίσης είναι το ότι κατηγόρησαν για ταραχο

ποιούς της Γαλλίας εκείνους που τη θέλουν γενναιόφρονη, επικεφαλής

των ελεύθερων και δικαίων εθνών, κι αυτό τη στιγμή που σκευωρούσαν οι

CAW3

69

ΚΑΤΗΓΟΡΏ!

ίδιοι μια επονείδισrη συνωμοσία για να επιβάλλουν την πλάνη, μπροσιά σιον κόσμο ολόκληρο . Έγκλημα είναι ότι παραπλάνησαν την κοινή γνώ

μη, ότι χρησιμοποίησαν για μια πλεκτάνη θανάτου , τη γνώμη αυτή που τη

διέσιρεψαν, μέχρι του σημείου να την κάμουν να παραληρεί. Έγκλημα είναι ότι δηλητηρίασαν τους μικρούς και τους ταπεινούς, ότι διέγειραν τα

πάθη της αντίδρασης και της αδιαλλαξίας, καμουφλάροντάς την πίσω

από το μισητό αντισημιτισμό , πάθη από τα οποία η μεγάλη φιλελεύθερη Γαλλία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου θα πεθάνει, αν δε θεραπευθεί εγκαίρως απ' αυτά . Έγκλημα είναι ότι εκμεταλλευθήκανε τον πατριωτι

σμό για έργα μίσους, έγκλημα , τέλος, είναι ότι έκαναν σrάχτη ένα μοντέρ

νο θεό, όταν όλη η ανθρώπινη επισrήμη μοχθεί για την προσεχή καρποφορία της αλήθειας και της δικαιοσύνης .

Η αλήθεια αυτή, αυτή η ίδια η δικαιοσύνη, που με τόσο πάθος τις θελήσαμε, τι απελπισία να τις βλέπουμε έτσι καταρρακωμένες, περισσότερο παραμορφωμένες, περισσότερο μουντές από κάθε άλλη φορά! Υποπτεύο

μαι τον συγκλονισιικό σεισμό που θα έγινε μέσα σιην ψυχή του κ. Σέρερ

Κέστνερ, και πισrεύω απόλυτα ότι κάποια μέρα θα νιώσει τύψεις που δεν

ανέτρεψε τα πάντα, την ημέρα της επερώτησης σrη Γερουσία , εξαπολύο

ντας ολόκληρο το φάκελο , ώσιε να τα ρίξει όλα κάτω . Ήταν ο μεγάλος

έντιμος άνθρωπος, ο άνθρωπος της ηθικής ζωής του, πίσrεψε ότι η αλή

θεια ήτανε αυτάρκης, προπάντων όταν του φαινόταν φεγγοβολούσα σαν

το άπλετο φως. Προς τι λοιπόν να ανασrατώσει τα πάντα, αφού σε λίγο θα

λαμποκοπούσε ο ήλιος; Και για την εύπισιη αυτή ψυχική γαλήνη του τι

μωρήθηκε τόσο σκληρά . Το ίδιο ισχύει και για τον αντισυνταγματάρχη Πικάρ , που από ένα υψηλό συναίσθημα αξιοπρέπειας, δε θέλησε να δη

μοσιεύσει τα γράμματα του στρατηγού Γκονζ. Οι ενδοιασμοί του αυτοί

τον τιμούν τόσο περισσότερο όσο, οι προϊσrάμενοί του τον σπρώχνανε μέ

σα στο βούρκο, επεμβαίνανε σrο ανακριτικό του έργο και αλλοιώνανε τη

δικογραφία κατά τον πλέον απροσδόκητο και προσβλητικό τρόπο ενώ αυ

τός ενεργούσε με αυσrηρό σεβασμό προς την πειθαρχία . Υπάρχουν δυο

θύματα, δυο γενναίες ψυχές, δυο απλές καρδιές, που aφήσανε το θεό να

ενεργήσει, ενώ ενεργούσε ο διάβολος.

Είδαμε μάλιστα , σχετικά με τον αντισυνταγματάρχη Πικάρ, κι αυτή

την ακατονόμαστη προσrυχιά : ένα γαλλικό δικασrήριο, αφού άφησε τον

εισηγητή να καταγγείλει δημόσια ένα μάρτυρα, να τον κατηγορήσει για όλα τα σφάλματα , έκλεισε τις σύρτες όταν ήρθε ο μάρτυρας αυτός για να

εξηγηθεί και να υπερασπιστεί τον εαυτό του. Λέω ότι αυτό είναι ένα επι

πλέον έγκλημα και ότι το έγκλημα αυτό θα εξεγείρει την παγκόσμια συ-

ΟfΊΡ'3 -

70

ΚΑΤΗΓΟΡΏ!

νείδηση. Αναντίρρητα, τα στρατιωτικά δικαστήρια έχουν μιαν ιδιόρρυθμη

ιδέα για τη δικαιοσύνη .

Αυτή λοιπόν είναι η απλή αλήθεια, κύριε Πρόεδρε, και είναι φρικιαστική· θα στιγματίσει την προεδρεία σας. Ξέρω βέβαια ότι δεν είχατε κα

μιάν αρμοδιότητα στην υπόθεση αυτή, ότι είσαστε αιχμάλωτος του Συ

ντάγματος και του περιβάλλοντός σας. Αλλά έχετε ένα ιερό καθήκον σαν

άνθρωπος, και το καθήκον αυτό οφείλετε να το θυμηθείτε και να το εκ

πληρώσετε. Μη νομίσετε πως έχω aπελπιστεί, πως έχω και την παραμι

κρι} έστω αμφιβολία για το θρίαμβο. Το επαναλαμβάνω με τη σφοδρότερη βεβαιότητα: η αλήθεια προχωρεί και τίποτε δε θα τη σταματήσει. Σή

μερα μόλις αρχίζει η υπόθεση Ντρέιφους, γιατί μονάχα σήμερα αρχίζει

να ξεκαθαρίζει η κατάσταση. Από τη μια μεριά, οι ένοχοι που δε θέλουν

να απονεμηθεί η δικαιοσύνη. Από την άλλη μεριά, οι οπαδοί της δικαιοσύνης που θα δώσουν και τη ζωή τους για να την επιβάλλουν.

Αν θάψετε την αλήθεια κάτω από τη γη, μεγαλώνει εκεί μέσα και μα

ζεύει τέτοια εκρηκτική δύναμη, ώστε την ημέρα που ξεσπά, παρασύρει τα

πάντα μπροστά της.

Θα δούνε λοιπόν, θα το δουν αναπόφευκτα ότι προπαρασκευάσανε

την εκρηκτικότερη απ' όλες τις καταστροφές.

Αλλά η επιστολή αυτή παρατράβηξε, κύριε Πρόεδρε, και είναι καιρός

να την τερματίσω.

Κατηγορώ τον αντισυνταγματάρχη Πατύ ντε Κλαμ, γιατί υπήρξε ο σατανικός δράστης της δικαστικής πλάνης, ασυνείδητα θέλω να πιστεύω , και

γιατί ύστερα υπερασπίστηκε επί τρία χρόνια το κακοποιό έργο του με τις

πιο γελοίες και ένοχες μηχανορραφίες.

Κατηγορώ τον στρατηγό Μερσιέ γιατί, το λιγότερο από πνευματική

ανεπάρκεια, έγινε συνένοχος του μεγαλύτερου aνομήματος του αιώνα.

Κατηγορώ τον στρατηγό Μπιγιό, γιατί είχε στα χέρια του αναμφισβή

τητες αποδείξεις της αθωότητας του Ντρέιφους και τις έπνιξε κι έγινε έτσι

ένοχος εγκλήματος εσχάτης προδοσίας κατά του ανθρωπισμού και της Δι

καιοσύνης, για πολιτικούς σκοπούς και για να σώσει το συνεργό στην πλε

κτάνη Επιτελείο.

Κατηγορώ το στρατηγό ντε Μπουαντέφρ και τον στρατηγό Γκονζ, για

τί υπήρξαν συνένοχοι του ίδιου εγκλήματος, ο ένας τυφλωμένος αναμφί

βολα από το πάθος του καθολικισμού του κι ο άλλος, κατά πάσαν πιθανότητα, από τη στρατιωτική εκείνη νοοτροπία που θεωρεί τα επιτελικά γραφεία κιβωτό ιερή και απαραβίαστη .

Gef'3

71

ΚΑΤΗΓΟΡΏ!

Κατηγορώ τον στρατηγό ντε Πελλιέ και τον ταγματάρχη Ραβαρί, γιατί

έκαμαν μια εγκληματική προανάκριση, με την πιο τερατώδη μεροληψία,

που μας αφήνει, στην έκθεση του δεύτερου, ένα ακατάλυτο μνημείο aφε

λούς θράσους .

Κατηγορώ τους τρεις γραφολόγους Μπελόμ, Βαρινιάρ και Γουάρ, για

τί συντάξανε ψεύτικες εκθέσεις απατεώνων, εκτός αν αποδειχθεί με ιατρι

κή εξέταση ότι πάσχουν από κάποιαν αρρώστια και τα μυαλά και τα μάτια τους.

Κατηγορώ το υπουργείο των Στρατιωτικών και το Επιτελείο, γιατί έκα

μαν στις εφημερίδες ιδιαίτερα στην ΑΣτΡΑΠΗ και στην ΗχΩ ΤΩΝ

ΠΑΡΙΣΙΩΝ, μια βδελυρή και απαράδεκτη εκστρατεία για να παραπλανή

σουν την κοινή γνώμη και να σκεπάσουν το λάθος τους.

Κατηγορώ, τέλος, το πρώτο Στρατοδικείο γιατί παραβίασε το δίκαιο,

γιατί καταδίκασε έναν κατηγορούμενο βασιζόμενο σ' ένα έγγραφο που

παρέμεινε μυστικό και κατηγορώ το δεύτερο -αυτό που δίκασε τον Εστερ

χάζυ- γιατί συγκάλυψε, κατόπιν διαταγής, την παρανομία αυτή και διέ

πραξε έτσι με τη σειρά του το δικαστικό έγκλημα να αθωώσει ενσυνείδη

τα έναν ένοχο.

Διατυπώνοντας τις κατηγορίες αυτές , δεν αγνοώ ότι υπόκειμαι στις

διατάξεις των άρθρων 30 και 31 του Νόμου περί τύπου της 29 Ιουλίου 1881, που κολάζουν τα αδικήματα της δυσφήμισης. Εκθέτω οικειοθελώς τον εαυτό μου σ' αυτόν τον κίνδυνο. Όσο για τους ανθρώπους που κατηγο

ρώ, δεν τους ξέρω, δεν τους είδα ποτέ, δεν έχω εναντίον τους ούτε μνησι

κακία ούτε μίσος.

Δεν είναι για μένα παρά αφηρημένες έννοιες, κακοποιά πνεύματα της

κοινωνίας. Και η πράξη που εκτελώ εδώ δεν είναι παρά ένα επαναστατικό μέσον για να επισπεύσω την έκρηξη της αλήθειας και της δικαιοσύνης.

Δεν έχω παρά ένα πάθος, το πάθος του φωτός, εν ονόματι της aνθρω

πότητας που τόσο υπέφερε και που έχει δικαίωμα στην ευτυχία. Η πυρακτωμένη διαμαρτυρία μου δεν είναι παρά η κραυγή της ψυχής μου. Ας τολμήσουν λοιπόν να με παραπέμψουν στο κακουργιοδικείο και η διαδι

κασία να γίνει στα φανερά.

Περιμένω . Ευαρεστηθείτε, κύριε Πρόεδρε , να δεχθείτε τη διαβεβαίωση του βαθύ

τατου σεβασμού μου .

CAW<J·-

72

ΕΜΙΛΖΟΛΑ

Η ΔΙΚΑΣΤΙΚΉ ΚΑΗΣΗ

Το κείμενο τιις <<κλήσεως», που επέδωσε στον Ζολά και τον Περένξ, διευθυντή

της ΩΡΟΡ, ένας δι,καστικός αρχz,κλητήρας του διαμερίσματος του Σηκουάνα.

ΚΑΚΟΥΡΓΙΟΔΙΚΕΙΟΝ ΣΗΚΟΥΑΝΑ

Σ ΗΜΕΡΟΝ, την 20ήν Ιανουαρίου, του έτους 1898, κατ' εντολήν του Γε

νικού Εισαγγελέως, Εισαγγελέως παρά τω Εφετίω Παρισίων, ενερ

γούντος κατόπιν μηνύσεως υποβληθείσης την 1 8ην Ιανουαρίου 1898 υπό του κ. υπουργού των Στρατιωτικών, βάσει των διατάξεων του άρ

θρου 47 του νόμου της 29 Ιουλίου 1881, εν ονόματι του πρώτου διαρκούς Στρατοδικείου της στρατιωτικής διοικήσεως Παρισίων, δικάσαντος την

lΟην και 11ην Ιανουαρίου 1898 τον ταγματάρχην Εστερχάζυ, Ο κάτωθι υπογεγραμμένος Σαρλ-Μαρί-Ζωρζ-Ντυπυί, αρχικλητήρ, πα

ρά τω Εφετείω των Παρισίων, κατσικών εν την πόλει ταύτη, εις το Δικα

στικόν Μέγαρον,

Επέδωσα κλήσιν εις τον κ. Α. Περένξ, διευθυντήν της εφημερίδος ΩΡΟΡ, κατοικούντα εν Παρισίοις, οδός Μονμάρτρης aριθμ . 142, καθ' ήν ώραν ευρίσκετο ούτος εν την οικία του και ωμίλει προς υπάλληλον της εφημερίδος,

Όπως εμφανισθή ενώπιον του Κακουργιοδικείου του Σηκουάνα, εδρεύοντος εν τω Δικαστικώ Μεγάρω εν Παρισίοις, την Τρίτην 7ην Φε

βρουαρίου 1898, ώραν ενδεκάτην και ημισείαν προ μεσημβρίας,

Και ιδιαίτερον aντίγραφον της κλήσεως ταύτης εις τον κ. Ζολά.

1. "Κατηγορ. Α. Περένξ. Διότι, εν Παρισίοις, προ τριών περίπου μψών, εν την ιδιότητί του ως

διευθυντού, εδημοσίευσεν εις το φύλλον αριθμός ογδοήκοντα επτά, δεύτερον έτος, της εφημερίδος ΩΡΟΡ, όπερ φύλλον επωλήθη και διενεμήθη, κυκλοφόρφε και εξετέθη εις δημόσια μέρη ή δημοσίας συγκεντρώσεις, τα

κάτωθι χωρία εμπεριλαμβανόμενα εις άρθρον υπογραφόμενον υπό του

Αιμιλίου Ζολά και τιτλοφορούμεvοv: Επιστολή προς τον κ. Φελίξ Φωρ, πρόεδρον της Δημοκρατίας.

CAWO ·

74

Η ΔΙΚΑΣΠΚΗ Κι\ΗΣΗ

Πρώτη σrήλη της πρώτης σελίδας:

«Ένα Στρατοδικείον ετόλμησε προ ολίγου να αθωώσει, κατ' εντολήν, έναν Εστερ

χάζυ καταφέροντας βαρύτατο κόλαφο εναντίον κάθε αλήθειας και κάθε δικαιοσύνης.

Και είναι πια γεγονός τετελεσμένο και ανεπανόρθωτο, η Γαλλία έχει τη ρυπαρή αυτή

κηλίδα στο πρόσωπό της. Η ιστορία θα γράψει ότι στις ημέρες της προεδρίας σας μπό

ρεσε να συντελεσθεί ένα τέτοιο κοινωνικό έγκλημα».

Έκτη mήλη της πρώτης σελίδας: <<Βγάλανε την άδικη αυτή απόφαση που θα στιγματίζει για πάντα τα Στρατοδι

κεία μας, που στο εξής θα κηλιδώνει με υποψίες όλες τις ετυμηγορίες τους. Το πρώτο

Στρατοδικείο μπόρεσε να είναι ανόητο, το δεύτερο είναι αναγκαστικά εγκληματικό».

Δεύτερη σrήλη της δεύτερης σελίδας:

<< ... Κατηγορώ το δεύτερο Στρατοδικείο γιατί συγκάλυψε, κατόπιν διαταγής, την παρανομία αυτή και διέπραξε το δικαστικό έγκλημα να αθωώσει ενσυνείδητα έναν

ένοχο».

Τα δε εν λόγω χωρία προσάmουσι πράξεις αίτινες προσβάλλουσι την

τιμήν της σrρατιωτικής διοικήσεως και δη αναγομένας εις την ενίσχυσιν

των καθηκόντων αυτής και ούτω εδυσφημήθη αύτη δημοσία.

2. Κατηγορ. Εμίλ Ζολά. Διότι κατά τον αυτόν χρόνον και τόπον, εγένετο συνένοχος του ως άνω

αδικήματος , παραδίδων είτε εις τον κ. Περέν ξ, διευθυντή της εφημερίδος

Ωror είτε ε ις έτερον συντάκτην ή υπάλληλον της εφημερίδος ταύτης, όπως διαβιβασθή εις τον εν λόγω διευθυντήν διά να δημοσιευθή το εμπε

ριέχον τα προαναφερθέντα χωρία γραπτόν και παρέχων ούτω τα μέσα άτινα εχρησιμοποιήθησαν προς διάπραξιν του αδικήματος, καίτοι γνωρί

ζων ότι θα ε χρησιμοποιούντο προς τούτο.

Αδικήματα προβλεπόμενα και τιμωρούμενα υπό των άρθρων 23, 29, 30, 31, 35, 42, 43, 45, 47 και 52 του νόμου της 29ης Ιουλίου 1881, 59 και 60 του Ποινικού Κώδικος .

Προς γνώσιν των ανωτέρω κατονομαζομένων επέδωσα το παρόν aντί

γραφον.

Τιμή, εβδομήκοντα πέντε εκατοσrά του φράγκου .

Gf1W3 ·-

75

ΕΠΙΣΤΟΑΗ ΠΡΟΣ ΤΟΝ

ΥΠΟΥΡΓΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΩΝ ΤοΥ ΕΜΙΛ. ΖοΛ.Α

Όσοι δεν είχαν τυφλωθεί από τον aντιδραστικό φανατισμό διαβάζοντας τη μήνυση που

εξαπέλυσε, κατά κυβερνητική διαταγή, εναντίον του Ζολά ο εισαγγελέας του Σηκουά

να, κατάλαβαν αμέσως ότι επιθυμία της κυβέρνησης δεν ήταν να ρiξει άπλετο φως στις

κατηγορίες που είχαν διατυπωθεί με τόσο σθένος και με τόση ακρίβεια από τον μεγά

λο συγγραφέα, αλλά απεναντίας να μειώσει στο ελάχιστο, με τα ευτελέστερα μέσα, το

δικαστικ6 αγ-ιι!να που άνοιξε απ6 παροδική επιπολαι6τητα.

Ο συγγραφέας της «Επιστολής προς τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας", σε μια νέα

επιστολή του προς τον Υπουργό των Στρατιωτικών, στιγματίζει την ανανδρία και τη

μικροψυχία της κυβέρνησης.

Α ΠΑΝΤΩΝΤΑΣ ΣτιΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ μου εναντίον σας , εναντίον των συνα

δέλφων σας και των υφισταμένων σας, με καλέσατε να εμφανισθώ

μπροστά στο ορκωτό δικαστήριο του Σηκουάνα, στις 7 Φεβρουαρί-ου.

Θα 'ρθω στο ραντεβού.

Θα 'ρθω για μια aντρίκεια μάχη, στο φως της ημέρας . Αλλά δίχως άλ

λο δε θα διαβάσατε το κατηγορητήριό μου , κύριε υπουργέ! Κάποιος γραμ

ματικός θα σας είπε ότι κατηγόρησα μονάχα το Στρατοδικείο γιατί «έβγαλε

μιαν απόφαση άδικη», γιατί κάλυψε, κατόπιν διαταγής, μια παρανομία, και διέπραξε το δικαστικό έγκλημα να αθωώσει ενσυνείδητα έναν ένοχο.

Η διακήρυξη δε θ' αρκούσε στην ανάγκη που αισθάνομαι για δικαιο

σύνη . Αν θέλησα μια συζήτηση στο άπλετο φως, είναι γιατί επιθυμούσα να κάμω ν' aστράψει στα μάτια της Γαλλίας ολάκερης η αλήθεια, όλη η αλήθεια .

Γι' αυτό ακριβώς συμπλήρωσα τις κατηγορίες που σας φάνηκε αρεστό

ν' αναφέρετε στο εγκλητήριο έγγραφο του κλητήρα Ντυπυt, με άλλες κα

τηγορίες, όχι λιγότερο σαφείς, όχι λιγότερο κατακάθαρες, όχι λιγότερο συντριπτικές .

Είπα:

Κατηγορώ τον αντισυνταγματάρχη Πατύ ντε Κλαμ, ότι υπήρξε ο σα

τανικός δράστης της δικαστικής πλάνης, αiruνείδητα θέλω να πιστεύω, κι

γιατί υπερασπίστηκε έπειτα το κακοποιό έργο του με τις πιο γελοίες και

ένοχες μηχανορραφίες.

Είπα:

Κατηγορώ τον στρατηγό Μερσιέ, -ότι το λιγότερο από πνευματική

ανεπάρκεια- έγινε συνένοχος της μεγαλύτερης αδικίας του αιώνα .

Είπα:

Κατηγορώ τον στρατηγό Μπιγιό, ότι είχε στα χέρια του αναμφισβήτητες αποδείξε ις της αθωότητας του Ντρέιφους και ότι τις έπνιξε κι έτσι έγι-,

Gff[!L?,

78

ΕΠΙΣΓΟιΙΗ ΠΡΟΣ ΤοΝ ΥΠΟΥΡΓΟ ΣΤΡΑΠΩΠΚΩΝ

νε συνένοχος εγκλήματος εσχάτης προδοσίας εναντίον του ανθρωπισμού

και εναντίον της δικαιοσύνης, για πολιτικούς σκοπούς και για να σώσει το συνεργό στην πλεκτάνη Επιτελείο.

Είπα :

Κατηγορώ τον στρατηγό ντε Μπουαντέφρ και τον στρατηγό Γκονζ, ότι

υπήρξαν συνένοχοι του ίδιου εγκλήματος, ο ένας τυφλωμένος δίχως άλλο

από το πάθος του καθολικισμού του, ο άλλος, κατά πάσα πιθανότητα από

το στρατοκρατικό αυτό πνεύμα , που θεωρεί τα επιτελικά γραφεία Κιβωτό

ιερή και απαραβίαστη.

Είπα:

Κατηγορώ τον στρατηγό ντε Πεγιέ και τον ταγματάρχη Ραβαρί, ότι

έκαμαν μια εγκληματική προανάκριση, με την πιο τερατώδη μεροληψία, που μας άφησε, με την έκθεση του δεύτερου, ένα αθάνατο μνημείο ακα

ταλόγιστης αναίδειας. Είπα:

Κατηγορώ τους τρεις γραφολόγους Μπελόμ, Βαρινιάρ και Γουάρ , ότι

συντάξανε ψεύτικες και πλαστές εκθέσεις, εκτός αν αποδειχθεί με ιατρική

εξέταση ότι πάσχουν από κάποιαν αρρώστια και τα μυαλά και τα μάτια

τους .

Είπα:

Κατηγορώ το υπουργείο των Στρατιωτικών και το Επιτελείο, ότι έκα

μαν στις εφημερίδες, και ιδιαίτερα στην ΑΣΤΡΑΠΉ και στην ΗΧΩ ΤΩΝ ΠΑΡΙΣΙΩΝ, μια βδελυρή και ηθικά απαράδεκτη εκστρατεία για να παραπλα

νήσουν την κοινή γνώμη και για να συγκαλύψουν τα λάθη τους.

Ξαναδιαβάστε τα κείμενα αυτά, κύριε Υπουργέ, κι αφού σκεφθείτε

ό,τι σας αρέσει για την τόλμη μου, θα αναγνωρίσετε ότι δεν μπορεί να

μου καταλογισθεί ούτε έλλειψη ακριβολογίας ούτε έλλειψη σαφήνειας.

Και είτε υποχρεωθείτε να το αναγνωρίσετε είτε, στην περίmωση που

θα τηρούσατε φρόνιμη σιγή, το αναγνωρίσει όλος ο κόσμος μαζί μου,

όπως και το αναγνωρίζει αναμφισβήτητα, πέστε μου γιατί σήμερα, ύστερα

από πέντε μέρες στοχασμών, συσκέψεων, δισταγμών, αμφιταλαντεύσεων

και υπεκφυγών, δεν τολμάτε, να με αντιμετωπίσετε.

Πώς! μπορώ να γράφω ότι «Ο αντισυνταγματάρχης Πατύ ντε Κλαμ υπήρξε ο σατανικός δράστης μιας δικαστικ~ς πλάνης, ασυνείδητα {σως, κι ότι υπεράσπισε το έρ

γο του με τις πιο ένοχες μηχανορραφiεςιι, μπορώ να το λέω και δεν τολμούν να

με καταδιώξουν που το έγραψα. Μπορώ να γράφω ότι ο στρατηγός Μερσιέ έγινε συνένοχος μιας από

ΕΞΔW3

79

ΕΠΙΣΓΟΑΗ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΥΠΟΥΡΓΟ ΣΤΡΑΠΩΠΚΩΝ

τις μεγαλύτερες αδικίες του αιώνα και δεν τολμούν να με καταδιώξουν

που το έγραψα .

Μπορώ να γράφω ότι σεις, κύριε στρατηγέ Μπιγιό , είχατε στα χέρια

σας τις θετικές κι αναμφισβήτητες αποδείξεις της αθωότητας του Ντρέι

φους, ότι τις πνίξατε, ότι γίνατε συνένοχος του εγκλήματος αυτού εναντίον

του ανθρωπισμού και της δικαιοσύνης, για πολιτικούς σκοπούς και για να

σώσετε το Επιτελείο . Και δεν τολμάτε σεις, ο υπουργός των Στρατιωτικών,

να με καταδιώξετε που τα έγραψα.

Μπορώ να γράφω ότι ο στρατηγός ντε Μπουαντέφρ κι ο στρατηγός

Γκονζ έγιναν συνένοχοι του ίδιου εγκλήματος και δεν τολμούν να με κατα

διώξουνε που το έγραψα .

Μπορώ να γράφω ότι ο στρατηγός Πεγιέ κι ο ταγματάρχης Ραβαρί

έκαμαν μιαν ανάκριση εγκληματική και δεν τολμούν να με καταδιώξουνε που το έγραψα.

Μπορώ να γράφω πως οι τρεις γραφολόγοι-εμπειρογνώμονες, Μπε

λόμ, Βαρινιάρ και Γουάρ, έκαμαν ψεύτικες και πλαστές εκθέσεις και,

επειδή δεν τολμούν να με παραπέμψουν στο Κακουργιοδικείο γι' αυτό που

έγραψα, στραγγαλίζουν το νόμο και με κλητεύσανε στο πλημμελειοδικείο.

Μπορώ να γράφω ότι το Επιτελείο και το υπουργείο των Στρατιωτικών

έκαμαν στις εφημερίδες μια κατάπτυστη εκστρατεία , για να παραπλανι}σουν την κοινή γνώμη και να συγκαλύψουν τα λάθη τους και δεν τολμάνε

να με καταδιώξουν γι' αυτά που έγραψα .

Είπα τα πράγματα αυτά και τα επαναλαμβάνω και τώρα. Αληθινά, είναι δυνατό να μη δέχεστε συζήτηση για κατηγορίες τόσο καθαρά διατυπωμένες, σαφώς σοβαρές τόσο για τον κατήγορο όσο και για τους κατηγο

ρουμένους ;

Πίστευα ότι θα είχα να αντιμετωπίσω τον συνταγματάρχη Πατύ ντε

Κλαμ, το στρατηγό Μερσιέ, το στρατηγό ντε Μπουαντέφρ και το στρατη

γό Γκονζ, το στρατηγό Πεγιέ και τον ταγματάρχη Ραβαρί, μαζί με τους τρεις γραφολόγους εμπειρογνώμονες.

Χτύπησα ειλικρινά και τίμια, στο φώς της ημέρας : δεν τολμούν να μου

απαντήσουνε παρά με τις βρισιές των μισθοφόρων εφημερίδων και τα γαβγίσματα όχλων που οι καθολικοί κύκλοι εξαπολύουν στους δρόμους. Κα

ταγράφω την αδιάσειστη αυτή επιμονή σας στην επιβολή πυκνού και αδιαπέραστου σκότους, αλλά σας προειδοποιώ , με κάθε ειλικρίνεια , ότι

δεν πρόκειται να σας χρησιμεύσει σε τίποτε. Γιατί δεν τολμήσατε ν' αναφέρετε στη μήνυση τις κατηγορίες μου, θα

σας το πω εγώ.

Gι2!3"3

80

EniΣrOAH ΠΡοΣ ΤοΝ YnoYPro ΣτΡΑτιΩτιΚΏΝ

Αντιμετωπίζοντας με τρόμο τη διαμάχη μέσα στο φως, καταφύγατε, για να σωθείτε, σε μέσα δικολαβικά. Ανακαλύψατε για λογαριασμό σας,

στο νόμο της 29 Ιουλίου 1881 , ένα άρθρο 52 που ΔΕ ΜΟΥ ΕΠΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΠΡΟΣΚΟΜΙΣΩ ΑΠΟΔΕΙΞΕΙΣ ΠΑΡΑ ΜΟΝΟ ΓΙΑ ΓΕΓΟΝΌΤΑ που

«σαφώς αναφέρονται και κατονομάζονται στην κλ1ίση».

Και τώρα, αισθάνεσθε ήσυχος, δεν είν' έτσι;

Εναντίον του συνταγματάρχη Πατύ ντε Κλαμ, εναντίον του στρατηγού

Μερσιέ, εναντίον του στρατηγού ντε Μπουαντέφρ και του στρατηγού

Γκονζ, εναντίον του στρατηγού Πεγιέ και του ταγματάρχη Ραβαρί, ενα

ντίον των γραφολόγων σας και του ίδιου του εαυτού σας, φαντάζεστε ότι

δε θα μπορέσω ν' αποδείξω στο δικαστήριο αυτά που βροντοφώναξα.

Ε, λοιπόν γελιέστε, σας ειδοποιώ εκ των προτέρων: σας δώσανε πολύ

κακές συμβουλές.

Σκεφτήκανε στην αρχή να με προσαγάγουν στο Πταισματοδικείο, αλ

λά δεν το τολμήσανε , γιατί το Ακυρωτικό θα τους πέταγε κατακέφαλα ολό

κληρη τη δικογραφία. Έπειτα τους κατέβηκε η ιδέα να τραβήξουν τα πράγματα σε μάκρος,

να χρονοτριβήσουν με μιαν ανάκριση· αλλά φοβηθήκανε μήπως δώσουν

έτσι ευκαιρία για μια νέα ανάπτυξη στην υπόθεση και μαζέψουν, εναντίον σας, μια συντριmική μάζα τεκμηρίων μεθοδικά οργανωμένων.

Τέλος, στην απελπισία τους, αποφασίσανε να μου επιβάλλουν έναν

αγώνα άνισο, αλυσοδένοντάς με εκ των προτέρων, για να σας εξασφαλί

σουν, με τεχνάσματα δικολάβων, τη νίκη, που δεν την περιμένετε βέβαια

σαν μια διαδικασία ελεύθερη.

Ξεχάσατε πως θα 'χω για δικαστές δώδεκα Γάλλους πολίτες, με ανε

ξαρτησία αδέσμευτη. Θα μπορέσω να νικήσω με τη δύναμη της δικαιοσύνης, θα φωτίσω τις

συνειδήσεις με τη. λάμψη της αλήθειας. Θα δουν, από τις πρώτες λέξεις,

τις δικονομικές σοφιστείες να σαρώνονται από την επιβλητική ανάγκη των τεκμηρίων. Τα τεκμήρια μου τα επιβάλλει ο νόμος. Και ο νόμος θα

'τανε απατεωνίστικος αν, επιβάλλοντάς μου το καθήκον αυτό -το καθήκον

να αποδείξω- μου αρνιόταν τα μέσα για να το εκτελέσω. Πώς θα αποδείκνυα τις κατηγορίες, για τις οποίες υποβάλατε μήνυση

εναντίον μου, αν δεν μπορούσα να δείξω την αλληλουχία των γεγονότων κι

αν μ' εμποδίζανε να βάλω ολόκληρη την υπόθεση κάτω από άπλετο φως.

Η ελευθερία των αποδείξεων, να η δύναμη στην οποία στηρίζομαι.

Cz&FO

81

ΕΜΙΛΖΟΛΑ

Η ΑποΑοrιΑ ΤοΥ ΖοΑΑ

Στο ΔΙΚΑΣΤΉΡΙΟ

κ Yi'IOI ΕΝΟΡΚΟ!,

Στη Βουλή, στη συνεδρίαση της 22ας Ιανουαρίου, ο κ. Μελίν, πρόεδρος του υπουργικού συμβουλίου, εκδήλωσε, κάτω από τα

φρενιτιώδη χειροκροτήματα της δουλόφρονης πλειοψηφίας του, ότι είχε εμπιστοσύνη στους δώδεκα πολίτες στα χέρια των οποίων ανέθεσε την

υπεράσπιση του στρατού. Ήταν για σας που μιλούσε , κύριοι. Κι όπως ο

στρατηγός Μπιγιό είχε υπαγορεύσει την ετυμηγορία του στο Στρατοδικείο

το επιφορτισμένο να αθωώσει τον ταγματάρχη Εστερχάζυ , δίνοντας από τα ύψη του άμβωνος στους υφισταμένους του το στρατιωτικό παράγγελμα

του αδιαμφισβήτητου σεβασμού του δεδικασμένου , το ίδιο και ο κ. Μελίν

θέλησε να σας δώσει τη διαταγή να με καταδικάσετε, εν ονόματι του σεβασμού του στρατού , που με κατηγορεί ότι τον εξύβρισα.

Ζωηρές διαμαρτυρίες στο ακροατ-ήριο.

ΠΡΟΕΔΡΟΣ: Ο κ. Μελίν δεν έδωσε καμιά διαταγή.

Ο Ζολά συνεχίζει.

Καταγγέλλω στη συνείδηση των τίμιων ανθρώπων την πίεση αυτή που

ασκούν οι δημόσιες αρχές στη δικαιοσύνη της χώρας. Οι επεμβάσεις αυτές καταμαρτυρούν επαίσχυντα πολιτικά ήθη που aτιμάζουν ένα ελεύθερο έθνος. Θα δούμε , κύριοι, αν θα υπακούσετε στη διαταγή! Αλλά δεν είναι αλήθεια ότι βρίσκομαι εδώ, μπροστά σας, από θέληση του κ. Μελίν. Δεν

υπέκυψε στην ανάγκη να με καταδιώξει παρά με μεγάλο ψυχικό κλονι

σμό, με τον τρόμο που του προξενούσε το νέο βήμα που θα γινόταν στην πορεία για την απόδειξή της. Αυτό είναι σ' όλο τον κόσμο γνωστό. Αν βρί

σκομαι μπροστά σας, είναι γιατί το θέλησα εγώ. Εγώ, και μόνον εγώ, απο

φάσισα ότι θα 'πρεπε η σκοτεινή, η τερατώδης υπόθεση να παραπεμφθεί

στο δικό σας δικαστήριο, και μόνος εγώ, aυτοπροαίρετα, διάλεξα εσάς,

την υψηλότερη, την αμεσότερη εκδήλωση της γαλλικής δικαιοσύνης, για

GitlP3 --

84

ΗΑΠΟΛΟΓΙΑ

να μάθει επιτέλους η Γαλλία τα πάντα και να αποφανθεί. Ο αγώνας μου

δεν είχε άλλο σκοπό, το άτομο δεν είναι τίποτε, το θυσίασα, με μόνη ικα

νοποίηση ότι εμπιστεύτηκα στα χέρια σας, όχι μόνο την τιμή του στρατού,

αλλά και την τιμή ολόκληρου του έθνους που κινδυνεύει.

Ακούγεται ένα σφύριγμα. Ο πρόεδρος απειλεί ότι θα διατάξει να εκκενώσουν την αί

θουσα.

Θα με συγχωρέσετε, λοιπόν , αν το φως μέσα στις συνειδήσεις, πέσει

λειψό. Θα 'τανε δικό μου το σφάλμα. Φαίνεται πως έπλαθα κάποιο όνει

ρο, θέλοντας να σας προσκομίσω όλες τις αποδείξεις, γιατί σας θεωρούσα

τους μόνους άξιους και τους μόνους αρμόδιους. Άρχισαν να σας παίρνουν

με το αριστερό ό,τι φαινόταν πως σας δίνουν με το δεξί. Υποκρίνονταν ότι

παραδέχονται τη δικαιοδοσία σας, αλλά όσο κι αν είχαν εμπιστοσύνη σε

σας για να κρίνετε τα μέλη ενός Στρατοδικείου, μερικοί άλλοι αξιωματι

κοί είναι aπρόσβλητοι, άθικτοι, ανώτεροι κι απ' αυτή τη δικαιοσύνη ακό

μη. Ο νοών νοείτω .

Είναι η ηλιθιότητα συγκερασμένη με την υποκρισία κι αποτελεί μ' αστραφτερή ενάργεια την απόδειξη ότι τους τρομοκράτησε η ορθοφροσύ

νη, ότι δεν τόλμησαν ούτε κατά διάνοια να διατρέξουν τον κίνδυνο να μας

αφήσουν να τα πούμε όλα και να σας αφήσουν να τα κρίνετε όλα. Ισχυρί

ζονται ότι θελήσανε να περιορίσουν το σκάνδαλο· σεις, λοιπόν, τι φρονεί

τε για το σκάνδαλο αυτό, για την πράξη μου , που συνίστατο στο να εκδι

κάσετε σεις την υπόθεση, στο να θέλω να γίνει ο λαός, ενσαρκωμένος σε

σας , ο δικαστής; Ισχυρίζονται ακόμα ότι δεν μπορούσαν να δεχθούν μια συγκαλυμμένη αναθεώρηση, ομολογώντας έτσι ότι δεν έχουν παρά ένα

τρόμο κατά βάθος, τον τρόμο του κυρίαρχου ελέγχου σας. Ο νόμος εκπρο

σωπείται ολοκληρωτικά από σας κι είναι ο νόμος αυτός των εκλε11:τών του

λαού που επιθύμησα, που σέβομαι βαθύτατα σαν καλός πολίτης και όχι η

ύπουλη και αλλήθωρη διαδικασία, χάρη στην οποία ελπίσανε να περιπαί

ξουν ακόμη και σας. Αξίζω λοιπόν τη συγγνώμη σας, κύριοι, που σας πήρα από τις ασχο

λίες σας και σας έφερα εδώ, χωρίς να έχω τη δύναμη να σας πλημμυρίσω

με το ολικό φως που ονειρευόμουνα. Το φως, όλο, αυτό το φως λαχταρούσα με πάθος. Όπως σας απέδειξε η διαδικασία, είχαμε να παλέψουμε , βήμα προς βήμα, εναντίον μιας λατρείας του σκότους, που εννοούσαν να

μας επιβάλλουν μ' αλύγιστη αυθαιρεσία και επιμονή . Χρειάστηκε κάθε

φορά κι από μια μάχη , για ν' αποσπάσουμε ένα κουρέλι αλήθειας. Φέρα

νε αντιρρήσεις για όλα, λογομάχησαν για όλα, μας τα αρνήθηκαν όλα,

G!ffY3

85

ΗΑποΑΟΓΙΑ

τρομοκράτησαν τους μάρτυρές μας, με την ελπίδα να μας εμποδίσουν να

σας αποδείξουμε την αλήθεια .

Κι είναι για σας και μόνο που πολεμήσαμε, για να υποβληθεί στην κρί

ση σας ολάκερη η αλήθεια αυτή, ώστε να μπορέσετε να αποφανθείτε χωρίς

τύψεις στη συνείδησι} σας. Είμαι λοιπόν βέβαιος ότι θα λάβετε υπόψη σας

την αγωνιώδη προσπάθειά μας, τψ πάλη μας στήθος με στήθος κι ότι, άλλωστε, παρ' όλα τα εμπόδια, αρκετή ξαστεριά μπόρεσε να γίνει. Ακούσατε

τους μάρτυρες, θ' ακούσετε σε λίγο και το συνήγορό μου που θα σας πει την αληθινή ιστορία, την ιστορία αυτή που ξετρελαίνει όλο τον κόσμο και

που κανείς δεν την ξέρει. Και να είμαι ήσυχος, απόλυτα ήσυχος. Η αλήθεια

θρονιάζεται τώρα μέσα σας και δε φοβάμαι πως θα μείνει αδρανής.

Ο κ. Μελίν πίστεψε λοιπόν ότι θα υπαγόρευε την απόφασή σας, εμπι

στευόμενος στα χέρια σας την τιμή του στρατού. Και είναι εν ονόματι της

τιμής αυτής του στρατού, που εγώ κάνω έκκληση στη δικαιοσύνη σας.

Διαψεύδω τον κ. Μελίν με την κατηγορηματικότερη διάψευση : ποτέ δεν πρόσβαλα το στρατό! Δήλωσα απεναντίας, την αγάπη μου , το σεβασμό

μου για το ένοπλο έθνος, τους αγαπημένους μας στρατιώτες της Γαλλίας,

που θα ξεσηκώνονταν στην πρώτη απειλή, που θα υπεράσπιζαν τα χώματα

της πατρίδας . Και είναι εξίσου ψευδές ότι εξύβρισα τους αρχηγούς, τους

στρατηγούς που θα τους οδηγούσαν στη νίκη. Αν μερικά άτομα της στρα

τιωτικής γραφειοκρατίας δια βάλλουν τον ίδιο το στρατό με τη συμπεριφο

ρά τους, βρίζει κανείς ολόκληρο το στρατό με το να το λέει; Και δεν κάνει,

απεναντίας, έργο καλού πολίτη όταν τον διασώζει από κάθε διαβολή και διαπόμπευση, δίνοντας το σήμα του κινδύνου , ώστε τα σφάλματα, που μονάχα αυτά μας έκαμαν να αγωνιούμε, να μην επαναληφθούν και να μη μας οδηγήσουν σε νέες πανωλεθρίες, σαν αυτή του 1870; Δεν υπερασπίζω άλλωστε τον εαυτό μου, αφήνω στην Ιστορία τη φροντίδα να κρίνει την

πράξη μου, που ήταν αναγκαία. Αλλά διακηρύσσω ότι aτιμάζουν το στρατό όταν αφήνουν τους χωροφύλακες ν' αγκαλιάζουν και να ασπάζονται τον

ταγματάρχη Εστερχάζυ, έπειτα από τις aτιμωτικές επιστολές που έγραψε.

Διακηρύσσω ότι ο γενναίος αυτός στρατός εξυβρίζεται και διαβάλλεται κάθε μέρα από τις ορδές , που με την πρόφαση πως τον υπερασπίζονται τον

ρυπαίνουν με τη βρομερή τους σύμπραξη στο έγκλημα, σέρνοντας μέσα στο βόρβορο ό,τι καλό και μεγάλο έχει να επιδείξει ακόμα η Γαλλία. Διακηρύσσω ότι αυτοί aτιμάζουν το μεγάλο αυτό εθνικό στρατό, όταν αναμει

γνύουν τις κραυγές: «Ζήτω ο στρατός» , με τις κραυγές: «Θάνατος στους Εβραiους!». Και φώναζαν ακόμη: <<Ζ·ήτω ο Εστερχάζv!» Ύψιστε Θεέ! Ο λαός του

αγίου Λουδοβίκου, του Μπαγιάρ, του Κοντέ, ο λαός που έγραψε με το αί-

--ΘdllJ'θ -

86

ΗΑΠΟι\ΟΓΙΑ

μα του εκατό γιγαντιαίες νίκες, ο λαός των πολέμων της Δημοκρατίας και

της Αυτοκρατορίας, ο λαός που η δύναμη, η χάρη και η γενναιοφροσύνη

του καταθαμπώσανε την οικουμένη, να φωνάζει «Ζψω ο Εστεpχάζυ!ιι Είναι

ένα όνειδος που μονάχα ο αγώνας μας για τη δικαιοσύνη και την αλήθεια μπορεί να ξεπλύνει.

