ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ 4ΟΣ - 7ΟΣ ΑΙΩΝΑΣ

ΠρολογικάΟι επαφές του Βυζαντίου microε την Ανατολή έως τα βάθη της Ασίας κατά την Πρωτοβυ-ζαντινή εποχή αποτελούν συνέχεια του ελληνιστικού και ρωmicroαϊκού κόσmicroου Μελετώ-ντας το Βυζάντιο της πρώιmicroης περιόδου παρακολουθεί κανείς τουλάχιστον έως ένα σηmicroείο και την παγκόσmicroια ιστορία της εποχής αφού φιλοδοξία των ηγετών του ήταν η κυριαρχία ή η επιρροή σε όλον τον γνωστό τότε κόσmicroο Εmicroπόριο θρησκείες και ιδέες εχθροί του αποmicroονωτισmicroού και των επακολούθων του περνούσαν microέσα από τον λεγόmicroενο δρόmicroο του microεταξιού Το εmicroπόριο απελευθέρωσε τις αντίπαλες απαιτήσεις και κατέστησε δυνατή τη microετακίνηση πολιτισmicroών και θρησκειών φέρνοντας σε επαφή τα microεγάλα κέντρα πολιτισmicroούΤην περίοδο από τον 4ο έως τον 7ο αιώνα στο Βυζάντιο η ανατολική microονοθεϊστική λυτρωτική θρησκεία του χριστιανισmicroού microε τις διάφορες αιρέσεις της που αποδείχθη-καν ιδιαίτερα ο microονοφυσιτισmicroός microοιραίες για την ακεραιότητα του κράτους (microε την απώλεια των ανατολικών επαρχιών του) εκτόπισε σιγά-σιγά τις άλλες λυτρωτικές θρη-σκείες της Ανατολής που είχαν εισχωρήσει στο ρωmicroαϊκό κράτος τους τρεις πρωτοχρι-στιανικούς αιώνες αλλά και την παλαιότερα κυριαρχούσα θρησκεία την ειδωλολατρία Μαζί microε την απώλεια των επαρχιών αυτών είχε κριθεί και η microοίρα του ελληνισmicroού στις ανατολικές επαρχίες της Συρίας της Παλαιστίνης και της Αιγύπτου που είχε επιζήσει για περίπου χίλια χρόνιαΟι πρωτογενείς πηγές για τη συγγραφή της ενότητας αυτής είναι κυρίως οι Βυζαντινοί συγγραφείς που συmicroπεριλαmicroβάνουν στα έργα τους (ιστορικά και άλλα) και πληροφορίες για την Ανατολή (Αmicromicroιανός Μαρκελλίνος 4ος αιώνας Φιλοστόργιος Παλλάδιος 5ος αι-ώνας Κοσmicroάς Ινδικοπλεύστης Προκόπιος Ιωάννης Μαλάλας Μένανδρος Προτήκτωρ Θεοφύλακτος Σιmicroοκάτης 6ος αιώνας κά) αλλά και ορισmicroένα οδοιπορικά της εποχής

Σε αρκετά έργα Βυζαντινών συγγραφέων του 4ου-6ου

λεξικά χάρτες κλπ Χρήσιmicroα επίσης αποδεικνύονται και ορισmicroένα αρχαιολογικά κατά-λοιπα κυρίως νοmicroίσmicroατα και δευτερευόντως διάφορα αντικείmicroενα που βρέθηκαν στην Ανατολή ή και έργα τέχνης στον λεγόmicroενο δρόmicroο του microεταξιού Εκτός των βυζαντινών πηγών χρησιmicroότητα έχουν επίσης οι ανατολικές και κυρίως οι κινεζικές πηγές οι οποίες έχουν το microειονέκτηmicroα να περιέχουν microυθικά στοιχεία αλλά και το πλεονέκτηmicroα να βλέπουν τα πράγmicroατα από microακριά παρέχοντάς microας πολλές φορές συνολική εικόνα της αυτοκρατορίας ή τον απόηχο καταστάσεων που δεν βρίσκονται εύκολα σε πηγές κοντινότερων λαών Είναι η εποχή που η Κίνα αρχίζει να παίζει ολοένα και σπουδαιό-τερο ρόλο παγκοσmicroίως παίρνοντας τη θέση που είχε παλαιότερα η Ινδία

Μονοθεϊκές και λυτρωτικές θρησκείες Ανατολικά στοιχεία στη Ρωmicroαϊκή αυτοκρατορίαΤους πρώτους αιώνες της χριστιανικής περιόδου ιδιαίτερα τον 3ο αιώνα πριν από την επικράτηση της νέας θρησκείας η ψυχολογία του ανθρώπου είχε ήδη αλλάξει Ανασφάλεια κοινωνικό χάος και παρακmicroή των έως τότε κυρίαρχων ιδεολογιών βασά-νιζαν ακόmicroη και τον microέσο άνθρωπο Η κρίση που περνούσε το ρωmicroαϊκό κράτος ήταν αιτία γιγάντωσης των προλήψεων και του microυστικισmicroού Οι περισσότεροι microορφωmicroένοι άρχισαν να στρέφονται στα microέσα που προσέφερε η παραδοσιακή λατρεία και όχι στην επιστήmicroη ή στη φιλοσοφία Εκείνοι που επηρέαζαν κατά τον 3ο και 4ο αιώνα το κοινό πίστευαν ότι δρούσαν ως υπηρέτες του θεού ή των θεών και καθοδηγούνταν από το υπερφυσικό Για πολλούς κοινούς ανθρώπους τα πρότυπα της κλασικής κουλτούρας χα-λάρωσαν Η νέα τους συmicroπεριφορά τα χρωστούσε όλα στον θεό και όχι στην κοινωνία Αυτή η microεταστροφή συνδεόταν microε την ιδέα της αποκάλυψης γεγονός που συνέτεινε στη δηmicroιουργία ρωγmicroών στο τείχος της κλασικής παιδείας Η εξάπλωση των ανατολικών δοξασιών και θρησκευτικών οmicroάδων στη Δύση χαρακτηρί-ζουν τον 1ο τον 2ο και τον 3ο αιώνα microΧ Αυτές οι οmicroάδες αναπτύχθηκαν γιατί έδιναν microια αίσθηση συmicromicroετοχής και αφοσίωσης που δεν παρείχαν οι δηmicroόσιες λειτουργίες της πόλης Ως έκφραση των νέων αυτών τάσεων microια καινούργια τέχνη άρχισε να αναπτύσ-σεται microια τέχνη που microετέδιδε microηνύmicroατα σχηmicroατικά microε τυποποιηmicroένες στάσεις όπου τα πρόσωπα στρέφονται προς τον θεατή Μολονότι η ελληνίζουσα τέχνη δεν πέθανε και κάθε τόσο αναβιώνει το φυσικό δεν ενέπνεε τους δηmicroιουργούς της τέχνης Όπως

Ο microονοφυσιτισmicroός υπήρξε η κυριότερη αίρεση του χριστι-

microνηmicroονεύει ο Στήβεν Ράνσιmicroαν αδιαφορούσαν για τη λεπτότητα του σχεδίου και την ισορροπία της σύνθεσης Απαιτούσαν microια τέχνη που να microπορεί να τους microιλήσει απευ-θείας χωρίς συmicroβιβασmicroούς να τους microεταρσιώσει microάλλον σε microια ένταση συγκινησιακή παρά να τους βαυκαλίσει microε microια αισθητική ικανοποίηση Τον δρόmicroο είχε προετοιmicroάσει ο microιθραϊσmicroός ή ο microαζδαϊσmicroός απrsquo όπου προέρχεται microια τέχνη συmicroβολική microε σχέδια που πιθανώς έφθασε από το Τουρκεστάν Η άνοδος του χριστιανισmicroού ήταν επακόλου-θο των παραπάνω αλλαγών Η διάρθρωση της εκκλησιαστικής ιεραρχίας και η πίστη ότι ανήκε κανείς σε ξεχωριστή οmicroάδα microε αυστηρά καθορισmicroένες συνήθειες προξενούσε αίσθηση στους γεmicroάτους αβεβαιότητα ανθρώπους του 3ου αιώνα Υπήρξε λοιπόν ροπή προς νέες θρησκείες microερικές από τις οποίες είχαν κοινά στοιχεία και ανταγωνίζονταν τον χριστιανισmicroό Αυτές οι θρησκείες συνδέονταν microε τον χριστιανισmicroό γιατί ήταν microονοθεϊστικές δίδασκαν την αθανασία της ψυχής και ανταποκρίνονταν στην ανάγκη επικοινωνίας microε τον θεό κάτι που συmicroφωνούσε microε τον ψυχικό κόσmicroο του ανθρώπου της εποχής για κάτι το πνευmicroατικότεροΈως το τέλος της Ελληνιστικής εποχής οι microονοθεϊστικές ιδέες καλλιεργήθηκαν microόνο από φιλοσόφους Την αυτοκρατορική εποχή επικρατούν microονοθεϊστικές ιδέες στους νε-οορφικούς και ερmicroητικούς Για microερικούς ο Ήλιος είναι ο microοναδικός θεός Νεοορφικοί νεοπυθαγόρειοι (κύριος εκπρόσωπός τους ήταν ο θαυmicroατουργός Απολλώνιος ο Τυα-νεύς οι οπαδοί του οποίου τον ανακήρυξαν άγιο ως αντίπαλο του Χριστού) και κυρίως ερmicroητικοί και νεοπλατωνικοί φθάνουν στον microυστικισmicroό για να επικοινωνήσουν microε το θείο microέσω της πνευmicroατικής εγρήγορσης και της νέκρωσης των αισθήσεων Φιλόσοφοι ασχολήθηκαν ιδιαίτερα microε το θέmicroα της ψυχής microετά θάνατον ενώ εmicroφανίζεται η ιδέα της σωτηρίας του ανθρώπου κυρίως στη θρησκεία του Μίθρα που για πρώτη φορά ονοmicroάστηκε σωτήρ (σωτηρία microέσω της πίστης και άσκησης και όχι από φυσικούς κιν-δύνους) και στη θρησκεία του ερmicroητισmicroού Μιθραϊσmicroός και ερmicroητισmicroός ήταν δύο από τις πιο αντιπροσωπευτικές θρησκείες της εποχής δίπλα στη λατρεία σε άγνωστους θεούς και στο σύνολο των θεών (Πάνθεον) έκφραση της αγωνίας microήπως παρέλειπαν κάποιον από αυτούς Οι δύο παραπάνω θρησκείες περιείχαν τα περισσότερα στοιχεία των τάσεων που επικράτησαν στην αυτοκρατορική εποχή (microονοθεΐα αποπνευmicroάτωση microυστικισmicroός ηθική σωτηρία ψυχής υποτίmicroηση των άλλων θρησκευτικών δοξασιών) και εκφράστηκε η άποψη ότι microία από τις δύο ή συνδυασmicroός των δύο θα επικρατούσε

Αργυρό πινάκιο του 3ου αιώνα microε χρυσή επένδυση που απει-

τελικά αν δεν εmicroφανιζόταν ο χριστιανισmicroός microπροστά στον οποίο όπως και ο νεοπλα-τωνισmicroός υστερούσαν σηmicroαντικάΟ χριστιανισmicroός διαδόθηκε microε γρήγορο ρυθmicroό Στις αρχές του 4ου αιώνα είχε εισχω-ρήσει λίγο-πολύ σε όλες τις επαρχίες του ρωmicroαϊκού κράτους Τους επόmicroενους αιώνες η πρόοδός του θα είναι microεγαλύτερη Στα microέσα του 5ου αιώνα ο χριστιανισmicroός ήταν στην αυτοκρατορία ότι ο παγανισmicroός στο τέλος του 3ου αιώνα Υπήρχαν περιοχές όπου η ειδωλολατρία έθαλλε ακόmicroη αλλά microπορούmicroε να δεχτούmicroε ότι έως το τέλος της βασιλείας του Ιουστινιανού Αrsquo (565) σε όλες σχεδόν τις περιοχές οι χριστιανοί ήταν πολύ περισσότεροι Ο θρίαmicroβος του χριστιανισmicroού σήmicroαινε τη νίκη του microονοθεϊσmicroού κατά της πολυθεΐας δεδοmicroένου ότι ο θεός δεν microπορούσε να αποκαλύψει τον Εαυτό του παρά microόνο microέσω κάποιου microεσάζοντος Έτσι ο Χριστός έπρεπε να είναι απεικόνι-ση του θεού και όχι θεός γιατί η laquomicroοναδική ουσία του Ενός θεού έπρεπε να στέκει ακέραιη και υπερβατικήraquoΜε τον νεοπλατωνισmicroό προσπάθησαν να δηmicroιουργήσουν microια θεωρία που θα στηριζό-ταν στην ελληνική φιλοσοφία και θα ανταποκρινόταν στην ανάγκη του τότε κόσmicroου για λύτρωση και σωτηρία Όmicroως ο νεοπλατωνισmicroός δεν κατόρθωσε να ανταγωνιστεί τις ηθικές επιταγές του χριστιανισmicroού Οι παλιοί θεοί και οι νέες microυστηριακές λατρείες δεν microπόρεσαν να προσφέρουν την ελπίδα που αποζητούσαν τα πλήθη Εξάλλου τα περισσότερα συγγράmicromicroατα των νεοπλατωνικών ήταν ακατανόητα για το κοινό και δεν microπορούσαν να κερδίσουν τα λαϊκά στρώmicroατα Η ειδωλολατρία είχε αποτύχει να ικανο-ποιήσει την ανθρώπινη ανάγκη της εποχής για σωτηρία ενώ από την άλλη πλευρά τα πλήθη απωθούνταν από τις αποκρουστικές ειδωλολατρικές τελετουργίεςΟ χριστιανισmicroός άρχισε να γίνεται παγκόσmicroια θρησκεία κάτι το διαφορετικό από την περιορισmicroένη θρησκεία του ιερέα του βωmicroού και του ναού της θρησκείας εκείνης που απέβλεπε στη λατρεία ορισmicroένων θεών Ήταν στην ουσία θρησκεία της καρδιάς και του παγκόσmicroιου ουρανού Η καρδιά του ανθρώπου η ζωή αλλά και τα καθεστώτα έπρεπε να υποταχθούν σε microια κοινή θέληση που είναι πάνω απrsquo όλα Ο χριστιανισmicroός microπορούσε να δηmicroιουργήσει στο πλήθος ενιαία θέληση που δεν υπήρχε σε ένα κράτος που άρχισε να αποδιοργανώνεταιΕίναι σκόπιmicroο να παραλληλίσουmicroε τον χριστιανισmicroό microε την άλλη microεγάλη θρησκεία της εποχής τον βουδισmicroό και να συγκρίνουmicroε την τέχνη που απέρρεε από τη λατρεία

Ο microιθραϊσmicroός και ο ερmicroητισmicroός οι δύο αντιπροσωπευτικότερες

των δύο αυτών θρησκειών Ο χριστιανισmicroός ήταν microία από τις παγκόσmicroιες λυτρωτικές θρησκείες που εmicroφανίστηκαν ή αναπτύχθηκαν την εποχή αυτή Η αντίστοιχή του στην Ανατολή ήταν ο βουδισmicroός όπως διαmicroορφώθηκε τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες προϊόν των περιοχών της βορειοδυτικής Ινδίας που είχαν επηρεαστεί από τους Έλ-ληνες και φιλέλληνες νοmicroάδες που τους διαδέχθηκαν Πρόκειται για τον microαχαγιανικό βουδισmicroό που άνθησε microετά το τέλος της ελληνικής κυριαρχίας στη βορειοδυτική Ινδία Το κοσmicroοπολίτικο περιβάλλον της περιοχής και ιδιαίτερα η παρουσία των Ελλήνων επέφεραν τη microεταmicroόρφωση του βουδισmicroού αφού τώρα η λύτρωση επιτυγχάνεται microέσω ενός σωτήρα και όχι microόνο microε την προσωπική άσκηση Σύmicroφωνα microε τον Bowersock όπως ο χριστιανισmicroός έφερε πλησίον δούλους και βασιλείς Έλληνες και βαρβάρους κάτω από την έννοια της ισότητας microπρος στους ανθρώπους έτσι και ο microαχαγιανικός βουδισmicroός έφερε κοντά πολλούς λαούς που δέχθηκαν τη διδασκαλία του κάτω από την επαναστατική ιδέα ενός κυρίου της συmicroπόνιας microπροστά από τον οποίο χιλιάδες άνθρωποι θα microπορούσαν να λυτρωθούν από τα δεσmicroά της αmicroαρτίας Ο καιρός των θρησκειών microε τους εκλεκτούς λαούς δηλαδή η θρησκεία της Παλαιάς Διαθήκης ή των Βεδδών (ιερά βιβλία του βραχmicroανισmicroού) είχε πια περάσει όταν ο Μέγας Αλέξανδρος έσπασε το φράγmicroα που χώριζε λαό από λαό και την Ανατολή από τη Δύση Πάντως δεν πρέπει να microείνουmicroε microε την εντύπωση ότι στο Βυζάντιο επικράτησαν πολιτισmicroοί ανατολικών λαών microολονότι είναι βέβαιο ότι η αυτοκρατορία υπέστη ποι-κιλοτρόπως και ανατολικές επιδράσεις αραβικές αρmicroενικές εβραϊκές αιγυπτιακές συριακές περσικές σλαβικές ακόmicroη και ινδικές και κεντροασιατικές Οι διάφορες εθνότητες που ζουν microέσα στα όρια της αυτοκρατορίας δεν κινούνται ανεξάρτητα Το κράτος όπως αναφέρει ο Ι Καραγιαννόπουλος αποτελεί microια laquoχοάνηraquo που συνθέτει κάθε είδους ροπές και επιδράσεις στον στοχασmicroό στη θρησκεία και στην τέχνη ροπές και επιδράσεις που κατορθώνει τελικά να microετουσιώσει για να πετύχει έτσι την ελλη-νοβυζαντινή σύνθεση Καταλύτης όλων των διαφορότροπων στοιχείων του βυζαντινού πολιτιστικού αmicroαλγάmicroατος στάθηκε ο ελληνισmicroός αυτός που κατόρθωσε να δώσει στο Βυζάντιο τη δυνατότητα και τα microέσα για την πολιτιστική του έκφραση Υπάρχουν σύγχρονοι ερευνητές που τονίζουν τον ανατολικό χαρακτήρα της αυτοκρα-τορίας περισσότερο απrsquo ότι πρέπει Δέχονται ότι microε το πέρασmicroα του χρόνου η αυ-τοκρατορία υιοθετούσε ολοένα και περισσότερα ανατολικά στοιχεία έως ότου τον 8ο

Η βυζαντινή νίκη της θρησκευτι-κής microονοθεΐας ήθελε τον Θεό να

αιώνα είχε γίνει ένα ανατολικό κράτος Η απάντηση έχει δοθεί από πολλούς ερευνη-τές microε πιο χαρακτηριστική ίσως αυτή στο συλλογικό έργο των Ν Baynes-ΗMoss laquohellipΗ χριστιανική θρησκεία η ίδια προήλθε είναι αλήθεια από την Παλαιστίνη αλλά γρήγορα δέχτηκε την ελληνιστική επίδραση και microε την εργασία των χριστιανών διανο-ητών της Αλεξανδρείας ndashτου Κλήmicroεντος και του Ωριγένηndash ο χριστιανισmicroός απέκτησε τα πολιτικά του δικαιώmicroατα στον ελληνικό κόσmicroο Όσο να προσαχθούν περισσότερες ενδείξεις microπορεί να υποστηριχθεί ότι η αυτοκρατορία η οποία αποφασιστικά αρνήθη-κε να αποδεχθεί τις ανατολικές θεωρίες των εικονοκλαστών ενεργώντας έτσι υπερά-σπιζε τον ουσιαστικό της χαρακτήρα ότι τα στοιχεία τα οποία καθώς συγχωνεύτηκαν σχηmicroάτισαν τον σύνθετο πολιτισmicroό της αυτοκρατορίας ήταν πράγmicroατι η ρωmicroαϊκή παράδοση στους νόmicroους και τη διοίκηση η ελληνική στη γλώσσα τη φιλολογία και τη

Νεοπλατωνισmicroός και Χριστιανισmicroός

Ο νεοπλατωνισmicroός ήταν πράγmicroατι η πιο σοβαρή εναλλακτική λύση στον χριστιανισmicroό Αυτή η πιο πνευmicroατική εκδοχή της πλατωνικής φιλοσοφίας της ύστερης αρχαιότητας συσχετιζόταν ιδιαίτερα microε τον φιλόσοφο του 3ου αιώνα Πλωτίνο (δίδαξε ότι το laquoΈνraquo ο laquoΝούςraquo και η laquoΨυχήraquo είναι τρεις υποστάσεις του Θεού) και τον οπαδό του Πορφύριο (συγγραφέα microιας επίθεσης κατά του χριστιανισmicroού που καταστράφηκε) Ο νεοπλατωνι-σmicroός και ιδίως οι θεωρίες του περί θεουργίας ήταν σαφώς πιο κοντά στη θρησκεία παρά στη φιλοσοφία Έτσι περιείχε και προλήψεις καθώς και τεχνική επίκληση του θείου microε microαγικά και απόκρυφα microέσα Ο νεοπλατωνισmicroός συσχετιζόταν περισσότερο microε τον φιλό-σοφο των αρχών του 4ου αιώνα Ιάmicroβλιχο από την Απάmicroεια της Συρίας microέσω του οποίου έγινε πιο θρησκευτικός αποδέχθηκε τη θεουργία (τέλεση microαγικών πράξεων για να ανα-γκαστούν θεοί δαίmicroονες και φυσικές δυνάmicroεις να ενεργήσουν προς πραγmicroάτωση κάποιας ανθρώπινης επιθυmicroίας) και τον αποκρυφισmicroό και υιοθέτησε πολλά ανατολικά στοιχεία Για microερικούς ο Ιάmicroβλιχος ήταν ιδρυτής microιας θρησκείας ανταγωνιστικής του χριστιανι-σmicroού Εισήγαγε στον νεοπλατωνισmicroό στοιχεία πυθαγόρεια και παρενέβαλε ανάmicroεσα στον θείο και στον αισθητό κόσmicroο έναν κόσmicroο τον οποίο χαρακτήρισε laquoνοητόνraquo ή laquoνοερόνraquo και δίδαξε ότι microόνος αυτός είναι υπαρκτός ενώ ο άλλος απλώς αντανακλά την πραγmicroατι-κότητα Αυτή η σκέψη ανάγεται στον Πλάτωνα

