Òîøêåíò Íîÿáðü|2019. 2-³èñì...Òîøêåíò 3 Íîÿáðü|2019. 2-³èñì “ÕÕI ÀÑÐÄÀ ÈËÌ-ÔÀÍ ÒÀÐÀ££È¨ÒÈÍÈÍÃ ÐÈÂÎÆËÀÍÈØ ÈÑÒÈ£ÁÎËËÀÐÈ

1 Íîÿáðü|2019. 2-³èñìÒîøêåíò

“ÕÕI ÀÑÐÄÀ ÈËÌ-ÔÀÍ ÒÀÐÀ££È¨ÒÈÍÈÍÃ ÐÈÂÎÆËÀÍÈØ ÈÑÒÈ£ÁÎËËÀÐÈ ÂÀ ÓËÀÐÄÀ ÈÍÍÎÂÀÖÈßËÀÐÍÈÍÃÒÓÒÃÀÍ ¤ÐÍÈ” ÌÀÂÇÓÑÈÄÀÃÈ ÐÅÑÏÓÁËÈÊÀ ÈËÌÈÉ 10-ONLINE ÊÎÍÔÅÐÅÍÖÈßÑÈ ÌÀÒÅÐÈÀËËÀÐÈ

2


Íîÿáðü|2019. 2-³èñì Òîøêåíò

TOSHKENT-2019

“ÕÕI ÀÑÐÄÀ ÈËÌ-ÔÀÍ ÒÀÐÀ££È¨ÒÈÍÈÍÃÐÈÂÎÆËÀÍÈØ ÈÑÒÈ£ÁÎËËÀÐÈ ÂÀ ÓËÀÐÄÀ

ÈÍÍÎÂÀÖÈßËÀÐÍÈÍÃ ÒÓÒÃÀÍ ¤ÐÍÈ”ÌÀÂÇÓÑÈÄÀÃÈ ÐÅÑÏÓÁËÈÊÀ 10-ONLINE

ÊÎÍÔÅÐÅÍÖÈßÑÈ ÌÀÒÅÐÈÀËËÀÐÈ2-£ÈÑÌ

ÏÅÐÑÏÅÊÒÈÂÛ ÐÀÇÂÈÒÈß ÍÀÓ×ÍÎÃÎ ÏÐÎÃÐÅÑÑÀÂ ÕÕI ÂÅÊÅ È ÐÎËÜ ÈÍÍÎÂÀÖÈÉ Â ÝÒÎÌ

ÏÐÎÖÅÑÑÅ×ÀÑÒÜ-2

PROSPECTS FOR THE DEVELOPMENT OF SCIENTIFICPROGRESS IN THE TWENTY-FIRST CENTURY AND

THE ROLE OF INNOVATION IN THIS PROCESSPART-2



Ó¤Ê 323(575.1)(063)ÊÁÊ 66.3(5¤)ÿ43É-18

"ÕÕI àñðäà èëì -ôàí òàðà³³è¸òèíèíã ðèâîæëàíèø èñòè³áîëëàðè âà óëàðäà èííîâàöèÿëàðíèíãòóòãàí ́ ðíè" [Òîøêåíò; 2019]"ÕÕI àñðäà èëì -ôàí òàðà³³è¸òèíèíã ðèâîæëàíèø èñòè³áîëëàðè âà óëàðäà èííîâàöèÿëàðíèíã òóòãàí´ðíè" ìàâçóñèäàãè Ðåñïóáëèêà-èëìèé îíëàéí êîíôåðåíöèÿ ìàòåðèàëëàðè ò´ïëàìè, 31 íîÿáðü 2019éèë. - Òîøêåíò :Tadqiqot, 2019. - 202 á.

Óøáó Ðåñïóáëèêà-èëìèé îíëàéí êîíôåðåíöèÿ 2017-2021 éèëëàðäà ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèíèðèâîæëàíòèðèøíèíã áåøòà óñòóâîð é´íàëèøëàðè á´éè÷à ¥àðàêàòëàð ñòðàòåãèÿñèäà ê´çäà òóòèëãàíâàçèôà - èëìèé èçëàíèø þòó³ëàðèíè àìàëè¸òãà æîðèé ýòèø é´ëè áèëàí ôàí ñîµàëàðèíèðèâîæëàíòèðèøãà áà²èøëàíãàí.

Óøáó Ðåñïóáëèêà èëìèé êîíôåðåíöèÿñè òàúëèì ñîµàñèäà ìåµíàò ³èëèá êåëà¸òãàí ïðîôåññîð- ́ ³èòóâ÷è âà òàëàáà-´³óâ÷èëàð òîìîíèäàí òàé¸ðëàíãàí èëìèé òåçèñëàð êèðèòèëãàí á´ëèá, óíäàòàúëèì òèçèìèäà èë²îð çàìîíàâèé þòó³ëàð, íàòèæàëàð, ìóàììîëàð, å÷èìèíè êóòà¸òãàí âàçèôàëàðâà èëì-ôàí òàðà³³è¸òèíèíã èñòè³áîëäàãè ðåæàëàðè òàµëèë ³èëèíãàí êîíôåðåíöèÿñè.

Ìàúñóë ìóµàððèð: Ôàéçèåâ Øîõðóä Ôàðìîíîâè÷, þ.ô.ä., äîöåíò.

1.¥ó³ó³èé òàä³è³îòëàð é´íàëèøè- Þñóâàëèåâà Ðàõèìà - ïðîôåññîð â.á.,þ.ô.í., Æàõîí è³òèñîäè¸òè âà äèïëîìàòèÿ óíèâåðñèòåòè2.Áèîìåäèöèíà âà àìàëè¸ò ñîµàñèäàãè èëìèé èçëàíèøëàð- Ìàìàòîâà Íîäèðà Ìóõòàðîâíà - ò.ô.ä., äîöåíò, Òîøêåíò äàâëàò ñòîìàòîëîãèÿ èíñòèòóòè3.È³òèñîäè¸òäà èííîâàöèÿëàðíèíã òóòãàí ́ ðíè- Âîõèäîâà Ìåõðè Õàñàíîâà - PhD, Òîøêåíò äàâëàò øàð³øóíîñëèê èíñòèòóòè4.Ôèëîëîãèÿ ôàíëàðèíè ðèâîæëàíòèðèø é´ëèäàãè òàä³è³îòëàð- Òîøáîåâà Áàðíîõîí Îäèëæîíîâíà - Àíäèæîí äàâëàò óíèâåðñèòåòè5.Ôàëñàôà âà µà¸ò cîµàñèäàãè ³àðàøëàð- Íîðìàòîâà Äèëäîðà Ýñîíàëèåâíà - äîöåíò, Ôàð²îíà äàâëàò óíèâåðñèòåòè6.Ïåäàãîãèêà âà ïñèõîëîãèÿ ñîµàëàðèäàãè èííîâàöèÿëàð- Àáäóìàæèäîâà Äèëäîðà Ðàõìàòóëëàåâíà - PhD, Òîøêåíò Ìîëèÿ èíñòèòóòè7.Òàðèõ ñàµèôàëàðèäàãè èçëàíèøëàð- ×àðèåâ Òóðñóí Õóâàåâè÷ - äîöåíò, ¤çáåêèñòîí äàâëàò êîíñåðâàòîðèÿñè8.Ñîöèîëîãèÿ âà ïîëèòîëîãèÿíèíã æàìèÿòèìèçäà òóòãàí ́ ðíè- Óðèíáîåâ Õîøèìæîí Áóíàòîâè÷ - ñ.ô.í., äîöåíò, Íàìàíãàí ìóõàíäèñëèê-³óðèëèø èíñòèòóòè9.Òåõíèêà âà òåõíîëîãèÿ ñîµàñèäàãè èííîâàöèÿëàð- Íîðìèðçàåâ Àáäó³àþì Ðàµèìáåðäèåâè÷ - äîöåíò, Íàìàíãàí ìóõàíäèñëèê-³óðèëèø èíñòèòóòè10.Àðõèòåêòóðà âà äèçàéí é´íàëèøè ðèâîæëàíèøè- Áîáîõîíîâ Îëòèáîé Ðàõìîíîâè÷ - Ñóðõàíäàð¸ âèëîÿòè òåõíèêà ôèëèàëè11.Àãðîïðîöåññèíã ðèâîæëàíèø é´íàëèøëàðè - Ñóâîíîâ Áîéìóðîä ¤ðàëîâè÷ - äîöåíò, Òîøêåíò èððèãàöèÿ âà ³èøëî³ õ´æàëèãèíè ìåõàíèçàöèÿëàø ìóõàíäèñëàðè èíñòèòóòè12.Ôèçèêà-ìàòåìàòèêà ôàíëàðè þòó³ëàðè- Ñîõàäàëèåâ Àáäóðàøèä Ìàìàäàëèåâè÷ - äîöåíò, Íàìàíãàí ìóõàíäèñëèê-òåõíîëîãèÿ èíñòèòóòè13.Ãåîëîãèÿ-ìèíåðîëîãèÿ ñîµàñèäàãè èííîâàöèÿëàð- £àµµîðîâ ¤êòàì Àáäóðàõèìîâè÷ - PhD, äîöåíò, Òîøêåíò èððèãàöèÿ âà ³èøëî³ õ´æàëèãèíè ìåõàíèçàöèÿëàø ìóõàíäèñëàðè èíñòèòóòè14.Êèì¸ ôàíëàðè þòó³ëàðè- Ðàõìîíîâà Äîíî £àõõîðîâíà - Íàâîèé âèëîÿòè òàáèèé ôàíëàð ìåòîäèñòè15.Ìàäàíèÿò âà ñàíúàò ñîµàëàðèíè ðèâîæëàíèøè- Òîøòåìèðîâ Îòàáåê Àáèäîâè÷ - Ôàð²îíà ïîëèòåõíèêà èíñòèòóòè16.Áèîëîãèÿ âà ýêîëîãèÿ ñîµàñèäàãè èííîâàöèÿëàð- É´ëäîøåâ Ëàçèç Òîëèáîâè÷ - Áóõîðî äàâëàò óíèâåðñèòåòè

Ò´ïëàìãà êèðèòèëãàí òåçèñëàðäàãè ìàúëóìîòëàðíèíã õà³³îíèéëèãè âà è³òèáîñëàðíèíã ò´²ðèëèãèãàìóàëëèôëàð ìàñúóëäèð.© Ìóàëëèôëàð æàìîàñè© Tadqiqot.uz

4



ÔÀËÑÀÔÀ ÂÀ ¥À¨Ò CÎ¥ÀÑÈÄÀÃÈ £ÀÐÀØËÀÐ

1.VIRTUAL REALLIKNING IJTIMOIY JIHATLARI................................................................................................................8Xaydarov X.F., Xaydarova A.X.2.AXBOROTLASHGAN JAMIYATDA AXLOQIY MASALALAR...............................................................................................10Toshniyozova Gulnoza3.ÄÓÕÎÂÍÎ-ÍÐÀÂÑÒÂÅÍÍÀß ÑÐÅÄÀ: ËÈ×ÍÎÑÒÜ È ÅÃÎ ÐÎËÜ Â ÏÎÑÒÐÎÅÍÈÅÃÐÀÆÄÀÍÑÊÎÃÎ ÎÁÙÅÑÒÂÀ......................................................................................................................................................11Ì.Ì.Êàõõîðîâà4. Ê¤ÏÌÈËËÀÒËÈ (ÏÎËÈÝÒÍÈÊ) ÌÀÌËÀÊÀÒËÀÐÄÀ ÌÈËËÈÉ ¤ÇËÈÊÍÈ ÀÍÃËÀØ............................................14Ñóâàíîâ Èëµîì Àáäèõàëèëîâè÷, Òóðäàëèåâà Øîõèñòà Ò´ë³èíæîí ³èçè5.GLOBALLASHUV JARAYONIDA YOSHLAR ONGIDA MA'RIFATNING O'RNINIMUSTAHKAMLASH............................................................................................................................................................................16Tuyboyeva Gulnoza Quvondiq qizi, Mardonova Xonzoda Anvar qizi6.ÃËÎÁÀËËÀØÓÂ ÄÀÂÐÈÄÀ ÌÈËËÈÉ ÌÀÚÍÀÂÈßÒÈÌÈÇÃÀ £ÀÐÀÒÈËÃÀÍÒÀ¥ÄÈÄËÀÐ ÂÀ ÓËÀÐÍÈÍÃ Î£ÈÁÀÒËÀÐÈ...........................................................................................................................17Þñóïîâà Äèëäîðà Äèëøàòîâíà7. ¨ØËÀÐÄÀ ÌÀÔÊÓÐÀÂÈÉ ÈÌÌÓÍÈÒÅÒÍÈ ÌÓÑÒÀ¥ÊÀÌËÀØÄÀ ÎÈËÀÍÈ ¤ÐÍÈ.......................................19Ðóñòàìîâà Ôåðóçàõîí Ìàõìóäæàíîâíà, Øîêàðèìîâ Äàâðîíáåê, Àáäóâàëèåâà Äèëäîð Àáäóìàëèêîâíà

ÏÅÄÀÃÎÃÈÊÀ ÂÀ ÏÑÈÕÎËÎÃÈß ÑÎ¥ÀËÀÐÈÄÀÃÈ ÈÍÍÎÂÀÖÈßËÀÐ

1.BOSHLANGÌCH SINFLARDA OG`ZAKI VA YOZMA NUTQ EGALLASHDA FONETIKBILIMLARNING AHAMIYATI........................................................................................................................................................21Jo`raqulova Yulduz, Qurbonova O`gìloy2.AUTIZM SINDROMINI PSIXOLOGIYA SOHASIDA O'RGANISHNING ILMIY-NAZARIYAHAMIYATI.........................................................................................................................................................................................22Nurmatova Durdona Gafurjon qizi.3.SPORTCHILARNING YUQORI NATIJALARGA ERISHISHIDA START OLDI HOLATLARININGPSIXOLOGIK ASOSLARI...................................................................................................................................................................24Raxmonova K.SH.4. FARZAND TARBIYALASDA AKTNING O'RNI...................................................................................................................26Davletov Rasulbek, Ortiqova Gulmira5. BOSHLANG'ICH SINFLARDA ATROFIMIZDAGI OLAM FANIDAN O'SIMLIKLAR OLAMIMAVZUSINI O'QITISHDA ZUKKO INTERFAOL USULI......................................................................................................28Ibragimova Guliston Kutliyevna6.BOSHLANG'ICH TA'LIMDA MATEMATIKANI O'QITISHDA QO'LLANILADIGAN PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR TURLARI........................................................................................................................................................30Ismoilova Maftuna Abdujalilovna7. HOLID XUSAYINIYNI "SHAMOL ORTIDAN YUGURIB" ASARINING INTEGRTSION TAHLILI..........................32Matkarimova Kumushbibi8. TA'LIM SOHASIDAGI ISTIQBOLLI ISLOHOTLAR-JAMIYAT TARAQQIYOTINING ASOSI.......................................34Mo'minova Gulsoraxon Ismoilovna, Egamberdiyeva Manzura9. HARBIYLARGA XORIJIY TILLARNI O'QITISHDA INNOVATSION METODLARNI DARSJARAYONIGA TADBIQ ETISH.......................................................................................................................................................36Musayeva Sh.I.10."ILDIZNING MORFOLOGIK VA ANATOMIK TUZILISHI" MAVZUSINI O`QITISHDA"ZIG-ZAG" PEDAGOGIK TEXNOLOGIYASIDAN FOYDALANISH....................................................................................38Mavlonova Nasiba Axmedovna11.INGLIZ TILI HORIJIY TIL SIFATIDA O`QITILADIGAN SINFLARDA "FIND YOUR PARTNER"USLUBIDAN FOYDALANISH......................................................................................................................................................39Raximova Zuhra Maksudovna12.FANLARNI O'QITISH JARAYONIDA ELÅKTRON AXBOROT RÅSURSLARIDAN FOYDALANISHSAMARADORLIGI..............................................................................................................................................................................40Toyirova Zulayho13. MA'NAVIYAT-INSONNING ULG'AYISH VA KUCH-QUDRAT MANBAIDIR...........................................................42Turg'unova Mohina Akmaljon qizi, Jumayev Sarvarbek Soyibjon o'g'li14. ÈÍÔÎÐÌÀÖÈÎÍÍÎ-ÏÑÈÕÎËÎÃÈ×ÅÑÊÎÅ ÂÎÇÄÅÉÑÒÂÈÅ ÊÀÊ ÈÍÑÒÐÓÌÅÍÒÔÎÐÌÈÐÎÂÀÍÈß ÑÎÖÈÀËÜÍÛÕ ÓÑÒÀÍÎÂÎÊ È ÔÎÐÌÛ ÅÃÎ ÐÅÀËÈÇÀÖÈÈ....................................................44Àéðàïåòîâà Àë¸íà Ãåííàäüåâíà15. Ê ÂÎÏÐÎÑÓ Î ÑÎÖÈÀËÜÍÎ-ÏÑÈÕÎËÎÃÈ×ÅÑÊÈÕ ÏÀÐÀÌÅÒÐÀÕ ÈÊËÀÑÑÈÔÈÊÀÖÈÈ ÑÎÖÈÀËÜÍÛÕ ÃÐÓÏÏ È ÊÂÀÇÈÃÐÓÏÏ.......................................................................................48Àéðàïåòîâà Àë¸íà Ãåííàäüåâíà16.ÒÀÚËÈÌ ÆÀÐÀ¨ÍÈÄÀ ÏÅÄÀÃÎÃÈÊ-ÏÑÈÕÎËÎÃÈÊ £ÎÁÈËÈßÒÍÈØÀÊËËÀÍÒÈÐÈØÈÍÈÍÃ ÈËÌÈÉ-ÍÀÇÀÐÈÉ ÀÑÎÑËÀÐÈ..........................................................................................52Ðàóïîâà Ø.À., Êîìèëîâà Ì.Î17. "ÏÎß ÂÀ ÍÎÂÄÀ ÒÓÇÈËÈØÈ" ÌÀÂÇÓÑÈÍÈ ¤£ÈÒÈØÄÀÊÅÉÑ- ÑÒÀÄÈ ÈÍÍÎÂÀÖÈÎÍ ÏÅÄÀÃÎÃÈÊ ÒÅÕÍÎËÎÃÈßÑÈÄÀÍ ÔÎÉÄÀËÀÍÈØ.......................................54Ð´çìåòîâà Ñàáîõàò Äóðäèåâíà, Ìàøàðèïîâà Íèãîðà Òóðñèíáîåâíà

ÌÓÍÄÀÐÈÆÀ \ ÑÎÄÅÐÆÀÍÈÅ \ CONTENT



18.BOSHLANG'ICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA INNOVATSION USULLARDANFOYDALANISH.................................................................................................................................................................................55Abduadizova Dilfuza Raupovna19. MATEMATIKANI O'QITISHDA TARIXIY MA'LUMOTLARDAN FOYDALANISH.......................................................56Azimova Mabuda, Qosimov Qodirxon20.TA'LIM SAMARADORLIGINI OSHIRISHDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA CHETTILLARIDAN FOYDALANISH......................................................................................................................................................58Baxodirova Omongul Baxodir qizi21.BOSHLANG'ICH SINF O'QUVCHILARNI INNOVATSION METODLAR ORQALI O'QITISH................................59Buriyeva Rano Xolpulatovna22.BOSHLANG'ICH SINFLARNI O'QITISHDA AKT NING AHAMIYATI.......................................................................61Davlyatova Xayitxon, Maraimova Nilufar23. BOLA TARBIYASIDA KITOBNING O'RNI............................................................................................................................63Ergasheva Dildora24.ÁÎØËÀÍ¢È× ÑÈÍÔËÀÐÄÀ ÒÀÁÈÈÉ-ÈËÌÈÉ ÁÈËÈÌËÀÐÍÈ ÊÎÌÏÅÒÅÍÖÈßÂÈÉ¨ÍÄÀØÓÂ ÀÑÎÑÈÄÀ ¤£ÈÒÈØÃÀ £¤ÉÈËÀÄÈÃÀÍ ÒÀËÀÁËÀÐ....................................................................................65Ýðãàøåâà Ìóõòàðàì ßðàøîâíà25.BÎLÀLÀRNING MÀKTÀBGÀ PSIÕÎLÎGIK TÀYYORGÀRLIGI.....................................................................................67Ergasheva Oydin, Toshmurodova Malohat26. UMUMINSONIY QADRIYATLAR ASOSIDA KASBIY KOMPETENSIYANI SHAKLLANTIRISH...............................69Eshboyeva Sabohat Elmurodovna27. KITOB MUTOLAASI RIVOJIDA INNOVATSION TEXNOLOGIYALARNING O'RNI VAMOHIYATI...........................................................................................................................................................................................71Hamroyeva Nazokat28. G'AFUR G'ULOMNING "SHUM BOLA" QISSASIDA UCHRAGAN MAQOL, IBORA,HIKMATLI SO'ZLAR HAMDA ULAR TARKIBIDAGI YASAMA SO'ZLAR HAQIDA BA'ZIMULOHAZALAR...............................................................................................................................................................................73Haydarova Muhabbat29. INTELLEKTUAL SHAXSNI TARBIYALASH BOSHLANG'ICH TA'LIMNING ENG MUHIMMASALASI SIFATIDA........................................................................................................................................................................75Hotamova Shaxlo Mirzakulovna30. XALQARO MIGRATSIYA JARAYONLARI VA MUAMMOLARI" MAVZUSINI O'QITISHDATA'LIMNING FAOL USULLARIDAN FOYDALANISH..........................................................................................................76Ismoilova Saidaxon Ergashevna31. GEOGRAFIYA FANINI O`QITISHDA TA'LIMNING INTERFAOL METODLARIDANFOYDALANISH................................................................................................................................................................................78Isoqova Moxira Xamidovna32. BOSHLANG'ICH SINFLARGA TA'LIM BERISHDA KUZATISH METODINING AFZALLIGI................................80Jo'rayeva Hidoyat33. YOSHLARDA KREATIV TAFAKKUR VA MAQSADGA ERISHISHGA NISBATAN ISHONCHHISSINI SHAKLLANTIRISH.......................................................................................................................................................82Jumayev Sarvarbek, Eraliyev Abduxalil, Xo'jaboboyev Ahmadxon34.INTERFAOL USULLARNI QO'LLASH VA O'QUV JARAYONINI TASHKIL ETISHDAGIQIYINCHILIKLAR.............................................................................................................................................................................84Kadirova Gulnoz Obloberdiyevna35.TA'LIM - TARBIYAGA E'TIBOR - KELAJAKKA E'TIBOR......................................................................................................86Sarvarbek Jumayev Soyibjon o'g'li, Madaminbek Ikramov Otabek o'g'li36."JAMIYAT VA TABIAT O'RTASIDAGI MUNOSABATLAR"MAVZUSINI O`QITISHDAROLLI VA DIDAKTIK O`YINLARDAN FOYDALANISHNING O`ZIGA XOS JIHATLARI..................................................87Muminova Fotima Murodjon qizi37.ZAMONAVIY PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARI ORQALIBO'LAJAK O'QITUVCHILARNI INNOVATSION FAOLIYATGA TAYYORLASh..................................................................89N.M. Akmalova, F.O.Xodjiyeva38.ÈÑÏÎËÜÇÎÂÀÍÈÅ ÈÍÒÅÐÀÊÒÈÂÍÎÉ ÒÅÕÍÎËÎÃÈÈ ÍÀ ÓÐÎÊÀÕ ÐÓÑÑÊÎÃÎ ßÇÛÊÀ..............................91Íàðçóëëàåâà Ç. Ø.,39.TA'LIM MUASSASASIDA FAVQULODDA VAZIYATDA FUQARO MUHOFAZASINI TA'MINLASHBOYICHA TADBIRLARNI REJALASHTIRISH.........................................................................................................................93Nazarov Tohir Toshpo'lotovich, Jo'rabayev Komoldin Komiljon o'g'li40.INTERAKTIVE MEDIEN UND HEUTIGES BILDUNGSWESEN..................................................................................95Ne'matova N.N.41.JADVALLARDAN FOYDALANISH - BOSHLANG'ICH SINFLARDA SO'Z TURKUMLARINIO'RGANISHNING SAMARALI USULI SIFATIDA.................................................................................................................97Nosirova Fazilat42.QALAMTASVIRDA AUDITORIYA ISHLARIDAN TASHQARI ISHLAR........................................................................99Usmanov Botir Allaberdiyevich, Yoqubova Ozoda Yoqub qizi43.BOSHLANG'ICH SINF O'QUVCHILARINI O'QISH MALAKASINI SHAKLLANTIRISH USULLARI...................100Nosirova Gulsanam44.INGLIZ TILI DARSLARIDA YANGI PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNI QO`LLASHNING AHAMIYATI....102Nurillayeva Xurshida45.BOSHLANG'ICH SINF O'QUVCHILARINING INTELLEKTUAL SALOHIYATINI RIVOJLANTIRISH..............104Ochilova Xurshida

6



46.TO'GARAK MASHG'ULOTLARIDA KITOBXONLIKNI TATBIQ QILISH.................................................................106Ostonova Umida Usmonovna47. MAKTABLARDA TADBIRLARNI SAMARALI TASHKIL ETISH USULLARI...............................................................107Ostonova Zarnigor Usmonovna48. ONA TILI DARSLARIDA O'QUVCHI FAOLLIGINI OSHIRISH...................................................................................109Qaimova Sanobar Jo'raqulovna49. BIRINCHI SINF O'QUVCHILARINING O'QUV FAOLIYATIGA MOSLASHISHIDAGI QIYINCHILIKLARVA UNI BARTARAF ETISHDA BOSHLANG'ICH SINF O'QITUVCHISINING INNOVATSION FAOLIYATI........111Qayumova Gulsanam Axtamovna50. O'QISH DARSLARIDA O'QUVCHILARNING AQLIY TARBIYASINI SHAKLLANTIRISH.......................................113Qurbonova Guljahon51. KITOB O'QISH O'QUVCHILARNING DUNYOQARASHINI KENGAYTIRADI.......................................................115Rajabova Mohigul To'xtayevna52.BOSHLANG'ICH SINF YOSHIDAGI O'QUVCHILARNI SHAXSINI SHAKLLANISHIGA TA'SIR ETUVCHIOMILLAR.........................................................................................................................................................................................116Rasulova Mahbuba53.O'QUVCHILARDA FIKRNI ERKIN BAYON ETISHNI SHAKLLANTIRISH................................................................118Ravshanova Dilrabo Xolpulatovna54. BOTANIKA DARSLARIDA ATAMALARNING INGLIZ TILIDAGI NOMLANISHINI O`QITISHDAMASALA VA MASHQLARDAN FOYDALANISHNING AHAMIYATI...............................................................................119Ravshanova Go'zal55. ÌÀÊÒÀÁÃÀ×À ÒÀÚËÈÌ ÌÓÀÑÑÀÑÀËÀÐÈÍÈÍÃ ÒÀÚËÈÌ-ÒÀÐÁÈß ÆÀÐÀ¨ÍÈÃÀ ÈÍÍÎÂÀÒÈÂ¨ÍÄÀØÓÂ......................................................................................................................................................................................121Ðàõìàòîâà Íàôèñà Ìåõðèääèíîâíà56. BOSHLANG'ICH SINF MASHG'ULOTLARIDA AKTNING BUGUNGI KUNDAGI AHAMIYATI.....................123Raxmonova Xursand Raxmonovna57."QUTADGÙ BILIG" DOSTONINI FSMU TEXNOLOGIYASI ASOSIDA O'RGANISH..............................................125Rizaqulova Dilbar Eshpo'latovna58. ONA TILI DARSLARIDA ALOHIDA SO'Z TURKUMLARINING O'QITILISHI..........................................................127Rizayeva Lola59. O'QUVCHILARGA BIOLOGIYA FANIDAN MA'RUZA O'TISHDA "BLITS - SO`ROV" TEXNOLOGIYASIDANFOYDALANISH.............................................................................................................................................................................129Sharipova Fazilat Ollaberganovna60.SINFDAN TASHQARI MASHG'ULOTLARDA TARIXIY MA'LUMOTLARNING O'RNI............................................131I.O.Shixova, F.Y.Yaxshimuratova61. XORIJIY TIL TA'LIMIDA INFORMATSION TEXNOLOGIYA YONDASHUVLARNING AFZALLIKLARI..............133Shodiyeva Gulbona62. O'QUVCHIGA QO'YILAYOTGAN BAHO-FAOLLIK OMILI...............................................................................................134To'rayeva Amina63. BOSHLANG'ICHTA'LIMDA DIDAKTIK O'YINLARDAN FOYDALANISHNING AHAMIYATI...............................136To'xtayeva Mayram Qilichovna64. BIOLOGIYA DARSLARIDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH.............................................138Toshpo'latova L.R., Nurova M. X.65. TA'LIMDA ZAMONAVIY AXBOROT VOSITALARINING O'RNI......................................................................................140Tuxtayeva Shafoat Murtazoyevna66.YOSHLARNI MEHNATSEVARLIK RUHIDA TARBIYALASHDA ALISHER NAVOIY ASARLARININGAHAMIYATI.....................................................................................................................................................................................142Xamroyeva Yulduz Ro'ziyevna67. INGLIZ TILI DARSLARINI TASHKIL ETISHDA HAMKORLIK PEDAGOGIKASINING AHAMIYATI.............144Xayriddinova Guliniso Fatxiddinovna68. O'QUVCHILARGA Î'QISH DARSLARI ORQALI SHARQONA TARBIYANI SINGDIRISH USULLARI(YANGI TEXNOLOGIYALAR ASOSIDA).................................................................................................................................146Xolboyeva G.N.69. MILLIY TARBIYADA NAVOIY IJODINING O'RNI..........................................................................................................148Xolova Nargiza70.ADABIYOT FANINI O'QITISHDA BADIIY TAHLILNING O'RNI..................................................................................150

71.CHÅT TILI DARSINI MAZMUNI VA MOHIYATI.............................................................................................................151Yandasheva Zebiniso Shavkat qizi72. GEOGRAFIYA DARSLARIDA MUTAFAKKIRLARNING ILMIY MEROSIDAN FOYDALANISH......................152Yodgorova Oysha Uraqovna73.THE ADVANTAGES OF MULTIMEDIA LEARNING ENVIRONMENTS....................................................................154Zaripova D.O.74. ¨ØËÀÐÍÈ ÌÈËËÈÉ, ØÀÐ£ÎÍÀ, ÒÀÐÈÕÈÉ £ÀÄÐÈßÒËÀÐÍÈ ¥ÈÑÎÁÃÀ ÎËÃÀÍ ¥ÎËÄÀÇÀÌÎÍÀÂÈÉ ÐÓ¥ÄÀ ÒÀÐÁÈßËÀØ..........................................................................................................................................156Àáäóðàõìîíîâà ¤²èëîé £àõõîðîâíà, Æóìàáîåâà Èðîäà Ìóðàòêàñèìîâíà75. ÔÎÐÌÈÐÎÂÀÍÈÅ ÃÐÀÌÎÒÍÎÑÒÈ ×ÒÅÍÈß ÏÐÈ ÈÇÓ×ÅÍÈÈ ÒÅÌÛ "ÑÎËÈ È ÈÕ ÑÂÎÉÑÒÂÀ"..............158Àëèìîâà Ô.À., Êàìàëèòäèíîâà Í.Ð.76. O'QUVCHILAR BILIM SIFATINI OSHIRISHDA KOMPETENTLIK YONDASHUVIGA ASOSLANGANO'QITISHNING ZAMONAVIY USUL VA VOSITALARI..................................................................................................160A.Babadjanov, E.Sariyeva



77. TA'LIM SAMARADORLIGINI OSHIRISHDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNING QO'LLANILISH..........162Begliyev Sanjar Reymbergenovich, Xo'jayazova Dilnura G'apparganovna78. TABIIY FANLARNI O'QITISHNING SIFAT SAMARADÎRLIGINI ÎSHIRISH ÎMILLAR.........................................164Begliyev Sanjar Reymbergenovich, Davletov Rasulbek Marimbayevich79. O`QUV FANLARINI INTEGRATSIYALASh TURLARIDA TEXNOLOGIYA FANINING O`RNI...............................166Masharipova Z.80. ÈÑÏÎËÜÇÎÂÀÍÈÅ ÎÁÐÀÇÎÂÀÒÅËÜÍÎÉ ÒÅÕÍÎËÎÃÈÈ ÂÅÁ-ÊÂÅÑÒ Â ÈÇÓ×ÅÍÈÈ ÈÍÎÑÒÐÀÍÍÎÃÎßÇÛÊÀ............................................................................................................................................................................................168Êó÷àðîâà Ìàñóìà Áóðõàíîâíà81. ÈÍÒÅËËÅÊÒÓÀË ÒÀÚËÈÌ ÒÈÇÈÌÈÍÈ ÐÈÂÎÆËÀÍÒÈÐÈØÄÀ ÀÕÁÎÐÎÒÄÀÍ ÔÎÉÄÀËÀÍÈØ....................170Ø.Ì.Íàáèåâ82.ÇÍÀ×ÅÍÈÅ È ÐÎËÜ ÈÍÔÎÐÌÀÖÈÎÍÍÛÕ ÒÅÕÍÎËÎÃÈÉ Â ÑÎÂÐÅÌÅÍÍÎÌ ÎÁÙÅÑÒÂÅ..........................172Íàçàðîâà Ìóêàääàì83. ÒÀÑÂÈÐÈÉ ÑÀÍÚÀÒ ÄÀÐÑËÀÐÈÄÀ ÏÎÐÒÐÅÒ ÆÀÍÐÈÄÀ ÒÀÑÂÈÐËÀØÍÈÍÃ ¤ÇÈÃÀ ÕÎÑ ÆÈ¥ÀÒËÀÐÈ..173Ðàñèì Õàéðîâ Çîëèìõîí ´²ëè, Íîìîçîâ Ýëáåê Õàñàíîâè÷84. ÈÑÏÎËÜÇÎÂÀÍÈÅ ÈÍÔÎÐÌÀÖÈÎÍÍÎ-ÊÎÌÌÓÍÈÊÀÖÈÎÍÍÛÕ ÒÅÕÍÎËÎÃÈÉ (ÈÊÒ) ÍÀÓÐÎÊÀÕ ÐÓÑÑÊÎÃÎ ßÇÛÊÀ È ËÈÒÅÐÀÒÓÐÛ.....................................................................................................................174Ðàõìîíîâà Êàðîìàò Êàäèðîâíà85. TA`LIM JARAYONIDA INNOVATSION TEXNOLOGIYALARNING AHAMIYATI...................................................176Ro'zimov S.I., Axmedova Sh.O86. ÑÎÂÐÅÌÅÍÍÛÉ ÏÎÄÕÎÄ Ê ÔÎÐÌÈÐÎÂÀÍÈÞ ×ÈÒÀÒÅËÜÑÊÎÉ ÊÓËÜÒÓÐÛ.............................................178Ñàèäîâà Íàñèáà Ýñàíîâíà87. ÊÈÒÎÁ ÌÓÒÎËÀÀÑÈ ÂÀ ÓÍÃÀ ÁÎËÀÍÈ ¤ÐÃÀÒÈØ É¤ËËÀÐÈ........................................................................180Óðóìáàåâà Àéãóëü88. ÁÎØËÀÍ¢È× ÑÈÍÔ ¤£ÓÂ×ÈËÀÐÈÍÈ ¤£ÓÂ ÔÀÍËÀÐÈÃÀ ÈÆÎÄÈÉ ¨ÍÄÀØÈØËÀÐÈÄÀÌÓËÒÈÌÅÄÈÀ ÂÎÑÈÒÀËÀÐÈÄÀÍ ÔÎÉÄÀËÀÍÈØ ÑÀÌÀÐÀÄÎÐËÈÃÈ..................................................................183Õàéäàðîâ Ðóñòàìáåê Þë÷èáàåâè÷89. ÒÀÑÂÈÐÈÉ ÑÀÍÚÀÒ ÄÀÐÑËÀÐÈÄÀ ¤£ÓÂ×ÈËÀÐÍÈ £ÎÁÈËÈßÒËÀÐÈÍÈ ÈÍÄÈÂÈÄÓÀË¨ÍÄÀØÓÂ ÎÐ£ÀËÈ ØÀÊËËÀÍÒÈÐÈØ..............................................................................................................................185Ðàñèì Õàéðîâ Çîëèìõîí ´²ëè90.ÑÎÂÐÅÌÅÍÍÛÅ ÌÅÒÎÄÛ È ÒÅÕÍÎËÎÃÈÈ ÎÁÓ×ÅÍÈß........................................................................................186Õàôèçîâà Íèëóôàð Æàíþõàíîâíà91.¤£ÓÂ ÓÑËÓÁËÀÐÈÄÀÍ ÑÀÌÀÐÀËÈ ÔÎÉÄÀËÀÍÈØ ÁÈËÀÍ ¤£ÓÂ ÆÀÐÀ¨ÍÈ ÑÀÌÀÐÀÄÎÐËÈÃÈÍÈÎØÈÐÈØ.........................................................................................................................................................................................188Ýìèíîâ Àíâàð Éèãèòàëèåâè÷92.ÒÀÑÂÈÐÈÉ ÑÀÍÚÀÒ - ÒÀÑÀÂÂÓÐ ÂÀ ÈÄÐÎÊÍÈ ØÀÊËËÀÍÒÈÐÈØÄÀ ÁÈÐËÀÌ×È ÎÌÈË.......................189Æóìàáîåâ Íàáè Ïàðäàáîåâè÷, Àáäóñàëîìîâà Äè¸ðà Àáäóâàëè ³èçè93.ÒÀÑÂÈÐÈÉ ÑÀÍÚÀÒ ÄÀÐÑËÀÐÈÄÀ ¤£ÓÂ×ÈËÀÐ ÈÆÎÄÈÉ £ÎÁÈËÈßÒÈÍÈ ¤ÑÒÈÐÈØÄÀÓÑÒÎÇ-ØÎÃÈÐÄ ÀÍÚÀÍÀËÀÐÈ................................................................................................................................................190Æóìàáîåâ Íàáè Ïàðäàáîåâè÷, Àáäóñàëîìîâà Øîõñàíàì Íåìàò ³èçè94.STRUCTURAL ANALYSIS OF PROFESSIONAL COMPETENCE OF FOREIGN LANGUAGE TEACHERS......192Gavharoy Isroiljon qizi, Sotvoldiyeva Dilfuza Adilovna95.YOSH AVLODNI MILLIY AN'ANALAR ASOSIDA TARBIYALASHNING ZARURIYATI............................................195Bobojonov Ahmadjon Xudoyberdiyevich, Madraximova Guljaxon Inomjon qizi96.ÒÅÍÄÅÍÖÈÈ ÔÎÐÌÈÐÎÂÀÍÈß ËÅÊÑÈÊÈ ÑÎÂÐÅÌÅÍÍÎÃÎ ÐÓÑÑÊÎÃÎ ßÇÛÊÀ........................................196Æóìàíàçàðîâà Çåáèíèñî Ðàâøàíîâíà97.MODERN TEACHING METHODS AND TECHNIQUES USED IN TEACHING FOREIGN LANGUAGES....198Zohidova Dilorom, Mahmudova Dilobar98. ÁÎËÀ ÒÀÐÁÈßÑÈÃÀ ÎÈËÀÄÀÃÈ ÑÀËÁÈÉ ¥ÎËÀÒËÀÐÍÈÍÃ ÒÀÚÑÈÐÈ...............................................................200Èìîìîâ Ôîçèë Øàêàðáåê ´²ëè, Ðàõìàòîâ Îéáåê Ýðêèí ´²ëè99. ÈÍÒÅËËÅÊÒÓÀË ÑÀËÎ¥ÈßÒËÈ ¨ØËÀÐÍÈ ÒÀÐÁÈßËÀØÄÀ ÊÎÐÏÎÐÀÒÈÂ¥ÀÌÊÎÐËÈÊÍÈÍÃ À¥ÀÌÈßÒÈ............................................................................................................................................201Ãóëðóõ Ãàíèåâà

8



VIRTUAL REALLIKNING IJTIMOIY JIHATLARI

f.f.d. prof. Xaydarov X.F.Xaydarova A.X.

ToshPTI "Falsafa" kafedrasi mudiri

Yangi axborot-kommunikatsiya texnologiyalariga intilish bizga rivojlangan jamiyatlarda tobora katta ro'lo'ynayotgan yani tajribanin cheksiz imkoniyatlarini qo'lga kiritish imkonini beradi degan umid bor. Virtualborliq tizimlari bu tajribadan va insonning yangi o'ziga xosligidan foydalanish imkonini amalda ta'minlaydi.Inson faqat o'z tasavvuri bilan cheklanadigan sun'iy tarzda yaratiluvchi virtual olamlar orasida yashay boshlaydi.Kundalik tajribada biz butunlay yangi obyektlarga kamdan - kam duch kelamiz. Ammo inson o'zi o'zlashtirganmikrodunyo chegarasini kengaytirib borar ekan, "har qanday hol" uchun zaruriy bo'lgan ontologik tasavvurlarnifalsafiy nuqtayi nazardan maxsus o'rganish vazifasi yanada muhimroq ahamiyat kasb etadi. Turli ontologikkonsepsiyalar - bu dunyoni idrok etishning turli usullaridir. Faylasuflar ularni yaratar ekan, insoniyatga u"birdan" ilgari ko'rilmagan narsaga duch kelgan va "buning nimaligi"ni tushunishning eng maqbul usulinitanlashga to'g'ri keladigan taqdirda kerak bo'ladigan universal modellarni oldindan tayyorlash lozim. Insonqo'lida dunyoni bilishning qudratli quroli, uning yordamchisi, ijodiy faoliyat uchun shart-sharoit yaratishvositasi bo'lib xizmat qiluvchi axborot texnologiyasi ayni vaqtda dunyoni bilishning an'anaviy verbal usuliniaudiovizual bilish usuli bilan almashtiradiki, odamlarda sun'iy olamga kirish ilyyuziyasini vujudga keltirmoqda.Ular bu sun'iy borliqni amalda mavjud yoki mavjud emasligini hisobga olmagan holda qabul qilmoqda.

Bugungi kunga qadar virtuallik M.M.Bahtin , N.A. Nosov , A.E. Jichkina , V.V. Bichkov , N.Nesterov, G.A. Kardashov va boshqa ko'plab olimlar tadqiqotlarida o'rganilgan. Shu bilan birga virtuallikningkategorial yoki kategoriallikka yaqin ma'noda ishlatilishi, J.Deleuze , Ò. Xomskiy va R. Bervik , F.FukuyamaG. Xakeng va K. Xaken va boshqa ko'plab mualliflar ishlarida ko'rinadi. Yurtimiz olimlari N.A. Shermuhammedova, I. Saifnazarov , Z.Soipov va bir qator olimlar ham dunyoning hozirgi ilmiy manzarasi, unda virtuallikningnamoyon bo'lishiga oid fikrlarini ilmiy nashrlarida keltirib o'tganlar. Umuman olganda virtual borliq mazmunan qandaydir yo'qlik sifatidagi borliqni nazarda tutgandek tuyuladi.Aslida esa har qanday borliq 3 darajada: sifat, miqdor va o'lchovdan iborat. Sifat, eng avvalo, borliq bilanbir xil muayyanlikdir. Binobarin, o'z sifatini yo'qotgan narsaning mohiyati ham o'zgaradi. Miqdor esaaksincha, borliqqa nisbatan tashqi, una uzviy bog'liq bo'lmagan muayyanlikdir. Borliqning uchinchi darajasi- o'lchov dastlabki ikki darajaning birligi - miqdoriy sifat ya'ni me'yordir. Barcha narsalar o'z o'lchoviga,ya'ni miqdoriy aniqligiga ega bo'lib, katta yoki kichik bo'lish u uchun ahamiyatsizdir. Ayni vaqtda bu ahamiyatsizliko'z chegarasiga ega. Mazkur chegara buzilgan, ya'ni narsalar yanada kattalashgan yoki kichraygan taqdirda,ularning mohiyati o'zgaradi .Borliq shu bilan bir virtual borliq mohiyatini tushunib yetishda eng yangi qarashning o'zagini insonningijtimoiy ijodi tashkil etadi. Bunda borliq, virtual borliq hayot faoliyati jarayoni sifatida tushuniladi. Fan -texnika taraqqiyotining sur'atlari tobora jadallashib borayotgan hozirgi sharoitda mazkur dunyoqarash ko'pinchatexnokratik dunyoqarash deb ataladi. Virtual reallik bevosita subyekt ongining faoliyati bilan uzviy bog'liq. Bu holat insonning qandaydirboshqa reallik bilan aloqaga kirishishidan kelib chiqadi. Virtual reallik o'z mavjudligi uchun "tashuvchilar"ya'ni insonlarning mavjud bo'lishini talab qiladi. Virtual reallik o'zida qanday mohiyatlarni mujassamlashtirmasin,u baribir o'z "tashuvchilari" xarakteri bilan chegaralanadi (bu xususiyat "qayta yaratilish" deb ta'riflanadi)."Qayta yaratilish" realligi mavjud ekan, demak virtual reallik ham mavjuddir.Inson o'zi o'zlashtirgan mikrodunyo chegarasini kengaytirib borar ekan, "har qanday hol" uchun zaruriybo'lgan ontologik tasavvurlarni falsafiy nuqtayi nazardan maxsus o'rganish vazifasi yanada muhimroq ahamiyatkasb etadi. Turli ontologik konsepsiyalar - bu dunyoni idrok etishning turli usullaridir. Faylasuflar ularniyaratar ekan, insoniyatga u ilgari ko'rilmagan narsaga duch kelgan va buning nimaligini tushunishning engmaqbul usulini tanlashga to'g'ri keladigan taqdirda kerak bo'ladigan universal mod

Àäàáè¸òëàð1. Áàõòèí Ì. Ì. Âèðòóàëèçàöèÿ êàê ôåíîìåí ñîâðåìåííîé êóëüòóðû: ãåíåçèñ è êîííîòàöèè

ÔÀËÑÀÔÀ ÂÀ ¥À¨Ò CÎ¥ÀÑÈÄÀÃÈ £ÀÐÀØËÀÐ



ïîíÿòèÿ "âèðòóàëüíîñòü" Ì. : Íàóêà, 1975.2. Íîñîâ, Í. À. Ìàíèôåñò âèðòóàëèñòèêè / Í. À. Íîñîâ. - Ì. : Ïóò, 2001.3. Æè÷êèíà A.E. Ñîöèàëíî-ïñèõîëîãè÷åñêèå àñïåêòû âèðòóàëíîé êîììóíèêàöèè. Ôëîãèñòîí:http://flogiston.ru/articles/netpsy/refinf4. Áû÷êîâ, Â.Â., Ìàíêîâñêàÿ, Í.Á. Âèðòóàëíàÿ ðåàëíîñòü / Â.Â. Áû÷êîâ, Í.Á. Ìàíêîâñêàÿ//Êóëòóðîëîãèÿ. Ýíñèêëîïåäèÿ. Â 2-õ ò. - Ì. : Ðîññèéñêàÿ ïîëèòè÷åñêàÿ ýíñèêëîïåäèÿ, 2007.5. Äåëàóç, Æ. Íàñòîÿùåå è âèðòóàëüíîå // Âîñòîê -N 11 2006.6. Íîàì Õîìñêèé, Ðîáåðò Áåðâèê ×åëîâåê ãîâîðÿùèé. Ýâîëþöèÿ è ÿçûê / - Ïèòåð, 20187. Ôóêóÿìà, Ô. Íàøå ïîñò÷åëîâå÷åñêîå áóäóùåå: Ïîñëåäñòâèÿ áèîòåõíîëîãè÷åñêîé ðåâîëþñèè/ Ô. Ôóêóÿìà. - Ì. : ÀÑÒ: ËÞÊÑ, 2004.8. Òàéíû âîñïðèÿòèÿ. Õàêåí Ã., Õàêåí-Êðåëëü Ì.- M., 2002.9. Shermuhamedova N. Falsafa va fan metologiyasi.-T.:Universitet, 2005.10. Saifnazarov I. va boshqalar. Fanning falsafiy masalalari - T.: "Fan va texnologiya" nashriyoti, 2007.11. Zabihullo Soipov "Axborot tåxnologiyalarini tatbiq etish jarayonida jamiyat va shaxsning o'rni" http://uz.infocom.uz/2010/04/21/axborot-texnologiyalarini-tatbiq-etish-jarayonida-jamiyat-va-shaxsning-orni/ellarni oldindan tayyorlash lozim.

10



AXBOROTLASHGAN JAMIYATDA AXLOQIY MASALALAR

Toshniyozova GulnozaNavoiy davlat pedagogika instituti

Xorijiy filologiya fakulteti 2-kurs talabasi

Insoniyat tarixiy taraqqiyoti davomida bir qancha davrlarni boshdan kechirgani ma'lum. Xususan,ibtidoiy jamiyat, feodalizm jamiyati, sanoatlashgan jamiyat va hakozo. Hozirgi jamiyatimizni esa biz barchasohalarda axborot muhim rol o'ynaganligi uchun "Axborotlashgan jamiyat" deb ataymiz. Axborotlashganjamiyat haqida fikr yuritadigan bo'lsak, bu atama dastlab Yaponiyada paydo bo'ldi. Mutaxassislar ushbutermin yuqori sifatli axborot mo'l-ko'l bo'lgan va uni saqlash, taqsimlash va foydalanish uchun barchavositalarga ega bo'lgan jamiyatni ifodalaydi, deb e'tirof etadilar. Bunday jamiyatda axborotlar iste'molchilargatez va oson hamda qulay shaklda yetkazib beriladi.Axborot xizmatlari uchun narxlar shu darajada past bo'lishikerakki, jamiyatning har bir a'zosi undan foydalanish imkoniyatiga ega bo'lsin. Akademik V.A. Izvozchikovaxborotlashgan jamiyat xususiyatlarini ifoda etuvchi quyidagi ta'rifni taklif etgan: "Axborotlashgan jamiyatdeb, jamiyatning barcha sohalari hamda a'zolari hayoti va faoliyatida kompyuter, telematika va boshqa vositalaraqliy mehnat qurollari sifatida ishlatiluvchi, kutubxonalardan foydalanish, katta tezlik va aniqlikda axborotlarniqayta ishlash, real va axborot hodisalarni modellashtirish,, ishlab chiqarishni boshqarish, ta'limniavtomatlashtirish va boshqa vazifalarni bajarish imkoniyatiga ega bo'lgan jamiyatdir."Darhaqiqat, bugun axborat shu darajada insonlarga tez yetib boryaptiki, bir ma'lumotni to'la to'kis anglabtahlil-u mulohaza qilib ulgurmasimizdan yangisi paydo bo'lyapti. Bu jarayon insonlarni biror ma'lumotniyengil yelpi tushunishga, uning chuqur mohiyatini anglab yetolmasligiga sabab bo'lmoqda. Insonlarniaxborot xuruji o'z domiga tobora tortib bormoqda.

Virtual olam bilan bog'lanib qolishlik, real hayotdagi chin insoniy qadriyatlarning toptalishi bilanyakunlanmoqda. Insonlarning bir-biriga bo'lgan e'tibori susayib, mehr-muhabbat tushunchalari o'z o'rninilike, klass bosish tugmalariga bo'shatib bermoqda. Qalb tushunchasi chetga chiqib, insonlarni odam ko'rinishidagibefarq, manqurt profil egasiga aylantirib qo'ymoqda. Ota-ona, ustoz farzand, o'quvchi ta'lim-tarbiyasidamas'ul shaxs darajasidan tushib, axborot vositalari shu pog'onada turib o'zlarining turli ko'rinishdagi "ta'lim-tarbiyalari"ni yosh avlod ongiga singdirmoqda. Jamiyatimizdagi bu ijobiy o'zgarishlar, o'zining salbiy tomonlaribilan barobar har birimizning turmush tarzimizga kirib kelyapti. Biz bu muammoni oqilona bartaraf etishchorasi sifatida ta'limiy-axloqiy me'yorlarni to'la insonlar ongiga singdirishda ko'rishimiz mumkin.Har bir inson qalbida birinchi o'rinda Mas'uliyat hissini paydo qilmoq darkor. O'ziga va o'zgalarga hurmat,javobgarlik, yaxshilik qilish tuyg'usini tuyishi, odob-axloq qoidalariga rioya qilishi jamiyatimiz taraqqiyotidamuhim ahamiyatga ega. Yoshlar ongini bunday g'oyaviy bo'shliqlar girdobidan ajratib olish avvalo ota-ona,so'ng ustozlar zimmasiga yuklanadi. Boshqalar ustidan yolg'on ma'lumot tarqatish, tuhmat qilish va g'iybatchilikImom Al-Buxoriyning "Sahihiy Buxoriy" nomli hadislar to'plamida quyidagicha qoralangan. "Alloh taolo:"Gap tashib yuruvchilarning kishilar qalbiga nashtar uruvchi, ularni tahqirlovchi va badnom qiluvchi harbir tuhmat, bo'hton va mazaxlari uchun hollari voy bo'ladi!"-deydi.Hammom raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: "Huzayfa bilan birga edik unga: "Falonchi Usmonga gap tashiydi",-deyishdi. Huzayfa: "Men Nabiy sallallohu alayhi va sallamning "G'iybatchi jannatga kirmaydi!" deb aytganlarnieshitganman",- dedi".

Shuningdek, Abu Hurayra rivoyat qiladilar: Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: "Kimki tuhmatqilish va tuhmatga ishonib ish ko'rishdan tiyilmay, johillikda davom etaverar ekan, uning yeb-ichishdantiyilishining (ro'za tutishining) Alloh taologa hojati yo'qdir!" - dedilar.Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, bugun biz nafaqat shaxsning, balki jamiyatning ham taqdiri birginaaxborotning obyektivligiga bog'liq bo'lib borayotgan bir davrda yashamoqdamiz. Shunday ekan, qabul qilinayotganinformatsiyalarning ijobiy jihatini qo'llab quvvatlagan holda, uning insoniyat hoziri va kelajagiga xavf tug'diruvchijihatlarini axloqiy jihatdan to'g'ri baholash, o'ylaymizki, bu sohadagi izlanishlarimizning amaliy ifodasibo'lib xizmat qiladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI1.Imom Al Buxoriy "Al-jome' as-sahih" Hadislar to'plami2."Axloq-odobga oid hadis namunalari" Hamidulla Hikmatullayev, Abdulaziz Mansurov.



ÄÓÕÎÂÍÎ-ÍÐÀÂÑÒÂÅÍÍÀß ÑÐÅÄÀ: ËÈ×ÍÎÑÒÜ È ÅÃÎ ÐÎËÜ ÂÏÎÑÒÐÎÅÍÈÅ ÃÐÀÆÄÀÍÑÊÎÃÎ ÎÁÙÅÑÒÂÀ

Ì.Ì.Êàõõîðîâà,äîêòîð ôèëîñîôñêèõ íàóê

Ìåæäóíàðîäíàÿ èñëàìñêàÿ àêàäåìèÿ Óçáåêèñòàíà,

Àííîòàöèÿ. Â äàííîé ñòàòüå ðàññêðûâàåòñÿ âîïðîñ î ñìûñëå ÷åëîâå÷åñêîé æèçíè, îñîáåííî ìîëîä¸æèñ òî÷êè çðåíèÿ ýòèêè.Êëþ÷åâûå ñëîâà. Ýòèêà, äóõîâíî-íðàâñòâåííàÿ ñðåäà, ìîðàëü, íðàâñòâåííîñòü, äóõîâíûé èäåàë, ëè÷íîñòü.

ÕÕI âåê õàðàêòåðèçóåòñÿ òåì, ÷òî ñåãîäíÿ ýïèöåíòð, êîòîðûé îïðåäåëÿåò îáùåå ñóùåñòâîâàíèÿ÷åëîâå÷åñòâà, ïåðåõîäèò îò ýêîíîìèêè è ïîëèòèêè ê äóõîâíîñòè. Äóõîâíîñòü ñòàëà êîíñåíñóñîì,êîòîðûé îïðåäåëÿåò âñå ïàðàìåòðû ÷åëîâå÷åñêîãî ñóùåñòâîâàíèÿ.Ôîðìèðîâàíèå äóõîâíîñòè â ëþáîì îáùåñòâå ñâÿçàíî ñ ìàòåðèàëüíûìè è äóõîâíûìè ïîòðåáíîñòÿìè.Â ñâîþ î÷åðåäü äóõîâíûå ïîòðåáíîñòè ëè÷íîñòè íåðàçðûâíî ñâÿçàíû ñ èõ íàöèîíàëüíûì,ðåëèãèîçíûì, èäåîëîãè÷åñêèì è íðàâñòâåííûì âîñïèòàíèåì. Â òî æå âðåìÿ ìàòåðèàëüíûå ïîòðåáíîñòèñâÿçàíû ñ ìàòåðèàëüíûìè âåùàìè, íåîáõîäèìûìè äëÿ æèçíè ÷åëîâåêà. Â ýòîì ñìûñëå ïðîöåññôîðìèðîâàíèÿ ÷åëîâå÷åñêîé äóõîâíîé êóëüòóðû îò÷åòëèâî ïðîÿâëÿåòñÿ â ñî÷åòàíèè ìàòåðèàëüíûõè äóõîâíûõ ïîòðåáíîñòåé. Ïðîöåññ ôîðìèðîâàíèÿ ïðîñâåùåíèÿ îñíîâûâàåòñÿ íà íàó÷íûõ, êóëüòóðíûõ,îáðàçîâàòåëüíûõ, ýòè÷åñêèõ, ýñòåòè÷åñêèõ, ïîëèòè÷åñêèõ, ïðàâîâûõ îòíîøåíèÿõ è áîãàòñòâàõ,ïðèîáðåòåííûõ íà ïðîòÿæåíèè âñåé èñòîðèè ÷åëîâå÷åñòâà.

Ïðîáëåìû äóõîâíî-íðàâñòâåííîãî ôîðìèðîâàíèÿ îñîçíàâàåìîãî è íåîñîçíàâàåìîãî âäåÿòåëüíîñòè ïðèîáðåòàþò îñîáóþ îñòðîòó â ñâåòå ñîâðåìåííîé æèçíè â ïîñòðîåíèå ãðàæäàíñêîãîîáùåñòâà. Íî êîãäà, ñ îäíîé ñòîðîíû, èä¸ò êîðåííîå äóõîâíîå ïðåîáðàçîâàíèå îáùåñòâà, ôîðìèðóþòñÿñîâåðøåííî íîâûå èäåàëû, èñòèííî äåìîêðàòè÷åñêèå öåííîñòè, îòíîøåíèÿ ëþäåé ê ìèðó, ê îáùåñòâó,äðóã ê äðóãó, ñåìüå è ê ñàìîìó ñåáå.Èçó÷åíèå äóõîâíî-íðàâñòâåííîãî ñîçíàíèÿ, åãî ðîëè â ïîñòðîåíèå ãðàæäàíñêîãî îáùåñòâà, ìåñòàîñîçíîâàåìîãî è íåîñíîâàåìîãî â ñòðóêòóðå ñîçíàíèÿ è ñàìîàêòóàëèçàöèè èìååò íå òîëüêîòåîðåòè÷åñêîå, íî è ïðàêòè÷åñêîå çíà÷åíèå. Â æèçíè âñåãäà åñòü ìåñòî äëÿ òîãî ÷òîáû ïðèëîæèòüñâîé ñîöèàëüíî-òâîð÷åñêèé ïîòåíöèàë ê óëó÷øåíèþ óñëîâèé òðóäà, äëÿ äóõîâíî-íðàâñòâåííîãîñîâåðøåíñòâîâàíèÿ ìîëîä¸æè.

Îäíèì èç ïîêàçàòåëåé, îïðåäåëÿþùèõ àêòóàëüíîñòü ðåøåíèÿ ïðîáëåìû ìîðàëüíî-ýòè÷åñêîéñðåäû â îáùåñòâå, ÿâëÿåòñÿ àíàëèç ñîâðåìåííîé ãëîáàëüíîé ýòèêè è íàöèîíàëüíûõ, ìîðàëüíî-ýòè÷åñêèõ öåííîñòåé íà ñòûêå èõ ðàçâèòèÿ, ñîâåðøåíñòâîâàíèÿ è ïîâûøåíèÿ èõ çíà÷åíèå è ðîëè âìèðå. Ýòîò ïîäõîä ÿâëÿåòñÿ íîâûì ïîäõîäîì ê îñâåùåíèþ ìîðàëüíûõ è äóõîâíûõ îòíîøåíèé âÓçáåêèñòàíå.

Äåéñòâèòåëüíî, äî íàñòîÿùåãî âðåìåíè ïîíÿòèå ñîöèàëüíîé ñðåäû øèðîêî èçó÷àëîñü â íàó÷íîéëèòåðàòóðå è áûëî ðàçäåëåíî íà åå ñîñòàâëÿþùèå: ïîëèòè÷åñêóþ, êóëüòóðíóþ, ýòè÷åñêóþ,ëèòåðàòóðíóþ, ãåîãðàôè÷åñêóþ è õóäîæåñòâåííóþ. Ñîöèàëüíàÿ ñðåäà èçó÷àëàñü äâóìÿ ñïîñîáàìèìèêðî è ìàêðî - êàê ïðîñòðàíñòâî, êîòîðîå îòðàæàåò ÷åëîâå÷åñêèå îòíîøåíèÿ è ìåæëè÷íîñòíûåîòíîøåíèÿ è îõâàòûâàåò ñîöèàëüíûå, ýêîíîìè÷åñêèå, ïîëèòè÷åñêèå è äóõîâíûå îòíîøåíèÿ âîáùåñòâå.

Ìèêðîñðåäà îòíîñèòñÿ ê ÷åëîâåêó è ñîáûòèÿì, êîòîðûå åãî îêðóæàþò, òîãäà êàê ìàêðîñðåäà,êàê ïðàâèëî, ïðåäïîëàãàåò ñîöèàëüíûå, ýêîíîìè÷åñêèå, ïîëèòè÷åñêèå, èäåîëîãè÷åñêèå è äóõîâíûåðåàëèè îáùåñòâà. Ñëåäîâàòåëüíî, ñîöèàëüíàÿ ñðåäà - ýòî ñîâîêóïíîñòü óñëîâèé è îòíîøåíèé, êîòîðûåîêðóæàþò ÷åëîâåêà è âëèÿþò íà åãî ðàçóì, ïîâåäåíèå è äåÿòåëüíîñòü.Äóõîâíî-íðàâñòâåííàÿ ñðåäà ÿâëÿåòñÿ ñîñòàâíîé ÷àñòüþ ñîöèàëüíîé ñðåäû êîíêðåòíîãî îáùåñòâà.Ýòî, áåçóñëîâíî, îòðàæàåò âñå ñëîæíûå ñîöèàëüíûå ðåàëèè, õàðàêòåðíûå äëÿ ýêîíîìè÷åñêîé,ñîöèàëüíîé, ïîëèòè÷åñêîé è äóõîâíîé ñðåäû â îáùåñòâå.Äóõîâíî-íðàâñòâåííàÿ ñðåäà îáùåñòâà - ýòî ïðîñòðàíñòâî, â êîòîðîì ìû æèâåì â îáùåì ñîîáùåñòâåìîðàëüíûõ öåííîñòåé, ìîðàëè, èäåàëîâ, îáðàçà æèçíè è èäåàëîâ, êîòîðûå ñôîðìèðîâàëèñü â õîäåèñòîðè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ êîíêðåòíîé íàöèè è îáùåñòâà.Äóõîâíî-íðàâñòâåííàÿ ñðåäà îáùåñòâà îòëè÷àåòñÿ îò ñîöèàëüíîé ñðåäû òåì, ÷òî îäíèì èç ôàêòîðîâÿâëÿåòñÿ îáðàç æèçíè, äóõîâíîå è äóõîâíîå ñîñòîÿíèå íàöèè, îòíîøåíèå è óñòðåìëåíèÿ ðàçëè÷íûõíàñòðîåíèé ðàçëè÷íûõ ãðóïï îáùåñòâà.

12



Â òî æå âðåìÿ ñîöèàëüíàÿ ñðåäà áûëà èññëåäîâàíà â ìèêðî, ìàêðîñðåäå, è ìû ïîä÷åðêèâàåìíåîáõîäèìîñòü óêðåïëåíèÿ ìåçî ñðåäû, òî åñòü ìîðàëüíîé è äóõîâíîé ñðåäû, à òàêæå íîâîéñîöèàëüíîé è ýòè÷åñêîé ñðåäû ïîñëå îáðåòåíèÿ íåçàâèñèìîñòè. Òî åñòü ìû ïðåäïî÷èòàåì ñìîòðåòüíà ýòî ñ äóõîâíî-íðàâñòâåííîé òî÷êè çðåíèÿ.Ýòî ïîòîìó, ÷òî äî ñèõ ïîð èçó÷åíèå äóõîâíîé è ýòè÷åñêîé ñðåäû ïîñðåäñòâîì êîìáèíàöèèèññëåäîâàíèé åùå íå áûëî ñäåëàíî, îñîáåííî â ýòè÷åñêîì íàïðàâëåíèè. Â ÷àñòíîñòè, èõâçàèìîçàâèñèìîå èçó÷åíèå áîëüøå îòðàæàåò äóõîâíî-íðàâñòâåííûé êëèìàò îáùåñòâà.Ïðè êëàññèôèêàöèè ìîðàëüíûõ àñïåêòîâ ìîðàëüíûõ è ýòè÷åñêèõ ïðîáëåì îáùåñòâà, ìûíåïîñðåäñòâåííî ñîñðåäîòî÷èëèñü íà ìîðàëüíûõ, ñîöèàëüíûõ, ïîëèòè÷åñêèõ, äóõîâíûõ èýêîíîìè÷åñêèõ ïðîáëåìàõ, ëåæàùèõ â îñíîâå ýòè÷åñêèõ ïðîáëåì.Â ÷àñòíîñòè, ìû íàïðÿìóþ ñâÿçàëè ýòè âîïðîñû ñ äóõîâíî-íðàâñòâåííûì êëèìàòîì îáùåñòâà ñòî÷êè çðåíèÿ èíòåðåñîâ. Âåäü â äóõîâíî-íðàâñòâåííîì êëèìàòå îáùåñòâà èíòåðåñû íå âñåãäà íàõîäÿòñÿâ ïðàâèëüíîì íàïðàâëåíèè. Èç-çà åãî íåãàòèâíûõ ôàêòîðîâ íàì íåîáõîäèìî òåîðåòè÷åñêè îáîñíîâàòüïðîáëåìû â äóõîâíî-íðàâñòâåííîé ñðåäå îáùåñòâà, èñõîäÿ èç îáùåãî ïðèíöèïà âçàèìîñâÿçàííîñòèè âçàèìîäåéñòâèÿ, ïðèíöèïà ðàçâèòèÿ, ïðè÷èíû è ñëåäñòâèÿ, ñóùíîñòè è ÿâëåíèÿ, àáñòðàêòíîñòè.Ïî íàøåìó ìíåíèþ, ïðîáëåìàìè äóõîâíî-íðàâñòâåííîé ñðåäû îáùåñòâà ÿâëÿþòñÿ: ïîëèòè÷åñêàÿãåãåìîíèÿ, ðåëèãèîçíûé ôàíàòèçì, ìå÷òû î ðåëèãèîçíîé îáùèíå, íàöèîíàëèçì, øîâèíèçì,ðàäèêàëèçì, òåððîðèçì è èíî èäåîëîãè÷åñêèå àòàêè; ñîöèîëîãè÷åñêèå èäåîëîãè÷åñêèå îïàñíîñòèñâÿçàííûå ñ ïðåíåáðåæåíèåì íàöèîíàëüíîé êóëüòóðîé, íåãàòèâíûìè ïîñëåäñòâèÿìè ìîðàëüíûõâëîæåíèé, êîñìîïîëèòèçìîì, ñîöèàëüíîé áåçäåÿòåëüíîñòüþ, áåçðàçëè÷èåì, ïðîïàãàíäîé æåñòîêîãîèíäèâèäóàëèçìà, ïðàâîâîé íåãðàìîòíîñòüþ, ÷åëîâå÷íîñòüþ, îñëàáëåíèåì ñìûñëà è öåëè â æèçíè,ïðåñòóïíîñòüþ, æåñòîêîñòüþ. Îäíîñòîðîííåå ïîíèìàíèå ýêîíîìèêè ýêîíîìè÷åñêîãî õàðàêòåðà,ïèðàòñòâà, êîíñåðâàòèçìà ïîä ìàñêîé âûæèâàíèÿ; íåãàòèâíûå ïîñëåäñòâèÿ ãëîáàëèçàöèè íà ìîðàëüíîìóðîâíå â ðåçóëüòàòå áåñïîðÿäêîâ, ìîðàëüíûõ óãðîç, ìîðàëüíîé àãðåññèè, áåçíðàâñòâåííîñòè, íåâåðèÿ,áåçðàçëè÷èÿ, íàðêîìàíèÿ, ìîðàëüíîãî ðàçëîæåíèÿ è ñëåïîãî ïîäðàæàíèÿ èíîé êóëüòóðû è áûòà.Ïðîáëåìà íðàâñòâåííîñòè ÷åëîâåêà, âûäåëÿåò òàêèå îñíîâíûå âèäû êàê äóõîâíî-íðàâñòâåííûé,ñîöèàëüíî-ïîëèòè÷åñêèé, ðåëèãèîçíûé, ýñòåòè÷åñêèé è òåîðåòè÷åñêèé è.ò.ä. Áåçóñëîâíî, êàæäûéèç ýòèõ âèäîâ äóõîâíî-íðàâñòâåííûé ñðåäû âçÿòûé â îáùåñòâåííîé ìîðàëè êîíêðåòèçèðîâàíû âýòèêå íà îñíîâå îáðàùåíèÿ ê íåñêîëüêèì ÷àñòíûì ñîöèàëüíî-ýòè÷åñêèì ïðîáëåìàì, êàñàþùèìñÿõàðàêòåðà èñïîëüçîâàíèÿ ìîðàëüíûõ àðãóìåíòîâ â ïîëèòè÷åñêîé ïðàêòèêå, èíäèâèäóàëüíîãî èêîëëåêòèâíîãî íðàâñòâåííîãî ìíåíèÿ, ìîðàëüíîé îïðàâäàííîñòè ñîöèàëüíûõ îáÿçàííîñòåé èýòè÷åñêèõ öåííîñòåé êóëüòóðíîãî ðàçíîîáðàçèÿ. Êàê âèäíî èç àíàëèçà ñòåïåíè ðàçðàáîòàííîñòèýòèõ ïðîáëåì ó ýòèêîâ. Ïðè îñóùåñòâëåíèè àíàëèçà êîíêðåòíûõ ïðîáëåì ñîöèàëüíîé ïðàêòèêèñòàâèòñÿ âîïðîñ î íðàâñòâåííî îïðàâäàííîì ïðèìåíåíèè ñèëû è âîïðîñ î ñïðàâåäëèâîì èñïîëüçîâàíèèè ðàñïðåäåëåíèè ìàòåðèàëüíûõ ðåñóðñîâ, íàõîäÿùèõñÿ â ðàñïîðÿæåíèè îáùåñòâà. Îíè ìîãóò áûòüòàêæå âîñòðåáîâàíû èñòîðèêàìè ôèëîñîôèè äëÿ ðàñêðûòèÿ íåêîòîðûõ ñòîðîí, ïðîàíàëèçèðîâàííûõýòè÷åñêèõ êîíöåïöèé è äëÿ âûñòðàèâàíèÿ èñòîðèè ýòè÷åñêîé ìûñëè ïî îñè "èíäèâèäóàëüíîåñîâåðøåíñòâî" - "îáùåñòâåííàÿ îðãàíèçàöèÿ".Â îáðàçîâàíèè è îñíîâíîì â ãóìàíèòàðíûõ íàóê äîëæíû êîðäèíàëüíî ðàññìîòðåòü çíà÷åíèå, ñóùíîñòüè ïðîáëåìû äóõîâíî-íðàâñòâåííîé ñðåäû. Ïðîâåñòè ñèñòåìàòè÷åñêèé àíàëèç êîíöåïòóàëüíîé îñíîâû,îïðåäåëåÿò îñíîâíûå ôàêòîðû äóõîâíî-íðàâñòâåííîãî îçäîðîâëåíèÿ è îáíîâëåíèÿ îáùåñòâà. Èçëàãàòüãàðìîíèþ è âçàèìîñâÿçü ìîäåëåé Âîñòîêà è Çàïàäà â óñîâåðøåíñòâîâàíèå äóõîâíî-íðàâñòâåííîéñðåäû è çíà÷åíèå ñìûñëà æèçíè. Îñîáåííî îáðàòèòü âíèìàíèå íà èññëåäîâàíèå â îáëàñòè ýòèêèïîòðåáíîñòè, ñïðîñà è êðèòåðèè äóõîâíî-íðàâñòâåííîé ñðåäû. Îïðåäåëèòü ðîëü è ìåñòî äóõîâíîãîèäåàëà â ðàçâèòèè îáùåñòâà.Òàêèå ýòè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ è îïûòû ìîãóò áûòü èñïîëüçîâàíû â ó÷åáíîì ïðîöåññå,ñîâåðøåíñòâîâàíèè ó÷åáíî-ìåòîäè÷åñêîé áàçû ñîöèàëüíî-ãóìàíèòàðíûõ íàóê, à òàêæå â ñèñòåìåïåðåïîäãîòîâêè è ïîâûøåíèÿ êâàëèôèêàöèè âîñïèòàòåëåé, êóðàòîðîâ è îðãàíèçàòîðîâ, ìåíåäæåðîâñîöèàëüíî ïðîñâåòèòåëüñêèõ ïðîãðàìì, ëèäåðîâ ìîëîäåæíûõ îáùåñòâåííûõ îðãàíèçàöèé.Ýìïèðè÷åñêèå ðåçóëüòàòû íàó÷íûõ èññëåäîâàíèé ïðîÿâëÿþòñÿ â îáîñíîâàíèè âîçìîæíîñòåéýôôåêòèâíîãî âëèÿíèÿ äóõîâíî-íðàâñòâåííîãî ïðîãðåññà â îáùåñòâå.Ðåçóëüòàòû èññëåäîâàíèÿ ìîãóò áûòü ïðèìåíåíû â ðàìêàõ ìåðîïðèÿòèé êîíöåïöèè ôîðìèðîâàíèÿäóõîâíî-íðàâñòâåííîãî ðàçâèòèÿ ëè÷íîñòè è îáùåñòâà.

ÑÏÈÑÎÊ ÈÑÏÎËÜÇÎÂÀÍÍÛÕ ËÈÒÅÐÀÒÓÐ1. Âîðîíîâè÷ Á.À. Ñîçèäàòåëüíûé ïîòåíöèàë ÷åëîâåêà. Ñîöèàëüíî-ôèëîñîôñêîå èññëåäîâàíèå. -Ìîñêâà: Ìûñëü,1988.-284 ñ.



2. Àíèñèìîâ Ñ.Ô. Ìîðàëü è ïîâåäåíèå. - Ìîñêâà: Ìûñëü, 1985.-244ñ.3. Ìèðçè¸åâ Ø.Ì. Êðèòè÷åñêèé àíàëèç, æåñòêàÿ äèñöèïëèíà è ïåðñîíàëüíàÿ îòâåòñòâåííîñòü -äîëæíû ñòàòü ïîâñåäíåâíîé íîðìîé â äåÿòåëüíîñòè êàæäîãî ðóêîâîäèòåëÿ. - Òàøêåíò: Óçáåêèñòàí,2017.4. Óìàðîâ Ý.Ó., Çàãûðòäèíîâà Ô.Á. Ýòèêà. - Òàøêåíò: ×´ëïîí, 2005.5. Ñëîâàðü ïî ýòèêå. - Ì., 1989.6. Kakhkharova M.M. Socio-philosophical bases of formation spiritual and moral public environment. // International Scientific Journal "Theoretical and Applied Science", 2019. Issue: 10. Volume: 78. Pp. 682-687.7. Ñóëòîíîâ À.Ô. Äàâëàò µîêèìèÿòèäà äåìîêðàòèê áîø³àðóâ ìàäàíèÿòèíèíã ðèâîæëàíèøæàðà¸íëàðè. Ìîíîãðàôèÿ. - Òîøêåíò: ¤çáåêèñòîí, 2016. 264-á.

14



Ê¤ÏÌÈËËÀÒËÈ (ÏÎËÈÝÒÍÈÊ) ÌÀÌËÀÊÀÒËÀÐÄÀ ÌÈËËÈÉ¤ÇËÈÊÍÈ ÀÍÃËÀØ

Ñóâàíîâ Èëµîì Àáäèõàëèëîâè÷,Ôàëñàôà ôàíëàðè á´éè÷à ôàëñàôà äîêòîðè(PhD),

Òóðäàëèåâà Øîõèñòà Ò´ë³èíæîí ³èçèÒîøêåíò äàâëàò àãðàð óíèâåðñèòåòè äîöåíòè,

Ïîëèýòíèê ìàìëàêàòëàðäà ìèëëèé ´çëèêíè àíãëàø æàðà¸íëàðè ´çèãà õîñ òàðçäà êå÷àäè.Ìàìëàêàòíèíã äåìîêðàòèê æàìèÿòãà ́ òèøè æàðà¸íèäà ìèëëàòëàðíèíã ́ çëèãèíè àíãëàøè ÿíàäàîøàäè.

¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè ìóñòà³èëëèêíèíã èëê êóíëàðèäàí µà¸òãà òàäáè³ ýòèëãàí ´çáåêìèëëèé ñè¸ñàò ìîäåëè òóôàéëè 130 äàí çè¸ä ìèëëàò âàêèëëàðè ÿøà¸òãàí þðòèìèçäà ìèëëàòëàðàðîòîòóâëèê ³àðîð òîïäè.

Ìàçêóð ìàñàëàãà ò´õòàëèá, ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèíèíã Ïðåçèäåíòè øóíäàé òàúêèäëàéäè:"Þðòèìèçäà µóêì ñóðà¸òãàí ä´ñòëèê âà áèðäàìëèê ìóµèòè - òèí÷ëèê âà áàð³àðîðëèê, àìàëãàîøèðèëà¸òãàí èñëîµîòëàð ñàìàðàäîðëèãèíè îøèðèø, ¤çáåêèñòîííèíã õàë³àðî ìàéäîíäàãè îáð´-ýúòèáîðèíè ÿíàäà þêñàëòèðèøíèíã ýíã ìóµèì îìèëèäèð....Áóãóí ìàìëàêàòèìèçäà 130 äàí îðòè³ ìèëëàò âà ýëàò âàêèëëàðè áèð îèëà ôàðçàíäëàðèäåê àµèë âàèíî³ ÿøàìî³äà. Óëàð óìóìèé óéèìèç - ¤çáåêèñòîíèìèç ðàâíà³è é´ëèäà áèðëàøèá, áàð÷à ñîµà âàòàðìî³ëàðäà ôèäîêîðîíà ìåµíàò ³èëìî³äà, ðèâîæëàíãàí áîçîð è³òèñîäè¸òè âà êó÷ëè ôó³àðîëèêæàìèÿòèãà àñîñëàíãàí µó³ó³èé äåìîêðàòèê äàâëàò ³óðèøãà ìóíîñèá µèññà ³´øìî³äà" .¤çáåê ìèëëèé ñè¸ñàòèíèíã àñë ìîµèÿòèíè àíãëàø ó÷óí µàì, àäîëàò þçàñèäàí µàì óíè áó ñîµàäàãèòàðèõèé òàæðèáà âà çàìîíàâèé âî³åëèê áèëàí ñîëèøòèðèø ìà³ñàäãà ìóâîôè³äèð. Çåðî, µàììàíàðñà ³è¸ñëàãàíäà áèëèíàäè.

Àìàëè¸ò õèëìà-õèë ìèëëèé ñè¸ñàò ìîäåëëàðè ìàâæóäëèãèíè ê´ðñàòàäè. Õóñóñàí, àéðèììèëëàòëàð âàêèëëàðèíè æèñìîíàí ³èðèá òàøëàøãà ³àðàòèëãàí ãåíîöèä ñè¸ñàòè ê´ïëàá ôîæèàëàðíèêåëòèðèá ÷è³àðãàíè ìàúëóì. Ìèëëàòíè ́ òêèí÷è òàðèõèé µîäèñà ñèôàòèäà áàµîëàø, éèðèê ìèëëàòëàðçàìèðèäà ÿíãè õàë³íè øàêëëàíòèðèø é´ëèäàãè óðèíèøëàð ýñà àéðèì éèðèê äàâëàòëàðíèíã ïàð÷àëàíèáêåòèøèãà îëèá êåëäè. ¤çëàðèíè äåìîêðàòèÿíèíã ÿëîâáàðäîðëàðè, äåá áèëà¸òãàí áàúçè áèð äàâëàòëàðäàôó³àðîâèé ìàíñóáëèêíè óëó²ëàø, è³òèñîäèé ôàðîâîíëèêíè òàúìèíëàø îð³àëè ýòíîñëàðíè³îðèøòèðèá þáîðèøãà ³àðàòèëãàí µàðàêàòëàð ñàìàðà áåðìà¸òãàíè áóíäàé ìèëëèé ñè¸ñàò ìîäåëëàðèíèíãµàì èñòè³áîëè é´³ëèãèíè òàñäè³ëàéäè. Áóãóí "ìèëëàòëàð ³´øèëèá êåòàäè, ìèëëèé òàôàêêóðëàðáàðµàì òîïàäè" äåãàí ñîõòà ³àðàøëàð ́ ðíèäà ÿíãè÷à ̧ íäàøóâ, êîíöåïöèÿ øàêëëàíäè.

Þ³îðèäàãè ìèëëèé ñè¸ñàò ìîäåëëàðè ê´ïìèëëàòëèëèêíè ñàëáèé µîäèñà ñèôàòèäà áàµîëàøíèíãíàòèæàñèäèð. Áóíäàí ôàð³ëè ðàâèøäà, ́ çáåê ìèëëèé ñè¸ñàò ìîäåëè óíè ÿðàòóâ÷èëèê ³óäðàòèãà ýãàîìèë ñèôàòèäà òàí îëèø, ìèëëèé ìàíñóáëèãèäàí ³àòúèé íàçàð, ôó³àðîëàðíèíã òåíãëèãèíèòàúìèíëàø, èæòèìîèé µà¸òäàãè òåíã µó³ó³ëè èøòèðîêèíè êàôîëàòëàøãà àñîñëàíàäè.

Ðåñïóáëèêà áàéíàëìèëàë ìàäàíèÿò ìàðêàçè òàøêèë ýòèëãàíëèãèíèíã 25 éèëëèãèãà áà²èøëàíãàíó÷ðàøóâèäà ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Ïðåçèäåíòè ìàìëàêàòèìèçäà ³àðîð òîïãàí ìèëëàòëàðàðîìóíîñàáàòëàðíèíã õàðàêòåðèãà ò´õòàëèá, "Ìàìëàêàòèìèçäà 16 òà êîíôåññèÿãà ìàíñóá äèíèéòàøêèëîòëàð ýðêèí ôàîëèÿò þðèòìî³äà. Äàâëàò òàúëèì ìóàññàñàëàðèäà ´³èòèø 7 òèëäà îëèááîðèëìî³äà. ¤çáåêèñòîí Ìèëëèé òåëåðàäèîêîìïàíèÿñè ́ ç ê´ðñàòóâëàðèíè 12 òèëäà íàìîéèø ýòìî³äà,´íäàí îðòè³ òèëäà ãàçåòà âà æóðíàëëàð íàøð ýòèëìî³äà.

Ìàìëàêàòèìèçäà ýòíèê ́ çèãà õîñëèêíè ðèâîæëàíòèðèø âà ìèëëàòëàðàðî ìóíîñàáàëàðíè ÿíàäàóé²óíëàøòèðèøäà 137 òà ìèëëèé ìàäàíèé ìàðêàç åòàê÷è ðîëü ́ éíàìî³äà. Óëàð ́ çëàðèíèíã ́ çèãà õîñìàäàíèÿòè, òèëè, õàë³ µóíàðìàíäëèãèíè ðèâîæëàíòèðèá, òóðëè ìàäàíèÿòëàðíèíã áèð-áèðèíè ́ çàðîáîéèòèøãà, µàð áèðèìèçäà ê´ïìèëëàòëè ÿãîíà îèëà òóé²óñèíè ìóñòàµêàìëàøãà ñàëìî³ëè µèññàñèíè³´øìî³äà" - äåá òàúêèäëàãàí ýäè.

¤çáåêèñòîí ìèëëèé ñè¸ñàòèíèíã "Ê´ïìèëëàòëèëèê - ¤çáåêèñòîííèíã áîéëèãè" äåãàí ²îÿãààñîñëàíèøèíè ìóñòà³èëëèêíèíã èëê êóíëàðèäàíî³ î÷è³ áà¸í ³èëäè µàìäà 1991 éèë 31 àâãóñòèäà³àáóë ³èëèíãàí "¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèíèíã äàâëàò ìóñòà³èëëèãè àñîñëàðè ò´²ðèñèäà"ãè ¤çáåêèñòîíÐåñïóáëèêàñèíèíã £îíóíèäà ìóñòàµêàìëàá ³´éèëäè.

Ê´ïìèëëàòëè (ïîëèýòíèê) ìàìëàêàòäà òóðëè ìèëëàò âàêèëëàðèíè óìóììà³ñàä é´ëèäàáèðëàøòèðèø òàðèõèé çàðóðèÿòäèð. Áó µà³äà ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèíèíã Ïðåçèäåíòèòàúêèäëàãàíèäåê, - "Áèçíèíã Êîíñòèòóöèÿìèç âà ³îíóíëàðèìèçäà, ìèëëàòè, òèëè âà äèíèäàí ³àòúè



íàçàð, áàð÷à ôó³àðîëàðèìèç òåíã µó³ó³ âà ýðêèíëèêëàðãà ýãà ýêàíè êàôîëàòëàá ³´éèëãàí. Óëàðãà ́ çìèëëèé ìàäàíèÿòè, àíúàíà âà óðô-îäàòëàðèíè ñà³ëàø, µàð òîìîíëàìà ðèâîæëàíòèðèø ó÷óí áàð÷àèìêîíèÿòëàð ÿðàòèëãàí" .

Æàìèÿò ÿíãèëàíà¸òãàí, óìóìèíñîíèé ³àäðèÿòëàð ³àéòà òèêëàíà¸òãàí áèð ïàéòäà òóðëè ìèëëàòëàð´ðòàñèäàãè ìóíîñàáàòëàð, ìèëëàòëàðàðî òîòóâëèê àëîµèäà àµàìèÿò êàñá ýòàäè. Õóñóñàí, òîòàëèòàðèçìèëëàòëàðè, ìàôêóðàâèé ÿêêàµîêèìëèê, ìèëëàòëàðíè é´³ ³èëèø, ñóíúèé "óð÷èòèëãàí" ÿãîíà õàë³íèâóæóäãà êåëòèðèø ñè¸ñàòè èñêàíæàñèäà óçî³ éèëëàð ÿøàãàí õàë³ëàðíè ÿ³èíëàøòèðèø, óëàðòàôàêêóðèäà ́ çãàðèø ÿñàø àí÷à ìóðàêêàá µîäèñà. Ê´ïìèëëàòëè ¤çáåêèñòîíäà àíà øóíäàé ìèëëèéâà ìèëëàòëàðàðî ìóíîñàáàòëàðíè ðèâîæëàíòèðèø æàðà¸íè äàâîì ýòìî³äà.Áó µîëàò, ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèíè ÿíàäà ðèâîæëàíòèðèø á´éè÷à ¥àðàêàòëàð ñòðàòåãèÿñèäà µàì´ç èôîäàñèíè òîïãàí .

Ìàìëàêàò äîèðàñèäà ìèëëèé ìàíôààòëàðèíè òåíã ³îíäèðèø, óëàð ðèâîæèíè òàúìèíëàø æóäàìóðàêêàá ìàñàëà ýêàíèíè µàì àíãëàìî²èìèç äàðêîð. Ìèëëàòëàðàðî òîòóâëèê ²îÿñè àíà øó ìàñàëàíèò´²ðè µàë ³èëèøãà ̧ ðäàì áåðàäè. Áó ²îÿ - áèð æàìèÿòäà ÿøàá, ÿãîíà ìà³ñàä é´ëèäà ìåµíàò ³èëà¸òãàíòóðëè ìèëëàò âà ýëàòëàðãà ìàíñóá êèøèëàð ́ ðòàñèäàãè ́ çàðî µóðìàò, ä´ñòëèê âà µàìæèµàòëèêíèíãìàúíàâèé àñîñèäèð. Áó ²îÿ - µàð áèð ìèëëàò âàêèëèíèíã èñòåúäîäè âà ñàëîµèÿòèíè ò´ëà ð´¸áãà÷è³àðèø ó÷óí øàðîèò ÿðàòàäè âà óíè Âàòàí ðàâíà³è, þðò òèí÷ëèãè, õàë³ ôàðîâîíëèãè êàáè ýçãóìà³ñàäëàð ñàðè ñàôàðáàð ýòàäè.

Ìèëëèé ²îÿ áèëàí áî²ëè³ îìèëëàð õàë³íè-õàë³, ìèëëàòíè-ìèëëàò ñèôàòèäà ÿøàøãà, µàìæèµàòâà µàìêîð á´ëèøãà õèçìàò ³èëàäèãàí, øóíãà óíäàéäèãàí ìà³ñàäëàð áèëàí ìóæàññàì á´ëàäè. Áóâàòàí òóé²óñè, ìèëëèé óðô-îäàò âà àíúàíàëàðíè ýúçîçëàø, ìèëëàòëàðàðî òîòóâëèê, äèíëàðàðîáà²ðèêåíãëèê, ³îíóí óñòóâîðëèãè, èíñîííè îëèé ³àäðèÿò ñèôàòèäà óëó²ëàø áèëàí áî²ëè³ èíñîíèÿòîðçó ³èëèá êåëãàí äîèìî ³àäðëàíóâ÷è ìà³ñàä-ìóääàîëàðäèð.

Ìóñòà³èëëèê éèëëàðèäà ìèëëàòëàðàðî òîòóâëèê ²îÿñè èëãàðè ñóðèëãàíè âà àìàëäà óíãàýðèøèëãàíè ¤çáåêèñòîí ðèâîæèäà ³´ëãà êèðèòèëãàí ýíã êàòòà þòó³ëàðäàí áèðèäèð. Ìàìëàêàòèìèçðàµáàðèÿòè ìèëëèé ìàñàëàíè î³èëîíà, õàë³àðî òàìîéèëëàðãà ìîñ é´ë áèëàí å÷èø, ìèëëàòëàðàðîìóíîñàáàòëàðíè óé²óíëàøòèðèø ÷îðà-òàäáèðëàðèíè ê´ðäè. Áó µîëàò æàìèÿòäà ìèëëàòëàðàðîìóíîñàáàòëàðíè ÿíàäà ÿõøèëàø, èæòèìîèé µàìêîðëèê âà ́ çàðî èøîí÷ àñîñèäàãè ñî²ëîì ìóµèòíèíãøàêëëàíèøèãà èæîáèé òàúñèð ê´ðñàòìî³äà

¤çáåêèñòîíäà ìàìëàêàò àµîëèñèíèíã ìèëëèé òàðêèáèíèíã ́ çèãà õîñëèãèíè èíîáàòãà îëèá èøþðèòèø èæòèìîèé ëàðçàëàðñèç òàðà³³è¸òãà ýðèøèø ìóìêèíëèãèíè ê´ðñàòìî³äà. Áó ýñà ¤çáåêèñòîíòàíëàãàí é´ëíèíã àñîñèé ìàçìóíè ìîµèÿòèãà ìîñäèð.

Ìèëëèé ́ çëèêíè àíãëàø óìóìäàâëàò, óìóìæàìèÿò ìàíôààòëàðèíè àêñ ýòòèðàäèãàí ìåçîíäèð.Äàâëàò âà æàìèÿò òàðà³³è¸òèíè þ³îðè äàðàæàãà ê´òàðèø æàðà¸íèäà ́ çëèêíè àíãëàø óìóììèëëèéçàðóðèé îìèëãà àéëàíàäè. Øóíèíãäåê, ìèëëèé òàðà³³è¸ò äàâîìèäà âóæóäãà êåëàäèãàí ìóàììîëàðíèµàë ³èëèøäà ìèëëèé ́ çëèêíè àíãëàø óìóììà³ñàä é´ëèäà áèðëàøòèðóâ÷è êó÷ äàðàæàñèãà ê´òàðèëäè.Áèçíèíã ôèêðèìèç÷à, áèðèí÷èäàí, áó æàðà¸í ìàìëàêàòäàãè áàð÷à ìèëëàò âà ýëàò âàêèëëàðèíèÿãîíà ìà³ñàä ñàðè áèðëàøòèðèøäà µàìäà "ÿãîíà îèëà", "ÿãîíà âàòàí" òóé²óëàðèíèíã øàêëëàíèøèäà;Èêêèí÷èäàí, ìèëëèé ́ çëèêíè àíãëàø îð³àëè æàìèÿò ìàôêóðàñèíèíã àñîñèé ìà³ñàäëàðèäàí áèðè¤çáåêèñòîíäà ÿøîâ÷è áàð÷à ôó³àðîëàðíèíã èéìîí âà ýúòè³îäèäàí ³àòúèé íàçàð ìóñòà³èëëèêíèíãîíãëè ôèäîéèñèãà àéëàíòèðèøäà;Ó÷èí÷èäàí; äóí¸äàãè áàð÷à äàâëàò âà õàë³ëàð è÷èäà ¤çáåêèñòîííèíã ́ ðíèíè àíãëàá åòèøäà µàìäàóíè óìóìòàðà³³è¸òãà îëèá ÷è³èøäà;Ò´ðòèí÷èäàí; ìèëëèé ´çëèêíè àíãëàø ìèëëàòëàðíè áèð-áèðèäàí àæðàòèø ýìàñ, àêñèí÷à, óëàð´ðòàñèäàãè µàìêîðëèêíè ìóñòàµêàìëàøäà ê´ðèíàäè.

ÔÎÉÄÀËÀÍÈËÃÀÍ ÀÄÀÁÈ¨ÒËÀÐ:1. Êàðèìîâ È.À. ¤çáåêèñòîí ìóñòà³èëëèêêà ýðèøèø îñòîíàñèäà. - Òîøêåíò: ¤çáåêèñòîí, 2011.405-408 á.2. £óðîíîâ Ì. Áèçíè áèðëàøòèðãàí ²îÿ. - Òîøêåíò: ¢.¢óëîì íàøðè¸òè, 2016. - 260 á.3. Ìèðçè¸åâ Ø.Ì. Ìèëëèé òàðà³³è¸ò é´ëèìèçíè ³àòúèÿò áèëàí äàâîì ýòòèðèá, ÿíãè áîñ³è÷ãàê´òàðàìèç. Àñàðëàð. I-æèëä. - Òîøêåíò: ¤çáåêèñòîí, ÍÌÈÓ, 2017. 296-297 á.4. ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Ïðåçèäåíòèíèíã Ôàðìîíè "Ìèëëàòëàðàðî ìóíîñàáàòëàð âà õîðèæèéìàìëàêàòëàð áèëàí ä´ñòëèê àëî³àëàðèíè ÿíàäà òàêîìèëëàøòèðèø ÷îðà-òàäáèðëàðè ò´²ðèñèäà"(19.05.2017-éèë ÏÔ -5046).5. ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Ïðåçèäåíòèíèíã Ôàðìîíè "¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèíè ÿíàäàðèâîæëàíòèðèø á´éè÷à ¥àðàêàòëàð ñòðàòåãèÿñè ò´²ðèñèäà" (07.02.2017-éèë. ÏÔ-4947).

16



GLOBALLASHUV JARAYONIDA YOSHLAR ONGIDA MA'RIFATNINGO'RNINI MUSTAHKAMLASH

Tuyboyeva Gulnoza Quvondiq qizi,Talaba, Navoiy Davlat Pedagogika Instituti

Mardonova Xonzoda Anvar qiziTalaba, Navoiy Davlat Pedagogika Instituti

Bugungi globallashuv jarayonida dunyoning qaysi burchagida nima voqealar bo'layotganini yaqqol bilishimizmumkin. Aytish joizki, bugun dunyo ma'naviy tahdidlar, "ommaviy madaniyat " singari global muammolarta'sirida. Shu ma'noda, globallashuv- hayot sur'atlarining beqiyos darajada tezlashuvi. Bu kabi tahdidlar ,avvalo, ma'naviyatimizga, kelajagimizga, qolaversa, o'zligimizga tahdid demakdir. O'zbekiston RespublikasiBirinchi Prezidenti Islom Karimov o'zlarining "Yuksak ma'naviyat- yengilmas kuch" asarlarida quyidagifikrlarni ta'kidlab o'tadilar: "Fikrga qarshi fikr, g'oyaga qarshi g'oya, jaholatga qarshi ma'rifat bilan kurashishhar qachongidan ko'ra muhim ahamiyat kasb etmoqda". Darhaqiqat, bugungi kunda jaholat deb atalmishyovuz kuch ta'sirida bo'lmaslik uchun ma'rifat qo'lidan mahkam tutmoq darkor. "Globallashuv jarayoni hayotimizga tobora tez va chuqur kirib kelayotganining asosiy omili va sababi xususidagapirganda shuni obyektiv tan olish kerak - bugungi kunda har qaysi davlatning taraqqiyoti va ravnaqinafaqat uzoq va yaqin qo'shnilar, balki jahon miqyosida boshqa mintaqa va hududlar bilan shunday chambarchasbog'lanib boryaptiki, biror mamlakatning bu jarayondan chetda turishi ijobiy natijalarga olib kelmasliginitushunish, anglash qiyin emas" , - degan edi Birinchi Prezidentimiz. Zero, har bir ijtimoiy hodisani ijobiyva salbiy tomoni bo'lgani kabi, globallashuv jarayoni ham bundan mustasno emas.Globallashuv natijasida inson o'zi bilmagan holda turli xildagi illatlar changaliga tushib qolmoqda hamda bujaholatni yuzaga keltiruvchi bosh omil sanalmoqda. Jumladan, ularning eng yirigi odam savdosidir.Bugungikunda mingdan ortiq insonlar odam savdosidan jabrlanmoqdalar.Dunyo bo'yicha har bir davlat odamsavdosidan aziyat chekmoqda. Odam savdosidek og'ir jinoyatning oldini olish,yurtimiz fuqorolari,birinchi navbatda yoshlarimiz hayoti vataqdirini bu xurujlardan muhofaza qilish borasida O'zbekistonda jiddiy tadbirlar amalga oshirilmoqda. Jumladan,2008-yil 8- iyulida O'zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining mazkur masalaga bag'ishlangan qarori,2008-yilning 17- aprelda "Odam savdosiga qarshi kurashish to'g'risida " gi Qonun qabul qilindi. Bugungi kundamamlakatimiz huquqni muhofaza qiluvchi organlari, ta'lim- tarbiya muassasalari, ko'plab jamoat tashkilotlarikuchlarini o'zaro birlashtirib, bu o'ta xavfli xurujga qarshi kurash olib bormoqda. Jaholat-insonni, uning barcha orzu-niyatlari,ezgu-maqsadlarini yo'q qiladigan,faqat tubanlikka tortadigan,bu dunyo-yu u dunyo haqida hech narsani o'ylamaslikka o'rgatadigan yovuz kuch. Aytish joizki, moziysahifalarini bir-bir varaqlaganda jaholatning turli davrlarida turli ko'rinishlar bilan uchragani ,har qandayholatda ham jamiyatga, bashariyatga, ma'naviyatga jiddiy zarar keltirganiga guvoh bo'lamiz. Albatta, har birdardning davosi bo'lgani kabi jaholatning ham marifat deb atalmish bebaho davosi bor. Marifat inson yo'liniyoritguvchi misoli mayoq.Darvoqe,shu o'rinda savol tug'iladi. Marifatning asosi nima? Bu savolga javob esamuhayyo. Bu- kitob. Bugungi kunda yurtimizda kitobxonlik madaniyatini oshirish maqsadida juda ham ko'pchora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.O'zbekiston Yoshlar Ittifoqining eng yirik loyihasi-"Yosh kitobxon"tanloviham yoshlar o'rtasida kitobxonlik madaniyatini oshirish, kitobxonlikka targ'ib etish maqsadini o'zida mujassametgan. Demak, kitob-bebaho mo'jiza, ma'rifat eshiklarini ochuvchi beqiyos kuch. Zero, yurtboshimiz ShavkatMirziyoyev ta'kidlaganlaridek, yoshlarimizning haqli ravishda Vatanimizning kelajagi uchun javobgarliknizimmasiga olishga qodir bo'lgan, bugungi va ertangi kunimizning hal etuvchi kuchiga aylanib borayotganibarchamizga g'urur va iftixor bag'ishlaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. I. A. Karimov, "Yuksak ma'naviyat- yengilmas kuch" - T.: Ma'naviyat -2008.2. "Odam savdosiga qarshi kurashish to'g'risida " gi Qonun, 2008-yil17- aprel3. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning "Yoshlar- kelajagimiz" davlat dasturito'g'risidagi farmoni



ÃËÎÁÀËËÀØÓÂ ÄÀÂÐÈÄÀ ÌÈËËÈÉ ÌÀÚÍÀÂÈßÒÈÌÈÇÃÀ£ÀÐÀÒÈËÃÀÍ ÒÀ¥ÄÈÄËÀÐ ÂÀ ÓËÀÐÍÈÍÃ Î£ÈÁÀÒËÀÐÈ

Þñóïîâà Äèëäîðà Äèëøàòîâíà(¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Ìèëëèé

ãâàðäèÿñè ¥àðáèé-òåõíèê èíñòèòóòè ôàëñàôà äîêòîðè (PhD))

Áóãóíãè êóíäà ãëîáàëëàøóâíèíã øèääàòè ñàáàá èíñîí îíãè âà øóóðèíè ýãàëëàø ó÷óí³èëèíà¸òãàí òàµäèäëàð èíñîíëàðíèíã ìàúíàâèé îëàìèíè èçäàí ÷è³àðèøãà, óëàðíè ³àáîµàò îëàìèãàåòàêëàøãà óíäà¸òãàíëèãè áàð÷àìèçãà ñèð ýìàñ. Èíñîíëàðíèíã ìàúíàâèÿòèíè ýãàëëàø µàìäà óëàðíèíãµà¸òèíè èçäàí ÷è³àðèá, áå³àðîðëèê µîëàòëàðíè âóæóäãà êåëèøèãà òóðòêè á´ëà¸òãàí òàµäèäëàð àâæîëèá áîðìî³äà.

Èíñîí ìàúíàâèÿòèíè èçäàí ÷è³àðèøãà ³àðàòèëãàí òàµäèäëàðãà: àõëî³ñèçëèê, ýãîöåíòðèçì,áèð æèíñëèëèê íèêîµëàð, ýìîëàð, õèïïèëàð âà áîø³àëàðíè ìèñîë ³èëèá êåëòèðèø ìóìêèí. Óøáóòàµäèäëàð óìóìèé êîíòåêñòäà ìàúíàâèé òàµäèäëàð äåá àòàëàäè.

Ìàúíàâèé òàµäèä - ìóàéÿí ìèëëàò, æàìèÿò, äàâëàòíèíã òèí÷ëèãè âà áàð³àðîðëèãèãà ³àðøè³àðàòèëãàí, ñè¸ñèé âà êîíñòèòóöèîí òóçóìíè çàèôëàøòèðèø âà áóçèøãà é´íàëòèðèëãàí, øàõñ âàæàìèÿò õàâôñèçëèãè, ìàúíàâèé, ðóµèé äóí¸ñèãà òàµäèä ñîëóâ÷è ²îÿâèé-íàçàðèé ³àðàøëàð âà øóíãààñîñëàíãàí àìàëè¸ò ìàæìóèíè èôîäàëàéäèãàí òóøóí÷à ."Ìàúíàâèé òàµäèä èíñîí ýðêèíëèãèãà, óíè ²îÿâèé ³àðàì ³èëèø, ðóµèé äóí¸ñèíè èçäàí ÷è³àðèøãà³àðàòèëãàí á´ëèá, ó æîçèáàëè øèîðëàð âà ²îÿëàð îñòèäà ÿøèðèíàäè, äèíèé âà ìèëëèé ðèøòàëàðãàáîëòà óðàäè, ̧ øëàðíèíã ³àëáèíè âà îíãèíè ýãàëëàøãà, óëàðíèíã äóí¸³àðàøèãà çàðàðëè ôèêðëàðíèòè³èøòèðàäè, îõèð-î³èáàòäà ìàìëàêàò õàâôñèçëèãèãà âà ìèëëèé ìàíôààòëàðãà òàµäèä ñîëèá,æàìèÿòíè èí³èðîç ê´÷àñèãà îëèá êåëàäè" .Ìàíà øóíäàé òàµäèäëàðäàí áèðè áó - ³´øòèðíî³ è÷èäàãè "Îììàâèé ìàäàíèÿò"äèð. Õ´ø, "Îììàâèéìàäàíèÿò" íèìà? Óíèíã ³àíäàé õàòàðëàðè ìàâæóä? £´øòèðíî³ è÷èäàãè "Îììàâèé ìàäàíèÿò" òàúñèðèîñòèäà ÿíà ³àíäàé òàµäèäëàð âóæóäãà êåëìî³äà?Áó ñàâîëëàðãà æàâîá áåðèø ó÷óí áèðèí÷è íàâáàòäà "Îììàâèé ìàäàíèÿò" äåéèëãàíäà ³àíäàé ìàäàíèÿòíàçàðäà òóòèëÿïòè, óíäàí êèìëàð ìàíôààòäîð, óíèíã òàúñèðè íèìàëàðãà çàðáà áåðàäè? Àíà øóñàâîëëàðãà æàâîá òîïèø ìà³ñàäãà ìóâîôè³äèð.

"Ìàúíàâèÿò: àñîñèé òóøóí÷àëàð èçîµëè ëó²àòè"äà îììàâèé ìàäàíèÿòãà ³óéèäàãè÷à òàúðèôáåðèëàäè: "Îììàâèé ìàäàíèÿò - ìàäàíèÿòíèíã ìóðàêêàá, µàììàâà³ò áèð õèë òàë³èí ³èëèíìàéäèãàí´çèãà õîñ øàêëè. Îììàâèé ìàäàíèÿòíè ¢àðá ìàäàíèÿòè áèëàí áî²ëè³ µîäèñà äåá òóøóíèø, øóíèíãäåê,óíè ²îÿñèçëèê, ñèôàòñèçëèê âà äèäñèçëèê íàìóíàñè ñèôàòèäà áàµîëàø êåíã òàð³àëãàí" .

Îììàâèé ìàäàíèÿò òóøóí÷àñè ÕÕ àñðíèíã èêêèí÷è ÿðìèäà ²àðáèé Åâðîïàäà øàêëëàíãàíìàäàíèÿò µèñîáëàíèá, óíäà áèðîí áèð õàë³íèíã áîø³à õàë³ëàðäà òàêðîðëàíìàéäèãàí ´çèãà õîñõóñóñèÿòëàðè íàìî¸í á´ëàäè. Áèðî³ áóãóíãè êóíäà óøáó ìàäàíèÿò ³´øòèðíî³ è÷èäàãè "Îììàâèéìàäàíèÿò" ê´ðèíèøèäà íàìî¸í á´ëèá, ó îð³àëè åíãèë-åëïè óðô-îäàòëàð áîø³à õàë³ëàð îäàòëàðèáèëàí ³îðèøèá, îììàâèéëàøèá áîðèøèãà µàìäà èæòèìîèé, ñè¸ñèé, ìàúíàâèé, ìàúðèôèé èñëîµîòëàðãàñàëáèé òàúñèð ê´ðñàòèøèãà îëèá êåëìî³äà. Áóíäàé ñàëáèé òàúñèð, àéíè³ñà, àµîëèñèíèíã àñîñèé³àòëàìè ̧ øëàð á´ëãàí äàâëàòëàðäà ́ òà õàâôëè µîëàòëàðíè âóæóäãà êåëèøèãà ñàáàá á´ëìî³äà.¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèíèíã Áèðèíè÷è Ïðåçèäåíòè Èñëîì Êàðèìîâ òàúáèðè áèëàí àéòãàíäà:"...Îììàâèé ìàäàíèÿò" äåãàí íè³îá îñòèäà àõëî³èé áóçó³ëèê âà ç´ðàâîíëèê, èíäèâèäóàëèçì,ýãîöåíòðèçì ²îÿëàðèíè òàð³àòèø, êåðàê á´ëñà, øóíèíã µèñîáèäàí áîéëèê îðòòèðèø, áîø³àõàë³ëàðíèíã íå÷à ìèíã éèëëèê àíúàíà âà ³àäðèÿòëàðè, òóðìóø òàðçèíèíã ìàúíàâèé íåãèçëàðèãàáåïèñàíäëèê, óëàðíè ³´ïîðèøãà ³àðàòèëãàí õàòàðëè òàµäèäëàð îäàìíè òàøâèøãà ñîëìàé ³´éìàéäè".Îììàâèé ìàäàíèÿòíè êåíã ìàúíîäà - áèðîí áèð õàë³íèíã óðô-îäàò âà àíúàíàëàðèíè ́ çãà õàë³ëàðíèíãèëì-ôàí òàðà³³è¸òèãà èæîáèé òàúñèð ýòèøèãà õèçìàò ³èëèøè òóøóíèëñà, òîð ìàúíîäà ýñà, ³´øòèðíî³è÷èäàãè "Îììàâèé ìàäàíèÿò" òóðëè àõëî³ñèç óðô-îäàò âà àíúàíàëàðíè ́ çãà õàë³ëàð ìàäàíèÿòèãàêèðèòèá, óëàðíèíã ìàúíàâèÿòèíè èçäàí ÷è³àðèøãà óðèíèø äåéèø ìóìêèí.

Äàðµà³è³àò, áóãóíãè ãëîáàëëàøóâ øàðîèòèäà ³´øòèðíî³ è÷èäàãè "Îììàâèé ìàäàíèÿò" µà³èäàñ´ç áîðàð ýêàí, àââàëî, ðàçèë ìà³ñàäëàðèíè àìàëãà îøèðèøãà èíòèëà¸òãàí òàø³è ²îÿâèé òàúñèð,ìàìëêàòèìèç è÷êè ñè¸ñàòèäà àìàëãà îøèðèëà¸òãàí èñëîµîòëàðãà áèð òîìîíëàìà òîð äîèðàäà áàµîáåðèëèøè, µàòòî áèçíèíã ìåíòàëèòåòèìèçãà õîñ á´ëìàãàí àõëî³ñèçëèêíè êèøèëèê æàìèÿòèìèçãàîëèá êèðèøãà óðèíà¸òãàí èíñîíëàð ìàâæóäëèãè µàìäà àíà øóíäàé òàµäèäëàðäàí çóäëèê áèëàíµèìîÿëàíèø ³îáè²èíèíã èìêîíè é´³ëèãè ìàñàëàñè äîëçàðá á´ëèá òóðãàíèíè àëîµèäà ³àéä ýòèø

18



çàðóð.¥îçèðãè êóíäà àõëî³ñèçëèê ²îÿëàðèíè ̧ éèëèøèãà ñàáàá á´ëà¸òãàí îìèëëàð ìàâæóä á´ëèá,

àéíè³ñà ¢àðá ìàäàíèÿòèíè Øàð³ ìàìëàêàòëàðèãà êèðèòèøäà ñàâäîãàðëèê, ÿúíè òîâàðëàðíèíã êèðèáêåëèøè çàìèí ÿðàòèá áåðìî³äà. Ìàñàëàí, ̧ øëàð ó÷óí ì´ëæàëëàíãàí êèéèì-êå÷àêëàðíè îëàäèãàíá´ëñàê, óëàðäà àæíàáèé ¸çóâèäàãè àõëî³ñèç ñ´çëàð ¸çèëãàíëèãèíèíã ãóâîµè á´ëàìèç. Áó áèëàí¸øëàð ́ çëàðè ́ çãà ìàäàíèÿòíè òàð²èá ³èëóâ÷èãà àéëàíìî³äà. Øóíèíãäåê, áó µîëàòëàð ìèëëàòëàð´ðòàñèäà íèçîëàðíèíã ïàéäî á´ëèøèãà µàìäà ¸øëàðäà êîñìîïîëèòèçì, ìàðãåíàëëèêíèíãøàêëëàíèøèãà çàìèí ÿðàòìî³äà.

