ՀՀ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱԶԳԱՅԻՆ ԱԿԱԴԵՄԻԱ

ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏ

ԱՇՈՏ ՄԵԼՔՈՆՅԱՆ

ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ

ՀԱՅՐԵՆԱԶՐԿՈՒՄ.

ՃԱՆԱՉՈՒՄԻՑ` ՀԱՏՈՒՑՈՒՄ

ՀՈԴՎԱԾՆԵՐ ԵՎ ՀԱՐՑԱԶՐՈՒՅՑՆԵՐ

Տպագրվում է ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտի

գիտական խորհրդի որոշմամբ

ՀՏԴ 94(479.25)

ԳՄԴ 63.3(5Հ)

Մ 537

ՄԵԼՔՈՆՅԱՆ Ա. Ա.

Մ 537 Ցեղասպանություն և հայրենազրկում. ճանաչումից՝

հատուցում (հոդվածներ և հարցազրույցներ)/ Ա. Մելքոնյան-

Պատմության ինստիտուտ. − Եր.,: «Զանգակ» հրատ., 2015. − 440 էջ:

Գրքում տեղ են գտել Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ

տարբեր լեզուներով հեղինակի ինչպես հրատարակած, այնպես

էլ անտիպ հոդվածները, զեկուցումները և հարցազրույցները։

Հայոց Մեծ եղեռնի հետևանքների վերացման, այն է՝ հատուց-

ման հասնելու տեսանկյունից կարևորվում է միջազգային

օրենսդրության մեջ հայրենազրկում հասկացության ձևակերպ-

ման անհրաժեշտությունը, այդ հարցում համահայկական և պե-

տական հայեցակարգի ստեղծումը։

ՀՏԴ 94(479.25)

ԳՄԴ 63.3(5Հ)

ISBN 978-9939-68-439-0

© Ա. ՄԵԼՔՈՆՅԱՆ, 2015

© «Զանգակ-97» ՍՊԸ, 2015

AШОТ АГАСИЕВИЧ МЕЛКОНЯН

Геноцид и Патриоцид: от признания к компенсации

(статьи и интервью)/

Мелконян А.А. – Институт Истории, Ер., 2015, 440 с.

В книге представлены статьи и интервью автора на тему

Геноцида армян, отмечается важность принятия международных

правовых основ для устранения последствий Геноцида.

ASHOT A. MELKONYAN

Genocide and Patriocide: from Recognition to Reparation

(articles and interviews).

A.A. Melkonyan - Institue of History, Yerevan, 2015, 440 p.

The book presents articles and interviews of the author on the

issue of the Armenian Genocide highlighting the importance of the

adoption of internaltional legal framework in order to eliminate the

consequences of Genocide.

4

Նվիրվում է Հայոց մեծ եղեռնի զոհերի հիշատակին

Посвящается жертвам Геноцида армян

In Memory of the Victims of the Armenian Genocide

5

ՄԵԾ ԵՂԵՌՆ – 100

Վերջին հարյուր տարվա ընթացքում աշխարհի բազ-մաթիվ երկրներում ինչպես օտար, այնպես էլ հայ հեղի-նակների կողմից Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ ստեղծվել է վիթխարի գրականություն։ Այն ընդգրկում է պատմագիտության, մշակութաբանության, սոցիոլոգիայի,

հոգեբանության և այլ ոլորտներ։ Այդուհանդերձ, գոյու-թյուն ունի այն կարծիքը, որ Հայոց եղեռնի պատմության լուսաբանման խնդրում, թուրքական ժխտողականության դեմ պայքարում հայ մասնագետներն ու քաղաքական գործիչները լուրջ հաջողություններ չեն արձանագրել և դեռ ունեն մեծ անելիքներ։

Անշուշտ, կիսում ենք այն տեսակետը, որ հայ մասնա-գետները դեռ ունեն կատարելիք ահռելի աշխատանք,

առավել ևս որ, Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելի-ցից հետո՝ նոր պայմաններում, մեր մարտավարական ու ռազմավարական խնդիրները փոխվում են։ Բայց ոչ մի կերպ չի կարելի կիսել այն տեսակետը, թե իբր թուրքերի դեմ գիտական ու գաղափարական պայքարը տանուլ է տրված։ Ընդհակառակը՝ 100-րդ տարելիցի շրջանակնե-րում հայության միաձույլ, նպատակային ու աննախա-դեպ մասշտաբային պայքարը նոր աստիճանի բարձրաց-

րեց խնդրի միջազգային ճանաչման գործընթացը, ավելի ու ավելի շատ օտար հեղինակներ, այդ թվում՝ թուրքեր, դատապարտեցին թուրքական մերժողականության ամո-թալի քաղաքականությունը։ Վստահաբար կարելի է պնդել, որ Հայոց ցեղասպանության ճանաչման գործըն-թացը, որի մեջ հայությունը ներքաշվել էր վերջին 50