Ξέρετε το μύθο που χαλκεύτηκε. Ο Ντρέιφους καταδικάστηκε δίκαια

και νόμιμα από επτά αλάνθαστους αξιωματικούς, που δεν μπορεί μάλιστα

να τους υποψιαστεί κανείς για πλάνη χωρίς να προσβάλλει ολόκληρο το στρατό! Ο κατάδικος εξάγνιζε απλά μ' ένα εκδικητικό μαρτύριο το βδελυ

ρό του ανοσιούργημα. Κι αφού είναι Εβραίος, ιδού! ένα πανίσχυρο συνδι

κάτο ιδρύθηκε, ένα συνδικάτο χωρίς πατρίδα, που διαθέτει κατά εκατο

ντάδες τα εκατομμύρια, προς το σκοπό να σώσει τον προδότη χρησιμο

ποιώγrας τις πιο ξετσίπωτες και αδιάντροπες μανούβρες. Έκτοτε, το συν

δικάτο αυτό άρχισε να διαπράπει σωρεία εγκλημάτων, εξαργυρώνοντας τις συνειδήσεις, ρίχνοντας τη Γαλλία μέσα στο καζάνι ενός δολοφονικού

αναβρασμού, αποφασισμένο να την πουλήσει στον εχθρό, να γίνει εμπρη

στής της Ευρώπης και να της βάλει, μ' ένα γενικό πόλεμο, απ' άκρη σ'

άκρη φωτιά, παρά να εγκαταλείψει τα φρικαλέα του σχέδια. Να το , είναι πολύ απλό, παιδιάστικο μάλιστα και ηλίθιο, καθώς βλέπετε . Αλλά είναι με

το δηλητηριασμένο αυτό ψωμί που θρέφει ο ακάθαρτος τύπος το φτωχό

μας λαό επί μήνες. Και δεν πρέπει να εκπλήσσεται κανείς αν βλέπουμε

στη χώρα μας μια κρίση καταστροφική, γιατί όταν σπέρνανε σε τέτοιο ση

μείο το ψέμα και τη μωρία, θέριζαν αναγκαστικά την παραφροσύνη.

Βέβαια, κύριοι, δε σας κάνω την προσβολή να πιστεύω ότι δώσατε πί

στη στο παραμύθι αυτό μιας παραμάνας. Σας ξέρω, ξέρω ποιοι είστε . Εί

σαστε η καρδιά κι ο νους του Παρισιού, του μεγάλου μου Παρισιού, όπου

γεννι}θηκα, που τ' αγάπησα με μια αγάπη απέραντη, που το μελετάω και

το τραγουδάω επί σαράντα χρόνια. Και ξέρω επίσης, την ώρα αυτή, τι

συμβαίνει μέσα στο μυαλό σας γιατί προτού να καθίσω εδώ, στο εδώλιο

του κατηγορουμένου , είχα καθίσει εκεί, στις έδρες που καθόσαστε. Αντιπροσωπεύετε τη μεσαία κοινή γνώμη, προσπαθείτε να είστε, ως ολότητα,

η φρόνφη και η δικαιοσύνη. Σε λίγο θα βρίσκομαι νοερώς μαζί σας στην

αίθουσα του διασκέψεων και είμαι πεισμένος ότι αυτό που θα επιδιιδξετε θα 'ναι να διασώσετε τα συμφέροντά σας, που είναι φυσικά, κατά τη γνώ

μη σας , τα συμφέροντα ολόκληρου του έθνους. Μπορεί να γελαστείτε , αλ

λά θα γελαστείτε με τη σκέψη ότι, εξασφαλίζοντας τα συμφέροντά σας,

εξασφαλίζετε τα συμφέροντα όλων. Σας βλέπω μέσα στις οικογένειές σας το βράδυ, κάτω από το φως της

~

87

ΗΑπΟΛΟΓΙΑ

λάμπας σας ακούω να κουβεντιάζετε με τους φίλους σας, σας συντροφεύω

στα εργαστήριά σας, στα μαγαζιά σας . Είσαστε όλοι εργαζόμενοι, άλλοι

έμποροι, άλλοι βιομήχανοι, μερικοί σε ελεύθερα επαγγέλματα.

Και η θεμιτή, απόλυτα θεμιτή σας ανησυχία , είναι η αξιοθρήνητη κατάσταση που ξέπεσαν όλες οι εργασίες. Παντού , η σημερινή κρίση απειλεί

να γίνει μια αληθινή καταστροφή, οι εισπράξεις κατεβαίνουν, οι συναλλα

γές γίνονται ολοένα και δυσκολότερες. Έτσι, η σκέψη που κομίσατε εδώ, η

σκέψη που διαβάζω στα πρόσωπά σας είναι: «Αρκετά ώς εδώ, πρέπει να τελειώνουμε» . Βέβαια, δε φτάσατε στο σημείο να λέτε όπως πολλοί άλλοι: «Τι

μας ενδιαφέρει αν ένας αθώος βρiσκεται σιο Νησi του Διαβόλου! Μήπως το συμφέρον

ενός και μόνο αξiζει τον κόπο να αναστατώσουμε Πσι μια μεγάλη :(ώρα!» Αλλά δια

λογίζεστε μολαταύτα ότι ο σάλος που ξεσηκώσαμε , εμείς οι πεινασμένοι

για αλήθεια και για δικαιοσύνη, πληρώθψε πάρα πολύ ακριβά με όλο το

κακό που μας κατηγορούνε ότι κάμαμε. Κι αν με καταδικάσετε, κύριοι, δε

θα υπάρχει παρά αυτό στο βάθος της ετυμηγορίας σας: η επιθυμία να κα

θησυχάσετε τους δικούς σας, η ανάγκη να ξαναρχίσουν οι εργασίες, η πε

ποίθηση ότι χτυπώντας με θα σταματήσετε μια εκστρατεία aντεκδικήσε

ων, βλαβερή για τα συμφέροντα της Γαλλίας. Ε , λοιπόν! Κύριοι , θα γελαστείτε πέρα για πέρα. Ευαρεστηθείτε να

μου κάνετε την τιμή να πιστέψετε ότι δεν υπερασπίζομαι εδώ την ελευθε

ρία μου. Χτυπώντας με, δε θα κάνατε τίποτε άλλο παρά να με εξυψώσετε.

Όποιος υποφέρει για τη δικαιοσύνη και την αλήθεια γίνεται ιερός και σε

βάσμιος. Ψίθυροι . Κοιτάχτε με: έχω εμφάνιση πουλημένου, ψεύτη και προδότη; Γιατί λοιπόν θα εξορμούσα και θα έκανα ό,τι έκανα; Δεν έχω πίσω

μου ούτε πολιτική φιλοδοξία , ούτε θρησκομανή πάθη αιρετικού. Είμαι

ένας ελεύθερος συγγραφέας, που αφιέρωσε τη ζωή του στην εργασία, που

θα ξαναμπεί αύριο στη γραμμή και θα ξαναρχίσει το έργο του που διακόπηκε. Κι αλήθεια , τι ζωντόβολα πρέπει να 'ναι εκείνοι που με αποκαλούν

«Ο Ιταλός>>, εμένα που γεννήθηκα από μητέρα Γαλλίδα, που ανατράφηκα

από γιαγιάδες και παππούδες χωρικούς από τη δυνατή γη της Βωσεράν,

εμένα που έχασα τον πατέρα μου σε ηλικία επτά χρόνων, που δεν πήγα

στην Ιταλία, παρά όταν ήμουν πενήντα τεσσάρων ετών, κι αυτό για να νωκουμεντάρω ένα βιβλίο. Αυτό βέβαια δε μ' εμποδίζε ι να 'μαι πολύ περήφανος που ο πατέρας ήταν από τη Βενετία, τη γεμάτη αίγλη πολιτεία, που η παλιά της δόξα τραγουδιέται σ' όλα τα απομνημονεύματα. Μα κι αν

δεν ήμουνα Γάλλος, οι σαράντα τόμοι στη γαλλική γλώσσα, που υπέγρα

ψα εκατομμύρια αντιτύπων τους σ' ολόκληρο τον κόσμο, θ' αρκούσαν για να με κάνουν Γάλλο, που δόξασε τη Γαλλία! Εκδηλώσεις υπέρ και κατά.

CdJJJ"3 --

88

ΗΑπΟΛΟΠΑ

Λοιπόν δεν υπερασπίζω τον εαυτό μου. Αλλά τι πλάνη θα 'ταν η δική

σας, αν πιστεύατε ότι χτυπώντας με θ' αποκαθιστούσατε την τάξη στη δυ

στυχισμένη μας χώρα! Δεν καταλαβαίνετε τώρα ότι η αρρώστια από την

οποία πεθαίνει το έθνος είναι το σκοτάδι, όπου επιμένουν ανένδοτα να τ'

αφήνουνε , είναι η αμφιβολία, όπου αγωνιά και ψυχορραγεί; ... Τα σφάλματα των κυβερνητών συσσωρεύονται απάνω στα σφάλματα, το ένα ψέμα

γεννάει αναγκαστικά ένα άλλο, σε τρόπο που ο σωρός τους γίνεται μέρα με την ημέρα τρομακτικός. Είχε διακηρυχθεί μια δικαστική πλάνη κι από

τότε, χρειάστηκε, κάθε μέρα, να διαπράπουν κι από νέα δολοφονική από

πειρα εναντίον ηις κοινής λογικής και της στοιχειώδους δικαιοσύνης. Εί

ναι από την καταδίκη ενός αθώου που ξεφύτρωσε η αθώωση ενός ενόχου .

Και να τώρα, που απαιτούν από σας να καταδικάσετε κι εμένα με τη σει

ρά μου, γιατί φώναξα την αγωνία μου, βλέποντας την πατρίδα μου στο χείλος του φοβερού αυτού γκρεμού . Καταδικάστε με λοιπόν! Αλλά αυτό θα 'ναι ένα ακόμη βαρύτατο λάθος, που θα προστεθεί στ' άλλα, ένα λάθος

που θα σας ντροπιάσει αργότερα, σης σελίδες της ιστορίας. Και η καταδί

κη μου, αντί να φέρει τη γαλήνη που ποθείτε, που όλοι μας ποθούμε, δε θα 'ναι παρά ένας καινούριος σπόρος πάθους και διχασμού. Το ποτήρι εί

ναι γεμάτο, ακούστε με , μην το κάμετε να ξεχειλίσει!

Πώς δεν κάνετε έναν ακριβή απολογισμό της τρομερής κρίσης που

περνάει η χώρα μας; Λένε πως εμείς είμαστε οι δημιουργοί του σκανδά

λου , πως εμείς οι εραστές της αλήθειας και της δικαιοσύνης είμαστε αυτοί

που διαφθείρουμε και αποσυνθέτουμε το έθνος, που παρωθούμε σε στάση και την εξέγερση. Μα την αλιlθεια, είναι σαν να κοροϊδεύουν και να περι

χλευάζουν τον κόσμο. Μήπως ο στρατηγός Μπιγιό, για να μην αναφέρου

με παρά μόνον αυτόν, δεν ειδοποιήθηκε εδώ και δεκαοχτώ μήνες; Μήπως

ο αντισυνταγματάρχης Πικάρ δεν επέμεινε, δεν προσπάθησε να τον πείσει να αναλάβει την πρωτοβουλία για τψ αναθεώρηση, αν δεν ήθελε ν'

αφήσει τη θύελλα να ξεσπάσει και να συγκλονίσει τα πάντα; Μήπως ο κύ

ριος Σερέρ-Κεστνέρ δεν τον ικέτευσε, με δάκρυα στα μάτια, να σκεφθεί

τη Γαλλία και να τη διαφυλάξει από μια τέτοια καταστροφή; Όχι! Όχι! η

επιθυμία μας ήταν να διευκολύνουμε τα πάντα, να εξομαλύνουμε τα πά

ντα, κι αν η χώρα καταταλαιπωρείται, υπαίτιος είναι η εξουσία που, για

να καλύψει τους ενόχους κι αποβλέποντας σε πολιτικά συμφέροντα , τα

αρνήθηκε όλα, ελπίζοντας ότι θα 'τανε αρκετά ισχυρή για να εμποδίσει το

φως να φανεί. Από την ημέρα εκείνη, δεν κινείται παρά μέσα στη σκιά, μ' αποκλειστικι} επιδίωξη τα σκοτάδια κι είναι αυτή, και rιόνον αυτή, που ευ

θύνεται για το σφοδρότατο σάλο που τάραξε τις συνειδήσεις.

Gf2W3

89

ΗΑπΟΛΟΓΙΑ

Η υπόθεση Ντρέιφους, α! κύριοι, έγινε πολύ μικρή την ώρα τούτη, εί

ναι πολύ σβησμένη και πολύ μακρινή μπροστά στα τρομακτικά ζητήματα

που ξεσήκωσε. Δεν υπάρχει υπόθεση Ντρέιφους, πρόκειται στο εξής να

μάθουμε αν η Γαλλία είναι ακόμα η Γαλλία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, αυτή που έδωσε την ελευθερία στον κόσμο και που όφειλε να του δώ

σει και τη δικαιοσύνη. Είμαστε ακόμα ο ευγενέστερος, ο αδελφικότερος, ο

πιο γενναιόψυχος λαός του κόσμου; Θα διατηρήσουμε στην Ευρώπη το

ξακουστό μας όνομα για την ευθυδικία μας και την ανθρωπιά; Τι γίνονται

λοιπόν όλες αυτές οι κατακτήσεις που κάναμε και που κινδυνεύουν να

aφανισθούν; Ανοίξτε τα μάτια και καταλάβετε ότι, για να βρίσκεται σε

μια τέτοια αναστάτωση, η γαλλική ψυχή πρέπει να 'χει συνταραχθεί ώς τα

πιο ενδόμυχα βάθη της, μπροστά σ' έναν κίνδυνο φοβερό. Ένας λαός πο

τέ δε συγκλονίζεται έτσι, χωρίς να διακινδυνεύει η ίδια η ηθική του ζωή.

Περνάμε μια ώρα εξαιρετικής σοβαρότητας για τη σωτηρία του έθνους. Κι όταν τα καταλάβετε όλα αυτά, κύριοι , θα νιώσετε ότι δεν υπάρχει

παρά ένα και μόνο δυνατό φάρμακο : να ειπωθεί η αλήθεια, να απονεμηθεί δικαιοσύνη . Ό,τι θα επιβραδύνει το φως, ό,τι θα προσθέσει σκοτάδια

στα σκοτάδια, δε θα κάμει τίποτε άλλο παρά να παρατείνει και να επιδει

νώσει την κρίση. Ο ρόλος των καλών πολιτών, εκείνων που αισθάνονται

την επιτακτική ανάγκη να τελειώνουμε την ιστορία αυτή που κατασαλεύει

τα ηθικά μας θεμέλια είναι να αξιώσει το μεγάλο φως. Είμαστε ήδη πολ

λοί που αγωνιζόμαστε για το φως αυτό. Λογοτέχνες, φιλόσοφοι, επιστήμο

νες ξεσηκώνονται απ' όλα τα μέρη, εν ονόματι της νοημοσύνης και της λο

γικής. Και δε σας μιλάω για το Εξωτερικό, για το ρίγος που κλόνισε την

Ευρώπη ολόκληρη . Και όμως, το Εξωτερικό δεν είναι αναγκαστικά κι

απαραίτητα ο εχθρός. Αλλά η μεγάλη Ρωσία, η σύμμαχός μας, η μικρή

και γενναιόκαρδη Ολλανδία, αλλά όλοι οι συμπαθητικοί λαοί του Βορρά, αλλά και οι χώρες αυτές που μιλούν τη γαλλική γλώσσα, η Ελβετία και το Βέλγιο, γιατί λοιπόν έχουν την καρδιά τόσο γεμάτη , τόσο ξέχειλη από

αδερφική συμπόνια; Ονειρεύεστε μια Γαλλία απομονωμένη μέσα στον κό

σμο; Θέλετε, όταν περνάτε τα σύνορα, να μη χαμογελάνε πια στο καλό,

θρυλικό σας όνομα, για τα φιλοδίκαια αισθήματα και την ανθρωπιά σας; Αλίμονο! Κύριοι, όπως τόσοι άλλοι, περιμένετε ίσως και σεις το χτύπο

του κεραυνού, την απόδειξη της αθωότητας του Ντρέιφους, που θα κατέ

βαινε από τον ουρανό σαν ένα αστροπελέκι. Η αλήθεια δε συνηθίζει να

εκπορεύεται έτσι, απαιτεί κάποια αναζήτηση και κάποια νοημοσύνη . Η

απόδειξη! Ξέρουμε καλά πού βρίσκεται, πού θα μπορούσανε να τη βρουν . Αλλά δεν το συλλογιζόμαστε παρά μέσα στα μυστικά άδυτα των ψυχών

Gffff3

90

ΗΑπΟΛΟΓΙΑ

μας κι η πατριωτική μας αγωνία περιορίζεται στο να διατρέχουμε τον κίν

δυνο να διαψευσθούμε από την απόδειξη αυτή, αφού συνδέσαμε την τιμή

του στρατού μ' ένα ψέμα.

Θέλω ακόμα να δηλώσω καθαρά και ξάστερα ότι, αν προτείναμε ώς

μάρτυρες μερικά μέλη των πρεσβειών , οριστική μας εκ των προτέρων απόφαση ήταν να μη τους κλητεύσουμε εδώ. Χαμογελάσανε για την τόλ

μη μας. Δεν πιστεύω να χαμογελάσανε και στο Υπουργείο των Εξωτερι

κών, γιατί εκεί ήταν σε θέση να καταλάβουν. Θελήσαμε απλούστατα να

πούμε σε κείνους που ξέρανε όλη την αλήθεια, ότι την ξέρουμε κι εμείς. Η αλήθεια αυτή περιφέρεται στις πρεσβείες, αύριο θα γίνει σε όλους γνω

στή. Κι αν σε μας είναι αδύνατο να πάμε να τη ζητήσουμε εκεί όπου εδρεύει, προστατευμένη από αδιαπέραστες τυπικότητες, η κυβέρνηση που

δεν αγνοεί τίποτε, η κυβέρνηση, που είναι πεισμένη όπως κι εμείς για την

αθωότητα του Ντρέιφους ζωηρές διαμαρτυρίες, θα μπορέσει όταν το θελήσει, χωρίς κανένα κίνδυνο, να βρει τους μάρτυρες που θα συντελέσουν επιτέλους στο να χυθεί άπλετο φως.

Ο Ντρέιφους είναι αθώος, το ορκίζομαι. Το εγγυώμαι με τη ζωή μου,

το εγγυώμαι με την τιμή μου . Την επίσημη αυτή ώρα, μπροστά στο δικα

στήριο αυτό που εκπροσωπεί την ανθρώπινη δικαιοσύνη, μπροστά σας,

κύριοι ένορκοι, που είσαστε η ίδια η ενσάρκωση της χώρας, μπροστά σε

όλη τη Γαλλία, μπροστά σ' όλο τον κόσμο, ορκίζομαι πως ο Ντρέιφους εί

ναι αθώος! Και, στα σαράντα χρόνια της εργασίας μου, στο κύρος που

μπόρεσε να μου δώσει ο μόχθος αυτός, ορκίζομαι πως ο Ντρέιφους είναι

αθώος! Και σ' ό,τι κατέκτησα, στ' όνομα που κατόρθωσα ν' αποκτήσω, στα

έργα μου που βοηθήσανε στη διάδοση των γαλλικών γραμμάτων, ορκίζο

μαι πως ο Ντρέιφους είναι αθώος. Ας γίνουν ρημάδια αυτά, ας χαθούνε τα έργα μου , αν ο Ντρέιφους δεν είναι αθώος! Ορκίζομαι πως είναι αθώος!

Όλα φαίνονται κι είναι εναντίον μου: η Βουλή και η Γερουσία, η πολι

τική εξουσία, οι εφημερίδες με τη μεγάλη κυκλοφορία, η κοινή γνώμη

που τη δηλητηριάσανε. Και δεν έχω υπέρ μου παρά την ιδέα, ένα ιδανικό

αλήθειας και δικαιοσύνης . Και είμαι πολύ ήσυχος, θα νικήσω .

Δε θέλησα να μείνει η χώρα μου βουτηγμένη στο ψέμα και την αδικία .

Μπορούν να με καταδικάσουν εδώ. Μια μέρα η Γαλλία θα μ' ευχαριστή

σει που βοήθησα να σωθεί η τιμή της.

Ψίθυροι ακούγονται κάθε φορά που ο Ζολά επαναλαμβάνει τη φράση: «Ορκίζομαι πως ο Ντρέιφους εiναι αθώος!» Φωνάζουν: «Την απόδειξη! Την απόδει

ξη! Δώσε τη·ν απόδειξη!»

91

ΟΑΟΓΟΣ ΤοΥ ΑΝΑΤΟΑ ΦΡΑΝΣ ΠΑΝΩ Απο ΤΗ ΣοΡο ΤοΥ ΖοΛΑ

Στο ΚΟΙΜΗΤΉΡΙΟ ΤΗΣ ΜΟΝΜΑΡΥΡΗΣ

Στις 5 Ολτωβρiου 1902, που έγινε η κηδεία και η ταψιί του Ζολά, οτο κοψψιΊριο της Μονμάρτpης, ο Ανατόλ Φpανς εκφώνησε επάνω οτον τάφο τον ακόλουθο επικήδειο λόγο, ιιου οι συ

ναγωνιστές του Ζολά, οτη μηάλη μάχη για την ελευθερία και nz δικαιοσ·ύνη, τον τυιιώσανε

έπειτα σε καλλzτεχνηαί έκδοση, που το εξώφυλλό τιzς είχε γραμμένη στα ελληνικά τη φράση:

«Κπjμα ες αεί •.

ΚΥΡΙΟΙ ,

Καλεσμένος από τους φίλους του Ζολά να μιλήσω επάνω στον τά

φο αυτόν, θα διαβιβάσω πρώτα την ευλαβική έκφραση του σεβα

σμού τους και του πόνου τους σ' εκείνην που ήταν επί σαράντα χρόνια η συντρόφισσα της ζωής του, που συμμερίστηκε κι αλάφρωσε τους μόχθους του τον καιρό της πρώτης εμφάνισής του, που τον ανακούφισε στις ημέ

ρες της δόξας και τον στήριξε με την ακατάβλητη αφοσίωσή της στις

σκληρές και ανεμόδαρτες ώρες.

Κύριοι,

Απονέμοντας στον Εμίλ Ζολά , εν ονόματι των φίλων του, τις τιμές που

του οφείλονται, θα κάνω να σωπάσει ο πόνος μου και ο πόνος τους. Δεν

είναι με λυγμούς και με θρήνους που ταιριάζει να δοξάζουμε εκείνους π'

αφήνουν μεγάλη μνήμη, αλλά με aντρίκειους επαίνους και με την ειλικρινή εικόνα του έργου τους και της ζωής τους.

Το λογοτεχνικό έργο του Ζολά είναι απέραντο. Ακούσατε προ ολίγου

τον πρόεδρο της Εταιρείας Λογοτεχνών να καθορίζει το χαρακτήρα του

με μια θαυμαστή ακρίβεια. Ακούσατε τον Υπουργό της Παιδείας να δια

σαφηνίζει το πνευματικό και ηθικό νόημά του. Επιτρέψτε και σ' εμένα, με

τq σειρά μου , να το ανασκοπήσω μια mιγμή μπροmά σας.

Κύριοι, όταν το βλέπανε να γιγαντώνεται το έργο αυτό, καταμετρούσα

νε το μέγεθός του με κατάπληξη. Θαύμαζαν, ξαφνιάζονταν, εγκωμίαζαν,

κατέκριναν. Έπαινοι και μομφές εφορμούσαν με την ίδια σφοδρότητα.

Έκαμαν κάποτε στο σθεναρό συγγραφέα (το ξέρω από τον ίδιο), επικρί

σεις ειλικρινείς και ωστόσο άδικες. Οι λοιδορίες και οι συνηγορίες ήτανε

συμπλεγμένες και ανάμεικτες. Και το έργο προχωρούσε μεγεθυνόμενο.

Σήμερα που ανακαλύπτουν στο έργο του τqν κολοσσιαία μορφή του,

αναγνωρίζουν επίσης και το πνεύμα που το γεμίζει. Είναι ένα πνεύμα κα

λοσύνης. Ο Ζολά ήταν καλός. Είχε την αγνότητα και την απλότητα των με

γάλων ψυχών. Ήταν βαθύτατα ηθικός. Ζωγράφισε τη διαστροφή μ' ένα τραχύ και ενάρετο χέρι. Ο ψαινοrενικός πεσψισμός του και μια σκοτεινή

Cz$'P3···-

94

0 ΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΑΝΑΤΟΛ ΦΡΑΝΣ

διάθεση χυμένη επάνω σε πολλές σελίδες, δεν κατορθώνουν να κρύψουν

έναν οmιμισμό πραγματικό, μια επίμονη πίσrη για την πρόοδο της νοη

μοσύνης και της δικαιοσύνης. Στα ρομάντζα του, που είναι μελέτες κοινω

νικές, μασrιγώνει μ' ένα ρωμαλέο μίσος μια κοινωνία νωθρή, επιπόλαιη,

μια αρισrοκρατία χαμερπή και επιβλαβή, καταπολεμάει την αρρώσrια της

εποχής του: τη δύναμη του χρήματος. Δημοκράτης, δεν κολάκεψε ποτέ το

λαό κι αγωνίσrηκε να του δείξει τη δουλοπρέπεια της αμάθειας, τους κιν

δύνους του αλκοόλ που τον παραδίνει aποκτηνωμένο και ανυπεράσπισrο

σε κάθε καταπίεση, σε κάθε λογής αθλιότητα, σε κάθε ντροπή. Καταπολέ

μησε την κοινωνική αρρώσrια παντού, όπου τη συνάντησε. Αυτά ήταν τα

μίση του . Στα τελευταία βιβλία του, έδειξε ολάκερη τη φλογερή αγάπιι του

για την ανθρωπότητα. Προσπάθησε να προβλέψει μια κοινωνία καλύτερη.

Επιθυμούσε, να κληθούν σrην ευτυχία επάνω σrη γη , όλο και περισσό

τεροι άνθρωποι. Ήλπιζε σrη σκέψη, σrην επισrήμη. Περίμενε από τη νέα

δύναμη τη μηχανή, την προοδευτική aπολύτρωση της εργατικής και πο

λύμοχθης aνθρωπότητας.

Ο ειλικρινής αυτός ρεαλισrής ήταν ένας φλογερός ιδεαλισrής. Το έρ

γο του δεν είναι δυνατό να συγκριθεί σε μεγαλείο με το έργο του Τολσrόη.

Είναι δυο aπέραντες πολιτείες χτισμένες σrα δυο ακρότατα σύνορα της

ανθρώπινης σκέψης. Είναι και οι δυο γενναιόκαρδες και ειρηνισrικές . Αλλά του Τολσrόη είναι η πολιτεία της εγκαρτέρησης. Του Ζολά είναι η

πολιτεία της εργασίας. Ο Ζολά, νέος ακόμα, είχε κατακτήσει τη δόξα. Γαλήνιος και διάση

μος, χαιρότανε τους καρπούς του μόχθου του, όταν άξαφνα aποτραβήχτη

κε θεληματικά από τη ρασrώνη του, από την εργασία που αγαπούσε, από

τις ήρεμες χαρές της ζwής του.

Δεν πρέπει να προφέρει κανείς μπροσrά σ' ένα φέρετρο παρά λόγια

σοβαρά και αίθρια και να μη δείχνει παρά σημάδια γαλήνης και αρμονίας. Αλλά ξέρετε, κύριοι, ότι δεν υπάρχει γαλήνη παρά σrη δικαιοσύνη,

δεν υπάρχει ησυχία και άνεση παρά σrην ελευθερία. Δε μιλάει για τη φιλοσοφική αλήθεια , αντικείμενο της αιώνιας λογομαχίας μας, αλλά για την

ηθική αυτή αλήθεια που μπορούμε όλοι να τη συλλάβουμε γιατί είναι σχε

τική, αισθητή, αρρωσrημένη σrη φύση μας και τόσο κοντά μας, ώσrε κι

ένα παιδί μπορεί να την αγγίξει με το χέρι. Δε θα προδώσω τη δικαιοσύνη

που με προσrάζει να επαινέσω ό,τι είναι επαινετό . Δε θα κρύψω την αλή

θεια μέσα σε μια άνανδρη σιωπή. Και γιατί να σωπάσω; Μήπως σιωπούν

εκείνοι οι συκοφάντες του; Δε θα πω παρά ό,τι πρέπει να πω μπροστά σ' αυτή τη σορό.

CdW3 -

95

0 λΟΓΟΣ ΤΟΥ ΑΝΑΤΟΑ ΦΡΑΝΣ

Μια που οφείλω να υπενθυμίσω τον ηρωικό αγώνα που ανέλαβε ο Ζολά για τη δικαιοσύνη και την αλήθεια, πώς θα μπορούσα να κρατήσω σιω

πή για τους ανθρώπους αυτούς που κατέστρεψαν έναν αθώο και που νιώθοντας τον εαυτό τους χαμένο, αν εκείνος σωζότανε, τον κατασπάραξαν

με την απέλπιδα τόλμη του φόβου. Πώς να τους παραμερίσω από το βλέμμα σας, όταν οφείλω να δείξω τον Ζολά να ορθώνεται, ανίσχυρος και

άοπλος, μπροστά τους!

Μπορώ ν' αποσιωπήσω τα ψεύδη τους; Θα 'τανε σαν ν' aποσιωπούσα

την ηρωική και ηθική του ακαμψία. Μπορώ ν' αποσιωπήσω τα εγκλήματά

τους; Θα 'τανε σαν ν' aποσιωπούσα την αρετή του. Μπορώ ν' αποσιωπήσω

τις λοιδορίες και τις συκοφαντίες με τις οποίες τον καταδιώξανε; Θα 'τανε σαν ν' aποσιωπούσα την ανταμοιβή του και την αναγνώριση της αξίας

του. Μπορώ ν' αποσιωπήσω την ντροπή τους; Θα 'τανε σαν ν' aποσιωπού

σα τη δόξα του. Όχι! θα μιλήσω.

Με τη γαλήνη και τη σταθερότητα, που δίνει το θέαμα του θανάτου , θα

υπενθυμίσω τις σκοτεινές ημέρες, όπου ο εγωισμός κι ο φόβος εδρεύανε

στο Υπουργικό Συμβούλιο. Η αδικία άρχιζε να γίνεται γνωστή, αλλά όλοι τη νιώθανε υποστηριγμένη και προασπισμένη από τέτοιες φανερές και κρυφές

δυνάμεις, ώστε κι οι σταθερότεροι διστάζανε. Αυτοί που είχαν υποχρέωση

να μιλήσουν σιωπούσανε. Οι καλύτεροι, που δε φοβούνταν για τον εαυτό

τους, φοβούνταν μην εμπλέξουν το κόμμα τους σε κινδύνους τρομακτικούς.

Παραπλανημένη από τερατώδη ψεύδη, μεθυσμένη από βδελυρές ρητορι

κές φλυαρίες, η μάζα του λαού , που πίστευε πως την είχαν προδώσει, εξαγριωνότανε. Οι αρχηγοί της κοινής γνώμης, συχνότατα , χαϊδολογούσαν και θωπεύανε την πλάνη, απελπισμένοι ότι θα μπορούσανε να την αφανίσουνε.

Τα σκοτάδια πυκνώνανε . Μια απαίσια σιωπή βασίλευε. Τότε ο Ζολά έγρα

ψε στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας τη σοφά υπολογισμένη και τρομερή αυτή επιστολή με την οποία κατήγγελλε την απάτη και την παρανομία.

Με τι φρενιασμένο πάθος του επιτέθηκαν τότε οι εγκληματίες, κι αυ

τοί που είχαν συμφέρον να τους υπερασπίσουνε, οι ακούσιοι συνένοχοί

τους, οι συνασπισμένες φατρίες όλων των αντιδράσεων κι αυτή ακόμα η

εξαπατημένη μάζα του λαού , το ξέρετε και είδατε αθώες ψυχές να συγχω

νεύονται με μιαν άγια απλότητα, στην αποτρόπαιη φάλαγγα των μισθοφό

ρων που γαβγίζανε επί πληρωμή. Ακούσατε τα λυσσασμένα ουρλιάσματα και τις κραυγές για θανατική καταδίκη, που τον κυνηγούσαν ώς το Δικα

στικό Μέγαρο, όλες τις ημέρες της aτελείωτης δίκης, που διεξήχθη μέσα

στη θεληματική άγνοια της υπόθεσης , με βάση πλαστά τεκμήρια, μέσα στο κροτάλισμα των σπαθιών.

0 ΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΑΝΑΤΟι\ ΦΡΑΝΣ

Βλέπω εδώ μερικούς από κείνους που στάθηκαν τότε στο πλευρό του

και συμμερίστηκαν τους κινδύνους: ας πούνε αν εξαπολύθηκαν ποτέ πε

ρισσότερες και χυδαιότερες βρισιές κατά πρόσωπο ενός δικαίου. Ας πούνε

ακόμη με τι σταθερότητα τις υπέμεινε! Ας πούνε αν η ρωμαλέα του καλοσύνη, η aρρενωπή του συμπόνια, η τρυφερότητά του διαψευστήκανε έστω

και μια φορά κι αν η ευστάθειά του κλονίστηκε.

Τις εγκληματικές αυτές ημέρες πολλοί καλοί πολίτες απελπιστήκανε

για τη σωτηρία της πατρίδας και της ηθικής παρακαταθήκης της Γαλλίας.

Οι δημοκρατικοί υπέρμαχοι του σημερινού καθεστώτος δεν ήταν οι μόνοι

που είχαν τρομοκρατηθεί. Ακούστηκε· ένας από τους αποφασιστικότερους εχθρούς του καθεστώτος αυτού, ένας αδιάλλαχτος σοσιαλιστής να φωνάζει

πικρά: «Αν η κοινωνία αυτή έχει διαφθαρεί σε τέτοιο σημεiο, τα ακάθαρτα ερείπιά

της δε θα μπορέσουν καν να χp1ισιμέψουν για θεμέλιο σε μια νέα κοινωνία» . Δικαιοσύνη, τιμή, λογική, όλα φαίνονταν χαμένα.

Όλα σώθηκαν. Ο Ζολά δεν είχε αποκαλύψει μονάχα μια δικαστική

πλάνη, είχε καταγγείλει τη συνωμοσία όλων των δυνάμεων της βίας και της καταπίεσqς, ενωμένων για να σκοτώσουν στη Γαλλία την κοινωνική

δικαιοσύνη, τη δημοκρατική ιδέα και την ελεύθερη σκέψη. Ο θαρραλέος του λόγος είχε αφυπνίσει τη Γαλλία.

Οι συνέπειες της πράξης του είναι ανυπολόγιστες. Ξετυλίγονται σήμε

ρα με μια πανίσχυρη δύναμq και μεγαλοπρέπεια· εκτείνονται απεριόρι

στα: δημιουργήσανε ένα κίνημα κοινωνικής ισότητας που δε θα σταματήσει. Αναπηγάζει αναπόφευκτα απ' αυτό, μια νέα τάξη πραγμάτων, στηρι

ζόμενη σε μια δικαιοσύνη καλύτερη και σε μια βαθύτερη επίγνωση των δικαιωμάτων όλων των πολιτών.

Κύριοι,

Δεν υπάρχει παρά μια χώρα στον κόσμο στην οποία τα μεγάλα αυτά

πράγματα μπορούσαν να συντελεστούν . Πόσο αξιοθαύμαστο είναι το πνεύμα της πατρίδας μας! Πόσο ωραία είναι η ψυχή αυτή της Γαλλίας που, μέσα στους αιώνες, δίδαξε τα ανθρώπινα δικαιώματα στην Ευρώπq

και σ' όλο τον κόσμο! Η Γαλλία είναι η χώρα της ολόφωτης λογικής και

των καλόκαρδων στοχασμών, η γη των δικαίων κυβερνητών και των ανθρωπιστικών φιλοσόφων, η πατρίδα του Τυργκό, του Μοντεσκιέ, του Βολταίρου και του Μαλέρμπ. Ο Ζολά έγινε χίλιες φορές άξιος της πατρίδας, όταν δεν aπελπίστηκε για τη δικαιοσύνη στη Γαλλία .

Ας μην τον λυπόμαστε για τα όσα πέρασε και υπέφερε. Η δόξα του

φτάνει σε ύψη απρόσιτα, στημένη επάνω στον καταπλψτικότερο σωρό

προπηλακισμών που η μωρία, η άγνοια και η κακία υψώσανε ποτέ.

GfW3--

97

ΒΙΒΑΟΣ ΤΙΜΗΣ ΚΑΙ ΘΑΥΜΑΣΜΟΥ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΉ ΤΗΣ ΕΑΕΥΘΕΡΙΑΣ

ΚΑΙ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Το γενναίο μήνυμα του Ζολά στην υπόθεση Ντρέιφους κι η παράνομη καταδίκη του ξεσιίκωσαν

iνα κύμα θαυμασμού για τον θαρραλέο αγωνιστιί κι αγανάκrησης για τα εγκλήματα της στρα

τοκρατίας στους εκλεκτότερους διανοούμενους της Γαλλίας και της Ευρώπης. Μια επιτροπιί

από τον Ζωρζ Κλεμανσώ, τον Εμίλ Βεράρεν, τον Μωρίς Μαίτερλινγκ τον Ζωρζ Λοράν,

τον Οκτάβ Μιρμπώ, τον Ε1ο:τόρ Ντiις, του Ραvκ και τον Σεβiρμ ανέλαβε να διαδηλώσει τη συ

μπαράσταση αυτή των διανοουμένων με την έκδοση μιας ·Βίβλου Τψιίς» για το Ζολ.ά.

Η Βίβλος εκδόθηκε το 1828, ταυτόχρονα από την .Ελεύθερη Εκδοτικιί Εταιρεία των Ανθρώπων των Γραμμάτων" στο Παρίσι κι από τον εκδοτικό οίκο Ζωρζ Μπαλά στις Βρυξέλλες. Είναι

ένας πολυτελής και ογκώδης τόμος με 560 μεγάλες και πυ-κνοτυπωμένες σελίδες, στι.ς οποίες

ε-κατόν τριάντα πέντε -κορυφαίοι πνευματι-κοί ε-κπρόσωποι της Γαλλίας και της άλλης Ευρώπης

γίνονται, με τ-ην aρρενωπή τους φωνιί, συμπολεμιστές του Ζολά στο μεγάλο αγώνα του για την

παλινόρθωση nzς δικαιοσύνης. Η Βίβλος Τιμής προλογίζεται με την ακόλουθη επιστολή της

συντω:τικής επιτροπής προς τον Ζολά.

ΜΑΠRΕ, «Ο λαός διδάσκεται λιθοβολώντας εκείνους που τον αγαπούν».

Μια μέρα, συγκλονισμένος από την αδικία , λαχταρώντας το

φως, επαναστατημένος από την ασυνειδησία των όχλων, προσφερθήκατε

ολοκαύτωμα στους aσυνείδητους για να φωτιστούν.

Από τον καιρό που ο Μπερνάρ Λαζάρ θυσιάστηκε για την αποκατά

σταση ενός δυστυχισμένου θύματος των παρεξηγήσεων , της ανανδρίας

και της κάλπικης τιμής της στρατιωτικής γραφειοκρατίας, μια ράτσα

ηρώων αποκαλύφθηκε στη Γαλλία .

Ξεχνώντας τα προσωπικά τους συμφέροντα, σπρωγμένοι από τη θέλη

ση να σώσουν έναν αθώο άνθρωπο σαν τον γενναίο συνταγματάρχη Πι

κάρ, σαν τον υπέροχο Γκριμώ, κατέβηκαν να πολεμήσουν για τη δικαιο

σύνη θυσιάζοντας τα πάντα, αντιμετωπίζοντας άφοβα τους χειρότερους προπηλακισμούς.

Αλλά για να διαπιστωθεί η αλήθεια χρειαζόταν μια πράξη βροντερή.

Θελήσατε ν' αναλάβετε την ευθύνη της, να χρησιμεύσετε για στόχος στα πλήγματα της κτηνωδίας και της αναισχυντίας.

Η μειοψηφία -γιατί δυστυχώς είμαστε ακόμα μια μειοψηφία- νόμισε

ότι έπρεπε να τιμήσει το θάρρος . Σας προσφέρει το βιβλίο αυτό , μικρή

έκφραση των αισθημάτων της Δικαιοσύνης και του Καθήκοντος που κα

τορθώσατε να σπείρετε σ' ολόκληρο τον κόσμο.

Τρεις γενεές προσέρχονται, στην τιμητική αυτή Βίβλο, για να διακηρύξουν μεγαλόφωνα ότι παρ' όλη τη διαφορά των πολιτικών γνωμών, των

κοινωνικών καταστάσεων, υπάρχει ένα αίσθημα ισχυρότερο από κάθε

ιδέα κι από κάθε ηλικία: το αίσθημα της Δικαιοσύνης.

Επιτρέψτε ακόμα, διδάσκαλε της δράσης, να εκφράσουμε τα αισθήματα της ευγνωμοσύνης μας σ' όλους εκείνους που συνεργάστηκαν μαζί

σας στο έργο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου: τον Ντυκλώ , τον Γκριμώ,

τον Ζαρές, τον Ραϊνάχ, και προπάντων στον ηρωικό αυτό αντισυνταγμα

τάρχη Πικάρ.

100

ΒΙΒΑΟΣ ΥΙΜΗΣ ΚΑΙ ΘΑ ΥΜΑΣΜΟΥ

Απευθύνοντας σω πρόσωπό σας τον τιμητικό αυτό χαιρετισμό, όχι μονάχα εκτελούμε το χρέος μας, αλλά τιμούμε και σων ίδιο ακόμα τον εαυτό μας τα αισθήματα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας που ξυπνήσατε.

MECISLAS GOLBERG LEON PARSONS

H ENRI ν ΑΝ DE ΡUΠΕ

Από τη «Βίβλο Τψήςιι, που την κοσμούν εκατόν τριάντα πivτε υπογραφές ξακουστών

συγγραφέων, σταχυολογούμε τις πιο χαρακτηpιστικές σελίδες, αρχίζοντας από την

«'Εκκληση προς τις Γαλλiδεςιι, του Έλληνα συναγωνιστή του Ζολά, Γιάννη Ψυχάρη:

ΕΚΚΛ.ΗΣΗ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΨΥΧΑΡΗ

ΠΡΟΣ ΥΙΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΤΗΣ ΓΑΛΛΙΑΣ

Στην υπόθεση Ντρέιφους, όπου διακυβεύονται ακόμη τα ζωτικότερα

συμφέροντα της Γαλλίας, ο ρόλος του Εμίλ Ζολά υπήρξε αποφασιστικός. Ανήκει στο μέλλον να εκφράσει όλο το μεγαλείο του. Αλλά επιβάλλεται να

τιμήσουμε από τώρα το δυναμικό συγγραφέα, τον ποιητή πολίτη , για τις

αγωνιστικές προσπάθειες που ενέπνευσε και ξεσήκωσε παντού για τη δι

καιοσύνη και την αλήθεια. Ας προσθέσουμε και τον οίκτο. Πληγωμένος βαθύτατα από το φοβερό και ακατανόμαστο σκάνδαλο,

που ήταν θύμα του ο λοχαγός Ντρέιφους και η γυναίκα του , που εξακο

λουθεί ακόμα να υποφέρει μαζί του σκληρά, δημοσίευσα στον ΑΙΩΝΑ στις

24 ΜαΊου του 1898, την έκκληση που θα διαβάσετε. Νομίζω πως έχει τη θέση της σ' ένα βιβλίο αφιερωμένο στη δόξα ενός ανθρώπου που , σε μια

υπέρτατη στιγμή, με τη γενναιοψυχία του και το θάρρος του, ενσάρκωσε

τη γαλλική ψυχή.

<<Σ' εσάς κάνουμε έκκληση, σήμερα, γυναίκες της Γαλλίας, σ'

εσάς που υπήρξατε πάντα η καρδιά της χώρας μας, η τιμή της κι η ξάστερη λογική της. Σ' εσάς, ω γυναίκες, κάνουμε έκκληση, ανάμε

σα στις οργές και τα μίση, γιατί στην κρίση που μας βασανίζει μια

μόνη φωνή έμεινε άλαλη , η φωνή της καλοσύνης. Οι άνδρες αγω

νίστηκαν, βριστήκανε , χτυπήσανε , αιματοκυληθήκανε, κατασπαραχτήκανε και κατασπαράζονται ακόμα . Πολεμήσανε για την

αλήΘεια, φωνάξανε για τη δικαιοσύνη μεγαλόπρεπα. Δεν κλάψανe. Το τρομερό όραμα του πόνου σκοτείνιασε μέσα στην καταιγίδα

6@'()

101

ΒΙΒι\ΟΣ ΤΙΜΗΣ ΚΑΙ ΘΑ ΥΜΑΣΜΟΥ

των καβγάδων μας . Καταλήξαμε να ξεχάσουμε τη φρικιαστική

πραγματικότητα.