Ìàúëóìêè, ñàâäîãàðëàð ́ çëàðè áèëàí áèðãà íàôà³àò òîâàðëàðíè, áàëêè äèííè, ìàôêóðàíè,³îëàâåðñà, ìàäàíèÿòíè µàì òàøèøãàí. Àíà øó óñóë ... ìàäàíèÿòëàð ýêñïîðòèäà ôàîë ³´ëëàíèëìî³äà. Øó áîèñ, íàôà³àò ̧ øëàðíè, áàëêè òàäáèðêîðëàðíèíã µàì ìàúíàâèÿòèíè þêñàëòèðèø, æàìèÿòµà¸òèãà õàâô òó²äèðóâ÷è èëëàòëàðíè ê´ðà îëèøëàðèãà ýðèøèø ìóµèì âàçèôà µèñîáëàíàäè. ×óíêè,àéíàí óëàð ñàáàá æàìèÿò µà¸òèãà òóðëè òîâàðëàð áèëàí áèðãà èíñîíëàðíèíã ìàúíàâèÿòèãà òàúñèðýòóâ÷è ̧ ò ²îÿëàð âà ìàôêóðàëàð µàì êèðèá êåëàäè. Òîâàðëàðäà àêñ ýòãàí òóðëè ðàñì âà ̧ çóâëàð ́ çãàìàìëàêàòëàðíèíã ìàäàíèÿòèíè ³àáóë ³èëèá îëèøãà, óëàðíè áóòóí îììàãà ̧ éèøãà ñàáàá á´ëàäè.Íàòèæàäà, ìèëëèé âà äèíèé ³àäðèÿòëàðèìèçäàí, óðô-îäàòëàðèìèçäàí áåãîíàëàøèø, óëàðíèìåíñèìàñëèê, ýñêèëèê ñàð³èòè äåá áàµîëàø þçàãà êåëèøèãà îëèá êåëàäè.Õóëîñà ³èëèá àéòãàíäà, "Îììàâèé ìàäàíèÿò" òàµäèäè àâæ îëèá áîðà¸òãàí äàâðäà µàìèøà µóø¸ðá´ëèø, µà¸òãà î÷è³ ê´ç áèëàí òåðàí áî³èøíè äàâðíèíã ´çè òàëàá ýòìî³äà. Øóíèíãäåê, ìèëëèéóðô-îäàò âà ³àäðèÿòëàðèìèçíè ñà³ëàá ³îëèøäà, ́ çãà ìàäàíèÿòëàðíè ³àáóë ³èëèøãà é´ë ³´éìàñëèê÷îðà-òàäáèðëàðèíè èøëàá ÷è³èøäà ìàúíàâèé-ìàúðèôèé òàäáèðëàðíè îëèá áîðèø, ìåíòàëèòåòèìèçãàõîñ á´ëìàãàí êèéèì-êå÷àêëàðíè äàâëàòèìèçãà îëèá êèðèëèøèíè íàçîðàò ³èëèø, Øàð³ àõëî³êîäåêñèãà çèä á´ëãàí èëëàòëàðíè ¸éèëèøèãà ñàáàá á´ëóâ÷è êóé-³´øè³, ìóëüòôèëüì,êèíîôèëüìëàðíè ýêðàíëàðãà ÷è³èøèãà é´ë ³´éìàñëèê ëîçèì.

ÔÎÉÄÀËÀÍÈËÃÀÍ ÀÄÀÁÈ¨ÒËÀÐ:1. Ìàúíàâèÿò: àñîñèé òóøóí÷àëàð èçîµëè ëó²àòè/ ¤çÐ Ïðåçèäåíòè µóçóðèäàãè Äàâëàò âà æàìèÿò³óðèëèø àêàäåìèÿñè, ¤çáåêèñòîí ôàéëàñóôëàðè ìèëëèé æàìèÿòè. - Ò.: ¢àôóð ¢óëîì íîìèäàãèíàøðè¸ò-ìàòáàà èæîäèé óéè, 2010. - Á. 315.2. Óìàðîâ Á., Æàááîðîâ Ø. Ãëîáàëëàøóâ âà ìàúíàâèé-àõëî³èé òàðáèÿ. ¤³óâ ³´ëëàíìà. - Ò.:Akademiya, 2010. - Á. 15.3. Êàðèìîâ È. Þêñàê ìàúíàâèÿò - åíãèëìàñ êó÷. Ò.: Ìàúíàâèÿò, 2008. -Á. 117.4. Ãëîáàëëàøóâ. Îììàâèé ìàäàíèÿò. Ìèëëèé ²îÿ. - Òîøêåíò: Ìàúíàâèÿò, 2009. - Á. 85.



¨ØËÀÐÄÀ ÌÀÔÊÓÐÀÂÈÉ ÈÌÌÓÍÈÒÅÒÍÈ ÌÓÑÒÀ¥ÊÀÌËÀØÄÀÎÈËÀÍÈ ¤ÐÍÈ

Ðóñòàìîâà Ôåðóçàõîí Ìàõìóäæàíîâíà,Àíäèæîí ìàøèíàñîçëèê èíñòèòóòè Òèëëàð êàôåäðàñè ́ ³èòóâ÷èñè

Øîêàðèìîâ Äàâðîíáåê,282-ãóðóµ, Ìàøèíàñîçëèê òåõíîëîãèÿñè ôàêóëüòåòè òàëàáàñè

Àáäóâàëèåâà Äèëäîð Àáäóìàëèêîâíà,Æèççàõ âèëîÿòè, Çîìèí òóìàíè 21- ìàêòàá ðóñ òèëè ́ ³èòóâ÷èñè

Îèëà ìàôêóðàâèé èììóíèòåòíè ìóñòàµêàìëàøíè ìóµèì îìèëèäèð. ×óíêè áóãóíãè ãëîáàëëàøóâøàðîèòèäà îèëà âà îèëàâèé ìóíîñàáàòëàðäà ñî²ëîì-ìàúíàâèé ìóµèòíè ìàâæóäëèãè, ̧ øëàðíè òàø³èìóµèòäàí êèðèá êåëà¸òãàí áåãîíà ̧ ò ²îÿëàðíè òàúñèðèäàí õèìîÿëàøãà õèçìàò ³èëàäè.Îèëà-ìèëëèé ́ çèãà õîñëèêíè, ³àäèðÿòëàð, ýíã ÿµøè àíúàíàëàðíè æàìëàíãàí ìèëëèé ìàäàíèÿòíè,áèð ñ´ç áèëàí àéòãàíäà ìèëëèé ³è¸ôàñèíè àñðàá ³îëóâ÷è ³´ð²îíäèð. Àéðèì äàâëàòëàðäà ìóàÿéíêó÷ëàð òîìîíèäà àìàëãà îøèðèëà¸òàí ìàôêóðàâèé òàéçè³ ýíã àââàëî îèëà òóøóí÷àñèíè ïîðàêàíäà³èëèøãà ³àðàòèëãàí. Øóíèíã ó÷óí ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèíè Áèðèí÷è Ïðåçèäåíòè Èñëîì Êàðèìîâµàð ãàë ¸ø àâëîäíè òóðëè òàõäèä âà òàéçè³ëàðäàí, ìàäàíèé âà ìàúíàâèé õóðóæëàðäàí àñðàøµà³èäà ãàïèðàð ýêàí, áóíäà ýíã àââàëî îèëàãà ýòèáîðíè êó÷àéòèðèø çàðóðëèãèíè òàúêèäëàéäè.

Èñëîì Êàðèìîâ ´çèíèíã "Þêñàê ìàúíàâèÿò - åíãèëìàñ êó÷" àñàðèäà áó ìàñàëàäà àëîµèäàýòèáîð ³àðàòãàí. "¥àð ³àéñè ìèëëàòíèíã ́ çãà õîñ ìàúíàâèÿòèíè øàêëëàíòèðèø âà þêñàëòèðèøäà,õå÷ øóáµàñèç îèëàíè ́ ðíè âà òàúñèðè áå³è¸ñäèð. ×óíêè èíñîííèíã ýíã ñîô âà ïîêèçà òóé²óëàðè,èëê µà¸òèé òóøóí÷àëàðè áèðèí÷è ãàëäà îèëà áà²ðèäà øàêèëàíàäè. Áîëàíè õàðàêòåðè, òàáèàòè âàäóí¸ ³àðàøèíè áåëãèëàéäèãàí, ìàúíàâèé ìåçîí âà ³àðàøëàð - ÿõøèëèê âà ýçãóëèê, îëèéæàíîáëèêâà ìåµð - î³èáàò, îð-íîìóñ âà àíäèøà êàáè ìó³àääàñ òóøóí÷àëàðíèíã ïîéäåâîðè îèëà øàðîèòèäà³àðîð òîïèøè òàáèéäèð".

Èíñîííèíã áàõò-ñàîäàòëè óìð êå÷èðèøè âà îñîéèøòà òóðìóø òàðçè øàê-øóáµàñèç îèëàíèíãìóñòàµêàìëèãèãà áî²ëè³. Áó ìóàììî ñ´íãè éèëëàðäà æàµîí µàìæàìèÿòèíèíã äè³³àò ýüòèáîðèäàòóðãàíè áåæèç ýìàñ. ×óíêè îèëà áàð÷à äàâðëàðäà äàâëàò âà æàìèÿò ²àìõ´ðëèãèãà ìóµòîæ á´ëãàí.Þðòèìèçäà µó³óêèé äåìîêðàòèê äàâëàòíè áàðïî ýòèø âà ôó³àðîëèê æàìèÿòèíè øàêëëàíòèðèøæàðà¸íèäà îèëàíèíã ́ ðíè àëîµèäà ê´çãà òàøëàíàäè. Ýíã àââàëî ó êîìèë èíñîííè êàìîë òîïòèðàäè,èæòèìîèé ³àäðèÿòëàð âà ìèëëèé àíúàíàëàðíè àâëîääàí-àâëîäãà ́ òêàçèøäà àñîñèé çàíæèð âàçèôàñèíè´òàéäè. Îèëàíèíã µó³ó³èé ìà³îìè µàì óøáó ìàñúóëèÿòëè âàçèôàëàðíè áàæàðèøíè òàúìèíëàøèëîçèì.

Êîíñòèòóöèÿìèçíèíã 63-ìîääàñèäà "Îèëà æàìèÿòíèíã àñîñèé á´²èíèäèð µàìäà æàìèÿò âàäàâëàò ìóµîôàçàñèäà á´ëèø µó³ó³èãà ýãà" äåá áåëãèëàá ³´éèëãàíëèãè óíèíã íóôóçè ³àí÷àëèêþêñàê ýêàíèíè ê´ðñàòàäè. £îëàâåðñà, ìàìëàêàòèìèçäà îëèá áîðèëà¸òãàí êó÷ëè èæòèìîèé µèìîÿñè¸ñàòè ìîµèÿòèäà µàì äàâëàò âà æàìèÿòíèíã îèëàãà á´ëãàí äîèìèé ²àìõ´ðëèãè ´ç èôîäàñèíèòîïãàí.

Âàòàí âà õàë³ òà³äèðèãà äàµëäîð èíñîíëàð µàì µàð òîìîíëàìà ìóñòàµêàì, ôàðîâîí îèëàäàòàðáèÿ òîïèá óë²àÿäè. "Îèëà ñî²ëîì-æàìèÿò ìóñòàµêàì, æàìèÿò ìóñòàµêàì ýêàí-ìàìëàêàò áàð³àðîðäèð". Îèëàëàðíè ìóñòàµêàìëèãè ê´ï æèµàòäàí ìàúíàâèé òàðáèÿ âà ìàúñóëèÿòãà áî²ëè³. Øó ´ðèíäàôó³àðîëàðèìèç îíãèãà îèëàãà µîñ á´ëãàí ìó³àääàñ òóé²óëàðíè, èíñîíèé ôàçèëàòëàðíè ñèíãäèðèøìóµèì àµàìèÿò êàñá ýòàäè.

Áóíäà ìàúíàâèé òàðáèÿíè ́ ðíè áå³è¸ñäèð. ×óíêè "Áèç ìàúíàâèé õà¸òèìèçíè þêñàëòèðèøäàæàìèÿòèìèçäà ýçãó èíñîíèé ôàçèëàòëàðíè êåíã ³àðîð òîïòèðèøäà òîáîðà êó÷àéèá áîðà¸òãàí, áèçíèíãìèëëèé òàáèàòèìèç, óðô-îäàòëàðèìèçãà ìóòëî³î çèä á´ëãàí µàð êàíäàé çàðàðëè òàúñèðëàð, áóç²óí÷è²îÿëàðãà ³àðøè êóðàøèøèäà, àçàëèé êàäèðèÿòëàðèìèçíè àñðàá-àâàéëàøäà, îèëàíè ìóñòàµêàì òàÿí÷äåá áèëàìèç" .

"Æàìèÿòèìèçíè àñîñèé á´²èíè á´ëãàí îèëà èíñòèòóòèíè ÿíàäà ìóñòàõêàìëàø âà ðèâîæëàíòèðèøáóãóíãè êóíäà ̧ ø îèëàëàðèíè ìîääèé âà ìàúíàâèé ³´ëëàá ³óââàòëàø á´éè÷à àìàëãà îøèðèëà¸òãàíèøëàðíè ÿíãè áîñ³è÷ãà ê´òàðèø æèñìîíàí ñî²ëîì, ìàúíàí åòóê âà áàðêàìîë àâëîäíè òàðáèÿëàøêàáè ́ ç îëäèìèçãà ³´éãàí áîø³à ìóµèì ìà³ñàäëàð áàð÷àìèçãà ìàúëóì.Áóãóí çàìîíàâèé àõáîðîò âîñèòàëàðè - ðàäèî òåëåâåäåíèÿ, èíòåðíåò ¸øëèêäàí áîëà µà¸òèíèíãàæðàëìàñ áèð á´ëàãèãà àéëàíãàí. Øóíãà ê´ðà áîëàíèíã õàòòè-µàðàêàòè, µóë³-àòâîðè, ³àðàøëàðè,òàñàââóðëàðè äóí¸ àõáîðîò ìàéäîíè áèëàí áî²ëè³, àéðèì µîëëàðäà óðô-îäàò âà àíúàíàëàðèìèçãà,

20



ìèëëèé ìåíòàëèòåòèìèçãà çèä á´ëãàí àõáîðîò ìàéäîíè òàúñèðèãà áî²ëàíèá ³îëìî³äà.Øóíèíã ó÷óí îèëàäàãè ìàúíàâèé ìóµèò óíèíã óøáó çàðàðëè ²îÿëàðäàí àñðàøäà áèðèí÷è ³îë³îíâàçèôàñèíè áàæàðèøè ëîçèì. Îèëàäà áóãóíãè ãëàáàëëàøóâ æàðà¸íèäà ¸øëàðäà ìàôêóðàâèéèììóíèòåòíè øàêëëàíòèðèøäà ³óéèäàãè áèëèì âà ê´íèêìàëàðíè òàðáèÿëàø êåðàê. Áóíèíã ó÷óíîèëàäà ̧ øëàðèìèçãà ìèëëèé óðô-îäàò âà àíúàíàëàðèìèçíè, ³àäðÿòëàðèìèçíè ñèíãäèðèá áîðèø,îíà òèëèìèçãà, òàðèõèìèçãà, áóþê àæäîäëàðèìèçãà µóðìàò âà èôòèõîð òóé²óëàðèíè òàðáèÿëàøãààëîµèäà ýúòèáîð ³àðàòìî²èìèç êåðàê.Îèëà ìàúíàâèé æèµàòäàí áóòóí á´ëñàãèíà ìóñòàµêàì á´ëàäè. Ìóñòàµêàì îèëàëàðäàí òàøêèë òîïãàíìàìëàêàò ýñà ³óäðàòëèäèð.

Àäàáè¸òëàð:1. È.À.Êàðèìîâ "Þêñàê ìàúíàâèÿò-åíãèëìàñ êó÷" Ò; Ìàúíàâèÿò, 2008 éèë, 31 -Á2. È.À. Êàðèìîâ, "Þêñàê ìàúíàâèÿò åíãèëìàñ êó÷". Ò; Ìàúíàâèÿò, 2008 éèë 58-Á3. È.À. Êàðèìîâ, "Þêñàê ìàúíàâèÿò åíãèëìàñ êó÷". Ò; Ìàúíàâèÿò, 2008 éèë 109-Á



BOSHLANGÌCH SINFLARDA OG`ZAKI VA YOZMA NUTQ EGALLASHDAFONETIK BILIMLARNING AHAMIYATI

Jo`raqulova Yulduz,Qurbonova O`gìloy

Kogon tuman 10-maktabning boshlangìch sinf o`qituvchilari

Annotatsiya: Rivojlanib borayotgan jamiyatimizda sog`lom avlodni, komil insonlarni voyaga yetkazishmasalasiga katta e`tibor berilmoqda. Komil insonning muhim sifatlaridan biri nutq madaniyatidir. Nutq insonhayoti va faoliyatining muhim shartidir. Og`zaki va yozma nutqni shakllantirishda fonetik bilimlar muhimahamiyat kasb etadi.

Kalit so`zlar: fonetik bilim, grafika, tovush, so`zning leksik ma`nosi.

Ma`lumki, boshlangìch sinf o`quvchilarining og`zaki va yozma nutqni egallashlarida fonetikadanolgan bilimlarining ahamiyati katta: fonetik bilimga asoslangan holda 1-sinf o`quvchilari savod o`rganishdavrida o`qishni va yozishni bilib oladilar. Fonetik bilim - so`zni to`g`ri talaffuz qilish (tovushlarni to`g`ritalaffuz qilish, urgùli bo`gìnni farqlash, orfoepik me'yorga rioya qilish) asosini tashkil etadi. Fonetik bilim- morfologik va so`z yasalishiga oid bilimlar bilan birga o`quvchilarda qator imloviy malakalar shakllantirishgaasos bo`ladi. Fonetik bilim - gapning ohangiga ko`ra to`g`ri aytish, logik urgù va gap qurilishidagito`xtamlarga rioya qilish uchun zarur, so`zning tovush tomonini bilish uning ma`nosini tushunish va nutqdaongli qo`llash uchun muhimdir.

Ma`lumki, boshlangìch sinflarda o`qitiladigan barcha fanlarga oid darslarda so`zni aniq va to`g`ritalaffuz qilish ustida doimiy ishlab boriladi, shu maqsadda ko`pincha so`zni tovush tomondan tahlil qilishdanfoydalaniladi.

Maktab dasturiga ko`ra, boshlangìch sinf o`quvchilari fonetik-grafik ko`nikmalar tizimini hosilqiladilar: tovushlar va harflar, unli va undosh tovushlar, jufti bor jarangli va jarangsiz undoshlar, jufti yo`qjarangli va jufti yo`q jarangsiz undoshlar, so`zni bo`gìnlarga bo`lish, urgùli bo`gìnni talaffuz qilish orqaliamaliy farqlash ko`nikmalariga ega bo`ladilar.1-sinfda fonetika va grafikani o`rganishga katta o`rin beriladi,aynan shu sinfda o`quvchilar o`qish va yozish jarayonini egallaydilar. Keyingi sinflarda esa, olgan bilimlarimustahkamlanib, takomillashtiriladi. Tovush murakkab tushuncha bo`lgani uchun boshlangìch sinflardaunga ta'rif berilmaydi. Ammo, tovush haqidagi to`g`ri ilmiy tasavvur, kichik yoshdagi o`quvchilarda amaliymashqlar yordamida hosil qilinadi. Bunda asosiy usul so`zdagi tovushlarning talaffuzi, so`zning leksik ma'nosi,so`zdagi tovushlarning tarkibiga bog`liqligi ustida kuzatish hisoblanadi. So`zning tovush tarkibi ustida ishlashsavod o`rgatish davridanoq boshlanib, o`quvchilar bu davrda eshitilgan so`zlarni tovushlardan tuzilishinibilib oladilar. Ular so`zni tovush tomonidan tahlil qilishga o`rganadilar, bunda so`zni bo`gìnlarga bo`ladilar,so`zdagi tovushlarni tartibi bilan aytadilar. Bu jarayonda tovush tomondan tahlilni harf tomondan tahlil bilanalmashtirmaslikka alohida ahamiyat beriladi. So`zdagi tovushlarni tartibini to`g`ri tasavvur etish, undagiharflarni tushirmay yoki o`rnini almashtirmay yozish malakasini shakllantirish va so`zni to`g`ri talaffuzqilish uchun katta ahamiyatga ega. Shu bois, savod o`rgatishdan so`ng ham so`zni tovush tomonidan tahlilqilish mashqlari yordamida so`zdagi tovushlar tarkibini aniqlash ko`nikmasini rivojlantirish ustida muntazamishlash zarur. O`zbek alifbosidagi tovushlar ikki katta guruhga bo`linadi: unli tovushlar va undosh tovushlar.Tovushlarni bu xususiyatlarini tushuntirishda o`quvchilarga ularning quyidagi belgilarini o`rgatish lozim:- unli tovushni talaffuz qilinganda, havo oqimi ogìz bo`shligìdan erkin ravishda o`tadi, undosh tovushnitalaffuz qilinganda, havo oqimi ogìz bo`shligìda to`siqqa uchraydi; - unli tovushlar faqat ovozdan iborat,undosh tovushlar talaffuz qilinganda shovqin eshitiladi, ba`zan shovqin va qisman ovoz eshitiladi;- unli tovushlar bo`gìn hosil qiladi, undosh tovushlar bo`gìn hosil qilmaydi. Kichik yoshdagio`quvchilar bu belgilarni yodlab olishlariga yo`l qo`ymaslik, aksincha, 1-sinfdanoq bolalarda tovushnitalaffuz qilganda, ovoz yoki shovqin eshitilganda nutq a'zolarining vaziyatini kuzatish ko`nikmasini o`stiribborish lozim. Tovushlarni o`zlashtirishga bunday yondashish, unli va undosh tovushlarni puxta o`zlashtirishgaimkon berishi bilan birga, o`quvchilarning aqliy qobiliyatini o`stirish vazifasini ham bajaradi; xususan,bolalar kuzatilgan hodisaning bir nechta belgilarini taqqoslashga, umumlashtirishga o`rganadilar.

ÏÅÄÀÃÎÃÈÊÀ ÂÀ ÏÑÈÕÎËÎÃÈß ÑÎ¥ÀËÀÐÈÄÀÃÈÈÍÍÎÂÀÖÈßËÀÐ

22



AUTIZM SINDROMINI PSIXOLOGIYA SOHASIDA O'RGANISHNINGILMIY-NAZARIY AHAMIYATI

Nurmatova Durdona Gafurjon qizi Samarqand Davlat Universiteti Psixologiya va

ijtimoiy fanlar fakulteti Psixologiya yonalish I bosqich magistranti

Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev tashabbusi bilan ishlab chiqilgan mamlakatni rivojlantirishning2017-2021 yillarga mo'ljallangan Harakatlar strategiyasi va uning beshta ustivor yo'nalishi barqaror taraqqiyotnita'minlashda muhim dasturamal bo'ldi.Harakatlar strategiyasida aholini ijtimoiy muhofaza qilish, ularga qulay ish sharoitlarini yaratib berish chora-tadbirlarini amalga oshirish ustivor yo'nalishlardan biri bo'lib hisoblanadi . Ushbu dasturiy hujjat ko'plabsohalarda o'z echimini kutayotgan masalalar va ularni hal etishga doir izchil chora-tadbirlarni qamrab olganibilan ahamiyatlidir.So'nggi yillarda alohida ehtiyojlilik muammosi ayniqsa dolzarb va keskin tus oldi. Bu autizm sindromigachalinganlarning mutlaq va nisbiy sonini ko'payishi, shuningdek jamiyatning jumladan alohida ehtiyojlilarningo'zlarining ushbu muammoga nisbatan munosabatining o'zgarishi bilan bog'liq.Autizm - (grekchadan - o'zi, yakka degan ma'noni anglatadi) muloqot buzilishining so'nggi chegarasi sifatidatalqin etilib, reallikdan o'z ichki kechinmalari dunyosiga chekinishni bildiradi. Bu termin fanga ilk borshveysariyalik psixiatr va psixolog E.Bleyler tomonidan kiritilgan bo'lib, bu tushuncha psixik va xulqiybuzilishlarning yig'indisini anglatadi.Ma'lumki, bolalarning jismoniy va ruhiy rivojlanishidagi nuqsonlar dastlab mifologik tasavvurlar asosidatalqin qilingan. Jumladan, o'zbek xalq ertaklaridan birida gung bolaga dev va inson o'rtasidagi jinsiy munosabatningmahsuli deb qaralsa, yevropada autizm belgilari mavjud bolalarni elflar tomonidan o'g'irlangan sog'lombolalar o'rniga tashlab ketilgan, deb tushunganlar. O'zbekistonda bu mavzu psixologik jihatdan mufassalo'rganilmagan bo'lsada metadalogik manbalarga asosan bolalar autizmi mohiyatan yoritilganligini ko'rishimizmumkin.Bolalar autizmi Yevropa psixologiya va tibbiyot fanlarida asosan XVIII asrlardan boshlab tadqiq qilina boshlandi.Dastlab fransuz tadqiqotchisi J.M.Itar Averon o'rmonlarida istiqomat qilgan 12 yoshli bola ("averon mauglisi")ni o'rgandi va undagi xususiyatlar (nutqning rivojlanmaganligi va intellekt buzilishi)ni o'zining "Intellektualfunksiyalar buzilishi asosidagi autizm" mavzusidagi ishida (1828) "intellektual autizm" deb nomladi. O'tganasrning boshlarida (1911) shvesariyalik psixiatr Ye.Bleyler "Erta aqli zaiflik va shizofreniya guruhi" ishida ertaautizm to'g'risidagi dastlabki qarashlarni ilgari surdi . Bevosita psixologiyaga "autizm" (grekchadan o'tganlotincha "autos" - "men", "o'zim" so'zidan) termini esa Ye.Bleyler tomonidan (1928) fikrlashning affektorqali boshqariladigan alohida turini tasvirlash uchun olib kirildi. Amerikalik bolalar psixiatri L. Kanner "Affektiv muloqotdagi autistik buzilish" mavzusidagi maqolasida(1943) o'zining ko'p yillik olib borgan tajribalariga tayangan holda bolalardagi autizmni sindrom sifatidailmiy asoslab berdi. Shu orqali ilmiy iste'molga " erta infantil autizm", " bolalar erta autizmi" va "kannersindromi" kabi atamalar kirib keldi.1 Ushbu atamalar tadqiqotchilarning yondashuviga bog'liq holda turlimanbalarda turlicha qo'llanilib kelinmoqda. O'z navbatida L.Kanner nazariyasi ustida ham bahs-munozaralardavom etmoqda. Shu o'rinda L.Kannerdan mustaqil ravishda avstriyalik psixiatr G.Asperger psixologiyaga"autistik psixopatiya" atamasini kiritganligini ham alohida ta'kidlash lozim.L.Kannerdan keyin autizm qo'yidagi yo'nalishlarda o'rganilgan:- alohida konstitusional holat sifatida (Rimland V.,Bashina V.M.);- shizofrenik postpristup holati (Vrono M.Sh.,Bashina V.M);- markaziy nerv sistemasining organik patalogiyasi (Mnuxin S.S.);Shuningdek, xorijlik va MDH davlatlari tadqiqotchilari tomonidan autistik bolalar xulqining turli o'ziga xosjihatlarining tadqiq etilganligini V.Bettelxeym, M.Vrono, V. Mamseva, G. Suxarevalarning tadqiqotlarimisolida ham ko'rish mumkin. O'tgan asrning 80-yillariga kelib esa, L.Kannerning klassik qarashlaridanchekinish davri boshlanib, autizmga kelib chiqish sabablari turlicha bo'lgan sindromlar guruhi sifatida qarashrivojlandi va ular sirasida tipik, notipik va asperger autizmlarga bo'lindi.Bugungi kunda bolalar autizmining tashxis mezonlari Jahon sog'liqni saqlash tashkilotining" Kasalliklarningxalqaro tasnifi" (ICD-10. WHO, 1987) va Amerika psixiatrlar assosiasiyasining "Tashxis - statistik qo'llanmasi"(DSM-IV. ARA, 1994) asosida belgilanadi va psixik rivojlanishdagi pervaziv nuqsonlar qatoriga kiritiladi.1Autizm ko'pincha boshqa psixik buzilishlar bilan chambarchas birikma, kompleks muammo tarzida namoyon



bo'ladi. Masalan, idrokning psixopotologik hodisasi gollyusinasiya (Voqelikdagi narsa va hodisalarning tanaazolarini qabul qilish analizatorlariga bevosita tasir etmasdan inson ongida turli obrazlarning xayolan paydobo'lishi ) 2 sifatida. Bugungi kunda bolalar autizmi dunyoda tobora ko'proq ijtimoiy ahamiyat kasb etibborayotgan muammolardan biri hisoblanadi. Oxirgi ma'lumotlarga ko'ra, autizm va unga o'xshash nuqsonlarhar 10 000 nafar bolalardan o'rtacha 20-22 nafariga to'g'ri kelmoqda. Odatda, bu sindrom bolalarda 2,5-3yoshlardan boshlab to'liq namoyon bo'ladi. Lekin bolalarda autizm sindromlarining kelib chiqshi, ularningpsixik va jismoniy rivojlanishga ta'siri to'g'risidagi bir xil va yaxlit ma'lumotlar mavjud emas,shu bilan birga, ularni tarbiyalash va ta'lim berish bilan bog'liq masalalar ham to'liq tadqiq etilmaganligipsixologiya, tibbiyot va maxsus pedagogikada ham bu sindromni erta aniqlash va korreksiyalashda ma'lummuammolarga sabab bo' O'zbekiston sharoitida bolalar autizmini barvaqt aniqlash, ularga psixologik, tibbiy va pedagogik yordamnisifatli va samarali tashkil etish uchun quyidagilarga e'tiborni kuchaytirish lozim:o bolalar autizmini barvaqt tasdiqlash uchun mahalliy va xorijiy davlatlar tajribalarini o'rganishhamda amaliyotga joriy etish;o bolalar autizmi nazariyasi va amaliy masalalariga bag'ishlangan fundamental, ilmiy va amaliytadqiqotlar olib borilishini rag'batlantirish;o ushbu sindrom mavjud bo'lgan oilalarning psixologik, tibbiy va pedagogik madaniyatini oshirish,ularga malakali ijtimoiy xizmatlar ko'rsatilishini yo'lga qo'yish.

FOYDALANILGAN ADABIYOLAR RO'YXATI1.¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèíè ÿíàäà ðèâîæëàíòèðèø á´éè÷à ¥àðàêàòëàð ñòðàòåãèÿñè ò´²ðèñèäà//¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Ïðåçèäåíòèíèíã ôàðìîíè. https:// www.gov.uz2.Leo Kanner "Àóòèñòè÷åñêèå íàðóøåíèÿ ýìîöèàëüíîãî êîíòàêòà" asari 1943.3. Bashina V.M."Ðàííèé äåòñêèé àóòèçì//Èñöåëåíèå. - Ì.,1993. 154-156-b4. Xaydarov F.I.,Xalilova N.I. Umumiy psixologiya. - Toshkent.:"Nizomiy nomidagiTDPU" 2010.B.158.5. www.autism.ru sayti

24



SPORTCHILARNING YUQORI NATIJALARGA ERISHISHIDA START OLDIHOLATLARINING PSIXOLOGIK ASOSLARI.

Raxmonova K.SH.O'zDJTSU 1-bosqich magistranti

Mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab jismoniy tarbiya va sport sohasini rivojlantirishga kattae'tibor qaratila boshladi. Buning yaqqol isboti sifatida 1994-yil 14-yanvarda qabul qilingan "Jismoniy tarbiya vasport to'g'risida"gi qonunni ko'rsatishimiz mumkin. Ushbu qonunga ko'ra Jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirishdavlat tomonidan qo'llab-quvvatlanadi, sportchilarning sport musobaqalarida ishtirok etishi ta'minlanadi.Jismoniy tarbiya va sport tashkilotlari tomonidan moddiy-texnika, axborot resurslari va texnologiyalaridanfoydalanish uchun shart-sharoitlar yaratiladi, sport tayyorgarligi bo'yicha yangi bazalar va markazlari, sportta'lim muassalari va sport inshootlarini quriladi hamda ishlab turganlari rekonstruktsiya qilinadi deb belgilabqo'yilgan. Jismoniy tarbiya va sport - aholini sport bilan shug'ullanishga jalb etish, sog'lom turmush tarzinishakllantirish, jismonan sog'lom o'sib kelayotgan avlodni tarbiyalash, mamlakatning sport yutuqlariniommalashtirishga va xalqaro sport maydonida keng e'tirof etilishiga yo'naltirilgan soha hisoblanadi.

Respublikamizda sportning davlat siyosati darajasiga ko'tarilganligi, sog'lom va barkamol avlodnitarbiyalashga ustuvor ahamiyat berilayotganligi hamda buning har tomonlama mukammal qonuniy va tashkiliyasoslari yaratilganligi tufayli sport talaba yoshlar o'rtasida sog'lom turmush tarzini shakllantiruvchi, ularnijismoniy hamda ma'nan barkamol etib tayyorlash borasida asosiy omilga aylanib borayotgani muhim ahamiyatkasb etmoqda. Yurtboshimiz tomonidan sportchilarga berilayotgan bu kabi e'tibor har bir sportchiningruhiyatiga ijobiy ta'sir qiladi.

Sportchining musobaqadan oldingi ruhiy holati uning oldingi turli xil musobaqalarda erishganmuvaffaqiyatlariga bog'liq hamda sportchining musobaqaga tayyorgarlik holatiga asab tizimining ta'sirchanligigaham bog'liq. Biz sportchining musobaqaga tayyorgarlik va musobaqadan oldingi holatini quyidagi 4 ta qismgaajratib o'rgandik.1. Sportchining musobaqadan oldingi tayyorgarlik holati2. Sportchining sportda qaltirash, jonsizlik holati.3. Sportchining sportga yuqori tayyorgarlik va jangovorlik holati.4. Sportchining ruhan tushkunlik va yomon kayfiyatlilik holati.

Sportchiga raqibi va bo'lajak musobaqalarning shart-sharoitlari haqida sportchiga ma'lumotlar beribborishi kerak.1.Sportchiga musobaqada qatnashishdan ko'zlangan maqsad va vazifalarni aniq belgilab olishlari haqidako'rsatmalar berish.2.Sportchining musobaqaga ishtirok etish sababi, mohiyati va aniq maqsadini aniqlash, g'alabaga erishishningijtimoiy ahamiyatini tushuntirish.3.Sportchining bo'lajak musobaqa jarayonidagi faoliyatini rejalashtirish aqliy sifatini o'stirishga e'tibor berish,musobaqaga taktik va texnik jihatdan ruhiy tayyorgarligini takomillashtirish.4.Sportchini musobaqaga ruhan tayyorlash maqsadida kutilmagan maxsus to'siqlar vujudga keltirish, ularda buto'siqlar va qiyinchiliklarni yenga oladigan malaka va ko'nikmalar hosil qilish uchun qo'shimcha uslublardanfoydalanishni o'rganish.5.Sportchiga musobaqa jarayonida paydo bo'ladigan ichki ruhiy holatni boshqarish uslublaridan foydalanishnio'rganish.6.Sportchini musobaqa boshlanishda ruhiy ko'tarinkilikka, asab tizimi faoliyatini boshqarishga, ruhancharchamaslikka odatlantirish hamda musobaqa jarayonida yanada faol harakat qilishga erishishga undash.Murabbiy sportchilarda musobaqadan oldingi holatini boshqarish hamda shartgacha tarbiya ta'sir ko'rsatishdauning emosiya va xissiyotlarini hisobga olish zarur. Sportchilar professional darajaga erishishlarida murabbiy vasport klublarning axamiyati katta. Ularni musobaqalarga tayyorlash jarayonida 3 ta asosiy omilni ko'rsatishimizmumkin. Bular;1-jismoniy tayyorlik2-texnik-taktik tayyorgarlik3-psixologik tayyorgarlikSportda paydo bo'ladigan muammolarni to'g'ri hal etish uchun quyidagilarni maqsad qilib qo'ydik.1-Sport faoliyatining sportchida musobaqadan oldingi psixologik holatini o'rganish.2-Sport musobaqa jarayonini psixologik jihatdan tahlil qilish.



3-Sport mashg'uloti va musobaqasining sportchi xarakteriga ta'sirini o'rganish.4-Sportchining musobaqadan oldingi axloqiy va irodaviy sifatlarni kuzatish.5-Sportchi faoliyatining shart-sharoitlarini psixologik tahlil qilish.6-Sportchilarni o'zaro munosabatlarini va tashkilotchilik qobiliyatlarini jamoada tajriba yordamida shakllantirish.7-Sport mashg'ulotini sifatli tashkil qilish maqsadida maxsus psixologik ko'rsatmalar berish.Biz sportchining musobaqadan oldingi tayyorgarlik holatining quyidagi psixologik jihatlariga alohida e'tiborberishga harakat qildik:a) yuqorida darajada ishchanlikni vujudga keltirish, musobaqada chidamlilikni o'stirish uslublaridan foydalanish,b) sportchining musobaqadan oldingi va musobaqa jarayonidagi ruhiy holatini o'rganish,v) noqulay ruhiy holatdan chiqib ketish yo'llarini izlab topish,g) sportchilarning psixologik tayyorgarlik va chiniqish uslublaridan foydalanish.Shuni ta'kidlash joizki, sportchilarni nafaqat jismoniy tomondan balki, ruhiy tomondan ham chiniqtiribborish zarur. Sportchilarni musobaqalarga jismoniy, texnik va taktik jihatdan tayyorlash bilan bir qatorda,ularni psixologik tayyorlash muhim ahamiyatga ega. Barcha sport muassasalarida ham malakali psixologlarfaoliyat ko'rsatmaydi. Har bir sport klublari, ixtisoslashtirilgan sport muassasalari va sport maktablaridapsixologlar faoliyat olib borib, sportchilarni ruhiy tayyorgarligini oshirib borish maqsadga muvofiqdir.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI1. 1994-yil 14-yanvarda qabul qilingan "Jismoniy tarbiya va sport to'g'risida"gi qonun.2. Sh. Mirziyoyev "Tanqidiy tahlil, qat'iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahbar faoliyatiningkundalik qoidasi bo'lishi kerak" O'zbekiston: 2017ó.3. Y.Masharipov "Sportni rivojlantirishda pedagogik axborot texnologiyasining o'rni"4. Ï.À.Ðóäèê, Â.Â.Ìåäâåäîâ, À.Â.Ðîäèíîâ. Ïñèõîëîãèÿ è ñîâðåìåííûé ñïîðò. Ìîñêâà "Ôèçêóëüòóðàèñòîðèÿ" - 20035. M.T.Davlatshin. "Yosh psixologiyasi va pedagogik psixologiya" nomli o'quv qo'llanma.6. Y.Masharipov. "Umumiy psixologik" uslubiy qo'llanma.7. N.A. Suleymanov. Sportchilar irodaviy tayyorgarligining psixologik asoslari maqolasi.

26



FARZAND TARBIYALASDA AKTNING O'RNI

Davletov RasulbekXVXTXQTMOHM katta o'qituvchisi,

Ortiqova Gulmira Xonqa tumanidagi 32-sonli

maktabning oily toifali matematika fani o'qituvchisi

Sog'lom bolani kamol topshirishda sog'lom muhit, sog'lom oila, sog'lom onaning o'rnibeqiyos.Shu sababdan farzand tug'ilmasidanoq sog'lom muhitni tashkil etib bo'lajak onaningsog'ligiga, ruhiyatiga, bilim doirasining boyitishga,ta`lim sifatini samarali o'zlashtirishiga katta e`taborqaratishimiz lozim. Prixologlarimiz fikricha, farzandlarimiz kamolotida onaning 70-80 foiz aqliysalohiyati, fe`l-atvoridagi xususiyatlar o'tar ekan. Farzandimiz dunyoga kelishidanoq uning kelajagigag'amho'rlik qilib,5-8 yoshigacha butun hayoti davomida foydalanadigan axborotlarning 90 foizigachao'rganishini e`tiborga olib aynan shu davrda farzandimiz tarbiyasiga jiddiy yondashishimiz darkor.Bundafarzandlarimizni maktabgacha tarbiya maskanlariga, bog'chalarga, piru-badavlat qariyalar tarbiyasiga,yaxshitarbiya ko'rgan insonlar qoliga topshirishimiz, o'zimiz ham butun diqqatimizni ular tarbiyasigaqaratmog'imiz lozim. O'zimiz har jihatdan ularga o'rnak, namuna, ibrat bo'lmog'imiz,sog'lom turmushtarziga amal qilmog'imiz joiz. Farzandimiz tarbiyasida maktabgacha va boshlang'ich ta`lim muassasalaridata`lim-tarbiya sifatini oshirish muhim o'rin tutadi. Bu vazifani bajarishda ta`lim-tarbiya jarayoninirivojlantirishda turli innovatsion texnologiyalar, turli AKT imkoniyatlaridan foydalanish yaxshi samaraberadi.Ta`lim jarayonida "Aqliy hujum","Debatlar","O'yla,izla,top","Sirli sandiq","Manzilga kim tezyetadi","Bilimlar saltanati","Kim epchilu-kim chaqqon?","Do'stingni top","Davom ettir","Sanamaysakkiz dema!","Matematik diktant","Aqlli poyezd","Rasmni tikla","Ertaklar yaxshilikka yetaklar","Ertakchibolajonlar" kabi didaktik o'yinlar maqsadga muvofiqdir.Yuqorida ta`kidlangan o'yinlar bolalarpsixikasi, yosh xususiyatlaridan kelib chiqib tanlanadi. Bu jarayonlarni AKTdan foydalanib o'tkazsakyanada yaxshi samara beradi. Chunki , yuz bora eshitgandan ko'ra , bir bora ko'rgan afzal naqliga amalqilsak,bola kompyuter texnologiyasi orqali ko'rsa, tomosha qilsa, o'rgansa, o'zi mustaqil bajarsa ularningaqliy salohiyati, hayotga qiziqishini, mehnatsevarlikga , dunuoqarashini shakllanishiga olib keladi.Jumladan,farzandlarimiz bilan "Sanamay sakkiz dema" oyinini o'ynash jarayonini ko'rib chiqamiz. Kompyuterekranida biror geometrik shakl beramiz. Savol qo'yamiz:anashu geometrik shaklda nechta uchburchak, to'rburchak,aylana bor? Bola ularni topib har bir shaklni kompyuterda Paint va Word dasturlari orqali chizib natijanitopishi lozim yoki farzandimizga yuqoridagi shakllar orqali odam rasmini chizish topshiriladi. Rasm asnosidafarzandimiz temperamenti, qiziqishi, xarakterini, qobiliyatini aniqlab olishimiz mumkin.Bu vazifani bajarishda15-20 daqiqa vaqt beramiz. Bundan ortiqcha vaqt esa farzandimiz sog'ligiga jiddiy ta`sir etadi. Buni inobatgaolib, farzandimiz kompyuter oldida ko'p qolib ketmasligini ta`minlashimiz lozim. "Ertaklar yaxshilikkaetaklar" nomli o'yinimizda esa kompyuter orqali farzandlarimizga qiziqarli ertaklarni qo'yib eshttirishimiz,rangli tasvirini monitorda ko'rsatish orqali fikrlash doirasini kengaytirishimiz mumkin.Psixologlarningta'kidlashicha, ertaklarni ko'p eshitgan bolalar hayotda nihoyatda ochiqko'ngil va oqil insonlar bo'libetishar ekanlar.Yuqoridagi fikrlarga asosan,ertaklar namoyishi yuzasidan savol-javoblar uyushtirib ularningnutqiy qobiliyatini, insoniy fazilatlarini oshirib boramiz. Misol uchun bolajonlarning sevimli ertagi bo'lmish"Zumrad va Qimmat" ertagini olaylik. Ertak asosida savol-javob uyushtiramiz:kim yaxshiyu, kim yomonekanini, o'zi ko'proq kimga o'xshashni hohlashini, yomonlikning mag'lub, yaxshilikning g'olib bo'lishinisabablarini, odob-ahloq qoidalari haqida suhbatlar o'tkazsak maqsadga muvofiq bo'lar edi.

"Davom ettir" oyini orqali matematik maqolning birinchi jumlasini boshlab qolganini farzandimiznidavom ettirishga undaymiz.Bunda ekranda maqolning boshi beriladi, qolganini bolalar davom ettiradilar.Masalan,- Etti o'lchab …kes- Sanamay … dema- Birni kessang … ek- Qars … qo'ldan chiqar- Bilagi zo'r … ni yiqitar, bilimi zo'r … ni- Ilimsiz … yashar, ilimli …- … ni birov beradi, …ni mehnat beradi- … oyoq ham bir manzilga eltadi



- … mard butun elni tanitar- … quloqdan ko'ra, … ko'zga ko'proq ishonBu kabi maqollar bolalarda sonlar haqida bilimlarni boyitibgina qolmasdan ularning aqliy qobiliyatlarinio'stirib chuqur mushohada yurutishga chorlaydi, tarbiyalaydi.

Matematika fanlarida ham shirin so'z orqali farzandlarimizni yaxshi sifatlarini oshirishimiz mumkin.Har bir sabog'imizda quyidagi tartibda kirish qismi tashkil qilsak, darsimiz yanada ham jonli, o'quvchilarimizfaol, intizomli, intiluvchan bo'lishini kuzatishimiz mumkin.

-Bolalar bugun qaysi kun?-Bugungi ob-havo sizga qanday kayfiyat bag'ishlaydi?-Ko'nglimiz ham qorday oppoq va tinch bo'lishi uchun nima qilishimiz kerak? (jilmayish)-Yaxshi kayfiyatingizni atrofingizdagilarga ulashing, bir-birimgizga jilmayib qarang.-Men ham sizlarga o'z tabassumimni hadya etaman.-Men sizlarni sevaman va sizlarga omad tilayman.

Shu kabi iliq, do'stona muhit farzandimiz kamolotida etakchi o'rin egallaydi. Donolar fikriga ko'ra,farzandlarimizga qanchalik samimiy, mexribon, shirinso'z bo'lsak ulardan buyuk insonlar, daholar etishibchiqadi.Tarixdan ma`lumki, Napalion Bonapartni oyisi har kuni "O'g'lim, turing: sizni buyuk ishlarkutmoqda" deya uyg'otib, uni oddiy askardan imperator darajasiga ko'tarilishiga sabab bo'lgan. Bu kabi misollarniko'plab keltirishimiz mumkin. O'yinlar ham foydali yoki zararli bo'lishi mumkin. Bunda ayniqsa,ota-onaning, ustozlarning rolikatta. Kompyuter o'yinlarini saviyasiga ko'ra bir qancha guruhlarga bo'lish mumkin. Bularga: ta`limiyo'yinlar,ro'lli sarguzashtli o'yinlar,sport o'yinlari,jangari o'yinlar,strategik o'yinlar... Bu o'yinlar ustida qisqacha to'xtalib o'tishni joiz deb bilib ular ustida to'xtalamiz. Ta`limiy o'yinlar: Bu toifa o'yinlar ma`lum bilimlarni qiziqarli tarzda oshirishga yo'naltirigan.Ularshakllar, ranglar,harflar,raqamlarni eslab qolishga yordam beradi. O'qish ,sanashni,chet tillarni tez vaoson o'rganadi.Bu xil o'yinlar bolarga,keng kitobxonlar ommasiga mo'ljallangan.Ular turli darajadatuzilgan boshlovchilar uchun mo'ljallangan alifbodan,oddiy so'zlardan tortib, yuqori darsjadagianimatsiyalar,rasmlar, qiziqarli viktorinalardir. Muayyan ishga solish, takrorlash,og'zaki ,yozma mashqlar,ertakqahramonlari orqali olib boriladi.

Rolli-sarguzashtli o'yinlar: Doimo yangi-yangi topshiriqlar bilan murakkab vaziyatlarga yechimlartopishga,o'ylashga undaydi.Bolaning qanday qarorga kelishi keyingi voqea-hodisalar rivojini belgilabturadi.

Sport o'yinlari: -Bola ruhiyatiga kamroq zarar qiladi."Fifa",NBA LIVE,basketbol ,shaxmat-shashkao'yinlari kiradi.Jangari o'yinlar.O'yin keskin ,tajovuzkor ruhda o'tadi.O'yinchining maqsadi raqib bolani yo'q qilmasdanuni bartaraf qilish yo'llarini izlashdan iborat.Turli bosqichlar, vaziyatlar raqibni o'rganib, o'yinni o'zfoydasiga olishga, qasoskorlikka undaydi.

Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, yoshlarimiz, farzandlarimizni o'qitishda turli xil innovatsiontexnologiyalar, AKT lardan unumli foydalanib darslarni tashkil qilish maqsadga muvofiqdir. Bunda ayniqsa,ota-onalarning, ustozlarning roli katta ekanini unutmasligimiz, maktab va oila hamkorligini to'g'ri yo'lgaqo'yishimiz lozim. "Yoshlikda olingan bilim toshga o'yilgan naqsh" iborasiga amal qilib ta'lim bersak,ta'lim-tarbiya sifati yanada oshardi.

28



BOSHLANG'ICH SINFLARDA ATROFIMIZDAGI OLAM FANIDANO'SIMLIKLAR OLAMI MAVZUSINI O'QITISHDA ZUKKO INTERFAOL

USULI

Ibragimova Guliston KutliyevnaUrganch tumani 16-son maktab

boshlang'ich sinf o'qituvchisi

Respublikasi o'z mustaqillikka erishgandan so'ng davlatimiz siyosatining ustivor yo'nalishlaridan biribu - mamlakatimizda ta'lim-tarbiya tizimini tubdan isloh qilish, uni zamon talablari darajasiga ko'tarish,kelajak uchun barkamol avlodni tarbiyalash ishlaridir. Kelajak avlodimiz sog'lom va barkamol, bilimli, yuksakma'naviy-ahloqiy fazilatlarga ega bo'lgan bo'lishlari kerak.Interfaol texnologiyaga asoslangan ta'lim jarayonida o'qituvchining asosiy vazifasi bu axborot almashinuvijarayonini yo'naltirish va unga ko'maklashishdir. Buning uchun o'qituvchi quyidagi ishlarni amalga oshiradi:- o'rganilayotgan fakt, hodisaga nisbatan mavjud bo'lgan turli munosabat, fikrlarni aniqlaydi;- ishtirokchilarning shaxsiy tajribasi, oldindan ularda shakllangan bilim va tasavvurlarni faollashtiradi;- ularning faolligini ta'minlovchi usul va shakllardan foydalanadi;- nazariya va amaliyotni o'zaro bog'laydi;- ishtirokchilarni o'zaro tajriba almashishga undovchi pedagogik vaziyatlarni shakllantiradi;- ishtirokchilarning bir-birini tushunishini ta'minlaydi;- ishtirokchilarda ijodkorlikni rag'batlantiradi.O'quvchilarga o'simliklar olami xaqida tushunchalar beriladi. Ularga mevalarni inson organizimi uchunfoydali xususiyatlari to'g'risida gapirib beriladi. Shundan so'ng o'zlari sevib iste'mol qiladigan mevalarinituzulishi xaqida qisqacha so'raladi.Zukko metodi asosida guruh a`zolari o`zlari tanlagan mevalarga qisqacha ta`rif berishadi. Bunda ularga mevalarningmulyajlari yoki kolleksiyalari, rasmlarini ham tarqatiladi. Birinchi bo`lib taqdimotni rasmda noma`lumo`simlik mevasi nomini birinchi bo`lib aniqlagan o`quvchi guruhi boshlaydi.Guruhchalar o`z sardorini, guruh nomini belgilashadi.1- guruhchaga "Anor", 2-guruhcha "Mandarin" nomlari tanlangandan so`ng, sardorlar anor va mandarinmevalariga ta`rif berishadi. O`quvchilar mevalarni rasmlarini oq qog'ozga chizib namoyish qiladilar.Shundan so`ng sardorlar o`z guruhchasining bosh harfi bilan boshlanuvchi ("Anor"-A, "Mandarin"-M)o`simlik nomlarini kim ko`p topish bo`yicha bellashadi.

Anor -”A” Mandarin – “M”

Agava

Ajriq

Akatsiya

Aloe

Ananas

Andiz

Anjir

Apelsin

Momaqaymoq

Malina

Moychechak

Maklyura

Marmarak

Maymunjon

Mingdevona

Mosh



Eng ko`p o`simlik nomini to`g`ri topgan sardor rag`bat oladi.Ushbu usul boshlang'ich o'quvchilarda tahlil qilish va umumlashtirish ko'nikmalarini o'stiradi.

Foydalanilgan adabiyotlar.1. Karimov I. A. Yuksak ma'naviyat - yengilmas kuch. -Toshkent.: Ma'naviyat, 2008. -176 b.2. Azizxodjaeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. - T.: Moliya, 2003.- 192b.3.Azizxodjaeva N.N. o'qituvchi mutaxassisligiga tayyorlash texnologiyasi. -T.: Nizomiy nomidagi TDPU,2000. - 52b.

30



BOSHLANG'ICH TA'LIMDA MATEMATIKANI O'QITISHDAQO'LLANILADIGAN PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR TURLARI

Ismoilova Maftuna Abdujalilovna,(Navoiy viloyati Zarafshon shahar 12-umumta'lim maktab

boshlang'ich sinf o'qituvchisi)

Hozirda o'qituvchilarning yuqori kasbiy tayyorgarlikka, pedagogik mahoratiga, yuksak ma'naviy-axloqiyfazilatlarga, mafkura borasida chuqur bilimlarga ega bo'lishi, ta'lim-tarbiya ishlarida zamonaviy pedagogiktexnologiyalar, interfaol usulardan samarali foydalanish davr talabi hisoblanadi.

Bu tub islohotlarning bosh harakatlantiruvchi kuchi - yangi pedagogik texnologiyalarni amaliyotgatadbiq etishdan iborat, bunda avtoritar pedagogikadan voz kechib hamkorlik pedagogikasiga o'tish zarur.Binobarin, ta'lim va tarbiyaning bosh maqsadi va mazmuni yangilanadi. Mazmun va maqsad yangilangan joydaeskicha ishlab bo'ladimi? Shu sababli, xalq ta'limi xodimlari va o'qituvchilar yangicha fikrlashlari, tafakurlarinio'stirishlari, uning maqsad va vazifalari nimalardan iborat ekanligini chuqur bilib olishlari kerak, ularquyidagilarni yaxshi anglab yetishlari kerak bo'ladi:- yangi pedagogik texnologiyalarning yo'nalishlarini, muammolarini, yechimlarini;- yangi pedagogik texnologiya va uning xalq ta'limini isloh qilishdagi ahamiyatini;- pedagogik texnologiyaning an'anaviy o'qitish jarayonidagi afzalliklarini;- pedagogik texnologiya tamoyillarini;- axborotli texnologiyalarni;- shaxs manfaati va ta'lim ustuvorligini;- pedagogik innovasiyalar ahamiyatini;

O'qitish jarayonida o'quvchilarga shaxs sifatida qaralishi turli pedagogik texnologiyalar, hamda zamonaviymetodlarning qo'llanilishi ularni mustaqil, erkin fikrlashga, izlanishga, har bir masalaga ijodiy yondoshishma'suliyatini sezish, ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish, tahlil qilish, qo'shimcha manbalardan foydalanishga,eng asosiysi o'qishga,fanga va kelajakda o'zi tanlaydigan kasbga qiziqishlarini kuchaytiradi. Bunday natijagaerishish uchun amaliyotda o'quv jarayonida innovasion va axborot texnologiyalarni qo'llashni taqoza etadi.Ular juda xilma-xildir. Biz ulardan ba'zilari haqida to'xtalib o'tamiz va ularni o'tkazish tartibi haqida qo'llanmaberamiz. Biz keltiradigan zamonaviy metodlar yoki o'qitishning samarasini oshirishga yordam beruvchiusullar o'quvchilarga mantiqiy, aqliy, ijodiy, tanqidiy, mustaqil fikrlashni shakllantirishga qobiliyatlarinirivojlantirishga, raqobatbardor, yetuk mutaxassis bo'lishlariga hamda mutaxassisga kerakli bo'lgan kasbiy fazilatlarnitarbiyalashga yordam beradi.

"Skarabey" texnologiyasi. "Skarabey" inter faol texnologiya bo'lib, u o'quvchilarda fikriy bog'liqlik,mantiqiy xotiraning rivojlanishiga imkoniyat yaratiladi, qandaydir muammoni hal qilishda o'z fikrini ochiqva erkin ifodalash mahoratini shakllantiradi. Mazkur texnologiya o'quvchilarga mustaqil ravishda bilimningsifati va saviyasini xolis baholash, o'rganilayotgan mavzu haqidagi tushuncha va tasavvurlarni aniqlash imkoniyatiniberadi. U ayni paytda turli g'oyalarni ifodalash hamda ular orasidagi bog'liqliklarni aniqlashga imkon yaratadi."Skarabey" texnologiyasi har tamonlama bo'lib, undan o'quv materialining turli bosqichlarini o'rgatishdafoydalaniladi, masalan:- boshida-o'quv faoliyatini rag'batlantirish sifatida "Aqliy hujum" uyushtiriladi;- mavzuni o'rganish jarayonida uning mohiyati, tuzilishi va mavzuni belgilash;- mavzuni yanada chuqurroq o'rganish, yangi jihatlarini ko'rsatish;- oxirida-olingan bilimlarni mustahkamlash va yakunlamoq."Skarabey" alohida ishlarda, kichik guruhlarda hamda o'quv jarayonlarida qo'llanishi mumkin.Ta'limdan tashqari mazkur metod tarbiyaviy xarakterdagi qator vazifalarni amalga oshirish imkonini beradi;- o'zgalar fikriga hurmat; - jamoa bilan ishlash mahorati; - faollik; - xushmuomalalik;- ishga ijodiy yondoshish; - imkoniyatlarini ko'rsatish ehtiyoji; - o'z qobiliyati va imkoniyatlarini tekshirishgayordam beradi; - "men" ligini ifodalashga imkon beradi;- o'z faoliyati natijalariga ma'sullik va qiziqishuyg'otadi.

"Blits-o'yin" metodi harakatlar ketma-ketligini to'g'ri tashkil etishga, mantiqiy fikrlashga, o'rganayotganpredmeti asosida ko'p, xilma-xil fikrlardan, ma'lumotlardan kerakligini tanlab olib, jadvallar, rasmlar,o'yinchoqlar, maketlar orqali tushuntirishga, o'rgatishga qaratilgan."Bir xonali sonlarni o`nlikdan o`tib qo`shish" mavzusini o`rganishda umumta'lim vazifalarni amalgamoshirilishiga oid misollarni ko`rib chiqaylik.

Ta'limiy maqsad: bolalarni bunday g'oya bilan tanishtirish; o'nlikdan o'tib qo'shish usuli faqat birinchi



o'nlik ichida emas, balki natural qatorning istalgan soni uchun ham saqlanadi. Bolalar 9+2 ni bajarishusulini takrorlaydilar; 9 ga o'n hosil bo'lishi uchun qancha kerak bo'lsa,shuncha qo'shamiz, keyinqolganini qo'shamiz. Hisoblayman: 9 ga 1 ni qo'shsak 10 bo'ladi,yana 1 ni qo'shaman 11 bo'ladi.Doskaga misollar yozilgan: 19+2=21 39+2 = 41 29+2=31 49+2 =51.O'qituvchi "ushbu ifodalarda yuqoridagi usulni qo'llang".So'ngra ushbu misollar taklif etiladi:109+2 119 + 2 129+2 139 +2 149+2Misollar doskaga yoziladi,bu misollarni bolalarda bu ishga qiziqish uyg'onganligini o'qituvchi sezgungaqadar berish mumkin. Bolalar og'zaki mulohaza yuritadilar.O'qituvchi yordamida ular bunday xulosagakeladilar: har bir misolda ma'lum usul takrorlanmoqda. Bu usul o'nlikdan o'tib qo'shishdir. Uzil-kesiljavob, ya'ni yig'indi ahamiyatga ega emas,uni aytmaslik ham mumkin, bu yerda eng asosiy narsa bolalarfikrining mantiqi, g'oya bilan tanishishdir. Bu vazifani amalga oshirilishi barcha bolalarda, ularningmatematik qobilyatlaridan qat'iy nazar, matematik mulohazalarga dastlabki qiziqish o'yg'otadi.Darslarda bolalarning matematikaga qiziqishlarini rivojlantirishga alohida e'tibor beriladi. Dars qiziqarli bo`lsa,bolalar faol qatnashadilar va mustaqil bo l̀adilar. Bolalarning aqliy qobiliyatlarini va matematikaga qiziqishlarinirivojlantirishda o`qitish usullarining to`g`ri tanlanishi katta ahamiyatga ega.

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:1. Barkamol avlod - O'zbekiston taraqqiyotining poydevori.- T.: "Sharq" nashriyot-matbaa konserni, 1997.2. Axmedov M. , Abduraxmonova N., Jumayev M.E. Birinchi sinf matematika darsligi.)Toshkent. "Sharq"2005 yil., 160 bet3. Bikbayeva N.U, R.I.Sidelnikova,G.A.Adambekova. Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasi.(O'rta maktab boshlang'ich sinf o'qituvchilari uchun metodik qo'llanma.) Toshkent. "O'qituvchi" 1996 yil.4. Jumayev M.E, Tadjiyeva Z.G'. Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasi. Toshkent. "Fanva texnologiya" 2005 yil.

32



HOLID XUSAYINIYNI "SHAMOL ORTIDAN YUGURIB" ASARININGINTEGRTSION TAHLILI

Matkarimova Kumushbibi ToshDO'TAO' talabasi

Badiiy tahlil adabiy asarning hayotiy va badiiy matniga hamda estetik jozibasini anglashga yo'naltirilganilmiy faoliyatdir. "Tahlil" atamasi arabcha bo'lib, "halollash" , ajratish ma'nolarini anglatadi. Bir so'z bilanaytganda badiiy matnning ma'nosi va jozibasini halollab berilishi ko'zda tutilgan. Integratsion tahlil nimaliginibilishdan avval integratsiya nima ekanligi haqida to'xtalib o'tmoqchiman. Integratsiya lotincha "integratsion" -tiklash, to'ldirish, "integer" - butun so'zdan kelib chiqqan bo'lib, asosan, birlashish degan ma'noni bildiradi.Bu atama o'z navbatida bir nechta sohalarga nisbatan qo'llaniladi.1) Sistema yoki organning ayrim qisimlari va funksiyalarning o'zaro bog'liqlik holtni hamda shundayholatga olib boruvchi jarayonni ifodalaydigan tushuncha;2) Fanlarning yaqinlashishi va o'zaro aloqa jarayoni, differensiatsiya bilan birga kechadi;3) Ikki va undan ortiq davlatlarning iqtisodiyotini o'zaro muvofiqlashtirish va birlashtirish.Bundan ko'rinib turibdiki, integratsiya "birlashtirish" bir so'z bilan aytadigan bo'lsak fanlararo aloqadorlikdemadkir. Zero, tahlil va talqinsiz hech qanday asarni o'qib-o'zlashtirib, mohiyatini anglab bo'lmaydi.Integratsiyon tahlil kitobxonga asar o'qish jarayonida uning bilimini oshirishga yordam beradi. Bu tahlilO'zbekistonga endigina kirib kelmoqda, chet elda bu tahlildan unumli foydalanishadi. Adabiyot darsida bironbir asarni tahlil qilish jarayonida, o'quvchilarga fanlararo aloqadorlik ya'ni integratsion tahlil asosida ulargatushuncha berib o'tishadi. Bu esa o'quvchilar boshqa fanlar yuzasidan bilimlarini mustahkamlaydi va fikrlashdoirasi yanada kengayadi. Shuning uchun Holid Xusayiniyning "Shamol ortidan yugurib" asarini integratsiontahlil ostiga olishni maqsad qilib qo'ydim. Asar o'z navbatida tarix, dinshunoslik, musiqa, geografiya,adabiyot tarixi, matematika, ona tili, zoologiya, psixalogiya, jimson tarbiya fanlarini mujassamlashtirgan.Ushbu fanlarga aloqador ba'zi joylarini keltirib o'taman.- O'n to'qqizinchi asrda hazoriylar zulumlarga chidolmay qo'zg'alon ko'tarishadi.- 1973-yilning 17-iyul kuni Zohirshohning Italiyada safarga ketganidan foydalangan amakivachchasiDovudxon davlat to'ntarishini amalga oshirgan, mamlakatda monarxiya yo'q qilingan edi.Jumladan ko'rinib turibdiki, shu o'rinda tarix fani ila aloqador.Asarda dinshunoslik faniga aloqador joylar ham ko'zga tashlanadi.- Keyin qo'limizdan oyna parchasini olib, unda shaytoni lainning qiyofasi aks etishi va musulmonlarniibodatdan chalg'itishi, shu tariqa biz g'ofil bandalarni kalaka qilishi mumkinligini aytardi.- Bunga asosiy sabablardan biri pushtunlar sunniy, hazoriylar esa shia mashabiga e'tiqod qilishardi.- Farid esa bitta duoni takrorlaydi "Lo havla va li quvvato "Asarda iboralar ham keltirilgan bu esa o'z-o'zidan ona tili faniga borib taqaladi.- Faqat hamma ularga past nazar bilan qarab, "pachoqburun", "sichqonxo'r", "hammol eshak" singaritahqiromuz so'z va iboralar bilan chaqirishini bilardim.- Qarhimda Himolay ayig'i utida menga qarab tulimsirab turgan odamni ham tanidim.Quyidagi jumlani zoologiya faniga misol qilib olamiz, negaki bu jumlada Himolay ayig'i keltirilgan.Geografik joylar asarda juda ko'p qo'llanilgan.- Otam ko'pincha bo'sh paytlarida men bilan Hsanni Kobul tashqarisidagi Qarg'a ko'li sohiliga sayohatgaolib borardi.- Afg'oniston - pushtunlar yurti.- Eron Osiyodagi eng kuchli davlatlardan biri sifatida rivojlanyapti, bizning Afg'onistonniesa, ko'pchilikxaritadan topib ham berolmaydi.- Biz tez-tez ota-bola bo'lib, Elizebet ko'li yaqinidagi xiyobonga sayr qilgani borardik.- Gohida ummon sohiliga borib, Tinch okeanining sohir manzaralarini xayolchanlik ila kuzatardim.- Kunchiqar tarafda Sherdarvoza tog' tizmasi yastanib turadi, sal quyiroqda Bolo Hisor qal'asi xarobalari.

- Uzunligi yuz ellik metr keladigan kanopga "suyuq oyna", silikat yelimi bilan ishlov berib, quritgach,uni yog'och g'altakka o'rash kerak.Ushbu jumladan ko'rinib turibdiki, metr so'zi qo'llanilganligi uchun matematika faniga bog'lash mumkin.Asarda musiqa faniga bog'liq joylarini ham uchramiz. Masalan:- Afg'on bulbuliAhmad Zohirning o'zi kelib, akkardeon chalib, qo'shiq aytdi.



- Ko'pincha mehmonlardan biri albatta biror cholg'u ko'tarib kelar, tongga qadar kulbamizdan kuy-qo'shiq sadolari arimasdi.- Oldimdan turli-tuman odamlar o'tib qaytar, qo'shni stolga taqalgan tranzistordan rubob sadolariyangrar, ammo mening xayolimni hech narsa to'zg'ita olmasdi.- Soqchi magnitafon tugmasini bosishi bilan tanish pushtun musiqasi yagradi.Jismoniy tarbiya fani bilan ham bog'liq.- Ertaga bizning hovlimizda voleybol o'ynamoqchimiz.- Tolib, beysbol to'pidek kattalikdagi toshni baland ko'trib, xalqqa namoyish qilarkan, ko'zi bog'liqyigitning naq peshonasidan mo'ljallb otdi.- Shundagina men o'z xatoyimni butun borlig'im bilan idrok etoldim.Idrok so'zini psixologiya faniga bog'lash mumkin.- Filologiya fanlari doktoriman, 38 yil talabalarga Umar Xayyom, Rumiy, Jomiy, Navoiy, Sa'diyijodiyotidan saboq berganman…Jumladan ko'rinadiki, adabiyot tarixi faniga bog'lshimiz mumkin. Tahlil natijlaridan shunday xulosaga keldimki, Holid Xusayiniyning "Shamol ortidan yugurib" asaridafanlar aro integratsiya, unda berilgan voqealar tizimida o'ziga xos mahorat ila qo'llanilgan. Badiiy asarni tahlilqilish va o'rganish jarayonida fanlararo integratsiyaning mana shunday imkoniyatlardan foydalanish yaxshisamara beradi. Chunki, kitobxon asar o'qish jarayonida boshqa fanlar yuzasidan ma'lumotlarga ham egabo'ladi, bu esa uning qiziqishlarini yanada oshiradi va dunyoqarashini rivojlantiradi.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Dilmurod Quronov. Adabiyot nazariyasi asoslari. - Toshkent, "Navoiy universiteti", 2018.2. Abdug'afur Rasulov. Tanqid, talqin, baholash. - Toshkent, "Fan" , 2006.3. Holid Xusayiniy. Shamol ortidan yugurib. - Toshkent, "Yangi asr avlodi", 2016.

34



TA'LIM SOHASIDAGI ISTIQBOLLI ISLOHOTLAR-JAMIYATTARAQQIYOTINING ASOSI

Mo'minova Gulsoraxon Ismoilovna,Egamberdiyeva Manzura

Shahrixon tuman 46-sonli umumiyo'rta ta'lim maktabi boshlang'ich sinf o'qituvchilari

Ta'lim-tarbiya tizimini va shu asosda ongni o'zgartirmasdan turib,manaviyatni rivojlantirib bo'lmaydi.

Shavkat Mirziyoyev

O'zbekistonda olib borilayotgan ta'lim sohasidagi tub islohatlar o'ziga xos demokratik umummilliy vaumuminsoniy qadriyatlar asosida tashkil topgan. Bu xaqda to'xtalib, Birinchi Prezidentimiz I.Karimov:"Ta'lim-tarbiya islohoti haqida gapirar ekanmiz, uning mazmunini lo'nda qilib ifoda etish mumkin: bizgabitiruvchilar emas, maktab ta'limini ko'rgan shaxslar kerak... Ishonchim komil: agar bu islohotni muvaffaqiyatliravishda amalga oshira olsak, tez orada biz hayotimizdagi ijobiy ma'nodagi "portlash efekti"ga ya'ni uningsamarasiga erishamiz", deb ta'kidlagan edi. Komil ishonch bilan aytish mumkinki, O'zbekiston bugunyoshlar ta'limini rivojlantirish sohasida bu yo'ldan dadil bormoqda.

Har bir davlatning kuch -qudrati, taraqqiyoti ijtimoiy -iqtisodiy faktorlari bilan bir qatorda aholisining,xususan, ziyoli qatlamining intellektual imkoniyatlariga, tafakkur darajasiga bog'liq. Shuning uchun hamdavlat mustaqilligining dastlabki yilidanoq yangicha, istiqloliy taffakurga ega bo'lgan milliy kadrlar tayyorlashmasalasi kun tartibiga qo'yildi. Milliy, ijtimoiy, siyosiy faol, yuksak aql- zakovatli ziyolilar masalasi har birjamiyatda, har bir zamonda dolzarb vazifa bo'lib kelgan.Ta'lim va fan sohasini rivojlantirish davlat siyosati ma'no-mazmunidan va uning dolzarbligidan kelib chiqib,uni quyidagicha izohlash mumkin: birinchidan, yangi ta'lim tizimi, barkamol avlod kadrlarini tayyorlashdagio'zgarishlar va yangicha yondahuvlar, zamonaviy kasb sohalarining paydo bo'lgani hamda uning mamlakatimizsharoiti bilan bog'liqligidir:

Ikkinchidan, ta'lim tushunchasi ijtimoiy-iqtisdoiy taraqqiyot natijasida muayyan davrdan boshlab,inson faoilyatining alohida mustaqil sohasiga aylanib, jamiyatning ijtimoiy tajribasini keying bosqichga uzatadi;Uchinchidan, ta'lim inson shaxsining intellectual-ma'naviy qirralarini shakllantirish, uning jamiyat ishlabchiqarishi va ijtimoiy, siyosiy, madaniy, ma'rifiy hayotida faol va muvafaqqiyatli ishtirokini ta'minlashgaqaratilgan xarakatlar yig'indisi bo'lib, ma'rifat hamda bilim berishni anglatadi:To'rtinchidan, fan jamiyatning ijtimoiy institutlaridan biri bo'lib, tabiat va jamiyat hayotini aks ettiruvchiijtimoiy ong shakli. U katta ilmiy salohiyatni, ijodiy kuch-quvvatni birlashtirib, ma'naviy barkamol insonnitarbiyalashga, mamlakatda qudratli ilmiy salohiyatni yaratishga hizmat qiladi.Bugungi kunda ta'lim davlat siyosatining eng ustuvor yo'nashiga aylandi. Davlat byudjetidan ta'limga ajratilganmablag'lar byudjet xarajatlari qismining 33.7 foizi darajasida rejalashtirilib ta'lim sohasiga yo'naltiririlganharajatlar hajmi mamlakatimiz YaIM tarkibida 10-12 foizni tashkil etadi. Xolbuki, jahon tajribasida buko'rsatkich 3-5 foizdan oshmaydi. Qariyb 9.5 ming yoki mamlakatimizda faoliyat ko'rsatayotgan maktablarningdeyarli barchasuda qurilish, kapital rekonstruksiya va ta'mirlash ishlari amalga oshirildi. O'quv maskanlariningzamonaviy o'quv labaratoriyalari, mebel jihozlari bilan ta'minlangani ta'lim sifati va mazmuniga yuksake'tibor qaratilmoqda.Xitoy faylasufi Konfutsiy aytganidek " agar sen xalqingni bir yil boqmoqchi bo'lsang, bug'doy ek, o'n yilboqmoqchi bo'lsang daraxt ek, agar asrlar davomida boqmoqchi bo'lsang bilim ek".O'zbekiston mustaqilligining yigirma yetti yilligiga respublikamiz xalq ta'limi ulug' muvaffaqiyatlar bilankelmoqda. Zero, istiqlol shunday tarixiy g'alabaki, u ijtimoiy, jamiyatning ham, unda yashayotgan kishilarningham siyosiy taqdirini, mavqeini o'zgartirib yubordi. O'zbekiston mustaqilligi - bu nafaqat siyosat, balkima'naviyat hamdir. O'zbekiston mustaqilligi millatning tamoman yangi sifatlarga ega bo'lgan ijtimoiy, iqtisodiy,madaniy istiqbolini belgilab berdi. Bunda respublika xalq ta'limida amalga oshirilgan islohotlar va bu boradaerishilgan muvaffaqiyatlar muhim tarixiy ahamiyat kasb etadi.

O'zbekiston mustaqilligi xalqimizning ko'p yillik shonli va nurli sahifalarida tub burilish bo'lib,insonparvarlik va demokratiya bilan yo'g'rilgan yangi bosqichni boshlab berdi. Istiqlol tom ma'noda xalqimizningazaliy orzu umidlari va tarixiy mentalitetidan kelib chiqqan holda, xalq, millat falsafasiga aylanib ulgurdi.Bu haqda muhtaram Birinchi Prezidentimiz I. A. Karimov yuksak faxr va iftixor bilan "Bugun biz erkinlik



havosidan nafas olib yashayotgan, o'z qadr-qimmatini, insoniy sha'nini, ne-ne ulug' zotlarning vorisiekanini, o'zligini anglagan, milliy g'urur va iftixorini tiklagan jahon hamjamiyatida o'ziga munosib o'rinegallab, XXI asrga dadil qadam qo'yayotgan buyuk xalqmiz" - deb ta'kidlagan edilar. Darhaqiqat, bu inkoretib bo'lmas xaqiqat. Xalqimiz yangi mingyillikka tub islohotlar orqali o'ziga xos yangilanishlar va modernistiktaraqqiyot bilan dadil qadam tashlamoqda. Bu taraqqiyotning zamirida, ildizida, mafkuraviy-ma'naviynegizlarida umummilliy va umuminsoniy qadriyatlar bilan yo'g'rilgan demokratik davlat va fuqarolikjamiyatini qurish g'oyasi, maqsadi yotadi. Bunda albatta ta'lim-tarbiya sohasining ahamiyati katta.

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yhati:1. O'zbekiston Respublikasi "Tasviriy oyina" ijodiy uyushmasi Inson manfaatlari hamma narsadan ustunT.2017-y2. Êàðèìîâ È. "Îçîä âà îáîä Âàòàí, ýðêèí âà ôàðîâîí µà¸ò-ïèðîâàðä ìà³ñàäèìèç" Òîøêåíò,"¤çáåêèñòîí" 2000 éèë, 8 æèëä, 69-áåò.

36



HARBIYLARGA XORIJIY TILLARNI O'QITISHDA INNOVATSIONMETODLARNI DARS JARAYONIGA TADBIQ ETISH

Musayeva Sh.I.O'zb. Res. MG Harbiy-texnik instituti "Xorijiy tillar"

kafedrasi o'qituvchisi

Annotatsiya. Ushbu maqolada interaktiv metodlardan qanday foydalanish hamda harbiy atamalarni o'rganishdazamonaviy metodlarning roli va ularni dars jarayonida qo'llanishi misollar yordamida tadqiq qilingan.Kalit so'zlar: interaktiv metodlar, grafik organayzerlar, interfaol strategiyalar, harbiy atamalar.

Harbiy ingliz tili o'qituvchilari sifatida, biz bugungi kunda harbiylar hozirgi xavfsizlikka qarshi kurashishuchun zarur bo'lgan harbiy qobiliyatlardan tashqari xorijiy til malakasi bilan madaniy bilimlarga ega bo'lishikerakligiga to'liq ishonamiz. Chet tillari va madaniy ongni "tanqidiy qobiliyat" deb hisoblash mumkin. Ammosizga yetarlicha dars soatlari ajratilmagan yoki kursantlarning til bilish darajasi juda past bo'lganida, chet tilinio'rganish jarayoni qiyin kechadi. Ingliz tilini o'rganish bo'yicha mashg'ulotlar vaqt, inson va moliyaviyresurslarni o'z ichiga olgan murakkab jarayondir. Har bir armiyaga chet tillarida so'zlashadigan va yoza oladigan,og'zaki nutqni yoki yozma matnni, tilning so'zma-so'z va majoziy shakllarini tushuna oladigan savodliharbiylar kerak. NATOning asosiy tilida gaplasha olmaslik, halqaro vazifalarda qatnashadigan har qandayharbiy uchun haqiqiy to'siq deb hisoblanishi mumkin.

Til o'qitish bu judayam murakkab jarayon bo'lib, uni oxiriga yetdim deb, ayta olish qiyin. Bugungikunda xorijiy tillarni o'qitish eng dolzarb masalalardan biri deb qaralmoqda. Chunki hammamizga ma'lumki,fanning eng so'nggi yangiliklari, yutuqlari, g'oyalari, kashfiyotlari hozirgi kunda dunyoning muhim tillaridanbiri, ilm-fan va texnologiya tili bo'lgan ingliz tilida e'lon qilinayotgani ko'pgina davlatlar qatorida bizningmamlakatimizda ham xorijiy tillarga bo'lgan e'tiborni kuchaytirishga turtki bo'ldi.

O'zbekiston Respublikasi o'z mustaqilligini qo'lga kiritganidan beri Vatanimizda chuqur ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy o'zgarishlar ro'y bermoqda. Dunyo miqyosida davlatimiz obro'sining oshishi varespublikamizning jahon hamjamiyatiga qo'shilishi til va jamiyat o'rtasidagi munosabatlarni mohiyatan yangilabberdi. Shu jumladan, 2017-yil 7-fevralda O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 5 yilga mo'ljallangan"O'zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo'yicha harakatlar strategiyasi to'g'risi"da PF-4947 sonlifarmonini qabul qilinishi va ushbu strategiyaning IV bo'limining 3-bandida ham aynan respublikamizda ta'limjarayonini yangitdan shakllantirish haqida alohida ta'kidlab o'tilgan. "Harakatlar strategiyasi" Fuqorolarimizni,ayniqsa, yosh avlodni chet tillarida o'qitish mamlakatimizda davlat ahamiyatiga ega bo'lgan muhim masalagaaylandi. Hozirgi kunda xorijiy tillarni o'rganish va o'rgatishga yurtimizda katta ahamiyat berilmoqda. Shuvaziyatdan kelib chiqqan holda, respublikada ijtimoiy-siyosiy, ilmiy-texnikaviy va madaniy vaziyat rasmiydavlat tili maqomiga ega bo'lgan o'zbek tilini boshqa zamonaviy, dunyoviy xorijiy tillar bilan qiyosiy-tipologik jihatdan tizimli o'rganishni taqazo etadi.

Bugungi kunda chuqur bilimga ega, zamonaviy fikrlaydigan yetuk ofitserlarni tayyorlash va tarbiyalashmaqsadida oliy harbiy bilim yurtlarida ham bir qancha ishlar amalga oshirib kelinmoqda. Harbiy bilimyurtlarida tahsil oluvchilarni o'z kasbiga tegishli xorijiy tillardagi adabiyotlarni, internet ma'lumotlarni o'qibtushinishi, muloqot qila olish ko'nikma va malakalarini shakllantirish, xorijlik mutahassislar bilan fikralmasha olish ustivor maqsadlardan biri hisoblanadi.

Shu o'rinda ta'kidlab o'tishimiz kerakki, bizning Milliy gvardiya Harbiy-texnik institutida ham ingliztili amaliy mashg'ulotlari bo'yicha barcha bosqich kursantlari uchun takomillashtirilgan dasturlar yaratilganbo'lib, ushbu dasturlarga ko'ra kursantlarni ijodiy va mustaqil fikrlashga undaydigan noan'anaviy interfaolmetodlardan foydalanish va uni dars jarayoniga tadbiq etish samarali amalga oshirilmoqda. Bunga misoltariqasida bir qancha interfaol metodlarni aytib o'tishimiz mumkin. GTM(grammar translation method),TPR(teaching physical response), CLT(communicative language teaching), Direct method, ADEPT(analogy,diagram, example, plain English, technical definition) method, Silent way, Audio-lingual, TBL(taskbased learning), CBL(content based learning), PPP(presentation practice product) va boshqalar. Bularichida CLT metodi judayam samarali bo'lib, dars jarayonida yaxshi, o'zimiz kutgandek natijani beradi.Chunki biz ushbu metodni dars jarayoniga tadbiq etganimizda o'qituvchi emas o'rganuvchi nazorat qiladi,pedagogik jihatdan emas balki real hayotdan olinadi, albatta o'rganuvchida tanlov bo'ladi, bitta emas birnechta javob bo'ladi hamda oxirida fikrlar jamlanadi. Bu esa kursantlarni fikrlashga, muloqotga o'rgatadi.ADEPT metodi ham kengroq mavzuni qisqacha yo'l bilan yoritishga yordam beradi. CBL metodi esa, ayniqsa



harbiy sohaga judayam mos bo'lib, unda xarita bilan ishlanadi. [1]Ushbu metodlarni dars jarayoniga tadbiq etish biroz murakkab bo'lsada, uni darsga aniq va to'g'ri yo'naltiraolsak, samarasi ijobiy bo'ladi. Nofilologik yo'nalishdagi bilim yurtlarida til muhitini yaratib olish o'qituvchiningpedagogik mahoratiga bog'liq. Chunki atamalar bilan ishlash biroz mehnat va vaqt talab qiladi. O'qitishmetodlari ichida interaktiv metodlar zamonaviy pedagogika talabiga mos metodlardan bo'lib, u 3 guruhgabo'linadi.1) Grafik organayzerlar2) Interfaol strategiyalar3) Interfaol metodlarBularning har biri albatta o'ziga xos yo'nalishda ishlatiladi. Grafik organayzerlar vosita yoki ta'lim metodivazifasini o'tasa, strategiyalar o'qituvchiga yo'nalish olishni, interfaol metodda esa kimdir baholanishi shartbo'ladi. Bular ichidan grafik organayzerlarga kiruvchi T-sxema, BBB, Sinkveyn, aqliy hujum va tushunchalartahlili dars jarayonida juda ko'p ishlatiladi. Ayniqsa, "Tushunchalar tahlili" metodi atamalarni o'rganishdakursantlarga katta yordam beradi. Misol uchun, oldingi darsda o'tilgan bir qancha harbiy atamalar jadvalningbir tomoniga yozib tarqatiladi, kursantlar jadvalning ikkinchi tomoniga ushbu so'zlarning ma'nosini yozibchiqishadi. Tushuncha Mazmuni

Battle A major fight between armed forces during the course of a war

withdraw If troops pull back they move away from contact with the enemy

Dig in To prepare a defensive position

advance To move forward towards the enemy

Kursantlarning o'rganilayotgan amaliy chet tili fanini o'zlashtirishlari uchun o'qitishning ilg'or va zamonaviyusullaridan foydalanish, yangi informatsion-pedagogik texnologiyalarni tadbiq qilish muhim ahamiyatgaegadir. Fanni o'zlashtirishda darslik, o'quv va uslubiy qo'llanmalar, tarqatma va elektron materiallardanfoydalanish dars jarayonini faollashishi hamda kursantlarning fanga nisbatan qiziqishlarini uyg'otadi.Yetuk ofitser kadrlarni tayyorlashda amaliy mashg'ulotlarda kommunikativ metodining tarmoqlari bo'lgan -loyihalash, masofaviy ta'lim, aqliy hujum, guruhli fikrlash, galereya, rotatsiya, dumaloq stol, Keys study,Jigsaw kabi interfaol usullardan foydalanish, kichik guruh musobaqalari, internet yangiliklari va ilg'orpedagogik texnologiyalarni qo'llash maqsadga muvofiqdir.[2]Yuqoridagilardan xulosa qilib shuni aytish mumkinki, qilinayotgan keng ko'lamli ishlar natijasida ta'lim vaxususan chet tili sohasida biz erishayotgan muvaffaqiyatlar "o'zbek modeli"ning qisqa davrda berayotganmuhim samaralari sifatida namoyon bo'lmoqda. Eng xolis baho-chetdan berilgan baho. Ana shunday e'tiroflardanbiri, mamlakatimiz ta'lim tizimini rivojlantirish darajasi bo'yicha dunyoda yetakchi o'rinlarni egallagani bilanham faxrlidir. Bu esa davlatimiz rahbariyati tomonidan olib borilayotgan izchil islohotlarning, ta'lim-tarbiyagaqaratilayotgan yuksak e'tiborining amaldagi ifodasidir.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:1. Lightbown, Patsy, M., and Spada, Nina - How Languages Are Learned, 1993, Oxford UniversityPress.2. "Interfaol metodlar: mohiyati va qo'llanilishi" D.Ro'ziyeva, M.Usmonboyeva. T., 2013.33-bet.3. Tolipov O'.Q., Usnonboyeva Ì. "Pedagogik texnologiyalarni tatbiqiy asoslari", - Ò., 2006.4. Sayidaxmedov N. Pedagogik amaliyotda yangi texnologiyalarni qo'llash namunalari. - Toshkent: RTM,2000. -46 b.

38



"ILDIZNING MORFOLOGIK VA ANATOMIK TUZILISHI" MAVZUSINIO`QITISHDA "ZIG-ZAG" PEDAGOGIK TEXNOLOGIYASIDAN

FOYDALANISH

Mavlonova Nasiba AxmedovnaTTAUr fil.ak.lits.Biologiya fani o'qituvchisi

O`zbekiston Respublikasi "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi"talablaridan biri ta'lim jarayonida pedagogik texnologiyalarni qo`llashdir.

"Pedagogik texnologiya - tizimli, texnologik yondashuvlar asosida ta'lim shakllarini qulaylashtirish,natijasini kafolatlash va ob'ektiv baholash uchun inson salohiyati hamda texnik vositalarning o'zaro ta'siriniinobatga olib, ta'lim maqsadlarini oydinlashtirib, o'qitish va bilim o'zlashtirish jarayonlarida qo'llanadiganusul va metodlar majmuidir"."ZIG-ZAG"- usulidan o'quvchilarni baholash jarayonida keng qo'llaniladi.1-bosqich - mayda guruhlarga ajratiladilar va spiker (boshliq saylanadi).2-bosqich - talabalar raqamlanadilar va bir xil raqamlar bir-birini "topadilar".3-bosqich - topshiriq beriladi.I guruh vazifasi:Masala. Ildizning umumiy tavsifiga oid ma'lumotlarni qisqa muddat ichida o'qib o'zlashtirish.II guruh vazifasi:Masala. Bir urug'pallali va ikki urug'pallali o'simliklarga xos bo'lgan ma'lumotlarni qisqa muddat ichida o'qibo'zlashtirish.III guruh vazifasi:Masala. Ildizning birlamchi anatomik tuzilishi bayon etilgan ma'lumotlarni qisqa muddat ichida o'qib o'zlashtirish.IV guruh vazifasi:Masala. Ildizning ikkilamchi anatomik tuzilishi bayon etilgan ma'lumotlarni qisqa muddat ichida o'qibo'zlashtirish.V guruh vazifasi:Masala. Turli ekologik (kserofit, mezofit) sharoitlarda o'suvchi o'simliklar ildizining tuzilishi bayon etilganma'lumotlarni qisqa muddat ichida o'qib o'zlashtirish.VI guruh vazifasi:Masala. Tropik va subtropik sharoitda o'suvchi o'simliklarning havo ildizlari haqida keltirilgan ma'lumotlarniqisqa muddat ichida o'qib o'zlashtirish.4-bosqich - berilgan topshiriqni o'zlashtirish uchun berilgan vaqt tugagach, yana o'z joylariga qaytib boradilar,har bir a'zo o'zi o'zlashtirgan materialni eski sheriklariga aytib beradi.5-bosqich - o'qituvchi guruhlarga savol beradi va javoblar baholanadi.6-bosqich - guruhlar baholari guruhlarning raqamlari ko'rsatilgan jadvalga qo'yib boriladi.Har bir raqamlanganlar yangi va har xil topshiriqlar olganini hisobga olsak, har bir talaba o'z guruhimanfaati uchun ham berilgan topshiriqni bilishi kerak va bilishga majbur. Chunki, u o'z guruhiga qaytganda,o'rgangan mavzu bo'yicha savol-javobda guruhi nomidan qatnashishi kerak.Ushbu pedagogik texnologiya yordamida talabalar o'qigan ma'lumotlarini 80-90% o'zlashtiradi. Sababi ushbujarayonda, o'qiydilar, eshitadilar, ko'radilar, gapirib beradilar va amalda bajaradilar. Insonlar bilimlarinio'qiganlarining taxminan 10% ini, eshitganlarining 20% ini, ko'rganlarining 30% ini, ko'rgan vaeshitganlarining 50% ini, o'zi gapirib berganlarining 70% ini va o'zi amalda bajarganlarining 90% ini eslabqolar ekan.

Foydalanilgan adabiyotlar1. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Uzluksiz ta'lim tizimi uchun davlat ta'limstandartlarini ishlab chiqish va joriy etish to'g'risida" 1998 yil 5 yanvardagi 5-son Qarori.2. Mustafayev S. M., O.A. Ahmedov. Botanika, Toshkent, 2006.3. Ikromov M.I., Normurodov X.N., Yuldashev A.S., Botanika T. "O'zbekiston" 2002. 322 b.



INGLIZ TILI HORIJIY TIL SIFATIDA O`QITILADIGAN SINFLARDA "FINDYOUR PARTNER" USLUBIDAN FOYDALANISH

Raximova Zuhra MaksudovnaXorazm viloyati Urganch tumani

16-son maktabining ingliz tili fani o'qituvchisi

Hozirgi kunda horijiy tillarni o`qitishga katta e`tibor qaratilmoqda. O`zbekiston Respublikasi birinchiprezidenti Islom Abdugàniyevich Karimovning PQ-1875 sonli qarori 2012 yil 10 dekabrda qabul qilinganbo`lsa, shu davr ichida juda katta o`zgarishlar ro`y berdi.Yangi DTS ham tatbiq etilib, maktab o`quvchilariUmumyevropa Davlat ta`lim standartlariga asosan o`qitila boshlandi.

Ushbu uslubdan horijiy tillarni o`qitishda zamonaviy darslarni rejalashtirish, maktabda o`qishko`nikmasini rivojlantirish, o`qish ko`nikmasining nazariy ildizi, o`qishni o`rgatishdagi eng ilgòr tajribahisoblanadi.TIME: 15 + 15, including revision of dialogueAIMS: Language: to practise vocabulary of feelings and to practise a shortdialogue.Other: to practise showing emotion with voices, faces, and bodies.DESCRIPTION: The children work on short dialogues (2-4 lines) which they have been studying, andare given a card which tells them how they feel. They mingle with the others in the class, trying to findanother person who feels the same way as they do.Materials: Small cards, each with one of these words on them: happy, sad, angry, bored, hungry, tired,hot, and cold .There should be enough to go around the class, and at least two of each card: it does notmatter if there is an uneven number.PREPARATION:1.The cards should be prepared above.2. Teachers prepare the dialogue they want the children to practise. It can be based on the unit of the bookthey are doing, or revise something from a previous one. It could be connected with a topic. For example:Anvar: Hello!Samira: Hi!Anvar: Do you like the new teacher?Samira: Yes!2. Teachers present or elicit the feelings that are on the cards they have prepared. They can do this throughmime and using their voice, asking How do I feel? or using the pictures in Worksheet If these words arenew to their children, they may want to write them on the board.3. Teachers tell the children to work in pairs and choose one of the feelings words. They ask them to practisethe dialogue pupils have learnt, saying it in the manner of the word they have chosen. Teachers go aroundthe class monitoring and commenting. If there is time, they can choose another word and repeat thedialogue using the new word.4. Teachers give out the cards. They tell the children that they are going to act as if that is how they arefeeling at the moment. Teachers explain that they should mingle with the rest of the class, finding partnersand saying the dialogue in the manner of their word, until they find someone who feels the same as theydo. When they have found a partner, they should stand at the front of the class. If there are an unevennumber of children, tell them that there will be one group of three. If they have a large group, it is best todivide the class in two. They let one group do the activity while the others watch, and then let the secondgroup have a turn.5. When all the children have found a partner, teachers ask some pairs to say the dialogue while the rest ofthe class guess the feeling.6. Teachers give the children feedback on the activity, both the language they have been using, and the wayin which they carried out the activity.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Karimov I A. " Harmoniously Developed Generation is the Basis of progress of Uzbekistan" - T.: (1998).2. Zaripova R A. "Chet tillarini o'qitish metodikasidan qo'llanma. Toshkent: O'qituvchi, (1996).

40



FANLARNI O'QITISH JARAYONIDA ELÅKTRON AXBOROTRÅSURSLARIDAN FOYDALANISH SAMARADORLIGI

Toyirova Zulayho,Navoiy viloyat Navbahor tumani 8-maktab

Råspublikamizda axborot-kommunikatsion tåxnologiyalari asosida ta'lim tizimi sifatini oshirish uchunelåktron axborot råsurslarini ishlab chiqish, takomillashtirish va ta'lim jarayoniga joriy etish maqsadidako'plab multimådiali umumta'lim dasturlari yaratilmoqda, ta'lim muassasalari tåxnik imkoniyatlari kångzamonaviy dasturiy vosita-lar, ya'ni ilg'or kompyutår tåxnologiyalari, grafik va vidåo tahrir qilish dasturlaribilan ishlash imkonini båradigan kompyutår sinflari bilan jihozlanmoqda. Bu esa ta'lim tizimini pådagogik vaaxborot tåxnologiya-lari asosida tashkil etishning zamonaviy tåxnologiyalaridan, shu jumladan multimådia vamasofadan o'qitish tåxnologiyalaridan foydalanish imkonini båradi.

Elåktron axborot råsurslaridan foydalanilganda ta'limda shaxsga-yo'naltirilgan yondashuvni amalga oshirishoson bo'lib qoldi, butun o'quv jarayonini samarali tashkil qilish imkoniyati paydo bo'ldi. Dars jarayonidatayyor multimådiali mahsulotlar va kompyutår ta'limi dasturlaridan, o'quv va darsdan tashqari ishlardaIntårnåt tarmog'i vositalaridan foydalanib, multimådiali ta'lim dasturlari va taqdimotlar, loyihalar yaratishimkoni paydo bo'ldi.

Elåktron axborot råsurslari axborot izchil ravishda taqdim etiladigan vidåokassåtadagi kurslarga qiyoslagandakuchli tarmoq imkoniyatlariga ega va o'quvchilarni qiziqtirgan mavzuga to'g'ridan-to'g'ri ulanishga yo'l ochadi.Elåktron axborot råsurslari bilimlarni o'zlashtirish, ko'nikmalarga ega bo'lish jarayonlarini baholash va nazoratqilishning samarali vositalari bilan jihozlanadi.

Bugungi kunda o'sish darajasi, ayniqsa, tåxnika sohasida doimiy yangilanishni talab qiladi. ta'limtizimida elåktron axborot råsurslaridan foydalanish kång qamrovli, yuqori malakali kadrlar tayyorlashdamuhim ahamiyat kasb etishi bilan diqqatga sazovordir.

Elåktron axborot råsurslari biron bir fan, ya'ni aniq sohaga yoki ta'lim yo'nalishiga mo'ljallanganbo'lib, o'qitish jarayonida ulardan qanday bilim olish va o'rganishda foydalanadilar. Talabalarning mustaqilbilim olishida, o'tilgan mavzuni takrorlashda hamda olgan bilimlarini tåkshirishda trånajyor, ma'lumotli,o'yin, nazorat qilish dasturlarini qo'llash, ularni o'rganilayotgan mavzu bo'yicha amaliy bilim va malakalarinishakllantirish-da muhim ahamiyatga ega bo'ladi hamda o'quvchilarning amaliy qobiliyatlari va malakalarinishakllantirishda muhim rol o'ynaydi. Ta'lim tizimida elåktron axborot råsurslari multmådiali elåktron o'quv adabiyotlar, elåktron ma'ruzalar,vårtual laboratoriya ishlari, har xil animatsion dasturlar va boshqa ko'rinishda yaratiladi va foydalaniladi.

Ta'lim tizimida o'qitiladigan barcha fanlar bo'yicha avtomatlashtirilgan o'quv kurslar, elåk-tron darsliklar,qo'llanmalar, ya'ni elåktron axborot råsurslari bazasini yaratish kårak bo'ladi. Ushbu elåktron axborot råsurslariCD-ROM yoki fleshka disklarda yozilgan bo'lib, kompyutår tarmoqlariga joylashtirilgan bo'ladi. Ulardan turlita'lim yo'nalishlarida bilim olayotgan talabalarning mustaqil bilim olishida, o'tilgan mavzularni takrorlashda,hamda olgan bilimlari asosida nazoratlar topshirishda o'rgatuvchi, axborot-ma'lumotli, nazorat qilishdasturlarining qo'llanilishi axborot va kompyutår tåxnologiyalari asosida masofadan o'qitish samaradorliginioshirishda muhim ahamiyatga ega bo'ladi. Shuning uchun ana shu funktsiyalarning hammasini o'zida mujassam-lashtiruvchi elåktron elåktron axborot råsurslarini yaratish, hozirgi kunning eng dolzarb masalalaridan biribo'lib qolmoqda.. Dinamik illyustratsiyali o'quv matåriallari yaratishda Disreet 3D Studio MAX, Alais Wave Front,Maya, Light Wave, SoftImage 3d, Adobe Image Ready, Gif Animator, Macromedia Flash, Adobe Premierkabi maxsus dasturlardan foydalaniladi.

Ovozli jarayonlarni taqdim etish va ovozni tahrir qilish Sonic Foundry SoundForge, Wave Lab,Sound Recorder va boshqa dasturlar yordamida amalga oshiriladi.

Ayni paytda yangi axborot tåxnologiyalar sohasida gipårmatn tizimlarini qo'llash kång quloch yoymoqda.Bunday tåxnologiyalar asosida an'anaviy o'quv matnini yanada murakkab tashkil etilgan o'quv matårialiasosida kångaytirish va chuqurlashtirish hamda kurslar va animatsion fragmåntlardan foydalanish yo'li bilanalmashtirish g'oyasi yotadi. Bunda u yoki bu holda ajratib bårilgan matn fragmåntlari orasida o'zaro bog'lanishtugunlari qaror toptiriladi.

Bunday dasturiy vositalar asosida yaratilgan elåktron axborot råsurslari o'quv jarayonida o'quvchilaruchun turli didaktik matåriallar to'plamidan foydalanib, ko'rgazmali-mashq, nazorat-mashqlari va tåst sinovlarimodullari kiritilgan aralash kompyutår dasturlaridan foydalanish imkonini båradi.

Elåktron axborot råsurslari bilan ta'minlangan kompyutårlarni dåyarli barcha didaktik masalalarni,



shu jumladan axborotni yig'ish, saqlash va uzatish, o'quv-tarbiyaviy jarayonini boshqarish, o'quvchilarbilimini nazorat va tahlil qilish, mashqlarni bajarish, o'quv jarayoni rivojlanishi haqida ma'lumotlarnito'plash kabi boshqa masalalarni hal etishda tatbiq etish mumkin. Shu bilan birga ta'lim tizimida ulardanfoydalanishning samaradorligi o'qituvchilarning o'quv jarayoniga ana shu elåktron axborot råsurslarini qo'llashgaoid bilim hamda malakalarining darajasi va tajribasiga ham bog'liq bo'ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati1. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat - yengilmas kuch. -T.: Ma'naviyat, 2008. - 52-bet.2. Yo'ldosheva J.R., Usmonova S.A. Zamonaviy pedagogik texnologiyalarni amaliyotga joriy qilish. -T: "Fan vatexnologiya" nashriyoti. 2008-yil.3. Yo'ldoshev J., Yo'ldosheva F. Yo'ldosheva G. Interfaol ta'lim sifat kafolati. -T.: 2008 y4. Ishmuhammedov M.Yuldashev. "Ta'lim va tarbiyada innovatsion pedagogik texnologiyalar" Toshkent 2013y.

42



MA'NAVIYAT-INSONNING ULG'AYISH VA KUCH-QUDRAT MANBAIDIR.

Turg'unova Mohina Akmaljon qiziADU talabasi,

Jumayev Sarvarbek Soyibjon o'g'liO'zMU magistranti,

O'zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti "Yuksak ma'naviyat-engilmas kuch" asarida keltirganidek:-Biz odatda ma'naviyat haqida, uning ma'no-mazmuni, hayotimizdagi o'rni va ahamiyati haqida ko'p gapiramiz.Lekin negadir aksariyat hollarda ko'pchilik ma'naviyat o'zi nima, degan savolga aniq va lo'nda javob berishgaqiynaladi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, keyingi yillarda bu mavzuda olimlarimiz tomonidan tayyorlanganilmiy risolalar, o'quv qo'llanmalari, lug'atlarda "ma'naviyat" tushunchasi va uning asosiy tamoyillariga o'zigaxos ta'riflar berilayotganini kuzatish mumkin. Men bu boradagi fikrlarni inkor etmagan holda, "ma'naviyat"tushunchasining mazmuni faqat "ma'ni", "ma'no" degan so'zlar doirasida chegaralanib qolmaydi, deb o'ylayman.Nega deganda, insonni inson qiladigan, uning ongi va ruhiyati bilan chambarchas bog'langan bu tushunchahar qaysi odam, jamiyat, millat va xalq hayotida hech narsa bilan o'lchab bo'lmaydigan alohida o'rintutadi.[1.25].

Shu fikrni mantiqiy davom ettirib, ma'naviyat - insonni ruhan poklanish, qalban ulg'ayishgachorlaydigan, odamning ichki dunyosi, irodasini baquvvat, iymon-e'tiqodini butun qiladigan, vijdoniniuyg'otadigan beqiyos kuch, uning barcha qarashlarining mezonidir, desak, menimcha, tariximiz va bugungihayotimizda har tomonlama o'z tasdig'ini topib borayotgan haqiqatni yaqqol ifoda etgan bo'lamiz.Bu dunyoda halol va pok yashashni o'zi uchun hayotiy e'tiqod, oliy maqsad deb biladigan odamlar bilanbunday olijanob fazilatlardan butunlay uzoq bo'lib yashaydigan, hayotning ma'no-mazmunini o'zicha talqinqiladiganlar ham oz emas.Birinchisi - o'z nonini halol mehnat bilan topadigan, holis va ezgu ishlar bilan el-yurtga naf yetkazadigan,tiriklik mazmunini teran anglab, nafaqat bugungi hayot lazzatlari, balki oxirat haqida, uning obod bo'lishihaqida o'ylab yashaydigan insonlarga xos hayotiy qarashlar.Ikkinchisi - bunga mutlaqo qarama-qarshi bo'lgan yondashuv, ya'ni, hayotning ma'no-mazmuni haqidabosh qotirmasdan, bunday savollar bilan o'zini qiynamasdan, faqat nafs qayg'usi va o'tkinchi hoyu havasga,huzur-halovatga berilib, yengil-elpi umr kechiradigan, o'zining ota-ona va farzand, el-yurt oldidagi burchigaumuman befarq bo'lib yashaydigan odamlarning fikr-qarashlari.Mana shunday ikki xil dunyoqarash asosida paydo bo'ladigan og'ir savollar odamzot ongli yashay boshlaganzamonlardan buyon uni o'ylantirib, qiynab keladi. Hayot mohiyatini anglab yetishga o'z umri, bilim vasalohiyatini bag'ishlagan ne-ne buyuk zotlar, mutafakkir faylasuflar, alloma va aziz-avliyolar - millati, tili vadinidan qat'i nazar - shu kabi murakkab muammolarga javob topish uchun izlangan, bu mavzuda qancha-qancha asarlar yaratgan. Lekin bu savol bugungi kunda ham hanuz o'tkir va dolzarb bo'lib qolayotganiniinkor etib bo'lmaydi.

Hammamizga ma'lumki, muqaddas kitoblarimiz va qadriyatlarimiz, buyuk mutafakkir ajdodlarimizmerosi bizni doimo halol mehnat bilan yashashga, mardlik, saxovat va kamtarlikka chaqiradi, lekin, shubilan birga, hayotda bu kabi da'vatlarga amal qilishga intiladigan odam ko'pincha turli qiyinchiliklar, hattoazobu uqubatlarga duch kelishini kuzatish qiyin emas. Tan olish kerakki, yuksak ma'naviy tushunchalarbilan yashashga harakat qiladigan odamning bugun ham ko'p mashaqqatlarni, og'ir sinov va to'siqlar,muammolarni yengib o'tishiga to'g'ri keladi.

Dono xalqimiz, g'araz va hasad bilan yashaydigan, o'z shaxsiy manfaatiga o'zgalar hisobidan erishishnima'qul ko'radigan, faqat o'zini o'ylaydigan kimsadan o'zi asrasin, deydi. Bag'rikeng, halol-pok, vijdonli,mehr-oqibatli, el-yurtning g'amu tashvishi bilan yashaydigan kishilarni esa, aksincha, boshiga ko'taradi vabunday odamlar jamiyat tomonidan qadr-qimmat, hurmat-e'tibor topadi.

Inson ma'naviy olamining yuksalishi bilan bog'liq turli holatlar haqida ko'p gapirish mumkin. Lekin,muxtasar qilib aytganda, Ollohning o'zi bizga buyurgan komil inson bo'lish, halollik va adolat bilan hayotkechirish kabi olijanob fazilatlarning ma'no-mazmunini nafaqat chuqur anglash, balki ana shunday xususiyatlargaega bo'lish, ularga amal qilib yashash - odamzotning ma'naviy boyligini belgilab beradigan asosiy mezon,desak, hech qanday xato bo'lmaydi. O'ylaymanki, bunday xulosani insoniyat o'z ongli hayoti davomidadoimo orzu qilib, intilib kelgan yuksak ma'naviy idealning falsafiy ifodasi, mantiqiy natijasi sifatida qabulqilish o'rinlidir.

Ma'naviyatning yana bir muhim xususiyati odamning ichki dunyosi va irodasini baquvvat, iymon-e'tiqodini butun qilishida yorqin namoyon bo'ladi.



Agar biz dunyo tarixiga nazar tashlaydigan bo'lsak, boshqa xalqlar ham ozodlik va mustaqillikni qo'lgakiritish, milliy tiklanish, o'z davlatchiligini, havas qilsa arziydigan fuqarolik jamiyatini mustahkamlashjarayonida ana shunday fazilatlarga tayanib va suyanib, barcha sohalarda - bu iqtisodiyot yoki ijtimoiy hayotbo'ladimi, madaniyat, ta'lim-tarbiya va ilm-fan bo'ladimi - o'zining beqiyos ichki qobiliyat va salohiyatiniishga solish, uni ro'yobga chiqarish hisobidan taraqqiyotga erishganini ko'ramiz.

Vijdon pokligi va bedorligi asrlar, zamonlar osha inson ma'naviyatining tayanch ustunlaridan biribo'lib kelmoqda. Jamiyat hayotida adolat va haqiqat, mehr-shafqat, insofu diyonat kabi tushunchalarni qarortoptirishda aynan mana shu omilning o'rni va ta'siri beqiyosdir. Vijdoni uyg'oq odam yon-atrofida bo'layotganvoqealarga, yordam va ko'makka muhtoj insonlarning muammolariga, adolatning toptalishiga befarq qarayolmaydi. Ayniqsa, el-yurt manfaatiga zarar yetkazadigan yovuz xatti-harakatlarga hech qachon chetdan jimqarab turolmaydi, o'z yurti va xalqiga nisbatan xiyonat va sotqinlikni aslo qabul qilolmaydi. Bunday holatlarniko'rganda vijdoni qiynaladi, doimo yonib-kuyib yashaydi, qanday qilib bo'lmasin, ularni bartaraf etishgaintiladi, kerak bo'lsa, bu yo'lda hatto jonini ham fido qiladi.