Η αντίστοιχη θρησκεία του microονοθεϊκού χριστιανισmicroού στην

φιλοσοφία και βέβαια η χριστιανική (θρησκεία) η οποία πλέον είχε αναmicroορφωθεί κατά τα ελληνικά πρότυπαraquo Η απάντηση δίνεται και microέσα από τις θρησκευτικές παραστάσεις Στο Βυζάντιο η τέ-χνη που αποτελεί την κυριότερη έκφραση ενός πολιτισmicroού έκανε υποχωρήσεις (πχ έλειψαν από τη θρησκευτική τέχνη τα αγάλmicroατα) αλλά το σπουδαιότερο ο ανθρωπο-microορφισmicroός παρέmicroεινε Οι χριστιανοί έως τα τέλη του 3ου και τις αρχές του 4ου αιώνα ήταν πολύ διστακτικοί να αναπαραστήσουν τον ίδιο τον Χριστό Εξάλλου οι διώξεις και η microυστικότητα οδήγησαν στην εmicroφάνιση microιας συmicroβολικής εικονογραφίας που ήταν προσιτή microόνο στους microυηmicroένους και δεν αποτελούσε απεικονίσεις του Χριστού Η εναν-θρώπιση του Χριστού έκανε θεmicroιτή την αναπαράστασή του που επιβαλλόταν microάλιστα αφού ήταν microια απάντηση στους microονοφυσίτες οι οποίοι υποστήριζαν ότι η θεϊκή φύση του Χριστού επισκίαζε την ανθρώπινη Η εικόνα στον αγώνα της για επιβίωση είχε νικήσει οριστικά Υπάρχουν περίοδοι microάλιστα που η βυζαντινή εικόνα πλησιάζει ελλη-νικά κλασικά πρότυπα Είναι χαρακτηριστικό εξάλλου όπως θα δούmicroε παρακάτω ότι ανατολικοί λαοί συνδέουν τις ανθρωποmicroορφικές παραστάσεις microε τον ελληνισmicroό

Ελληνισmicroός-εξελληνισmicroός στις ανατολικές επαρχίες του Βυζαντίου και αντίδραση του ανατολικού πνεύmicroατος Μονοφυσιτισmicroός και συνέπειες για τις ανατολικές επαρχίες του ΒυζαντίουΑπό την εποχή του Μ Αλεξάνδρου έως τον 4ο αιώνα οπότε αρχίζει συmicroβατικά για τους περισσότερους η βυζαντινή ιστορία πέρασαν περίπου επτά αιώνες συγχρωτισmicroού ανάmicroεσα στους Έλληνες και τους λαούς της Εγγύς Ανατολής Ο ελληνισmicroός επέζησε κυρίως γιατί ήταν microια ιδέα σε αντίθεση microε τον εξελληνισmicroό Ο ελληνισmicroός δεν απεί-λησε αναγκαστικά τις τοπικές πολιτιστικές παραδόσεις ούτε υπήρξε ιmicroπεριαλιστικός Πόλεις που φαίνονταν να διαθέτουν όλα τα εξωτερικά στοιχεία της ελληνικής αστικής οργάνωσης περιείχαν και ιθαγενείς microορφές αστικής οργάνωσης Στον ελληνισmicroό microπο-ρούσαν να συmicromicroετέχουν οι πάντες microε τη γλώσσα τη σκέψη τη microυθολογία και τις εικό-νες ως microέσο πολιτιστικής και θρησκευτικής έκφρασης χωρίς να υπάρχει αναγκαστικά αντίθεση microε τις τοπικές παραδόσεις Χάρη στη διαθλαστική δύναmicroη του ελληνισmicroού οι τοπικοί ηγεmicroόνες microπορούσαν να ήταν Ρωmicroαίοι για τους Ρωmicroαίους και ντόπιοι για τους δικούς τους υπηκόους Πρέπει να σηmicroειωθεί πάντως και το αντίθετο Μπορεί ο εξελ-

Οι ανατολικοί λαοί στο Βυζάντιο άσκησαν ποικίλες πολιτισmicroικές

ληνισmicroός να απειλούσε τις τοπικές πολιτιστικές παραδόσεις αλλά ήταν και ο κύριος παράγοντας της εξάπλωσης και αντοχής του ελληνισmicroού στη Μέση Ανατολή microαζί microε την ελληνική εξουσία microολονότι πολλές φορές τα πολιτισmicroικά στοιχεία ενός κυρίαρχου υιοθετούνται ύστερα από τη διακοπή της εξουσίας του Εξαφάνιση των εξελληνισmicroέ-νων κατοίκων σήmicroαινε σιγά-σιγά και εξαφάνιση του ελληνισmicroούΟ εξελληνισmicroός δεν ήταν ο ίδιος σε όλες τις χώρες της Μέσης Ανατολής Ο εξελληνι-σmicroός στην Αίγυπτο δεν είχε προχωρήσει σε πολύ microεγάλο βαθmicroό microολονότι ορισmicroένες πόλεις (όπως η Πανόπολη στην Άνω Αίγυπτο) παρήγαγαν Έλληνες ποιητές ρητοροδι-δασκάλους και ιστορικούς ορισmicroένους microάλιστα microε επιτυχηmicroένη επαγγελmicroατική σταδιο-δροmicroία Η Αίγυπτος έξω από την Αλεξάνδρεια δεν διέθετε το δίκτυο των πόλεων που διέθετε η Συρία και η Παλαιστίνη Παρrsquo όλα αυτά λόγω της ευελιξίας του ελληνισmicroού και της χρησιmicroότητας της γλώσσας του όταν τα ιερογλυφικά άρχισαν να εκλείπουν τα ελληνικά αρχίζουν να γίνονται κοινή γλώσσα microε αποτέλεσmicroα τη δηmicroιουργική αλληλε-πίδραση ως την εmicroφάνιση του κοπτικού χριστιανισmicroού γεγονός που εξασφάλισε στην Αίγυπτο το είδος εκείνο του εθνικού χριστιανισmicroού που παρείχαν τα συριακά στους χριστιανούς της Συρίας και της ΜεσοποταmicroίαςΣτη Συρία και στην Παλαιστίνη τα πράγmicroατα ήταν κάπως διαφορετικά Ο εξελληνισmicroός είχε προχωρήσει περισσότερο Κατά την πρώιmicroη περίοδο της αυτοκρατορικής εποχής πολλές από τις πόλεις ήταν δίγλωσσες Όmicroως τα πράγmicroατα εξελίσσονται Όσο περνά ο χρόνος οι λαοί της Ανατολής όλο και χειραφετούνται και το ανατολικό χρώmicroα επικρα-τεί και σε άλλους τοmicroείς Έτσι τα δείγmicroατα του ελληνικού πολιτισmicroού στη Συρία όσον αφορά τη microορφή των πόλεων αρχίζουν να λιγοστεύουν ενώ επικρατούν οι ιθαγενείς microορφές αστικής οργάνωσης Οι στοές για παράδειγmicroα οι αγορές τα θέατρα και γενι-κά τα γνωρίσmicroατα microιας ελληνικής πόλης αντικαθίστανται από κτίρια που πλησιάζουν στον γνωστό τύπο της πόλης της Μέσης Ανατολής (σκεπαστές αγορές στενοί δρόmicroοι κλπ)Είναι δυνατό να δει κανείς και microια συριακή αντίδραση στο ελληνικό πνεύmicroα που δεν είναι απαραίτητο να συνδυάζεται microόνο microε την ειδωλολατρία Ο Εφραίmicro ο Σύρος απέ-φευγε να γράφει ακόmicroη και στη γλώσσα των Ελλήνων Υπάρχουν Σύριοι συγγραφείς που κατηγορούν τους Έλληνες ως αλαζόνες στον τοmicroέα της γνώσης Ίσως η ελληνική παρουσία αιώνων οδήγησε σε ένα είδος τοπικής αυτογνωσίας ως αντίδραση κάτι

Ο δισταγmicroός των χριστιανών του 3ου και 4ου αιώνα να ανα-

που παρατηρείται και σε άλλους λαούς όπως είναι οι Άραβες Σύmicroφωνα microε τον G Bowersock η επίδραση των Ελλήνων ήταν η αιτία ανθρωποmicroορφικών παραστάσεων από τους Άραβες microε ντόπια χαρακτηριστικά κάτι που απαγόρευσε ο Μωάmicroεθ αντι-δρώντας στον εξελληνισmicroένο ανθρωποmicroορφισmicroό microολονότι η αύξηση του αριθmicroού των αραβικών θεών οφείλεται και στην πολυθεΐα των Ελλήνων και η εξάπλωση του αραβι-κού παγανισmicroού βοήθησε στη δηmicroιουργία της αραβικής ταυτότητας Η ίδια αντίδραση για τις ανθρωποmicroορφικές παραστάσεις και microάλιστα για τα είδωλα παρατηρείται και στους Πέρσες ζωροάστρες κατά τη Σασσανιδική περίοδο (226-65152) που σηmicroαίνει ότι επεζητείτο microείωση της ελληνικής παρουσίας που όχι microόνο ήταν ξένη αλλά και εχθρική Ο ζωροαστρισmicroός πέρα από την Περσία είχε επιβιώσει στην ανατολική Μικρά Ασία και στη Συρία από τη Ρωmicroαϊκή εποχή Ο microιθραϊσmicroός microάλιστα κλάδος της ζωροαστρικής θρησκείας είχε microεγάλη διάδοση σε ολόκληρη τη ρωmicroαϊκή κοινωνία Κατά την Παρθική περίοδο η ελληνική επίδραση συνετέλεσε ώστε η λατρεία του ζωροαστρισmicroού να εκφράζεται microέσω ειδώλων γεγονός που οδήγησε στη διαίρεση των ζωροαστρών κληρικών σε αυτούς που υιοθετούσαν αγάλmicroατα και σε εκείνους που τελούσαν τη λατρεία microε τον παραδοσιακό τρόπο Η υιοθέτηση του ανθρωποmicroορφισmicroού επικράτησε κυρίως στις περιοχές εκτός περσικών εδαφών στην ανατολική Μικρά Ασία και στη Συρία Αυτό ήταν πρόβληmicroα για το περσικό ιερατείο αλλά αποτελούσε και αφορmicroή για τα επεκτατικά σχέδια των Σασσανιδών προς αποκατάσταση του ορθόδο-ξου δόγmicroατος στις περιοχές που θα κατακτούσαν πολλές φορές όχι χωρίς δυσαρέσκεια των ζωροαστρών των κατακτηθεισών περιοχών οι οποίοι δεν αισθάνονταν απειλή microέ-σα στη ρωmicroαϊκή επικράτεια και ασκούσαν ελεύθερα τα θρησκευτικά τους καθήκοντα Στη γειτονική Αρmicroενία ο ζωροαστρισmicroός είχε επίσης έντονα ελληνικά χαρακτηριστικά κυρίως ως προς τον ανθρωποmicroορφισmicroό σε λατρευτικό επίπεδο και το ιερατείο της σασσανιδικής επικράτειας σκόπευε στην καταστροφή των ειδωλολατρικών ναών και στην εξάλειψη του παγανιστικού στοιχείου Κύριο microέληmicroα των microάγων ήταν η υποβάθ-microιση του ρόλου των άλλων θρησκειών και η υιοθέτηση από την αρmicroενική ζωροαστρική κοινότητα ενός δόγmicroατος που θα αποκαθιστούσε την ενότητα στη διαιρεmicroένη δογmicroα-τικά ζωροαστρική Αρmicroενία Η αντίδραση αυτή των λαών της Ανατολής προς το ελληνικό πνεύmicroα δεν microπορεί να

Η λατρεία του ζωροαστρι-σmicroού στην Περσία κατά την

Ο εξελληνισmicroός των ανατολικών λαών αποτελούσε τον κυριό-

είναι τελείως άσχετη microε τη microονοφυσιτική αντίδραση microετά την καταδίκη του microονοφυ-σιτισmicroού από τη Δrsquo Οικουmicroενική Σύνοδο στη Χαλκηδόνα το 451 Η αντίθεση microε τους ορθοδόξους παρά τη microετριοπάθεια ορισmicroένων αυτοκρατόρων ολοένα microεγάλωνε και κορυφώθηκε επί Ιουστινιανού Σύmicroφωνα microε τους R Browning και C Mango η κατά-σταση επί Ιουστινιανού Αrsquo χειροτέρευσε Από απλή microερίδα microέσα στους κόλπους της Εκκλησίας οι microονοφυσίτες προοδευτικά γίνονται microια αντίπαλη εκκλησία microε την οποία δεν υπήρχε δυνατότητα συmicroφιλίωσης ακόmicroη και αν αποφάσιζε ο Ιουστινιανός να έλθει σε ρήξη microε τη Ρώmicroη και να τους υποστηρίξει Η Εκκλησία αυτή άρχισε τώρα να έχει δική της ιεραρχία αντλώντας τη δύναmicroή της από την ύπαιθρο αφού οι επίσκοποί της έδρευαν κυρίως σε microοναστήρια Ήταν λαϊκή εκκλησία microε αντιαυτοκρατορικές και εθνικιστικές τάσεις microε άσχηmicroες συνέπειες ιδιαίτερα αργότερα όταν θα κάνουν την εmicroφάνισή τους οι Άραβες Μετά τον θάνατο του Ιουστινιανού δεν έλειψαν οι προσπάθειες για συνδιαλλαγή Ο Ιουστίνος Βrsquo επιχείρησε να συmicroφιλιώσει microονοφυσίτες και ορθόδοξους Στην πρωτεύ-ουσα οργανώθηκε σύσκεψη microεταξύ microονοφυσιτών και Χαλκηδονίων όπου έγινε προ-σπάθεια συmicroβιβασmicroού όmicroως τα αποτελέσmicroατα κρίθηκαν από τη συνάντηση σε κάποια microονή της Συρίας που ήταν διαφορετική από εκείνη της πρωτεύουσας Στις ανατολικές περιοχές η ανάπτυξη ανεξάρτητης παράλληλης Εκκλησίας εmicroπόδιζε τη συmicroφιλίωση Η παλιά γενιά ακόmicroη και ο Ιάκωβος Βαραδαίος είχαν βασικά microείνει πιστοί στην αυτο-κρατορία και ήθελαν την ενότητα της Εκκλησίας Οι νεότεροι ήθελαν δική τους Εκκλη-σία αδιαφορώντας για την ενότητα της αυτοκρατορίας Οι microονοφυσίτες συνέχισαν την οργάνωση της Εκκλησίας τους χωρίς να λαmicroβάνουν υπόψη τα πολιτικά σύνορα microεταξύ βυζαντινού και περσικού κράτους στοιχείο που είχε τεράστια σηmicroασία Το 571 ο Ιουστίνος Βrsquo εξέδωσε την επίσηmicroη διακήρυξη της πίστης του προσεκτικά διατυπωmicroένη που ακολουθούσε τη microέση οδό αλλά οι περισσότεροι microονοφυσίτες επι-θυmicroούσαν την καταδίκη της Συνόδου της Χαλκηδόνας Ο αυτοκράτορας τελικά απο-φάσισε να τους εξαναγκάσει και άρχισαν οι διωγmicroοί Άρχιζε πια ο ανοιχτός πόλεmicroος ο οποίος συνέβαλε ιδιαίτερα στην αποξένωση των περισσότερων κατοίκων των ανατολι-κών επαρχιών λίγο πριν από την αραβική εισβολή Επί Τιβερίου Αrsquo- Κωνσταντίνου οι διωγmicroοί λιγόστεψαν αλλά οι συζητήσεις microε τους microονοφυσίτες δεν οδήγησαν πουθενά Ο αυτοκράτορας αναγκάστηκε να επαναλάβει την ίδια τακτική Πολλοί microονοφυσίτες

Ο σταδιακός εξελληνισmicroός της Μέσης Ανατολής απεικονίστηκε

ρίχτηκαν στις φυλακές microεταξύ των οποίων και ο Ιωάννης Εφέσου επί τριάντα χρόνια έmicroπιστος σύmicroβουλος του Ιουστινιανού Τίποτα δεν ήταν δυνατόν να γίνει ώστε να επανέλθει η ποθητή ενότητα Τέλος επί Μαυρικίου και Φωκά τα πράγmicroατα χειροτέ-ρευσανΗ εύκολη πτώση των ανατολικών επαρχιών πρώτα σε περσικά και έπειτα σε αραβικά χέρια είχε ως αποτέλεσmicroα να γραφούν πολλά από τους σηmicroερινούς ερευνητές για τους λόγους που οδήγησαν σε αυτό το συmicroβάν Ήταν οι εθνικές παραδόσεις δίπλα στις θρησκευτικές τους τάσεις που διαφοροποιούσαν τους κατοίκους των επαρχιών αυτών από τον ελληνορωmicroαϊκό κόσmicroο ως βαθιές διαχωριστικές επιθυmicroίες οι οποίες συνέβαλαν στην απόσπασή τους από τον ρωmicroαϊκό κορmicroό Κρύβονταν δηλαδή κάτω από το θρησκευτικό δόγmicroα και microάλιστα του microονοφυσιτισmicroού εθνικές αντιθέσεις Πολ-λοί ερευνητές κυρίως παλαιότεροι υποστηρίζουν αυτή την εκδοχή ndash ότι δηλαδή οι επαρχίες αυτές προσπαθούσαν να δείξουν την ταυτότητά τους microέσω της θρησκείας εκφράζοντας την αντίθεσή τους σε κάθε ελληνικό άρα και αυτοκρατορικό Έτσι υιοθέ-τησαν τον microονοφυσιτισmicroό αmicroέσως microετά την καταδίκη του από την Κωνσταντινούπολη Ο Άγγλος ιστορικός Άρνολντ Τόϋνmicroπη πιστεύει ότι η αντίδραση αυτή του κόσmicroου της εγγύς Ανατολής (του συριακού κόσmicroου όπως τον ονοmicroάζει) έναντι του ελληνισmicroού microε τη microορφή της θρησκείας δεν έλειψε ποτέ από τα ελληνιστικά χρόνια Στα αναφερόmicroενα παραπάνω από τον Τόϋνmicroπη πρέπει να παραθέσουmicroε την αντίθετη άποψη ότι δηλαδή σηmicroιτικό υπόβαθρο και ελληνισmicroός δεν ήταν αναγκαστικά έννοιες ασυmicroβίβαστεςΆλλοι ερευνητές κυρίως τελευταία αποδίδουν τις κεντρόφυγες τάσεις στις ανατολικές επαρχίες σε οικονοmicroικούς κοινωνικούς και διοικητικούς λόγους τόσο στη Συρία και στην Παλαιστίνη όσο και στην Αίγυπτο αποτέλεσmicroα της πολιτικής της κυβέρνησης Έτσι υπό τον microανδύα των θρησκευτικών ταραχών πρέπει να κρύβονταν προφανώς πολιτικές αντιθέσεις που κατά την εποχή του Ιουστινιανού θα εντάθηκαν από την οικουmicroενική πολιτική του αυτοκράτορα Κατrsquo άλλους θα ήταν λάθος να θεωρηθεί η microεταβαλλόmicroενη θρησκευτική πολιτική του Ιουστινιανού Αrsquo σε laquoαπλή αντανάκλαση πολιτικών αναγκώνraquo Όπως όλοι οι σύγχρονοί του ο Ιουστινιανός ήταν βαθιά θρη-σκευόmicroενος και πίστευε ότι έπρεπε να εξαλειφθούν οι αιρέσεις αφού η θεία εύνοια παρεχωρείτο microόνο στην ορθοδοξία

Πορτραίτο του αυτοκράτορα Φωκά επί της ηγεmicroονίας του

Οπωσδήποτε οικονοmicroικοί και κοινωνικοί λόγοι όπως και η κακοδιοίκηση συνέβαλαν στο ψυχικό χάσmicroα ανάmicroεσα στους κατοίκους των ανατολικών επαρχιών και της κεντρι-κής κυβέρνησης ή της υπόλοιπης αυτοκρατορίας αλλά αυτό δεν ήταν αρκετό Υπήρχαν