»Η πραγματικότητα είναι ότι ένας άνθρωπος υποφέρει. Για

μας, ο άνθρωπος αυτός είναι αθώος. Απόδειξη, αναμφίβολα δεν υπάρχει καμιά για το έγκλημά του. Αλλ' ας υποθέσουμε ότι σας

απομένει κάποια αμφιβολία. Δεν είναι κι αυτό αρκετό; Εδώ προ

βάλλει ένα ζήτημα ανθρωπισμού. Θυμηθείτε τη μεγάλη χώρα του οίκτου, που είναι η γαλλική μας γη. Μη σκεφτείτε τίποτ' άλλο. Δεν πέρασε πολύς καιρός ακόμα που ακούσαμε τους ποιητές που μας

μάθαιναν πως πρέπει να λυπόμαστε για όλα, πως πρέπει να κλαί

με για όλες τις αθλιότητες, όποιες κι αν είναι . Το μάθημα αυτό, ω

σεις που πιστεύετε και που προσεύχεστε , δεν είναι η ίδια η χρι

στιανική διδαχή; Κι αυτός ακόμα ο νόμος , στη χώρα μας και στον

αιώνα μας, δεν είναι νόμος εκδίκησης και αντιποίνων. Ο νόμος κα

θόλου δεν τιμωρεί, η ποινή που επιβάλλεται δεν πρέπει να 'ναι παρά ένα μέσον κοινωνικής προφύλαξης. Τίποτα λοιπόν δεν υπάρ

χει, μήτε κι αυτός ο νόμος, που να μψ αποκρούει τη σκλιwότητα .

,'Ενας άνθρωπος υποφέρει , ωστόσο, τον μεταχειρίζονται

απάνθρωπα άνευ προηγουμένου κι υποβάλλεται στα πιο αυθαίρε

τα βασανιστι}ρια. Αυτό δεν μπορεί, δεν πρέπει να συνεχίζεται .

Πρέπει τον άνθρωπο αυτόν να τον μεταχειριστείτε σαν άνθρωπο.

Πληροφορίες μας έρχονται κάποτε από τα βάθη του καταραμένου

νησιού . Ω! δε μας λένε πως αναστενάζει. Αυτός τα υποφέρει όλα,

χωρίς να παραπονεθεί. Διαβάστε τα γράμματά του · διαβάστε το

τελευταίο, της 26ης Ιανουαρίου, όπου εναποθέτει την υπέρτατη

εμπιστοσύνη του στον αρχηγό του , στο στρατηγό ντε Μπουαντέφρ:

"Ελπίζω επίσης πως θα μαρτυρήσει για μένα επάνω στον τάφο μου, όχι μονάχα για την εντιμότητα του παρελθόντος μου, αλλά ytα την απόλυτη εντιμότη

τα της συμπεριφοράς μου εδώ και τρία χρόνια, που μέσα στα μαρτύρια, μέσα

σ' όλα τα φρι;r;ι;ά βασανιστήρια, δεν ξέχασα ποτέ αυτό που ?ίμουνα: στρατzώ

της έντιμος κz αφοσιωμένος στη χώρα του . Τα δέχτηκα όλα, τα υπέμεινα ό.\α,

με το στόμα κλειστό. Δεν καυy;ιέμαι, άλλωστε· δεν έκαμα παρά το καθήκον

μου, αποκλειστικά το καθήκον μου". Δεν υπάρχει στα γράμματά του

καμιά οργή, καμιά κραυγή εναντίον των αρχηγών του . Δεν υπάρχει

παρά μια αδιάκοπη κραυγή προς τη δικαιοσύνη, παρά μια κραυγή αγάπης για τους δικούς του . Κι όμως, η γυναίκα του ανθρώπου

αυτού δεν έλαβε μήτε καν την άδεια να δει με τα μάτια της τη γραφή που της είναι αγαπητή· δεν της παραδίνουν παρά τα αντίγρα-

01fF3 --

102

ΒΙΒΛΟΣ ΏΜΗΣ ΚΑΙ ΘΑ ΥΜΑΣΜΟΥ

φα. Και τι αντίγραφα! Τα γράμματα είναι κολοβωμένα, παραποι

ημένα, προχρονολογημένα. Και ασφαλώς τα γράμματα της κυρίας

Ντρέιφους, στα οποία δεν αναφέρει απολύτως τίποτα απ' ό,τι συμ

βαίνει, έχουν την ίδια τύχη . Τι περίσσια μικροψυχία και αθλιότη

τα και τι ηλίθιες και φριχτές υποψίες!

»Φαίνεται -μια τέτοια φήμη κυκλοφορεί κι επιβεβαιώνεται

πως έπειτα από κάθε απόπειρα που γίνεται στο Παρίσι υπέρ του,

ο δυστυχισμένος αυτός βλέπει εκεί κάτω να διπλασιάζεται η αυστηρότητα και η αγριότητα της ποινής. Τον aπομόνωσαν μέσα σε

μια καλύβα στη μέση του νηmού · του κλείνουν τη θέα της θάλασ

σας τον δένουν στα σίδερα· η υγεία του καταστρέφεται· το μυαλό

του αδυνατίζει. Στις 26 του Γενάρη γράφει πως είναι σχεδόν "έ-νας άνθρωπος που ψυχομαχάε-ι".

,,Η γυναίκα του μάρτυρα αυτού που ψυχομαχάει ζητάει σήμε

ρα, σαν μια χάρη, αυτό που είναι δικαίωμά της απόλυτο· ικετεύε ι

να της επιτρέψουν να πάε ι να μοιραστεί μαζί του την πικρή εξορία ·

κι αυτό όμως αρνιούνται να της το παραχωρήσουν. Θα 'ταν άδικος

κόπος και ανόητο να επικαλεσθούν για δικαιολογία τους τη σωτι}

ρία του κράτους . Η εθνική άμυνα δε διατρέχει κανένα κίνδυνο, σ'

ένα νησί όπου κάθε επικοινωνία είναι αδύνατη. Αναρωτιόμαστε με

αγωνία, μήπως ο λόγος της άρνησης αυτής είναι κάποιος άλλος φο

βούνται δίχως άλλο μήπως η κυρία Ντρέιφους πληροφορηθεί εκεί κάτω τα βασανιστήρια που έχει υποστεί ο σύζυγός της και τα πει

αργότερα. Ένα είναι βέβαιο, ότι ο Ντρέιφους στα γράμματά του δεν έχει το δικαίωμα να μιλήσει για τα όσα γίνονται σε βάρος του.

»Ξεπέφτοντας στο τελευταίο σκαλοπάτι του εξευτελισμού , χά

σανε ταυτόχρονα τον οίκτο και την ενεργητικότητα, τα δάκρυα και

το θάρρος, τα δυο μεγάλα κίνητρα των ψυχών. Ξέρουμε τα πράγ

ματα αυτά και σωπαίνουμε· ω γυναίκες, είναι η σειρά σας τώρα .

Κάμετε, κάμετε ν' ακουστεί επιτέλους η κραυγή της αγάπης, που

τόσο τη χρειάζεται η εποχή μας. Ανοίχτε διάπλατες τις ψυχές σας

στις κληρονομικές γενναιοψυχίες. Μη συζητήσετε, μη λογικευτεί

τε, να υποφέρετε μόνο. Η αλήθεια βρίσκεται εκεί . Και να 'σαστε

ήσυχες: θα 'χετε κάμει το χρέος, τη στιγμή που θα δειχθείτε καλές.

Μεσολαβήστε σε κείνους που ξέρουν και που μπορούν.

»Οι άντρες εξαγριώνονται στον ήχο των ίδιων τους λόγων και

δε βρίσκουν να πουν παρά μονάχα λόγια που πληγώνουν. Σεις θα

μπορέσετε να κάμετε να σας ακούσουν. Μιλήστε για τις aνώφελες

Gffffl3 .

103

ΒΙΒΛΟΣ ΤΙΜΗΣ ΚΑΙ θΑ ΥΜΑΣΜΟΥ

σκληρότητες. Πέστε πως αν ο άνθρωπος αυτός πεθάνει εκεί κάτω , ένα κουφάρι είναι, ένα φορτίο αβάσταχτο και μια μέρα θα πέσει

βαρύ επάνω στην Ιστορία μας.

>>Είσαστε καμωμένες για να καταπραuνετε . Συγκεντρωθείτε.

Αnοταθείτε σε κείνους που έχουν καθήκον να σας ακούσουν. Ζητή

στε ν' αφήσουν τη γυναίκα αυτή να βλέπει τα γράμματα του συζύγου της, ας είναι και στο υπουργείο και μπροστά σε μάρτυρες . Ζη

τήστε, ζητήστε προπάντων, η αξιοθαύμαστη αυτή γυναίκα, η άμοιρη αυτή να πάει ν' aνταμώσει εκείνον που νιώθει πως πεθαίνει . Εί

σαστε δέκα, είσαστε είκοσι; Ας μην είσαστε παρά δύο, ας μην είσαστε παρά μονάχα μία. Και μια από σας θα 'ναι αρκετή, αν αυτή

η μία συνοψίσει μέσα της τον ανθρώπινο οίκτο και προσφέρει εν

ονόματι της γαλλικής συνείδησης το λόγο που θα ζήσει».

Η έκκληση αυτή -θα το θυμόσαστε ίσως- συγκέντρωσε ένα σημαντικό

αριθμό υπογραφών, που ανάμεσά τους θα μπορούσε κανένας να ξεχωρί

σει τα διασημότερα ονόματα. Αληθινά, ποτέ δεν ανεχθήκανε στη Γαλλία

τη μικρόψυχη και περιττή αγριότητα. Κι αυτοί που τη μεταχειρίζονται τώ

ρα, θα δοκιμάσουν πιο μεγάλες εκπλήξεις αργότερα. Το ίδιο το καλώς εν

νοούμενο συμφέρον τους θα 'πρεπε, αφού η καλοσύνη τους λείπει, να τους προτρέψει στη δικαιοσύνη, γιατί επιτέλους υπάρχει και η Ιστορία -και να

την που αρχίζει κιόλας να γράφεται .

ΓΙΑΝΝΗΣ ΨΥΧΑΡΗΣ

ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΣΤΟ ΚΟΛΕΓΙΟ ΤΗΣ ΓΑΛΛΙΑΣ

Η ΦΩΝΗ ΤΟΥ ΒΕΡΑΡΕΝ

Στην υπόθεση Ντρέιφους, που θα μείνει ιστορική, ολόκληρη η Ευρώ

πη υπεράσπισε το πνεύμα της Γαλλίας εναντίον της ίδιας της Γαλλίας. Η

ιδέα μιας δικαιοσύνης που δεσπόζει πάνω από τις συγκρούσεις των θρη

σκευμάτων και φυλών, φυτεύτηκε από την Επανάσταση κάποτε , στον

εγκέφαλο του κόσμου. Η ανθρωπότητα κέρδισε απ' αυτό σε ηθικό μεγα

λείο . Και πλημμύρισε η καρδιά μας μιαν αστείρευτη ευγνωμοσύνη για το

λαό, που την απελευθέρωσε και τη φώτισε.

Λοιπόν σήμερα ο λαός αυτός παραβιάζει το δίδαγμά του , όπως παρα

βιάζουν έναν όρκο. Ο κόσμος δε συνήλθε ακόμα από την έκπληξή του. Η

διαμαρτυρία είναι γενική και πρέπει να είναι. Ας μην πούνε ότι το ζήτημα είναι εθνικό. Η ίδια η Γαλλία, εδώ και

C&iYG-

104

ΒΙΒΛΟΣ ΥΙΜΗΣ ΚΑΙ ΘΑΥΜΑΣΜΟΥ

εκατό χρόνια, το έκαμε παγκόσμιο. Τα πράγματα αυτά μας κοιτάζουν

όλους κατά πρόσωπο, επειδή οι ίδιοι οι Γάλλοι το θελήσανε.

Ας υπερασπιστούμε λοιπόν κι ας θαυμάσουμε τον Εμίλ Ζολά , σαν έναν

άνθρωπο που συγκεντρώνει στο άτομό του , αυτή τη στιγμή , αυτούσια τη

ζωή του δικαίου. Σπάνιοι είναι οι άνθρωποι που, στο πέρασμά τους επάνω

στη γη, προσωποποιήσανε σε τέτοιο σημείο μια ιδέα ώστε να γίνουνε σύμ

βολα. Ο Ζολά με την απλή και ξεκάθαρη πράξη του, κατέλαβε περίλα

μπρη θέση ανάμεσά τους .

ΕΜΙΛ ΒΕΡΑΡΕΝ

Ο ΠΡΙΓΚΙΠΑΣ ΤΩΝ ΠΟΙΗΤΩΝ

Καταθέτω , μ' ένα βαθύτατο αίσθημα θαυμασμού , τα σέβη μου στην αναμνηστική αυτή στήλη για τον Ζολά , που θέλησε , μια φορά , στις ημέ

ρες μας, να κάνει θριαμβεύσει η Αλήθεια.

ΠΩΛ ΦΩΡ

Ο ΜΑΡΑΟΟΥ ΚΑΙ ΤΑ ΑΟΓΙΑ ΤΟΥ ΔΑΝΤΗ

Ο Ζολά θα μείνει μια από τις θαυμαστότερες μορφές όλων των αιώ

νων, όχι για το έργο του, που ο καθένας θα μπορούσε να εκφέρει την προ

σωπική του άποψη , αλλά για την υπέροχη αυτή κραυγή για τη δικαιοσύνη

και την αλήθεια, που έκανε , παρ' όλες τις αντιδράσεις, ν' aντιλαλήσει κάτω απ' τους θόλους των παλαιών ναών που είναι πια ερειπωμένοι.

Θα προσθέσω τα λόγια αυτά του Δάντη: "Κι αν ο κόσμος ήξερε τι καρδιά

εiχε, αφού τον εiχε εγκωμιάσει πολύ, θα τον εγκωμίαζε ακόμα περισσότερο» .

ΖΩΡΖ ΜΑΡΛΟΟΥ

Η ΦΩΝΗ ΤΟΥ ΜΑΠΕΡΑΙΓΚ

Προσπάθησα να συνοψίσω σε δυο σελίδες, σύμφωνα με την αξίωση της επιτροπής, τη γνώμη μου για τη γενναία πράξη του Ζολά. Δεν το κατόρθωσα. Θα 'πρεπε να μελετήσω τις τρεις δίκες, να ξεκαθαρίσω χίλια δυο

δυσκολοξεδιάλυτα πράγματα, να ζυγίσω ένα σωρό στενοκεφαλιές, άγνοιες,

τυφλές εμπιστοσύνες, τύψεις κ.λπ. Θα 'πρεπε ακόμα να πω ως πιο σημείο είναι απόλυτα αναγκαίο σε κάθε σημερινό άνθρωπο να θεωρεί την ιδέα της δικαιοσύνης, ανώτερη από την ιδέα της πατρίδας. Όλα αυτά δεν μπορούν

- C;;ι!Νθ -

105

ΒΙΒΛΟΣ ΤΙΜΗΣ ΚΑΙ ΘΑ ΥΜΑΣΜΟΥ

να χωρέσουν μέσα σε λίγες γραμμές. Και για να συνοψίσω σε μια φράση

ολόκληρη τη σκέψη μου , θα περιοριστώ να υπενθυμίσω σ' εκείνους που

κατηγορούν τυφλά τη μεγάλη αυτή πράξη ηρωικής συνείδησης έναν τρομερό λόγο του Σιεγές : «Θέλουν να είναι ελεύθεροι και δεν ξέρουν να είναι δίκαιοι».

ΜΩΡΙΣ ΜΑΠΕΡΛΙΝΓΚ

ΕΝΑ ΠΡΩΙ ΣΤΟ ΣΠΠΙ ΤΟΥ ΖΟΑΑ

Κατά τη διάρκεια της δίκης, ένα πρωί, πήγα να πάρω τον Εμίλ Ζολά

από το σπίτι του, για να τον συνοδέψω στο κακουργιοδικείο. Αποτελείωνε

το πρόγευμά του κι ήτανε πολύ γαλήνιος. Οι μακρές και τρομερές συνε

δριάσεις δεν τον είχαν κουράσει. Τα ουρλιαχτά για θανατική καταδίκη που τον συνόδευαν κάθε φορά , όταν έμπαινε κι όταν έβγαινε απ' το Δικα

στικό Μέγαρο, δεν τον είχαν ούτε καν εκνευρίσει. Βλέποντας την πολιτική

δικαιοσύνη να παραδίνεται σαν πόρνη στη στρατιωτικι} δικαιοσύνη, την

τήβεννο του δικαστή να καμουφλάρει το σπαθί του στρατιώτη, δεν ένιωθε την παραμικρή αποθάρρυνση, απεναντίας. Επάνω στο ξεκούραστο και

χαμογελαστό πρόσωπό του θαρρούσες πως ήταν χυμένη μια φαιδρή ηρε

μία. Δεν ήταν η αλαζονεία, αλλά η ενδόμυχη, συγκεντρωμένη βαθιά ικα

νοποίηση, που δίνει το εκτελεσμένο καθήκον . Ήταν γεμάτος ελπίδα, γιατί

ήταν γεμάτος πίστη ... Μπροστά του ένας σωρός άθικτων εφημερίδων,

εκτός από δυο τρεις ξεδιπλωμένες, που τους έριξε μονάχα μια ματιά· πο

ταπές και χυδαίες βρισιές, οχετός ακαθαρσιών, aπαίσιες εκκλήσεις για τη

δολοφονία του, όπως πάντα . Δεν εκφράζει ούτε ένα παράπονο εναντίον

αυτών των κακούργων, που τον παραδίνουν στο δημόσιο διασυρμό, ούτε

μια λέξη οργής! Μόλις ένα ανασήκωμα των ώμων .. . «Εξασκούν το επάγγελμά τους και κερδίζουν χρήματα ... Είναι φυσικό.» Παρατιιρώ άλλωστε ότι από τον καιρό των γεγονότων αυτών ο Ζολά είναι λιγότερο νευρικός απ' ό,τι συνή

θως, αυτοκυριαρχείται περισσότερο -κορμί, μυαλό και ψυχή . Νιώθει κα

νείς ότι η συνείδησή του δεν τον τύπτει, δεν του καταλογίζει τίποτε, αλλά

ότι κάθε μέρα, κάθε ώρα, κάθε στιγμή προσκομίζουν στην πεποίθησή του

μια επικουρία καινούριας ζωτικότητας και μια περισσότερο ακλόνητη βε

βαιότητα στο δίκαιο και την ορθότητα της πράξης του . Μπροστά στην τερατώδη αδικία, δεν μπορούσε να φερθεί διαφορετι

κά, δεν μπορούσε να κάνει παρά ό,τι έκαμε. Η πράξη είναι απλούστατη

είναι ταυτόχρονα αυθόρμητι1 κι ορθολογισμένη, είναι μια κραυγή συμπό

νιας και αλήθειας που βγήκε ομόκαιρα από την καρδιά του κι από το

Cz{fff9--

106

ΒmΑΟΣ ΥlΜΗΣ ΚΑΙ ΘΑ ΥΜΑΣΜΟΥ

πνεύμα του. Αν δεν την είχε ξεστομίσει την κραυγή αυτήν, αν όπως τόσοι άλλοι, που είχανε τις ίδιες πεποιθήσεις αλλά όχι το ίδιο πάθος και το ίδιο

θάρρος, είχε κι αυτός, απέναντι στο έγκλημα, τηρήσει μια σιωπή εγκληματική, η ζωή του θα δηλητηριαζόταν για πάντα. Ποτέ πια δε θα μπορού

σε να κοιμηθεί. .. ! Ας γίνει λοιπόν ό,τι είναι να γίνει! Είναι έτοιμος να θυσιάσει την ελευθερία του, να δώσει τη ζωή του για το θρίαμβο του αγώνα

του , που είναι αγώνας της aνθρωπότητας ... Στις γαλήνιες χειρονομίες του, στην aτάραχη φωνή του, στο αποφασι

στικό του βλέμμα τα βλέπω, τα καταλαβαίνω, τ' ακούω όλ' αυτά. Και

μπροστά στον άνθρωπο αυτόν, τον τόσο απλό και τόσο δυνατό , που στις τραγικές αυτές ώρες δε γνώρισε την ελάχιστη λιποψυχία, που το ψυχικό

μεγαλείο μεγάλωνε πιο πολύ με τις βρισιές, με τις απειλές, μια απέραντη συγκίνηση γέμισε την καρδιά μου ... Τώρα, ξέρω τι θα πει ήρωας ...

Κραυγές «Κάτω ο Ζολά» φτάνουν στ' αυτιά μας από το δρόμο, που ξε

στομίζονται κτηνωδώς από διαβάτες που περνούν από κάτω. Ο Ζολά μήτε

καν ακούει τις κραυγές αυτές ή τις περιφρονεί. Να τον τώρα που στέλνει

κάποια γράμματα, τακτοποιεί μερικά χαρτιά, δίνει διαταγές στους υπηρέ

τες ... Δεν ξεχνάει τίποτε, ούτε ακόμα και να διαπιστώσει αν ανανεώσανε το νερό του μικρού του σκύλου, του Πενπέν, που σιγανοπερπατά από πί

σω του, με μια ασυνήθιστη ταραχή, γιατί καταλαβαίνει ότι κάτι άλλαξε μέσα στο σπίτι, αφού ο κύριός του εξακολουθεί να βγαίνει τις ώρες που

άλλοτε εργαζότανε.

Το σπίτι ωστόσο έχει έναν αέρα γιορτής. Αν το μίσος είναι απ' έξω, μέ

σα είναι η πιστή αγάπη, ο σεβασμός, ο θαυμασμός, η ενθάρρυνση ... Χιλιά

δες γράμματα, χιλιάδες τηλεγραφήματα που καταφθάνουν από τις τέσσε

ρις άκρες του κόσμου ... γεμίζουν τα τραπέζια, τα έπιπλα, Παντού ανθοδέσμες, στεφάνια , μεγάλα ανθισμένα κλαδιά ... Το γραφείο , το σαλόνι, η αί

θουσα του μπιλιάρδου, η σκάλα είναι όλα γεμάτα .. . Υπάρχουν ανάμεσα στα μπουκέτα αυτά, πολλά μεγαλοπρεπή, υπάρχουν όμως και πολύ μικρά

από φτωχά ταπεινά λουλούδια, που δεν είναι λιγότερο συγκινητικά ... Παρατήρησα ένα από κατάχλομες και μαραμένες βιολέτες . Έρχεται από μα

κριά ... Κι είναι μια μητέρα που τα στέλνει, μια δυστυχισμένη μητέρα που ο

γιος της για ένα δευτερόλεmο ανταρσίας, για μια χειρονομία, που του ήταν

αδύνατον να τη συγκρατι}σει, καταδικάστηκε από κάποιο στρατοδικείο να πεθάνει στην ακμή της νιότης και της ελπίδας ... ! Όταν θα βγούμε -γιατί ήρθε η ώρα να φύγουμε- ο Ζολά θ' ακούσει στο δρόμο την οχλοβοή που θα

ζqτάει το θάνατό του και θα δει να χιμάνε σης αναβάθρες της άμαξάς του, οι μισθοφόροι της δουλείας, που έγιναν οι μισθοφόροι του εγκλήματος.

GGJj?3

107

ΒΙΒΑΟΣ ΥlΜΗΣ ΚΑΙ ΘΑΥΜΑΣΜΟΥ

Ουρλιάξτε, φτωχοί διάβολοι, ουρλιάξτε μέσα στους δρόμους του Πα

ρισιού αυτού, που φαίνεται πως ξέχασε τις απειλές, τους σωρούς των πτω

μάτων, τις αιματοκόκκινες φουρνιές των στρατοδικείων του 1871! Ουρ

λιάξτε . Θα 'ρθε ι πιο γρήγορα απ' ό ,τι φαντάζεστε, σας το ορκίζομαι, και πιο αιματηρή η μέρα που θα καταλάβετε ότι δεν ήταν ο Ζολά που σκυλο

βρίζατε, αλλά ο ίδιος ο εαυτός σας. Κι όταν φωνάζατε «Θάνατος!» ήταν ενα

ντίον της δικής σας ελευθερίας και της δικής σας ζωής που εξαπολύατε τη

δολοφονία ! 0ΚΤΑΒ ΜΙΡΜΠΩ

ΔΥΟ ΕΠΙΣΤΟΑΕΣ ΤΟΥ

ΕΘΝΙΚΟΥ ΠΟΙΗΤΉ ΤΗΣ ΝΟΡΒΗΠΑΣ B]ORNSON

Ρrδμη, 15 Γενάpη1898 Αξιοσέβαστε Δάσκαλε,

Πόσο σας ζηλεύω σήμερα! Πόσο θα 'θελα να 'μουν στη θέση σας, να

μπορούσα να προσφέρω στην πατρίδα μου και την ανθρωπότητα μια

υπηρεσία σαν αυτή που τους προσφέρατε εσείς !

Κι εγώ επίσης, έχω την ίδια πικρή πείρα : είναι πολύ πιο επικίνδυνο να

θέλει κανείς να ξεριζώσει από την καρδιά την ανθρώπινη ένα μίσος παρά

μια αγάπη. Το μίσος, πράγματι, έχει συνήθως ισχυρότερους απ' την αγά

πη δεσμούς με τη ματαιοδοξία του ανθρώπου. Ένα πλήθος περιστατικών

που , από πολύν καιρό, ρίξανε ρίζες μέσα στα ευγενέστερα αλλά και στα

χειρότερα ένστικτα ενός λαού, δημιουργήσανε μια κατάσταση τόσο τραγική, ώστε χίλια χρόνια προόδου και πολιτισμού είναι σχεδόν εκμηδενισμέ

να κι όλοι τρέμουν μπροστά στις κραυγές και τη λύσσα των βαρβάρων. Δε σας έκαναν ωστόσο να υποχωρήσετε. Βαδίσατε εναντίον τους με τη

λύρα και με το ξίφος! Μόνος εναντίον μυριάδων! Υπάρχει στον κόσμο ευ

γενικότερο θέαμα;

Ήταν αυτό ακριβώς που χρειαζότανε η Γαλλία. Φτάνω από το Βορρά,

αφού πέρασα μέσα από τη Γερμανία, όπου έμεινα ένα μήνα. Είμαι τώρα

στην Ιταλία· διαβάζω τις εφημερίδες ολάκερου του κόσμου · σας διαβεβαιώνω πως όλοι οι λαοί της Ευρώπης κοιτάζουν τη στιγμή αυτή τη Γαλλία με

κατάπληξη κι απόγνωση. Και δεν είναι καθόλου περίεργο. Δυο γεγονότα

αρκούν για να το εξηγήσουν .

Το πρώτο ε ίναι το κατηγορητήριο ενα\Γrίον του Αλφρέδου Ντρέιφους , που δημοσιεύτηκε προ ολίγου , έγγραφο ανάξιο ανθρώπων που είχαν επιφορτισθεί μια τόσο μεγάλη ευθύνη. Το έγγραφο αυτό μας πληροφορεί

108

ΒΙΒι\ΟΣ fΙΜΗΣ ΚΑΙ ΘΑ ΥΜΑΣΜΟΥ

πως ο Ντρέιφους καταδικάστηκε για πράξεις προδοσίας, που έγιναν προς

όφελος της Γερμανίας. Ανάμεσα στα πειστήρια της ενοχής , αναφέρανε

και το γεγονός ότι ο Ντρέιφους πήγαινε στην Αλσατία ευκολότερα από άλ

λους Γάλλους αξιωματικούς . Λοιπόν τη διαβεβαίωση αυτή την απέρριψε

αμέσως μια επίσημη διάψευση της κυβέρνησης της Αλσατίας-Λωραίνης.

Δυο φορές μέσα στον ίδιο χρόνο είχαν αρνηθεί στον Αλφρέδο Ντρέιφους την είσοδο στην Αλσατία · την τρίτη φορά , ήταν η αρρώστια του πα

τέρα του, και μόνον αυτή, που έκαμε ν' ανασταλεί η απαγόρευση για οκτώ

μέρες. Είδε κανένας ποτέ έναν άνθρωπο που είναι κατάσκοπος προς όφε

λος μιας χώρας να του απαγορεύουν την είσοδο στη χώρα αυτή; Η αυτοκρατορική γερμανική κυβέρνηση δήλωσε κι αυτή επισήμως ότι

ο Αλφρέδος Ντρέιφους δεν είχε ποτέ καμία απολύτως σχέση με τους πρά

κτορές της. Η διαβεβαίωση του κατηγορητηρίου είναι λοιπόν απολύτως

ψευδής.

Το δεύτερο γεγονός είναι αυτό: επίσημες ανακοινώσεις που έγιναν

στον τύπο πιστοποιούν ότι το κατηγορητήριο δεν περιέχει παρά ένα μέρος των τεκμηρίων της ενοχής του Ντρέιφους. Το άλλο μέρος είναι μυστι

κό. Το μέρος αυτό δεν ανακοινώθηκε παρά στους δικαστές, την ώρα που

είχαν κλειστεί στην αίθουσα των διασκέψεων για να βγάλουν την ετυμηγο

ρία. Με άλλα λόγια: ο Αλφρέδος Ντρέιφους δεν καταδικάστηκε νομίμως, καθαιρέθηκε, στιγματίστηκε, εξορίστηκε χωρίς νόμιμη διαδικασία, αλλά

απλώς και μόνο με την αυθαίρετη κρίση μερικών συναδέλφων του. Η κυβέρνηση που , μετά τη διαπίστωση των δυο αυτών γεγονότων, αρνείται να

επιτρέψει την αναθεώρηση της δίκης του Ντρέιφους είναι η πιο aσυνείδητη κυβέρνηση που βρέθηκε ποτέ επικεφαλής ενός πολιτισμένου λαού.

Να είσαστε βέβαιος ότι η Ευρώπη θαυμάζει αυτό που κάματε , έστω κι

αν όλος ο κόσμος δε συνυπογράφει όσα είπατε.

Όσο για μένα, πίστευα πάντα πως ανάμεσα στο έργο και το πρόσωπο

ενός μυθιστοριογράφου ή «ποιητή>> υπάρχει η ίδια σχέση που συνδέει τα

τραπεζογραμμάτια με την τράπεζα· η τράπεζα οφείλει και έχει στα χρηματοκιβώτιά της αξίες που ν' ανταποκρίνονται στα τραπεζογραμμάτια

που εκδίδει . Βλέπουμε τώρα πως αν τα έργα σας διαδίδονται στον κόσμο για να δυ

ναμώσουν το θάρρος και να πλουτίσουν την καρδιά της aνθρωπότητας, αυτό γίνεται γιατί είσαστε ο ίδιος ένας άνθρωπος με θάρρος και με καρδιά.

Czf1ff0··-

109

Με βαθύτατο σεβασμό Bj()ιNSτJERNE BjCRNSON

ΒmΑΟΣ ΥΙΜΗΣ ΚΑΙ ΘΑ ΥΜΑΣΜΟΥ

Ρώμη, 5 ΑπριλiΌυ 1898 Αγαπημένε Δάσκαλε, Όταν δημοσιεύσατε την ανοιχτή επιστολή, που σας έκανε να παρα

πεμψθείτε στο Κακουργιοδικείο του Σηκουάνα, είχα λάβει το θάρρος να σας γράψω. Μόλις είχα διασχίσει την Ευρώπη, από το Βορρά προς το Νό

το, είχα συλλέξει τις εντυπώσεις του τύπου και μπορούσα να σας διαβε

βαιώσω ότι η Ευρώπη ολόκληρη ένιωθε ευγνωμοσύνη και θαυμασμό για σας, την εποχή που η μορψή της επιστολής σας μπορούσε ακόμα και να

επικριθεί. Σας ξαναγράψω σήμερα. Διάβασα προ ολίγου τον αξιοπρόσε

κτο λόγο του γενικού εισαγγελέα του Ακυρωτικού, που σας εξύψωσε παρά

τη θέλησή του και σας συγχαίρω γι' αυτό με όλη μου την καρδιά. Ο λόγος

αυτός τελείωνε με την ακόλουθη έκκληση, που απευθυνόταν σε σας και τους φίλους σας: ιιΑς αφήσουν τη μεγάλη αυτή κz ευγενική ηττημένη του 1870 ν' αποτελειώσει την προπαρασκευή της με την εργασiα, την ομόνοια και την ειρήνη, για

την αξιοθαύμαστη βιομηχανική, καλλιτεχνική και φιλολογική επίδειξη του 1900, που θα προσθέσει ένα ακόμη κόσμημα στο λαμπρό στέμμα της Βασίλισσας των Εθνών!,

Ο γενικός εισαγγελέας συμμεριζόταν εδώ μια ευχή , που είχαν ήδη εκφράσει η κυβέρνηση, ο τύπος και η Βουλή .

Η μεγάλη Παγκόσμια Έκθεση δε θα επιτύχει, δήλωναν, παρά μονάχα

αν η Γαλλία τηρήσει σιωπή για την «υπόθεση Ντρέιφους>>, που συντάραξε βαθύτατα όλους τους διανοούμενους και το αναγνωστικό κοινό της Ευρώ

πης και της Αμερικής.

Στο ζήτημα αυτό υψίσταται μεταξύ της Γαλλίας και του υπόλοιπου κό

σμου μια βαθιά διαφωνία. Πιστεύουν στη Γαλλία πως μια εγκάρδια και

γενική συμμετοχή στην Παγκόσμια Έκθεση δεν μπορεί να γίνει παρά μο

νάχα αν οι Γάλλοι σιωπήσουν. Θα θέλανε να μην υπάρχει πια από δω και

πέρα το «ζήτημα Ντρέιφους».

Είναι πολύς καιρός που ζήτησα να διασαφηνίσω σε ποιο μέτρο η υπό

θεση Ντρέιφους θα μπορούσε να επηρεάσει την Έκθεση του 1900. Συγκέντρωσα τις γvώμες προσώπων κι εφημερίδων, που θα μπορούσαν να με

διαφωτίσουν. Θεωρώ τώρα καθήκον μου να σας δηλώσω ότι η Γαλλία δια

τρέχει τον κίνδυνο να aπατηθεί σοβαρά κι ανεπανόρθωτα . Είτε της αρέσει είτε όχι καταπνίγοντας την υπόθεση Ντρέιψους, που ανήκει σήμερα σ'

ολόκληρο τον κόσμο, δεν θα μπορέσει η Γαλλία να εξασφαλίσει την αυθόρμητη κι ομόθυμη αυτή συμπάθεια, το ισχυρότερο απ' όλα τα <<κίνητρα» που θα παρέσυραν τα πλήθι1 προς την Έκθεση και θα τα προτρέπανε να ξεκινήσουν για τη Γαλλία.

Czr;W3 -

110

ΒΙΒ!ιΟΣ ΙlΜΗΣ ΚΑΙ ΘΑ ΥΜΑΣΜΟΥ

Οι Γάλλοι, ανταποκρινόμενοι σrην ευχή που εξέψρασε ο εισαγγελέας,

θα κινδυνεύσουν να δρέψουν ένα εντελώς αντίθετο αποτέλεσμα. Είναι πιθανόν χιλιάδες, εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπων να σκεψθούν : «Ε λοιπόν!

Η Γαλλία δε νοιάζεται για τις απόψης μας! Περιφρονεί τα αισθήματά μας για τη δι

καιοσύνη! Περιφρονεί τη γνώμη που σχηματίσαμε για την ίδια. Δε θέλει παρά τα χρήματά μας!»

Παρατηρήσατε ότι ο ολλανδικός τύπος έχει σχεδόν ομόψωνα εκψρα

σrεί έτσι; Αν και ο σκανδιναβικός έδειξε μεγαλύτερη διακριτικότητα στο

ζήτημα αυτό, μπορώ να βεβαιώσω από ασψαλή πηγι} ότι ένα ανάλογο αί

σθημα άρχισε να εκδηλώνεται στη Δανία , τη Σουηδία, τη Νορβηγία. Μοιραία, το αίσθημα αυτό δεν μπορεί παρά να τονωθεί.

Αναψέρω πρώτες πρώτες τις μικρές αυτές χώρες, γιατί είναι αδύνατο

να τις θεωρήσει κανείς «εχθρούς της Γαλλίας» . Ούτε η Δανία, η παλαιά

<<σύμμαχος της Γαλλίας>>, ούτε η Σουηδία, η θαυμάστρια της γαλλικής ψυ

χής, ούτε η Νορβηγία, που το ψιλελεύθερο Σύνταγμά της είναι γαλλικής

καταγωγής και που προσψάτως ακόμη ξεσήκωσε στη Γαλλία τόσες και τό

σες συμπάθειες -στις οποίες ανταποκρίνεται κι αυτή με τη σειρά της-, κα

μιά από τις χώρες αυτές δεν μπορεί να κατηγορηθεί από έναν άνθρωπο

καλής πίσrης, για εχθρότqτα απέναντι στη Γαλλία . Κι όμως βλέπουμε να εκδηλώνονται σ' αυτές τα αισθήματα της κοινής γνώμης που σας έχω επι

σημάνει.

Τα ίδια φρονούν και στη Γερμανία, την Αυστρία και τη Ρωσία. Και

μαθαίνω πως δε σκέπτονται διαψορετικά σrην Αγγλία και την Αμερική.

Λένε: Είναι αναμψισβήτητο ότι, αν η Γαλλία υπέκυπτε σrην παγκό

σμια επιθυμία , αν αποψάσιζε να υποβάλλει τη δίκη Ντρέιψους σε μιαν ευ

συνείδητη αναθεώρηση και σήκωνε το βάρος αυτού που καταπιέζει τις

φλογερότερες καρδιές, που είναι και οι ζωτικότερες, η Έκθεση θα εξα

σφάλιζε τις συμπάθειες και τη συνεργασία αυτών των εκατοντάδων χιλιά

δων ανθρώπων που τα έχουν βάλει τώρα με τη Γαλλία. Ξέρω καλά πως η

Γαλλία τρέφει τώρα την πεποίθηση ότι το δίκιο είναι με το μέρος της έχει

προπάντων τqν αδιάσεισrη γνώμη ότι μήτε ψίλοι, μήτε εχθροί δεν έχουν

το δικαίωμα να επεμβαίνουν στις υποθέσεις της. Αλλά κανένας από μας δεν μπορεί να επιτρέψει να μας πουν, όταν η Πολιτική καταπιέζει τη Δι

καιοσύνη: <<Αυτό δεν σας αφορά!» . Υπάρχει εδώ μια κολλητική νόσος, μια

πανούκλα που μας απειλεί. Κανένας από μας δεν μπορεί να παραδεχτεί

ότι τα μίση των φυλών, των θρησκειών, η δυστυχία και ο φθόνος των ξένων δε μας αφορά. Όλ' αυτά είναι aρρώστιες κολλητικές.

Η Γαλλία είναι σήμερα ο στόχος μια παγκόσμιας δυσφορίας. Η χαρά

c::::6WG --

111

ΒΙΒΑΟΣ ΤΙΜΗΣ ΚΑΙ ΘΑ ΥΜΑΣΜΟΥ

με την οποία ολόκληρος ο κόσμος χαιρέτησε την απόφαση του Ακυρωτι

κού δείχνει πόσο η αγανάκτηση αυτή μπορεί να καταπραϋνθεί. Και δε

χρειάζεται να υπενθυμίζω σ' ένα βαθύ γνώστη της ανθρώπινης φύσης ότι

ένα σπίτι που ξεσήκωσε τέτοιες δυσαρέσκειες εναντίον του οφείλει πρώτα

να διώξει μακριά του τις αιτίες που τις προκάλεσαν, προτού στείλει προ

σκλήσεις για μια γιορτή. Η Γαλλία, που την κυβερνά η καθολική ψήφος, πρέπει να καταλάβει

ότι το referendum αυτό ολόκληρου του κόσμου, που ασκήθηκε για πρώτη φορά , έχει την ίδια καταγωγή και τα ίδια δικαιώματα που έχει και το φιλελεύθερο Σύνταγμα, που θέσπισε για τον εαυτό της . Αν η Γαλλία βρίσκει σήμερα το referendum αυτό οδυνηρό και σκληρό, θα 'ρθει ίσως αργά ή

γρήγορα κάποια μέρα που θα το επικαλεστεί και θα το χαιρετήσει σαν

μια προστασία. Βλέπουμε να γεννιέται εδώ μια νέα δύναμη που μπορεί να γίνει η

ισχυρότερη όλων. Μπορούμε να συνδράμουμε την ανάπτυξή της και θα

μεγαλώνει κάθε φορά που θα σκύβουν μπροστά της. Κανένας δεν μπορεί να παραγνωρίσει τη σημασία του γεγονότος αυτού. Σήμερα η δύναμη αυτή απαιτεί δικαιοσύνη για ένα άτομο , δοκιμάζει έτσι τις δυνάμεις της, για

τί η τύχη ενός ατόμου αγγίζει ευκολότερα την καρδιά και το πνεύμα του

πλήθους. Αλλά μπορεί κάποια μέρα να εξαναγκάσει κι αυτούς ακόμα του

βασιλιάδες να γονατίσουν μπροστά της.

Με βαθιά αφοσίωση

και ευγνωμοσύνη

BjCNSηERNE BjCRNSON

Ο ΗΡΩΑΣ ΖΟΑΑ ΒΑΔΙΖΕΙ ΣΤΟ ΔΡΟΜΟ ΤΟΥ ΠΡΟΜΗΘΕΑ

Είναι φυσικό οι ταπεινοί και μικρόχαροι καλλιτέχνες ν' αρέσκονται

στο θρίαμβο των λέξεων, στις γελοίες και βάρβαρες τελετές των Ακαδη

μιών, στους δυσώδεις και aτιμωτικούς aσπασμούς της κριτικής. Αλλά δεν

μπορεί να είναι κανείς μεγάλος ποιητής, όπως ο Δάντης, όπως ο Μπάυ

ρον, όπως ο Αγρίππας Ντ' Ωμπινιέ, παρά υπό τον όρο να ζει τη ζωή, να

διεκδικεί τη μερίδα του στην ανθρώπινη δραστηριότητα, να πολεμάει μέσα στη σύρραξη, να βρίσκεται σ' επαφή με τον κόσμο. Οι δάσκαλοι , οι

άξιοι του ονόματος αυτού, πραγματοποιούν τα έργα τους μέσα στην καθη

μερινή ζωή.

Λοιπόν για τους εκλεκτούς αυτούς , το κατ' εξοχήν έργο τέχνης είναι η

εφεύρεση της Πολιτείας, η γένεση του Ήρωα, η υπέροχη αυτή μαιευτική ,

C:dfiYS····-

112

ΒΙΒΛΟΣ ΤΙΜΗΣ ΚΑΙ ΘΑΥΜΑΣΜΟΥ

που ζυμώνει την ανθρώπινη διάνοια, η μαιευτική, στην οποία διακρίθηκε

ο Σωκράτης ... Ο Μισελέ έδειξε την ανέλιξη του ηρωισμού διαμέσου των ιστορικών

σταθμών της μακραίωνης πορείας της aνθρωπότητας. Ποιητής και καλλι

τέχνης, κατάλαβε την κτηνώδη και επονείδιστη βλακεία του στρατιώτη σ'

όλους τους αιώνες , την αποκρουστική χυδαιότητα και των πιο δαφνοστεφανωμένων κατακτητών, από τον Αλέξανδρο ώς τον Βοναπάρτη. Ο λαός

έφτυσε με σαρκαστική περιφρόνηση τους κακόπιστους ήρωες , και καυχιέ

ται ότι δεν χαρίστηκε σε κανέναν τους μέσα στην ιστορία του. Δείχνει τον αγιασμένο δρόμο, που ξεκινάει απ' τον Προμηθέα και φτάνει στο σύγχρο

νο δίκαιο , περνώντας διά μέσου των αιώνων από όλους τους μάρτυρες της

συνείδησης και της λογικής.

Ο Αισχύλος κι ο Σωκράτης συγκροτούν και θεμελιώνουν το ιδανικό

του. Στην κραυγή του Προμηθέα , που καλεί μάρτυρα , επάνω στον Καύκα

σο, τη «Δικαιοσύνη, τη μάνα του» , ενώ ο γύπας του Δία του κατατρώγει το

αθάνατο συκώτι του , aποκρίνεται το μεγαλόψυχο aπόφθεγμα του Ευθύφρονα , ευαγγέλιο των μελλουμένων πολιτειών: Πποτε δεν είναι θείο, παρά το δίκαιο.