Ma'naviyat insonning qon-qoni, suyak-suyagiga yillar davomida ona suti, oila tarbiyasi, ajdodlaro'giti, Vatan tuyg'usi, bu hayotning ba'zida achchiq, ba'zida quvonchli saboqlari bilan qatra-qatra bo'lib singibboradi. Ayniqsa, tabiatga, odamlarga yaqinlik, doimo yaxshilikni o'ylab yashash, halol mehnat qilish,dunyoning tengsiz ne'mat va go'zalliklaridan bahramand bo'lish ma'naviyatga oziq beradi, uni yanadakuchaytiradi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:1.I.A.Karimov "Yuksak ma'naviyat-yengilmas kuch" T. 2008-yil2. Mustaqillik ilmiy-ommabop izohli lug'ati. T. 2004-yil3. Internet saytlari

44



ÈÍÔÎÐÌÀÖÈÎÍÍÎ-ÏÑÈÕÎËÎÃÈ×ÅÑÊÎÅ ÂÎÇÄÅÉÑÒÂÈÅ ÊÀÊÈÍÑÒÐÓÌÅÍÒ ÔÎÐÌÈÐÎÂÀÍÈß ÑÎÖÈÀËÜÍÛÕ ÓÑÒÀÍÎÂÎÊ È

ÔÎÐÌÛ ÅÃÎ ÐÅÀËÈÇÀÖÈÈ

Àéðàïåòîâà Àë¸íà Ãåííàäüåâíàäîêòîð ôèëîñîôèè (PhD)

ïî ïñèõîëîãè÷åñêèì íàóêàìïðåïîäàâàòåëü Íàöèîíàëüíîãî Óíèâåðñèòåòà Óçáåêèñòàíà

Èíôîðìàöèîííî-ïñèõîëîãè÷åñêîå âîçäåéñòâèå â íàñòîÿùåå âðåìÿ ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé îäíóèç íàèáîëåå àêòóàëüíûõ ïðîáëåì. Ýòî ñâÿçàíî ñ òåì, ÷òî èíôîðìàöèîííî-êîììóíèêàöèîííûåòåõíîëîãèè ÿâëÿþòñÿ äîìèíèðóþùèì ñïîñîáîì ôîðìèðîâàíèÿ ñîöèàëüíîãî ïðîñòðàíñòâà è îñíîâíûììåõàíèçìîì îáùåñòâåííîãî óïðàâëåíèÿ.

Ñåãîäíÿ äîñòóï ê ýëåêòðîííûì èñòî÷íèêàì èíôîðìàöèè íåîãðàíè÷åí êàê ñî ñòîðîíû òåõ,êòî ïðåñëåäóåò öåëè èíôîðìàöèîííî-ïñèõîëîãè÷åñêîãî âîçäåéñòâèÿ, òàê è ñî ñòîðîíû òåõ, íà êîãîýòî âîçäåéñòâèå íàïðàâëåíî. Ñîâðåìåííûé ïîòðåáèòåëü èíôîðìàöèè, ñîãëàñíî ñòàòèñòèêå, ïðîâîäèòâ ìåäèà ñðåäå â ñðåäíåì 4-5 ÷àñîâ åæåäíåâíî. Ýòîãî âðåìåíè âïîëíå äîñòàòî÷íî äëÿ ôîðìèðîâàíèÿíåîáõîäèìûõ óñòàíîâîê, êàê ïîçèòèâíûõ, òàê è äåñòðóêòèâíûõ, äàæå åñëè ýòè óñòàíîâêè ïðîòèâîðå÷àòðåàëüíîñòè.

Èíôîðìàöèîííî-ïñèõîëîãè÷åñêîå âîçäåéñòâèå ðåàëèçóåòñÿ ñ ïðèìåíåíèåì ðàçëè÷íûõ ìåòîäîâè ìîæåò îñóùåñòâëÿòüñÿ ïðÿìî è îïîñðåäîâàíî, ðàçîâî, êðàòêîâðåìåííî è ïðîëîíãèðîâàíî, âîòíîøåíèè ìàññîâîé àóäèòîðèè è îòäåëüíûõ èíäèâèäîâ.

Îñíîâíîé çàäà÷åé èíôîðìàöèîííî-ïñèõîëîãè÷åñêîãî âîçäåéñòâèÿ ÿâëÿåòñÿ ôîðìèðîâàíèåóñòàíîâîê, íàïðàâëåííûõ íà ôîðìèðîâàíèå îïðåäåë¸ííîãî ñòèëÿ ìûøëåíèÿ è ïîñëåäóþùåãîïîâåäåíèÿ.

Óñòàíîâêè îòíîñÿòñÿ ê óñòîé÷èâûì ñòðóêòóðàì ïñèõèêè ÷åëîâåêà. Ñóùåñòâóþùèå â ñîçíàíèèèíäèâèäà ìûñëè î òåõ èëè èíûõ ñîöèàëüíûõ ÿâëåíèÿõ è ïðîöåññàõ íå ÿâëÿþòñÿ óñòàíîâêîé äî òåõïîð, ïîêà îíà íå ñòàíîâèòñÿ îñîçíàííûì îòíîøåíèåì ê ýòèì ÿâëåíèÿì èëè ïðîöåññàì. Â ñîâðåìåííîìèíôîðìàöèîííîì ìèðå ñôîðìèðîâàòü óñòàíîâêè, ñïîñîáíûå èçìåíèòü ïîâåäåíèå öåëûõ ñîöèàëüíûõñëîåâ íàñåëåíèÿ, âîçìîæíî òîëüêî ïðè âîçäåéñòâèè íà íèõ ÷åðåç ñðåäñòâà ìàññîâîé êîììóíèêàöèè.Õàðàêòåð ñîâðåìåííîãî èíôîðìàöèîííîãî ïðîñòðàíñòâà òàêîâ, ÷òî ñîöèàëüíîå ÿâëåíèå èëè ëþáîåñîáûòèå ñòàíîâèòñÿ çíà÷èìûì òîëüêî òîãäà, êîãäà î í¸ì ñîîáùèëè ÑÌÈ.

Â ôîðìèðîâàíèè ñèñòåìû óñòàíîâîê ëþáîãî èíäèâèäà èëè ñîöèàëüíîé ãðóïïû îäíó èç îñíîâíûõðîëåé èãðàåò ïñèõîëîãè÷åñêîå âîçäåéñòâèå ïîñðåäñòâîì ðàçëè÷íûõ ìåòîäîâ, êîòîðûå ïðÿìîîðèåíòèðîâàíû íà âìåøàòåëüñòâî â ðàçâèòèå ãðóïïû èëè ëè÷íîñòè ñ öåëüþ âûçâàòü îïðåäåë¸ííîåèçìåíåíèå [1].

Åñëè îáðàòèòüñÿ ê èñòîðèè, òî äîñòàòî÷íî ÿðêèìè ïðèìåðàìè èíôîðìàöèîííî-ïñèõîëîãè÷åñêîãî âîçäåéñòâèÿ ÿâëÿþòñÿ òàêèå ìåòîäû, êàê àãèòàöèÿ, ïðîïàãàíäà è êîíòðïðîïàãàíäà,îñîáåííî ñîîòíåñ¸ííûå ñ ñîâåòñêîé ýïîõîé.

Àãèòàöèÿ ïîäðàçóìåâàåò ðàñïðîñòðàíåíèå èíôîðìàöèè, êîòîðàÿ â òîì èëè èíîì âèäå ñîäåðæèòïðèçûâ ê äåéñòâèþ è ôîðìèðóåò óñòàíîâêó, íàïðàâëåííóþ íà ïîëó÷åíèå áûñòðîãî ðåçóëüòàòà âêîíêðåòíûõ äåÿòåëüíûõ àêòàõ, íàïðèìåð, "Âûïîëíèì ïÿòèëåòêó çà ÷åòûðå ãîäà!", "Âñå íà ñóááîòíèê!","Äà¸øü ïîáåäó íà îëèìïèàäå!".

Àãèòàöèÿ íå èìååò ñêðûòûõ öåëåé è íîñèò ïðåèìóùåñòâåííî óáåæäàþùèé õàðàêòåð, âìåñòå ñòåì àãèòàöèîííîå âîçäåéñòâèå äîñòàòî÷íî óñòîé÷èâî, òàê êàê èç-çà îòñóòñòâèÿ ÿâíîãî ïñèõîëîãè÷åñêîãîäàâëåíèÿ èíôîðìàöèÿ ðàöèîíàëüíî îñìûñëèâàåòñÿ è ýìîöèîíàëüíî óñâàèâàåòñÿ. Ñîåäèíåíèåðàöèîíàëüíîãî, ýìîöèîíàëüíîãî, ëîãè÷åñêîãî è ïñèõîëîãè÷åñêîãî íà÷àë íà ðàâíûõ ïðàâàõ ÿâëÿåòñÿçàêîíîìåðíîñòüþ óáåæäàþùåãî âîçäåéñòâèÿ [2].

Äðóãèì ìåòîäîì èíôîðìàöèîííî-ïñèõîëîãè÷åñêîãî âîçäåéñòâèÿ ñëóæèò ïðîïàãàíäà. Å¸ ðîëüíàìíîãî ñëîæíåå, òàê êàê ïðîïàãàíäèñòñêîå âîçäåéñòâèå ðàññ÷èòàíî íà ôîðìèðîâàíèå îïðåäåë¸ííûõóñòàíîâîê, ñîñòàâëÿþùèõ ìèðîâîñïðèÿòèå. Ïî ìíåíèþ èññëåäîâàòåëåé èíôîðìàöèîííî-ïñèõîëîãè÷åñêîãî ìàíèïóëèðîâàíèÿ, ïðîïàãàíäà ñòðåìèòñÿ "âòèñíóòü" èíôîðìàöèþ â îïðåäåë¸ííûåðàìêè è îòâëå÷ü îò ëþáûõ âîïðîñîâ, âûõîäÿùèõ çà ýòè ðàìêè [3].

Ïðîïàãàíäà âûñòóïàåò êàê ïîçèöèîíèðîâàíèå æåëàòåëüíûõ èëè ïðèåìëåìûõ îáùåñòâåííûõíîðì, îðèåíòèðîâàííûõ íà äåéñòâóþùèé ïîëèòè÷åñêèé ñòðîé, è âñåãäà îñóùåñòâëÿåòñÿ ÷åðåç ïðèçìó



èäåîëîãè÷åñêèõ èíòåðåñîâ. Ïðèâîäÿ ïðèìåð èäåîëîãè÷åñêîãî ïðîòèâîñòîÿíèÿ ñîöèàëèçìà èêàïèòàëèçìà, ìîæíî îòìåòèòü, ÷òî ñîâåòñêèå ëþäè áûëè îðèåíòèðîâàíû íà òî, ÷òî "×åëîâåê ÷åëîâåêó- äðóã, òîâàðèù è áðàò", "Íå èìåé ñòî ðóáëåé, à èìåé ñòî äðóçåé", "Ìèíçäðàâ ïðåäóïðåæäàåò:êóðåíèå âðåäèò âàøåìó çäîðîâüþ". À äëÿ êàïèòàëèñòè÷åñêîãî îáùåñòâà áûëè õàðàêòåðíû äðóãèåïðèíöèïû: "Nothing personal - just business" , "Success measured in dollars" , "L&M - the proud smoke.Product of a proud land" .

Ïðîïàãàíäà, êàê è àãèòàöèÿ, íàïðàâëåíà íà èçìåíåíèå ïîâåäåíèÿ ëþäåé, îäíàêî å¸îòëè÷èòåëüíîé îñîáåííîñòüþ ÿâëÿåòñÿ òî, ÷òî ðåçóëüòàòîì ïðîïàãàíäû âûñòóïàåò èçìåíåíèå óñòàíîâîêíà âîñïðèÿòèå òåõ èëè èíûõ ñîöèàëüíûõ ïðîöåññîâ è ÿâëåíèé. Íîâîå ïñèõè÷åñêîå ñîñòîÿíèå,âíåäð¸ííîå ïîñðåäñòâîì ïðîïàãàíäû, ÿâëÿåòñÿ äîñòàòî÷íî óñòîé÷èâûì îñíîâàíèåì äëÿ âñåãîïîñëåäóþùåãî ïîâåäåíèÿ ëþäåé, à íå òîëüêî äëÿ îäíîðàçîâîãî äåéñòâèÿ, ïðèñóùåãî àãèòàöèè.Åù¸ îäíèì ìåòîäîì èíôîðìàöèîííî-ïñèõîëîãè÷åñêîãî âîçäåéñòâèÿ ÿâëÿåòñÿ êîíòðïðîïàãàíäà.Äàííûé ìåòîä íàïðàâëåí íà ñíèæåíèå çíà÷åíèÿ öåííîñòíûõ óñòàíîâîê, ïðîïàãàíäèðóåìûõ ñ ïîçèöèé,òàê íàçûâàåìûõ, èäåîëîãè÷åñêèõ ïðîòèâíèêîâ. Îáðàùàÿñü ê ïðèìåðàì ðàíåå óêàçàííîãî ïåðèîäà,î÷åâèäíî, ÷òî êîíòðïðîïàãàíäà âåëàñü â îñíîâíîì â îòíîøåíèè êàïèòàëèñòè÷åñêîãî ñòðîÿ, çàïàäíîãîîáðàçà æèçíè è îðèåíòèðîâàëà ñîâåòñêèõ ãðàæäàí íà âûáîð ïðàâèëüíîãî êóðñà: "Ñîâåòñêîå - çíà÷èòîòëè÷íîå", "Îñâîèì êîñìîñ ïåðâûìè!", "Íåò ãîíêå âîîðóæåíèé!", "Äîãîíèì è ïåðåãîíèì Àìåðèêó".Â íàñòîÿùåå âðåìÿ â ñèëó èçìåíèâøåéñÿ èäåîëîãè÷åñêîé è ïîëèòè÷åñêîé ñèñòåì àãèòàöèþ, ïðîïàãàíäóè êîíòðïðîïàãàíäó îòíîñÿò ê ôîðìàì ïîëèòè÷åñêîé êîììóíèêàöèè â ñèëó òîãî, ÷òî èõ ðåàëèçàöèÿ÷åðåç ïðèçìû ðàçëè÷íûõ ïðîòèâîáîðñòâóþùèõ èäåîëîãèé ÿâëÿåòñÿ î÷åâèäíîé.

Ãîâîðÿ îá èíôîðìàöèîííî-ïñèõîëîãè÷åñêîì âîçäåéñòâèè íåëüçÿ íå óïîìÿíóòü î òàêîìñîâðåìåííîì è ïîâñåìåñòíî ðàñïðîñòðàí¸ííîì ìåòîäå êàê public relations (PR) ? óïðàâëåíèåîáùåñòâåííûì ìíåíèåì ñ ïîñëåäóþùèì èçìåíåíèåì îáùåñòâåííîãî ïîâåäåíèÿ. Public relations - ýòîñïåöèàëüíàÿ ñèñòåìà óïðàâëåíèÿ èíôîðìàöèåé (â òîì ÷èñëå ñîöèàëüíîé), åñëè ïîä óïðàâëåíèåìïîíèìàòü ïðîöåññ ñîçäàíèÿ è ðàñïðîñòðàíåíèÿ ãîòîâîé èíôîðìàöèîííîé ïðîäóêöèè ñðåäñòâàìèêîììóíèêàöèè äëÿ öåëåíàïðàâëåííîãî ôîðìèðîâàíèÿ æåëàåìîãî îáùåñòâåííîãî ìíåíèÿ [4].

Ãëàâíàÿ çàäà÷à PR - óìåíèå ïðåäñòàâèòü êàêîå-òî ÿâëåíèå èëè êà÷åñòâî íóæíîé ñòîðîíîé, âíóæíîå âðåìÿ è â íóæíîì ìåñòå. Äëÿ ýôôåêòèâíîãî âîçäåéñòâèÿ íà àóäèòîðèþ PR ó÷èòûâàåò âñå å¸ïñèõîëîãè÷åñêèå îñîáåííîñòè è îáúåêòèâíûå ïîòðåáíîñòè è ôîðìèðóåò îïðåäåë¸ííûé èìèäæ.Â äåÿòåëüíîñòè PR ïðèñóòñòâóåò íå òîëüêî è íå ñòîëüêî ïðÿìîé ïðèçûâ ê äåéñòâèþ, ñêîëüêîñòðåìëåíèå ê ôîðìèðîâàíèþ îïðåäåë¸ííûõ ïîçèöèé ìàññîâîé àóäèòîðèè, ÷òî ñàìî ïî ñåáå ÿâëÿåòñÿèçìåí¸ííûì âèäîì ïðîïàãàíäû.

Â ïðîöåññå èíôîðìàöèîííî-ïñèõîëîãè÷åñêîãî âîçäåéñòâèÿ PR èìååò ñâîè ñïåöèôè÷åñêèåîñîáåííîñòè. Ïðè ôîðìèðîâàíèè çàäàííîãî èìèäæà ðåàëüíîñòü âèðòóàëüíî êîíñòðóèðóåòñÿ, òî åñòüðàçðàáàòûâàåòñÿ è ïðîïàãàíäèðóåòñÿ ïî êàíàëàì ìàññîâîé êîììóíèêàöèè òàêîé îáðàç, êîòîðûéìîæåò îêàçàòü ìàêñèìàëüíî ïîëîæèòåëüíîå âîçäåéñòâèå íà âîñïðèÿòèå ìàññîâîé àóäèòîðèè. Ïðèýòîì ñàìîå ïðèñòàëüíîå âíèìàíèå óäåëÿåòñÿ ïñèõîëîãè÷åñêîìó àíàëèçó îæèäàíèé àóäèòîðèè,ñâÿçàííûõ ñ ïðåäñòîÿùèì ìåðîïðèÿòèåì, à òàêæå àíàëèçó öåííîñòåé òîãî ñëîÿ íàñåëåíèÿ, íà êîòîðûéðàññ÷èòàíî âîçäåéñòâèå.

Åù¸ îäíèì ìåòîäîì èíôîðìàöèîííî-ïñèõîëîãè÷åñêîãî âîçäåéñòâèÿ, äîñòàòî÷íî ÷àñòîïðèìåíÿåìûì â íàñòîÿùåå âðåìÿ, ÿâëÿåòñÿ ïñèõîëîãè÷åñêîå ìàíèïóëèðîâàíèå ? âîçäåéñòâèå íàïñèõè÷åñêîå ñîñòîÿíèå, ÷óâñòâà, ìûñëè è ïîñòóïêè ñ ïîìîùüþ ïñèõîëîãè÷åñêèõ ñðåäñòâ.

Èçó÷åíèå èíôîðìàöèîííî-ïñèõîëîãè÷åñêîãî ìàíèïóëèðîâàíèÿ íàøëî ñâî¸ îòðàæåíèå â ðàáîòàõðÿäà èññëåäîâàòåëåé. Òàê, Ý. Áåðíîì ââåäåíû ïîíÿòèÿ ñêðûòûõ òðàíñàêöèé è èãð [5]. Ý. Øîñòðîìâûäåëÿåò îïðåäåë¸ííûå òèïû ìàíèïóëÿòîðîâ, îñíîâûâàÿñü íà èñïîëüçîâàíèè ëþäüìè âìåæëè÷íîñòíîì âçàèìîäåéñòâèè óñòîé÷èâûõ ñî÷åòàíèé ìàíèïóëÿöèé ïàðòí¸ðîì è ïîêàçûâàåò, ÷òîñîâðåìåííûå ìàíèïóëÿòîðû â îáùåíèè èñïîëüçóþò öåëûå ìàíèïóëÿòèâíûå ñèñòåìû [6]. ÄîöåíêîÅ.Ë. ïðîâîäèò àíàëèç ñîäåðæàíèÿ ïîíÿòèé ìàíèïóëÿöèè è ìàíèïóëÿòèâíîãî âîçäåéñòâèÿ, ïðåäñòàâëÿåòñòðóêòóðíûå ýëåìåíòû ìåæëè÷íîñòíîé ìàíèïóëÿöèè è ðÿä ìåõàíèçìîâ å¸ ðåàëèçàöèè â ïðîöåññåîáùåíèÿ [7]. Åðìàêîâ Þ.À. îïèñûâàåò ôåíîìåí ñîöèàëüíî-ïîëèòè÷åñêèõ ìàíèïóëÿöèé ëè÷íîñòüþ[8].

Íåîáõîäèìî îòìåòèòü, ÷òî ñïåöèôè÷åñêèõ îáùåíàó÷íûõ ïîíÿòèé, îòðàæàþùèõ îáîáù¸ííóþñõåìó, ìîäåëü èëè ìåõàíèçì òàêîãî ÿâëåíèÿ, êàê ïñèõîëîãè÷åñêîå ìàíèïóëèðîâàíèå è èìåþùèõäîñòàòî÷íóþ íàó÷íóþ ïðîðàáîòêó, íåìíîãî. Òåì íå ìåíåå, â äàííîì êîíòåêñòå ìîæíî âûäåëèòüðåôëåêñèâíîå óïðàâëåíèå - ýòî ôàêòè÷åñêè íàâÿçûâàíèå îïïîíåíòó îïðåäåë¸ííîé ñòðàòåãèèïîâåäåíèÿ, óïðàâëåíèå åãî ðåøåíèÿìè. Îñîáåííîñòüþ ðåôëåêñèâíîãî óïðàâëåíèÿ ÿâëÿåòñÿ òî, ÷òîîíî îñóùåñòâëÿåòñÿ íå ïðÿìûì ïðèíóæäåíèåì, à ïóò¸ì ïåðåäà÷è îñíîâàíèé, èç êîòîðûõ ìîæíî

46



áûëî áû ëîãè÷åñêè âûâåñòè ñâî¸ ðåøåíèå. Ïðè ýòîì ñîáñòâåííîå ðåøåíèå çàðàíåå ïðåäîïðåäåëåíîòåì, êòî îñóùåñòâëÿåò ðåôëåêñèâíîå óïðàâëåíèå. Ïåðåäà÷à îñíîâàíèé îçíà÷àåò, ÷òî ìàíèïóëÿòîðôàêòè÷åñêè óïðàâëÿåò ïðîöåññîì ïðèíÿòèÿ ðåøåíèÿ.Â çàâèñèìîñòè îò îòíîøåíèÿ ê àäðåñàòó êàê ê îáúåêòó èëè ñóáúåêòó è ñòåïåíè åãî àêòèâíîñòèâûäåëÿþòñÿ òðè îñíîâíûõ ñòðàòåãèè âîçäåéñòâèÿ:- èìïåðàòèâíàÿ (ïàññèâíûé îáúåêò);- ìàíèïóëÿòèâíàÿ;- ðàçâèâàþùàÿ (ñóáúåêò-ñóáúåêòíûé ïîäõîä).Ïðè÷¸ì ïðè ìàíèïóëÿòèâíîé ñòðàòåãèè àêòèâíîñòü àäðåñàòà âîçäåéñòâèÿ ðàññìàòðèâàåòñÿ ëèøü êàêôàêòîð, êîòîðûé òðåáóåò ñïåöèôè÷åñêèõ ìåòîäîâ âëèÿíèÿ äëÿ äîñòèæåíèÿ èçìåíåíèé â åãî ïñèõèêåè ìîäèôèêàöèè ïîâåäåíèÿ â æåëàåìûõ äëÿ ìàíèïóëÿòîðà íàïðàâëåíèÿõ â ñîîòâåòñòâèè ñ åãî öåëÿìè,èíòåðåñàìè è ïîòðåáíîñòÿìè.

Ðàññìîòðåíèå ìåæëè÷íîñòíîé ìàíèïóëÿöèè êàê ñïåöèôè÷åñêîãî âèäà ïñèõîëîãè÷åñêîãîâîçäåéñòâèÿ ïðåäïîëàãàåò âûäåëåíèå äâóõ ïîëþñîâ èëè äâóõ ñòîðîí â ñòðóêòóðå äàííîãî ïðîöåññà.Îäíà èç ñòîðîí âûñòóïàåò êàê èíèöèàòîð ìàíèïóëÿöèè è ÿâëÿåòñÿ å¸ àêòèâíûì ðåàëèçàòîðîì.Äàííàÿ ñòîðîíà îáîçíà÷àåòñÿ êàê èñòî÷íèê ìàíèïóëÿòèâíîãî âîçäåéñòâèÿ, ìàíèïóëÿòîð èëè àêòîðâîçäåéñòâèÿ. Âòîðóþ ñòîðîíó, íà êîòîðóþ íàïðàâëåíî ìàíèïóëÿòèâíîå âîçäåéñòâèå è êîòîðàÿâûñòóïàåò êàê îáúåêò ìåæëè÷íîñòíîé ìàíèïóëÿöèè, îáîçíà÷àþò êàê àäðåñàò âîçäåéñòâèÿ.

Ïðîöåññ ìàíèïóëÿòèâíîãî âîçäåéñòâèÿ, êàê ïðàâèëî, îñóùåñòâëÿåòñÿ íåïîñðåäñòâåííî ñàìèììàíèïóëÿòîðîì. Îäíàêî â íåêîòîðûõ ñëó÷àÿõ îí ìîæåò èñïîëüçîâàòü ìåòîä "ïðèâëå÷åíèå òðåòüèõñèë", òî åñòü âûñòóïàòü èíèöèàòîðîì è îðãàíèçàòîðîì ñëîæíîé ïñèõîëîãè÷åñêîé ìàíèïóëÿöèè, âêîòîðîé èñïîëüçóåò äðóãèõ ëèö äëÿ äîñòèæåíèÿ ñâîèõ öåëåé.

Ñëîæíàÿ ìàíèïóëÿöèÿ èìååò ñâîþ âðåìåííóþ, ïðîñòðàíñòâåííóþ è ñîöèàëüíóþ ñòðóêòóðû.Òî åñòü, ïðîöåññ ìàíèïóëèðîâàíèÿ ìîæåò áûòü äîñòàòî÷íî êðàòêîâðåìåííûì èëè íàîáîðîò ?ðàñòÿíóòûì âî âðåìåíè. Îí ìîæåò ïðåäñòàâëÿòü ìíîãîøàãîâóþ ïîýòàïíóþ ïðîöåäóðó îêàçàíèÿìàíèïóëÿòèâíîãî âîçäåéñòâèÿ íà ÷åëîâåêà èëè áûòü îòíîñèòåëüíî ïðîñòûì, âêëþ÷àþùèì îäíîàêòíûéïåðèîä îáùåíèÿ. Â ïðîöåññå ïñèõîëîãè÷åñêîãî ìàíèïóëèðîâàíèÿ ìîæåò èñïîëüçîâàòüñÿ îäèí èëèâñåãî íåñêîëüêî ïðè¸ìîâ ìàíèïóëÿòèâíîãî âîçäåéñòâèÿ. Âìåñòå ñ òåì, îí òàêæå ìîæåò èìåòüäîñòàòî÷íî ñëîæíóþ ñòðóêòóðó, òî åñòü âêëþ÷àòü êîìïëåêñ ðàçíîîáðàçíûõ ïðè¸ìîâ è òåõíèêìàíèïóëèðîâàíèÿ, äåéñòâèå êîòîðûõ íàïðàâëåíî íà ðàçëè÷íûå ïñèõîëîãè÷åñêèå ñòðóêòóðû ëè÷íîñòèè çàäåéñòâóþùèå ðàçëè÷íûå ïñèõîëîãè÷åñêèå ìåõàíèçìû ñ ïîýòàïíîé ðåàëèçàöèåé â îïðåäåë¸ííûåïåðèîäû âðåìåíè è â ðàçëè÷íûõ ñèòóàöèÿõ âçàèìîäåéñòâèÿ.

Ôîðìû ðåàëèçàöèè èíôîðìàöèîííî-ïñèõîëîãè÷åñêîãî âîçäåéñòâèÿ äîâîëüíî ðàçíîîáðàçíû,îäíàêî îñíîâíûìè, íà íàø âçãëÿä, ÿâëÿþòñÿ çàðàæåíèå, ïîäðàæàíèå, âíóøåíèå è óáåæäåíèå.Çàðàæåíèÿ ìîæíî îïðåäåëèòü êàê áåññîçíàòåëüíóþ, íåâîëüíóþ ïîäâåðæåííîñòü èíäèâèäàîïðåäåë¸ííûì ïñèõè÷åñêèì ñîñòîÿíèÿì. Çàðàæåíèå âîçíèêàåò êàê ñëåäñòâèå íåêðèòè÷åñêîãî óñâîåíèÿîáðàçöîâ ÷óæîãî ïîâåäåíèÿ èëè ìíåíèÿ è óñèëèâàåòñÿ çà ñ÷¸ò ýìîöèîíàëüíîãî âçàèìîäåéñòâèÿìàññîâîãî õàðàêòåðà. Ñïîñîáíîñòü ìàññîâîé àóäèòîðèè ê çàðàæåíèþ èñïîëüçóåòñÿ ÑÌÈ ïîñðåäñòâîìîïðåäåë¸ííûì îáðàçîì ïåðåäàííîé èíôîðìàöèè ñ öåëüþ îäíîâðåìåííîãî ïðèâåäåíèÿ ê îïðåäåëåííûìäåéñòâèÿì áîëüøîãî êîëè÷åñòâà ëþäåé.

Ïîäðàæàíèå ðàññìàòðèâàåòñÿ êàê âîñïðîèçâåäåíèå èíäèâèäîì ýëåìåíòîâ ïîâåäåíèÿ äðóãèõèíäèâèäîâ. Ñïîñîáíîñòü ê ïîäðàæàíèþ ïðèìåíÿåòñÿ ìàññîâûìè êîììóíèêàöèÿìè äëÿ ôîðìèðîâàíèÿîïðåäåë¸ííûõ ìîäåëåé ïîâåäåíèÿ àóäèòîðèè ïîñðåäñòâîì äåìîíñòðàöèè åé ïîâåäåíèÿ òåõ èëè èíûõëè÷íîñòåé, ïîëüçóþùèõñÿ îáùåñòâåííûì äîâåðèåì è àâòîðèòåòîì.

Âíóøåíèå - ýòî ñïîñîá öåëåíàïðàâëåííîãî ñòèìóëèðîâàíèÿ ñôåðû ïîäñîçíàíèÿ èíäèâèäà,ïðèâîäÿùèé ê èçìåíåíèþ åãî ïîâåäåíèÿ ïî çàðàíåå çàäàííîé ïðîãðàììå. Íàõîäÿñü ïîä âîçäåéñòâèåìâíóøåíèÿ, ñîçíàíèå íå êîíòðîëèðóåò íàïðàâëåííîå íà íåãî âîçäåéñòâèå, òàê êàê àíàëèòèêî-ñèíòåçèðóþùàÿ àêòèâíîñòü çíà÷èòåëüíî îñëàáëåíà, à âîñïðèÿòèå èíôîðìàöèè, íàñòðîåíèé, ÷óâñòâ,øàáëîíîâ ïîâåäåíèÿ áàçèðóåòñÿ íà ìåõàíèçìàõ çàðàæåíèÿ è ïîäðàæàíèÿ. Ïðîùå âñåãî âíóøèòü÷åëîâåêó òî, ê ÷åìó îí ïðåäðàñïîëîæåí â ñèëó ñâîèõ ïîòðåáíîñòåé è èíòåðåñîâ. Îäíàêî âíóøèòüìîæíî è òî, ÷òî âîïðåêè âîëå âûçîâåò îïðåäåë¸ííûå ÷óâñòâà è ñîñòîÿíèÿ è ñïðîâîöèðóåò ñîâåðøåíèåïîñòóïêà, ïðîòèâîðå÷àùåãî íîðìàì è ïðèíöèïàì ïîâåäåíèÿ, ïðèåìëåìûõ äëÿ äàííîãî ÷åëîâåêà.

Óáåæäåíèå ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé ñïîñîá öåëåíàïðàâëåííîãî âîçäåéñòâèÿ ïîñðåäñòâîì ëîãè÷åñêîéàðãóìåíòàöèè. Ïðîöåññ óáåæäåíèÿ íàïðàâëåí íà òî, ÷òîáû ïðåâðàòèòü îïðåäåë¸ííóþ èíôîðìàöèþ âóñòàíîâêè, ñîáñòâåííîå óáåæäåíèå ñàìîé ëè÷íîñòè. Â îñíîâå óáåæäåíèÿ ëåæèò îñîçíàííîå, êðèòè÷åñêîåâîñïðèÿòèå àäðåñàòîì âîçäåéñòâèÿ óáåæäàþùåãî ñîîáùåíèÿ, åãî àíàëèç è îöåíêà. Óáåæäåíèå, âîòëè÷èå îò âíóøåíèÿ, íàïðàâëåíî íà äîñòèæåíèå ñîãëàñèÿ ïóò¸ì ëîãè÷åñêîãî îáîñíîâàíèÿ, íà



îñíîâàíèè êîòîðîãî ÷åëîâåê äîëæåí ñàì ïðèéòè ê îïðåäåë¸ííîìó âûâîäó. Óáåæäåíèå, êàê ñïîñîáâîçäåéñòâèÿ, íàèáîëåå ýôôåêòèâíî â òîì ñëó÷àå, êîãäà àäðåñàò çàèíòåðåñîâàí â ïîëó÷åíèè ïîëíîéè ïîäðîáíîé èíôîðìàöèè è íàñòðîåí íà å¸ êðèòè÷åñêèé àíàëèç.

Â çàêëþ÷åíèè õî÷åòñÿ îòìåòèòü, ÷òî ìíîãî÷èñëåííûìè èññëåäîâàíèÿìè áûëî óñòàíîâëåíî,÷òî áåç ïîñòîÿííîãî èíôîðìàöèîííîãî êîíòàêòà íåâîçìîæíî ïîëíîöåííîå ðàçâèòèå ÷åëîâåêà, àòàêæå íîðìàëüíîå ôóíêöèîíèðîâàíèå ñîöèàëüíûõ ãðóïï è îáùåñòâà â öåëîì. Ïðè ýòîì íåîáõîäèìîñäåëàòü àêöåíò íà òîì, ÷òî èíôîðìàöèîííî-êîììóíèêàòèâíûå ïðîöåññû ìîãóò ñîäåðæàòü â ñåáåäåñòðóêòèâíûå ýëåìåíòû èíôîðìàöèîííî-ïñèõîëîãè÷åñêîãî âîçäåéñòâèÿ, ïðåäñòàâëÿþùèå ðåàëüíóþóãðîçó äëÿ ðàçâèòèÿ ëè÷íîñòè è îáùåñòâà. Ýòî ñâÿçàíî, ïðåæäå âñåãî, ñ òåì, ÷òî îòëè÷èòåëüíîé÷åðòîé ïñèõîëîãè÷åñêèõ ìàíèïóëÿöèé ÿâëÿåòñÿ îòíîøåíèå ê ïàðòíåðó ïî âçàèìîäåéñòâèþ è îáùåíèþíå êàê ê ëè÷íîñòè, à êàê ê ñïåöèôè÷åñêîìó ñðåäñòâó, ïîñðåäñòâîì èñïîëüçîâàíèÿ êîòîðîãîäîñòèãàþòñÿ ñêðûâàåìûå öåëè ìàíèïóëÿòîðà, ðåàëèçóþòñÿ åãî öåëè è óäîâëåòâîðÿþòñÿ ñîáñòâåííûåïîòðåáíîñòè áåç ó÷¸òà èíòåðåñîâ, âîëè è æåëàíèé äðóãîé ñòîðîíû ? ÷åëîâåêà, âûñòóïàþùåãî êàêîáúåêò ìàíèïóëÿöèé.

Ëèòåðàòóðà1. Ëåîíòüåâ À.À. Ïñèõîëîãèÿ îáùåíèÿ: ó÷åáíîå ïîñîáèå. - Ì., 2010. - ñ. 286.2. Ïñèõîëîãèÿ ìàññîâîé êîììóíèêàöèè: ó÷åáíèê äëÿ áàêàëàâðîâ / Ñ.Ì. Âèíîãðàäîâà, Ã.Ñ. Ìåëüíèê.- Ì., 2014. - 512 ñ.3. Äæîóýòò Ã.Ñ., Î' Äîííåë. Ïðîïàãàíäà è âíóøåíèå // Ðåêëàìà: âíóøåíèå è ìàíèïóëÿöèÿ. Ñàìàðà,2001. - ñ. 34.4. Êîðîëüêî Â.Ã. Îñíîâû ïàáëèê ðèëåéøíç. Ì., 2012. - ñ. 267.5. Áåðí Ý. Èãðû, â êîòîðûå èãðàþò ëþäè: Ïñèõîëîãèÿ ÷åëîâå÷åñêèõ âçàèìîîòíîøåíèé / Ý. Áåðí. -Ì., 2016. - 352 c.6. Øîñòðîì Ý. Àíòè-Êàðíåãè, èëè ×åëîâåê-ìàíèïóëÿòîð. Ìèíñê, 1992. - ñ. 44.7. Äîöåíêî Å.Ë. Ìåõàíèçìû ìåæëè÷íîñòíîé ìàíèïóëÿöèè // Âåñòíèê Ìîñêîâñêîãî óíèâåðñèòåòà.Ñåðèÿ 14, Ïñèõîëîãèÿ. 1993. ¹ 4; Äîöåíêî Å.Ë. Ïñèõîëîãèÿ ìàíèïóëÿöèè. - Ì., 1996.8. Åðìàêîâ Þ.À. Ìàíèïóëÿöèÿ ëè÷íîñòüþ: Ñìûñë, ïðè¸ìû, ïîñëåäñòâèÿ. Åêàòåðèíáóðã, 1995. - ñ. 90.

48



Ê ÂÎÏÐÎÑÓ Î ÑÎÖÈÀËÜÍÎ-ÏÑÈÕÎËÎÃÈ×ÅÑÊÈÕ ÏÀÐÀÌÅÒÐÀÕ ÈÊËÀÑÑÈÔÈÊÀÖÈÈ ÑÎÖÈÀËÜÍÛÕ ÃÐÓÏÏ È ÊÂÀÇÈÃÐÓÏÏ

Àéðàïåòîâà Àë¸íà Ãåííàäüåâíàäîêòîð ôèëîñîôèè (PhD)

ïî ïñèõîëîãè÷åñêèì íàóêàìïðåïîäàâàòåëü Íàöèîíàëüíîãî Óíèâåðñèòåòà Óçáåêèñòàíà

Â ñîöèîëîãè÷åñêîé íàóêå îáùåñòâî ðàññìàòðèâàåòñÿ íå êàê íåäåëèìîå îáðàçîâàíèå, à êàê ñîâîêóïíîñòüìíîæåñòâà ñîöèàëüíûõ ãðóïï, âçàèìîäåéñòâóþùèõ è íàõîäÿùèõñÿ â îïðåäåë¸ííîé çàâèñèìîñòèäðóã îò äðóãà. Êàæäûé ÷åëîâåê â òå÷åíèå ñâîåé æèçíè ïðèíàäëåæèò ê ðàçíûì ãðóïïàì - ñåìüÿ,øêîëüíûé êëàññ, ñïîðòèâíàÿ ñåêöèÿ, ñòóäåí÷åñêàÿ ãðóïïà, ðàáî÷èé êîëëåêòèâ - ïðè ýòîìîäíîâðåìåííî ÿâëÿÿñü ÷ëåíîì íåñêîëüêèõ èç íèõ.Ñîçäàíèþ ãðóïï ñïîñîáñòâóþò ñõîäíûå èíòåðåñû è öåëè, à òàêæå îñîçíàíèå òîãî ôàêòà, ÷òî ïðèîáúåäèíåíèè óñèëèé ìîæíî äîñòè÷ü ñóùåñòâåííî áîëüøåãî ðåçóëüòàòà, ÷åì ïðè èíäèâèäóàëüíîìäåéñòâèè. Ïðè ýòîì ñîöèàëüíàÿ äåÿòåëüíîñòü êàæäîãî ÷åëîâåêà âî ìíîãîì îïðåäåëÿåòñÿ äåÿòåëüíîñòüþòåõ ãðóïï, â êîòîðûå îí âêëþ÷¸í, à òàêæå âçàèìîäåéñòâèåì âíóòðè ãðóïï è ìåæäó ãðóïïàìè.Ñîöèàëüíûå ãðóïïû õàðàêòåðèçóþòñÿ ñëåäóþùèìè ïðèçíàêàìè:- óñòîé÷èâîå âçàèìîäåéñòâèå, ñïîñîáñòâóþùåå ïðî÷íîñòè è ñòàáèëüíîñòè èõ ñóùåñòâîâàíèÿ;- îòíîñèòåëüíî âûñîêàÿ ñòåïåíü åäèíñòâà è ñïëî÷¸ííîñòè;- ÷¸òêî âûðàæåííàÿ îäíîðîäíîñòü ñîñòàâà, ïðåäïîëàãàþùåãî íàëè÷èå ïðèçíàêîâ, ïðèñóùèõâñåì ÷ëåíàì ãðóïïû;- âîçìîæíîñòü âõîæäåíèÿ â áîëåå øèðîêèå ñîöèàëüíûå îáùíîñòè â êà÷åñòâå ñòðóêòóðíûõ åäèíèö.Íå âñÿêîå ñîîáùåñòâî ëþäåé íàçûâàþò ñîöèàëüíîé ãðóïïîé. Åñëè ëþäè ïðîñòî íàõîäÿòñÿ âîïðåäåë¸ííîì ìåñòå, íàïðèìåð, â ìåòðî èëè ñóïåðìàðêåòå, òî òàêîå âðåìåííîå îáúåäèíåíèå íàçûâàåòñÿ"àãðåãàöèÿ". Ñîöèàëüíàÿ îáùíîñòü, êîòîðàÿ îáúåäèíÿåò ëþäåé òîëüêî ïî îäíîìó èëè íåñêîëüêèìñõîæèì ïðèçíàêàì, òàêæå íå íàçûâàåòñÿ ãðóïïîé. Â äàííîì ñëó÷àå óïîòðåáëÿåòñÿ òåðìèí "êàòåãîðèÿ".Íàïðèìåð, ëèöà îò 15 äî 30 ëåò îòíîñèòñÿ ê êàòåãîðèè "ìîëîä¸æü", ïîæèëûå ëþäè, íàõîäÿùèåñÿíà äîòàöèè ãîñóäàðñòâà, âõîäÿò â êàòåãîðèþ "ïåíñèîíåðû" è ò.ä.Ñîäåðæàíèå ïîíÿòèÿ "ñîöèàëüíàÿ ãðóïïà" âêëþ÷àåò â ñåáÿ ðÿä ìîìåíòîâ, êîòîðûå ÿâëÿþòñÿ å¸õàðàêòåðíûìè ñâîéñòâàìè. Ê íèì îòíîñÿòñÿ:- ñîöèàëüíàÿ èíòåðàêöèÿ - àêòèâíîå êîììóíèêàòèâíîå âçàèìîäåéñòâèå, êàê âíóòðèãðóïïîâîå,òàê è ìåæãðóïïîâîå;- ñòèãìàòèçàöèÿ - "íàêëåèâàíèå ÿðëûêîâ", ïî êîòîðûì ðàñïîçíà¸òñÿ ÷ëåíñòâî â ãðóïïå,îôîðìèâøååñÿ â ñîöèàëüíûé óçíàâàåìûé îáðàç â ìàññîâîì ñîçíàíèè ïî õàðàêòåðíûì ïðèçíàêàì;- ñèãíèôèêàöèÿ - êîììóíèêàöèÿ ìåæäó ÷ëåíàìè ãðóïïû, êîòîðàÿ îñóùåñòâëÿåòñÿ ñ ïîìîùüþîñîáûõ çíàêîâûõ ñèñòåì, "êîäîâ" (ñëåíã, îáùèå íàçâàíèÿ, îäåæäà, âíåøíÿÿ ñèìâîëèêà, îñîáûåðèòóàëû, ìàíåðû è ò. ä.);- õàáèòóàëèçàöèÿ - îñâîåíèå èíäèâèäîì ñîöèàëüíîé ïîçèöèè ãðóïïû è ôîðìèðîâàíèå ó íåãîóñòàíîâîê, ñòåðåîòèïîâ, ïðèñóùèõ äàííîé ãðóïïå (ñòèëü æèçíè äàííîé ãðóïïû, êîëëåêòèâíûåïðèâû÷êè, ïîâñåäíåâíûå îáûêíîâåíèÿ);- èäåíòèôèêàöèÿ - îòîæäåñòâëåíèå èíäèâèäîì ñåáÿ ñ äàííîé ãðóïïîé ÷åðåç ïðîòèâîïîñòàâëåíèå"ìû - îíè" ñ óñòàíîâëåíèåì ñîöèàëüíûõ ãðàíèö è ôèëüòðîâ, à òàêæå ÷åðåç ìåõàíèçì ñîöèàëüíîãîêîíòðîëÿ (öåíçû, êîäû, ñèìâîëû, êîäåêñû è ò. ä.).Çíà÷èìîñòü ñîöèàëüíîé ãðóïïû äëÿ ëè÷íîñòè çàêëþ÷àåòñÿ, ïðåæäå âñåãî, â òîì, ÷òî ãðóïïà - ýòîîïðåäåë¸ííàÿ ñèñòåìà äåÿòåëüíîñòè, çàäàííàÿ å¸ ìåñòîì â îáùåñòâåííîì ðàçäåëåíèè òðóäà, è ïîýòîìóñàìà ãðóïïà âûñòóïàåò ñóáúåêòîì îïðåäåëåííîãî âèäà äåÿòåëüíîñòè.

Â ñîâðåìåííîé ñîöèîëîãèè ñóùåñòâóåò ìíîæåñòâî îïðåäåëåíèé ïîíÿòèÿ "ñîöèàëüíàÿ ãðóïïà".Òàê, ïî ìíåíèþ ðîññèéñêèõ ñîöèîëîãîâ, ñîöèàëüíàÿ ãðóïïà ? ýòî ñîâîêóïíîñòü ëþäåé, èìåþùèõîáùèå ñîöèàëüíûå ïðèçíàêè, âûïîëíÿþùèõ îáùåñòâåííî íåîáõîäèìóþ ôóíêöèþ â ñòðóêòóðåîáùåñòâåííîãî ðàçäåëåíèÿ òðóäà è äåÿòåëüíîñòè [1]. Çàðóáåæíûå ñîöèîëîãè îïðåäåëÿþò ñîöèàëüíóþãðóïïó êàê ñîâîêóïíîñòü èíäèâèäîâ, îïðåäåë¸ííûì îáðàçîì âçàèìîäåéñòâóþùèõ äðóã ñ äðóãîì,îñîçíàþùèõ ñâîþ ïðèíàäëåæíîñòü ê äàííîé ãðóïïå è ïðèçíàþùèõñÿ ÷ëåíàìè ýòîé ãðóïïû ñ òî÷êèçðåíèÿ äðóãèõ [2].

Íàèáîëåå îáùèì ÿâëÿåòñÿ îïðåäåëåíèå ñîöèàëüíîé ãðóïïû êàê îáúåäèíåíèå ëþäåé, èìåþùèõ



îáùèé çíà÷èìûé ñîöèàëüíûé ïðèçíàê, íà êîòîðîì îñíîâàíî èõ ó÷àñòèå â íåêîòîðîé äåÿòåëüíîñòè,ñâÿçàííîé ñèñòåìîé îòíîøåíèé, êîòîðûå ðåãóëèðóþòñÿ ôîðìàëüíûìè èëè íåôîðìàëüíûìèñîöèàëüíûìè èíñòèòóòàìè.Îñíîâíîé âîïðîñ, êîòîðûé âñòàåò ïåðåä ñîöèîëîãàìè ? ïî÷åìó ëþäè îáúåäèíÿþòñÿ â ãðóïïû?Ñóùåñòâóåò íåñêîëüêî ïîäõîäîâ ê îáúÿñíåíèþ äàííîãî ñîöèîëîãè÷åñêîãî àñïåêòà.Ôóíêöèîíàëüíûé ïîäõîä ðàññìàòðèâàåò îáðàçîâàíèå ãðóïï â àñïåêòå òîãî, êàêèå ôóíêöèè âûïîëíÿåòãðóïïà â æèçíè ÷åëîâåêà. Ó÷¸íûå âûäåëÿþò öåëûé ðÿä ïîòðåáíîñòåé, êîòîðûå ìîãóò áûòüóäîâëåòâîðåíû òîëüêî ïîñðåäñòâîì ïðèíàäëåæíîñòè ê ãðóïïå: ïîòðåáíîñòè â âûæèâàíèè (ôèçè÷åñêîãîè ïñèõîëîãè÷åñêîãî) è ñîöèàëüíûå ïîòðåáíîñòè.Ñèòóàöèîííûé ïîäõîä îïèñûâàåò ñèòóàöèîííûå õàðàêòåðèñòèêè, íàèáîëåå âàæíûå èç êîòîðûõ -ñõîäñòâî îêðóæàþùèõ ëþäåé ñ íàìè, ãåîãðàôè÷åñêàÿ áëèçîñòü, ôèçè÷åñêàÿ ïðèâëåêàòåëüíîñòü÷åëîâåêà.Ïîñêîëüêó êàæäûé ÷åëîâåê â ïðîöåññå ñâîåé æèçíåäåÿòåëüíîñòè ÿâëÿåòñÿ ÷ëåíîì ñàìûõðàçíîîáðàçíûõ ñîöèàëüíûõ ãðóïï, ðàçëè÷àþùèõñÿ ïî ðàçìåðàì, õàðàêòåðó âçàèìîäåéñòâèÿ, ñòåïåíèîðãàíèçîâàííîñòè è ìíîãèì äðóãèì ïðèçíàêàì, òî âîçíèêàåò íåîáõîäèìîñòü â èõ êëàññèôèêàöèèïî îïðåäåëåííûì êðèòåðèÿì (ðèñ. 1).

Ðèñ. 1. Êëàññèôèêàöèÿ ñîöèàëüíûõ ãðóïï

Â çàâèñèìîñòè îò ñîöèàëüíî çíà÷èìûõ ïðèçíàêîâ ñîöèàëüíûå ãðóïïû äåëÿòñÿ íà ðåàëüíûå èíîìèíàëüíûå.Ðåàëüíûå ãðóïïû - ýòî ãðóïïû, âûäåëÿåìûå ïî ñîöèàëüíî çíà÷èìûì êðèòåðèÿì:- ïîë - ìóæ÷èíû è æåíùèíû;- âîçðàñò - äåòè, ìîëîäåæü, âçðîñëûå, ïîæèëûå;- äîõîä - îáåñïå÷åííûå, ñî ñðåäíèì äîõîäîì, ìàëîîáåñïå÷åííûå;- íàöèîíàëüíîñòü;- ñåìåéíîå ïîëîæåíèå - æåíàòûå (çàìóæíèå), õîëîñòûå (íåçàìóæíèå), ðàçâåä¸ííûå, âäîâöû

50



(âäîâû);- ïðîôåññèÿ (ðîä çàíÿòèé);- ìåñòî æèòåëüñòâà ãîðîæàíå, ñåëüñêèå æèòåëè.Íîìèíàëüíûå ãðóïïû (èíîãäà èõ íàçûâàþò óñëîâíûìè ãðóïïàìè èëè ñîöèàëüíûìè êàòåãîðèÿìè) ?ýòî ãðóïïû, âûäåëåííûå ñ öåëüþ ïðîâåäåíèÿ ñîöèîëîãè÷åñêîãî èññëåäîâàíèÿ èëè ñòàòèñòè÷åñêîãîó÷¸òà íàñåëåíèÿ - íàïðèìåð, ÷òîáû âûÿâèòü êîëè÷åñòâî ìíîãîäåòíûõ ñåìåé, ïîòðåáèòåëåéêîíêðåòíîãî òîâàðà, ïîëüçîâàòåëåé îïðåäåë¸ííîãî ìîáèëüíîãî îïåðàòîðà ñâÿçè è ò.ä.Â çàâèñèìîñòè îò êîëè÷åñòâåííîãî ñîñòàâà è ôîðìû îñóùåñòâëåíèÿ ñâÿçåé ñîöèàëüíûå ãðóïïûìîãóò áûòü ìàëûå è áîëüøèå.

Ìàëàÿ ãðóïïà - ýòî íåïîñðåäñòâåííî êîíòàêòèðóþùàÿ íåìíîãî÷èñëåííàÿ ãðóïïà ëþäåé,îáúåäèí¸ííàÿ äëÿ îñóùåñòâëåíèÿ ñîâìåñòíîé äåÿòåëüíîñòè.Ìàëàÿ ãðóïïà ìîæåò áûòü ïðåäñòàâëåíà ðàçíûìè âàðèàíòàìè, íî èñõîäíûìè ôîðìàìè ÿâëÿþòñÿäèàäà è òðèàäà. Äèàäà ñîñòîèò èç äâóõ ÷åëîâåê è ñ÷èòàåòñÿ êðàéíå íåïðî÷íûì îáúåäèíåíèåì, âòðèàäå àêòèâíî âçàèìîäåéñòâóþò òðè ÷åëîâåêà, îíà áîëåå ñòàáèëüíà.

Õàðàêòåðíûìè ïðèçíàêàìè ìàëîé ãðóïïû ÿâëÿþòñÿ: ìàëî÷èñëåííûé è ñòàáèëüíûé ñîñòàâ,ïðîñòðàíñòâåííàÿ áëèçîñòü ÷ëåíîâ ãðóïïû, óñòîé÷èâîñòü è äëèòåëüíîñòü ñóùåñòâîâàíèÿ, âûñîêàÿñòåïåíü ñîâïàäåíèÿ ãðóïïîâûõ öåííîñòåé, íîðì è îáðàçöîâ ïîâåäåíèÿ, èíòåíñèâíîñòü ìåæëè÷íîñòíûõîòíîøåíèé, ðàçâèòîå ÷óâñòâî ïðèíàäëåæíîñòè ê ãðóïïå, íåôîðìàëüíûé êîíòðîëü è èíôîðìàöèîííàÿíàñûùåííîñòü â ãðóïïå.

Áîëüøàÿ ãðóïïà - ýòî ìíîãî÷èñëåííàÿ ïî ñâîåìó ñîñòàâó ãðóïïà, êîòîðàÿ ñîçäà¸òñÿ äëÿîïðåäåë¸ííîé öåëè è âçàèìîäåéñòâèå â êîòîðîé íîñèò â îñíîâíîì îïîñðåäîâàííûé õàðàêòåð. Ïðèìåðîìáîëüøîé ãðóïïû ìîãóò ñëóæèòü òðóäîâûå êîëëåêòèâû, ïðåäïðèÿòèÿ è ò.ä. Ê äàííîé êàòåãîðèè òàêæå îòíîñÿòñÿ ãðóïïû ëþäåé, èìåþùèå îáùèå èíòåðåñû è çàíèìàþùèå îäèíàêîâîå ïîëîæåíèå âñîöèàëüíîé ñòðóêòóðå îáùåñòâà, íàïðèìåð, ñîöèàëüíûå, ïðîôåññèîíàëüíûå, ïîëèòè÷åñêèå è äðóãèåîðãàíèçàöèè.

Â çàâèñèìîñòè îò õàðàêòåðà âçàèìîäåéñòâèÿ ñîöèàëüíûå ãðóïïû ðàçäåëÿþòñÿ íà ïåðâè÷íûå èâòîðè÷íûå.

Ïåðâè÷íîé ãðóïïîé, ïî îïðåäåëåíèþ ×. Êóëè, ÿâëÿåòñÿ ãðóïïà, â êîòîðîé âçàèìîäåéñòâèåìåæäó ÷ëåíàìè íîñèò íåïîñðåäñòâåííûé, ìåæëè÷íîñòíûé õàðàêòåð è îòëè÷àåòñÿ âûñîêèì óðîâíåìýìîöèîíàëüíîñòè (ñåìüÿ, øêîëüíûé êëàññ, ãðóïïà ñâåðñòíèêîâ è ò.ä.) [3]. Îñóùåñòâëÿÿ ñîöèàëèçàöèþèíäèâèäà, ïåðâè÷íàÿ ãðóïïà âûñòóïàåò ñâÿçóþùèì çâåíîì ìåæäó ëè÷íîñòüþ è îáùåñòâîì.Âòîðè÷íàÿ ãðóïïà ? ýòî áîëåå ìíîãî÷èñëåííàÿ ãðóïïà, â êîòîðîé âçàèìîäåéñòâèå ïîä÷èíåíîäîñòèæåíèþ îïðåäåë¸ííîé öåëè è íîñèò ôîðìàëüíûé, áåçëè÷íûé õàðàêòåð. Â äàííûõ ãðóïïàõ îñíîâíîåâíèìàíèå óäåëÿåòñÿ íå èíäèâèäóàëüíî-ëè÷íîñòíûì êà÷åñòâàì ÷ëåíîâ ãðóïïû, à èõ óìåíèþ âûïîëíÿòüîïðåäåë¸ííûå ôóíêöèè. Ïðèìåðàìè òàêèõ ãðóïï ìîãóò ñëóæèòü ïðîèçâîäñòâåííûå, ïîëèòè÷åñêèå,ðåëèãèîçíûå è äðóãèå îðãàíèçàöèè.

Â çàâèñèìîñòè îò ñïîñîáà îðãàíèçàöèè è ðåãóëèðîâàíèÿ âçàèìîäåéñòâèÿ ñîöèàëüíûå ãðóïïûìîãóò áûòü ôîðìàëüíûìè è íåôîðìàëüíûìè.

Ôîðìàëüíàÿ ãðóïïà - ýòî ãðóïïà, îáëàäàþùàÿ þðèäè÷åñêèì ñòàòóñîì. Âçàèìîäåéñòâèå â äàííîéãðóïïå ðåãóëèðóåòñÿ ñèñòåìîé ôîðìàëèçîâàííûõ íîðì, ïðàâèë, çàêîíîâ. Ôîðìàëüíûå ãðóïïû èìåþò÷¸òêóþ öåëü, íîðìàòèâíî çàêðåïë¸ííóþ èåðàðõè÷åñêóþ ñòðóêòóðó è äåéñòâóþò ñîãëàñíîàäìèíèñòðàòèâíî óñòàíîâëåííîìó ïîðÿäêó.

Íåôîðìàëüíàÿ ãðóïïà âîçíèêàåò ñòèõèéíî, íà îñíîâå îáùèõ âçãëÿäîâ, èíòåðåñîâ èìåæëè÷íîñòíûõ âçàèìîäåéñòâèé. Îíà ëèøåíà îôèöèàëüíîé ðåãëàìåíòàöèè è þðèäè÷åñêîãî ñòàòóñà.Âî ãëàâå òàêèõ ãðóïï îáû÷íî ñòîÿò íåôîðìàëüíûå ëèäåðû. Ïðèìåðàìè íåôîðìàëüíîé ãðóïïû ìîãóòñëóæèòü ñóáêóëüòóðíûå ìîëîä¸æíûå ãðóïïû, äðóæåñêèå êîìïàíèè, ëþäè, îáúåäèí¸ííûå îáùèìèõîááè (íóìèçìàòû, âëàäåëüöû êîøåê, àâòîëþáèòåëè).

Ñîöèàëüíûå ãðóïïû ðàçäåëÿþòñÿ íà èíãðóïïû è àóòãðóïïû â çàâèñèìîñòè îò ïðèíàäëåæíîñòèê ãðóïïå èíäèâèäîâ, êîòîðûå âõîäÿò â å¸ ñîñòàâ.

Èíãðóïïà - ýòî ãðóïïà, ê êîòîðîé èíäèâèä ÷óâñòâóåò íåïîñðåäñòâåííóþ ïðèíàäëåæíîñòü èèäåíòèôèöèðóåò åå êàê "ìîÿ", "íàøà" (íàïðèìåð, "ìîÿ ñåìüÿ", "íàøà êîìàíäà" è ò.ä.).Àóòãðóïïà - ýòî ãðóïïà, ê êîòîðîé äàííûé èíäèâèä íå ïðèíàäëåæèò è ïîýòîìó îöåíèâàåò å¸ êàê"äðóãóþ" (äðóãàÿ ðåëèãèîçíàÿ ãðóïïà, äðóãèå ñåìüè è ò.ä.). Ó êàæäîãî èíäèâèäà èíãðóïïû ñóùåñòâóåòñîáñòâåííàÿ øêàëà îöåíêè àóòãðóïï: îò èíäèôôåðåíòíîé äî àãðåññèâíî-âðàæäåáíîé. Ïîýòîìóñîöèîëîãè ïðåäëàãàþò èçìåðÿòü ñòåïåíü ïðèíÿòèÿ èëè çàêðûòîñòè ïî îòíîøåíèþ ê äðóãèì ãðóïïàìïî òàê íàçûâàåìîé "øêàëå ñîöèàëüíîé äèñòàíöèè" Å. Áîãàðäóñà [4].Ðåôåðåíòíàÿ ãðóïïà ? ýòî ðåàëüíàÿ èëè ìíèìàÿ ñîöèàëüíàÿ ãðóïïà, ñèñòåìà öåííîñòåé, íîðì è



îöåíîê êîòîðîé ñëóæèò äëÿ èíäèâèäà ýòàëîíîì. Òåðìèí âïåðâûå áûë ïðåäëîæåí àìåðèêàíñêèìñîöèàëüíûì ïñèõîëîãîì Ã.Õàéìåíîì [5]. Ðåôåðåíòíàÿ ãðóïïà â ñèñòåìå îòíîøåíèé "ëè÷íîñòü -îáùåñòâî" âûïîëíÿåò äâå âàæíûå ôóíêöèè äëÿ èíäèâèäà: íîðìàòèâíóþ, ÿâëÿÿñü èñòî÷íèêîì íîðìïîâåäåíèÿ, ñîöèàëüíûõ óñòàíîâîê è öåííîñòíûõ îðèåíòàöèè è ñðàâíèòåëüíóþ, âûñòóïàÿ ýòàëîíîìè ïîçâîëÿÿ îïðåäåëèòü ñâî¸ ìåñòî â ñîöèàëüíîé ñòðóêòóðå îáùåñòâà, îöåíèâàòü ñåáÿ è äðóãèõ.Íàðÿäó ñ ñîöèàëüíûìè ãðóïïàìè â ñîöèîëîãèè âûäåëÿþò "êâàçèãðóïïû" - íåôîðìàëüíûå,ñïîíòàííûå, íåóñòîé÷èâûå ñîöèàëüíûå îáùíîñòè, íå èìåþùèå îïðåäåë¸ííîé ñòðóêòóðû è ñèñòåìûöåííîñòåé. Âçàèìîäåéñòâèå èíäèâèäîâ â êâàçèãðóïïå íîñèò, êàê ïðàâèëî, êðàòêîâðåìåííûé õàðàêòåð.Îñíîâíûìè âèäàìè êâàçèãðóïï ÿâëÿþòñÿ àóäèòîðèÿ, òîëïà è ñîöèàëüíûå êðóãè.Àóäèòîðèÿ - ýòî ñîöèàëüíîå îáðàçîâàíèå, îáúåäèí¸ííîå âçàèìîäåéñòâèåì ñ êîììóíèêàòîðîì èïîëó÷àþùåå îò íåãî èíôîðìàöèþ. Íåîäíîðîäíîñòü äàííîãî ñîöèàëüíîãî îáðàçîâàíèÿ îïðåäåëÿåòðàçíóþ ñòåïåíü âîñïðèÿòèÿ è îöåíêè ïîëó÷àåìîé èíôîðìàöèè òàê êàê îáóñëîâëåíà ðàçëè÷èåìëè÷íîñòíûõ êà÷åñòâ, à òàêæå êóëüòóðíûõ öåííîñòåé è íîðì âõîäÿùèõ â íåãî ëþäåé.Òîëïà ? âðåìåííîå, îòíîñèòåëüíî íåîðãàíèçîâàííîå, áåññòðóêòóðíîå ñêîïëåíèå ëþäåé, îáúåäèí¸ííûõâ çàìêíóòîì ôèçè÷åñêîì ïðîñòðàíñòâå îáùíîñòüþ èíòåðåñîâ, íî ïðè ýòîì ëèø¸ííûõ ÿñíîîñîçíàâàåìîé öåëè è ñâÿçàííûõ ìåæäó ñîáîé ñõîäñòâîì ýìîöèîíàëüíîãî ñîñòîÿíèÿ.Ñðåäè êâàçèãðóïï íàèáîëåå áëèçêèìè ê ñîöèàëüíûì ãðóïïàì ÿâëÿþòñÿ ñîöèàëüíûå êðóãè ?ñîöèàëüíûå îáùíîñòè, êîòîðûå ñîçäàþòñÿ ñ öåëüþ îáìåíà èíôîðìàöèåé ìåæäó èõ ÷ëåíàìè.Ïîëüñêèé ñîöèîëîã ß. Ùåïàíüñêèé âûäåëÿåò ñëåäóþùèå ðàçíîâèäíîñòè ñîöèàëüíûõ êðóãîâ:- êîíòàêòíûå - îáùíîñòè, ïîñòîÿííî âñòðå÷àþùèåñÿ íà îñíîâå òåõ èëè èíûõ óñëîâèé, íàïðèìåð,èíòåðåñ ê ñïîðòèâíûì ñîðåâíîâàíèÿì è ò.ä.;- ïðîôåññèîíàëüíûå - ñîáèðàþùèåñÿ äëÿ îáìåíà èíôîðìàöèåé èñêëþ÷èòåëüíî íîïðîôåññèîíàëüíîìó ïðèçíàêó;- ñòàòóñíûå - îáðàçóþùèåñÿ ïî ïîâîäó îáìåíà èíôîðìàöèåé ìåæäó ëþäüìè ñ îäèíàêîâûìñîöèàëüíûì ñòàòóñîì;- äðóæåñêèå - îñíîâàííûå íà ñîâìåñòíîì ïðîâåäåíèè êàêèõ-ëèáî ìåðîïðèÿòèé [6].Îñîáåííîñòüþ ñîöèàëüíûõ ãðóïï â íàñòîÿùåå âðåìÿ ÿâëÿåòñÿ èõ ìîáèëüíîñòü, îòêðûòîñòü ïåðåõîäàèç îäíîé ñîöèàëüíîé ãðóïïû â äðóãóþ. Ïî ìíåíèþ ñîöèîëîãà Ñ. Ôðîëîâà, ñáëèæåíèå óðîâíÿêóëüòóðû è îáðàçîâàíèÿ ðàçëè÷íûõ ñîöèàëüíî-ïðîôåññèîíàëüíûõ ãðóïï ïðèâîäèò ê ôîðìèðîâàíèþîáùèõ ñîöèîêóëüòóðíûõ ïîòðåáíîñòåé è òåì ñàìûì ñîçäà¸ò óñëîâèÿ äëÿ ïîñòåïåííîé èíòåãðàöèèñîöèàëüíûõ ãðóïï, ñèñòåì èõ öåííîñòåé, èõ ïîâåäåíèÿ è ìîòèâàöèè [7].

Ëèòåðàòóðà1. Êà÷àíîâ Þ.Ë., Øìàòêî Í.À. Ïðîáëåìà ðåàëüíîñòè â ñîöèîëîãèè: êàê âîçìîæíà ñîöèàëüíàÿãðóïïà? // Ñîöèîëîãè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ. - 1996. - ¹ 12. - ñ. 90-105;Àíäðååâà Ã.Ì. Ñîöèàëüíàÿ ïñèõîëîãèÿ. - Ì.: Àñïåêò Ïðåññ, 2002. - ñ. 343;Êðè÷åâñêèé Ð.Ë., Äóáîâñêàÿ Å.Ì. Ñîöèàëüíàÿ ïñèõîëîãèÿ ìàëîé ãðóïïû. Ì.: Ïîëèòèçäàò, 2001. - ñ78; Ñîöèàëüíàÿ ïñèõîëîãèÿ ëè÷íîñòè â âîïðîñàõ è îòâåòàõ / Ïîä ðåä. Â.À. Ëàáóíñêîé. - Ì.: Ãàðäàðèêè,2004. - 397ñ.2. Áýðîí Ð., Êåðð Í., Ìèëëåð Í. Ñîöèàëüíàÿ ïñèõîëîãèÿ ãðóïïû: ïðîöåññû, ðåøåíèÿ, äåéñòâèÿ. -ÑÏá.: Ïèòåð, 2008. - 272ñ.; Øåðèô Ì. Ïñèõîëîãèÿ ñîöèàëüíûõ íîðì. Ìèíñê: Àñàð. - 2005. - ñ.324;Àø Ñ. Âëèÿíèå ãðóïïîâîãî äàâëåíèÿ íà ìîäèôèêàöèþ è èñêàæåíèå ñóæäåíèé. - Ñïá.: Ëèðà, 2000. -289 ñ.; Õüþñòîí Ì. Ââåäåíèå â ñîöèàëüíóþ ïñèõîëîãèþ. - Ì.: Þíèòè-Äàíà, 2004. - 624c.3. Êóëè ×.Õ. ×åëîâå÷åñêàÿ ïðèðîäà è ñîöèàëüíûé ïîðÿäîê / ïåð. ñ àíãë. ïîä ðåä.À.Á. Òîëñòîâà. - Ì.: Èäåÿ-Ïðåññ, Äîì èíòåëëåêòóàë. êí., 2000. - 320 ñ.4. Bogardus E.S. Social distance. Los Angeles: University of Southern California Press, 1959. - 158 p.5. Hyman, H. The psychology of status / H. Hyman. - New Jersey: Columbia University, - 1942.6. Ùåïàíüñêèé ß. Ýëåìåíòàðíûå ïîíÿòèÿ ñîöèîëîãèè / ß. Ùåïàíüñêèé. - Ì., 1969. - 240 ñ.7. Ôðîëîâ Ñ.Ñ. Ñîöèîëîãèÿ. Ó÷åáíèê. Äëÿ âûñøèõ ó÷åáíûõ çàâåäåíèé. - Ì.: Íàóêà, 2010. - ñ. 44.

52



ÒÀÚËÈÌ ÆÀÐÀ¨ÍÈÄÀ ÏÅÄÀÃÎÃÈÊ-ÏÑÈÕÎËÎÃÈÊ £ÎÁÈËÈßÒÍÈØÀÊËËÀÍÒÈÐÈØÈÍÈÍÃ ÈËÌÈÉ-ÍÀÇÀÐÈÉ ÀÑÎÑËÀÐÈ.

Ðàóïîâà Ø.À.Êîìèëîâà Ì.Î

(Òîøêåíò òèááè¸ò àêàäåìèÿñè Ïåäàãîãèêà âàïñèõîëîãèÿ êàôåäðàñè êàòòà ́ ³èòóâ÷èëàðè)

Ìóñòà³èë ¤çáåêèñòîííèíã êåëàæàãè á´ëãàí àâëîäíè òàðáèÿëàø íèµîÿòäà êàòòà äè³³àò-ýúòèáîðíè òàëàá ³èëàäèãàí, è÷êè çèääèÿòëè æàðà¸íäèð. Øóíäàé ýêàí, ´³èòóâ÷è, ´³óâ÷è âàòàëàáàíèíã øàêëëàíèø æàðà¸íèíè êóçàòèøè ëîçèì. Ó ïåäàãîãèê æàðà¸ííè áîø³àðàð ýêàí, ïåäàãîãèêáèëèì âà ìàµîðàò ýãàñè á´ëèøè ëîçèì. Øóíäàãèíà ́ ³èòóâ÷è ïåäàãîãèê µîäèñàëàðíèíã ìîµèÿòèíèâà äèàëåêòèêàñèíè, ïåäàãîãèê ìåµíàò ìåòîäè, êàñá âà òåõíîëîãèÿñèíè âà ïðîôåññèîíàë ïåäàãîãèêìàµîðàòíè ýãàëëàé îëàäè. Ïåäàãîãèê áèëèì âà ìàµîðàò ýãàñè á´ëãàí ´³èòóâ÷è àââàë, ïåäàãîãèêàôàíèíèíã ìåòîäîëîãèê àñîñëàðèíè øàõñ ðèâîæëàíèøèíèíã êîíóíèÿòëàðè âà îìèëëàðèíè, êàäðëàðòàé¸ðëàø ìèëëèé, äàñòóðèíèíã ìîµèÿòè, ìà³ñàä âà âàçèôàëàðèíè áèëèøè êåðàê. Òàúëèì òèçèìèäàìåµíàò ³èëà¸òãàí ïåäàãîãëàðíèíã ê´ï÷èëèãè òàúëèì âà òàðáèÿ æàðà¸íèäà ïåäàãîãèê ìàµîðàòíèíãçàðóðèÿòè âà àµàìèÿòèíè ÷ó³óð àíãëàìîêäàëàð. Áóãóíãè êóíäà õàë³íèíã áîé çàìîíàâèé ìàäàíèÿò,è³òèñîäè¸ò, ôàí, òåõíèêà âà òåõíîëîãèÿëàðíèíã þòó³ëàðè àñîñèäà ìóòàõàññèñëàð òàé¸ðëàøíèíãìóêàììàë òèçèìèíè øàêëëàíòèðèø ¤çáåêèñòîí òàðà³³è¸òèíèíã ìóµèì øàðòèäèð. Æàìèÿò òàðà³³è¸òèäàðàæàñè, àõáîðîòëàðíè µàääàí òàø³àðè ê´ïëèãè, è³òèñîäè¸òäàãè òàðêèáèé ́ çãàðèøëàð, óìóìàíîëãàíäà µà¸ò òàæðèáàñè øóíè ê´ðñàòàäèêè, ̧ øëàðíè åòóê, âàçèÿòíè òåçäà àíãëàé îëàäèãàí, àéíèøó âàçèÿò ó÷óí ò´²ðè ³àðîð ³àáóë ³èëà îëàäèãàí ìàëàêàëè ìóòàõàññèñëàð ³èëèá òàé¸ðëàø ó÷óíôà³àò àíúàíàâèé óñëóáëàðãà òàÿíèá äàðñ ́ òèø åòàðëè ýìàñ. ¥îçèðäà Ðåñïóáëèêàìèçäà òàúëèìíèðèâîæëàíòèðèøíèíã ÿíãè áîñ³è÷èäà òèááèé òàúëèìíèíã àñîñèé âàçèôàñè ñèôàòèäà æàµîí òàëàáëàðèäàðàæàñèäà ÿíãèëàíèá áîðà¸òãàí èøëàá ÷è³àðèø øàðîèòëàðèãà ìîñëàøà îëàäèãàí, òèááè¸òèìèçíèáóþê äàâëàò äàðàæàñèãà ê´òàðàäèãàí ìóòàõàññèñëàðíè òàé¸ðëàø âà áó æàðà¸íäà àñîñèé îìèë ñèôàòèäàáåðèëàäèãàí àõáîðîòëàð µàæìèíè ýìàñ, áàëêè èæîäèé ̧ íäîøóâíè øàêëëàíòèðèø, ìóñòà³èë ôèêðëàøâà òàòáè³ ³èëèø ñèôàòëàðèíè òàðáèÿëàøãà ýúòèáîð ³àðàòèø ëîçèì.

Òèááè¸ò áèëàí øó²óëëàíèøíèíã áèðèí÷è âàçèôàñè òàëàáàëàðíèíã êëèíèê áèëèì ñàâèÿñèíèîøèðèø á´ëñà, êåéèíãèñè àíà øó áèëèì àñîñèäà ìàëàêà âà ê´íèêìàëàð µîñèë ³èëèøäèð. Áèëèì âàê´íèêìàëàðíè ðèâîæëàíòèðèø æàðà¸íè ³óéèäàãèëàðäà íàìî¸í á´ëàäè, áèëèì-ê´íèêìà-ìàëàêà. Êàñáòàúëèìè óçî³ äàâðëàð ìîáàéíèäà µàð òîìîíëàìà ðèâîæëàíãàí øàõñíè òàðáèÿëàøãà é´íàëòèðèëèááîðèëäè, áèðî³ óøáó òàäáèð áèòèðóâ÷èëàðíèíã êàñáèé ìàµîðàòèíè øàêëëàíèø äàðàæàñèíè ïàñàéèøèµèñîáèãà àìàëãà îøèðèëäè. Áó µîëàò êàñáèé ìàµîðàòíè âà ëà¸³àòíè îøèðèø, èíñîííèíã áóòóí óìðèäàâîìèäà ́ ç áèëèìèíè òàêîìèëëàøòèðèá áîðèø âà ́ ç-´çèíè òàðáèÿëàø ýµòè¸æèíè îøèðèøãà õèçìàò³èëìàñ ýäè. Ðåñïóáëèêàìèç òàúëèì òèçèìèäàãè èñëîµàòëàð íàòèæàñèäà êàñáèé òàúëèì èø÷è êàñáëàðèãàìàµñóñ òàé¸ðëàø ìàñàëàñèãà, òàúëèì îëóâ÷è øàõñèäà êàñáèé ìàµîðàò âà ëà¸³àò ñèôàòëàðèíèøàêëëàíòèðèøãà àëîµèäà ýúòèáîð áåðèëìî³äà. £îáèëèÿò µàììà èíñîíëàðäà ìàâæóä á´ëèá, áèðòåêèñäà á´ëìàé, áèðè þ³îðè, áèðè ´ðòà âà áèðè ³óéè äàðàæàäàí èáîðàòäèð. Ôà³àò à³ëè çàèôèíñîíëàðäàãèíà ³îáèëèÿòíè ó÷ðàìàéäè. Ìóâàôà³³èÿòëè èøëàø ó÷óí µàð áèð ïåäàãîã ïåäàãîãèêìàµîðàòãà ýãà á´ëèøè çàðóð. Ïåäàãîãèê ³îáèëèÿò ýãàñè îç ìåõíàò ñàðô ³èëèá, êàòòà íàòèæàãàýðèøàäè. £îáèëèÿò ôàîëèÿò æàðà¸íèäà ïàéäî á´ëàäè âà ðèâîæëàíàäè, ³îáèëèÿòíè ðèâîæëàíòèðèøó÷óí ýñà ëà¸³àò, çåõí, èñòåúäîä ÿúíè èíñîí íåðâ òèçèìèäà àíàòîìî-ôèçèîëîãèê õóñóñèÿò µàìá´ëèøè çàðóð. Ïåäàãîãíèíã áàúçè ïñèõèê ïðîöåññëàðè óíäà øàõñãà õîñ ñèôàòëàðèíèíã øóíäàéêîìïëåêñèíè òàøêèë ³èëàäèêè, áóíè ïåäàãîãèê ³îáèëèÿò äåá àòàø ìóìêèí. Òàúëèì-òàðáèÿèøëàðèíèíã ìóâàôà³³èÿòëè á´ëèøèíè ïåäàãîã øàõñèãà õîñ á´ëãàí áèð ³àí÷à ñèôàòëàð, øó æóìëàäàí,óíèíã èðîäàñè, µèññè¸òëàðè, õàðàêòåðèãà õîñ á´ëãàí áèð ³àí÷à õóñóñèÿòëàðèíè µàì òàúìèíëàááåðàäè. £îáèëèÿò - øàõñíèíã ìóàéÿí ôàîëèÿò þçàñèäàí ëà¸³àòè âà óíèíã èøèíè ìóâàôà³³èÿòëèáàæàðèøäàãè ñóáúåêòèâ øàðò-øàðîèòèíè èôîäàëîâ÷è èíäèâèäóàë ïñèõèê õóñóñèÿòëàðäèð. £îáèëèÿòäåéèëãàíäà áèòèðóâ÷èíèíã þ³îðè äàðàæàäàãè êàñáèé ê´íèêìà âà ìàëàêàëàðíè ýãàëëàãàíëèãèòóøóíèëàäè, ó øàõñíèíã ìåµíàò áîçîðèäà ýãàëëà¸òãàí êàñáè á´éè÷à ðà³îáàòáàðäîøëèê äàðàæàñèäà´ç àêñèíè òîïàäè. Äåìàê, êîáèëèÿò øàõñíèíã ôàîëèÿòèíè ìóâàôôàêèÿòëè àìàëãà îøèðèø øàðòèõèñîáëàíãàí âà áèëèì, êóíèêìà õàìäà ìàëàêàëàðíè ýãàëëàø äèíàìèêàñèäà þçàãà ÷èêàäèãàí ôàðêëàðäàíàìîåí áóëàäèãàí èíäèâèóäàë -ïñèõîëîãèê õóñóñèÿòäèð. Àãàð øàõñíèíã ìàúëóì ñèôàòëàðè éèãèíäèñè



îäàìíèíã ïåäàãîãèê æèõàòäàí àñîñëàá áåðèëãàí âàêò îðàëèãèäà ýãàëëàãàí ôàîëèÿòè òàëàáëàðèãàæàâîá áåðñà, óíäà ìàçêóð ôàîëèÿòãà íèñáàòàí êîáèëèÿòè áîð äåá õóëîñà ÷èêàðèøãà àñîñ áóëàäè.£îáèëèÿò øàõñíèíã ôàîëèÿòèíè ìóâàôôàêèÿòëè àìàëãà îøèðèø øàðòè õèñîáëàíãàí âà áèëèì,êóíèêìà õàìäà ìàëàêàëàðíè ýãàëëàø äèíàìèêàñèäà þçàãà ÷èêàäèãàí ôàðêëàðäà íàìîåí áóëàäèãàíèíäèâèóäàë -ïñèõîëîãèê õóñóñèÿòäèð.

Õóëîñà ³èëèá àéòãàíäà, ¤çáåêèñòîí òàðà³³è¸òèíèíã ìóµèì øàðòëàðèäàí áèðè, æàìèÿòòàðà³³è¸òè äàðàæàñè, àõáîðîòëàðíè ê´ïëèãè, òèááè¸òäà òàðêèáèé ́ çãàðèøëàð, óìóìàí îëãàíäà µà¸òòàæðèáàñè øóíè ê´ðñàòàäèêè, ̧ øëàðíè åòóê, âàçèÿòíè òåçäà àíãëàé îëàäèãàí, àéíè øó âàçèÿò ó÷óíò´²ðè ³àðîð ³àáóë ³èëà îëàäèãàí ìàëàêàëè ìóòàõàññèñëàð ³èëèá òàé¸ðëàø ó÷óí ôà³àò àíúàíàâèéóñëóáëàðãà òàÿíèá äàðñ ́ òèø åòàðëè ýìàñäèð. ¥îçèðäà Ðåñïóáëèêàìèçäà òàúëèìíè ðèâîæëàíòèðèøíèíãÿíãè áîñ³è÷èäà òèááèé òàúëèìíèíã àñîñèé âàçèôàñè ñèôàòèäà æàµîí òàëàáëàðè äàðàæàñèäà ÿíãèëàíèááîðà¸òãàí èøëàá ÷è³àðèø øàðîèòëàðèãà ìîñëàøà îëàäèãàí, òèááè¸òèìèçíè áóþê äàâëàò äàðàæàñèãàê´òàðàäèãàí ìóòàõàññèñëàðíè òàé¸ðëàøäàí èáîðàò, áó ýñà àñîñèé îìèë ñèôàòèäà áåðèëàäèãàí àõáîðîòëàðµàæìèíè ýìàñ, áàëêè èæîäèé ¸íäîøóâíè øàêëëàíòèðèø, ìóñòà³èë ôèêðëàø âà òàòáè³ ³èëèøñèôàòëàðèíè òàðáèÿëàøäàí èáîðàò.

ÔÎÉÄÀËÀÍÃÀÍ ÀÄÀÁÈ¨ÒËÀÐ1. This docoment is Attriluted to cherles Stangar Saylor URL: http: //www. Saylor org / books /2. Ýãàìáåðäèåâà Í. Èæòèìîèé ïåäàãîãèêà: äàðñëèê - Ò.: À.Íàâîèé íîìèäàãè ¤çÌÊ íàøðè¸òè, 2009.- 232 á.3. ¢îçèåâ Ý. Óìóìèé ïñèõîëîãèÿ: Ïñèõîëîãèÿ ìóòàõàññèñëèãè ó÷óí äàðñëèê; ¤çÐ Î¤ÌÒÂ, Ì.Óëó²áåêíîìèäàãè ¤çÌÓ. - Ò.:"¤çáåêèñòîí ôàéëàñóôëàðè ìèëëèé æàìèÿòè" íàøðè¸òè, 2010. - 544 á.

54



"ÏÎß ÂÀ ÍÎÂÄÀ ÒÓÇÈËÈØÈ " ÌÀÂÇÓÑÈÍÈ ¤£ÈÒÈØÄÀÊÅÉÑ- ÑÒÀÄÈ ÈÍÍÎÂÀÖÈÎÍ ÏÅÄÀÃÎÃÈÊ ÒÅÕÍÎËÎÃÈßÑÈÄÀÍ

ÔÎÉÄÀËÀÍÈØ.

Ð´çìåòîâà Ñàáîõàò ÄóðäèåâíàÓðãàí÷ òóìàíè 16-ìàêòàá áèîëîãèÿ ́ ³èòóâ÷èñè

Ìàøàðèïîâà Íèãîðà Òóðñèíáîåâíàßíãèáîçîð òóìàíè 14-ìàêòàá áèîëîãèÿ ́ ³èòóâ÷èñè

¥îçèðãè êóíäà óçëóêñèç, èëãàðèëîâ÷è èííîâàöèîí òàúëèì òèçèìèíè æîðèé ³èëèø ìóµèìàµàìèÿò êàñá ýòàäè.

Êåéñ ñòàäè èíãëèç÷à ñase - àíè³ âàçèÿò, stadi - òàúëèì c´çëàðèíèíã áèðèêóâèäàí µîñèë³èëèíãàí á´ëèá, àíè³ âàçèÿòëàðíè ́ ðãàíèø, òàµëèë ýòèø âà èæòèìîèé àµàìèÿòãà ýãà íàòèæàëàðãàýðèøèøãà àñîñëàíãàí òàúëèì ìåòîäèäèð. Äàñòëàá ́ ³óâ÷èëàðãà ïîÿ âà íîâäà òóøóí÷àëàðè µà³èäàìàúëóìîòëàð áåðèá ´òèëàäè. Äàðñ òóãàøèãà 15 ìèíóò ³îëãàíäà ´³óâ÷èëàðíè 2 ãóðóµãà á´ëèá,òîïøèðè³ëàð áåðèëàäè.1-ãóðóµ ó÷óí. Éèëëèê µàë³àëàðãà ³àðàá êëèìàòîëîã âà ïàëåîíòîëîã îëèìëàð ́ òãàí éèëëàð âà µàòòî´òãàí àñðëàð (³àçèëìà ́ ñèìëèêëàðäà) è³ëèìíè àí³ëàéäèëàð. Îëèìëàð éèëëèê µàë³àëàðäàí è³ëèìíèàíè³ëàøäà íèìàëàðãà ýúòèáîð áåðàäèëàð?Òàÿí÷ òóøóí÷àëàð: Êàìáèé, áàµîð âà ̧ ç îéëàðèäà ́ ñèìëèêëàðíè îçè³ ìîääàëàðíè ́ çëàøòèðèøè,òðàõåÿ âà òðàõåèäëàð, ̧ ²èíãàð÷èëèê ìè³äîðè, µàðîðàò ðåæèìè.2-ãóðóµ ó÷óí. ¥àë³àëàð ñîíèãà ³àðàá äàðàõòëàðíè ̧ øèíè àíè³ëàø ìóìêèí. Ëåêèí è³ëèìè ³óðó³ âàèññè³ ÷´ë øàðîèòèäà ́ ñàäèãàí áàúçè ́ ñèìëèêëàðäà (ñàêñîâóë, ýëüäîð) ̧ çäàãè ̧ ²èíãàð÷èëèê âà³òèäàµàì µàë³àëàð µîñèë á´ëàäè. Áó æàðà¸ííè ³àíäàé òóøóíèø ìóìêèí?Òàÿí÷ òóøóí÷àëàð: òðàõåÿ , òðàõåèä, êàìáèé, øèðà ñóþ³ëèãè, µóæàéðà ï´ñòè, ñîõòà éèëëèê µàë³àëàð.

¥àð áèð ãóðóµ àúçîñè òàÿí÷ òóøóí÷àëàðäàí ôîéäàëàíãàí µîëäà ́ ç ôèêèðëàðèíè áà¸í ³èëèááîðàäèëàð. Áåðèëãàí âà³ò òóãàãàíäàí êåéèí µàð áèð ãóðóµ æàâîáëàðè áèðëàøòèðèëàäè âà àíè³æàâîáëàð ́ ³èëàäè.1-ãóðóµ êàëèòè: Êàìáèéíèíã ôàîëèÿòè éèë ôàñëëàðèãà ³àðàá ́ çãàðèá òóðàäè. Àéíè³ñà áàµîð îéëàðèäà,´ñèìëèêëàðäà øèðà ñóþ³ëèãè î³èøè áîøëàíãàí äàâðäà êàìáèéíèíã ôàîëèÿòè îðòàäè. Ìàíà øóâà³òäà øàêëëàíãàí ́ òêàçóâ÷è ýëåìåíòëàð - òðàõåÿ âà òðàõåèäëàðíèíã äèàìåòðè éèðèêëàøàäè. Êóçÿ³èíëàøèá êåëãàí ñàéèí êàìáèé ôàîëèÿòè ñóñàÿäè, µàìäà àæðàòèá ÷è³àðèëà¸òãàí µóæàéðàëàð ñîíèêàìàéèá, óëàðíèíã äèàìåòðè êè÷ðàÿäè âà µóæàéðà ï´ñòè ³àëèíëàøàäè. Øóíäàé ³èëèá, áàµîðãè âàêóçãè µîñèë á´ëãàí µóæàéðàëàð ́ ðòàñèäàãè êåñêèí ôàð³ëàíèø íàòèæàñèäà éèëëèê µàë³àëàð µîñèëá´ëàäè. Éèëëèê µàë³àëàðíèíã ́ ñèø òåçëèãèãà , ³àëèíëèãèãà ̧ ²èíãàð÷èëèê ìè³äîðè, µàðîðàò ðåæèìèâà ³ó¸øëè êóíëàð ñîíè òàúñèð ýòàäè. 2-ãóðóµ êàëèòè: Áàµîð îéëàðèäà, ́ ñèìëèêëàðäà øèðà ñóþ³ëèãèî³èøè áîøëàíãàí äàâðäà êàìáèéíèíã ôàîëèÿòè îðòàäè. Ìàíà øó âà³òäà øàêëëàíãàí ́ òêàçóâ÷èýëåìåíòëàð - òðàõåÿ âà òðàõåèäëàðíèíã äèàìåòðè éèðèêëàøàäè. Êóç ÿ³èíëàøèá êåëãàí ñàéèí êàìáèéôàîëèÿòè ñóñàÿäè, µàìäà àæðàòèá ÷è³àðèëà¸òãàí µóæàéðàëàð ñîíè êàìàéèá, óëàðíèíã äèàìåòðèêè÷ðàÿäè âà µóæàéðà ï´ñòè ³àëèíëàøàäè. ¥àð éèëè øóíäàé µîñèë á´ëãàí µàë³àëàð ñîíèãà ³àðàáäàðàõòëàðíè ¸øèíè àíè³ëàø ìóìêèí. È³ëèìè ³óðó³ âà èññè³ ÷´ë øàðîèòèäà ´ñàäèãàí áàúçè´ñèìëèêëàðäà (ñàêñîâóë, ýëüäîð) ̧ çäàãè ̧ ²èíãàð÷èëèê âà³òèäà ñîõòà éèëëèê µàë³àëàð µîñèë á´ëàäè.Àãàð ýúòèáîð áèëàí ³àðàëñà, áó ñîõòà µàë³àëàð ê´ðèíàäè. Óëàðíèíã ́ çèãà õîñ õóñóñèÿòëàðèäàí áèðèøóíäàêè, ïàéäî á´ëãàí µàë³àëàð ò´ëè³ äîèðà µîñèë ³èëìàéäè.

ÔÎÉÄÀËÀÍÈËÃÀÍ ÀÄÀÁÈ¨ÒËÀÐ1. ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèíèíã "Òàúëèì ò´²ðèñèäà"ãè £îíóíè. ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè ÎëèéÌàæëèñèíèíã Àõáîðîòíîìàñè, 1997 éèë. 9-ñîí, 225-ìîääà.2. Êàäðëàð òàé¸ðëàø ìèëëèé äàñòóðè. ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Îëèé ÌàæëèñèíèíãÀõáîðîòíîìàñè, 1997 éèë. 11-12-ñîí, 295-ìîääà.3. Ìóñòàôàåâ Ñ.Ì. Áîòàíèêà. - Òîøêåíò: "¤çáåêèñòîí", 2002. - 472 á.



BOSHLANG'ICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA INNOVATSIONUSULLARDAN FOYDALANISH

Abduadizova Dilfuza Raupovna,(Navoiy viloyat Navbahor tuman 20-umumta'lim maktab


Boshlang'ich sinflarda ishlaydigan o'qituvchi vatanparvarlik burchini to'g'ri anglaydigan, o'zixtisosligiga doir bilimlarni chuqur biladigan, milliy va umuminsoniy qadriyatlardan, dunyoviy, diniyilmlardan ham xabardor, ma'naviy barkamol bo'lmog'i lozim.

Boshlang'ich ta'lim asosiy poydevor hisoblanadi Bolaning o'qishga bo'lgan munosabatinig zarurbo'lgan o'qish savodxonligi, turli ma'lumotlar bilan ishlash, asosiy matematik amallarni bilish vaularni kundalik hayotda qo'llay olish, mantiqiy va ijodiy fikrlash, o'z-o'zini boshqarish, jamoada o'zinituta bilish, yozma va og'zaki muloqot madaniyati qoidalarini egallash, ta'limiy faoliyatni tashkil etishkabi ko'nikmalarni shakllantirishdan iborat.

Hozirgi kunda ta'lim jarayonida innovatsion texnologiyalar, pedagogik va axborotkommunikatsiyatexnologiyalarini o'quv jarayonida keng qo'llashga bo'lgan qiziqish, e'tibor kundan - kunga kuchayibbormoqda. Buning asosiy sabablaridan biri an'anaviy ta'limda o'quvchilarni faqat tayyor bilimlarniegallashga o'rgatilgan bo'lsa, boshlang'ich ta'limda zamonaviy texnologiyalar ularni egallayotgan bilimlarinio'zlari qidirib topishlariga, mustaqil o'rganib, tahlil qilishlariga, hatto xulosalarni ham o'zlari keltiribchiqarishlariga o'rgatadi. O'qituvchi bu jarayonda shaxsning rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishigasharoit yaratadi.

Boshlang'ich sinf o'qituvchisining kasbiy salohiyati va ma'lumot darajasi, bolalar psixologiyasi,hozirgi zamon boshlang'ich ta'lim metodikasini bilishi hamda o'qituvchi tinmay o'z ustida mustaqilishlashi fandagi barcha yangiliklardan xabardor bo'lishi ilg'or metodikalarga ega bo'lgan tajribali metodist-o'qituvchilar bilan o'z tajribalari to'g'risida o'rtoqlasha olishi, samarali o'qitish metodikalarini namoyish etaolishi lozim.

Barcha umumta'lim maktablarining boshlang'ich ta'lim sifat va samaradorligini oshirish zamonaviypedagogik, innovatsion va axborot -kommunikatsiya texnologiyalarini ta'lim jarayoniga keng tatbiq etish,ilg'or ish tajribalarini ommalashtirishni taqozo etadi. Masalan: "Tanishuv" "Muzyorar" mashqlaridanfoydalanib, o'quv jamoasi ishtirokchilarini bir-birilari bilan tanishtirish. Do'stona, samimiy munosabatniva ijodiy muhitni vujudga keltirish. Trening qatnashchilarining ishtirokini jadallashtirish, ularning ijodiyimkoniyatlarini va shaxsiy sifatlarini ochish. Jamoa bo'lib ishlash uchun qulay sharoit yaratish. Jamoadado'stona muhitni yuzaga keltirish. Guruh dinamikasini jadallashtirish. Yakka, guruhda, jamoada ishlashnitalab etadi.Munozara-suhbat.1-4-sinf darslarida matematika fanidan masalalar yechish usullari, interfaol usullardan foydalanibdarslarni o'tish metodikasi haqida fikr-mulohazalar ko'p xonali sonlarda nechtadan birliklar borliginitopishda qiynalgan. Pedagogik texnologiyalarni qo'llagan holda interfaol usullar asosida tashkil etiladi:- darslarni ko'rgazmali qurollardan foydalangan holda, ya'ni noan'anaviy darslarni tashkil etgan holdaolib borish;- olingan nazariy bilimlarini amaliyotga joriy etgan holda darslarni tashkil etish;- zamonaviy interfaol metod va usullardan hamda pedagogik texnologiyalardan samarali foydalangan holdadarslarni tashkil etish;- Mavzuni tushuntirish jarayonida o'zaro hayotiy misollar bilan bog'lagan holda, tabiiy hodisa, jarayonlarnikuzatishga va shular asosida o'quvchilarni darsga jalb qilgan holda to'liq tushuntirib berishi lozim.(masalan, o'lchov birliklari mavzusi bo'lsa, kundalik hayotda uchraydigan mahsulotlar bilan tushuntirishya'ni amaliyot bilan bog'lash 1 litr sut, 2 kg shakar va h.k.)- Mavzudan kelib chiqqan holda mavjud bo'lgan turli o'quv va multfilmlardan, testlardan (testlar ham2 xil ko'rinishda bo'ladi ochiq test va yopiq testlar) foydalanish, mavzuga oid turli jihozlardan unumlifoydalanish;- O'quvchilar olgan bilimlarini albatta amaliyot bilan bog'lagan holda va o'quvchilarni darsga jalb qilibdarslarni tashkil etishlari talab qilinadi.Shuningdek hozirgi kunda matematika fanidan juda ko'p misol va masalalar to'plamlari, qiziqarlimatematika o'quv adabiyotlari nashr etilgan. Ushbu fanga taalluqli qo shimcha adabiyotlardanfoydalanib, darslarni mustahkamlash qismida foydalanib o tish ham ijobiy samara beradi.

56



MATEMATIKANI O'QITISHDA TARIXIY MA'LUMOTLARDANFOYDALANISH

Azimova MabudaNamangan viloyati yangiqo'rg'on tumani

58-sonli maktab o'qituvchisiQosimov Qodirxon

Yangiqo'rg'on tumani17-maktab o'qituvchisi

Bugungi kunda fanlarning o'qitishda faqat bir tomonlama-aynan fanni o'zini o'qitish yaxshi natijabermaydi. Dars ishlanmalari tayyorlashda ham har bir mavzu uchun mavzu yuzasidan kelib chiqib kompetensiyaqo'yish talab etiladi. Shularni hisobga olgan holda Matematika fanini o'qitishda tarixiy ma'lumotlardan foydalanganholda darsni tashkil qilish o'quvchilarda fanga bo'lgan qiziqishni ortiribgina qolmay ularda ajdodlarga nisbatanfaxr-g'urur tuyg'usini tuyishga va o'zligini anglashga xizmat qiladi. Matematika fani yurtimizda azaldan kuchlirivojlanganligi ajdodlarimiz bu fanning rivojiga kata xissa qo'shganliklari haqidagi ma'lumotlar darsliklarimizdanisbatan kam bayon qilingan. Aslida esa bu fanning ko'plab mavzularida ajdodlarimiz yetarlicha yangiliklarkiritishgan, buni dunyo olimlari tan olib ularning ilmiy meroslarini o'rganishmoqda. Bu sohadagi ma'lumotlarniva yangiliklarni o'quvchilarga yetkazish fano'qituvchilari va pedagoglarning mahoratiga va izlanuvchanligigabog'liqbo'lib qolmoqda.Bugungi kundagi zamonaviy matematikada ham ko'plab teorema va kashfiyotlarni, isbotlashlarnibirinchi bo'lib fanga bizning ajdodlarimiz kiritishgani, keinchalik esa boshqa Yevropa va dunyo olimlaritomonidan topilgan bo'lsa ham ularning nomidan fanga kiritilgan. Ko'plab ilmiy ishlar va izlanuvchiolimlarningxizmati bilan bu ishlar tiklanib ajdodlarimizning nomi tiklanmoqda. Ushbu maqolada biz matematikajdodlarimizningfan rivojiga qo'shgan xissalaridan kichik bir bo'lagini keltirib o'tmoqchimiz.

Algebra atamasining o'zi Xorazmiyning "al-jabr va-l-muqobala hisobi haqida qisqacha kitob " nomliasaridagi al-jabr so'zining lotincha yozilishidagi shakli . . Bu asar bizgacha 1342- yilda ko'chirilgan arabchanusxada yetib kelgan.Bu asar Oksford (Angliya) universiteti kutubxonasida saqlanadi. Bu asar juda ko'p yevropa tillariga tarjimaqilingan.Xorazmiyning bu asaridan foydalanib 1486-yil Iogan Vidman birinchi marta Leyptsig (Germaniya)universitetida Algebra kursidan maruza o'qiydi.Shuni ta'kidlash lozimki o'rta asrlardagi algebraga doir kitoblarning deyarli barchasida Xorazmiyning algebragadoir asaridagi misol va masalalar uchraydi.Xorazmiyning bu asarini rus tiliga tarjimasini 1964-yili B. A. Rozenfeld, o'zbek tiliga tarjimasini esa 1983-yiliAshraf Axmedov bajargan.

1. Asarning nomlanishidagi “al-jabr” va “va-l-muqobala” atamalari arabcha bo’lib, quyidagi ikki amalni bildiradi. “Al-jabr”- to’ldirish ya’ni tenglamani biror qismidagi ayiriluvchi hadni uning ikkinchi qismiga qo’shiluvchi qilib o’tkazish.

Masalan: 2x2 -4x+5=x2+3 tenglamaga “al-jabrni qo’llasak: 2x2 +5=x2+4x +3 xolga keladi. “Va-l-muqobala” –qarama-qarshi qo’yish, yani tenglamani har ikkala qismidagi teng qo’shiluvchilarni

o’zaro yeyishtirish. Masalan: yuqoridagi tenglamamizga “Va-l-muqobala”ni qo’llasak x2 =4x -2 ko’rinishiga keladi. Biz kvadrat tenglamalarni yechish jarayonida har safar ushbu amallarni

qo’llaymiz. Xorazmiy bu kitobida: nomalum sonni-ildiz, x2 ni esa kvadrat ildiz , natural sonni esa sodda son deb

tariflagan. 2. Umar Xayyom(1048-1131)"Algebra","Arifmetika muammolari", "Yevklid kitobining qiyin postulatlariga sharxlar" va boshqa ko'plab asarlaryaratgan. Zamonaviy matematikada uning nomi jahon matematika darslikalariga kiritilgan. Uning geometriyagakata xissa qo'shganligi V postulat bilan shug'ullanganligi ma'lum. Uning bu ishlaridan behabar Italiyalikmatematik olim J. Sakkeri(1667-1773) bu postulat bilan shug'ullangan. Keyinchalik esa ularning bu ishlarifanga "Xayyom-Sakkeri" to'rtburchagi nomi bilan kirgan.Umar Xayyom uchinchi darajali tenglamalarni yechishni geometrik nazariyasini yaratgan. U o'z saridauchinchi darajali tenglamalrni 14 turini ko'rib chiqqan va bu tenglamalrni yechish uchun konus kesimlari



yani ikkinchi tartibli egri chiziqlardan foydalangan. U bu tenglamarni yetarlicha ilmiy asosda hal qildi, yanigeomerik usulda yechib uchta ildizi bo'lishini asoslab berdi.Umar Xayyomdan keyin to'rtinchi darajali tenglamaning xususiy xollarini G'iyosiddin al-Koshiy yechibko'rsatdi. G'iyosiddin al-Koshiygacha va uning zamondoshlaridan hech kim to'rtinchi darajali tenglamalarbilan shug'ullangan emas. Uning bu ilmiy ishlari keyinchalik Ferrari tomonidan to'rtinchi darajali tenglamaningto'rtta ildizini aniqlashda muhim tasir ko'rsatdi.3. Ali Qushchi (1402-1474)Ali Qushchi "Hisob risolasi", "Kasrlar haqida risola" Va boshqa ko'plab asarlar yaratgan.Ali qushchining enga katta ishlaridan biri tarixda birinchi bo'lib hozirgi "musbat" va "manfiy" atamalarini fangakiritgan va quyidagi tengliklarni to'g'riligini ko'rsatgan. (+a)(+b)=+ab, (-a)(+b)=-ab, (-a)(-b)=+ab4. Abu Ali ibn Husayn ibn Sino (980-1037)Tib ilmining sultoni bo'libgina qolmay, matematika faniga ham o'z hissasini qo'shgan.Tarixiy ma'lumotlarga ko'ra ibn Sino birinchi bo'lib (a±b)2=a2±2ab+b2 ; formulani geometrik usul bilanisbotlagan.5. Jamshid Koshiy (1385-1430)O'z davrida Koshiy π =3,1415926535897932 qiymatni 17 o'nlik honasigacha aniqlashtirib hisoblagan.Uning matematika sohasida qilgan muhim kashfiyotlaridan birinchisi o'nli kasrlar ustida amallar bajarishqoidalari bo'lsaIkkinchisi sonlardan n-darajali ildiz chiqarish amalidir.

58



TA'LIM SAMARADORLIGINI OSHIRISHDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARIVA CHET TILLARIDAN FOYDALANISH

Baxodirova Omongul Baxodir qizi,(Navoiy viloyat Zarafshon shahar 1-AFCHO'I maktabi ingliz tili fani o'qituvchisi)

Bugungi kunda chet tillarini o'rganish tabiiy ehtiyojga aylanib ulgurdi. Dunyoda kechayotgan globallashuvjarayonlari har kishidan ilm-fan, ijtimoiy hayotdagi olam yangiliklari bilan doimiy tanishib borishni talabqilmoqda. Bu esa o'z ona tilini qadrlagan holda chet tillarini ham chuqur o'rganishni talab etadi.

Hozirgi kunda ko'pchilik oliy ta'lim muassasalarida chet tili fani bo'yicha mashg'ulot mavzularinibelgilashda an'anaviy yondashuv ustunlik qilib kelmoqda. Ya'ni, mashg'ulot uchun bosh mavzu sifatidagrammatika olinib, dars davomida bajariladigan barcha amallar shu mavzuni tushuntirish va uni mustahkamlashgaqaratiladi. Buning natijasida talabalar chet tili grammatikasini nazariy jihatdan puxta egallagan bo'lishigaqaramay, muloqotni amalga oshirishda jiddiy qiyinchiliklarga uchraydi. Bu muammoni hal etish uchunmashg'ulotning bosh mavzusi sifatida muloqot jarayoni olinishi tavsiya etiladi. XXI asr - yuksak texnologiyalarasri bo'lib, zamonaviy yoshlarimiz nafaqat davr ruhiga monand, balki elektron olamdagi taraqqiyotga muvofiqqadam tashlamoqdalar. Shu boisdan ham, yosh avlodga ta'lim berish jarayoniga boshqacha yondashishni talabetmoqda. Darslarda o'qituvchining o'rni ham o'zgarib bormoqda. O'qituvchi endilikda asosan yo'naltiruvchivazifasini o'tamoqda. Zamon bilan hamnafas qadam tashlashni maqsad qilgan o'qituvchilar darsning harqanday qismini AKT orqali jonlantirishga tayyor bo'lishlarini davr talab etmoqda.

Ta'lim jarayoniga axborot kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish, ayniqsa, chet tillarini o'qitishva o'rganishda tobora katta ahamiyatga molik bo'lib bormoqda. Yangi axborot texnologiyalari chet tillarinio'qitishda katta imkoniyatlarni taqdim etadi, fan bo'yicha sifatli bilim olish va ta'lim samaradorligini oshirishdamuhim o'rin tutadi. Ma'lumki, davr talabiga monand dars o'tishda mazkur fandan o'tiladigan birorta hammashg'ulot o'qituvchi yoki o'quvchilarning taqdimotisiz o'tmasligi lozim.

O'zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentining 2012-yil 10-dekabrdagi "Chet tillarni o'rganishtizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi Qarorida "Zamonaviy pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan holda o'qitishning ilg'or uslublarini joriy etish yo'li bilan,o'sib kelayotgan yosh avlodni chet tillarga o'qitish, shu tillarda erkin so'zlasha oladigan mutaxassislarnitayyorlash tizimini tubdan takomillashtirish hamda buning negizida, ularning jahon taraqqiyoti yutuqlarihamda dunyo axborot resurslaridan keng ko'lamda foydalanishlari, xalqaro hamkorlik va muloqotnirivojlantirishlari uchun shart-sharoit va imkoniyatlar yaratish" ishlari va buning uchun bir qator muhimvazifalarni amalga oshirish zarurligi ko'rsatilgan.

Darsda AKT hech qachon o'qituvchining o'rnini egallay olmaydi, balki unga ko'makdoshlik vazifasinio'taydi. Dars mazmuniga ko'ra AKT va boshqa pedagogik texnologiyalarni navbatma-navbat oqilona qo'llashilozim. AKT ni dars jarayoniga tatbiq etishdan maqsad darsni boyitish, oddiy kitob bera olmaydiganma'lumotlarni, didaktik ko'rgazmalarni berishdir. Zamonaviy dars samaradorligiga ta'limiy dasturlar, Internetdaaxborotni izlab topish, natija sifatida chet tillarini o'rganishga qiziqishning o'sishi, xalqlararo, madaniyatlararomuloqotga aloqadorlilikni anglash, ta'lim muhiti doirasini kengaytirish imkoniyati asosida erishiladi.Xulosa qilib aytganda, dars jarayoniga AKT va chet tillarini qo'llasak o'quvchilarda fanga bo'lgan tasavvurlariortib, chet el adabiyotlaridan foydalanishlariga bir zamin bo'lib xizmat qilsa ajabmas.

FOYDALANILGAN ADABIYOT1.Gîlish. "Tà'limning fàîl usullàri: màzmuni, tànlàsh, àmàlgà îshirish". T.O'rtà màõsus kàsb-õunàri tà'limmàrkàzi. 2001 y.



BOSHLANG'ICH SINF O'QUVCHILARNI INNOVATSION METODLARORQALI O'QITISH

Buriyeva Rano Xolpulatovna,(Navoiy viloyat Qiziltepa tuman 37-umumta'lim maktab

boshlang'ich sinf o'qituvchisi )

O'quvchiga bilim berish, har bir dars mazmunini boyitish, qiziqarli mashg'ulotlarni darsjarayoniga singdirishni talab qiladi. Ruhshunoslarning aniqlashicha, boshlang'ich sinf o'qituvchilari o'qituvchiningoddiy tushuntirishi orqali egallab olgan ma'lumotlarga qaraganda turli xil ruhiy kechinmalar orqalio'zlari mulohaza yuritib, mustaqil bajargan ishlari vositasida o'zlashtirilgan bilimlarini uzoq esda saqlabqoladilar. Chunki o'quvchi mustaqil mashqlarni bajarishda faoliyat ko'rsatib, ilgari olgan bilimlarigatayangan holda ko'plab o'quv materiallarini hayolidan o'tkazadi.O'xshash hodisalarni taqqoslaydi. O'zicha mulohaza yuritib mustaqil hukm chiqaradi.

O'qituvchilarning tayyor holda bergan ma'lumotida esa o'quvchi fikrlash faoliyati to'la ishgakirishmasdan to'g'ri javobni o'zlashtirib oladi.

O'xshash hodisalarga duch kelishi bilan o'qituvchi bergan bilimni amaliyotga taqbiq qilishdaqiynalib qoladi. Davlat ta'lim standarti va amaldagi maktab dasturlarida o'quvchi egallashi lozim bo'lganmateriallar ancha murakkab bo'lib, bolalarning bu bilimlarni bosqichma - bosqich egallab olishlarini,kengaytirib va rivojlantirib borishlarini taqozo etadi.