Η θρησκευτική αντίδραση της Εγγύς Ανατολής απέναντι στον ελλη-νισmicroό

laquoΗ ζωροαστρική και η εβραϊκή αντίδρασιςraquo γράφει ο Τόϋνmicroπη laquoυπήρξαν απόπειραι να καταπολεmicroηθεί η επικράτησις του Ελληνισmicroού microε τη βοήθεια θρησκειών ήδη ωρίmicroων εις το Συριακό Κόσmicroο προ της ελληνικής διεισδύσεως Με την βοήθεια του ζωροαστρι-σmicroού οι Ιρανοί εις την ανατολική περιοχή του Συριακού Πολιτισmicroού εξηγέρθησαν κατά του Ελληνισmicroού και τον εξεδίωξαν microετά δύο αιώνας από του θανάτου του Αλεξάνδρου από όλη την περιοχή ανατολικώς του Ευφράτου Εις το σηmicroείο τούτο εν τούτοις η ζωροαστρική αντίδρασις έφθασε εις το όριό της και το υπόλοιπο των κατακτήσεων του Αλεξάνδρου διεσώθη χάριν του Ελληνισmicroού υπό της Ρώmicroης Ούτε η εβραϊκή αντίδρασις υπό τους Μακκαβαίους επέτυχεν εις την τολmicroηροτέρα απόπειρά της να απελευθερώσει την δυτική πατρίδα του Συριακού Πολιτισmicroού έναντι της Μεσογείου microε microία εξέγερση εκ του εσωτερικού Ο στιγmicroιαίος θρίαmicroβος κατά των Σελευκιδών εξεδικήθη υπό της Ρώmicroης Κατά τον microέγα ρωmicroαιο-εβραϊκό πόλεmicroο του 66-70 microΧ η εβραϊκή κοινότης της Παλαιστίνης συνετρίβη και το Βδέλυγmicroα της Ερηmicroώσεως το οποίο οι Μακκαβαίοι είχον κάποτε εκδιώξει από τα άγια των αγίων επανήλθε δια να παραmicroείνει όταν ο Αδριανός ίδρυσε επί της τοποθεσίας της Ιερουσαλήmicro τη ρωmicroαϊκή αποικία Αιλία ΚαπιτωλίαΌσον αφορά τη νεστοριανή και microονοφυσιτική αντίδρασιν αύται υπήρξαν διαδοχικαί απόπειραι να στρέψουν εναντίον του Ελληνισmicroού εν όπλον το οποίο ο παρείσακτος πολιτισmicroός είχε χαλκεύσει δια τον εαυτό του από έν κράmicroα ελληνικού και συριακού microετάλλου Εις την συγκρητιστική θρησκεία του πρωταρχικού Χριστιανισmicroού η ουσία του συριακού θρησκευτικού πνεύmicroατος είχε εξελληνισθή εις βαθmicroόν που την καθίστα πρόσφορον δια τας ελληνικάς και απρόσφορον δια τας συριακάς ψυχάς Αι νεστοριανή και microονοφυσιτική laquoαιρέσειςraquo ήσαν αmicroφότεραι απόπειρες να από-ελληνοποιήσουν τον χριστιανισmicroόraquo

Λεπτοmicroέρεια microε ανάγλυφη παράσταση του laquomicroεγάλου

και πρόσθετοι λόγοι α) Λόγοι αυτοπεποίθησης που απορρέουν από την ενίσχυση της θέσης των ντόπιων φύλων στην περιοχή (από τους Ναβαταίους της Παλmicroύρας έως τους Γασσανίδες και Λαχmicroίδες) λόγω της δηmicroογραφικής και οικονοmicroικής τους ανόδου οπότε και οι τοπικές γλώσσες κερδίζουν έδαφος γεγονός που συνοδεύεται και από επιστροφή στα πάτρια β) Πριν από την εmicroφάνιση του Μωάmicroεθ και την αραβική εξόρ-microηση υπήρξε microετατόπιση της περσικής δύναmicroης προς τη Δύση κάτι που υλοποιήθηκε microε την κατάκτηση των βυζαντινών επαρχιών που θα φέρει την Περσία όπως την επο-χή των Αχαιmicroενιδών στη Μεσόγειο Η περσική παρουσία και οι καταστροφικοί πόλεmicroοι χειροτερεύουν την κατάσταση αφού αποδεικνύουν ότι το Βυζάντιο δεν είναι αήττητο και ότι η κατάσταση microπορεί να αλλάξει γ) Η επιρροή του ελληνικού πολιτισmicroού πάνω στους ντόπιους στην αρχαία εποχή οφείλετο και στον εξελληνισmicroό της θρησκείας τους κάτι που άρχισε να ξεθωριάζει microε την πρόοδο του χριστιανισmicroού Έτσι η γνώση της ελληνικής γλώσσας και του πολιτισmicroού δεν ήταν τώρα τόσο απαραίτητα για τους Σύριους τους Παλαιστίνιους και τους Αιγυπτίους χριστιανούς Αποξένωση από την ελληνική γλώσσα σήmicroαινε όmicroως και microερική αποξένωση από την κεντρική εξουσία δ) Η έλλειψη ανοχής προς τους οπαδούς άλλων θρησκειών και τους αιρετικούς και microάλι-στα τους microονοφυσίτες ε) Δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε κάποια αντιπαλότητα του ελληνικού πνεύmicroατος microε τις αιρέσεις της Ανατολής του microονοφυσιτισmicroού αλλά και του νεστοριανισmicroούΜπορούmicroε να δεχτούmicroε ότι πολλά πράγmicroατα είχαν αλλάξει κατά την περίοδο αυτή microε την πρόοδο του χριστιανισmicroού και την εmicroφάνιση των αιρέσεων Ίσως είναι υπερβολικό να microιλάmicroε για εθνική συνείδηση αλλά η ενίσχυση της τοπικής συνείδησης είχε ως επακόλουθο την οπισθοδρόmicroηση της ελληνικής παιδείας και εποmicroένως γενικότερα του ελληνισmicroού γεγονός που συνέβαλε στην αποmicroάκρυνση από το κράτος καθώς και στην προετοιmicroασία του κλίmicroατος για την αραβική κατάκτηση (που επιπλέον διευκολύνθηκε και από την εξάντληση του στρατού από τον βυζαντινοπερσικό πόλεmicroο αλλά και την αντίληψη ότι ο ισλαmicroισmicroός δεν ήταν παρά χριστιανική αίρεση κοντινή στον νεστορι-ανισmicroό) Όσο οι διάφοροι λαοί αποκτούσαν συνείδηση του εαυτού τους τόσο αποχω-ρίζονταν λίγο-λίγο από το κράτος Αν δεν microπορεί λοιπόν να γίνει λόγος για διαφορές εθνικές που κρύβονταν κάτω από τον microονοφυσιτισmicroό θα ήταν δυνατό να microιλήσει κα-νείς τουλάχιστον για διαφορές πολιτιστικές που microαζί microε τις οικονοmicroικές και κοινωνικές

Απεικόνιση Κόπτη πατριάρχη microε τον ακόλουθό του σε βυζαντινή

Ο θρησκευτικός εξελληνισmicroός των χωρών της Ανατολής περι-

(δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι οι microονοφυσίτες στην Κωνσταντινούπολη ανήκαν συνήθως στα κατώτερα στρώmicroατα) καθώς και τους λόγους κακοδιοίκησης οδήγησαν στο microεγάλο ψυχικό χάσmicroα ανάmicroεσα στην κοινωνία της Εγγύς Ανατολής της οποίας οι κάτοικοι microι-λούσαν κυρίως συριακά και κοπτικά και τους κατοίκους της υπόλοιπης αυτοκρατορίας όπου οmicroιλείτο κυρίως η ελληνική γλώσσα

Επικοινωνία Δύσης-Ανατολής κατά του πρώτους χριστιανικούς αιώνες Ο δρόmicroος του microεταξιού και η Βυζαντινή παρουσία σε αυτόνΗ επικοινωνία microε την Ανατολή microέσω του λεγόmicroενου δρόmicroου του microεταξιού ήταν τε-ράστιας σηmicroασίας για το Βυζάντιο που προσπαθούσε να εξασφαλίσει όχι microόνο τα απαραίτητα προϊόντα αλλά και τον έλεγχο άmicroεσα ή έmicromicroεσα ενός τmicroήmicroατος αυτού του δρόmicroου Ο χερσαίος δρόmicroος του microεταξιού που οδηγούσε από την Αντιόχεια στην Κίνα είναι γνωστός ιδιαίτερα από τον Κλαύδιο Πτολεmicroαίο Ο Πτολεmicroαίος αναφέρει ότι ξεκινά από την Ιεράπολη στον Ευφράτη και διά της Μεσοποταmicroίας φτάνει στον Τίγρη (περίπου στο ύψος της Νίσιβης) Κατόπιν προχωρά νότια κατά microήκος του ρεύmicroατος του Τίγρη και microέσω Γαραmicroαίων φτάνει στα Εκβάτανα Από τα Εκβάτανα microέσω των Κα-σπίων πυλών φτάνει στην Εκατόmicroπυλο και κατόπιν στην Υρκανία στη Μαργιανή Αντι-οχεία (Μερβ) και στα Βάκτρα Από εδώ παίρνει βόρεια έως την ορεινή περιοχή των Κωmicroηδών και στη συνέχεια νότια κατεύθυνση (στην ίδια ορεινή περιφέρεια) microέχρι το φαράγγι που διαδέχεται κάποια πεδινή περιοχή Από εδώ έως τον Λίθινο πύργο στην άλλη άκρη του φαραγγιού υπολογίζεται 1500 στάδια απόσταση Στον Λίθινο πύργο γινόταν η εmicroπορική συνάντηση των καραβανιών

Η διάνοιξη του δρόmicroου του microεταξιού κατά τη Βυζαντινή

Οι πρώτες διπλωmicroατικές επαφές Βυζαντίου-Τούρκων τον 6ο αιώνα

Οι δύο βυζαντινές πρεσβείες υπό τον Ζήmicroαρχο και Ουαλεντίνο παρουσιάζουν ιδιαί-τερο ενδιαφέρον Κατά την πρώτη πρεσβεία σύmicroφωνα microε τον Βυζαντινό ιστοριογράφο Μένανδρο Προτήκτορα οι Τούρκοι πρέσβεις ζήτησαν από τους Βυζαντινούς laquoειρήνηraquo και laquoοmicroαιχmicroίανraquo και διαβεβαίωση ότι θα πολεmicroήσουν τους εχθρούς τους Έτσι λοιπόν κατά τον Μένανδρο έγιναν φίλοι οι Τούρκοι microε τους Ρωmicroαίους Η πρεσβεία των Βυζα-ντινών που ακολούθησε έφθασε στη Σογδιανή και ύστερα στο όρος Εκτέλ ή Εκτάγ

Δεν υπάρχουν βυζαντινές πηγές που να αναφέρουν ρητά τους σταθmicroούς του κεντρι-κού δρόmicroου του microεταξιού από τη Δύση προς την Ανατολή (ή αντίστροφα) πρέπει να

(Χρυσούν) όπου συνάντησε τον ηγεmicroόνα τους Σιζάβουλο Ο Τούρκος χαγάνος πρότεινε ώστε ο Ζήmicroαρχος microαζί microε είκοσι άτοmicroα της ακολουθίας του να τον συντρόφευε στην εκστρατεία κατά των Περσών ενώ οι υπόλοιποι Βυζαντινοί απεσταλmicroένοι θα περίmicroεναν τον επικεφαλής της πρεσβείας τους στη χώρα των Χολιατών έως ότου επέστρεφε (πράγmicroα που δείχνει ότι η βυζαντινή πρεσβεία ήταν πολυπληθής) Πράγmicroατι ύστερα από πορεία microερικών ηmicroερών ο Σιζάβουλος άφησε τον Ζήmicroαρχο να αναχωρήσει και να συναντήσει τους υπόλοιπους Βυζαντινούς απεσταλmicroένους αφού επαναβεβαίωσε τη φιλία προς τους Ρωmicroαίους και έστειλε microαζί του δεύτερη πρεσβεία microε κάποιον που λεγό-ταν Ταγmicroά (ο Μανιάχ είχε στο microεταξύ πεθάνει) ο οποίος έφερε το αξίωmicroα του ταρχάνΤο δεύτερο έτος της βασιλείας του Τιβερίου (57980 microΧ) που διεδέχθη τον Ιουστίνο Βrsquo οι Βυζαντινοί έστειλαν ξανά στους Τούρκους τον Ουαλεντίνο τον οποίο συντρό-φευσαν εκτός από τα υπόλοιπα microέλη της πρεσβείας και 106 Τούρκοι όσοι δηλαδή είχαν συγκεντρωθεί ερχόmicroενοι λίγοι-λίγοι microαζί microε τους Βυζαντινούς πρέσβεις Εν τω microεταξύ ο Σιζάβουλος microόλις είχε πεθάνει και ο Ουαλεντίνος συνάντησε τον γιο του που ο Μένανδρος καλεί Τούρξανθο και θεωρεί έναν από τους ηγεmicroόνες των Τούρκων που είχαν χωριστεί σε 8 microέρη υπάκουαν όmicroως στον χαγάνο Ο Ουαλεντίνος θύmicroισε στον Τούρξανθο τη φιλία του πατέρα του microε τους Βυζαντινούς και του ζήτησε να επιτεθεί εναντίον των Περσών τη στιγmicroή που οι Βυζαντινοί βρίσκονταν σε πόλεmicroο εναντίον τους Ο Τούρξανθος όmicroως κατηγόρησε τους Βυζαντινούς για διγλωσσία διότι έγιναν laquoένσπονδοιraquo microε τους Ουαρχωνίτες (τους γνωστούς Αβάρους) που πριν ήταν δούλοι του και απείλησε ότι θα κυριεύσει τη Βόσπορο (Κριmicroαίας) Στη συνέχεια τους έστειλε στο Χρυσούν όρος την έδρα των Τούρκων όπου έmicroενε ο αδερφός του χαγάνος Τάρδου (Ta-trsquoeou) αφού οι Βυζαντινοί απεσταλmicroένοι δεν microπόρεσαν να αποφύγουν τη χάραξη των προσώπων τους microε ξίφη ακολουθώντας το έθιmicroο των Τούρκων λόγω του πένθους από τον πρόσφατο θάνατο του Σιζάβουλου Φαίνεται πράγmicroατι πως η θέση τους ήταν πολύ δύσκολη (σε αντίθεση microε Κινέζους απεσταλmicroένους που σε παρόmicroοια περίπτωση αρνήθηκαν να προβούν στην πράξη αυτή)

θεωρηθεί όmicroως βέβαιο ότι ο δρόmicroος εξακολουθούσε να περνάει από τα κέντρα που microνηmicroονεύει ο Πτολεmicroαίος καθώς και από εκείνα (από το Παmicroίρ προς την Άπω Ανατολή) που αναφέρονται στις κινεζικές πηγές και θα έχουmicroε την ευκαιρία να δούmicroε αmicroέσως παρακάτω Το microεγαλύτερο microέρος του microεταξιού περνούσε από αυτόν τον δρόmicroο microολο-νότι οι Πέρσες ο microεγαλύτερος αντίπαλος της αυτοκρατορίας στην Ανατολή ήλεγχαν πλήρως τη διακίνησή του Από τους αρχαίους χρόνους είναι γνωστός ένας άλλος δρόmicroος που ένωνε την Ευρώπη microε την Ασία Πρόκειται για εκείνον που περνούσε βόρεια της Κασπίας γνωστός ακόmicroη και από τον Ηρόδοτο αφού microέσω αυτού γινόταν η διακίνηση του εmicroπορίου microε τις βόρειες χώρες τη Σκυθία Ο δρόmicroος αυτός άλλοτε άκmicroαζε και άλλοτε η σηmicroασία του microειωνόταν ανάλογα microε τις εθνολογικές αλλαγές και τις microεταβολές στα σύνορα των βαρβαρικών κρατών του βορρά και microε τα ενδιαφέροντα και τις εξορmicroήσεις προς βορρά του ελληνικού ή ελληνορωmicroαϊκού κόσmicroου Ίσως η microεγαλύτερή του ακmicroή χρονολογεί-ται κατά τη βασιλεία του Ιουστίνου Βrsquo όταν κυρίαρχοι στην κεντρική Ασία έγιναν οι Ογούζοι Τούρκοι Οι τελευταίοι κατόπιν προτροπής των υποτελών τους Σογδίων που ήταν καθώς φαίνεται εκείνοι που διακινούσαν το microετάξι στην κεντρική Ασία αλλά και microε την πρόθεση να συmicroπήξουν συmicromicroαχία microε τους Βυζαντινούς εναντίον του κοι-νού εχθρού τους Πέρσες αποφάσισαν να στείλουν πρέσβεις στην Κωνσταντινούπολη (5689 microΧ) Η πρώτη πρεσβεία των Τούρκων microε τον Μανιάχ πέρασε από το βόρειο τmicroήmicroα της Κα-σπίας και στη συνέχεια έφθασε στην Κωνσταντινούπολη microέσω Καυκάσου Φαίνεται πως είναι ο ίδιος δρόmicroος επιστροφής της βυζαντινής πρεσβείας που έστειλε ο Ιουστίνος αmicroέσως ως απάντηση υπό τον Ζήmicroαρχο microέσω του ποταmicroού Ωήχ (Ώξου) της λίmicroνης Αράλης και των ποταmicroών Ίχ Δαϊχ και Αττίλα (Βόλγα) Τον βόρειο δρόmicroο ακολούθησε και ο Ουαλεντίνος λίγα χρόνια αργότερα στην τελευταία πρεσβεία που microνηmicroονεύει ο Μένανδρος Προτήκτωρ προς τους Τούρκους κάνοντας τη χρήση ταχυπλόων microέσω Σινώπης και Χερσώνος Οι δυτικές πηγές δεν παρέχουν λεπτοmicroέρειες για τους χερσαίους δρόmicroους του microετα-ξιού πέρα του Παmicroίρ Έτσι πολύτιmicroα αποδεικνύονται τα κινεζικά χρονικά Σύmicroφωνα microε αυτά βγαίνοντας ο δρόmicroος από την κυρίως Κίνα στο Τουγχ-χουάν διακλαδιζόταν στον νότιο δρόmicroο που περνούσε από το νότιο microέρος του λεκανοπεδίου του Ταρίmicro

Τmicroήmicroα microεταξωτού υφάσmicroατος του 6ου-7ου αιώνα προερχόmicroε-

θεωρηθεί όmicroως βέβαιο ότι ο δρόmicroος εξακολουθούσε να περνάει από τα κέντρα που microνηmicroονεύει ο Πτολεmicroαίος καθώς και από εκείνα (από το Παmicroίρ προς την Άπω Ανατολή) που αναφέρονται στις κινεζικές πηγές και θα έχουmicroε την ευκαιρία να δούmicroε αmicroέσως παρακάτω Το microεγαλύτερο microέρος του microεταξιού περνούσε από αυτόν τον δρόmicroο microολο-νότι οι Πέρσες ο microεγαλύτερος αντίπαλος της αυτοκρατορίας στην Ανατολή ήλεγχαν πλήρως τη διακίνησή του Από τους αρχαίους χρόνους είναι γνωστός ένας άλλος δρόmicroος που ένωνε την Ευρώπη microε την Ασία Πρόκειται για εκείνον που περνούσε βόρεια της Κασπίας γνωστός ακόmicroη και από τον Ηρόδοτο αφού microέσω αυτού γινόταν η διακίνηση του εmicroπορίου microε τις βόρειες χώρες τη Σκυθία Ο δρόmicroος αυτός άλλοτε άκmicroαζε και άλλοτε η σηmicroασία του microειωνόταν ανάλογα microε τις εθνολογικές αλλαγές και τις microεταβολές στα σύνορα των βαρβαρικών κρατών του βορρά και microε τα ενδιαφέροντα και τις εξορmicroήσεις προς βορρά του ελληνικού ή ελληνορωmicroαϊκού κόσmicroου Ίσως η microεγαλύτερή του ακmicroή χρονολογεί-ται κατά τη βασιλεία του Ιουστίνου Βrsquo όταν κυρίαρχοι στην κεντρική Ασία έγιναν οι Ογούζοι Τούρκοι Οι τελευταίοι κατόπιν προτροπής των υποτελών τους Σογδίων που ήταν καθώς φαίνεται εκείνοι που διακινούσαν το microετάξι στην κεντρική Ασία αλλά και microε την πρόθεση να συmicroπήξουν συmicromicroαχία microε τους Βυζαντινούς εναντίον του κοι-νού εχθρού τους Πέρσες αποφάσισαν να στείλουν πρέσβεις στην Κωνσταντινούπολη (5689 microΧ) Η πρώτη πρεσβεία των Τούρκων microε τον Μανιάχ πέρασε από το βόρειο τmicroήmicroα της Κα-σπίας και στη συνέχεια έφθασε στην Κωνσταντινούπολη microέσω Καυκάσου Φαίνεται πως είναι ο ίδιος δρόmicroος επιστροφής της βυζαντινής πρεσβείας που έστειλε ο Ιουστίνος αmicroέσως ως απάντηση υπό τον Ζήmicroαρχο microέσω του ποταmicroού Ωήχ (Ώξου) της λίmicroνης Αράλης και των ποταmicroών Ίχ Δαϊχ και Αττίλα (Βόλγα) Τον βόρειο δρόmicroο ακολούθησε και ο Ουαλεντίνος λίγα χρόνια αργότερα στην τελευταία πρεσβεία που microνηmicroονεύει ο Μένανδρος Προτήκτωρ προς τους Τούρκους κάνοντας τη χρήση ταχυπλόων microέσω Σινώπης και Χερσώνος Οι δυτικές πηγές δεν παρέχουν λεπτοmicroέρειες για τους χερσαίους δρόmicroους του microετα-ξιού πέρα του Παmicroίρ Έτσι πολύτιmicroα αποδεικνύονται τα κινεζικά χρονικά Σύmicroφωνα microε αυτά βγαίνοντας ο δρόmicroος από την κυρίως Κίνα στο Τουγχ-χουάν διακλαδιζόταν στον νότιο δρόmicroο που περνούσε από το νότιο microέρος του λεκανοπεδίου του Ταρίmicro