Ο ήρωας είναι aντιχριστιανικός. Αντιπροσωπεύει, στο συνεχή ωrrαγω

νισμό τους, τη λύρα του Απόλλωνα εναντίον του αυλού του Βάκχου, το νό

μο εναντίον της χάρης, την aντρίκεια ενέργεια εναντίον των εξάψεων και

των λιποψυχιών του «θηλυκού κόσμου» .

Ο ήρωας <<representative man» του Καρλάιλ και του Έμερσον είναι

εκείνος που δεν ζητάει παρά από τον εαυτό του την ανταμοιβή των έργων του , που δέχεται άνευ όρων το σχεδιάγραμμα του κόσμου και συμμορφώ

νεται μ' αυτό πειθαρχικά, χωρίς ν' αξιώσει να πάρει προσημείωση για λο

γαριασμό του , σε μια γωνιά του απείρου . Παραμένει άθεος κι όταν ακόμη

δείχνει ότι ανήκει σε κάποια θρησκεία, γιατί ουσιαστικά είναι ο aντίπα

λος, ο εχθρός των θεών.

Την ιερή εκείνη φλόγα , που μέσα στον επιβλητικό νάρθηκα, έκλεψε ο

Προμηθέας, οι αιώνες την περάσανε στους ημίθεους, που τη μεταβιβάσα

νε στους ανθρώπους ως υπόδειγμα και ως παρηγοριά. Ανάβει την πυρά του Ηρακλή εξίσου καλά όσο και του Σαβοναρόλλα. Στεφανώνει τον Λού

θηρο στη δίαιτα της Βορμς. Ανεβαίνει σαν ένα άστρο πάνω στο μεγαλόψυχο ικρίωμα της Καρλόπας, του Βέρεσι, του αναρχικού Ανρί, του παρ

θενικού και τρομερού σαν τον Πάρσιφαλ. Η φλόγα αυτι} δεν πεθαίνει ποτέ. Την είδαμε να καίει κι άλλοτε με

μιαν aσύγκριτη αίγλη. Ο δίκαιος κι αλύγιστος άνθρωπος, που έβαλε χθες

GZW3·-

113

Βmι\ΟΣ ΥlΜΗΣ ΚΑΙ ΘΑ ΥΜΑΣΜΟΥ

στην υπηρεσία της αλήθειας τη θυελλώδη μεγαλοφυtα, που μπροστά στη

στρατιωτική τυραννία, την εγκληματικότητα των εφημερίδων και τη βρομερή ανανδρία των όχλων, έκαμε ν' ακουστεί η φωνή της συμπόνιας και

της ισονομίας , ο ήρωας Ζολά βαδίζει στο βασιλικό δρόμο του Προμηθέα.

Η θεία σπίθα, από το ευγενικά ανοιγμένο παράθυρο, φωτίζει επιτέλους τα σκότη του δέκατου ένατου αιώνα και το φως του Βολταίρου διασκορπίζει τη νύχτα. Ο ρωμαλέος, ο παλικαρίσιος αγώνας του μεγάλου Δασκάλου

μας παρηγορεί και μας διδάσκει .

Όσο για μένα , που το φτερούγισμα των ωρών, ο μηδενισμός της ελπί

δας και τα ήδη φθινοπωρινά χιόνια επάνω στο μέτωπό μου προοιωνίζουν

τον επικείμενο χειμώνα, τον αναγκαίο και μοιραίο τάφο, δε θα υπακούσω

στο πρόσταγμα των ετών. Θα 'μουν ευτυχισμένος αν, φλεγόμενος από την ίδια θέρμη, φωτιζόμενος από τις ίδιες φλόγες, ύψωνα ένα ναό στη δικαιοσύνη με τα ερείπια της πεθαμένης μου νιότης . Πόσο ευτυχισμένος θα

ήμουν αν, βαδίζοντας επάνω στ' αχνάρια που aφήσανε οι μακάριοι πολε

μιστές κι ο ζωνωνός ήρωάς μου, αγνάντευα την υπέροχη ανάφλεξη των ημερών μας, όπως στους μυθολογικούς αιώνες, ν' ανεβάζει τις καλόγνωμες

καρδιές ώς τους θεούς.

ΕΓΚΑΙΝΙΑΖΕΙ ΜΙΑ ΗΘΙΚΉ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Ως συγγραφέας δήλωνα συχνά, τα τελευταία χρόνια, στα γαλλικά έντυ

πα, την κατηγορηματική κι απόλυτη αποδοκιμασία μου για τα έργα και

τις λογοτεχνικές θεωρίες του Εμίλ Ζολά . Γι' αυτό δοκίμασα την πιο μεγά

λη χαρά όταν εξέφρασα για την πράξι1 του, που θα μείνει στο εξής αλη

σμόνητη, αισθήματα θαυμασμού και συμπάθειας, αισθήματα κοινωνικής

και ηθικής συμπαράστασης, που διακηρύσσω κι εδώ. Η πράξη του Ζολά ,

κατά τη γνώμη μου, τον τιμά και τον εξυψώνει στα μάτια όλων ανεξαιρέ

τως των φιλελεύθερων διανοουμένων.

Κι έχει για μένα σημασία πολύ ευρύτερη από κείνη που αφορά στην

κατάχρηση της δικαστικής εξουσίας και την αδιαντροπιά των στρατιωτι

κών. Κηρύσσει μια ηθική Επανάσταση και διαπιστώνει τη χρεοκοπία του

Συντάγματος του 1875, εγκαινιάζοντας την αξίωση να ζητάει λογαριασμό, χωρίς ενδιαμέσους, ο πολίτης από τις ιθύνουσες τάξεις και τους εντολοδό

χους τους , εν ονόματι μόνο του ατομικισμού , θεωρούμενος ως μια κοινω

νική μονάδα. Είναι ένα θεμελιώδες γεγονός, που οι συνέπειές του είναι

ανυπολόγιστες και που εκφράζει βαθύτατα το ένστικτο των εκλεκτών, Czjfff'3 --

114

ΒΙΒι\ΟΣ ΤΙΜΗΣ ΚΑι θΑ ΥΜΑΣΜΟΥ

ώστε ο Ζολά ν' αξίζει τον τίτλο του μυσταγωγού περισσότερο γι' αυτό πα

ρά για το Ζερμινάλ. Δεν μπορώ να προσθέσω ωραιότερο έπαινο .

ΚΑΜΙΛ ΜΩΚΛΕΡ

Ο ΑΡΧΑΓΓΕΑΟΣ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Συμμετέχω ολόψυχα στην έκφραση θαυμασμού προς τον Εμίλ Ζολά και λυπάμαι πολύ που η προσωρινή απαγόρευση κάθε εργασίας, που μου

επέβαλαν οι γιατροί, μ' εμποδίζει να εκθέσω πλατύτερα τους στοχασμούς

μου και τα αισθήματα αγάπης και θαυμασμού για τον μεγάλο αυτόν aρ

χάγγελο της δικαιοσύνης, που η σάλπιγγά του άνοιξε τα μνημεία και ξύπνησε τις κοιμισμένες συνειδήσεις.

FERNAND GREGH

ΤΟ ΣΥΝΔΙΚΑΤΟ ΜΕΓΑΑΩΝΕΙ

Μου φαίνεται πως το «συνδικάτο», όπως μας αποκαλέσανε στη δίκη,

μεγαλώνει. Η αρετή και η δύναμη της εξόρμησής του ήτανε τόσο μεγάλη ώστε , από τα πιο αντίθετα σημεία του ορίζοντα , από τον Αλλεμάν ως τον

Γαμπριέλ Σεάϊγ, από τον Ζαρές ώς τον Πωλ Ντεζαρντέν, από τον Λουίζ

Μισέλ ώς τον Ντυκλώ, τον Ανατόλ Φρανς, τον Ευγένιο Καρριέρ , τον Κλω

ντ Μονέ, όλοι δηλώνουν οπαδοί και σύμμαχοι του Ζολά. Πρέπει να πω,

προς τιμήν τους , οι άνθρωποι της σκέψης κινηθήκανε πρώτοι. Συμβαίνει πολύ σπάνια , στις αναταραχές της κοινής γνώμης, να ταχθούν στην πρώτη

γραμμή οι άνθρωποι του καθαρού διανοητικού μόχθου.

Ο χαρακτήρας των έργων τους, οι πνευματικές τους συνήθειες, το εί

δος της ζωής που επιβάλλουν στον εαυτό τους, όλα τους απομακρύνουν

από τους ανθρώπους της δράσης, που το φυσικό τους τους σπρώχνει να

ξεπεράσουν το μέτρο . Στην προκειμένη περίπτωση φαίνεται πως μια αθό

ρυβη διεργασία έγινε μέσα στα πνεύματα -στα σκοτεινά, γιατί δεν είναι

ευχάριστο να δίνει κανείς την εντύπωση ότι υπερασπίζεται έναν προδότηαλλά πυρετωδώς αναταραγμένη από αμφιβολίες και αγωνίες.

Και να, που στην πρώτη χειρονομία του Ζολά, μέχρι τότε απομακρυ

σμένου από τη δημόσια ζωή, όταν τον βλέπουν έξαφνα να χψάει μπροστά και να ξεπερνάει χωρίς καμιά προσπάθεια κι αυτούς ακόμα που συμμετείχαν φλογερότερα στη μάχη, οι συνειδήσεις νιώθουν λυτρωμένες από το

φοβΕp6 Εφιάλτη , οι γλώσσΕς λύνονται και κάτω από την οχλοβοή των

cao 115

ΒΙΒι\ΟΣ Υ!ΜΗΣ ΚΑΙ ΘΑ ΥΜΑΣΜΟΥ

aξιότιμων σπουδαm:ών των καθολικών κύκλων ακούμε ν' ανπιχεί η ωραία

κραυγή : Me, me, adsum qui feci, βλέπουμε ανθρώπους να προσφέρουν aυτοπροαίρετα τ' όνομά τους για το έργο της δικαιοσύνης .

Και να, που m:η Γαλλία μας των υπαλλήλων , (όπου τόσους ανθρώπους

τους κρατάνε αιχμαλώτους με τους m:αυρούς των παρασήμων, με τις θέ

σεις, με κάθε λογής εύνοιες, που το συγκεντρωτικό σύm:ημα κάνει την κυ

βέρνηση γενικό και μοναδικό παντοδιανομέα και σηματοδότη, άνθρωποι

του γραφείου, του εργαm:ηρίου , καθηγητές, επιm:ήμονες εχθροί των αυλών του δημοσίου, χειραφετούνται μέχρι του σημείου να διαμαρτύρονται

μπροm:ά σ' όλους και να υπερασπίζονται το δίκαιο, που παραβιάστηκε κυνικά . Και τι θα γινόταν αν φιλελεύθεροι θεσμοί αφήνουν τον κάθε Γάλ

λο να εξουσιάζει τη θέλησή του; Χθες, ένας από τους διαπρεπείς καθηγητές της μέσης εκπαίδευσης μου έλεγε : «Δε θα 'χετε κανένα από τα λύκεια . Αν

σας έδινα τ' όνομά μου, αυτό το ζωντόβολο, ο Ρεμπώ, θα μ ' έστελνε να σαπίσω στα

βάθη της Βρετάνης» .

Το λαϊκό στοιχείο , ομολογώ, άργησε πολύ να συγκινηθεί. Κουρασμένο

από είκοσι πέντε χρόνων λόγια χωρίς πράξεις, αηδιασμένο από υποσχέ

σεις διαρκώς ανανεούμενες, που κανείς δεν τις τηρούσε ποτέ, κατέληξε

-και κατηγορώ γι' αυτό τον λαό μας- ν' αδιαφορεί για πολλά πράγματα

που το έκαναν άλλοτε να παθιάζεται. Θύμα κάθε αδικίας και αρνησιδι κίας, τι τον ενδιαφέρει μια νέα πράξη παρανομίας και αυθαιρεσίας στο

στρατόπεδο των αφεντάδων του και εις βάρος ενός απ' αυτούς ; Είναι η γε

νική, η καθολική ανόρθωση που ονειρεύεται . Πόσες φορές έγιναν απόπει

ρες για μια τέτοια ανόρθωση! Και σε τι καταm:ροφές καταλήξανε! Κι εγώ

επίσης πιστεύω m:o μέλλον της κοινωνικής δικαιοσύνης. Αλλά ξέρω πως ένα τόσο ψηλό οικοδόμημα δεν μπορεί ν' ανεγερθεί παρά υπό τον όρον

ότι το αίσθημα της ανθρώπινης αλλqλεγγύης θα 'χει εισδύσει βαθύτατα

στις καρδιές μας .

Το έλεγα χθες: η αληθινή επανάσταση γίνεται όταν ο σκλάβος, πιο με

γάλος απ' τον κύριό του, ανακαλύmει ότι οφείλει δικαιοσύνη ακόμα και

στους βασανιστές του. Την υπέροχη αυτή γενναιοφροσύνη ο λαός ενστι

κτωδώς την αισθάνεται και την εκδηλώνει με τον καιρό. Αλλά σ' άλλες

m:ιγμές, είναι τόσο δυνατός ο πειρασμός ν' απαντήσει στις βάρβαρες πρά

ξεις με μια έκρηξη βαρβαρότητας! Έτσι σχηματίζεται η δίχως τέλος αλυσίδα της βιαιοπραγίας , μέσα σ' έναν ψεύτικο διάκοσμο δικαιοσύνης κι

ελευθερίας. Έτσι οι αιώνες σφυρηλατήσανε το σκληρό κρίκο, που θέλου

με να σπάσουμε για να λυτρώσουμε τον άνθρωπο από την αδικία.

Ο m:ρατιώτης, που δε δίνει άλλη χρησιμότητα m:η ζωή του, παρά την

C:2ifiP3 .-

116

ΒΙΒΛΟΣ Τ!ΜΗΣ ΚΑΙ ΘΑ ΥΜΑΣΜΟΥ

τέχνη να σκοτώνει δεν μπορεί να σταματήσει στις ιδέες αυτές, που δεν εί

ναι γι ' αυτόν , παρά αθλιότητες. Τι τον ενδιαφέρει με τι μεθόδους βγήκε

μια δικαστικι} απόφαση; Δεν έχει κάτω από τα ωραία ονόματα που τον

σκεπάζουν παρά μια λατρεία, τη λατρεία της δύναμης, που ορθώνεται σ' όλα τα μέρη ενάντια στο δίκαιο. Γι' αυτό δεν τους εχθρεύομαι που δεν

καταλαβαίνουν. Στους πολίτες, με το ευγενικότερο νόημα της λέξης αυ

τής, σ' αυτούς που ασκούν πολιτικά δικαιώματα, σ' αυτούς που θεμελιώ

νουν τον πολιτισμό πάνω στο δίκαιο , ανήκει το καθήκον ν' αντιδράσουν , στους διανοούμενους , στους επιστήμονες, που προπαρασκευάζουν το

μέλλον και, μαζί στους αδύνατους που είναι πλειοψηφία , στους αδύνα

τους, που η πνευματική αναρχία τους παρέδωσε στην τυραννία των ισχυ

ροτέρωv.

Δεν μπορεί να καταπατηθεί το δίκαιο του τελευταίου των ανθρώπων,

χωρίς όλοι οι καταδυvαστευόμεvοι να 'χουν άμεσο συμφέρον να γίνουν αλληλέγγυοι. Δεν το καταλαβαίνουν παρά σιγά σιγά, αλίμονο! Υποχρεωμένοι

να υποτάσσονται για να ζήσουν και μην μπορώντας ν' ακολουθήσουν πα

ρά από μακριά την προσπάθεια και τον αγώνα αυτών που σκέπτονται.

Πρέπει ωστόσο ο λαός και η διανόηση να σμίξουvε για την εγκαθίδρυση

της δικαιοσύνης στην ανθρώπινη κοινωνία . Πορευόμαστε προς την ωραία

αυτή ημέρα.

Η υπόθεση που συνταράζει τη δημόσια γνώμη τόσο δυνατά, δεν είναι

παρά ένα επεισόδιο της μεγάλης μάχης εναντίον της αγριότητας των συ

νασπισμένων συμφερόντων. Ο λαός δεν το κατάλαβε ευθύς εξαρχής.

Αλλά το ωραίο γράμμα του Αλλεμάν προς τον Ζολά αποδεικνύει ότι τουλάχιστον μερικοί από τους αρχηγούς του έχουν καθαρή αντίληψη των

κινδύνων που μας συνθλίβουν. Μεγάλη τους τιμή! Ας συμπαρασύρουν

όλους εκείνους που , μισώντας την προδοσία , δεν αποστρέφονται λιγότε

ρο την αδικία σ' όλες τις μορφές της και θέλουν κάθε άνθρωπος, όποιο κι

αν είναι το έγκλημά του , να μπορεί να διεκδικήσει εγγυήσεις δικαιοσύ

νης .

Το ανθρώπινο δίκαιο είναι μια υπόθεση που δεν μπορεί να διαιρεθεί.

Ο καθένας πρέπει να ταχθεί υπέρ ή κατά. Κι αν το συνδικάτο μεγάλωσε είναι γιατί ύστερα από τόσες δοκιμασίες η Γαλλία βρίσκεται στην εποχή

μιας μεγάλης κυοφορίας, κυοφορεί την αλληλεγγύη.

GffffO

117

ΖΩΡΖ ΚΛΕΜΑΝΣΩ

ΒΙΒλΟΣ ΤΙΜΗΣ ΚΑΙ ΘΑ ΥΜΑΣΜΟΥ

Ο ΘΑΥΜΑΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΝΠΠΑΑΩΝ ΤΟΥ

Σπεύδω να σας ευχαριστήσω για την τιμή που μου κάνατε παρακαλώ

ντας με να συμμετέχω στη λαμπρή σύναξη των ανθρώπων που προσέρχο

νται σι}μερα να τιμήσουν και να δοξάσουν το θάρρος και την αυταπάρνη

ση του Ζολά. Και βιάζομαι τόσο περισσότερο να λάβω κι εγώ μέρος στην

εκδήλωση αυτή της μεγάλης εκτίμησης και του ειλικρινούς ~αυμασμού,

γιατί ήμουνα πάντα ένας aντίπαλος των καλλιτεχνικών μεθόδων του Ζολά.

Ήτανε για μένα μια λαμπρή ευκαιρία να βρω τον άνθρωπο πίσω από τον καλλιτέχνη και να διαπιστώσω ότι μέσα στη φύση ενός συγγραφέα,

που ενστικτωδώς υπήρξα πάντα αντίθετός του, υπήρχε ένα στοιχείο , για

το οποίο μπορώ να τρέφω απεριόριστο θαυμασμό. Η γεμάτη aπροσμέτρητο πάθος και ειλικρίνεια αγάπη του Ζολά για τη δικαιοσύνη, ο aνθρω

πισμός του, ο μεγάλος και θαρραλέος πατριωτισμός του, τον έκαμαν να

κατακτήσει την εκτίμηση εκατομμυρίων ανθρώπων που, από ιδιοσυγκρα

σία, του ήταν αντίθετοι. Δυστυχώς παραμένει ακατάληπτος για τη χώρα

που αγαπάει τόσο βαθιά, και για την τιμή της οποίας, μάχεται με τόση

παλικαριά, αλλά θα τον δικαιώσει η Ιστορία και μπορεί να βρει από τώρα μια υπέροχη παρηγοριά στη σκέψη ότι οι ελεύθεροι άνθρωποι ολόκληρου του κόσμου τον χειροκροτούν.

Cz{f[fC) -

118

DAVID-CHRrsηE MouRRAY

Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΚΟΙΝΉ ΓΝΩΜΗ ΓιΑ ΤοΝ ΑrΩΝΑ ΤοΥ ΕΜιιι ΖοΛΑ

Η ιιΒiβλος Τψής», μετά την πρωτοφανή και μ~γαλειώδη παρέλαση μέσα στις σελiδες

της των εκατόν τριάντα κορυφαίων λογοτεχνών και διανοουμένων της Γαλλίας και της

άλλης Ευρώπης, συμπληpώνει την αποθέωση αυηί του Ζολά με την παράθεση εκατο

ντάδων ψηφισμάτων και τηλεγραψΙΊJiάτων σωματείων και οργανώσεων. Οι σύλλογοι

της γαλλικής νεολαίας, τα φοιτητικά σωματεία της Πετρούπολης και της Μόσχας, πνευματικά ιδρύματα και καλλιτεχνικές οργανώσεις της Βιέ-ννης, οι καθηγητές του

Πανεπιστημίου της Βέρνης, oz φοιτητές της Ρώμης και της Γενεύης, ένα πλήθος ομοσπονδiες και σωματεία του Λονδίνου, της Ελβετiας και της Ολλανδίας, του Βελγiου,

της Δανiας και των άλλων σκανδιναβικών χωρών, προσέρχονται με πiστη κι ενθουσιασμό για να διαδηλώσουν το θαυμασμό τους και να γίνουν συναγωνιστές του Ζολά.

Η ΝΕΟΑΑΙΑ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΑΟΝΙΚΗΣ

Α ΚΟΜΑ κι Η ΑΛΗΡΩΤΗ Ελλάδα συμμετέχει στην πανηγυρική αυτή εκδήλωση της διεθνούς κοινής γνώμης.

Εκφράζοντας το θαυμασμό της και την εκτίμησή της μια ομάδα νέων Ελλήνων απ' τη Θεσσαλονίκη, έστειλε στον Ζολά ένα υπέροχο λεύκωμα δεκαεννέα σελίδων, ζωγραφισμένων από τον ζωγράφο Ζαμπέλλη με

εικόνες που παρίσταναν τους αγρότες, τη θάλασσα, τα βουνά του Ολύ

μπου, και το φημισμένο Λευκό Πύργο της πόλης. Ο ζωγράφος -καθώς

αναγράφεται στη <<Βίβλο Τιμής»- έδωσε στο έργο αυτό όλο του το ταλέντο

του.

Το λεύκωμα, ήταν υπέροχα δεμένο , και είχε στο κάλυμμά του ένα ασημένιο κλωνί δάφνης σε ωραίο σχέδιο. Την πρώτη σελίδα του τη στόλι

ζε ένα ωραίο πορτρέτο του μεγάλου μυθιστοριογράφου, συνοδευμένο από

μια συγκινητική αφιέρωση, με τις υπογραφές όλων των δωρητών.

Ο ΜΑΡΚ ΤΟΥΑΙΝ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΙΑ ΖΟΑΑ

Η γνώμη του Μαρκ Τουαίν για τον Ζολά, είχε δημοσιευθεί στον Νην

ΥοRκ HERALD. Έγραφε ο μεγάλος Αμερικανός aνθρωπιστής:

« ... Είναι μια μεγάλη φυσιογνωμία, αστραφτερή από αθάνατη αίγλη, αυτός ο Ζολά που μάχεται μόνος, κατάμονος την περίλαμπρη μάχη του

για να σώσει τα υπολείμματα της τιμής της Γαλλίας. Νιώθω γι' αυτόν το

βαθύτερο, σεβασμό που δεν έχει όρια. Εκκλησιαστικά και στρατιωτικά δι

καστήρια συγκροτούμενα από άνανδρους, υποκριτές και κόλακες των

ισχυρών της ημέρας μπορούν να εμφανίζονται ένα εκατομμύριο το χρόνο

και ν' απομένει και περίσσευμα δικαστών. Χρειάζονται πέντε αιώνες για

να γεννηθεί μια Ζαν ντ' Αρκ ή ένας Ζολά'' ·

120

Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΚΟΙΝΗ J'NQMH

Ο ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΥΥΠΟΣ

Μερικά τώρα χαρακτηριστικά αποσπάσματα άρθρων από τα σπουδαιότερα Μ. Μ.Ε. της παγκόσμιας κοινής γνώμης:

N EUE FREIE PRESSE:

«Η Γαλλία θα μετανιώσει ασφαλώς για την ετυμηγορία που βαραίνει

ολόκληρη τη χώρα. Ο Ζολά , ο Πικάρ και ο Ντρέιφους είναι τα θύματα

μιας υπουργικής αναγκαιότητας και της τυραννίας των στρατηγών . Η

υπόθεση αυτή είναι το χαρακτηριστικό σημάδι μιας επανόδου στην άγρια

βαρβαρότητα. >>'Οσο για τον Ντρέιφους , θα παραμείνει για πολύ ακόμα στο προσκή

νιο, αλλά η τύχη του ανθρώπου αυτού μας ενδιαφέρει λιγότερο από το

επίφοβο μυστικό της γαλλικής λαϊκής ψυχής, που τις τελευταίες αυτές

εβδομάδες δείχτηκε ολόγυμνη μπροστά στην Ευρώπη. Η συνθήκη της

Φραγκφούρτης μπορεί να ξεσκιστεί σε μια κακή ώρα τυφλού ερεθισμού

στα βουλεβάρτα.»

NEUE \.YIENER TAGEBLAΠ:

<<'Ο,τι και να κάνουν η υπόθεση Ντρέιφους δεν μπορεί να ταφεί κι οι

γενναίοι αγώνες του Ζολά δε θα μείνουν άκαρποι. Είναι αληθινά θλιβερό το θέαμα αυτό ενός πολιτικού όπλου και μιας κυβερνητικής αυθαιρεσίας

aπογυμνωμένης από κάθε τύπο. Η θέση μας είναι στο πλευρό του Ζολά.

Αν μπορεί να θεωρηθεί επονείδιστο το να τον ακολουθεί κανείς , κάθε

έντιμος άνθρωπος θα 'χει το θάρρος να διεκδικήσει την ντροπή αυτή>> .

GΑΖΕΠΕ DE COLOGNE:

<<'Ενα χρόνο φυλακή*. Η γαλλική κυβέρνηση πιστεύει ότι έκανε αυτό

που ήθελε, το επέβαλλε αλλά "από την καταπίεση και τη διχόνοια θα γεν

νοβοληθεί ένας καινούριος σπόρος", καθώς το προείπε ο Ζολά, γιατί "το

ποτήρι είναι γεμάτο και έτοιμο να ξεχειλίσει" . Στον Εβραίο της Νήσου

του Διαβόλου προσθέσανε ένα νέο μάρτυρα: κι αυτός επίσης είναι ένας

στρατηγός, αλλά με πολιτικά , ένας ιππότης του πνεύματος που έδωσε και

κέρδισε μάχες. Το ξίφος του είναι η πέννα, τα πυρομαχικά του οι λέξεις

και μπορεί να 'ναι κανείς απόλυτα βέβαιος ότι στις ακούσιες αυτές διακοπές, που του δημιούργησαν δε θα κρεμάσει τα όπλα του στο καρφί» .

Και παρακάτω:

* Τόσο καταδικάστηκε ο Ζολά .

121

Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΚΟΙΝΉ ΓΝΏΜΗ

«Οι συνειδητοί δημοκρατικοί στρέφουν τη σκέψη τους στην αποφρά

δα 2 Δεκεμβρίου του 1851 και στο πραξικόπημα που διέπραξε τότε ο πρί

γκιπας-πρόεδρος με τη βοήθεια των στρατηγών της φρουράς, που τους εί

χε παρασύρει με το μέρος του. Στην ίδρυση της Δεύτερης Αυτοκρατορίας

έπαιξε ρόλο σημαντικό ένας άνθρωπος του είδους Εστερχάζυ, που ονομα

ζόταν συνταγματάρχης Μπιεϊρά . Επέβαλλαν τον αξιωματικό αυτόν για αρχι1γό του γενικού επιτελείου στη διοίκηση (πιστή στο Σύνταγμα) της εθνοφυλακής, με την πρόβλεψη, που άλλωστε πραγματοποιήθηκε, ότι ο

διοικητής αγανακτισμένος θ' αποχωρούσε. Και τι αξιωματικός κακής φή

μης ήταν ο υπουργός των Στρατιωτικών Σαιντ-Αρνώ! Είναι οι στρατιωτικοί

συνένοχοι του Ναπολέοντα Γ' που προπαρασκευάσανε την ήττα του

1870. Δεν έχουμε λόγο να υποθέσουμε ότι ο στρατηγός Μπουαντέφρ και το επιτελείο δεν έκαναν τίποτα άλλο από το να οργανώσουν, κάτι που εί

ναι ήδη αρκετά σοβαρό, μια συνωμοσία, για να σώσουν "την τιμή της

γραφειοκρατίας", και να επηρεάσουν το ορκωτό δικαστήριο.

,,και μπορεί κανείς να συνεχίσει τη σύγκριση με το 1851 στο γεγονός ότι και τότε, όπως και σήμερα, οι κορυφαίοι του πνεύματος αγωνίστηκαν

κι υποφέρανε για το δίκαιο . Ίσως οι γηραιότεροι δημοκρατικοί θυμού

νται ακόμα πως τα καλύτερα στοιχεία του έθνους παραμερίσανε και πα

ραμείνανε μακριά από τον ηγεμόνα, τους συμβούλους του και τους αν

θρώπους που ήταν όργανά του και πόσο αυτό υπήρξε επιζήμιο για το κα

θεστώς, που είχε ιδρυθεί με το σπαθί κι έπεσε με το σπαθί. Η σημερινή Δημοκρατία θα aποξενωνόταν τις πνευματικές κορυφές του έθνους, αν η

κυβέρνηση ανέβαλλε την αποκατάσταση του παραβιασμένου δίκαιου».

TR!BUNA:

«Ο φίλος της ανθρωπότψας θα βρει παρηγοριά κι ενίσχυσι1 στην ομόθυμη αυτή κραυγή διαμαρτυρίας όλων των πολιτισμένων λαών εναντίον

του δικαστικού εγκλήματος που διαπράχθηκε στο Παρίσι».

SECOLO:

«Η αναθεώρηση της δίκης του Ντρέιφους είναι αναπόφευκτη κι είναι

απορίας άξιο πώς δεν το καταλαβαίνουν αυτοί που κάθονται στους υπουργικούς θώκους της Γαλλίας. Με την αναβολή δεν κάνουν τίποτε άλλο παρά

να επιδεινώνουν τη θέση τους. Ας καταδικάσανε τον Ζολά, αφού θέλανε

να του φορέσουν έναν τέτοιο φωτοστέφανο δόξας. Αλλ' ας ακούγανε του

λάχιστον τη φωνή του . Η αλήθεια, τους είπε στη δίκη, θα βαδίσει το δρό

μο της παρ' όλα τα εμπόδια. Και θα θριαμβεύσει».

GflF3 -

122

Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΚΟΙΝΗ Ι'ΝΩΜΗ

CORRIERE DI NAPOLI:

«Η ετυμηγορία των ενόρκων δεν μπορούσε ν' αφανίσει την αλήθεια,

απεναντίας οι δεκαπέντε αυτές ημέρες της δίκης του Ζολά, οι τόσο aπο

καλυπτικές, κάνανε την αθωότητα του Ντρέιφους εκτυφλωτικά φανερή, σαν το φως του ήλιου>>.

DoN CHISCIOΠE:

«Η έκβαση της δίκης του Ζολά προκαλεί ταυτόχρονα φρίκη, οργή και οίκτο. Στη δίκη αυτή η Γαλλία εξέθεσε τους δικαστές της, τους υπαλλή

λους της, στους χλευασμούς του κόσμου που ο θαυμασμός του για τη θαρ

ραλέα θυσία του Ζολά δεν εξασθένισε με την επαίσχυντη αυτή ετυμηγορία. Η Γαλλία, που ήταν άλλοτε ο πυρσός της ελευθερίας της σκέψης, βα

δίζει προς το βάραθρο» .

TIMES του Λονδίνου:

<<Το πραγματικό έγκλημα του Ζολά ήταν ότι τόλμησε να ξεσηκωθεί

για να υπερασπιστεί την αλήθεια και την ατομική ελευθερία, σε μια στιγ

μή όπου πολλοί βλέπανε τον κίνδυνο αλλά κανένας άλλος δεν ήταν έτοι

μος να βοηθήσει για ν' απομακρύνουν τον κίνδυνο αυτόν, ν' αντιμετωπίσει

άφοβα ένα μεγάλο προσωπικό κίνδυνο, αψηφώντας τα πάντα . Για τη θαρ

ραλέα αυτή υπεράσπιση των πρωταρχικών δικαιωμάτων του πολίτη θα τιμάται παντού, όπου οι άνθρωποι έχουν ελεύθερες ψυχές . Η πολιτική δίκη,

όπως και οι στρατιωτικές δίκες, εκφυλίστηκε σε μια παρωδία δικαιοσύνης

και το κακουργιοδικείο υπέκυψε τόσο απόλυτα στην κυριαρχική επιβολή

του στρατιωτικού στοιχείου και των στρατιωτικών ιδεών, όσο και τα στρα

τοδικεία τα ίδια. Ιδού η τρομακτική διαπίστωση που βγαίνει από όλη αυ

τή την υπόθεση και που πρέπει σήμερα να προκαλέσει τις βαθύτερες ανησυχίες και τους μεγαλύτερους φόβους σ' εκείνους τους Γάλλους, που είναι

ικανοί να σκεφθούν σοβαρά» .

DAILY TELEGRAPH:

<<Η διεξαγωγή της δίκης δεν ήταν μονάχα παράξενη αλλά χωρίς προη

γούμενο στα χρονικά της πολιτικής και στρατιωτικής δικαιοσύνης. Εντού

τοις, όλοι οι αληθινοί φίλοι της Γαλλίας , όσο κι αν ελεεινολογούν τη φρικτή αυτή ξετσίπωτη επίδειξη άγριου πάθους και τυφλής προκατάληψης,

που κανείς δεν ξέρει πού μπορεί να καταλήξει μια μέρα, γαντζώνονται μ'

επιμονή και πείσμα στην πεποίθηση ότι οι στρατιωτικοί αρχηγοί -που είναι σήμερα η μόνη κυρίαρχη εξουσία στη Γαλλία- εξακολουθούν να είναι

G27ff'3

123

Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΚΟΙΝΉ [ΝΩΜΗ

ακόμα, mον ειδικό τους τομέα, άξιοι των καλύτερων παραδόσεων των ιπ

ποτικών προπατόρων τους>>.

DAILY GRAPHIC:

<<Παρ' όλες τις επίμονες τις πλέον επονείδιmες προσπάθειες να φιμώ

σουν την υπεράσπιση, το αποτέλεσμα της δίκης ήταν να διαπιmωθεί χω

ρίς καμιά απολύτως αμφιβολία , πόσο αληθινές ήταν και οι φοβερότερες

καταγγελίες του Ζολά. Η ετυμηγορία του κακουργιοδικείου είναι μάλλον καταδίκη της Τρίτης Δι1μοκρατίας κι όχι καταδίκη του Ζολά. Μας αποκα

λύπτει μια Γαλλία ξετρελαμένη από το αηικοινωνικό πάθος και τα πολιτι

κά φόβητρα, mερημένη από κάθε εγγύηση αμερόληπτης απονομής της

δικαιοσύνης, μια Γαλλία που ποδοπατιέται από μια στρατιωτική κάστα

που χλευάζει απροκάλυπτα κι αδιάντροπα το νόμο . Είναι μια εικόνα γε

μάτη κακούς οιωνούς» .

DAILY MAIL:

<<Ο Ζολά mέλνεται φυλακή ένα χρόνο κι η Γαλλία διαγράφεται από

τον κατάλογο των πολιτισμένων εθνών μέχρις ότου ξυπνήσει και καταλά

βει την aπύθμενη χυδαιότητα της δικαστικής αυτής φάρσας. Δεν μπορού

με να πιmέψουμε ότι θα περιμένουμε για πολύν καιρό ακόμα την αφύπνι

ση της Γαλλίας. Δυο δρόμοι απομένουν ανοιχτοί: ή ο Ντρέιφους θα δικα

στεί και πάλι ή πρέπει να του δώσουνε χάρψ.

DAILY CHRONICLE: <<Η καταδικαστική απόφαση για τον Ζολά έδειξε τι ρόλο παίζει η

στρατιωτική κάmα στο Παρίσι και πόση επιρροή εξασκεί. Θα μπορούσε κανένας να πει πως ο ίδιος ο Ζολά επιζήτησε την καταδίκη του. Κάλεσε το

μαρτύριο και το μαρτύριο δεν αρνήθηκε να τον εισακούσει».

MORNING POST:

<<Η ετυμηγορία του κακουργιοδικείου φέρνει τη σφραγίδα μιας άξε

στης βαρβαρότητας κι ολόκληρη η διαδικασία θα κάνει ασφαλώς κάθε Γάλλο να δυσπιστεί για τη δικαιοσύνη της πατρίδας του».

124

0 ΖοΑΑ ΚΑι Το ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤοΥ

ΤοΥ Γ ΑΑΑΟΥ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟΥ

}ULES ROMAINS

ο ΤΑΝ ΠΡΟΚΕΠΑΙ να τιμήσει κανείς, έπειτα από τόσους άλλους, ένα

συγγραφέα του αναστήματος του Εμίλ Ζολά 1 , μου φαίνεται πως το πρώτο καθήκον του δεν είναι ν' αναρωτηθεί: <<Τι ταιριάζει να

πω; τι περιμένουν από μiνα να πω;» Ο τυπικός αυτός τρόπος δεν είναι aντά

ξιος του ανθρώπου που δοξάζουμε σήμερα. Δεν έχει ανάγκη απ' αυτούς

τους χωρίς ιδιοπροσωπία επαίνους, που δε δεσμεύουν το συστατικό μέρος

του εαυτού μας. Αξίζει μια έντονη προσπάθεια για μια αλήθεια πιο ενδό

μυχη. Προσθέτω ότι δεν έχει τίποτα να φοβηθεί απ' αυτό.

Το μόνο αντάξιό του ερώτημα που οφείλουμε σε μια τέτοια περίσταση

να υποβάλλουμε στον εαυτό μας μου φαίνεται πως είναι: ''Τι σκέπτομαι

πραγματικά γι ' αυτόν;» Κι η λέξη αυτή πραγματικά, εκτός απο το ότι μας απα

γορεύει τις aνούσιες ευγλωπίες, μας συμβουλεύει να μην αποδιώχνουμε

ό,τι μας έρχεται ευθύς εξαρχής κι αυθόρμητα σrο μυαλό: ακόμα και τις

απλές αναμνήσεις, ακόμα και τις ψιλές σαν μινιατούρες κι αλήτισσες ει

κόνες των περασμένων μας, που δεν aποδείχνουν τίποτα, που πιθανότατα

μάλιστα δε σημαίνουν τίποτα για τους άλλους, αλλά που πλουτίζουν για μας την ουσία των κρίσεών μας, τις συνδέουν με τις μυστικές μας χορδές,

τις φορτώνουν με μια συγκίνηση ανεξήγητη και συντελούν έτσι, το πι

στεύω, στο να προικίζουν μερικούς θαυμασμούς μας με μια στερεότητα,

μια ζέστη, μια ζωτικότητα, που δεν την έχουν άλλοι. Ναι, πρέπει να χαι

ρόμασrε όταν το όνομα ενός μεγάλου ανθρώπου ξυπνάει αντίλαλους, όσο

μικροί κι αν είναι, στην προσωπική ιστορία μας. Ανάμεσα στους νεκρούς

συγγραφείς, τους καλλιτέχνες που τιμούμε τη μνήμη τους, υπάρχουν τό

σοι, που εξαιτίας της απομάκρυνσής τους στο παρελθόν ή στο διάστημα, του τρόπου που πήγαμε προς αυτούς, των τυχαίων περιστατικών της ζωής

μας, δεν κρατάνε μέσα μας παρά τη θέση που κατέχει το έργο τους.

Είναι φαντάσματα περίλαμπρα, αλλά λίγο αφηρημένα. Η αγάπη μας

γι' αυτούς θα 'θελε να μπορούσε να αγκιστρωθεί στα ταπεινά αυτά αναντι

κατάστατα σημάδια, που είναι τα ελάχιστα γεγονότα που τα έχει ζήσει κα

νείς, κι όπου μ' αυτά μια μεγάλη μνήμη μας διατρυπά ώς τα βάθη μας.

GJJffl3

126

0 ΖΟΜ ΚΑΙ Το ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ

Και τι δε θα 'δινα, λόγου χάρη, για να 'μουνα μια μέρα το μικρό παιδί που

ένας γέρος κύριος με άσπρα γένια , που δεν ήταν άλλος απ' τον Βίκτωρ

Ουγκώ , του έκαμε θέση πλάι του στο πάνω πάτωμα του λεωφορείου ι} για

να 'χα συμπαρασταθεί, έστω και με τα μάτια των πέντε ετών, στην κηδεία

του ποιητή . Ήμουνα κι εγώ , καθώς φαίνεται, στην κηδεία, αλλά στην κα

τάσταση του μελλούμενου νεογνού , που του λείπουν ακόμα τρεις μήνες

για να κάμει την εμφάνισή του στον κόσμο αυτόν. Και, παρ' όλες τις καλο

σύνες της φαντασίας , αμφιβάλλω αν φτάσανε σ' εμέ μεγάλα πράγματα

από το θέαμα που αντίκριζε όρθια η νεαρή μητέρα μου μέσα στις γραμ

μές του πλήθους.

Με τον Ζολά ήμουνα τυχερότερος. Η πρώτη ανάμνησή μου που ανα

φέρεται σ' αυτόν έχει ήδη, αν και φιλολογική, την οξύτητα ενός γεγονότος

προσωπικής πείρας. Είναι ίσως η παλαιότερη από τις λογοτεχνικές ανα

μνήσεις μου, οπωσδήποτε η παλαιότερη ανάμεσα στις παλιές . Ήμουνα

πέντε ή έξι ετών. Ξαναβλέπω μια τραπεζαρία στην οδό Μαρκαντέ' το τρα

πέζι, κάτω από την κρεμαστή λάμπα του πετρελαίου . Ο πατέρας μου , που

ήταν δάσκαλος, διάβαζε, στη μητέρα μου και σ' εμένα, αποσπάσματα, κά

θε βράδυ από την Συντριβή. Υποθέτω πως πηδούσε κάποια μέρη του βιβλίου. Διάβαζε καλά και αργά. Μερικές πολεμικές εικόνες, κάποιες εντυπώ

σεις στρατιωτικών ξαπλωμένων στον κάμπο π' ακούνε τις σφαίρες να βου

ίζουν πάνω και γύρω απ' τα κεφάλια τους σαν μέλισσες, με συναρπάσανε σε τέτοιο σημείο, με κάποιο τους συστατικό που θα 'ταν η ανθρώπινη αλή

θεια τους -υπάρχει μια ανθρώπινη αλήθεια αντιληmι} και στο νεανικότε

ρο πνεύμα- ώστε γινήκανε για μένα ένα με τψ ιδέα του πολέμου. Πολύ

αργότερα , όταν διάβασα άλλες αφηγήσεις μαχών, που οι συγγραφείς τους

τις θέλησαν ηρωικές, ενθουσιώδεις, πιστεύω πως το σφύριγμα των σφαι

ρών της Συντριβής που ερχόταν από τ' αλαργινά των παιδικών μου χρόνων,

διαπερνούσε όλη αυτή την έμφαση με το θόρυβό του που δεν παράλλαξε από την πραγματικότητα.

Λίγα χρόνια αργότερα -ήμουν ακόμα ένα πολύ μικρό αγόρι- είδα τον

Ζολά για πρώτη φορά. Αυτό έγινε στο Τροκαντερό, μέσα στην απέραντη κι άχαρη αλλά συγκινητική με το δικό της τρόπο αίθουσα , που άρχισαν

τώρα να την γκρεμίζουν. Με είχαν πάει για ν' ακούσω τον Ζολά να διαβάζει ο ίδιος τα πρώτα κεφάλαια από τη Λούρδη, που ήταν ακόμα ανέκδοτη . Η μητέρα μου, φανατική καθολική, ανακάλυψε έτσι το μέσον να συμβιβάσει τη θρησκευτική της πίστη με το λογοτεχνικό θαυμασμό της. Αντηχεί

ακόμα στ' αυτιά μου η φωνή του Ζολά με το τέμπο της η ήρεμη και στα

θερή του απαγγελία , όπου ο μικρός Παριζιάνος που ήμουνα, παρατηρη-

Czf!Ρ3

127

Ο ΖοιΙΑ ΚΑι Το ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ τοΥ

τής ωστόσο που άδραχνε και την παραμικρότερη παραξενιά, δεν μπόρεσε ' λ' ζ ' 2 ' ' Ν ' ν ανακα υψει το ητακισμο που ειρωνευτηκε επειτα ο τωντε.