Bugungi Davlat ta'lim standarti va ta'lim tizimi biz boshlabg'ich sinf o'qituvchilari oldiga o'tamas'uliyatli vazifalar yuklamoqda. O'qituvchi har bir o'tilayotgan darsga ijodiy yondashishi, mashg'ulotlarniilg'or pedagogik texnologiyalar asosida qurishi, darsning har bir minutidan unumli foydalanishi zarur.Mashg'ulotlarni shunday tashkil etish kerakki, o'quvchi har bir dars davomida egallashi lozim bo'lganbilimlar hajmini, o'zida hosil qiladigan ko'nikma va malakalarni oldindan belgilab olishi lozim. Bu o'znavbatida o'quvchining mashg'ulotlarga aniq maqsad bilan qatnashishini taqozo qiladi.Chunki o'quvchi darsning oxirida belgilangan maqsadga erishganligini bilish imkoniyatiga ega bo'lishi zarur.Albatta, boshlangich sinf o'quvchisiga bilim berish, har bir dars mazmunini boyitish, qiziqarli mashg'ulotlarnidars jarayoniga singdirishni talab qiladi. Bunda oqituvchining dars uchun oildindan puxta tayyorgarlik korishiva darsda foydalanidigan usullari bolalarning mustaqil ishlashiga qaratilishi zarurdir. Chunki o'quvchimustaqil mashqlarni bajarishda faoliyat ko'rsatib, ilgari olgan bilimlariga tayangan holda ko'plab o'quvmateriallarini hayolidan o'tkazadi.

O'xshash hodisalarni taqqoslaydi. O'zicha mulohaza yuritib mustaqil hukm chiqaradi. O'qituvchilarningtayyor holda bergan ma'lumotida esa o'quvchi fikrlash faoliyati to'la ishga kirishmasdan to'g'ri javobnio'zlashtirib oladi. O'xshash hodisalarga duch kelishi bilan o'qituvchi bergan bilimni amaliyotga taqbiqqilishda qiynalib qoladi. Davlat ta'lim standarti va amaldagi maktab dasturlarida o'quvchi egallashi lozimbo'lgan materiallar ancha murakkab bo'lib, bolalarning bu bilimlarni bosqichmabosqich egallabolishlarini, kengaytirib va rivojlantirib borishlarini taqozo etadi.

Pedagogik texnologiyalar asosida darslarning tashkil etilishi boshlang'ich sinf o'quvchilarni o'zibajarayotgan mashg'ulotga nisbatan ongli munosabatda bo'lishga o'rgatadi. O'quvchi har bir mashg'ulotjarayonida ixtiyoriy diqqatini ishga soladi, darsda ilg'orlikka, g'alaba qozonishga intiladi.Maktab bola hayotida juda muhim o'rin turadi. Shu davrda u atrof-muhit, jamiyat va kishilar mehnati, maktab-maorif haqidagi bilimlarni egallaydi. Kecha o'yin bilan band bo'lib, erkin faoliyat ko'rsatib yurgan bolaningbirdan maktabning ichki qonun-qoidalariga moslashishi, belgilangan tartib asosida mashg'ulotlarga o'zvaqtida qatnashishi oson kechmaydi. Shu tufayli kichik maktab yoshidagi bolalar o'yin bilan bog'liq darslardajuda faol qatnashadi. Biz o'qituvchilar buni hisobga olib, darslarga o'yin elementlarini kiritishimiz va undanta'lim-tarbiyaviy maqsadlarda samarali foydalanishimiz lozim.

Bugun maktabga ilk bor qadam qo'ygan o'quvchining kechagi mashg'uloti o'yin edi. Bolada boshlang'ichsinflarda o'rganiladigan materiallarni o'zlashtirib olishga yordam beradigan epchillik, hozirjavoblik, voqealarnibir-biriga taqqoslash, sinchkovlik kabi ijobiy xislatlarning shakllanish davri bo'ladi.Boshlang'ich sinf o'quvchilariga mo'ljallangan bilimlarning o'zlashtirib olinishiga erishish uchun anashularga tayanish va uni parvarish qila borish lozim. Bu o'rinda zamonaviy pedagogik texnologiyalarningo'rni va ahamiyati juda kattadir. "Tasavvur qiling, bola ma'lum amaliy va ruhiy tayyorgarlikdan keyinmaktab o'quvchisi bo'ladi. Uning vazifasi o'zgaradi. Bir kecha - kunduzda o'rtacha 4 soat ta'lim oladi.Kechagi o'yinqaroq bola bugun 40-45 daqiqa davomida diqqatini bir joyga joylab, o'qituvchi bilan

60



muloqatda bo'ladi.O'quv axborotini qabul qiladi va idrok etadi. Ana shu vaqtda o'qituvchi loqayd, mas'uliyatsizlik qilsa, uning buholati otaonalarning holati bilan hamohang bo'lib qolsa, ota-ona ham yordam berishdan ojiz, nazoratqilishga "vaqti yo'q" bo'lsa, o'sha o'quvchilar bo'sh o'zlashtiruvchi, tartibsiz yomon o'quvchilargaaylanadilar. O'z kasbining mohir ustasi bo'lgan fidokor o'qituvchi ana shu paytda o'quvchilarni qo'lgaoladi, ularning mehrini, ishonchini qozonadi: o'quv mashg'ulotlariga qiziqish uyg'otadi.Xulosa o'rnida shuni aytish mumkinki , davlatimiz tomonidan ta'lim tizimini takomillashtirishga bo'lgane'tibor, bu ulug' xalqimiz, kelajagimiz va ertangi kunimizga bo'lgan e'tibordir. Kelajagimiz vorislaribo'lgan yosh avlodning mustahkam bilim olishlari, olgan bilimlarini kundalik faoliyatda qo'llayolishlariga, komil insonlar bo'lib voyaga yetishlariga imkoniyatlar yaratishimiz, ta'lim tizimiga bo'lgane'tiborning yaqqol namunasidir. Bu esa buyuk kelajagimizga bo'lgan ishonch garovidir.



BOSHLANG'ICH SINFLARNI O'QITISHDA AKT NING AHAMIYATI

Davlyatova XayitxonNamangan viloyati Yangiqo'rg'on tumani

58-sonli ummiy o'rta ta'lim maktabi o'qituvchisiMaraimova Nilufar

Namangan viloyati Yangiqo'rg'on tumani58-sonli ummiy o'rta ta'lim maktabi o'qituvchisi

Bugungi kunda ta'lim sohasida aktning roli sezilarli darajada ortib borayotgani va bu ta'lim sifatiga o'zta'sirini ko'rsatayotgani quvonarli hol. Ta'lim tizimimizda aktdan 3 hil yo'nalishda foydalanilmoqda passiv,faol, interfaol. Passiv holatda kompyuter qurilmalaridan shunchaki yozish va nashr qilish uchunfoydalanilayotgan bo'lsa, faol holatda slaydlar, roliklar va proektor orqali ma'lumotlarni taqdim qilishdafoydalanilmoqda. Interfaol usulda foydalanish nisbatan kamroq ko'zga tashlanmoqda. Biz ushbu moqlada aktvositalari va kompyuter dasturlaridan darsda interfaol usulda foydalanish usullari va darsni o'zlashtirish samarasinioshiruvchi dasturiy taminotlar haqida so'z yuritmoqchimiz. Interfaol foydalanilganda o'quvchilar bevositakompyuter bilan muloqotga kirishishlari, kompyuter bilan savol javob qilish orqali o'z bilimlarinimustahkamlashlarini ko'zda tutamiz. Bu yo'nalishda savol-javoblar, so'rovnomalar anketalar o'quvchilarnimavzu yuzasidan fikr yuritishga, u orqali mantiqiy tafakkurini o'stirishga xizmat qiladi. Bundan tashqarimamlakatimiz 2021yilda xalqaro "pisa" tadqiqotlari sinov jarayoniga qatnashishini hisobga olsak bu jarayondaAKT ning roli juda muhim. Pisa topshiriqlarini matematika yo'nalishida to'g'ri javoblar bir nechts bo'lishi,javoblarda "xa,yo'q" tanlovinig mavjudligi, aniq javoblarga yaqinroqlarini tanlash javoblari mavjudligini hisobgaolsak interfaol dasturlarga murojaat qilish o'quvchilar bilan birgalikda pedagoglarga juda foydali jarayondir.Bunda tashqari uzluksiz ta'lim tizimida elektron axborot ta'lim resurslarini (EATR) yaratish hozirgi vaqtdadolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Dasturiy ta'minotlar tahlilini bayon etishdan oldin, EAT resurslariganimalar kirishini ko'rsatib o'taylik.

EAT resurslariga fan bo'yicha yaratilgan elektron darslik, o'quv qo'llanma, metodik ko'rsatmalar,multimediyali vositalar, ma'lumotnomalar va lug'atlar, gipermatnlar, elektron testlar va topshiriqlar hamdashunga o'xshash o'quvchining mustaqil bilim olishini ta'minlovchi, o'rganishga qiziqish uyg'otuvchi resurslarkiradiyuqorida keltirilgan resurslarga qo'shimcha sifatida pedagogik dasturiy vositalar, video va audio ma'ruzalar,virtual laboratoriya stendlari, intreaktiv plakatlarni kiritish mumkin.

Ko'plab o'qituvchilarimiz mashg'ulotlar yuzasidan "POWER POINT" dasturiga murojaat qilishadi. Buta'limsifatiga sezilarli foyda keltirsada ko'plab kamchiliklar mavjud: dasturda testlar va interaksin mahsulotlaryaratish o'qituvchilar ayniqsa boshlang'ich sinf o'qituvchilari uchun noqulaylik tug'diradi va ko'p vaqt o'g'irlaydi.Savol-javob va muloqotlarni yaratish murakkab dastur interfeysi o'quvchilarni zerikishiga sbab bo'ladi.Boshlang'ich sinf o'quvchilarini etiborini jalb qilish, ularni mavzudan chalg'itmasdan bilimberish birozmurakkabligini hisobga olgan holda darsjarayonlarida Ispring dasturidan foydalanish ancha samarali usulhisoblanadi. Bu dasturdan foydalanish oson va o'qituvchidan ko'p bilim va vaqt talab etmaydi.

iSpring nafaqat flash-taqdimotlarni yaratishga, balki ta'lim jarayonida qo'llanilishi mumkin bo'lganroliklar tayyorlashda, xususan, ularga turli shakldagi so'rovlar, elektron testlarni ham kiritgan holda o'zarointeraktiv bog'lanish imkoniyatini ham beradi.iSpring quyidagi imkoniyatlari mavjud:- tàqdimot fayllarini bir necha (exe, swf, html) formatlarda konvertatsiyalash imkoniyati;- taqdimot kontentiga tashqi resurslarni (audio, video yoki flash fayllarni) kiritish imkoniyati;- taqdimot kontentini muhofaza qilish: parol yordamida ko'ra olish, taqdimotga "himoya belgi"si qo'yish,taqdimotni faqat ruxsat etilgan domenlardagina "aylantirilishi";- video qo'shish va uni animatsiyalar bilan sinxronlashtirish;- elektron test(nazorat)larini yaratish va natijalarini elektron pochtaga yoki masofaviy o'qitish tizimiga (LMS)uzatib berish imkoniyatini beradigan interaktiv matnlar yaratish uchun vosita o'rnatilgan (Quiz tugmachasi);- masofaviy o'qitish tizimida foydalanish uchun SCORM/AICC - mos keluvchi kurslarini yaratish;- taqdimot dastur darajasida aylantirish uchun ActionScript API;- videotasvirni yozish va uni taqdimot bilan sinxronlashtirish;

Bugungi kunda boshlang'ich sinf o'quvchilari olgan bilimlarini eslab qolishlari uchun ularga turli hiltestlar va savollar berib borishjuda muhim. Mazkur dastur imkoniyati boshlang'ichsinf o'qituvchilari uchunjuda qo'l keladi.

62



Dastur yordamida ta'lim jarayonini samaradorligini oshirish uchun interfaol testlar yaratish va so'rovlaro'tkazish mumkun, jumladan 11 turdagi savollar, savollar orasiga shaxobchalanish senariylarini qo'shishmumkun.Test savollarini sozlanadigan dizayni mavjud.Audio va video materallarni aynan tesni o'ziga qo'shish imkoniyati mavjudTest savollariga o'qituvchi redaktor yordamida o'zining ovozini qo'shish imkoniyati mavjudligiTestlarga audio, tasvirlar formulalar qo'shishTo'g'ri va noto'g'ri javoblar uchun ma'lumotarni yashirin sozlash.Boshlang'ich sinf o'quvchilarining mavzularni o'zlashtirishlarida uy vazifalarini bajarish muhim hisoblanadi.Dastur imkkoniyatlari ichida buning uchun ham imkoniyat mavjud. O'qituvchi o'zlashtirishi past o'quvchilariuchun mustaqil ravishda o'zi ma'lumotlar, qo'llanmalar va mahsus vazifalar to'plamini tayyorlashi mumkun.O'quvchilarni ota-onasining telefoniga bu tayyorlangan mahsulotni tushirib berishi mumkun. Bunda o'quvchiningota-onasi bilan birgalikda ishlab bilim darajasini oshirish.O'quvchilarning butun diqqat etiborini mashg'ulotga jalb qilish va uning o'rganilayotgan ma'lumotlarni butunlayeslab qolishi uchun u sevgan qaxramonlar orqali amalga oshirishsamarali vosita hisoblanadi. Dasturdayaratilayotgan test 3D kitob va mahsulotlarga sevimli qahramonlarning qo'shish imkoniyati mavjud.Ayniqsa interaktiv muloqot qilish, o'quvchiga kompyuter tomonidan savollar berishda o'sha savolning o'quvchisevgan multqahramonlar tomonidan amalga oshirilishi o'quvchining ijodiy fikrlashinioshishiga yordam beradi.Dasturni http://www.ispringsolutions.com saytidan yuklab olish mumkun.



BOLA TARBIYASIDA KITOBNING O'RNI

Ergasheva Dildora,Navoiy viloyat Uchquduq tuman 5-maktab boshlang'ich sinf o'qituvchisi

Bilim olishning dastlabki usullaridan biri kitob mutolaa qilishdir. Kitob hayotni va uning kurash qonunlarinio'rgatadi. Bilag'on, suhbatda topqir, hozirjavob qiladi. Kitobdan o'rinli saboq olish esa kishini komillikka olibboradi.O'qish ayni mahalda o'z shaxsiy fikrlarini yaratish ham demakdir. Bola tarbiyasida donolikka yo'g'rilgan,ko'taringki ruhda yozilgan kitoblar juda katta ahamiyatga egadir.

Kitobdan yaxshiroq do'st yo'q jahonda, G'amxo'ring bo'lgay u har dam yoningda.

U bilan qol tanho, hech bermas ozor, Jonga yuz rohat bergusi takror!

( Abdurahmon Jomiy)Boshlang'ich sinf o'quvchilari qalbida yuksak ma'naviyatlilikni shakllantirishda kitob va kitobxonlikning

ahamiyati beqiyosdir.Prezidentimiz Shavkat Mirziyoevning 2017-yil 12-yanvardagi "Kitob mahsulotlarini chop etish va

tarqatish tizimini rivojlantirish, kitob mutolaasi va madaniyatini oshirish hamda targ'ibot qilish bo'yichakomissiya tuzish to'g'risida"gi Farmoyishi, 13-sentyabrdagi "Kitob mahsulotlarini nashr etish va tarqatishtizimini rivojlantirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda targ'ib qilish bo'yichakompleks chora-tadbirlar dasturi to'g'risida"gi Qarori jamiyat ma'naviyatini yuksaltirishda adabiyotning,kitobning o'rni nechog'li yuksak ekanini ko'rsatadi.

Bilim manbai bo'lgan kitobni sevish, uni o'qish va ko'z qorachig'idek saqlay bilish, o'qish uchun unitanlay olish va o'qish madaniyatini bilish kerak.Kitobga muhabbat, uni qadrlash, o'qishga ishtiyoq xalqimizning qon-qoniga singib ketgan. Xalqimiz ilm vafan, adabiyot va san'atga oid nodir qo'llanmalar, adabiyotlari bilan haqli ravishda faxrlanadi. Dunyoning qaysibir mashhur kutubxonasida bo'lmang xalqimizning ulug' allomalari, tafakkur xazinasini yaratgandonishmandlarining qo'lyozmalarini kitob holiga keltirib, boqiy umr bag'ishlagan xattotlar, musavvirlarmehnatini ko'rish mumkin.

XIX asrning o'rtalarida Buxoro madrasalari faoliyati bilan tanishgan N.Xanikovning yozishicha,madrasaning to'liq kursini o'qib tugatish uchun tolib tahminan 137 ta kitobni o'qib chiqishi talab etilgan.Ota-bobolarimiz kitobni ko'z qorachig'idek asrashgan. Ular kitob sahifasiga hech narsa o'ramaganlar. Kitobsaqlanadigan joy xoh u kutubxona bo'lsin, xoh uy bo'lsin-muqaddas sanalgan, har qanday kitob eng pok,eng yuqori joy-tokchalarga qo'yilgan.

Ota-bobolarimiz xonadonlarda Mashrab, Navoiy, Bedil va boshqa adiblarning asarlarini maroq bilano'qishgan. Farzandlari kitobxonlik davralarida ishtirok etishgan. Natijada bolalarda kitob o'qishga havas uyg'ongan.Hozirgi kunda oilalarda kitob o'qishga e'tibor ancha susaygan. Ota-onalar ishda band bo'lganliklari sabablikechki paytda oila davrasida farzandlar bilan birga kitob o'qishga vaqtlari yetishmayapti.

Oilada bolalarga alohida xona ajratish va albatta kichkina kitob javonini tashkil etish maqsadga muvofiqdir.Shu o'rinda hurmatli ota-onalarimiz bolajonlarga kitob muqaddasligi, u bilan ehtiyot bo'lib muomala qilishkerakligini uqtirishlari lozim.

Oilada bolani kitobga nisbatan qiziqtirish, e'tiborini oshirishda ota-onalar va o'qituvchilarning xizmatibeqiyosdir.

Bolaning yoshlik chog'idayoq uning murg'ak qalbiga kitobga nisbatan qiziqish, mehr uyg'otish zarurki,u doimo kitobni sevsin, ardoqlasin, avaylasin, kitob ustida ishlashni bilsin. Ota-onalar bolaning 3-5 yoshidanboshlab ularga rangli suratli kitoblar sovg'a qilishi, "O'zing bo'ya", "Chiza olasanmi?", "Mantiqiy fikrla!"mazmunidagi sodda, psixologik tomondan yoshiga mos kitob-albomlarni xarid qilishi lozim. Boshlang'ichta'limda bu xayrli ishni davom ettirib, 1-4-sinflarda yosh xususiyatlarini e'tiborga olib kichik kutubxonalartashkil etish maqsadga muvofiqdir.

Umumta'lim maktablarida xat savodga o'rgatish boshlang'ich sinflardan boshlanar ekan, ularda kitobxonlikfaoliyatini barqarorlashtirish, yoshlik chog'laridan kitob o'qishga o'rgatish muhim ahamiyat kasb etadi. Buninguchun sinf rahbarlari tashabbuslari bilan "Sinf kutubxonasi" tashkil etilishi maqsadga muvofiqdir. O'z-o'ziniboshqarish tizimi bo'yicha eng zukko, bilimli bir o'quvchini "Sinf kutubxonachisi" etib tayinlash orqali,sinfdagi kitoblar soni, saqlanish holati qat'iy nazoratga olib boriladi.

64



Sinf rahbari bilimli, iste'dodli, mahoratli o'quvchilarini kitobga nisbatan mehrini oshirib, uni sevishgaundashi muhimdir. Chunki bolalar mo'jizalarga ishonadilar, kitob qahramonlari ular haqidagi dastlabkitaassurotlarni buvi-buvalardan, ota-onalardan, tarbiyachi-o'qituvchidan eshitgan ertagu-afsonalardan olsalar,keyinchalik o'zlari kitobni o'qish orqali bilim doiralari kengayib boradi. Shoir Hamid Olimjon ham "Semurg'yoki Parizod va Bunyod" dostonida ertak va dostonlarni buvisidan eshitganini eslaydi. Yuqorida aytganimizdek,o'quvchilarda kitob o'qish malakasini shakllantirish va o'stirish o'qituvchi mahoratiga bog'liq.Kitobxonlikni zaruratga aylantirish kerak. Agar farzandlarimizda kitob o'qishga havas bo'lmasa, uning kitobo'qishga bo'lgan e'tiborini o'zgartirish mushkul bo'lib qoladi. Ularni o'qishga majburlash emas, balki kitobo'qishga havas uyg'otish lozim. Bu borada ota-ona, ustoz-u murabbiylar va kutubxona xodimlari bevositayordam berishlari lozim bo'ladi. Bunda bolalarning yosh xususiyati, qiziqishi hisobga olinishi kerak. Italiyayozuvchisi Seneka: "Kitoblarning soni emas, ularning yaxshisi foyda keltiradi", - deb aytgan edi.Qush ikki qanotisiz ucha olmaganidek, inson ham bilim egallamasidan, olgan ilmlarini bir biriga bog'lamasdanhaqiqatni anglab yetmaydi.



ÁÎØËÀÍ¢È× ÑÈÍÔËÀÐÄÀ ÒÀÁÈÈÉ-ÈËÌÈÉ ÁÈËÈÌËÀÐÍÈÊÎÌÏÅÒÅÍÖÈßÂÈÉ ¨ÍÄÀØÓÂ ÀÑÎÑÈÄÀ ¤£ÈÒÈØÃÀ

£¤ÉÈËÀÄÈÃÀÍ ÒÀËÀÁËÀÐ

Ýðãàøåâà Ìóõòàðàì ßðàøîâíà,(Íàâîèé âèëîÿò Çàðàôøîí øàµàð 12-óìóìòàúëèì ìàêòàá

áîøëàí²è÷ ñèíô ́ ³èòóâ÷èñè)

Áîøëàí²è÷ ñèíôëàðäà òàáèèé-èëìèé áèëèìëàðíè ýãàëëàøäà áèðèí÷è ´ðèíäà,ê´ðãàçìàëèëèêêà ýúòèáîð áåðèøèìèç çàðóð. ×óíêè óøáó áèëèìëàð áåâîñèòà áîëàëàðíèíã ê´ç´íãèäà ñîäèð á´ëà¸òãàí òàáèàò µîäèñàëàðè áèëàí áî²ëè³. Øóíèíã ó÷óí äàðñ ³àí÷àëèê ôàîëòàøêèë ýòèëìàñèí, ́ ³óâ÷è óíè ê´ðèøè, òàñàââóð ³èëèøè, èëîæè á´ëñà, ³´ëëàðè áèëàí óøëàáê´ðãàíäåê äàðàæàäà àíè³ µèñ ýòà îëèøè, ìóøîµàäà ³èëèø, ýðêèí ôèêð þðèòèø äàðàæàñèäàáèëèì, ê´íèêìà âà ìàëàêàãà ýãà á´ëèøè ëîçèì. Áóíäà ́ ³óâ÷èëàð óøáó äàðñëàðäà òóðëè ãóðóµëàðãàìàíñóá ´ñèìëèê âà µàéâîíëàð, ïàððàíäàëàð µàìäà µàøàðîòëàðíèíã òóçèëèøè, ê´ïàéèøè,ðèâîæëàíèøè, åð þçèäà òàð³àëèøè, òóðëàðèíèíã õèëìà-õèëëèãè áèëàí òàíèøàäè; óëàðíè ñèñòåìàãàñîëèø âà àíè³ëàøíè ´ðãàíèøàäè. Áóëàðäàí òàø³àðè åð âà óíèíã òóçèëèøè, êîèíîò âà óíäàãèñàé¸ðàëàð, âàòàíèìèç ÷åãàðàëàðè, îäàì âà óíèíã òóçèëèøè êàáè áèëèìëàðäàí µàì áîõàáàð á´ëèøàäè.Áóíèíã ó÷óí àëáàòòà, µàð õèë äèäàêòèê âîñèòàëàð âà ́ ³óâ ìàòåðèàëëàðäàí ê´ïðî³ ôîéäàëàíèøãàýúòèáîð áåðèø ëîçèì. Áîøëàí²è÷ ñèíôëàðäà òàáèèé-èëìèé áèëèìëàðíè ýãàëëàøäà áóíäàé äèäàêòèêâîñèòàëàðãà ́ ³óâ âà ìåòîäèê ³´ëëàíìàëàðäàí òàø³àðè ðàñìëè æàäâàëëàð, õàðèòà, ãëîáóñ, îïòèêàñáîáëàð, ́ ñèìëèêëàðäàí òàé¸ðëàíãàí ãåðáàðèéëàð, µàéâîíëàðíèíã ³óðó³ âà µ´ë ïðåïàðàòëàðè,äèäàêòèê òåñòëàð, òîïøèðè³ëàð, êðîññâîðäëàð âà µàòòî ìóëòèìåäèàëè ýëåêòðîí âîñèòàëàð, ÿúíèµîçèðãè êóíäà ðèâîæëàíèá áîðà¸òãàí êîìïüþòåð òåõíèêà âîñèòàëàðè, òàáèàò âà óíäàãè µîäèñàëàð(³óøëàð âà µàéâîíëàðíèíã µà¸ò òàðçè, âóë³îí îòèëèøè, îñìîí æèñìëàðèíèíã µàðàêàòëàðè âàá.)íè èôîäàëîâ÷è ́ ³óâ äèàôèëüìëàðè âà áîø³àëàðíè êèðèòèø ìóìêèí. ¤³èòóâ÷è 1 ñîàòëèêäàðñ äàâîìèäà ìàíà øóíäàé âîñèòàëàð ̧ ðäàìèäà ìàâçó þçàñèäàí ́ ³óâ÷èëàðãà áèëèì áåðèøãà,àìàëèé èøëàð àñîñèäà óëàðíèíã ýãàëëàãàí áèëèì, ê´íèêìà âà ìàëàêàëàðèíè ´ç øàõñèé,êàñáèé âà èæòèìîèé ôàîëèÿòëàðèäà àìàëèé ³´ëëàé îëèøëàðèãà é´íàëòèðàäè, ê´ìàêëàøàäè,µàðàêàò ³èëàäè. Áóíäàé æàðà¸í êîìïåòåíöèÿâèé ̧ íäàøóâëè ôàîëèÿòäèð. Óøáó ôàîëèÿò ́ ³óâ÷èëàðäàìóñòà³èëëèê, ôàîë ôó³àðîëèê ïîçèöèÿñèãà ýãà á´ëèøíè, òàøàááóñêîðëèê, ìåäèàðåñóðñëàð âààõáîðîò-êîììóíèêaöèÿ òåõíîëîãèÿëàðèäàí ´ç ôàîëèÿòèäà î³èëîíà ôîéäàëàíà îëèøíè, îíãëèðàâèøäà êàñá-µóíàð òàíëàøíè, ñî²ëîì ðà³îáàò µàìäà óìóììàäàíèé ê´íèêìàëàðíè, êîìïåòåíòëèëèêíèøàêëëàíòèðàäè.

¤³óâ-òàðáèÿâèé æàðà¸ííè êîìïåòåíöèÿâèé ¸íäàøóâ àñîñèäà òàøêèë ýòèø âàçèôàñèáåâîñèòà ́ ³èòóâ÷è âà ́ ³óâ÷èäàí èæîäêîðîíà ôàîëèÿòíè òàëàá ýòàäè.

Èæîäêîð ́ ³èòóâ÷è âà ́ ³óâ÷è ó÷óí àñîñèé êàñáèé-ìåú¸ðèé ê´ðñàòãè÷ ýñà áó áèðèí÷è íàâáàòäàïåäàãîãèê æàðà¸íäà ´ç ´ðíèíè áóí¸äêîð ÿðàòóâ÷è ñèôàòèäà µèñ ýòèø âà àíãëàá åòèøäèð.¤³èòóâ÷è âà ´³óâ÷è âî³åëèêäàãè ´ç ´ðíèíè áàµîëàé îëìàñ ýêàí, óëàðäàí µå÷ ³à÷îíèæîäêîðëèêíè òàëàá ³èëèá á´ëìàéäè. Ïåäàãîãèê ôàîëèÿòãà êèðèá êåëà¸òãàí µàð áèð øàõñ ́ çèíèíãóíãà ìîñëàøóâ÷àíëèãèíè, ³îëàâåðñà, "èíñîí-èíñîí" ê´ðèíèøèäàãè êàñáëàð òèçèìèãà ëà¸³àòè,³èçè³èøè áîðëèãèíè ò´ëè³ òàñàââóð ýòèøè êåðàê. Ýíã ìóµèìè, äàðñ æàðà¸íèíèíã ìàçìóí-ìîµèÿòèíè,àµàìèÿòèíè âà ìà³ñàäèíè òóøóíèá åòèø, äîèìèé ðàâèøäà ́ ³èòèø âàçèôàëàðèíè èñòè³áîëëàðèáèëàí áèðãà îëèá áîðèøíè óääàëàøè êåðàê. Àãàð øó ³îáèëèÿò ́ ³èòóâ÷èäà é´³ á´ëñà, ó ÿõøèãèíà"áàæàðóâ÷è" á´ëèøè ìóìêèí, ëåêèí µå÷ ³à÷îí èæîäêîðëèê ïî²îíàñèãà ê´òàðèëà îëìàéäè.¤³óâ÷èëàðíè µàì òàúëèì æàðà¸íèíèíã ôàîë èøòèðîê÷èñèãà, ´³óâ ìàñúóëèÿòèíè îøèðèøãàóíäàé îëìàéäè. Êîìïåòåíöèÿâèé ̧ íäàøóâ ýñà äîèìî òàúëèì ìà³ñàäèíè àíè³ ́ ðíàòèøäàí áîøëàá,óíèíã íàòèæàëàðèíè áàµîëàøãà÷à á´ëãàí áîñ³è÷ëàðíèíã µàð áèðè, óëàðäàãè µàòòî ìèìèêàëèõàòòè-µàðàêàòëàð ó÷óí µàì èæîäèé ôàîëèÿòíè òàëàá ýòàäè.

Áîøëàí²è÷ ñèíôëàðãà òàáèèé-èëìèé áèëèìëàðíè êîìïåòåíöèÿâèé ̧ íäàøóâ àñîñèäà ́ ³èòèøâà óëàðäàí þ³îðèäà êåëòèðèëãàí òàðòèáäà ôîéäàëàíèø äàðñ ñàìàðàäîðëèãèíè îøèðèøäà ÿõøèíàòèæàëàð áåðàäè. ×óíêè, ìàø²óëîòëàðíè êîìïåòåíöèÿâèé ̧ íäàøóâ àñîñèäà òàøêèë ýòèø ́ ³óâ÷èëàðó÷óí ³óëàéëèê òó²äèðàäè, óëàðíè ïàññèâ òèíãëîâ÷èäàí ôàîë èøòèðîê÷èãà àéëàíòèðàäè,ìàñúóëèÿòèíè îøèðàäè, ýíã ñóñò ´çëàøòèðóâ÷è ´³óâ÷èëàðíè µàì èëµîìëàíòèðãàí µîëäàµàðàêàòëàíòèðàäè. Àììî áóíèíã ó÷óí ´³óâ÷èëàðíè àìàëèé ôàîëèÿòãà é´íàëòèðèø, îáðàçãà

66



êèðèø, òåàòðëàøòèðèëãàí êè÷èê ñàõíàëàð ³´éèø, áàµñ-ìóíîçàðàëàð óþøòèðèø, ñàâîëëàð ³´ÿîëèø, ́ ç ôèêðèíè ýðêèí èôîäàëàø âà øó áèëàí áèðãà,áàµñ-ìóíîçàðàëàð þðèòèø ìàäàíèÿòèíèýãàëëàøëàðèãà èìêîí áåðèø ëîçèì. ¤³èòóâ÷è ́ ³óâ÷èíè ́ çè áèëàí òåíã èøòèðîê÷è, µàìêîðñèôàòèäà ê´ðèøè, áîëà ôèêðëàðèíè µóðìàò ³èëèøè, ýøèòèøè, óëàð áèëàí µèñîáëàøèøè, ́ çôèêðèíè µóêì ñèôàòèäà ýìàñ, ́ ³óâ÷èëàð ôèêðè áèëàí òåíã äàðàæàäà ́ ðòàãà òàøëàøè çàðóð.Áóíäàé òàðçäà, ÿúíè µàìêîðëèê, µàìäàðäëèê àñîñèäà äàðñ ñàìàðàäîðëèãèíèíã îøèðèëèøè´³óâ÷èëàðäà ìóñòà³èë ôèêð þðèòèø, ìóíîñàáàò áèëäèðèø ê´íèêìàñèíèíã øàêëëàíèøè áèëàíáèðãà ´çè ôàîë èøòèðîê ýòãàí µîëäà, ÿêêà, æóôòëèêäà, ãóðóµëàðäà ìóàììî âà ñàâîëëàðãàæàâîá òîïèøãà µàðàêàò ³èëàäè, ôèêðëàéäè, áàµîëàéäè, ¸çàäè, ñ´çãà ÷è³àäè, äàëèë µàìäààñîñëàð îð³àëè ³´éèëãàí ìàñàëàíè ̧ ðèòèá áåðèøãà µàðàêàò ³èëàäè. Î³èáàòäà ìàâçó ́ ³óâ÷èëàðíèíãõîòèðàñèäà óçî³ ñà³ëàíàäèâà ÿíãè ìàâçóíè´çëàøòèðèøäà µàì òàí³èäèé, òàµëèëèé ̧ íäàøà îëàäèëàð.Áîøëàí²è÷ ñèíôëàðäà òàáèèé-èëìèé áèëèìëàðíè êîìïåòåíöèÿâèé ̧ íäàøóâ àñîñèäà øàêëëàíòèðèøäà³óéèäàãè òàëàáëàðãà àìàë ³èëèø ëîçèì:1) äàðñ ìà³ñàäèíèíã àíè³ëèãè, ìàçìóíèíèíã çàìîíàâèéëèãè, ìèëëèé ìàúíàâèé ³àäðèÿòëàðáèëàí áîéèòèëèøè âà ´³óâ÷èëàðíèíã ìóñòà³èë èæîäèé ôàîëèÿòè ó÷óí ´éèí, òåñò ñàâîëëàðè,ê´ðãàçìàëè ³óðîëëàð, ñàâîë âà òîïøèðè³ëàðäàí ôîéäàëàíèø;2) ´³óâ æàðà¸íèäà ´³óâ÷è áèëàí á´ëãàí ôàîëèÿòíè àëãîðèòìëàø, îïòèìàëëàøòèðèø,ôàîëëàøòèðèø, óëàðíèíã è÷êè ðóµèÿòè âà òàðáèÿ äàðàæàñèíè êåíãàéòèðèø;3) èëìèéëèê -ÿíãè óñóëâàâîñèòàëàðäàí ôîéäàëàíèá, ´³óâ÷èëàðíè ìóñòà³èë ôèêðëàø âà ´çèíèàíãëàøãà ́ ðãàòèø;4) ́ ³óâ÷èëàðíè äàñòóð ìàâçóëàðè àñîñèäà àìàëèé ôàîëèÿòãà æàëá ýòèø, ñèíôõîíà âà ìàêòàáäàòàáèàò áóð÷àãè òàøêèë ýòèø, òàáèàò ³´éíèãà ñà¸µàòëàð óþøòèðèø;5) ´³óâ æàðà¸íèãà ÿíãè âîñèòàëàð, ìåòîä âà òåõíîëîãèÿëàð µàìäà ÀÊÒ, àõáîðîòëàøòèðèøóñóëëàðèíèíã æîðèé ýòèëèøè;6) ́ ³èòóâ÷èíèíã þðèø-òóðèøèäàí áîøëàá äàðñ æàðà¸íèíè òàøêèë ýòèøèãà÷à á´ëãàí àëãîðèòìëèâà ýðêèí, èæîäèé ôàîëèÿòè, ³îáèëèÿòè;7) ́ ³óâ÷è âà ́ ³èòóâ÷è ôàîëèÿòèäà øàõñèé ìîòèâëàøãàíëèêíèíã òàúìèíëàíèøè;8) ́ ³èòèø æàðà¸íèíèíã µàð áèð áîñ³è÷èäà êîììóíèêàòèâ ìóíîñàáàòëàðíèíã, àõáîðîò òåõíèêàëàðèáèëàí ìóîìàëà ³èëèøíèíã ìà³ñàäãà ìóâîôè³ëèãè âà á.

¤éëàéìèçêè, áîøëàí²è÷ ñèíôëàðäà òàáèèé-èëìèé áèëèìëàðíè þ³îðèäà ñàíàá ́ òèëãàíòàëàáëàð àñîñèäà, êîìïåòåíöèÿâèé ¸äàøóâ àñîñèäà ´çëàøòèðèø äàðñ æàðà¸íèíèíã ÿíàäàñàìàðàäîðëèãèíè îøèðàäè, ́ ³óâ÷èíèíã è÷êè èìêîíèÿòëàðèíè, ÿíãè ³èððàëàðèíè î÷àäè.



BÎLÀLÀRNING MÀKTÀBGÀ PSIÕÎLÎGIK TÀYYORGÀRLIGI

Ergasheva Oydin,Navoiy viloyat Navbahor tuman 14-umumta'lim maktab, psixolog

Toshmurodova Malohat,Navoiy viloyat Navbahor tuman 15-umumta'lim maktab, psixolog

Inson tafakkuri nihoyatda kuchli bo'lib bu kuchning beqiyosligi uning yoshligidan bilimlarni qandayva qancha o'zlashtirishga juda bog'liqdir. Pedagog va psixologlarimiz fikricha bola 5 yoshgacha insoniyat tajribasining50-60% o'zlashtirar ekan, demak mana shu yoshgacha bolaga eng kerakli bilimlarni yoshiga mos ravishdaberish bolaning kelajakda qanday inson bo'lishiga juda katta turtki bo'ladi.Bîlàning psiõîlîgik tàyyorligi uning jàmiyatdàgi ijtimîiy màvkåini uzgàrishi và kichik màktàb yosh dàvridàgibîlàlàr o'quv fàîliyatining uzigà õîsligi bilàn uzviy bîglik.Màktàbning bîlà shàõsigà qo'yadigàn àsîsiy tàlàblàridàn biri psiõàlîgik tàyyorgàrlikdir.

Shuni tà'kidlàb utish jîizki, màktàbdà psiõîlîgik ànik bir màzmun dîimiy õisîblànmàydi, bàlki udîimî uzgàrib bîyib bîràdi. Psiõîlîgik tàyyorlikning tàrkibiy jiõàtlàri: intållåktuàl (aqliy), mà'nàviy vàirîdàviy tàyyorgàrlikdàn ibîràtdir.

Màktàbgàchà yosh dàvridàyoq bîlà kichik màktàb yosh dàvridà yåtàkchi fàîliyat turi bo'ladigàn -o'quv fàîliyatigà tàyyorlàngàn bo'lishi lîzim. Bundà bîlàdà mà'lum bir tågishli màsàlàlàrning shàkllàngànbo'lishi muhim àhamiyatgà egà. Bundày màlàkàlàrning àsîsiy õususiyatlàridàn biri bîlàning o'quv tîpshirig'iniàjràtib îlishi và fàîliyatni mustàqil màqsàdgà àylàntirà îlishidir. Bundày jàràyonlàr birinchi sinf o'quvchilàridàntîpshiriqdà o'zi bålgilàgàn o'zgàrish, yangilik àlîmàtlàrini qidirib tîpà bilish và ulàrdàn õàyràtlànishni,qiziqishni tàlàb qiladi. Bundày tîpshiriqlàr àmàliy ishlàrgà àylàntirilsà yoki o'yin tàrzidà bàjàrilsà, îsînrîqkåchàdi và bîlà o'zlàshtiràdi.

Yuqoridà to'õtàlib o'tgànimiz intållåktuàl tàyyorlik bîlàning màktàbdà muvîfàqqiyatli o'qib kåtishiuchun yagînà zàmin emàs.

Àgàr bîlà zàrur màlàkà và ko'nikmalàr zàõiràsigà egà bo'lsà, undà intållåktuàl rivîjlàngànlik dàràjàsiham yuqori bo'lsà-yu o'quvchilikning ijtimîiy õîlàtigà shàõsàn tàyyor bo'lmàsà, màktàbdà o'qib kåtishiqiyin kåchàdi. Àgàr o'qituvchi yoki îtà-înà uni o'qishgà qiziqtirà îlmàsàlàr, o'quv vàzifàlàrini zo'rmà-zo'ràki, sifàtsiz, qo'l uchidà bàjàràdilàr. Bundàylàrdà zàrur nàtijàlàrgà erishish qiyin bo'ladi.Eng yomîni, bu yoshdà màktàbgà bîrishni õîõlàmàydigàn bîlàlàr ham uchràb turàdi. 5-7 yoshli bîlàningmàktàbgà bîrishdàn bîsh tîrtishi àsîsàn uni tàrbiyalàshdà îtà-înàlàr tîmînidàn yo'l qo'yilgàn õàtîningîqibàti hisîblànàdi. Àyrim îtà-înàlàrdà màktàbgàchà yosh dàvridàgi bîlàni màktàb bilàn qo'rqitish hîllàriham kuzàtilàdi.- Ikkità gàpni eplàb gàpirà îlmàsàng, màktàbdà qàndày o'qiysàn?- Sànàshni bilmàysàn-u, màktàbgà qàndày bîràsàn?- Màktàbgà bîrsàng, o'rtîqlàring bu qilig'ingdàn kulishàdi!- Õåch nàrsàni bilmàysàn, màktàbgà bîrsàng bizni uyaltiràsàn!Kàbi tà'nà-dàshnîmlàr, bîlàdà màktàbdàn qo'rqish, undàn õàvfsiràshning shàkillànishigà àsîs bo'lishimumkin. Shundày qurquv bilàn màktàbgà bîrgàn bîlàlàrning màktàbgà bo'lgan munîsàbàtini o'zgàrtirish,ulàrdà o'zigà nisbàtàn ishînch uygîtish uchun õàddàn ziyod kuch, vàqt, måhnàt, sàbr-tîqàt, chidàm,e'tibîr zàrur bo'ladi. Bu esà bîlàdà îldindàn màktàbgà nisbàtàn ijîbiy munîsàbàtni shàkllàntirishgà qàràgàndàshubhàsiz, muràkkàb jàràyondir.

Bîlàni birinchi sinfdà o'qitishdà yuzàgà kålàdigàn qiyinchiliklàrning sàbàbi kàttàlàrning bîlà bilànbo'ladigàn muloqotlàri shàkli u yoki bu vàziyatgà bîg'liq bo'lmàgàn hîldà, shàõsiy àhamiyatgà egà bo'lishimuhim àhamiyatgà egà. Bundày muloqot bîlàning kàttàlàr e'tibîrigà và hamdàrdligigà bo'lgan ehtiyoj vàehtiyojlàrni kàttàlàr tîmînidàn qîndirilishi bilàn haràktårlànàdi. Muloqotning bu shàkligà erishgàn bîlàlàruchun kàttàlàrgà e'tibîr, ulàr murîjàtini tinglàsh và tushunishgà intilish và kàttàlàr tîmînidàn ham ulàrgànisbàtàn shundày e'tibîr ko'rsàtilishigà bo'lgan ishînch õîsdir. Bundày bîlàlàr kàttàlàrning turli vàziyatlàrdà(ko'chàdà, uydà, måhmîndà, ishõînàdà) o'zlàrini qàndày tutishlàrini fàrqlày îlàdilàr. Îtà-înàlàr har birbîlà ruhiy rivîjlànishidà o'zigà õîs õususiyatlàrgà egà ekànligi và bu õususiyatlàr ulàrning u yoki bu fàîliyatturini egàllàshidà nàmîyon bo'lishini yoddà tutishlàri lîzim. Bà'zi bîlàlàr endiginà birinchi so'zlàrnio'zlàshtirgànlàridà ulàrning tångqurlàri àllàqàchîn mà'lum bir ibîràlàr bilàn gàplàshà îlàdigàn bo'ladilàr.Tà'lim jàràyonidà bîlà imkîniyatlàrining nàmîyon bo'lishi mà'lum dàràjàdà nàsliy îmillàr bilàn hambîg'liqdir.

68



Bîlàlàr o'z tåmpåràmånt õususiyatlàrigà ko'ra ham bir-birlàridàn àjràlib turàdilàr:- Õushchàqchàq, sårgàp, quvnîq, õàyotning o'zgàruvchàn shàrîitlàrigà tåz mîslàshà îlàdigàn bîlàlàr -sàngvinnik tåmpåràmåntgà mànsub bo'ladilàr.- Ko'pinchà nîõush kàyfiyatdà yuràdigàn, tà'sirchàn, kàmgàp, sust bîlàlàr - målànõîlik tåmpåràmåntgàkiràdilàr.- Õîtirjàm, båfàrq, kàmharàkàt, mutqi sust bîlàlàr - flågmàtiklàrdir.- Jàõldîr, båtîqàt, sårzàrdà, haràkàtchàn bîlàlàr - õîlårik õisîblànàdilàr.Bîlàlàr kàttàlàrning yordàmigà muhtîj bo'lishigà qàràb ham bir-birlàridàn fàrq qiladilàr. Bà'zi bîlàlàr birîrõàtti-haràkàtni bàjàrishni bir nåchà màrtà ko'rsàtish, tushuntirish, kåtidàn ergàshtirish kåràk. Bîshqàbîlàlàrgà esà bàjàrilàdigàn ish bir màrîtàbà ko'rsàtilsà yåtàrli bo'ladi. Shundày bîlàlàr ham bîrki, ulàrbårilgàn vàzifàni mustàqil bàjàràdilàr.

Bîlàlàr o'zlàrini qiziquvchànlik, aqliy fàîlliklàrigà qàràb ham bir-birlàridàn àjràlib turàdilàr. Bà'zibîlàlàr ko'p sàvîl båràdilàr và haràkàtchàn bo'ladilàr, bà'zi bîlàlàrni esà håch nàrsà qiziqtirmàydi.

Îtà-înàlàr bîlàlàridàgi o'zigà õîsliklàrni qanchalik chuqur bilsàlàr, ulàrgà o'rgàtishni muvîffàqiyatlitàshkil qilà îlàdilàr.



UMUMINSONIY QADRIYATLAR ASOSIDA KASBIY KOMPETENSIYANISHAKLLANTIRISH

Eshboyeva Sabohat Elmurodovna, Navoiy viloyat Karmana tuman 8-maktab ona tili va adabiyot fani o'qituvchisi

Xalqimiz ma'naviyatini yuksaltirishda milliy urf-odatlarimiz va ularning zamirida mujassam bo'lganmehr-oqibat, insonni ulug'lash, tinch va osoyishta hayot, do'stlik va totuvlikni qadrlash, turli muammolarnibirgalashib hal qilish kabi ibratli qadriyatlar, avvalo, o'qituvchi ongiga singgan bo'lishi va shu asosida o'quvchiongiga singdirilishi, demokratik jamiyat barpo etish va uni mustahkamlash uchun barkamal avlodni tarbiyalashdamuhim ahamiyat kasb etadi.

Shuning uchun hozirgi kun tarbiyachisi:- pedagogik faoliyatda qobiliyatli, ijodkor, ishbilarmon;- milliy madaniyat va umuminsoniy qadriyatlarni, dunyoviy bilimlarni mukammal egallagan, ma'naviybarkamol;- O'zbekistonning mustaqil davlat sifatida taraqqiy etishiga ishonadigan, vatanparvarlik burchini to'g'rianglagan e'tiqodli fuqaro;- mutaxassislikka doir bilimlarni, psixologik, pedagogik bilim va mahoratni, shuningdek nazariy ilmlarnimukammal egallagan;- o'qituvchilik kasbini va bolalarni yaxshi ko'radigan, har bir o'quvchi ulg'ayib, yaxshi odam bo'lishigachin ko'ngildan ishonadigan, ularning shaxs sifatida rivojlanib, inson sifatida kamol topishiga ko'maklashadigan;- erkin va ijobiy fikrlay oladigan, talabchan, adolatli, odobli bo'lmog'i darkor.

Ushbu qadriyatlar ta'lim-tarbiya asosida yosh avlod ongiga singdiriladi. Mamlakatimiz ta'lim muassasalaridafaoliyat ko'rsatayotgan o'qituvchilar va tarbiyachilarning pedagogik mahoratida umumbashariy qadriyatlarularning ma'naviy dunyosi naqadar keng ekanligini namoyish etadi. Buyuk allomalarimizning ta'lim-tarbiyagaoid qarashlarida umuminsoniy, ma'naviy qadriyatlarga bo'lgan e'tibor asosiy o'rin tutadi. Ota-bobolarimizqadimdan bebaho boylik bo'lmish ilm-u ma'rifat, ta'lim va tarbiyani inson kamoloti va millat ravnaqiningasosi deb bilganlar. Inson xulqi va xatti-harakati aqlga, ilm-fanni o'rganishga hamda ma'rifatga asoslangandaginakamolotga erishadi.Yosh avlodni tarbiyalashda ularga ilmiy bilimlarni berish bilan birga ma'naviy bilimlarni ham berish hamdaumuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalash maqsadga muvofiqdir. Shunday ekan bu maqsadlarga erishishuchun, eng avvalo, o'qituvchining ma'naviy dunyosi va umuminsoniy qadriyatlarga nisbatan munosabati judayuqori darajada bo'lishi kerak.O'qituvchilarning kasbiy kompetentligini rivojlantirish jarayonlarini tashkil etishda ma'lum omillarga e'tiborqaratish zarur:- o'qituvchilarning kasbiy kompetentligini rivojlantirish jarayonlari samaradorligi o'qituvchilar faolligiva mustaqil ta'lim olish faoliyatiga bog'liqligi;- ta'lim muassasasida o'qituvchi shaxsining rivojlanishiga turli darajada ta'sir ko'rsatuvchi tarbiyaviymunosabatlar jarayonlari o'qituvchilarning kasbiy kompetentligini rivojlantirish jarayonlarining komponentisifatida ahamiyatliligi;- tarbiyaviy munosabatlarning asosiy shakllaridan biri bo'lgan inson-kitob-inson munosabatlarini, ya'niinson-kitob-inson munosabatlari jarayonida ham o'zaro ta'sir jarayoni mavjudligini inobatga olisho'qituvchilarning kasbiy kompetentliligi jarayonlarini ilmiy asosda tashkil etishda o'ziga xos ahamiyat kasbetadi.Buyuk Sharq allomalarining fikrlariga ko'ra, insonparvarlik g'oyalarining amalga oshishi ma'naviy barkamollikkaerishish, bilimli va ma'rifatli bo'lishga bog'liq. Shuning uchun ham ular ilmlilikni insoniy qadriyat darajasidaulug'lab, jamiyatning barcha a'zolarini ilm egallashga chaqiradilar, muallimlarning mehnatini qadrlaydilar.Shu jumladan, Abu Rayhon Beruniy bilim-umuminsoniy qadrityatlarni o'rganishning kaliti ekanliginialohida ta'kidlab, shunday yozadi: "Ilmning foydasi ochko'zlik bilan oltin, kumush to'plash uchun bo'lmay,balki u orqali inson uchun zarur narsalarga ega bo'lishdir" . Demak, umuminsoniy qadriyatlarning mohiyatinipedagogik nuqtayi nazardan izohlaganimizda, insonning ma'naviy ehtiyojlari asosida paydo bo'lgan, amaliyfaoliyatda davr sinovidan muvaffaqiyatli o'tgan, o'z shakl va mazmunida xalqning ma'naviy olamini mujassametgan, asrlar davomida xalqning ma'naviy madaniyatini shakllantirish manbayi sifatida qadrlanib kelinganma'naviy- ruhiy xatti-harakatlar, narsa va hodisalar tushuniladi.Pedagogik faoliyatda umumbashariy qadriyatlar o'qituvchining qizg'in mehnati evaziga shakllanib boradi va

70



quyidagi muammolar o'qituvchi uchun bugungi kunda eng muhim ahamiyatga ega:- o'qituvchi mehnatida jamiyatga xos umumbashariy qadriyatlarni o'z maqsadlarining asosi deb bilishi;- o'qituvchi mehnatida maqsadli qadriyatlarni samarali o'qivchilarga uzatish istagining mavjudligi va imkoniyatlari;- o'quvchilar maqsadli qadriyatlarni qabul qilishi uchun o'qituvchi tomonidan zarur shart-sharoitlarningyaratilishi.O'qituvchi mehnatining mohiyatida uning ma'naviy saviyasini ko'rsatadigan intellektual ong, yuksak ma'naviyat,an'analarga va umumbashariy qadriyatlarga tayanadigan zamonaviy ilg'or yutuqlardan oziqlanadigan milliydunyoqarash va e'tiqod kabi mezonlar mavjud bo'lishi kerak.

Bizning milliy xususiyatlarimiz umuminsoniy qadriyatlar bilan bog'lanib ketgan. Asrlar davomidaxalqimiz umuminsoniy, umumbashariy qadriyatlar rivojiga ulkan hissa qo'shgan. Turli millat vakillarigahurmat, ular bilan bahamjihat yashash, diniy bag'rikenglik, dunyoviy bilimlarga intilish, o'zga xalqlarningilg'or tajribalari va madaniyatini o'rganish kabi xususiyatlar ham xalqimizda azaldan mujassam.Foydalanilgan adabiyotlar:1. Abu Rayhon Beruniy: O'ylar, hikmatlar, naqllar, she'rlar. Toshkent.



KITOB MUTOLAASI RIVOJIDA INNOVATSION TEXNOLOGIYALARNINGO'RNI VA MOHIYATI

Hamroyeva Nazokat,(Navoiy viloyati Zarafshon shahar 12-umumta'lim maktab


Kitobdan yaxshiroq do'st yo'q jahonda,G'amxo'ring bo'lgay u har dam yoningda.

U bilan qol tanho, hech bermas ozor,Jonga yuz rohat bergusi takror!

( Abdurahmon Jomiy)

Respublikamiz aholisining yar mini yoshlar tashkil etishi, tariximiz, milliy an'analarimiz,qadriyatlarimizning tiklanishi, yoshlarda o'zligini bilishga bo'lgan hissiyotning kuchayishi, xilma-xilaxborotlarga bo'lgan ehtiyojlarning kuchliligi, jamiyatning, davrning tezkor rivojlanishiga munosib,hozirjavob bo'lishida badiiy asarlarning o'rni beqiyos. Chunki dunyoda bo'layotgan barcha voqea vahodisalar, yangiliklar, kashfiyotlar, yangi texnologiyalar avvalo kitoblarda, vaqtli nashrlarda o'z aksinitopadi. Xarakteri, ruhiy olami, dunyoqarashi endi shakllanib kelayotgan bola ushbu axborotlarnio'qiydi, tahlil qiladi va o'ziga singdirib oladi. Shu asosda bilim oladi, tarbiyalanib boradi. Bolalarnitarbiyalash davlat ahamiyatiga ega bo'lgan jarayondir, chunki unda jamiyatning barcha a'zolari ishtiroketadilar. Shuning uchun ham

Respublikamizda ushbu jarayonga katta ahamiyat berilmoqda. Zero yoshlar bizning kelajagimiz,biz ularga qancha ko`p bilim va tarbiya bersak, kelajagimiz shunchalik farovon, mamlakatimiz tinch vaosoyishta bo'ladi. Bolalar xarakterida shakllanayotgan ilk tushuncha va hissiyotlarni o'z vaqtida ilg'ab olib,ularning keyingi amaliy faoliyatiga yordam berish har bir o'qituvchi va tarbiya muassasalarning birinchinavbatdagi vazifasidir.

Badiiy asarlarni ifodali o'qish, rollarga bo'lib o'qish, tahlil jarayonida berilgan savollarga javobtopish, asar qahramonlarini tavsiflash o'quvchilarning og'zaki nutq boyligini o'stirishga samarali ta'sirko'rsatadi.

Kitoblar sharq xalqlari, jumladan, o'zbek xalqi hayotida ham har doim juda katta ijtimoiy-ma'naviy ahamiyatga ega bo'lgan. Cho'lponning "Adabiyot yashasa - millat yashar" degan fikri bejiz emas.Ammo uni o'qitish birdaniga hozirgi holiga kelmagan."Ta'lim to`g`risida"gi Qonunning, "Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi"ning qabul qilinishi ana shuvazifalarni amalga oshirishiga qaratilgan jiddiy qadamdir. Bu boradagi eng asosiy maqsad barkamol avlodnitarbiyalashdan iborat. Har tomonlama barkamol yetuk avlodni badiiy adabiyotlarsiz tarbiyalash tasavvurgasig'maydi.

Adabiy asarlarni ifodali o'qish qoidalariga binoan ravon nutqda, ifodali, tushunarli va jozibali tarzdao'qish ham muhim ahamiyatga egadir. O'quvchi asarni ifodali o'qiyotgan shaxs shu asarningmazmunini tinglovchiga yetkazishga undan badiiy zavq olishga ta'sir ko'rsatadi.Adabiyot darslarida hamisha ifodali o'qishdan foydalaniladi. Agar dars ifodali o'qish darsi sifatida taskiletilgan bo'lsa, bu metod sifatida namoyon bo'ladi. Agar dars ma'lum asar tahliliga bag'ishlangan bo'lsaifodali o'qish usul sifatida qo'llaniladi. Metod keng ma'nodagi tushuncha bo'lib o'quvchilarni ma'lum ijodiyishga yo'llash yoki muayyan bilimlar berishdagi o'qituvchi qo'llaniladigan ta'lim vositasidir.

Ma'lum asardan parchalarni matn mazmunini umuman o'zgartirmasdan o'qish zarur.Masalan: "Yulduzli tunlar"dan. . . umumiy mazmunini saqlagan holda ijodiy o'qish mumkin. Sharhlio'qish usulidan klassik matnlarni o'rganish va tahlil qilishda foydalaniladi.O'qituvchi har bir bayt mazmunini sharhlab, tushuntiradi, izoh talab so'zlarga izoh beradi.

Rollarga bo'lib o'qish usulidan sahna asarlarini yoki nasriy a sarlarni o'rganishda foydalaniladi .Jo'r bo'lib o'qishusuli ta'limning boshlangan bo'g'inlarida qo'llaniladi va o'quvchini kitob o'qishga o'rgatiladi.Ssenariy o'qish usulidan tayanch va yuqori sinflarda foydalaniladi. Matnni o'qib o'rganish asosida senariytuzish amalga oshiriladi. Bu usul matnni mustahkam o'zlashtirish va qayta hikoyalashga yordam beradi.Ma'ruza metodidan asosan yuqori sinflarda foydalaniladi. Sarhisob mavzular, davrlarga obzor berish,ma'lum yozuvchining hayoti va ijodini monografi k tarzda o'rganshda ma'ruza metodidan foydalaniladi.Tadqiqot metodidan sinfda o'qib o'rganilgan ijodkor uslubining yangi qirralarini o'rganishda tadqiqot

72



metodidan foydalaniladi. Tayanch sinflarda adabiyotni o'rganishda badiiy asar qismlari bo'yicha rejalartuzdiriladi. Yuqori sinflarda esa monografik mavzularni o'rganish jarayonida o'qituvchi o'z ma'ruzasiningrejasini beradi. Mazkur rejalarda belgilangan masalalarga oid adabiyotlar ko'rsatiladi. O'quvchilarqo'shimcha adabiyotlar, matbuot materiallari yordamida rejadagi masalalarni to'ldirgan holda o'rganadilar.Mustaqil holda. insho, bayon adabiy taqriz tayyorlaydilar.Bilim olishning dastlabki usullaridan biri kitob mutolaa qilishdir. Kitob hayotni va uning kurashqonunlarini o'rgatadi. Bilag'on, suhbatda topqir, hozirjavob qiladi, kitobdan o'rinli saboq olish esa kishinianiqlikka o'rgatadi.O'qish ayni mahalda o'z shaxsiy fikrlarini yaratish ham demakdir.



G'AFUR G'ULOMNING "SHUM BOLA" QISSASIDA UCHRAGANMAQOL, IBORA, HIKMATLI SO'ZLAR HAMDA ULAR TARKIBIDAGI

YASAMA SO'ZLAR HAQIDA BA'ZI MULOHAZALAR

Haydarova Muhabbat,(Navoiy viloyat Qiziltepa tuman 29-umumta'lim maktab

Ona tili va adabiyot fani o'qituvchisi )

O'zbek xalqining boy adabiy merosi, bitmas-tuganmas xalq og'zaki ijodi borligi, uningbilimdon, zukko va dono ekanligidan dalolat beradi. Xalqning o'zi yaratgan qo'shiqlari, laparlari,maqol-u matallari, hikmatli so'zlari uning tafakkurida yaratilib, sayqallanib mana necha asrlar davomidayashab o'z ma'no mazmunini yo'qotmasdan kelyapti.

Xalq og'zaki ijodining go'zal namunalaridan biri bu maqollardir. Xalqning dono purhikmatifodalari, uning hayotiy tajribalari asosida yuzaga kelgan dono fikrlarni ixcham shaklda ifodalovchi asarmaqol deyiladi.Maqol arabcha "so'z" degan ma'noni anglatadi. O'zbek adabiyotida maqolning "Otalar so'zi" degan ma'nosi ham bor.

Maqolning o'ziga xos xususiyati bu fikrning aniqligi, xulosaning tugalligi, ifodaninglo'ndaligidir. Maqol ikki xil shaklda bo'ladi.1. She'riy shaklda: Tilingni avayla, omondir boshing, So'zingni avayla, uzayar yoshing.2. Nasriy shaklda : Til dil kaliti.Odobli bola elga manzur.

Maqollarning mavzu ko'lami keng. Masalan, ota-ona, vatan, mehnat, mardlik, sadoqat va vafo,to'g'riso'zlik, bilim, aql, bola odobi, yaxshilik va yomonlik, hayvonlar, tabiat va hokazolar haqidadir.Xalq og'zaki ijodida maqollarning yozma adabiyotga kirib kelishi Mahmud Koshg'ariyning "Devoni lug'titturk" asari bilanbog'liqdir. Mahmud Koshg'ariy o'zining asarida bir nechta maqollardan misollar keltirgan.Masalan, "Erik erni yag'lig', ermagu bashi qanlig'" (Tirishqoqning labi yog'lig', erinchoq, dangasaningboshi qonlik), "Emgak bekorga ketmaydi" (Mehnat bekorga ketmaydi)

Badiiy asarda maqollardan foydalanish adabiyotimizning ko'pgina ijodkorlari tomonidan go'zaltarzda qo'llanilib kelinadi.

Yozuvchi va shoir G'afur G'ulom o'zining "Shum bola" qissasida o'zbek xalq maqollaridanbir necha o'rin larda foydalangan. Maqollar qissaning badiiy jihatdan betakror bo'lishida bevosita o'zta'sirini ko'rsatgan. Qissada quyidagi maqollar keltirilgan.

Maqollar:Oziqlik ot horimas.

Semizlikni qo'y ko'tarar.O'g'ri qarisa so'fi, g'ar qarisa parixonbo'ladi.

Yopiq qozon yopiqligicha qoldi.Tuya ko'rdingmi-yo'q.Bo'sh qorin tik turmas.

Maslahatli to'n tor kelmas.Yangi yorni ko'rganda eskisidan kechmoq kerak.

Sheriklioshni it ichmas.Bir kaptan bersa to'yg'uzadi, Bir mushtdan ursa o'ldiradi.

Mard maydonda.O'zingni ehtiyot tut, qo'shningni o'g'ri tutma.Yetim qo'zi asrasang og'zi burning moy etar,Yetim o'g'lon asrasang og'zi burning qon etar.

Qissada maqollardan tashqari iboralar va hikmatli so'zlar ham qo'llanilgan .Iboralar:

Pul-dardi kabob.Egasi yo'q mol afandiniki.

Qora po'stakdanburga qidirish qiyin.Ashulaga non-osh beradi.

Jon og'ritgani jondorqidirar.

74



Zirapchani nina bilan olganday.Qornilaring to'q -qayg'ularing yo'q .Qulog'i ostida qolgan (o'lgan ma'nosida).Qush uchsa qanoti, odam yursa qanoti kuyadi.Qo'ling yengil ekan.Mumtoz adabiyotining yirik vakillaridan Sa'diy Sheroziy va Alisher Navoiy hikmatlaridan ham namunakeltirilgan.Hikmatli so'zlar:1. Sa'diy aytibdur: "Bir mamlakatda g'arib bo'lsang, hurmatsizlansang, safarni ixtiyor qil".2. Navoiy aytibdur: "Ul kishidurkim, u dunyoni tark qiladi, dunyo uni tark qilmasdan".Yuqoridagi maqollar qissaning bosh qahramoni Qoravoy , uning do'sti Omon va asarning boshqa qahramonlaritilidan qo'llanilgan. Bugungi kunda ushbu maqol, ibora va hikmatli so'zlarning shakllari o'zgargan bo'lsa-da ,ma'no va mazmuni o'zgarmay xalq orasida ishlatilib kelinadi.Umuman olganda, badiiy adabiyotda yaratilgan biror bir asar yo'qki, maqollar, iboralar, hikmatli so'zlarishlatilmagan bo'lsa. Asarning go'zalligini, ta'sirchanligi va albatta badiiy jihatdan mukammalligini hamaynan shular ta'minlaydi. Yozuvchining aytayotgan fikrini lo'nda qilib o'quvchiga yetkazishida maqol,ibora va hikmatli so'zlarning ahamiyati beqiyosdir.Shuning uchun ham badiiy adabiyot namunalarida ushbu janrlar keng ko'lamda qo'llanilibkelinmoqda.Endi biz atoqli shoir va yozuvchimiz G'afur G'ulomning "Shum bola" qissasida ishlatilgan, yuqorida qaydetilgan maqol, ibora va hikmatli so'zlarda ishlatilgan yasama so'zlar xususida to'xtalamiz.Yuqorida keltirilgan maqol, ibora va hikmatli so'zlardagi yasama so'zlar, asosan,affiksatsiya (so'zga so'z yasovchiqo'shimcha qo'shish) usulida va oz miqdorda kompozitsiya (so'zga so'z qo'shish) usulida yasalgan.Affiksatsiya usulida yasalgan so'zlar:- oziqlik -oziq+lik (otdan sifat yasalgan);- semizlik -semiz+lik (sifatdan ot yasalgan);- parixon -pari+xon (otdan ot yasalgan);- yopiq -yop+iq (fe'ldan sifat yasalgan);- yopiqligicha -yop+iq+ligicha (fe'ldan sifat, sifatdan ravish yasalgan);- maslahatli -maslahat+li (otdan sifat yasalgan);- sherikli -sherik+li (otdan sifatyasalgan);- po'stak -po'st+ak (otdan ot yasalgan);- jondor -jon+dor (otdan sifat yasalgan);- hurmatsizlan -hurmat+siz+lan (otdan sifat, sifatdan fe'l yasalgan).Kompozitsiya usulida yasalgan so'zlar:- ixtiyor qil -qo'shma fe'l (ot+fe'ldan yasalgan);- tark qiladi -qo'shma fe'l (ot+fe'ldan yasalgan);- tark qilmasdan -qo'shma fe'l (ot+fe'ldan yasalgan).



INTELLEKTUAL SHAXSNI TARBIYALASH BOSHLANG'ICHTA'LIMNING ENG MUHIM MASALASI SIFATIDA

Hotamova Shaxlo Mirzakulovna,(Navoiy viloyat Qiziltepa tuman 37-umumta'lim maktab


Fan, texnika va innovatsion texnologiyalarning rivojlanishi natijasida o'quv-tarbiya jarayonidainterfaol uslublardanfoydalanib, ta'limning samaradorligini ko'tarishga bo'lgan qiziqish, e'tibor kundan-kunga kuchayib bormoqda. Ta'lim tizimida zamonaviy texnologiya qo'llanilgan mashg'ulotlar egallanayotganbilimlarni o'quvchilar tomonidan o'zlari qidirib topishlari, mustaqil o'rganib, ularni tahlil qilishlari, o'zbilimlarini baholashlari, to'g'ri xulosalar chiqarishga qaratilgan. O'qituvchi bu jarayonda shaxs va jamoaningrivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga, shuningdek, erkin fikrlab sinfdoshlari bilano'zaro hamkorlikda ishlash va harakat qilishlariga sharoit yaratadi, shu bilan bir qatorda,boshqaruvchilik, yo'naltiruvchilik vazifasini bajaradi.

Bunday o'quv-tarbiya jarayonida o'quvchi asosiy ishtirokchiga aylanadi.Pedagog - olimlarning ko'p yillar davomida ta'lim tizimini yanada samaraliligi va natijaliligini

oshirishga doir olib borgan ishlari zamirida o'sib kelayotgan kelajak vorislari hisoblanmish yosh avlodniyanada komil insonlar etib tarbiyalashga qaratilgan. Ya'ni har bir darsni yaxlit holatda ko'ra bilish vauni tasavvur etish uchun o'qituvchi bo'lajak dars jarayonini loyihalashtirib olishi kerak. Buning uchun udarsning texnologik xaritasini Xalq ta'limi vazirligi tomonidan tavsiya etilgan "Dars muqaddas" uslubiytavsiyasi asosida tuzib olish juda muhim.

O'quv jarayonida o'quvchilarga bola sifatida emas, shaxs sifatida qaralishi, mavzuga oid pedagogiktexnologiyalar hamda zamonaviy uslublarning qo'llanilishi o'quvchilarni mustaqil, erkin fikrlashga,izlanishga, har bir topshiriqqa ijodiyyondashish, mas'uliyatni his qilish, shuningdek, o'qituvchiga nisbatanhurmati oshadi.

O'quvchilarga ta'lim va tarbiya berishda ko'proq samaraga ega bo'lish uchun o'tmish allomalarimizningg'oya va qarashlaridan foydalangan holda innovatsion va axborot texnologiyalarni qo'llash zarur.Ma'lumki, pedagogik texnologiya o'quvchini mustaqil o'qishga, bilim olishga qiziqtirish, fikrlashnio'rgatishga xizmat qiluvchi jarayondir. Til va adabiyot o'qitish metodikasida yangi texnologiyalarni qo'llashva interfaol usullardan foydalanish yaxshi samara bermoqda.

Darhaqiqat, har bir dars har bir mavzuning o'ziga xos texnologiyasi mavjud. Dars jarayonidao'quvchilarning faolligini oshirishga xizmat qiladigan turli usullardan fodalanish yaxshi natija beradi.O'quvchilarning yetuk kasb egasi sifatida shakllanishida uning shaxsiy sifatlari muhim ahamiyatga ega.Shaxsiy sifatlar individning oila va uzluksiz ta'lim tizimida asosan adabiy ta'lim orqali oladigan tarbiyasijarayonida ruvojlantiriladi.

Bunday sharoitda to'laqonli natijaga erishish uchun adabiy ta'limda uzviylik va uzluksizlik tamoyiliniqo'llash ijobiy samara beradi. Bu tamoyil ta'limda zarur fiziologik, psixologik qonuniyat hisoblanib,bilimni mantiqiy bog'liqlikda o'rganishni ta'minlaydi. Boshlang'ich sinfda barcha sohalarni puxta egallagano'quvchi yuqori sinfga o'tganda murakkablashib borayotgan mavzularni o'zlashtirib boradi. Qolaversa,o'quvchilarda tayanch va fanga oid kompetensiyalarni ham rivojlantirib borish ham juda muhimhisoblanib, pirovardida o'quvchilarda kommunikativ, axborotlar bilan ishlash, o'z o'zini rivojlantirish,milliy va umummadaniy, faol fuqarolik kompetensiyalari mustahkamlanib boradi.

Xulosa qilib aytganda, intellektual shaxs o'z dunyoqarashi nuqtai nazari ga ega bo'lishi, o'zidaaqliy-axloqiy sifatlarni, shuningdek, o'z bilim, ko'nikma va qobiliyatlarni namoyon etish asosidashakllanadi. Bu jarayonda adabiy ta'lim uzviylik hamda uzluksizlikni ta'minlash, o'quvchilarda intelektualsalohiyatni rivojlantirishning asosiy mezoni hisoblanadi.

76



XALQARO MIGRATSIYA JARAYONLARI VA MUAMMOLARI" MAVZUSINI O'QITISHDATA'LIMNING FAOL USULLARIDAN FOYDALANISH

Ismoilova Saidaxon ErgashevnaNamangan tumani 22-maktab geografiya fani o`qituvchisi

Annotatsiya: Maqolada xalqaro migratsiya jarayonlari, Ta'lim jarayonini pedagogic texnologiyaning milliymodeli bilan ta'minlash masalalari, "Muqobil imkoniyatlar tanlovi "(mit) strategiyasidan foydalanishusullari, tayancha tushunchalar bilan ishlash masalalari yoritilgan.Kalit so`zlar: xalqaro migratsiya, migratsiya emigratsiya, immigratsiya, remigratsiya , faol usullar, "Muqobilimkoniyatlar tanlovi "(mit) strategiyasi

Mamlakatimizda ta'lim - tarbiya jarayonini ilmiy asosda tashkil qilib, uni jadallashtirish va samaradorliginioshirish maqsadida zamonaviy pedagogic texnologiyani o`quv jaryoniga tadbiq etish davom etmoqda. Ta'limjarayonini pedagogic texnologiyaning milliy modeli bilan ta'minlash, unga oid o`quv adabiyotlarni tayyorlashva amaliyotga tadbiq etish - asosiy vazifalardan biridir.Jahon mamlakatlarida aholi tarkibi va joylashuviga migratsiyalar katta ta'sir ko`rsatadi. Migratsiya (lotincha -migratio -"Ko`chish") -aholining bir hududdan boshqa hududga doimiy yoki vaqtincha muddatga ko`chishi.Bitta manzilgoh ichidagi ko`chish migratsiya hisoblanmaydi. Migratsiyalar bir necha mezonlarga ko`ratasniflanishi mumkin. Hududiy miqyosi jihatidan tashqi va ichki migratsiyalar ajratiladi. "MUQOBIL IMKONIYATLAR TANLOVI "(MIT) STRATEGIYASI Diqqatni yohnaltirishga yordam beradigan ushbu strategiya mavzularni puxta o`zlashtirish asosidao`quvchilarning mantiqiy fikrlash ko`nikmalariga ega bo`lishlari uchun keng imkoniyat yaratadi. Odatda, o`quvchilar fikrlash jarayonida dadil harakat qilish o`rniga imkoniyatlarni chamalashgaurinadi. Ko`p holarda o`z imkoniyatlarini chamalarini past baholaydi. Strategiya o`quvchilar oldidagi anashunday sun'iy to`siqni bartaraf qilish, dadil harakatlanishga yordam beradi. Unga ko`ra mavzuga oidtayanch tushunchalardan biri ajratib olinadi va garchi to`g`riligiga ishonch hosil qilinmasada, ungamuqobil tahriflar topiladi. Muqobil tahrifni topish ma'lum afzallliklarga ega. Zero, ba'zan muqobiltahriflar mavjud tahriflarga nisbatan mavzu mohiyatini aniqroq, yorqinroq ifodalash imkoniyatiga egabohladi. Strategiyadan foydalanishda, eng muhimi, ko`zlanayotgan maqsad haqidagi aniq tasavvurga egabo`lish talab qilinadi. Zero, metod aniq maqsadga muvofiq qo`llanilgandagina samaradorligi yuqoribohladi. Ta'lim jarayonida strategiyani qo`llash quyidagicha amalga oshiriladi:

O’qituvchi o’quvchilarni strategiya mohiyati bilan tanishtiradi.

O’qituvchi o’quvchilarga mavzuga oid tayanch tushunchalar va ularning muqobillarini topish vazifasini beradi.

O’quvchilar tomonidan ifodalangan tayanch va muqobil tushunchalar o’qituvchi tomonidan yozuv taxtasi yoki vatman qog’ozga yozib boriladi

Tayanch va muqobil tushunchalar aniqlashtirib olingach, o’qituvchi o’quvchilarni kichik guruhlarga biriktiradi.



Jamoa o’qituvchi yordamida guruhlar ishini muhokama qilib, eng yaxshi ishni ajratadi

O`quvchilar quyidagicha javob berishi mumkin.Tayanch tushunchalar:1. migratsiya2. emigratsiya3. immigratsiya4. Remigratsiya5. mayatniksimon migratsiyaXulosa o`rnida shuni aytish mumkinki, "Xalqaro migratsiya jarayonlari va muammolari "mavzusini o`qitishdata'limning faol usullaridan foydalanish orqali quyidagi nailarga erishiladi:- O'quvchilarni dars mavzusiga qiziqtirish;- Bilimlarni puxta o'zlashtirishga erishish;- Bola tafakkurini rivojlantirish, ya'ni o'quvchini fikrlashga o'rgatish;- O'quvchilarni o'zaro muloqot qilishga o'rgatish;- Ta'lim jarayoniga hamma o'quvchilarning faol ishtirokini ta'minlash uchun sharoit yaratish;- O'quvchilar guruhida mo'tadil psixologik iqlim yaratish;- O'quvchilarni faollashtirish uchun dars jarayonida qo'llaniladigan usullarni to'g`ri tanlash va savollarnianiq tuzish kata samara beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar1.Mirziyoyev SH.M. Tanqidiy tahlil, qat'iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatiningkundalik qoidasi bo'lishi kerak. - T.: "O'zbekiston". - 2017.- 102b.2. Soatov A, Qurbonniyozov R, Mirakmalov M, Nazaraliyeva E. Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi.O`qituvchilar uchun metodik qo`llanma.T.: "Tafakkur nashriyoti" 2014 yil.3. Qurbonniyozov R. Geografiya o`qitish metodikasi. Geografiya ta'limi uchun qo`llanma. "Urganch - 2001"

78



GEOGRAFIYA FANINI O`QITISHDA TA'LIMNING INTERFAOLMETODLARIDAN FOYDALANISH

Isoqova Moxira XamidovnaNamangan tumani 10-maktab geografiya fani o`qituvchisi

Annotatsiya: Mazkur maqolada interfaol metodlar haqida tushuncha, interfaol metodlardanfoydalanishning ahamiyati, "Ajurli arra" strategiyasidan foydalanish usullari, geografiya mavzularini o`qitishdakrossvordlardan foydalanish masalalari yoritilgan.

Kalit so`zlar: interfaol metodlar, "Ajurli arra" strategiyasi, krossvord, ijodiy topshiriq, materik, qit'à.

Hozirgi vaqtda O`zbekiston Respublikasida jamiyat hayotining barcha sohalarida yutuqlarga erishish, jahonhamjamiyati davlatlari bilan ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hamkorlikni qaror toptirish, rivojlangan davlatlarqatoridan munosib o`rin egallashdan iborat maqsad yo`lida keng qamrovli islohotlar amalgam oshirilmoqda.Muhtaram Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyev ta'kidlaganlaridek, "Globallashuv davrida o'qituvchining pedagogikjarayondagi asosiy vazifalari o'zgaradi. Uni boshqaruvchanlik faoliyatiga yangicha talablar quyiladi. Boshqarish- bu yo'naltirish, vazifa quyish, o'rganish, yordam berish va qo'llab-quvvatlashni hamda maslaxat berish,rahbarlik qilish, kuzatish, talab qilish, ko'rsatma berishlari o'z ichiga oladi. Ta'lim-tarbiyada donishmand vamo'tafakkirlarning, xalqimizning milliy ma'naviy qadriyatlariga tayanish muhim ahamiyatga ega" . Shumaqsadda ta'lim- tarbiyaning yangi o`qitish usullarini qo'llash dolzarb vazifa sanaladi.Zero, dars jarayonida interfaol metodlar turli murakkablikdagi o`quv materiallarini juftlikda, kichik guruhlarva katta guruhda o`quvchilar bilan birgalikda, o`zaro o`zlashtirish imkonini beradi. Shuningdek, o`quvchilarberilgan materiallarni o`zlashtirish qobiliyatini rivojlantiradi. Eng muhimi interfaol metodlarni qo`llashorqali o`qituvchi o`quvchilarning aniq ta'limiy maqsadga erishish yo`lida ozaro hamkorlikka asoslanganharakatlarni tashkil etish, yo`naltirish, boshqarish, nazorat va tahlil qilish orqali xolis baholash imkoniyatiniqo l̀ga kiritadi.Geografiya mavzularini o`qitishda interfaol metodlarni qo`llash orqali o`qituvchi belgilangan maqsadga erishishimkoniyatiga ega bo l̀adi.Xususan, "Ajurli arra" strategiyasi asosida mavzuga doir ijodiy topshiriqlarni bajarish. O`quvchilar avval ikkitakatta guruhda topshiriqni bajaradi. Har ikki guruhga bitta mazmundagi ikkita topshiriq beriladi. Topshiriqnibajarish uchun vaqt belgilanadi. Guruhlarga quyidagi ish qogòzlari taqdim etiladi:6-sinflar uchun

E

V

R

O

P

A



1. Eng katta materik. 2. Sayyohlardan biri. 3. Shimoliy Amerika kashf qilgan shaxs. 4. Dunyo okeaning ikkinchi nomi. 5. Janubiy Amerika cho’llari. 6. Eng yengil daraxt.

9-sinflar uchun

B

A

L

B

O

A

1. Sayyohlardan biri.2. Eng sersuv daryo.3. Okeanlardan biri.4. Dengizlardan biri.5. Eng kup zilzila buladigan davlat?6. Poytaxti Kiev.Xulosa o`rnida shuni aytish mumkinki, hozirgi sharoitda ta'limning interafol metodlaridan foydalanish orqalio`qituvchi, o`quvchi va o`quvchilar guruhi o`rtasida hamkorlikni yuga keltiradi, qizgì baxs-munozaralar,o`zaro fikr almashish imkoniyatini yaratadi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. 2017-2021 yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha Harakatlarstrategiyasi. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni2.Âàµîáîâ ¥., Î.Ìèðçàìàµìóäîâ "Ãåîãðàôèÿ ́ ³èòèø ìåòîäèêàñè" Íàìàíãàí 2016 éèë-4-11 áåò3.Æ´ðàåâ, Ð. Çóííóíîâ À. "Òàúëèì æàðà¸íèäà ́ ³óâ ôàíëàðèíè èíòåãðàöèÿëàø". Øàð³ íàøðè¸òè. Ò.:2005-52 áåò

80



BOSHLANG'ICH SINFLARGA TA'LIM BERISHDA KUZATISHMETODINING AFZALLIGI

Jo'rayeva Hidoyat,(Navoiy viloyat Navbahor tuman 16-umumta'lim maktab


Bugungi kunda ta`lim tizimini interfaol metodlarsiz tasavvur qilib bo`lmaydi. Dars jarayonidainterfaol metodlar o`quvchilarni yos h xususiyatini inobatga olgan holda dars jarayoni olib boriladi.Boshlangìch sinflarda interfaol metodlardan kuzatish metodi ancha ijobiy samara beradi. Rasmlarni ko'zdankechirish (namoyish qilish) bolalar ta'lim tarbiyasida ular bilan rasmlarni ko'zdan kechirish,diapozitiv, diafilmlar va kinofilmlarni ko'rish alohida ahamiyatga ega bo'ladi. Bunday hol boshlangìchmaktab yoshidagi bolalar bilan olib boriladigan ta'limiy ishlar mazmuni, shuningdek, ular bilishfaoliyatining asosiy shakllar bilan belgilanadi. Ta'lim-tarbiya jarayonida rasmlarni ko'rib chiqish metodi:xilma-xil didaktik, o'quv vazifalarni hal etish uchun, buyumlar va atrof-muqitdagi hayot hodisalari haqidagitasavvurlarini aniqlashtirish va boyitish uchun, bilimlarini umumlashtirish va sistemalashtirish uchun, lug'atboyligini faollashtirish va bog'lanishli nutqini rivojlantirish uchun, estetik idrokni shakklantirish, estetiktaassurot va his-tuyg'ularni boyitish uchun foydalaniladi. Ilk maktab yoshi tarbiya amaliyotida rasmlarasosida suhbat o'tkazish, hikoya tuzish, ijodiy hikoya, rasmlarga nom o'ylab topish kabi ish turlari tashkiletiladi. Tarbiyachi zarur hollarda tushuntirish beradi, bolalarning hikoyalari yoki fi kr-mulohazalarinito'ldiradi. Diapozitivlar, diafilm va kinofilmlarni namoyish qilish bolalar bilan olib boriladiganta'limiy ishda o'quv ekranidan foydalanish uchta vazifani hal etishga yordam beradi: bolalarbilimini kengaytiradi, ular nutqini rivojlantiradi va filmni ongli ravishda chuqurroq idrok qilishgaqodir bo'lgan madaniyatli tomoshabinni tarbiyalaydi. O'quv filmlarni namoyish etish quyidagi tartibda olibboriladi:1. Namoyishdan oldin suhbat o'tkazilib, unda bolalarning ko'rsatladigan hodisahaqidagi tajribalari, bilimlari jonlantiriladi. Muhokama so'ngida bolalar oldiga bilishga oid yangi vazifa qo'yiladi.Keyin film ko'rsatiladi.2. Film namoyishidan so'ng bolalar qisqa suhbatda tengqurlari va ustozlar orasida o'z taassurotlaribilan o'rtoqlashadilar. Pedagog o'rtaga faqat bolalarning film mazmunini qay darajada o'zlashtirganini aniqlashgaimkon beruvchi savollar tashlaydi, bu bilan u ularga film g'oyasini aniq tushunib olishga, bo g'lanishlaro'rnatishga yordam beradi.3. Bir necha kundan (3-4 kun) so'ng filmning qayta namoyishi o'tkaziladi, bunda tarbiyachi namoyisholdidan bolalar diqqatini filmning yetarlicha idrok qilinmagan yoki tushunilmagan jihatlariga qaratadi.4. Takroriy namoyishdan so'ng suhbat o'tkaziladi. U o'z ichiga film mazmunini qayta hikoya qilib berishni,uning taqlilini muhim hodisa va ular o'rtasidagi aloqalarni ajratib ko'rsatishni oladi. Shunday qilib,maktabgacha tarbiya muassasalarida qo'llaniladigan barcha ko'rgazmali metodlarning maqsadi bolalardabuyumlar va atrof muhitdagi voqelik haqidagi aniq tasavvurlarni shakllantirishdan iboratdir.

Ko'rgazmali metodlardan foydalanish idrokning yetakchi bilish jarayoni sifatida rivojlanishni,shuningdek, nutq va tafakkurning ko'rgazmali -harakat va ko'rgazmali - obrazli shakllarining, ilk maktabyoshidagi bolalarning asosiy faoliyat turlarining, tasviriy va mehnat faoliyatining rivojlanishini ta'minlaydi.Amaliy metodlar: Bolalarda o'qitishning amaliy metodlari guruhiga mashqlar, o'yin metodlari ( didaktiko'yinlarni qo'shgan holda) elementar tajribalar va modellashtirish kiradi. Bunda bolalarning bilishfaoliyati og'zaki -mantiqiy tafakkur bilan o'zaro aloqadagi ko'rgazmali - harakat va ko'rgazmali -obrazlitafakkurga asoslanadi. Mashqlar-bu berilgan mazmunning aqliy va amaliy harakatlarini bola tomonidan ko'pmarotalab takrorlashdir. Mashqlar mohiyatan bilimlarni amalga tatbiqetilishi bo'lib, u bilimlarning o'rgatuvchiva rivojlantiruvchi ahamiyatini belgilaydi: bolalar mashqlar yordamida turli aqliy usullarni egallaydilar,ularda o'quv va amaliy ko'nikma hamda malakalar shakllanadi: aqliy va amaliy zamindagi bilimlarbirmuncha mustahkam va ongli bo'la boradi. Natijada bolalarning bilish qobiliyatlari mustahkamlanadi. Bilim vako'nikmalarni o'zlashtirish - uzoq davom etuvchi jarayon. U turli tabiatidagi ko'p martali mashqlarnitalab etadi. Pedagog ta'limiy vazifalarga muvofiq, bolalardan taqlidiy - ijrochilik, qurish-yasash vaijodiy darajasida bo'lgan faollik va mustaqillikni talab qiluvchi mashqlardan foydalanishimumkin. Taqlidiy-ijrochilik mashqlarni tashkil etishdabolalar oldiga o'quv-bilish vazifalar qo'yiladi, uni haletish usuli, harakat va ular izchilligini ko'rsatiladi, hamda natijani baholash mezonlari ko'rsatiladi.Bolalar mashqlarni ko'rsatilgan namunaga ko'ra bajaradilar. Pedagog takroriy mashqlar paytidaharakat usullarini o'zlashtirish darajasiga qarab harakatlarni ko'rgazmali namoyish qilishni tobora ko'paytiraboradi.



Bunda u ularni og'zaki eslatishlar bilan almashtiradi, shu asnoda bolalarni ham harakatlarningtabiati va izchilligini og'zaki belgilashga jalb qiladi. Bolalar tomonidan ko'rsatilgan harakat usuliningyetarlicha o'zlashtirilishi qurish - yasash mashqlariga o'tishga imkon beradi. Ularning o'ziga xosligio'zlashtirilgan harakat usulining yangi mazmuniga, dastlab unga yaqinroq, so'ng birmuncha o'zgacharoqmazmunga o'tishdan iboratdir. Bunda bolalar o'zlariga ma'lum harakat va operasiyalardan tegishli yechimusulini yaratadilar. Ijodiy mashqlar o'zlashtirilgan usullarni yangi sharoitda foydalanishni,shuningdek, bolalar hali o'rganmagan yangi harakat va operasiyalarni qo'llanishni ko'zda tutadi. Oz darajadagifaol va mustaqil mashqlardan izchil ravishda mustaqil, ijodiy mashqlarga o'tish bilim va oqilona harakatusullarini o'zlashtirishni ham, bolalarning aqliy va amaliy mustaqilligining rivojlanishini hamta'minlaydi.

Bilimlarning tasavvurlar darajasida shakllanishi mashqlar jarayonida xilma - xil buyumlardan,o'yinchoqlar va didaktik materiallardan "tarqatma" material sifatida foydalanishni talab qiladi.

82



YOSHLARDA KREATIV TAFAKKUR VA MAQSADGA ERISHISHGANISBATAN ISHONCH HISSINI SHAKLLANTIRISH

Jumayev Sarvarbek Soibjon o'g'liO'zMU 1-bosqich magistranti,

Eraliyev Abduxalil Jaloldin o'g'li,Xo'jaboboyev Ahmadxon Sayfulloxon o'g'li

ADU 4-bosqich talabalari.

Inson yaralibdiki hayotda o'z taqdirining yo'lidan borib, bu yo'lda eng oliy orzularini amalga oshirishnimaqsad qilib yashaydi. Bu yo'lda har kim turli vositalardan foydalanib, turli natijalarga erishadi. Ushbu jihatjamiki insoniyatga hosdir.

Yoshlarda kreativ tafakkur va maqsadga erishishga nisbatan ishonch hissini shakllantirishning samaradorligimavzusi mohiyatiga ko'ra faqat yoshlar bilan emas balki barcha uchun barobar bo'lgan maqsadga erishishusullarini o'zida qamrab olgan. Yoshlar - ertangi kunimiz egalari, boshlangan ha qaysi islohotlarningdavomchilari sifatida yuqorida qamrab olingan maqsadni amalga oshiradi. Buning uchun ularni iste'dodlarinivaqtida aniqlab, "muvaffaqiyat ijodkorlariga aylantirish" hamda ularga yuksak ishonch ato etish ozod yurtninghar bir fuqarosining fikridir.

Zero, Prezidentimiz ta'kidlaganlaridek, "Agar biz mamalakatimizning qaysi shahar yoki qishlog'idabo'lmasin, yilt etgan iste'dod uchqunini ko'rganda, hammamiz uni o'z vaqtida payqab, ardoqlab, parvonabo'lib, unga yo'l ochib bersak, barcha sa'y-harakat va intilishlarimizni ana shunday oliyjanob maqsadgaqaratsak, muhtasar aytganda, hasad qilib emas, havas qilib yashashni hayotimiz qoidasiga aylantirsak, hechshubhasiz, biz milliy taraqqiyot bobida yanada yuksak marralarni egallashga erisha olamiz. "O'zbekistonRespublikasida yoshlarga oid davlat siyosatini amalga oshirishga qaratilgan qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida"gi Qonunning joriy qilinishi bejizga emas.

Shiddat bilan rivojlanib borayotgan zamonamiz bugungi kun yoshlaridan ijodiy fikrlashni, yangilikyaratishni talab etadi. Yoshlarda kreativ tafakkurni shakllantirishning nazariy asoslari orqali kreativ tafakkurborasida umumiy tushunchaga ega bo'lish, ijodiy tafakkur va ishoch hiini o'zaro uyg'un tarzda amaliyotdaqo'llay olish yoshlarning ongini, ularning ma'naviy dunyosini boyitishga xizmat qiladi._Nazariya va amaliyotbirligi ta'lim prinspiga asosan esa maqsadga erishishda kreativ tafakkur va yuksak darajadagi ishonchningsamaradorlik darajasini aniqlash, ularning shakllantirrish usullarini hayotga tadbiq eta olish esa egallanganbilimlarning besamar ketmasligini ta'minlaydi.

Barchamizga yod bo'lib ketgan shunday jumlalar mavjud: "islohot - islohot uchun emas isloohotinson uchun; ta'lim - ta'lim uchun emas,ta'lim inson uchun xizmat qilishi kerak". Ushbu fikrlarga tayanganholda mavzuning mohiyati faqat tor doiradagi maqsadlarni emas balki, o'z oldiga maqsad qo'yib, uningamalgaoshishiga astoydil ishonib harakat qiluvchi har qanday shaxs "omad-baxtning eng samarali formulasi"gaaylana olgan taqdirda u o'z mazmunini to'laqonli tarzda oqlay olgan bo'ladi.Odatda ko'pchilik insonlar muvaffaqiyatga erishish uchun tinimsiz jismoniy harakat qilsalarda ularning o'y -fikrlari ana maqsadlari tomon yo'naltirilmagan bo'ladi yoki aksincha orzularnini amalgam oshishiga ishonilgantaqdirda mehnat darajasi pastroq bo'ladi. Bunday holatlarda orzu orzuligicha qoladi va "bir kam dunyo" atamasiyuzaga keladi. Aslida ko'zlagan maqsadimizning amalgam oshishi ham harakat ham matonat tushunchalarininguyg'unligini taqozo etadi. Bu yerda harakat - kreativ tafakkur, matonat esa - ishonch hissini mazmuniniifodalaydi.

Zero, Prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan 2010 yilda e'lon qilingan "Barkamol avlod yili" Davlatdasturida "ilm-fanni yanada rivojlantirish, iqtidorli va qobiliyatli yoshlarni ilmiy faoliyatga keng jalb etish,ularning o'z ijodiy va intelektual salohiyatini ro'yobga chiqarishi uchun sharoit yaratishga doir komplekschora-tadbirlarni ishlab chiqish" asosiy vazifalardan biri qilib belgilanganligi bejiz emas.Endi esa mavzu borasidagi tavsiyalarimni berib o'tsam:1. Kreativ tafakkurning mohiyatini to'liq anglash hamda uning ahamiyatini bugungi kun qiyofasi bilantaqqoslash;_2. Yuksak darajadagi ishonchni shakllantirishni dastavval "o'ziga ishonishdan boshlash":3. Prezidentimiz " moddiy va ma'naviy olamni bamisoli parvoz qilayotgan qushning ikki qanotiga qiyoslasak,o'ylanmanki, o'rinli bo'ladi."24 deganlaridek, kreativ tafakkur va ishonch hissini bamisoli hayot davomiyyliginiketma-ketlikda ta'minlaydigan kun va tunnga taqqoslash va uni hayotiy shiorga aylantirish;4. Psixologik asarlar (Deyl Karnegi, Paulo Kaelo asarlari va xokazo) larning mazmun - mohiyatini to'liq



o'zlashtirish va ularni amaliyotga tadbiq etish;5. Sharq allomalari (Forobiy, Navoiy va boshqa) larning har bi g'oyasini qalbga singdira olish;6. Jamiyat rivoji uchun yangilik yaratishga intilish, jahon andozalariga mos keladigan kashfiyotlar egasigaaylana olishlariga astoydil ishonch hosil qilish;7. O'quv dasturlarini faqatgina ma'ruza, seminar, labaratoriya mashg'ulotlarini amalgam oshirish bilancheklanmasdan balki, ta'lim oluvchilarni ijodiy yondashaoladigan qiliib tayyorlanishiga erishish;8. Buyuk ajdodlar nomi bilan fahrlanishdan tashqari, hozirgi kunning ana shunday buyuk mutafakkirigaaylanish uchun qobiliyat + mehnat + ijodkorlik + ishonch = Natija uyg'unligini barobar olib borishlarilozim bo'ladi.Mamlakatimiz yoshlarga yaratib berayotgan imkoniyatlarining cheklanmaganligi bilannjahon xalqlari e'tiborida.Statistik ma'lumotlarga qaraganda Prezidentimiz Islom Karimov tomoonlaridan eng koo'p ishlatiladigan so'zbu - yoshlar jumlasi ekan! Bu shunchaki statistika emas, balki davlatimiz rahbarining biz yoshlarni kreativfikrlash orqali ijodkorlikka undashlari va juda bizlarga juda katta ishonch bildirishlaridan dalolatdir. Buni oqlashuchun esa aqlning peshqadamligini ilgari surib, kelajakka mos holatda mushohada yuritish, noodatiy fikrlashdanhayiqmagan holda kreativ tafakkur sohi-bu sohibasiga aylannish va albatta eng muhimi hayottimizdagiihar_bir voqeani o'zimiz uchuun o'zimiz tortib olishimizga ishonch hosil qilgan holda ezgu maqsadlarsamaradorliginni tortuvchi kuchga aylanmog'imiz darkor. Ana shunda har birimiz eng oliy ne'mat atalmishhayotda besamar yashamaganligimizni isbotlagan bo'lamiz.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. O'zbekiston Respublikasining "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" ,-T.,1997.2. Karimov I.A. O'zbekiston buyuk kelajak sari - Toshkent , 1998.3. Barkamol avlod - kelajagimiz poydevori. - T. : Ma'naviyat asoslari.

84



INTERFAOL USULLARNI QO'LLASH VA O'QUV JARAYONINI TASHKIL ETISHDAGIQIYINCHILIKLAR

Kadirova Gulnoz Obloberdiyevna,(Navoiy viloyati Karmana tuman 1-umumta'lim maktab

Ingliz tili fani o'qituvchisi)

Dars o'tishning talabalar faolligini oshiruvchi interfaol metodlari ayrim adabiyotlarda noan'anaviydars î'tish metodlari deb ham ta'riflanadi. Bu metodlardan avvallari ham foydalanilgan, lekin kamroq e'tiborberilgan. Hozirgi paytda butun dunyoda faol interfaol metodlarni qo'llashni dars î'tishning samarali metodisifatida tan olinib, keng qo'llanilmoqda.

Interfaol metodika o'zaro hamkorlikning nihoyatda ko'p usul va turlarini qamrab oladi. Lekin metodikusul qanday bo'lishidan qat'iy nazar, o'quvchi talabalaming tajribalari asosiy ta'lim manbai hisoblanadi.Hamkorlik asosida amalga oshirilayotgan metodlarning asosiy xususiyati shundaki, unda o'quvchi, talaba o'ziuchun nimanidir kashf qiladi.

O'qituvchi yaxshi dars berishning tayyor retseptiga emas, balki interfaol metodlarga asoslangan ta'limtexnologiyasiga ega bo'lishi kerak. U ijodiy hamkorlikda ishlashga va mas'uliyatli qarorlar qabul qilish uchuntayyor turishga o'rgatadi.Ta'limning interfaol metodlari pedagoglarda:- darsda o'rganilayotgan mavzuga qiziqish uyg'otishni ta'minlaydi;- o'quv materialini puxta o'zlashtirish imkonini beradi;- o'quvchi, talabaning tahliliy fikrlashini rivojlantiradi;- barcha o'quvchi, talabalarni o'quv jarayoniga tortish, faolligini oshirish uchun sharoit yaratadi;- guruhda ko'ngildagidek ijobiy psixologik iqlim, muhit yaratadi.Dars o'tish metodlari turlicha bo'lib, ulardan ayrimlari quyidagilar:

To'g'ridan-to'g'ri bayon qilish uslubi. Bu model (uslub)da yangi tushunchalar, navbatma-navbat, asta-sekinlik bilan, mantiqiy izchillikda berib boriladi. Bu uslub ko'proq ma'ruza o'qiganda qo'llaniladi.Guruhlarda juftlik yoki kichik guruhlarga bo'linib ishlash. Bu uslubda juftlik yoki kichik guruh bilan birgalikdaqo'yilgan u yoki bu masalani, ma'lum belgilangan vaqt ichida o'zaro fikr almashish, muloqot qilish orqaliechish ko'zda tutiladi.

Intervyu - bir yoki bir necha kishilardan axborot olish uchun aniq maqsadga qaratilgan so'rov (savol- javob) o'tkaziladi.

Modellashtiruvchi amaliy o'yinlar va mashqlar. Bu uslubda talabalar qatnashadi. Modellashtirishdaabstrakt uslublardan foydalanib, real voqelikka iloji boricha yaqinlashtiriladi. Bu uslub oson tushunadigantalabalarga qo'l keladi. Modellashtiruvchi o'yinda talabalar o'zlari belgilangan rollarni bajaradilar. O'z xattiharakatlariorqali zarur malaka va ko'nikmalami egallashadi.

Referat- baholash nuqtai nazaridan neytral pozitsiyada turgan holda mavzu bo'yicha og'zaki axborotbo'lib, u aniq ob'ektiv, struktura, kitob yoki risolaning mazmunini qisqacha bayon qilish yoki biron mavzu,asar bo'yicha qisqacha doklad tarzida tayyorlanishi mumkin.

Masala yoki mashq yechish. O'tilganlarni nazariy jihatdan yodga tushirib, berilgan topshiriqni bajarish.Nazariy bilimni mustahkamlash va amaliy ko'nikmalarga ega bo'lishga qaratiladi.

Tadqiqot metodi. Bu metodda biron muammo yoki gipoteza qo'yilib, guruh birgalikda tadqiqot o'tkazadi,mantiqiy xulosa chiqariladi, uni ilgari surilgan gipoteza bilan taqqoslaydi."Aqliv hujum" metodi muayyan muammo yechish uchun talabalar o'rtasiga qo'yiladi. Unda har bir guruhyoki alohida talabalar tomonidan fikr va mulohazalar bildiriladi. Ular solishtiriladi va xulosa chiqariladi.O'qish jarayonini tashkil etishdagi qiyinchiliklar:a) butun o'quv jarayonini tashkil qilishga tegishli;b) o'quv materialining ma'lum bir qismiga tegishli bo'lishi mumkin.Kamchiliklar esa:1) umumiy xarakterga ega bo'lgan;2) o'quv jarayonidagi individual to'siqlar;3) guruh tufayli kelib chiqqan qiyinchilik;4) dars jarayonini tashkil qilishdagi qiyinchiliklar tufayli kelib chiqqan to'siqlar.Darsni tashkil qilish bilan bog'liq qiyinchiliklar shovqin, dars paytidagi tanaffus, darsni boshqalar tomonidanbuzilishi tufayli kelib chiqishi mumkin.Dars jarayonida qo'llanishi kerak bo'lgan texnik vositalar, darslik, zarur o'quv qurollari etishmasligi kabilar



ham qiyinchiliklar tug'diradi.O'qituvchininig o'z fanini puxta bilmasligi, fanga doir yangiliklardan xabardor emasligi, o'zini birorbir aybibor yoki biror narsa etishmayotganday tutishi ham dars o'tishda qiyinchilik tug'diradi.Dars î'tishda yuz beradigan turli kamchiliklar natijasida talabalarning î'qishdan êî'ngli soviydi. Bu individual,ruhiy va intellektual qobiliyati darajasiga nisbatan o'zlashtirish darajasini tushib ketishida ifodalanadi.O'quv jarayonida to'sqinliklar yuz berganmi yo'qligini quyidagi mezonlar bo'yicha aniqlash mumkin:- o'zlashtirish ko'rsatkichining pasayishi;- darsga qatnashish darajasining pasayishi;- materialni o'zlashtirish uchun ajratilgan vaqtda ulgurmaslik.Demak, dars jarayonini tashkil qilishda o'qituvchi iloji boricha ana shu kamchiliklar yuz bermasliginingoldini olishga harakat qilishi kerak.Darsda pedagog interfaol metodlami qo'llashi uchun shaxsiy tajriba talab qilinadi. Interfaol metod va ularniqo'llash haqida ko'plab o'quv, uslubiy adabiyotlarni o'qish mumkin. Lekin ularni qo'llash malakasiga esabevosita ana shu jarayonda o'zi qatnashibgina ega bo'lishi, ko'nikma hosil qilishi mumkin.

86



TA'LIM - TARBIYAGA E'TIBOR - KELAJAKKA E'TIBOR

Sarvarbek Jumayev Soyibjon o'g'liO'zMU magistranti.

Madaminbek Ikramov Otabek o'g'liADU talabasi.

Mamalakatimizda amalga oshirilayotgan global o`zgarishlar ta`lim va tarbiya sohasiga ham o`zningta`sirini ko`rsatmoqda. Bu bir tomondan, global o`zgarishlarni obèktiv jarayon sifatida inson hayotisohalariga ta`sirini holisona o`rganishni taqozo etadi. Ikkinchidan global o`zgarishlar ta l̀im - tarbiya jarayonlarigaham o`zining ta`sirini ko`rsatayotganligi sababli uning bilan bog`liq bo`lgan yutuq va muommolarni bilishva tegishli xulosalar chiqarish amaliy ahamiyatga ega. O`zbekiston Respublikasining birinchi prezidenti IslomKarimov asarlarida e`tibor berilganini e`tirof etish joizdir. Mustaqillik tufayli mamlakatimizda ta`lim -tarbiya sohasi tubdan isloh etildi, " Ta`lim to`g`risida " gi Qonun va "Kadrlar tayyorlash" milliy dasturi qabulqilindi. Bu ta l̀im - tarbiyaga qo`yilayotgan yangicha talablarga o`ziga xos javobdir. Shuningdek, ta`lim - tarbiyabilan bog`liq bo`lgan yutuqlar va muammolar Islom Karimovninng " Yuksak ma`naviyat - yengilmas kuch" asarida o`z ifodasini topgan … "Ta`limni tarbiyadan, tarbiyani esa ta`limdan ajratib bo`lmaydi - busharqona qarash, sharqona hayot falsafasi " - ta`kidlanadi. Islom Karimovninng " Yuksak ma`naviyat -yengilmas kuch " asarida aytilganidek, … " Shuni unutmaslik kerakki, kelajagimiz poydevori bilim dargohlaridayaratiladi, boshqacha aytganda, xalqimizning ertangi kuni qanday bo`lishi farzandlarimizning bugun qandayta l̀im va tarbiya olishiga bog`liq ".

Hozirgi davrda mamalakatimizda ta`lim - tarbiya axborot kommunikatsiya tizimi, internet tarmoqlari vazamonaviy pedagogik texnologiyalar bilan bog`liq yangi imkoniyatlar yaratilib berilmoqda. Ta`limni anànaviyusullari o`rnida inerfaol usullarni qo`llash orqali uni samaradorligiga erishish dolzarb bo`lib turibdi. Innovatsiontexnologiyalar, pedagogik va axborot texnologiyalarini o`quv jarayonida qo`llashga bo`lgan qiziqish kundan -kunga rivojlanib bormoqda. Bunday bo`lishni sabablaridan biri, shu vaqtgacha an`naviy ta l̀imda o`quvchilarnifaqat tayyor bilimlarni egallashga o`rgatilgan bo`lsa, zamonaviy pedagogik texnologiyalar dars jarayonigatadbiq etishda esa, ularni egallayotgan bilimlarini o`zlari qidirib topishlariga mustaqil o`rganib, taxlil qilishlariga,hatto xulosalarni ham o`zlari keltirib chiqarishlariga o`rgatadi.

Innovatsion texnologiyalar pedagogik jarayon hamda o`qituvchi va o`quvchi faoliyatiga yangilik,o`zgarishlar kiritish bo`lib, uni amalga oshirishda asosan interfaol ta`lim metodlaridan to`liq foydalaniladi.Interfaol usullar esa bu jamoa bo`lib fikrlash deb yuritiladi, ya`ni pedagogik ta`sir etish usullarini o`zigaxosligi shundaki, ular faqat pedagog va o`quvchilarni kichik guruhlarga bo`lib, birgalikda faoliyat ko`rsatishiorqali amalga oshiriladi. Bunday pedagogik hamkorlik jarayoni o`ziga hos xususiyatlarga ega bo`lib, ulargaquyidagilar kiradi:- o`quvchining dars davomida befarq bo`lmaslikka, mustaqil fikrlash, ijod etish va izlanishga majburetish ;- o`quvchilarni o`quv jarayonida fanga va bilim olishga bo`lgan qiziqishlarini doimiy ravishda bo`lishinita`minlashi ;- o`quvchining bilimga bo l̀gan qiziqishini mustaqil ravishda bajarishi va har bir masalaga ijodiy yondoshganholda kuchaytirishi .Albatta, bunday o'zgarishlarning barchasi birinchi prezidentimiz ta'kidlaganidek "Farzanlarimiz bizdan ko'rakuchli, bilimli, dono va albatta baxtli bo'lishlari shart" shiori ostida olib borilayotgan ishlar sirasiga kiradi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yhati:1. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat - yengilmas kuch. -T.: "Ma'naviyat", 2008.2. O'zbekiston Respublikasining "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" - T., 19973. O'zbekiston Respublikasining " Ta`lim to`g`risida " gi Qonuni - T., 1997



"JAMIYAT VA TABIAT O'RTASIDAGI MUNOSABATLAR"MAVZUSINIO`QITISHDA ROLLI VA DIDAKTIK O`YINLARDAN FOYDALANISHNING

O`ZIGA XOS JIHATLARI

Muminova Fotima Murodjon qiziKosonsoy tumani 22-maktab geografiya fani o`qituvchisi

Annotatsiya: Maqolada tabiat jamiyat munosabatlarining mohiyati va mazmuni, jamiyatni o`rab turgantabiiy sharoit; ijtimoiy ishlab chiqarishning muayyan tarixiy bosqichlari, tabiat jamiyat munosabatlarinio`qitishda "Bingo o`yini"dan foydalanish usullari keltirilgan.

Kalit so`zlar: Tabiat va jamiyat, tabiiy muhit, geografik muhit, texnogen muhit, atrof-muhit, "Bingoo`yini" metodi.

Inson o`z hayoti davomida ehtiyoji uchun zarur bo`lgan moddiy narsalarning barchasini tabiatdan oladi. Utabiat bilan o`zaro chambarchas bog`langan. Fan texnika rivojlangan sari insonning mehnat qurollaritakomillashib boradi. Natijada u o`zini o`rab turgan tabiatning xususiyatlarini o`zgartirib, o`ziga xos "muhit"yaratadi . shuning uchun tabiat va jamiyat munosabatlari haqida gapirganda tabiiy muhit, geografik muhit,atrof-muhit, texnogen muhit kabi tushunchalar qo`llaniladi.

Tabiat bizni o`rab turgan borliq, olam. Tabiat vaqt va fazoda cheksizdir, to`xtovsiz ravishda harakatda,rivojlanishda va o`zgarishda b`ladi. Tabiat ham jamiyatning, moddiy olamning o`ziga xos bir bo`lagidir.

Tabiiy muhit-tabiiy jism va moddalarning nimanidir yoki kimnidir o`rab turuvchi, uning hayotiyfaoliyati kechadigan tabiiy sharoit yoki tabiiy sharoitlar mujassamligi. Geografik adabiyotlarda mazkurtushuncha, ko`pincha geografik qobiqning inson va xo`jalik faoliyatini o`rab turgan qismiga nisbatan aytiladi.