6

տարվա ընթացքում՝ իր կամքից անկախ, ավարտվեց նրա հաղթանակով։

Ավելին՝ 2015 թ. ընթացքում նորանոր երկների կող-մից խորհրդարանական մակարդակով ցեղասպանության ճանաչման ու դատապարտման վերաբերյալ ընդունված

բանաձևերով ու հատկապես՝ ապրիլի 12-ին Վատիկանում՝ Սուրբ Պետրոսի տաճարում, ի հիշատակ 1,5 միլիոն հայ անմեղ զոհերի հիշատակին Հռոմի Ֆրանցիսկոս պապի մատուցած պատարագից հետո, ճանաչման գործընթացն ավատվեց և թևակոխեց իրավաքաղաքական, այն է՝հա-տուցման փուլ։

Սույն գրքում տեղ գտած հոդվածներում և հարցազ-րույցներում փորձ է արվում խնդրին մոտենալ ոչ ավան-

դական տեսանկյունից։ Մասնավորապես կարևորվել է այն հանգամանքը, որ մասնագիտական և քաղաքագի-տական գրականության մեջ հաճախ մոռացության է տրվել Հայոց մեծ եղեռնին բնորոշ մի խնդիր՝ ցեղասպա-նությանը, այն է՝ էթնիկ-ազգային դրդապատճառով սպանության քաղաքականությանը զուգընթաց, տեղի ունեցած հայրենազրկումը։ Այդ հանգամանքն ունի կեն-սական նշանակություն ցեղասպանության հետևանքների

վերացման, տարածքային, նյութական ու բարոյական հատուցման հասնելու տեսանկյունից։ Ուստի հույժ կար-ևոր է Հայոց ցեղասպանությունը դատապարտող միջազ-գային փաստաթղթերում, մասնավորապես խորհրդարա-նական բանաձևերում «Արևմտյան Հայաստան» բառակա-պակցության հիշատակումը, որը բացահատում է այդ հրեշավոր ոճրագործության նպատակը՝ հայերին հայրե-

նիքից զրկելու երիտթուրքերի ծրագիրը։ Մինչդեռ, աշխարհի ավելի քան 25 երկրների խորհր-

դարանների կողմից ընդունված փաստաթղթերում, բացա-

7

ռությամբ Հայաստանի, Կիպրոսի, Ռուսաստանի և Սլովա-կիայի համապատասխան բանաձևերի, որպես Հայոց ցե-ղասպանության իրականացման տարածք է հիշատակվում Օսմանյան կայսրությունը։ Նման «բացթողումը» պատա-հական չէ։ Դրանով մեծ տերությունները նպատակ են հե-

տապնդում խուսափելու 1920 թ. օգոստոսի 10-ին Սևրում ՝ Առաջին աշխարհամարտում հաղթանակած Անտանտի երկրների (այդ թվում՝ Հայաստանի Հանրապետության) և պարտված Գերմանական խմբավորման անդամ Օս-մանյան կայսրության միջև կնքված պայմանագրով ստանձնած պարտավորություններից։

Գրքում այն համոզումն է հայտնվում, որ գոնե այժմ՝ Ցեղասպանությունից 100 տարի անց, հատկապես

հայերի, հույների ու ասորիների առաջնահերթ խնդիրը պետք է լինի ՄԱԿ-ում հայրենազրկման մասին հատուկ բանաձև առաջադրելն ու ընդունելը, որն էլ հայրե-նազրկված ժողովուրդների համար կարող է դառնալ մի-ջազգային դատական կարգով հատուցման հասնելու իրավական ճանապարհը:

Սույն աշխատանքում առկա են շուրջ 10 լեզունե-րով (հայերեն, ռուսերեն, անգլերեն, ֆրանսերեն, գեր-

մաներեն, վրացերեն, արաբերեն, թուրքերեն, պարսկե-րեն) տպագրված հոդվածներ։ Ուստի, կարծում ենք, որ դրանք կարող են օգտակար լինել ինչպես հայ, այնպես էլ օտարազգի պատմաբանների, քաղաքագետների իրա-վաբանների և ընթերցող լայն շրջանակների համար։

3 դեկտեմբերի 2015 թ.