Θυμάμαι επίσης , όχι το περιεχόμενο , αλλά την ατμόσφαιρα των φρά

σεων, την ποίηση, τη γενναιοφροσύνη, την καλόκαρδη διανοητικότητα,

που μου φάνηκαν εκείνη τη στιγμή πως αποπνέανε. Αλλά προπάντων ξαναβλέπω πολύ καλά τον Ζολά, καθισμένον πίσω από το μικρό του τραπέζι,

και το βαθυστόχαστο πρόσωπό του, που ήταν λιγάκι το πρόσωπο ενός για

τρού ή ενός καθηγητή, χωρίς έπαρση και χωρίς αυστηρότητα. Τον κοίτα

ξα με θαυμασμό , σχεδόν με δέος. Ήταν για τους γονείς μου, για μένα, ο

ενδοξότερος από τους συγγραφείς που ζούσανε.

Λίγο αργότερα, μια μέρα που κατέβαινα την οδό Άμστερνταμ, για να

πάω στο Λύκειο Κοντορσέ, τον αναγνώρισα με την πρώτη ματιά! Ανέβαινε το δρόμο, από το δεξιό πεζοδρόμιο, κι ετοιμαζόταν να διασχίσει το σταυ

ροδρόμι που σχημάτιζε με την οδό Αθηνών. Το ντύσιμό του , το παρουσιαστικό του , τον προσομοίαζαν με τον πιο ανώδυνο από τους διαβάτες . Δεν

ήταν από κείνους που περιφέρουν την προσωπικότητά τους . Θαρρώ πως

κρατούσε μια ομπρέλα κάτω από τη μασχάλη .

Η επόμενη ανάμνησή μου ... Ω! είναι πολύ κοντά μέσα στο χρόνο, αλ

λά με εντελώς άλλο χρώμα: η παλιά αυλή του Λυκείου Κοντορσέ, με τις

χοντρές κολόνες , προς το μέρος του Σαιν-Λουί ντ' Αντέv. Το σχόλασμα

στις τέσσερις το απόγευμα. Μεγάλη οχλοβοή . Καμιά εκατοστή, ίσως και

περισσότεροι μαθητές των τελευταίων τάξεων από μεγάλα σχολεία, προ

χωρούσαν κοπαδιαστά και ούρλιαζαν. Πολλοί φορούσανε στο κεφάλι το στρατιωτικό πηλήκιο των μαθητών του Πολυτεχνείου . Ανάμεσα σ' αυτούς,

προσπαθώντας να τους επιβληθεί με την ψηλή κορμοστασιά του , το πρό

σωπό του που ήταν πρόσωπο δημόσιας αρχής, τη φωνή του που έμοιαζε

με φωνή ευγενικού πατέρα ο λυκειάρχης Μπλανσέ . Αλλά οι κραυγές εξα

κολουθούσαν με ρυθμό και ο συρφετός χιμούσε στην οδό Κωμαρτέν, για

να ανασχηματιστεί σε φάλαγγα κανονικι} . Οι κραυγές ήταν: "Γιούχα στον

Ζολά!» και ο στόχος της φάλαγγας το σπίτι της οδού Βρυξελλών.

Όσο για μένα, ήμουν σχεδόν δώδεκα χρονών κι οι γονείς μου διάβα

ζαν το Ρππ JoURNAL, την εφημερίδα του Ερνέστ Ζυντέ. Δεν είχα λοιπόν

για την υπόθεση Ντρέιφους παρά μια θολή και πολύ μπερδεμένη ιδέα.

Σκεπτόμουνα δίχως άλλο, μαζί με τους ανθρώπους του περιβάλλοντός

μου , ότι ο Ζολά αφέθηκε να τον παρασύρουν και να τον μπλέξουν κι ότι

αγωνιζόταν με καλή πίστη για μια κακή υπόθεση.

Θυμάμαι ωστόσο πως οι κραυγές αυτές, η φάλαγγα αυτή μου σφίξανε την καρδιά . Στα μάτια μου , το μεγαλείο του πνεύματος δημιουργούσε γύ-

~ -

128


ρω απ' τον Ζολά έναν κύκλο μαγικό και δεν μπορούσα να δω χωρίς φρίκη να εισβάλλει εκεί μέσα γιουχάροντας η ορδή αυτή των νεαρών βαρβάρων.

Θυμάμαι επίσης την αφάνταστη δυσφορία, στην οποία με βύθισε ένα άρ

θρο του Ζυντέ, ή μάλλον ένα τεράστιο δικόγραφο , που έπιανε θαρρώ έξι

στήλες του Ρππ JouRNAL και που το δημοσίευε για να κηλιδώσει τη μνήμη του πατέρα του Εμίλ Ζολά και για να πείσει, το ένα εκατομμύριο των

αναγνωστών που είχε τότε, ότι ο γιος ενός τέτοιου ανθρώπου δεν μπορού

σε να 'ναι παρά ο πουλημένος υπερασπιστής ενός προδότη και ο εχθρός

της πατρίδας.

Από τη στιγμή αυτή, οι αναμνήσεις συνωθούνται και έρχονται ορμητι

κά. Ανασταίνονται στη μνήμη γρηγορότερα απ' ό,τι θα 'θελα και ανάκατα.

Πρώτα πρώτα ένας τεράστιος τίτλος εφημερίδας. Μια είδηση τρομερή

ταυτόχρονα και θαμπή: Θάνατος του Ζολά. Ένας απ' τους θανάτους όπου εί

χε τη λιγότερη επιτυχία το πεπρωμένο, ένας από κείνους όπου κουρασμέ

νος ο γηραιός αυτός σκηνοθέτης χρησιμοποίησε περισσότερο αδέξια το

χέρι του, όπου έσφαλλε περισσότερο από έλλειψη μεγαλείου. Ένα θάνατος πιο καταθλιmικός ακόμα, μπορεί να πει κανείς, κι από το θάνατο του

Βεράρεν και του Κιουρί. Ξαναβρίσκω το περίλυπο ξάφνιασμα που ένιω

σα, που νιώσαμε, το αίσθημα της aπογοήτευσης και της κατάmωσης, την

έλλειψη ευσυνειδησίας και πληρότητας στο πένθος. Το γεγονός, με τον ευτελή παραλογισμό που εμφάνιζε , ήταν μια βρισιά για τον άνθρωπο που χτυπούσε και μας σκύλευε όλους ταυτόχρονα μ' αυτόν. Σ' αυτόν, αποστε

ρούσε τα δοξασμένα, παλινορθωτικά γηρατειά, που τόσο σκληρά τα είχε εξαγοράσει. Σε μας, αφαιρούσε το θέαμα και μαζί του ό,τι αγαθοεργό και

ωφέλιμο θα 'χε συνεισφέρει το θέαμα αυτό.

Έπειτα βιβλία που ξέραμε τους τίτλους τους από τα παιδικά μας χρό

νια, που είχαμε κοιτάξει τόσες φορές τα εξώφυλλά τους στις βιτρίνες των βιβλιοπωλείων, αλλά που δεν τα γνωρίζαμε ακόμα, τ' αγγίζαμε επιτέλους,

τ' αποκτούσαμε το ένα μετά το άλλο. Τα διαβάζαμε με τη ρωμαλέα, σκυ

θρωπή χωριάτικη προσοχή, που τα ίδια μας επέβαλλαν. Κάθε βδομάδα πλουτίζαμε τις γνώσεις μας με τον Ζερμzνάλ ή το Χρήμα ή το Αμάρτημα του

Αββά Μουρέ ή την Ταβέρνα. Σε μια τάξη του ίδιου αυτού σχολείου , του Λυκείου Κοντορσέ, διδάσκα

νε ανώτερα μαθήματα ρητορικής. Ο Ζεννεβιέρ καθόταν ένα σκαλοπάτι ψηλότερα από μένα. Πολύ σπάνια έπαιρνε μέρος στις σχολικές εργασίες

μας. Γύριζα κάποτε προς το μέρος του, έβλεπα το κεφάλι του σκυμμένο πά

νω σ' ένα βιβλίο, το δεξί του χέρι στυλωμένο απάνω στ' αριστερό και το πιγούνι του στηριγμένο στο μεγάλο δάκτυλο. Του ψιθύριζα: «Είναι καλό;» Μου

Gf[fΚJ - -

129

0 Ζολλ ΚΑΙ Το ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ

απανrούσε, χωρίς το πιγούνι του να ξεχωρίσει από το μεγάλο δάχτυλο: «Κα

ταπληΊαικό». Το «καταπληκτικό>> αφορούσε κάποιον απ' τους Ρουγκόν-Μακάρ,

συχνά έναν από τους λιγότερο γνωστούς τόμους, που ο Ζεννεβιέρ συνέχιζε

τότε -με περισσότερη μέθοδο, περισσότερη συνεκτικότητα από μένα- την

εξερεύνφή τους γεμάτος ενθουσιασμό. Έμελλε να μας ανακοινώσει λίγο

αργότερα, τους καρπούς της εξερεύνησής του σε μια θαυμαστή μελέτη του,

που κανένας λάτρης του Ζολά δεν πρέπει να την αγνοεί.

Την ίδια περίπου εποχή υπήρξαμε μάρτυρες μιας επιστροφής των πα

λιών βιαιοτήτων. Η μνήμη του Ζολά ξυπνούσε γύρω της τη σύρραξη των παθών, λίγο ή πολύ ιδεολογικών, που είχε εξαπολύσει το Κατηγορώ δέκα

χρόνια πρωτύτερα. Οι πιστοί του δασκάλου πρόβαλαν την αξίωση να με

ταφερθούν τα λείψανά του στο Πάνθεον . Σ' αυτό ανrιδρούσαν με φρίκη

όλες οι φυλές των ορθολογιστών. Εμείς οι άλλοι, της ηλικίας μου, δεν εί

χαμε ακόμα φωνή μέσα στη διαμάχη. Δεν είμαστε πια παιδιά που παρακολουθούν, χωρίς να πολυκαταλαβαίνουν, το λυσσομανητό των πρεσβυτέ

ρων τους και τα ξεσπαθώματα των μεγάλων προσώπων. Μας συνέβαινε να

κρίνουμε τους πολεμιστές με μια ψυχική ηρεμία, που αυτοί τη χάσανε

αξιοσυγχώρητα και επίσης ενίοτε με πνευματικές αξιώσεις που θα 'καναν

καλά να τις είχανε απένανrι του εαυτού τους .

Δυο εικόνες της εποχής αυτής έχουν γίνει ο εφιάλτης μου. τέρμα της

οδού Ροσεσουάρ, ένα βιαστικό χαμίνι διαλαλεί τον τίτλο μιας φυλλάδας: <<Ο Εμίλ Ζολά , από τον Εμίλ Φαγκέ» . Ο Φαγκέ, που ήταν τότε ο ένας απ'

τους δυο πρίγκιπες της κριτικής κι ένας από τους αρχηγούς, τουλάχιστον

ονομαστικά, του εθνοσημοφόρου συνrηρητισμού και του αμετανόητου

ανrινrρεϊφισμού, είχε κρίνει πρόσφορο να δημοσιεύσει ή να αναδημοσι

εύσει το λίβελο αυτόν, καμωμένον ίσως από μερικά παλιά άρθρα διορθω

μένα και εμποτισμένα με περισσότερη φαρμακερή χολή· όπου, αν θυμάμαι καλά, αφήνονrας σε άλλους τη φρονrίδα να στιγματίσουν τον Ζολά

για την υπόθεση Ντρέιφους, χτυπούσε με την αυθενrικότητα του σπεσιαλίστα, τον συγγραφέα και τον μυθιστοριογράφο . Η άλλη εικόνα που ξανα

γυρίζει στη μνήμη μου είναι μιας εφημερίδας όπου διαβάσαμε ο Ζεννε

βιέρ κι εγώ τον απολογισμό μιας λογομαχίας, που είχε γίνει στη Βουλή,

ακριβώς για το σχέδιο της μεταφοράς στο Πάνθεον των λειψάνων του Ζο

λά. Νιώθω ακόμα την αγανάκτησή μας. Είχε μια ενrελώς ιδιαίτερη από

χρωση. Πιστεύω πως θυμάμαι -συγχωρέστε με αν παρΕισφρήσει κάποιο λάθος στις αναμνήσεις αυτές, για τις οποίες δε θέλησα ούτε να ελέγξω μια

ημερομηνία ούτε να συμβουλευτώ ένα κείμενο- πιστεύω πως θυμάμαι λοιπόν ότι ο κυριότερος ρήτορας που έλαβε το λόγο εναντίον της μετακομι-

CdW3

130

0 ΖΟΑΑ ΚΑΙ Το ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ

δής ήταν ο Μωρίς Μπαρρές κι ότι ο πολιτικός που ανέλαβε να υπερασπιστεί την πρόταση ήταν κάποιος, που τον είχαμε σε μεγάλη εκτίμηση.

Αλλά την ημέρα αυτή είχε πολύ κακές εμπνεύσεις. Του κατέβηκε η ιδέα

να κάμει μια παραχώρηση στον Μπαρρές, που δε ζητούσε μάλιστα τόσα

πολλά και που είχε μιλήσει μάλλον σαν άνθρωπος κομματικής φατρίας

παρά σαν άνθρωπος των γραμμάτων, να παραδεχτεί πως ο Ζολά δίχως

άλλο, σαν συγγραφέας, ήτανε πολύ αμφισβητήσιμης αξίας δεν ήταν το λουλούδι του πανεριού· αλλ' ότι ο πολίτης Ζολά είχε δείξει ένα ωραίο θάρ

ρος στην υπόθεση Ντρέιφους ότι, για να πούμε την αλήθεια, ο άνθρωπος

είχε εξαγοράσει τον καλλιτέχνη · κι ότι, με δυο λόγια, ήταν πιο πολύ ο συγ

γραφέας του Κατηγορώ παρά ο συγγραφέας του Ζεpμινάλ, που η ριζοσπα

στική-σοσιαλιστική δημοκρατία θα μετέφερε στο Πάνθεον .

Θυμάμαι την οργή μας. Αυτό το άθλιο κομπλιμέντο, αυτό το κουτοπό

νηρο λασκάρισμα, αυτό το mea culpa του πληρεξούσιου δικηγόρου για λογαριασμό του πελάτη του, αυτός ο δικανικός λόγος για τα ελαφρυντικά του κατηγορουμένου , μας φάνηκαν σκληρότερα και από τις επιθέσεις του

Φαγκέ και του Μπαρρές.

Εδώ, αφήστε με να γεράσω μονομιάς πάνω από είκοσι χρόνια και να

βρεθώ ένα βράδυ στο Βερολίνο, καθισμένος στην πλατεία ενός θεάτρου.

Η αίθουσα ήταν γεμάτη προσεκτική με θρησκευτική ευλάβεια «όπως άλλο

τε το πλήθος αυτό του Τροκαντερό••, αλλά λιγότερο γαλήνια, aργασμένη κρυφά από τα πάθη, ίσως από αγωνίες και προαισθήματα . Παίζουν αυτό το βρά

δυ ένα γερμανικό έργο με τον τίτλο: Υπόθεση Ντρέιφους. Κι ο ήρωας του έρ

γου δεν είναι ο Ντρέιφους, είναι ο Ζολά. Ήρωας στην κυριολεκτική και

αρχαία σημασία. Αγωνίζεται εναντίον των δυνάμεων του κακού . Αγωνίζε

ται με τα μέσα της δικαιοσύνης και του πνεύματος. Για να κάνουν τη μά

χη αυτή πιο υποδειγματική, για να δείξουν πως είναι το πνεύμα ολομόνα

χο, ολόγυμνο, που τόλμησε να χιμήξει και να επιτεθεί εναντίον των τρομα

κτικά οπλισμένων δυνάμεων της κοινωνίας και του κράτους, εναντίον ενός

ψεύδους θωρακισμένου με σίδερο και μπετόν, διαπλάσσανε έναν Ζολά

πιο ηλικιωμένο, πιο aσουλούπωτο, πιο aπένταρο απ' ό,τι ήτανε: ένα γέρο

διανοούμενο, δειλό και τρεμουλιάρη. Ναι, ακόμη κι η φωνή του, ακόμη

και τα χέρια του τρέμουνε. Αλλά από το σχεδόν γελοίο αυτό κορμί ανα

θρώσκει μια δύναμη θαυμαστή, που διαλύει σιγά σιγά σίδερο και μπετόν,

που κατανικάει το ψεύδος και που είναι η δύναμη της αληθινής διάνοιας. Και το κοινό του Βερολίνου, χειροκροτεί τις ψράσεις του Ζολά, του πλα

σμένου από το θρύλο, που έδωσε μάχη για να υπερασπιστεί έναν αθώο Εβραίο εναντίον της «σωτηρίας του κράτους,, Εναντίον της στρατιωτικής

G&I9G

131


κάσrας, εναντίον της φυλετικής πρόληψης. Και το κοινό του Βερολίνου

aποδείχνει, με την ενθουσιώδη προθυμία του να υπογραμμίζει με χειρο

κροτήματα τους υπαινιγμούς, ότι δεν του διαφεύγει η σημασία , η ακτίνα βολής του έργου αυτού κι ότι την ήττα όλων αυτών των σκοτεινών ειδώλων

είναι και για λογαριασμό του επίσης που την επευφημεί.

<<Το ίδιο αυτό έργο, το θυμάστε, δεν μπόρεσε να παιχιεi στο Παρίσι ιί τουλάχιστον το σταματήσανε από τις πρώτες παραστάσεις. Μερικοί φiλοι της τάξης, που αρχί

ζανε από τον καιρό εκείνο να εξασκούνται, το κρίνανε ανατρεπτικό, κι ο Διευθυντ?ίς

της Αστυνομίας συμφώνησε πως είχανε δίκιο . Έπεzτ' από μψικούς μήνες, το τυχαίο περιστατικό ενός συνεδρίου στο Λονδίνο μ'

έφερε σ' επαφή με το συγγραφέα, ιί τον ένα από τους δυο συγγραφείς, της υπόθεσης

Ντρέιφους: τον Χανς Ρiψις έναν άνθρωπο νέο, φλογερό, γεμάτο ευγένεια, ιδεαλισμό,

συναδελφικ·ιί αγάπη και καλοσύνη· Εβραίο εξάλλ.ου Ήταν τότε Πρόεδρος της Εταιρεί

ας των δραματικών συγγραφέων της Γερμανίας. Δεν ήξερε το Λονδίνο. Περιδιαβήκαμε μαζί μερικές ανατολικές συνοικίες, προς το μέρος του Χουάιτ Τσάπελ και του Μnέ

θναλ Γκρην, που ήθελα να του δείξω. Περιπλανηθήκαμε πολλές ώρες κατά μήκος των

δρόμων αυτών που είναι ταυτόχρονα πολύκοσμοι κι ερημικοί. Διασχίσαμε υπαίθριες

αγορές . Γευματίσαμε μ' ένα σάντουιτς κι ένα ποτήρι ξανθιά μπύρα στο μπαρ ενός μι

κρού δρόμου. Περπατώντας, μιλούσαμε για τον Ζολά. Ο σύντροφός μου είπε κάτι που μου έκαμε τρομερή εντύπωση: <<Εμεiς οι άλλοι -εννοούσε με το εμείς οι άλλοι, τη νέα

γερμανική λογοτεχνία της άκρας αριστεράς, όπου ανιzκε κι αυτός, ήτανε μάλιστα ένας

από τους αρχηγούς nzς- αποδίδουμε πολύ μεγάλη σημασία στο Ζολά. Δεν υπάρχει συγγραφέας του δέκατου ένατου αιώνα, που να 'ναι τόσο σύγχρονος για μας. Είναι πιο

σύγχρονος από τον Τολστόη, τον Ντοστογιέβσκη, πιο σύγχρονος ακόμη και από τον

Μπαλζάκ. Εκπροσωπεί, περισσότερο απ' αυτούς, μια νέα κατάσταση του κόσμου, τα

νέα προβλήματα της ομαδικής ζωής και της προλεταριακής ζωής. Είναι ο μόνος που

βrιίΚε έξω από τα πλαίσια της αστικής εποχής. Βρίσκεται στην είσοδο του νέου κόσμου.

Ακόμα κι από την καθαρά καλλιτεχνικιί πλευρά, τον θαυμάζουμε πολύ. Γιατί κι αυτή

η αισθητική του αγγίζει ανείπωτα προβλήματα και προσφέρει μια πρώτη λύση τουςιι.

Πρόσθεσε:

«Ξέρω πως οι Ρώσοι συνάδελφοί μας έχουν πάνω σ' αυτό τις ίδιες απόψεις μ'

εμάς. Μίλησα πολλές φορές μαζί τουςιι.

Του aποκρίθηκα πως κι εγώ είχα κάνει την ίδια διαπίστωση.

Είναι αυτή η τελευταία ανάμνηση που μου 'ναι ευχάριστο να την κρα

τάω κοντά μου , τη σrιγμή που προσπαθώ να διατυπώσω τι σκέmεται ένας σημερινός άνθρωπος , ένας σημερινός συγγραφέας για τον Ζολά. Ναι,

οψείλουμε από την αρχή να προφυλαχτούμε σαν από μια ταπεινωτική

C:zZW3 .

132

0 Ζοι\Α ΚΑι Το ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ

προσβολή από το λάθος που διέπραξε ο πολιτικός για τον οποίο μίλησα

πρωτύτερα, που παραχωρούσε το Πάνθεον στον Ζολά, όπως δίνουν σ' ένα

μαθητή με πολλά χαρίσματα το βραβείο της καλής διαγωγής. Ας διακηρύξουμε πρώτ' απ' όλα με πολλή σταθερότητα ότι στα μάτια μας ο Ζολά , ως

συγγραφέας και ως καλλιτέχνης, είναι μεγάλος. Είναι ένας από τους μεγα

λύτερους του δέκατου ένατου αιώνα και παραμένει ένας από τους περισσό

τερο σύγχρονους. Δεν aπέχω μάλιστα από το να σκεφτώ, όπως ο Ρέφις, ότι

από μερικές απόψεις είναι ο περισσότερο σύγχρονος. Σ' άλλους που υπήρ

ξαν επίσης μεγάλοι, τα προβλήματα , οι αντιλήψεις της ζωής φεύγουν ήδη μακριά μας ολοταχώς, παίρνουν ήδη τη μορφή ενός πολιτισμού γοητευτι

κού ίσως αλλά εξαφανισμένου. Μυρίζουν «παλιό καθεστώς>>, το δικό τους.

Το μεγαλείο του ο Ζολά το κρατάει στην κατοχή του με πολλούς τίτλους. Είναι μικρόψυχο να εγκωμιάσουμε τη δύναμή του ως οικοδόμου · αλλά αν το εγκώμιο είναι μικρόψυχο το κίνητρο του εγκωμίου δεν είναι.

Από τον καιρό που τελειώσανε οι Ρουγκόν-Μακάp, δηλαδή εδώ και μισόν

αιώνα περίπου , μάθαμε πόσο η μεγαλοφυi:α ενός δημιουργού είναι σπά

νια, πόσο -στη λογοτεχνία κι αλλού- υπάρχουν λίγοι μεγάλοι αρχιτέκτο

νες. Είδαμε να βρίθουν τα περίτεχνα και μικρά έργα . Πολλά απ' αυτά,

όσο κι αν αιχμαλωτίζανε την εφήμερη εύνοια του κοινού , βρίσκανε το μέ

σον να 'ναι μικρά χωρίς να 'ναι πετυχημένα. Ο αρχιτέκτονας δεν είχε ονει

ρευτεί παρά ένα κιόσκι, αλλά και πάλι δεν είχε τη δύναμη να το κάνει να

σταθεί όρθιο. Άλλα έργα τους δείχνανε υψηλότερες ονειροφαντασίες, προσπαθού

σαν να οργανώσουν ένα πλ υσιότερο υλικό . Αλλ' αν η φιλοδοξία του ήταν

αξιέπαινη, χρησίμευε προ άντων στο να μας δείχνει, να μας κάνει αισθη

τή τη μεγάλη δυσκολία των μεγάλων εγχειρημάτων. Και οι μαθητευόμενοι

αυτοί οικοδόμοι είτε για τη σύντομη πνοή τους είτε για την αμηχανία τους

μπροστά στα διαφορετικά λικά τους, είτε -γι' αυτό ήταν το σοβαρότερο

για τη φτώχεια των υλικών ους, είτε τέλος για τη στενότητα του ορίζοντα

που τα έργα τους μας δίν νε την κάτοψή του, μας κάνανε να ξαναγυρί

σουμε στον πατέρα Ζολά, πως και στον πατέρα Ουγκώ, για να νιώσουμε

τη χαρά ν' ακούμε ν' ανα νέει ένα στήθος ακούραστο, και να δούμε να στήνονται τοίχοι καρτερικ ί, όπου το τεράστιο υλικό υφίσταται το ζυγό

του ανθρώπου με ηρεμία.

Αλλά συμβαίνει ένας μ γάλος δημιουργός να προσκομίσει στα πράγ

ματα της εποχής του την ε εργεσία μιας υπέρτατης απεικόνισης. Τα ορ

γανώνει και τα προσφέρει στο μέλλον σαν το ωραιότερο δώρο, που μια περίοδος της ανθρωπότητα μπορεί να κάνει στην επόμενη. Αλλά δε σφε-

Cι:ιWΟ-

133

0 ΖοιΙΑ ΚΑι Το ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ

τερίζονται τίποτε απ' το μέλλον, δεν καταπατούν καθόλου τα οικόπεδά

του. Με δυο λόγια, είναι σπανιότατο ένας μεγάλος κατασκευαστι}ς να εί

ναι συνάμα ένας μεγάλος πρόδρομος . Οι δυο λειτουργίες φαίνονται ν'

αποκλείουν η μια την άλλη. Οι μεγάλοι πρόδρομοι στρατολογούνται πρό

σχαρα ανάμεσα στους ατελείς, τους βασανισμένους , τους άστατους, τους

ακόρεστους (το κύρος τους και η πληρότητά τους αναβάλλονται κατά κά

ποιον τρόπο, αναθέτονται μ' εμπιστοσύνη στη μελλούμενη περίοδο). Μονάχα ένας μικρός αριθμός δημιουργών κατέχουν μιαν αρκετά υπεράνθρω

πη γονιμότητα για να κάμουν πρώτα όλα όσα θέλουν κι επιπλέον να σπεί

ρουν ένα μεγάλο μελλοντικό αγρό. Σαίξπηρ, Μπετόβεν, Μπαλζάκ, Ουγκώ,

Βάγκνερ, είναι τα ονόματα που έρχονται αμέσως στο νου όταν αναζητάει

κανείς μερικά παραδείγματα της παραδοξολογικής αυτής δύναμης.

Ε λοιπόν! Ο Ζολά δεν είναι λιγότερο μεγάλος ως πρόδρομος παρά ως

δημιουργός . Δε φοβόμαστε να πούμε πως από μερικές απόψεις ό,τι πιο νεωτεριστικό και τολμηρό γίνεται στις διάφορες λογοτεχνίες του κόσμου

aποδείχνουν ένα συγγενικό χρέος προς τον Ζολά ή δε γίνεται από έλλειψη

αναγνώρισής του.

Δε θέλω ν' αφι}σω να περάσει η ευκαιρία χωρίς ν' αποδώσω τιμή στη

μορφή των έργων του Ζολά . Δε λείπουν, πράγματι, ανάμεσα στους θαυμα

στές του , καλά πνεύματα που δηλώνουν πρόθυμα : «Ναι, αλλά το ύφος ... »

Πρώτα απ' όλα θα 'πρεπε να εξηγηθούμε για τα όρια που αρμόζει να κα

θορίσουμε στις έννοιες , τις συχνότατα διφορούμενες, ψορψή>> και «ύψος» .

Για τους επιτηδευμένους και τους λογοτέχνες της παρακμής, η ιδέα του

ύφους συνοψίζεται σ' αυτό που θα μπορούσε να το ονομάσει κανείς μπι

χλιμπίδια της φράσης, στα κατσαρώματα, τα σπιθίσματα, τα ξαφνιάσμα

τα που επιδείχνει. Ακούω να χαρακτηρίζονται «λαμπροί στιλίστες», άν

θρωποι που , γενικά, γράφανε άσχημα, αλλά που πράγματι πασπάλιζαν το κακό στιλ τους με μια σημαντική ποσότητα από λαμπρά κι αλλόκοτα ποι

κίλματα· είναι αυτά που τ' αποκαλούμε ευρι}ματα, όταν το αξίζουν, και

για να 'μαστε δίκαιοι. Αλλά ας μην ξεχνάμε ότι στη μεγάλη παράδοση,

εκείνη που ονομάζουμε κλασική, αφαιρώντας από τη λέξη κλασική κάθε υπόνοια ακαδημαϊσμού, το ύφος είναι πρώτ' απ' όλα -για να προσεγγί

σουμε έναν ορισμό δικαιότατα διάσημο- μια προσταγή, με τη διπλή έν

νοια της εντολής και της χρείας . Κατάστιχο της σκέψης, όπου βρίσκει τη χρέωσή της, και στη χρέωση αυτή συμπεριλαμβάνεται η ταχύτητα, το σχήμα του κύματος, τ' αποτελέσματα της πυκνότητας, της διαφάνειας, του

κοχλασμού. Αλλά συνάμα προσπάθεια της σκέψης για να ειπωθεί, και για να ειπωθεί ολόκληρη, για να εξαντληθεί μέσα στις λέξεις με μια πράξη

CΞdW:J ·

134

0 ΖΟιΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ

αληθινά ερωτική, και που , όπως ο έρωτας, προϋποθέτει σε κάθε δευτερόλεmο ηδονές εκπλήρωσης, ανάμεσα στις οποίες η λεκτική απόλαυση πρέ

πει να διατηρεί όσο εχέμυθα θέλει κανείς, το αδιάκοπο ρίγος της. Ίσως το

στιλ του Ζολά δεν ανταποκρίνεται επακριβώς στην ολότητα του ορισμού

αυτού αλλά ισχυρίζομαι ότι συγγενεύει με τις δεσπόζουσες ιδιότητές του.

Τώρα πια αισθάνομαι άνετα ώστε να τιμήσω τον άνθρωπο, και τον

κοινωνικό ήρωα. Μπορώ να το κάμω, χωρίς οπισθοβουλία· χωρίς φόβο να

φανεί ότι υπεκφεύγω το πρώτο καθήκον, που ήταν να τιμήσω τον συγγρα

φέα, τον καλλιτέχνη, το δημιουργό.

Θα το κάμω κι αυτό με χαρά μ' ένα συναίσθημα ανακούφισης. Ποτέ δεν είχαμε μεγαλύτερη ανάγκη να θαυμάσουμε ένα τέτοιο παράδειγμα.

Ποτέ δεν είχαμε περισσότερους λόγους ν' αναμετρήσουμε την απίστευτη

αξία ενός τέτοιου θάρρους, μιας τέτοιας aρετής.

Όπου κι αν ρίξουμε τα βλέμματα, είτε στο εσωτερικό είτε έξω από τα

εθνικά σύνορά μας, αυτό που αντικρίζουμε γύρω μας είναι το χίλιες φορές

επαναλαμβανόμενο παράδειγμα της λιποψυχίας των διανοουμένων του

γεμάτου σκοτοδίνη κομφορμισμού τους, της επιδεξιοσύνης τους, όχι μόνο

να υφίστανται (που θα ήταν ανθρώπινο και συγχωρήσιμο), αλλά να υπη

ρετούν και να χειροκροτούν οτιδήποτε, να γλείφουν τα πόδια οποιουδή

ποτε ειδώλου, μη ζητώντας του παρά να είναι ισχυρό και να εμπνέει φόβο. Ναt, παρακολουθούμε εδώ και λίγα χρόνια μια Παγκόσμια και Μόνιμη

Έκθεση της Κοινωνικής Ανανδρίας. Και όπως σε κάθε καλοφτιαγμένη έκ

θεση , μας παρουσιάζονται κι εδώ όλα τα μοντέλα , όλη η κλίμακα των

προϊόντων.

Υπάρχουν εκεί, στην τιμητική θέση, τα εκθέματα πρώτης κατηγορίας,

οι μεγάλοι προδότες στην υπόθεση της αλήθειας και του πνεύματος, οι ξε

μασκαρεμένοι εγκληματίες: εκείνοι που δεν αρνούνται να σωπαίνουν, να υπακούνε , να επιδοκιμάζουν, αλλά διαπληκτίζονται ποιος θα φωνάξει δυ

νατότερα εναντίον της λογικής, της ισονομίας, της δικαιοσύνης, ποιος θα

ποδοπατήσει πιο λυσσασμένα την ανθρώπινη ελευθερία, την ανθρώπινη

συνείδηση, το ιδανικό της ειρήνης και της εργασίας. Ακόμα και στη χώρα

μας , αρκεί ν' ανοίξουμε κάποια εφημερίδα για να τους ακούσουμε να ουρ

λιάζουν. Άλλωστε είναι απλούστατο , δεν ακούει κανείς παρά μονάχα αυ

τούς. Αλλά πλάι στις βεντέτες αυτές, υπάρχει πλήθος μικρών ανάνδρων,

μισά και τέταρτα ανάνδρων· εκείνοι που δε λένε παρά το μισό -ή το τέ

ταρτο- της σκέψης τους, γιατί δε θέλουν να στερηθούν κάποιες τιμητικές

διακρίσεις, κάποιες aρχιερατικές χειροτονίες- εκείνοι που σας δηλώνουν

~

135

0 Ζοι\Α ΚΑι Το ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ

στις γωνιές: <<Αλλά ναι ... Προφανώς ... Ξέρω καλά ... », ποτέ όμως δεν εμφανίζο

νται εκεί όπου διακινδυνεύουν να εκτεθούν· εκείνοι που αναρωτιούνται με

αγωνία από πού μπορεί να 'ρθει ο aυριανός αφέντης, ο επίφοβος για τις

ιδεολογίες και που ασκούνται εκ των προτέρων να του χαμογελάσουν, ψά

χνουν να βρουν τι θα 'πρεπε να κάνουν για να προσεταιριστούν το γρηγο

ρότερο την αγέλη των υπηρετών του.

Και όμως, το επαναλαμβάνω, καμιά εποχή, καμιά ημέρα της ανθρώπι

νης Ιστορίας δεν είχε ποτέ τόση ανάγκη, όση αυτή εδώ από το θάρρος των διανοουμένων . Γιατί καμιά δεν είχε τόση ζωτική ανάγκη να δει καθαρά, να

δει από ψηλά και να δει μακριά. Ποτέ καμιά δεν είχε περισσότερο ανάγκη

να προστατευτεί εναντίον της μαγγανείας των ψεύτικων ειδώλων ή να για

τρευτεί από τα μάγια τους. Εδώ και λίγα χρόνια, έχουμε ξεστρατίσει όλοι σ'

έναν πολύ κακό δρόμο ή, για να εκφραστώ καλύτερα, έχουμε δυο δρόμους στο καλό έδαφος και δυο δρόμους μέσα στα χαντάκια . Ακόμη λίγη τύφλω

ση, ακόμη λίγο ομαδικό παραλήρημα, ακόμη λίγη ανανδρία και κατρακυ

λάμε να συντριβούμε μέσα στη χειρότερη καταστροφή3 . Αλλά θ' αρκούσε ίσως μια απότομη σπατάλη ενέργειας, σύμφωνα με τις προσταγές της λογι

κής, για ν' aποτραβηχτεί μονομιάς ο σύγχρονος κόσμος από το φρικαλέο

γλίστρημα και, στρέφοντας ξαφνικά προς τις μέρες της προόδου, όπως την

καθορίσανε και τη δείξανε οι ήρωες του πνεύματος, τις δυνάμεις που έχει άφθονες, να επιφέρει στη διαβίωσή του μιαν αλλαγή άνευ προηγουμένου.

Βγαλμένη από τον ίδιο τον κίνδυνο κι από τις απειλές που μας πολιορκούν,

γεννιέται ακριβώς τη στιγμή αυτή μια πολύ μεγάλη ελπίδα. Εξαρτάται ίσως

από μας να εγκαθιδρυθούν οριστικά η ηθική οργάνωση του κόσμου κι η

παγκόσμια τάξη κι αυτό, την ώρα μάλιστα που οι βυσσοδόμοι της βίας και

της αναρχίας ετοιμάζονται να καταστρέψουν τους στυλοβάτες τους και

καγχάζουν ήδη σαρκαστικά στο θέαμα της κατάρρευσής τουξ Το καθήκον καθενός από μας είναι κάπου γραμμένο . Και είναι ωραίο που μας δίνε

ται σήμερα η ευκαιρία ν' αποκτήσουμε, όλοι μαζί, συνείδηση του χρέους

αυτού, κάτω από το αθάνατο βλέμμα αυτού του Δικαίου που τιμούμε.

1. Λόγος που εκφωνήθηκε στο Μεντάν, το 1935. 2. Προφορά του j και του g ωςΖ. 3. Θυμίζουμε πως οι φράσεις αυτές γραφτήκανε το 1935. 4. Υπαινιγμός για τη μεγάλη διαμάχη που διαδραματιζόταν σrη Γενεύη, σχετικά με την παραβίαση του Συμφώνου της Κοινωνίας των Εθνών από

τη φασιστική Ιταλία, διαμάχη που από την έκβασή της, έμελλε να εξαρτη

θούν τα μεταγενέστερα γεγονότα της Παγκόσμιας Ιστορίας.

CzflF3

136

ΔΥΟ ΗΡΙ.JΙΚΕΣ ΝΥΧΤΕΣ ΕΝΑ ΚΕΦΑΑΑΙΟ Απο Το ΒιΒΑΙΟ

ΤΟΥ HENRI BARBUSSE «ΖΟΑΑ»

Αυτό ο Φλωμπέρ δε θα 'ταν ικανός να το κάνει ...

Μ ΙΑ ΜΕΡΑ ΤΟΥ ΓΕΝΑΡΗ του 1898, τα παράθυρα του σπιτιού, όπου κατοικούσε ο Ζολά , στην οδό Βρυξελλών , έμειναν φωτισμένα

από το βράδυ ώς το πρωί: όλη τη νύχτα τα τζάμια τους φεγγο

βολούσαν το ίδιο μέσα στο σκοτεινό δρόμο. Τα παράθυρα αυτά ήταν του γραφείου όπου ο Ζολά, ολομόναχος,

έγραφε. Όπως πάντα ήταν περικυκλωμένος από ντοκουμέντα κι όπως πάντα τους έδινε ζωή, όχι τη δική του, αλλά τη δική τους ζωή · όχι το πάθος

του, αλλά την ίδια τους την κραυγή. Μοχθούσε ο επαγγελματίας συγγρα

φέας, κλεισμένος εκεί, ν' ανοίξει στη λογοτεχνία πόρτες προς το διάστημα.

Δεν επρόκειτο για ένα ρομάντσο, αλλά για ένα δημόσιο δράμα , που είχε συντελεστεί μέσα στο μυστήριο και που μερικές ενδείξεις του είχανε

έρθει στην επιφάνεια . Δεν ήταν παρά μόλις δυο μήνες που μελετούσε την υπόθεση. Είχε αρ

χίσει, απ' το Νοέμβρη να γράφει άρθρα στο ΦΙΓΚΑΡΟ -έπειτα , επειδή

η εφημερίδα δεν ήθελε πια, από σύνεση, να τα δημοσιεύει, τα τύπωνε

σε φυλλάδια . Είχε αντιληφθεί τα εμπόδια που δεν άφηναν να πραγματο

ποιηθεί η επανόρθωση μιας δικαστικής πλάνης , το τεράστιο ρεύμα που θα 'πρεπε ν' αντικρούσουν για το σκοπό αυτό , την κήρυξη πολέμου που

θα 'πρεπε να σαλπίσουν. Ήταν aποφασισμένος ν' αφοσιωθεί ο ίδιος, ολά

κερος, στην αποστολή αυτή, καταφέροντας ένα μεγάλο χτύπημα. Μια έκθεση της υπόθεσης με τη μορφή επιστολής προς τον Αρχηγό

του Κράτους τίποτε περισσότερο από μια έκθεση συμπυκνωμένη και κα

θαρή, που έπαιρνε μονάχη της , με τη δύναμη των πραγμάτων, μια επικίνδυνη λάμψη κακουργήματος και εγκλήματος εσχάτης προδοσίας.

Το ντοκουμέντο αυτό που έμελλε μοιραία να επισύρει την κρατική ορ

γή, ξεγύμνωνε μονομιάς, ώς το βάθος, τη μηχανορραφία που είχε γίνει, τη σαθρότητα των κατηγοριών που συνέτριψαν μιαν ύπαρξη, την ηλιθιότητα

μερικών, τη διπροσωπία των άλλων και όλα αυτά , τα οποία αργότερα ,

έμελλε να διαπιστωθούν οριστικά.

138

ΔΥΟ ΗΡΩΙΚΕΣ ΝΥΧΤΕΣ

<<Αυηί η αρχιτεκτονική των κατηγοριών, αυτά τα "κατηγορώ", βαλμένα στις στρο

φές», κατά την έκφραση του Σαρλ Πεγκύ, μαρτυρούν τη μεγαλοφυ'fα στην

αίσθηση του πραγματικού, στο αλάθευτο παράδοξο.

Ακόμη περισσότερο κι απ' τη γενναιότητα του ανθρώπου, που αφιερώ

θηκε ολοκληρωτικά στη δικαστική αυτι} περιπέτεια, ριψοκινδυνεύοντας να καταποντιστεί για πάντα μέσα κει, μαζί με τον τεράστιο όγκο των βιβλίων

και τη δόξα του, πρέπει να θαυμάσουμε την τέλεια οξυδέρκεια της ολο

κληρωμένης αυτής έκθεσης που συντάχθηκε μέσα στις δυο εκείνες νύχτες.

Ανάμεσα στους συγχρόνους του που είχαν τις καλύτερες προθέσεις για

την υπόθεση του δικαίου, υπήρχαν πολλοί που αναταραχθήκανε, κλονι

στήκανε, αλλά ψάχνανε ακόμα, περιμένανε διαπιστώσεις, ενώ αυτός, χω

ρίς να διαθέτει αφθονότερη συλλογή τεκμηρίων από εκείνους, είχεν ήδη

σχηματίσει ατράνταχτη την πεποίθησή του, από τη μια ώς την άλλη άκρη,

με μια aψεγάδιαστη αυτοκυριαρχία. Μέσα στο διάγραμμα αυτό των ιδεών, είναι πολύ χαρακτηριστική η

επιστολή που του έστειλε στις 2 Φεβρουαρίου 1898, εκείνος που έμελλε να γίνει ο πρώτος πρόεδρος της Εταιρείας των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου

(δημιουργήματος της υπόθεσης Ντρέιφους): ο Φρανσίς ντε Πρεσσαντέ,

που είχε κληθεί ως μάρτυς στη δίκη που προκάλεσε η επιστολή <<Κατηγο

ρώ».

Ο Φρανσίς ντε Πρεσσαντέ ρωτάει πάνω σε ποια σημεία θα του ζητή

σουν να καταθέσει και προσθέτει: <<Θα σας χρωστούσα, κύριε, πολ·ύ μεγάλη ευγνωμοσύνη αν είχατε την καλοσύνη να με διαφωτίσετε για το ζlίτημα αυτό, γιατί

αγνοώ τελείως την υπόθεση Ντρtιφους -ε·κτός απ' ό, τι μπορεί να μάθει το κοινό απ' τις εφημερίδες, που ήταν αρκετό για να προκαλέσει τη διαμαρτυρία μου, όπως και

πολΧών άλλων- και δε θα 'θεΧα να διακινδυνέψω να β,ιάψω μάλλον παρά να εξυπηpε

τήσω με την κατάθεσή μου την υπόθεσ1ί σας» .

... Όπως προβλεπόταν, άρχισε μια περίοδος ακατονόμαστων δεινοπαθημάτων και εξευτελισμού: τα πραιτόρια, οι καταδίκες, τα γιούχα, ο βούρκος, τα υβριστικά γράμματα, τα βρομερά έγγραφα, οι απειλές, τ' αφηνια

σμένο ξέσπασμα του μίσους, που μόνον όσοι τα έζησαν τις ημέρες εκείνες

μπορούν να σχηματίσουν μιαν ιδέα γι' αυτά . Λυσσασμένες συκοφαντικές

επιθέσεις , που έπρεπε να τις αντικρούσεις ο ίδιος , συνεχίζονταν δίχως ανάπαυλα. Φτάσανε ώς τη χυδαία εκστρατεία εναντίον της μνήμης του

πατέρα του Ζολά, μιαν εκστρατεία οργανωμένη απ' αυτόν τον Jadet «που το απαίσιο όνομά του αρχίζει σαν juιlas (Ιούδας) και τελειώνει σαν jibet (αγχόνη)>>, τέλος, ήρθε η εξορία, που επέβαλλε αναντίρρητα στον Ζολά η τακτική

CdiW3

139


των υπερασπιστών του, εξορία για πολύν καιρό λαθραία, όπως ενός κακοποιού του κοινού ποινικού δικαίου, που τον ψοβίζει η απειλή της εκδόσε

ως -ο μακρόχρονος γολγοθάς ώς τη σχετική νίκη, γιατί η υπέρτατη νίκη, η

αποκατάσταση του Ντρέιψους, δεν έμελλε να συντελεστεί, παρά τρεις μήνες μετά το θάνατο του Ζολά .