Geografik muhit- jamiyatni o`rab turgan tabiiy sharoit; ijtimoiy ishlab chiqarishning muayyantarixiybosqichida tabiatning jamiyat bilan o`zaro ta'sirda bo`ladigan bir qismi. Geografik muhit jamiyattaraqqiyotining doimiy va zaruriy sharoitlaridan biri, u mehnat taqsimotiga va xo j̀alik tarmoqlarining joylashishigafaol ta'sir etadi. O`z navbatida jamiyat ham geografik muhitga ta'sir ko`rsatadi. Jamiyat rivojlanib borgani sarigeografik muhit doirasi kengayib, o`zgarib boradi.

Texnogen muhit-aholini o`rab turgan atrof-muhitning bir qismi bo`lib, inson tomonidan yaratilganob'ektlar, jism va moddalar tushuniladi. Jamiyat rivojlanib borgani sari texnogen muhit takomillashib boradi.

Atrof -muhit - aholini o`rab turgan tabiiy va texnogen muhitni qamrab olgan yashash va mehnatqilish sharoiti.

Jamiyat va tabiat o`rtasidagi ta'sir va munosabatlar makon va zamonda o`zgarib, xilma-xillashib boradi.Inson faoliyati maqsadga to`g`ri yo`naltirilgan bo`lsa, tabiatdan oqilona foydalanish shu joy, hudud, o`lkanishyashnashiga olib kelgan. Aks ta'sir esa, noqulay sharoitning kelib chiqishiga sabab boladi. Insoniyat tarixidavomida uning tabiat bilan bo`lgan munosabati doim o`zgarib murakkablashib borgan.Tabiat va jamiyat o`rtasidagi munosabatlar mavzusini o`qitishda "Bingo o`yini" dan foydalanish samaralinatija beradi."Bingo" o`yini.(8 daqiqa) Bingo oyhinida katakchalarsoni o`quvcilar soni asosida belgilanadiva guruhlarga beriladi hamda guruhdagi harbir o`quvchi uni o`zi to l̀dirishi va yozganjavobining tagiga familiyasini yozib hamdakeyingi sherigiga beradi va ohsha o`quvchiham to`ldiradi so`ngra keyingi sherigigaberadi. O`yin shu tarzda davom etadi.Jadvalni to`ldirish uchun 6 daiqa beriladi.

Arafur

Nikobar Lakadif

Kashmir Jammu Kalkutta

Kochin

Marmagan

Digbay

88



Gaz

koni

Orolning

nomi

Orolning

nomi

Shtat

Nomi

Shtat

nomi

Millioner

shahar

Dengiz

porti

Temir

koni

Neft

koni

JavobXulosa qilib aytadigan bo'lsak dars jarayonidaqaysi mavzu bo'lishidan qat'iy nazarnoan'anaviy usul va an'anaviy usullar bilanhamohang tarzda dars o'tish, o'quvchilarningqaysi usul bo'lishidan qat'iy nazar, fangaqiziqtira olish hamda mavzu yuzasidano'quvchilarda bilim, ko'nikma va malaka hosilqila olish, DTS talablari asosida dars o'tishnitashkil qila olish kerak bo'ladi yuqoridagilarniamalga oshirish esa o'qituvchuning ham kasbiy,ham pedagogic mahoratiga bog'liq bo'ladi ya'nimavzuga mos bo'lgan, o'ziga xos afzalliklargaega bo'lgan usullarni va shu bilan birga usullarniolib borishda innovatsion vositalardan to'g'ritanlash kerak bo'ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar1. 2017-2021 yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha Harakatlarstrategiyasi. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni2. Soatov A, Qurbonniyozov R, Mirakmalov M, Nazaraliyeva E. Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi.O`qituvchilar uchun metodik qo`llanma.T.: "Tafakkur nashriyoti" 2014 yil.3. Qurbonniyozov R. Geografiya o`qitish metodikasi. Geografiya ta'limi uchun qo`llanma. "Urganch - 2001"



ZAMONAVIY PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARI ORQALIBO'LAJAK O'QITUVCHILARNI INNOVATSION FAOLIYATGA TAYYORLASh

NavDPI magistranti N.M. AkmalovaIlmiy rahbar: dotsent F.O.Xodjiyeva

Uzluksiz ta'limning asosiy bo`g'ini sifatida oliy ta'lim tizimida o`quv faoliyatini modernizatsiya qilishmasalasi bugungi kunda o`z yechimini kutayotgan asosiy masalalardan biri bo`lib qolmoqda. Bu haqdaprofessor J. Yo`ldoshev shunday deydi: "Ta'limdagi sifat va samaradorlikni oshirish faqat ta'lim tiziminimodernizatsiya qilish, takomillashtirish, uzviylik, uzluksizlikni ta'minlash, o`qituvchi-pedagoglarni innovatsionfaoliyatda ishlashda o`quvchi- talabalarning faolligini va ma'suliyatini oshirish bilan bog'lanib qolaveradi"Oliy ta'lim oldida turgan yuqoridagi muammolarni hal qilishda bo'lg'usi mutaxassislarni innovatsion jarayonlargatayyorlashda innovatsion ta'limning o'rni muhimdir. Hozirgi paytda ko'p mamlakatlar, shu jumladan respublikamiz uzluksiz ta'lim tizimida ham turlichanomlangan zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanilmoqda. Bu texnologiyalarning barchasi ma'lumumumiylikka ega bo'lib, ular xususiy jihatlariga binoan tasniflanishi V.S.Kukushin., G.K.Slevko., G.Berdiyevkabi ko'plab olimlar tomonidan ko'rsatilgan. Zamonaviy pedagogik texnologiyalarni nazariy jihatdan ilmiyasoslagan olimlar: J.G'.Yo'ldoshev, N.Sayidahmedov, O'.Tolipov, N.Azizxo'jayeva, A.S.Jo'rayev ishlaridako`rishimiz mumkin.Shu bilan bir vaqtda hozirgi paytda amaliyotda bir qator zamonaviy pedagogik texnologiyalardan kengko'lamda foydalanilib, bo l̀ajak pedagog kadrlarni innovatsion faoliyatga tayyorlashda ijobiy natijalar olinmoqda.Jumladan:

Individual ta'lim texnologiyasiJamoaviy ta'lim texnologiyasi.Ishbilarmonlik yoki rolli o'yin ta'lim texnologiyasi.Muammoli ta'lim texnologiyasi.Keys-stadi texnologiyasi.Axborot ta'lim texnologiyasi.Dasturli ta'lim texnologiyasi.Integrativ ta'lim texnologiyasi.Modulli ta'lim texnologiyasi.Mualliflik ta'lim texnologiyalari.Rivojlantiruvchi ta'lim texnologiyasi.Tayanch sxemalaridan foydalanib o'qitish texnologiyasi.Masofaviy ta'lim texnologiyasi.Faol ta'lim texnologiyasi.Hamkorlik ta'lim texnologiyasi.Tabaqalashtirilgan ta'lim texnologiyasi.

Bu ishlab chiqilgan texnologiyalarni amaliyotda qollash uchun o`qituvchilarning o`zlari zamonaviy bilimgaega bo l̀ishlari kerek.

Yuqorida nomlari keltirilgan zamonaviy ta'lim texnologiyalari o'qitish jarayoni talablari asosida ta'lim-tarbiya jarayoniga tadbiq qilish orqali o'quv maqsadlariga erishiladi. Ilmiy-texnika taraqqiyot jadallashgandavrda o'qitish samaradorligi, asosan, o'quvchi-talabaning o'qitish jarayonidagi o'rni ta'lim jarayoni ob'yektiemas balki, sub'yektiga aylanadi.Ta'lim-tarbiyada maqsadning amalga oshishi va kafolatlangan natijaga erishish, ham o'qituvchi, ham talaba-o'quvchining hamkorlikdagi faoliyati hamda ular qo'ygan maqsad, tanlangan mazmun, metod, shakl,vositaga, ya'ni texnologiyaga bog'liq.

Individual ta'lim texnologiyasi pedagogik jarayonda pedagogning tahsil oluvchilar bilan o'zaro munosabati,ularning shaxsiy xususiyatlarini hisobga olgan holda quriladi va butun guruh hamda har bir alohida tahsiloluvchining rivoji uchun psixologik-pedagogik muhit yaratiladi. Individuallashtirilgan o'qitishning asosi,tahsil oluvchining individual-pedagogik xususiyatlarini o'rnatish hisoblanadi. Bu texnologiya talabalarga tahsiloluvchining mavjud shaxsiy imkoniyatlarni ro'yobga chiqarishini ta'minlash, zamonaviy o'quv jarayonigaqo'yiladigan jadallashgan ilmiy-texnikaviy taraqqiyotdan xabardor bo`lishga erishadi.

Keys-stadi texnologiyasi hodisa yoki vaziyatni oddiy tafsilotidan farqli o'laroq, u o'quv materialinitalabalar tomonidan o'zlashtirish uchun ko'maklashuvchi axborotni o'z ichiga oladi, bunga duch kelganmuammoni aniqlash va uning yechim yo'llarini izlash orqali erishiladi. Bu texnologiyani o`zlashtirish

90



asnosida bo`lajak pedagoglar ta'lim-tarbiya jarayonidagi duch kelishi mumkin bo`lgan muammolarningyechimini topishga zamin yaratadi. Shu jihatdan olganda yuqorida keltirilgan har bir ilg'or pedagogik texnologiyalarni ta'lim-tarbiya jarayonigatadbiq qilish, bo`lajak pedagoglarda kasbiy kompetentlikni rivojlantirish barobarida fanning so`ngi yangiliklaribilan qurollantiradi.Shuning uchun mutaxassislar tayyorlovchi barcha tizimlar bir tomondan ulardan uzluksiz o'zgarib turadigantexnika va texnologiya sharoitida zudlik bilan moslashuvni shakllanishiga yo'naltirilishi, ikkinchi tomondanular bilimining harakatchanligi, tanqidiy fikrlashuv kasbiy faoliyatida ijodiylik va moslashuvchanlik kabixislatlarga ega bo'lishiga zamin yaratadi. Bu esa zamonaviy pedagog muhandis, pedagogik innovatsiyalarnita'lim-tarbiya jarayoniga tadbiq qila olish qobiliyatlarini kamol toptirishga xizmat qiladi. Chunki, ta'limdagisifat va samaradorlik zamonaviy yondashuvlarga hamda ulardan foydalana bilishga bog'liq bo`lib qoldi.Bugungi kunda olimlarimiz, amaliyotchi pedagoglarimiz tomonidan pedagogikaning zamonaviy texnologiyalariishlab chiqilganki bu o`z novbatida "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi"da belgilangan vazifalarni to`laqonlibajarishga va oily ta'lim jarayoniga tadbiq qilish orqali bo l̀ajak pedagoglarni pedagogik innovatsiyalarni o`zlashtirib,jamiyat tomonidan qo'yiladigan talablarga mos yetuk mutaxassis bo`lishiga imkon beradi.



ÈÑÏÎËÜÇÎÂÀÍÈÅ ÈÍÒÅÐÀÊÒÈÂÍÎÉ ÒÅÕÍÎËÎÃÈÈ ÍÀ ÓÐÎÊÀÕÐÓÑÑÊÎÃÎ ßÇÛÊÀ

Íàðçóëëàåâà Ç. Ø.,(ó÷èòåëü øêîëû ¹ 17 ã. Íàâîè)

Ñîâðåìåííîå îáùåñòâî íåðàçðûâíî ñâÿçàíî ñ ïðîöåññîì èíôîðìàòèçàöèè. Îäíèì èçïðèîðèòåòíûõ íàïðàâëåíèé ýòîãî ïðîöåññà ÿâëÿåòñÿ èíôîðìàòèçàöèÿ îáðàçîâàíèÿ. Ñ êàæäûì ãîäîìâîçðàñòàåò ðîëü àóäèîâèçóàëüíûõ è èíòåðàêòèâíûõ òåõíîëîãèé, îíè ñòàíîâÿòñÿ íåîòúåìëåìîé ÷àñòüþñîâðåìåííîãî ó÷åáíîãî ïðîöåññà. Îäíîé èç ãëàâíûõ çàäà÷ íà óðîêå îñòàåòñÿ ôîðìèðîâàíèå óîáó÷àþùèõñÿ ïðî÷íûõ çíàíèé, óìåíèé è íàâûêîâ. Åå ðåøåíèþ ñïîñîáñòâóþò âîçìîæíîñòèèíòåðàêòèâíîé äîñêè, ïîçâîëÿþùèå ñî÷åòàòü èííîâàöèîííûå è òðàäèöèîííûå ïðèåìû îáó÷åíèÿðóññêîìó ÿçûêó. Äîñêà, ìåë, êàðòî÷êè ñ çàäàíèÿìè è áóìàæíûå ïëàêàòû - ýòî ñîñòàâëÿþùèå ÷àñòèïåäàãîãè÷åñêèõ òåõíîëîãèé, êîòîðûå áûëè õîðîøè â ïðîøëîì. Òðàäèöèîííàÿ øêîëüíàÿ ìåëîâàÿäîñêà óæå íå ñïðàâëÿåòñÿ ñ íîâûìè ôóíêöèÿìè. Íîâîå ïîêîëåíèå øêîëüíèêîâ, âûðîñøåå íàêîìïüþòåðàõ è ìîáèëüíûõ òåëåôîíàõ, ó êîòîðîãî ãîðàçäî âûøå ïîòðåáíîñòü â âèçóàëüíîé èíôîðìàöèèòðåáóþò îò ó÷èòåëÿ äðóãîãî ïîäõîäà. Ñîâðåìåííàÿ øêîëüíàÿ äîñêà äîëæíà áûòü èíòåðàêòèâíîé - êýòîìó âûâîäó ïðèõîäèò êàæäûé, êòî ñòàëêèâàåòñÿ ñ âñå âîçðàñòàþùèìè òðåáîâàíèÿìè ê îðãàíèçàöèèè èíôîðìàöèîííîìó íàïîëíåíèþ ïðîöåññà øêîëüíîãî îáó÷åíèÿ. Èíòåðàêòèâíûå äîñêè íà ïðàêòèêåîêàçûâàþòñÿ çíà÷èòåëüíî ýôôåêòèâíåå òðàäèöèîííûõ øêîëüíûõ äîñîê èëè ïðîåêòîðîâ. Çà ñ÷åòòîãî, ÷òî ìàòåðèàë ïîäàåòñÿ â èíòåðàêòèâíîì ðåæèìå, ñóùåñòâåííî óëó÷øàåòñÿ êîììóíèêàòèâíîåâçàèìîäåéñòâèå ñ ó÷åíèêàìè, ÷òî ïîçâîëÿåò áûñòðåå è ýôôåêòèâíåå äîâîäèòü äî íèõ èíôîðìàöèþ.Ñîîòâåòñòâåííî, óëó÷øàåòñÿ êà÷åñòâî îáðàçîâàíèÿ.

Ó÷èòåëÿ-ïðàêòèêè, êàê ïîêàçûâàþò íàáëþäåíèÿ âî âðåìÿ ó÷åáíîé ïðàêòèêè, â ñâîåé ðàáîòåäëÿ îïòèìèçàöèè ó÷åáíîãî ïðîöåññà íà áàçå íîâûõ èíôîðìàöèîííûõ òåõíîëîãèé ïî-ðàçíîìóïðèìåíÿþò êîìïüþòåð: íà óðîêàõ, íà ôàêóëüòàòèâíûõ çàíÿòèÿõ, âî âíåêëàññíîé ðàáîòå ïî ðóññêîìóÿçûêó è ëèòåðàòóðå, â èññëåäîâàòåëüñêîé ðàáîòå è êàê êëàññíûé ðóêîâîäèòåëü. Íà íàø âçãëÿä,èñïîëüçîâàíèå èíòåðàêòèâíîé äîñêè íå îáÿçàòåëüíî íà êàæäîì ýòàïå óðîêà, ÷òî îáóñëîâëåíîñïåöèôèêîé ïðåäìåòà "ðóññêèé ÿçûê". Ó÷èòåëü â çàâèñèìîñòè îò òåìû, òèïà óðîêà, ïîñòàâëåííûõöåëåé ìîæåòîáðàòèòüñÿ ê âîçìîæíîñòÿì èíòåðàêòèâíîé äîñêè ëèøü òîãäà, êîãäà ýôôåêòèâíîñòü èöåëåñîîáðàçíîñòü òàêîé ðàáîòû î÷åâèäíà è äàåò ðåçóëüòàò. ß ïðèìåíÿþ êîìïüþòåð ñ èíòåðàêòèâíîéäîñêîé íà âñåõ ýòàïàõ ïðîöåññà îáó÷åíèÿ. Ïðè ýòîì äëÿ ðåáåíêà èíòåðàêòèâíàÿ äîñêà âûïîëíÿåòðàçëè÷íûå ôóíêöèè: ó÷èòåëÿ, ðàáî÷åãî èíñòðóìåíòà, îáúåêòà îáó÷åíèÿ, èãðîâîé ñðåäû. Ýôôåêòèâíîïðèìåíåíèå èíòåðàêòèâíîé äîñêè íà ýòàïå îáúÿñíåíèÿ íîâîãî ìàòåðèàëà. Ýòî äàåò âîçìîæíîñòüó÷èòûâàòü âîçðàñòíûå è ïñèõîëîãè÷åñêèå ðåáåíêà, ïîçâîëÿÿ êàæäîìó ó÷åíèêó â ñîîòâåòñòâèè ñ åãîâåäóùèì êàíàëîì âîñïðèÿòèÿ (àóäèàë, êèíåñòåòèê, âèçóàë) âûáðàòü òó ôîðìó çàäàíèÿ, ñ ïîìîùüþêîòîðîé îí áûñòðåå è ëåã÷å îâëàäååò ó÷åáíûì ìàòåðèàëîì. Òåîðåòè÷åñêèé ìàòåðèàë ïàðàãðàôà ìîæíîïðåäñòàâèòü â âèäå ñõåì, òàáëèö. Âèçóàëüíàÿ èíôîðìàöèÿ, ñàìîñòîÿòåëüíîå ñîñòàâëåíèå ñõåìû èëèçàïîëíåíèå òàáëèöû ôîðìèðóåò óìåíèå îáó÷àþùèõñÿ àíàëèçèðîâàòü, âûäåëÿòü ãëàâíîå, îáîáùàòü,ëàêîíè÷íî èçëàãàòü ìûñëè. Ðàçâèâàþòñÿ ñëóõîâàÿ, çðèòåëüíàÿ è ìîòîðíàÿ âèäû ïàìÿòè. Ñ ïîìîùüþèíòåðàêòèâíîé äîñêè ìîæíî àêòèâíî âîâëåêàòü ó÷àùèõñÿ â ïðîöåññ îñâîåíèÿ ìàòåðèàëà, óëó÷øàòüòåìï è òå÷åíèå çàíÿòèÿ.

Ó÷èòåëÿ ðóññêîãî ÿçûêà çíàþò, êàê ñëîæíî äåòè çàïîìèíàþò ñëîâàðíûå ñëîâà. Â ýòîé ðàáîòåòàêæå ïîìîãàåò èíòåðàêòèâíàÿ äîñêà. Íà ýêðàí âûâîäèòñÿ ñëîâàðíîå ñëîâî äëÿ çàïîìèíàíèÿïðàâîïèñàíèÿ, äàåòñÿ åãî ýòèìîëîãèÿ, ëåêñè÷åñêîå çíà÷åíèå. Ó÷åíèêè ìîãóò ñîñòàâèòü ñëîâîñî÷åòàíèÿêàê ñàìîñòîÿòåëüíî â òåòðàäè, òàê è íà äîñêå, çàïèñàòü îäíîêîðåííûå ñëîâà, Îôîðìëåíèå ñëîâàðíûõñëîâ êàê ãèïåðññûëêè ïîçâîëÿåò ñîçäàòü ñëîâàðè ðàçëè÷íûõ âèäîâ: òåìàòè÷åñêèé, îðôîãðàôèè-÷åñêèé, îðôîýïè÷åñêèé. Ðàáîòó ïî ñîçäàíèþ ñòðàíèö â òàêèõ ñëîâàðÿõ ïîðó÷àþ è äåòÿì â êà÷åñòâåèíäèâèäóàëüíîãî äèôôåðåíöèðîâàííîãî äîìàøíåãî çàäàíèÿ. Ýòî ïîâûøàåò ìîòèâàöèþ ê èçó÷åíèþïðåäìåòà, àêòèâíîñòü íà óðîêå. Øèðîêèå âîçìîæíîñòè îòêðûâàåò èñïîëüçîâàíèå èíòåðàêòèâíîéäîñêè ïðè ðàáîòå ñ òåêñòîì. Çàðàíåå ãîòîâëþ òåêñò è èñïîëüçóþ åãî äëÿ ðàçíîñòîðîííåãî àíàëèçà:ëåêñè÷åñêîãî, îðôîãðàôè÷åñ-êîãî, ïóíêòóàöèîííîãî. Â òåêñòå ìîãóò áûòü ïðîïóùåíû áóêâû, çíàêèïðåïèíàíèÿ, êîòîðûå íåîáõîäèìî âñòàâèòü, ìîãóò áûòü âûäåëåíû öâåòîì ñëîâà, ñëîâîñî÷åòàíèÿ,ïðåäëîæåíèÿ, íà êîòîðûå íàäî îáðàòèòü îñîáîå âíèìàíèå. Óäîáíî âûïîëíÿòü âèäû ãðàììàòè÷åñêîãîðàçáîðà. Âîçìîæíî, íåñòàíäàðòíî ïðåäñòàâèòü òåêñò: ðàçíûé øðèôò è öâåò áóêâ ïðèâëåêàåò âíèìàíèåîáó÷àþùèõñÿ, ðàçâèâàåò îðôîãðàôè÷åñêóþ çîðêîñòü. Íà ýòàïå çàêðåïëåíèÿ èçó÷åííîãî äåìîíñòðèðóþâîïðîñû ñ ïðàâèëüíûìè îòâåòàìè, îòêðûâàåìûìè ïîýòàïíî. Õîðîøèé ïîìîùíèê äîñêà è íà óðîêàõ

92



ðàçâèòèÿðå÷è. Ó÷åíèê ïðè ðàáîòå ñ èíòåðàêòèâíîé äîñêîé íå òîëüêî âèäèò è âîñïðèíèìàåò, îíïåðåæèâàåò ýìîöèè. Íàãëÿäíàÿ, âñåãäà íàõîäÿùàÿñÿ ïåðåä ãëàçàìè èíôîðìàöèÿ ïîìîãàåò ñîñðåäîòî÷èòüâíèìàíèå íà êëþ÷åâûõ ìîìåíòàõ è àêòèâíî çàäåéñòâîâàòü çðèòåëüíóþ ïàìÿòü. Íà óðîêàõ ïîäãîòîâêèê ñî÷èíåíèþ äåìîíñòðèðóþ ðåïðîäóêöèè êàðòèí èçâåñòíûõ õóäîæíèêîâ, îñóùåñòâëÿþ ïîäáîððàáî÷èõ ìàòåðèàëîâ (ñëîâà, ñëîâîñî÷åòàíèÿ). Ìîæíî ïðåäñòàâèòü áîãàòûé äèäàêòè÷åñêèé ìàòåðèàëïðè îïðåäåëåíèè ïðèçíàêîâ ñòèëÿ ðå÷è, îñíîâíîé ìûñëè, ïðè àíàëèçå èçîáðàçèòåëüíî-âûðàçèòåëüíûõñðåäñòâ ñâÿçè ïðåäëîæåíèé â òåêñòå. Ïðè íàëè÷èè â øêîëå Èíòåðíåòà, ó÷èòåëü äîëæåí ïëîäîòâîðíîâîñïîëüçîâàòüñÿ èì.

ÑÏÈÑÎÊ ËÈÒÅÐÀÒÓÐÛ:1. Çèìíÿÿ È.À. Ïåäàãîãè÷åñêàÿ ïñèõîëîãèÿ: Ó÷åáíèê äëÿ âóçîâ / È.À. Çèìíÿÿ. - Ì.: Ëîãîñ, 2001.2. Êîëìîãîðîâà Ñ.Å. Èíòåðàêòèâíûå ôîðìû è ìåòîäû ðàáîòû // Ïåäàãîãè÷åñêàÿ òåõíèêà. - 2007.- ¹ 2. - Ñ. 18.



TA'LIM MUASSASASIDA FAVQULODDA VAZIYATDA FUQARO MUHOFAZASINITA'MINLASH BOYICHA TADBIRLARNI REJALASHTIRISH.

Nazarov Tohir Toshpo'lotovich(BuxDU Harbiy ta'lim fakulteti Maxsus tayyorgarlik sikli o'qituvchisi)

Jo'rabayev Komoldin Komiljon o'g'li(BuxDU Harbiy ta'lim fakulteti 1-bosqich talabasi)

Ushbu maqolada mamlakatimiz hududida sodir bo'lishi mumkin bo'lgan favqulodda vaziyatlar tasnifiva xususiyatlari, talabalarning favqulodda vaziyatlar sodir bo'lganda harakatlanish rejasi haqida fikr yuritilgan. Kalit so'zlar: Favqulodda vaziyat, bino xom-ashyo, xavf-xatar tabiiy, texnogen, texnogen, epidemiya,antropogen, zaharli moddalar, avariya. Favqulodda vaziyatda fuqaro muhofazasini ta'minlashda rejalashtirish aso-siy omillardan biridir. U maqsadgaerishish borasida vaqt, mablag' va ijrochilarni aniqlashtiradi. U sharoitni ilmiy asosda prognoz qilish, hartomonlama tahlil qilish, moddiy va ma'naviy zaxiralarni baholash va talabalarni FV holatida himoya qilishningzamonaviy, nazariy va amaliy tadbirlariga asoslanadi.Favqulodda vaziyatlar oqibatida ko?riladigan zararlarning oldini olish tadbirlarini quyidagi guruhlarga bo?lishmumkin:Doimiy o'tkaziladigan tadbirlar. Ular uzoq muddatli prognoz asosida tuziladi: -barcha talablarini hisobga olgan holda, qurilish-montaj ishlarini olib borish;- talabalarni xavf-xatar haqida xabardor qilishning ishonchli tizimini yaratish;- talabalarni shaxsiy himoya vositalari bilan ta'minlash va himoya inshootlarining yetarli zaxirasini tuzish,nurlanish, ximik va bakteriologik kuzatuv ishlarini tashkil etish;- talabalarni favqulodda vaziyatlar (FV) chog'ida o'zini qanday tutish va faoliyati xususida umumiy o?quvlarnitashkil etish;- epidemiyaga qarshi va sanitariya-gigiyena tadbirlarini o'tkazish;FV vaqti aytib berilgach, ko'rilishi kerak bo?lgan himoya tadbirlari: prognoz uchun zarur bolgan razvedka vakuzatish tizimini jonlantirib yuborish, talabalarga FV haqida xabar beruvchi sistemani tayyor holga keltirish,iqtisodiy va jamoat hayotini maxsus qoida asosiga qayta qurish, favqulodda holatgacha, yuqori xavfli manbalarniFV holatida neytrallash, ular ishini to'xtatib qo'yish, qo'shimcha mustahkamlash yoki demontaj qilish,avariya qutqaruv xizmatini tayyor holatga keltirib qo'yish, qisman evakuatsiya qilish.

Ushbu tadbirlar ro'yxatidan ko'rinib turibdiki, bu zarur tadbirlarni amalga oshirish uchun ko'pyillar kerak bo'ladi, binobarin, uzoq yillik prognoz zarur bo'ladi. Vaholanki, boshqa, zarurati bundan kambo'lmagan tadbirlarni tez va qisqa muddatda bajarish mumkin. Bunday tadbirlar uchun qisqa muddatli prognozzarurdir.Rejalashtirishning natijasi sifatida ma'lum hujjat-reja tuziladi. U quyidagi shartlarni o'z ichiga olishi kerak: aniqko'rsatkichlar (ish turlari, tadbirlar), bu ishlarni bajarish muddati, rejani bajarish uchun zarur zaxiralar(turlari, soni, manbalari) har bir bandni bajaruvchi mutasaddi shaxslarga topshiriqlar, reja bajarilishiningborishini nazorat qilish usullari (va sh.o'.).

Rejaning matn qismi ikki bo'limdan tashkil topgan bo'lishi mumkin: birinchi bo'limda sharoitnibaholash natijasida qilingan xulosalar bo'lsa, ikkinchi bo'limini FV vujudga kelganda va xavf tug'dirgandatalabalarning xavfsizligini ta'minlash bo'yicha belgilangan tadbirlar tashkil etadi. Ularning asosiylariquyidagilardir: xabar berish tartibi, razvedka va nazoratni tashkil qilish, qutqaruv va boshqa kechiktiribbo'lmaydigan ishlarni o'tkazish uchun kuch va vositalarni tayyorlash, FV oqibatlarini ogohlantirish vayumshatish tadbirlari, odamlarni va moddiy boyliklarni zudlik bilan himoyalash choralari, tibbiy ta'minot,dozimetrik va kimyoviy nazorat, muassasani avariyasiz to'xtatish tadbirlarini qoilash tartibi, odamlarnihimoya qilishni tashkil etish, evakuatsiya qilish tadbirlarini tashkil etish, boshqaruvni tashkil etish, har xilsharoitlarda qutqaruv va boshqa kechiktirib bo'lmaydigan ishlarni olib borish tartibi va navbati, yuqoritashkilotlarga, FV komissiyasiga axborot berish tartibi.

Rejaga turli ma'lumotnoma va tushuntiruvchi manbalar (chizma, matn) ilova qilib qo'yilishi mumkin.Reja aniq, mazmunan to'liq, qisqa, iqtisodiy jihatdan, maqsadga muvofiq va ob'yektning haqiqiy imkoniyatlarinihisobga olgan bo'lishi kerak. Rejaning hayotiyligi kelib chiqishi bo'yicha tabiiy va texnogen Favqulodda vaziyatdafuqaro muhofazasini ta'minlash bo'yicha ishlarni tashkil qilishda muntazam mashq va o'quvlar jarayonidasinab boriladi.

Fuqaro muhofazasining amaliy mashg'ulotlarmi zamon talablariga mos holda o'tkazish, talabalarnidushman tomonidan qo'llaniladigan zamonaviy qurol vositalaridan, shuningdek, hududimizda kuzatiladigan

94



tabiiy ofatlar, ishlab chiqarish avariyalari va fojialar oqibatlaridan muhofaza qilish, odamlarda ma'naviy -ijtimoiy va psixologik sifatlarni tarbiyalash, ob'ektlarni uzluksiz faoliyat ko'rsatishni ta'minlash, qutqaruv vatiklov ishlarini amalga oshirish bo'yicha bilimlarini, qobiliyatlarini oshirish imkonini beradi.Maxsus taktik mashg'ulotning rejasi matn bo'yicha ishlab chiqiladi va talabalar uchun o'quv maqsadlari,mashg'ulotni o'tkazish vaqti, o'quv mashg'ulotiga jalb qilinadigan bo'linmalarning tarkibi, texnikalar soni vasarf bo'lish me'yorlari, mashg'ulotning bosqichlari, ularning davomiyligi va o'quv savollari, taktik sharoit,kuchlarni guruhlash, boshqarish maskanlarining joylashgan yeri, zamonaviy qurollari va xodimlarningvazifalarini o'z ichiga oladi. Maxsus taktik mashg'ulotning yaxshi ishlab chiqilgan rejasi va boshqa hujjatlari,uning muyaffaqiyatli o'tishiga imkon beradi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI .1.O.Qudratov, T.G'aniyev "Favqulodda vaziyatlarda fuqaro muhofazasi". 2."Yangi asr avlodi". Toshkent2005-yil.3.M.Q.Oripova, I.R.To'xtayev Fuqaro muhofazasi O'quv uslubiy qo'llanma Buxoro 2006-yil.



INTERAKTIVE MEDIEN UND HEUTIGES BILDUNGSWESEN Ne’matova N.N.,

(Navai Bezirk, Qizitepa Region)

Annotatsiya: Maqola interfaol metodlar va bugungi kun nazariyasining maktab darslarida qo’llanishi, afzallik taraflari yoritib berilgan.Interaktiv metodlar asosida til ko’nikmalarini yanada keng yoritish qoidalari ifodalangan.

Die heutige moderne Gesellschaft fordert dazu auf, im Unterricht neueUnterrichtsmethoden und Hilfsmittel zu benutzen. Die Mehrheit der Schulen hat diese Hilfsmittel schon zur Verfügung Computer, interaktive Tafeln, weiße Tafeln oder Whiteboards, auf die man nicht mehr mit den Kreiden schreibt, sondern mit den Filzstiften und weitere. Die Gesellschaft unterstützt die Innovation im Schulwesen, ja fordert sie sogar. Wenn man heute im Schulwesen arbeiten will, muss man mindestens die Grundlagen der Arbeit mit dem Computer beherrschen. Und wenn man auch mit anderen Geräten arbeiten kann, z.B. mit der interaktiven Tafel, ist das zweifellos ein großer Vorteil. Aber nicht viele Lehrer verwenden diese Hilfsmittel, obwohl die Mehrheit der Schulen sie zur Disposition hat. Viele Lehrer wehren sich die neuen Unterrichtsmethoden zu nutzen, meistens aus mehreren Gründen. Entweder haben sie Angst, etwas Neues zu probieren, oder sie haben ungenügend gute Ideen für neue Unterrichtsmethoden. Die Mehrheit der Lehrer verweigert sich den innovativen Methoden aber wegen ihres Zeitaufwands. Eine Idee bekommen, sich etwas zu überlegen, alle notwendigen Hilfsmittel und Materialien für eine konkrete Unterrichtsstunde vorbereiten, das alles dauert zu viel Zeit. Wenn jeder Lehrer diese anstrengende Vorbereitung bei der Vollzeit-beschäftigung einundzwanzigmal in der Woche machen sollte, bliebe ihm fast keine Freizeit. Aber trotzdem sollten die Lehrer die modernen Unterrichts-methoden in den Stundenprüfen, mindestens bei einigen Fächern, wenigstens in einigen Stunden, und zwar nicht nur für die Effektivierung des Unterrichts, sondern auch wegen der Abwechslung. Das Fach könnte dann für die Schüler wieder interessant sein. Man kann gerade bei der Fremdsprache beginnen. In einem Fremdsprachenunterricht gibt es viele Möglichkeiten, den Schülern spielerisch und unterhaltend die neuen Kenntnisse zu vermitteln.

Die Schüler wollen nicht den ganzen Tag bewegungslos in den Bänken sitzen, stumpf auf die Tafel starren und dem Lehrer zuhören, der ihnen gar nichts interessantes sagt. Das bringt ihnen überhaupt nichts. Hier und da schreiben sie etwas in ihre Hefte oder sie gehen einmal in der ganzen Stunde zur Tafel. In der übrigen Zeit denken sie an etwas anderes. Man darf sich nicht wundern. Wenn die Unterrichtsstunde langweilig ist, bleibt niemand fünfundvierzig Minuten in der Bank sitzen. Die Lehrer können jederzeit stehen, gehen oder sitzen. Langweilen wir die Schüler nicht mit monotoner Vorlesung, mit klassischer Einschreibung ins Heft oder mit dem Üben immer gleichartiger Übungen. Der Lehrer sollte in ihnen die Phantasie und die Wissbegier wecken. Es gibt viele Möglichkeiten, wie man das erreichen kann.

Eine Grundhaltung wie die oben dargestellte spiegelt sich folgerichtig auch bei Hochschulabsolventen wider. Sehr häufig sind es, wie wir aus einer Vielzahl von Fortbildungsveranstaltungen wissen für uns anfangs doch recht überraschend , gerade schon Referendare, also Berufsanfänger, die Skepsis äußern, bevor sie dabei behilflich sind, die Informations und Könnensdefizite abzubauen, welche die Schule gegenüber dem Homebereich besonders beim Einsatz multimedialer Software aufweist. Von den deutschen Lehrern sind derzeit so Bundes Forschungsminister Rüttgers nur 20 bis 30% freiwillig bereit, sich mit dem Thema Multimedia zu befassen. Daß die Schule zumindest beim Einsatz multimedialer Lernsoftware im Wettbe- werb mit dem Homebereich absolut ins Hintertreffen geraten ist, wird nicht nur am Ausstattungsgrad mit Hardware deutlich, sondern auch bei einem Überblick über die entwickelte Lernsoftware:

96



Lernsoftware: Von löblichen Ausnahmen abgesehen, handelt es sich bei den entsprechenden CD ROMProduktionen um sog. Nachmittagssoftware, die bestenfalls in Teilbereichen mit dem schulischen Curriculum kompatibel ist. Sie ist häufig von Hobby informati-kern oder Hobbypädagogen verfaßt und weist schwerwiegende Mängel nicht nur in fachlicher, medialer, didaktischer und programmiertechnischer, sondern auch in ethischer, ästhetischer und erzieherischer Hinsicht auf. Bei der Verteidigung einer praxisorientierten, didaktisch-methodischen Abhandlung zum Sprachenlernen und -lehren mit interaktiven Medien an einer deutschen Universität im Frühjahr 1997 legten einige Mitglieder der Promotions-kommission besonderen Wert auf den exakten Nachweis der größeren Effektivität des Unterrichts mittels der genannten Medien im Vergleich zum etablierten Fremdsprachenunterricht. Eine derartige Forderung folgt zwar einer ehrwürdigen akademischen Tradition, ist aber u. E. derzeit aus mehreren Gründen unproduktiv und wenig hilf reich; denn anstatt erst einmal die Chancen der neuen Medien zu untersuchen und auf die aktuellen, dringen den Anforderungen der Praxis, etwa durch Beratung und Verbesserung der angebotenen Software, zu reagieren, werden erst einmal Bedenken geäußert, vor allem wenn es um die Einführung neuer Techniken geht.

Heute in unserem Land sind wir in einer Situation, in der in einem gesellschaftlich wichtigen Bereich, nämlich beim Computer, Kinder zum Teil eine höhere Kompetenz als ihre Eltern haben. Und oft haben die Älteren noch gar nicht mitbekommen, was für Jugendliche im Umgang mit dem PC schon selbstver-ständlich ist. Bei allen Unterrichtsformen ist darauf zu achten, daß die Potenzen, die sich aus der multimedialen, meist fächerübergreifen den Konzeption der interaktiven Medien ergeben, für die Entwicklung des fächer übergreifenden, vernetzten Denkens genutzt werden.

Literatur 1.Ammon, U. / Kemper, D. (2011): Die deutsche Sprache in Russland. Geschichte, Gegenwart, Zukunftsperspektiven. Munchen 2.Internet recourse.www.DAAD.uz



JADVALLARDAN FOYDALANISH - BOSHLANG'ICH SINFLARDASO'Z TURKUMLARINI O'RGANISHNING SAMARALI USULI

SIFATIDA

Nosirova Fazilat,Navoiy viloyat Navbahor tuman 9-maktab o'qituvchisi

O'qituvchi o'quvchi ma'naviyatining me'mori. Biz bilamizki, o'qituvchi o'z ijodiy va ilmiy salohiyatidankelib chiqqan holda darsni turli plakat va ko'rgazmalar bilan boyitishi mumkin. Boshlang'ich ta'limning onatili darslarida o'quv materiallarni sxemalar va shartli belgilardan iborat ko'rgazmalar, modellar (tayanchsignalli konspektlar) asosida ham tashkil etish yaxshi samara beradi. Davr talabidan kelib chiqib jadvallardankampyuter texnîlogiyalari vositasida, turli elektron shakllarda taqdim qilish ham mumkin. Ilmiy asosga ko'rabiror narsa yoki tushunchani xotirada saqlab qolish uchun shu narsa yoki tushunchaga oid bo'lgan detalgae'tibor berish tavsiya etiladi. Biror so'zni esda saqlash uchun shu so'zga o'xshash so'zni eslab qolish, birornarsani ko'rib eslab qolish uchun rangi va shakl-shamoyiliga e'tibor berish kabi. Ona tili darslarida foydalanishuchun zaruriy chizma va sxemalar yetarli emas, deya hisoblagan holda 2-sinf ona tili darsligida berilgan so'zturkumlariga doir mavzularini yoritish uchun quyidagi sxemalarni tavsiya qilsa bo'ladi. "Shaxs va narsa nominibildirgan so'zlar" mavzusi uchun:

T/R Yoritilgan mavzu So‘rog‘i Ifodalab kelgan so‘zlariga misol

1. Kishilarning ismini bildirgan so‘zlar Kim? Ishchi, shifokor, otboqar

2. Narsalarning nomini bildirgan so‘zlar Nima? Uy, chumchuq, chumoli, ot

1-shakl Ushbu mavzu o‘tilgach o‘quvchilardan bir nechtasini sinf doskasiga chaqirib quyidagi sxemada mavzuni mustahkamlatish mumkin.

t/r Kim? so‘rog‘iga javob bo‘ladigan so‘zlarga misollar Nima? so‘rog‘iga javob bo‘ladigan so‘zlarga misollar

1. Namuna: sartarosh Namuna: baliq

2.

2-shakl

Bu usul oddiy yozib olishdan yaxshiroq samara beradi va tekshirish uchun qulay hisoblanadi. 2-sinf o‘quvchilari uchun ot turkumidan yangi nazariy ma’lumot otlardagi ko‘plik kategoriyasi hisoblanadi. Birlik va ko‘plikni o‘rgatishda jadvalidan foydalanish yaxshi samara berishi mumkin. Albatta, bu usuldan to‘laligicha barcha mavzularda foydalanish kerak, degan fikrdan mutlaqo yiroqmiz. T/R Bitta shaxs yoki narsaning nomi Ikki yoki undan ortiq narsa yoki shaxs nomi

1. Namuna: Ona Namuna: Onalar

2.

98



Bilamizki, darslarda turli qiziqarli metodlardan foydalanish o'quvchilarni zeriktirib qo'ymaydi. Undaqiziqish uyg'otadi. Yana shuni aytish mumkinki, chizmalardan, sxemalardan juftliklarda ishlarda, guruhlardaishlashda foydalansa ham bo'ladi.Jumladan, mavzular kesimida joy olgan "Shaxs yoki narsaning harakatini bildirgan so'zlar" mavzusinio'tish uchun juftliklarda ishlash usulini tavsiya etamiz. Buning uchun ot+fel shaklidagi jadvalni tavsiya etamiz.

T/R Shaxs yoki narsaning nomini bildirgan so‘zlar

Shaxs yoki narsaning harakatini bildirgan so‘zlar

1 O‘qituvchi gapiradi, dars o‘tadi, o‘qiydi, yozadi, yuradi

2. O‘quvchi tinglaydi, yozib oladi, o‘tiradi, so‘zlab beradi

3-shaklShuni aytish kerakki, sinfning psixologik xususiyatlaridan, ularning faollik darajasidan kelib chiqqan holdashunga o'xshash jadvallardan ayrim mavzularni o'tish jarayonida foydalansa bo'ladi. Bu mashqlarda berilganma'lumotlarni boyitish, kengaytirish o'qituvchining xohishi bilan amalga oshirilishi shart, lekin kengaytirilganmashqlar darsning maqsadli shakllantirilgan qismlariga halal bermasligi, reglamentdan chiqmasligi,oldindan belgilangan muddatdan ortsagina bo'sh qolgan muddatni to'ldirish uchun kiritilishi maqsadlidir.Aks holda pedagogik maqsadga erishish darajasini bilmaganimiz holda kamaytirib yuborishimiz mumkin. 2-sinf ona tili darsligida sifat turkumini o'rganish uchun, samaradorlikni oshirish uchun aqliy hujummetodini chizma asosida yoritsa bo'ladi. Bu mashqni biz darslikdan tashqari mustahkamlash qismi uchuntavsiya qilamiz. Bunda o'quvchilar fasllarning o'ziga xos jihatlarini sharhlaydilar. Oqibatda ularda fikrlashko'nikmasi shakllantiriladi, badiiy tafakkuri yuksaladi. Badiiy boy tafakkur egalari bunyodkorlik qobiliyatigaega bo'lishi shubhasizdir.

T/R Fasllar nomlari Fasllarning o‘ziga xos belgilari

1. Bahor Go‘zal, ajoyib, yam-yashil, gulli (bog‘), musaffo

(osmon), iliq

2. Yoz Issiq, shirin (mevalar), ko‘m-ko‘k bog‘lar....

3. Kuz Salqin, sariq (yaproqlar), xazonli (yo‘llar)

4. Qish Sovuq, oppoq (qor), ayozli (kun)

Xulosa o'rnida aytish mumkinki, ona tili fanidan 1-2-sinf darsliklarida berilgan materiallar amaliy ahamiyatgaega. Jadvallar esa buni o'rganishda juda asqotishi, o'rganish jarayonini tezlashtirishi va osonlashtirishi, ma'lumotlarosonlik bilan bolaning ko'z o'ngida gavdalanishi bilan xarakterlanadi. Shulardan kelib chiqib aytish mumkin:jadvallar o'qituvchi - o'rgatuvchi va o'quvchi ? o'rganuvchining ta`lim jarayonidagi yaxshi yordamchisidir.



QALAMTASVIRDA AUDITORIYA ISHLARIDAN TASHQARI ISHLAR

Usmanov Botir AllaberdiyevichGuliston davlat universiteti o'qituvchisi,

Yoqubova Ozoda Yoqub qiziGuliston davlat universiteti talabasi

Annotatsiya: yoshlarimiz ta'lim-tarbiyasida madaniyatimiz, qadriyatlarimiz, milliy san'atimiz namunalaridanfoydalanishning zaruriyati to'g'risida fikr bildirilgan.Kalit so'zlar: Tasviriy san'at, qalamtasvir, perspektiva, natyurmort.

Ayni paytda yoshlarimizning intellekti, qobiliyati va qiziqishlari, ularning bo'sh vaqtlarini mazmunlitashkil etish eng dolzarb masalalardan biri. Hususan, hozirda rivojlanib borayotgan tasviriy san'at yo'nalishidatahsil oluvchi istedodli talaba yoshlarning ijod na'munalari tahsinga sazovor. Ularning ijodiy ishlari orasidaqalamtasvirda bajarilgan ishlari ham a'lohida e'tiborga loyiq. Sababi, oddiy qalam orqali san'at asari darajasigachayetkazilgan ishlar kishini hayratga soladi.

Tasviriy san'at sohasida amaliy jihatdan mahoratni shakllantirish jarayoni naturani hayotiy tasvirlashmashqlari orqali amalga oshiriladi. Bu haqda ko'plab ilmiy maqolalar, o'quv adabiyotlari va risolalar yozilganbo'lib, qadimgi Uyg'onish davridayoq rassom-ijodkorlar o'zlarining dunyoga mashhur san'at asarlari vametodik izlanishlari orqali o'z fikrlarini bayon etishgan.

Shaklni to'g'ri tasvirlash uchun o'quvchi, avvalambor, uning o'ziga xos tomonlarini aniq tasavvuretishi va ko'rishni o'rganishi kerak. Yosh va boshlovchi rassom uchun bu oson ish emas va doimiy ravishdanazariy hamda amaliy mashg'ulotlarni talab qiladi. Mashhur ijodkorlarning fikriga ko'ra, agarda, rassom birkun rasm chizishdan to'xtasa, u ikki kun orqaga ketadi. Shuning uchun yosh rassom naturaga qarab, jismlarninghaqqoniy rasmini chizishni bir kun ham to'xtatmasligi kerak. Bu esa, uning shakl va hajmni qanday qabulqilishiga, anglab yetishiga bog'liq. Tabiatan barcha narsalar, buyumlar va ularning shaklini insonlar turlichatasavvur etishadi. Tasviriy san'at janrlaridan hisoblangan "jonsiz tabiat" ma'nosini anglatuvchi natyurmortjanri alohida o'ringa ega. Bu janrda turli buyumlar tasvirlanadi,hamda shakllarning o'zaro munosabatlari,tasvirlashda yordamchi chiziqlar o'tkazib ish yuritish usuli, perspektiva qonunlariga asoslanib, mashq bajariladi.O'tilgan mavzularga qiyoslab o'quvchi uyda mustaqil ravishda ko'plab xomaki rasm va qalamchizgilar bajarishimuhim ahamiyatga ega. Chunki auditoriyada bajarilgan har bir vazifa asosida parallel ravishda uyda ishlanganmashqlar o'quvchining o'qituvchi rahbarligida kompozitsiya borasida olgan fazoviy tasavvur, chiziqli konstruktivtuzilish, yorug'-soya munosabatlari, perspektiva qonuni, nisbatlarni to'g'ri belgilash va ayniqsa, tasvirlashmalakalarini rivojlantiradi. Buning uchun uydagi turli shakllarga ega bo'lgan quti, kursi, yashik, bidon, ko'za,choynak, piyola, stakan va boshqa ko'plab uy jihoz va buyumlarini tasvirlash orqali amalga oshirish kerakbo'ladi (1, 2, 3-rasmlar). Bu ishlar qalamtasvir texnikasi orqali mahorat oshirishning eng qulay va foydali

yo'llaridan biridir va albatta bu usul vaqt o'tgansayin o'zining samaradorligini yo'qotmayboraveradi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:15. B.Boymetov. Qalamtasvir.O'quv qo'llanma.-T.: "ILM ZIYO"-2013.16. R.Xudoyberganov. Kompozitsiya. -T.: 2004.

100



BOSHLANG'ICH SINF O'QUVCHILARINI O'QISH MALAKASINISHAKLLANTIRISH USULLARI

Nosirova Gulsanam(Navoiy viloyat Qiziltepa tuman 6-maktab o'qituvchisi)

Umumta'lim maktablari boshlang'ich sinflarda o'qish darslari o'z mazmun-mohiyati va maqsad-vazifasigako'ra ta'lim tizimida o'zining katta ahamiyatiga egadir. Boshlang'ich ta'limdagi barcha predmetlarni o'qishfaoliyatisiz tasavvur qilib bo'lmaydi. Sababi matnni tushunib, to'g'ri, ravon o'qishni o'rgatish bilan o'qishfani shug'ullanadi.

Bugungi kunda mustaqil taraqqiyot yo'lidan borayotgan mamlakatimizning uzluksiz ta'lim tiziminiisloh qilish va takomillashtirish, yangi sifat bosqichiga ko'tarish, unga ilg'or pedagogik texnologiyalarni joriyqilish hamda ta'lim samaradorligini oshirish davlat siyosati darajasiga ko'tarildi. Shu nuqtai nazardan qaragandaboshlang'ich sinf o'quvchilarini yaxshi o'qish malakasini shakllantirish sifatlari va ularni takakomillashtirishmuhim vazifaga aylandi.Ya'ni o'quvchining to'g'ri talaffuz qilishi orqali DTS bo'yicha o'zlashtirishlari ko'zdatutilgan bilimlarni o'quv-biluv ko'nikma va malakalarini egallashlariga yo'l ochiladi. O'qish ta'limida insonningavvalo, o'zligimi, qolaversa, olamni anglashga bo'lgan intilishlariga turtki beriladi.Boshlang'ich ta'lim o'qish darslarida har bir mavzu uchun tanlangan matnlarning janriy rang-barangligiga,poetik mukammalligiga, o'quvchilarning bilim darajasi va yosh xusussiyatlariga mos kelishiga alohida e'tiborqaratiladi.

Ijtimoiy-tarixiy mazmunidagi mavzular Vatanimiz o'tmishi, xalqimiz hayoti, mardonovor kurashi,ulug' siymolar amalga oshirgan ishlar, tarixiy sanalar to'g'risida muayyan tasavvur beriladi. Beruniy, AmirTemur, Alisher Navoiy, Bobur va boshqa ajdodlarimiz haqidagi matnlar shular jumlasidandir. Bu xildagiasarlar o'quvchilarni faqat o'tmish bilan tanishtirib qolmasdan, Vatan oldidagi farzandlik burchi va mas'uliyatiniteran anglashga ham yordam beradi. Badiiy asarlarni ifodali o'qishga o'rgatish jarayonida ularni janr xususiyatigako'ra o'rganish ahamiyatlidir.

Boshlang'ich o'qish darslari oldiga qo'yilgan didaktik talablar mavjud:1. O'quvchilarda yaxshi o'qish sifatlari: to'gri, tez, ongli, ifodali o'qish malakalarini shakllantirish.2. O'quvchilarni kitobdan foydalanishga, undan kerakli bilimlarni olishga o'rgatish, kitobga muhabbatyug'onish, ularni oddiy, ularni oddiy kitobxondan chuquqr mulohaza yurituvchi, ijodkor kitobxon darajasigako'tarish.3. O'quvchilarning atrof-muhit haqidagi bilimlarini kngaytirish va boyitish hamda ilmiy dunyoqarashlarnishakllantirish.4. O'quvchilarni axloqiy-estetik jihatdan yetuk kishilar qilib, mehnatga muhabbat ruhida tarbiyalash.5. O'quvchilarning bog'lanishli nutqini va adabiy estetik tafakkurini o'stirish.6. O'quvchilarning xayolot olamini boyitish.

Shuni unutmaslik kerakki, har bir vazifani bajarishning aniq metodik usullari mavjud. Ammo ularboshqalari bilan o'zaro bog'liq holda o'qish darslari va sinfdan tashqari o'qish mashg'ulotlari jarayonida halqilindi. Yaxhi o'qish sifatlarini egallash maktabda o'qitiladigan barcha predmetlarni muvoffaqiyatli o'zlashtirishnita'minlaydi. O'qish metodikasi ilmida o'qish malakasini shakllantirish so'zlarni bog'lab o'qish malakasinishakllantirishdan boshlanishi qayd etiladi. So'ngra so'zlar sidirg'a o'qiladi. Ma'lumki, so'zlar ko'rish orqaliidrok qilinadi. So'zlarning ma'nosini tog'ri talaffuz qilish orqaligina aniqlash mumkin.

To'g'ri o'qish matndagi so'zlarni tovush jihatdan xatosiz va bir maromda ravon o'qishdir. Adabiytalaffuz me'yorlariga qo'yoladigan barcha talablar o'quvchilarning to'g'ri o'qish ko'nikmalarini shakllantirishgaham taalluqlidir. O'qilganda tovush va so'zlarni tushirib qoldirmay, o'rnini almashtirmay, yangi tovushqo'shmay, so'z urg'ulariga rioya qilgan holda to'g'ri o'qish sanaladi. O'qituvchi o'quvchilarning so'zlarini to'g'ritalaffuz qilishlariga hamda ma'nosini anglashlariga alohida e'tibor qaratilishi lozim. Ko'p bo'g'inli, tuzilishijihatidan murakkab hamda oldin eshitilmagan va ma`nosi tushunarsiz so'zlarni izohlash talab etiladi. Matndan o'qilishi qiyin, tuzilishi murakkab bo'lgan so'zlarni, birikma va gaplarni aniqlash, matnningyaxshi, o'rta va yomon o'qiydigan o'quvchilariga o'qitiladigan qismini oldindan belgilab chiqish zarur. Gaplarnio'qish davomida urg'uni noto'g'ri qo'yib o'qish so'zlarning asl va o'z ma'nosini tushunishga xalal beradi,albatta.

Maktab 4-sinf o'quv materiali hajm jihatdan ancha katta. Shu sababdan o'quvchilarni to'g'ri va ravon,tez va ifodali o'qishga o'ratishda, asar voqealari o'rtasidagi bog'liqlikni aniqlashda turli topshiriqlar asosidatanlab oqishga katta e'tibor beriladi. Badiiy matnlar mazmuni asosida reja tuziladi, to'liq va qisqartirib, shaxsni



o'zgartirib qayta hikoya qilinadi.Boshlang'ich sinf o'quvchilarni ular faoliyatida zarur bo'ladigan lug'at turlari bilan tanishtirishga alohidae'tibor berish kerak. Chunki turli lug'atlar bilan tanishgan o'quvchi nimani qaerdan izlash kerakligini hamyaxshi biladi. Lug'atlar turli-tuman bo'lgani kabi, ular bilan ishlash usullari ham rang-barangdir. O'quvchilarninglug'at bilan ishlash malakalarini shakllantirish uchun muayyan ish turlari talab etilsa, ularning imlosavodxonligini oshirish uchun tamoman boshqa, so'z boyligini rivojlantirish uchun esa o'ziga xos maxsusmustaqil isho' turlaridan foydalanish talab qilinadi.

102



INGLIZ TILI DARSLARIDA YANGI PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNIQO`LLASHNING AHAMIYATI

Nurillayeva Xurshida,(Navoiy viloyati Navbahor tuman 6-umumta'lim maktab


Har qanday davlatda bo`lgani kabi bizning mamlakatimizda ham ta'lim-tarbiya va maorif masalalarigakatta e'tibor qaratilib, bu masala davlat siyosati darajasiga ko`tarilgan. Ta'lim sohasini yuksaltirish, barkamolavlodga samarali, sifatli hamda zamonaviy bilim berish bugungi kunning dolzarb vozifalaridan biridir. Jahonta'lim tizimida mavjud ilgòr tajriba va usullar, yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish hamda hartomonlama yetuk va barkamol yosh avlodni yetishtirishda mustaqil O`zbekiston jahon hamjamiyatidagi o`zo`rnini mustahkamlab bormoqda.

Bugun mamlakatimizda qator qonunlar qabul qilindiki, ularning barchasi ta'lim tizimini tubdanisloh qilish,yoshlarga chet tili fanini chuqurroq o`rgatish, ta'lim jarayonida zamonaviy texnologiyalardanfoydalanish va ta'lim sifatini yuqori bosqichga ko`tarish kabi masalalarga qaratilgan. Ushbu ustuvor vazifalarnimuvaffaqiyatli amalga oshirishda, ta'lim tizimini tashkil etishda zamonaviy pedagogik texnologiyalarningahamiyati haqida to`xtalib o`tsak. "Pedagogik texnologiya" tushunchasi "an educational technologue" so`zidanolingan bo`lib, "ta'lim texnologiyasi" degan ma'nonini bildiradi. Pedagogik texnologiya bu -o`qituvchiningo`quvchilarga o`qitish vositalari yordamida muayyan sharoitlarda ta'sir ko`rsatishi va bu faoliayat mahsulisifatida ularda oldindan belgilangan shaxs sifatlarini intensiv shakllantirish jarayonidir. Ushbu tushunchaniT.S.Nazarova quyidagicha ta'riflaydi: "Pedagogik texnologiya- ta'lim- tarbiyadan ko`zlangan maqsadga erishishuchun o`quv jarayonida qo`llaniladigan usullar, vositalar majmuidir."

O`quvchilarga chet tili fanini o`rgatishda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish va ta'lim jarayonigabu texnologiyalarni joriy qilish bugungi kunda yaxshi samara va natija bermoqda. Bugungi kunda yoshlarimizchet tillarini o`rganib, dunyoning turli mamlakatlarida o`z bilimlarini oshirmoqdalar va jahonda joriyqilingan ta'lim tizimi bilan tanishmoqdalar.

Mustaqillikdan so`ng yoshlar, xususan, malakali yosh kadrlar tayyorlash masalasiga katta ahamiyat vae'tibor qaratilmoqda. Buni birgina ta'lim sohasida yaratilib berilayotgan shart-sharoit va imkoniyatlar bilanizohlash kifoya. Bugungi yosh avlod chet tillarini o`rganish barobarida chet mamlakatlarning turli sohalardaerishayotgan yutuqlari va tajrbasini puxta o`rganmoqdalar. Chet tillarini bilish imkoniyati yoshlarimizga o`zgamamlakatning tili, urf-odati va madaniyati o`rganish kabi imkoniyatni beradi. Bu esa o`z navbatida, chet tilita'limini sifatli tashkil etishni taqozo qiladi. Bugungi kunda ingliz tili fanini yangi pedagogik texnologiyalarasosida o`qitilayotganligi ta'lim samaradorligini yanada oshirishga olib kelmoqda. Dars jarayonini zamonaviylingofon xonalarida olib borish, internet tarmoqlari va axborot texnologiyalaridan unumli foydalanish yangimetodikaning bir ko`rinishiga aylanib bormoqda. O`qituvchilar talabalarning og`zaki va yozma nutqi, so`z valugàt boyligini o`stirib, ularni chet tilida sof va ravon so`zlashga o`rgatayotganligi quvonarli hol, albatta.Mamlakatimizdagi ko`pgina oliy o`quv yurtlarida xorijlik mutaxassislar talabalarga bilim berib, o`z bilim vamalakalarini o`qituvchilarimizga o`rgatishmoqda. Respublikamizning ba'zi o`quv yurtlarida jahon standartlarigaasoslangan IELTS, TOEFL kabi dasturlar asosida darslar tashkil etilib, ular maxsus kompyuterlashtirilganxonalarda o`tilmoqda. Darslarda o`zaro suhbat va munozaralar, video taqdimotlar uyushtirilib, bu og`zakinutq amaliyotini oshirish bilan birga talabalarning ijtimoiy-siyosiy, madaniy va ma'naviy salohiyatinitakomillashtirishga xizmat qiladi. Iqtidorli talabalar maxsus grantlar asosida dunyodagi eng mashhuruniversitetlarda ta'lim olishmoqda. Ushbu sanab otilgan yutuqlardan quvonsak arziydi.

Bugungi kunda uzluksiz ta'lim tizimini mazmunan modenizatsiyalash va ta'lim-tarbiya samaradorliginiyangi sifat bosqichiga ko`tarishdan asosiy maqsad yoshlarimizning zamonaviy bilim va kasbga ega bo`lishigaqaratilgan. Bugun barcha davlatlar ta'limga imkon qadar ko`p yangilik kiritishga, uning sifatini oshirishgaintilmoqda. Chunki ta'lim millat ko`zgusi bo`lib, jamiyat va davlatning yuksalib borishini ta'minlovchi,xalqqa yaratuvchanlik, ijodkorlik xususiyatlarini baxshida etuvchi kategoriyadir.

Yoshlarimizning ongi va tafakkurini o`stirish, ularni barkamol avlod darajasiga ko`tarish masalasi engdolzarb muammolardan biri sanaladi. Chunki yoshlarimiz kelajagimiz poydevoridir. Barkamol avlod o`zbilimi, iqtidori, yuksak salohiyati, o`z kuchi va mehnati bilan Vatanimizning ravnaqiga ulkan hissa qo`shishlarigaishonchimiz komil. Yuqorida aytib o`tganimizdek, davlat ta'lim tizimidagi mavjud imkoniyatlar, ayniqsa,ingliz tili darslarini o`tishda qo`llanilayotgan eng yangi, zamonaviy pedagogik texnologiyalar va metodikusullar yoshlarimizni shu sohada kelajakda yetuk va malakali kadr bo`lib yetishishlari uchun zamin yaratadi.



ADABIYOTLAR RO`YXATI:1.X.I.Ibragimov.,Sh.A.Abdullayeva.Pedagogika nazariyasi.T.:2008,257-b.2.Íàçàðîâà Ò.Ñ. Ïåäàãîãè÷åñêàÿ òåõíîëîãèÿ: íîâûé ýòàï ýâîëþöèè.Ò.-1999,16-ñ.

104



BOSHLANG'ICH SINF O'QUVCHILARINING INTELLEKTUALSALOHIYATINI RIVOJLANTIRISH

Ochilova Xurshida (Navoiy viloyat Karmana tuman 10-maktab o'qituvchisi)

Maktabga borish bolalarning hayotida juda-katta voqeadir. Maktab hayoti bolalarga yangi bir dunyoniochib beradi, maktab davrida bolalaming asosiy faoliyatlari o'zgaradi. Endi bolalarning asosiy faoliyatlari,asosiy vazifasi va ijtimoiy burchi o'qish bo'lib qoladi. 6-7 yoshli bolalar uchun yangi faoliyat bo'lgan o'qishulardan yangi sifat, yangi xususiyatlarga ega bo'lishni talab etadi. O'qish faoliyati uchun bolalarda barqarordiqqat, o'tkir zehn, mustaqillik, ishchanlik va bartiblik xislatlari bo'lishi kerak. Bog'chadan maktabga o'tishlarinatijasida kattalar bilan bo'lgan munosabatlarida ham birmuncha o'zgarish yuz beradi.

Birinchi sinf o'quvchisi ko'pincha obrazli xotiraga suyanib bilish faoliyatini tashkil etsa ham bu ishxotiraning boshqa turlarini inkor qilmaydi. Aksincha, ta'lim so'z-mantiq xotirasini taqozo etadi. So'z mantiqxotirasining mavjudligi ma'nosini tushunib esda olib qolish jarayornining samaradorligi ortishiga kengimkoniyat yaratadi. Tajribadan ma'lumki, bola ma'nosiz so'zlardan ko'ra ma'nodor tushunchalarni birmunchatez va mustahkam eslab qolish xususiyatiga ega. Iqtidor -bu inson psixikasining butun umr davomida tizimlirivojlanuvchi sifati bo'lib, insonning boshqa odamlarga nisbatan bir yoki bir necha sohada yuqori natijalargaerishish imkoniga ega ekanligi bilan belgilanadi.

Psixologik lug'atda "iqtidor" tushunchasi quyidagicha ta'riflanadi.1. Iqtidor bu-faoliyatning muvaffaqiyatli amalga oshirilishini ta'minlaydigan qobiliyatlarning o'ziga xosuyg'unlashuvidir;2. Iqtidor bu-insonning imkoniyatlari doirasi, faoliyatlari darajasi va o'ziga xosligini belgilaydigan umumiyqobiliyatlar;3. Iqtidor bu - aqliy potensial, ta'lim olish qobiliyati va bilish imkoniyatlarining bir butun individualxarakteristikasi;4. Iqtidor bu - tabiat tomonidan in'om etilgan qobiliyatlar, qobiliyatlar tabiiy asoslarining o'ziga xosligi vaularning namoyon bo'lishi darajalari;5. Iqtidor bu - iste'dodlilik, faoliyatda yuqori natijalarga erishish uchun ichki imkoniyat va sharoitlarningmavjudligi.

Ushbu tavsiflardan kelib chiqqan holda, shuni ta'kidlash mumkinki, iqtidor asosida umumiy intellektualva insonning bilish imkoniyatlarini belgilaydigan, tabiat tomonidan in'om etilgan qobiliyatlar, biror birfaoliyatda (masalan, ta'lim, ijodiy, kasbiy, ilmiy) muvaffaqiyatga erishishni ta'minlaydigan maxsusqobiliyatlar yotadi.

Umumiy qobiliyat egalari yuqori intellektual imkoniyatlarga ega bo'lib, muammoning yoki biron-birmasalaning yechimini tezda topishi, faoliyatiga ijodiy yondashishi bilan ajralib turadi. Maxsus qobiliyategalari esa-biron-bir aniq (masalan, matematika, musiqa, rasm chizish, shaxmat o'ynash, sport) faoliyatturiga qobiliyati bo'lgan va mana shu faoliyat bilan shug'ullanishni afzal ko'radilar.

Iqtidorli bolalar bu umumiy va maxsus qobiliyatlarni o'zida mujassam etgan bolalardir. Ular boshqabolalardan quyidagi belgilari bilan ajralib turadilar: Pedagogik nuqtai nazardan umumiy va maxsus qobiliyatyoshdavrlarini inobatga olgan holda muhim jihatlarga bog'liq. Erta yosh davrlar maktabgacha va kichik maktabyoshida iqtidor umumiy hamda universal qobiliyat sifatida ko'rilishi va rivojlanishi mumkin. Vaqt o'tishibilan bu "umumiy qobiliyat" o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lib ma'lum bir yo'nalishni belgilaydi. Aynivaqtda bu iqtidor bola tomonidan qay darajada namoyon bo'layotganligiga e'tibor qaratish kerak bo'ladi.Aniq namoyon bo'lgan, ya'ni psixolog, pedagog, ota-onalar tomonidan e'tibor berilgan qobiliyat "aktual",atrofdagilar payqamaydigan qobiliyat "potensial"qobiliyat deyiladi.

Ko'pgina mashhur olimlar, bastakorlar, rassom va yozuvchilar (masalan, yosh V.A.Motsart, F.Galton,I.Mechnikov, K.Gauss, N.Vinner, G.Leybnits, V.Gyugo) erta yoshdayoq o'zlarining qobiliyatlarininamoyon qilganlar. Va aksincha ko'p hollarda bolalikda hech qanday iqtidorga ega bo'lmagan bolalar etuklikdavrda muvaffaqiyatlarga erishishlari mumkin. Bu aqliy potensialga ko'pincha atrofdagilar e'tibor bermasliklarimumkin. Tabiiyki, har bir holatda iqtidorni payqamaslikning sabablari turlidir. Potensial qobiliyathaqiqatdan ham ma'lum bir vaqtgacha namoyon bo'lmagandir. Balki, ota-onalar pedagoglar va kattalartomonidan bola qalbining nozik harakatlaridagi o'zgarishlarga yetarlicha ahamiyat berilmagandir, intuitivholda buni payqamagandirlar yoki bilimlari etmagandir. Yoki aksincha, bu narsalarni tushunmaganliklari



sababli boladagi buyuk potensial imkoniyatlarni sezmaganlar va hattoki, bu ijodkorlikni, intellektualtashabbusni negativ xususiyat sifatida qabul qilganlar.

Boshqa, xususiyatlarni esa qadrliroq deb hisoblaganlar, ya'ni, hammamizga shaxsiy tajribamizdanma'lumki, tirishqoqlik, itoatkorlik, saranjom-sarishtalik kabi xislatlarni fikrlar originalligi, dadillik,harakatlardagi va mulohaza yuritishdagi mustaqillikdan ustun qo'yadigan ota-onalar, o'qituvchilar, oliyo'quv yurtlari professor o'qituvchilari, rahbarlar uchraydi.

Aktual va potensial qobiliyatlar tushunchasining mavjudligi rivojlanishni oldindan prognoz qilishmuammosini muhim deb hisoblaydi. Shaxsning qanday sifatlari va xarakter xususiyatlari, fe'l-atvoridagi vafaoliyatidagi fazilatlari kattalarga kelajakda bolaning buyuk olim, rassom yoki davlat arbobi bo'lishimumkinligini aniqlashga yordam beradi. Bu savolga javob topish birmuncha mushkuldir. Psixologlarbolaning kelajagini "bashorat" qilish imkonini beradigan qator qonuniyatlarni belgilab berganlar, lekinasoslangan prognozlar berishga hali erishilgani yo'q.

Shu bilan birga jahon pedagogika va psixologiyasi sohasidagi tajriba shuni ko'rsatadiki, bolaningimkoniyatlariga ishonchning pedagoglar va ota-onalarning mahoratiga yo'g'rilganligi mo''jizalar sodir etishgaqodir. Ba'zi hollarda hayotda insonga tabiat tomonidan berilgan qobiliyatdan ham ko'ra u ana shu xususiyatniqanday rivojlantira olgani muhimdir.

106



TO'GARAK MASHG'ULOTLARIDA KITOBXONLIKNI TATBIQ QILISH.

Ostonova Umida UsmonovnaBuxoro viloyati, Kogon tumani,1-umumta'lim maktab boshlang'ich sinf o'qituvchisi.

Men Buxoro viloyati, Kogon tumanidagi 1-umumta'lim maktabida 2-"B sinfida darsberaman. Biz o'quvchlar bilan haftada 2 kun 30-35 daqiqali "Ifodali o'qish" to'garaginiyurityapmiz. To'garak Chorshanba ,Payshanba kunlari darsdan so'ng o'tiladi. To'garakka sinfo'quvchilarining barchasi jalb qilingan. 1 dan 5 - mashg'ulotlarda o'zim ertaklar va she'rlar tanladim.Mashg'ulotning birinchi kunida ertakni o'qib, mazmun - mohiyatini o'quvchilarga tushuntiribtegishlicha xulosolasak, ikkinchi kuni aynan shu ertakni sahnalashtiramiz. Sahna ko'rinishidao'quvchilarning o'zlari rol bajaradilar. 5 -mashg'lotni o'tib bo'lgandan so'ng o'quvchilarga quydagichatopshiriq berdim. Sizga to'garak mashg'ulotlari yoqdimi? Unday bo'lsa navbatdagi mashg'ulotga sizlaro'zlarizga yoqqan ertaklar va hikoyalarni olib keeling. Buning uchun siz ushbu kitoblarni o'qiganbo'lishingiz lozim. Agar qaysi o'quvchining ertagi qiziq va u o'sha kitobni to'liq o'qigan bo'lsa, bizo'sha ertakni birgalikda o'qiymiz , sahnalashtiramiz dedim. Shundan so'ng o'quvchilar turli xilertak, hikoya hattoki she'riy va maqollar to'plamlaridan iborat kitoblar o'qiy boshlashdi.O'quvchilar yod olgan she'rlari va maqollaridan turli xil maktabda, sinfan tashqari o'tkazilgantadbirlarga foydalanaman. Agar ular o'qigan asarlarini chin dildan o'qib maqol, she'rlarni astoyidil yodolsalar tadbirlarga turli kutilmagan mehmonlarni taklif qilishni aytgandim. Shu sababli 1-oktyabr kuni"Ustoz va murabbiylar kuni" munosabati o'tkazilgan sinfdan tashqari tadbirga boks bo'yicha jahonchempioni Shaxram G'iyosovni, 14-yanvar "Vatan himoyachilari kuni" munosabati bilan o'tkazilgan"O'zbegim o'g'lonlari" nomli tadbirda esa olimpida sovrindori Shahobiddin Zoirovni taklif qildik. Buuchrasuvlardan o'quvchilar juda xursand bo'ldilar. 22-dekabr kuni o'tkazilgan "Yangi yil sarguzashtlari"nomli musobaqa tadbirida esa ko'p kitob o'qigan, she'r, maqollarni yod olib ifodali aytgano'quvchilar Qorbobo tomonidan turli xil sovg'alar bilan taqdirlandilar.Bu o'quvchilar o'rtasidasog'lom raqobatni kuchaytirdi.

Ushbu tadbir va mashg'ulotlardan so'ng har bir o'quvchi o'zining shaxsiy kutubxonasiga egabo'lib, kutubxonadan hozirgi kunda 7-8 tadan kitoblarga ega bo'ldilar. Farzandlaridagi kitobga bo'lganqiziqishlari, mehr-muhabbatlaridanota-onalar ham xursand. Bumashg'ulotlar jarayoni Kogontumanidagi maktablargaommalashtirilgan.Mashg'ulotdan namuna keltiraman.Mavzu: Ochko'z bo'riMashg'ulot maqsadi: O'quvchilarniogohlikka o'rgatish, sabr-qanoattuyg'ularini shakllantirish.Mashg'ulot uslubi: suhbat, sahnako'rinishi.Jihoz: hayvonlar kiyimi, ertakkitoblari.

Mashg'ulot borishi: tashkiliyqism o'tkaziladi, navbatchi axborotitinglanadi. Ertakchi bola: Bir borekan bir yo'q ekan qadm zamonda bir ochko'z, laqma bo'ri bor ekan. U judayam och qolibdi. Tulkidabqornini to'ydirishni so'rabdi. Ayyor tulki esa bo'rini uzumzorga olib boribdi va bo'kkuncha yeyisnimajbur qilibdi. Bo'ri ko'p uzum yeganidan qimirlay olmabdi. Bundan foydalangan ayyor tulkibog'bonni chaqirib bo'rini savalatibdi. Kaltak zarbiga chiday olmagan bo'ri olib qolibdi. Ko'rdizmibolajonlar bo'ri o'zining laqmaligi, ochko'zligi tufayli halok bo'libdi. Hozirgi kunda ayrim opa-akalarimizo'zlarining bo'ri singari ochko'zliklari va laqmaliklari tufayli ayyor tulki singari insonlar makriga ishonibgo'zal, obod ona vatanimizga qarshi tosh otmoqdalar biz undaylarga qarata ogoh bo'ling, aldanibqolmang bu ishingizning oxiri voy deb qolamiz.



MAKTABLARDA TADBIRLARNI SAMARALI TASHKIL ETISH USULLARI Ostonova Zarnigor Usmonovna

Kogon tuman 1-maktab boshlangìch sinf o`qituvchisi

Annotatsiya.Ushbu maqolada tadbir larni samarali tashkil etish usullari o`rganilib chiqildi va kerakli tavsiyalarberib o`tildi.Kalit so`zlar :tadbir,maktab,ijodkorlik,konsert,ommaviy tadbirlar,qo`shiq,syujet

Har qanday jamiyatning rivojlanish darajasi uning ta'lim-tarbiyaga bo'lgan e'tiboriga, ta'lim mazmuniva mohiyatiga, ma'naviy-ma'rifiy omillarni tåran va mustahkam tayanchiga ega bo'lishiga bog'liq bo'ladi. Zotan,ta'lim va tarbiya jamiyatni rivojlanishi, davlat va millatning kelajagini taminlaydigan, dunyo uzra nufuzinibelgilaydigan eng asosiy omil hisoblanadi.

O'zbåkiston Mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq ushbu haqiqatni o'z taraqqiyot yo'lining boshmåzoni deb biladi. O'zbåkiston Råspublikasining "Ta'lim to'g'risida"gi Qonuni va "Kadrlar tayyorlash milliydasturi"da ta'lim tarbiyaning konstitutsiyaviy va huquqiy asoslari bålgilab bårildi. Shu asosda ta'lim tizimiqaytadan shakllantirildi, ta'limning barcha sohalarida islohotlar amalga oshirildi. Bugungi kunda ta'lim mazmuninieng ilg'or, rivojlangan mamlakatlar darajasiga ko'tarish ishlari izchil davom ettirilmoqda. Maktablardao'tkaziladigan "O'zbåkiston vatanim manim" konkursi, uning kåyingi bosqichlarda ishtirok etish turli tarixiysanalarga, Mustaqillik va Navruz, Xotira va qadrlash kuni, "Alifbå" bayrami, uchrashuvlar kåchalargatayyorlanadigan kontsårt dasturlari tadbirda qatnashuvchilar bilan birga tinglovchi tomoshabinlarni xameståtik extiyojlarini nazarda tutadi. Maktablarda musiqiy ommaviy tadbirlar aniq bir maqsadni ko'zda tutganholda o'tkaziladi. Aslida mana shunday tadbirlarni o'zini tashkil etishdan maqsad nima? Xuddi mana shusavolga javob någizida musiqiy ommaviy tarbiyani maqsad va vazifalari xam anglashiladi. Chunki maktabningvazifasi faqatgina maxsus o'quv råjasida bålgilangan fanlar bo'yicha o'quvchilarga tågishli bilimlar bårish bilanahamiyat kasb etadiki, shu bois ham har qanday ta'lim muassasalarida turli madaniy-ma'rifiy, bayramtadbirlari turli darajadagi ko'rik-tanlovlar o'tkazilishiga jiddiy e'tibor båriladi va ular yoshlar ta'lim tarbiyasidabånihoya muhim o'rin tutadi. Shu maqsaddan kålib chiqib o'quvchilarni iloji boricha ommaviy tarzda turlibayram tadbirlariga jalb etish bilan ularni birinchidan, vaqtlarini mazmunli o'tishi ga, ikkinchidan, san'at vamadaniyatning qudratli badiiy-emotsioial ta'siri orqali eståtik-axloqiy fazilatlarini shakllanishiga, shu bilanumumiy dunyoqarashlarini har tomonlama rivojlanishi, badiiy didini o'stirishga erishiladi. Bu faoliyatdaqatnashgan o'quvchi-yoshlarni har jihatdan faolligi o'sadi, ona vatanga hayotga måxr-muxabbati oshibboradi.O'quvchilarning barcha konsårt chiqishlari ma'lum bir maqsadni o'z oldiga qo'yadi. Maktab o'quvchilariva havaskorlarining madaniy - hayotida quyidagi shakllarni alohida ko'rsatish mumkin.1. Tarixiy sanalar, xalq qadriyatlariga bag'ishlangan tadbirlar. (Mustaqillik bayrami, 8 - dåkabr konstitutsiyakuni. 14- yanvar vatan himoyachilari kuni, 9-may Xotira va qadrlash kuni).2. Bayramlarga Navro'z, 8-mart xotin - qizlar kuni, 1 - oktyabr - o'qituvchilar kuni, "Savodxonlik"bayramlari;3. Badiiy havaskolik fåstivallari, kuni ko'rik tanlovlarga tayyorgarlik;4. uchrashuv konsårtlarga tayyorgarlik va qatnashish;5. Mavzuli konsårtlar ma'ruza konsårtlarda chiqish;6. hisobot konsårtlar sinfning yil yakunidagi hisobot konsårtlari va badiiy havaskorlik to'garaklarining hisobotkonsårtlari;

Maktablarda tadbir tashkil qilish o`quvchilarning ijodkorligini,jamoada o`zini tuta olish qobiliyatlarinio`stirishga,rivojlantirishga xizmat qiladi.Men sinfim bilan har bir bayramga atab tadbir tayyorlayman.Buanànani sinfim tayyorlov guruhida bo`lganidan boshlaganman,chunki bola tadbirda qancha ko`p ishtiroketsa,jamoa oldida o`zini tutishni,nutqi ravonlikni,uyatchan bo`lmay o`zidagi qobiliyat va intilishni namoyishqilishni o`rganadi nazarimda.Shuning uchun ham sinfim bilan juda ko`p noanànaviy tadbir va bellashuvlaro`tkazaman.Anànaviy tadbirlar yaxshi , lekin noanànaviy tadbirlarning ta`siri, unga bo`lgan qiziqishlarko`proqdir.Shu bois tadbir o`tkazishimdan oldin yaxshilab o`ylayman: yo biror bir sahna ko`rinishiqo`shaman,yo kompozitsiyali raqslar qo`shaman,yoki biror bir syujet asosida sahnalashtiraman. Boshlangìchsinflarda tadbirlarni tashkil etishda asosan biror bir syujetdan,ertaklardan foydalansak,o`quvchilarning tadbirlargaqiziqishi ortadi.O`quvchilar o`zlari mustaqil hech qiynalmasdan berilgan she`r,matnlarni bemalol yodlayoladilar. Yuqori sinf bo l̀ganlaridan so`ng egallagan ko`nikmalari malakaga aylanadi va o`qituvchi rahbarligisizham bemalol tadbirlarni o`zlari tashkillashtira oladilar.Tadbirlarni ko`plab tashkillashtirish keyinchaliko`quvchilarning kasb tanlashlariga ham zamin yaratadi.Shuning uchun maktablarda o`tkaziladigan tadbirlarningsaviyasi juda yuqori darajada bo`lishi kerak deb o`ylayman.Tadbirlarni tashkil etishda o`quvchilarning yoshlarini

108



,qobiliyatlarini ham inobatga olish kerak.Boshlangìch sinflarda qo`shiq tanlashga alohida e`tabor qaratishlozim,chunki qo`shiq bolalarning yoshiga mos tanlanishi lozim.Asosan bolalar qo`shiqlaridan foydalansamaqsadga muvofiq bo`ladi.Tadbirlarni qanchalik ko`p tashkillashtirsak,o`quvchilarning (xususan boshlangìchsinf) maktabga bo`lgan qiziqishlarini orttirgan bo`lamiz.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:1.ziyonet.uz va uzedu.uz internet resurlari2.@estetik fanlar jurnali3.O`qituvchilar uchun x.b.va "Boshlangìch ta`lim" telegram kanallari



ONA TILI DARSLARIDA O'QUVCHI FAOLLIGINI OSHIRISH

Qaimova Sanobar Jo'raqulovna, (Navoiy viloyat Karmana tuman 5-maktab ona tili va adabiyot fani o'qituvchisi)

Ona tili fani o'quvchilarni erkin fikrlash hamda nutqini to'g'ri ifodalay olishga o'rgatadi. Binobarin, onatili fanining bosh maqsadi mustaqil fikrlovchi, dunyoqarashi keng, ijodiy va badiiy tafakkurga ega, savodxonshaxsni kamol toptirishdan iboratdir. Shunday ekan, darslarga ilg'or pedagogik texnologiyalarni olib kirish,o'quvchi darsning tinglovchisigina emas, balki faol ishtirokchisiga aylanishi bugungi kunning dolzarb vazifasidir.Bunga esa ona tili ta'limida interfaol metodlardan foydalanish orqali erishish mmkin. Faollik tufayli beriladiganbilim, ko'nikma va malakalar o'quvchining "shaxsiy mulki" ga ko'chadi va u bu bilimlarini tanish-notanishvaziyatlarda ishga solish imkoniyatiga ega bo'ladi.

Yangi pedagogik texnologiyaning muhim talabi hisoblangan interfaol metodlarda o'quv topshiriqlaribilan ishlash yaxshi natija beradi. O'quv topshirig'i orqali o'quvchi til hodisalarini kuzatadi, izlanadi,taqqoslaydi, umumiylikni aniqlaydi, farqlarini izohlaydi, guruhlaydi, xulosa va hukm chiqaradi, mustaqiltarzda amaliyotga tatbiq etadi. Masalan, "Tasviriy ifoda" mavzusini o'rganishda o'quvchi berilgan topshiriqnitahlil qilib, berilgan tasviriy ifodalarni diqqat bilan o'rganadi, ular ma'nosiga mos keluvchi so'zlarni topibyozadi, ularni o'zaro qiyoslaydi, farqli jihatlarini izohlaydi:Dala malikasi - makkajo'xoriMo'yqalam ustasi - rassomCharm qo'lqop ustasi - bokschiAql gimnastikasi - shaxmat … O'quvchilardan tasviriy ifodaga mustaqil ravishda ta'rif berish talab etiladi. Berilgan topshiriqni bajarishnatijasida o'quvchilar quyidagi umumlashmaga keladilar: ma'lum bir so'zning so'z birikmalari bilan ifodalanganma'nodoshlariga tasviriy ifoda deyiladi. Tasviriy ifodalar so'z ma'nosini oydinlashtirish, matnni badiiylashtirish,takrorning oldini olish uchun qo'llanadi. Shundan so'ng o'quvchi o'zida hosil bo'lgan umumlashmani darslikdaberilgan ta'rif bilan qiyoslab, tahlil qiladi. Chunki interfaol metod har bir ish turning oxirida muayyanxulosaga - to'g'ri va samarali yechimga kelishni talab etadi. Bola o'z-o'zidan bunday yechimga kelmaydi. Bumurakkab jarayon o'quvchi tomonidan bosib o'tiladi.

Hozirgi vaqtda darslarda interfaol metodalarning quyidagi turlari keng qo'llanilmoqda:1. Tushuntiruvchi metodlar.2. Muammoli o'qitish metodlari.3. Rivojlantiruvchi metodalar.4. Nazorat metodlari.Bu metodlar asosida tashkil etilgan zamonaviy darslarda o'qituvchi o'zidagi bor imkoniyatdan o'quvchibilimini shakllantirishda, faolligini oshirishda foydalanishi lozim.

Barchamizga ma'lumki, "Ona tili" darsliklarida o'rganilgan mavzu doirasida berilgan so'zlar asosidagaplar tuzishga mo'ljallangan mashqlar ko'p. Aslida, darslikda ham, o'quv topshirig'ida ham o'quvchilardanmazmunli gaplar tuzish talab etilishi, ular oldiga aniq vazifa qo`yilishi shart. Ona tili darslarida bolalarnimazmundor gaplar tuzishga o'rgatishning qudratli omili - bu tasviriy san'at asarlaridan iborat ko'rsatmalilikdir.Demak, darslarda tasviriy san'at namunasidan foydalanish:- gap tuzish jarayonini estetik jihatdan boyitadi;- tuziladigan gaplarning mazmunli va ta'sirchan bo'lishi lozimligiga ishora qiladi;- o'quvchilarning bir tasviriy san'at asari asosida turli xil mazmundagi gaplarni tuzishga intilishi kichikhajmli matn yaratishda, insho yozishda tayyorgarlik vazifasini bajaradi, pirovard natijada ularni shundayinsholarni mazmundorlik va ta'sirchanlik talabi bilan vujudga keltirish malakasi bilan qurollantiradi, yozmaishning bu jihatlariga e'tibor berishni odat tusiga aylantiradi, eng ahamiyatlisi, ta'limda uzviylikni ta'minlaydi.Jumladan, ot va sifat so'z turkumlarini o'rganishda naturmort rasmlar qo'l keladi. Suratda musavvir narsa-buyumlarning go'zal tomonlarini bo'rttirib tasvirlaydi, shu sabab o'quvchilar e'tiborini ayni shu jihatgaqaratish zarur. Harakat tasvirlangan rasmlarni ko'proq fe'l so'z turkumini o'rgatishda ishlatish muhim. O'rin-joy tasvirlarida ot so'z turkumidan tashqari, yordamchi so'zlardan ko'makchilar ortiqroq qo'llanadi. Ona tilita'limida tasviriy san'at asari asosida har darsda tuziladigan mazmundor gaplar o'quvchining nutq madaniyatinishakllantirishda muhim omil bo'lib xizmat qilish bilan birga, mashg'ulotlar samaradorligini yanada oshiradi.

O'quvchi-yoshlar savodxonligini yaxshilashda, ularning lug'at boyliklari kengayishida lug'atlar ustidaishlashning ahamiyati juda katta. Ona tili darslarida lug'at ustida ishlash o'quvchilar nutqini o'stirishga,savodxonligini oshirishga, so'z boyligini kengaytirishga qaratiladi. Bugungi kunda ona tili darsliklariga o'quvchilarni

110



lug'at bilan ishlashga o'rgatuvchi leksikografik mashqlar ham kiritilgani quvonarli holdir. Bu mashqlarnibajarish davomida o'quvchi ona tilining lug'at boyligini o'rganadi, lug'at tarkibidagi so'zlarni to'g'ri yozishgaintiladi, yangi-yangi so'zlar bilan tanishadi.

Xullas, o'qituvchi har bir darsini o'ziga xos ijod mahsuli sifatida o'quvchiga taqdim etmog'i va bu bilanularni shu jarayonning zukko, faol ishtirokchisiga aylantirmog'i lozim. Zero, bu dars orqali bolaga bilimberish bilan birga, uni kamol toptirish, ona tilimizga bo'lgan cheksiz muhabbat ruhida tarbiyalash zarur.



BIRINCHI SINF O'QUVCHILARINING O'QUV FAOLIYATIGAMOSLASHISHIDAGI QIYINCHILIKLAR VA UNI BARTARAF ETISHDA

BOSHLANG'ICH SINF O'QITUVCHISINING INNOVATSION FAOLIYATI

Qayumova Gulsanam Axtamovna,(Navoiy viloyati Zarafshon shahar 12-umumta'lim maktab


Uzluksiz ta'limda ta'lim-tarbiya jarayoni maktabgacha ta'limdan so'ng maktab deb atalmishulug'dargohda davom ettiriladi. Bu haqda mamlakatimizning birinchi prezidenti Islom Abdug'aniyevichKarimov ham o'zining "YUksak ma'naviyat -yengilmas kuch" asarida "Inson o'z umri davomida qandayyutuq va natijalarga erishmasin, qayerda, qanday lavozimda ishlamasin, maktab dargohida olgan ta' lim-tarbiyasi uning yetuk shaxs va malakali mutaxassis bo'lib shakllanishida ulkan ahamiyatga ega ekanishubhasiz", -degan fikrlari ayni haqiqatdir. Uzluksiz ta'limning poydevori bo'lgan boshlang'ichta'limda bolalarining eng muhim psixologik jarayonlari va sifatlari tarkib topadigan davr hisoblanadi.Birinchi sinfga qadam qo'ygan murg'ak va bug'ubor bola bolalarcha bitmas-tuganmas orzu-umidlar bilanmaktabga ilk qadam qo'yar ekan, uning maktab deb atalmish muqaddas dargohda ko'nikib ketishi, o'yinqaroqbolaligining shirin damlaridan ma'lum bir qismini ta'lim jarayoniga sarflashi jarayonidagi qiyinchiliklarniyengib o'tishi boshlanich sinf o'qituvchisining mahorati va innovatsion faoliyatiga bog'liq.

Birinchi sinfning dastlabki o'qish davomida bola aqliy-ruhiy zo'riqish olmasligi uchun bolaningyosh xususiyatlarini hisobga olgan holda o'qituvchi bolaga bilishi kerak bo'lgan materiyalni o'rgatishdainterfaol o'yin va metodlardan foydalangan holda darslarni tashkil qilishi bolalarda o'qishga qiziqish uyg'otibmaktabga moslashishiga yordam beradi.

Birinchi sinfga kelgan bolalarning aksariyatida (ayniqsa, 6-yoshdan kelgan bo'lsa) miya strukturasiva nerv-psixik jarayonlarining maktabda o'qish uchun to'liq yetilmaganligi, ko'ruv-harakat koordinatsiyasiva kichik motorikaning rivojlanmaganligi, mantiqli fikr mahsuldorligining pastligi, irodaviy jihatlariningshakllanmaganligi bolaning o'qishga moslashishiga qiyinchilik tug'diradi.O'qituvchi o'quvchilarning har birini orqasiga ma'lum bir harfni yopishtirib qo'yadi. Ushbu harflar xonadevorlariga ilib qo'yiladi. Ana endi o'quvchilar gapirmasdan o'zlarining orqalariga qanday harfilinganligini bilmasdan xonaning qaysidir tomonidan o'ziga joy topishi kerak bo'ladi. Bu vazifani bajarisho'zi uchun juda mushkul, biroq bir -biriga yordam berishi mumkin. Gapirmasdan sinfdoshining orqasidagiharfni o'qib qo'lib o'rtog'ini yetaklab kerakli tomonga olib boradi va o'z navbatida unga ham yordam beradi.Shunday qilib, o'quvchilar o'zlarining joylarini topishlari kerak. Hamma o'z joyini topib oladi degan xulosagakelingach, navbatma-navbat harflar tekshirib chiqiladi. Agar noto'g'ri turganlar bo'lsa nima uchun noto'g'riligiva uning qayerda bo'lish kerakligi aniqlanadi. Bu jarayonda o'qituvchi o'quvchilarni turli savollar bilan faollashtiradi.Bu birgina o'yinnin g o'zida bola harflarni tez o'rganish va eslab qolish bilan bir qatorda jamoa bilanbirgalikda harakat qilish, bir-biriga yordam berish kabi do'stona munosabatlar ham shakllanadi.Shuning uchun birinchi sinf o'qituvchisi bolalarni maktabga moslashishi uchun qiziqarli interfaol o'yinva mashqlardan oqilona foydalana olishi maqsadga muvofiq.

V.A.Slastenin tadqiqotlarida o'qituvchining innovatsion faoliyatga bo'lgan qobiliyatlarining asosiyxislatlari belgilab berilgan.Unga quyidagi xislatlar taalluqli:- shaxsning ijodiy-motivatsion yo'nalganligi. Bu - qiziquvchanlik, ijodiy qiziqish, ijodiy yutuqlargaintilish, peshqadamlikka intilish, o 'z kamolotiga intilish va boshqalar;- kreativlik. Bu - xayolot (fantastlik), faraz, qoliplardan holi bo'lish, tavakkal qi lish, tanqidiyfikrlash, baho bera olish qobiliyati, o'zicha mushohada yuritish, refleksiya.Bundan tashqari, o'qituvchining individual qobiliyatiga ham e'tibor qaratiladi, ya'ni, bu - ijodiy faoliyatsur'ati, shaxsning ijodiy faoliyatdagi ish qobiliyati, qat'iyatlik, o 'ziga ishonch, mas'uliyatlilik, halollik,haqiqatgo'ylik, o'zini tuta bilish va boshqalar.

Albatta, bu individual qobiliyatlarsiz o'qituvchining innovatsion faoliyatini tasavvur qilibbo'lmaydi.Yuqorida aytilgan fikrlardan hamda bugungi kun talablaridan kelib chiqqan holda birinchi sinfo'quvchilarining o'quv faoliyatiga moslashtirishda boshlang'ich sinf o'qituvchisining innovatsion faoliyatimuhim ahamiyat kasb etishi va undan kelib chiqqan holda quyidagi tavsiyalarimni berishni maqsadga muvofiqdeb topdim. Ular quyidagicha:

112



- yosh xususiyatlariga mos interfaol o'yin turini tanlash;- interfaol mashqlar va o'yinlardan foydalanishda birinchi sinf o'quvchilarining qiziqishlarini inobatgaolish;- har bir bolaning imkoniyatlarini rag'batlantirish;- innovatsion texnologiya o'quvchi shaxsini shakllantirishga qaratilgan bo'lishi;- Interfaol o'yin va mashqlarning vaqt-vaqti bilan yangi turlarini qo'llash;- o'quvchini o'quv faoliyatiga moslashishi uchun qulay sharoit va "psixologik himoya" bilan taminlash;- o'quv-tarbiya faoliyatini defferentsiyallash;- o'quvchini kuchi va imkoniyatlariga ishontirish;Xulosa qilib aytganda, uzluksiz ta'limning poydevori bo'lgan boshlang'ich sinfda ta'lim beradigano'qituvchi -pedagog o'zining innovatsion faoliyatini kengaytirishi va o'z ustida mustaqil ishlashi o'sibkelayotgan yosh avlodni har tomonlama komil inson bo'libshakllantirishga xizmat qiladi.



O'QISH DARSLARIDA O'QUVCHILARNING AQLIY TARBIYASINISHAKLLANTIRISH

Qurbonova Guljahon,Navoiy viloyat Navbahor tuman 33-maktab o'qituvchisi

Boshlang'ich sinflarda aqliy tarbiyani shakllantirishda quyidagi metodlardan foydalanish zarur debhisoblaymiz. Bu esa o'quvchilarnin aqliy tafakkurining shakllanishida muhim o'rin egallaydi. Kuzatish vanazorat qilish, suhbat va hikoya, tushuntirish, rag'batlantirish va tanbeh berish, ma'qullash, ko'rgazmalilik,namuna ko'rsatish, ishontirish, bahs, munozara kabilar. Kuzatishlar shundan dalolat beradiki, boshlang'ichsinf o'qituvchilari dars jarayonida yozma ishlardan faqat ona tili darslarida foydalanishadi. Bunday mashg'ulotlaraksariyat hollarda, o'quvchilarning yozma savodxonligini tekshirishga qaratilgan bo'ladi. Vaholanki, "o'qish",boshqa darslarda ham yozma ish turlaridan foydalanish yaxshi natijalarga olib keladi. Yozma ishlar bolalarnimustaqil fikrlashga, dunyoqarashini o'stirishga xizmat qilishi bilan birga, barcha o'quvchilarning mavzuyuzasidan olgan bilimlarini tekshirib ko'rishga imkon beradi. Bo'lim yoki mavzu yakunida yozma ishlartashkil etilganda o'quvchila darsda olgan bilimlarini mustahkamlaydilar, mavzuga qayta murojaat etish orqaliasar haqidagi tasavvurlari yanada teranlashadi, xotirasidan mustahkam joy oladi.

Yozma ishlarni bajarish jarayonida o'quvchilarda Vatanga nisbatan g'urur, muhabbat tuyg'ulari tarbiyalanadi.Boshlang'ich sinf o'qituvchisi yozma ish uchun o'zi mustaqil holda mavzu tanlashi ham mumkin, albatta, bumavzular ham shoir asarlaridagi asosiy g'oyalarga qaratilishi lozim. Mavzular quyidagi mazmunda "Mensevgan shoir", "Vatanim kuychisi", "O'zbekiston - vatanim manim", "Men nechun sevaman O'zbekistonni"kabi mavzularda bo'lishi mumkin.

Demak, dars jarayonida boshlang'ich sinf o'quvchilarining yozma, ijodiy ishlaridan samarali foydalanishaqliy tafakkurning shakllanishida muhim o'rin tutadi. Yozma ishlar "O'qish" darsida amalga oshiriladiganishlarning rejasida ko'rsatilishi, uning maqsadi, ularga qo'yiladigan talablar aniq belgilangan bo'lishi lozim.1. Yuqoridagi fandan yozma ishlarni uyushtirishdan oldin, o'quvchilar mavzu yuzasidan bilim, ko'nikma vamalakaga ega bo'lishlari shart.2. Yozma ishlarni tashkil qilishda o'quvchilarning yosh xususiyatlari, qiziqishlari, talablari hisobga olinishilozim.3. Yozma ishlarni erkin mavzuda tanlash qoidasiga amal etish zarurki, bunda bola o'z imkoniyatlarini o'zihisobga oladi.4. Yozma ish mavzusi o'quvchini o'ziga jalb qila oladigan darajada jarangdor bo'lishi lozim.5. Mazkur ishlarni amalga oshirishda har bir o'qituvchi, eng avvalo, tashkil qilinadigan darsning mazmuninichuqur o'rganishi, uning natijalariga jiddiy e'tibor berishi va bu bilan o'quvchi shaxsiga ijobiy ta'sir etishgaintilmog'i, Vatanga muxabbat, milliy g'urur, Vatan ravnaqi uchun xizmat qilish, qolaversa, ona tabiatniasrash kabi sifatlarni yanada rivojlantirish yo'llarini izlamog'i lozim. Boshlang'ich sinflarda o'qish darslari ta'lim va tarbiya ishlarining markaziy qismi hisoblanib, o'quvchilarnibilim, ko'nikma, malakalar bilan qurollantirishda, milliy qadriyatlarimiz haqida tushunchaga egabo'lishida,axloqiy sifatlarni hosil qilishda muhim ahamiyatga ega. Ma'lumki boshlang'ich sinflarda o'qitiladigan"O'qish" darslari ham umumiy didaktik talablarga javob berishi, jumladan, darsda mavzuning xarakteridankelib chiqib, xalqimizning boy pedagogik merosiga tayanish, shoir va ijodkorlarimizning asarlaridagitarbiyaviy g'oyalardan foydalanish imkoniyatlarini izlash lozim. Dars jarayonida boshlang'ich sinf o'quvchilarining dunyoqarashi shakllana boradi, mustaqil fikrlashgao'rganadi, dunyoviy bilimlar bilan tanishadi va ularning uzluksizligi rivojlanib boradi. Har bir darsningmuvaffaqiyati uning oldiga qo'ygan maqsadiga bog'liqdir. Qachonki, maqsad aniq va puxta, o'quvchini hartaraflama rivojlantirishga qaratilgan bo'lsa, darsning samaradorligi ta'minlanadi. Bugungi kunda pedagogikjarayonining samaradorligini ta'minlash masalasi har qachongidan ham dolzarb muammo hisoblanadi.Bunda boshlang'ich sinf o'qituvchisi pedagogik jarayon oldida quyidagi maqsadlarni qo'ya olishi kerak:- darsda o'rganilayotgan mavzu xarakteridan kelib chiqqan holda ijodkor ilgari surayotgan g'oyani aynano'quvchi ongiga etkaza olish yo'lini tanlay bilish;- -dars jarayonida turli didaktik va texnik vositalardan foydalanish ko'nikmasiga ega bo' lish;Bugungi kunda maktablarda sinf-dars shaklidagi mashg'ulotlardan foydalanib kelinmoqda va ularga qo'yilgantalablar ham o'zgarib bormoqda. Darslarni qiziqarli uyushtirish uchun o'qituvchilar yangicha dars turlaridanturli tuman interfaol usul va vositalardan foydalanishlari lozim. Boshlang'ich sinf o'qituvchilari o'qish darslaridakeltirilgan asarlardan, jumladan, Abdulla Oripov asarlaridan foydalanganda dars loihasini tuzishda o'quvchiningyoshi, individual xususiyati va darsning davomiyligiga alohida e'tibor qaratishi o'quvchilarning bilimlarini

114



sinash va qiziqishlarini oshirish maqsadida boshqortirma, rebus, o'yin topishmoq kabi dars samaradorliiginioshiruvchi vositalardan foydalanishi lozim. "Boshqotirma" - o'quvchilarning bilimini tekshirib ko'rish,mustahkamlashga imkon yaratadigan didaktik vositadir. Boshqotirmalar o'quvchilar yoshiga mos holda,sodda ko'rinishda tuzib olinadi. Masalan, Abdulla Oripovning 1-sinf "O'qish" kitobida keltirilgan "Qushcha"she'ri uchun quyidagi boshqotirma tuzish mumkin. Bolalar, mana bu bo'sh katakchalarga undosh harflarniqo'ysangiz, shoirimiz Abdulla Oripovning sizga tanish she'rining nomi kelib chiqadi.Demak, o'qituvchi dars jarayonini yaxshi tashkil qilishi uchun nafaqat bilimli, balki pedagogik mahorat vapedagogik texnologiyani yaxshi egallagan bo'lishi lozim. U o'quvchiga qachon va qanday ta'sir o'tkazishnibilishi, shu bilan birga ozroq kuch sarflab, ko'proq natijaga erishish yo'llarini izlashi lozim.



KITOB O'QISH O'QUVCHILARNING DUNYOQARASHINIKENGAYTIRADI

Rajabova Mohigul To'xtayevna,Navoiy viloyat Qiziltepa 17-umumta'lim maktab, ARM xodimi

O'zbekiston Respublikasi o'z mustaqilligini yil sayin barqarorlashtirib borar ekan, uning istiqbolibugungi avlodninig har tomonlama bilimdon, ma'naviy va jismoniy jihatdan barkamol insonlar bo'libyetishishlariga bog'liqdir. Eng avvalo, yosh avlodning ilmiy-dunyoviy bilimlar asoslarini puxta egallashi,ularda keng dunyoqarash hamda tafakkur ko'lamining hosil bo'lishi va ma'naviy-axloqiy sifatlarningshakllanishi uchun ta'lim-tarbiya ishlarini samarali tashkil etilishiga erishish lozim.Zero, yurtning porloq istiqbolini yaratish, uning nomini jahonga keng yoyish, ulug? ajdodlartomonidan yaratilgan milliy - madaniy merosimizni jamiyatga namoyish etish, ularni boyitish,

O'zbekiston Respublikasini rivojlangan mamlakatlar qatoridan joy egallashini ta'minlash, yoshavlodning komil inson bo'lib kamol topishiga bog?liqdir. Har tomonlama barkamol avlodni tarbiyalab,voyaga etkazishda esa zahmatkash o'qituvchi va murabbiylarning mashaqqatli mehnatlari yotadi.Umumta'lim maktabida o'qitiladigan bir qator o'quv fanlarida badiiy asarlarga ko'p murojaat qilinadi. Masalan,o'qish darslarida yozuvchilar, shoirlarning hayoti va ijodi, ularning asarlari, ona tili va rus tili fanlaridarslarida badiiy asarlardan parchalar, gaplar keltiriladi va ularni tahlil etish orqali fan asoslario'rganiladi hamda shu asosda o'quvchilarga tarbiyaviy ta'sir ko'rsatiladi. Mehnat ta'limi darslaridao'quvchilarni kasb-hunarga yo'naltirish ishlarining samaradorligini oshirishda ham badiiy asarlardanfoydalanish yaxshi natijalarga olib kelishi mumkin.O'zbekistonning kelajagi va ravnaqi uchun yangi dastur va tadbirlarni ishlab chiqilar ekan, xalqimiz hayotiningyanada farovon bo'lishiga hissa qo'shish har bir yurt fuqarosining burchidir.

Ana shu burchlarimizdan biri yoshlarning bilim olishlariga shart-sharoitlar yaratib berishimizlozim. Buning uchun nima qilmoq kerak, degan savol paydo bo'lishi tabiiy. Eng to'g'ri va oqilona fikr buo'quvchilarni o'zining qiziqishi va moyilligiga, qobiliyatiga mos bilim olishlariga imkoniyat yaratibberishimiz va mustaqil qaror qabul qila olishi uchun har xil chora-tadbirlarni o'rgatishimiz lozim.Chunki, o'quvchilar badiiy asarlarni mutolaa qilganlarida asar qahramonlarini o'zlarining tasavvurlaridako'radilar. Bo'lib o'tgan voqealarni tahlil qiladilar. Natijada fikrlash doiralari kengayib hayotga real qarayboshlaydilar.Hamma bolalar ham badiiy asarlarni o'qiyvermaydilar-ku, degan e'tiroz paydo bo'lishi mumkin.Buning uchun esa maktablarda darsdan tashqari tadbirlarni, o'quvchilarning qiziqishiga mos bo'lgankechalarni tashkillashtirish maqsadga muvofiqdir.Yoshlarga bilim berish uchun, avvalo, o'qituvchilar izlanuvchan va bilimli bo'lmog'i darkor. O'qituvchibir daraxt bo'lsa, o'quvchilar esa uning shohari. Daraxtning ildizlari qanchalik baquvvat bo'lsa, mineralo'g'it, quyosh nuri va suvga yetarli darajada to'yingan bo'lsa, uning mevasi shunchalik totli vashifobaxsh bo'ladi.Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, kelajagimiz buyuk bo'lishi, mamalakatimiing ravnaqi uchunvijdonan harakat qilmog'imiz zarur. O'quvchi yoshlarning har tomonlama barkamol inson bo'libvoyaga yetishlari uchun, avvalo, biz o'qituvchilar bilimli, ma'naviyatli, raqobatbardosh mutaxassis bo'libshakllanishimiz darkor. Ana shundagina biz ko'zlagan maqsadimizga erishgan bo'lamiz.

116



BOSHLANG'ICH SINF YOSHIDAGI O'QUVCHILARNI SHAXSINISHAKLLANISHIGA TA'SIR ETUVCHI OMILLAR

Rasulova Mahbuba,Navoiy viloyat Navbahor tumani 25-maktab o'qutuvchisi

Insonni har tomonlama barkamol etib tarbiyalash bashariyatning azaliy orzusi bo'lib, ajdodlarimizma'rifat va ma'naviyatni qanday qilib yosh avlodlarga o'rgatish, ularni komillikka yetaklash yo'llari, qonun-qoidalarini izlaganlar. Ana shu izlanishlar natijasida ma'naviy tarbiya asoslari shakllandi. Bugungi kunga kelib,yosh avlodni barkamol inson sifatida tarbiyalashda pedagogika fani ulkan ahamiyat kasb etadi. Tashkilqilingan tarbiyaviy jarayonda jamiyatga, davlatga aynan shu zamon va makonda qanday inson kerakligi nazardatutiladi. Demak, qo'lga kiritilgan ma'naviy bilim pedagogika fani nazariyasida, xususan, ta'lim-tarbiya maqsadidaham aks etmog'i kerak. Chunki tarbiyaviy jarayon maqsadiga ijtimoiy maqsadlar mos kelgan hollardaginajamiyatda madaniyat, san'at, ma'naviy va moddiy ishlab chiqarish rivojlanadi.

Ma'naviy shakllanishga ta'sir etuvchi ijtimoiy muhit etnik xususiyatlar ta'lim-tarbiyava pedagogikjarayon maqsadlarining birligi bugungi O'zbekistonning jahon miqyosida hurmat qozonishiga sabab bo'lmoqda.Demak, ma'naviy ta'lim-tarbiya maqsadi xalqimizning o'z farzandlarini qanday kishilar bo'lib yetishishlarihaqidagi orzu-umidlarining pedagogik in'ikosidir. Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirishda pedagogikafaniga asosiy o'rin ajratilgani bejiz emas.