Τmicroήmicroα microεταξωτού υφάσmicroατος του 6ου-7ου αιώνα προερχόmicroε-

microέσω δηλαδή της Νίγια και Κοτάν (Yuuml-Trsquoian) γνωστές πόλεις-οάσεις Κατόπιν microέσω Κασmicroίρ (Ki-pin) Βακτριανής (Ta-hia) και Καmicroπούλ (Kao-fu) έφτανε στην Ινδία (Trsquoien-tchou) Σύmicroφωνα microε τα ίδια χρονικά ο δρόmicroος του κέντρου περνούσε από το βόρειο microέρος του Ταρίmicro Από το Τουγχ-χουάν οδηγούσε στο Καρασάρ στο Κούτσα (Chrsquoiu-tza) στο Κασγκάρ (Shu-lo) περνούσε το Παmicroίρ και microέσω Φεργκάνας και Παρθίας έφτανε στο Βυζάντιο (Τα-τσίν) Συνδυάζοντας ελληνικές και κινεζικές πηγές microπορούmicroε να πούmicroε ότι ο κύριος δρόmicroος του microεταξιού περνούσε από τα Εκβάτανα την Εκατόmicroπυλο τη Μαργιανή Αντιοχεία τα Βάκτρα και έφτανε στο Κασγκάρ Από εκεί microπορούσε να πάρει κανείς τον νότιο ή τον βόρειο δρόmicroο του Ταρίmicro για να φτάσει στο Τουγχ-χουάν (πύλες της Κίνας) και στη συνέχεια microέσω άλλων κινεζικών πόλεων στην πρωτεύουσα Chrsquoang-ngan (σηmicroερινή Sian) Σε όλες τις γνωστές οάσεις του Ταρίmicro έχουν βρεθεί ίχνη των κινεζικών φρου-ρών που στάθmicroευαν εκεί και πάρα πολλά κινεζικά έγγραφα Αντίθετα βρέθηκαν πολύ λίγα αντικείmicroενα δυτικών χωρών Αυτό έως ένα σηmicroείο είναι φυσικό αφού η περιοχή του Ταρίmicro αποτέλεσε για αιώνες κινεζικό έδαφοςΟ βορειότερος δρόmicroος που περνούσε βόρεια της Κασπίας ήταν γνωστός στους Κι-νέζους από παλιά Για τα νεότερα χρόνια ο βόρειος ή νέος δρόmicroος περνούσε από το Χαmicroί βόρεια του Τουρφάν (Turfan) στους βόρειους πρόποδες του Τιεν-σαν και τη Σογδιανή (Krsquoang-kiu) Το ανατολικό τmicroήmicroα του βόρειου δρόmicroου που οδηγούσε στην Κωνσταντινούπολη δεν είναι πολύ γνωστό όσο τουλάχιστον το αντίστοιχο τmicroήmicroα του κεντρικού και του νότιου γιατί οι κινεζικές πηγές δεν microας παρέχουν ιδιαίτερες λεπτο-microέρειες Πάντως περνούσε microετά το Χαmicroί (Yi-wou) από τη λίmicroνη Μπαρκούλ (Prsquoou-lei) τα φύλα των Τόλος (Trsquoie-le) την αυλή του χαγάνου των Τούρκων (Trsquoou-Kiue) και στη συνέχεια τους γνωστούς ποταmicroούς Ώξο (Αmicroού Νταρνά) και Ιαξάρτη (Συρ Νταρνά) Για το δυτικό τmicroήmicroα του δρόmicroου κάνει λόγο ο Μένανδρος Προτήκτωρ κατά την επιστροφή της πρεσβείας του ΖηmicroάρχουΟι τρεις λοιπόν δρόmicroοι που αναφέραmicroε ξεκινούν από το ίδιο σχεδόν σηmicroείο της δυτι-κής Κίνας Ο νοτιότερος ήταν ουσιαστικά ο δρόmicroος που ένωνε την Κίνα microε την Ινδία Μέσω αυτού κυρίως έφθασε ο βουδισmicroός στην Κίνα καθώς και ινδικά πολιτιστικά στοιχεία Οι βουδιστικές τοιχογραφίες και άλλα έργα τέχνης στην Κεντρική Ασία κατά microήκος του δρόmicroου του microεταξιού (microε ή χωρίς δυτική επίδραση) το αποδεικνύουν Ο

Μαλάκκα

Σαϊγκόν

Ανόι

Καντόνα

ΧανγκτσόουΣιάν

Πεκίνο

Τόκιο

Καρακορούmicro

Τασκένδη

Κασγκάρ

λ Αράλη

Κασ

πία

Βόλγας

Ινδό

ς

Γάγγης

Ταρίmicro

Μεκόνγκ

Γιανγ

κσε Κ

ιάνγκ

Χουάνγκ ΧοΣαmicroαρκάνδη

Μέρβα

ΙΡΑΝ

ΑΙΓ

ΥΠΤΟ

Σ

ΙΝ∆ΙΑΑραβική θάλασσα

Κιν

εζικ

ή θ

άλασ

σα

κόλπος Βεγγάλης

Κ Ι Ν Α

ΑλτάιΓ κ ό micro π ι

ΙΝ∆ΟΚΙΝΑ

θ ι β έ τ

ΙmicroαλάιαΧορmicroούζ

Σουράτ

Καλικούτ

Χαmicroαντάν

Βασόρα

Μασκάτ

Άντεν

Βαγδάτη

∆αmicroασκός

Αντιόχεια

Βυζάντιο

ΒενετίαΓένοβα

Αλεξάνδρεια

Κάιρο

ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΙ ∆ΡΟΜΟΙ ΠΟΥ ΑΚΟΛΟΥΘΟΥΣΕ ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΜΕΤΑΞΙΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΙΝΑ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

έρηmicroος περιοχές άνω των 2000 micro χερσαία και θαλάσσια δροmicroολόγια

κεντρικός δρόmicroος ήταν ο γνωστός δρόmicroος του microεταξιού ο πιο σύντοmicroος για να φτάσει κανείς στη Συρία Στο ανατολικό όmicroως microέρος του Ταρίmicro microπορούσε ο ταξιδιώτης να πάρει και τον νότιο δρόmicroο Ο νέος ή βόρειος δρόmicroος που περνούσε στους βόρειους πρόποδες των βουνών Τιεν-σαν ήταν ο microακρύτερος τουλάχιστον για τον κύριο κορmicroό της Ρωmicroαϊκής αυτοκρατορίας και microας γίνεται καλύτερα γνωστός όπως είδαmicroε από το ταξίδι του Ζηmicroάρχου στους δυτικούς Τούρκους επί Ιουστίνου Βrsquo Σχετικά microε το τέρmicroα του δρόmicroου στη microεγάλη ελληνιστική πόλη της Αντιόχειας υπάρ-χουν ορισmicroένες διαφορές microεταξύ των δυτικών και των κινεζικών πηγών Η κύρια δια-φορά ανάmicroεσά τους είναι ότι οι πρώτες τοποθετούν το κέντρο νότια και οι δεύτερες βόρεια του άνω Τίγρη Για τις πρώτες κέντρο είναι η περιοχή της Νίσιβης Για τις δεύτερες microολονότι γνωρίζουν τον δρόmicroο που περνάει από την τελευταία το κέ-ντρο βρίσκεται βορειότερα Και στις δύο περιπτώσεις όmicroως όποιος έρχεται από τα Εκβάτανα και φτάνει στον Τίγρη στο ύψος της Κτησιφώντος (ή βορειότερα νότια της Μοσούλης) οφείλει να προχωρήσει βόρεια και αν κάνει microια τοξωτή διαδροmicroή αλλά στην περίπτωση των κινεζικών πηγών η διαδροmicroή έχει microεγαλύτερη ακτίνα Έτσι συmicroφερότερο είναι να ακολουθήσει το δρόmicroο της Νίσιβης Αν όmicroως από τα Εκβάτα-να ακολουθήσει βορειοδυτική κατεύθυνση τότε ο κοντινότερος δρόmicroος περνάει από την περιοχή Μαρτυρόπολη-Άmicroιδας Αν microάλιστα ο ταξιδιώτης τηρώντας βορειοδυτική πορεία φθάσει βορειότερα στον Ευφράτη (Αρσανία) και χρησιmicroοποιήσει πλοίο η διαδροmicroή διευκολύνεται γιατί ακολουθείται το ρεύmicroα του ποταmicroούΣηmicroαντικός ήταν και ο δρόmicroος του microεταξιού που κατέληγε στην Αλεξάνδρεια και έφθα-νε από την Κίνα microέσω της σηmicroερινής Σιγκαπούρης και Κεϋλάνης Επί της εποχής του Αυγούστου αρχίζουν και πάλι οι εmicroπορικές συναλλαγές microε την Ινδία Είναι η περίοδος κατά την οποία οι δύο κόσmicroοι αρχίζουν νέες επαφές τις ζωηρότερες από την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου Οι επαφές αυτές θα συνεχιστούν ολόκληρο τον 1ο καθώς και τον 2ο αιώνα microΧ εποχή των microεγάλων ανακαλύψεων στην Ανατολή Το ανατολικό-τερο γνωστό σηmicroείο της οικουmicroένης που αναγράφεται στη Γεωγραφία του Πτολεmicroαίου είναι τα Καττίγαρα που ταυτίζονται από τους περισσότερους ερευνητές microε κάποιο λιmicroάνι της Κίνας (από το Ανόι microέχρι την Καντώνα) Τα πράγmicroατα άρχισαν να αλλάζουν και πάλι από τον 3ο αιώνα όταν η Ρωmicroαϊκή αυτοκρατορία άρχισε να περνά δύσκολες στιγmicroές microε επιπτώσεις και στο εmicroπόριο που δεν ελέγχεται πια από τη Ρώmicroη αλλά

Αναπαράσταση σε microακέτα βυζα-ντινού εmicroπορικού πλοίου του

Ο 4ος αιώνα αποτελεί microία περί-οδο ανάκαmicroψης του βυζαντινού

από άλλους ανατολικούς λαούς (Πέρσες Αιθίοπες Οmicroηρίτες Άραβες) Τα ταξίδια από τα αιγυπτιακά λιmicroάνια προς την Ινδία microειώνονται Τον 4ο αιώνα παρατηρείται microερική ανάκαmicroψη του εmicroπορίου ιδιαίτερα microε τη νότια Ινδία και την Κεϋλάνη Στην τελευταία θα βρεθούν πολλά νοmicroίσmicroατα των αυτοκρατόρων Θεοδοσίου Αrsquo Αρκαδίου και Ονώριου Είναι ο αιώνας που το ρωmicroαϊκό-βυζαντινό κράτος αναλαmicroβάνει και η παρουσία του γίνεται αισθητή και στον ΙνδικόΠαρά την ανάκαmicroψη της ρωmicroαϊκής δύναmicroης στον Ινδικό το εmicroπόριο δεν θα φθάσει ποτέ στα επίπεδα του 1ου και 2ου αιώνα microΧ Τα ταξίδια microε αιγυπτιακά πλοία microει-ώνονται και οποίος θέλει να φθάσει τώρα στην Ινδία πρέπει να υπολογίζει κυρίως σε αξωmicroικά (αιθιοπικά) πλοία Η ελληνική γλώσσα θα οmicroιλούταν βέβαια στα ινδικά

Μεταξωτό ύφασmicroα του 7ου-8ου αιώνα από την Κωνστα-

Η φήmicroη του βυζαντινού χρυσού νοmicroίσmicroατος τον 6ο αιώνα microΧ

Σύmicroφωνα microε τον Κοσmicroά το ίδιο χρονικό διάστηmicroα έφθασε στο νησί και κάποιο περσικό πλοίο Οι τελώνες και οι άρχοντες του νησιού κατά το έθος παρουσίασαν τον Σώπατρο και τον laquoπρεσβύτηνraquo των Περσών στον ηγεmicroόνα τους ο οποίος τους ρώτησε ποιος από τους βασιλιάδες τους είναι microεγαλύτερος και δυνατότερος Ο Πέρσης βέβαια εξυ-microνούσε τον δικό του βασιλιά ο οποίος ήταν laquoβασιλεύς των βασιλέωνraquo ενώ ο Σώπατρος συmicroβούλεψε τον ηγεmicroόνα της Κεϋλάνης να σχηmicroατίσει microόνος του γνώmicroη συγκρίνοντας τα περσικά και βυζαντινά νοmicroίσmicroατα που έφθαναν έως εκεί Το αργυρό περσικό νόmicroισmicroα δεν ήταν βέβαια δυνατό να συγκριθεί microε το laquoόβρυζον (από καθαρό χρυσό) λαmicroπρόν εύmicroορφονraquo βυζαντινό νόmicroισmicroα και ο βασιλιάς της Κεϋλάνης επαινέσας πάνυ το νόmicroισmicroα έφη laquoὌντως οἱ Ρωmicroείς καί λαmicroπροί καί δυνατοί καί φρόνιmicroοι Ἐκέλευσεν οὖν τόν Σώπατρον τιmicroηθῆναι microεγάλως καί καθίσας αὐτόν εἰς ἐλέφαντα microετά τυmicroπάνων τήν πόλιν περιῆγεν ἐν τιmicroῆ πολλῆraquo Το περιστατικό αυτό αναφέρει ο Κοσmicroάς τους το διηγήθηκε ο ίδιος ο Σώπατρος και όσοι ευρίσκοντο microαζί του στην ΚεϋλάνηΜολονότι η αφήγηση αυτή έχει κοινά στοιχεία microε κάποιο περιστατικό που αναφέρει ο Πλίνιος γίνεται τουλάχιστον φανερό ότι στην Κεϋλάνη κυκλοφορούσαν την εποχή αυτή βυζαντινά χρυσά νοmicroίσmicroατα Ο Κοσmicroάς το τονίζει αυτό laquoτοιαῦτα γάρ ἐκλεκτά προχωροῦσιν ἐκεῖraquo Η Κεϋλάνη αποτελούσε την εποχή αυτή το κέντρο του παγκόσmicroιου εmicroπορίου και ο Σώπατρος έφτασε εκεί για εmicroπορικούς λόγους (πραγmicroατείας ἕνεκα)

λιmicroάνια αλλά δεν γνωρίζουmicroε αν είχε τη δεσπόζουσα θέση των δύο πρώτων microεταχρι-στιανικών αιώνων Την εποχή αυτή συναντώνται στην Ινδία έποικοι από τη Συρία και τη Μεσοποταmicroία αφού η συριακή ήταν η γλώσσα του νεστοριανισmicroού που άρχισε να εξαπλώνεται στην Ινδία όπως και σε άλλες χώρες της Ασίας Δεν έχουmicroε πληροφορίες για προσέγγιση ελληνικών πλοίων στα λιmicroάνια της Ινδίας υπάρχουν όmicroως πληροφορίες για microεmicroονωmicroένα άτοmicroα που έφθασαν έως εκεί Ένα από αυτά ήταν ο Σώπατρος για τον οποίο ο Κοσmicroάς ο Ινδικοπλεύστης γράφει ότι έφθασε στην Κεϋλάνη Ο Κοσmicroάς Ινδικοπλεύστης αποτελεί την πιο ενδιαφέρουσα πηγή της Πρωτοβυζαντινής περιόδου σχετικά microε τις αποmicroακρυσmicroένες χώρες του Ινδικού Δίνει microεγάλη σηmicroασία όπως είναι φυσικό στο εmicroπόριο και απαριθmicroεί τα σπουδαιότερα ινδικά εmicroπορικά κέ-ντρα της εποχής στη Δυτική Ινδία Ειδικός λόγος στη Χριστιανική Τοπογραφία του Κοσmicroά γίνεται για την Κεϋλάνη την οποία οι Έλληνες ονόmicroαζαν Ταπροβάνη και οι Ινδοί Σιελεδίβα Το νησί αποτελεί το κέντρο του διεθνούς εmicroπορίου Ο Κοσmicroάς αναφέρει όπως ήδη microνηmicroονεύσαmicroε ότι έρχονταν στα λιmicroάνια του πλοία από την Περσία και την Αιθιοπία έως την ΚίναΣηmicroαντικά επίσης είναι όσα αναφέρει ο Κοσmicroάς για τη νήσο Διοσκουρίδους (Σοκότρα) Σύmicroφωνα microε τα γραφόmicroενά του οι κάτοικοι του νησιού στην εποχή του microιλούσαν ελ-ληνικά και βρίσκονταν εκεί από την εποχή των Πτολεmicroαίων Η Σοκότρα απέχει περίπου 150 microίλια από το ανατολικότερο άκρο της Αφρικής στον δρόmicroο προς την Ινδία και έτσι είναι φυσικό να αποτελούσε ενδιάmicroεσο σταθmicroό για τα πλοία που περνούσαν από εκεί Ο Κοσmicroάς δεν microας κάνει λόγο για Ινδούς και Άραβες κατοίκους όπως ο Περίπλους της Ερυθράς θαλάσσης αναφέρει όmicroως ότι ο ίδιος δεν πάτησε το πόδι του στο νησί και ότι έmicroαθε τα όσα microας αναφέρει γιrsquo αυτό από κατοίκους του οι οποίοι ήρθαν στην Αιθιοπία και microιλούσαν ελληνικά Φαίνεται ότι σιγά-σιγά στον σηmicroαντικό αυτό σταθmicroό προς τις Ινδίες όπου ζούσαν λίγοι κάτοικοι για εmicroπορικούς κυρίως λόγους επικράτησε η ελληνική ως γλώσσα του εmicroπορίου Η παράδοση ότι microεταφέρθηκαν εκεί από τους Πτολεmicroαίους ίσως απηχεί την πρώτη προσέγγιση Ελλήνων της Αιγύπτου στο νησί λίγο πριν από τη βασιλεία του Πτολεmicroαίου ΙΑrsquo (80-50 πΧ) Οι κάτοικοι του νησιού ήταν νεστοριανοί χριστιανοί και εξαρτιόνταν όπως και οι χριστιανοί της Ινδίας από την ΠερσίαΓια να πάει κανείς από τη Δύση στην Κίνα δεν ήταν απαραίτητο να ακολουθήσει τον

Ακριβές αντίγραφο βυζαντινού ρολογιού-ηmicroερολογίου του 6ου

παραπάνω περιφερειακό (microέσω σηmicroερινής Σιγκαπούρης) εξολοκλήρου θαλάσσιο δρό-microο Από ένα σηmicroείο και πέρα ο ταξιδιώτης microπορούσε να ακολουθήσει και άλλη κατεύ-θυνση Στο έργο Περίπλους της Ερυθράς θαλάσσης (τέλη 1ου αιώνα microΧ) ο ανώνυmicroος συγγραφέας τοποθετεί βόρεια των εκβολών του Γάγγη τις Θίνες (προφανώς την Κίνα) από την οποία laquoτό τε ἔριον καί τό νῆmicroα καί τό ὀθόνιον τό Σηρικόν εἰς τά Βαρύγαζα διά Βάκτρων πεζῇ φέρεται καί εἰς την Λιmicroυρικήν (δυτική ακτή της Ινδίας) πάλιν διά τοῦ Γάγγου ποταmicroοῦraquoΟ δρόmicroος από τον οποίο σύmicroφωνα microε τον Περίπλου της Ερυθράς θαλάσσης γινόταν η microεταφορά του microεταξιού διά του Γάγγη ποταmicroού πρέπει να περνούσε από το Ασάmicro αφού ο δρόmicroος κατά microήκος του Βραχmicroαπούτρα έως το σηmicroείο που ο ποταmicroός τρέ-πεται δυτικά αποτελεί συνέχεια του Γάγγη Πρόκειται προφανώς για τον δρόmicroο που αναφέρεται στον Πτολεmicroαίο ότι οδηγεί από την Κίνα στην Ινδία microέσω Παλίmicroβοθρας Αν τώρα προσέξουmicroε το κείmicroενο του Κοσmicroά του Ινδικοπλεύστη για την Τζίνιστα (Κίνα) θα διαπιστώσουmicroε ότι η επικοινωνία microε την τελευταία γινόταν microέσω του δρόmicroου αυτού και όχι γύρω-γύρω από τη Μαλαϊκή χερσόνησο (Σιγκαπούρη) Ο Κοσmicroάς τοποθετούσε την Κίνα στο εσωτερικό του κόλπου της Βεγγάλης στο ανατολικότερο τmicroήmicroα της οι-κουmicroένης (αφού αναφέρει ότι βρέχεται από τον ωκεανό) Ήταν φυσικό εποmicroένως να φθάσει κανείς εκεί microέσω του χερσαίου δρόmicroου που καταλήγει στον Γάγγη και όχι microέσω του microακρού περιφερειακού εξολοκλήρου θαλάσσιου δρόmicroου Ο δρόmicroος αυτός ήταν δυσκολότερος από τον περιφερειακό δρόmicroο αφού περνούσε microέσα από βουνά έλη ποτάmicroια και δάση αλλά είχε το πλεονέκτηmicroα να είναι συντοmicroό-τερος Έτσι φαίνεται ότι κέρδιζε σε σπουδαιότητα κατά τις περιόδους παρακmicroής της ναυτιλίας Αντίθετα ο περιφερειακός εξολοκλήρου θαλάσσιος δρόmicroος χρησιmicroοποιεί-το περισσότερο σε εποχές θαλασσοκρατορίας ενός ή περισσότερων λαών (τον 2ο αιώ-να microΧ περίοδος της ρωmicroαϊκής θαλασσοκρατορίας και τους 8ο-10ο αιώνες περίοδος της αραβικής θαλασσοκρατορίας) Δεν υπάρχουν στις δυτικές πηγές ταξιδιώτες για τους οποίους να είmicroαστε βέβαιοι ότι πέρασαν από τον δρόmicroο του Γάγγη εκτός ίσως από κάποιον Θηβαίο σχολαστικό ο οποίος έφτασε έως το ΑσάmicroΟι ηmicroέρες διάρκειας ενός ταξιδιού από την Αντιόχεια ή την Κωνσταντινούπολη έως την πρωτεύουσα της Κίνας Chrsquoang-gan ή αντίστροφα δεν είναι εύκολο να υπολογιστούν Είναι κάτι διαφορετικό από τον υπολογισmicroό της απόστασης σε microέρες πορείας γιατί σε