Αλλά αυτό είναι λογικό. Η ανωμαλία στα πράγματα, το <<λάθος>> ψανε

ρώθηκε στα μάτια του τον καιρό που ζούσε . Πρώτα: η ενοχή δεν έχει απο

δειχτεί' έπειτα: ο Ντρέιψους είναι αθώος.

Αυτή η συμπαγής ενέργεια τον στενοχωρεί, τον πειράζει, του κάνει κα

κό. Δεν μπορεί να παραδεχτεί την απάρνηση της δικαιοσύνης. Το πνεύμα

του δεν μπορεί να ζήσει πλάι σ' αυτή την ασυμφωνία μεταξύ του εαυτού του και κάποιου πράγματος: <<Θα 'τανε συνενοχή!»

Αυτό το αποκαλούν <<συνείδηση» . Έστω, υπό τον όρο να υψώσουν τον

ορισμό της λέξης αυτής πάνω από τον ορισμό κάποιας ενστικτώδους ορμής, συναισθηματικής και μυστικιστικής, και να τον τοποθετήσουν στο

ψηλό διανοητικό του πλατύσκαλο αμετάκλητα. Η συνείδηση είναι καθα

ρότατα <<Πνεύμα» , όπως και η εντιμότητα.

Η θέληση δεν πρέπει να 'ναι παρά ι1 θεραπαινίδα της διανοίας. Μπορεί να πει κανείς, αν θέλει, η ιδιοσυγκρασία της. Όταν είχα την τιμή να

προεδρεύω, μετά τον πόλεμο του 1914, στην ετήσια επανάληψη του προσκυνήματος του Μεντάν, νόμισα καθήκον μου να πω ότι το ηθικό μεγα

λείο δεν είναι να ξέρουμε όσα δεν ξέρουν οι άλλοι, αλλά να καταλαβαί

νουμε αυτό που ξέρουμε και να θέλουμε αυτό που θέλουμε , γιατί υπάρχει

μια αρετή της διάνοιας . Το ηθικό μεγαλείο πρώτ' απ' όλα.

Ο Ζολά είχε γράψει κάποτε σ' ένα δημοσιογράφο ότι δεν είχε θέληση

αλλά έμμονες ιδέες. Κι αυτό του επιτρέπει να 'χει μιαν απεριόριστη εμπι

στοσύνη στη θέληση που δεν έχει. Είναι η λογική του ατόμου κι η λογική όλων -γιατί εδώ η ολομέλεια είναι καμωμένη όχι από αδερφοσύνη αλλά από συντονισμό- που βασανίζεται σαν κατάδικος απ' την κοινωνική αρ

ρυθμία, όπως απ' όλες τις αρρυθμίες και τις ατέλειες.

Να θέλουμε αυτό που θέλουμε. Πρέπει το λογικό να Ύαι ζωντανό. «Η ιδέα είναι βασίλισσα του κόσμου» έλεγε κάποτε ο Ζολά για να σταθεί, κάτω

από την ιδέα του λόγου αυτού, παράμερα από το δημόσιο χώρο. Δε θα

'ναι βασίλισσα παρά όταν πάει πληθωρικά στο δημόmο χώρο. Προβάλλει

συνεπώς το πρόβλημα της δράσης. Προβάλλει για έναν άνθρωπο που, εκτός των άλλων, ήταν κι όσο το

δυνατόν λιγότερο προπαρασκευασμένος για να ριχτεί στη δράση, εξαιτίας ενός συνόλου συνθηκών ζωή_ς, και που είχε άλλωστε, μέχρι τότε, λύσει το

~

140

ΔΥΟ ΗΡΩΙΚΕΣ ΝΥΧrΕΣ

πρόβλημα αυτό τυπικά και κανονικά ή με την άρνηση. Σχεδόν εξηντάρης, διάσημος, σεβαστός, τουλάχιστον από σημαντικό μέρος του κοινού κι από

το εγκριτότερο μέρος των καταξιωμένων που είχε κατορθώσει επιτέλους

να το κατακτήσει, ήταν εξάλλου ο πολίτης ο λιγότερο καμωμένος για να

βγει από τους τοίχους του σπιτιού του.

Ήταν από πάντα ένας καλαμαράς, γραφειοκράτης και αστός, που

αναθυμόταν σαν ένα κακό όνειρο τις aξιοδάκρυτες aπόπειρές του του 1870 να μπει στο «κύκλωμα>> ' εντοπισμένος, από μιαν έξη που φαινόταν aξερίζωτη , στο εντελώς εξωτερικό έργο της καλλιτεχνικής οικοδομής,

ακουμπώντας απάνω στο ψαλακό προσκέφαλο>> του Montaigne, όχι το προσκέφαλο της αμφιβολίας, αλλά αυτό που είναι περίπου το ίδιο, της

απομάκρυνσης στο ησυχαστήριο της αποκλειστικά πνευματικής περιοχής: «Το απόλυτο της καθαρ-ής αλήθειας", το «σχετικό των ανθpωπiνων πραγμάτων».

Είχε να παλέψει τρομερά όχι μονάχα ενάντια στις συνήθειές του, αλλά ενάντια στα γούστα του , τις φυσικές του δειλίες, το πικρό αίσθημα της

αποδημίας, της ξενιτιάς, που ένιωθε μόλις άφηνε το τραπέζι της εργασίας

του, κι ακόμα ενάντια στον aρρωστιάρικο παροξυσμό που προκαλούσε μέσα του η αντίφαση και την πληγή που του προξενούσε το παραμικρότε

ρο συναίσθημα. Ποτέ ένας άγιος του Χρυσού Θρύλου δεν είχε ν' απαλλαγεί

από ένα τέτοιο βάρος εγκόσμιων πραγμάτων, για ν' ακολουθήσει ανώτερες επιταγές.

Τόσο περισσότερο, γιατί ήταν λιγότερο ένας άνθρωπος που παρα

σύρθηκε παρά που παρασύρει. Πού ήταν οι παλιοί του φίλοι; Υπήρχε

μια στρατιά γύρω του αλλά ήταν καμωμένη από νεοφερμένους, ξένους. Ανάμεσα στους άλλους, συντρόφους προ πολλού και προ ολίγου , οι πε

ρισσότεροι του γύρισαν τις πλάτες. Ακόμα κι εκείνοι που θαυμάζανε το

θάρρος του και του έδειχναν εκτίμηση, δεν ήτανε μαζί του- λοιπόν, ήταν εναντίον του. Όσο γι' αυτό που ονομάζεται: το κοινό, η δημόσια γνώμη,

απέραντη, άμορφη, δουλική, αρνιόταν να τον ακολουθήσει, έμενε με το

μέρος της εξουσίας, έτοιμη να εκτελέσει το στοχαστή. Είχε εναντίον του

την πλειονότητα των συγχρόνων του. Όπως όταν πρωτοβγήκε στο επάγ

γελμά του ως συγγραφέας, που είχε την αξίωση να πλαστουργήσει ακόμα

και τη γη με τα δάχτυλά του, ήταν στην αρχή σχεδόν μόνος εναντίον

όλων. Πρακτικά, όλα τον αποτρέπανε από τψ τρέλα αυτήν. Αλλά δεν μπό

ρεσε να παρακούσει το πνεύμα, να συμβιβαστεί στο δημόσιο γεγονός, και

δόθηκε ολόκληρος. Ξεπερνάει τον εαυτό του και κάποτε, όταν τον αντι

κρίζει, ξαφνιάζεται . Ξεφωνίζει έκθαμβος τότε. Στο Λονδίνο αξιοθριjνqτες

Gf:fffO

141


aυτοδιαφημίσεις: «Τι καταπ,\ηκηκή περιπέτεια στην ηλικία μου, στο τέρμα μιας

ζωής καθαρόαιμου συγγραφέα, μεθοδικού και σωτίσιουf,

Αλγεινή αντίθεση μεταξύ του εγκεφαλικού ανθρώπου, που συνέθεσε

μόνος του την επιστολή Κατηγορώ και του σαρκικού ανθρώπου , που διάβα

σε στο Κακουργιοδικείο τη δήλωσή του: «Ο Ντρέιφους εiναι αθώος ... » Χλό

μιαζε στην παραμικρή αντίδραση του κοινού ... Έσιαχνε το μονόκλ του μ' ένα χέρι που έτρεμε ... Σκούπιζε το μέτωπο ... Οι Νεφφούχ και Ζαβί, προσεκτικοί σχολιαστές του Ζολά, ζωγραφίσανε την εικόνα αυτή, που ανακα

λεί στη μνήμη την περίφημη επίπληξη, που έκανε ο Τυρρέν στον εαυτό

του πριν από τη μάχη: « Τρέμεις, παλιοτόμαρο, αλλά θα 'τpεμες ακόμα πιο πολύ

αν ήξερες πού θα σ' οδηγήσω!»

Αυτός ο εκτός νόμου, που όλη η Ευρώπη είχε καρφωμένα τα μάτια

απάνω του, δοκίμασε μια φρικτή ψυχική ταραχή για το απλό γεγονός ότι έφυγε για την Αγγλία βιαστικά , χωρίς βαλίτσα, μ' ένα νυχτικό τυλιγμένο σε

μια εφημερίδα: «Εκείνο που με πίκρανε πιο πολύ, εκτός από την οδυνηρή αίσθηση

ότι αποχωρίστη·κα τους δικούς μου, ήταν ότι βρέθηκα μακριά από το σπίτι μου με τα

ρούχα μόνο που φορούσα ... " Αυτός ο ταραχοποιός, που έδωσε την πρώτη ώθηση στη μεγαλύτερη δικαστική υπόθεση του αιώνα , ήταν άστοχος και αδέξιος και στα ελάχιστα προφυλακτικά μέτρα που έπαιρνε: αφού πήρε στο

Λονδίνο τα ψευδώνυμα η:ασκάλ και Μπωσάν, άρχιζε συχνά , μολαταuτα,

την υπογραφή του μ' ένα Ζ που έπειτα το ξέγραφε το έσβηνε· μικρή λε

πτομέρεια, συγκινητική και γεμάτη μεγάλη σημασία, που μας την αφηγή

θηκε η κόρη του . Κάποτε σηκώνει το κεφάλι σαν να 'θελε ν' αφουγκραστεί

μακριά αλλά δεν ακούει τίποτε. «Δεν υπάρχει τρικυμία παρά στο βάθος της δυστυχισμένης κεφαλής

μου και της δυστυχισμένης μου καρδιάς>>.

Εκείνος που πορεύτηκε ώς το τέλος με μια αγέρωχη ισχυρογνωμοσύνη, παρασέρνοντας όλη την υπόθεση μαζί του , όταν διάβασε το άρθρο του

Judet, έκλαψε σαν παιδί γέρνοντας στον ώμο της Εννίκ. Αλλά είχε άμεση επαφή με την τρικυμία που συντάραζε τη δημόσια

ζωή. Αισθάνθηκε τα χτυπήματα του διάπλατου αιθέρα, τον άνεμο του

ανοιχτού πελάγου στο πρόσωπό του. Αυτός, ο ρεαλιστής , βρέθηκε ολόκορμος στο κέντρο της παγκόσμιας πραγματικότητας. Σπρώχθηκε και βολο

δάρθηκε υλικά μέσ' το πλήθος που χιμούσε προς όλες τις μεριές. Γνώρισε

τη δύναμη και τη γεύση της θάλασσας, όπως δεν τη γνωρίζουν αληθινά

παρά εκείνοι που ανεμοδαρθήκανε και νιώσανε απάνω τους τα χτυπήμα

τα των ρευμάτων και το νερό των κυμάτων να χώνεται μέσα στο στόμα

τους.

Gffff3

142


Ήταν αυτό το ναυάγιο που τον βοήθησε. Όσο ρεαλιστής κι αν ήταν,

μπήκε στον κόσμο σαν μέσα σ' ένα νέο κόσμο.

Αυτός ο οραματιστής βλέπει όσα δεν είχε δει. Πρώτ' απ' όλα, το φευ

γαλέο καιροσκοπισμό, τον εγωισμό, τη φρόνιμη ανανδρία πολλών από

τους φίλους του, πολλών απ' αυτούς τους μαγείρους αλήθειας του δωματί

ου. Είδε ακόμα ότι οι «ουδέτεροι>> αποτελούν τους στύλους της εγκαθιδρυ

μένης τάξης και του δεδικασμένου κι ότι οι δήθεν ανεξάρτητοι δεν είναι

παρά ένα είδος αστυνομικών αλιτήριων του καθεστώτος.

Είδε με τι στερεό και μεγαλειώδη τρόπο αλληλοσυνδέονται τα πάντα.

Είδε τέλος, κι αυτό ήταν μια ακόμα υψηλότερη μύηση, τα ίδια τα καλούπια των κοινωνικών μηχανισμών -που μόλις τα είχε υποπτευθεί στις ηρωι

κές νύχτες, που βγήκε από τα χέρια του η επιστολή Κατηγορώ. Το καθαρά

κριτικό ζήτημα της ενοχής ή της αθωότητας του Ντρέιφους συγκεράστηκε

-φυσικά- με την τεράστια οργανική διαμάχη της σύγχρονης κοινωνίας.

Το ν' aπλώνεις το χέρι σου σ' έναν άνθρωπο κυνηγημένο σαν ζώο, ήταν το

. ίδιο σαν να ξεσηκώνεσαι αναιδέστατα εναντίον των πολιτικών και θρησκευτικών κινητοποιήσεων που εξαπολύθηκαν στ' αχνάρια του θηράματος

αυτού. Μόλις βγεις από τον κοινωνιολογικό βερμπαλισμό κι αδράξεις στη

χούφτα σου ένα γεγονός, το μίσος παίρνει αμέσως σάρκα και οστά σε όλα

τα σημεία του ορίζοντος. Και η λογική δεν υπάρχει παρά στις αναλογίες

που συγχωνεύτηκε στη συγκεκριμένη πραγματικότητα.

"Το απόλυτο της καθαρής αλ1ίθειας -η σχετικότητα των ανθρωπίνων πραγμάτων». Δεν είναι παρά λογοπαίγνια. Βλέπουμε τις απόλυτες αλήθειες να στάζουν

αίμα και να φωνάζουν μέσα στα ανθρώπινα πράγματα. Από την πάλη, έδρεψε χαρά αυτός ο περίλυπος άνθρωπος. Χαρά

πραγματικότητας, που στο εξής θα φωτίσει το τελευταίο μέρος, υψηλά

ωφελιμιστικό, του πεπρωμένου του.

Η Ντενίζ Λε Μπλον δείχνει, με ωραία λόγια, τις έγrονες παρηγοριές

που βρήκε ο πατέρας της στη δράση: ιιΑπό τον καιρό που χύθηκε μέσα του το

φως για το σκοτεινό αυτό δράμα, δεν επρόκειτο να χαρεί μια στιγμή ησυχίας κι ανά

παυσης. Μ~α ακατανiκητη δύναμη τον έσπρωξε να κατέβει σιο σιiβο. Ένιωθε τον εαυ-

. τό του θεοφώτιστο, του φαινόταν πως ξανάγινε νέος». Μια άλλη γυναίκα , που μπορεί να πει κανείς ότι κι αυτή ανήκε στην

οικογένεια, η ευγενική Σεβερίν, ζωντάνεψε με παθητικά χρώματα τη δοξασμένη οπτασία του αληθινού ήρωα, «ωραιότερου απ' ό,τι τον φαντάσιηκε πο

τέ η αρχαιότητα», παρουσιάζοντάς τον με τα χαρακτηριστικά του κατηγορουμένου, που κατέβαινε την κλίμακα του Δικαστικού Μεγάρου: «Ηταν

αδf(ιος, ήτανε μύωπαe, κρατούσε άχαρα την ομπρέλα του κάτω απ' τη μασχάλη, εiχε

143


τις κινήσεις και τη στάση ανθρώπου της μελέτης. Αλλά όταν κατέβηκε ένα ένα τα σκα

λοπάτια του Δι'καστικού Μεγάρου, ανάμεσα στις κραυγές του μίσους και στα ουρλιά

σματα "Θάνατος! Θάνατος!", και από πάνω σαν θόλος τα σηκωμένα μπαστούνια, ήταν

σαν βασιλιάς που κατέβαινε κάτω από το θόλο γυμνών σπαθιών τη σκάλα του Δημαρ

χεiου ... Ήταν το πzο μεγαλειώδες θέαμα που εiδα στη ζωή μου».

Η υπόθεση Ντρέιφους -έγινε αντιληmό πολύ αργότερα- δεν μπορού

σε να 'ναι αυτή καθαυτή παρά ένας εμφύλιος πόλεμος της αστικής τάξης

-όσο κι αν σφυροκόπησε πάλι και ξανάριξε αρκετά επικίνδυνα στην κυ

κλοφορία τις παλιές λέξεις αλήθεια και δικαιοσύνη, και προπάντων, απο

κάλυψε τ' άπλυτα του μιλιταρισμού και του εθνικισμού, μέχρις αηδίας .

Η αξία της, πριν απ' όλα , για μας έγκειται στη δράση του καλλιτέχνη,

που ήταν η κεφαλή της και η καρδιά της κι ανάμειξε την προσωπική του περιπέτεια με την περιπέτεια ενός ανθρώπινου ναυαγίου παρασυρμένου

και δαρμένου με λύσσα από τα κοινωνικά ρεύματα .

Είναι η αναθεώρηση της πραγματικότητας και του ρεαλισμού, που

άρχισε γι' αυτόν.

Ο σαφής σοσιαλιστικός προσανατολισμός του Ζολά είχε προηγηθεί

από την υπόθεση Ντρέιφους κι ήταν αισθητός στην τριλογία των βιβλίων

του Τρεiς Πόλεις: Λούρδη, Ρώμη, Παρiσι. Ο πολύπλοκος μι}χανισμός της σύγ

χρονης κοινωνίας σκηνογραφούσε το φόντο τους κι ο κοινωνικός απόστο

λος εμφανιζόταν ήδη.

Το 1896, πριν κυκλοφορήσει το Παρίσι ο Μπερνάρ Λαζάρ, κάνοντας υπαινιγμό για κάποιο άρθρο, έγραφε στον Ζολά: •Γράψατε πως θα γινόσαστε ίσως σοσιαλιστής. Είσαστε ήδη!» Κι εξέφραζε την ελπίδα ότι θα 'βλεπε το Πα

ρίσι «να βοηθάει να βλαστ·ήσουν και ν' ανθοβολ1ίσουν οι σπόροι του Ζεpμινάλ>> . Στον καλλιτεχνικό τομέα, ο γιγάντιος σάλος των λαϊκών μαζών και η

ζωγραφιά της ομαδικής aυταπάτης, που υπήρχαν στη Λούρδη, οι διάφορες Ρώμες με τις ευρύχωρες αρχιτεκτονικές που κλιμακώνονται στη Ρώμη και το πελώριο γιαπί πραγμάτων και ιδεών πάνω στο οποίο οικοδομήθηκε το

τρίτο βιβλίο της σειράς, κρατήσανε ψηλά το γόητρο του Ζολά. Μερικοί βιαστήκανε πολύ να διακρίνουν στην τριλογία αυτήν την

εφαρμογή μιας νέας λογοτεχνικής μεθόδου.

Ο Μαξ Νορντάου έγραφε στον Ζολά: « .. .Αυτό που δίνει στις ευγε·νικές αυ

τές δημιουργίες τη μεγαλοπρεπή, υποκειμενικ·ή και ανθρώπινη σημασία τους εiναι ότι οι κεντρικtς τους μορφές δεν έχουν αντιγραφεί "ρεαλιστικά" 1ί "νατουραλιστικά" από

μοντι1λα, αλλά βρεθήκανε με την παλιά καλή μέθοδο της ενδοσκόπησης» . ~ ~

1441 \


Η αξιολόγηση αυτή του μεγάλου διεθνούς κριτικού, σωστή κατά κάποιον τρόπο αποβλέπει στο να μας κάνει να παραδεχτούμε μιαν αλλαγή

τεχνοτροπίας πολύ ριζική. Η <<ντοκυμαντασιόν» των τριών βιβλίων (ιδίως των δύο πρώτων) συναθροίζεται ακριβώς κατά τον ίδιο τρόπο που χρησι

μοποιεί στα προηγούμενα έργα του ο Ζολά. Εντούτοις, τα υπέροχα αυτά

ρεπορτάζ ξεχωρίζουν από τους Ρουγκόν-Μακάp με τις ευρύτερες τοιχογρα

φίες τους, με μιαν aρμονικότερη χρήση του κιάρο-σκούρο, με σύνθετες ει

κόνες πλουσιότερες (ο πορτρετίστας φυλακίζεται ολοένα λιγότερο μέσα στο κάθε πορτρέτο) , μ' ένα καθολικότερο μηχανισμό των γεγονότων , με

μια ολοένα και πιο μεγάλη μερίδα που καταλαμβάνει το μέλλον μέσα στο

διάκοσμο του παρόντος .

Έπειτα, τα Ευαγγέλια. Το φοβερό κι άμεσο απ' τα πράγματα μάθημα της υπόθεσης Ντρέι

φους- αν δεν προκάλεσε αποφαmστικά μια εξέλιξη, που ο παροξυάμός της αντινατουραλιστικής εκστρατείας είχε δείξει στον Ζολά την ανάγκη

της και τους δρόμους της και που άλλωστε ανταποκρινόταν στις βαθιές

αποκλίσεις του έργου και του εργάτη, -την αποσαφήνισε και την επιτάχυνε χωρίς καμιάν αμφιβολία. Η υπόθεση ήταν για τον Ζολά εκείνο που πίστευε ο Μωρίς Μπαρρές γι' αυτόν. Να είναι στρατευμένος. Έγραφε στον

Ζολά το 1896: «Πtσrεύω πως βp1ίκα ένα ανυπολόγισrο κέρδος σrην πολtτική. Μου έδωσε την αίσθηση των πpαγματtκοτήτων καt την κατανόηση της Ισrοpίας».

Είχε δείξει επίσης στον Ζολά τη σωτήρια ανάγκη των επαναστατικών

μέσων (στο τέλος της επιστολής Κατηγορώ : «η πράξη μου δεν είναι παρά ένα επανασrατικό μέσον για να επωπεύσω την έκρηξη της αλ1ίθnας καt της δικαιοσύνης•).

Η προσοχή του καλλιτέχνη προσελκύεται τώρα αποκλειστικά από την

κοινωνική και ηθική όψη της σύγχρονης ζωής, από την εργασία του αν-Gρι:'>που στ'1 SιαSpoJ-'t} των ψαινο!-'6vωv.

Το χαρακτηριστικό μιας κοινωνικής δραστικής λογοτεχνίας, μέσα

στην εποχή μας και μέσα στο περιβάλλον μας, είναι η μερική προέκτασή

της στο μέλλον. «Έπειτα από μω μακρόχρονη διαπίσrωση της πραγματικότητας.,

γράφει ο ανανεωμένος Ζολά, ψtα προέκταση σrο αύριο» . Αυτό είναι μοιραίο και το αναγνωρίζουμε απλώς μιλώντας για καθή

κον. Το καθήκον είναι μια διαπίστωση μελλοντική. Ο νατουραλισμός γίνεται ρεαλισμός του μέλλοντος.

Γίνεται λοιπόν πιο aπλόχωρος, αλλά ταυτόχρονα ανασκάπτεται βαθύπ:ρα. Είναι η μέθοδος της διάσωσης του ναυαγού λοχαγού Ντρέιφους -η

εμβάθυνση των πραγμάτων- που δεν εφαρμόζεται πια σ' ένα άτομο αλλά

~

145

ΔΥΟ ΗΡΩΙΚΕΣ ΝΥΧrΕΣ

στην ολότητα, όχι πια σ' έναν άνθρωπο αλλά στον Άνθρωπο. Δεν είναι πια

ένα γεγονός αδικίας, είναι η διάσπαρτη αδικία που γίνεται αφόρητη . Δεν

είναι πια μόνο 11 αλήθεια, είναι η πραγματικότητα που οδοιπορεί. Ο Ζολά αναζητά το νόημα της ζωής όλων. Αναζητά μιαν <<άλλη ηθική»

ν' αναμείξει στη ζωή, μια ηθική που είναι η αντίθεση της αστικής ηθικό

τητας, της γεμάτης από δεισιδαιμονία, ιησουιτισμό, δημοκρατικές αφη

ρημένες έννοιες και ουράνια ακροβασία . Αναζητά μιαν άλλη απόκριση

στην ανθρώπινη αθλιότητα, από τη θρησκεία.

Όταν ήταν στο Λονδίνο , το 1898, ετοιμάζοντας τη Γονιμότητα, διάβαζε Φουριέ ψε έκσταση».

Αφομοιώνει έτσι τον «ουτοπικό» σοσιαλισμό , το ρομαντικό σοσιαλι

σμό, αυτόν τον κάπως άνανδρο και κάπως φευγαλέο συμβιβασμό, που πα

ρεισδύει μεταξύ του σοσιαλισμού και του ουμανισμού ... Δεν υπάρχει όμως αμφιβολία για κείνους που παρακολουθήσανε την

αδυσώπητη άνοδό του ότι υιοθέτησε έπειτα μια θετικότερη αντίληψη αναγνωρίζοντας προπάντων τη σημασία, σύμφωνα με τις βασικές αρχές του

νατουραλισμού, της φυσικής αυτής aνισορροπίας των κοινωνικών αξιών,

που είναι σήμερα θύμα της η πλειονότητα των ανθρώπων, κι αναγνωρίζο

ντας επίσης την αγωνιστική δύναμη του μίσους, του δίκαιου και του γόνι

μου μίσους των αθώων -του μίσους που χρησιμοποίησε δικαιολογημένα

για να ξεκαθαρίσει τη δική του θέση Το 1870, λόγου χάρη, ο συγγραφέας

των βιβλίων Τα Μίση μου, έγραφε στον Τεοντόρ: << Το να λέμε καλό γ-ια κεiνους

που αγαπάμε, δεν εfναz αρκετό πρέπετ να λέμε καz γzα κείνους που μισούμε». Κι αλ

λού: «Το μίσος είναι άγ-ιο ... Μισώ, θα πει, αγαπώ, θα πει ζω πλατειά με την περιφρό

νηση των ηλiθzων και επονείδιστων πραγμάτων. Το μiσος aπεργάζεται δικαιοσύνη, το

μίσος μεγεθύνει.>> - Περιμένοντας τη μακρινή ημέρα, όταν η καλοσύνη και

η αγάπη θα μπορέσουν να γίνουν τελεσφόρα μέσα τελειοποίησης.

Ο Ζολά ακολούθησε αποφασιστικά το δρόμο αυτόν. Η θαυμαστή του

αίσθηση του πραγματικού του είχε δείξει ήδη τα ουσιαστικά σημάδια του

κοινωνικού ζητήματος. Ήδη ο καλλιτέχνης είχε κάμει εξαιρετικά ακριβο

λογημένες διαπιστώσεις για το ρόλο που παίζει τελικά η αστική τάξη πά

νω στη μεγάλη πολιτικο-οικονομική σκηνή.

«Η αστική τάξη, γράφει ο Ζολά στις σημειώσεις του, npοδiνει το επανασι;α

τικό παρελθόν της γ-ια να προσπαθήσει να διασώσει τα κεφαλαιοκρατικά της προνόμια

και να μείνει τάξη διευθύνουσα. Αφού μια φορά κατέλ,_,;ησε την εξουσία δε θέλει να τη μεταβιβάσει στο λαό. Ακινητοποιείται. Συμμαχεί με την αντίδραση, την 'Κληρικοκρατία, το μιλιταρισμό. Πρέπει να καταλήξουμε στη σημαντική, αποφασιστική ιδέα ότι η

C;.{{l!/3

146


αοτικ1ί τάξη τερμάτισε το ρόλο της, ότι πέρασε οτιzν αντίδραση γzα να διατη;11ίσει την εξουσία της και τα πλάτη της κ~ ότι. κάθε ελπίδα ενεργε~ών για το αύριο πεpιορiζετω οτο λαό».

Ο Ζολά αυτός είναι πολύ μακριά από το Ζολά της Ταβέρνας, που άφηνε -και μάλιστα έμμεσα- στους αστούς νομοθέτες τη φροντίδα να θεραπεύ

σουν το λαό από τα δεινά του.

Ο Ζολά είχε στο εξής μαζί του τις πρωτόβουλες δυνάμεις της aνθρω

πότητας το αγνότερο μέρος της νιότης <<που έχει περισσότερο ανάγκη αλήθειας

παρά σεβασμού>> . Το έργο του εναρμονίζεται με το ρυθμό του ογκούμενου αυτού στρατού, που τραντάζει το έδαφος του παλιού κόσμου· πορεύεται

σύμφωνα με τον πειθαρχημένο και σεισμικό βηματισμό του πλήθους που

αναγεννιέται αυτοδύναμα.

«Αναγαλλ~άσαμε όλω από χαρά, του γράφει το 1900 ο Ελί Φαρ, εξ ονόμα

τος μιας ομάδας νεαρών εκλεκτών όταν είδαμε το υψηλότερο πνεύμα, το μεγα

λύτερο χαρακτήpα της σημερι111ίς εποχιίς ν' αποφασίζε~ μια βροντερή κι εκρψ,"τικιί

προσχώρηση οτις σοσιαλιστικές θεωρίες».

Όταν κυκλοφόρησε η Εργασία, ο Ζολά προέδρευσε σε μια λαϊκή συγκέ

ντρωση, όπου ο Ζαρές εξέθεσε το νόημα του έργου. Στείλανε μια προκήρυ

ξη στους Ρώσους εργάτες και διανοούμενους, που κυοφορούσαν τότε την προμηνύτρα επανάσταση του 1905, που γεννήθηκε πρόωρα και με έκτρωση. Ο Ζαρές του έγραψε έπειτα: « ... 'Ήμουνα προπάντων εuτυ~σμένος, p;ες το βράδυ, διαπιστώνοντας πόσο η σκέψη σας εισχωρούσε μέσα οτις καρδιές και τα πνεύματα».

Ήταν την εποχή που γνώρισα τον Ζολά. Την πρώτη φορά που παρου

σιάστηκα μπροστά του - οδός Βρυξελλών, όπου του πήγα έναν τόμο στί

χων -ξαφνιάστηκα, βλέποντας έναν άνθρωπο που δεν του έμοιαζε καθό

λου η θρυλική εικόνα που είχανε χαράξει οι καρικατούρες που μαζεύο

νταν γύρω του σαν παράσιτα. τίποτε από τον παχύσαρκο και χοντροκομ

μένο Ζολά, έτσι όπως θα 'τανε ίσως στις προηγούμενες περιόδους. Το ψη

λό του ανάστημα με συγκλόνισε (όπως με συγκλόνισε άλλοτε η ψηλή κορ

μοστασιά του Ουγκώ, που μικρό παιδί την αγκάλιαζα, κι αργότερα του

Μαξίμ Γκόρκη). Παρατήρησα τη λεπτότητα της βασανισμένης φυσιογνω

μίας του, την ευγένεια που είχαν τα σοβαρά και βαθιά χαρακτηριστικά

του προσώπου του, την καθαρή κι έντονη φωνή του που μου μίλησε για

την οικογένεια των ψεγάλων έντιμων λογοτεχνών», για τους οποίους μι

λούσε μ' ευχαρίστηση, και που είχε περισσότερο από άλλον το δικαίωμα να μιλάει γι' αυτούς.


Η Αλήθεια, παραλλαγή της υπόθεσης Ντρέιφους, κυκλοφόρησε το 1902.

Το τέταρτο Ευαγγέλιο , η Δικαιοσύνη, δεν κυκλοφόρησε γιατί στις 29 του Φλεβάρη του 1902 πέθανε στο σπίτι του , από ένα ατύχημα, ο άνθρω

πος του πνεύματος που, μαζί με τον Ουγκώ, είχε συνταράξει πιο πολύ τον

ΙΘ ' αιώνα .

«Ο Σεζάν ήταν στο ατελιέ του, στο Αιξ, κι ετοίμαζε την παΜτα του, ότα·ν ο Πωλέν, ένας πρώην παλαιστής, που του χρησίμευε ταυτόχρονα γι.α υπηpέτης καz γι.α μο

ντέλο, εισόρμησε μέσα σαν ανεμοστρόβιλος: "Κύριε Πωλ, κύριε Πωλ, ο Ζολά πέθα

νε! ". Ο Σεζάν αμέσως ξέσπασε σε λυyμούς, έπειτα κάνοντας νεύμα στο μοντέλο να φύyει, κλειδώθηκε. Ο Πωλέν που, δίχως να τολμήσει να χτυπήσει ερχόταν από καιρού e~ς καφ6ν και κολλούσe τ' αυτi του στην π6pτα, άκουγe 6λη την ημέpα τον κύp~6 του

να κλαίει και ν' αναστενάζει» .*

ΑΝΡΙ ΜΠΑΡΜΠΥΣ

*Αnό το βιβλίο του Αμβρόσιου Βολλάρ Πωζ Σεζάν .

Czf!fF)

148

ΔΥΟΑΡΘΡΑ

ΤοΥ ΚΑΚΑΑΜΑΝΟΥ

Την ίδια μέρα που δημοσιευόταν το άρθρο του Γαβριηλίδη στην ΑΚΡΟΠΟΛΗ, στις 12 Φεβρουαρίου 1898, δημοσίευε καt το ΑΣΥΥ, που εκδίδανε ο Θέμος Άννzνος κz ο

Δημ1ίτpzος Κακλαμάνος, ivα έντονο άρθρο με τίτλο: Ο Γαλλικός Τύπος.

τ ο ΘΕΑΜΑ, το οποίον παριστά τας ημέρας αυτάς ο γαλλικός τύ-

<< πος, ή τουλάχιστον το μεγαλύτερο μέρος αυτού, δε διαφέρει πολύ από το θέαμα, το οποίον παρέστησεν ο ιδικός μας κατά

τη μετά τον πόλεμον εποχήν των προδοσιών, των σχεδίων και των σκαν

δάλων. Ίσως μάλιστα αν υπάρχει διαφορά τις, αύτη είναι υπέρ του ελλη

νικού τύπου. Διότι εδώ τουλάχιστον το οικογενειακόν άσυλον δεν παρεβιάσθη και δεν εθίγη.

Εκεί φραγμός πλέον δεν υπάρχει. Αι εφημερίδες αμιλλώνται εις την

ανακάλυψιν κρυφίων μηχανορραφιών, εις την εισχώρησιν εις τα ενδότερα

της ψυχής, εις την εξεύρεσιν των ταπεινοτέρων αιτιών, εις το άπλωμα των

κωμικοτέρων σκέψεων.

Και επειδή, με όλην την καλή προαίρεσιν, αυτά τα πράγματα δεν ευ

ρίσκονται ευκόλως, η γαλλική δι1μοσιογραφία δυσκολεύεται να τα πλάσει .

Η φαντασία, εννοείται , δε λείπει, όταν υπεκκαίεται υπό των παθών, οία τα

αποχαλινωθέντα εκ της δίνης Ζολά, και ο κόσμος αναγινώσκει τα τερατω

δέστερα πλέον aποκυήματα του ανθρωπίνου νου.

Το "συνδικάτον Δρεϋφούς", ο Ζολά, ο Λαμπορί, η σύζυγός του ακόμη ,

ο αντισυνταγματάρχης Πικάρ, δυο πρώην υπουργοί της Δικαιοσύνης είναι

ο σκοπός των βλημάτων.

Σχεδόν καμία εφημερίς δεν υπερασπίζεται τους επικηρυγμένους αυ

τούς κακούργους και αυτοί δε οι συμπαθέστερον προς αυτούς διακείμενοι,

αρκούνται ν' αναφέρουν ξηρώς τα γεγονότα, χωρίς σχόλια, εκ φόβου

θραύσεως των παραθύρων και των πιεστηρίων των.

Και απεκλείσθη πλέον η ιπποτική συζήτησις και οι αντίπαλοι δεν είναι πλέον άνθρωποι, προς τους οποίους ο τίτλος "κύριος" αξίζει . Τα ονό

ματά των είναι προδόται, Εβραίοι, λωποδύται, ξεμωραμένοι, ηλίθιοι, πλη

ρωμένοι, δολοφόνοι. Η επίθεσις εναντίον των δεν προσκρούει κατά φραγ

μού. Ήδη απεκαλύφθη ότι όλος ο σκοπός του "συνδικάτου" είναι να προ

κληθή πόλεμος μεταξύ Γαλλίας και Γερμανίας τώρα, ότε η Γαλλία δεν

έχει πολλά άλευρα αποθηκευμένα και επομένως θα επέλθη πείνα μετά

από οκτώ ημέρας!

Czj2}7'3 --

150

ΔΥΟΑΡΘΡΑ ΤΟΥ ΚΑΚΜΜΑΝΟΥ

Μία φράσις του στρατηγού Πελλιέ 'Ό κίνδυνος έρχεται ταχιJτερος αφ' ό,τι

αναμένεται", εξηγήθη ότι δύο δυνάμεις, η Γερμανία και η Ιταλία, ετοιμάζο

νται δραστηρίως κατά της Γαλλίας και το γεγονός ανάγεται εις ενεργείας

του Δρεϋφούς! Ω περίφημον ιδικόν μας σχέδιον! Πού να ξεμυτίσει εμπρός

εις τοιούτους aριστοτεχνικούς συνδυασμούς!

Την άλλην ημέραν το "συνδικάτον" Δρεϋφούς πληρώνει 400 ανθρώπους να σφυρίξουν τον στρατηγόν Πελλιέ. Δεν απεκαλύφθη ακόμη μόνον

πόσα επήρε ο Ζολά διάνα κάμει τον θόρυβον. Κάποτε αι υποθέσεις ανέρχονται εις χαμηλότερον πεδίον. Ο δικηγό

ρος Λαμπορί προσβάλλεται εις την οικογενειακήν του τιμήν δι' υπαινιγ

μών ασεβών, τους οποίους με ψυχραιμίαν αξιοθαύμαστον αναιρεί ενώπιον

του δικαστηρίου. Άλλοτε δε πάλιν δημοσιογράφος εκ Λωράίνης εις επιτροπήν σχηματισθείσαν διά να προσφέρη δώρον εις τον Ζολά αυτός αποστέλλει νυκτερινόν αγγείον με αηδή επιγραφήν.

Το θέαμα αυτό του γαλλικού τύπου , το οποίον ήδη aπειθώς βλέπομεν

ημείς από μακράν, αν δε χρησιμεύει εις τίποτε άλλο, μας αποδεικνύει τουλάχιστον το μέτρον του γελοίου, εις το οποίον κινδυνεύει να περιπέση

τύπος ελαφρώς εκμεταλλεύομενος τας εθνικάς περιστάσεις και ακούων

την υπαγόρευσιν όχι της λογικής αλλά της παραφοράς του πάθους>>.

Στις 13 Φεβρουαρiου 1898, την επομiνην της καταδίκης του Ζολά, ο Κακλαμάνος, που ήταν aρθρογράφος στο ΑΣΙΎ, δημοσίευσε ένα δεύτερο άρθρο με τον τίτλο: Η Κα

ταδίκη του Ζολά.

«Η καταδίκη του Ζολά, την οποία ανήγγειλε το ΑΣτΥ χθες και ήτις επι

βεβαιώθη εκ νεωτέρων τηλεγραφημάτων, ήτο φυσική και ανεμένετο, όχι

διότι ο κατηγορηθείς δημοσιογράφος δεν απέδειξεν ενώπιον του δικαστη

ρίου την καλήν πίστη ν του , αν όχι και την πλήρη ακρίβειαν των υπ' αυτού καταγγελθέντων. Αλλά τον Ζολά δεν εδίκαζον οι δώδεκα Γάλλοι αυτοί, οι παρακαθήμενοι εντός της αιθούσης του δικαστηρίου . Τον εδίκαζεν ο μαι

νόμενος έξωθεν όχλος, όστις οσημέραι εγένετο θρασύτερος και ηπείλει

πάντα φίλον του Ζολά διά θανάτου . Υπό τοιούτους όρους οι δώδεκα ένορ

κοι, εκδίδοντες αθωωτικήν ετυμηγορίαν, εκινδύνευον να κατασπαραχθούν

υπό του εξηγριωμένου πλήθους και εχρειάζετο ο αστικός ηρωισμός αν

δρών ως ο Λαμπορί, ο Κλεμανσώ, ο Λεμπλοά, ο Γκριμώ, ο Αβέ, ο Μαγιέρ,

όπως αποδώσωσι πλήρq και ακεραίαν τq δικαιοσύνqν. Οι δώδεκα, ]:!Ε·

τριώτατοι την ανάπτυξιν και το θάρρος, ένορκοι δεν ήτο δυνατόν να εξη-

C'ό2W3

151

ΔvοΑΡΘΡΑ Tov ΚΑΚΑΑΜΑΝΟΥ

χθώσι μέχρι τόσου ύψους αντιλήψεως των καθηκόντων των, παρεσύρθη

σαν δε υπό των κραυγών του τύπου, του μαινόμενου όχλου και των δραμα

τικών αναφωνήσεων των στρατηγών: "Καταδικάσατε τον Ζολά. Άλλως θα

έχω μεν πόλεμον και ο πόλεμος θα ομοιάζει προς σφαγήν".

Κατά τη δίκην ταύτην κατεδείχθη και η κατάπτωσις των πολεμικών και

δημοσιογραφικών ηθών, η διακρίνουσα δυστυχώς τη Γ ' Δημοκρατίαν. Εν

Αγγλία ο τύπος θα εθεώρει έγκλημα να υποδεικνύει εις τους ενόρκους τι

πρέπει να πράξωσιν. Εφόσον ο κατηγορούμενος είναι υπόδικος, ο αγγλικός

τύπος τηρεί στάσι ν επιφυλακτικωτάτην, ομιλεί περί αυτού μετά ψυχρής ευ

λαβείας και περιορίζεται εις την πιστήν αναγραφήν των κmαθέσεων των

μαρτύρων και των ενώπιον του δικαστηρίου επεισοδίων. Εν τω γαλλικώ τύ

πω, κατά το πλείστον, τουναντίον διαστροφή των πρακτικών, προκατάλη

ψις υπέρ ή κατά του κατηγορουμένου, ύβρεις βάναυσοι, εγκώμια υπερβολι

κά. Οι δημοσιογράφοι και όπισθεν αυτών ο λαός, υποκαθιστάμενοι εις την

ψυχράν και νηφάλιαν των δικαστών κρίσιν. Η ελευθερία, αληθώς, αποτελεί

μάθημα δυσκόλως εκμανθανόμενον. Ο ψιπακισμός δε ολίγων φιλελευθέ

ρων θεωριών ήκιστα αρκεί διάνα καταστήση ελεύθερον έναν λαόν. Εκ της δίκης του Ζολά, παρά την επικράτησιν της αυθαιρεσίας, παρά

τας διαρκείς παρατυπίας, την μεροληψίαν του προέδρου, απεδείχθη τού

το καταφανώς:

Ότι ο Δρεϋφούς κατεδικάσθη επί τη βάσει μυστικών εγγράφων μη

ανακοινωθέντων , παρά τον νόμον, εις αυτόν και τον συνήγορόν του.

Ότι ο Εστερχάζυ ηθωώθη, καίτοι βαρύνουν αυτόν φοβεραί υπόνοιαι,

ότι είναι κατάσκοπος και προδότης, συγγραφεύς δε του περίφημου μπορντεpό, επί τη βάσει του οποίου κατεδικάσθη ο Δρεϋφούς .

Και όμως όχι μόνον παρά τη δικαιοσύνην, η καταδίκη του Δρεϋψούς

δεν αναιρείται διά ν' αναθεωρηθή η υπόθεσις αυτού , αλλά πας ο τολμών, ως ο Ζολά, να είπη πάντα ταύτα, φυλακίζεται ως κακούργος, υπό την κα

τάπληξιν της κοινής γνώμης ολοκλήρου της πολιτισμένης aνθρωπότητας.

Είναι αληθώς θλιβερόν σύμπτωμα ότι εκατόν έτη μετά την υπό της

Επαναστάσεως καθιέρωσιν των δικαιωμάτων του ανθρώπου, εις την

εστίαν του πολιτισμού και των φώτων, η προσωπικι1 ελευθερία και η απονομή της δικαιοσύνης είναι ακόμη εξηρτημέναι από φυλετικά, θρησκευτικά και πολιτικά πάθη και ότι η ιδιότης του Εβραίου είναι αρκετή διά να καταδικασθή τις άνευ των νομίμων διατυπώσεων, άνευ των οποίων , δίκη

aφορούσα άλλον πολίτην, θα εκηρύσσετο αμέσως ως μη λαβούσα χώραν,

χωρίς ουδείς να ταραχθή ή εκπλαγή».