Pedagogika mazmunini, tuzilishini tanlash, tamoyillarini ishlab chiqish, yosh avlodning bilimi vama'naviyatini shakllantiruvchi samarali vositalar, uslublarni qidirib topish eng muhim vazifadir. Milliy vama'naviy tarbiya tarixida sohibqiron Amir Temur qarashlari alohida o'rin egallaydi. Buyuk sohibqironninghukmronlik yillarida Samarqand, Hirot shaharlarida ilm-fan, madaniyat rivojlanib bordi. Amir Temurningibratli, hayotiy pand-nasihatlarining teranligi, ta'sirchanligi uning "Temur tuzuklari" asarida yaqqol namoyonbo'ladi. Bu asarni qadrli xazina, odob-ahloqqa oid beqiyos qo'llanma, deya olamiz. Bola tarbiyasida tarixiyqarashlar muhim rol o'ynaydi. O'zbek mumtoz adabiyotining asoschisi, ma'rifatparvar davlat arbobi AlisherNavoiyning tarbiya borasida bildirgan fikr-mulohazalari bugungi kunda ham dolzarbdir. U o'zining badiiyasarlarida komil inson obrazlarini yaratib, ta'lim-tarbiya to'g'risidagi fikrlarini ifodalagan bo'lsa, ta'limiy-ahloqiy asarlarida esa komil insonni shakllantirish mazmuni, yo'llari, usullarini bayon etadi. Alisher Navoiyyoshlarga chuqur bilim berishda muallimning hamda ustoz-murabbiylarning o'zlari ham bilimli, tarbiyalibo'lishi zarurligini uqtiradi. Navoiy bu bilan berilayotgan ma'lumotlarni, munosabatlarni nutq orqaliuzatishda nutqning to'g'riligi nutqnirng tiniqligi nutqning, uzviyligi nutqning ilmiyligi farzand tarbiyasidanutqdagi badiiy uslubning shakllanishini ta'minlash va uni shaxs sifatida shakllantirishga katta ahamiyat berib,tarbiyalanuvchini "hayot chirog'i" deb ta'riflaydi.

Ma'naviyatimiz namoyondalaridan yana biri Abdurauf Fitrat barcha ilmli zamondoshlari qatorixalqni ziyoli qilib, hayotni, jamiyatni yangilashga intildi. Fitratning barcha asarlarida ta'lim-tarbiyamasalalariga alohida e'tibor beriladi. Fitrat ota-onaning vazifasi o'z farzandlarini yetuk kishilar qilibtarbiyalashdan iboratligi, bunda ayniqsa, tarbiyaning uch turiga:- jismoniy tarbiya-salomatlik;- aqliy tarbiya-sog'lom fikrlilik;- ahloqiy tarbiya-ahloqiy poklikka e'tibor berish kerakligini ta'kidlaydi.

O'zbek xalqi o'z farzandlari uchun ideallarni xalq pedagogikasi, maqol, doston, ertak, qo'shiq, san'atasarlarida etnik xususiyatlar aks ettirgan urf-odatlar an'analar qamrovi ostida tirbiyalaydi. Xalqpedagogikasining muhim ahamiyati shundan iboratki, unda ota-onalarning farzand tarbiyasiga munosabati,oiladagi o'zaro munosabatlar, qariyalar va bolalarga g'amxo'rlik, bolalarni kichik yoshdan mehnatga o'rgatishbo'yicha o'y-fikrlar aks ettirilgan. Shuning uchun ma'naviy shakllanishida pedagogikadagi qarashlarnichuqur tahlil qilish, ularni bugungi kun talablaridan kelib chiqib, "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" gamos ilmiy asoslash, hayotga tatbiq etish dolzarb masalalardan hisoblanadi. Boshqa fanlar orasida pedagogikaningyetakchilik roli shundan iboratki, u alohida uslubiyatlarga xizmat qiladi, ularni ta'lim maqsadlari, vazifalariva mazmunini belgilash, ta'lim-tarbiya va shaxsni rivojlantirish masalalariga kompleks yondashishni,umumdidaktik tamoyillar bilan nutq va fikrlash faoliyatini jadallashtiradi. Buning hammasi pedagogik fanlartizimida markaziy o'rinni egallab turgani bejiz emas. Pedagogikaning maqsadi nafaqat Vatanimiz, balkijahon fani va ma'naviyatiga kirib bora oladigan xalqaro hamjamiyat a'zosi bo'lishga qodir, ma'nan sog'lom,yuksak ahloqqa ega, ma'naviy boy shaxslarni yetkazish hisoblanadi. Bolalarni tarbiyalashda jins tarbiyasiqizlarga xos sharmi-xayoli, iboli, aql-farosatlilik fazilatlarini, o'g'il bolalarga adolatparvar, jasur, mardonavor



qilib tarbiyalash muhim ahamiyat kasb etadi.Ko'rinib to'ribdiki, adib va mutafakkirlar yoshlarning ilmli, aqlli, sog'lom, Vatan ravnaqi uchun

fidoiy bo'lib yetishishlari yo'lida tinmay mehnat qilib, fikr-mulohazalari, qarashlari bilan asarlari orqalima'naviy ozuqa beradi. Ularning vatanparvarlik, xalqparvarlik, ilm-fan taraqqiyoti haqidagi g'oyalari hozirgidavr uchun ham qimmatlidir. Bugungi kunda pedagogikada ta'lim-tarbiya ma'naviy meros hamda umumbashariy,umuminsoniy qadriyatlar bilan bog'langan holda amalga oshirilmoqda. Zero, har bir millatning o'ziga xosmeros va qadriyatlariga suyangan holda tarbiyashunoslik masalalarini kelajak avlodlarga yetkazish barchamizningvazifamizdir.

118



O'QUVCHILARDA FIKRNI ERKIN BAYON ETISHNI SHAKLLANTIRISH

Ravshanova Dilrabo Xolpulatovna, (Navoiy viloyat Karmana tuman 5-maktab ona tili va adabiyot fani o'qituvchisi)

Har tîmînlama bir xil shakllangan insînlar bo'lmaganidåk, bîlalar ham har xil va har biri har xilmunîsabat va e'tibîrni talab etadi. Bilamizki, har bir bîla o'ziga xîs psixîlîgiyaga, tushunish darajasi,qiziqish, kirishimlilik darajasi, iqtidîri va xîtira, ya'ni eslab qîlish va fikrni bayon eta îlish qîbiliyatiga ega.Bir guruhda bir xil ta'lim îlayotgan bîlalarning har biri har xil o'zlashtirish darajasiga erishadi. Ayni vaqtdaularning o'z îna tillarida so'zlay îlish, mulîqîtga kirisha îlish darajasi ham farq qiladi. O'z îna tilimizdafikrimizni erkin va to'g'ri ifîdalay îlishimiz jamiyat îrasida o'z nufuzimiz va o'rnimizni egallashda naqadarmuhim ekanligini ta'kidlashimiz lozim. O'z îna tilida ravîn so'zlay îladigan, fikrni erkin ifîda eta îlish ko'nikma va malakasi rivîjlangan bîlaningjamiyat îrasida o'z o'rnini tîpa îlish imkîniyati tabiatan tîrtinchîq, so'zga no'nîq, fikrini erkin ifîdalayîlmaydigan bîlaga nisbatan kångrîq ekanligi hammamizga ma'lum. Bîlaning o'z îna tilida fikr va tushunchalarini erkin so'zlay îlish ko'nikmasining mo'tadil darajadarivîjlanmasligiga îbyåktiv va subyåktiv îmillar mavjud. Bîla o'rganishni qachîn bîshlaydi? U ilk savîl bårishni bîshlagan paytdan o'rganishni bîshlaydi. O'shapaytdan bîshlab bîlada atrîf-îlam va bîrliq haqidagi ilk savîllar tug'iladi va savîllarga javîbni îta-înadankutadi. Shu davrda bîlaning har bir savîliga javîb bårish, unga e'tibîrli bo'lish, u bilan mulîqîtdan qîchmaslikva aksincha unga qayta savîllar bilan murîjaat qilish bilan îta-îna uning kirishimlilik xislatini îshirib,tîrtinchîqlik vaziyatlariga tushib qîlish, bilmaganlarini so'rashdan uyalish xislatlaridan xalîs bo'la îlishko'nikmasini shakllantiradi.

Bîlada adabiyot va kitîbga bo'lgan måhr va qiziqishni shakllantirishga bo'lgan e'tibîrning sustligi hammavjud. Bu jarayonga e'tibîrni îshirish yo'lida ustîz va îta-înalar parallål ishtirîk etishlari maqsadga muvîfiqdir.Hîzirgi kunda bîlalarda kitîb o'qishga bo'lgan qiziqishning va kitîbga bo'lgan måhrning sustlashib kåtayotganligibîrasida ko'p gapirilmîqda. Bîlalarimiz badiiy adabiyot bilan qay darajada tanish? Bîlaga faqat, kitîb o'qi,qabilidagi talab bilan emas, bu masalaga qandaydir ijîdkîrrîq yondashuv o'quvchilarning savîdxînlikdarajasi, erkin mulîqîtga kirishish va fikrlarini erkin ifîda etish darajasining, qîlavårsa îna tilidan bilimiyaxshilanishi va mustahkamlanishi bîrasida ijîbiy natijalarga îlib kåladi. Fikrimcha, maktabgacha ta'limmuassasalarida "Uyda o'qish" darslarini o'quv råjasiga kiritish bîrasida o'ylab ko'rish maqsadga muvîfiqdir.Bîlaning o'qigan kitîbi, hikîya va yoki ertagi mazmuni bilan qiziqish, o'qiganlarini gapirib bårishni so'rash,bu bîrada savîllar bårish, umuman suhbat qurish, savîl-javîb va muhîkama jarayonini tashkil etish uningmulîqîtga kirishish darajasini îshiradi, dunyoqarashini shakllantiradi va rivîjlantiradi, so'z bîyligini kångaytirib,undagi so'zlashuv uchun mavzular rang-barangligiga erishish, ya'ni suhbat uchun mavzu tîpa bilish qîbiliyatinirivîjlantiradi. Ba'zan, hattî o'z îna tilimizda nimadan so'z bîshlashni, nima haqida gapirishni bilmay qîlganvaziyatlarimiz ko'p bo'ladi, bunday hîlatning ayrim bîlalarda dîimiy xislatga aylanib qîlishi uning indamas,sirli, o'ta tîrtinchîq, fikrini erkin bayon etîlmaydigan bo'lib qîlishiga îlib kåladi. Yana bir omil maktabgacha ta'lim muassasalarida mashg'ulotlarning ilmiy, amaliy, didaktik va uslubiyjihatdan to'g'ri tashkil etilishi va ustîzlar tîmînidan bårilayotgan bilimning tushunarli, yaxlit, sîdda,hayotga bîg'langanlik darajasi va qiziqarli ekanligidadir. Mavzuni o'quvchi îngiga yåtkazib bårishning engsîdda, ravîn, tushunarli va jînli usullarini tîpish, darslarni yangi pådagîgik tåxnîlîgiyalardan fîydalanganhîlda tashkil etish tarbiyachini nafaqat fanga qiziqtirish, balki ularning fan yuzasidan egallayotgan bilimlariningmustahkam bo'lishini ta'minlaydi va o'z bilimiga ishîngan bîlaning mustaqil shaxs sifatida kamîliga zaminhîzirlaydi. Jaimyatda o'z o'rnini tîpgan, erkin fikrlîvchi, bilimdîn, håch kimdan kam bo'lmagan kålajagimizbo'lmish yoshlarni shakllantirishga qaratilgan maqsadlarimiz arzimas dåb qaraladigan shunday îddiy mulîqîtlar,îta - îna va o'qituvchi e'tibîri, o'qituvchi va bîla o'rtasidagi munîsabat va ustîzning tinimsiz måhnati va ijîdiasîsida shakllanadi



BOTANIKA DARSLARIDA ATAMALARNING INGLIZ TILIDAGINOMLANISHINI O`QITISHDA MASALA VA MASHQLARDAN

FOYDALANISHNING AHAMIYATI

Ravshanova Go'zal,(Navoiy viloyati Karmana tuman 8-umumta'lim maktab

biologiya fani o'qituvchisi)

Birinchi Prezidentimiz I.A. Karimovning 2012 yil 10-dekabrda "Chet tillarni o'rganish tizimini yanadatakomillashtirish chora-tadbirlari" to'g'risida chiqargan qaroriga asosan hozirgi kunda yurtimizda zamonaviypedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalardan foydalangan holda o'qitishning ilg'or uslublarinijoriy etish yo'li bilan o'sib kelayotgan yosh avlodni chet tillarga o'qitish,shu tillarda erkin so'zlasha oladiganmutaxassislarni tayyorlash tizimini tubdan takomillashtirish hamda dunyo axborot resurslaridan keng ko'lamdafoydalanishlari, xalqaro hamkorlik va muloqotni rivojlantirishlari uchun shart-sharoit va imkoniyatlar yaratishmaqsadida ko'plab chora-tadbirlar olib borilmoqda.

Botanikani o`qitishda masala va mashqlardan foydalanish o`quvchilarni fikr yuritishga yo l̀laydi. Masalava mashqlarni yechish orqali mustaqil o`qib o`rganishga, o`z ustida ishlashga fanni o`rganishga bo`lganqiziqishini oshirishda katta ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda yoshlar o`rtasida ingliz tilini o`rganishga bo`lgantalab oshib bormoqda va bunga kerakli barcha shart-sharoitlar hukumatimiz tomonidan yaratilib berilmoqda.Hab bir fanning o`ziga xos atamalari bo`lgani kabi botanika fanining ham tayanch so`zlari mavjud. Tayanchso`zlar boshqacha qilib aytganda terminlar ham deb aytiladi. Termin so'zi lotincha "terminus" so`zidanolingan bo`lib, chegara, chegara belgisi, chek ma`nolarini anglatadi.

Fan-texnika va boshqa sohaga oid narsa-hodisa haqidagi tushunchani aniq ifodalaydigan, ishlatishsohasi shu sohalar bilan chegaralangan so`zlar yoki so`z birikmasi atama deb ataladi. Atamalar bir ma`nolibo`lishi ekspressivlik va emotsionallikka ega bo`lmasligi kabi belgilari bilan ham umumiste`moldagi so`zlarbilan farqlanadi.

Botanika fanining tayanch so`zlariga asoslanib mavzuni yoritishda ushbu atamalar to`g`risida batafsilma`lumot berish ularning fan asoslarini chuqur o`rganishida katta ahamiyat kasb etadi.Atamalar bilan ishlashda o`quvchilarning yosh fiziologik xususiyatlarini, qiziqishlarini inobatga olgan holdaturli mashq va topshiriqlardan foydalanish o`quvchilarning mavzuga tegishli atamalarni chuqur o`rganishimkoniyati paydo bo`ladi. Chunki shunchaki darsda aytib o`tilgan atamalar va ularning izohi xotirada uzoqqolmaydi. Mavzuga tegishli tayanch so`zlarni mashq va topshiriqlar yordamida mustahkamlash yaxshi samaraberadi.

O`quvchilarning mustaqil, ijodiy va mantiqiy fikr yuritishini rivojlantirish ta`limning talablaridanbiridir. Botanika darslarida chet tilidan foydalanish o`quvchilarning o'rganayotgan fan sohasini nafaqat o'z onatilida balki o'rganayotgan chet tilida ham kelgusida ish yurita olish imkoniyatiga ega bo'ladilar.

Botanika darslarida atamalarni o`rganishda bir qancha topshiriq va mashqlardan fodalanish mumkin,jumladan, "Pantomima", "Tavakkal qilish", "Telefon", "Kubik", "Xotirani mustahkamlovchi o`yin" vaboshqalari.T avakkal qilish. O'qituvchi doskaga mavzu o`tib tugatilgach, quyidagilarni yozishi mumkin: 100, 200,300;

Masalan: Birinchi guruh bir mavzuni100 ni tanlaydi. O'qituvchi savol beradi: "O`simlik hujayrasigaxos bo`lgan organoidni inglizchadagi nomlanishini ayting" agar komanda to'g'ri javob bersa, 100 ballniqo'lga kiritadi; xato javob bersa 100 ballni yo'qotadi. Agar 300 ballik savolni tanlansa savol ham murakkablashadi.Telefon. O'qituvchi sinfni uch guruhga ajratadi. Birinchi turgan o'quvchiga qog'ozda atamaning inglizcha nomiyozib beriladi. Oxirgi o'quvchigacha atamaning nomi to'g'ri yetib borishi hamda uning izohini to`g`ri aytibberishi kerak bo`ladi. Hamma atamalar oldin darsda o'tilgan bo'lishi kerak. Bu usul o'quvchilarning lug'atboyligini oshiradi.

Kubik. (Kubik) usuli har tomonlama fikrlash, tasavvur qilish, tafakkur qilish, ko'rsatish, faolliknioshirishga qulay bo'lganligi bilan ham ajralib turadi. Bu usuldan foydalanish 2 xil ko'rinishda bo'lishi mumkin:1-usul. Qog'ozdan kubik yasab olti tomoniga atamalar yozib qo'yiladi, tashlangan kubik qaysi tomongatushsa, o'sha atamaning inglizcha nomlanishini va izohini tushuntirib beriladi. Bu usulni o'tkazishdan oldinbarcha atamalarning inglizcha, ruscha nomlanishi vatman qog'ozga yozib qo'yiladi. Bir necha kubik (2-3)ishlatish ham mumkin.2-usul. Qog'ozdan kubik yasab tomonlariga: Buni izohlang! Buni tasvirlang! Buni taqqoslang! kabi shartlaryozilishi mumkin.

120



Xotirani mustakamlovchi o'yin. Bir o'quvchi bitta atamani aytadi, boshqa o'quvchi shu atamaning inglizchanomini qo`shib aytib, o`zi ham bitta atamani aytadi. Shu tariqa davom etadi. Masalan: 1-o`quvchi: Barg. 2-o`quvchi: Barg-leaf, poya; 3-o`quvchi: Barg - leaf, poya - stem;Qaysi o'quvchi so'z qo'sha olmasa yoki xatoga yo'l qo'ysa o'yinni tark etadi.Botanika darslarida atamalarning ingliz tilidagi nomi bilan qo`shib o`rgatib borish o'quvchilarni fanga bo'lganqiziqishini oshirish bilan bir qatorda darsda do'stona muhit yaratishga, dunyoqarashini kengaytirishda vao'quvchilarni bir-birlariga yaqinlashtirishda o`ziga xos ahamiyatga ega.

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati1. O`. Pratov, A. To`xtayev, F. Azimova "Botanika" (5-sinf uchun darslik) T."O`zbekiston" 2015.2. M.M. Ahmedova, A.M. Mahmedov, N.A. Husanova "Inglizcha-o`zbekcha-ruscha botanika atamalarlugàti" T. "O`zbekiston" 2003.



ÌÀÊÒÀÁÃÀ×À ÒÀÚËÈÌ ÌÓÀÑÑÀÑÀËÀÐÈÍÈÍÃ ÒÀÚËÈÌ-ÒÀÐÁÈßÆÀÐÀ¨ÍÈÃÀ ÈÍÍÎÂÀÒÈÂ ¨ÍÄÀØÓÂ

Ðàõìàòîâà Íàôèñà Ìåõðèääèíîâíà,(Íàâîèé âèëîÿò £èçèëòåïà òóìàí 14-ÌÒÒ òàðáèÿ÷èñè)

Ìóëüòèìåäèà òåõíîëîãèÿñèíèíã àñîñèé ìàçìóíè - êîìïüþòåðëè òàúëèìäèð. Ìàø²óëîòèýñà, êîìïüþòåðëè ìàø²óëîòäèð. Äåìàê, ìóëüòèìåäèà òåõíîëîãèÿñè êîìïüþòåðäàí ôîéäàëàíèá,ìàø²óëîò ´òêàçèøãà ì´ëæàëëàíãàí .Ìóëüòèìåäèà òåõíîëîãèÿñèíè ìàêòàáãà÷à òàúëèììóàññàñàëàðèíèíã òàúëèì æàðà¸íèäà òàòáè³ ýòèø âà óíãà ïåäàãîãèê èøëîâ áåðèø àñîñèäà, òàúëèìáåðèøíèíã áàð÷à òàëàáëàðèãà ìîñ êåëàäèãàí (æàâîá áåðàäèãàí) òàúëèì æàðà¸íèíè ò´ëà-ò´êèñàìàëãà îøèðàäèãàí ìóëüòèìåäèàëè ïåäàãîãèê (êîìïüþòåð) òåõíîëîãèÿ ñèôàòèäà øàêëëàíòèðèøìóìêèí.

Ìàúëóìêè, ïåäàãîãèê òåõíîëîãèÿíèíã ́ çèãà ìîñ âà õîñ ýëåìåíòá´ëàäè. Àãàð øó ýëåìåíòëàðòàðáèÿëàíóâ÷èëàðãà ò´ëà øàêëëàíòèðèëãàí á´ëñà, ïåäàãîãèê òåõíîëîãèÿ ò´ëà øàêëëàíãàíµèñîáëàíàäè.

Ïåäàãîãèê òåõíîëîãèÿíèíã - "òàúëèì-òàðáèÿ æàðà¸íèíè èë²îð âîñèòàëàð, óñëóáëàð, òåõíèêâîñèòàëàð, óñóëëàðãà òàÿíèá òàêîìèëëàøòèðèø òèçèìè" ìàçìóíèäàãè òàúðèôèäàí êåëèá ÷è³èá,ìóëüòèìåäèà òåõíîëîãèÿíèíã êîìïîíåíòëàðèãà ³óéèäàãèëàðíè êèðèòèø ìóìêèí:* íàçàðèé âà àìàëèé àñîñëàðè.* ïåäàãîãèê-ïñèõîëîãèê æèµàòëàðè.* òåõíèê âà äèäàêòèê âîñèòàëàðè.* òàúëèì-òàðáèÿ áåðèø óñëóáè?òè.* òàðáèÿëàíóâ÷èëàðíèíã îëãàí áèëèìëàðèíè áàµîëàø ìåçîíè.* òàúëèì ìàíáàëàðè.

Òàúëèìäà àõáîðîò òåõíîëîãèÿñè ìîääèé ìàµñóëîòëàð èøëàá ÷è³àðèø òåõíîëîãèÿñèãà´õøàø, ìàúëóìîòëàð ̧ êè áîøëàí²è÷ àõáîðîòíè éè²èø, ìàúëìîòëàðíè ³àéòà èøëàø âà ñåðíàòèæààõáîðîò îëèø-ñåðíàòèæà àõáîðîò àñîñèäà ³àðîðëàð ³àáóë ³èëèø ó÷óí ôîéäàëàíóâ÷èãà óçàòèøæàðà¸íèäàí èáîðàò.

¥îçèðãè âà³òà àõáîðîò òåõíîëîãèÿëàðè òåçêîðëèê áèëàí ðèâîæëàíèáçàìîíàâèé ìóëüòèìåäèàòåõíîëîãèÿëàðèãà àéëàíäè. Øó áîèñäàí, ó´íëàá é´íàëèøëàð âà ñîµàëàðãà òàòáè³ ýòèëèá êåëèíìî³äà.Òàúëèì æàðà¸íèãà ýñà ìóëüòèìåäèà òåõíîëîãèÿëàðè 1990 éèëëàðäàí áîøëàá êèðèá êåëäè. ìóëüòèìåäèàòåõíîëîãèÿñèíèíã áèð íå÷òà òàúðèôëàðè ìàâæóä á´ëèá, øóëàðäàí áèðèíè êåëòèðàìèç:Ìóëüòèìåäèà òåõíîëîãèÿñè-èíôîðìàòèêàíèíã äàñòóðèé âà òåõíèêàâèé âîñèòàëàðè àñîñèäà àóäèî,âèäåî, ìàòí, ãðàôèêà âà àíèìàöèÿ (îáúåêòëàðíèíã ôàçîäàãè µàðàêàòè) ñàìàðàëàðè àñîñèäà´³óâ ìàòåðèàëëàðèíè åòêàçèá áåðèøíèíã ìóæàññàìëàøãàí ê´ðèíèøèäàãè òåõíîëîãèÿñèäèð. Áóåðäà øóíè òàúêèäëàø êåðàêêè, ìóëüòèìåäèà àõáîðîò(ìàòåðèàë) øàêëëàíòèðèëèøè ó÷óí êàìèäàóíèíã ó÷òà ýëåìåíòè (íóò³, òàñâèð âà àíèìàöèÿ) ³àòíàøèøè øàðò. Ìàñàëàí, ðàäèîýøèòòèðèøäàáåðèëàäèãàí àõáîðîòíè áèð ́ çè ̧ êè òåëåê´ðñàòóâëàðäà ê´ðñàòèëàäèãàí îâîçñèç òàñâèðëàðíèíã(àõáîðîò íè) áèð ́ çè ìóëüòèìåäèà á´ëà îëìàéäè.

Ìàêòàáãà÷à òàúëèì ìóàññàñàëàðäà ìóëüòèìåäèà òåõíîëîãèÿñèíèíã òóá ìàçìóíè-ìóëüòèìåäèàëèêîìïüþòåð òàúëèìíè àìàëãà îøèðèøäàí èáîðàò.

Ìàêòàáãà÷à òàúëèì ìóàññàñàëàðäà ìóëüòèìåäèà òåõíîëîãèÿñèíèíã òàúëèì ñîµàñèäàãè àñîñèéâà åòàê÷è òàøêèëèé øàêëè - êîìïüþòåðëè ìàø²óëîòäèð. Óøáó òåõíîëîãèÿ á´éè÷à ìàø²óëîòëàð30 äà³è³à äàâîìèäà, êîìïüþòåðëàðäàí ôîéäàëàíèá îëèá áîðèëãàíè ó÷óí, ́ ðòàäà 15 äà³è³àäàíñ´íã 5-10 äà³è³àëè ́ ðãàíèëàäèãàí ìàòåðèàëãà òåãèøëè ́ éèí ìàø²óëîòè ̧ êè ñóµáàò, ñàâîë-æàâîá´òêàçèëàäè. Øóíäàí êåéèí, ÿíà ìàø²óëîòíèíã 15 äà³è³àñè äàâîì ýòòèðèëàäè.

Ìàêòàáãà÷à òàúëèì ìóàññàñàëàðíèíã òàúëèì-òàðáèÿ æàðà¸íèãà êîìïüþòåðëàðäàíôîéäàëàíèøíèíã àôçàëëèê òîìîíëàðèäàí áèðè øóíäàí èáîðàòêè, áîëàëàð êîìïüþòåðäà èøëàøíèò´ëà ́ ðãàíèá îëãàíëàðèäàí êåéèí, óíäàí 15 äà³è³à äàâîìèäà ìóñòà³èë ðàâèøäà ìàòåðèàëëàðíè´ðãàíèøëàðè ìóìêèí. Êîìïüþòåðíèíã "áà²ðè êåíã" âà "òî³àòëè, ñàáðëèäèð". Áîëà õàòî ³èëãàíòà³äèðäà µàì, õàòîíè ´çè òóçàòãóíãà ³àäàð, µå÷ êèì óíãà òàíáåµ áåðìàéäè. Ìóëüòèìåäèàòåõíîëîãèÿñèäà òàúëèì âà òàðáèÿíè ìàø²óëîò øàêëèäàí òàø³àðè, ́ éèí øàêëèäà (êîìïüþòåðëè´éèíëàð), ýêñêóðñèÿ, ñà¸µàò, àìàëèé ìàø²óëîò øàêëèäà (ýêîëîãèê òàúëèì), ìàñîôàëè ìóëî³îòøàêëèäà îëèá áîðèø ìóìêèí.

122



Ìàêòàáãà÷à òàúëèì ìóàññàñàëàðäà òàúëèì æàðà¸íèãà òàòáè³ ýòèëàäèãàí ìóëüòèìåäèà òåõíîëîãèÿñèàíúàíàâèé óñëóáëàðãà íèñáàòàí ìàüëóì áèð àôçàëëèêëàðãà ýãà. Æóìëàäàí:- áîëàëàðíèíã ôèêðëàø ³îáèëèÿòèíè ́ ñòèðàäè;- áîëà áèð âà³òíèíã ́ çèäà µàì ê´ðàäè, µàì ýøèòàäè (ìèÿíèíã ́ íã âà÷àï ÿðèì øàðëàðè áèð âà³òäà ôàîëëèê ê´ðñàòàäè);- àíúàíàâèé óñóëãà íèñáàòàí áîëàëàðãà ́ ðãàòèëàäèãàí ìàòåðèàëëàðíèíãµàæìè îðòàäè;- ìàø²óëîòëàðíèíã ñàìàðàäîðëèãè îøàäè;- ÌÒÌ áîëàëàðèíèíã êîìïüþòåð ñàâîäõîíëèêëàðèíè øàêëëàíòèðèøãà¸ðäàì áåðàäè;- áîëàëàð ìàø²óëîòäà òîëè³èá ³îëìàñëèêëàðè ó÷óí äèäàêòèêìàòåðèàëëàðíè àíèìàöèÿëàð îð³àëè ê´ðñàòèø èìêîíèÿòè ìàâæóä;- ́ ðãàíèëà¸òãàí ìàòåðèàëëàðíè êè÷èê ëàâµàëàðãà àæðàòãàí µîëäà íàìîéèø ýòèø ̧ êè ³àéòà íàìîéèøýòèø ìóìêèí.Ìàêòàáãà÷à òàúëèì ìóàññàñàëàðäà ìóëüòèìåäèà òåõíîëîãèÿñèäàíôîéäàëàíèøíèíã ́ çèãà õîñ õóñóñèÿòëàðè ìàâæóä, áó õóñóñèÿòëàðíè ́ ðãàíèø òåõíîëîãèÿëàðíèæîðèé ýòèø æàðà¸íèäà áîëàëàðíèíã ̧ øëàðèíè µèñîáãà îëèø âà äèäàêòèê ìàòåðèàëëàðíè óëàðãàìîñ òàíëàø, òàúëèì æàðà¸íèäà ïåäàãîãèê âà ïñèõîëîãèê òàúñèð ýòèø óñóëëàðèíè ́ ðãàíèø âàæîðèé ýòèø áóãóíãè êóííèíã äîëçàðá âàçèôàëàðèäàí áèðè µèñîáëàíàäè .



BOSHLANG'ICH SINF MASHG'ULOTLARIDAAKTNING BUGUNGI KUNDAGI AHAMIYATI

Raxmonova Xursand Raxmonovna,(Navoiy viloyati Zarafshon shahar 12-umumta'lim maktab


Òà'lim va tarbiya jarayonlari o'z-o'zidan insonni rivojlantirmaydi, balki ular faoliyatli shaklga egabo'lganida rivojlantira oladi. O'quvchi rivojlanishi uchun uning faoliyatini tashkil etish zarur. O'quvmaterialini passiv idrok etishda rivojlanish sodir bo'lmaydi. Misol uchun, bola kitobni qanchalik ko'pvaraqlamasin, o'zi harflarni eslab qolmasa, ulardan so'z tuzishni o'rgana olmaydi -unda hech qanday o'qishko'nikmasi shakllanmaydi. Bolaning aynan o'z harakatlari kelajakda uning qobiliyati shakllanishiningasosi bo'lib qolishi mumkin.

Demak, ta'limning vazifasi bolani harakatlarga chorlovchi sharoitlarni tashkil etishdan iborat bo'ladi.Boshqacha aytganda, o'qituvchilar har bir o'quvchida turli sharoitlarda o'z yo'lini topa olishiga imkonberuvchi harakatlar individual vositalari va usullarini shakllantirishga yordam beruvchi maxsus o'quvsharoitlarini yaratishlari zarur.

Boshlang'ich sinflar o'qituvchilari mana shunday o'quv vaziyatlari majmuini yaratish ustida ishlamoqdalar.Bu holat ko'zlangan natijalarga erishish texnologiyasining muhim masalalaridan biri hisoblanadi.Kichik yoshdagi o'quvchilarning diqqatlari mustahkam emas, ular ko'pincha diqqatlarini bir faoliyatturidan ikkinchisiga qaratishni bilmaydilar. Biroq o'quvchining o'ziga doskada har qanday obyektni,geometrik shakllar, yozuvlarni bajarish, rangi, kattaligi, shaklini o'zgartirish imkoniyati berilgandadiqqati kuchayadi. Masalan, matematika darsida kompyuter vositalari, interfaol doskadan foydalanilishibilan bolalarning qiziqishlari ortishi kuzatiladi va shu bilan birga, darsning jadalligi oshadi. Barchao'quvchilar dars jarayoniga jalb qilinadilar. Material hajmining ko'pligi bolalarni qiynamaydi, balkifaoliyat o'yin shakli metodikasi bo'yicha faol o'qishga imkon beradi. Bu juda muhim omil, chunki olti-to'qqizyoshli bolaning faol faoliyat turi o'yin hisoblanadi.

Interfaol doska - matematika faniga o'qitish jarayonini ko'rgazmali, yorqin, chaqqon qiluvchi judaqulay uskunadir. Ta'lim jarayonini jadallashtirish boshlang'ich maktab o'quvchilari uchun muhimhisoblanadi.

Olimlarning ta'kidlashicha ta'lim sohasida qo'llaniladigan AKT vositalaridan foydalanish quyidagimasalalarni amalga oshirishni o'z maqsadi qilib qo'yishi kerak: o'quvchilarning fikrlashlari tizimliliginita'minlash va rivojlantirish; bilim olish, ko'nikma va malakalarini rivojlantirish hamda mustahkamlashdao'quvchining idrok etish faoliyati barcha turlarini qo'llab-quvvatlash; ta'lim jarayoni yaxlitligini saqlabqolgan holda o'quv jarayonini individuallashtirish tamoyilini a malga oshirish.Zamonaviy o'qituvchining jamiyatni axborotlashtirish sharoitida ishlashga tayyorligini belgilab beradiganquyidagi axborot-kommunikativ salohiyatlar muhim hisoblanadi:- kasbiy vazifalarni informatikaning zamonaviy vositalari va metodlarini axborotkommunikativtexnologiyalardan foydalangan holda bajara olish malakasi;- kasbiy faoliyatda axborot-kommunikativ texnologiyalardan foydalanish borasida tayyorgarlik darajasinireal aks ettiruvchi, shakllanib ulgurgan shaxsiy sifatlari;- vaziyatni to'g`ri baholash va pedagogik faoliyatda axborot-kommunikativ texnologiyalardanfoydalangan holda samarali qarorlar qabul qila oladigan predmet -maxsus bilimlarni tashkil etish imkoniyatigaega bo'lish.AKT ta'lim vositalarini qator ko'rsatkichlari bo'yicha turlarga ajratish mumkin:1. Hal qilinadigan pedagogik masalalari bo'yicha:- tayanch tayyorgarlikni ta'minlovchi vositalar (elektron darsliklar, ta'lim tizimlari, bilimlarini nazoratqilish tizimlari);- amaliy tayyorgarlik vositalari (masalalar to'plamlari, praktikumlar, virtual konstruktorlar, imitatsionmodellashtirish dasturlari, trenajyorlar);- yordamchi vositalar (ensiklopediyalar, lug'atlar, adabiyotlar, rivojlantiruvchi kompyuter o'yinlari,multimediyali o'quv mashg'ulotlari);- kompleks vositalar(masofali o'quv kurslari).2. Ta'lim jarayonini tashkil qilish funksiyalari bo'yicha:- axborot-ta'lim (elektron kutubxonalar, elektron kitoblar, elektron davriy nashrlar, lug'atlar, o'quv kompyuterdasturlari, axborot tizimlari);

124



- interfaol (elektron pochta);- izlanish (kataloglar, izlash tizimlari)



"QUTADGÙ BILIG" DOSTONINI FSMU TEXNOLOGIYASIASOSIDA O'RGANISH

Rizaqulova Dilbar Eshpo'latovna,(Navoiy viloyat Navbahor tuman 20-umumta'lim maktab

Ona tili va adabiyot fani o'qituvchisi )

Bugungi kunda rivojlangan mamlakatlarda to'plangan tajribalar, interfaol uslublar asosda darsnitashkil etish jarayonida pedagogik texnalogiya katta samara beradi.

Respublikamiz ta'lim tizimida interfaol metodlar, darsga yangi pedagogik texnalogiya bilan yondashuv,ta'lim- tardiya jarayonida nazariy va amaliy bilimlarni berishni yangicha shakli joriy etildi. Yosh avlodnimilliy istiqlol g'oyasi milliy -axloqiy qadriyatlar ruhida tarbiyalash insonparvarlik g'oyalarini singdirishbugungi ustuvor vazifamizdir.

Maktabda "Qutadgù bilig"dostonini o'rganishda FSMU texnologiyasini qo'llash maqsadgamuvofiqdir.Ushbu texnlologiyani o'quvchilarning o'quv rejasi asosida biror mavzuni o'rganishgakirishish yoki mavzuni o'rganib bo'lgandan so'ng (O'quvchilarning badiiy asar haqidagi fikirlarinibilish maqsadida) qo'llash mumkin. Mazkur texnologiya o'quvchilarni o'z fikrini himoya qilish, erkinfikirlash , ta`lim jarayonida egallagan bilimlarini tahlil etish, bilimlarni qay darajada egallaganliklarinibaholash hamda o'quvchilarni bahslashish madaniyatiga o'rgatish imkoniyatini beradi.

Bu texnologiyaga ko'ra o'qituvchi mashgùlotni yakka tartibda yoki o'quvchilarni guruhlarga bo'libolib boradi .Bunda u o'rganilgan mavzuni belgilab oladi va har bir guruhga FSMU texnologiyasiningto'rt bosqichi yozilgan qogòzlarni tarqatadi.F-Fikringizni bayon etingS -Fikringiz bayoniga sabab ko'rsatingM -Ko'rsatilgan sababni isbotlovchi misol keltiringU -Fikringizni umumlashtiringGuruhlar o'z fikrini qogòzga tushiradilar. Guruh a`zolaridan vakil chiqib , har bir bosqich bo'yichayozilgan ma`lumotni alohida-alohida o'qiydi . Jumladan , guruhlardan biri quyidagicha javob beradi :F-Yusufxos Hojib "Qutadgù bilig" dostonida odob - axloq masalalarini yoritishga kata ahamiyat bergan. O'zinighayotiy tajribalariga tayangan holda yaxshi xislat va fazilatlarni ezgulik , salbiy xususiyatlarni esayomonlik nom bilan atagan. U kishilarni ezgu ishlar qilishga undagan.S- Adib yaxshi tarbiyaning natijasi kishining xulqida , axloq-odobida , ulug`larga hurmatda yaqqol ko'rinadi ,-deydi. Ulug`lik bilan mag`rurlanib ketish yaramaydi. Har bir kishi qanchalik ulug`likka erishsada , O'zinikamtar tutishi kerak . Chunki kamtarlik ezgu xislatlardan deb ko'rsatadi.M -Ulug`lar so'zin tut, ishin qil, bajar, Ulug` so'zin olgan tilakka etar.Yoki:Seni siz deganlarni sen sizlagil,Yana undan Afzal javob so'zlagin.U - Adib o'gitlari qadr - qimmatini, obro'-e`tiborni tushuruvchi , el- yurt ishiga putur etkazuvchiodatlardan tiyilishga , ko'ngilni boy qiluvchi xislatlarni o'zida shakllantirishga undaydi. Ikkinchi guruhvakili esa masalaga quyidagicha munosabat bildirdi:F - Adib o'z asarida har bir kishi himmatli baland va muruvvatli bo'lishi kerakligini alohida ta`kidlaydi.S - Zero , adolatli siyosat yuritish, davlat ravnaqi, el yurtning gullab yashnashi uchun himmat vamuruvvatsuv bilan havodek zarurligini ta`kitlaydi.M - Yusuf xos Hojib hikmatlarga himmat, muruvvat zarurligini aytadi. Muruvvati yo'q kishini o'lik-ikkidunyo manfaatlaridan bebahra deb biladi:Kishilikka himmat, muruvvat zarur,Kishi qadri himmat, muruvvat bilan.Yoki:Kishi himmati bo'lmasa u o'likU dunyobu dunyo emas bahralik.U -Yusuf hos Hojibning davlatni mustahkamlash, el-yurtning gullab-yashnashi uchun bergan maslahatlarini, oliyjanob insoniy fazilatlarga ega bo'lish haqidagi o'gitnasihatlari asar odob-axloq majmuasidan iboratekanligini ko'rsatadi.O'qituvchi o'quvchilarning javoblarini tinglab, mashgùlotga yakun yasaydi, aytilgan fikrlarga o'zmunosabatini bildiradi, ularning fikrini to'ldiradi.

126



Demak, "Qutadgù bilig dostoni-pandnoma asar!" degan xulosa qiladi.Mashgùlotni shu tarzda tashkil etishdars samaradorligini oshiradi, o'quvchilarning, ma`naviyatimiz durdonasi bo'lmish "Qutadgù bilig"dostonini o'rganishga bo'lgan qiziqishlarini yanada oshiradi.



ONA TILI DARSLARIDA ALOHIDA SO'Z TURKUMLARININGO'QITILISHI

Rizayeva Lola,(Navoiy viloyat Karmana tuman 14-maktab ona tili fani o'qituvchisi)

Bugungi kunda ona tili va adabiyot fanini o'qitish metodikasi ancha rivoj topmoqda. Fanning oldidaturgan dolzarb muammolar o'ta jiddiydir. Bugungi zamonaviylashgan texnika asrida yuz berayotgan o'zgarishlarnio'quvchi-talabalar ongiga to'g'ri shakllangan holda yetkazib berish, ularni oq-qoraga ajratish, og'zaki va yozmasavodxonlik darajasini oshirish, mustaqil tafakkur va fikrlay olishga o'rgatish, o'zgalar fikrini anglash vao'quvchi shaxsini mustaqil va ijodiy ishlashi, olgan nazariy bilimlarini hayotda qo'llay olishi,muammoli vaziyatlarda ziddiyatli holatlardan chiqib keta olishi; ma'naviy ruhiy komillikka intilishi,vatanparvarlik, insonparvarlik g'oyalarini singdirishi; oilaviy-shaxsiy, iqtisodiy-ijtimoiy munosabatlarnioldindan rejalashtira olishi uzluksiz ta'lim tizimiga joriy etilayotgan Davlat ta'lim standartlarining fanimizoldidagi asosiy maqsad, vazifalari sifatida pedagoglar oldiga katta, sharafli talab sifatida qo'yilmoqda. O'qituvchi"qurollangan", ya'ni dars jarayonini oldindan rejalashtira olgan, yangi pedagogik texnologiyalarni mavzudoirasida to'g'ri tanlay oladigan, kasbiy kompetentlilik darajasi keng, fanining va ta'lim tizimidagi o'zgarishlarnidoimo kuzatib boradigan, nazariyani amaliyotda qo'llay oladigan, mahoratli, dunyoqarashi boy, talabchan,izlanuvchan bo'lishi shart va majburiydir.

O'quvchi-talabalarning mustaqil ijodiy fikrlash kompetensiyasini oshirish, o'z bilim, ko'nikma vamalakalarini erkin hamda ta'sirchan holda etkazib berish, yozma va og'zaki shaklda ifodalash ona tili vaadabiyot fanining qonun-qoidalarini ongli o'zlashtirishga o'rgatish, shuningdek ularning fikrlash doirasinikengaytirish, Vatanimiz, milliy merosimiz, boy ma'naviyatimiz, buyuk tariximiz, moddiy boyliklarimizgamehr-muhabbat ruhida tarbiyalash ta'lim tizimining oldida turgan eng katta maqsad-vazifa hisoblanadi. Yuqoridagi vazifalardan tashqari, o'quvchilarga so'zning serqirra ma'noga ega ekanligi, uning shakliy vamazmuniy tuzilishi, so'z turkumlari va ularning tasnifi muammolari va xilma-xilliklari, mustaqil, yordamchiva alohida tipdagi so'zlar haqidagi qarashlar, ularning ilmiy-nazariy asoslari; ona tilida undov, modal, taqlidso'zlarning o'rganilishi, ta'lim tizimida ularning orfoepik va orfografik nuqtai nazarlari; uni sinf va auditoriyagazamonaviy pedagogik texnologiyalar, ilg'or metodologik usullar, o'qitishning eng samarador asoslariniishlab chiqish, o'quvchi-talabalarning bilimini oshirishning nazariy-pedagogik usullarni zamonaviylashtirish,modernizatsiyalash, innovatsion texnologiyalarni joriy etishimiz lozim.

O'zbek tilshunosligida undov, modal va taqlid so'zlar haqida turli muammoli qarashlar mavjud. Yuqoridagiso'zlarga so'z turkumi sifatida yondashish lozim, lekin ayrim tilshunos olimlarning so'z turkumlari talablarigajavob bera olmaydi deya rad qiluvchi fikrlari ham mavjud.

Bu qarashlarga asossiz ravishda qarashimiz modal, undov va taqlid so'zlarning semantik, morfologik vasintaktik xususiyatlari ham mavjudligini o'rganishimiz lozim. So'zlovchining fikrga yoki munosabatlarniborliqda aks etishini ko'rsatuvchi albatta, shubhasiz, darhaqiqat, to'g'ri, zero, ehtimol, demak, masalan,xullas, umuman, xulosa qilib aytganda, shuningdek, birinchidan kabi modal so'zlar; so'zlovchining turlihis-tuyg'ularini, hissiyot va xitoblarini ifodalovchi oh, voh, uh, voy-voy, hoy, ofarin, rahmat,barakalla, salom, xayr, marhamat kabi undov so'zlar; shaxs, narsa-buyum jonivorlar tovushiga, harakat-holatiga taqlid bildiruvchi qars-qurs, taq-tuq, chars-churs, yalt-yult, qiqir-qiqir, chug'ur-chug'ur, shaqir-shuqur kabi taqlid (tasviriy) so'zlarni o'quvchilarga yetkazib berish, ularda mantiqiy, mustaqil ijodiyfikrlashini o'stiradi, ong va tafakkur, til va nutq hodisalarini amalda qo'llay olishga o'rgatadi va bevosita boshqafanlar bilan, ya'ni psixologiya, adabiyot, nutq madaniyati va uslubiyati, fizika fanlari bilan uzviy bog'liqekanligini ko'rsatib beradi; og'zaki va yozma nutq savodxonligi tekshiriladi va samaradorligi oshib boriladi.Bugungi kunda o'quvchilarda yozma savodxonlikning pastligi yoki og'zaki nutqda ijodiy mustaqil fikrini bildiraolmaslik, olgan bilim va ko'nikma, malakalarini hayot vaziyatlarida qo'llay olmasligi, muammoli ziddiyatlardanchiqib keta olmasligi kabi ayrim qusurlar ham uchrab turadi. Bunga sabab esa o'qituvchidan pedagogikmahorat, o'z kasbini to'laqonli o'zlashtira olmaslik, uslubiy-metodik qo'llanmalarning yetarli emasligi,o'qitish jarayonida BKM larning hosil qilinmayotganidadir. 7-sinfda berilgan ushbu alohida tipdagi so'zlar(modal, taqlid, undov) ni o'qitayoganda ularni to'laqonli o'zlashtirishga, ma'noviy guruhlarga ajratishga,statistik tahlilni yo'lga qo'yishga va har qanday so'zni to'g'ri qo'llay olishga, ularni imlo qoidalari asosidayozishga, kompetensiyaviy yondashuvga o'rgatadi. Aytaylik, uh-salbiy his-tuyg'uni ifodalovchi undov so'ziniumuman o'quvchilar qo'llamasligi lozim. Sababki, bizning milliy e'tiqodimizda kattalar va kichiklar murojaatqilganda hech qachon ularga uf, uh, oh, voh, voy-ey demaslik kerakligini o'quvchilarga nazariy va amaliyasosda, to'g'ri qo'llay olishga o'rgatishimiz kerak. Ona tilida olgan BKMlarini adabiyot darslarida ham, badiiy

128



asar tahlilida ham har qanday so'zni qo'llanganlik darajasini o'rganishlari, ma'noviy guruhlarini aniqlashi,jadval asosida matematik savodxonlikka va g'oyaviy-badiiy yondashuvga o'rgatishimiz eng muhimvazifalarimizdandir.



O'QUVCHILARGA BIOLOGIYA FANIDAN MA'RUZA O'TISHDA "BLITS -SO`ROV" TEXNOLOGIYASIDAN FOYDALANISH

Sharipova Fazilat Ollaberganovna.TTAUr fil.ak.lits.

Tabiiy fanlar kafedrasi mudiri.Biologiya fani o'qituvchisi

O'quvchilarga darslarda yangi pedogogik, kompyuter texnologiyalaridan foydalanib dars o'tish anchayaxshi samara bermoqda. Biologiya fanidan "Oqsillar tuzulishi va vazifalari" mavzusidagi darsini yangi pedogogiktexnologiyadan foydalanish keltirilgan. O'qituvchi mavzuni e'lon qilib, mavzuni o`tishdan maqsad, uningrejasi bilan tanishtiradi. Har bir bosqichga mo`ljallangan vazifalarni bajarishga aniq vaqt berilishi, o'quvchilaresa shu vaqtdan unumli foydalanishlari kerakligi haqida ularni ogohlantiradi.

Hamma o'quvchilarga alohida - alohida tarqatma material beradi va ulardan ushbu materialni sinchiklabo`rganishlarini so`raydi. Tarqatma material mazmuni va bajariladigan vazifani tushuntiradi. Tarqatma materialdaberilgan vazifa dastlab yakka tartibda bajarilishini ta'kidlaydi. Kichik guruhlardagi o'quvchilarning har biri o`zqogòzidagi "yakka baho" bo`limida belgilangan harakatlar ketma - ketligi bilan bir-birlarini tanishtiradilar,keyin ular 5 kishida uch xil bo`lgan ketma - ketlikni birgalashib, kelishilgan holda, tarqatilgan qogòzdagi"guruh bahosi" bo`limiga muqobil raqamlarni belgilab chiqadilar.

Barcha kichik guruhlar o`z ishlarini tugatgach, o`qituvchi harakat ketma - ketligi bo`yicha to`g`rijavobni beradi, ya'ni o'quvchilardan ularga tarqatilgan qogòzlardagi "to`g`ri javob" bo`limiga u tomonidanaytilgan harakatlar ketma ketligi raqamlarini yozishni so`raydi( 1-jadval). O`qituvchi "to`g`ri javob" bo`limidaberilgan raqamlar bilan "yakka baho" hamda "guruh bahosi" bo`limidagi baholarni solishtirish va kattasidankichigini ayirish, ayirmalarni mos holda "yakka xato" va "guruh xatosi" bo`limlariga yozishni so`raydi.[1]Mustaqil bajarish uchun vazifalar beradi. Dars mashgùlotni umumlashtiradi, tahlil qiladi va baholaydi.Mavzu bo`yicha xulosa qilinadi.

Blits - so`rov. "Oqsillar tuzilishi va vazifalari"

Guruh

bahosi

Guruh

xatosi

To`g`ri

javob

Yakka

xato

Yakka

baho

Oqsillar tuzilishi va

vazifalari

Oqsillar xaqida umumiy

tushuncha

Oqsillarning

klassifikatsiyasi prinsiplari

Metalloproteidlar

Polipeptid zanjirini

spetsifikligi

Aminotransferaza

Dekarboksillanish

130



Dekarboksillanish

reaksiyalari

Baholash mezonlari: 7 - 8 ta to`g`ri javob - "qoniqarli"; 9 - 12 ta to`g`ri javob - "yaxshi";11 - 12 ta to`g`rijavob - "a'lo" baho qo'yiladi.[2]

Xulosa qilib aytganda, bu usuldan darsda talabalar bilim darajasini orttirish, ko'nikmalarni malakadarajasida yetkazish maqsadida qo'llanib, unda talabalar o'quv materiallarni ta'lil qiladilar, yangi axborotoladilar va bilimlarini chuqurlashtiradilar.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Raximov O.D. Innovatsion pedagogik texnologiyalar. //Pedagoglar uchun qo'llanma. Qarshi, 2011y., 64bet.2.Biologiya . Sitologiya va Genetika asoslari 9-sinf darslik . A.Zikiryoyev, A.To'xtayev, I. Azimov, N.SoninToshkent -2014. 58-60b.



SINFDAN TASHQARI MASHG'ULOTLARDA TARIXIY MA'LUMOTLARNINGO'RNI

I.O.ShixovaXVXTXQTMOHM "Aniq va tabiiy

fanlar metodikasi"kafedrasi katta o'qituvchisi, F.Y.Yaxshimuratova

Qo'shko'pir tumanidagi 13- maktabning matematika fani o'qituvchisi

Matematika murakkab va mushohadalarga, ma'lumotlarga boy fan bo'lib uni o'zlashtirish o'quvchilarimizuchun murakkablik qiladi. Mavzularning ko'pligim, tushuntirish metodlarining bir xilligi, sinfda berilganma'lumotlarni haddan tashqari ko'pligi o'chilarning o'zlashtirish samaradorligini pasaytiradi. Buning uchunesa barcha ta'lim muassasalari o'quvchilarida sinfdan tashqari mashg'ulotlar idan samarali foydalanishko'nikmalarini shakllantirish muhimdir. Binobarin, sinfdan tashqari ta'lim har bir ta'lim oluvchidata'limiy faollikni yuzaga keltirib, uning oddiy o'quvchi yoki axborotlarni qabul qiluvchi bo'lib qolishiga yo'lqo'ymay, balki faol sub'yekt sifatida bilimlarni puxta va tezkor o'zlashtirishlariga yordam beradi. Ta'lim sifatinioshirish bugungi kunning asosiy vazifalaridan biridi blib bugungi kunda insoniyat rivojlanishi shundaybosqichga yetib bordiki, bu bosqichda inson aql-zakovati, bilimi va uning mutaxassis sifatidagi malakasi halqiluvchi rol o'ynaydigan bo'lib qoldi.Ta'lim jarayonini tashkil etish, uni yetarli materiallar bilan ta'minlash, o'quv jihozlaridan maqsadlifoydalanish, o'quvchi fikrini darsga doimiy jalb etish o'qituvchidan katta mahorat, bilim va ko'nikma talabetadi. Ushbu maqola orqali biz ba'zi bir murakkab mavzularni oson va tez tushunish usullari ustidato'xtalmoqchimiz. Ma'lumki, o'quvchilarimiz hajm mavzusini o'rganishda qator qiyinchiliklarga uchraydilar.Shu bois mazkur mavzuni tushuntirish barorida qadimiy o'lchov birliklaridan foydalanib, ularni amaldabajarish mazkur mavzuni yaxshi o'zlashtirishiga olib keladi.Uni quyidagicha tushuntirish yaxshi natijaberadi.Hajm -o'lchov birliklarini metrli tizimga o'tkazishda hajm birligi XBTda metr kub (m3) SGS tizimidasantimetr kub(sm3), ya`ni 1 m3=106 sm3 bo'lishiga qaramasdan, amalda ko'proq hajm birligi-litr qo'llaniladi.Bunday qilinishiga sabab 4 °s da 1 kilogramm suvning egallagan hajmi 1 litrga yoki 1,000028 dm3 hajmgateng (Il=ldm3) bo'lganidandir. Qadim zamonda insonlar sochiluvchi narsalarning jumladan bug`doy va arpa donlarining vaznini tortmasdan,ularni biror hajmga ega bo'lgan vosita, ya`ni hajm o'lchovi bilan o'lchar edilar. Shunday yo'llar bilandonlarning miqdori o'lchanar edi. Suyuqlik hajmlari ega ma`lum sigìmga ega bo'lgan idishlar yordamidao'lchanadigan bo'ldi. Mana shunday yo'llar bilan bobolarimiz hajm o'lchash uchun bir qator hajm o'lchovlarinihamda hajm o'lchov birliklarini kashf etdilar.

Kaylaja-hajm o'lchov birligi; Ishlatilish davri va joyiga qarab qiymati har xil bo'lishiga qaramasdan 10-asrdan Eronda, O'rta Osiyoning ba`zi joylarida va boshqa joylarida qo'llanilgan . 1 Kaylaja 1,875 kgbug`doyga - yoki 2,5 1 ga teng bo'lgan. Sharqiy Eronda l Kaylaja 1523,4 g bug`doy yoki 21 ga , Ozorbayjonda1 -Kaylaja 1,354 kg bug`doyga yoki 1,75 1 ga, Falastinda l Kaylaja 6,31 ga teng bo'lgan. Abu Ali IbnSinoning ma`lumotiga ko'ra l Kaylaja 1275g narsa sigàdigan o'lchov idish bo'lgan, agar shu narsanibug`doy desak, u holda 1 Kaylajaning hajmi taxminan 1,65-1,75 1 ga to'g`ri keladi.Kapgir (arabcha, forscha-arabcha )-osh taqsimlashda taxminiy hajm o'lchov birligi vazifasini bajaruvchioshpazlik anjomi; shartli ravishda: 2 kapgir=l lagan oshga teng bo'lib bugungi kunda ham hayotda kengtarqalgan.Oilada, bazm, to'ylarda,oshxonalarda bugungi kunda ham keng foydalaniladi.Mazkur hajmo'lchov birligi orqali katta va kichik qozon, lagan,idish tovoqlarning ham hajmlarini aniqlashimizmumkin.

Piyola-hajm o'lchovi, narsalarning taxminiy hajmlarini o'lchashda qo'llaniladi. Asosan100,150,200,250,300 va 400 sm 3 hajmli piyolalar bo'ladi. Mazkur hajm o'lchov birliklaridan foydalanibixtiyoriy idishning hajmini topishimiz mumkin bo'ladi. Masalan 2 kg gurunchni olchash uchun 100glikpiyoladan 20 marta ,200 grammlikdan 10 marta,250 grammlikdan 8 marta,400glikdan 5 ta kerak bo'ladi.Sarjin-hajm o'lchov birligi. Juda qadimdan paxsa devor va o'tinlarning hajmini o'lchashda qo'llanilib kelingan.O'lchami aslida bo'yi 4 qari, balandligi 2 qari, eni l qari deb qabul qilingan. Shunda 1 Sarjin= l qari x 2 qarix 4 qari=8 kub qariga teng bo'lgan. Agar 1 qarining 0,5 m ga teng ekanligi hisobga olinsa, unda 1 kub qari=(0,5

132



m) 3= 0,125 m3 ga teng,. Demak, 1 sarjin eni 0,5m, bo'yi lm va uzunligi 2 m bo'lgan narsaning hajmiga,ya`ni 1 m3 (1 sarjin= 1 m3)ga teng ekan. Bu kabi qadimiy o'lchovlar o'quvchilarni matematikaga bo'lgan qiziqishlarini oshiribgina qolmasdanbalki narsa va predmetlardan to'g'ri va oqilona foydalanish layoqatini shakllanishiga olib keladi. Bu esamatematikaning hayot haqidagi fan ekanligini yana bir bora isbotlaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati1.Jumayåv M.E, Bolalarda matåmatik tushunchalarni rivojlantirish nazariyasi va metodikasi Toshkånt. "IlmZiyo", 2005 yil.2.Haydarov M., Hasanboåva O. Pådagogik amaliyotni tashkil etish måtodikasi. Toshkånt. TDPU, 2003 yil.40 båt



XORIJIY TIL TA'LIMIDA INFORMATSION TEXNOLOGIYAYONDASHUVLARNING AFZALLIKLARI

Shodiyeva Gulbona,(Navoiy viloyat Karmana tumani 14-umumta'lim maktab


Bugungi kunda chet tilni bilish o'ta muhim ahamiyat kasb etganligi bois chet tili o'qitish tizimini hamisloh etish, dars jarayonlarida zamonaviy pedagogik va axborat kommunikasiya texnologiyalaridan foydalanganholda o'qitishning ilg'or usullarini qo'llash ta'lim tizimidagi dolzarb masalalardan biriga aylandi .

Bugungi kunda yangi darsliklar, o'quv va o'quv -uslubiy qo'llanmalar yaratilmoqda. Ular talabalarsavodhonligini oshirish, aqliy qobiliyatini rivojlantirish, nutqini o'stirish, ijodiy fikrlay olish hamda ta'limtizimlari orasidagi uzviylikni ta'minlashga qaratilmoqda. Chet tili darsi jarayinida zamonaviy pedagogiktaxnologiyalardan unumli foydalanish, talabining tilga bu'lgan qiziqishini yanada oshirish va ularning tildanegallaydigan bilim, malaka va ko'nikmalarini yuqori bo'lishni ta'minlaydi. Shu tufayli Oliy ta'lim muassasalarinofilologik mutaxassislar uchun xorijiy "nemis, fransuz, ingliz" tillaridan bakalavr va magistratura bosqichlariuchun Respublikamizning tajribali mutaxassislar tomonidan namunaviy dastur tuzildi .

Innovasion texnalogiyalar pedagogik jarayonda o'qituvchi va talaba faoliyatiga yangilik, o'zgartirishlarkiritish bo'lib, uni amalga oshirishda interfaol metodlardan foydalanishni taqozo etadi. Innovasion texnologiyaasosida o'tkazilgan mashg'ulotlar yoshlarning muhim hayotiy yutuqlar va muammolariga o'z munosabatlarinibildirishlariga intilishlarini qondirib, ularni fikrlashga, o'z nuqtai nazarlarini asoslashga imkoniyat yaratadi.Hozirgi davrda sodir bo'layotgan innovasion jarayonlarda ta'lim tizimi oldidagi muammolarini hal etishuchun yangi axboratni o'zlashtirish va o'zlashtirilgan o'zlari tomonidan baholashga qodir , zarur qarorlarqabul qiluvchi, mustaqil va erkin fikrlaydigan shaxslar kerak . Shuning uchun ham ,ta'lim muassasalariningo'quv - tarbiyaviy jarayonida zamonaviy o'qitish uslublari - interfaol uslublari , innovasion texnologiyalarningo'rni va ahamiyati beqiyosdir.

Interfaol usullar ta'lim jarayonida qatnashadigan har bir o'quvchining faolligiga, erkin va mustaqilta'lim fikr yuritishga asoslanadi .Bu usullardan foydalanganda bilim olish o'quvchi uchun qiziqarli mashg'ulotgaaylandi. Interfaol usullar qo'llanilganda o'quvchilar o'qituvchilar yordami va hamkorligida mustaqil ishlashko'nikma va malakalariga ega bo'ladilar .

Dars davomida interfaol metodlardan foydalanish o'qituvchi va talaba o'rtasida o'zaro faollikni, bog'liqlikni,bir birini qo'llab -quvvatlashni, to'ldirishni ta'minlaydi.

Ta'lim texnologiyalarini joriy etishda auditoriya mashg'ulotlari , elektron kutubxonalar , internettizimidan foydalanish kabi imkoniyatlardan foydalanganda holda xorijiy tillarni o'qitishda , avvalo ,shu sohapedagoglari oldiga bir qancha vazifalarni qo'yqdi . O'qituvchi o'z talabalarining dars jarayonidagi ilmiy -amaliy faoliyatini samarali tashkil qilish avvaldan rejalashtirilgan , aniq bir maqsadga -mustaqil matnyaratishga yunaltirish uchun har bir dars puxta rejalashtirilishi , darsni zamonaviy pedagogik texnologiyalarasosida tashkil qilishi ,lozim bo'lsa, yangi mashq namunalarini tanlab ,qo'shimch mashg'ulot sifatida rejagakiritishi , darsni guruhlararo musobaqa ruhida olib borishi nihoyatda foydalidir . O'qituvchi doimiy ravishdatalabalarni o'rganilgan mavzu yuzasidan o'zfikrlarini aytishga undashi ,ular tamonidan kiritilgan taklif vamulohazalarni , o'z iste'dodini namoyish qilishga bo'lgan urinishlarini ijobiy tushunishi , bunday ijodkorlik, kashfiyotchilik harakatlarini muttasil rag'batlantirib borishi , ularga sharoit va yaratib berishi zarur bo'ladi.

Xulosa qilib aytganda, darslar qanday shakl , usul va vositalar yardamida tashkil etilishidan qat'iynazar, ta'lim - tarbiya jarayonida loyihalangan pedagogik texnologiyalardan foydalanish pedagog tajribasinioshiribgina qolmay, undan mavzuni yoritishda tizimli, texnologik, individual, tadqiqiy - ijodiy yondashuvnitalab etadi. Shundagina pedagoglarimizning xorijiy tillardan berayotgan darslari bugungi kun talabiga javobberadi . Shunungdek , til o'rganuvchi til o'rganishdan maqsadi va unu qanday natijalar ko'tayotganliginibelgilab olishi , o'qish jarayonida topshiriqlarni o'z vaqtida aniq va to'g'ri bajarishi ,o'rganayotgan tili bo'yichalug'at boyligini muntazam oshirib borishi , bu o'rinda o'qituvchining o'gitlarini inobatga olishi zarurdir.Shunday qilib innovasion faoliyat ta'lim -tarbiya jarayonida o'quvchi va o'qituvchini hamkorga aylantiradi.Darsni qiziqarli va samarali bo'lishini ta'minlaydi va talabalarning fanga bo'lgan qiziqishlari ortadi va o'quvmateriallarini mustaqil o'lashtirishga erishadilar.

134



O'QUVCHIGA QO'YILAYOTGAN BAHO-FAOLLIK OMILI

To'rayeva Amina,Navoiy viloyat Qiziltepa tuman 13-maktab o'qituvchisi

Ta'lim va tarbiya borasida amalga oshirilayotgan islohotlarning tub mohiyati bilimdon, aqlan rivojlangan,ongli, zamonaviy dunyoqarashga ega, jismonan sog'lom, axloqan pok, erkin, ijodkor, komil insonnishakllantirishdan iborat. Mamlakatimizda sog'lom va barkamol avlodni tarbiyalsh, farzandlarimizni ijodiy vaintellektual salohiyatini ro'yobga chiqarish, ularni XXI asr talablariga to'liq javob beradigan shaxslar qilibvoyaga yetkazish barchamizning ezgu maqsadimiz.

Boshlang'ich ta'lim konsepsiyasida boshlang'ich ta'limning maqsad va vazifalari aniq belgilab berilgan.Chunonchi: bolalarning ongi va tafakkurida mavjud bo'lgan yashirin imkoniyatlarni aniqlash va rivojlantirishkichik maktab yoshidagi bolalarda ta'limning dastlabki davridan boshlab yangi imkoniyatlarni o'quvmaterialini muvaffaqiyatli o'zlashtirishgagina emas, balki hayotiy muammolarni yechishga ham tayyorlaydi,o'quvchilarda o'rganish va ta'lim jarayoniga bo'lgan qiziqishini oshiradi. Boshlang'ich maktab har qandayholda ham o'quvchilarda bilimlarni shakllantirishda va ularning qobiliyatlarini aniqlashda asosiy rol o'ynaydi vaundan keyin ham shunday bo'lishi kerak. Ammo boshlang'ich maktabdagi barcha o'qituvchilar bolalarningqobiliyatlarini aniqlash va rivojlantirish uchun tegishli ishlarni amalga oshirayotirmi? Masalan, nima uchunyuqori sinflarda a'lo bahoga o'zlashtiradigan bolalar soni kamayib bormoqda?

Maktabni bitta yoki ikkita o'quvchi a'lo baholar bilan bitirishini qanday tushunish kerak?Iste'dodli, qobiliyatli bolalar yo'qmi, yoki o'qitish jarayoni shunchalik samarasiz bo'lib qolganmi? Bularningsababi nima? Sababi ko'p. Birinchidan, boshlang'ich sinf o'qituvchisining bolalar bilan individual ish olibborish imkoniyaticheklangan. Sinflarda bo'sh o'zlashtiradigan o'quvchilarga alohida e'tibor berish zarur.Ikkinchidan, mazkur o'qituvchilarning metodik saviyasi yetarli emas. Sinfdagi umumiy ishlar jarayonidaqobiliyatli bolalarning ijodiy imkoniyatlari cheklanib qolmoqda. Ular o'z qobiliyatlarini ko'rsata olmayotir.O'qituvchi kuchi va e'tibori butun sinfga qaratilib, qobiliyat li bolalar ko'zga tashlanmayotir. Umumiyaytganda, bolalarni saralash va o'qitishga boshqacha yondashish bilan ularning ijodiy qobiliyatlarini ro'yobgachiqarish kerak.

Boshlang'ich sinf o'quvchilar shaxsining shakllanishi o'quv faoliyati kichik maktab yoshidagi o'quvchiuchun nafaqat bilish jarayonlarining yuqori darajada rivojlanishi, balki shaxsiy xususiyatlarini rivojlantirishuchun ham imkoniyat yaratadi. Yetakchi bo'lgan o'quv faoliyatidan tashqari boshqa faoliyatlar o'yin,muloqot va mehnat faoliyati ham o'quvchi shaxsi rivojiga bevosita ta'sir ko'rsatadi. Bu faoliyatlar asosidamuvaffaqiyatga erishish motivlari bilan bogliq bo'lgan shaxsiy xususiyatlar tarkib topa boshlaydi. O'quvfaoliyati kichik maktab yoshidagi bolalarda o'qishda ma'lum yutuq larga erishish ehtiyojini qondirishga,shuningdek, tengdoshlari orasida o'z o'rniga ega bo'lishiga imkoniyat ham yaratadi. Aynan ana shu o'rin yokimavqega erishish uchun ham bola yaxshi o'qish uchun harakat qilishi mumkin. Bu yoshdagi bolalardoimiy ravishda o'zlari erishgan muvaffaqiyatini boshqa tengdoshlari muvaffaqiyati bilan solishtiradilar.Ular uchun doimo birinchi bo'lish nihoyatda muhim. Baho o'quvchini o'qishga undashi kerak.

Darsga tayyorlanmagan bolani yaxshiroq harakat qildirish, mas'uliyatni chuqurroq his qilishi uchunham har doim a'lo baho qo'yib bo'lmaydi. Har bir o'quvchini mehnatiga yarasha baholash kerak. Harqanday vaziyatda ham bola rag'batlantirib turilsa, tushkunlikka tushmaydi. Uning o'rniga xatolarini takrorlamaslikkatirishadi. Buning uchun quyidagi usuldan foydalanish maqsadga muvofiq: hafta mobaynida "to'rt" olmagano'quvchiga yulduzcha sovg'a qilinadi. Agar bir-ikkita "to'rt" olsa-da, bolaning intilishlari namunali bo'lsa, uniham yulduzcha bilan siylash mumkin. Bir oy oxirida 4 ta yulduzcha, ya'ni har haftada yulduzcha olganbolaga kitob sovg'a qilinadi. Buni ko'rgan sinfdagi yaxshi yoki o'rta o'qiydigan o'quvchilar ham qiziqadi, havasqiladi va o'zlari ham qatorasiga rag'batlarni qo'lga kiritishga harakat qiladi. Chunki o'quvchi uchun o'qituvchininge'tibori hamma narsadan ustun turadi.

Baho bolaga u yoki bu tarzda ta'sir ko'rsatadi. Fikrimizcha, har bir baho o'qituvchi tomonidanizohlanishi kerak. "Mana bugun juda yaxshi o'qiding, so'zlarni ham burro-burro talaffuz qilding, shuninguchun "besh" bilan baholanasan", deyilganda o'quvchi o'ziga nisbatan alohida e'tiborni his qiladi.Xuddi shunday har bir "ikki" ball ham izohlanishi kerak. Masalan, diktantdan "2" olgan bolaga nisbatan"Sunnatilla, sen mana bu so'zlar imlosini yaxshi bilar eding. Lekin darsda diqqatingni bir joyga jamlamaganinguchunmi, nimagadir xatolikka yo'l qo'yibsan. Kel, yana bir bor o'tgan mavzulardagi grammatik qoidalarniyodga olamiz. O'ylaymanki, har bir yo'l qo'yilgan xatoni tuzatasan..." kabi tadbir tutilganda bola nimauchun past baho olganining isbotini ko'radi va qayta shu natijani takrorlamaslikka urinadi. Shuningdek,



o'tilgan mavzularni mustahkamlashga o'quvchilarning e'tibori jalb qilinadi. Yana sinfdan tashqari o'qishmashg'ulotlaridan o'quvchidagi yaxshi rivojlanmagan malakalarni shakllantirish maqsadida foydalanishkerak. Qayta-qayta mashq qildirish natijasida o'quvchining bilim darajasi oshadi va tabiiyki, baholari hamko'tariladi.Turli qarashlar, yondashuvlardan ko'rinadiki, qo'yilayotgan har bir ijobiy va salbiy bahoningo'quvchiga, uning o'zlashtirishiga ta'siri, albatta, bo'ladi. Shunday ekan, muhtaram o'qituvchilarimiz bilimolishga qiziqish aynan boshlang'ich sinfdan boshlanishini nazardan qochirmagan holda har bir bolanimunosib taqdirlasalar, shu bolalar kelajakda ham olgan mukammal bilimlari tufayli munosib mavqelargasazovor bo'ladilar, deb umid qilamiz.

136



BOSHLANG'ICHTA'LIMDA DIDAKTIK O'YINLARDANFOYDALANISHNING AHAMIYATI

To'xtayeva Mayram Qilichovna,(Navoiy viloyat Karmana tuman 4-umumta'lim maktab


Hozirgi kunda ta'lim jarayoniga inovatsion texnologiyalar, pedagogik va axborot texnologiyalarinio'quv jarayonida qo'llashga bo'lgan qiziqish kundan-kunga kuchayib bormoqda.

Yangi dars boshlanishida yoki o'tgan darsni mustahkamlashda didaktik o'yinlar va musobaqalardanfoydalanish o'quvchilarni darsga bo'lgan qiziqishlarini oshiradi.O'yinlar turli maqsadlarga yo'naltirilgan bo'ladi. Ular didaktik, tarbiyaviy, faoliyatni rivojlantiruvchi vaijtimoiylashuv maqsadlarida qo'llaniladi.

O'yinning didaktik maqsadi bilimlar doirasi, bilish faoliyati, amaliy faoliyatda bilim, malaka vako'nikmalarni qo'llash, umumta'lim malaka va ko'nikmalarini rivojlantirish, mehnat ko'nikmalarinirivojlantirishni kengaytirishga qaratilgan bo'ladi.

O'yinning tarbiyaviy maqsadi mustaqillik, irodani tarbiyalash, muayyan yondashuvlar, nuqtai nazarlar,ma'naviy, estetik va dunyoqarashni shakllantirishdagi hamkorlikni, kollektivizmni, jamoaga kirishib ketaolishni, kommunikativlikni tarbiyalashga qaratilgan bo'ladi.

Faoliyatni rivojlantiruvchi o'yinlar diqqat, xotira, nutq, tafakkur, qiyoslash malakasi, o'xshashinitopish, faraz, xayol, ijodiy qobiliyat, empatiya, refleksiya, optimal yechimni topa olish, o'quvfaoliyatmi motivatsiyalashni rivojlantirishga qaratilgan bo'ladi.Ijtimoiylashuv o'yinlari jamiyatning me'yorlari va qadriyatlariga jalb qilinish, muhit sharoitlarigako'nikish, ehtiroslarni nazorat qilish, o'z-o'zini boshqarish, muloqotga o'rgatishda muhim ahamiyat kasbetadi.

Didaktik o'yinli mashg'ulotlarni o'quvchilarning bilim olish va o'yin faoliyatining uyg'unligigaqarab: syujetli-rolli o'yinlar, ijodiy o'yinlar, ishbilarmonlar o'yini, konferentsiyalar, o'yin-mashqlargaajratish mumkin.

O'qituvchi-pedagog avval o'quvchilarni individual (yakka tartibdagi), so'ngra guruhli o'yinlarga tayyorlashiva uni o'tkazishi, o'yin muvaffaqiyatli chiqqandan so'ng esa, ularni ommaviy o'yinlarga tayyorlashi lozim.Chunki o'quvchilar didaktik o'yinli mashg'ulotlarda faol ishtirok etishlari uchun zaruriy bilim, ko'nikma vamalakalarga ega bo'lishlari, bundan tashqari, guruh jamoasi o'rtasida hamkorlik, o'zaro yordam vujudga kelishilozim.,,Ko'p ,oz , barobar" o'yini. O'yin materiali: partada har bir o'quvchi oldida sanoq cho'plar,geometrikshakllar, turli miqdordagi narsalar rasmi solingan kartochkalar va h.z.O'yin mazmuni : o'qituvchibiror bir raqami (3) ko'rsatib ,,ko'p" , ,,oz" ,,barovar" so'zlarning aytganda, o'quvchilar shu so'zlargamos miqdorga narsalarni ko'rsatishlari kerak. Bu o'yinni murakkablashtirishi ham mumkin. Masalan ,,o'qituvchi,,O'ng qo'limda bitta," chap qo'limda oz, o'ng qo'limda esa ko'p" so'zlarni aytadi bolalar shunga muvofiqmiqdordagi narsa yoki raqamli kartochkalarni bo'yagan o'ng va chap qo'llarini ko'taradilar.,,Hisoblash dominosi" Bu o'yinni yakka tartibda yoki jamoa bo'lib o'tkazish mumkin. Dars oxirida, kuniuzaytirilgan guruhlarda, dars vaqtida a'lochilar zerikib qolmaslik uchun, bo'sh qolmaslik uchuno'tkaziladi . O'yin davomida o'quvchi 10 dan ortiq misollar dominolarni tuzishda +, -, ., :,amallardan samarali foydalanishi kerak. Toki o'quvchi o'yin oxirigacha zerikib qolmasin. Uni rag'batlantirishkerak.

Bu o'yin uchun 10 yoki 20 ta bir xil kartochkalar tayorlanadi va ularni chiziq bilan 2 qisimgabo'linadi . Kartochkaning o'ng tarafiga mustaqil yechish uchun beriladigan misol, chap tarafdagi qismiga esaboshqa bir kartochkadagi ana shunday misolning javobi yoziladi. Ular konvertlarda saqlanadi. O'quvchikartochkadagi misolni yechadi va shu misolning javobini berilgan boshqa kartochkadan topib, uni birinchikartochkaning yoniga qo'yadi. Keyin 2-kartochkadagi misolni yechadi, javobini topadi.Psixologlarning ta'kidlashlaricha, o'yinli faoliyatning psixologik mexanizmlari shaxsning o'zini namoyonqilish,hayotda o'z o'rnini barqaror qilish, o'zini o'zi boshqarish, o'z imkoniyatlarini amalga oshirishningftindamental ehtiyojlariga tayanadi.O'yin ijtimoiy tajribalarni o'zlashtirish va qayta yaratishga yo'nalgan vaziyatlarda, faoliyat turi sifatidabelgilanadi va unda shaxsning o'z xulqini boshqarishi shakllanadi va takomillashadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI



1. Sh.M.Mirziyoyev. "Erkin va farovon, demokratik O'zbekiston davlatinibirgalikda barpo etamiz". Toshkent, 2018-yil.2. Farberman. B.L. Ilg'or pedagogik texnologiyalar.-T.:2001Intårnåt saytlari:3. www.edu.uz.4. www.ziyonet.uz.

138



BIOLOGIYA DARSLARIDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDANFOYDALANISH

Toshpo'latova L.R.,Navoiy viloyat Karmana tuman 8-umumta'lim maktab

Nurova M. X.,Navoiy viloyat Navbahor tuman 14-umumta'lim maktab

Biologiya fani o'qituvchilari

Bugungi kunda ko'p rivojlangan davlatlarda, shuningdek bizning mamlakatimizda xam o'quvchilarningo'quv va ijodiy faolliklarini orttiruvchi, ta'lim tarbiya jarayonining samaradorligini kafolatlovchipedagogik texnologiyalarni qo'llash bo'y icha katta tajriba to'plangan. Bu tajriba asoslarini tashkil etuvchimetodlar interfaol metodlar deb nomlanmoqda. Masalan, "Odam va uning salomatligi" fanidan"Xujayra haqida umumiy tushuncha" mavzusini o'qitishda quyidagi interfaol metodlardan foydalanishmumkin.

Darsning maqsadi: odam organizmi hujayraviy tuzilishi haqida ma'lumot berish, hujayra organoidlariningtuzilishi va vazifalari bilan tanishtirish.Dars rejasi:1. Inson tanasining tuzilishi va vazifalarining evolyutsion taraqqiyoti.2. Xujayraning tuzilishi.3. Xujayraning kimyoviy tarkibi.

"Zigzag" strategiyasi asosida yangi mavzuning moxiyati ochib beriladi. Sinf o'quvchilari 7 guruhgaajraladilar. Guruhlarga mavzuning matni bo'lib beriladi. Guruhdan lider aniqlanadi. Liderlar matnnigapirib beradilar. Qolgan o'quvchilar mavzuni to'ldiradilar. Hamma guruhlarning o'quvchilari o'zlarigaberilgan matn xususida so'zlab berganlaridan so'ng, matnlar guruhlararo almashtirilib, avvalgi faoliyattakrorlanadi.1 -guruhga: 1matn Xujayra xaqida ma'lumot2 -guruhga: 2 matn Xujayraning tuzilishi3 -guruhga: 3 matn Xujayra sitoplazmasi4 -guruhga: 4 matn Yadro va uning vazifasi5 -guruhga: 5 matn Xujayraning kimyoviy tarkibi6 -guruhga: 6 matn Xujayraning bo'linishi7 -guruhga: 7 matn Xujayraning xayotiy jarayonlari

Shunday kilib, xamma matnlar mazmuni guruhlar tomonidan o'rganilib chiqilgach,o'quvchilar "hujayra haqida umumiy tushuncha" mavzusi bo'yicha asosiy tushuncha elementlarni ajratadilar.Tushunchalarning o'zaro mantiqiy bog'liqligini aniqlaydilar. Yuzaga kelgan g'oyalar asosida mavzuga oidsxema ishlab chikadilar.Masalan, "Sitoplazma organoidlari" nomlisxemasi:sentrosomMitoxondriy RibosomaVakuol sitoplazmaGoljiapparati Lizosoma Endoplazmatik turDars yakunida o'qituvchi qatnashgan o'quvchilarni baholaydi va uyga topshiriqlar beradi. Botanikafanidan "Hujayra va uning tarkibi" mavzusini yoritishda sinkveyn (axborotni yig'ish) metodidanfoydalanish. Bu metodni qo'llash jarayonida o'quvchilarda mavjud bo'lgan tarqoq axborot asta-sekinlikbilan bosqichma-bosqich yo'naltirilgan axborotga aylanib boradi. Buning uchun o'quvchilarda 5imkoniyat mavjud bo'ladi yoki sinkveyn 5 qatordan iborat o'ziga xos qofiyasiz she'r bo'lib,o'rganilayotgan mavzuga oid tushunchalar (hodisa, jarayon) ketma-ketlikda qatorlarga yozib chiqiladi.Sinkveyn tuzish orqali o'quvchilar o'z fikrlarini bir joyga to'plash ko'nikmasini gallashadi, ularni ixchamifodalashga, to'g'ri xulosalarni shakllantirishga o'rganishadi.Sinkveyn tuzish tartibi:1.Qatorga mavzudagi bosh g'oya, 1 so'z bilan kayd etiladi.2.Ikkinchi qatorda bosh g'oya 2 sifat bilan ifodalanadi.3.Uchinchi qatorda mavzuga oid tushunchalar 3 ta so'z bilan namoyon qilinadi.4.To'rtinchi qatorda mavzuga oid fikrlar 4 ta so'zdan iborat bo'lishi lozim.5. Beshinchi qatorga mavzuni oydinlashtiradigan 1ta so'z yoziladi.



Masalan:1. Tiriklikning birligi.2. U bir qancha organoidlardan iborat.3. Unda juda ko'pxayotiy jarayonlar sodir bo'ladi.4. Uning turlicha shakllari mavjud.5. XujayraSinkveyn mavzu bo'yicha birorta muammoli vaziyatni yechishda o'quvchilar tafakkurini charxlash uchuntuziladi. Agar birinchi qatordagi mavzu muammosi so'z turkumi ot orqali o'qituvchi yoki o'quvchi tomonidanifodalansa, ikkinchi qatorda topshiriqning muhim xossalarini belgilovchi bir juft sifatni o'quvchilar o'ylabturishi, ko'p variantli javoblardan eng ma'qulini ajratib olishi lozim bo'ladi. SHunday keyingi qatorlardayoziladigan javob so'zlar ham o'quvchilarning tezkor fikrlashi natijasida izlab topiladi va sinkveyndanko'zlangan maqsad, yakuniy natijaga erishiladi.

Adabiyotlar:1. Sayidaxmedov. N.S. YAngi pedagogik texnologiyalar. T.:2003.2. Selevko. G.K. Sovremenniye obrazovatelniye texnologii. M.:2000.3. Tolipov.O'.Q. Pedagogik texnologiyalarning tatbiqiy asoslari. T.2006.

140



TA'LIMDA ZAMONAVIY AXBOROT VOSITALARINING O'RNI

Tuxtayeva Shafoat Murtazoyevna, Navoiy viloyat Karmana tuman 8-maktab ona tili va adabiyot fani o'qituvchisi

Bugungi kun o'qituvchisiga barkamol avlodni tarbiyalash, voyaga yetkazishdek mas'uliyatli vazifa yuklanganbo'lib, ta'lim mazmunini takomillashtirishga qaratilgan vazifalarni belgilab olish, zamon bilan hamnafasbo'lib, ta'limning zamonaviy texnologiyalarini joriy etgan holda o'quvchilarda o'z faniga qiziqish uyg'otishlari,hurmat-ehtirom tuyg'ularini shakllantirib borishlari talab etiladi.

Qadimdan inson savodini chiqarishda avlodlarimiz qaysi bir jamiyatda yashashidan qat'i nazar vaqtlaro'tishi bilan ta'lim jarayonini sifat jihatdan o'zgartirishga va rivojlantirishga harakat qilganligining guvohi bo'libkelmoqdamiz. Mamlakatimizda yil sayin rivojlanib borayotgan axborot-kommunikatsiya texnologiyalari ta'limtizimiga ham jadallik bilan kirib borayotganligi, ta'lim jarayonini sifat va mazmun jihatdan yanada yuqoribosqichga ko'tarish uchun xizmat qilayotganligining guvohi bo'lmoqdamiz. Ta'limda axborot texnologiyalaribarkamollik asosi ekan, ta'lim tizimidagi xodimlarning zimmasiga ta'lim mazmunini sifat jihatdan rivojlantirishborasidagi dolzarb vazifalar turibdi. Bu esa, zamon shiddat bilan rivojlanayotgan davrda, o'qituvchilar bilanbirga ta'lim muassasalari rahbarlari zimmasiga kechiktirilmasdan bajariladigan vazifalarni yuklaydi. O'quvchilargaberiladigan bilim esa fundamental asosga ega bo'lib, har qanday axborotlarni tahlil qila oladigan, mantiqiyto'g'ri xulosa chiqaradigan kuchga ega bo'lishi lozim. O'quvchilar ana shunday intellektual bilim olishda zamonaviytexnik vositalardan oqilona foydalanish, ta'lim tizimida sifat o'zgarishiga olib kelishi shubhasiz. Ayniqsa, ta'limjarayonini mazmunli tashkil etish uchun zamonaviy texnik vositalardan unumli foydalanish maqsadgamuvofiqdir. Bu esa, ya'ni dars mashg'ulotlari jarayonida texnologiya, axborot, kompyuter, multimediya,internet va shunga o'xshash axborot-kommunikatsiya texnologiyalardan foydalanish o'zining samarasini bermoqda.Shu o'rinda yuqoridagi texnik vositalar o'quvchining o'zlashtirish darajasini oshirish, berilayotgan bilimlarnitushunish darajasini, xotirada saqlash va uni qo'llashni yuksaltirish imkoniyatlarini ham bermoqda.

Elektron taqdimot - darsda slaydlardan ko'rgazmali material sifatida foydalanish o'qituvchi uchun kengimkoniyat yaratadi. O'quv materialining elektron taqdimotida animatsiyalar asosida o'tilayotgan materialningberilishi mavzuni o'quvchilar tomonidan o'zlashtirilishini yengillashtiradi va ko'rgazmalilikni oshiradi. Namoyishslaydlarini o'quvchilarga tarqatma material sifatida ham berish mumkin. Axborot kommunikatsiyatexnologiyalarining imkoniyatlaridan shaxsga yo'naltirilgan ta'limni rivojlantirish, o'quvchilarning ijodiyqobiliyatlarini shakllantirishda samarali foydalanish kerak.

Yuqoridagi fikrlarimizni ona tili va adabiyot fanida axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanishqanday ijobiy natija va samara berishi misolida dalillaymiz. Darslarda axborot kommunikatsiyalaridan foydalanishquyidagi natijalarni beradi:- o'qituvchilarning fikri yoki darsning mohiyati bir zumda monitorda paydo bo'ladi;- bir vaqtning o'zida hamma jarayonni ko'rish, o'qish va eshitish mumkin;- o'z-o'zini o'qitish, baho berish, kuzatish, kichik tadqiqot o'tkazish munkin;- eshitib, ko'rib, his qilib olingan bilimning uzoq muddatli va samarali bo'lishini ta'minlash mumkin;- o'qituvchining mustaqil ishlashi, yangiliklar yaratishiga, kasbiy mahoratini rivojlantirishga va vaqtnitejashga erishishi;- ta'lim jarayonida berilayotgan ma'lumotlarni chuqurroq va mukammalroq o'zlashtirish imkoniyatiningmavjudligi;- ta'lim jarayonida bilim olish vaqtining qisqarishi natijasida vaqtni tejash imkoniyatiga erishish va shuninghisobiga ko'proq bilimga ega bo'lish;- olingan bilimlar samaradorligini yuqori darajadaligi, yoshlar xotirasida uzoq muddat saqlanishi va uniamaliyotga qo'llash imkoniyatining mavjudligi va hokazo.Zamonaviy ta'lim tizimining xususiyatlaridan biri bilimlarni saralash, jamg'arish, tizimlashtirish va uzatishjarayonida yangi axborot tåxnologiyalaridan foydalanish hisoblanadi.Insonning axborotni qayta ishlash bo'yicha imkoniyatlarini kuchaytiruvchi zamonaviy tåxnologiyalar bilanqurollantirish - axborotlashtirish sanoatini jadal rivojlantirishni talab etuvchi eng muhim vazifa hisoblanadi.Ta'limda axborot tåxnologiyalaridan foydalanish axborotlar sifati, uning aniqligi, obyåktivligi, tåzkorliginiva buning natijasi sifatida esa boshqaruv qarorlarini o'z vaqtida qabul qilish imkoniyati oshishini ta'minlaydi.Dåmak, ta'lim olayotgan talaba yoki o'quvchi uchun bir qator imkoniyatlar yaratiladi.Ta'lim sohasiga axborot tåxnologiyalarini joriy etish, asosan, quyidagi yangi imkoniyatlarni båradi: zaruriyo'quv va ilmiy axborotni izlash vaqtining qisqarishi va ulardan foydalanish imkoniyati; yangi o'quv vauslubiy adabiyotlarni ishlab chiqishga o'qituvchilar vaqtining qisqarishi hisobiga yangilash jarayonining



jadallashuvi; ta'lim oluvchilarda individual mustaqil ishlash uchun qo'shimcha vaqt paydo bo'lishi; ta'limjarayonining sifatini oshirish vazifalarini hal qilish imkoniyatini båradi. Chunonchi, yangi axborottåxnologiyalari ta'limning har bir bosqichida uning sifatini kuzatib borish, ta'limning sifatiga innovatsiontåxnologiyalar ta'sirini aniqlashga imkoniyat yaratadi.

Ta'limda axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish eng dolzarb talablardan biri ekanbugungi kun o'qituvchisidan, avvalo, kompyuter savodxonligi, matbuot va internet xabarlaridan voqif bo'lishi,o'z ustida tinimsiz ishlashi va izlanishi zamon bilan hamnafas bo'lishi talab etiladi. Aks holda bugungi kunningqiziquvchan va aqlli o'quvchisi kompyuter savodxonligi bo'yicha o'qituvchi-pedagoglardan ilgarilab ketishimumkin.

142



YOSHLARNI MEHNATSEVARLIK RUHIDA TARBIYALASHDA ALISHERNAVOIY ASARLARINING AHAMIYATI

Xamroyeva Yulduz Ro'ziyevna, Navoiy viloyat Karmana tuman 8-maktab ona tili va adabiyot fani o'qituvchisi

Alisher Navoiy merosi shu qadar ulkanki, bu merosni har qancha o'rgangan bilan uning mohiyatigato'la yetib bo'lmaydi. Unda ilgari surilgan g'oyalar va ularning badiiy talqini asrlar osha kishilarni hayratgasolib kelmoda. Chunki Navoiy qalamga olgan, badiiy aks etiirgan turmush muammolari, hayotiy haqiqatlar,vatanparvarlik, xalqparvarlik,mehnatsevarlik, do'stlik, sadoqat, vafodorlik, rostg'oylik, ma'rifatparvarlik singarig'oyalar bugungi kunda ham ahamiyatini yo'qotgan emas va ularning naqadar zamonaviy ruh kasb etishibuyuk mutafakkir badiiy merosining qadr-qimmatini tobora oshirib bormoqda. Biz shoir ijodiga qayta-qaytamurojaat qilar ekanmiz, mustaqillik tufayli yuzaga kelgan milliy istiqlol mafkurasi oldimizga qo'ygan ulug'vorvazifalarni hal etishimizda bu asarlar nihoyatda katta ahamiyatga ega ekanligini, yosh avlodni barkamolinsonlar qilib voyaga yetkazishda ko'makdoshligini his etamiz.

Yoshlarni har tomonlama komil inson qilib tarbiyalash bugungi kun pedagogikasining muhimtalablaridan biridir.

Kasb-hunarga yo'naltirishda va mehnatsevarlik ruhida tarbiyalashda badiiy asarlar yetakchi o'rin tutadi.Xususan, bu borada Alisher Navoiy asarlarining alohida o'rni bor.Buyuk mutafakkir shoir, so'z mulkining sultoni Alisher Navoiy o'zining bebaho va umrboqiy asarlari bilano'zbek adabiyotini yuksak darajaga ko'tardi. Uning ijodi biz uchun ilg'or intilishlari, hayotiy mazmuni,ko'pqirraliligi bilan yanada qadrlidir.

Alisher Navoiyning "Xamsa" asari insoniyat badiiy tafakkurida sodir bo'lgan mumtoz hodisalardanbo'lib xalqimizning, boy ma'naviy xazinalardan biriga aylandi.

Bugungi kunda Navoiyshunos olimlarimizdan N.Karimov, A.Qayumov, A.Hayitmetov, S.G'aniyeva,A.Abdug'afforov, B.Qosimov, N.Mallayev, B.Valixo'jayevlarning ilm oldidagi xizmatlarini hoyatda kattabo'lib, ularning ilmiy izlanishlari bizni Navoiyni anglashga, asarlarining mazmun-mohiyatiga chuqurroqkirib borishimizga, yanada teranroq tushinishga yordam berib kelmoqda.Alisher Navoiy ijodida halol mehnatni ulug'lash, uning inson hayotidagi ahamiyatini ta'kidlash muhimo'rin tutadi. Buni birgina "Farhod va Shirin" dostonidagi quyidagi baytdan ham bilib olishimiz mumkin:Zaruratkim, solib bir o'zgacha tarx,

Bu "Mehnatnoma"ni qilg'umdurur sharx.Asar mazmunidan kelib chiqqan holda Farhodning mislsiz qahramonliklari, xususan mehnatsevarligi,mehnatda ko`rsatgan mo`jizalarini ko`zda tutib Navoiy bu asarni "Mehnatnoma" deb ataydi. Dostonningasosiy qahramon iFarhod obrazidagi insoniy fazilatlar orasida mehnatsevarlik alohida ajralib turadi. Mehnatinsonni yuksaklikka yetaklaydi, umrini bezab, mazmum-mohiyat kasb etadi. Farhod hunarda kamolotgaerishgunga qadar uzoq vaqt tajriba orttirdi. Horundan toshtaroshlik hunarni o'rgandi, malaka hosil qildi.Boniydan me'morlikni, Moniydan esa naqqoshlik sirlarini qunt va sabot bilan o'rgandi, bu san'at unga yoqibqoladi.Alisher Navoiy har bir ishda tajtiba to'plash, malaka hosil qilish, mashqlar inson uchun shuhrat keltirishi vakutilgan natijalar garovi ekanligini ta'kidlaydi:Jahonda har kishi kim bir ishi bor,

Ishida ul kishining varz ishi bor.Farhod Shirin ishqida beorom bo'lib, qiyinchilikarni yengib Shopur bilan Arman yurtiga boradi. FarhodArman tog'larida ariq qazish bilan mashg'ul bo'lgan kishilarning zahmatini yengillashtirish uchun borhunarini ishga soladi. Horundano'rgangan hunari bilan yeng shimarib ishga kirishar ekan, og'ir mehnatdan ezilganlarga yordam qila turibshunday o'ylaydi:Hunarni asrabon netkumdir oxir,Olib tuproqqamu ketkumdir oxir!Farhod boshqalarga oylab qila olmagan ishlarini bir kunda bajaradi. Farhod o'zi bajarayotgan ish bilan shuhratqozonadi, bunday afsonaviy bahodirning qahramonligi tezda atrofga tarqaladi, Shirin ham Farhodning aql-uzakovati, hunariga lol bo'ldi.Navoiy Farhoddagi insoniy fazilatlarni sanab, Farhodning bolalikdan boshlab ilm o`rganishi, uning bilmaganilmi qolmaganligi, xususan uning mehnatsevarligini sanàt darajasiga ko`tarib tasvirlaydi.Adabiyot darslarida o'quvchilarni kasb-hunarga va mehnatsevarlik ruhida tarbiyalashda Alisher Navoiy asarlarining



o'rni beqiyos. Xususan, "Farhod va Shirin" dostondagi ijodiy mehnat, kasb-hunar egallash va egallangankasb-hunar sirlarini o'z o'rnida mohirlik bilan ishlatish, el-yurt farovonligi yo'lida tinimsiz ishlash va ijodkorlik,fidoiylik o'quvchilar ma'naviy salohiyatiga samarali ta'sir etadi, axloqan kamolotga erishishga undaydi.Bugungi kunda mamlakatimizda yoshlarning kasb-hunar egallashlari uchun keng sharoitlar yaratilgan. Hatto2019-yilning hukumatimiz tomonidan "Faol investitsiyalar va ijtimoiy rivojlanish yili" deb nomlanishi hamtadbirkor, hunarmand kishilarni yanada ilhomlantirdi, g'ayrat va shijoat bilan ishlashga, o'z hunarininggo'zalligini olamga namoyish etishga, mehnatining samarasini ko'rishga yana bir bor imkoniyat yaratdi.Alisher Navoiy qarashlaridan kelib chiqqan holda qalbida vatanparvarlik jo'sh urib turgan har bir shaxskasb-hunar egallashi, egallagan kasb- hunarini asrab yurmasdan elimizning gullab yashanishi, odamlargako'proq naf keltirish yo'lidaSarflashi kerak.Bobokalonimiz Alisher Navoiy butun umrini xalq ishiga, mamlakat istiqboliga baxsh etdi. Mehnatni ulug'lagan,o'zi ham zo'r kuch, matonat bilan ijod etgan bu siymo o'zidan badiiy nom qoldirdi va bizga uzoq asrlar ortidaturib hanuz:Umrni zoye etma, mehnat qilMehnar saodatning kaliti, bil-deya da'vat qilmoqda.

144



INGLIZ TILI DARSLARINI TASHKIL ETISHDA HAMKORLIKPEDAGOGIKASINING AHAMIYATI

Xayriddinova Guliniso Fatxiddinovna,Buxoro viloyati G'ivduvon tuman 49-umumta'lim maktab

Ingliz tili fani o'qituvchisi

Bugungi kunda ta'lim muassasalarida o`quv faoliyatining sifati o`quv jarayonini rejalashtirish, uniamalga oshirish, o`quv reja, dasturlarining mazmun-mohiyati bilan emas, balki o`quvchilarning olganbilimlari bilan bog`liq ta'lim natijasi sifati bilan belgilanmoqda. Shu nuqtayi nazardan bugungi kun ta'limtizimida hamkorlik pedagogikasini ta'lim tizimiga joriy qilish ayni muddaodir. Hamkorlik pedagogikasiniboshqa fanlar singari ingliz tili darslarida ham qo`llash mumkin. Bu haqda fikr yuritishdan avval, hamkorlikpedagogikasi nima, degan savolga javob bersak. Hamkorlik pedagogikasi-an'anaviy o`qitishdan farqli ravishdata'lim-tarbiya jarayonida o`qituvchi va o`quvchi o`rtasida do`stona munosabat o`rnatishga asoslangan. Endioldingi an'anaviy "men" o`rniga "biz", ya'ni pedagogikada ma'lum- "obyekt" va "subyekt" tushunchalari o`rnigahamkorlikda "subyekt" va "subyekt" tushunchasi yuzaga keldi. Hamkorlik pedagogikasida o`quvchini o`qituvchiemas, balki o`zini-o`zi baholaydi. Ingliz tili darslarini tashkil etishda hamkorlik pedagogikasidan foydalanisho`qituvchining imkoniyatlarini birmuncha kengaytiradi. Endi o`qituvchi ma'lum qolipga solingan dars jarayoniniemas, balki erkin munosabatga asoslangan dars jarayonini tashkil etishga muvaffaq bo`ladi. Hamkorlikpedagogikasi- bola shaxsidagi o`ziga xos xususiyatlarini, individuallikni saqlagan holda intellektual ma'naviyrivojlanishini ta'minlaydi. Pedagogika fanlari doktori, professor Sh.A.Abdullayeva o`zining "Hamkorlikpedagogikasi" deb nomlanuvchi o`quv-uslubiy qo`llanmasida hamkorlik pedagogikasining asosiy gòyalarisifatida quyidagilarni ta'kidlab o`tadi:- do`stona munosabat;- hamkorlik;- o`zaro ijodiyot.

Demak, bugungi kun yoshlariga bilim berish jarayonida barcha fanlar singari ingliz tili darslarida hamo`zaro do`stona munosabat o`rnatish muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda hamkorlik pedagogikasiga asoslangano`yin texnologiyalari masalan, "Donishmandlar", "Suvoriylar jangi" kabilardan foydalanish yaxshi samaraberadi. "Donishmandlar" o`yin texnologiyasida o`qituvchi murakkablik darajasi turlicha bo`lgan savollartayyorlaydi va ularni turli rangdagi kartochkalarga yozib chiqadi. Masalan, qizil rangli kartochkada qiyinsavollar, yashil rangli kartochkada birmuncha oson savollar, sariq rangli kartochkalarda esa nisbatan osonroqsavollar aks ettirilgan bo`ladi. Qizil rangli kartochakalarga ingliz tili grammatikasiga oid savollar, yashil ranglikartochkalarga erkin mavzuda 5-6 gapdan iborat matn so`zlab berish va sariq rangli kartochkalarda ingliz tiligaoid elementar( masalan, o`zini tanishtirish) savollar joylashtirilgan bo`ladi. O`quvchilar savollarningmurakkablik darajasiga qarab 1,2,3 balldan baholanib boriladi. Eng ko`p murakkab savolga javob bergano`quvchi "a'lo" baho bilan taqdirlanadi. "Suvoriylar jangi" o`yin texnologiyasi nazariy materialni o`zlashtirishdarajasini tekshirish uchun qo`llaniladi. Doskaga bir nechta o`quvchilar taklif etiladi. Sinf o`quvchilari ulargamuayyan mavzu yuzasidan savollar berishadi. O`quvchilardan biri biror savolga javob bera olmasa, doskadagiboshqa o`quvchilar bu savolga javob berishadi. Savollar va javoblarni barcha o`quvchilar tinglab o`tirishadi vao`tilgan mavzu materiali mustahkamlanadi. Ushbu "turnir"da gòliblikka da'vogarlar bir-birlariga savollarberishadi. O`quvchilarga mavzuni oldindan berish maqsadga muvofiqdir. Chunki o`quvchilar mavzuga puxtatayyorgarlik ko`rib kelishlariga imkon yaratiladi. Ushbu o`yin texnologiyasi yuqori sinf o`quvchilari uchuntavsiya etiladi va o`yin uchun nisbatan murakkab mavzu tanlanadi. Bundan tashqari, o`quvchilarda o`gzakinutq ko`nikmalarini shakllantirishga alohida e'tibor berish maqsadida turli mavzular yuzasidan dialoglartuzish mumkin. Sinf o`quvchilari bir-necha guruhga bo`linib, turli mavzularda (mavzular o`quvchilarningo`zlari yoki o`qituvchi tomonidan oldindan tanlangan bo`ladi), masalan, birinchi guruh o`quvchilarimashhur ingliz yozuvchilari va ularning asarlari haqida, ikkinchi guruh Angliyadagi mashhur tarixiyobidalar yoki diqqatga sazovor joylar haqida, uchinchi guruh o`quvchilari dunyoda biror sohada mashhurlikkaerishgan angliyaliklar haqida qisqa va shu bilan birga tezkorlikda dialoglar tuzishlari kerak bo`ladi. Har birguruhga dialog tuzish uchun besh daqiqa vaqt ajratiladi. Ushbu o`yin texnologiyasi o`quvchilarga nafaqat ingliztilida so`zlashish ko`nikmalarini oshirishga yordam beradi, balki, ularni Angliya tarixi, adabiyoti va san'atibilan tanishtiradi. Yuqorida qayd etilgan ta'lim texnologiyasining mohiyati- shaxsni rivojlantirish, ta'limnazariyasini asoslashga, insonni o`z-o`zini tarbiyalashga va o`z ustida ishlashga qaratilgan. Yuqoridagi fikrlardanshunday xulosaga kelishimiz mumkinki, hamkorlik pedagogikasiga asoslangan ta'lim texnologiyalari chet



tillarni, xususan, ingliz tilini o`rganishda samarali vositalardan biri sanaladi. O`quvchilarda jamoaviy tarzdaishlash, savol va topshiriqlarga tezkor javob berish va erkin fikrlab, mustaqil qaror qabul qilish kabiko`nikmalarni shakllantiradi. Chunki bugungi kun yoshlarida aynan shunday ko`nikmalar shakllansa, kelajakdabu ko`nikmalar ularning malakali mutaxassis bo`lib yetishishlarida muhim ahamiyat kasb etadi.

ADABIYOTLAR RO`YXATI:1.Ibragimov X.,Abdullayeva Sh. Pedagogika nazariyasi.T-20082. Abdullayeva Sh.,Choriyev R. Hamkorlik pedagogikasi.T-2016

146



O'QUVCHILARGA Î'QISH DARSLARI ORQALI SHARQONA TARBIYANISINGDIRISH USULLARI (YANGI TEXNOLOGIYALAR ASOSIDA)

Xolboyeva G.N.,(Navoiy viloyati Zarafshon shahar2-umumta'lim maktab

Boshlang'ich sinf o'qituvchisi)

Yangi pedagogik texnologiyalar bugungi kunda maktab va boshqa ta`lim muassasalarining asosiyî'qitish jarayoniga aylandi.O'qitishda yangi pedagogik texnologiyalar asosida yangi-yangi usullarni qî'llash (test, î'yin, savol-javob,musobaqa, suhbat) yaxshi samara berganligi bois, bunga î'qu vchilarning boshlang'ich sinf davridanoqasosiy e`tiborni qaratila boshlandi.Bu borada tadqiqotlar olib borgan AQSHlik olim B. Blum î'qitishning yangi tizimini ishlab chiqdi. Tizimfanda "Blum taqsonomiyasi" deya nomlandi. Blum taqsonomiyasi 6 ta tizimdan iborat bî'lib, dars jarayonidauni qî'llash yaxshi samara berdi.1. Bilish.2. Tushuntirish.3. Qî'llash.4. Analiz.5. Sintez.6. Baxolash.

Bilishda-masalan: "Non isi" mavzusini oladigan bî'lsak, î'quvchilar "Non" sî'zini 3 harfdan iboratekanligini, uni bug'doydan - un, undan xamir qilib keyin tayyorlanishini bilishlari kerak.Analizdà-î'quvchilarning olgan bilimlari test, savol-javob orqali tekshiriladi.Sintezda - î'quvchilar fikr almashinadilar, dars mustahkamlanadi.Banolashda-î'quvchilar javoblariga qarab baholanadi.O'qish darslarida ham yangi pedagogik texnologiyani qî'llash samarali natija beradi.

Bu darsda asosiy ahloq-odob qoidlarini î'zida mujassamlashtirgan "Sharqona tarbiyani"ni î'quvchilarongiga singdirish qulaydir. Buni î'qituvchi darslikda berilgan ajdodlarimizning boy, î'lmas me`rosi bî'lganxalq og'zaki ijodiyotidan foydalangan holda tushuntirsa maqsadga muvofiqdir.

Bugungi kun farzandlarini ajdodlarimiz me'rosi asosida tarbiyaning yorqin na'munalarini o'zidamujassamlashtirgan "Sharqona tarbiya"ni singdirish orqali tarbiyalash oldimizda turgan ustivor vazifalardanbiridir. Chunki, sharqona tarbiya barcha insoniy xislatlarni o'z ichiga oladi va farzandlarni ezgulik,mehr-muhabbat, do'stlik, sadoqat, vatanparvarlik, mardlik, jasurlik, halollik, rostgo'ylik, sahiylik,mehnatsevarlik kabi fazilatlar ruxida tarbiyalashda yordam beradi.

Bularni o'quvchilar ongiga qay darajada singdrish, o'rgatish, o'qituvchidan yuksak pedagogikmahoratni, maqsadlarni tog'ri qo'yishni, innovatsiyalardan o'rinli foydalanishni, ayniqsa, bugungi kunniasosiy dars o'tish jarayoniga aylangan yangi pedagogik texnologiyalarni qo'llay olishni talab etadi. Bugungikun o'qituvchisi har tomonlama faol, talabchan, o'z kasbiga fidoiy, jamoatchi bo'lmog'i kerak.Chunki bugungi kunning asosiy dars o'tish jarayoniga aylangan noan'anaviy dars o'tish jarayonio'qituvchidan ana shunday fidoiylikni talab qiladi. Bunda o'qituvchi an'anaviylikdan yiroqlashgan holdanoan'anaviylikka tayanadi. Ko'proq o'z ustida ishlaydi, izlanadi, darsga yangi innovatsiyalarni olib kiradi.Xalqimiz azaldan mehnatni ulug'lagan. Mehnatsevarlik kishilarning eng yaxshi fazilatlaridan biri debhisoblangan. Kishilar xalol mehnat qilib, shuning e vaziga topgan daromadlari hisobiga yashamoqdalarva bolalarni moddiy ta'minlamoqdalar. "Peshona teri bilan topgan bir qora chaqa o'zgalarning exson etganxazinasidan yaxshiroqdir" -deb yozgan edi so'z mulkining sultoni Alisher Navoiy.Yoki bo'lmasa vaqtdan unumli foydalangan holda "Hunarli kishi xor bo'lmas" ertagini o'quvchilar bilanbirgalikda obrazlar orqali saxnalashtiriladi.

Bu o'qituvchi rahbarligida amalga oshiriladi. Ya'ni o'qituvchi ertak qaxramonlari nomini ishtirokchio'quvchilarga bo'lib beradi va ertak mazmuni asosida qisqacha ijro etilishini tushuntiradi. o'quvchilar uni ijroetadilar. Bu bilan yangi mavzu yanada mustaxkamlanadi. shu bilan birga, o'quvchi yodida yaxshisaqlanib qoladi. Bunday usuldagi darslarni tashkil etish o'qituvchidanfidoiylikni talab qiladi.

O'quvchilarni yangi pedagogik texnodogiyalar va yuksak insoniy fazilatlar uyg'unligida milliyiftixor ruhida tarbiyalasak ertangi kelajak uchun mustahkam poydevor qurgan bo'lamiz.



FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI1. Karimov I. A. "Barcha reja va dasturlarimiz vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonliginioshirishga xizmat qiladi". "Xalq so'zi" gazetasi, 2010-yil 22-yanvar.2. Karimov I. A. O'zbekiston Respublikasi mustaqilligining 19 yilligiga bag'ishlangan tantanalimarosimdagi nutqi. "O'zbekiston ovozi" gazetasi. 2010-yil 1-sentyabr.3. Karimov I. A. Mamlakatimizda demokratik isloxotlarni yanada chuqurlashtiri va fuqarolik jamiyatinirivojlantirish kontseptsiyasi.-T.: O'zbekiston, 2010. 56-b.4. Avloniy A. "Turkiy guliston yohud ahloq". T.: "O'qitucvhi", 1992.5. Ochil Safo. "Inson ziynati-odobdur". T.: "O'qituvchi", 1997.6. Musurmonova O. "Ma'naviy qandriyatlar va yoshlar tarbiyasi" T.: "O'qituvchi", 1996.

148



MILLIY TARBIYADA NAVOIY IJODINING O'RNIXolova Nargiza,

(Navoiy viloyat Zarafshon shahar 6-maktab ona tili fani o'qituvchisi)

Millatning ma'naviyatini uning urf-odatlari, an'analari, hayotiy qadriyatlaridan ayri holda tasavvur etibbo'lmaydi. Ma'naviy meros eng muhim omillardan biri bo'lib xizmat qiladi. Har bir xalq adabiyotini engyuksak cho'qqilarga yuksaltiradigan daho ijodkorlar bo'ladi. Ularning ijodiyoti qancha vaqt, zamon o'tmasin,hech qachon eskirmaydi va millatni ruhlantiradigan g'oyaviy-badiiy qimmatini yo'qotmaydi. Alisher Navoiyxuddi shunday buyuk ijodkorlardan hisoblanadi. Mamlakatimizning Birinch Prezidenti Islom Karimovta'kidlaganidek: "Alisher Navoiy xalqimizning ong va tafakkuri, badiiy madaniyati tarixida butun birdavrni tashkil etadigan buyuk shaxs, milliy adabiyotimizning tengsiz namoyandasi, millatimizningg'ururi, sha'nu sharafini dunyoga tarannum qilgan o'lmas so'z san'atkoridir".

Mutafakkir shoir ijodiyotini o'rganish bevosita millat tarixi, madaniyati, badiiy zavqi, ruhoniyati vaurf-odatlarini chuqurroq bilishga keng yo'l ochadi. Navoiy asarlarida ijtimoiy adolat, tenglik va shaxs erkimasalasi alohida yuksak mahorat bilan ochib berilgan. Adolat g'oyasi faqatgina shohlarga nisbatan emas, balkibutun jamiyatning ma'naviy va siyosiy holatlariga nisbatan ham ifodalanadi. Navoiy ijtimoiy tenglikni targ'ibetar ekan, yer yuzidagi xalqlar o'rtasidagi do'stlikni mustahkamlash masalasiga katta ahamiyat beradi,urushga qarshi turib, shaxs erki daxlsizligini uqtiradi. Navoiy asarlarida davrning xilma-xil muammolariniyechish yo'llari rangbarang va benihoyat boy obrazlar orqali badiiy ifodalangan bo'lib, ularda shoirningodam haqidagi ideali, ma'naviy-axloqiy konsepsiyasi o'z aksini topadi. Alisher Navoiy o'z asarlarida insonyaralmishlar ichra eng aziz xilqat ekanligi, unga yaratgan tomonidan benazir aql-u hush, nutq vafarosat, bilim, tajriba, qalb-u his baxsh etilganligini, u o'zining tafakkur va nutq qobiliyati bilan boshqamavjudotlardan yuqori turishi va bu ayni vaqtda unga mukarramlig-u sharaf bag'ishlashini, yer yuzini obodqilish va uni boshqarib turishi uchun unga kuch-qudrat hadya etilganligini ta`kidlaydi va har bir insonilm va hunar egallashni shior qilib, umrini besamar o'tkazmasligi kerakligini "Farhod va Shirin"dostonidagi quyidagi baytlarda ifodalaydi:

O'qub o'tmak, uqub o'tmak shiori,Qolib yodida sahfa-sahfa bori.

Jahonda qolmadi ul yetmagan ilm,Bilib tahqiqini kasb etmagan ilm.

Shu bilan birga asarlaridagi obrazlar tavsifida insonni yanada yuksak pog'onaga ko'taradigan go'zalaxloqiy fazilatlar: qalbiy oliyjanoblik, saxovat va do'stlik, vatanparvarlik va mehnatsevarlik kabi axloqiysifatlarni oily darajada tasvirlab, har bir inson o'zi va o'zgalar hayotida yaxshilik bilan iz qoldirishigada'vat etadi:Bu gulshan ichra yo'qtur baqo guliga sabot,Ajab saodat erur, yaxshilik bila chiqsa ot. Navoiyning "Xamsa", "Xazoyin-ul maoniy", "Mahbub-ul qulub" va boshqa asarlarida iymon, saxiylik,do'stlik, adolat, mehnat, muruvvat, atrof-muhit muhofazasi kabi milliy va umuminsoniy qadriyatlartalqinining muhim tomonlari o'z ifodasini topgan.

Muruvvat - barcha bermakdur, yemak yo'q,Futuvvat -barcha qilmakdur, demak yo'q.

"Xamsa" dostonida do'stlik, atrof-muhitni muhofaza qilish va mehnat ham o'ziga xos tarzda tarannumetilgan. Haqiqiy do'stlikning oliy namunalari Shopur, Navfal, Farrux va Axiy kabi obrazlarda namoyonbo'ladi. Ular kamtar, sadoqatli do'st bo'lib, kim bilan do'st tutinsalar, uning kimligi, ya'ni millat vae'tiqodi, mansab va boyligidan qat'iy nazar oxirigacha unga sodiq qoladigan do'slar timsolidir. Navoiy halol mehnat qilishni kishining oliyjanob fazilatlaridan biri deb bilib, "Xamsa"da kishilarnimehnat qilishga, mehnatni puxta va o'z vaqtida bajarishga undaydi. Bunda Farhodning mehnatsevarligininamuna qilib ko'rsatadi:

Tana'um birla mehnat xo'bu zishti,Nekim bo'lmish azaldin sarnavishti.

Chu Farhod ul talabdin bo'ldi navmid,O'zin ko'rdi g'am-u mehnatda jovid.

"Farhod va Shirin" dostonida axloqiy qadriyatlar: poklik, hayo, vafo, saxovat, halollik ham o'zifodasini topgan.Demon, ham ko'ngli poku ham ko'zi pok,Tili poku so'zi poku o'zi pok.



Navoiy atrof-muhitni muhofaza qilishga chaqirar ekan, inson yaratilishidan avval tabiatda monandlikborligini, tabiatni yashnatish inson q o'lida ekanligini "Sab'ai sayyor" dostonida ifodalaydi:

Haftavu oyu yilni tez etting,Umr ila ishlarin sitez etting.

Bog' ochilmoq alar mururidin,Gul sochilmoq alar yururidin.

Mutafakkir asarlarida yuksak nafosat bilan kuylangan umuminsoniy fazilatlar bugungi kunda hamalohida ahamiyat kasb etadi. Ulug' mutafakkir asarlari nafaqat zamondoshlarimizga, balki keyin keladiganavlodlarga ham hayotdan, yashash ilmidan, umuminsoniy qadriyartlardan saboq beradi. Navoiy asarlaribugungi kunda yoshlarni milliy istiqlol g'oyalariga sadoqat ruhida tarbiyalashga, ularda vatanparvarlik,insonparvarlik, xalqparvarlik, burchga sadoqat, mehr-muhabbat tuyg'ularini kamol toptirishga, yosh avlodqalbida Vatanga bo'lgan muhabbat hissini oshirishga xizmat qiladi.

150



ADABIYOT FANINI O'QITISHDA BADIIY TAHLILNING O'RNI

Ta'lim sohasiga kirib kelayotgan tub islohotlar yoshlarimizning ilm olishi uchun keng imkoniyatlaryaratmoqda. Har bir fan yo'nalishida o'ziga xos bo'lgan usullar paydo bo'lmoqda. Ayniqsa, adabiyotfanining o'qitilishida yangi davr keldi desak, mubolag'a bo'lmaydi. Hozirgi kunga kelib, adabiyotning barchayo'nalishlariga yangicha uslub bilan yondashilmoqda va bu jarayon adabiyotning o'quvchi ongiga ta'siretishida muhim rol o'ynamoqda. Adabiyot fani deganda avvalo, ko'z oldimizda badiiy asar gavdalanadi,adabiyotni badiiy asarlarsiz tasavvur etish qiyin. Badiiy asarlarni tushunish, uni maromiga yetkazib tahlilqila olish zarur. Badiiy matnni chuqur tahlil qilishni o'rgatish maktab darslari jarayonida shakllantiriladi.Badiiy adabiyotni faqat hayotiy savollarga javob beradigan, o'quvchilarni yashashga o'rgatadigan amaliyvosita tarzida tushunish va izohlash noto'g'ri va hatto zararlidir. Chunki bunday izoh badiiy adabiyotningmohiyatini buzib ko'rsatadi va jo'nlashtiradi. Adabiyot hayotdagi muammoli vaziyatdan chiqib ketishningretsepti yoxud voqelikdagi mushkul savollarga javob topib beradigan vosita emas, balki o'qirmanda o'zi,o'zgalar, olam va odamiyat to'g'risida muayyan tarzdagi ma'naviy-fikriy munosabatlarni uyg'otadigan estetikhodisadir.Adabiyot fanini o'qitishdan maqsad ham o'quvchiga axloqiy tarbiya berish bilan birgalikda ma'naviyozuqasini oshirib borishdir. Bunda badiiy asarlarning qay darajada ta'siri borligi hammamizga ma'lum hodisa.Biz asarni oddiygina o'qishimiz mumkin. Asar qahramonlari bilan, maqsadi bilan tanishishimiz mumkin.Ammo asarni maromiga yetkazib tahlil etmasak, muallifning g'oyasi, uning nima demoqchi ekaninihech qachon anglay olmaymiz. Buning uchun adabiyot fani o'qituvchilari oldida bir qator vazifalarko'ndalang turadi:-badiy asar mazmunini o'quvchiga yetkaza olish;-badiiy asar mohiyatini anglatish;-qahramonning hatti-harakatini tahlil qila bilish;-badiiy asarni tahlil qilish yo'llarini puxta egallash;-badiy asar orqali o'quvchi his-tuyg'ulariga ta'sir eta olish;-tahlil jarayonida o'quvchi ma'naviyatini yuksaltirishga erishish kabi omillar o'quvchi asarni to'laqonlitushunishiga, anglay olishiga ko'mak beradi. Badiiy asar o'quvchini izlanishga, o'ylanishga, fikrlashgao'rgatadi. "Ayrimlar badiiy asarni tirik organizmga qiyos etishadi-da, uni qismlarga ajratish, jonsiz tanagaajratishdan boshqa narsa emas" degan qarashga tayanib, tahlilga qarshi chiqadilar. Biroq, bu xil qarashlarasossizdir. Ya'ni tadqiqotchining asarni qismlarga ajratish maqsad emas, bir vosita - asarning badiiyat hodisasisifatidagi mavjudligini, undagi o'quvchi ongi va ruhiyatiga ta'sir qilayotgan, uning u yoki bu tarzdatushunishiga asos bo'layotgan omillarni o'rganish vositasidir".Demak, badiiy asarni anglab yetish uchun badiiy tahlil muhim vosita ekanini professorning fikrlaridanham anglashimiz mumkin. O'quvchiga badiiy tahlilni mukammal o'rgatish shuning uchun kerakki, asarnishunchaki o'qish emas, undan zavq ola bilishi, his-tuyg'ularida o'zgarishlar sezishi, ruhiyati boyib borishilozim. Adabiyot fanida qaysidir yozuvchi, shoirning tarjimai holi o'quvchining qalbini larzaga keltirmaydi.Ammo har qanday badiiy asardan ma'naviy ozuqa olishimiz, ko'nglimizga taskin topa olishimiz mumkin.Badiiy tahlilning ahamiyati shu qadar muhimki, asarni o'qish jarayonida tadqiqotchi ko'zi bilan qarashasarni o'quvchi qalbiga yaqinlashtiradi. Har bir qahramon ruhiyatini his etadi, voqealar silsilasida ishtiroketadi. O'qutuvchi tahlilni, avvalo, o'zi yaxshi bilishi, o'quvchiga ham mukammal o'rgatishi zarurdir.Biz o'z bilim salohiyatimizdan kelib chiqib aytishimiz mumkinki, aksariyat hollarda adabiyot darsligidaberilgan badiiy asarlarni yoki she'riy matn mazmunini o'quvchiga tahliliy misollar bilan tushuntirmasdan,yodlashni yoki o'qib kelishni uyga vazifa qilib topshiramiz. O'quvchi esa uyga vazifani shunchaki, tushinibtushunmay bajarib keladi. Bunday vaziyatlarda biz o'quvchiga na bilim, na ko'nikma, na malaka va nakompitentsiyalarni bera olamiz. Qachonki, asar mazmunini chuqur anglasa, yozuvchining ichki kechinmalarinihis eta olsa, o'quvchida Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi, O'zini o'zi rivojlantirish kompetensiyasi,Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi, Milliy va umummadaniy kompteyalar shakllanib boradi. Shu maqsadniko'zlagan holda o'qituvchi dars texnologiyalarini shunday qo'llay olishi kerakki, o'quvchilar ma'lumotlarniqayta tahlil qila olsin. O'quvchi o'zlashtirgan bilimini axborot sifatida to'plasa, axborotlarni tanlasa va qaytaishlasa, hayoti davomida axborotlarni qo'llasa, bilishning uchta bosqichiga amal qilsagina bilim, ko'nikma vamalakaga aylanadi.



CHÅT TILI DARSINI MAZMUNI VA MOHIYATI

Yandasheva Zebiniso Shavkat qizi,(Navoiy viloyati Navbahor tuman 20-umumta'lim maktab


Hozirgi vatqda nafaqat chåt tiliga o'qitish bo'yicha balki barcha fanlarga o'qitishni, o'rgatishni yangi-yangi måtodlarini izlab topish va uni amalda sinab ko'rish to'g'risida ko'p ishlar qilinmoqda. Bu hozirgikundagi ta'lim tarbiya jarayonini yaxshilash, uchun hal qilinishi kårak bo'lgan eng muhim muammolardanbiridir.Agar avval chåt tili o'qitish shu til siståmasini o'rganish dåb qaralgan bo'lsa, keyingi yillarda o'qitishdagimuhim ko'zlangan narsa bu o'quvchilarni chåt til nutqini o'stirishdan iborat bo'ldi. Shuni aytish kårakki chåttil o'rganishdagi bu maqsadlar, o'z-o'zidan yoki boshqa kimsalar yoki shaxs tomonidan qo'yilmaydi, balkilingvistika va psixologiya fanlaridagi o'zgarishlar va jamiyatning ijtimoiy rivojlanib borishi bilan chambarchasbog'liqdir. Yaxshi darsning o'ziga xos hususiyatlari pådagogik adabiyotlarda kång yoritilgan. Masalan: M. A.Danilov va B. P. Åsipovlar darsning muvaffaqiyatli bo`lishi uchun quyidagilarni keltiradi:- dars mazmuni va maqsadi o'quvchilarning yosh xususiyatlariga to'g'ri kålishi kårak;- darsning ta'limiy va taribiyaviy tomonlarini birligi;- darsning barcha etaplarida o'quvchilarning faolligi;- darsning har bir vaqtidan maksimal foydalanish;- darsni tågishli jixoslash;- dars so'ngida uning natijalarini såzilarli bo'lishi. L.D.Salistra: darsni chåt tilida o'tish, amaliyotga yo'naltirilganlik, o'quvchilarning yuqori darajada faolbo'lishi, mavzuning asosiy maqsadi va dars oldiga qo`yilgan vazifalarnni aniq belgilash ko`p jihatdan darssamaradorligini kafolatlaydi degan fikrni bildiradi.Dars o'quv tarbiyaviy ishlarni olib borishni tashkil qilishningasosiy shaklidir.Xaraktårli hususiyati: chåt tilida nutq faoliyati; maqsadi va unga erishshning yo'llarini aniqbelgilash.O'quv tarbiyaviy faoliyatning maqsadi: o'quvchilarga bilim bårish va chåt tilida nutqiy malaka vako'nikmalarni hosil qilish; til materiali xarakteri va nutq faoliyatining turlariga qarab bu maqsadlarkonkråtlashtirilishi mumkin. Bizga kårakli muhim narsa bu qo'yilgan maqsadga erishish vositalarini to`g`rianiqlash, o'qituvchi va o'quvchi o'rtasidagi munosabatni bir biriga o`zaro hurmat asosiga qurish va darsnitashkil qilishdir.L N. Tolstoy: Agar o'qituvchi o'quvchini ham ota ham ona sifatida ardoqlasa u o'qituvchi barcha kitoblarnio'qigan, låkin kasbini ham o'quvchilarni ham såvmaydigan o'qituvchidan yaxshidir.O`quvchilar orasida o`tkazilgan ayrim so`rovlarning natijasini keltirib o`tish darsga qo`yilgan talablarni vao`quvchilarning darsga va o`qituvchining kasbiy tayyorgarligiga nisbatan fikrlariga oydinlik kiritish mumkin.O`tkazilgan so`rovga ko`ra: 77,4% kasbini yaxshi bilgan, 59,7% darsni qiziqarli o`tgan 48,6% o'qituvchishaxsi, uning o'quvchilariga muhabbati 31.7% o`qituvchining harakatchanligi darsning samaradorligiga ta`sirqiladi degan fikrni bildirishadi.Chåt tili o'qituvchisi doim izlanihda bo'lmogi zarur. Har darsda o'quvchilarga biror yangi narsa o'rgatish;yangi usullarini amalda sinab ko'rish maqsadga muofiq;O'quv tarbiyaviy faoliyatning ikkinchi qismini o'quvchilar faoliyati tashkil qiladi. Shunday qilib darsningmohiyati o'qituvchi o'quvchi faoliyatini tashkil qilishdir.Bu amalda mashqlar bajarish asosida olib boriladi,låkin shuni takidlash lozimki mashqlar alohida-alohida emas, balki bir siståmaning tarkibiy qismini tashkilqiladi. Dars mazmuni esa o'z navbatida maktab dasturlari, darsliklari, dars va tarbiyaviy jarayoning boshqatashkiliy shakllari bilan o'lchanadi.

ADABIYOTLAR1.J. Jalolov. Ingliz tili o'qitish måtodikasi, "O'qituvchi" nashriyoti. Toshkånt.2. Xoshimov O.X. Ingliz tili o'qitish metodikasi.

152



GEOGRAFIYA DARSLARIDA MUTAFAKKIRLARNING ILMIYMEROSIDAN FOYDALANISH

Yodgorova Oysha Uraqovna,(Navoiy shahar 15-umumta'lim maktab geografiya fani o'qituvchisi)

Ilm-u fan, ma'rifat-u madaniyat asrlar davomida insoniyat olamining so'nmas mash'ali bo'lib kelgan.Bu mash'alning yanada yorqinroq va yorug'roq shula sochishini ta'minlash uchun geografiya faniga katta hissaqo'shgan alloma va mutafakkirlarimizninf qarashlarini chuqurroq o'rganish va yoshlarning e'tiboriga havolaetish bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biridir.

Sharq olamida, xususan, Markaziy Osiyo xalqlari hayotida rivojlangan madaniyatning mavjud bo'lganihaqida qadimgi baqtriya, so'g'd, o'rxun, xorazm yozuvlarida bitilgan yodgorliklar, devoriy tasviriy san'atasarlari va haykalchalar, arxitektura namunalari dalolat beradi.

O'rta Osiyo, jumladan O'zbekistin hududi, tabiati haqidagi dastlabki, ilmiy jihatdan mukammalgeografik ma'lumotlar jahonga mashhur bo'lgan 9-12-asrlarda yashagan turkistonlik olimlar tomonidanyozib qoldirilgan. Ular Muhammad ibn Muso al -Xorazmiy, Ahmad al-Farg'oniy, Abu Abdulla Muhammadibn at Termiziy, Abu Nasr Farobiy, Abu Bakir Narshaxiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibnSino, Mahmud Qashg'oriy va boshqalar.

Quyida sharq allomalarining geografiya faniga oid buyuk ishlaridan namunalar aytib o'tamiz.- Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy - "Yerning surati" (Kitob surat al-arz) asari "Xorazmiygeografiyasi" kitobi nomini olib, unda yer yuzasidagi 537 ta geografik punkt, jumladan 200dan ortiqtog'larning tavsiloti, mamlakatlar, okeanlar, dengizlar, daryolar, ko'llar haqida va meridian yoyining 1darajasi 111,8 km.ga teng ekanligi kabilar isbotlab berilgan. "Yer sathini o'lchash" (Astrologiya), "Asturlobyasash haqida kitob", "Asturlob yordamida azimutni aniqlash haqida" va boshqa asarlari mavjud.- Buyuk astronom, sayyoh, geograf olim Ahmad al-Farg'oniyning kashfiyotlari va asarlari ko'p bo'lib,hozirgi kunda ulardan sakkiztasi ma'lum. " Hisob ui-aqolim as-sab'a "("Yetti iqlimning hisobi"), "Quyoshsoatini yasash kitobi" kabi asarlaridan foydalaniladi.

O'zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimovning "O'rta asrlar Sharq allomalari vamutafakkirlarining tarixiy merosi, uning zamonaviy sivilizatsiya rivojidagi roli va ahamiyati" mavzusidagixalqaro konferensiyaning ochilish marosimidagi nutqida;

Ahmad Farg'oniy tomonidan IX asrda yaratilgan "Astronomiya asoslari" fundamental asarida olamningtuzilishi, Yerning o'lchovi haqidagi dastlabki ma'lumotlar, sayyoramizning sharsimon ko'rinishga egaekani xususidagi dalillar mavjud bo'lib, mazkur kitob XVII asrga qadar Yevropa universitetlaridaastronomiya bo'yicha asosiy darslik sifatida o'qitib kelingan hamda Buyuk geografik kashfiyotlar davridaKolumb, Magellan va boshqa sayohatchilarning kashfiyotlari uchun ilmiy asos bo'lib xizmat qilgan.Ahmad Farg'oniyning amaliy yutuqlaridan biri uning o'rta asrlardagi asosiy astronomik asbob - usturlobnazariyasini ishlab chiqqani va shuningdek, Nil daryosida "nilomer" degan, ko'p asrlar davomida suvsathini o'lchaydigan asosiy vosita sifatida xizmat qilib kelgan mashhur inshootni yaratgani bo'ldi.Men O'zbekiston Respublikasi Prezidenti sifatida Misr Arab Respublikasi poytaxti Qohira shahridabo'lganimda, ana shu nilomerni ko'rib, bu ulug' ajdodimizning ilmiy dahosi oldida yana bir bor hayratgatushish baxtiga muyassar bo'ldim, deb aytib o'tadi.- Abu Rayhon Beruniyning - "Turar joylar orasidagi masofani tekshirish" (Geodeziya), "Minerologiya","Kartografiya", "Globus yasash kitobi" kabi asarlari mashhurdir. Sharqda birinchi bo'lib Yer va osmonglobusini yasagan, qimmatbaho toshlarni ishlash usuli yer osti boyliklarini aniqlashning ilmiy-nazariyasosini yaratgan.

Ulug' qomusiy alloma Abu Rayhon Beruniyning ilmiy dahosi bilan yaratilgan mislsiz kashfiyotlargato'liq baho berishning o'zi qiyin. Beruniyning 150 dan ziyod ilmiy ishlaridan bizgacha faqat 31 tasi yetibkelganiga qaramasdan, alloma qo'lyozmalarining qo'limizdagi ana shu to'liq bo'lmagan namunalari hamuning naqadar serqirra meros qoldirganidan dalolat beradi.

Beruniy dunyo ilm-fanida birinchilardan bo'lib dengizlar nazariyasi va Yerning sharsimonglobusini yaratish yuzasidan o'ziga xos yangi g'oyalarni taklif etdi, Yer radiusini hisoblab chiqdi, vakuum,ya'ni bo'shliq holatini izohlab berdi, Kolumb sayohatidan 500-yil oldin Tinch va Atlantika okeanlari ortidaqit'a mavjudligi haqidagi qarashni ilgari surdi, minerallar tasnifi va ularning paydo bo'lish nazariyasiniishlab chiqdi, geodeziya faniga asos soldi. Shuning uchun ham XI asr butun dunyodagi tabiiy fanlartarixchilari tomonidan "Beruniy asri" deb atalishi bejiz emas.- Mirzo Ulug'bek- turli vaqt o'lchash asboblarini yasagan, 1018 ta y ulduzning holati va harakatini



aniqlagan, geografik yunalish asosida Quyosh balandligini aniqlash qoidalarini tuzgan. 40 yil Samarqanddahukmdorlik qilgan Mirzo Ulug'bek astronomiya sohasidagi buyuk alloma sifatida shuhrat qozongan va uningnomi haqli ravishda Kopernik, Jordano Bruno, Galiley va boshqa ulug' ilm-fan daholari qatorida tilga olinadi.Buyuk allomalarning xislatlari shundaki, ulardan yoshlarni tarbiyalashda axloqiy mehnar tarbiyasi, oilatarbiyasi, xalqlar o'rtasida do'stlik, hamkorlik haqidagi tushunchalarni tarkib toptirishda, yaxshilik,adolat, mehnat va hunar egallash kabi g'oyalarni ilgari surishda foydalansak ijobiy natija beradi, deganumiddamiz.

154



THE ADVANTAGES OF MULTIMEDIALEARNING ENVIRONMENTS

Zaripova D.O.,Qiziltepa District, secondary school ¹ 32

Annotatsiya: Maqola interfaol metodlar va bugungi kun nazariyasining maktab darslarida qo'llanishi, afzalliktaraflari yoritib berilgan.Interaktiv metodlar asosida til ko'nikmalarini yanada keng yoritish qoidalari ifodalangan.

Modern world of emerging trends in technology, everything is flexible, especially the teaching ofEnglish language. Methods of teaching English language have developed rapidly over the past forty years. Soit is important that language learners as well as teachers adopt and understand the various techniques oflanguage teaching and upgrade themselves of the same. Teachers teaching English at various grades must alsobe able to adapt themselves to the needs of the young minds and how in turn will help to bring aboutdrastic changes in the society. According to academic research, linguists have demonstrated that there is notone single best method to teach English language and that no one teaching method is inherently superiorto the others. In this modern era of information and technology, due to rise in Globalization andCommercialization, English language teaching (ELT) has become an integral part of our educationalscenario and occupies a pivotal position. ICT has become an essential part in our daily life becausetechnology has brought in several changes. In the recent years English language teaching has undergonedrastic changes with the advent of latest methodologies and techniques .As language teachers it is importantto understand and adopt the various methods and techniques and also apply them in classrooms. Languageteachers should keep themselves abreast of the current trends to create inquisitiveness among the pupilcommunity and prepare them for the challenges of the future. In this paper we focus on choosing themodern techniques and activities that are appropriate for each particular task, context and learner with afocus on motivation and helping learners become independent and inspired to learn more. It also throwslight on how technology can be used in English classes to make learning more interesting and fun forpupils. Use of technology in English language teaching In this age of Information and Technology, the useof Internet has brought many changes in teaching English. It is a highly useful tool which benefits both thelearner and the teacher using it for many activities related to teaching and learning. Modern technology isdeveloping at a faster pace, the learners and teachers have to upgrade The authors of the above-mentionedreport list the following benefits of using multimedia environments for teaching and learning:

Multimedia can enhance learning in different locations and institutions of diverse quality; presentopportunities to pupils working at different rates and levels; provide (tirelessly, without holding up otherpupils) repetition when repetition is warranted to reinforce skills and learning; and compensate, in theshort term, for high pupil populations and limited numbers of trained and experienced teachers - incombination with robust teacher development initiatives and improvements in teachers' working conditions.There is little to add to this in general terms, but it is worthwhile considering the particular advantagesafforded to FLT/FLL by the new media.

The most popular and most widely used devices appropriated by modern language teachers remainthe CD player and the audiocassette recorder. More recently, the Web has served as an additional source ofauthentic listening materials thanks to the possibility of fast downloads using MP3 software.

The use of moving images linked to sound provides learners with exposure to all important elementsof spoken communication: gestures, proxemics, pronunciation, intonation, all embedded in natural,cultural contexts. And devices like DVD players, videocassettes, web sources, the laserdisc and video camerasreadily supply these. Thanks to modern technology, scenes can be located, isolated and replayed at randomand there is an abundance of literature suggesting how to exploit film/video sequences meaningfully. Differentforms of visual support can now be offered (e.g. optional sub-titles in the mother tongue or target languageto assist understanding and facilitate access to the language).

Both satellite and terrestrial radio and television programmes offer cheap access to contemporary,authentic, and potentially culturally rich programmes for the language learner. Linked to modern recordingequipment, broadcast radio and television also offer the advantages of the audio and video devices mentionedabove. A number of broadcasting companies still produce broadcasts, which are at their most effective whencombined with face-to-face courses in educational institutions. Broadcasts are particularly useful for reachingsectors of the population who might not normally think of taking up language learning, but who might bewooed by attractive "taster" courses highlighting interesting or exciting elements in the target culture.



It has gone a long way to overcoming the problem of the relatively poor quality of analogue transmissions,which has so far prevented this medium from being widely used for language teaching. Audio exchanges viathe Internet now also provide possibilities for real time synchronous oral communication. The principaluses of the telephone to date have been limited to supplementary tutoring for those engaged in distanceeducation. However, with the advent of digital quality and lower connection costs, there is now considerablepotential for its extended use - including the possibility of conference calls. Finally, with the introduction of the multimedia computer, the learner and teacher have at theirdisposal an instrument, which can combine all the advantages of the above-mentioned media in a compactand easily accessible form. The computer may be used as a local machine or within a network.

LITERATURE1.Communicative theory in the language classroom, in 20-24, 17, 3 and 4. "Modern English teacher".Jones, K. 1982. Simulations in language teaching. Cambridge:CUP. Littlejohn, A. 1988.2. Internet sources :www.teach-nology.com

156



¨ØËÀÐÍÈ ÌÈËËÈÉ, ØÀÐ£ÎÍÀ, ÒÀÐÈÕÈÉ £ÀÄÐÈßÒËÀÐÍÈ¥ÈÑÎÁÃÀ ÎËÃÀÍ ¥ÎËÄÀ ÇÀÌÎÍÀÂÈÉ ÐÓ¥ÄÀ ÒÀÐÁÈßËÀØ

Àáäóðàõìîíîâà ¤²èëîé £àõõîðîâíàÃóëèñòîí äàâëàò óíèâåðñèòåòè äîöåíòè,

Æóìàáîåâà Èðîäà ÌóðàòêàñèìîâíàÃóëèñòîí äàâëàò óíèâåðñèòåòè ́ ³èòóâ÷èñè

Àííîòàöèÿ: ¸øëàðíè ìèëëèé, øàð³îíà, òàðèõèé ³àäðèÿòëàð ðóµèäà òàðáèÿëàø áîðàñèäàìóòàôàêêèðëàðèìèçíèíã äèäàêòèê ³àðàøëàðè ê´ðñàòèëãàí. Øó áèëàí áèðãàëèêäà çàìîíàâèé òàúëèìäàôàíëàðàðî áî²ëè³ëèêíè óé²óíëàøòèðèø µà³èäà ôèêð þðèòèëãàí.Êàëèò ñ´çëàð: çàìîíàâèé òàúëèì âà òàðáèÿ, ìèëëèé ìàúíàâèÿò, äèäàêòèê ³àðàøëàð, ìà³ñàä, ôàíëàðàðîáî²ëè³ëèê.

¥îçèðãè çàìîí ¸øëàðèíè ìèëëèé, øàð³îíà, òàðèõèé ³àäðèÿòëàðíè µèñîáãà îëãàí µîëäàçàìîíàâèé ðóµäà òàðáèÿëàø µàìäà èæîáèé èíñîíèé ôàçèëàòëàðãà ýãà á´ëãàí êàñá ñîµèáëàðèíèòàé¸ðëàø ìóàììîñè äàâëàò ìè³¸ñèäàãè äîëçàðá ìàñàëàëàðäàí áèðè µèñîáëàíàäè. ¤çáåêèñòîíäà ÿíãèìàúíàâèé-²îÿâèé é´íàëèøëàðíèíã øàêëëàíèøè ́ ç íàâáàòèäà, çàìîíàâèé òàúëèìíèíã áàð÷à ñîµàëàðèãàòàúñèð ýòèá, èæîáèé èçëàíèøëàð äîèðàñèíè êåíãàéòèðèá, áàäèèé òàôàêêóð ðèâîæèíè ÿíàäàæàäàëëàøòèðàäè. Òàðèõèé, ìàäàíèé âà ìàúíàâèé-àõëî³èé ³àäðèÿòëàðíèíã êåíã ³àòëàìëàðèíè ³àéòàèäðîê ýòèø ²îÿëàðè, ÿíãèëàíèø òàìîéèëëàðè çàìîíàâèé òàúëèì òèçèìèäà ÿ³³îë íàìî¸í á´ëìî³äà.Äàðµà³è³àò, àæäîäëàðèìèç òîìîíèäàí ³îëäèðèëãàí áåáàµî ìàäàíèé ìåðîñ ìèëëèé ìàúíàâèÿòèìèçíèíã´çàãèíè òàøêèë ýòàäè. Øó ñàáàáëè óíäàí áóãóí ̧ øëàðèìèçíèíã òàúëèì âà òàðáèÿñèäà êåíã ôîéäàëàíèøìà³ñàäãà ìóâîôè³äèð. ×óíêè, "Àæäîäëàðèìèçäàí ³îëãàí ìåðîñ ìèëëàòèìèçíèíã íàôà³àò ́ òìèøè,øóíèíãäåê, èñòè³áîëè ó÷óí µàì êó÷ âà ôèäîèéëèê ìàíáàè µèñîáëàíàäè" [1:47]. Áóþêìóòàôàêêèðëàðíèíã ïåäàãîãèê ³àðàøëàðèäà µàì æàìèÿòíèíã ðèâîæëàíèøèäà òàúëèì-òàðáèÿíèíã´ðíè ̧ ø àâëîäëàðíè òàðáèÿëàøäà êàñá-êîðëèêíèíã èæîáèé òàúñèðè, æóäà êàòòà ýêàíëèãèíè ó³òèðèá´òèëãàí.

Áóþê âàòàíäîøèìèç Àáó Àëè èáí Ñèíî ́ ç àñàðëàðèäà ́ ³èòóâ÷è áîëàëàðãà òàúëèì áåðèøäåêìàñúóëèÿòëè áóð÷íè áàæàðèøè çàðóðëèãèíè ó³òèðàð ýêàí, óëàðãà ôàîëèÿòäà ìóâàôà³èÿòãà ýðèøèøãàðîâè á´ëãàí ³óéèäàãè òàâñèÿëàðíè áåðàäè: áîëàëàð áèëàí ìóîìàëàäà áîñè³, æèääèé á´ëèø;áåðèëà¸òãàí áèëèìíèíã ́ ³óâ÷èëàð òîìîíèäàí ́ çëàøòèðèëèøèãà ýúòèáîðíè ³àðàòèø; òàúëèìäà òóðëèøàêë âà ìåòîäëàðäàí ôîéäàëàíèø; ́ ³óâ÷èíèíã õîòèðàñè, áèëèìëàðíè ýãàëëàø ³îáèëèÿòè, øàõñèéõóñóñèÿòëàðèíè áèëèøè; ôàíãà ³èçè³òèðà îëèøè; áåðèëà¸òãàí áèëèìëàðíèíã ýíã ìóµèìèíè àæðàòèááåðà îëèøè; áèëèìëàðíè ́ ³óâ÷èëàðãà òóøóíàðëè, óíèíã ̧ øè, à³ëèé äàðàæàñèãà ìîñ ðàâèøäà áåðèø;µàð áèð ñ´çíèíã áîëàëàð µèññè¸òèíè óé²îòèø äàðàæàñèäà á´ëèøèãà ýðèøèø[2:75]. Áåðóíèé ́ çèíèíãïåäàãîãèê ³àðàøëàðèäà òàúëèì-òàðáèÿ âà àõëî³ ìàñàëàëàðèãà ôà³àò ́ ç äàâðèíèíã åòóê ìóòàôôàêèðèñèôàòèäà ýìàñ, áàëêè ïåäàãîã îëèì ñèôàòèäà ̧ íäàøàäè. Ó ́ çèíèíã äèäàêòèê ³àðàøëàðèäà áîëàëàðãàòàúëèì-òàðáèÿ áåðèøäà òóðëè ìàâçóëàðäà ê´ïëàá ìóëîµàçàëàð þðèòèøíè, çåðèêòèðìàñëèêíè,õîòèðàñèãà ìàëîë êåëòèðìàñëèêíè òàúêèäëàá ́ òàäè. Âà ́ ³èòèø æàðà¸íèäà áèð íàðñàíè ³àéòà-³àéòàê´ðèø, ýøèòèø áîëàíè ñàáðñèçëèêêà îëèá êåëèøèíè ê´ðñàòàäè. Áóíèíã ó÷óí áîëàãà òàúëèì áåðèøæàðà¸íèäà ôàíäàí ôàíãà ¸êè áèð ìàâçóäàí èêêèí÷è áèð ìàâçóãà, ñîääàäàí-ìóðàêêàáãà ³àðàáèíòèëèøíè é´ëãà ³´ÿ áèëèøëèê êåðàêëèãèíè ó³òèðàäè[3:45]. "Òàðáèÿäà áîëàãà ìóõàááàòíè áèðèí÷è´ðíèãà ³´éèëèøè êåðàêëèãèíè", - À.Íàâîèé ́ çèíèíã ôèêðëàðèäà áà¸í ýòãàí. Áîëàíè ̧ øèãà ³àðàáò´²ðè òàðáèÿëàø, ôàíëàðíè ´ðãàòèøãà ¸øëèãèäàíî³ áîøëàø êåðàêëèãèíè ó³òèðãàí. À.Íàâîèé"Áèëèìëàðíè ýãàëëàá óíè ³óëëàé îëìàãàí êèøè åðíè õàéäàá ýêèí ýêîëìàãàí äåµ³îíãà ́ õøàéäè", -äåá ̧ çãàí. ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèíèíã Áèðèí÷è ïðåçèäåíòè È.Êàðèìîâíèíã òàúëèì ò´²ðèñèäà³óéèäàãè ôèêðëàðèíè êåëòèðèøèìèç ìóìêèí: "¥àð áèð èíñîííèíã, àéíè³ñà ýíäèãèíà µà¸òãà ³àäàì³´éèá êåëà¸òãàí ¸øëàðíèíã îíãèãà øóíäàé ôèêðíè ñèíãäèðèø êåðàêêè, óëàð îëäèãà ³´éèëãàíìà³ñàäëàðãà ýðèøèøè ́ çëàðèãà áî²ëè³ ýêàíëèãèíè àíãëàá åòèøëàðè êåðàê"[4:23].

Òàúëèì-óçóëêñèç æàðà¸í á´ëèá ó ìàõñóñ òàúëèì òàøêèëîòëàðè - ìàêòàá, àêàäåìèê ëèöåé,êàñá-µóíàð êîëëåæëàðè, èíñòèòóò, óíèâåðñèòåòëàðäà òèçèìëèëèêêà ê´ðà àìàëãà îøàäè. Èíñîí áóòóíóìðè äàâîìèäà òàúëèìãà ìóµòîæäèð. Òàúëèì æàðà¸íèäà ìàäàíèÿòíèíã ñàðà ³àäðèÿòëàðè àñîñèäà´³óâ âà òàðáèÿ áèðëèãè øàêëëàíàäè. Òàúëèì ñèôàòè âà äàðàæàñèíè ê´òàðìàñäàí èøëàá ÷è³àðèøãàôàí âà òåµíèêà þòó³ëàðèíè æîðèé ³èëèø, óíèíã ñàìàðàäîðëèãèíè îøèðèø ìóìêèí ýìàñ. Áó ́ çíàâáàòèäà ôàíëàðàðî áî²ëè³ëèêíè ìóñòàµêàìëàøíè òàëàá ³èëàäè. ¤³èòóâ÷è äàðñ æàðà¸íèäà ôàíëàðíèíã



áèð-áèðèãà áî²ëè³ ýêàíëèãèíè ́ ³óâ÷èëàðãà òóøóíòèðèøè çàðóð. Ìèñîë: áèîëîãèÿ, òàñâèðèé ñàíúàò,òàðèõ, êèì¸, ôèçèêà ôàíëàðè µà¸òäà áèð-áèðèíè ò´ëäèðèá òóðàäè. Íèìà ó÷óí áèç ¸ø àâëîäíèóë²àéèøèäà áó ôàíëàðíè áèð-áèðäàí éèðî³ ³èëèá, áèðèíè áî²äàí áèðèíè òî²äàí ³èëèá åòêàçèøèìèçêåðàê. Àêñèí÷à, äàðñëàðäà óíèíã áèîëîãèê òóçèëèøè, òàðèõè, ðàíãè, ôèçèê âà êèì¸âèé õîññàëàðè´ðãàíñèí. Ôàíëàðíèíã áèð áóòóíëèãèíè, óëàð áèð-áèðëàðèíè ò´ëäèðèá òóðèøè ò´²ðèñèäà áèëèìëàðáåðèá áîðèëñèí. Àíà ́ øàíäà áèç ́ ³èòóâ÷èëàð êåëàæàãèìèçíèíã ïîðëî³ äàâîì÷èëàðèíè µà³è³èéìèëëèé èôòèõîðèìèç ýúçîçëàéäèãàí èíñîíïàðâàð éèãèò ³èçëàðíè âîÿãà åòêàçãàí á´ëàìèç. Ìàúíàâèéþêñàê, çàìîíàâèé èëì-ôàííè ýãàëëàãàí, àæäîäëàðèìèçíèíã áîé ìàúíàâèé ìåðîñãà ñîµèá ÷è³³àíàâëîäíè µå÷ ³àíäàé òàø³è êó÷, ²îÿ ̧ êè ìàôêóðà àñëî ́ ç òàúñèðèãà òóøèðà îëìàéäè. Áóíäàé àâëîäíèâîÿãà åòêàçãàí õàë³íèíã èñòè³áîëè ïîðëî³, êåëàæàãè áóþêäèð.

ÔÎÉÄÀËÀÍÈËÃÀÍ ÀÄÀÁÈ¨ÒËÀÐ:1. À.¥àéäàðîâ. Èíñîí êàìîëîòè âà ìèëëèé-ìàúíàâèé ³àäðèÿòëàð. -Ò.: Ìóµàððèð, 2008 é.2. Ñ.Ðàµèìîâ. Èáí Ñèíî òàúëèì âà òàðáèÿ µà³èäà. -Ò.: ¤³èòóâ÷è, 1967 é.3. Î.Óìóðçî³îâà. Òàúëèì-òàðáèÿ µà¸ò áèëàí µàìíàôàñ á´ëñèí. -Ò.: 2008 é. "Òàñâèðèé âà àìàëèéñàíúàò ́ ³èòóâ÷èëàðèíè òàé¸ðëàø ñàìàðàäîðëèãèíè îøèðèø ìàñàëàëàðè" èëìèé-àìàëèé êîíôåðåíöèÿìàòåðèàëëàðè ò´ïëàìè.4. È.Êàðèìîâ. ¤çáåêèñòîííèíã ́ ç èñòè³ëîë âà òàðà³³è¸ò é´ëè. -Ò.: ¤çáåêèñòîí, 1992 é.

158



ÔÎÐÌÈÐÎÂÀÍÈÅ ÃÐÀÌÎÒÍÎÑÒÈ ×ÒÅÍÈß ÏÐÈ ÈÇÓ×ÅÍÈÈ ÒÅÌÛ"ÑÎËÈ È ÈÕ ÑÂÎÉÑÒÂÀ"

Àëèìîâà Ô.À.ê.ïåä.í., äîöåíò

Êàìàëèòäèíîâà Í.Ð., ñòóäåíòêà 4 êóðñàÒÃÏÓ èì.Íèçàìè

Àííîòàöèÿ. Â äàííîé ñòàòüå ðàñêðûòû ïîíÿòèÿ "ãðàìîòíîñòü ÷òåíèÿ", åå çíà÷åíèå â ïðîöåññåîöåíèâàíèÿ çíàíèé ó÷àùèõñÿ â ïðîöåññå èçó÷åíèÿ õèìèè. ïðåäëîæåíû ìåòîäè÷åñêèå ðåêîìåíäàöèèïî ôîðìèðîâàíèþ ÷èòàòåëüñêîé ãðàìîòíîñòè ïðè èçó÷åíèè ñâîéñòâ è çíà÷åíèè ñîëåé.Êëþ÷åâûå ñëîâà: ÷èòàòåëüñêàÿ ãðàìîòíîñòü, PISA èññëåäîâàíèå, ÷èòàòåëüñêàÿ êîìïåòåíòíîñòü,ìîòèâàöèÿ, êà÷åñòâî îöåíèâàíèÿ, õèìèÿ.

Ñåãîäíÿ, êîãäà ïåðåä øêîëîé ñòîèò çàäà÷à âîñïèòàíèÿ ëè÷íîñòè ñ ìîðàëüíî-ýòè÷åñêèìèöåííîñòÿìè è êðèòè÷åñêèì ìûøëåíèåì, î÷åíü âàæíî ó÷èòü ïîäðàñòàþùåå ïîêîëåíèå ÷èòàòü âäóì÷èâîè îñìûñëåííî, òî åñòü ñîâåðøåíñòâîâàòü ÷èòàòåëüñêóþ ãðàìîòíîñòü ó÷àùèõñÿ. Ïî îïðåäåëåíèþPISA, ÷èòàòåëüñêàÿ ãðàìîòíîñòü - ýòî ñïîñîáíîñòü ÷åëîâåêà ïîíèìàòü è èñïîëüçîâàòü ïèñüìåííûåòåêñòû, ðàçìûøëÿòü î íèõ è çàíèìàòüñÿ ÷òåíèåì äëÿ òîãî, ÷òîáû äîñòèãàòü ñâîèõ öåëåé, ðàñøèðÿòüñâîè çíàíèÿ è âîçìîæíîñòè, ó÷àñòâîâàòü â ñîöèàëüíîé æèçíè. Çíà÷åíèå ïðåäëàãàåìûõ çàäàíèéçàêëþ÷àåòñÿ â òîì, ÷òî îíà, â ïåðâóþ î÷åðåäü, îöåíèâàåò âîçìîæíîñòü øêîëüíèêîâ ðóêîâîäñòâîâàòüñÿçäðàâûì ñìûñëîì è ëîãèêîé ïðè âûïîëíåíèè íåñòàíäàðòíûõ çàäà÷. Â ýòîì îòíîøåíèè ìîæíîñêàçàòü, ÷òî PISA ñëåäóåò ñîâðåìåííûì îáðàçîâàòåëüíûì òðåíäàì, âåäü ñïîñîáíîñòü ó÷åíèêîâïðèìåíÿòü øêîëüíûå çíàíèÿ â æèçíè - ýòî âàæíåéøèé àñïåêò ôóíêöèîíàëüíîé ãðàìîòíîñòè èíàâûêîâ XXI âåêà.

Ñîâåðøåíñòâóÿ ÷èòàòåëüñêóþ ãðàìîòíîñòü ó÷àùèõñÿ, ìû âîñïèòûâàåì äóìàþùåãî ÷åëîâåêà,êîòîðûé ñïîñîáåí íå òîëüêî âîñïðèíèìàòü íàïèñàííûé òåêñò, íî è âèäåòü åãî ãëóáîêèé ñìûñë,êðèòè÷åñêè îöåíèâàòü ñîäåðæàíèå ïðî÷èòàííîãî, ñîîòíîñèòü åãî ñ ëè÷íûì îïûòîì.

Íàïðèìåð, â êóðñå õèìèè 7 êëàññà ïðè èçó÷åíèè òåìû "Ñîëè è èõ ñâîéñòâà" âîçìîæíîèñïîëüçîâàíèå ñëåäóþùåãî òåêñòà è çàäàíèé ðàçëè÷íîãî óðîâíÿ äëÿ ðàáîòû ñ íèì â öåëÿõôîðìèðîâàíèÿ ãðàìîòíîñòè ÷òåíèÿ. Ó÷àùèìñÿ ïðåäëàãàåòñÿ ïðî÷èòàòü òåêñò è ïîñëå îòâåòèòü íàâîïðîñû.

"Ñîëè - ýòî ñëîæíûå âåùåñòâà, ñîñòîÿùèå èç èîíîâ ìåòàëëîâ è êèñëîòíûõ îñòàòêîâ. Ñîëèìîãóò áûòü îáðàçîâàíû ïðè âçàèìîäåéñòâèè ïðîñòûõ âåùåñòâ, ñîëè è êèñëîòû, ñîëè è ùåëî÷è,êèñëîò è îñíîâàíèé (íåéòðàëèçàöèÿ) è äðóãèõ ðåàêöèé. Íàçâàíèå ñîëè, îáðàçîâàííîéêèñëîðîäîñîäåðæàùåé êèñëîòîé, ñîñòîèò èç äâóõ ñëîâ: íàçâàíèÿ èîíà êèñëîòíîãî îñòàòêà ññóôôèêñîì- àò (äëÿ âûñøåé ñòåïåíè îêèñëåíèÿ íåìåòàëëà â êèñëîòíîì îñòàòêå) èëè ñ ñóôôèêñîì-èò (äëÿ íèçøåé ñòåïåíè îêèñëåíèÿ íåìåòàëëà â êèñëîòíîì îñòàòêå) â èìåíèòåëüíîì ïàäåæå èíàçâàíèÿ èîíà ìåòàëëà â ðîäèòåëüíîì ïàäåæå, ñ óêàçàíèåì ïåðåìåííîé ñòåïåíè îêèñëåíèÿ ìåòàëëà,íàïðèìåð íèòðàò ìåäè (II), êàðáîíàò íàòðèÿ, ôîñôàò êàëüöèÿ. Íàçâàíèÿ ñîëè, îáðàçîâàííîéáåñêèñëîðîäíîé êèñëîòîé, ñîñòîèò èç äâóõ ñëîâ: íàçâàíèÿ èîíà êèñëîòíîãî îñòàòêà ñ ñóôôèêñîì-èä( â èìåíèòåëüíîì ïàäåæå) è íàçâàíèÿ èîíà ìåòàëëà ( â ðîäèòåëüíîì ïàäåæå) ñ óêàçàíèåì ïåðåìåííîéñòåïåíè îêèñëåíèÿ ìåòàëëà. Íàïðèìåð, õëîðèä ëèòèÿ, ñóëüôèä íàòðèÿ, áðîìèä æåëåçà (III). Âñå ñîëèìîæíî ðàçäåëèòü íà 2 ãðóïïû: ðàñòâîðèìûå â âîäå è íåðàñòâîðèìûå. Êàê ìîæíî óçíàòü ðàñòâîðèìàÿñîëü èëè íåò? Ïîïðîáîâàòü ðàñòâîðèòü åå, à åñëè ñîëè ïîä ðóêîé íåò? Òîãäà íåîáõîäèìîâîñïîëüçîâàòüñÿ òàáëèöåé ðàñòâîðèìîñòè: íàéòè íåîáõîäèìûé ìåòàëë è êèñëîòíûé îñòàòîê èïîñìîòðåòü, ðàñòâîðèìà ñîëü èëè íåò.

Ñîëè øèðîêî ðàñïðîñòðàíåíû â ïðèðîäå è èãðàþò âàæíóþ ðîëü â ïðîöåññàõ îáìåíà âåùåñòâ èðàñòèòåëüíûõ îðãàíèçàöèÿõ. Ñîëè ñîäåðæàòñÿ â êëåòî÷íîì ñîêå æèâûõ îðãàíèçìîâ, âõîäÿò â ñîñòàâðàçëè÷íûõ òêàíåé: êîñòíîé, íåðâíîé, ìûøå÷íîé è äðóãèå. Ïîâàðåííàÿ ñîëü (õëîðèä íàòðèÿ) - ýòîåäèíñòâåííîå ìèíåðàëüíîå ñûðüå, êîòîðîå ÷åëîâåê èñïîëüçóåò â ïèùó â ÷èñòîì âèäå. Õëîðèä íàòðèÿ- ýòî õîðîøî ðàñòâîðèìàÿ â âîäå ñîëü, ïðîÿâëÿåò ñëàáûå àíòèñåïòè÷åñêèå ñâîéñòâà. Áåç ýòîé ñîëèíåâîçìîæíà æèçíü ðàñòåíèé, æèâîòíûõ è ÷åëîâåêà, òàê êàê îíà îáåñïå÷èâàåò âàæíåéøèåôèçèîëîãè÷åñêèå â îðãàíèçìàõ: â êðîâè ñîëü ñîçäàåò íåîáõîäèìûå óñëîâèÿ äëÿ ñóùåñòâîâàíèÿêðàñíûõ êðîâÿíûõ òåëåö, â ìûøöàõ îáóñëîâëèâàåò ñïîñîáíîñòü ê âîçáóäèìîñòè, â æåëóäêå îáðàçóåò



ñîëÿíóþ êèñëîòó, áåç êîòîðîé áûëî áû íåâîçìîæíî ïåðåâàðèâàíèå è óñâîåíèå ïèùè".1) Âíèìàòåëüíî ïðî÷èòàéòå òåêñò. Ïðèäóìàéòå çàãîëîâîê, ñîîòâåòñòâóþùèé ñîäåðæàíèþ òåêñòà.2) Ñäåëàéòå îñíîâíûå âûâîäû ïî äàííîìó òåêñòó(Çàäàíèÿ íà ôîðìèðîâàíèå óìåíèé íàéòè è èçâëå÷ü èíôîðìàöèþ èç ó÷åáíîãî òåêñòà)3) Íàéäèòå è âûïèøèòå íàçâàíèÿ õèìè÷åñêèõ âåùåñòâ, âñòðå÷àþùèåñÿ â òåêñòå.4) Ðàñïèøèòå õèìè÷åñêèå ðåàêöèè, âñòðå÷àþùèåñÿ â òåêñòå.5) Îïðåäåëèòå ðàñòâîðèìîñòü ñëåäóþùèõ ñîëåé KCl, CaCO3, Na2S, AlPO4, Na3PO4, BaCO3.(Çàäàíèÿ íà ôîðìèðîâàíèå óìåíèé èíòåðïðåòèðîâàòü èíôîðìàöèþ)6) Êàê Âû äóìàåòå, ñ ÷åì ñâÿçàíî øèðîêîå ïðèìåíåíèå õëîðèäà íàòðèÿ â ïèùåâîé ïðîìûøëåííîñòèè êîíñåðâèðîâàíèè? (Çàäàíèÿ íà îñìûñëåíèå ñîäåðæàíèÿ òåêñòà)Ëèñò îòâåòîâ1) Ñîëè è èõ ïðàêòè÷åñêîå çíà÷åíèå2) Ñîëè- ñëîæíûå ñîåäèíåíèÿ, â ñîñòàâ êîòîðûõ âõîäÿò èîíû ìåòàëëîâ è êèñëîòíûå îñòàòêè.Ïî ðàñòâîðèìîñòè â âîäå ñîëè áûâàþò õîðîøî ðàñòâîðèìûìè, ìàëîðàñòâîðèìûìè è íåðàñòâîðèìûìè.Õëîðèä íàòðèÿ - ïîâàðåííàÿ ñîëü, èìååò áîëüøîå çíà÷åíèå â ïðèðîäå è æèçíè ÷åëîâåêà.3) Cu(NO3)2 íèòðàò ìåäè (II), Na2CO3 êàðáîíàò íàòðèÿ, Ca3(PO4)2 ôîñôàò êàëüöèÿ, LiCl õëîðèäëèòèÿ, Na2S ñóëüôèä íàòðèÿ, FeBr3 áðîìèä æåëåçà (III).4) 2Na+Cl2?2NaCl2NaCl+H2SO4?Na2SO4+2HCl?ZnSÎ4+2NaOH?Na2SO4+Zn(OH)2?HCl + NaOH ? NaCl + H2O.5) KCl -ðàñòâîðèì, CaCO3-íåðàñòâîðèì3, Na2S-ðàñòâîðèì, AlPO4- íåðàñòâîðèì, Na3PO4 -ðàñòâîðèì,BaCO3-íåðàñòâîðèì.6) Â êóëèíàðèè õëîðèä íàòðèÿ ïîòðåáëÿþò êàê âàæíåéøóþ ïðèïðàâó. Ñîëü èìååò õàðàêòåðíûéâêóñ, áåç êîòîðîãî ïèùà êàæåòñÿ ÷åëîâåêó ïðåñíîé. Òàêàÿ îñîáåííîñòü ñîëè îáóñëîâëåíà ôèçèîëîãèåé÷åëîâåêà. Õëîðèä íàòðèÿ èìååò ñëàáûå àíòèñåïòè÷åñêèå ñâîéñòâà 10-15%-íîå ñîäåðæàíèå ñîëèïðåäîòâðàùàåò ðàçìíîæåíèå ãíèëîñòíûõ áàêòåðèé. Ýòîò ôàêò îáóñëîâëèâàåò å¸ øèðîêîå ïðèìåíåíèåêàê êîíñåðâàíòà.

Òàêèì îáðàçîì, èñïîëüçîâàíèå ðàçëè÷íûõ ìåòîäîâ è ïðèåìîâ ðàáîòû ñ òåêñòîì íà óðîêàõõèìèè ñïîñîáñòâóåò ðàçâèòèþ ÷èòàòåëüñêîé ãðàìîòíîñòè, ÷èòàòåëüñêîé êîìïåòåíòíîñòè è ÷èòàòåëüñêîéêóëüòóðû. Êðîìå òîãî, ïðèìåíåíèå òâîð÷åñêèõ çàäàíèé è ïðèâëå÷åíèå ðåñóðñîâ íàó÷íî-ïîïóëÿðíîéëèòåðàòóðû ïîçâîëÿåò ïîâûñèòü èíòåðåñ ê ÷òåíèþ è ìîòèâàöèþ ïîçíàâàòåëüíîé äåÿòåëüíîñòèîáó÷àþùèõñÿ â öåëîì.

Èñïîëüçîâàííàÿ ëèòåðàòóðà1.Ãðàìîòíîñòü ÷òåíèÿ: ó÷åáíî-ìåòîäè÷åñêîå ïîñîáèå / àâò. - ñîñò.: À.Â.Àëôåðîâà, Ë.Â.Ãîðäèåíêî [èäð.]; ïîä ðåä. Þ.Ï.Ëàõèíîé. - Ïîäãîðåíñêèé, 2016. - 78 ñ.2.Áóíååâ Ð.Í. Ïîíÿòèå ôóíêöèîíàëüíîé ãðàìîòíîñòè // Îáðàçîâàòåëüíàÿ ïðîãðàììà "Øêîëà 2100",Ïåäàãîãèêà çäðàâîãî ñìûñëà / Ïîä ðåä. À.À. Ëåîíòüåâà3. È.Ð.Àñêàðîâ, Í.Õ.Òóõòàáàåâ, Ê.Ãàïèðîâ "Õèìèÿ 7" ó÷åáíèê äëÿ 7 êëàññîâ 161 ñ.

160



O'QUVCHILAR BILIM SIFATINI OSHIRISHDA KOMPETENTLIKYONDASHUVIGA ASOSLANGAN O'QITISHNING ZAMONAVIY USUL VA

VOSITALARI

A.Babadjanov,E.Sariyeva

XVXTXQTUMOHM "Aniq va tabiiyfanlar metodikasi" kafedrasi o'qituvchisi,

Urganch tuman 15-maktab matematika fani o'qituvchisi

Bugungi kunda ta'lim sohasida tub islohotlar, ijodkorlik ishlari amalga oshirilmoqda. O'quvchilarnihar jihatdan mukammal, komil inson qilib tarbiyalash, ta'lim berishdek ma'suliyatli ish o'qituvchipedagoglardan o'z ustida tinmay ishlashi, izlanishni talab qiladi. Bugunki kunda dars jarayonida o'quvchilardanafaqat bilim, ko'nikma, malaka hosil qilibgina qolmasdan balki o'rganayotgan ob'ektining qaysi sohadaqo'llay olishi, nimalarda asos bo'lishini mukammal bilishi lozim. Ulardan amaliyotda yuqori darajadafoydalanish malakasini hosil qilishdan iborat. Bunda albatta, dars o'tish samaradorligini oshirishimiz,o'quvchilar qiziqishlarini rivojlantirishimiz lozim. O'qituvchilarning darsga tayyorlanish jarayoni, dars olib borish texnologiyasi yaxshi ishlab chiqilmaganbo'lsa, dars biz o'ylagan natijani bermaydi. Ayniqsa, nazariya bilan amaliyotni uyg'unlikda olib borib, amaliymashg'ulotlarni ko 'proq qo'llash kerak.Amaliy mashg'ulotlar-maxsus jihozlangan xona yoki alohida ajratilgan tajriba maydonida tashkil etilib, o'quvchilardaular tomonidan o'zlashtirilgan nazariy bilimlarni amaliyotda qo'llay olish ko'nikma malakalarni hosil qilishgayo'naltirilgan ta'lim shaklidir. Zamonaviy darslarning tashkil qilishda-zamonaviy darslardan yordamchiturlari dan, ya'ni muayyan o'quv fani bo'yicha bilimlarni chuqur o'rganish, mavjud bilimlarni mustahkamlash,boyitish maqsadida qo'shimcha ravishda turli shakllarda tashkil etiladigan darslardan foydalalish maqsadgamuvofiqdir. Bunda asosan zamonaviy darslarning yordamchi turlari sifatida to'garak, praktikum seminar,konferensiya, maslahat( konsul'tatsiya ), fakultativ kurs, o'quv ekskursiyalari uy ishlari kabilarni e'tirofetish mumkin. Bularning har birining bajaradigan vazifalarini aniq tushunib olsak nur ustiga alo nur bo'lardi.1 Fan to 'garaklari - ta'lim oluvchining qiziqish va qobiliyatlarini rivojlantirish, o'qishga ijodiy munosabatinishakllantirishga xizmat qiladi. 2. O'quv ekskursiyalari - bu aloxida yoki bir qancha fanlar bo'yicha rejalashtirilib, ommaviy, guruhli vakichik guruhli tarzda tashkil etiladi.3. Fakultativ mashg'ulotlar - o'quvchilar ota onalarining hohish - istak va qiziqishlari inobatga olingan holdatashkil qilinuvchi mashg'ulot turi. Ularni tashkil etishda fanlarning ro'yhatini aniqlash, bunda nafaqat ta'limoluvchilarning istaklari, balki ijtimoiy talablar va ta'lim muassasi imkoniyatlari ham hisobga olingan holdatashkil etiladi.4. Maslahat (qonsultatsya )lar ta'lim oluvchilarda ma'lum o'quv materiyallarni o'zlashtirish yoki topshiriqnimustaqil bajarish vaqtida o'qituvchining yordamiga nisbatan yuzaga kelgan ehtiyojni qondirish maqsadidatashkil etiladi. O'qituvchi maslahat jarayonida o'quvchilar faoliyatini u yoki bu masalaning , ayniqsa , qiyintopshiriqlarning ular tomonidan mustaqil ravishda to'g'ri tushunishlariga yo'naltiradi. O'qitish sifatini oshirish uchun turli ta'lim metodlaridan foydalanamiz. Ta'lim metodlari bu o'quvjarayonida qo'llanilib uning samarasini ta'minlovchi uslublar majmuidir.Ta'lim metodlarining asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat 1. Rag'batlantirish2. Rivojlantirish3. Tashkil etish4. Ta'lim berish5. Tarbiya berish O'quchilarga bilimlarni yetkazish shakliga ko'ra ta'lim metodlari quyidagilarga ajraladi1. Og'zaki bayon qilish2. Ko'garzmali3. AmaliyMa'lumki ta'lim jarayonida o'quvchilar hamda o'qituvchi o'rtasida hamkorlikni qaror topdirish faolliknioshirish ta'lim oluvchilar tomonidan bilimlarni samarali o'zlashtirish, ularda shaxsiy sifatlarni rivojlantirishgaxizmat qiladigan metodlar - interfaol metodlar (ya'ni o'quvchi -o'qituvchilar o'rtasidagi o'zaro tasir metodi)deyiladi.



An'anviy sanalgan sinf - dars tizimidan farqli ravishda nostandart holatda tashkil etiladigan darslar noan'anaviydarslar deb yuritiladi. Noan'anaviy darslarning matbuot konferensiyasi, KVN, diolog, rolli o'yinlar,"binar", musobaqa, mustaqil ish, "aqliy hujum", "pinbord", "test sinovlar", "kichik guruhlarda ishlash","rangli kartochkalar bilan ishlash" kabi usullari mavjud. Bu usullarni turli xil ta'lim vositalaridan foydalanibo'rgatsak maqsadga muofiq bo'ladi. Darslarni ta'lim vositalaridan foydalanib o'qitish samaradorligini ta'minlovchio'bektiv va subektiv amallar orqali tashkil qilsak dars sifati yanada yaxshiroq bo'lardi. Bunda ta'lim vositalarningo'bektiv amallariga quyidagilar kiradi.1. Obektiv omillar: darslik, o'quv qo'llanmalari va qurollari, xarita, diagramma, chizma, videoproektor,audiomagnitafon, televizor, radio, kompyuter, telefon, note book, neet book, planshet, interaktiv doskalarkiradi.2. Sub'ektiv omillar: o'qituvchinutqi, madaniyati, namunasi, muayyan shaxs hayotiy faoliyatiga oidmisollar, ibratli kitoblar, odat, an'analar va boshqalar kiradi.Xulosa qilib aytsak, o'quvchilar bilim sifatini oshirishda o'quvchi va o'qituvchilar, maktab oila, mahallahamkorligini to'g'ri yo'lga qo'ysak maqsadga muvofiqdir.Annotatsiya: O'quvchilar bilim sifatini oshirishda kompetentlik yondashuviga asoslangan o'qitishningzamonaviy usul va vositalari, zamonaviy darslarni tashkil qilish usullari.Kalit so'zlar: Fan to 'garaklari, o'quv ekskursiyalari, fakultativ mashg'ulotlar, Maslahat tushunchalari.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR1. Muslimov N.A., va boshqalar. Kasb ta'limi o'qituvchilarining kasbiy kompetentligini shakllantirishtexnologiyasi. 2013 y. Toshkent, "Fan va texnologiyalar". 8 b.t.2. Sayidahmedov N.S. Yangi pedagogik texnologiyalar.-T.: Moliya, 2003.-172 b.3. Tolipov O'., Usmonboyeva M. Pedagogik texnologiyalarning tadbiqiy asoslari - T.: 2006. - 163 b.

162



TA'LIM SAMARADORLIGINI OSHIRISHDA PEDAGOGIKTEXNOLOGIYALARNING QO'LLANILISH

Begliyev Sanjar ReymbergenovichXorazm viloyati XTXQTMOHM katta o`qituvchisi

Xo'jayazova Dilnura G'apparganovnaUrganch tumni 27-son maktab o'qituvchisi

ANNOTATSIYA. Ushbu maqolada xar bir pedagog ta'lim samaradorligini oshirishda zamonaviy pedagogiktexnologiyalardan unumli foydalanishi yuzasida ko'rsatmalar, hamda pedagogik texnologiyalarning ahamiyatiboyicha uslubiy tavsiyalar berilganKALIT SO'ZLAR. Pedagogik texnologiyalar, uzluksiz ta'lim tizimini joriy etish, shaxsga yo'naltirilganta'lim, pedagogik xaritasini tuzish.

Respublikamizdagi ta'lim sohasida amalga oshirilayotgan barcha tadbirlarning asosiy maqsadi vaharakatlantiruvchi kuchi hamda kadrlar tayorlash sohasidagi davlat siyosati, uzluksiz ta'lim tizimini joriyetgan holda har tomonlama rivojlangan barkamol shaxsni voyaga yetkazishdir. Mamlakatimiz taraqqiyotining muhim sharti malakali va raqobatbardosh kadrlarni tayyorlash, iqtisod,fan, madaniyat, zamonaviy texnika va texnologiyalarning ilg'or yutuqlarini amalda tadbiq etishdir. Uzluksizta'limni joriy etish va kadrlar tayyorlash tizimini tubdan isloh qilishni o'z ichiga olgan "Kadrlar tayyorlashmilliy dasturi"ni amalga oshirishda mavjud ta'lim va kadrlar tayorlash tizimini tubdan o'zgartirishga, zamonaviyfan va texnika yutuqlarini hayotga tadbiq etishga, barcha ta'lim muasasalarida ilg'or pedogogik texnologiyalarnijoriy etishga va ta'lim tizimini dunyo standartlari darajasiga ko'tarishga e' tibor qaratilishi lozim. O'zbekistonRespublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan tuzilgan o'qitish metodlari va pedogogiktexnologiyalarini takomillashtirish ijodiy gurihining tarifi bo'yicha "pedogogik texnologiya - ta'lim oluvchishaxsga yo'naltirilgan, demokratik hamda takrorlanuvchi o'qish natijalarini kafolatlaydigan ma'lum jarayoniniloyihalash, amalga oshirish va baholashning tizimiy metodidir", - deyilgan.Pedagogik texnologiya qo'yilgan ta'lim maqsadlariga turli uslubiy majmualar yordamida erishish yo'li sifatidaqaraladi.

Ingliz tinilini o'rgatishda amaliy mashg'ulotlarning texnologik xaritasini yangi pedagogik texnologiyalarasosida tuzishda qo'llanilayotgan usul mashg'ulot samaradorligini oshirishi, o'qituvchi va talabalar o'rtasidagio'zaro hamkorlikni qaror toptirishi, bilimlarning puxta egallanishini ta'minlashi, talabalarda mustaqilfikrlash malakalari va ko'nikmalari shakllantirilishiga e'tibor qaratilishi lozim. Ta'lim jarayoni samaradoligi vanatijaviyligiga erishishda axborot texnologiyalari va pedagogik texnologiyalar juda muhim ahamiyat kasb etmoqda.Hozirgi kunda internetdan istalgan mavzuga oid istalgancha ma'lumotni olish mumkin, yangi pedagogiktexnologiyalar turlari ham son sanoqsiz. Ushbu ikki manba va an'anaviy uslublardan foydalangan holda amaliymashg'ulot uchun eng kerak, eng qulay va tushuntirishning eng oson yo'lini topish pedagogning kasbmahoratiga bog'liqdir. Har qanday axborot texnologiya vositalari va yangi pedagogik texnologiyalar keraklijoyda to'g'ri qo'llanilgandagina kutilgan ijobiy natijani beradi.Mashg'ulotning pedagogik xaritasini tuzishda o'qituvchi har bir etap uchun nima mos kelishini oldindantaxmin qila olishi lozim, chunki o'qituvchi o'zi dars berayotgan guruh talabalarining bilim darajasi, qiziqishlari,darsdagi faolligini yaxshi biladi (yangi guruhlardagi birinchi darslar bundan mustasno). Nofilologik OTMlardaxorijiy tilni o'rgatishda ikki muhim jihatga e'tibor qaratish lozim:Birinchi jihati, bu- xorijiy tilga xos bo'lgan fonetika, grammatik qoidalar, kundalik nutqda foydalaniladiganleksika, diologik va monologik nutq faoliyati, o'qish texnikasini oshirish,tinglab tushunish malakalari bo'lsa;Ikkinchi jihati, bu- sohaga hos atamalarni o'rgatish, ilmiy texnik adabiyotlarni o'qish, tushunish, tahlilqilish va o'z munosabatini bildira olish ; Ushbu ikki jihat har bir mashg'ulotni bir biriga bog'langan ikki qismdan iborat qilib tashkil etishnitaqozo etadi.

Amaliy mashg'ulotlarning har bir etapida o'ziga mos keladigan pedagogik texnologiyalardan foydalanilsa,ta'lim jarayoni samaradorligi va natijaviyligi yanada oshishiga erishiladi. Yuqorida aytib o'tilganidek har biretapga mos pedagogik texnologiyalarni tanlash va uni mohirlik bilan qo'llay olish o'qituvchining vazifasidir.

1-qadam. Masalani qo'yish. O'qituvchi har bir guruhga muhokama uchun mavzu beradi.2-qadam. Har bir guruh o'z mavzusi ustida ishlaydi. (odatda 5-10 minut).



3-qadam. Kichik guruhlar qo'shni guruhlar masalasi echimiga o'z fikrini bildirishi. Har bir kichikguruh doira bo'ylab g'oyalar yozilgan katta varaqni uzatishi mumkin.4-qadam. Qo'shni masalasi echimini oxirigacha etkazish. Har bir kichikguruh varaqqa yozilgan qo'shni guruh g'oyalarini o'rganadi; savol belgisi bilan rozi bo'lmaganlarini belgilaydi;Qo'shni masalasi echimi bo'yicha o'z g'oyalarini yozadi. 5 minutdan keyin guruhlar doira bo'ylab keyingikichik guruhga o'tib, yana joylari bilan almashadi. Siljishlar soni kichik guruhlar (qo'yilgan masalalar)soniga teng.5-qadam. O'z masalasiga qaytish. Masaladan masalaga doira bo'yichao'tishlar har bir kichik guruh o'zining dastlabki masalasiga qaytish bilan tugallanadi. Bunda engmuhimi talabalarning berilayotgan vazifani bajara olishiga ishonch hosil qilishiga erishishdek psixologik jarayonninazardan qochirmaslikdir.Agar bilim darajasi yuqori bo'lgan guruhga oson vazifa berilsa, yoki aksincha bilim darajasi pastroq guruhgaqiyin topshiriq berilsa, natija qanday bo'lishi o'z-o'zidan ma'lum. Shuning uchun darsga tayyorgarlik ko'rayotgano'qituvchi har bir dars etaplarida guruhning bilim darajasiga mos keladigan pedagogik texnologiyani tanlabolishi lozim. Bir vazifani uch xil guruhda uch xil tashkil etish mumkin. Masalan, tinglab tushunish uchunbiror bir matn eshhittirmoqchi bo'lsak. Bilim darajasi yuqoro bo'lgan guruhga matnni tinglab, unga nisbatano'z fikrini bildirish vazifasini qo'yish mumkin. Bilim darajasi o'rta bo'lgan guruhga matnni tinglab, undagimuhim jihatlarni aniqlash, matn mazmunini qayta gapirib berish va bilim darajasi pastroq bo'lgan guruhdamatnni tinglab, tushunishga harakat qilish va "Yes", "No" tarzida savol-javob o'tkazish mumkin.Yozuv texnikasini oshirishda "Brainwriting" va "Sinkveyn" texnologiyalaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir.O'quvchilarning o'qish texnikasini oshorishda "Bumerang" tehnologiyasidan foydalanish tavsiya etiladi.Ushbu texnologiya dars jarayonida, darsdan tashqarida, to'garak va fakultativ mashg'ulotlarda, bo'sh vaqtlardaturli adabiyotlar, ilmiy texnik maqolalar va matnlar bilan ishlash jarayonida talabalarning o'rganilganmaterialni yaxshi eslab qolishiga, og'zaki nutqni rivojlantirishi va o'z fikrini erkin bayon eta olishmalakasini shakllantiradi, shuningdek, bir dars davomida barcha talabani baholash imkonini beruvchitehnologiya hisoblanadi.

Xulosa qilib aytganda, ta'lim jarayoniga yangi pedagogik texnologiyalarni tatbiq etish ta'lim jarayoninisan'at va mahorat darajasiga etkazish, talabalarga tayyor bilimlarni beribgina qolmasdan, balki ularni har birmasalaga tanqidiy yondashuvga, ijodiy fikrlashga, mustaqil qaror qabul qilishga, erkin fikrlashga o'rgatuvchioptimal vosita va an'anaviy ta'lim jarayonining ajralmas qismidir.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR1. Shaxmurova G., Raxmatov U., Xo'janazarov O'., Tog'aeva G. "Biologiya fanini o'qitishmetodikasi" moduli bo'yicha o'quv-uslubiy majmua. Toshkent davlat pedagogika universiteti huzuridagixalq ta'lim xodimlarini kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish xududiymarkazi, Toshkent, 2017.2. Shaxmurova G., Raxmatov U., Xo'janazarov O'., Tog'aeva G. "Biologiya fanini o'qitishdazamonaviy yondashuvlar va innovasiyalar" moduli bo'yicha o'quv-uslubiy majmua. Toshkent davlatpedagogika universiteti huzuridagi xalq ta'lim xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishxududiy markazi, Toshkent, 2017.

164



TABIIY FANLARNI O'QITISHNING SIFAT SAMARADÎRLIGINI ÎSHIRISHÎMILLAR.

Begliyev Sanjar ReymbergenovichXorazm viloyati XTXQTMOHM katta o`qituvchisi

Davletov Rasulbek MarimbayevichXorazm viloyati XTXQTMOHM katta o`qituvchisi

ANNOTATSIYA. Ushbu maqolada tabiiy fanlarni o'qitilishining sifatga tasir etuvchi omillarni bartaraf etishhamda ta'lim sifat-samaradîrligini îshiruvchi îmillar yuzasidan tavsiyalar berilgan.KALIT SO'ZLAR. Sifat samaradorlik, måtîdik adabiyotlar, zamînaviy aõborît va pådagîgik tåõnîlîgiyalar,labîratîriya va amaliy mashg'ulîtlar.

O'quvchilarni tabiiy fanlarga qiziqtirish, bu fanlarni o'qitish sifat va samaradîrligini îshirishda zamînaviylaboratoriya asbîb-uskunalari va jihîzlardan fîydalanish qo'l kåladi. Ular yordamida tabiiy fanlardan o'quvekspråmåntlari, namîyish tajribalar, laboratoriya ishlari, amaliy mashgulîtlarni talab darajasida o'tkazishmumkin. O'quvchilarga faqat murakkab nazariy bilimlar bårish emas, balki ularni yangi pådagîgik vaaõbîrît tåõnîlîgiyalaridan fîydalanib, zarur o'quv matåriallari asîsida o'qitish, ularning mustaqil bilimîlishini tashkil etish kårak.Ma'lumki, ta'lim jarayoni sifati va samaradîrligi o'zarî bir qatîr îmillarga bîg'liq:1. Dars îlib bîruvchi o'qituvchining kasb - mahîratiga.2. Ta'lim jarayonini o'quv - måtîdik adabiyotlar bilan ta'minlanganligiga.3. Ta'lim jarayonini mîddiy - tåõnik bazasiga, ya'ni o'quv - labîratîriya asbîb uskunalari, jiõîzlarbilan ta'minlanganligiga.4. Barcha darslarni maõsus jiõîzlangan o'quv - labîratîriya õînalarida îlib bîrilishiga.5. Labîratîriya ishlari, amaliy mashg'ulîtlar shuningdåk tajriba va namîyishlarni o'tkazishga tayyorgarlikko'rishda va o'tkazishda ishtirîk etadigan labîrantlarni kasb mahîratiga.6. IM, IMI pådagîglari uchun alîhida malaka îshirish kurslarini tashkil etilganligiga.7. O'qituvchining o'z fanidan kasb mahîratini mustaqil îshirib borib, muntazam o'z ustida ishlashiga.8. Ta'lim jarayonida zamînaviy aõborît va pådagîgik tåõnîlîgiyalardan samarali fîydalanish va bîshqaîmillarga.Bugungi kunda kuzatuvlarimiz bo'yicha tabiiy fanlardan dars îlib bîrayotgan o'qituvchilarining aksariyati o'zfanining fidîyisi, tinmay izlanadigan, har bir darsni muqaddas bilib ijîdiy muhit yaratib o'tadigan o'qituvchilartashkil etadi. Bîz ustiga ular turli sinf o'quvchilarini "Bilimlar bållashuvi" ga, fan îlimpiadalariga, akdåmiklitsåylarga, va îliy o'quv yurtlariga kirishga tayyorlash bo'yicha darsdan tashqari qo'shimcha mashg'ulîtlarîlib bîrishadi. Binîbarin umumiy o'rta ta'lim muassasalari pådîgîglari o'z kasb mahîratlarini mustaqilîshirish bo'yicha muntazam o'z ustida ishlaydilar.Bugungi kunda umumta'lim maktablari îptimallashtirilgan DTS lar, uzviylashtirilgan o'quv dasturlari asîsidatayyorlangan darslik va o'quv - måtîdik qo'llanmalarning yangi avlîdi bilan dåyarli to'liq ta'minlanmagan.So'zsiz, o'quv - måtîdik adabiyotlarning taqchilligi darslar sifat-samaradîrligiga o'z ta'sirini o'tkazmayqo'ymaydi. Biz bugungi kunda bu taqchillikka barõam bårish maqsadida Råspublikamizdagi taniqli îlimlarbilan ijîdiy hamkîrlikda tabiiy fanlar bo'yicha o'quv - måtîdik adabiyotlar tayyorlash bo'yicha ish îlibbîrmîqdamiz.Ta'lim jarayonining mîddiy tåõnik bazasiga to'õtaladigan bo'lsak, dåyarlik aksari ta'lim muassasalarida fankabinåtlari mavjud. Ammî, bitta umumiy kabinåtda kimyo biîlîgiya fanlaridan o'quv - labîratîriya asbîbuskunalari va jiõîzlarning jîylashtirilganligi fikrimizcha labîratîriya ishlari va amaliy mashg'ulîtlarini o'tkazishgajiddiy to'siq bo'lmîqda. Fikrimizcha imkîniyat dîirasida har bir fan uchun alîhida fan xonalarining ajratilishimaqsadga muvîfiq bo'lar edi. Sir emas tabiiy fanlar ta'limi sifat-samaradîrligi dars jarayonida zamînaviyaõborît va pådîgîgik tåõnîlîgiyalardan samarali fîydalanishga ko'p jihatdan bîg'liq. Bu bîradagi qiyinchilikshundan ibîratki aõborît tåõnîlîgiyalari va pådagogik tåõnîlîgiyalarni turli tabiiy fanlar mazmuniga tadbiqibo'yicha maõsus qo'llanmalar yaratilmagan.

Tabiiy fanlardan o'tkaziladigan labîratîriya va amaliy mashg'ulîtlarning sifat-samaradîrligi ta'lim jarayonidamalakali labîrantning ishtirîkiga bîg'liq. Bugungi kunda umumiy o'rta ta'lim muassasalarida faîliyat îlibbîrayotgan labîrantlarning aksariyati o'rta ma'lumîtli, talab darajasida malakaga ega emaslar. Qîlavårsa, labîrantlavîzimida kim ishlashi kårakligi va tabiiy fanlar uchun labîrantlar malaka îshirish kurslarini tashkil etishmasalasi muammîligicha qîlib o'z åchimini kutmîqda.



Xulosa qilib aytganda sanab o'tilgan îmillardan umumiy o'rta ta'lim muassasalarida to'laligicha fîydalanishgato'siq bo'layotgan qiyinchiliklarni bizning takliflarimiz asîsida bartaraf etilsa, binîbarin ularda tabiiy fanlarta'limi sifat-samaradîrligini îshirishning muhum îmili bo'lib xizmat qilar edi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR1. Xoshimov K., Nishonova S. Pedagogika tarixi.-T.: Alisher Navoiy nomidagi O'zbekiston Milliykutubxonasi nashriyoti, 2005.2. "O'smir psixologiyasi: yuz bilmagan jihatlar" Sh.Mustafoeva. Farg'ona nashriyoti. T:2015.3. Nishonova Z.T., Alimova G.K. Bolalar psixologiyasi va psixodiagnostikasi T.: TDPU 2017 - 264 b.4. G'oziyev E. Ontogenez psixologiyasi Nazariy- eksperimental tahlil T.: Noshir 2010. - 356 b.5. Shapovalenko I.V. Vozrastnaya psixologiya (Psixologiya razvitiya i vozrastnaya psixologiya): uchebnik dlyastudentov vuzov. - M.: Gardariki, 2007.

166



O`QUV FANLARINI INTEGRATSIYALASh TURLARIDATEXNOLOGIYA FANINING O`RNI

Masharipova Z.Xorazm viloyati Xiva shahar 16 -maktab fizika o`qituvchisi.

Annotatsiya. Ta`limni integratsiyalashtirish orqali o`quvchilar dunyoni yaxlit tasavvur qilish qobiliyatinirivojlantirish, dunyoqarashni shakllantirish imkonini beradigan integrativ fanlarni yaratish ahamiyatiifodalangan.Kalit so`zlar: integratsiya, didaktika, o`zaro aloqadorlik, obektivlashish, o`quvchilar qiziqishi, fanlararoaloqadorlik , qismlarning birlashishi. Erkin fikrlovchi, ijodkor, mamlakatimizning mustaqillik mafkurasiga sadoqatli bo'lgan barkamolshaxsni tarbiyalash maktablarda ta'lim samaradorligini oshirishni taqozo qiladi. Shu nuqtai nazardanqaraganda, fanlararo aloqadorlik qonuniyatlarining yaratilishi, aloqadorlik tizimining tarkib topishi ta'limdaistiqbolli vazifalar yechimini ta'minlaydi. Zero, Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyevning "Zamonaviy ilm-fan yutuqlariga, innovatsion g'oyalarga tayanmagan davlatning ham, jamiyatning ham kelajagi yo'q"-deganfikrlari ham misol bo'la oladi. Shu asosda vujudga kelgan fanlararo aloqadorlik nazariyasiningtaraqqiyotida tabaqalashtirilgan holat hukm sursa ham amaliyotda fanlararo aloqadorlik o'zaro fanning ijtimoiyahamiyatini yanada orttiradi. Muayyan bir darsning mavzusi didaktik obyekt hisoblanib, pedagogikaningasosiy g'oyalari birligini o'zida aks ettiradi. Fanlararo aloqadorlikda o'rganiladigan har qanday o'quvmavzusi ma'lumotlarni o'zlashtirishda turli fanlar bo'yicha o'xshash mavzular asosida jadal almashish xususiyatigaega bo'lgan ochiq didaktik tizimni tashkil etadi. O`qituvchining kasbiy nufuzini oshirish va ta`limdazamonaviy ta`lim texnologiyalarini qo`llash integratsiyaning asosiy yo`nalishi xisoblanadi.Bugungi kundapedagogikaga oid ilmiy izlanishlarda o`quv fanlarini o`qitishdagi tarqoqlikni bartaraf qilishga qaratilganshakl, metod hamda vositalari tizimini, ularning asosi bo`lgan o`qitish va tarbiyalash jarayonimetodologiyasini ishlab chiqishga alohida e`tibor qaratilmoqda. Demak,o`quvchilarni barkamal insonqilib yetishtirishga, ularning xalq insonparvarligi chashmalaridan, umumbashariy qadriyatlardanbahramand bo`lishlariga e`tibor berish lozim. Bunda ma`naviyatdan "... oqilona foydalanish, bolalarimiznivatanparvarlik, rostgo`ylik, xalqsevarlikka o`rgatish kerak bo`ladi.Aslini olganda, axloq - ma`naviyatningo`zagi. Inson axloqi shunchaki salom-alik xush muomaladangina iborat emas. Axloq - bu avvalo insofva adolat tuygùsi, iymon, halollik deganidir.Bu ko`rsatmalar, tabiiyki, ta`lim jarayonida o`quv fanlariniintegratsiyalash yo`llarini aniqlash orqali amalga oshiriladi. Ma`lumki,integratsiya - bu ayrim bo`lak,qismlarning birlashib, bir butun bolishidir.Ta`lim jarayonida o`quv fanlarini integratsiyalashda asosiymasalavazifalarning o`zaro birligini ta`minlashda, avvalo, maqsad metod, shakl,vositalar va kuzatilgannatijalarni belgilab olishdir. Ta`limni integratsiyalashtirish (o`zaro muvofiqlashtir) - o`quvchilar dunyoni yaxlit tasavvurqilish qobiliyatini rivojlantirish, dunyoqarashni shakllantirish imkonini beradigan integrativ fanlarniyaratish gòyasini ifodalaydi. Integratsiya 1) o`quv fanlarining o`zaro aloqadorligi; 2) lotincha "integration" so`zidan olingan bo`lib, qayta, qurish, tiklash, to`ldirish;"integr" - to`liq, butun, yaxlit degan ma`noni anglatadi. Integratsiya - bir-biri bilan organik birlashibketish, bir-biriga o`zaro singdirish, bir-biri bilan birlashib yangi, yagona barqaror umumlashgan-yaxlitgòyani hosil qilish.Ta`limga bog`liq "Integratsiya" tushunchasi 2 ta ma`noga ega:1. O`quvchida atrofdagi olam to`g`risida yaxshi tasavvur hosil qilish (buerda integratsiya ta`lim maqsadi sifatida ko`riladi).2. Predmetli bilimlarni yaqinlashtirish uchun umumiy platformanitopish (bu yerda integratsiya - ta`lim vositasi).Fan - ma`naviy madaniyatning muhim bir bo`lagi (qismi), insoniyatning eng yuqori shakli, ma`qulmetodlar vositasida erishilgan, aniq bayon qilingan, haqiqiyligi ijtimoiy soha tajribasida isbotlanganbilimlar tizimi hisoblanadi. Demak, integratsiya, bu - ayrim bo`laklarning qo`shilib bir butunbo`lishidir.O`quv fanlarini integratsiyalash, bu - turli o`quv fanlarini sunìy ravishda bir-biri bilanbirlashtirshi degan gap emas. Ularni o`zaro uygùnlik, uzviylikni o`rganish fanlar o`rtasidagi umumiyo`xshashlikni, har biriga xos xususiyatni va har birini hayotga tatbiq etish usullarini puxta, aniq bilibolgan taqdirdagina samarali bo`ladi. Shundagina o`quvchilarda ilmiy dunyoqarash shakllanadi, ularmehnat jarayonida, ijtimoiy hayot, tabiatda sodir bolayotgan voqea va hodisalar o`rtasidagi uygùnlik,



uzviylikni chuqur anglab oladilar. Ta`limni integratsiyalashtirish o`quvchilarda jo`shqinlik, fanlarni o`rganishga qiziqish hissinikuchaytiradi, o`quv fanlari bo`yicha bilim darajasini oshiradi, ularning aqliy faoliyatini rifojlantiradi,o`quv materiallarining o`zaro, tabiiy ravishda uzviylikda bo`lishini ta`minlaydi.Darsda o`quvchilarda ongliqiziqish faoliyati, mustaqil fikrlash qobiliyati rivoj topadi; ularda o`quv faniga nisbatan shaxsiymunosabatda bo`lish,ijodkorlik hissi shakllanadi. Integratsiyalashtirilgan darsda ta`lim-tarbiya uzviyligi ham bir butun holda amalga oshadi. O`quvfanlarni uzviylikda o`rganish o`quvchilar bilimini mustahkamlashning muhim omillaridan biri sifatidao`quv tarbiya jarayonining ham uygùnlikda bo`lishini taqozo etadi. O`quv fanlariaro uzviylikka xosxususiyat avvalo, darsda kuzatilgan maqsad va vazifalarga qarab belgilanadi. Ularning o`zaro uzviyligidanmuvaffaqiyat esa, darsning to`g`ri tashkil etilishiga bog`liq. Bu jarayonda insonning ilmiylik xususiyatigaega bo`lgan mehnati alohida ahamiyal kasb etadi. Zero, mehnat -insoniyat hayotining, uning o`sib,kamol topishi va go`zallik his-tuygùsining,erishgan moddiy va ma`naviy boyliklarining asosiymanbaidir. O`tmishda ota-onalar bolani aqli kamol topgan, har bir ishga ijodiy yondashish qobiliyatigaega bo`lgan inson qilib yetishtirish zarurligini o`z tajribalarida ko`rdilar, mehnat va ijtimoiy hayot,tashqi olam inson kamolotida asosiy omil ekanligiga ishonch hosil qildilar. Dunyoga kelgan bolaningaqliy tarbiyasiga urgù bergan holda, ulami oila va qishloq xo`jalik ishlariga, bog`rog`lar yaratish,chorvachilik, hunarmandchilik ishlariga- mehnatga o`rgatdilar, shu bilan birga, o`yinga, jismoniytarbiyaga, bolalarning boshqalar biian muloqotda bo`lishiga, ularda atrof-muhitni anglashga qiziqishuygòtishga ahamiyat berdilar.Yoshlikdan o`sib borgan sayin bolalarda aql, xotira, ko`p narsani bilishgahavas, flkrni bir nuqtaga qaratish, mantiqiy fikrlash,ijodkorlik qobiliyati rivojlana boshlaydi. Turmushfaoliyati boshlanishi bilan ishlab chiqarish tajriba va malakalarini o`zlashtiradi, shu jarayonda undamadaniyat, axloq va estetik qarashlar shakllana borishi lozimligini ta`kidlaydi. Inson mehnatining asosiy xususiyatlaridan biri - uning fikr yuritish, ijod qilishga moyil vaqodirligidir. Inson buyum - narsa yaratar ekan, u,avvalambor, o`zining moddiy va ma`naviy ehtiyojiniqondiradi,yaratgan narsasi o`zining tashqi ko`rinishi va go`zalligi bilan boshqalar diqqat e`tiborinio`ziga jalb etib, ularning ham moddiy va ma`naviy ehtiyojini qondirishni o`z oldiga asosiy maqsad qilibqo`yadi.

Adabiyotlar:1.Sh.M.Mirziyoyev "Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan quramiz "-T.: "O'zbekiston".2017.2. Yu. K. Babanskiy "O`qitish jarayonini optimallashtirish", M. 1977 yil.3.A.X. Munavvarov tahriri ostida. "Pedagogika" T. O`qituvchi 1996 yil.

168



ÈÑÏÎËÜÇÎÂÀÍÈÅ ÎÁÐÀÇÎÂÀÒÅËÜÍÎÉ ÒÅÕÍÎËÎÃÈÈ ÂÅÁ-ÊÂÅÑÒ ÂÈÇÓ×ÅÍÈÈ ÈÍÎÑÒÐÀÍÍÎÃÎ ßÇÛÊÀ.

Êó÷àðîâà Ìàñóìà Áóðõàíîâíà,(Ó÷èòåëü àíãëèéñêîãî ÿçûêà øêîëû ¹1,

Íàâàèéñêàÿ îáëàñòü ã.Çàðàôøàí)

Áûñòðîå èçìåíåíèå ñîäåðæàíèÿ è õàðàêòåðà ïðîôåññèîíàëüíîé äåÿòåëüíîñòè ïåäàãîãà íà îñíîâåâíåäðåíèÿ ñîâðåìåííûõ ÈÊÒ òðåáóåò èíîãî óðîâíÿ è õàðàêòåðà îáðàçîâàíèÿ.Â íàñòîÿùåå âðåìÿ èñïîëüçîâàíèå ÈÊÒ îêàçûâàåò çàìåòíîå âëèÿíèå íà ñîäåðæàíèå, ôîðìû èìåòîäû îáó÷åíèÿ. Ó÷àùèåñÿ àêòèâíî èñïîëüçóþò ïåðñîíàëüíûé êîìïüþòåð, ñåðâèñû Èíòåðíåò,ýëåêòðîííûå ó÷åáíèêè è ò. ä. Îíè âîñïèòàíû íà àóäèî -, âèäåî ïðîäóêòàõ, êîìïüþòåðíûõ èãðàõ èäðóãèõ ýëåìåíòàõ èíôîðìàöèîííîé êóëüòóðû.

Äèäàêòè÷åñêè êîððåêòíîå ïðèìåíåíèå îáðàçîâàòåëüíîé òåõíîëîãèè âåá-êâåñò ïîçâîëÿåò âçíà÷èòåëüíîé ñòåïåíè èíòåíñèôèöèðîâàòü ó÷åáíûé ïðîöåññ è àêòèâèçèðîâàòü ó÷åíèêîâ. Èñïîëüçîâàíèåòåõíîëîãèè âåá-êâåñò â ïðåïîäàâàíèè èíîñòðàííîãî ÿçûêà ïîçâîëÿåò ïîâûñèòü íàãëÿäíîñòü èýðãîíîìèêó âîñïðèÿòèÿ ó÷åáíîãî ìàòåðèàëà, ÷òî ïîëîæèòåëüíî îòðàæàåòñÿ íà ó÷åáíîé ìîòèâàöèè èýôôåêòèâíîñòè îáó÷åíèÿ. Âåá-êâåñò òåõíîëîãèè îáîãàùàþò ïðîöåññ îáó÷åíèÿ, âîâëåêàÿ â ïðîöåññâîñïðèÿòèÿ ó÷åáíîé èíôîðìàöèè áîëüøèíñòâî ÷óâñòâåííûõ êîìïîíåíò îáó÷àåìîãî. Âåá-êâåñòòåõíîëîãèè èíòåãðèðóþò â ñåáå ìîùíûå ðàñïðåäåëåííûå îáðàçîâàòåëüíûå ðåñóðñû, îíè ìîãóòîáåñïå÷èòü ñðåäó ôîðìèðîâàíèÿ è ïðîÿâëåíèÿ êëþ÷åâûõ êîìïåòåíöèé, ê êîòîðûì îòíîñÿòñÿ âïåðâóþ î÷åðåäü èíôîðìàöèîííàÿ è êîììóíèêàòèâíàÿ.

×òî òàêîå îáðàçîâàòåëüíûé âåá-êâåñò?Quest â ïåðåâîäå ñ àíãëèéñêîãî ÿçûêà - ïðîäîëæèòåëüíûé öåëåíàïðàâëåííûé ïîèñê, êîòîðûé

ìîæåò áûòü ñâÿçàí ñ ïðèêëþ÷åíèÿìè èëè èãðîé; òàêæå ñëóæèò äëÿ îáîçíà÷åíèÿ îäíîé èçðàçíîâèäíîñòåé êîìïüþòåðíûõ èãð.

Îáðàçîâàòåëüíûé âåá-êâåñò - (webquest) - ïðîáëåìíîå çàäàíèå c ýëåìåíòàìè ðîëåâîé èãðû,äëÿ âûïîëíåíèÿ êîòîðîãî èñïîëüçóþòñÿ èíôîðìàöèîííûå ðåñóðñû Èíòåðíåòà.Âåá - êâåñò - ýòî ñàéò èëè çàäàíèå â ñåòè Èíòåðíåò, ñ êîòîðûì ðàáîòàþò ó÷àùèåñÿ, âûïîëíÿÿ òóèëè èíóþ ó÷åáíóþ çàäà÷ó. Ðàçðàáàòûâàþòñÿ òàêèå âåá-êâåñòû äëÿ ìàêñèìàëüíîé èíòåãðàöèè Èíòåðíåòàâ ðàçëè÷íûå ó÷åáíûå ïðåäìåòû íà ðàçíûõ óðîâíÿõ îáó÷åíèÿ â ó÷åáíîì ïðîöåññå. Îíè îõâàòûâàþòîòäåëüíóþ ïðîáëåìó, ó÷åáíûé ïðåäìåò, òåìó, ìîãóò áûòü è ìåæïðåäìåòíûìè.Îñîáåííîñòüþ îáðàçîâàòåëüíûõ âåá-êâåñòîâ ÿâëÿåòñÿ òî, ÷òî ÷àñòü èëè âñÿ èíôîðìàöèÿ äëÿñàìîñòîÿòåëüíîé èëè ãðóïïîâîé ðàáîòû ó÷àùèõñÿ ñ íèì íàõîäèòñÿ íà ðàçëè÷íûõ âåá-ñàéòàõ. Êðîìåòîãî, ðåçóëüòàòîì ðàáîòû ñ âåá-êâåñòîì ÿâëÿåòñÿ ïóáëèêàöèÿ ðàáîò ó÷àùèõñÿ â âèäå âåá-ñòðàíèö èâåá-ñàéòîâ (ëîêàëüíî èëè â Èíòåðíåò).Âåá-êâåñò ÿâëÿåòñÿ âåá-ïðîåêòîì, â êîòîðîì âñå ìàòåðèàëû, ñ êîòîðûìè ðàáîòàþò ó÷àùèåñÿ, èñõîäÿòèç Èíòåðíåòà.

Âåá-êâåñò ïðåäïîëàãàåò ðàöèîíàëüíîå ïëàíèðîâàíèå âðåìåíè ó÷àùèõñÿ, ñôîêóñèðîâàííîãî íåíà ïîèñêå èíôîðìàöèè, à íà å¸ èñïîëüçîâàíèè.Âåá-êâåñò òàêæå ÿâëÿåòñÿ çàõâàòûâàþùèì ìåòîäîì îáó÷åíèÿ. Âåá-êâåñò íàïðàâëåí íà ðàçâèòèå óó÷àùèõñÿ íàâûêîâ àíàëèòè÷åñêîãî è òâîð÷åñêîãî ìûøëåíèÿ; ó÷èòåëü, ñîçäàþùèé âåá-êâåñò, äîëæåíîáëàäàòü âûñîêèì óðîâíåì ïðåäìåòíîé, ìåòîäè÷åñêîé è èíôîêîììóíèêàöèîííîé êîìïåòåíöèè.Èñïîëüçîâàíèå âåá-êâåñòîâ â îáó÷åíèè ÿçûêó ñïîñîáñòâóåò ïîâûøåíèþ óðîâíÿ âëàäåíèÿ ÿçûêîì,ðàçâèâàþò íàâûêè ðàáîòû ñ àóòåíòè÷íûìè ðåñóðñàìè.Â ïðîöåññå îáó÷åíèÿ èíîñòðàííîìó ÿçûêó âåá-êâåñò èñïîëüçóåòñÿ êàê:- òâîð÷åñêîå çàäàíèå, çàâåðøàþùåå èçó÷åíèå êàêîé-ëèáî òåìû;- ëåêñèêî-ãðàììàòè÷åñêèå óïðàæíåíèÿ íà îñíîâå ÿçûêîâîãî ìàòåðèàëà àóòåíòè÷íûõ ðåñóðñîâ.Êëþ÷åâûì ðàçäåëîì ëþáîãî âåá-êâåñòà ÿâëÿåòñÿ ïîäðîáíàÿ øêàëà êðèòåðèåâ îöåíêè, îïèðàÿñü íàêîòîðóþ, ó÷àñòíèêè ïðîåêòà îöåíèâàþò ñàìèõ ñåáÿ, òîâàðèùåé ïî êîìàíäå. Ýòèìè æå êðèòåðèÿìèïîëüçóåòñÿ è ó÷èòåëü. Âåá-êâåñò ÿâëÿåòñÿ êîìïëåêñíûì çàäàíèåì, ïîýòîìó îöåíêà åãî âûïîëíåíèÿäîëæíà îñíîâûâàòüñÿ íà íåñêîëüêèõ êðèòåðèÿõ, îðèåíòèðîâàííûõ íà òèï ïðîáëåìíîãî çàäàíèÿ èôîðìó ïðåäñòàâëåíèÿ ðåçóëüòàòà.Òàêèì îáðàçîì, âåá-êâåñò ñïîñîáñòâóåò äîñòèæåíèþ íåñêîëüêèõ çàäà÷:- ïîâûøåíèå ìîòèâàöèè ê ñàìîîáó÷åíèþ, ïîîùðåíèå ó÷åíèêîâ ó÷èòüñÿ íåçàâèñèìî îò ó÷èòåëÿ;



- ôîðìèðîâàíèå íîâûõ êîìïåòåíöèé íà îñíîâå èñïîëüçîâàíèÿ ÈÒ äëÿ ðåøåíèÿ ó÷åáíûõ çàäà÷(â ò.÷. äëÿ ïîèñêà íåîáõîäèìîé èíôîðìàöèè, îôîðìëåíèÿ ðåçóëüòàòîâ ðàáîòû â âèäå êîìïüþòåðíûõïðåçåíòàöèé, âåá-ñàéòîâ, ôëåø-ðîëèêîâ, áàç äàííûõ è ò.ä.), óìåíèé íàõîäèòü íåñêîëüêî ñïîñîáîâðåøåíèé ïðîáëåìíîé ñèòóàöèè, îïðåäåëÿòü íàèáîëåå ðàöèîíàëüíûé âàðèàíò, îáîñíîâûâàòü ñâîéâûáîð;- ðåàëèçàöèÿ òâîð÷åñêîãî ïîòåíöèàëà;- ïîâûøåíèå ëè÷íîñòíîé ñàìîîöåíêè;- ðàçâèòèå íåâîñòðåáîâàííûõ â ó÷åáíîì ïðîöåññå ëè÷íîñòíûõ êà÷åñòâ (íàïðèìåð,îðãàíèçàöèîííûå, ëèäåðñêèå ñïîñîáíîñòè).- ðàçâèòèå ñàìîñòîÿòåëüíîñòè;- ðàçâèòèå êîììóíèêàòèâíûõ óìåíèé è óìåíèé ðàáîòû â ãðóïïå; (ïëàíèðîâàíèå, ðàñïðåäåëåíèåôóíêöèé, âçàèìîïîìîùü, âçàèìîêîíòðîëü);- ðàçâèòèå ìûøëåíèÿ;- ïîâûøåíèå ñëîâàðíîãî çàïàñà;- íàâûê ïóáëè÷íûõ âûñòóïëåíèé (îáÿçàòåëüíî ïðîâåäåíèå ïðåäçàùèò è çàùèò ïðîåêòîâ ñâûñòóïëåíèÿìè àâòîðîâ, ñ âîïðîñàìè, äèñêóññèÿìè).

170



ÈÍÒÅËËÅÊÒÓÀË ÒÀÚËÈÌ ÒÈÇÈÌÈÍÈ ÐÈÂÎÆËÀÍÒÈÐÈØÄÀÀÕÁÎÐÎÒÄÀÍ ÔÎÉÄÀËÀÍÈØ

Ø.Ì.ÍàáèåâMBI-1ãóðóµ ìàãèñòðè ÒÒÉÌÈ

Èíñîíèÿò µîçèðãè äàâðäà àõáîðîòëàøòèðèø ñîµàñèäà æèääèé ´çãàðèøëàðíè áîøèäàíêå÷èðìî³äà. Áó ́ çãàðèøëàð àõáîðîòëàøòèðèø, òåëåêîììóíèêàöèÿ âà êîìïüþòåð òåõíîëîãèÿëàðèêîíâåðãåíöèÿñè íåãèçèäà àõáîðîòíè óçàòèø âà èñòåúìîë÷èãà åòêàçèá áåðèøíèíã ýíã çàìîíàâèé âàñàìàðàëè âîñèòàëàðèíè ðèâîæëàíèøè áèëàí áåëãèëàíàäè. Çåðî, îëèé òàúëèì ìóàññàñàëàðèäà òàúëèìòèçèìèäà àõáîðîòíè òåç âà ñèôàòëè àéëàíèøèíè òàúìèíëàø ìàìëàêàò òàðà³³è¸òè âà ðàâíà³èíèíãáîø ìåçîíèãà àéëàíìî³äàêè, áó àñîñèé åòàê÷è ñîµàëàðíè ìîäåðíèçàöèÿ ³èëèø, òåõíèê âà òåõíîëîãèêÿíãèëàøëàðíè µàìäà ðèâîæëàíòèðèøãà ³àðàòèëãàí ñòðàòåãèê àµàìèÿòãà ìîëèê ëîéèµàëàðíè àìàëãàîøèðèø ó÷óí ôàîë òàúëèì èøëàðèíè îëèá áîðèøäàí èáîðàò.

¥îçèðãè êóíäà êîìïüþòåð òåõíîëîãèÿëàðè µà¸òèìèçíèíã áàð÷à ñîµàëàðèãà æàäàëëèê áèëàíêèðèá áîðìî³äà: ôàí, òàúëèì, ìàäàíèÿò âà èøëàá ÷è³àðèøäà êîìïüþòåð òåõíîëîãèÿëàðèäàí êåíãôîéäàëàíèëìî³äà. Áóãóí êîìïüþòåð µèñîáëàø, ̧ çèø, ́ ³èø, ́ ðãàíèø, ãàïèðèø, ñà³ëàø, ÷èçèø,³àéòà èøëàø, ñàðàëàø, ìóñè³à ¸çèø, àõáîðîòíè îëèø âà óíè òàð³àòèø, äèçàéíåðëèê êàáèèìêîíèÿòëàðè áèëàí îäàìëàð µà¸òèãà ÿ³èíëàøäè.

Äóí¸ ìè³¸ñèäà êóçàòèëà¸òãàí ãëîáàëëàøóâ æàðà¸íè èíñîí µà¸òèíèíã áàð÷à òîìîíëàðèãà òàúñèð³èëìî³äà. Ñ´íããè éèëëàðäà ãëîáàëëàøóâ æàðà¸íëàðè èíñîí µà¸òè âà ôàîëèÿòèíèíã áàð÷à æàáµàëàðèíè³àìðàá îëà¸òãàí äîëçàðá, øó áèëàí áèðãà êåñêèí ìóàììîëàðíè þçàãà ÷è³àðìî³äà. Àõáîðîò òóðëèâîñèòà âà é´ëëàð áèëàí èñòåúìîë÷èãà åòêàçèëàäè, åòêàçóâ÷è èñòåúìîë÷èëàðíè àõáîðîòãà á´ëãàíòàëàáèíè, ³èçè³èøèíè èíîáàòãà îëãàí µîëäà ́ ç ôàîëèÿòèíè äàâîì ýòòèðàäè. ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèìóñòà³èëëèêêà ýðèøãà÷, áàðêàìîë àâëîä òàúëèì-òàðáèÿñè äàâëàò ñè¸ñàòèíèíã óñòóâîð é´íàëèøèñèôàòèäà ³àðàëãàí á´ëñà, µîçèðãè âà³òãà êåëèá ýñà óíè ÿíãè ñèôàò áîñ³è÷ãà îëèá ÷è³èø àñîñèéóñòóâîð âàçèôà ñèôàòèäà ³àðàëà¸òãàíëèãèíè òàúêèäëàø çàðóð. Õóñóñàí, áó áîðàäà ÏðåçèäåíòØ.Ì.Ìèðçè¸åâ ìàìëàêàòèìèçíè 2016-éèëäà èæòèìîèé-è³òèñîäèé ðèâîæëàíòèðèøíèíã àñîñèéÿêóíëàðè âà 2017-éèëãà ì´ëæàëëàíãàí è³òèñîäèé äàñòóðíèíã ýíã ìóµèì óñòóâîð é´íàëèøëàðèãàáà²èøëàíãàí Âàçèðëàð Ìàµêàìàñèíèíã êåíãàéòèðèëãàí ìàæëèñèäàãè ìàúðóçàñèäà: "ßíà áèð ìóàììîíèµàë ýòèø µàì ´òà ìóµèì µèñîáëàíàäè: áó - ïåäàãîãëàð âà ïðîôåññîð-´³èòóâ÷èëàð òàðêèáèíèíãïðîôåññèîíàë äàðàæàñè, óëàðíèíã ìàõñóñ áèëèìëàðèäèð. Áó áîðàäà òàúëèì îëèø, ìàúíàâèé-ìàúðèôèéêàìîëîò ìàñàëàëàðè âà µà³è³èé ³àäðèÿòëàðíè øàêëëàíòèðèø æàðà¸íëàðèãà ôàîë ê´ìàê áåðàäèãàíìóµèòíè ÿðàòèø çàðóð"ëèãè[Ìèðçè¸åâ: èíòåðíåò ìàíáà] âà áó áîðàäà òåãèøëè âàçèðëèêëàðãà àëîµèäàâàçèôà òîïøèðè³ëàð áåðèëãàíëèãè øóíäàí äàëîëàòêè, òàúëèì-òàðáèÿ æàðà¸íèäàãè ìàâæóä êàì÷èëèêâà ìóàììîëàðíè ́ ðãàíèá ÷è³³àí µîëäà ñàìàðàëè µàë ýòèø µóêóìàòèìèç òîìîíèäàí ìóµèì ñòðàòåãèêìàñàëà ñèôàòèäà ³àðàëà¸òãàíëèãèíè êóçàòèøèìèç ìóìêèí. Øóíèíãäåê, òàúëèì-òàðáèÿ áîðàñèäààìàëãà îøèðèëà¸òãàí ÷îðà-òàäáèðëàð ñàìàðàäîðëèãèíè ÿíàäà êó÷àéòèðèø 2017-2021 éèëëàðäà"¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèíè ÿíàäà ðèâîæëàíòèðèø á´éè÷à µàðàêàòëàð ñòðàòåãèÿñè ò´²ðèñèäà"ãè[Èíòåðíåò ìàíáà] Ïðåçèäåíò Ôàðìîíèäà µàì ́ ç àêñèíè òîïãàíè àëîµèäà äè³³àòãà ñàçîâàð ìàñàëàñèôàòèäà ýúòèðîô ýòèø ëîçèì.