Κατά τη διάρκεια ενός microακρού εmicroπορικού ταξιδιού οι Βυζα-

ένα ταξίδι υπάρχουν στάσεις καθώς και πιθανοί αστάθmicroητοι παράγοντες που αυξάνουν τον χρόνο Μπορεί να υπάρχουν παραδείγmicroατα ταξιδιών από τη Δύση προς την Κίνα που διαρκούσαν ορισmicroένα χρόνια υπάρχουν όmicroως και παραδείγmicroατα που διαρκούσαν

Οι δυσχέρειες των ταξιδιωτών στον δρόmicroο του microεταξιού

Πληροφορίες για τις συνθήκες ενός ταξιδιού στον δρόmicroο του microεταξιού αντλούmicroε από κινεζικές πηγές και συγκεκριmicroένα από περιπέτειες βουδιστών ιεραποστόλων που πήγαι-ναν στην Ινδία να φωτιστούν και να προmicroηθευτούν τα απαραίτητα βιβλία Ένας από αυτούς ήταν ο Fa-hsien που άφησε την πρωτεύουσα της Κίνας το 399 Γιrsquo αυτόν όπως και για άλλους που ακολούθησαν το microεγαλύτερο πρόβληmicroα ήταν η έρηmicroος Gobi όπου καθώς αναφέρει laquoυπάρχουν πολλοί δαίmicroονες και ζεστοί άνεmicroοι Δεν φαίνονται πουλιά ούτε ζώα Παντού όσο κόβει το microάτι δρόmicroος δεν φαίνεται ανάmicroεσα στην άmicromicroο και microόνο τα κόκαλα πεθαmicroένων ανθρώπων δείχνουν την κατεύθυνσηraquo Περισσότερες λεπτοmicroέρειες για τις δυσκολίες της ερήmicroου microας παρέχει ο Hsuumlan-Tsang ο οποίος ξεκίνησε για την Ινδία στις αρχές του 7ου αιώνα Γίνεται λόγος για κινούmicroενη άmicromicroο για δαιmicroόνιους και για θερmicroούς ανέmicroους που microπορούν να αφανίσουν ολόκληρα καραβάνια Ο προσκυνητής έβλεπε στην έρηmicroο ολόκληρους στρατούς καmicroήλες και άλογα που άλλαζαν σχήmicroα και άκουγε παράξενες φωνές Σε microια θέση microάλιστα όπου δεν υπήρχαν ούτε πουλιά ούτε τετράποδα ζώα ούτε νερό άρχισε να βλέπει δαίmicroονες microε αποτέλεσmicroα να χάσει τον δρόmicroο αλλά και το δοχείο microε το νερό Άρχισε η περιπλά-νηση Τη νύχτα οι δαίmicroονες εmicroφανίζονταν τόσο πολλοί σαν τα άστρα του ουρανού Την ηmicroέρα τροmicroερά σύννεφα άmicromicroου τον χτυπούσαν σαν βροχή Για 4 νύχτες και 5 ηmicroέρες δεν είχε πιει νερό Ανίκανος να συνεχίσει έπεσε κάτω και άρχισε να προσεύ-χεται Στο microέσο της πέmicroπτης νύχτας αυτός και το άλογό του αναζωογονήθηκαν από το φύσηmicroα δροσερού ανέmicroου και microπόρεσαν να συνεχίσουν οπότε ξαφνικά το άλογό του από αισθητήριο άλλαξε κατεύθυνση microε αποτέλεσmicroα να τον οδηγήσει στην όαση του Hami Στη συνέχεια έφτασε στο Τουρφάν όπου του παραχώρησαν άφθονες προmicroήθειες και προχώρησε microέσω του βόρειου δρόmicroου Λίγο microετά το Καρασάρ συνάντησε πτώmicroατα εmicroπόρων που είχαν πέσει σε ενέδρα ληστών Περνώντας τα βουνά Tien-shan τον περί-microεναν άλλες δυσκολίες το κρύο και τα χιόνια

microόνο microερικούς microήνες Ταξίδια microε διάρκεια λίγων microηνών συναντάmicroε κυρίως κατά την εποχή των microεγάλων microογγολικών κατακτήσεων (13ος αιώνας και microετά) όταν πολλοί Δυ-τικοί στέλνονταν στην Κίνα ή στο Καρακορούmicro πρωτεύουσα των Μογγόλων Μολονότι οι microογγολικές κατακτήσεις διευκόλυναν κατά microεγάλο βαθmicroό τη microετακίνηση από την Ανατολή στη Δύση και αντίστροφα και δεν είναι δυνατό να κρίνουmicroε microε βάση microόνο τις microετακινήσεις της εποχής αυτής πιστεύουmicroε ότι ο microέσος χρόνος ενός ταξιδιού από την ανατολική Μεσόγειο στην Κίνα δεν πρέπει να ξεπερνούσε τον ενάmicroιση χρόνο αν πρόκειται για επίσηmicroη πρεσβεία Βέβαια αν πρόκειται για εmicroπόρους οι οποίοι ήταν αναγκασmicroένοι να παίρνουν microέρος στις διάφορες συναλλαγές που microερικές φορές καθυ-στερούσαν να γίνουν το ταξίδι διαρκούσε περισσότερο Οι συνθήκες εκτέλεσης του microακρού αυτού ταξιδιού δεν ήταν εύκολες Υπήρχαν κίν-δυνοι από τις καιρικές συνθήκες τους ληστές τους πολέmicroους κλπ Ενοποίηση των εδαφών της κεντρικής Ασίας υπό microία εξουσία όπως αυτή των Κινέζων και των Κουσά-να τους δύο πρώτους αιώνες microΧ τους Τούρκους αργότερα και τους Μογγόλους τον 13ο και 14ο αιώνα οι οποίοι για microερικές δεκαετίες ενοποίησαν ολόκληρο τον χώρο από τον Ειρηνικό ωκεανό έως τη Μαύρη θάλασσα διευκόλυνε κατά πολύ τη διακίνηση ταξιδιωτών και εmicroπορευmicroάτωνΌπως προειπώθηκε το τέλος του 1ου και του 2ου αιώνα microΧ ήταν εποχή ακmicroής των εmicroπορικών σχέσεων ανάmicroεσα στην Κίνα και τον ελληνορωmicroαϊκό κόσmicroο Οπωσδήποτε οι συνθήκες ήταν ιδανικές και από την ξηρά (που διευκόλυναν οι καλές σχέσεις των Ρωmicroαίων microε τους Κουσάνα οι οποίοι είχαν ιδρύσει στην Κεντρική Ασία αυτοκρατο-ρία που άγγιζε τα σύνορα της Κίνας) και από τη θάλασσα microέσω της οποίας στάλθηκαν οι πρεσβείες Τον 3ο αιώνα οι συνθήκες άλλαξαν Βάρβαροι από τον βορρά ασκούσαν πίεση προς Ανατολή και Δύση Οι Ούννοι καταπονούσαν για δεκαετίες Κίνα και ρω-microαϊκό κράτος Τον 4ο αιώνα η Σογδιανή ελεγχόταν προφανώς από τους Χιονίτες ενώ τους δύο επόmicroενους αιώνες (5ο και αrsquo microισό 6ου αιώνα) συνδέθηκε microε τους Εφθαλίτες ή Λευκούς Ούννους που ήλεγχαν τους σπουδαιότερους εmicroπορικούς δρόmicroους δυτικά του Παmicroίρ Κινεζικές πηγές επίσης αναφέρονται στη microείωση του εmicroπορίου και των πο-λιτικών επαφών ανάmicroεσα στην Κίνα και τις χώρες ανατολικά του Ώξου Η επικοινωνία και το εmicroπόριο microειώθηκαν σηmicroαντικά αλλά δεν διακόπηκαν τελείως Παρά τη microείωση του εmicroπορίου Ανατολής-Δύσης το λεκανοπέδιο του Ταρίmicro εξακο-

Το κρασί αποτελούσε ένα από τα σηmicroαντικότερα προϊόντα

microόνο microερικούς microήνες Ταξίδια microε διάρκεια λίγων microηνών συναντάmicroε κυρίως κατά την εποχή των microεγάλων microογγολικών κατακτήσεων (13ος αιώνας και microετά) όταν πολλοί Δυ-τικοί στέλνονταν στην Κίνα ή στο Καρακορούmicro πρωτεύουσα των Μογγόλων Μολονότι οι microογγολικές κατακτήσεις διευκόλυναν κατά microεγάλο βαθmicroό τη microετακίνηση από την Ανατολή στη Δύση και αντίστροφα και δεν είναι δυνατό να κρίνουmicroε microε βάση microόνο τις microετακινήσεις της εποχής αυτής πιστεύουmicroε ότι ο microέσος χρόνος ενός ταξιδιού από την ανατολική Μεσόγειο στην Κίνα δεν πρέπει να ξεπερνούσε τον ενάmicroιση χρόνο αν πρόκειται για επίσηmicroη πρεσβεία Βέβαια αν πρόκειται για εmicroπόρους οι οποίοι ήταν αναγκασmicroένοι να παίρνουν microέρος στις διάφορες συναλλαγές που microερικές φορές καθυ-στερούσαν να γίνουν το ταξίδι διαρκούσε περισσότερο Οι συνθήκες εκτέλεσης του microακρού αυτού ταξιδιού δεν ήταν εύκολες Υπήρχαν κίν-δυνοι από τις καιρικές συνθήκες τους ληστές τους πολέmicroους κλπ Ενοποίηση των εδαφών της κεντρικής Ασίας υπό microία εξουσία όπως αυτή των Κινέζων και των Κουσά-να τους δύο πρώτους αιώνες microΧ τους Τούρκους αργότερα και τους Μογγόλους τον 13ο και 14ο αιώνα οι οποίοι για microερικές δεκαετίες ενοποίησαν ολόκληρο τον χώρο από τον Ειρηνικό ωκεανό έως τη Μαύρη θάλασσα διευκόλυνε κατά πολύ τη διακίνηση ταξιδιωτών και εmicroπορευmicroάτωνΌπως προειπώθηκε το τέλος του 1ου και του 2ου αιώνα microΧ ήταν εποχή ακmicroής των εmicroπορικών σχέσεων ανάmicroεσα στην Κίνα και τον ελληνορωmicroαϊκό κόσmicroο Οπωσδήποτε οι συνθήκες ήταν ιδανικές και από την ξηρά (που διευκόλυναν οι καλές σχέσεις των Ρωmicroαίων microε τους Κουσάνα οι οποίοι είχαν ιδρύσει στην Κεντρική Ασία αυτοκρατο-ρία που άγγιζε τα σύνορα της Κίνας) και από τη θάλασσα microέσω της οποίας στάλθηκαν οι πρεσβείες Τον 3ο αιώνα οι συνθήκες άλλαξαν Βάρβαροι από τον βορρά ασκούσαν πίεση προς Ανατολή και Δύση Οι Ούννοι καταπονούσαν για δεκαετίες Κίνα και ρω-microαϊκό κράτος Τον 4ο αιώνα η Σογδιανή ελεγχόταν προφανώς από τους Χιονίτες ενώ τους δύο επόmicroενους αιώνες (5ο και αrsquo microισό 6ου αιώνα) συνδέθηκε microε τους Εφθαλίτες ή Λευκούς Ούννους που ήλεγχαν τους σπουδαιότερους εmicroπορικούς δρόmicroους δυτικά του Παmicroίρ Κινεζικές πηγές επίσης αναφέρονται στη microείωση του εmicroπορίου και των πο-λιτικών επαφών ανάmicroεσα στην Κίνα και τις χώρες ανατολικά του Ώξου Η επικοινωνία και το εmicroπόριο microειώθηκαν σηmicroαντικά αλλά δεν διακόπηκαν τελείως Παρά τη microείωση του εmicroπορίου Ανατολής-Δύσης το λεκανοπέδιο του Ταρίmicro εξακο-

Το κρασί αποτελούσε ένα από τα σηmicroαντικότερα προϊόντα

λουθούσε να διατηρεί σηmicroαντική εmicroπορική δραστηριότητα τον 5ο αιώνα αφού το εmicroπόριο ιδιαίτερα του microεταξιού ανάmicroεσα στην Κίνα και την Ινδία δεν σταmicroάτησε Το ίδιο το λεκανοπέδιο έγινε κέντρο του βουδισmicroού και έπαιξε τον ρόλο πολιτισmicroικής γέφυρας ανάmicroεσα στις δύο χώρες ήταν για την Κίνα ζώνη πολιτιστικής εισχώρησης όπως η Μεσοποταmicroία για τη Ρωmicroαϊκή αυτοκρατορία Πολλοί από τους Σογδίους που κατοικούσαν στο Ταρίmicro έγιναν βουδιστές και microετέφεραν τη νέα θρησκεία δυτικά στη Σαmicroαρκάνδη και στο Μερβ Οι Σόγδιοι αλλά και άλλοι Ασιάτες ήταν microεταφορείς όχι microόνο του εmicroπορίου αλλά και των ιδεών Οι συνθήκες θα βελτιωθούν τον 6ο αιώνα οπότε θα κορυφωθούν και οι διπλωmicroατικές επαφές του Βυζαντίου microε τους λαούς πέραν της Περσίας Ο δρόmicroος του microεταξιού ήταν το σπουδαιότερο κανάλι διοχέτευσης των πιο πολύτιmicroων προϊόντων Στο Βυζάντιο το διεθνές εmicroπόριο είχε σχέση microε τις παρυφές της αυτοκρα-τορίας Το εmicroπόριο της Ερυθράς γινόταν microέσω των εmicroπορικών σταθmicroών της Ιωτάβης της Αιλάς ή Αϊλάς και δυτικότερα κοντά στο Σουέζ του Κλύσmicroατος Προϊόντα από την Ινδία έφθαναν στην Αλεξάνδρεια microέσω των λιmicroανιών της ανατολικής Ερυθράς Βερε-νίκη και Μυός Όρmicroος καθώς και microέσω του Νείλου απrsquo όπου διοχετεύονταν στην υπό-λοιπη αυτοκρατορία Εισάγονται από την Αιθιοπία την Ινδία και τις αραβικές χώρες πολύτιmicroοι λίθοι αρωmicroατικές ύλες αλλά και δούλοι Εισάγονται βιοτεχνικά προϊόντα υφάσmicroατα και κρασί Το τελευταίο είναι γνωστό ότι ανταλλάσσονταν από παλιά (όταν τα ρωmicroαϊκά πλοία έφθασαν στην Ινδία) microε ινδικό πιπέρι Ο Κοσmicroάς Ινδικοπλεύστης δίνει microεγάλη σηmicroασία στο εmicroπόριο και απαριθmicroεί τα σπουδαιότερα ινδικά κέντρα της εποχής Αρχίζει από τη Σινδού κάπου στις εκβολές του Ινδού ποταmicroού (στο ίδιο περίπου σηmicroείο όπου βρισκόταν το Βαρβαρικό) και συνεχίζει microε την Ορροθά την Καλλιανά (πρόκειται για την Καλλίαινα του Περίπλου πιθανότατα κοντά στη Βοmicroβάη) τη Σιβώρ και τη Μαλαί στην οποία microνηmicroονεύει ονοmicroαστικά 5 εmicroπόρια που εξάγουν πιπέρι Μέχρι εκεί αναφέρει έφταναν τα ξένα πλοία Σε πέντε ηmicroέρες πορεία από την ξηρά τοποθετείται η Κεϋλάνη Στο βορειότερο σηmicroείο της ανατολικής πλευράς της Ινδίας τοποθετείται η χώρα του καρυοφύλλου το οποίο πρέπει να συσχετιστεί microε το καρυόφυλλο του Φιλοστόργιου που ευδοκιmicroούσε στις όχθες του ποταmicroού Φεισών (Γάγγης)Στην εποχή του Κοσmicroά κέντρο του διεθνούς εmicroπορίου ήταν όχι η νότια Ινδία αλλά η

Το πιπέρι η κανέλα και άλλα microπαχαρικά αποτελούσαν βασικά

Το ακατέργαστο microετάξι που εισαγόταν από την Ανατολή

νήσος Κεϋλάνη Ο Κοσmicroάς microνηmicroονεύει ότι έφθαναν στα λιmicroάνια του νησιού πλοία από την Περσία και την Αιθιοπία microέχρι την Κίνα Από τις περιοχές που βρίσκονται ανατολι-κά του ακρωτηρίου Κόmicroοριν (το νοτιότερο άκρο της Ινδικής χερσονήσου) δηλαδή από την Τζίνιστα (Κίνα) και άλλα εmicroπόρια έφταναν στο νησί microετάξι αλόη καρυόφυλλο ξύλο από καρυόφυλλο τζανδάνα (ευώδες ξύλο) δυτικά του ακρωτηρίου από τη Μαλαί πιπέρι την Καλλιανά χαλκός και σησάmicroινα ξύλα και από τη Σινδού microόσχος καστάρι και το ναρδόσταχτυ (άρωmicroα από το οmicroώνυmicroο φυτό) Τα σηρικά νήmicroατα που έφθαναν τους προηγούmicroενους αιώνες στη Λιmicroυρική και στα Βαρύγαζα (δυτική παραλιακή Ινδία) έφθαναν τώρα κυρίως στην Κεϋλάνη Βορειότερα στους λευκούς Ούννους (Εφθαλίτες) αλλά και σε ολόκληρη την Ινδία οι Αιθίοπες εmicroπορεύονταν πολύτιmicroους λίθους ιδιαί-τερα σmicroαράγδια που έπαιρναν από τους Βλέmicromicroυες νότια της ΑιγύπτουΣτη Συρία και στην Παλαιστίνη όπου κατέληγε ο κεντρικός χερσαίος δρόmicroος του microε-ταξιού αλλά και ο θαλάσσιος microέσω Περσικού τον οποίο προτιmicroούσαν ινδικά περσικά

Ο Ιουστινιανός υπήρξε ο πρώτος αυτοκράτορας που

Η microαρτυρία του Προκοπίου για τους Καυκασιανούς Τζάνους

Η χώρα Κολχίδα ήταν ορεινή και πολύ ψυχρή Οι Τζάνοι ζούσαν microε επιδροmicroές και ληστείες πράγmicroα που είχε αναγκάσει τον αυτοκράτορα να τους παρέχει ετήσια χορηγία σε χρυσό ώστε να microην κάνουν επιδροmicroές σε ρωmicroαϊκά εδάφη Εκείνοι όmicroως microολονότι έκαναν όρκους λεηλατούσαν όχι microόνο περιοχές της Αρmicroενίας αλλά και του Βυζαντίου Τελικά ο στρατηγός του Ιουστινιανού Σίττας κατόρθωσε να τους υποτάξει και να τους κάνει να αλλάξουν τρόπο ζωής Συγχρόνως οι Τζάνοι προτίmicroησαν την άπονον δου-λείαν αντί της επικινδύνου ελευθερίας και γράφτηκε στους ρωmicroαϊκούς στρατιωτικούς καταλόγους λαmicroβάνοντας microέρος σε εκστρατείες εναντίον των εχθρών των Ρωmicroαίων Τέλος έγιναν όλοι χριστιανοί και ο αυτοκράτορας τους έφτιαξε εκκλησία σε οικισmicroό τους (που λεγόταν Σχαmicroαλινίχων) Για να είναι βέβαιος πως δεν θα επαναστατήσουν οι Τζάνοι ο Ιουστινιανός κατασκεύασε φρούρια στη χώρα που επάνδρωσε microε Ρωmicroαίους στρατιώτες Όmicroως η microεγαλύτερη εγγύηση για τον αυτοκράτορα ήταν η υιοθέτηση του χριστιανισmicroού που επέτρεψε επιmicroιξία των Τζάνων microε τους γείτονες εντάσσοντάς τους στη σφαίρα επιρροής του Βυζαντίου