G@'0 -

152

0 ΜΑΡΣΕΑ ΠΡΟΥΣΤ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΟΘΕΣΗ ΝΤΡΕΪΦΟΥΣ

ο λοχαγός Ντρέιφους συνελήφθη με την κατηγορία ότι είχε παρα

δώσει στους ξένους ντοκουμέντα , που αφορούσαν στην εθν ική άμυνα, καταδικάστηκε «κεκλεισμένων των θυρών» με ενοχοποιη

τικά στοιχεία, που δεν του τα γνωστοποίησαν και στάλθηκε στο Νησί του Διαβόλου. Ωστόσο, επειδή τα πειστήρια της ενοχής του, που σιγά σιγά

κοινολογηθήκανε, φανήκανε κάτι παραπάνω από ανεπαρκή, μια ανάκρι

ση άρχισε από το Ακυρωτικό Δικαστήριο για να διαπιστωθεί αν ήταν απα

ραίτητη η αναθεώρηση της δίκης του.

Καθημερινά, το μεσημέρι, άρχιζε η διαδικασία. Απάνω σε ψηλοστεκάμενες έδρες, πλάι στους τοίχους του βάθους και των δυο πλευρών, φο

ρώντας ψηλές τόκες στα κεφάλια, ντυμένοι με την τήβεννο, με φυσιογνω

μίες ιδιόρρυθμες, ακίνητοι σαν τα πορτρέτα αυτά των παλαιών δικαστι

κών, όπου τους βλέπει κανείς με το πατροπαράδοτο κοστούμι και την πό

ζα της εποχής τους ακούοντας, χωρίς να σαλεύουν, τις καταθέσεις, που

<<είχανε να κρίνουν για το γεγονός» , κάθονταν τα δεκαπέντε μέλη του δικα

στηρίου .

Όταν ήταν ωραίος καιρός κι ήτανε γαλάζιος ο ουρανός πάνω από το

Δικαστικό Μέγαρο κι οι τοίχοι χρυσαφένιοι κι ύστερα ρόδινοι, τις ημέρες

αυτές που θαρρούσες πως ήταν χυμένα κι αναλυμένα στον ουρανό και

στην πόλη τα χρώματα των καθεδρικών ναών, πηγαίνανε στο δικαστήριο

με τα πόδια. Μερικές φορές όταν ο ήλιος χτυπούσε κατάφατσα κάποιον

απ' αυτούς, την ώρα της διαδικασίας, τον ανάγκαζε να κρατάει το χαρτο

φύλακά του, μπροστά στα μάτια του. Άλλες φορές, έβρεχε τόσο δυνατά,

που από πολύ νωρίς ένιωθαν την ανάγκη να ζητήσουν ν' ανάψουν τα φώτα.

Τις μέρες αυτές, έρχονταν με λεωφορεία, όπου συναντούσαν κάποιο

συνάδελφο κι έπιαναν κουβέντα μαζί του . Κι όταν συγκεντρώνονταν όλοι

κι οι πιο γέροι φαίνονταν πως κοιμούνται, δείχνοντας ξαφνικά , με μια λέ

ξη_ ειπωμένη_ χαμqλόψωνα πως ήτανε ξύπνιοι (γιατί μπροστά στους γέρους

που ακούνε, είμαστε όπως μπροστά στις φώκιες αυτές, στο κλουβί τους, με .

Gf3F3

154

0 ΜΑΡΣΕΛ ΠΡΟΥΠ ΓιΑ ΤΗΝ ΥΠΟΘΕΣΗ

το άσπρο κεφάλι, με τα μικρά σβησμένα μάτια, που κανείς δεν ξέρει τις

συνήθειές τους κι αναρωτιόμαστε μην κοιμούνται όταν είναι aσάλευτες),

προσπαθούσαν να εξορύξουν από τα περιστατικά που συνέλεγαν την αλήθεια.

Κάθε βράδυ τώρα, όταν ο Ερρίκος ήθελε να δει τον Ζαν, έπρεπε να

πάει στο καφενείο όπου τον έβρισκε μαζί με τον Ντυρριέ, γιατί κάθε βρά

δυ, ο Ζαν συναντούσε τον Ντυρριέ. Πραγματικά , τον καιρό αυτόν, πέρασε δεν πέρασε ένας μήνας από τότε που άλλαξε η ζωή του, το πρωί έφευγε

νωρίς να πάει στο κακουργιοδικείο, στη δίκη του Ζολά, παίρνοντας μαζί

του μονάχα μερικά σάντουιτς και λίγο καφέ σ' ένα παγούρι, κι έμενε εκεί

ερεθισμένος, καθισμένος ώς τις πέντε το απόγευμα. Το βράδυ, όταν ξανα

γύριζε στο Παρίσι, ανάμεσα σ' ανθρώπους που δεν ήταν στη φυσική αυτή κατάσταση , την τόσο γλυκιά, εκείνων που η ζωή τους είχε μετατραπεί

απότομα από μια διέγερση ειδική, δοκίμαζε σε μεγάλο βαθμό τη θλίψη

της απομόνωσης νιώθοντας τη διεγερτική αυτή ζωή ξαφνικά τελειωμένη.

Και το να ξαναβρεί μετά το δείπνο τον Ντυρριέ, που ήρθε από το πρωί

να τον πάρει να πάνε μαζί εκεί κάτω , που είχε μείνει όπως κι αυτός ολό

κληρες ώρες όρθιος ν' ακούει τα ίδια πράγματα, να χειροκροτεί στις ίδιες

στιγμές, να τρέχει για να δει να περνάει το ίδιο πρόσωπο, που είχε γίνει

όπως κι αυτός μάρτυρας του τάδε λυγίσματος της φωνής του δικηγόρου,

της τάδε εκδήλωσης στο ακροατήριο, της τάδε στάσης του τάδε θεατή μ'

επιρροή, ήταν σαν να αποδείκνυε στον ίδιο τον εαυτό του ότι η πυρακτω

μένη αυτή ζωή δεν ήταν μονάχα κάτι άστατο, σαν ένα όνειρο, ότι την είχαν ζήσει κι άλλοι, κι έτσι ξαναβυθιζόταν σ' αυτήν, την ξαναθυμόταν , την

ερευνούσε, τη συνέχιζε, τη βυθοσκοπούσε .

Αν, την ώρα που φτάνει, ο θάνατος είναι κάτι τόσο απόλυτο, και εξαι

τίας αυτού του γεγονότος, κάθε τι που αγγίζει ένα μικρό μέρος της ζωής

μας, όλοι οι συμμαθητές μας του κολεγίου, όλες οι παλιές χώρες, μας εί

ναι τόσο αδιάφορα, τόσο οχληρά, όσο ο θάνατος αυτός δεν έχει συντελε

στεί, τον φοβόμαστε , δε θέλουμε να πεθάνουμε με τίποτε, προσδενόμαστε

σ' ό ,τι κρατάει ακόμα τη ζωή. Από κει οι θησαυρισμένες επιστολές, οι φιλάργυρα φυλαγμένες αναμνήσεις, ο άλυτος αυτός δεσμός όσων υπηρέτη

σαν κάποτε στο στρατό , οι ζωηρές συμπάθειες μεταξύ συνταξιδιωτών, η

αμοιβαία αγάπη μεταξύ συμμαθητών και συμφοιτητών, οι φιλίες μεταξύ συναδέλφων. Βρίσκουμε στους πόνους ή στις χαρές που δοκιμάσαμε μαζί τη ρίζα που βλασταίνει στοργές γεμάτες υγεία, φιλίες ευφραντικές. Στqν

κάθε ζωή , την έστω και λίγο συναισθηματική, από τις γαλήνιες αυτές σκη-

ΕΞ:zf@G

155

0 ΜΑΡΣΕΑ ΠΡΟΥΣτ ΓιΑ ΤΗΝ ΥΠΟΘΕΣΗ

νές, που την ακολουθούν κι όπου νιώθει κανείς σrη ζωηρι} ικανοποίηση,

σrη φαιδρή γαλήνη των προσώπων, που ανταλλάσσουν κουβέντες ασήμαντες, αδειάζοντας ένα ποτήρι μπίρα, καταλαβαίνεις ότι υπάρχει εκεί κάτι

πολύ μεγαλύτερο απ' αυτούς, που τους προσεγγίζει και τους χαμογελάει.

Είναι ίσως δυο συμφοιτητές, που δώσανε μαζί εξετάσεις, που για πολ

λούς μελετήσανε μαζί οχληρά , δίχως άλλο, βιβλία. Αλλά η ζωή τους ωσrόσο δεν ήταν χωρίς γοητεία, την άνοιξη, όταν σταματούσαν μια στιγμή τη μελέτη για ν' ακούσουν τ' αηδόνι μέσα σrα φυλλώματα του δέντρου αντί

κρυ στο παράθυρο, για να κοιτάξουν την aσάλευτη πασχαλιά πού άπλωνε αβρότατα στον φωτεινόν αέρα τις aπαλές και λεπτές πυραμίδες των μενε

ξεδένιων λουλουδιών της σαν ένα αρωματισμένο βωμό! Θεέ μου! Πόσο

τρυφερό είναι το χρώμα τους! Πόσο ευτυχισμένο θα νιώθανε τον εαυτό

τους!

Ο Ζαν (γιατί αυτόν συλλογίζομαι), όταν μελετούσε μαζί με τον Ερρίκο

για τις διπλωματικές εξετάσεις, λαχταρούσε να κατέβει κάτω να χαρεί το μοσχοβόλημά τους. Αλλά όχι, έπρεπε να δουλέψει. Ν' ανοίξει τουλάχιστον το παράθυρο, αλλά έμπαινε η ζέστη κι έπειτα ο θόρυβος των πουλιών, του

δρόμου τους ενοχλούσε. Ύστερα, όταν ξαναγύριζαν οι aργές ημέρες και

γίνονταν όλα κατασκότεινα, μόλις aποτελείωναν το δείπνο τους, άρχιζαν και συνέχιζαν ώρα πολλή τη μελέτη, πλάι στο τζάκι, που λαμπάδιαζε ολο

ταχώς, ειρηνικό καταφύγιο της δουλειάς, φυλαγμένο από μια διμοιρία

φλόγες, που ο Ζαν θα το άλλαζε σε λίγο με κάτι πολύ στενότερο και βαθύ

τερο , το κρεβάτι του. Αλλά έπρεπε πρώτα να βγει έξω- και διάβολε! -έκα

νε τσουχτερό κρύο κι ακούγανε τον άνεμο να ουρλιάζει μέσα σrην καπνο

δόχο. Αλλά τον συνόδευε ο Ερρίκος.

Ο Ερρίκος δεν ήταν γι' αυτόν ο μόνος φίλος, ναι, μέσα στη μορφή του

φίλου μας, πρέπει να υπάρχει η ίδια μας η ζωή κι όχι αυτή που δεν ξέρου

με, η ζωή μας η ίδια, φλογερή, άγνωσrη, χαρούμενη, που μας χαμογελάει.

Έπειτα, σαν άρχισαν οι εξετάσεις , ο Ερρίκος ερχόταν να τον ζητήσει κάθε πρωί στις έξι, όταν ακόμη μόλις θαμποχάραζε. Είχανε καθένας το χαρ

τοφύλακά του, το μελανοδοχείο του , τα σάντουιτς, κι όταν τους καλούσαν

με τ' όνομά τους για να μπούνε στην αίθουσα, τη στιγμή που ρουφούσαν

μια γουλιά από το μπουκαλάκι τους με τον καφέ, το χώνανε γρήγορα

στην τσέπη. Γιατί ήταν η επίσημη στιγμή που θα παραδίνανε στα χέρια

του καθηγητή ένα φάκελο, ένα φάκελο που θα τον άνοιγε, ένα απλό λευκό χαρτί σφραγισμένο πάνω στο οποίο ήταν γραμμένη η διατριβή, άγνωστη

ακόμη σε όλους, ένα απλό χαρτί, που ο καθηγητής το κρατούσε όρθιος

και θα τ' aποσφράγιζε με τα δάκτυλά του, αλλά που κρατούσε όλη τη δύ-

ChWΞJ

156

0 ΜΑΡΣΕΛ ΠΡΟΥΣτ ΓιΑ ΤΗΝ ΥΠΟΘΕΣΗ

ναμη του μέλλο\τrος που ήταν τη στιγμή αυτή το καρδιοχτύπι τους, η λα

χτάρα τους, που κρατούσε- για να πούμε την αλιΊθεια- όλη τη δύναμη του

πεπρωμένου, σ' ό,τι έχει το αναπόφευκτο και το aτελεύτητο, τη στιγμή όπου το πεπρωμένο αυτό, αν και πραγματοποιημένο ήδη , είναι ακόμη

άγνωστο, τη στιγμή, όπου θα ποδοπατήσει ή θα σεβαστεί ή θα δοξάσει το

παρελθόν μας, μικρό χαρτί, που γίνεται μερικές μέρες μια ετυμηγορία, άλλες μέρες μια θεία χάρη.

Όλη η επισημότητα, όλο το ανατρίχιασμα της στιγμής αυτής υπήρχα

νε για τον Ζαν, μέσα στον Ερρίκο, που τα είχε ζήσει όπως κι αυτός. Η ζωή, σμίγοντάς τους εκεί , τους είχε προσεγγίσει και νιώθανε πιο κοντά ο

ένας στον άλλον, παρά στους άλλους. Έτσι βλέπουμε, χαμογελώντας στη

ζωή, κοιτάζοντας αυτόν που είναι αντίκρυ τους, να κουβεντιάζουνε, με

πρόσχαρα γέλια, στρατιώτες σε μια καντίνα καταυλισμού, μάρτυρες , αντίπαλοι έπειτα από μια μονομαχία και κάθε βράδυ τον Ντυρριέ και τον Ζαν μέσα στην ταβέρνα αυτή ύστερα από κάθε ημέρα της δίκης Ζολά.

Έτσι στις εποχές αυτές τις ταραγμένες από τα πάθη, δε λείπουν οι γα

λήνιες κι εγκάρδιες σκηνές, οι γελαστές συνομιλίες που κρατάνε ώρες, η

ευτυχία ενός ανθρώπου να βρίσκεται κοντά σ' έναν άλλον, χαμογελώντας

στην ίδια τη ζωή, που καθένας βλέπει να του χαμογελάει. Έτσι ο Ζαν,

αφού πλενόταν, άλλαζε , δειπνούσε στο σπίτι, ερχόταν το βράδυ να ξανα

βρεί τον Ντυρριέ στην ταβέρνα αυτή. Κι όλο τ' απόγευμα, μέσα σ' αυτό το

αναγεννησιακό ανάκτορο, που τ' ονόμαζαν Δικαστικό Μέγαρο, με τα πρά

σινα μαρμάρινα σκαλοπάτια , με τις aτέλειωτες γαλαρίες που βλέπουν στον ποταμό, αφού είχαν αναμειχτεί με πάθος που κόχλαζε, στο σάλο της πολιτικής αυτής διαμάχης, όπως δυο Φιορεντίνοι του δέκατου πέμπτου αι

ώνα ή όπως δύο Αθηναίοι, όπως όλοι εκείνοι που η φλογερότερη έγνοια

τους ήταν ν' ασχολούνται με τις συγκλονιστικές υποθέσεις της πολιτείας,

έρχονταν οι δυο τους να συζητήσουν γι' αυτά, να διαλογιστούν, να καθορί

σουν τη γνώμη τους για την επομένη. Κι αυτό θα 'ταν επίσης η γαλήνια

χαρά, η βραδινή ξεκούραση για τους δυο Βενετσιάνους αυτούς, τους δυο αυτούς Αθηναίους, που τους φανταζόμαστε να μην έχουν ζωηρότερο πά

θος από το να αναμειγνύονται με έξαψη στις πολιτικές διαμάχες, ούτε

γλυκύτερη περηφάνια, πιο ευχάριστη ανάπαυση από το να σκέφτονται

πώς είχαν αναμειχτεί και να συζητούνε στη γειτονιά, πριν από το δείπνο,

κάτω από τους ίσκιους των δέντρων. Έτσι συνδιαλεγόνταν το βράδυ, αδειάζοντας ένα μεγάλο ποτήρι που το ξεκούρασμά τους κι η χαρά τους, του

έδινε μια παράξενη γλυκύτητα, ο Ζαν κι ο Ντυρριέ. Έπειτα έπρεπε να χωριστούν. Αλλά δε θα 'ταν για πολύ. («Θα 'ρθεις να με πάρεις αύριο το πρωί, τώρα

Gffff3

157

0 ΜΑΡΣΕΛ ΠΡΟΥΣτ ΓιΑ ΤΗΝ ΥΠΌΘΕΣΗ

πάω να τελειώσω γρήγορα τις σημειώσεις που πρέπει να πάρω μαζί μου γzα τον Λα

μπορi.>>)

-Όχι, δεν είναι ο Μπουαvrέφρ.

-Μα, ναι, αυτός είναι, τον ξέρω .

Στις οχτώμιση, όπως συνήθως, ο Ζαν τελείωνε το vrύσιμό του, ο Ντυρ

ριέ προθυμότατος ερχόταν να τον πάρει. «Η ώρα εiναι εννιά. Πρέπει να βια

mείς, σ1ίμερα το πρωί περιμένουν τον mρατηγό ντε Πεγzέ, θα 'ναι πολύς κόσμος, δε

θα μπορέσουμε να μπούμε». Κι ο Ζαν, σβέλτος, φρεσκοπλυμένος, πήρε τα πα

κέτα του και κατεβήκανε γρήγορα.

-Αμαξά, στο Δικαστικό Μέγαρο .

Βγήκανε μια στιγμή, το μεσημέρι, για να φάνε. Όταν ξαναμπήκανε

στην αίθουσα, τους περίμενε ένα εξαιρετικό νέο. Πριν από λίγο, είχαν κα

λέσει τον στρατηγό Μπουαvrέφρ. Μια ζωηρότατη λογομαχία είχε ανάψει ανάμεσα σε δυο στρατηγούς κι επειδή ι}ταν πασίγνωστο ότι αυτός τα ήξε

ρε όλα, τα μπορούσε όλα, στείλανε να τον ζητήσουνε - τον αρχηγό του Γενικού Επιτελείου του στρατού , που αν ήθελε θα 'τανε πρόεδρος της Δημο

κρατίας, aυτοκράτορας. Ένας αξιωματικός της υπι1ρεσίας έτρεξε να τον

ζητήσει. Τι θα 'λεγε; Μπορούσε να πει ό,τι θέλει, ό,τι του κατέβαινε, η

Γαλλία θα υποτασσόταν και θα υπάκουε.

Όλοι οι περίεργοι, όλοι οι προνομιούχοι πολίτες, οι παθιασμένοι για

πολιτικές υποθέσεις, που είχαν μπορέσει να εισχωρήσουν στη γαλαρία

Αρλαί, χωρίς να μπούνε στην αίθουσα του δικαστηρίου, περίμεναν τα νέα

που από καιρό σε καιρό κάποιος μάρτυς, βγαίνοvrας από το μικρό διά

δρομο, που άρχιζε από τη γαλαρία κι οδηγούσε στην αίθουσα, θα τους

έφερνε σχηματίζοvrας αμέσως τριγύρω του, απ' αυτούς τρέχανε απ' όλες

τις άκρες της γαλαρίας, μια συμπαγή και πολυθόρυβη μάζα:

«Ο στρmηγός Γκουά μιλάει, εiπε πως υπάρχει μια απόδειξη γzα την ενοχή· λένε πως ο στρατηγός Χ ... θα πει πως η απόδειξη αυτή είναι πλαm1ί. Έγινε ένα ζωηρότατο

επεισόδιο μεταξύ του δικηγόρου και του προέδρου» .

Κι από καιρό σε καιρό η ίδια αυτή πολυθόρυβη μάζα, όλοι αυτοί οι

προνομιούχοι και φιλοπερίεργοι πολίτες, που περιδιαβαίνανε μέσα στη

γαλαρία Αρλαί, βλέπανε να ξεπορτίζει τρέχοvrας ο αξιωματικός της υπη

ρεσίας, αλλά μόλις φτάνανε λαχανιασμένοι μπροστά του, είχε χαθεί κιόλας μέσα σ' ένα αμάξι.

Έπειτα βγήκανε άλλοι. Πραγματικά είχανε φιλονικήσει δυο στρατηγοί· ο ένας είπε πως ήξερε

τη γνώμη τοu σφατηγού Μποuαντέφρ, ο πρόεδρος έσrειλε να τον ζητήσει . Ο κόσμος έβγαινε κιόλας, μαζευόταν στην κορφή της σκάλας για να

GlllΚJ

158

0 ΜΑΡΣΈΛ ΠΡΟΥΣΊ' ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΟΘΕΣΗ

δει την άφιξη του σφατηγού. Κοιτάζανε την ώρα, δώδεκα και είκοσι, εί

ναι μακριά το υπουργείο. Δεν μπορεί να 'ναι εδώ πριν από ένα τέταρτο. Τι

θα πει; Ψιθυριζόταν από καιρό πως ήθελε να μιλήσει Αυτή τη φορά, ο

υπουργός δεν μπορεί να τον εμποδίσει να μιλήσει. Δεν το είχε προβλέψει

κανένας. Θα 'ναι εδώ προτού προλάβουν να του πούνε τίποτα. Τι θα πει; Α! αυτή τη φορά, θα 'ναι το τέλος. Αν πει την τάδε φράση, ο Ντρέιφους

ξαναγυρίζει την άλλη βδομάδα από το Νησί του Διαβόλου. Αν πει απενα

ντίας τη δείνα φράση , όλα τελείωναν, φίλε μου. Ποτέ πια δε θα μπορέσει κανείς ούτε καν να μιλήσει γι' αυτόν.

Περίμεναν εκεί, γεμάτοι αδημονία και αγωνία. Πολλοί ήταν εκεί, χω

ρίς καπέλο , είχαν έρθει από μέσα, κι όλοι συνωστίζονταν ασφυκτικά στο

κεφαλόσκαλο και κατά μήκος της μεγάλης σκάλας. Λίγος ήλιος έπεφτε

πάνω στα σκαλοπάτια . Ο ουρανός ήταν γαλάζιος σε μεριές μεριές,

άσπρος στις άλλες. Ήταν από τις aσάλευτες αυτές ώρες, όπου τ' απομεσή

μερο φαίνεται σταματημένο από πάνω μας και σαν να 'χει βάλει στην πό

λη ή στους κάμπους εδώ σκιά, εκεί ήλιο , εδώ σχόλη, εκεί κανονική δου

λειά, γερανό που ξερνάει σίδερα , οργωτή που σπρώχνει τα βόδια του, αλ

λ~ στα έξω από το χρόνο, συμμετέχοντας στην ίδια χαλάρωση, όπου η

ζωή του aπομεσήμερου φαίνεται, μέσα στο γλυκανάσασμα αυτό, αργή και

σιωπηλή , όπου ο παραμικρότερος θόρυβος ακούγεται σαν μια στιγμή φουσκονεριάς του κύματος, όπου η σιωπή αυτοδημιουργείται όπως φαίνεται, πως η παλίρροια πάει να σταματήσει, όπου ακούγεται καθαρά η στά

λα του νερού, κι η άμμος π' αλαφροσέρνεται μαζί με τα κοχύλια.

Μια άμαξα σταμάτησε, κατέβηκαν ένας αξιωματικός κι ένας κύριος

με πολιτικά: «Δεν εiναz αυτός. - Ναι, αυτός εiναz. -Μα όχι, δεν εiναι ο Μπουα

ντέφρ. -Ναι, αυτός εiναι, τον ξέρω>>.

Ο κύριος με τα πολιτικά ήταν πολύ ψηλός κι έβλεπες, γυρμένο απάνω

στο κεφάλι του , ένα πολύ μακρύ και ψηλό καπέλο. Κάνοντας πως ακούει

με προσοχή τον αξιωματικό που βάδιζε πλάι του, προχωρούσε αργά, με

την κνήμη άκαμπτη και σάμπως κουρασμένη, σταματώντας άξαφνα κάθε τόσο. Αν και είχε αρκετά νεανικό παρουσιαστικό, τα μάγουλά του ήταν

πασπαλισμένα μ' ένα είδος ψιλής λέπρας κόκκινης ή μενεξελιάς, σαν αυτή που έχουν τα χλωρά αμπελόφυλλα ή τα μούσκλα που περιζώνουν τους τοίχους το φθινόπωρο. Τα μάτια του, που φαίνονταν να καρφώνονται

προσεχτικά σ' ό,τι κοιτάζανε, μισοκλείνανε κάποιες στιγμές , ένα είδος τικ,

και από καιρό σε καιρό σήκωνε το χέρι, με βγαλμένο το γάντι, για να στρίψει το μικρό του μουστάκι.

Το άλλο χέρι κρατούσε ένα μικρό χαρτί κι ένα μολύβι. Τα 'χωσε με το

159

0 ΜΑΡΣΕι\ ΠΡΟΥΣτ !ΊΑ 1ΊfΝ ΥΠΟΘΕΣΗ

χέρι σrην τσέπη του παλτού, που φαινόταν αρκετά παλιό κι έχασκε σrο

λαιμό, γιατί το κουμπί ψηλά δεν ήταν κουμπωμένο. Είχε ένα ύφος πολύ

γαλήνιο, πολύ νωχελικό, αν κι ήταν ολοφάνερα πολύ βαθυσrόχασrος κι

ένιωθες ότι το τικ των ματιών που μισόκλειναν, των χεριών που τραβούσαν το μουσrάκι , το κόκκινο χρώμα σrα μάγουλα , όπως και η κακή εμφάνιση

.του παλτού, καθώς και η δυσκαμψία της κνήμης, που δίχως άλλο την είχε

σπάσει πολλές φορές πέφτοντας απ' τ' άλογο, ήταν τα συνηθισμένα <<ιδιά

ζοντα χαρακτηρισrικά>> του σεβάσμιου αυτού υποκειμένου που λεγόταν

«σrρατηγός Μπουαντέφρ» . Και παίρνανε κάτι από το μεγαλείο του πράγ

ματος, γιατί τα είχε πάντα απάνω του , μαζί του, κι ήταν με τα μυωπικά αυτά μάτια που κοίταζε, και ήταν το ότι κάπνιζε, πίνοντας κονιάκ ύσrερα

από μερόνυχτα πολύωρης δουλειάς, αυτό που είχε χρυσώσει και κοκκινί

σει τα μάγουλά του. Στο πέρασμά του, βγάζανε τα καπέλα τους κι αυτός χαιρετούσε με πο

λύ ευγένεια σαν ένας άνθρωπος που ανήκε σε μια τάξη που ήταν το ζενίθ

της υπεροχής, σαν ένας κληρικόφρονας αρισrοκράτης που μπορούσε να

διεγείρει το φθόνο και που ήθελε ν' αφοπλίσει συμπεριφερόμενος ευγενέ

σrατα. Και όμως, παρ' όλα αυτά , όταν πέρασε ο πρώτος Πρόεδρος του Δι

κασrηρίου κι αναγκάσrηκε να τον χαιρετήσει, όπως όλος ο κόσμος , ένιω

θες κάτι το βεβιασμένο σrο χαιρετισμό του, το 'βλεπες από το μικρό τικ των ματιών που τον επισφράγισε, αλλά ακόμα πιο παράξενο φάνηκε όταν

μια σεβασμιότητα σαν κι αυτόν, το σrρατηγό Μπουαντέφρ, όφειλε , όπως

όλος ο κόσμος, να χαιρετήσει τον πρόεδρο του δημοτικού συμβουλίου, αλλά έπρεπε. Και το έκανε, γιατί ήξερε να κάνει ό,τι έπρεπε και καλύτερα

από τους άλλους, με περισσότερη ευγένεια.

Έτσι απαντούσε σ' όλα τα βγαλσίματα των καπέλων, αλλά χωρίς να δί

νει την εντύπωση ότι τα βλέπει, aπορροφημένος σrις σκέψεις του, μισο

κλείνοντας σrιγμές σrιγμές τα μάτια, aπλώνοντας την άκαμπτη αρίδα του , σrαματώντας, τραβώντας το μουσrάκι του , περνώντας το χέρι του απάνω

σrο κοκκινισμένο μάγουλό του , όπως πάνω σ' ένα γέρικο πολεμικό άλογο ,

που το είχε ο ίδιος κουράσει. Κι ενώ ανέβαινε έτσι τη σκάλα ακολουθού

μενος από τον αξιωματικό της υπηρεσίας, καθένας αναρωτιόταν με αγω

νία τι θα 'λεγε, και τα κοκκινισμένα αυτά μάγουλα , τα μισόκλεισrα αυτά μάτια κι ώς το πανωφόρι που έχασκε και το τεράσrιο ψηλό καπέλο σrο

κεφάλι, όλα αυτά τα κοινότατα πράγματα παρατηρούσαν με μια ακατανί

κητη συγκίνηση όλα τα μάτια που άλλοτε δε θα τολμούσαν να το κάνουν

χωρίς σεβασμό νιώθονrάς τα φορτωμένα με όλη την aνήκουστη, απέραντη, πανευρωπαϊκή δύναμη, όμοια με τη δύναμη της γήινης σφαίρας, που

CόFf'G

160

0 ΜΑΡΣΕΑ ΠΡΟΥΣτ fΊΑ ΤΗΝ ΥΠΟΘΕΣΗ

έκανε μια τελευταία στροφή κάτω από τα μάτια αυτά τα γεμάτα προσοχή:

έριχνε ένα τικ πάνω σ' αυτά τη στιγμή αυτή της αποφασιστικής καμπής

του διαλογισμού, της σκέψης, που ήταν άγνωστη ακόμα, κι όμως ήταν ήδη πραγματοποιημένη, και που θα ξεσπούσε ξαφνικά αλλάζοντας, μαζί

με τη ζωή ενός ανθρώπου και μιας οικογένειας, τις τύχες της Ευρώπης.

Τη στιγμή που ο στρατηγός, μπαίνοντας στη γαλαρία Αρλαί, διευθυνό

ταν προς το μικρό διάδρομο, που οδηγεί στην αίθουσα του δικαστηρίου,

μετρώντας τα βήματά του με το βλέμμα του, μελετώντας για τελευταία φο

ρά τη σκέψη του , την ακόμα άγνωστη και προκαθορισμένη σκέψη του ,

που κανένας πια δεν μπορούσε να τον εμποδίσει να την πει (ο Υπουργός δεν είχε ειδοποιηθεί ακόμα ότι ο αρχηγός του Γενικού Επιτελείου είχε

κληθεί στο Δικαστικό Μέγαρο), μελετώντας τη σκέψη αυτή που ήταν ακό

μη κλεισμένη στο μακρύ αυτό κορμί, μέσα στο υποκείμενο αυτό που δεν ήταν και πάρα πολύ δυνατό, που ένας άνθρωπος μπορούσε να το σκοτώσει

αλλά που κανένας δεν μπορούσε να το πλησιάσει, που δεν είχε όπλο, δεν

είχε μπαστούνι, τίποτ' άλλο παρά το μικρό αυτό χαρτί κι αυτό το μολύβι

στο χέρι κι αυτό το παλτό που έχασκε ψηλά, που το τελευταίο του κουμπί

δεν ήταν κουμπωμένο, τη στιγμή αυτή τον σταμάτησαν πολλά πρόσωπα ,

που βγαίνανε από το μικρό αυτό διάδρομο, όπου πήγαινε να μπει.

Δεν ήταν παρά στην αιχμή μιας στιγμής (τόσο λίγο τολμούσαν να του ομολογήσουν κάτι που θα φαινόταν aνήκουστη απρέπεια, αφού είχαν ξε

σηκώσει από το γραφείο του έναν κοτζάμ αρχηγό του επιτελείου) που το

πληροφορήθψε. Ο Πρόεδρος (που φοβόταν, δίχως άλλο, τις διπλωματικές περιπλοκές που μπορούσαν να προκύψουν, αν ο αρχηγός του επιτελεί

ου , προτού δοθεί καιρός στην κυβέρνηση να λάβει γνώση και, κατά πάσαν

πιθανότητα, να τον εμποδίσει να μιλήσει) σχεδόν την ίδια στιγμή που ο

στρατηγός έφτανε στο Δικαστικό Μέγαρο, είχε διακόψει τη συνεδρίαση .

Την ανέβαλε για την επομένη. Από δω και πέρα η κυβέρνηση θα 'χε όλον τον καιρό να λάβει τα μέτρα της.

Η όψη του στρατηγού δεν πρόδωσε καμιάν έκπληξη· πέρασε , ακριβώς

το ίδιο , όπως και μια στιγμή πρωτύτερα, πάνω στο κοκκινισμένο μάγουλό του το χέρι του, που φαινόταν να χαϊδεύει εκεί ή να συμπιέζει μια σκέψη .

<<Τα μάτια του μισόκλεισαν, ξαναμπήκε με το ίδιο άκαμmο βήμα, με το ίδιο βαθυστόχαστο ύφος στη γαλαρία Αρλαί και ξανακατέβηκε τη σκάλα.

Απογοητευμένο κι απαλλαγμένο από την ψυχική κατάθλιψη, γιατί τον πα

ντοδύναμο αυτό λόγο ο αρχηγός του επιτελείου δε θα τον έλεγε σήμερα, ίσως ποτέ, το πλήθος το συμπυκνωμένο στη σκάλα έβγαλε μια τεράστια

ζητωκραυγή_. Ο στρατηγ6ς αντιχαιρέτqσε μερικά βγαλσίματα καπέλων,

CΛ!!Κ)

161

0 ΜΑΡΣΕΛ ΠΡΟΥΣτ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΌΘΕΣΗ

κρατώντας όλο το βαθυστόχαστο ύψος του κι αναμετρώντας τη σκέψη του

με τα γκρίζα του μάτια. Στρατηγοί, ταγματάρχες του επιτελείου, που είχαν

πληροψορηθεί την άψιξή του, ορμήσανε από πίσω, αναρρίχνοντας στο βιαστικό πέταγμά τους, το επιχιτώνιό τους πάνω στους ώμους, κι αφού τον

χαιρετήσανε, τον πλησιάσανε και βαδίζανε πλάι του με οικειότητα μέχρις

ότου ανέβηκε στ' αμάξι του, που ο καροτσιέρης, αγκαζαρισμένος από τψ οδό Αγίου Δομήνικου, μόλις και μετά βίας θα κατάλαβε ποιον είχε ψέρει

στο δικαστήριο και για ποιο ιστορικό γεγονός.

«l ΑΔΕΛΦΙΑ ΘΑ 'τΑΝ ΣΕ ΔΙΧΟΝΟΙΑ,

Ο ΑΘΩΟΣ ΘΑ ΚΑΤΑΔΙΚΑΖΟΤΑΝ ΑΝΠ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΝΟΧΟ ... »

Είναι ένα είδος νόμου αντιποίνων του ηθικού κόσμου, εκείνοι που όσο

λαμπρή κι αν είναι η διάνοιά τους, όσο ζωηρή κι αν είναι η ευαισθησία

τους δεν έχουν από οκνηρία ή για οποιονδήποτε άλλο λόγο, τάξει στη δράσι1 τους ένα σκοπό εσωτερικό κι αψιλοκερδή, βρίσκονται ανοιχτοί

στους διάφορους aπολογισμούς τους απάνω στη ζωή, μ' ένα τεράστιο πε

ρίσσευμα καθαρού σχήματος, καθαρής μορψής. Κι ο νόμος αυτός είναι,

αν το καλοσκεφθεί κανείς, πραγματικά αναπόφευκτος.

Φανταστείτε έναν άνθρωπο έξυπνο , όπως ο κ. Ρουστινλόρ, αλλά που

για τον ένα ή τον άλλο λόγο δεν μπορεί ν' αποφασίσει να στοχαστεί ειλι

κρινά, να γράψει μια σελίδα βαθιά, να εισδύσει κατά τρόπο αφιλοκερδή στον εαυτό του. Δε θα 'χει καθόλου την ίδια οκνηρία, αν του ζητήσετε την υπογραφή του για να φιγουράρει τ' όνομά του σε μια προκήρυξη ή την

ψήφο του για κάθε υποψήψιο. Αυτό θα 'ναι η σοβαρή πράξη, η πράξη που θα του 'δινε το συναίσθημα ότι έκανε κάτι αξιόλογο , αποφασιστικό,

βαρυσήμαντο. τέτοια πράγματα , για να μιλήσουμε καθαρά, δεν είναι τί

ποτε, δε βάζουμε σ' αυτά τίποτε από τον εαυτό μας : πώς θα μπορούσαν

λοιπόν να κρατήσουν τίποτε από μας ;

Υπάρχει πολλή καλοσύνη στο ν' απαλλαγεί κανείς από τις υπόξινες αυτές ψυχικές διαθέσεις, και να βρεθεί κάποιο βράδυ απέναντι στη μητέ

ρα του, και ν' ακούσει τα λόγια της ν' αποκριθεί σ' αυτά με γλυκιά τρυφερότητα, με μιαν έκφραση ευτυχίας, που θα της γεμίσει φως τη βραδιά αυ

τή, μια βραδιά που θα συμπεριλάβει λίγα πράγματα ίσως, αλλά τόσο σο

βαρά, όσο κάθε άλλης βραδιάς που προσθέτει κάτι στη ζωή της, όπως αν είμαστε στις κακές μας ή απλούστατα με μισοκακόμοιρο ύφος , θα της με

ταγγίσουμε το θλιβερό αυτόν τόνο, που θα δώσει στο πέρασμά της απάνω

Gffff'O

162

0 ΜΑΡΣΕΑ ΠΡΟ ΥΠ fiA ΤΗΝ ΥΠΟΘΕΣΗ

στη γη αυτή, προσόρμιση μονάχα στην εγκαρτέρηση, κι αν έρθει η αρρώ

στια (κι απ' αυτό ίσως) , καμιά δύναμη αντίδρασης. Αλλά με το να βάλει τ'

όνομά του πάνω από 'να μανιφέστο, θα εξέφραζε τα ωραιότερα αισθήμα

τα δικαιοσύνης και οίκτου , και θα χρειαζόταν γι' αυτό να δώσει εκατό

φράγκα (εκατό φράγκα που είναι κάτι τιποτένιο για μας, που δεν τα βγά

ζουμε σε μια καλόκαρδη εκδήλωση ή σε μια σκέψη βαθιά μέσα από το προσωπικό βάθος της ψυχής μας), αυτό δεν εμπεριέχει κανένα είδος προσπάθειας ή καλοσύνης προσωπικής ζωής.

Κι αν αυτό γινόταν το ίδιο σ' όλη τη γη, θα διαπιστωνόταν ξαφνικά ότι

όλη η ανθρωπότητα είχε ξαναπέσει χωρίς ενδιάμεσο σταθμό στη βαρβα

ρότητα, ότι οι πράξεις της θυσίας και της aφιλοκέρδειας, της θεληματι

κής ενδοσκόπησης της προσωπικής συνείδησης, που βλέπετε να φυτρώ

νουν αυτόματα ανάμεσα στις κατασπαραγμένες καρδιές όπως ο κισσός

στις ετοιμόρροπες πέτρες, σ' όποια χώρα κι αν πάτε, και χάρη στις οποίες

η βαριόμοιρη ανθρωπότητα στέκεται ακόμα όρθια, θα έπαυαν να γίνο

νται, η γριά άρρωστη μητέρα θα εγκαταλειπόταν έρημη, οι νεκροί θ' αφή

νονταν άταφοι, τ' αδέρφια θα 'τανε σε διχόνοια, ο αθώος θα καταδικαζόταν αντί για τον ένοχο , η εξουσία θα 'ταν αναπόφευκτα κακούργα και δο

λερή, γιατί έτσι θα 'τανε κι ο λαός απάνω στον οποίο στηρίζεται.

Στην κοσμική ζωή, όπου κανένας εσωτερικός ή aφιλοκερδής σκοπός

δεν προσφέρεται στη δράση, μπορεί να πει κανείς ότι τα πάντα είναι φορ

μαλισμός. Είναι μια κοινοτοπία εξάλλου, ανάμεσα σωυς κοσμικούς αν

θρώπους, ότι ο κόσμος τα κρίνει όλα από τις φαινομενικότητες, κοινοτοπία στην οποία μερικοί για να δείξουν περισσότερο ειλικρίνεια αποκρίνο

νται με την ευχάριστη αυτή παραδοξολογία: «Μα, βεβαιότατα, δεν πρέπει να κρiνει κανεiς, παρά από τα φαινόμενα» ή σε μια κοινωνία με λιγότερο τολμηρό

πνεύμα : «Στον κόσμο, είναι κανείς υποχρεωμένος να κρίνει στηριζόμενος στις φαινομενικότητες, αλλά εiναι αυστηpοi για την τάδε φαινομενικότητα κι όχι για τη δείνα

που έκαμε πολύ περισσότερα» . Εξάλλου, η κοσμική ζωή απασχολείται με τρία πράγματα που συγκροτούν, για να πούμε την αλήθεια, ολόκληρο σχεδόν

το φορμαλισμό. Κι αυτά είναι ο σνομπισμός, δηλαδή ο θαυμασμός για ό,τι στους άλλους είναι ανεξάρτητο από την προσωπικότητά τους το κου

τσομπολιό, δηλαδή τον περισσότερο καιρό, η άκρα προσοχή που δίνεται (με το πρόσχημα της κριτικής) στις φαινομενικότητες η συμβατική ευ

πρέπεια και η ετικέτα , αναγωγή του φορμαλισμού σε κάτι πραγματικό, ρεαλιστικό και μάλιστα ρεαλιστικότερο απ' όλα τ' άλλα.

Έξω απ' αυτό που ονομάζουμε, μιλώντας κυριολεκτικά, «Ο κόσμος» και όπου ωστόσο ζουν άνθρωποι συνενωμένοι χωρίς να έχουν τάξει κανέ

C<iW-3 ·~

163

0 ΜΑΡΣΕΛ ΠΡΟΥΣτ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΟΘΕΣΗ

να εσωτερικό και αφιλοκερδή σκοπό στη δράση τους, μπορούμε ακόμα

να πούμε, όη το πράγμα, όπου δε βάζουν τίποτε από τον εαυτό τους , που

δεν απαιτεί καμιά προσωπική προσπάθεια, είναι το σημαντικότερο: σχο

λική ετικέτα, σκαιές εκδηλώσεις φιλολογικού μίσους ή ζήλου στους διαφό

ρους λόγους, εθιμοτυπίες κομμάτων, κραυγές ζήτω ο Ουντέλ, κάτω ο Ου

ντέλ , ψηφοφορίες κ.λπ. στις ελάχιστα σοβαρές πολιτικές συνελεύσεις.

Στη Βουλή, όπως και στην Ακαδημία, δίνουν μεγάλη σημασία στην

παρουσία του κ. Ουντέλ, που καταδέχτηκε να 'ρθει να ψηφίσει. Λοιπόν εί

ναι βέβαιο ότι σ' αυτό δεν υπάρχει τίποτε , ό,τι αποτελεί κατά βάθος τον κ.

Ουντέλ. Τον αποτελούν κάποιες εντυπώσεις από τη θέα του ήλιου, του

ήλιου αυτού που συνταιριάζεται με τις ελπίδες του παιδιού και τις χαρές

του άντρα, εντυπώσεις που θα χαθούν για πάντα όταν ο θάνατος θα στα

ματήσει το αδιάκοπο βλέμμα που η συνείδηση έριχνε μέσα του. Ψηφοφορίες, παρουσίες, οι απαραίτητες επισκέψεις, τα διαβήματα, οι κραυγές,

όλα καταφύγια για ν' αποφύγει να εισδύσει στον εαυτό του, ν' αντικρούσει

τον εαυτό του.

Έτσι, βλέπετε στις συνελεύσεις, όπου άνθρωποι έξυπνοι και φλογεροί

δεν έχουν βάλει στη δράση τους ένα σκοπό εσωτερικό και αφιλοκερδή, μ'

ένα είδος άρρωστης μανίας, σαν να 'χαν απόλυτη ανάγκη να ξοδέψουν τη νοημοσύνη τους και την αισθαντικότητά τους για να τους αφι}σουν ι}συ

χους, να παίρνουν ένα ύφος σοβαρότατο να νιώθουν ένα νευρικό κλονισμό όταν σας πληροφορούν, για παράδειγμα, ότι ο Υπουργός της Παιδείας

πήγε σε μια μονομαχία μάρτυς ενός σοσιαλιστή και σαν να θέλουν να σας πείσουν ότι το γεγονός αυτό αξίζει με το παραπάνω να μονοπωλήσει όλη

αυτή την εξυπνάδα και όλην αυτή την ευαισθησία, σας λένε: «Είναι ένα γε

γονός απ' τα σοβαρότερα, ένα γεγονός άνευ προηγουμένου. Κατά τη γνώμη μας, έχει

πολύ μεγάλη σημασία» . Πόσες συγκινήσεις, στο ρόλο του πολιτικού δημοσιογράφου είχε ο κ.