Հեղինակ

434

Բ Ո Վ Ա Ն Դ Ա Կ ՈՒ Թ Յ ՈՒ Ն Հ Ո Դ Վ Ա Ծ Ն Ե Ր Մեծ եղեռն – 100...........................................................................................................5

Հայկական կոտորածները Ախալքալաքի գավառում 1918 եվ 1921 թթ…….......9

عام قتل سیاست گیری شکل های یشهر 1915 -پانزدهم قرن اواخر

25 …………………….. )ارزروم ایالت گیری نمونه اساس بر شناختی جمعیت- تاریخی بررسی(

The Demography of the Province of Erzerum: Sixteenth-Twentieth Centuries .............42 Hemşin Tarihi-coğrafi bir bakış (16.-20. yy.) .................................................................53 Tendencies of Demographic Policy of the Ottoman Authorities in Western Armenia (XVI Century-Beginning of the XX Century) …………………………………………….65 Հայեցակարգային մոտեցումների հրամայականը …….…………………………79

Առաջին աշխարհամարտ – Հայոց ցեղասպանություն.

պատճառներ և հետևանքտներ…………………………………....…………………83

Воспоминания Федора Елисеева о казаках и армянских добровольческих отрядах на Кавказском фронте Первой мировой войны………………………….……94

Кавказский фронт Первой мировой войны – Геноцид армян: последствия и причины ……………………………………………………………..…..104 The 1915 Mets Yeghern (Genocide) of Armenians: History and Contemporary Problems ………………………………………………………..…………110

Процесс международного признания Геноцида армян ………………………….....119

Հայ դատի խնդիրը Հայաստանի Հանրապետության արտաքին քաղաքականության ուղեգծում ……………………………….……...128

სომეხთა გენოციდი - 1915…………………………………………………………....140

435

……………………………………..………… 148التاريخ وقضايا معاصرة 1915اإلبادة األرمنية عام

Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման գործընթացը և հատուցման հիմնախնդիրը ……………………………………157

Некоторые аспекты процесса международного признания Геноцида армян…….174

«Հայրենազրկում» եզրույթի իրավական ձևակերպման անհրաժեշտությունը ………………………………………………………………....185

Արևմտյան Հայաստան՝ Էրգիր (պատմություն և արդիական խնդիրներ)……………………………………….195

Maßnahmen zur Vorbeugung von Genoziden im 21. Jahrhundert - Faktenanalysen und Zeitzeugenberichte…................................................................................................211

Հ Ա Ր Ց Ա Զ Ր Ո Ւ Յ Ց Ն Ե Ր

Գիտական բանավեճը ծուղակ է ………………………………………………….....232

Պրոֆ. Աշոտ Մելքոնեան. «Ապրիլի 25-ին շատ գործ ունենք անելիք. Առաջիկայ տասնամեակը նոր յաղթանակների առիթ կը տայ» ………...........237 Ցեղասպանութեան հարցը միջազգային ճանաչուած խնդիր է ………………239 Ոչ միայն ցեղասպանութիւն, այլ նաեւ` հայրենազրկութիւն …………….....243 Յուրաքանչյուր կայսրություն ենթակա է փլուզման ..…………………...…..245 Աշոտ Մելքոնյան. «Այսօր չխոսել ցեղասպանության մասին նշանակում է վտանգել Հայաստանը» ………………………………………….…249

Ашот Мелконян: Турция рано или поздно признает геноцид ………………………252 Հայաստանը պետք է ունենա արտաքին աշխարհի հետ կապվելու այլընտրանքային տարբերակներ …………………………………….253 «Գոյություն ունի սովետա-թուրքական սահման, որը փշալարով երկու մասի է բաժանել մեր հայրենիքի երկու հատվածները» ……………...256 «Համայն հայությունը պետք է ձգտի միացյալ հայրենիքի ստեղծմանը» …………………………………………………………….266

436

Армяно-турецкая граница незаконна ………………………………………………….268 Արձանագրությունները դիվանագիտական թակարդ են ……………………..270 ՀՀ Ազգային ժողովում ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտի տնօրեն Աշոտ Մելքոնյանի ելույթը հայ-թուրքական արձանագրությունների կապակցությամբ (2009 թ. հոկտեմբերի 1)……………………………………….274

А. Мелконян: вопрос Геноцида армян сегодня стал орудием в руках других для урегулирования своих проблем с турцией …………………………………………….280

Անհրաժեշտ է փոխել մարտավարությունը ցեղասպանության հարցում…..282 Սեվրի դաշնագրի արդիականությունը կասկածի տակ պետք չէ դնել…….. 284

Աշոտ Մելքոնյան. արձանագրություններում առկա է մի կետ, որը խաչ է քաշում սեվրի դաշնագրի վրա ………………………………………..286 «Մինչեւ 100-ամեակը լրանալը՝ հողը ուղղակի պէտք է այրւի թուրքերի ոտքերի տակ, որպէսզի նրանք հասկանան, որ մենք այս պայքարը տանելու ենք մինչեւ յաղթական աւարտ»………………………………………..288