και αραβικά πλοία υπάρχει άφθονη αγροτική παραγωγή (κρασί λάδι δηmicroητριακά) και σηmicroαντική βιοτεχνία κυρίως στις πόλεις της Φοινίκης (Τύρος Βηρυτός Σιδώνα Βύβλος) στην Αντιόχεια κλπ αφού στις πόλεις αυτές καταλήγουν τα προϊόντα και οι πρώτες ύλες που φθάνουν από τα βάθη της Ασίας Εδώ βρίσκονται τα φηmicroισmicroένα εργαστήρια microεταξουργίας τα προϊόντα των οποίων εξάγονται παντού Είναι χαρακτη-ριστικό ότι κινεζικά χρονικά αναφέρουν ότι ανάλογα προϊόντα της περιοχής δυτικά της θαλάσσης (Τίγρης-Ευφράτης) είναι καλύτερα από εκείνα της ανατολικής πλευράς δηλαδή τα φοινικικά προϊόντα είναι καλύτερα από τα περσικά Έmicroποροι από πολλές χώρες συνωστίζονται στα εmicroπορικά κέντρα κοντά στη βυζαντινοπερσική microεθόριο Βυ-ζαντινοί Πέρσες Άραβες Κεντροασιάτες Σκύθες Ινδοί Πρόκειται για κέντρα όπου διακινείται το microεγαλύτερο microέρος του εξωτερικού εmicroπορίουΕίναι γνωστό ότι εισαγόταν στο Βυζάντιο ακατέργαστο microετάξι το οποίο επεξεργάζονταν σε εργαστήρια κυρίως στις εmicroπορικές πόλεις της Φοινίκης Ο Προκόπιος microνηmicroονεύει ότι laquoτα microεταξωτά φορέmicroατα συνηθιζόταν από παλιά να κατασκευάζονται στη Βηρυτό και στην Τύρο που είναι πόλεις της Φοινίκης Οι έmicroποροι οι κατασκευαστές και οι τε-χνίτες των εmicroπορευmicroάτων αυτών κατοικούσαν ανέκαθεν εκεί κι από κει microεταφερόταν το εmicroπόρευmicroα σrsquo όλον τον κόσmicroοraquo Στη Φοινίκη παραγόταν και η πορφύρα

Εκχριστιανισmicroός στην Ανατολή (Ασία και Αφρική) και οι πολιτικές επι-πτώσεις κυρίως στον ανταγωνισmicroό microε τους ΠέρσεςΗ περιοχή ανατολικά και βόρεια του Εύξεινου Πόντου ενδιέφερε ιδιαίτερα το Βυζά-ντιο γιατί από εκεί περνούσαν δρόmicroοι microεγάλης σπουδαιότητας microέσω των οποίων η αυτοκρατορία επικοινωνούσε microε λαούς του βορρά και της Ανατολής Από εκεί περνού-σε ο λεγόmicroενος βόρειος δρόmicroος που οδηγούσε βόρεια της Κασπίας και στην Κεντρική Ασία Μεγαλύτερη προσοχή δόθηκε στην περιοχή του Καυκάσου όπου ο ανταγωνι-σmicroός microε την Περσία οδηγούσε σε ρήξεις που κορυφώθηκαν επί Ιουστινιανού Αrsquo Η προσχώρηση κάποιου ηγεmicroόνα της περιοχής αυτής στον χριστιανισmicroό συνήθως είχε ως αποτέλεσmicroα αναζήτηση της προστασίας του Βυζαντινού αυτοκράτορα και παύση της επιρροής του Πέρση βασιλιά Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του βασιλιά των Λαζών Τζαθίου (Ζταθίου) ο οποίος σύmicroφωνα microε τον χρονικογράφο Ιωάννη Μαλάλα ήταν υποτελής στον βασιλιά των Περσών Όταν συνέβαινε να πεθάνει ο βασιλιάς

των Λαζών ο διάδοχός του εστέφετο από τον Πέρση βασιλιά Όmicroως ο Τζάθιος δεν εστέφθη από τον βασιλιά των Περσών Καβάδη Αrsquo (488-531) αλλά απευθύνθηκε στην Κωνσταντινούπολη στον αυτοκράτορα Ιουστίνο Αrsquo Το γεγονός αυτό έγινε αιτία έχθρας ανάmicroεσα στους Ρωmicroαίους και τους ΠέρσεςΗ Περσία microετά την αποτυχηmicroένη εκστρατεία του Ιουλιανού (363) κατόρθωσε να αποσπάσει από τον επόmicroενο αυτοκράτορα Ιοβιανό ορισmicroένες από τις σατραπείες του Τίγρη που είχε καταλάβει το 298 ο Διοκλητιανός αλλά από το έτος 387 κατά το οποίο συmicroφωνήθηκε ο διαmicroελισmicroός της Αρmicroενίας έως τον 6ο αιώνα οι σχέσεις των δύο κρατών δεν θα είναι τόσο άσχηmicroες Γενικά από τον 4ο αιώνα η Περσία δεν παρουσιάζει την επιθετικότητα του προηγού-microενου αιώνα και είναι λιγότερο απειλητική απrsquo ότι οι βάρβαροι κατά microήκος του Ρήνου και του Δούναβη Η ανάγκη για σταθερότητα οδήγησε σε αναζήτηση εναλλακτικών λύσεων αφού και οι δύο επικράτειες ήταν αδύναmicroες ώστε να απειλήσει η microία την άλλη λόγω και των επιδροmicroών των λαών της ευρασιατικής στέπας Έτσι κατέληξαν στην αmicroοιβαία αποδοχή γεγονός που οδήγησε σε κάποια ισορροπία και σταθερότητα στις σχέσεις τους και η διπλωmicroατία άρχισε να αντικαθιστά τις πολεmicroικές συγκρούσεις Υπήρξαν microεmicroονωmicroένα επεισόδια αλλά καmicroία πλευρά δεν επιχείρησε να εξοντώσει την άλλη σε αυτήν τη χρονική περίοδο Επί Ιουστινιανού Αrsquo τα πράγmicroατα αλλάζουν Λόγω των πολέmicroων του αυτοκράτορα στη Δύση στην Ανατολή την πρωτοβουλία είχαν οι Πέρσες και ο Ιουστινιανός αρκείτο σε όχι τόσο ευνοϊκές συνθήκες για την αυτοκρα-τορία Πράγmicroατι microετά από τρεις καταστροφικούς πολέmicroους το έτος 532 υπογράφηκε microεταξύ Βυζαντίου και Περσίας η αιώνια ειρήνη microε την υποχρέωση οι Βυζαντινοί να πληρώνουν τέλη στον Χοσρόη Αrsquo (531-579) Τέλος το έτος 562 υπογράφηκε ανάmicroεσα στα δύο microέρη ειρήνη για 50 χρόνια αφού οι Πέρσες είχαν καταστρέψει την Αντιόχεια το 540-541 είχαν microεταφέρει τους κατοίκους της στην Περσία και είχαν καταλάβει ή ερηmicroώσει πολλές πόλεις στη Μεσοποταmicroία καθώς και περιοχές του Καυκάσου και του Ευξείνου Ο Πέρσης βασιλιάς Χοσρόης Αrsquo δεν είχε πρόθεση να αφήσει τον Βυζαντινό αυτοκράτορα να κυριαρχήσει στην Οικουmicroένη ιδιαίτερα microετά τις επιτυχίες του Ιου-στινιανού στη ΔύσηΓειτονικός λαός των Λαζών ήταν οι Τζάνοι ή Σουάνοι ανεξάρτητος λαός που κατά τον Προκόπιο ζούσε στην αρχαία Κολχίδα όπου βρισκόταν ο ποταmicroός Φάσις

Η στρατηγική θέση Ινδίας Περσίας και Αιγύπτου στη Βυζα-

των Λαζών ο διάδοχός του εστέφετο από τον Πέρση βασιλιά Όmicroως ο Τζάθιος δεν εστέφθη από τον βασιλιά των Περσών Καβάδη Αrsquo (488-531) αλλά απευθύνθηκε στην Κωνσταντινούπολη στον αυτοκράτορα Ιουστίνο Αrsquo Το γεγονός αυτό έγινε αιτία έχθρας ανάmicroεσα στους Ρωmicroαίους και τους ΠέρσεςΗ Περσία microετά την αποτυχηmicroένη εκστρατεία του Ιουλιανού (363) κατόρθωσε να αποσπάσει από τον επόmicroενο αυτοκράτορα Ιοβιανό ορισmicroένες από τις σατραπείες του Τίγρη που είχε καταλάβει το 298 ο Διοκλητιανός αλλά από το έτος 387 κατά το οποίο συmicroφωνήθηκε ο διαmicroελισmicroός της Αρmicroενίας έως τον 6ο αιώνα οι σχέσεις των δύο κρατών δεν θα είναι τόσο άσχηmicroες Γενικά από τον 4ο αιώνα η Περσία δεν παρουσιάζει την επιθετικότητα του προηγού-microενου αιώνα και είναι λιγότερο απειλητική απrsquo ότι οι βάρβαροι κατά microήκος του Ρήνου και του Δούναβη Η ανάγκη για σταθερότητα οδήγησε σε αναζήτηση εναλλακτικών λύσεων αφού και οι δύο επικράτειες ήταν αδύναmicroες ώστε να απειλήσει η microία την άλλη λόγω και των επιδροmicroών των λαών της ευρασιατικής στέπας Έτσι κατέληξαν στην αmicroοιβαία αποδοχή γεγονός που οδήγησε σε κάποια ισορροπία και σταθερότητα στις σχέσεις τους και η διπλωmicroατία άρχισε να αντικαθιστά τις πολεmicroικές συγκρούσεις Υπήρξαν microεmicroονωmicroένα επεισόδια αλλά καmicroία πλευρά δεν επιχείρησε να εξοντώσει την άλλη σε αυτήν τη χρονική περίοδο Επί Ιουστινιανού Αrsquo τα πράγmicroατα αλλάζουν Λόγω των πολέmicroων του αυτοκράτορα στη Δύση στην Ανατολή την πρωτοβουλία είχαν οι Πέρσες και ο Ιουστινιανός αρκείτο σε όχι τόσο ευνοϊκές συνθήκες για την αυτοκρα-τορία Πράγmicroατι microετά από τρεις καταστροφικούς πολέmicroους το έτος 532 υπογράφηκε microεταξύ Βυζαντίου και Περσίας η αιώνια ειρήνη microε την υποχρέωση οι Βυζαντινοί να πληρώνουν τέλη στον Χοσρόη Αrsquo (531-579) Τέλος το έτος 562 υπογράφηκε ανάmicroεσα στα δύο microέρη ειρήνη για 50 χρόνια αφού οι Πέρσες είχαν καταστρέψει την Αντιόχεια το 540-541 είχαν microεταφέρει τους κατοίκους της στην Περσία και είχαν καταλάβει ή ερηmicroώσει πολλές πόλεις στη Μεσοποταmicroία καθώς και περιοχές του Καυκάσου και του Ευξείνου Ο Πέρσης βασιλιάς Χοσρόης Αrsquo δεν είχε πρόθεση να αφήσει τον Βυζαντινό αυτοκράτορα να κυριαρχήσει στην Οικουmicroένη ιδιαίτερα microετά τις επιτυχίες του Ιου-στινιανού στη ΔύσηΓειτονικός λαός των Λαζών ήταν οι Τζάνοι ή Σουάνοι ανεξάρτητος λαός που κατά τον Προκόπιο ζούσε στην αρχαία Κολχίδα όπου βρισκόταν ο ποταmicroός Φάσις

Η στρατηγική θέση Ινδίας Περσίας και Αιγύπτου στη Βυζα-

Κατά τον Μένανδρο Προτήκτορα η θέση της Σουανίας ήταν καίρια γιατί microέσω αυτής επιτίθεντο οι Πέρσες στην Κολχίδα (Λαζική) Έτσι ήταν microήλον της έριδος ανάmicroεσα σε Βυζαντινούς και Πέρσες οι οποίοι αποτελούσαν τότε την κυριότερη αντίπαλη δύνα-microη Οι Βυζαντινοί δεν άφηναν ανεκmicroετάλλευτη και την κατάσταση που επικρατούσε βόρεια του Ευξείνου ερχόmicroενοι σε επαφή microε τους Σαβείρους Ούννους από την εποχή του Αναστασίου Αrsquo Το έτος 523 ο πατρίκιος Πρόβος ανιψιός του αποθανόντος αυτοκρά-τορα Αναστασίου microε εντολή του Ιουστίνου Αrsquo έφθασε στον Βόσπορο της Κριmicroαίας microε σκοπό τη συγκρότηση microισθοφορικού στρατού από Ούννους για να τους στείλει ως συmicromicroάχους των Ιβήρων εναντίον των Περσών Την ίδια περίπου εποχή ο Ιουστινιανός συνήψε φιλικές σχέσεις microε τη βασίλισσα των Σαβείρων Ούννων Βώα στέλνοντάς της δώρα και χρήmicroατα Εκτός από τον προσεταιρισmicroό των πολεmicroικών αυτών φύλων στο πλευρό των Βυζαντινών η φύλαξη των διαβάσεων του Καυκάσου και άλλων στενών γύρω από τον Εύξεινο για τη διευκόλυνση της επικοινωνίας είναι ένας από τους σπουδαιότερους λόγους του εκχριστιανισmicroού των φυλών αυτών Εξάλλου από εκεί εισχωρούσαν και οι βάρβαροι στη Μικρά Ασία και στην Περσία (Κάσπιες πύλες) Η συ-νεννόηση των Βυζαντινών microε τους λαούς του Καυκάσου ήταν πρωταρχικής σηmicroασίας Έτσι όταν έφτασαν οι γνωστοί microας Άβαροι στην περιοχή βόρεια του Καυκάσου (οι Ψευδάβαροι) ήρθαν σε επικοινωνία microε τους Βυζαντινούς microέσω Αλανών και του Βυζα-ντινού στρατηγού της Λαζικής Αποτέλεσmicroα αυτής της συνεννόησης ήταν η οmicroαιχmicroία Βυζαντινών και Αβάρων οι οποίοι πριν εγκατασταθούν στην Παννονία φρόντισαν να πολεmicroήσουν υπέρ των Βυζαντινών τα ουννικά φύλα των Ουτιγούρων Ζάλων και Σαβείρων Επίσης microέσω των σχέσεων αυτών ήταν δυνατό να εξουδετερωθεί η περ-σική επιρροή στην περιοχή που δεν ήταν ευκαταφρόνητη Αρκεί να αναφέρουmicroε ότι παρά τις φιλικές σχέσεις των Βυζαντινών microε λαούς του Καυκάσου οι Πέρσες είχαν τη δυνατότητα να ενεδρεύουν σε ορισmicroένα περάσmicroατα της περιοχής όταν επέστρεφε ο Ζήmicroαρχος από την Κεντρική Ασία microε σκοπό να τον αιχmicroαλωτίσουν ερχόmicroενοι σε επαφές microε τους Αλανούς που προσπαθούσαν να τηρήσουν ουδετερότητα ανάmicroεσα στις δύο microεγάλες δυνάmicroεις Όπως είχαmicroε την ευκαιρία να αναφέρουmicroε παραπάνω από την περιοχή του Καυκάσου περνούσε ο κυριότερος βραχίονας του βόρειου δρόmicroου που οδηγούσε βόρεια της Κα-

σπίας και στη συνέχεια προς Ανατολάς Όταν η κατάσταση στον Ινδικό άρχισε βαθmicroιαία να αλλάζει υπέρ των Περσών ο βόρειος δρόmicroος αποτελούσε τη microόνη εναλλακτική λύση για επικοινωνία microε τους λαούς πέρα από την Περσία στην Κεντρική Ασία όπου από τον 4ο αιώνα έως και τα microέσα περίπου του 6ου αιώνα κυρίαρχοι ήταν οι Εφθαλί-τες ή Λευκοί Ούννοι microε τους οποίους οι Βυζαντινοί είχαν επαφές και από τα microέσα του 6ου έως τα microέσα του 7ου αιώνα οι Τούρκοι για τους οποίους έγινε λόγος παραπάνω Σηmicroαντική ήταν και η παρουσία των Βυζαντινών στο νοτιοανατολικό σύνορο Η βυ-ζαντινή παρέmicroβαση στην Ερυθρά τον 4ο αιώνα έχει σχέση microε το εmicroπόριο και τον ανταγωνισmicroό microε τους Πέρσες Ο Ευσέβιος microνηmicroονεύει ότι η εξουσία του Μ Κωνστα-ντίνου έφθανε έως τους Βλέmicromicroυες τους Αιθίοπες και τους Ινδούς που εκφραζόταν microε ανδριάντες και αναθήmicroατα Πρεσβεία από Βλέmicromicroυες Ινδούς και Αιθίοπες φθάνει στην Κωνσταντινούπολη microε πολυτελή δώρα όπου τους παραχωρούνται αξιώmicroατα Ασφαλώς η βυζαντινή εξουσία του Ευσέβιου πρέπει να εκληφθεί ως βυζαντινή επιρροή και έως έναν βαθmicroό εξάρτηση από το Βυζάντιο που επέβαλε η ρωmicroαϊκή δύναmicroη και διπλωmicroα-τία αλλά και ο εκχριστιανισmicroός των περιοχών αυτών Ο εκχριστιανισmicroός των Αξωmicroιτών microνηmicroονεύεται στην Εκκλησιαστική Ιστορία του Ρου-φίνου κατά τρόπο microυθιστορηmicroατικό Αναφέρεται ότι στα χρόνια του Μ Κωνσταντίνου ο Τύριος φιλόσοφος Μερώπιος microε τους microαθητές του Εδέσσιο και Φρουmicroέντιο έφτασαν microε πλοίο στην καθrsquo ηmicroάς Ινδία Εκεί το πλοίο τους λεηλατήθηκε από τους ντόπιους Ο Μερώπιος σκοτώθηκε αλλά οι δύο microαθητές του κατόρθωσαν να φτάσουν στην Αυλή του ηγεmicroόνα του Αξούmicro Ο Φρουmicroέντιος κέρδισε την εmicroπιστοσύνη του βασιλιά και microετά τον θάνατο του τελευταίου έγινε επίτροπος του ανήλικου γιου του Συγχρόνως κήρυττε τον χριστιανισmicroό και χειροτονήθηκε επίσκοπος του Αξούmicro στην Αλεξάνδρεια από τον Μ Αθανάσιο προωθώντας microε επιτυχία το ιεραποστολικό του έργο Λίγο πριν από τα microέσα του 4ου αιώνα επί Κωνσταντίου στέλλεται ιεραποστολή και στους Οmicroηρίτες της Μεγάλης ή Ευδαίmicroονος Αραβίας (Υεmicroένη) επικεφαλής της οποίας ήταν ο Θεόφιλος ο Ινδός ο οποίος καταγόταν από τη νήσο Διβούς και είχε microεταφερθεί ως όmicroηρος επί Μ Κωνσταντίνου στο Βυζάντιο Ο Θεόφιλος κήρυξε τη χριστιανική πίστη στην Ευδαίmicroονα Αραβία έχτισε τρεις (αντί microιας) εκκλησίες στην πρωτεύουσα της χώρας Τάφαρο ή Ζάφαρο στην Αδάνη (σηmicroερινό Άντεν) όπου βρισκόταν και το ρωmicroαϊκό εmicroπόριο (δηλαδή το microέρος όπου έπιαναν τα ρωmicroαϊκά πλοία) και σε microία άλλη

Η παρουσία των Βυζαντινών στα νοτιανατολικά σύνορα ήδη

σπίας και στη συνέχεια προς Ανατολάς Όταν η κατάσταση στον Ινδικό άρχισε βαθmicroιαία να αλλάζει υπέρ των Περσών ο βόρειος δρόmicroος αποτελούσε τη microόνη εναλλακτική λύση για επικοινωνία microε τους λαούς πέρα από την Περσία στην Κεντρική Ασία όπου από τον 4ο αιώνα έως και τα microέσα περίπου του 6ου αιώνα κυρίαρχοι ήταν οι Εφθαλί-τες ή Λευκοί Ούννοι microε τους οποίους οι Βυζαντινοί είχαν επαφές και από τα microέσα του 6ου έως τα microέσα του 7ου αιώνα οι Τούρκοι για τους οποίους έγινε λόγος παραπάνω Σηmicroαντική ήταν και η παρουσία των Βυζαντινών στο νοτιοανατολικό σύνορο Η βυ-ζαντινή παρέmicroβαση στην Ερυθρά τον 4ο αιώνα έχει σχέση microε το εmicroπόριο και τον ανταγωνισmicroό microε τους Πέρσες Ο Ευσέβιος microνηmicroονεύει ότι η εξουσία του Μ Κωνστα-ντίνου έφθανε έως τους Βλέmicromicroυες τους Αιθίοπες και τους Ινδούς που εκφραζόταν microε ανδριάντες και αναθήmicroατα Πρεσβεία από Βλέmicromicroυες Ινδούς και Αιθίοπες φθάνει στην Κωνσταντινούπολη microε πολυτελή δώρα όπου τους παραχωρούνται αξιώmicroατα Ασφαλώς η βυζαντινή εξουσία του Ευσέβιου πρέπει να εκληφθεί ως βυζαντινή επιρροή και έως έναν βαθmicroό εξάρτηση από το Βυζάντιο που επέβαλε η ρωmicroαϊκή δύναmicroη και διπλωmicroα-τία αλλά και ο εκχριστιανισmicroός των περιοχών αυτών Ο εκχριστιανισmicroός των Αξωmicroιτών microνηmicroονεύεται στην Εκκλησιαστική Ιστορία του Ρου-φίνου κατά τρόπο microυθιστορηmicroατικό Αναφέρεται ότι στα χρόνια του Μ Κωνσταντίνου ο Τύριος φιλόσοφος Μερώπιος microε τους microαθητές του Εδέσσιο και Φρουmicroέντιο έφτασαν microε πλοίο στην καθrsquo ηmicroάς Ινδία Εκεί το πλοίο τους λεηλατήθηκε από τους ντόπιους Ο Μερώπιος σκοτώθηκε αλλά οι δύο microαθητές του κατόρθωσαν να φτάσουν στην Αυλή του ηγεmicroόνα του Αξούmicro Ο Φρουmicroέντιος κέρδισε την εmicroπιστοσύνη του βασιλιά και microετά τον θάνατο του τελευταίου έγινε επίτροπος του ανήλικου γιου του Συγχρόνως κήρυττε τον χριστιανισmicroό και χειροτονήθηκε επίσκοπος του Αξούmicro στην Αλεξάνδρεια από τον Μ Αθανάσιο προωθώντας microε επιτυχία το ιεραποστολικό του έργο Λίγο πριν από τα microέσα του 4ου αιώνα επί Κωνσταντίου στέλλεται ιεραποστολή και στους Οmicroηρίτες της Μεγάλης ή Ευδαίmicroονος Αραβίας (Υεmicroένη) επικεφαλής της οποίας ήταν ο Θεόφιλος ο Ινδός ο οποίος καταγόταν από τη νήσο Διβούς και είχε microεταφερθεί ως όmicroηρος επί Μ Κωνσταντίνου στο Βυζάντιο Ο Θεόφιλος κήρυξε τη χριστιανική πίστη στην Ευδαίmicroονα Αραβία έχτισε τρεις (αντί microιας) εκκλησίες στην πρωτεύουσα της χώρας Τάφαρο ή Ζάφαρο στην Αδάνη (σηmicroερινό Άντεν) όπου βρισκόταν και το ρωmicroαϊκό εmicroπόριο (δηλαδή το microέρος όπου έπιαναν τα ρωmicroαϊκά πλοία) και σε microία άλλη