Ρουσσινλόρ! Με τι αγωνία, με τι αίσθημα ότι κόμιζε ένα μυστηριώδες και παράδοξο νέο , έλεγε στον Ζαν : «Είναι κάτι πολύ σοβαρό, που θα μπορούσε να

μεταβάλλει τα πάντα. Ακούσανε, προ ολίγου, τον Μελίν να λέει στους φίλους του, ότt

πρώτος στη Βουλή θα λάβει το λόγο ο Μιλλεpάν. Κάποιος καλά πληροφορημένος ισχυρίζεται ότι ο στρατηγός Μπουαντέφρ θα πάει αυτοπροσώπως στη Βουλή, θ' ανέβει στο βήμα και θα δηλώσει ότι είναι αλληλέγγυος με τους άλλους στρατηγούς. Τότε,

δεν ξέρω πού πάμε. Θα 'χουμε επανάστασψ.

Γιατί αυτοί που δίνουν τόση σημασία στα γεγονότα πάσχουν από

άγνοια, δε λαβαίνουν υπόψη τους τους νόμους. Ο κόσμος εμφανίζεται στα μάτια τους κατά τρόπο ρομαντικό, έχουν την ψευδαίσθηση ότι ζούνε στις

164

0 ΜΑΡΣΕλ ΠΡΟΥΣΓ ΓιΑ ΤΗΝ ΥΠΌΘΕΣΗ

παραμονές μιας καθεστωτικής αλλαγής. (Κατρακυλήσαμε πολύ χαμηλά;

Δυστυχισμένη Γαλλία. Πού πάμε; Είναι ένα γεγονός άνευ προηγουμένου.

Πολύ γρήγορα θ' ακούσουμε δυσάρεστα νέα. Είναι το τέλος της δημοκρα

τίας). Η φλόγα αυτή, αυτή η ευαισθησία που την κρατούν αδρανή, φου

ντώνει κάθε φορά που δεν έχουν να καταβάλουν προσπάθεια , δηλαδή κα

τά τρόπο παθητικό, σε κάθε καινούρια είδηση. Και βγαίνουν από κάθε συνεδρίαση της Βουλής ξαναμμένοι, βρίσκοντας πως όλα πάνε άσχημα, από

ανάγκη να το πούνε και να το νιώσουν, για να τοποθετήσουν κάπου την

«ανησυχία» τους, κι εξογκώνοντας τα πράγματα για να μιλήσουν γι' αυτά!

Όταν ο στρατηγός Γκουά μίλησε στο κακουργιοδικείο «για την ποντικο

παγίδα όπου ήθελε να τον κάμει να πέσει ο Λαμπορί•, ο Ρουστινλόρ κι όλοι οι φίλοι του συγκλονίστηκαν μέσα στην αχρησιμοποίητη και φορτωμένη από

ηλεκτρισμό ευαισθησία τους. Τρέχανε από ομάδα σε ομάδα, έπειτα απ'

αυτό, μέσα στη γαλαρία Αρλαί, φωνάζοντας:

-Είναι ατιμία, είναι ατιμία δε μιλάνε έτσι σ' ένα δικηγόρο . Είναι πο-

λύ σοβαρό, πολύ σοβαρό, πολύ σοβαρό. Κι όταν ο Ζαν ρώτησε με γλυκύτητα και χαμογελώντας:

-Μα γιατί είναι τόσο σοβαρό;

Ο Ρουστινλόρ πληγωμένος από το χαμόγελο αυτό, απάντησε μ' έναν τόνο αγέρωχο:

-Τόσο σοβαρό; Δεν είσαι στα καλά σου, αγαπητέ μου! Τα δικαιώμα

τα της υπεράσπισης, αυτό και μόνο σου λέω, αν κρέμονται από την καλή

ή την κακή διάθεση του πρώτου στρατηγού , τότε τι γίνεται; Αυτό μπορεί

αύριο να προκαλέσει την παραίτηση όλου του δικηγορικού συλλόγου και

τότε, αν έχεις υπόθεση -εμένα, αυτό δε θα με ενοχλήσει, δεν έχω περιου

σία- αν έχεις μια κληρονομική διαφορά;

-Μα επιτέλους, του ξέφυγε, δεν ήθελε να πει αυτό. -Του ξέφυγε! Του ξέφυγε! Μεταξύ ενός στρατηγού του Γαλλικού

Στρατού, ενός υπαρχηγού του επιτελείου κι ενός εκπροσώπου του δικηγο

ρικού σώματος δεν υπάρχουν λέξεις που ξεφεύγουν.

Και ήδη, μια ανθρώπινη μάζα μεγάλωνε από στιγμή σε στιγμή γύρω

από τους δυο συνομιλητές, και ο Ρουστινλόρ ύψωνε τη φωνή, λιγότερο

ίσως από την επίδραση του φανατισμού και περισσότερο για ν' ακουστεί απ' όλους τους ομίλους, χειρονομώντας, απαντώντας στην ερώτηση ενός

αγνώστου, με όλο τον κόσμο τριγύρω του αδελφωμένα στον ίδιο πυρετό και τους καλά πληροφορημένους στις δόξες τους, γιατί δεσπόζανε απάνω

στους περίεργους κι ήταν ευτυχείς που μπορούσανε να κεντρίσουν τη συγκίνησή τους και να χορτάσουν την απληστία τους .

CzιmG

165

0 ΜΑΡΣΕΛ ΠΡΟΥΠ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΟΘΕΣΗ

<<ΜΙΑ ΚΟΜΨΗ, ΛΕΠΤΗ, ΘΕΡΜΌΑΙΜΗ ΠΡΟΣΩΠΙΚΌΤΗΤΑ»

Την ημέρα εκείνη , στη γαλαρία Αρλαί, κάθε πρόσωπο που έβγαινε από τον μικρό διάδρομο των μαρτύρων, έλεγε: «Ο αντισυνταγματάρχrις Πικάρ

αμύνεται πάντα με σθένος. - Τι εiπε; -Δεν α·κούγεται πολύ καλά!» Η απάvιηση

αυτή είχε ίσως την εξήγησή της, λιγότερο στη γλυκιά φωνή του αντισυ

νταγματάρχη και πολύ περισσότερο στην ειρηνόφιλη και αρκετά περίφο

βη ψυχική διάθεση εκείνου που έβγαινε από το διάδρομο, που αγνοώντας

τη γνώμη περιέργων, προτιμούσε να μην εκτεθεί στην παραφορά του θυ

μού τους, ένας κι αυτός από τους ανθρώπους που λένε: «Αυτό εξαρτάται από

τη γνώμη του καθενός. Ο ένας λέει έτσι, ο άλλος λέει αλλιώς εiναι τόσο μ~ρδeμένη

αυτή η υπόθεση. Έχω τη γνώμη μου, έχεις τη δική σου, όλες οι γνώμες εiναι ελεύθε

ρες», προνόμιο που δεν προαναγγέλλει ούτε ίχνος επιθυμίας να 'ρθουνε

στα χέρια, απεναντίας μάλιστα, κι όταν τους ρωτήσεις για κάτι πολύ φανερό, αρκούνται ν' απαντάνε: «Εiναι πιθανό» .

Αλλά ο Ζαν, ήταν ο ίδιος μέσα στην αίθουσα κι άκουγε τον αντισυ

νταγματάρχη Πικάρ. Ήταν φίλος του καθηγητή του τού Ντωφουά, κι

όπως ο καθηγητής, ήταν κι αυτός ένας φιλόσοφος, ένας άνθρωπος που

όλη τη ζωή του, αν και φορούσε στολή μπλε σιελ, την είχε περάσει ζητώ

ντας, καθώς γύριζε το χαλινάρι του αλόγου του στη στροφή ενός δρόμου,

ή πήγαινε για επιθεώρηση στο στρατώνα, να ξεδιαλύνει την αλήθεια, με

τη βοήθεια συλλογισμών, απ' όλα τα πράγματα που παρουσιάζονταν, κά

πως ζωηρότερα, στην επισκόπηση της συνείδησής του.

Ήταν ακόμα ένας αξιωματικός του ιππικού που επέστρεφε απ' την

Αφρική, που δεν ήξερε παρά μονάχα από την κακοήθεια που εύρισκε διέ

ξοδο στις εφημερίδες, όλον αυτόν τον κόσμο των δημοσιογράφων, των αντιδίκων, των δικαστών που γέμιζε την αίθουσα, και που κρατούμενος,

σαν άλογο στο στάβλο, μέσα στο δωμάτιο των μαρτύρων, εδώ και πολλές μέρες δεν είχε δει ακόμα τη μεγάλη αυτή κονίστρα του κακουργιοδικείου

μέσα στην οποία, μόλις φωνάξανε τ' όνομά του κι αφού ανοίχτηκε απότο

μα κάποια πόρτα , όλοι αποτραβήχτηκαν για να περάσει.

Και ραγδαία, σαν να κατέβαινε από τ' άλογο και να διατηρούσε και πεζός το γρήγορο κι ανάλαφρο ρυθμό ενός σπαχή καβαλάρη, με το κεφά

λι λοξά και κοιτάζοντας δεξιά κι αριστερά με μιαν ανάλαφρη έκπληξη, ενώ συγχρόνως βάδιζε με βήμα ζωηρό ολόισια μπροστά του, με κάτι σαν

ξαλάφρωμα σrο κορμί, σαν κάποιος που μόλις παράτησε τα χαλινάρια τ' αλόγου κι άφησε τα όπλα του, κι ακόμα με κάποιο θάμπωμα και ξάφνια-

- ()dilPO

166

0 ΜΑΡΣΕΑ ΠΡΟΥΣτ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΟΘΕΣΗ

σμα στην όψη, προχώρησε ώς τον πρόεδρο, και σταμάτησε μπροστά του

χαιρετώντας, όχι σφατιωτικά αλλά μ' ένα μείγμα δειλίας και ειλικρίνειας.

Κι όπως ένας που κάθε χειρονομία του δεν έχει τίποτε το τυπικό και το

εξωτερικό, αλλά ξεχειλίζει, όπως ο ρυθμός του βαδίσματός του κι η λοξή

στάση της κεφαλής του, αμέσως ακούστηκε ο λεπτότατος ήχος της φωνής

του, μιας φωνής που σου έδινε την εντύπωση μιας κομψής εκλεπτυσμένης

και θερμόαιμης προσωπικότητας. Οι διάφορες διακυμάνσεις του πνεύματος σημαδεύονται πλατιά από

την ομοιόμορφη και εντελώς φαινομενικά μηχανική επανάληψη μιας

πράξης.

Η μακρόχρονη κατάθεσή του σημαδευόταν όλη την ώρα από μια τα

λάντευση της κεφαλής, δεξιά κι αρισrερά. Όσα πράγματα δεν αποτελούν

τη συνισrαμένη αυτή που ονομάζουμε σrάση ευπρεπή , αλλά είναι ιδιαίτερο γνώρισμα σ' εκείνους που η έγνοια τους δε στρέφεται στον εξωτερικό

αλλά στον εσωτερικό τους κόσμο, και που το κορμί και η σrάση τους αντί

να κανονίζονται από τη θέληση και τη σκέψη που στρέφονται αλλού (πολύ

μακριά στο εξωτερικό, σ' ένα παρελθόν που θέλουν να εξηγήσουν ή κά

ποια ιδέα που θέλουν να εμβαθύνουν) , κινούνται ελεύθερα από τις υποσυ

νείδητες κι αθέλητες κινήσεις που ακολουθούν ενσrικτωδώς τις κινήσεις

της σκέψης και της θέλησης και τις εκφράζουν έτσι πολύ πισrότερα παρά αν ήταν αυτές που τις διευθύνανε.

Είχε ειπωθεί, προ μηνών, πως όλοι οι αξιωματικοί θα 'ρχονταν στη δί

κη, εκτός από τον αντισυνταγματάρχη Πικάρ , που τον κρατούσαν φυλακι

σμένο σrο Μον-Βαλλεριέν. Και την παραμονή της δίκης , ένα πρόσωπο πολύ καλά πληροφορημένο απάντησε στον Ζαν που τον ρώτησε:

-Όλοι οι αξιωματικοί θα 'ρθουν;

-Όχι κανένας πισrεύω, εκτός από τον αντισυνταγματάρχη Πικάρ,

που δίχως άλλο θα 'ρθει.

Ιδέα που, αναποδογυρίζοντας σε μια στιγμή όλες τις γνώσεις και τις

πληροφορίες που είχαν θρονιάσει μέσα σrο κεφάλι του, εδώ κι ένα μήνα,

του είχε δώσει ένα ευχάρισrο συναίσθημα νεωτερισμού κι έδινε συγχρό

νως σrον μυσrηριώδη αυτόν συνταγματάρχη Πικάρ , μέχρι τότε κλεισμένο

σrη φυλακή του και που τον aφήσανε να βγει για να 'ρθει να εξηγηθεί σrο

δικασrήριο υποκύπτοντας σrην παντοδύναμη επιταγή του προέδρου, τη γοητεία ενός πουλιού απολυμένου για μια σrιγμή από το κλουβί του ...

()z@Ό

167

0 ΜΑΡΣΕιΙ ΠΡΟ ΥΠ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΟΘΕΣΗ

Η ΥΠΟΘΕΣΗ ΣτΟΝ ΦΙΓΚΑΡΟ

Ενώ το Ακυρωτικό Δικαστήριο τελείωνε την εξέταση της αίτησης για

την αναθεώρηση της δίκης του Ντρέιφους, η ανάκριση που έγινε από το ποινικό του τμήμα κι επάνω στην οποία το ακυρωτικό θα στήριζε την

απόφασή του, δημοmευόταν κάθε μέρα στον ΦΙΓΚΑΡΟ.

Για να πούμε την αλήθεια , το μόνο θέμα που απασχολούσε την ανάκριση αυτή ήταν κάτι ερωτήματα σαν αυτά: Ο Ντρέιφους θα μείνει στο

Νησί του Διαβόλου; Θα καταδικαστεί ξανά κι αυτή τη φορά σε τουφεκι

σμό; Ο στρατηγός Μπουαντέφρ θα υποχρεωθεί να τινάξει τα μυαλά του στον αέρα; Ο συνταγματάρχης Πατύ ντε Κλαμ θα υποχρεωθεί να φύγει

στο εξωτερικό, χωρίς να ξαναδεί πια ούτε ένα από τα πρόσωπα που η υποστήριξη και η εκτίμησή τους του είχαν προσφέρει ώς τώρα αυτό που

καλούμε ζωή χαρισάμενη; Θα παραπέμπανε τον αντισυνταγματάρχη Πι

κάρ, κλεισμένο εδώ κι ένα χρόνο στη φυλακή να δικαστεί από ένα στρατοδικείο, που θα τον καταδίκαζε σε είκοσι ετών καταναγκαστικά έργα , που

σήμαινε ότι ώς την ηλικία των εξήντα πέντε χρονών δε θα μπορούσε πια

να χαρεί τη ζωή και την ελευθερία; ή όχι;

Αλλά ήταν που διαβαζόταν μ' ένα αίσθημα εντελώς διαφορετικό η ανά

κριση αυτή απ' όλα τα πρόσωπα που επιθυμούσαν την απελευθέρωση του Ντρέιφους, αν ήταν αθώος, και την αποφυλάκιση του Πικάρ και που δεν

ήθελαν να γίνει το παραμικρό κακό στον Πατύ ντε Κλαμ, ούτε στο στρατη

γό Μπουαντέφρ. Το αίσθημα αυτό, απαλλαγμένο πολύ πιθανόν από την αγωνία των συνεπειών που θ' αναπήγαζαν από την ανάκριση, αυτή κι όπου

aποβλέπανε όλες οι ερωτήσεις του προέδρου, οι απαντήσεις των μαρτύρων

κι αυτή ακόμα η ίδια η ανάκριση, ήταν το αίσθημα μιας βαθιάς ικανοποίη

σης που εκδηλωνόταν το βράδυ , με το χαμόγελο με το οποίο αποκοιμιόνταν συλλογισμένοι: Αύριο το πρωί, τι θα μας φέρει στο κρεβάτι μας, επάνω στο

δίσκο, ο Φιπwο τόσο φρέσκος, όσο και το κρουασάν που θα 'ναι aπιθωμένο πλάι και με την ίδια ραφιναρισμένη γεύση, γιατί ήταν οι γνωστότεροι

στρατηγοί που μας aποκάλυπταν τη γνώμη τους για την πιο συγκινητική

υπόθεση, που γι' αυτόν ακριβώς το λόγο είναι επίσης τόσο τονωτική, τόσο

ωφέλιμη, όσο και ο βραστός καφές με το γάλα που aχνίζει και που τον πί

νουμε με μικρές γουλιές, ενώ διαβάζουμε τον ΦιrΚΑΡΟ, γιατί δεν μπορεί κα

νείς να πίνει χωρίς να σταματάει, ούτε να διαβάζει χωρίς να σταματάει.

Και τίποτε δεν αξίζει, όσο μια γουλιά καφέ με γάλα με την ανάλογη

ζάχαρη και πολύ ζεστό, για ν' απολαύσει κανείς ηδονικά την προσδοκία

GfW3

168

0 ΜΑΡΣΕΑ ΠΡΟΥΣΓ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΟΘΕΣΗ

να πληροφορηθεί τι θ' αποκαλύψει ο κ. Μπαρτολίς, που δεν ξέρουμε ακό

μα γι' αυτόν παρά ότι τον καλέσανε να εξεταστεί.

Η αλήθεια είναι ότι η περιέργεια αυτή δεν ήταν τόσο ζωηρή στο ξύπνη

μα, όσο τη στιγμή που αποκοιμιόμαστε με το χαμόγελο της προοmικής

μιας aυριανής μέρας γεμάτης ενδιαφέρον. Κάποιος, που τράβηξε τις κουρ

τίνες προτού κοιμηθεί απάνω σ' έναν ουρανό που μυρμήγκιαζε από άσφα,

ξύπνησε το πρωί από το κροτάλισμα μιας ραγδαίας βροχής, και συχνά οι

διαθέσεις της ψυχής μας αλλάζουν όσο και του καιρού. Θυμόμαστε καλά

ότι είχαμε αυτές ή εκείνες τις ιδέες όταν πλαγιάζαμε, αλλά δεν είναι πια

παρά ένας κατάλογος των ιδεών μας της προηγουμένης, που θα μπορούσα

με να χαράξουμε. Αυτές που μας φαίνονταν τόσο ωραίες, που μας καλού

σαν να πάρουμε την πένα, που θα 'χανε τη δύναμη να μας αποστρέψουν

απ' όλες τις τέρψεις για να μείνουμε μαζί τους και να χαρούμε τη συντρο

φιά τους, δεν τις ξαναβρίσκουμε πια. Καμιά ομορφιά δεν υπάρχει στην ψυ

χή μας, που να την κάνει ν' αγαλλιάζει. Κι όταν μασουλάμε το κρουασάν

και πίνουμε τον καφέ με το γάλα δεν είναι από πείνα, αλλά επειδή ξανα

ζωντανεύει την περιέργειά μας που τεντώνει τα χέρια της, και θα λεγε κα

νείς θα μας ήταν ήδη πολύ ενοχλητικό αν μας πάρουν τον ΦΙΓΚΑΡΟ.

Και πραγματικά τον διαβάζουμε πολλές ώρες. «Είναι τρομερό! Και τι δεν έχει κανεiς να δzαβάσει στις εφημερίδες αυτή τη στιγμή. Είναι μια αληθινή εpγασίαιι.

Αλλά είναι μια εργασία που δε θα την ξεφορτωνόμαστε μ' ευχαρίστηση για να τη φορτώσουμε σ' έναν άλλον.

Ικανοποίηση που την αισθανόμαστε, που την έχουμε συνειδητοποιή

σει τόσο πολύ, ώστε η φράση: «Το μόνο που ζητάμε εiναι να λήξει επιτέλους αυ

τό το ζήτημα, αρκετά ώς εδώ,, έχει αντικατασταθεί με τη φράση αυτή: «'Οταν

τελειώσει αυτό, τι θα γίνουμε;• , που δεν είναι πια καθόλου πρωτότυπη.

Καθένας διασκέδαζε τόσο περισσότερο όσο μεγαλύτερη κατάχρηση είχε κάνει της διασκέδασης αυτής και σ' αυτό δεν είχαν το αίσθημα ότι επι

ζητούνε μια τέρψη, που κάνει τον άνθρωπο περισσότερο απαιτητικό, αλλά

ότι απασχολούνται μ' ένα πρόβλημα, ότι αφιερώνονται σε μια μελέτη, αν

και στην πραγματικότητα την παρατάνε γρήγορα, γιατί πονοκεφαλιάζουν. Άλλωστε, ακόμη και για κείνους που είναι με το μέρος του στρατού,

αυτό που σκέπτονται, αυτό που κάνουν οι στρατιωτικοί τους ενοιαφέρε ι περισσότερο από κάθε τι άλλο. Ξέρουμε, παραξέρουμε μάλιστα, τι είναι

τα λόγια ενός ρήτορα με ταλέντο, ενός έξυπνου καλλιτέχνη. Ένας έξυπνος στρατιωτικός μας φαίνεται πως θα Ύαι ίσως ένα νέο είδος διανοίας, που

δεν το ξέρουμε και που η αποκάλυψή του θα μας δώσει μια νέα αίσθηση, που δε θα 'χει τόσο βερμπαλισμό.

GZW3

169

ο ΜΑΡΣΕλ ΠΡΟΥΣτ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΌΘΕΣΗ

Έπειτα, θα μας άρεσε να μάθουμε πώς συμπεριφέρονrαι αναμεταξύ

τους, ο ένας προς τον άλλον, οι άνθρωποι αυτοί, οι τόσο ξεκάθαρα ιεραρ

χημένοι και που, ενrούτοις, όφειλαν κάποιες στιγμές να κουβενrιάζουν αλ

λιώτικα και όχι δίνονrας διαταγές, χωρίς να στέκονrαι σε στάση προσοχής

και χωρίς να βάζουν το χέρι στο γείσο του πηληκίου τους για το στρατιωτι

κό χαιρετισμό. Θα μας άρεσε ακόμα να μάθουμε πώς δουλεύει το μυαλό

τους, πώς κρίνουν τα ίδια πράγματα για τα οποία κι εμείς έχουμε σχημα

τίσει μια γνώμη, που έγκειται αυτή η υπεροχή τους. Γιατί τους βλέπουμε

να περνάνε τους ανθρώπους αυτούς που, κι όταν φοράνε πολιτικά , είναι

κάτι παραπάνω απ' ό,τι φαίνονrαι πως είναι, κι όπως οι αρχαίοι θεοί, που

παίρνανε ανθρώπινες μορφές, είναι οι <<στρατιωτικοί με πολιτικά» . Τους

βλέπουμε να περνάνε. Αλλά δεν ξέρουμε τίποτε απ' ό ,τι σκέπτονrαι, απ'

ό,τι λένε· η διάνοιά τους εκφράζεται με έργα άφωνα που δεν τα γνωρίζου

με. Όσο για τη ζωή τους, μένει κλειδομανrαλωμένη. Δε μας ενδιαφέρει να

μάθουμε τι λένε ή τι σκέπτονrαι δυο υπουργοί ή δυο δούκες. Αλλά το να

μάθουμε τι έλεγε ο στρατηγός Μπουανrέφρ όταν συζητούσε με τον Πατύ

νrε Κλαμ, είναι η μερική πραγματοποίηση εκείνου που ήταν ενrελώς παρ

θένο στη σφαίρα της φανrασίας.

Η ΔΙΑΜΑΡΊΎΡΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΝΤΡΕΪΦΟΥΣ, ΑΠΟΔΕΙΞΗ ΑΝΑΡΧΙΣΜΟΥ ...

Πήγανε να συγχαρούν το νεαρό ζεύγος των νεονύμφων, του Γκασπάρ

νrε Ρεβεγιόν και της χαριτωμένης γυναίκας του, που το οικογενειακό της

όνομα ήταν Κρισπινελλί,- μια ποιήτρια δεκαοχτώ χρονών που η ΕΠΙΘΕΩ

ΡΗΣΗ ΤΩΝ Δvο ΚΌΣΜΩΝ είχε δημοσιεύσει τελευταία θαυμάσιους στίχους

της. Το κορμί της, τα χαρακτηριστικά της, τα μάτια της ήταν αδιάκοπα

εμποτισμένα από μια γοητεία τόσο δυνατή ώστε δε σκεφτόσουν ούτε μια στιγμή ν' αναρωτηθείς αν το άλφα ή το βήτα σ' αυτήν ήταν περισσότερο ή

λιγότερο όμορφο , τόσο πολύ ενrυπωσιαζόσουν από την προσωπικότητά

της, μ' αυτό το ασυνήθιστα πρωτότυπο που είχε και που το ξανάβρισκες

σε καθένα από τα χαρακτηριστικά της.

Έτσι κι ο Ζαν ξαφνιάστηκε τόσο όταν άκουσε να λένε πως είχε μύτη

πολύ μεγάλη, όσο κι όταν διάβαζε κι αγαπούσε με πάθος κάποιο βιβλίο κι

άκουγε ένα από τα πρόσωπα, αυτά που φημίζονrαι για το καλό τους γούστο, να λέει πως ο τάδε χαρακτήρας ήτανε καλός, αλλά η σύνθεση δεν

άξιζε τίποτε ή κάτι τέτοιο. Αυτό που συνιστούσε την ίδια τη φύση της μεγάλης αυτής ποιήτριας

(Jdl9'3 -

170

0 ΜΑΡΣΕ!ι ΠΡΟΥΣτ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΟΘΕΣΗ

(Μαντάμ Γκασπάρ ντε Ρεβεγιόν), δε φαινόταν ποτέ σ' ό,τι έλεγε, γινότανε

μάλιστα το αντίθετο, με τ' αδιάκοπα αστεία της, με τους σαρκασμούς για

το τάδε ή το δείνα πρόσωπο που μιλούσε για την άνοιξη, τον έρωτα κ.λπ. Θα σου 'δινε την εντύπωση ότι περιφρονεί κάτι τέτοια πράγματα, κι όταν

της μιλούσες για τον ίδιο τον εαυτό της, φαινόταν ένα πρόσωπο που αγα

πούσε μονάχα την καλή κουζίνα , το ραχάτι και το κρεβάτι Δεν μπορεί να πει κανείς ότι τα ποιήματά της δεν ήταν ειλικρινή, αλλά

απεναντίας εκφράζανε κάτι που σ' αυτήν ήτανε τόσο βαθύ , ώστε δεν μπο

ρούσε μήτε να το συλλάβει στη σκέψη της, να μιλήσει γι' αυτό , να το κα

θορίσει σαν κάτι διαφορετικό. Θα το θεωρούσε ίσως ένα είδος ιεροσυλίας, όπως ακριβώς κι η Μαντάμ Σαντέιζ αν βρισκότανε στην ανάγκη να

μιλήσει σε κάποια συνομιλία για την αγάπη της για τον κ. Σαντρέ. Όταν

παρακολουθούσε κανείς την κ. Σαντέιζ να μιλάει, άκουγε μονάχα ακατά

παυστες aστειότητες για τα πάντα, και ιδιαίτερα, πάντοτε στοργικές, για

τον πατέρα της, κι ο μόνος τρόπος που μπορούσε να δείξει ότι τον αγα

πούσε, ήταν να προδίνει αθέλητα το θαυμασμό της γι' αυτόν μη μπορώντας να εμποδίσει τον εαυτό της, με το πρόσχημα ότι τον κοροϊδεύει, ν'

αναφέρει τις λόξες του, τις ψυχώσεις του, να διηγηθεί χίλια χαρακτηριστι

κά περιστατικά της ζωής του.

Έτσι κι η Μαντάμ ντε Ρεβεγιόν δε μιλούσε για το χειμώνα παρά να

μας πει ότι δεν της αρέσει το κρύο ή ότι της προκαλούσε πόνους, ό,τι πιο

ενδόμυχο και γλυκύτερο περιείχε γι' αυτήν ο χειμώνας το είχε αισθανθεί

ενστικτωδώς και συνεπώς δεν μπορούσε να γίνει το αντικείμενο μιας συνομιλίας. Αλλά η ενδόμυχη αυτή ουσία των πραγμάτων, για την οποία δε

μιλούσε ήταν στην πραγματικότητα το μόνο που ήταν αληθινά σημαντικό

γι' αυτήν, που την έριχνε σε μια κατάσταση κυριολεκτικά γεμάτη γοητεία

κι έξαρση, όπως θα μπορούσε κανείς να πεισθεί, βλέποντας ότι οι στίχοι

της αναφέρονταν πάντα σε μια τέτοια ψυχική κατάσταση, και τα ποιήμα

τά μας είναι ακριβώς το μνημόσυνο εμπνευσμένων στιγμών μας (οι οποίες

είναι ήδη συχνά ένα είδος μνημοσύνου για ό,τι η ύπαρξή μας άφησε από

τον εαυτό της σε περασμένες στιγμές, ενδόμυχη ουσία του εαυτού μας που τη σκορπίζουμε χωρίς να τη γνωρίσουμε , αλλά που ένα άρωμα που

οσφραινόμαστε τότε , ένα φως που πέφτει μέσα στο δωμάτιό μας, μας κάνουν ξαφνικά να μεθάμε και γινόμαστε αδιάφοροι για την πραγματική

ζωή μέσα στην οποία δεν την αισθανόμαστε ποτέ την ουσία αυτή, εκτός αν η ζωή αυτή είναι ταυτόχρονα μια ζωή περασμένη, ώστε, απαλλαγμένοι

μια στιγμή από την τυραννία του παρόντος, να νιώσουμε κάτι που ξεπερνάει την παρούσα ώρα , να νιώσουμε την ίδια την ουσία του eαυτού μας).

Gff[fΌ

171

0 ΜΑΡΣΕΛ ΠΡΟ ΥΠ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΌΘΕΣΗ

Επίσης , οι στίχοι της νεαρής αυτής γυναίκας ήταν πάντα λυπητεροί κι

ένιωθες με τη συνέχεια της θλίψης αυτής στους στίχους της ότι η ψυχή της

ήτανε πράγματι αληθινά θλιμμένη κι ότι η θλίψη της, όπως η ενδόμυχη αυτή ουσία των πραγμάτων, η ανάμνηση του εαυτού της που γευόταν τ'

αρώματα που ξαναγύριζαν στη ζωή, η μυρωδιά των μανταρινιών που χύ

νεται μέσα σ' ένα ζεστό δωμάτιο, όπως η ανάμνηση απ' όλες αυτές τις γε

μάτες χλιδή χαρές των Χριστουγέννων (όπου συχνά γύρω από ένα χαρούμενο κι aνθοστολισμένο τραπέζι, προσκομίσανε μια ψυχή γεμάτη από τη

σκέψη κάποιας, που δεν ήταν εκεί, που ποτέ δε θα 'ρ χ όταν εκεί και που η

απουσία της, έδινε στο χιόνι που , έξω μας χώριζε απ' αυτή, στο σωρό των

επιστολών που δεν περιλαμβάνανε επιστολές απ' αυτήν, κάτι όχι πια κενό, αλλά γεμάτο από κάποια γοητεία) ήταν γι' αυτήν μια αφετηρία μεταρσιω

μένων ονείρων, δηλαδή ένα από τα μόνα πράγματα που ήταν πραγματικά

γι' αυτήν, γιατί η έξαρση αυτή είναι το μόνο σημάδι, όπου θα μπορούσαμε να αναγνωρίσουμε την αλήθεια των ιδεών που μας έρχονται.

Κι ωστόσο η κουβέντα τι1ς είχε μια συνεχή φαιδρότητα. Έκανε τους

άλλους να γελάνε διαρκώς με διάφορους κωμικούς παραλληλισμούς, με

τον πνευματώδη τρόπο, με τον οποίο διηγιόταν και το παραμικρότερο, τό

σο πολύ μάλιστα ώστε δεν είχε καμιά ανάγκη να διηγείται ιστορίες aστείες, γιατί κατόρθωνε σε κάθε περιστατικό της ζωής, ν' ανακαλύπτει κάτι

αστείο , σε κάθε κουβέντα που άκουγε, σε κάθε πράξη, επειδή ένας εκλε

πτυσμένος άνθρωπος , που έχει την ικανότητα αυτή της συμπάθειας να

μπαίνει κάθε φορά στη θέση του καθενός, αντί να μένει διαρκώς ταμπου

ρωμένος στον εαυτό του, βλέπει παντού κάτι το κωμικό, κι όποιος απενα

ντίας δε σκέπτεται παρά μονάχα τον εαυτό του και λέει κάτι αναγκαστικά,

αυτό που λέει από τη σκοπιά του άλλου προσώπου, είναι κωμικό .

Και η Μαντάμ ντε Ρεβεγιόν δεν μπορούσε κι αυτή αναγκαστικά, παρά να 'χει για τα πράγματα τα άσχετα με την ποίηση ιδέες που, γεννημένες

από το λαμπρό αυτό ταμπεραμέντο , ήταν μοιραία τόσο διαφορετικές από τις ιδέες του περιβάλλοντός της που αναπόφευκτα το σοκάριζαν, σε τρόπο

που την περνούσαν για κακοαναθρεμμένη, λιγάκι σκανδαλώδη στις ιδέες της και την κατηγορούσαν ότι ασκούσε μια αξιοθρήνητη επίδραση πάνω

στο σύζυγό της. Τελευταία , δεν είχε υπογράψει ο Γκασπάρ τη Διαμαρτυρία

για τον Ντρέιφους, πράγμα που προκάλεσε την αγανάκτηση και την περι

φρόνηση, και ντρόπιασε την οικογένειά του , γιατί έδειχνε μια θλιβερή λησμοσύνη των καθηκόντων που του επέβαλε τ' όνομά του ;

Αλλά , μπορούσε να συμπεριφέρεται διαφορετικά όταν ζούσε πλάι σε μια γύναίκα που ποδοπατούσε τα ιερότερα πράγματα, που μιλούσε επιπό-

G/.IΥΟ -

172

0 ΜΑΙ'ΣΕι\ ΠΡΟΥΣτ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΌΘΕΣΗ

λαια για τη θρησκεία, για την αριστοκρατία, που γύριζε στο σπίτι να δει

πνήσει μια ώρα αργότερα, που έγραφε, που φορούσε αλλόκοτα φορέμα

τα, σαν τις γυναίκες που δεν ήταν από το προάστιο Σαιν-Ζερμαίν. Που δε

χόταν στο σπίτι της ένα λόχο συγγραφέων πολύ κακών βιβλίων, που στην . υπόθεση Ντρέιφους είχε ταχθεί απροκάλυπτα εναντίον του Στρατού κι εί

χε συμμαχήσει με τους χειρότερους αναρχικούς -διάβολε! ναι-. (Μήτε να

το φανταστεί δε θα μπορούσε κανείς, δεν είναι έτσι; πως ένας Ρεβεγιόν θα

'τανε μαζί με τους αναρχικούς. Να τι αποδεικνύει ότι χρειάζεται μεγάλη προσοχή όταν πρόκειτα ι να παντρευτούν νεαροί- το κακόμοιρο το παιδί

αυτό ήταν ερωτευμένο με τη γυναίκα του, ήταν aξιοκατάκριτος που ·δε

ζούσε παρά γι' αυτή κι έχει πολύ μεγάλο δίκιο ο κόσμος που περιφρονεί

τους ανθρώπους που γράφουν, τις γυναίκες που κάνουν στίχους κ.τ.λ., γιατί όλ' αυτά συγγενεύουν με τις πιο βδελυρές ρυπαρότφες, που μας ντρο

πιάζουν, και το παράδειγμα της κοντέσας Γκασπάρ ντε Ρεβεγιόν είναι μια ολοφάνερη απόδειξη για τη συγγένεια αυτή) .

τέλος, σοκάριζε ακόμα πιο πολύ μ' ένα είδος αφόρητης συμπεριφο

ράς, το ότι πολύ συχνά έμενε σιωπηλή, μην έχοντας τίποτε να πει από δει

λία κι αυτό φαινόταν ήδη δείγμα κακής ανατροφής , ενώ, αντίθετα όταν

άρχιζε να διηγείται διάφορα πράγματα, και το ίδιο το πνεύμα της της

πρόσφερε αδιάκοπα θερμές εκφράσεις, ζουμερούς σαρκασμούς, μεθυστικές aστειότητες, μεθούσε από τα ίδια της τα λόγια μιλούσε κάποτε πέντε

λεπτά συνεχώς, κι αυτό την έκανε διασκεδαστική αλλά και κουραστική. Φαινόταν να νοιάζεται μονάχα για τον εαυτό της , ν' αδιαφορεί για τους

άλλους και να βάζει φίμωτρο σε πρόσωπα ηλικιωμένα, που δεν τ' άφηνε να ξεστομίσουν λέξη. Προσθέστε ότι κάποτε γελούσε , όσο μπορούσε δυ

νατότερα, κουβεντιάζοντας μ' έναν καλλιτέχνη που τον συναντούσε σ' ένα

σαλόνι, κάνοντας τις γεροντοκόρες, που στέκονταν αμίλητες, να βάζουν

όλα τ' αποτρόπαια στο μυαλό τους.

Αλλ' αν σκεφθεί κανείς πως ο aυτοματισμός, που ονομάζεται «καλή

συμπεριφορά>> , καταστρέφει κάθε αυθορμητισμό, κάθε αληθινή άσκηση του πνεύματος, κάθε ποιητική δυνατότητα, θα καταλάβει επίσης ότι η ποί

ηση, η αληθινή άσκηση του πνεύματος, καταστρέφει κάθε αυτοματισμό και όλους τους καλούς τρόπους. Αν τότε , ένα πλάσμα που είναι προικισμέ

νο από τη φύση ενταχθεί στην κοσμική κοινωνία, θα γίνει αυτόματο και δε θα κάμει τίποτε πια. Θα τον αναγνωρίσουν για μορφωμένο , ικανό, φτα

σμένο, και πραγματικά αυτός, που στα είκοσι χρόνια του δεν μπορούσε να περάσει στις εξετάσεις, μήτε καν να γράψει ένα άρθρο εφημερίδας, στα

τριάντα μπαίνει στο υπουργείο των Εξωτερικών και γράφει για τα περιο-

Uf!Κ)

173

0 ΜΑΡΣΕΑ ΠΡΟΥΣτ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΟΘΕΣΗ

δικά. Αλλά υποθέστε πως το ανθρώπινο αυτό πλάσμα γεννήθηκε στο ψη

λότερο μέρος του κόσμου, ώστε τέτοιου είδους επιθυμίες να μην μπορούν

να υπάρχουν γι' αυτόν, οπότε η πλήξη της διάνοιας δε θ' αντισταθμίζεται

από τις χαρές της ματαιοδοξίας του: οι άνθρωποι του κόσμου δε θα 'χουν

γι' αυτόν καμιά οφθαλμαπάτη, καμιά ψευδαίσθηση ικανή να διεγείρει τα μιμητικά ένστικτά του.

Τότε, η νέα μας θα μείνει ό,τι είναι και καθώς μέσα στον οργανισμό

της, το θαυμάσιο φυσικό της δώρο εκδηλώνεται με τους παλμούς της καρ

διάς, κι ακόμα με τα εξανθήματα του κορμιού (ναι, γιατί όχι; το καλοκαί

ρι εκδηλώνεται όχι μονάχα με τις μύγες και τα κουνούπια του, αλλά και

με τα ρόδα του και τις γεμάτες άστρα νύχτες του). Το ίδιο και μέσα στον

κοινωνικό οργανισμό για τον οποίο δεν είναι καμωμένο, θα εκδηλωθεί με

τις κακές ώρες που επιστρέφει η νέα για να φάει , με το ονειροπόλο της ύφος τη στιγμή που μιλούν πρόσωπα με πείρα, με την ανικανότητά της να

συγκρατήσει τα τρελά της γέλια, με την εξαίσια κι αθέλητη αυτή εκλογιί των επιθέτων που της έρχονται όλα αυθόρμητα καθώς μιλάει, το ένα

ωραιότερο από τ' άλλο, όπως οι μάσκες αυτές της aποκριάς, που ένα πρό

σωπο τοποθετημένο στο διάδρομο τις παραδίδει στον οδηγό του χορού,

εκλογή που φαντάζει σαν το κορύφωμα της έπαρσης και δεν ταιριάζει σε

μια συνομιλία (όπως ένας ποιητιίς που συντάσσει ένα άρθρο εφημερίδας, το γράφει πάντα επιτηδευμένα), με την απάθειά της να μιλάει τόσο δυνα

τά και να κάνει τόσο αστείες παρατηρήσεις, για τα πρόσωπα με τα οποία

μιλάει με κάποια αθέλητη προπέτεια. Απάθεια που προέρχεται κι από το

ότι, αν και την κριτικάρουν πολλοί, είναι μερικοί που τη θαυμάζουν, την

κολακεύουν, ενθαρρύνουν τις αφηγήσεις της, τις χειροκροτούν, έτσι ώστε

σιγά σιγά το πλησιέστερο συγγενολόι της, έγινε ένα κοινό γοητευμένο και

ξελογιασμένο, που αναγνώριζε την υπεροχή της, όχι από τα πραγματικά

τεκμήρια αλλά επειδή, στα άλλα περιστατικά της ζωής, φανερωνόταν σ'

όλα ανώτερη με τον καλύτερο τρόπο που χειριζόταν τα ζητήματα για τα

οποία ανταλλάσσανε γνώμες στην οικογένεια, για τις βαθύτερες και λογικότερες απόψεις που διατύπωνε ...

Σας δίνει αυτό την εντύπωση μιας έξυπνης γυναίκας; Ο Ζαν την εύρι

σκε θελκτική και ζήλευε τον σύζυγο, που αυτή φαινόταν πως τον αγαπούσε και που έτρεχε στ~υς εκδότες για να διορθώσει τα δοκίμιά της. Αλλά δεν έλεγε ποτέ ότι τον αγαπούσε. Τον κοιτούσε κάποτε γελώντας και τον κορόιδευε πού πήγαινε στους εκδότες. Γιατί η αγάπη της, όπως και η ποί

ησή της , απουσιάζανε από την κουβέντα της. Όμως, τα σοβαρά της μά

τια, το χαριτωμένο και λεπτοκαμωμένο κορμί της φαίνονταν να δείχνουν

G:f!FO

174

0 ΜΑΡΣΕΛ ΠΡΟΥΣΊ' ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΟΘΕΣΗ

τη βαθιά ψυχή, για την οποία ήταν πλασμένα ... Ωσrόσο, τη σrιγμή που ο Ζαν, συνεπαρμένος, βυθισμένος σ' έναν ωκε

ανό μυστικής ευτυχίας, έκανε τις σκέψεις αυτές κι άφηνε τη φαντασία του

ν' aντιλαλεί μέσα του χίλιες σαγηνευτικές μελωδίες, ανατινάχτηκε ξαφνι

κά σαν από σεισμό κι όλα τα ωραία του όνειρα γκρεμίστηκαν και σωριά

σrηκαν χάμω. Μια αποκρουστική οχλοβοή τάραξε την ιερή του σιωπιι Εφημερίδες διαλαλούσαν την καταδίκη του Ζολά , κι ένας μανιασμένος

συρψετός παραλqρούσε σrους δρόμους και ζητωκραύγαζε: «Ζήτω ο Στρατός

μας! Ζήτω οι στρατηγοί μας!» . Στα μάτια του ο ουρανός γδύθηκε αμέσως τη

γαλάζια σrολή του και την πρόσφερε σrο ηλιοβασίλεμα, τα πουλιά που

γλυκολαλούσαν πρωτύτερα, άρχισαν τώρα να κρώζουν, τα αρώματα έγι

ναν απόπνοιες βόθρων, κι αυτός ακόμη ο έρωτας έχασε μεμιάς όλη τη χά

ρη του και τη γοητεία του, λες κι έγινε κάτι σιχαμερό ...

Cd2ffG

175

ΜΑΡΣΕΛ ΠΡΟΥΣτ

Documents

Κατηγορώ!, 1894-1994 Υπόθεση Ντρέυφους 100 Χρόνια Μετά - Eμίλ Zολά