Ашот Мелконян: мы одержали блестящую победу, и не было повода одерживать победу и в пропагандистской войне …………………………………….296 Реальная граница положена Севром …………………………………………….......297 "Властям должен быть представлен концептуальный подход армянских ученых", - считает директор Института истории НАН РА Ашот Мелконян …………………303 Вопрос признания Геноцида армян следует перенести в политико-правовое поле. Комментарий Ашота Мелконяна ………………………………………………………308 Թուրքիան, ինչպես և ցանկացած կայսրություն, դատապարտված է կործանման ……………………………………………………. 310

Entretien avec le prof. Ashot melkonyan La falsification scandaleuse de l’histoire réalisé ……………………………………….. 320 Ничего, кроме исторической правды ………………………………………………… 326

437

Հայոց ցեղասպանությունը նաև պատրիոցիդ է՝ հայրենասպանություն ....329

Ашот Мелконян: Турецкие ходы можно считать исчерпанными…………..……332 Աշոտ Մելքոնյան. «Ճանաչումը պիտի ուղարկենք պատմության գիրկը, գոնե սկսենք դատապարտմամբ, հասնենք հատուցման» …………334 Հայ-թուրքական հարաբերություններն արդիականացման շեմին են ……...336

Армяно-турецкие отношения на пороге актуализации ………………………………341

Հատուցում պահանջելը նաև կանխարգելիչ գործողություն է …………..…343 Հնագույն երկիր ու ժողովուրդ ենք, ինչո՞ւ մենք իմաստուն երկրի դերում չենք …………………….……………………………………………..347 Աշոտ Մելքոնյան. 100-րդ տարելիցի նախաշեմին վերջապես մեր մեջքը սկսել ենք ուղղել ……………………………………………………...358

Ashot Melkonyan. Armenia Must Take Preventive Measures so as Not to Be Blamed for “100-Year Slander” …………………………………………360

Աշոտ Մելքոնյանը բացառում է Էրդողանի Հայաստան գալը ………………364

Нам нельзя попадать в ловушки турецкой дипломатии …………………………….372 Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին գալիս է փոխարինելու հատուցման 100-ամյակը…………..………………………………………………….376 Աշոտ Մելքոնյան. ցեղասպանության դիմաց հատուցման գաղափարը պետք է կյանքի կոչել……………………………………….……….378 Թուրքական ժխտողականության դրույթները փտած են և հին…...………379 Ցեղասպանությունից 50 տարի անց մարդիկ հասկացան՝ հայրենիքի կորուստը ենթադրում է ցեղասպանության շարունակություն …………….382

Աշոտ Մելքոնյան. «100 տարի անց վերջապես հատուցման գաղափարը հաղթեց ճանաչման անպտուղ մոտեցմանը» …………………..384 Մեծ իրադարձություն՝ Վատիկանում …………………………………………….390

438

Հռոմի Պապի ելույթը մերձեցրել է ողջ քրիստոնեա աշխարհը. Աշոտ Մելքոնյան ……………………………………………………………...…….394 Պատարագը «գրանդիոզ» միջոցառում էր. Աշոտ Մելքոնյան…………….396

Աշոտ Մելքոնյան. «1915 թվականը ոչ միայն ցեղասպանության, այլև մաքառման ու խիզախության տարի էր» ………………………………..398

«Տեղի է ունեցել ոչ միայն ցեղասպանություն, այլ նաև հայրենազրկում». Ա. Մելքոնյան ……………………………………..416 50 տարի մեր պայքարն ուղղելով ճանաչմանը՝ եկանք հասանք հատուցման պահանջին. Աշոտ Մելքոնյան……………………………………..419

«Պետք է Վուդրո Վիլսոնի իրավարար վճիռը կյանքի կոչել». Աշոտ Մելքոնյան……………………………………………………..……420

Զգուշանալ ռուս-թուրքական սրացումներից……………………….…………422

“Единственное, чего добьется Турция своей политикой, – это всеобщей ненависти”, - заявил в интервью “ГА” директор Института истории НАН РА Ашот Мелконян………………………………...428

Բովանդակություն………………………………………………………………..….434

ԱՇՈՏ ՄԵԼՔՈՆՅԱՆ

ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՀԱՅՐԵՆԱԶՐԿՈՒՄ.

ՃԱՆԱՉՈՒՄԻՑ` ՀԱՏՈՒՑՈՒՄ

ՀՈԴՎԱԾՆԵՐ ԵՎ ՀԱՐՑԱԶՐՈՒՅՑՆԵՐ

γ½ÙáÕ` ²ñÙÇÝ» Øáõñ³¹Û³Ý