Η παρουσία των Βυζαντινών στα νοτιανατολικά σύνορα ήδη

πόλη όπου βρισκόταν το περσικό εmicroπόριο στην απέναντι πλευρά στην είσοδο του κόλπου Είχε επίσης την ευκαιρία να επισκεφθεί και τη νήσο απrsquo όπου καταγόταν η οποία προφανώς πρέπει να ταυτιστεί microε τις Μαλδίβες νοτιοδυτικά της σηmicroερινής Ινδίας ενώ αναχωρώντας για το Βυζάντιο πέρασε και από τους Αξωmicroίτες microε σκοπό καθώς φαίνεται επίσης ιεραποστολικό Ο Κωνστάντιος Βrsquo παρεmicroβαίνει στις υποθέσεις του κράτους του Αξούmicro microε γράmicromicroα στους ηγεmicroόνες της χώρας (Αϊζανά και Σαζανά) για τον επίσκοπο Φρουmicroέντιο Το γράmicromicroα είναι microάρτυρας των πολιτικών ταραχών που προκαλούσαν οι δογmicroατικές ασυmicro-φωνίες ανάmicroεσα στον αυτοκράτορα που κλίνει προς τον αρειανισmicroό και στον επίσκο-πο Αλεξανδρείας Μ Αθανάσιο Στην ιεραποστολή του Θεόφιλου τουλάχιστον σύmicroφωνα microε την αφήγηση του Φιλο-στόργιου φαίνεται πως είχε διδαχθεί το αρειανιστικό δόγmicroα προφανώς microε υποστήριξη του αυτοκράτορα Ίσως αυτές οι συνθήκες δηmicroιούργησαν και τα προβλήmicroατα στην Εκκλησία της Αξώmicroης microε τον ορθόδοξο πατριάρχη Αλεξανδρείας Στην πραγmicroατικότητα δεν είναι τόσο εύκολο να εξάγει κανείς συmicroπεράσmicroατα κατά πόσον ένας αυτοκράτορας θα microπορούσε σε θέmicroατα ιεραποστολής δηλαδή ουσιαστικά σε θέmicroατα διπλωmicroατίας στο εξωτερικό να λάβει υπόψη του microόνο το τι πίστευε Τα πράγmicroατα ήταν πολύ πιο σύνθε-τα και πρέπει να εκληφθούν microε βάση την εξωτερική πολιτική του βυζαντινού κράτους την εποχή αυτή Φαίνεται πως ο Κωνστάντιος είχε καταλάβει το πνεύmicroα της εποχής και η θρησκευτική του παρέmicroβαση στους λαούς της Ερυθράς είναι θέmicroα πολιτικό που τον τιmicroά και τον ξεχωρίζει Πρέπει δηλαδή να τοποθετηθεί στα πλαίσια του κύρους και της επιρροής του βυζαντινού κράτους στους γύρω λαούς καθώς και στον ανταγωνισmicroό microε το microεγάλο περσικό κράτος Έτσι ο Κωνστάντιος χαρακτηρίζεται ως πρόδροmicroος του Ιουστινιανού Ήθελε προφανώς ο αυτοκράτορας να πάρει microε το microέρος του τους λαούς της Ερυθράς και να εξασφαλίσει εmicroπορικά και πολιτικά συmicroφέροντα Δεν πρέπει εποmicroένως να πιστέψουmicroε ότι ο Κωνστάντιος υπέτασσε τη θρησκευτική πολιτική στο πάθος του για τον αρειανισmicroό Οι θρησκευτικές αποστολές υπηρετούσαν το ίδιο το κράτος Ήταν κάτι σαν πρεσβείες που στέλνονταν επίσηmicroα και microε άριστη οργάνωση Έτσι δεν ήταν δυνατόν ένας οξυδερκής αυτοκράτορας να τις υποτάξει στα δικά του πάθη Η δράση των Φρουmicroέντιου και Θεόφιλου πρέπει να τεθεί σε παρόmicroοια πλαίσια microε τη δράση του Ουλφίλα στους Γότθους οι οποίοι επίσης δέχθηκαν το αρει-

Στον εκχριστιανισmicroό της Αιγύ-πτου σηmicroαντικό ρόλο διαδραmicroά-

ανιστικό δόγmicroα Μόνο που η ιεραποστολή του Θεόφιλου του Ινδού στους λαούς της Ερυθράς δεν είχε πολύ θετικά αποτελέσmicroατα Στην Ευδαίmicroονα Αραβία ο χριστιανισmicroός δεν εκτόπισε τον ιουδαϊσmicroό Από τις αρχές της βασιλείας του Ιουστίνου Αrsquo αρχίζει και πάλι το διπλωmicroατικό παιχνίδι των Βυζαντινών στην Ερυθρά όπου εmicroπλέκονται Αιθίοπες και Οmicroηρίτες Στις αρχές του 6ου αιώνα η Αιθιοπία ασκούσε έλεγχο στην Υεmicroένη αλλά εξέγερση έφερε στον θρόνο εχθρό της Αιθιοπίας τον Εβραίο Yusuf (Δουναάν) Έτσι το 523 πραγmicroατοποιείται η πρώτη αιθιοπική εκστρατεία εναντίον αυτού και των υποστηρικτών του κυρίως Εβραί-ων που αποτελούσαν την πλειοψηφία Μετά την αναχώρηση των Αιθιόπων προς το τέλος του 523 οι Οmicroηρίτες άρχισαν τους διωγmicroούς εναντίον των χριστιανών της χώρας τους microε αποκορύφωmicroα το microαρτύριο των χριστιανών της πόλης Najran το 524 γεγο-νός που σύmicroφωνα microε τις πηγές προκάλεσε την επέmicroβαση του βασιλιά των Αιθιόπων Ελεσβά (Ελλατζβάα) Τελικά οι Αιθίοπες νίκησαν σκότωσαν τον Δουναάν και εγκαθί-δρυσαν στην Ευδαίmicroονα Αραβία φιλικό προς αυτούς καθεστώς Ο Προκόπιος παρέχει λεπτοmicroερή αφήγηση των γεγονότων αναφέρεται όmicroως στην αιθιοπική εκστρατεία που έγινε microετά τα γεγονότα της Najran πιθανώς γιατί αυτή ήταν η σπουδαιότερη Ο Βυζα-ντινός ιστορικός microνηmicroονεύει το όνοmicroα του Οmicroηρίτη βασιλιά Εσιmicroιφαίου που διαδέχθη-κε τον Yusuf microε υποστήριξη των Αξωmicroιτών Όmicroως και αυτός σύντοmicroα εκθρονίστηκε και η επιχείρηση των Αξωmicroιτών microακροπρόθεσmicroα δεν είχε θετικά αποτελέσmicroαταΦαίνεται πως η διαφορετική θρησκεία των Οmicroηριτών ήταν πρόσχηmicroα Στην ουσία οι Αιθίοπες και microέσω αυτών οι Βυζαντινοί θέλησαν να προστατέψουν τα συmicroφέροντά τους επιβαλλόmicroενοι στον αγώνα κατά των Περσών Την εποχή λοιπόν που ο υποτε-λής στους Αξωmicroίτες Εσιmicroιφαίος βασίλευε στους Οmicroηρίτες ο Ιουστινιανός το 527 αmicroέσως microόλις ανέβηκε στον θρόνο έστειλε πρεσβεία στους οmicroόδοξους Αιθίοπες microε σκοπό να αγοράζουν το microετάξι από τους Ινδούς και να το δίνουν απευθείας στους Ρωmicroαίους Έτσι οι Αξωmicroίτες θα έπαυαν τις εmicroπορικές συναλλαγές microε τους Πέρσες και τα προϊόντα θα έφθαναν στην Αλεξάνδρεια microέσω Ευδαίmicroονος Αραβίας και Νείλου Το κέρδος για τους Αιθίοπες θα ήταν microεγάλο δεδοmicroένου ότι θα έπαιρναν τα χρήmicroατα που εισέπρατταν οι Πέρσες Η ικανοποίηση των Βυζαντινών θα περιοριζόταν στο γεγονός ότι ο χρυσός τους δεν θα πήγαινε σε εχθρικά χέρια Όmicroως το σχέδιο του Ιουστινιανού απέτυχε Ήταν αδύνατο οι Αιθίοπες να αγοράζουν microετάξι απευθείας από τους Ινδούς

Οι θρησκευτικές αποστολές των Βυζαντινών αυτοκρατόρων

διότι οι Πέρσες έmicroποροι πλέοντας πρώτοι στα λιmicroάνια της Ινδίας όπου έφθανε το microετάξι (επειδή βρίσκονταν πλησιέστερα προς αυτούς) αγόραζαν όλες τις ποσότητες microεταξιού και έτσι δεν έmicroενε τίποτε για τους συmicromicroάχους Αιθίοπες Μετά την αποτυχία του σχεδίου του Ιουστινιανού οι Βυζαντινοί αναγκάστηκαν να επεκτείνουν το κρατικό microονοπώλιο αλλά γινόταν φανερό ότι χρειαζόταν ριζική λύση και αυτή δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η microεταφορά της καλλιέργειας του microεταξιού στο Βυζάντιο Ο Προκόπιος αναφέρει ότι δύο microοναχοί έφεραν αβγά microεταξοσκώληκα από τη Σηρίνδα microε σκοπό να απαλλαγεί ο Βυζαντινός αυτοκράτορας από το άγχος της προ-microήθειας microεταξιού από το εξωτερικό Ο Θεοφάνης ο Βυζάντιος αναφέρει ότι τα αβγά έφερε στο Βυζάντιο κάποιος Πέρσης microέσα σε νάρθηκα Έως την εποχή microάλιστα που ήρθαν οι τουρκικές πρεσβείες στην Κωνσταντινούπολη η καλλιέργεια είχε προχωρήσει

Τα γεγονότα στις περιοχές της Ερυθράς θάλασσας κατά τον Προκό-πιο

Σύmicroφωνα microε τον Προκόπιο laquoΟ βασιλιάς των Αιθιόπων Ελλησθεαίος που ήταν χριστια-νός εξεστράτευσε εναντίον των Οmicroηριτών επειδή ήταν Ιουδαίοι και ειδωλολάτρες και τυραννούσαν τους χριστιανούς Αφού αποβιβάστηκε microε πλοία στην απέναντι ακτή της Ερυθράς νίκησε τον βασιλιά των Οmicroηριτών σκοτώνοντας πολλούς και ανέβασε στον θρόνο τον Εσιmicroιφαίον που ήταν Οmicroηρίτης χριστιανός Επίσης υποχρέωσε τους Οmicroηρί-τες να πληρώνουν φόρο κάθε έτος και αναχώρησε αφήνοντας όmicroως πίσω πολλούς δούλους και άλλους επιτήδειους εν τώ κακουργείν Μετά από λίγο καιρό οι Οmicroηρίτες επαναστάτησαν εναντίον του νέου βασιλιά αιχmicroαλώτισαν τον Εσιmicroιφαίο και ανέβασαν στον θρόνο τον Άβραmicroον χριστιανό παλαιότερα δούλο κάποιου Ρωmicroαίου Ο βασιλιάς των Αιθιόπων έστειλε στράτευmicroα 3000 ανδρών microε σκοπό να επαναφέρει στην εξου-σία τον Εσιmicroιφαίο Οι στρατιώτες του όmicroως προτιmicroώντας να παραmicroείνουν σε microια τόσο πλούσια χώρα όπως η Ευδαίmicroων Αραβία ήρθαν κρυφά σε συνεννόηση microε τον Άβραmicroο και σκοτώνοντας τον αρχηγό τους ανεmicroείχθησαν microε το στρατό του εχθρού Ο βασιλιάς της Αιθιοπίας έστειλε κι άλλο στράτευmicroα που όmicroως στο τέλος ηττήθηκε Αυτή ήταν και η τελευταία προσπάθεια δεδοmicroένου ότι έγινε κατανοητό πως δεν ήταν δυνατό να διατηρηθεί εύκολα η αιθιοπική κυριαρχία στην απέναντι ακτή

Για να επεκταθεί το κρατικό microονοπώλιο του microεταξιού ο

αρκετάΣχετικά microε τον εκχριστιανισmicroό της Νοβατίας (Νουβίας) ο Ιωάννης Εφέσου microνηmicroονεύει ότι ο Ιουστινιανός και η Θεοδώρα διαφωνούσαν για τη microορφή microε την οποία έπρεπε ο χριστιανισmicroός να διδαχθεί εκεί Γνωρίζουmicroε ότι η Θεοδώρα ήταν υπέρmicroαχος του microονοφυσιτισmicroού σε αντίθεση microε τον Ιουστινιανό που δεν τηρούσε σταθερή στάση Παρουσιάζεται εδώ ανταγωνισmicroός ανάmicroεσα στους δύο συζύγους microε τη Θεοδώρα να αγωνίζεται να φτάσει η δική της ιεραποστολή πριν από εκείνη του Ιουστινιανού Η αφήγηση έχει microυθιστορηmicroατικό χαρακτήρα και το microόνο βέβαιο είναι ότι η προσπάθεια εκχριστιανισmicroού στέφθηκε από επιτυχία και ότι ο ίδιος ο βασιλιάς βαπτίστηκε Δεν microπορούmicroε να πούmicroε microε βεβαιότητα αν ήταν πράγmicroατι ο microονοφυσιτισmicroός το διδαχθέν δόγmicroα ότι όmicroως τελικά επικράτησε είναι βέβαιο Το πιθανότερο είναι ότι εξαρχής η διδασκαλία ήταν microονοφυσιτική Εκείνο που πρέπει microάλλον να απορρίψουmicroε είναι τα περί ανταγωνισmicroού ανάmicroεσα στον αυτοκράτορα και τη Θεοδώρα Το πιθανότερο είναι ο Ιουστινιανός να ανέχθηκε τη microονοφυσιτική ιεραποστολή επειδή δεν υπήρχε άλλη καλύτερη λύση Σύmicroφωνα microε τον W H Frend η ψυχοσύνθεση και η λογική των βαρβά-ρων δεχόταν microε microεγαλύτερη ευκολία τον microονοφυσιτισmicroό και αυτό ο Ιουστινιανός δεν microπορούσε να το παραβλέψειΣτη συνέχεια microετά το 575 εκχριστιανίζεται και το βασίλειο της Αλόας (Αλοδία) βορειοδυτικά της Αιθιοπίας προφανώς στο microονοφυσιτικό δόγmicroα και των Μακουρι-τών στο ορθόδοξο Πληροφορίες για τον εκχριστιανισmicroό των Μακουριτών (Μακουρία νότιο τmicroήmicroα της Νουβίας) microας παρέχει το Χρονικό του Ιωάννη Biclarencis και όχι ο Ιωάννης της Εφέσου ίσως λόγω δογmicroατικής προκατάληψης αφού οι Μακουρίτες δέ-χθηκαν το δυοφυσιτικό δόγmicroα Πάντως πρέπει να θεωρηθεί βέβαιο ότι ο Ιουστίνος Βrsquo παρεmicroπόδισε την προώθηση του microονοφυσιτισmicroού και στα υπόλοιπα νουβικά βασίλεια ακολουθώντας έτσι διαφορετική τακτική από τον Ιουστινιανό και τη Θεοδώρα Όmicroως ο εκχριστιανισmicroός και της Μακουρίας είχε ευεργετικά αποτελέσmicroατα Πρέσβεις των Μακουριτών βρέθηκαν και πάλι στην Κωνσταντινούπολη το 573 φέρνοντας δώρα στον αυτοκράτορα ΙουστίνοΟ εκχριστιανισmicroός των λαών της δυτικής Ερυθράς είχε ως αποτέλεσmicroα βυζαντινές επιδράσεις σε πολλά στοιχεία του πολιτισmicroού (γλώσσα εκκλησιαστική αρχιτεκτονική διακοσmicroητικά αντικείmicroενα κλπ) Βρέθηκαν έγγραφα στη Νουβία γραmicromicroένα στην ελλη-

Ο Πέρσης Βασιλιάς Χοσρόης περιέλαβε στα σχέδια των επι-

νική γλώσσα Στην πρωτεύουσα της Νοβατίας (Β Νουβίας) Faras και στη Δόγκολα πρωτεύουσα της Μακουρίας βρέθηκαν microεγαλοπρεπείς επισκοπικές εγκαταστάσεις Αντίθετα στην ανατολική πλευρά της Ερυθράς επιβλήθηκαν τελικά οι Πέρσες Η περ-σική κατάκτηση της Υεmicroένης ήταν τmicroήmicroα σχεδίου που εφαρmicroόστηκε από τους Χοσρόη Αrsquo και Βrsquo και περιλάmicroβανε ευρύτερα επιχειρήσεις σε όλη την Ανατολή ίσως και λόγω της συνεργασίας των Βυζαντινών microε τους δυτικούς Τούρκους Κατά τον αλ-Ταmicroπάρι η αιθιοπική κυριαρχία στην Υεmicroένη είχε γίνει πολύ σκληρή και έτσι αντιπροσωπεία των Οmicroηριτών ήλθε στην Κωνσταντινούπολη ζητώντας από τον Ιουστίνο Βrsquo να απελευθε-ρώσει τη χώρα από την αιθιοπική κυριαρχία και να στείλει αντιπρόσωπό του που θα κυβερνούσε για λογαριασmicroό της αυτοκρατορίας Ο Ιουστίνος δεν microπόρεσε ή δεν ήθελε (λόγω της βυζαντινοαιθιοπικής φιλίας) να αναλάβει πολεmicroική δράση και έτσι η πρε-σβεία απευθύνθηκε στους Πέρσες microε άσχηmicroες πολιτικές και εmicroπορικές συνέπειες για το Βυζάντιο κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 6ου αιώνα Πράγmicroατι κατά τη βασιλεία των αυτοκρατόρων Τιβέριου Αrsquo-Κωνσταντίνου Μαυρίκιου και Φωκά δεν υπάρχει ενδι-αφέρον ή δυνατότητα για δράση της αυτοκρατορίας στην Ερυθρά Το microεγαλεπήβολο πρόγραmicromicroα του Ιουστινιανού ουσιαστικά κατέρρευσε στην περιοχή αυτή Επιτυχής ήταν και η πολιτική του Ιουστινιανού σχετικά microε τους Γασσανίδες Άραβες Εξαιτίας των καταστροφών που επέφεραν οι Λαχmicroίδες Άραβες αντίπαλοι των Βυ-ζαντινών ο Ιουστινιανός ένωσε όσους Άραβες πρόσκεινταν στο Βυζάντιο υπό τον Αρέθα στον οποίο έδωσε τον τίτλο του βασιλιά κάτι που δεν είχε γίνει έως τότε τα αποτελέσmicroατα όmicroως δεν ήταν τα αναmicroενόmicroενα Γασσανίδες και Λαχmicroίδες έριζαν microεταξύ τους για τη λεγόmicroενη Στράτα τον δρόmicroο που περνούσε νότια της Παλmicroύρας και ήταν ιδιαίτερα σηmicroαντικός Το 541 ο βασιλιάς των Γασσανιδών Αράβων Αρέθας ζήτησε από τη Θεοδώρα να συmicroβάλει στη χειροτονία microονοφυσιτών επισκόπων δεδοmicroένου ότι οι περισσότεροι από αυτούς microέσα στο Βυζάντιο ήταν εξόριστοι ή φυλακισmicroένοι Για λόγους κρατικού συmicroφέροντος ο Θεοδόσιος πρώην πατριάρχης Αλεξανδρείας που φιλοξενούσε η Θεοδώρα στην Κωνσταντινούπολη έχρισε δύο microονοφυσίτες microοναχούς ως επισκόπους τους οποίους έστειλαν στην ΑνατολήΗ χρησιmicroοποίηση των Γασσανιδών Αράβων εναντίον των Λαχmicroιδών που ήταν σύmicromicroαχοι των Περσών υπό τον ηγέτη τους Αλαmicroούνδαρο ήταν αναγκαία για τους Βυζαντινούς Έτσι συνέβαλαν στον εκχριστιανισmicroό τους (στο microονοφυσιτικό δόγmicroα) Ήταν microια ρεαλι-

Ο Ιουστινιανός αφού έχρισε τον Αρέθα βασιλιά προσπάθησε να

στική πολιτική των Βυζαντινών οι οποίοι θυσίαζαν τις δογmicroατικές διαφορές για χάρη του κρατικού ή ακόmicroη και του κοινού συmicroφέροντος αφού όχι microόνο microπορούσαν να χρησιmicroοποιήσουν τους οmicroόθρησκους αλλόφυλους αλλά και γιατί ήταν καλύτερο να γί-νονται αυτοί χριστιανοί έστω αιρετικοί παρά ζωροάστρες ή αργότερα microουσουλmicroάνοι Όταν ύστερα από λίγα χρόνια αποmicroακρύνθηκαν από αυτή την πολιτική το πλήρωσαν ακριβά Ο εκχριστιανισmicroός των λαών της Ερυθράς απrsquo όπου περνούσε ο θαλάσσιος δρόmicroος προς την Ινδία είναι το πιο αντιπροσωπευτικό παράδειγmicroα της χρησιmicroοποί-ησης από τους Βυζαντινούς διπλωmicroατίας και χριστιανικών αποστολών διαφορετικού δόγmicroατος από το επίσηmicroο δόγmicroα του κράτους Συmicroπεραίνουmicroε λοιπόν ότι είτε τον 4ο αιώνα microε τον Κωνστάντιο είτε τον 6ο αιώνα microε τον Ιουστίνο και τον Ιουστινιανό η δι-δασκαλία στους εκτός των συνόρων λαούς συνήθως είναι αιρετική ή τελικά καταλήγει σε κάποια αίρεση (αρειανιστές λαοί της Ερυθράς τον 4ο αιώνα και microονοφυσίτες τον 6ο και 7ο αιώνα αρειανιστές γερmicroανικοί λαοί τον 4ο αιώνα) Όσο για το επικρατούν δόγmicroα στα βάθη της Ασίας ήταν microία άλλη αίρεση ο νεστοριανισmicroός Φαίνεται λοιπόν πως έξω από τα σύνορα της αυτοκρατορίας ευδοκιmicroούσαν κυρίως αιρέσεις που ίσως τόνιζαν τη διαφορετική εθνικότητα πολιτισmicroό ή τη διαφορετική επικράτεια του νέου προσηλυτισmicroένου λαού Αυτό δεν microπορούσε να το παραβλέψει ο Βυζαντινός αυτοκρά-τορας αν ήθελε να είναι κοσmicroοκράτορας Τούτο βέβαια δεν ίσχυε microέσα στα όρια της αυτοκρατορίας όπου συχνά οι αιρετικοί συνεργάζονταν microε τους εχθρούς Έξω όmicroως τα πράγmicroατα ήταν διαφορετικά Οι χριστιανοί ζούσαν σε εχθρικό ή ουδέτερο περιβάλλον και ήταν φυσικό να προσβλέπουν έως έναν βαθmicroό στον προστάτη του χριστιανισmicroού δηλαδή τον αυτοκράτορα του Βυζαντίου Κρίνοντας από τις στρατιωτικές επιτυχίες τις ιεραποστολές τις πρεσβείες και γενικό-τερα τις σχέσεις του Βυζαντίου microε τους ανατολικούς λαούς από την πλευρά της θά-λασσας συmicroπεραίνουmicroε ότι δύο είναι οι περίοδοι microεγαλύτερης δύναmicroής του ο 4ος και ο 6ος αιώνας Κατά τον 4ο αιώνα η βυζαντινή επιρροή φαίνεται ότι φθάνει και στον Ινδικό αφού ο Θεόφιλος οδηγείται όmicroηρος στην Κωνσταντινούπολη από το νησί που βρίσκεται κοντά στις ακτές της Ινδίας Στον δρόmicroο προς την τελευταία οι Βυζαντινοί είχαν φροντίσει να διατηρούν βάσεις Μία από αυτές ήταν το Άντεν Ίσως το λιmicroάνι των Αρωmicroάτων κοντά στο ακρωτήριο Guardafui και προφανώς η νήσος Σοκότρα αποτε-λούσαν βυζαντινές βάσεις ανατολικότερα Τον 6ο αιώνα η βυζαντινή δύναmicroη φαίνεται

Στη Συρία του 5ου αιώνα παράλληλα προς την ορθοδοξία

πως δεν έφτανε τόσο microακριά αφού στον αγώνα για την προmicroήθεια microεταξιού από την Κεϋλάνη οι Πέρσες υπερτερούσαν Ο βυζαντινός στόλος δεν microπορούσε να φθάσει τόσο microακριά και η στήριξη από τους Αιθίοπες δεν ήταν αρκετή Ήταν η εποχή δηλαδή που το Βυζάντιο στηριζόταν και στις συmicromicroαχικές και όχι microόνο στις δικές του δυνάmicroεις Πάντως επί Ιουστινιανού τουλάχιστον για ένα χρονικό διάστηmicroα οι Βυζαντινοί είχαν καταφέρει να δεσπόζουν και στις δύο πλευρές της Ερυθράς δεν αρκούσε όmicroως αυτό για τον πλήρη έλεγχο του θαλάσσιου δρόmicroου του microεταξιού Ο Ιουστινιανός ήταν ο αυτοκράτορας που έκανε microεγαλύτερη χρήση των ιεραποστολών γιατί ήξερε την αξία τους Γνώριζε δηλαδή ότι η έλλειψη στρατιωτικής ισχύος αναπλη-ρώνεται εν microέρει microε την εξασφάλιση της υποστήριξης οmicroοθρήσκων λαών έξω από τα σύνορα του κράτους έστω και αν αυτοί ήταν αιρετικοί Έτσι παρά τη σπατάλη δυνά-microεων στη Δύση κατόρθωσε στην Ανατολή να κρατήσει τα σύνορα microε τους Πέρσες και να αυξήσει την επιρροή της αυτοκρατορίας στους πιο αποmicroακρυσmicroένους λαούς κυρίως από την πλευρά της Ερυθράς και του Καυκάσου-Ευξείνου απrsquo όπου περνούσαν οι δύο δρόmicroοι προς την Ανατολή δρόmicroοι που λειτουργούσαν περισσότερο όταν οι Πέρσες δηmicroιουργούσαν προβλήmicroατα στον κεντρικό δρόmicroο που περνούσε από τα εδάφη τους Δυστυχώς την πολιτική του ανέτρεψαν κατά microεγάλο microέρος οι διάδοχοί του microε άσχηmicroα αποτελέσmicroατα για την ανατολική πολιτική του κράτους Αυτοί microολονότι microετατόπισαν το βάρος προς την Ανατολή (από τη Δύση που βρισκόταν επί Ιουστινιανού) δεν microπό-ρεσαν ή δεν θέλησαν να καταλάβουν τη σηmicroασία που είχε η επικράτηση διαφορετικού δόγmicroατος στους όmicroορους ή πιο αποmicroακρυσmicroένους φιλικούς λαούς Σηmicroαντικό ρόλο στις βυζαντινοπερσικές σχέσεις αλλά και στο παγκόσmicroιο σκηνικό δια-δραmicroάτισαν και οι νεστοριανοί Υπήρχαν νεστοριανοί στο Βυζάντιο (επί Ιουστινιανού ελήφθησαν microέτρα εναντίον τους) αλλά η Νεστοριανική Εκκλησία έmicroελλε να παίξει τον ρόλο της κυρίως εκτός βυζαντινών συνόρων στην Περσία και στις χώρες ανατολικό-τερά της έως την Ινδία και την Κεϋλάνη και αργότερα έως την Κίνα Από την άλλη πλευρά οι συνέπειες της ύπαρξης και ανάπτυξής της ήταν αισθητές και στο Βυζάντιο όχι microόνο γιατί ήταν η αιτία προστριβών microε την Περσία αλλά και γιατί ο ρόλος της ξεπερνούσε τα όρια των δύο αντίζηλων microεγάλων δυνάmicroεων της Δύσης Η γνωστή ως Νεστοριανή Εκκλησία αυτοαποκαλείται Εκκλησία της Ανατολής και έχει τις ρίζες της στις χριστιανικές κοινότητες από την εποχή της κυριαρχίας των Πάρθων στη

Μέχρι και τις αρχές του 4ου αιώνα ανθούσε στις ρωmicroαϊκές

Μεσοποταmicroία και στην Περσία Οι πιστοί της ονοmicroάζονταν απλώς χριστιανοί ή Σύριοι Στο Βυζάντιο ήταν γνωστή ως Νεστοριανή Εκκλησία ονοmicroασία που ποτέ δεν έφερε Ο

Η άφιξη της microεταξοτροφίας στο Βυζάντιο τον 6ο αιώνα

Πρόβληmicroα είναι από πού ήρθαν τα αβγά του microεταξοσκώληκα Ο Προκόπιος αναφέρει ότι οι microοναχοί ήλθαν laquoεξ Ινδιώνraquo Πιο κάτω πιο συγκεκριmicroένα αναφέρει ότι οι microοναχοί έmicroειναν για αρκετό καιρό στη χώρα Σηρίνδα που βρισκόταν laquoπάνω από τα πολλά Ινδικά έθνηraquo δηλαδή βόρεια των Ινδιών (Εκεί είχαν microάθει ότι σκώλικάς τινας της microετάξης δηmicroιουργός είναι και ότι ήταν εύκολο να microεταφερθεί στο Βυζάντιο microόνο ο γόνος του σκώληκα που microεταβάλλεται σε ζώα microε τη θερmicroότητα του κόπρου) Εάν ληφθεί υπόψη ότι το βόρειο microέρος της Ινδίας κλείνεται από τα Ιmicroαλάια microένει το βορειοδυτικό microέρος όπου γνωρίζουmicroε ότι τα Ινδικά φύλα έφθαναν microέχρι τον Ινδικό Καύκασο Εποmicroένως η Σηρίνδα πρέπει να βρισκόταν βόρεια του Ινδικού ΚαυκάσουΟ Θεοφάνης αναφέρει ότι τα αβγά ήλθαν laquoεκ Σηρώνraquo Τι εννοούσε Όπως είναι γνωστό το όνοmicroα Σήρες αποδίδεται σε πολλούς λαούς της Κεντρικής Ασίας οι οποίοι ήταν επιφορτισmicroένοι microε τη διακίνηση του microεταξιού Παρακάτω όmicroως ο Θεοφάνης γίνεται πιο συγκεκριmicroένος Αναφέρει ότι τότε τα εmicroπόρια και τους λιmicroένας των Σηρών κατείχαν οι Τούρκοι πριν από αυτούς αναφέρει τα είχαν οι Εφθαλίτες και πριν από τους τελευ-ταίους οι Πέρσες Αν ληφθεί υπόψη ότι η περιοχή των Εφθαλιτών microοιράστηκε ανάmicroεσα στους Πέρσες και στους Τούρκους παίρνοντας οι πρώτοι τη Βακτρία και οι δεύτεροι τη Σογδιανή είναι λογικό να συmicroπεράνουmicroε ότι οι Σήρες του Θεοφάνη (και προφανώς η Σηρίνδα του Προκοπίου) πρέπει να ταυτιστεί microε τις δύο παραπάνω χώρες Εξάλλου οι Σόγδιοι είναι εκείνοι που κυρίως ενδιαφέρονται να πουλήσουν το microετάξι στους Βυζα-ντινούς κατά την περίοδο της κυριαρχίας των Τούρκων σύmicroφωνα microε τον Βυζαντινό ιστορικό Μένανδρο Προτήκτορα Όπως γνωρίζουmicroε η microέταξα ερχόταν από την Ανατολή και της έδιναν όνοmicroα ανατολικού λαού Στην αρχή όπως λέει ο Προκόπιος λεγόταν Μηδική επειδή προφανώς οι γεω-γραφικές γνώσεις ήταν περιορισmicroένες και έπειτα Σηρική ή και Ινδική ονόmicroατα που δεν σήmicroαιναν αναγκαστικά τους γνωστούς microας Κινέζους και Ινδούς

Σύmicroφωνα microε τις microαρτυρίες του Προκόπιου τα αβγά του microεταξο-

Νεστόριος δεν ήταν παρά πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (428-31) και βρισκόταν σε τρίτη microοίρα microετά τον Θεόδωρο Μοψουεστίας και τον Διόδωρο Ταρσού Μερικές φορές την ονοmicroάζουν και Εκκλησία της Περσίας αλλά το κέντρο βάρους της βρισκόταν πάντα στη Μεσοποταmicroία Την ονοmicroάζουν επίσης Χαλδαϊκή Εκκλησία Εκκλησία Ανατολική και Συριακή ανατολική Εκκλησία για να την ξεχωρίζουν από τα άλλα δόγmicroατα στη Συρία (microονοφυσίτες καθολικούς ορθόδοξους) Όσο ο χριστιανισmicroός βρισκόταν σε διωγmicroό στο ρωmicroαϊκό κράτος οι χριστιανοί στην Περ-σία όχι microόνο δεν διώκονταν αλλά και αυξάνονταν microέσω και της microεταφοράς Ρωmicroαίων αιχmicroαλώτων που οι Πέρσες εγκαθιστούσαν σε αποmicroακρυσmicroένες ιρανικές επαρχίες Μό-νο στα ευρύτερα πλαίσια της αντιmicroανιχαϊστικής πολιτικής των Περσών καταδιώχθηκαν και χριστιανοί ανάmicroεσα στους οποίους ήταν και η Κανδίδα microία από τις συζύγους του Σασσανίδη βασιλιά Βαχράmicro Βrsquo Τα πράγmicroατα αλλάζουν το 313 microε το Διάταγmicroα των Μεδιολάνων και την υιοθέτη-ση ανεκτικής στάσης εκ microέρους του ρωmicroαϊκού κράτους προς τον χριστιανισmicroό που άρχισε να γίνεται η δύναmicroη εκείνη που θα ρύθmicroιζε τα πολιτικά πράγmicroατα και τις διπλωmicroατικές σχέσεις των δύο κρατών Η επιστολή που ο Μ Κωνσταντίνος έστειλε προς τον Σαπώρη (310-379) microε την οποία ζητούσε την προστασία των χριστιανικών κοινοτήτων στην Περσία ασφαλώς αιφνιδίασε τον Πέρση microονάρχη καθώς για πρώτη φορά οι χριστιανοί αναδεικνύονταν σε παράγοντα διπλωmicroατικής πίεσης προς αύξηση της πολιτικής επιρροής του Ρωmicroαίου αυτοκράτορα στη δυτική Μεσοποταmicroία Έτσι θα αρχίσουν διωγmicroοί εναντίον των χριστιανών της Περσίας κυρίως έπειτα από πίεση του ζωροαστρικού κλήρου θα υπάρξουν όmicroως και περίοδοι ειρήνης ιδιαίτερα microετά την καταδίκη του νεστοριανισmicroού από το Βυζάντιο στη Γrsquo και Δrsquo Οικουmicroενική Σύνοδο microετά τις οποίες οι Πέρσες τους υποπτεύονταν λιγότερο Νεστοριανές κοινότητες υπήρχαν και στον δρόmicroο του microεταξιού έως την Ινδία και την Κίνα και ο προσεταιρισmicroός τους από τον Πέρση ή Βυζαντινό ηγεmicroόνα είχε microεγάλη σηmicroασία στην παγκόσmicroια ισορροπία Ο Πέρσης βασιλιάς ευρισκόmicroενος πολύ πλησιέστερα προς τους σταθmicroούς των δρόmicroων του microεταξιού της Κεντρικής Ασίας και της Ινδίας δεν είχε βέβαια διάθεση να αφήσει ανεκmicroετάλλευτη την ευκαιρία αλλά και οι Βυζαντινοί δεν έmicroειναν άπραγοι Είναι χαρακτηριστικό το αναφερόmicroενο από τον Προκόπιο επεισόδιο της microεταφοράς του microεταξοσκώληκα στην Κωνσταντινούπολη από τους δύο καλόγερους οι οποίοι οπωσ-

Η παρακmicroή του Βυζαντίου στις αρχές του 7ου αιώνα είχε ως

δήποτε ήταν νεστοριανοί Αν microάλιστα λάβουmicroε υπόψη microας και το χωρίο του Θεοφάνη του Βυζάντιου που αναφέρει ότι ο microεταφορέας ήταν άνδρας Πέρσης το πιθανότερο είναι να πρόκειται για Πέρσες νεστοριανούς microοναχούς Αυτοί λοιπόν οι microοναχοί έφεραν το microετάξι κρυφά στα ραβδιά τους για λογαριασmicroό του ορθόδοξου Βυζαντινού αυτοκράτορα από microια περιοχή τη Σηρίνδα που πιθανότατα πρέπει να ταυτιστεί microε τη Βακτρία ή τη Σογδιανή Η τακτική των microεγάλων βασιλέων της Περσίας του 6ου αιώνα να ανέχονται ή ακόmicroη και να υποστηρίζουν τους χριστιανούς σήmicroαινε ότι δεν ήταν διατεθειmicroένοι να αφήσουν το πεδίο ελεύθερο microόνο για τον Βυζαντινό αυτοκράτορα Ουσιαστικά λοιπόν διεκδικούσαν microέρος της χριστιανικής οικουmicroένης microολονότι οι ίδιοι όπως και οι περισσότεροι οπαδοί τους ήταν ζωροάστρες Αυτό περιόριζε τις κινήσεις του Βυζαντινού αυτοκράτορα στο παγκόσmicroιο σκηνικό αφού του στερούσε τη δυνατότητα εκmicroετάλλευσης της χριστιανικής παρουσίας σε νευραλγικά σηmicroεία επί ή πλησίον των δρόmicroων του microεταξιού Ο Βυζαντινός αυτοκράτορας όντας ο ίδιος χριστιανός και κυβερνώντας κυρίως χριστιανούς ποτέ δεν έπαψε να ενδιαφέρεται γιrsquo αυτούς ακόmicroα και στην ίδια την Περσία οι τελευταίοι όmicroως ήταν υπήκοοι του Πέρση βασιλιά ενώ οι ευρισκόmicroενοι ανατολικότερα υπάγονταν στην Κτησιφώντα και απείχαν πολύ από το Βυζάντιο Ίσως η καλλιέργεια καλών σχέσεων των Βυζαντινών microε τους Τούρκους άλλαζε τα πράγmicroατα αλλά δεν έχουmicroε ειδήσεις που να αφορούν τον χριστιανισmicroό Ένας άλλος λόγος που αποmicroάκρυνε τους νεστοριανούς από το Βυζάντιο πέρα απrsquo το ότι αντιmicroετωπίστηκαν ως αιρετικοί ήταν ότι ο νεστοριανισmicroός ήταν συριακή Εκκλησία άρα πιο κοντά στους Πέρσες παρά στους Βυζαντινούς Ο Βυ-ζαντινός αυτοκράτορας βέβαια είχε ένα πλεονέκτηmicroα που το πρόβαλλε ndash ήταν ο ίδιος χριστιανός και βασίλευε σε χριστιανικό κράτος Αυτό οπωσδήποτε είχε σηmicroασία κυρίως για τους νεστοριανούς που βρίσκονταν εκτός περσικού κράτους αλλά δεν ήταν αρκετόΗ παρακmicroή του Βυζαντίου επί Φωκά (602-610) είχε ως αποτέλεσmicroα τη microεγαλύτερη έως τότε επιθετικότητα των Περσών που microέσα σε δέκα χρόνια θα καταλάβουν τις ανατολι-κές επαρχίες του Βυζαντίου Συρία Παλαιστίνη και Αίγυπτο ανατρέποντας τη σώφρονα πολιτική του Μαυρίκιου ο οποίος είχε κατορθώσει να αυξήσει τη βυζαντινή επικράτεια σε βάρος της περσικής Θα χρειαστούν τεράστιες προσπάθειες του Ηρακλείου να ανα-καταλάβει τις παραπάνω περιοχές φαίνεται όmicroως ότι η διάβρωση ήταν τέτοια που σε λίγα χρόνια θα ξαναπέσουν σε αραβικά χέρια για πάντα

Με την κατάληψη της Αλεξάνδρειας το 6412 microΧ τίθεται τέρmicroα στη βυζαντινή εξου-σία στη Μ Ανατολή αλλά όχι και στις προσπάθειες των Βυζαντινών να διατηρήσουν την επικοινωνία microε την Κεντρική Ασία και την Άπω Ανατολή microέσω του βόρειου δρό-microου που δεν είχε ακόmicroη microπλοκαριστεί από τις αραβικές δυνάmicroεις Βάσει των κινεζικών πηγών η συνεργασία των Βυζαντινών microε την Κίνα και τα πριγκιπάτα της Κεντρικής Ασί-ας (τα περισσότερα από τα οποία αποτελούσαν τmicroήmicroα του κινεζικού προτεκτοράτου) microε τη microεσολάβηση των χριστιανών της νεστοριανής Εκκλησίας της Κίνας έως τα microέσα του 8ου αιώνα είναι κάτι που πρέπει να θεωρηθεί βέβαιο

Με την κατάληψη της Αλεξάνδρειας το 6412 microΧ τίθεται τέρmicroα στη βυζαντινή εξου-σία στη Μ Ανατολή αλλά όχι και στις προσπάθειες των Βυζαντινών να διατηρήσουν την επικοινωνία microε την Κεντρική Ασία και την Άπω Ανατολή microέσω του βόρειου δρό-microου που δεν είχε ακόmicroη microπλοκαριστεί από τις αραβικές δυνάmicroεις Βάσει των κινεζικών πηγών η συνεργασία των Βυζαντινών microε την Κίνα και τα πριγκιπάτα της Κεντρικής Ασί-ας (τα περισσότερα από τα οποία αποτελούσαν τmicroήmicroα του κινεζικού προτεκτοράτου) microε τη microεσολάβηση των χριστιανών της νεστοριανής Εκκλησίας της Κίνας έως τα microέσα του 8ου αιώνα είναι κάτι που πρέπει να θεωρηθεί βέβαιο