Þ³îðèäàãè ôèêðëàðäàí êåëèá ÷è³³àí µîëäà ³óéèäàãè õóëîñàëàðíè áåðàìèç:¨ø ïåäàãîã êàäðëàð ñàëîµèÿòèíè îøèðèø ìà³ñàäèäà áèðèí÷èäàí, ìóñòà³èëëèê éèëëàðèäà òàúëèìñîµàñèäàãè ́ çãàðèøëàð, ìèëëèé òàúëèìíèíã áîñ³è÷ëàðè âà µîçèðãè òàúëèìíèíã äîëçàðá ìàñàëàëàðèíè¸ðèòàäèãàí ìèëëèé èæòèìîèé òàðìî³ëàðíè ê´ïàéòèðèø âà óëàðíè ìóíòàçàì ÿíãè-ÿíãè àõáîðîòëàðáèëàí áîéèòèá áîðèø, ìèëëèé òàðáèÿãà ³àðàòèëãàí ðóêíëàðíèíã àêñ ýòèøè.

Èêêèí÷èäàí, µîçèðäà ¤çáåêèñòîíäà ¸øëàðíèíã èæòèìîèé-ñè¸ñèé ìàâ³åèíè îøèðèø,ìàìëàêàòäà êå÷à¸òãàí èñëîµîòëàð æàðà¸íèäàãè ôàîë èøòèðîêèíè òàúìèíëàø ìàñàëàëàðè äîëçàðáá´ëãàí áèð øàðîèòäà, äàâëàò âà æàìèÿò ³óðèëèøèäà, èøëàá ÷è³àðèøäà, îèëàäà, ìàµàëëèé ́ çèíè´çè áîø³àðóâ, ñîöèàë µà¸ò, æàìîàò òàøêèëîòëàðè, ôó³àðîëèê æàìèÿòè èíñòèòóòëàðè ôàîëèÿòèäà¸ø ïåäàãîãëàðíèíã èøòèðîêèíè êó÷àéòèðèø ìóµèì àµàìèÿò êàñá ýòìî³äà. Áèíîáàðèí, ÏðåçèäåíòØ.Ì.Ìèðçè¸åâ òàúêèäëàãàíèäåê: "...¸øëàðíèíã æàìèÿòäàãè ́ ðíè âà ìàâ³åèíè îøèðèø êàáè áèð³àòîð ìóµèì ìàñàëàëàð þçàñèäàí êå÷èêòèðèá á´ëìàéäèãàí àìàëèé èøëàðíè òàëàá ýòìî³äà"[Ìèðçè¸åâ:èíòåðíåò ìàíáà]. Øóíäàé ýêàí, ¸ø ïåäàãîãëàðíèíã èæòèìîèé, èëìèé ñîµàäàãè ìóàììîëàðè,ïåäàãîãëèê ôàîëèÿòèäàãè äàñòëàáêè ìîñëàøóâ æàðà¸íèíèíã êå÷èøè áèëàí áî²ëè³ æèµàòëàðíè´ðãàíèøãà ³àðàòèëãàí àìàëèé ñîöèîëîãèê òàä³è³îòëàð ́ òêàçèø âà óëàð ̧ ðäàìèäà ́ ðãàíèø, àõáîðîò



õàâôñèçëèê ìàäàíèÿòèíè îøèðèø äàñòóðèé âîñèòàëàðèíè èøëàá ÷è³èø.Ó÷èí÷èäàí, ìóòàõàññèñëèê ôàí ´³èòóâ÷èëàðèäà ìåäèàìàäàíèÿòíè þêñàëòèðèø, àõáîðîòëàðíèôîéäàëèñèíè òàíëàø, ñàðàëàø µàìäà ò´²ðè áàµî áåðèøãà ́ ðãàòàäèãàí îëèé òàúëèì ìóàññàñàëàðèäàêè÷èê êóðñëàðíè òàøêèë ýòèø ëîçèì äåá µèñîáëàéìèç.

ÔÎÉÄÀËÀÍÈËÃÀÍ ÀÄÀÁÈ¨ÒËÀÐ:1.www.press-service.uz - ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Ïðåçèäåíòè Øàâêàò Ìèðçè¸åâíèíã "Òàí³èäèéòàµëèë, ³àòúèé òàðòèá-èíòèçîì âà øàõñèé æàâîáãàðëèê µàð áèð ðàµáàð ôàîëèÿòèíèíã êóíäàëèê³îèäàñè á´ëèøè êåðàê" íîìëè Ìàìëàêàòèìèçíè 2016-éèëäà èæòèìîèé-è³òèñîäèéðèâîæëàíòèðèøíèíã àñîñèé ÿêóíëàðè âà 2017-éèëãà ì´ëæàëëàíãàí è³òèñîäèé äàñòóðíèíã ýíã ìóµèìóñòóâîð é´íàëèøëàðèãà áà²èøëàíãàí Âàçèðëàð Ìàµêàìàñèíèíã êåíãàéòèðèëãàí ìàæëèñèäàãè ìàúðóçàñè.15.01.2017.2.strategy.regulatoin.gov.uz- "¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèíè ÿíàäà ðèâîæëàíòèðèø á´éè÷à µàðàêàòëàðñòðàòåãèÿñè ò´²ðèñèäà"ãè ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Ïðåçèäåíòèíèíã Ôàðìîíè. 07.02.2017.3.Ìèðçè¸åâ Ø.Ì. "Õàë³ è÷èãà êèðèá áîðèá, îäàìëàð áèëàí ìóëî³îò ³èëèø - èíñîí ìàíôààòëàðèíèòàúìèíëàøíèíã ìóµèì îìèëè". 2017-éèë 20-ÿíâàðü êóíè ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè ÏðåçèäåíòèØàâêàò Ìèðçè¸åâíèíã £îðà³àëïî²èñòîí Ðåñïóáëèêàñèãà òàøðèôè íóò³èäàí. www.press-service.uz

172



ÇÍÀ×ÅÍÈÅ È ÐÎËÜ ÈÍÔÎÐÌÀÖÈÎÍÍÛÕ ÒÅÕÍÎËÎÃÈÉÂ ÑÎÂÐÅÌÅÍÍÎÌ ÎÁÙÅÑÒÂÅ

Íàçàðîâà Ìóêàääàì,(ó÷èòåëü ðóññêîãî ÿçûêà è ëèòåðàòóðû ÃÑÎØ ¹16, ã.Íàâàè)

Â íàñòîÿùåå âðåìÿ â Óçáåêèñòàíå èäåò ñòàíîâëåíèå íîâîé ñèñòåìû îáðàçîâàíèÿ,îðèåíòèðîâàííîãî íà âõîæäåíèå â ìèðîâîå èíôîðìàöèîííî-îáðàçîâàòåëüíîå ïðîñòðàíñòâî.Ïðîöåññ ýòîò ñîïðîâîæäàåòñÿ ñóùåñòâåííûìè èçìåíåíèÿìè â ïåäàãîãèêå, ñâÿçàííûõ ñ âíåñåíèåìêîððåêòèâ â ñîäåðæàíèå òåõíîëîãèé îáó÷åíèÿ, ïîñëåäíèå äîëæíû áûòü àäåêâàòíû ñîâðåìåííûìòåõíè÷åñêèì âîçìîæíîñòÿì, è ñïîñîáñòâîâàòü ãàðìîíè÷íîìó âõîæäåíèþ ÷åëîâåêà â èíôîðìàöèîííîåîáùåñòâî.

Êîìïüþòåðíûå òåõíîëîãèè ïðèçâàíû ñòàòü îáÿçàòåëüíîé ÷àñòüþ öåëîñòíîãî îáðàçîâàòåëüíîãîïðîöåññà, çíà÷èòåëüíî ïîâûøàþùåé åãî ýôôåêòèâíîñòü.

Êàê îòìå÷àåò áîëüøèíñòâî èññëåäîâàòåëåé, òåíäåíöèè ê êîìïüþòåðèçàöèè îáðàçîâàíèÿáóäóò óñêîðÿòüñÿ íåçàâèñèìî îò óñëîâèé

Îäíàêî, êàê ïîëàãàþò ìíîãèå èññëåäîâàòåëè, äåòè çíàêîìû â îñíîâíîì ñ èãðîâûìèêîìïüþòåðíûìè ïðîãðàììàìè è èñïîëüçóþò êîìïüþòåðíóþ òåõíèêó äëÿ ðàçâëå÷åíèé.

Ïðè ýòîì ïîçíàâàòåëüíûå è îáðàçîâàòåëüíûå ìîòèâû ðàáîòû ñ êîìïüþòåðîì ñòîÿòïðèìåðíî íà äâàäöàòîì ìåñòå. Òàêèì îáðàçîì, äëÿ ðåøåíèÿ ïîçíàâàòåëüíûõ è ó÷åáíûõ çàäà÷ êîìïüþòåðèñïîëüçóåòñÿ íå â ïîëíîé ìåðå.

Â ñèñòåìå îáðàçîâàíèÿ íàìåòèëîñü ìíîãî íîâûõ ïðîåêòîâ, îñíîâàííûõ íà øèðîêîìèñïîëüçîâàíèè âîçìîæíîñòåé èíôîðìàöèîííûõ è òåëåêîììóíèêàöèîííûõ òåõíîëîãèé. Íî äëÿâûïîëíåíèÿ îñíîâíîé çàäà÷è - îáåñïå÷åíèÿ ðàçíîîáðàçíîãî íåïðåðûâíîãî îáðàçîâàíèÿ -òðåáóåòñÿ ðàçðàáîòêà íîâûõ êîíöåïöèé, îáåñïå÷èâàþùèõ èçìåíåíèÿ íà óðîâíå ïàðàäèãì. Òàêàÿèçìåíåííàÿ îáðàçîâàòåëüíàÿ ñèñòåìà, â êîòîðîé ñîâðåìåííûå òåõíîëîãèè áóäóò âçâåøåííî è ðàçóìíîñî÷åòàòüñÿ ñ äîñòèæåíèÿìè ïåäàãîãèêè, ïðåäîñòàâèò ïðåïîäàâàòåëÿì è îáó÷àåìûì íîâûåâîçìîæíîñòè è ïðåèìóùåñòâà:- îò ïàññèâíîãî âîñïðèÿòèÿ ó÷åáíîãî ìàòåðèàëà ê ñàìîñòîÿòåëüíîé ïðîäóêòèâíîé äåÿòåëüíîñòè;- îò ñîîáùàþùåãî îáó÷åíèÿ ê äèñêóññèÿì è ñîâìåñòíîìó òâîð÷åñêîìó ïîèñêó; îò ñóõèõ áàëëîâ êèíòåãðèðîâàííîé îöåíêå ðàçâèòèÿ ëè÷íîñòíûõ êà÷åñòâ; îò îãðàíè÷åííîé ïîìîùè îáó÷àåìîìó êøèðîêîìàñøòàáíûì îáðàçîâàòåëüíûì óñëóãàì; îò îäíîãî äèïëîìà êî ìíîãèì äèïëîìàì èñåðòèôèêàòàì, ñîñòàâëÿþùèì êîìïëåêñíûé ïðîôåññèîíàëüíûé ïîðòðåò ñïåöèàëèñòà.Èòàê, ñîãëàñíî ìíîæåñòâó èññëåäîâàíèé, â ñîâðåìåííîì îáùåñòâå âñå áîëüøåå ðàñïðîñòðàíåíèåïîëó÷àþò èíôîðìàöèîííûå òåõíîëîãèè â ñâîèõ ðàçíûõ ôîðìàõ è âèäàõ. Áëàãîäàðÿ èì, ÷åëîâåêìîæåò íå òîëüêî èñïîëüçîâàòü âñå ïðåèìóùåñòâà, êîòîðûå èìååò ïðîöåññ ÷òåíèÿ êíèãè, íî èðåàëèçîâûâàòü ñâîè òâîð÷åñêèå èäåè â âèðòóàëüíîì ìèðå. Çíà÷åíèå è ðîëü èíôîðìàöèîííûõòåõíîëîãèé â ñîâðåìåííîì îáùåñòâå âûñîêè, ïîòîìó ÷òî âûñîêà ðîëü èíôîðìàöèè èïðîäîëæàþò âîçðàñòàòü â ãåîìåòðè÷åñêîé ïðîãðåññèè. Ñåãîäíÿ èíôîðìàöèîííûå òåõíîëîãèè - ýòîêîìïëåêñíîå ñðåäñòâî îñâîåíèÿ ÷åëîâåêîì îêðóæàþùåãî ìèðà.

Èíôîðìàöèîííûå òåõíîëîãèè â îáðàçîâàíèè ïîçâîëÿþò èñïîëüçîâàòü áîëåå øèðîêèéñïåêòð ôîðì è ìåòîäîâ îáó÷åíèÿ, äàáû îáåñïå÷èòü áîëåå ðàçâåðíóòûé îáúåì èíôîðìàöèè çàñ÷åò òàêîãî âàæíîãî êîìïîíåíòà ó÷åáíîé ñèñòåìû, êàê íàãëÿäíîñòü, êîòîðûé èíôîðìàöèîííûåòåõíîëîãèè ìîãóò îáåñïå÷èòü â ïîëíîì îáúåìå. Ïîýòîìó ïîÿâèëîñü òàêîå íàïðàâëåíèå â ïåäàãîãèêå,êàê ìåäèàîáðàçîâàíèå.

Êðîìå òîãî, îäíèì èç ñîâðåìåííûõ ïóòåé èíòåíñèôèêàöèè è îïòèìèçàöèè ó÷åáíîãîïðîöåññà â øêîëå ÿâëÿåòñÿ èíôîðìàòèçàöèÿ îáðàçîâàíèÿ, è â ÷àñòíîñòè, èñïîëüçîâàíèåêîìïüþòåðíûõ òåõíîëîãèé, ñ öåëüþ âêëþ÷åíèÿ îáðàçîâàòåëüíûõ ó÷ðåæäåíèé â îòêðûòîåîáðàçîâàòåëüíîé ïðîñòðàíñòâî.

ÈÑÏÎËÜÇÎÂÀÍÍÀß ËÈÒÅÐÀÒÓÐÀ:1. Ðîáåðò È.Â. Ñîâðåìåííûå èíôîðìàöèîííûå òåõíîëîãèè â îáðàçîâàíèè. Äèäàêòè÷åñêèåïðîáëåìû, ïåðñïåêòèâû èñïîëüçîâàíèÿ. -Ì.: Øêîëà-Ïðåññ, 1994.2. Ñåëåâêî Ã.Ê. Ñîâðåìåííûå îáðàçîâàòåëüíûå òåõíîëîãèè. -Ì., Íàðîäíîå îáðàçîâàíèå, 1998.3. Ðóññêèé ÿçûê. Êîìïüþòåðíûå òåõíîëîãèè â îáó÷åíèè ðóññêîìó ÿçûêó. Ì.2009.



ÒÀÑÂÈÐÈÉ ÑÀÍÚÀÒ ÄÀÐÑËÀÐÈÄÀ ÏÎÐÒÐÅÒ ÆÀÍÐÈÄÀÒÀÑÂÈÐËÀØÍÈÍÃ ¤ÇÈÃÀ ÕÎÑ ÆÈ¥ÀÒËÀÐÈ

Ðàñèì Õàéðîâ Çîëèìõîí ́ ²ëè(Ãóëèñòîí äàâëàò óíèâåðñèòåòè "Òàñâèðèé ñàíúàò

âà ìóõàíäèñëèê ãðàôèêàñè" êàôåäðàñè ́ ³èòóâ÷èñè.Íîìîçîâ Ýëáåê Õàñàíîâè÷

(Ãóëèñòîí äàâëàò óíèâåðñèòåòè "Äàñòãîµëè ðàíãòàñâèð" òàúëèì é´íàëèøè 1-áîñ³è÷ òàëàáàñè.

Óìóìèé ́ ðòà òàúëèì ìàêòàáëàðèíã 5-6 ñèíôëàðèäà ïîðòðåò æàíðèíè áàäèèé èäðîê ýòèø,ïîðòðåò æàíðèäà ðàñìëàð èøëàø êàòòà àµàìèÿòãà ýãàäèð. Òàñâèðèé ñàíúàò äàðñëàðèäà ïîðòðåò æàíðèäàèøëàø àí÷à ìóðàêêàá âà ³èçè³àðëè æàðà¸íäèð. Óíäà èíñîí îáðàçèíè êàéôèÿòèíè î÷èá áåðèøäàðàíãëàð, ¸ðó² ñîÿëàð îð³àëè àìàëãà îøèðèëèá, áóíäà ´³óâ÷èíèíã ³àí÷àëèê äàðàæàäà ´çèìêîíèÿòëàðèíè èøãà ñîëèá ïîðòðåò èøëàé îëèøëèãèíè ê´ðñàòàäè.

Ïîðòðåò æàíðèäà èøëàíãàí àñàðëàðíè áàäèèé èäðîê ýòèø, òàñâèðèé ñàíúàò äàðñëàðèäàïîðòðåò èøëàø êàòòà ́ ðèííè ýãàëëàñàäà, óíè ́ ³èòèøäà µàì ́ çèãà õîñëèê ìàâæóä.

5-7-ñèíôëàðäà áóíäàé ìàçìóíäàãè òîïøèðè³ëàðíè áàæàðèøäà áîëàëàðäàí ïîðòðåò èøëàøíèíãêîìïîçèöèÿíèíã ³îíóí âà ³îèäàëàðèãà ðèîÿ ³èëãàí µîëäà èøëàø òàëàá ýòèëàäè. Óëàðíèíã áàæàðàäèãàíèøëàðè, ìàçìóíàí µàì, òàñâèðëàø òåõíèêàñè æèµàòèäàí µàì áîøëàí²è÷ ñèíôëàðäàãèãà ³àðàãàíäàñàâîäëèðî³ á´ëèøè êåðàê. Áóíäà ê´ïðî³ ïîðòðåò êîìïîçèöèÿñèäàãè äåòàëëàðíè èøíèíã áîø ²îÿñèãàá´éñóíèøè ³îíóíè, ̧ ðó²-ñîÿ, ðàíãòàñâèð ³îíóíè, þç ìèìèêàëàðè, ê´ç, áóðóí, ëàáíèíã æîéëàøóâè³îèäàñè, êîìïîçèöèÿñè êàáè ³îèäàëàðãà àëîµèäà ýúòèáîð áåðèëàäè.Ïîðòðåò èøëàø ìàø²óëîòëàðèíè ´òêàçèø ìåòîäèêàñè òàúëèì ìàçìóíèäàí êåëèá ÷è³³àí µîëäàáåëãèëàíàäè. Áóíäà ê´ïðî³ áîëàëàðíèíã ̧ øè, èäðîêè, ïîðòðåò èøëàø ìàëàêàëàðèíèíã øàêëëàíãàíëèêäàðàæàñè âà áîø³à ñèôàòëàðè ýúòèáîðãà îëèíàäè.

5-6-ñèíôëàðäà ïîðòðåò æàíðè ó÷óí "Ìåí ñåâãàí ³àµðàìîí", "Àäàáèé àñàð ³àµðàìîíè", "Ìåíñåâãàí ́ ³èòóâ÷è", "Òàðèõèé ïîðòðåò èøëàø", "Òàñâèðèé ñàíúàòäà Àëèøåð Íàâîèé ñèéìîñè", "Îíàâà áîëà" êàáè ìàâçóëàðèäà ïîðòðåò êîìïîçèöèÿëàðèíè èøëàø òàâñèÿ ýòèëãàí.Ïîðòðåò èøëàø ìàø²óëîòëàðèäà ́ ³èòóâ÷èëàð ³óéèäàãè æèµàòëàðãà ê´ïðî³ ýúòèáîð áåðèøëàðè ëîçèì:1. Ìàâçó þçàñèäàí ñóµáàòëàð ́ òêàçèø. 2. Ìàâçóãà äîèð ôîòîëàð, ðàñìëàð íàìîéèø ýòèø. 3. Ìàâçóãàäîèð ´³èòóâ÷èíèíã íàìóíà ó÷óí òàé¸ðëàãàí èøëàðèíè íàìîéèø ýòèø âà óíèíã ìàçìóíèíèòóøóíòèðèø. 4. Ìàâçóãà äîèð ïîðòðåòíè èøëàø áîñ³è÷ëàðèíè äîñêàäà ê´ðñàòèø. 5. Ìàâçóãà äîèðïàðàëëåë ñèíô ́ ³óâ÷èëàðèíèíã èøëàðèäàí íàìóíàëàð ê´ðñàòèø µàìäà óëàðíè òàµëèë ³èëèø. 6.Áîëàëàðãà ìóñòà³èë èø ó÷óí ýñêèç, ³îðàëàìàëàð (íàáðîñêà) ÷èçäèðèø. 7. Áîëàëàð òîìîíèäàí èøëàíãàíýñêèç íàìóíàëàðèäàí àéðèìëàðèíè áóòóí ñèíôãà ê´ðñàòèá òàµëèë ³èëèø. 8. Ýñêèç àñîñèäà´³óâ÷èëàðíèíã ìóñòà³èë èøëàðèíè òàøêèë ýòèø.

Áîëàëàðíèíã ìóñòà³èë èøëàðè æàðà¸íèäà ́ ³èòóâ÷è óëàðíèíã ôàîëèÿòëàðèíè ìóíòàçàì êóçàòèáòóðàäè âà çàðóðèÿò òó²èëãàíäà êåðàêëè ìàñëàµàòëàðíè áåðàäè. Áîëàëàðíèíã ìóñòà³èë èøëàðè æàðà¸íèäà´³èòóâ÷è áàæàðèëà¸òãàí èøëàðäàí íàìóíàëàð îëèá, óëàðíè áàð÷àãà íàìîéèø ýòàäè.Áîëàëàð èøëàãàí ïîðòðåòëàðèíè õàðàêòåðëè õóñóñèÿòëàðèäàí áèðè, óëàðíèíã ðàñìëàðèäàãè ñîääàëèê,æ´íëèê, äóí¸íè ́ çëàðè÷à èäðîê ýòèøëàðè âà òàñâèðëàøëàðè µèñîáëàíàäè. Óëàðäàãè áó õóñóñèÿòëàðáîëàëàð ïîðòðåòðèäà ñà³ëàíèøè ëîçèì. ¤³èòóâ÷èíèíã áó ìàñàëàäàãè àñîñèé âàçèôàñè áîëàëàðíèíãèæîäèé ôàîëëèãèíè îøèðèøãà, ðàñìäàãè ²îÿíè ò´ëè³ èôîäàëàé îëèøãà, ðàñìíè ýìîöèîíàë òàúñèðèíèêó÷àéòèðèøãà òàúñèð ê´ðñàòèøäàí èáîðàò.

Ôîéäàëàíèëãàí àäàáè¸òëàð:1. ¥àñàíîâ Ð. Ìàêòàáäà òàñâèðèé ñàíúàòíè ́ ³èòèø ìåòîäèêàñè.-Ò.: Ôàí. 2004.-250 á.2. ¥àñàíîâ Ð. Òàñâèðèé ñàíúàòäàí äàñð èøëàíìàëàðè. 5-ñèíô. -Ò.: Òàôàêêóð. 2015.-128 á.

174



ÈÑÏÎËÜÇÎÂÀÍÈÅ ÈÍÔÎÐÌÀÖÈÎÍÍÎ-ÊÎÌÌÓÍÈÊÀÖÈÎÍÍÛÕÒÅÕÍÎËÎÃÈÉ (ÈÊÒ) ÍÀ ÓÐÎÊÀÕ ÐÓÑÑÊÎÃÎ ßÇÛÊÀ È ËÈÒÅÐÀÒÓÐÛ

Ðàõìîíîâà Êàðîìàò Êàäèðîâíà, ó÷èòåëü ðóññêîãî ÿçûêà è ëèòåðàòóðû ÃÑÎØ ¹11 ã.Íàâîè

Ñåãîäíÿ ìíîãî âíèìàíèÿ óäåëÿþò èñïîëüçîâàíèþ èíôîðìàöèîííûõ òåõíîëîãèé â øêîëå. Èýòî âïîëíå îïðàâäàíî òåì, ÷òî âåê íûíåøíèé - ýòî âåê èíôîðìàöèîííûé. Ñòðåìèòåëüíîå ðàçâèòèåîáùåñòâà, ðàñïðîñòðàíåíèå ìóëüòèìåäèéíûõ òåõíîëîãèé ïîçâîëÿþò ðàñøèðèòü âîçìîæíîñòèèñïîëüçîâàíèÿ ÈÊÒ íà óðîêàõ â ñîâðåìåííîé øêîëå. Íàøà çàäà÷à çàêëþ÷àåòñÿ íå òîëüêî â òîì,÷òîáû äàòü äåòÿì çíàíèÿ, íî â òîì, ÷òîáû íàó÷èòü ñâîèõ âîñïèòàííèêîâ èñêàòü èõ è îñâàèâàòüñàìîñòîÿòåëüíî. Óìåíèå îáðàáàòûâàòü èíôîðìàöèþ íà ñåãîäíÿøíèé äåíü ÿâëÿåòñÿ âåñüìà öåííûìäîñòîÿíèåì. Â ñâÿçè ñ ýòèì ìíå è õî÷åòñÿ ïîñòðîèòü ñâîå âûñòóïëåíèå ñ òî÷êè çðåíèÿ ñïîñîáíîñòèÈÊÒ ïîìîãàòü ó÷èòåëþ â äîñòèæåíèè ýòîé öåëè.Äàâàéòå ñíà÷àëà âñïîìíèì, ÷òî æå ïîäðàçóìåâàþò ïîä ñîáîé ÈÊÒ?Âî-ïåðâûõ, ýòî òåõíîëîãèè, ïîçâîëÿþùèå èñêàòü, îáðàáàòûâàòü è óñâàèâàòü èíôîðìàöèþ èçðàçëè÷íûõ èñòî÷íèêîâ, â òîì ÷èñëå è èç Èíòåðíåòà.Âî-âòîðûõ, ýòî èñïîëüçîâàíèå ñàìîãî êîìïüþòåðà, ñàìûõ ðàçíûõ ïðîãðàìì.Ïðèìåíåíèå èíôîðìàöèîííûõ òåõíîëîãèé íà óðîêàõ íåîáõîäèìî, è ìîòèâèðîâàíî ýòî òåì, ÷òî îíè- ïîçâîëÿþò ýôôåêòèâíî îðãàíèçîâàòü ãðóïïîâóþ è ñàìîñòîÿòåëüíóþ ðàáîòó íà óðîêå;- ñïîñîáñòâóþò ñîâåðøåíñòâîâàíèþ ïðàêòè÷åñêèõ óìåíèé è íàâûêîâ ó÷àùèõñÿ;- ïîçâîëÿþò èíäèâèäóàëèçèðîâàòü ïðîöåññ îáó÷åíèÿ;- ïîâûøàþò èíòåðåñ ê óðîêàì ðóññêîãî ÿçûêà è ëèòåðàòóðû (îñîáåííî ó ìàëü÷èêîâ);· àêòèâèçèðóþò ïîçíàâàòåëüíóþ äåÿòåëüíîñòü ó÷àùèõñÿ;- ðàçâèâàþò òâîð÷åñêèé ïîòåíöèàë ó÷àùèõñÿ;- îñîâðåìåíèâàþò óðîê.Èñïîëüçîâàíèå ÈÊÒ íà óðîêàõ ðóññêîãî ÿçûêà ïîçâîëÿåò ðàçíîîáðàçèòü ôîðìû ðàáîòû, äåÿòåëüíîñòüó÷àùèõñÿ, àêòèâèçèðîâàòü âíèìàíèå, ïîâûøàåò òâîð÷åñêèé ïîòåíöèàë ëè÷íîñòè. Ïîñòðîåíèå ñõåì,òàáëèö â ïðåçåíòàöèè ïîçâîëÿåò ýêîíîìèòü âðåìÿ, áîëåå ýñòåòè÷íî îôîðìèòü ìàòåðèàë. Çàäàíèÿ ñïîñëåäóþùåé ïðîâåðêîé àêòèâèçèðóþò âíèìàíèå ó÷àùèõñÿ, ôîðìèðóþò îðôîãðàôè÷åñêóþ çîðêîñòü.Èñïîëüçîâàíèå êðîññâîðäîâ, èëëþñòðàöèé, ðèñóíêîâ, ðàçëè÷íûõ çàíèìàòåëüíûõ çàäàíèé, òåñòîâ,âîñïèòûâàþò èíòåðåñ ê óðîêó; äåëàþò óðîê áîëåå èíòåðåñíûì.Èíòåðåñíî çâó÷èò íà óðîêå ëåêöèÿ ñ èñïîëüçîâàíèåì ìóëüòèìåäèéíîãî ïðîåêòîðà, êîãäà êîìïüþòåðïîçâîëÿåò ó÷èòåëþ ðàñøèðèòü âîçìîæíîñòè îáû÷íîé ëåêöèè, äåìîíñòðèðîâàòü ó÷àùèìñÿ êðàñî÷íûåñõåìû, äëÿ ïîÿñíåíèÿ èñïîëüçîâàòü çâóê è àíèìàöèþ, áûñòðûå ññûëêè íà ðàíåå èçó÷åííûé ìàòåðèàë.Ñ ïîìîùüþ ìóëüòèìåäèéíîãî ïðîåêòà äåìîíñòðèðóþ ñëàéäû, ñîçäàííûå â ïðîãðàììå MicrosoftPower Point. Èñïîëüçîâàíèå äàííîé òåõíîëîãèè ïîçâîëÿåò:1.Çíà÷èòåëüíî ñýêîíîìèòüâðåìÿ íà óðîêå .2.Ïîâûñèòü óðîâåíüíàãëÿäíîñòè â õîäå îáó÷åíèÿ.3. Âíåñòè ýëåìåíòûçàíèìàòåëüíîñòè, îæèâèòüó÷åáíûé ïðîöåññ.Èñïîëüçîâàíèå ïðåçåíòàöèéïîçâîëÿþò ó÷àùèìñÿ ïîëíååîêóíóòüñÿ â àòìîñôåðóèçó÷àåìîãî âðåìåíè, ïîíÿòüëè÷íîñòü ïèñàòåëÿ,õóäîæíèêà, îáùåñòâåííîãîäåÿòåëÿ.Ìåòîäèêà ïðåïîäàâàíèÿðóññêîãî ÿçûêà ñèñïîëüçîâàíèåì êîìïüþòåðàêàê òåõíè÷åñêîãî ñðåäñòâà



îáó÷åíèÿ, ïîçâîëÿåò èíòåíñèôèöèðîâàòü ïðîöåññ îáó÷åíèÿ:- ïîâûñèòü òåìï óðîêà;- óâåëè÷èòü äîëþ ñàìîñòîÿòåëüíîé ðàáîòû ó÷àùèõñÿ;- ïðîâåðèòü óñâîåíèå òåîðåòè÷åñêèõ çíàíèé ó âñåõ ó÷àùèõñÿ;- óãëóáèòü ñòåïåíü îòðàáîòêè ïðàêòè÷åñêèõ óìåíèé è íàâûêîâ;- âåñòè äèôôåðåíöèðîâàííóþ ðàáîòó ñ êàæäûì ó÷åíèêîì;- âûÿâèòü ïðîáåëû â åãî ãðàìîòíîñòè;- âûðàáîòàòü óìåíèå ñîñòàâëÿòü àëãîðèòìû.ß ñ÷èòàþ, ÷òî èñïîëüçîâàíèå èíôîðìàöèîííûõ è êîììóíèêàöèîííûõ òåõíîëîãèé â ó÷åáíîì ïðîöåññåÿâëÿåòñÿ àêòóàëüíîé ïðîáëåìîé ñîâðåìåííîãî øêîëüíîãî îáðàçîâàíèÿ. Íåîáõîäèìî ðàñøèðÿòü êðóãîçîðó÷àùèõñÿ, ïîâûøàòü óðîâåíü èõ êóëüòóðíîãî îáðàçîâàíèÿ, ðàçâèâàòü ÿçûêîâûå è êîììóíèêàòèâíûåíàâûêè è óìåíèÿ. Ñîâðåìåííûé óðîê öåíåí íå ñòîëüêî ïîëó÷àåìîé íà í¸ì èíôîðìàöèåé, ñêîëüêîîáó÷åíèåì â õîäå åãî ïðèåìàì ðàáîòû ñ èíôîðìàöèåé: äîáûâàíèÿ, ñèñòåìàòèçàöèè, îáìåíà,ýñòåòè÷åñêîãî îôîðìëåíèÿ ðåçóëüòàòîâ. Êîìïüþòåð ÿâëÿåòñÿ ñðåäñòâîì ñàìîêîíòðîëÿ, òðåíàæà çíàíèé,ïðåçåíòàöèè ðåçóëüòàòîâ ñîáñòâåííîé äåÿòåëüíîñòè.

ËÈÒÅÐÀÒÓÐÀ:1. Êóçíåöîâ À.À., Õåííåð Å.Ê., Èìàêàåâ Â.Ð. è äð. "Èíôîðìàöèîííî-êîììóíèêàöèîííàÿêîìïåòåíòíîñòü ñîâðåìåííîãî ó÷èòåëÿ". - Èíôîðìàòèêà è îáðàçîâàíèå, 2010, ¹ 4.

176



TA`LIM JARAYONIDA INNOVATSION TEXNOLOGIYALARNINGAHAMIYATI

Ro'zimov S.I.Axmedova Sh.O

Xorazm viloiyat Xazorasp tuman 14-maktabfizika fani o`qituvchilari

Annotatsiya. Bilish faoliyatini maxsus shaklda tashkil etishda foydalanuvchi interaktiv o`qitishi metodlar.Kalit so'zlar: interaktiv, izlanish faoliyati, motivatsiya, kashfiyotchilik xususiyati Hozirgi zamon o`qituvchisining asosiy fazilatlaridan biri - o`z kasbiga sadoqatliligi, gòyaviy e`tiqodliligi,iymonliligi, bolajonliligi, o`z fanini mukammal bilishi va sevishi kabi xislatlari orqali boshqa kasbegalaridan ajralib turadi. Chunki, ta`lim muassasasida ta`lim- tarbiya ishining yuqori saviyada olibborilishi o`qituvchiga va uning kasbiy tayyorgarligiga bog`liq.O`qituvchi shaxsiga qo`yiladigan muhimtalablardan biri pedagog o`zi o`qitayotgan predmetni chuqur bilishi bilan birga, uning o`qitish metodikasinio`zlashtirib olgan bo`lishi zarur. O`qitayotgan predmetning nazariyasini chuqur bilishi, uni qiziqarliqilib o`quvchilarga yetkaza olishi o`quvchilarning shu fanga bo`lgan qiziqishini oshiradi va o`qituvchiningobro`yini ko`taradi.Pedagogik faoliyat, hayotda yuzaga keladigan har qanday vaziyatda kasbiyshaxsiyo'sishga olib keladigan holatni yaratish, o'qituvchiga xos kreativlik, ijodkorlik, kashfiyotchilik xususiyatlarinisaqlashga intilish ham zamon bilan hamnafaslikni anglatadi. Uzluksiz ta'lim jarayonida o'qituvchiga xosbo'lgan yuqoridagi xususiyatlarni inobatga olish kutilgan natijani beradi. Shu bilan birga, ta'kidlashlozimki, bugun nafaqat o'qituvchining kasbiy mahoratini tashqi omillar ta'sirida takomillashtirish,balki uning o'zini rivojlantirish uchun sharoit va motivatsiya yaratish, ichki intilishlariga asoslanishmuhim bo'lmoqda. O`qitish metodi-bilish faoliyatini maxsus shaklda tashkil etish demakdir.Interaktiv o`qitish metodita`lim jarayonining oldindan belgilangan aniq maqsadi bo`lishini, ular bo`laklarga ajratilishini taqozo etadi.Shunday maqsadlardan biri-ta`lim sharoitini qulay va yoqimli bo`lishini ta`minlashdir. O`quvchi darsdato`la o`zlashtirish imkoniyati borligini hamda mazkur masalaning o`zlashtirish usulini, mazkur masalaniishlashga intelektual salohiyati yetarli ekanligini his qilishi alohida ahamiyatga ega. Shunday yoqimli psixologikiqlimda ta`lim jarayoni mahsulli faoliyatga aylanadi.Interaktiv o`qitish metodini qo`llash jarayonidao`quvchilarning barchasi bilish jarayonida faol qatnashadilar, ular o`zlari bilgan, esga tushirgan,o`ylagan ma`lumotlariga tayanishlari, ulardan bilish jarayonida foydalanishlari mumkinligini tushunadilarva shunga moslashadilar. Birgalikdagi aqliy bilish, izlanish faoliyatida har bir o`quvchi shaxsan ishtiroketib, unga o`z hissasini qo`shadi. Bilimlari, gòyalari, qarashlari, nuqtai nazarlari, faoliyat ko`rsatishusullari bilan o`quvchilar o`zaro fikr, tajriba almashadilar.O`zaro fikrlashish, tajriba almashish jarayonisamimiy, sidqidildan o`zaro qo`llab-quvvatlashdek iliq ruhiy iqlimda bo`lib o`tsa, bu holat nafaqat yangibilim olishni ta`minlaydi, balki bilish faoliyatini oshiradi, faollashtiradi, ularni bilish jarayonidagihamkorligini mustahkamlaydi.Darslardagi interaktiv faoliyat 5 ta asosiy elementlardan tashkil topadi.1. Ijobiy-samimiy o`zaro bog`liqlik.2. Guruh ichida shaxsiy masùliyatlilik.3. Bir-biriga ta`sir etuvchi o`zaro faoliyat.4. Hamkorlikda ishlash malakasi.5. Guruhda ishlash. Interaktiv metod bir kishining fikri, chiqishlarini boshqalarnikidan ustun qo`yishni ta`qiqlaydi.Barcha o`qituvchilardan o`quvchilarning har birini o`ziga xos qarashi, fikri, xulosasi borligini hisobgaolishni, hurmat qilishni talab etadi. Interaktiv o`qitish metodi sinfda sheriklik atmosferasini yaratish uchunaniq imkoniyatlarga ega. U yaxshi dars o`tishning tayyor retsepti bo`lmasdan, mazkur o`qitishmetodiga asoslangan ta`lim texnologiyasi, o`qituvchi va o`quvchilarni ijodiy muallifdoshi tartibidaishlashga o`rgatadi. Natijada o`quvchi hayotning, ishlab chiqarishning har qanday o`zgarishlariga ko`rao`zini standart bo`lmagan xulosa va qarorlarini ishlab chiqish, qabul qilish malakasini egallaydi. Pedagogik jarayonda ta`lim-tarbiya ishining muvaffaqiyati o`qituvchining kasbiy mahoratinitakomillashtirib borishiga ko`p jihatdan bog`liqdir. Kasbiy mahoratni takomillashtirish o`qituvchi shaxsigaxos bo`lgan bir qancha sifatlarni - uning aql-zakovati, irodasi, hissiyotlari, xarakteriga xos ijobiyxususiyatlarni yuzaga kelishiga yordam beradi. Bu xususiyatlar tufayli qobiliyatli va mahoratli o`qituvchimuvaffaqiyatli ishlaydi va oz mehnat sarflab katta natijaga erishadi. Masalan, "keys-stadi"ni takrorlash umumlashtirish darslarida yoki muammoli vaziyatlar ko'p



ushrashadigan mavzularda, "Insert" texnikasini o'tilgan mavzuni mustahkamlash uchun uyga vazifasifatida, "FSMU", "Nima uchun", "Venn diyagrammasi", "Qiyosiy taxlil", "Klasster", "Auktsion"texnologiyalarini mavzu o'rtasida qo'llash mumkin. Bu texnologiyalarni o'qituvchi albatta o'z fanimavzulariga moslashtirib o'rni-o'rnida foydalanadi. Huquqshunoslik fanida "Jinoyat huquqi" mavzusi bo'yichakeys-stadi mustaqil ish uchun topshiriq sifatida berilsa maqsadga muvofiq. Ta'lim tizimida yangi pedagogiktexnologiyalarning maqsad va vazifalari quyidagilardan iborat:- samimiy do'stona munosabat, ijodiy muhitni yuzaga keltirish;- o'quvchilarning shaxsiy ijodiy imkoniyatlarini, sifatlarini ochirish;- o'quvchilarni passiv tinglovchidan aktiv ishtirokchi darajasiga ko'tarish- mustaqil izlanishga va mantiqiy fikrlashga o'rgatish;- guruhlarda o'zini namoyon eta olish, bir-birlarini tinglash qobiliyatlarini tarbiyalash;- o'quvchilarning o'z g'oyalari, fikrlarini yozma ximoya qilish imkoniyatlarinirivojlantirish;- jamoaviy va mustaqil ishlashga, o'quv va h ayotiy faoliyatlarida uchraydiganturli holat va vaziyatlardan chiqish, vaziyatni to'g'ri baholash, ularning fikrlash qobiliyati va nutqfaoliyatini shakllantirish;- aniq bir mavzu rejasi yuzasidan aniq bir tushuncha xosil qilishiga o'rgatish;- yaxshi insoniy fazilatlarni shakllantirish;ooilaviy hayotga ruhiy, ma'naviy tayyorlash, mas'uliyatni his qilishga o'rgatish. Xulosa Demak, yuqoridagilarni hisobga olgan holda har bir o'qituvchi o'z oldiga aniq bir pedagogikmaqsad va vazifani belgilab olishi zarur. Ta'lim jarayonida ilg'or pedagogik texnologiyalardan ya'ni ta'limberishning yangi usullaridan foydalanish birinchidan, darsning samarali bo'lishini ta'minlaydi,ikkinchidan o'quvchilarning shu darsga bo'lgan qiziqishini orttiradi, uchinchidan o'qituvchi darsgaqo'ygan maqsadiga erishadi. Eng asosiysi biror bir texnologiyani qo'llashdan oldin o'quvchilarning qiziqishiniinobatga olgan maqul, shundagina aniq bir natijani qo'lga kiritish mumkin.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR1. "O`zbekiston Respublikasida kadrlarni tayyorlash milliy dasturi", T. 1997 2.2. Yu. K. Babanskiy "O`qitish jarayonini optimallashtirish", M. 1977 yil.3. A.X. Munavvarov tahriri ostida. "Pedagogika" T. O`qituvchi 1996 yil.T. 1997 yil.

178



ÑÎÂÐÅÌÅÍÍÛÉ ÏÎÄÕÎÄ Ê ÔÎÐÌÈÐÎÂÀÍÈÞ ×ÈÒÀÒÅËÜÑÊÎÉ ÊÓËÜÒÓÐÛ

Ñàèäîâà Íàñèáà Ýñàíîâíà,( ó÷èòåëü ðóññêîãî ÿçûêà è ëèòåðàòóðû øêîëû ¹1

Êàðìàíèíñêîãî ðàéîíà Íàâàèéñêîé îáëàñòè)

Ïîíÿòèå ÷èòàòåëüñêîé êóëüòóðû äîâîëüíî ìíîãîçíà÷íî è äîïóñêàåò ðàçëè÷íûå òðàêòîâêè. Ñäâèæåíèåì îáùåñòâà âïåðåä, ñ ðàçâèòèåì òåõíîëîãèé è èííîâàöèé, îòíîøåíèå ê "âåëèêîìó èìîãó÷åìó ðóññêîìó ÿçûêó" ñîâñåì íå äîëæíîå, à ïîä÷àñ - áåçîòâåòñòâåííîå. Ñàìîáûòíûé ÿçûêíàøåãî íàðîäà, îòòî÷åííûé, êðàñèâûé, áîãàòûé, ÿçûê ðóññêèõ ïèñàòåëåé è ïîýòîâ èñïûòûâàåòòðóäíûå âðåìåíà. Áîëüøóþ îïàñíîñòü ïðåäñòàâëÿåò ñíèæåíèå èíòåðåñà íàñåëåíèÿ ê ÷òåíèþ, ñëåäñòâèåì÷åãî ÿâëÿåòñÿ äàëüíåéøàÿ äåãðàäàöèÿ ñîâðåìåííîãî ðóññêîãî ÿçûêà, óòðàòà îáùå÷åëîâå÷åñêèõöåííîñòåé, èñêëþ÷åíèå êíèãè êàê ìîùíîãî òðàíñëÿòîðà çíàíèé è æèçíåííîãî îïûòà.

×èòàòåëüñêèå ïðåäïî÷òåíèÿ øêîëüíèêîâ óáåæäàþò â âîçðàñòàþùåé çíà÷èìîñòè âëèÿíèÿ ñåìüè,äîìà íà ðàçâèòèå ëè÷íîñòè ó÷åíèêà. Íå ñëåäóåò çàáûâàòü î âëèÿíèè êíèæíîãî ðûíêà è ÿçûêàòåëåâèäåíèÿ íà õàðàêòåð âîñïðèÿòèÿ ëèòåðàòóðû è ïåðåðàáîòêó õóäîæåñòâåííîé èíôîðìàöèè. Íàëèöîè ïîçèòèâíûå, è íåãàòèâíûå òåíäåíöèè. Ïîýòîìó ìíîãèå ó÷èòåëÿ îçàáî÷åíû ïðåîäîëåíèåì ðàçðûâàìåæäó èçó÷åíèåì ëèòåðàòóðû ïîä ðóêîâîäñòâîì ïðåïîäàâàòåëÿ è ñàìîñòîÿòåëüíûì ÷òåíèåì ó÷åíèêà.Ñîâåðøåíñòâîâàíèå îáðàçîâàòåëüíîé äåÿòåëüíîñòè â àñïåêòå ïðèîáùåíèÿ ó÷àùèõñÿ ê ÷òåíèþ äîëæíîïðîõîäèòü â ðàìêàõ îáÿçàòåëüíûõ ó÷åáíûõ ïðåäìåòîâ, âíåêëàññíîé ðàáîòû, ñàìîîáðàçîâàòåëüíîéäåÿòåëüíîñòè ó÷àùèõñÿ ñ ó÷åòîì ïðèíöèïà ñîöèîêóëüòóðîñîîáðàçíîñòè è ïðàêòèêîîðèåíòèðîâàííîñòè;ó÷èòûâàòü ïðèíöèïû èíòåðàêòèâíîñòè, ðåôëåêñèâíîñòè, ïîçâîëÿþùèå ó÷àùèìñÿ ñàìèì âûñòðàèâàòüñâîè îáðàçîâàòåëüíûå òðàåêòîðèè è ïðåîáðàçîâûâàòü èíôîðìàöèþ îáùåãî õàðàêòåðà â ëè÷íîå çíàíèå.Â ñèñòåìå ìåòîäîâ Í.È.Êóäðÿøåâà íàçâàí ìåòîä òâîð÷åñêîãî ÷òåíèÿ. Öåëüþ åãî ÿâëÿåòñÿ àêòèâèçàöèÿõóäîæåñòâåííîãî âîñïðèÿòèÿ è â íà÷àëå èçó÷åíèÿ ïðîèçâåäåíèÿ, è ïîñëå àíàëèçà. Ìåòîäè÷åñêèåïðèåìû, îáåñïå÷èâàþùèå ðåàëèçàöèþ ìåòîäà òâîð÷åñêîãî ÷òåíèÿ: âûðàçèòåëüíîå ÷òåíèå,êîììåíòèðîâàííîå ÷òåíèå, áåñåäà, òâîð÷åñêèå çàäàíèÿ ïî ëè÷íûì âïå÷àòëåíèÿì, ïîñòàíîâêà íàóðîêå ó÷åáíîé ïðîáëåìû. Âèäû ó÷åáíîé äåÿòåëüíîñòè øêîëüíèêîâ: ÷òåíèå, çàó÷èâàíèå, ñëóøàíèå,ñîñòàâëåíèå ïëàíîâ, ðàññêàçûâàíèå, ñîçäàíèå îòçûâîâ, ðàññìàòðèâàíèå èëëþñòðàöèé. Â öåëîì ðå÷üèäåò î ïåðâîé ñòóïåíè â ëîãèêå ïîçíàíèÿ ëèòåðàòóðû.

Ñî ñëåäóþùåé ñòóïåíüþ â ëîãèêå ïîçíàâàòåëüíîé äåÿòåëüíîñòè ñâÿçàí ýâðèñòè÷åñêèé ìåòîä.Áîëåå óãëóáëåííûé àíàëèç òåêñòà íåèçáåæíî ñâÿçûâàåòñÿ ñ èçó÷åíèåì ýëåìåíòîâ íàóêè î ëèòåðàòóðå.Ðàñøèðÿåòñÿ ñîäåðæàíèå èçó÷àåìîãî ìàòåðèàëà, èäåò ïîèñê ðàçðåøåíèÿ ïðîáëåì. Äàííûé ìåòîä÷àùå âñåãî îñóùåñòâëÿåòñÿ â ýâðèñòè÷åñêîé áåñåäå. Ïðèåìû: ïîñòðîåíèå ëîãè÷åñêè ÷åòêîé ñèñòåìûâîïðîñîâ, ÷òî ïîìîæåò îñóùåñòâèòü ñàìîñòîÿòåëüíîå äîáûâàíèå çíàíèé, ïîñòðîåíèå ñèñòåìû çàäàíèéïî òåêñòó, ïîñòàíîâêà ïðîáëåì. Âèäû äåÿòåëüíîñòè: ïîäáîð ìàòåðèàëà èç õóäîæåñòâåííîãîïðîèçâåäåíèÿ, ïåðåñêàç ñ ýëåìåíòàìè àíàëèçà òåêñòà, àíàëèç ýïèçîäà, àíàëèç îáðàçà-ïåðñîíàæà,ñîñòàâëåíèå ïëàíà ê âûñòóïëåíèþ, ê ñî÷èíåíèþ, ïîñòàíîâêà ïðîáëåìû.

Áîëüøîå çíà÷åíèå äëÿ ïîääåðæêè è ðàçâèòèÿ ÷òåíèÿ èìååò øêîëüíàÿ áèáëèîòåêà, êîòîðàÿäîëæíà ïðåâðàòèòüñÿ â òåððèòîðèþ ãîñòåïðèèìíîãî ïðîñòðàíñòâà äëÿ èíòåëëåêòóàëüíî-äîñóãîâîéäåÿòåëüíîñòè ñ ñîâðåìåííûì äèçàéíîì, óäîáíûì âðåìåíåì îáñëóæèâàíèÿ. Ñîâðåìåííàÿ áèáëèîòåêàäîëæíà ïðåäñòàâèòü þíûì ÷èòàòåëÿì èíôîðìàöèîííîå ïðîñòðàíñòâî â óïîðÿäî÷åííîì âèäå è íàó÷èòüïîëüçîâàòüñÿ åãî èíôîðìàöèîííûìè ðåñóðñàìè.Áèáëèîòåêà, ïðèâëåêàÿ ó÷àùèõñÿ ê ÷òåíèþ è ïðåäîñòàâëÿÿ äîñòóï ê æèçíåííî âàæíîé èíôîðìàöèè,ñïîñîáñòâóåò èíòåãðàöèè â ñîöèîêóëüòóðíóþ ñðåäó è ïîâûøåíèþ óðîâíÿ ñîöèàëüíîé çàùèùåííîñòèôîðìèðóþùåéñÿ ëè÷íîñòè.

Â íàñòîÿùåå âðåìÿ êðóïíûå áèáëèîòåêè ïðîâîäÿò ðàçëè÷íûå èññëåäîâàíèÿ, êîòîðûå äàþòïîëíîå ïðåäñòàâëåíèÿ î ÷èòàòåëüñêîì îáëèêå è ñîñòîÿíèè ÷èòàòåëÿ. Â èòîãå ñîáèðàþòñÿ îáøèðíûåäàííûå î äèàãíîçå ÷èòàòåëüñêèõ ïîòðåáíîñòåé, î ìîòèâàõ îáðàùåíèÿ ñ èçäàíèÿìè, ïðîñëåäèòüîñíîâíûå òåíäåíöèè ÷òåíèÿ òèïè÷íûå äëÿ ñîâðåìåííîãî ýòàïà êóëüòóðíîãî óðîâíÿ.

Ñïèñîê èñïîëüçîâàííîé ëèòåðàòóðû:1. Àáäóëëàåâà Ì.Í., Òóëåíîâà Ê.Þ., Ãàôôàðîâà Ã.Ã., Íèÿçèìáåòîâ Ì.Ê. Ìåòîäîëîãè÷åñêèå ïðîáëåìûíàöèîíàëüíîé èäåè è íàóêè. -Ò, 2009.2. Ìóõàììåäîâà Ç. Ì, Ïàðàäèãìà ãóìàíèçàöèè îáðàçîâ -Ò., 2004.



3. Áàñêàêîâ Â.Þ., Áàõòåðîâ Â.Å, Ðåçíè÷åíêî È.Ë. Íåêîòîðûå ïðîáëåìû èñïîëüçîâàíèÿ êîìïüþòåðàâ îáó÷åíèè ðóññêîìó ÿçûêó. // Ðóññêèé ÿçûê â øêîëå. 1988. ¹2, ñ.7-12.

180



ÊÈÒÎÁ ÌÓÒÎËÀÀÑÈ ÂÀ ÓÍÃÀ ÁÎËÀÍÈ ¤ÐÃÀÒÈØ É¤ËËÀÐÈ

Óðóìáàåâà Àéãóëüïåäàãîãèêà ôàíëàðè íîìçîäè,

Íóêóñ Äàâëàò ïåäàãîãèêà èíñòèòóòè"Ïñèõîëîãèÿ" êàôåäðàñè äîöåíòè

Àííîòàöèÿ. Ìà³îëàäà êèòîá ìóòîëààñè âà óíãà áîëàíè ́ ðãàòèø é´ëëàðè ìóàììîñè ÷ó³óð òàµëèë³èëèíàäè. ̈ øëàð ìàúíàâèÿòèíè þêñàëòèðèø áîðàñèäà óëàð ́ ðòàñèäà êèòîáõîíëèêíè êåíã òàð²èá³èëèø á´éè÷à òèçèìëè èøëàðíè òàøêèë ýòèøíè òàêëèô ³èëãàí þðòáîøèìèçíèíã 5-òà ìóµèìòàøàááóñëàðè òàðêèáèäàãè 4-÷è òàøàááóñ µà³èäà àëîµèäà ñ´ç þðèòèëàäè. "Êèòîá ́ ³èø" âà "¸çèø"òóøóí÷àëàðèãà èçîµ áåðèëàäè. Áîëàíè êèòîá ́ ³èøãà ́ ðãàòèøíèíã ïåäàãîãèê âà ïñèõîëîãèê àñîñëàðèµàìäà õóñóñèÿòëàðè î÷èá áåðèëàäè.Êàëèò ñ´çëàð. Êèòîá, ìóòîëàà, êèòîáõîíëèê, êèòîá ´³èø, ¸çèø, ´ðãàòèø, ýµòè¸æ, ìîòèâ,ìîòèâàöèÿ, ýêñòåðèîðèçàöèÿ, èíòåðèîðèçàöèÿ Àáðàõàì Ìàñëîó íàçàðèÿñè, àêòóàëëàøòèðèø, îòà-îíà, êóòóáõîíà, àäàáè¸ò.

Ìàúëóìêè, æîðèé éèëíèíã ìàðò îéèäà ¤çáåêèñòîí Ïðåçèäåíòè Ø.Ì.Ìèðçè¸åâ "¨øëàðìàúíàâèÿòèíè þêñàëòèðèø âà óëàðíèíã á´ø âà³òèíè ìàçìóíëè òàøêèë ýòèø á´éè÷à 5-òà ìóµèìòàøàááóñ"íè òàêëèô ýòãàí ýäè. Ìàçêóð 5-òà òàøàááóñ êåíã æàìîàò÷èëèãèìèç òîìîíèäàí êàòòà³èçè³èø áèëàí êóòèá îëèíäè µàìäà áóãóíãè êóíäà óíè þðòèìèçíèíã áàð÷à õóäóäëàðèäà êåíãæîðèé ³èëèø ìàñàëàëàðè àìàëãà îøèðèëìî³äà. Óøáó òàøàááóñëàðíèíã òàðêèáèäàãè 4-÷è ìóµèìòàøàááóñ ̧ øëàð ìàúíàâèÿòèíè þêñàëòèðèø, óëàð ́ ðòàñèäà êèòîáõîíëèêíè êåíã òàð²èá ³èëèøá´éè÷à òèçèìëè èøëàðíè òàøêèë ýòèøãà é´íàëòèðèëãàíäèð.

Óíãà àñîñ ³èëèá, àëáàòòà, èëãàðè éèëëàðäàãè þðòáîøèìèçíèíã "Êèòîá ìàµñóëîòëàðèíèíàøð ýòèø âà òàð³àòèø òèçèìèíè ðèâîæëàíòèðèø, êèòîá ìóòîëààñè âà êèòîáµîíëèê ìàäàíèÿòèíèîøèðèø µàìäà òàð²èá ³èëèø á´éè÷à êîìïëåêñ ÷îðà-òàäáèðëàð äàñòóðè ò´²ðèñèäà"ãè ³àáóë ³èëèíãàí£àðîðè îëèíãàíäè. Óøáó ìóµèì µóææàò õàë³èìèçíèíã ìàúíàâèé äóí¸ñèíè þêñàëòèðèø é´ëèäàêàòòà àµàìèÿòãà ýãà á´ëãàíëèãè, µàììàãà ìàúëóìäèð. Àéíè³ñà, áó £àðîðíèíã ¸øëàðèìèçíèíãêèòîá ́ ³èøãà ³èçè³èøèíè îðòòèðèøäà, óëàðíèíã ìàúíàâèé áàðêàìîë èíñîíëàð á´ëèá øàêëëàíèøèäà´ðíè áå³è¸ñäèð.

Äàðµà³è³àò, ̧ øëàð ́ ðòàñèäà êèòîá ìóòîëààñè âà êèòîáõîíëèê ìàäàíèÿòèíè îøèðèøäà áèð³àòîð ìóàììîëàð ìàâæóä ýêàíëèãè µå÷ êèìãà ñèð ýìàñ. Âà áóíãà æàâîáàí áèç êèòîá ́ ³èøãà îèäìàñàëàíè ÿíà áèð ìàðòà ê´ðèá ÷è³èá, óíè òàµëèë ³èëèøíè ìà³óë ê´ðäèê.Øóíäàé ³èëèá, "êèòîá ́ êèø" âà ó áèëàí áî²ëè³ "¸çèø"íè ́ ðãàíìî³ äåãàíèìèç ́ çè íèìà? Áóíà³àñàâîë ò´²èëèøè òàáèéè, àëáàòòà. Ëåêèí, áó áèç ́ éëàãàí÷àëèê îääèé íàðñàëàð ýìàñ ýêàí. ¤³èø âà¸çèø èíñîííèíã ê´íãëèíè ê´òàðèø ìà³ñàäèäà ́ éëàá òîïèëãàí ýìàñ. Óëàð èíñîíèÿòíèíã òàáèàòáèëàí êóðàøèäàãè äàñòëàáêè ÿíãèëèê (èµòèðî) ñèôàòèäàãè ³óðîëè á´ëèá êåëãàí. Ìàñàëàí, áó³àòîðãà áèç áèðèí÷è îëîâíè, áèðèí÷è òîø áîëòàíè, áèðèí÷è áó²ëè äâèãàòåëíè, áèðèí÷è ýëåêòðëàìïî÷êàíè, áèðèí÷è òðàêòîðíè, áèðèí÷è òåëåâèçîðíè, áèðèí÷è êîñìèê êåìàíè, áèðèí÷è êîìïüþòåðâà óÿëè òåëåôîííè êèðèòñàê á´ëàäè. Òàä³è³îòëàðãà ê´ðà, ́ ³èø - áó èíñîíèÿòíèíã ðóµèé äóí¸ñèíèíãòàÿí÷ ìàíáàñè á´ëñà, ̧ çèø ýñà - êåëàæàê àâëîäëàðãà ²àìµóðëèê ê´ðñàòèøíèíã ýíã îëèéæàíîáøàêëè ýêàí.

Êèòîá ìóòîëààñè æàðà¸íè ñàìàðàëè á´ëèøè ó÷óí, ó äàñòëàá êèòîáõîííè ³èçè³òèðèøè çàðóð,ÿúíè êèòîáãà íèñáàòàí ìîòèâàöèÿ âà ìîòèâ á´ëèøè ëîçèì. Êèòîáãà á´ëãàí óìóìèé ³èçè³èøíè¸êè òóðëè µèë ñîµàëàðãà á´ëãàí ³èçè³èøíè èíñîí ́ çèäà äîèìî ðèâîæëàíòèðèá áîðèøè çàðóð. Øóáîèñ, ³èçè³óâ÷àíëèê ìàúëóì äàðàæàäà ´çèíè-´çè òàðáèÿëàøíèíã íàòèæàñè µèñîáëàíàäè.Ìîòèâàöèÿíèíã ìóµèì ýëåìåíòè ñèôàòèäàãè ³èçè³óâ÷àíëèêíèíã àñîñèäà ýµòè¸æëàð ¸òàäè.Ïñèõîëîãèÿäà ýµòè¸æëàð áàð÷à ôàîëèÿò òóðëàðèíèíã (´éèí, ´³èø, ìåµíàò) µàðàêàòãà óíäîâ÷èêó÷èäèð. Ýµòè¸æãà áî²ëè³ µîëäà ìîòèâ ïàéäî á´ëàäè, ìîòèâ ´ç íàâáàòèäà ìà³ñàäãà àéëàíàäè,ìà³ñàäãà ýðèøèø ó÷óí ýñà èíñîí µàðàêàò ³èëàäè, áó µàðàêàòëàð ́ ç íàâáàòèäà ôàîëèÿòíè òàøêèë³èëàäè.

¥àðàêàòëàð èêêè µèë, ÿúíè è÷êè âà òàø³è, µàìäà óëàð äîèìèé áî²ëè³ëè³äà á´ëàäè. È÷êèµàðàêàòëàð òàø³èãà àéëàíãàí æàðà¸í ïñèõîëîãèÿäà ýêñòåðèîðèçàöèÿ äåéèëàäè, øóíèíãäåê, òàø³èµàðàêàòëàð è÷êèãà àéëàíãàí æàðà¸í èíòåðèîðèçàöèÿ äåá àòàëàäè. Ìèñîë ó÷óí àéòàéëèê, ýµòè¸æàñîñèäà áîëàäà êèòîá ́ ³èø ìîòèâè, ÿúíè è÷êè µàðàêàòëàð ïàéäî á´ëäè. Ýíäè ó øó êèòîáíè îëèø



ó÷óí êèòîá ä´êîíèãà, ¸êè êóòóáõîíàãà áîðèá êèòîáíè ³´ëèãà îëèá ´³èãàí µàðàêàòè ýñà òàø³èµàðàêàòëàðãà êèðàäè. Êèòîáíè ´³èá ð´µèé äóí¸ñè áîéèá, ´çãàðãàí áîëàäà ÿíà è÷êè µàðàêàòëàðïàéäî á´ëà áîøëàéäè. Âà ìàçêóð æàðà¸íëàð øó òà³ëèääà äàâîì ýòàâåðàäè.

ÕÕ-÷è àñðíèíã 50-÷è éèëëàðèäà ãóìàíèñòèê ïñèõîëîãèÿ é´íàëèøèäà èëìèé òàä³è³îò èøëàðèíèîëèá áîðãàí àìåðèêàëèê ìàøµóð ïñèõîëîã-îëèì Àáðàõàì Ìàñëîó ́ çèíèíã àæîéèá áèð íàçàðèÿñèíèôàíãà êèðèòàäè. "Ýµòè¸æëàð èåðàðõèÿñè, ÿúíè øàõñíèíã ´çèíè-´çè àêòóàëëàøòèðèø" íîìëèìóàëëèôíèíã óøáó íàçàðèÿñè øó êóíãà ³àäàð ñîµàäà ê´ïëàá ìóíîçàðàëàð âà èëìèé òîðòèøóâëàðãàñàáàá á´ëèá êåëìî³äà. À.Ìàñëîó èíñîííèíã áàð÷à ýµòè¸æëàðèíè 5-òà ïî²îíàãà á´ëàäè âà óíèïèðàìèäà ê´ðèíèøèäà òàêëèô ³èëàäè.

Ïèðàìèäàíèíã äàñòëàáêè, ÿúíè ïàñòäàãè 1-÷è ïî²îíàñèäà øàõñíèíã èíñòèíêòëàð äàðàæàñèäàãèòàáèéè ýµòè¸æëàðè ̧ òàäè, óëàð ôèçèîëîãèê ̧ êè íåãèçãè ýµòè¸æëàð äåá àòàëàäè (áóëàð - îâ³àòëàíèø,åá-è÷èø, äàì îëèø, óµëàø, íàñë ³îëäèðèø âà µ.). Ïèðàìèäàíèíã 2-÷è ïî²îíàñèãà èíñîííèíã´çèíè-´çè µèìîÿ âà ìóµîôàçà ³èëèøãà, ÿúíè µàâôñèçëèãèãà á´ëãàí ýµòè¸æëàðè êèðàäè (áóëàð -èíñîííèíã áàð³àðîðëèê âà ôàðîâîíëèêêà èíòèëèøèãà áî²ëè³ ìåµíàò ³èëèøè, ́ ³èá êàñá-µóíàðãàýãà á´ëèøè, ´ç æîéè âà õóñóñèé ìóëêèãà ýãà á´ëèøè âà µ.). Ïèðàìèäàíèíã 3-÷è ïî²îíàñèäàèíñîííèíã ñåâãè-ìóµàááàò âà ä´ñòëèêêà ìóµòîæ, áîø³à÷à ³èëèá àéòãàíäà, ñåâèø âà ñåâèëèø,ÿõøè ê´ðèø âà ÿõøè ê´ðèíèøãà á´ëãàí ýµòè¸æëàðè ̧ òàäè (áóëàð - îèëà ³óðèø, ä´ñòëàð îðòòèðèø,ÿ³èí ³àðèíäîøëàðè áèëàí ìóîìàëà âà ìóíîñàáàòäà á´ëèø âà µ.). Ïèðàìèäàíèíã 4-÷è ïî²îíàñèãàèíñîííèíã µóðìàò-èççàòãà, äè³³àò-ýúòèáîðãà, îáð´-ìàíñàáãà á´ëãàí ýµòè¸æëàðè êèðàäè (áó - òåâàðàê-àòðîôäàãè êèøèëàðíèíã óíè òàí îëèøè, âà øó àñîñäà èíñîííèíã ́ çèíè-´çè µóðìàò ³èëèøè âà µ.).Âà, íèµîÿò, ïèðàìèäàíèíã ÷´³³èñèäà, ýíã îµèðãè 5-÷è ïî²îíàñèäà èíñîííèíã ´çèíèàêòóàëëàøòèðèøãà áî²ëè³ ýµòè¸æëàðè êèðàäè (ÿúíè, áó - ́ çèíè-´çè ðèâîæëàíòèðèø, ́ çèíè-´çèáàµîëàø, ́ çèíè-´çè òàðáèÿëàø, ðóµèé îëàìèíè áîéèòèø âà µ.).

Øóíäàé ³èëèá, Àáðàõàì Ìàñëîó íàçàðèÿñèãà ìóâîôè³ èíñîí áóòóí µà¸òè äàâîìèäà áèðïî²îíàäàí ´òãàíäàí ñ´íã êåéèíãèñèãà ´òàð ýêàí. 5-÷è ïî²îíàäàãè ýµòè¸æëàðíèíã ³îíäèðèëèøèêèøèíèíã åòóê, êîìèë èíñîí á´ëãàíèäàí äàðàê áåðàäè. Óøáó íàçàðèÿíèíã òàí³èä÷èëàðè µàìäàèçäîøëàðè ³àéä ýòêàíëàðèäåê, ́ çèíè-´çè àêòóàëëàøòèðèøãà á´ëãàí ýµòè¸æ èíñîí µóë³-àòâîðèäàóñòóíëèê ³èëèá óíèíã µàðàêàòëàðèíè òà³îçàëàéäè. Äåìàê, êèòîá ́ ³èø - áó ïèðàìèäà ÷´³³èñèäàãè,ýíã þêñàê ýµòè¸æëàð ñèðàñèãà êèðèá, èíñîííèíã ðóµèé äóí¸ñèíè áîéèòèøãà, ÿíàäà òàðà³³èéòîïòèðèøãà á´ëãàí é´ë äåñàê, àñëî ìóáîëà²à ³èëìàãàí á´ëàìèç.

Áîëàíè êèòîáíè ìóòîëàà ³èëèøãà ́ ðãàòèøíèíã ýíã àñîñèé é´ëè - áó áàð÷à îèëà àúçîëàðèíèíãêèòîá ´³èøãà, êèòîáíè ñîòèá îëèøãà, óíè ³àäðëàøãà, ´³èëãàí êèòîáíè áèðãàëèêäà ìóµîêàìà³èëèøãà á´ëãàí ³èçè³èøèäèð. Îèëàäà êèòîá ́ ³èø ìóµèòè µóêì ñóðèøè ëîçèì, øóíäàãèíà áîëàìàøà³³àòëàðñèç, îðòè³÷à òàøâèøëàðñèç ìóòîëàà ³èëèøãà ³èçè³àäè. Ìàêòàáãà áîðãàí, ´³èø âà¸çèøíè ́ ðãàíèøíè, ñàâîäëè á´ëèø îðçóñèäàãè áîëà ò´ñàòäàí ́ ³èøäàí ñîâèá, ³èçè³èøè ñóñòëàøèáêåòàäèãàí µîëàòëàðãà µà¸òèìèçäà ê´ï äó÷ êåëàìèç. Áóíè òóøóíìàãàí îòà-îíàëàð òàøâèøëàíèá,ôàðçàíäèíè êèòîá ́ ³èøãà ìàæáóðëàøãà êèðèøàäèëàð. Àììî, áóíèíã ïñèõîëîãèê ñàáàáè ýñà æóäàîääèé - áîëà µàðôëàðíè áèëãàíè áèëàí óëàðíè ³´øèá ́ ³èøíè µàëè ÿõøè áèëìàéäè, ñ´çëàðíè âàãàïëàðíè ́ ³èãàíè áèëàí óëàðíèíã ìàúíîñèíè òîëè³ òóøóíà îëìàéäè.

Ýíã àñîñèéñè, êèòîá ́ ³èø - áó ìåµíàòíèíã áèð òóðè µèñîáëàíèá, ó èíñîííèíã áàð÷à ïñèõèêæàðà¸íëàðèíè, ýìîöèîíàë-èðîäàâèé âà ìîòèâàöèîí ñôåðàñèíè áèð áóòóí, ÿõëèò µîëäà ôàîëèÿòãàêèðèøèøèíè òàëàá ³èëàäè. Çåðî, ìóòîëàà ³èëèø ó÷óí áîëàíèíã äè³³àòè æàìëàíãàí, èäðîêè áàð³àðîð,õîòèðàñè èõòè¸ðèé, òàôàêêóð îïåðàöèÿëàðèíèíã ýñà (òóøóíèø, òà³³îñëàø, àíàëèç-ñèíòåç ³èëèø,óìóìëàøòèðèø, êîíêðåòëàøòèðèø) áàð÷àñè èøòèðîê ýòèøàäè. ßúíè, êèòîáíè ́ ³èø áîëàíèíã àñàáòèçèìè ôàîëèÿòèäàãè îëèé ïñèõèê ôóíêöèÿëàðíèíã èøãà òóøèøèíè òàúìèíëàéäè, áîëàíèòàøêèëëàøòèðàäè, óíè ́ çèíè-´çè ðåãóëÿöèÿ âà àíàëèç ³èëèøãà, ́ çèíè-´çè íàçîðàò âà áîø³àðèøãà´ðãàòàäè. Àëáàòòà, áó - óëêàí, ìóðàêêàá âà ìàøà³³àòëè èøäèð, øó ñàáàá, áîëà êèòîá ´³èøãàíèñáàòàí òåëåâèçîð âà êîìïüþòåð ê´ðèøíè, ̧ êè óÿëè òåëåôîíäà ́ éíàøíè ìàú³óë ê´ðàäè, ÿúíè ́ çèó÷óí îñîíãèíà é´ëíè òàíëàéäè.

Øó áîèñ, îòà-îíàëàð, ¸êè áîø³à îèëà àúçîëàðè ìàêòàáãà÷à ¸øäàãè ôàðçàíäèãà µàð êóíèêå÷àñè êèòîá (ýðòàê) ́ ³èá áåðèøíè îäàòãà àéëàíäèðèøëàðè ëîçèì. Íàôà³àò ́ ³èá áåðèø, áàëêèáèðãàëèêäà óíèíã ìàçìóíèíè ìóµîêàìà ³èëèá, ñàâîë-æàâîáëàð ó÷óí 15-20 äà³è³àëèê âà³òèíèàÿìàñëèêëàðè øàðò. Áó áèëàí áèç áîëàíèíã êåëàæàêäà êèòîá ́ ³èøãà ³èçè³èøèíè, êèòîáíè ñåâèøãàâà µóðìàò ³èëèøãà ́ ðãàòàìèç.

Ïåäàãîã-ïñèõîëîã îëèìëàðíèíã ôèêðèãà ê´ðà, áîëàíè êèòîá ìóòîààëàñèãà àñòà-ñåêèí èëêáîëàëèê äàâðèäàí áîøëàá ́ ðãàòà áîðèø çàðóð. Ãîµèäà µà¸òäà áèç 3-4 ̧ øëè áîëàíèíã óíãà îëèááåðèëãàí êèòîáäàãè ðàñìëàðíè òîìîøà ³èëèá, êåéèí÷àëèê óíè éèðòèá òàøëàãàíèíè àôñóñ áèëàí

182



êóçàòàìèç. Áîëà ¸ìîíëèãèäàí êèòîáíè éèðòìàéäè, àñëèäà óíè éèðòèø ìóìêèí ýìàñëèãèíèòóøóíìàéäè, ÷óíêè áóíãà óíè µå÷ êèì ́ ðãàòìàãàí. Àéèðèì îòà-îíàëàð áîëàñèíèíã áóíäàé ñàëáèéµàðàêàòèãà áåïàðâîëèê ê´ðñàòèá, ëî³àéäëèê áèëàí ³àðàøàäè, µàòòîêè, áàúçèëàðè ýñà ³´ëëàá-³óââàòëàøàäèëàð µàì. Áóíäàé òàðáèÿäàí ñ´íã, áîëàäà êèòîáãà íèñáàòàí µóðìàò µèññè, àëáàòòà,øàêëëàíáàéäè.Àãàðäà áîëà òàíáåµëàðäàí êåéèí µàì áó èøíè òàêðîðëàéâåðñà, óíèíã ³´ëèãà ýñêè ³î²îçíè áåðèá³´éèøíè ïñèõîëîãëàð òàâñèÿ ³èëàäè. ×óíêè áîëà ãîµèäà ³´ë µàðàêàòëàðè, áàðìî³ëàðè ìîòîðèêàñèíè÷èíè³òèðèø ó÷óí µàì êèòîáíè éèðòãàíëèãèíè ́ çè áèëìàé ³îëàäè. Øó áîèñ, îòà-îíàëàð áîëàñèáèëàí ê´ïðî³ èøëàøèøëàðè êåðàê á´ëàäè: áåòëàðè éèðòèëãàí êèòîáíè àâàéëàá, óíè åëèìëàá,òèêèá, òóçàòèá, óìóìàí àéòãàíäà, êèòîáãà æîíëè íàðñàãà ìóíîñàáàò ê´ðñàòãàíäåê, áîëàãà òàúñèðýòèëèøè ëîçèì.ßíà áèð íàðñà. Áóãóíãè êóíäà àêñàðèÿò îèëàëàð ́ çëàðèíè øàõñèé êóòóáõîíàëàðèãà ýãà. Êèòîáíèñîòèá îëèø âà æàâîíëàðíè ò´ëäèðèø, áó, àëáàòòà, ÿõøè îäàò, àììî òèëãà îëèøãà ìàæáóð ³èëóâ÷èòîìîíëàð µàì áîð, øàõñèé êóòóáõîíàíè "áèð êóí ́ ³èëàäèãàí êèòîáëàð" áèëàí ò´ëäèðèø ÿõøèýìàñ. Áóíäàé êèòîáëàðíè øàµàð, ̧ êè îììàâèé êóòóáõîíàëàðèäàí îëèá ́ ³èãàí ìà³ñàäãà ìóâîôè³á´ëàäè. Îèëàâèé êóòóáõîíàäà ýñà ³àéòà-³àéòà ´³èá ÷è³èëàäèãàí êëàññèê àäàáè¸òëàð, àéíè³ñà,ëó²àòëàð, ýíöèêëîïåäèê ìàúëóìîòíîìàëàð, áèáëèîãðàôèê êàðòîòåêàëàð á´ëãàíè ìàú³óë. Äåìàê,øàõñèé êóòóáõîíàíè òóçèø, áó µàì ́ çèãà ÿðàøà áèð µóíàð µèñîáëàíàð ýêàí. Îèëàäà áîëàíèíã µàìêè÷êèíà á´ëñà äà øàõñèé êóòóáõîíàñè á´ëãàíè ìàú³óë, âà ôàðçàíäíè áó èøãà èëê áîëàëèãèäàí´ðãàòèá áîðèø çàðóðäèð.Ìàúëóìêè, àäàáè¸ò áèçãà íèµîÿò êàòòà, ́ òà êåíã âà ÷ó³óð µà¸ò òàæðèáàñèíè áåðàäè. Ó èíñîííèçè¸ëè ³èëàäè, óíè ôà³àòãèíà ã´çàëëèê µèññèíè ýìàñ, áàëêè òóðìóøíèíã áàð÷à ñèíîâëàðèíèòóøóíèøãà, áîø³à äàâðëàðãà âà ́ çãà õàë³ëàðãà é´ë ê´ðñàòóâ÷è þëäóç ñèôàòèäà õèçìàò ³èëàäè,Ñèçãà ýñà èíñîíëàðíèíã ³àëá ³´ðèíè î÷èá áåðàäè. Áèð ñ´ç áèëàí àéòãàíäà, àäàáè¸ò Ñèçíè äîíèøìàíäãààéëàíäèðàäè. Ëåêèí, áóíèíã áàð÷àñè ôà³àò Ñèç êèòîá ´³èø áîðàñèäàãè áàð÷à ìàéäà-÷óéäà³èðàëëàðèãà÷à òóøóíèá ìóòîëàà ³èëãàíèíãèçäàãèíà á´ëàäè. Ñàáàáè, ýíã ìóµèìè àéíè øó ìàéäà³èððàëàðèäà ÿøèðèí á´ëàäè. Áó ýñà Ñèç ôà³àò êèòîáãà ³èçè³èø áèëäèðèá, óíè ÿõøè ê´ðèá,ñåâèá ́ ³èãàíèíãèçäàãèíà á´ëàäè. Êèòîá ́ ³èøíè µàâôëè òîìîíëàðèäàí áèðè ýñà - ìàúòíëàðíè"äèàãîíàë" ³´ðèá ÷è³èø, ̧ êè èíñîííèíã òåç ́ ³èø ³îáèëèÿòèíè ́ çèäà ðèâîæëàíòèðèø, áóíäàéµàðàêàòëàð, àëáàòòà, êèòîá ìóòîààëàñèãà êèðìàéäè.Òàä³è³îò÷èëàðíèíã ôèêðè÷à, èíñîííèíã ñåâèìëè àñàðëàðè á´ëèøè ëîçèì, âà ó øó êèòîáëàðãàµàð µèë µîëàòëàðäà µàì ìóðîæààò ýòà îëèøè ìóìêèí: ³óâîíãàíèäà, ³èéíàëãàíèäà, àñàáèéëàøãàíèäà¸êè êàéôèÿòèíè ê´òàðèø âà øó êàáè ìà³ñàäëàðäà µàì. Êëàññèê àäàáè¸òëàð, áó ñ´çñèç, âà³òñèëñèëàñèäàí ´òãàí êèòîáëàðäèð. Óíè ´³èãàíèäà êèòîáõîí âà³òè áåêîðãà êåòìàéäè. Ëåêèí,êëàññèêà áóãóíãè êóííèíã áàð÷à ñàâîëëàðèãà æàâîá áåðà îëìàéäè. Øó áîèñ, çàìîíàâèé àäàáè¸òëàðíèµàì ́ ³èø ëîçèì, ëåêèí, øîøèëìàñäàí, ́ éëàíèá, âà³òíè ³àäðëàá ́ ³èø êåðàê, äåá òàêëèô ³èëàäèïñèõîëîãëàð. Êèòîá ́ ³èø ðåæàëàðèíè ̧ ø êèòîáõîííèíã ́ çè ó÷óí òóçèø îñîí èø ýìàñ, øó áîèñ,óíè áèëèìëè, ́ ³èìèøëè èíñîíëàð áèëàí ôèêðëàøèá, ìàñëàµàòëàøãàí ìàú³óë µèñîáëàíàäè. Õóëîñà´ðíèäà àéòãàíäà, ïñèõîëîã-îëèìëàðíèíã ôèêðè÷à, áèëèìäîí á´ëèø, áó - èíñîííèíã áàð÷à ôàíëàðíè´çëàøòèðèøèíèíã óíèâåðñàë ³îáèëèÿòèäèð ýêàí. Àììî, áóíäàé óíèâåðñàë ³îáèëèÿò íåãèçèäà,øóáµàñèç, àââàëîìáîð êèòîá ìóòîëààñè ̧ òàäè. Äåìàê, óíãà áîëàíè ́ ðãàòèø é´ëëàðèíè êàòòà îäàìëàðÿõøè áèëèøè øàðò.

ÀÄÀÁÈÅÒËÀÐ:1. Ø.Ì.Ìèðçè¸åâ "¨øëàð ìàúíàâèÿòèíè þêñàëòèðèø âà óëàðíèíã á´ø âà³òèíè ìàçìóíëèòàøêèë ýòèø á´éè÷à 5-òà ìóµèì òàøàááóñ", Ò., ìàðò, 20192. Àáðàõàì Ìàñëîó "Ìîòèâàöèÿ è ëè÷íîñòü"// Ñ-Ïá.: "Åâðàçèÿ", 19993. "Ìóäðîñòü âîñïèòàíèÿ: Êíèãà äëÿ ðîäèòåëåé"// Ñîñò. Á.Ì. Áèì-Áàä, Ý.Ä. Äíåïðîâ, Ã.Á. Êîðíåòîâ//, Ìîñêâà, "Ïåäàãîãèêà", 1989



ÁÎØËÀÍ¢È× ÑÈÍÔ ¤£ÓÂ×ÈËÀÐÈÍÈ ¤£ÓÂ ÔÀÍËÀÐÈÃÀ ÈÆÎÄÈÉ¨ÍÄÀØÈØËÀÐÈÄÀ ÌÓËÒÈÌÅÄÈÀ ÂÎÑÈÒÀËÀÐÈÄÀÍ ÔÎÉÄÀËÀÍÈØ

ÑÀÌÀÐÀÄÎÐËÈÃÈ

Õàéäàðîâ Ðóñòàìáåê Þë÷èáàåâè÷(Ìàêòàáãà÷à òàúëèì ìóàññàñàëàðè ðàµáàð âà ìóòàõàññèñëàðèíè ³àéòà òàé¸ðëàø âà óëàðíèíã

ìàëàêàñèíè îøèðèø èíñòèòóòè êàòòà ́ ³èòóâ÷èñè)

¥îçèðãè êóíäa Ðeñïóáëèêaìèçíèíã áað÷a òàúëèì ìóàññàñàëàðèäà ́ ³óâ÷è-¸øëàðíèíã þêñàêìàúíàâèÿòëè, ìóñòà³èë âà ýðêèí ôèêðëàø ê´íèêìàñèãà ýãà á´ëèøëàðè, çàìîíàâèé èëì-ôàíþòó³ëàðèíè ïóõòà ́ çëàøòèðèøëàðè ó÷óí áàð÷à øàðò-øàðîèòëàð ÿðàòèëãàíè, æàµîí ñòàíäàðòèãàæàâîá áåðàäèãàí ́ ³óâ õîíàëàðè, àõáîðîò-êîììóíèêàöèÿ, çàìîíàâèé ëàáîðàòîðèÿ æèµîçëàðè áèëaíòaúìèíëaíãàíëèãèíèíã ãóâîµè á´ëìî³äàìèç.

Ñîµà ìóòàõàññèñëàðèíèíã íàáàòäàãè âàçèôàñè ÿðàòèëãàí êåíã èìêîíèÿòëàðäàí óíóìëèôîéäàëàíèá, çàìîíàâèé àõáîðîò-êîììóíèêàöèÿ âîñèòàëàðè, èë²îð ïåäàãîãèê òåõíîëîãèÿëàðíèàìàëè¸òãà ³´ëëàø îð³àëè ́ ³óâ÷èëàðäà êàòòà µàæìäàãè ìàúëóìîòëàðíè ³àáóë ³èëèø, ³àéòà èøëàø,ìóñòà³èë ôèêðëàø, èøëàø ê´íèêìàëàðèíè øàêëëàíòèðèø òàëàáëàðãà æàâîá áåðóâ÷è þ³îðè ìàëàêàëèìóòàõàññèñ á´ëèá åòèøèøèíè òàúìèíëîâ÷è ñàìàðàëè òàúëèì æàðà¸íèíè òàøêèë ýòèøäàí èáîðàò.

Áîøëàí²è÷ ñèíô ´³óâ÷èñèäà áèëèø æàðà¸íè èæîäèé ôàîëèÿò íàòèæàñèäà þç áåðàäè.¤³óâ÷èíèíã áåðèëãàí òîïøèðè³íè áàæàðèø æàðà¸íèäà èçëàíèøè, èæîäèé ôàîëèÿòè íàìî¸í á´ëèøèó÷óí àíè³ ìà³ñàäãà é´íàëòèðèëãàí, ðåæàëàøòèðèëãàí, ìåú¸ð âà ìåçîíëàðãà ýãà á´ëãàí, ́ ç-´çèíèàíãëàãàí ôàîëèÿò çàðóðèÿòè ñåçèëàäè. Áó ýñà ´³óâ÷èäà àòðîô îëàì îáúåêòëàðè âà óëàð µà³èäàãèáèëèìëàðíè ́ çëàøòèðèø, òàúëèì ñàìàðàäîðëèãèíè âóæóäãà êåëòèðèø, ôàîëèÿòíèíã àââàëãè òóðëàðèãàòàÿíèøíè òà³îçî ýòàäè. Áîøëàí²è÷ ñèíô ´³óâ÷èëàðèäà èæîäèé ôàîëëèêíè øàêëàíòèðèøòåõíîëîãèÿñèíè èøëàá ÷è³èø ìóàììîñè ê´ï ³èððàëè ïåäàãîãèê-ïñèõîëîãèê èæòèìîèé âàçèôàëàðäàíáèðè á´ëèá, æàìèÿò èæòèìîèé ðèâîæëàíèøè âà òàðà³³è¸òè ó÷óí äîëçàðá âàçèôàëàðäàí áèðèäèð.Áó áîðàäà áîøëàí²è÷ ñèíô ́ ³óâ÷èñè ôàíëàðãà èæîäèé ̧ íäàøèøäà ìóëòèìåäèà âîñèòàëàðè æóäàêàòòà àõàìèÿòãà ýãàäèð.

Ìóëüòèìåäèàëè òåõíîëîãèÿ (ìóëüòè-ê´ï, ìåäèà-ìóµèò) áèð âà³òíèíã ́ çèäà ìàúëóìîò òà³äèìýòèøíèíã ³óéèäàãè óñóëëàðèäàí ôîéäàëàíèøãà èìêîí áåðàäè: ìàòí; ãðàôèêà; àíèìaöèÿ; âèäåîòàñâèð;îâîç.

Ìàúëóìêè, èíñîí ìàúëóìîòíèíã ê´ï ³èñìèíè ê´ðèø (80%) âà ýøèòèø (15%) îðãàíëàðèîð³àëè ³àáóë ³èëàäè. Ìóëüòèìåäèàëè òåõíîëîãèÿëàð óøáó ìóµèì ñåçãè îðãàíëàðèíèíã áó âà³òäàèøëàøèãà ̧ ðäàì áåðàäè. Äèíàìèê âèçóàë êåòìà-êåòëèê (ñëàéä øîó, àíèìaöèÿ, âèäåî)íè îâîçëèòàðçäà íàìîéèø ýòèø îð³àëè èíñîíëàðíèíã ýúòèáîðèíè ê´ïðî³ æàëá ³èëàäè. Øóíäàí êåëèá ÷è³èá,ìóëüòèìåäèàëè òåõíîëîãèÿëàð àõáîðîòíè ìàêñèìàë ñàìàðàëè òàðçäà òà³äèì ýòèøãà èìêîí áåðàäè[1].

Áîøëàí²è÷ ñèíô ´³óâ÷èñè ôàíëàðãà èæîäèé ¸íäàøèøè ó÷óí ÿðàòèëãàí ìóëòèìåäèàâîñèòàëàðèäà:

âèçóàë ìàúëóìîò äàâðèé ðàâèøäà òîâóøëè ìàúëóìîòãà àëìàøèá òóðèøè êåðàê;âèçóàëëàøòèðèëà¸òãàí ìàòåðèàë ìàçìóíè æóäà µàì ñîääà ̧ êè æóäà µàì ìóðàêêàá á´ëìàñëèãè

êåðàê [4].Ýêðàíäàãè êàäð ôîðìàòèíè èøëàá ÷è³èøäà âà ÿðàòèøäà, ê´ðèø ìàéäîíèíè òàøêèë ýòèøíèáåëãèëîâ÷è îáúåêòëàð îðàñèäà ìà³ñàä âà ìóíîñàáàò áîðëèãèíè µèñîáãà îëèø òàâñèÿ ýòèëàäè.Îáúåêòëàðíè ³óéèäàãè÷à æîéëàøòèðèø òàâñèÿ ³èëèíàäè:- áèð-áèðèãà ÿ³èí, ÿúíè ê´ðèø ìàéäîíèäà îáúåêòëàð áèð-áèðèãà ³àí÷àëèê ÿ³èí á´ëñà, óëàðøóí÷àëèê êàòòà ýµòèìîë áèëàí ÿãîíà, ÿõëèò îáðàçíè òàøêèë ³èëàäè;- æàðà¸íëàð ´õøàøëèãè, ÿúíè îáðàçëàðíèíã ´õøàøëèãè âà ÿõëèòëèãè ³àí÷àëèê ê´ï á´ëñà,óëàð øóí÷àëèê êàòòà ýµòèìîë áèëàí óé²óíëàøàäè;- äàâîì ýòèø õóñóñèÿòëàðèíè µèñîáãà îëãàí õîëäà, ÿúíè ê´ðèø ìàéäîíèäà òàðòèáëè êåòìà-êåòëèêíèíã äàâîì ýòèøèãà ìîñ êåëàäèãàí æîéëàðäà æîéëàøãàí ýëåìåíòëàð ³àí÷àëèê ê´ï á´ëñà,óëàð øóí÷àëèê êàòòà ýµòèìîë áèëàí ÿõëèò ÿãîíà îáðàçãà áèðëàøàäè;- îáúåêòëàð øàêëè, µàðô âà ðà³àìëàð ́ ë÷àìè, ðàíãëàðíèíã ò´³ëèãè, ìàòííèíã æîéëàøèøè âàáîø³àëàðíè òàíëàøäà ïðåäìåò âà ôîííè áåëãèëàøíèíã ́ çèãà õîñëèãèíè µèñîáãà îëãàí µîëäà;- âèçóàë àõáîðîòëàðíè îðòè³÷à äåòàëëàð, ̧ ð³èí âà êîíòðàñò ðàíãëàð áèëàí áåçàìàãàí µîëäà;

184



- õîòèðàäà ñà³ëàø ó÷óí ì´ëæàëëàíãàí ìàòåðèàëíèíã ðàíãèíè ́ çãàðòèðèø îð³àëè àæðàòèø;- ìóëüòèìåäèà èëîâàëàðíè èøëàá ÷è³èøäà òóðëè ðàíã âà ôîíäà òàñâèðëàíãàí îáúåêòëàð èíñîíëàðòîìîíèäàí òóðëè÷à èäðîê ³èëèíèøèíè µèñîáãà îëèø êåðàê[3].Áîøëàí²è÷ ñèíô ́ ³óâ÷èñè ôàíëàðãà èæîäèé ̧ íäàøèøëàðèäà þ³îðèäàãè òàëàáëàð àñîñèäà ÿðàòèëãàíìóëüòèìåäèà òåõíîëîãèÿñèäàí ôîéäàëàíèøíè àìàëãà îøèðèøëàðè ó÷óí, áîøëàí²è÷ ñèíô´³èòóâ÷èëàðè ìóëüòèìåäèà ò´²ðèñèäà ìàúëóì áèð äàðàæàäà ýëåìåíòàð áèëèìëàðãà ýãà á´ëèøëàðèêåðàê.

Àäàáè¸òëàð ð´éõàòè1.Àçèçîâ Á. Èæîäèé òàúëèì æàðà¸íèãà òèçèìëè ̧ íäîøóâ. Õàë³ òàúëèìè, 4-ñîí, 2001, 102-104 á.2.Áîøëàí²è÷ òàúëèìíè èæîäèé òàøêèë ýòèø: ìóàììîëàð, å÷èìëàð, âà èñòè³áîëëàð. Ò´ïëàì. Áóõîðî:20073.Òóðäèåâ Á. Áà¸í òàñíèôè. Áîøëàí²è÷ òàúëèì. 1-1993, 9-11 á.4.https://studopedia.su/15_61679_vidi-razvivayushchih-kompyuternih-igr-dlya-detey-trebovaniya-k-nim.html5.https://wikigrowth.ru



ÒÀÑÂÈÐÈÉ ÑÀÍÚÀÒ ÄÀÐÑËÀÐÈÄÀ ¤£ÓÂ×ÈËÀÐÍÈ£ÎÁÈËÈßÒËÀÐÈÍÈ ÈÍÄÈÂÈÄÓÀË ̈ ÍÄÀØÓÂ ÎÐ£ÀËÈ

ØÀÊËËÀÍÒÈÐÈØ

Ðàñèì Õàéðîâ Çîëèìõîí ́ ²ëè(Ãóëèñòîí äàâëàò óíèâåðñèòåòè "Òàñâèðèé ñàíúàò

âà ìóõàíäèñëèê ãðàôèêàñè" êàôåäðàñè ́ ³èòóâ÷èñè.

Èë²îð ïåäàãîãëàð µàð äîèì ´³óâ÷èëàðãà èíäèâèäóàë ¸íäàøóâ ìóàììîñèãà ýúòèáîðëàðèíè³àðàòèá êåëãàíëàð. Áîëàíèíã øàõñèÿòèíè õàð òîìîíëàìà ðèâîæëàíòèðèø, óíèíã ́ çèãà õîñëèãèíèõóðìàò ³èëèø, óíèíã ìóðàêêàá ìàúíàâèé äóí¸ñèíè òóøèíè ó÷óí èíäèâèäóàë ̧ íäàøóâíèíã àõàìèÿòèõà³èäà óøáó ìàñàëà á´éè÷à ïåäàãîãëàðíèíã èëìèé èøëàðèäà ê´ðèøèìèç ìóìêèí. Òàúëèì âà òàðáèÿæàðà¸íèäà áîëàíèíã èæîáèé ôàçèëàòëàðèãà ýúòèáîð áåðèø, áîëàíèíã ̧ øëèê äàâðèäàí òàðáèñèÿíèóíèíã èæîäèé ôàîëèÿòèãà é´íàëòèðèø ëîçèìëèãè ³àéä ýòèëèá êåëèíãàí.

Èíñîí ó ¸êè áó ôàîëèÿòãà ³îáèëèÿòëè á´ëèá äóí¸ãà êåëìàéäè, óíè ³îáèëèÿòëàðè óìðèäàâîìèäà òàúëèì âà òàðáèÿ òàúñèðè îñòèäà øàêëëàíèá áîðàäè. Áèð øàðîèòäà áèð õèë ¸øäàãè´³óâ÷èëàðíè òàñâèðèé ñàíúàò äàðñëàðèäà áèëèì, ê´íèêìà âà ìàëàêà áåðèøèìèçäà ýñà óëàðäà áèðõèë ́ çëàøòèðìàñëèãèíè ïàé³àìàéìèç. Áàúçèëàðè îñîí òåç äàðñíè ́ çëàøòèðñàëàð, áàúçèëàðè ñåêèí,³îëî³ ´çëàøòèðàäèëàð. Ãàï øóíäàêè òàñâèðèé ôàîëèÿò (ðàññîìëèê, µàéêàëòàðîøëèê, ãðàôèêà)´³óâ÷èãà ́ ç òàëàáëàðèíè ³´ÿäè, ÿúíè óíèíã ïñèõèê æàðà¸íëàðèãà, ñåçãè îðãàíëàðè, òåçëèê ðåàêöèÿñèãà³àðàá òàñâèðëàø ê´íèêìàëàðè ´çëàøòèðèëàäè. Êèìäàäèð áó ôàîëèÿòãà íèñáàòòàí èíäèâèäóàëïñèõîëîãèê ñèôàòëàðè ðèâîæëàíãàí á´ëñà, êèìäàäèð ó ñóñò á´ëàäè. Øóíèíã ó÷óí òàñâèðëàø³îáèëèÿòëàðèíè ìàø³ëàð îð³àëè ðèâîæëàíòèðèø çàðóð.

Òàñâèðèé ñàíúàòãà á´ëãàí ³îáèëèÿòíèíèíã ÿíà áèð àñîñèé ìåúçîíè áó óíãà á´ëãàí èíòèëèø,ìóµàááàò øó áèëàí áèðãàëèêäà õàâàñäèð. ×èçèøãà, á´¸³ëàðãà á´ëãàí ³èçè³èø ¸øëèê äàâðèäàíïàéäî á´ëèøè ìóìêèí, áó áåëãèëàð áàäèèé èñòåúäîäíèíã áîøëàíèøè àíãëàòàäè. Àììî òàñâèðèéñàíúàòãà á´ëãàí ³îáèëèÿòíè µå÷ íàðñà øóí÷àëèê ðèâîæëàíòèðìàéäèêè óíãà á´ëãàí ìåµíàòñåâàðëèê,èðîäà êàáè òóé²óëàð. Òàñâèðèé ôàîëèÿò áîø³à ñàíúàòëàð ñèíãàðè µàð êóíãè ìåµíàò, èçëàíèøíèòàëàá ýòàäè.

Òàðèõäà ìàøõóð, ³îáèëèÿòëè âà èñòåúäîòëè ðàññîìëàð - äåÿðëè µàììàñè "Ìåµíàò òèòàíëàðèäèð","Ãåíèé" - áó ìåµíàòäèð", óíèíã îñòèäà èñòåúäîòíèíã âà ³îáèëèÿòíè ðèâîæëàíòèðèø ̧ òàäè. Áàð÷àèñòåúäîòëè ðàññîìëàðíèíã µà¸òè ìåµíàò îñòèäà ́ òãàí. Ëåîíàðäî äà Âèí÷è, Êàìîëèääèí Áåµçîä,Òèöèàí, Ðåìáðàíò, Ðóáåíñ, ×. Àõìàðîâ, È. Ëåâèòàí, Ìèêåëàíæåëî, Ðàôàýëü, Ðåïèí, Àéâàçîâñêèé,Øèøêèí, Âèíöåíò Âàí Ãîã, ¤ðîë Òàíñè³áîåâ, ×.Àõìàðîâ, È.Èêðîìîâ, Ïèêàññî, Ì.Íàáèåâ, âà µ.ê. Èëìãà ÷àí³î³, ôàíãà ìóµàááàò, ôåíîìåíàë ìåµíàò óëàðíè áóþê çàôàðëàðãà îëèá ÷è³äè.Áóãóíãè êóíäà òàñâèðèé ñàíúàò ́ ³èòóâ÷èëàðè ́ ³óâ÷èëàðíè ³àé òàðòèáäà ́ ³èòèø çàðóð äåãàí ñàâîëãàìà³áóë æàâîáíè òîïèøãà µàðàêàò ³èëìî³äàëàð. Æàâîáëàð ýñà òóðëè õèëäèð.

Ìàúëóìêè õîçèðãè òàúëèì òèçèìèäà ñèíôäàãè áàð÷à ́ ³óâ÷èëàðãà áèð õèë ̧ íäàøèøíè òà³îçàýòìî³äà. Òàñâèðèé ñàíúàò äàðñëàðèäà áåðèëà¸òãàí òîïøèðè³ëàð àñîñàí ñèíôäàãè ̧ êè ãóðóµäàãèàñîñèé ìàññàíè òàøêèë ýòóâ÷è "´ðòà÷à ́ çëàøòèðóâ÷è" ́ ³óâ÷èëàðãà ³àðàòèëãàíäèð. Ñèíôäàãè µàðáèð ́ ³óâ÷èíèíã ́ çèãà õîñëèãèíè, èíäèâèäóàëëèãèíè, ïñèõîëîãèê âà ôèçèîëîãèê õóñóñèÿòëàðèíèõèñîáãà îëèá, òàñâèðèé ñàíúàò äàðñëàðèäà ́ ³óâ÷èëàðíè ³îáèëèÿòëàðèíè èíäèâèäóàë ̧ íäàøóâ îð³àëèøàêëëàíòèðèø ìóìêèí.

Ôîéäàëàíèëãàí àäàáè¸òëàð:1.¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Õàë³ òàúëèìè òèçèìèíè 2030 éèëãà÷à ðèâîæëàíòèðèø êîíöåïöèÿñè. -Ò.-2019.2.¥àñàíîâ Ð. Òàáà³àëèøòèðèëãàí òàúëèì. Ìóàììî âà å÷èì. // Ìàúðèôàò ãàçåòàñè. 2003. 15 íîÿáðü. -8-9 á.3.Îëèõ È. Ó÷èòåëÿ-ó÷åíèêè: "Øêîëüíûé ïàðàä" õóäîæíèêîâ. "Àðòõèâ" - ñîöèàëüíàÿ ñåòü âîêðóãèñêóññòâà //www.artchive.ru

186



ÑÎÂÐÅÌÅÍÍÛÅ ÌÅÒÎÄÛ È ÒÅÕÍÎËÎÃÈÈ ÎÁÓ×ÅÍÈß

Õàôèçîâà Íèëóôàð Æàíþõàíîâíà(ó÷èòåëü ðóññêîãî ÿçûêà è ëèòåðàòóðû ÃÑÎØ ¹16, ã.Íàâàè)

Â ñîâðåìåííîì ìèðå, èäóùåì ïî ïóòè èíòåãðàöèè è ãëîáàëèçàöèè, ñïîñîáíîñòü ëþäåé áûñòðîè óñïåøíî àäàïòèðîâàòüñÿ ê óñëîâèÿì âíóòðåííåé è ìåæäóíàðîäíîé êîíêóðåíöèè ñòàíîâèòñÿâàæíåéøèì ôàêòîðîì óñòîé÷èâîãî ðàçâèòèÿ îáùåñòâà.

Ãëàâíûå ïðåèìóùåñòâà âûñîêîðàçâèòîé ñòðàíû â íàñòîÿùåå âðåìÿ îïðåäåëÿþòñÿ÷åëîâå÷åñêèì ïîòåíöèàëîì, êîòîðûé âî ìíîãîì îáóñëîâëåí äîñòóïíîé è êà÷åñòâåííîé ñèñòåìîéîáðàçîâàíèÿ.

Î÷åâèäíî âîçðàñòàíèå ðîëè îáðàçîâàíèÿ â ñîâðåìåííîì ìèðå, ïðåâðàùåíèå åãî â âàæíûéôàêòîð ÷åëîâå÷åñêîé æèçíè è ðàçâèòèÿ îáùåñòâà, êîòîðîå â ïåðâóþ î÷åðåäü çàâèñèò îò îáðàçîâàííîñòè÷ëåíîâ ýòîãî îáùåñòâà.

Ýòîò ïðîöåññ íåâîçìîæåí áåç ó÷àñòèÿ ó÷èòåëåé, ãîòîâûõ è óìåþùèõ ðàáîòàòü â óñëîâèÿõñòðåìèòåëüíî èçìåíÿþùåãîñÿ ìèðà. Ðàçâèòèå ïðîôåññèîíàëüíûõ êà÷åñòâ ïåäàãîãîâ - ýòî ñîäåéñòâèåîáíîâëåíèþ îáðàçîâàíèÿ.

Ñîâðåìåííûé óðîê, ñîâðåìåííûé ó÷èòåëü è ñîâðåìåííûé ó÷åíèê ñåãîäíÿ ïðåäïîëàãàþòñîâðåìåííûå ìåòîäèêè è òåõíîëîãèè. Ñåãîäíÿ ìû çàáîòèìñÿ î âðåìåíè, ïîòîìó ÷òî ïîòîêèíôîðìàöèè îãðîìíûé è â ðàìêàõ îäíîãî óðîêà íå âñåãäà óñïåâàåøü ðàññêàçàòü âñå, ÷òî õîòåëîñü,ñäåëàòü âñå çàäàíèÿ, ïðîéòè íîâûé ìàòåðèàë.

Îäíèì èç ñàìûõ ïîïóëÿðíûõ íîâøåñòâ ñîâðåìåííîé ìåòîäèêè ÿâëÿåòñÿ èíòåãðèðîâàííûéóðîê. Òîëüêî ÷èòàÿ î òàêîì óðîêå âðÿä ëè ïîëó÷èòñÿ ïðåäñòàâèòü âñå âîçìîæíîñòè òàêèõ óðîêîâ,íî, íà÷àâ èñïîëüçîâàòü òàêèå óðîêè â ñâîåé ïðàêòèêå, ïîíèìàåøü, ÷òî ýòà òåõíîëîãèÿ ñìåëîâòîðãàåòñÿ â íåïîêîëåáèìûå øêîëüíûå ïðîãðàììû è ñâÿçûâàåò íà ïåðâûé âçãëÿä íåñîâìåñòèìûåïðåäìåòû.

Îñíîâíàÿ öåëü îáó÷åíèÿ ðóññêîìó ÿçûêó è ëèòåðàòóðå â øêîëàõ ñ óçáåêñêèì è äðóãèìèÿçûêàìè - îáåñïå÷èòü îâëàäåíèå ÿçûêîì, êàê ñðåäñòâîì, îáùåíèÿ, ïîçíàíèÿ, ïëàíèðîâàíèÿ èîðãàíèçàöèè äåÿòåëüíîñòè (îñîáåííî êîëëåêòèâíîé), ýìîöèîíàëüíî-ýñòåòè÷åñêîãî è íðàâñòâåííîãîâîçäåéñòâèÿ è âîñïèòàíèÿ ïðè ïðèîðèòåòíîñòè ðàçâèòèÿ êîììóíèêàòèâíîé êîìïåòåíöèè îáó÷åíèÿ.Ïîëèòèêà ãîñóäàðñòâà â ïîñëåäíåå âðåìÿ íàïðàâëåíà íà òî, ÷òîáû âíåäðèòü èíôîðìàöèîííûåòåõíîëîãèè â øêîëû è âóçû, ïðåâðàòèòü ñòèõèéíûé ïðîöåññ, êàêèì îí ïî ïðåèìóùåñòâó áûë âòå÷åíèå öåëîãî ðÿäà ëåò, â óïðàâëÿåìûé è êîíòðîëèðóåìûé, ïðèâëå÷ü ê ðàáîòå íàä íîâûìèó÷åáíûìè ìàòåðèàëàìè ñïåöèàëèñòîâ â ïðåäìåòíûõ îáëàñòÿõ, ñòèìóëèðîâàòü êîìïüþòåðíûåôèðìû ê ñîçäàíèþ ýëåêòðîííîé îáó÷àþùåé ïðîäóêöèè äëÿ øêîëüíèêîâ è ó÷àùèõñÿ.

Êàê èçâåñòíî, ïðèãîäíîñòü òåõíè÷åñêèõ ñðåäñòâ îáó÷åíèÿ è êîíòðîëÿ äëÿ èñïîëüçîâàíèÿíà çàíÿòèÿõ ïî ëèòåðàòóðå îïðåäåëÿåòñÿ ïî ñëåäóþùèì êðèòåðèÿì: âî -ïåðâûõ, îíè äîëæíûñïîñîáñòâîâàòü ïîâûøåíèþ ïðîèçâîäèòåëüíîñòè òðóäà è ýôôåêòèâíîñòè ó÷åáíîãî ïðîöåññà; âî-âòîðûõ, îáåñïå÷èâàòü íåìåäëåííîå è ïîñòîÿííîå ïîäêðåïëåíèå ïðàâèëüíîñòè ó÷åáíûõ äåéñòâèéêàæäîãî ó÷àùåãîñÿ; â-òðåòüèõ, ïîâûøàòü ñîçíàòåëüíîñòü è èíòåðåñ ê èçó÷åíèþ ÿçûêà; â -÷åòâ¸ðòûõ, îáåñïå÷èâàòü îïåðàòèâíóþ îáðàòíóþ ñâÿçü è ïîîïåðàöèîííûé êîíòðîëü äåéñòâèéâñåõ îáó÷àåìûõ; â-ïÿòûõ, îáëàäàòü âîçìîæíîñòüþ áûñòðîãî ââîäà îòâåòîâ áåç äëèòåëüíîãî èõêîäèðîâàíèÿ è øèôðîâàíèÿ.

Êîìïüþòåðû ñóùåñòâåííî ðàñøèðÿþò âîçìîæíîñòè ó÷èòåëåé ïî èíäèâèäóàëèçàöèè îáó÷åíèÿè àêòèâèçàöèè ïîçíàâàòåëüíîé äåÿòåëüíîñòè ó÷àùèõñÿ â îáó÷åíèè ëèòåðàòóðå, ïîçâîëÿþòìàêñèìàëüíî àäàïòèðîâàòü ïðîöåññ îáó÷åíèÿ ê èíäèâèäóàëüíûì îñîáåííîñòÿì ó÷àùèõñÿ.

Ïðèìåíåíèå êîìïüþòåðîâ íà çàíÿòèÿõ çíà÷èòåëüíî ïîâûøàåò èíòåíñèâíîñòü ó÷åáíîãîïðîöåññà. Ïðè êîìïüþòåðíîì îáó÷åíèè óñâàèâàåòñÿ ãîðàçäî áîëüøåå êîëè÷åñòâî ìàòåðèàëà.Êîìïüþòåð îáåñïå÷èâàåò è âñåñòîðîííèé (òåêóùèé, ðóáåæíûé, èòîãîâûé) êîíòðîëü ó÷åáíîãîïðîöåññà. Êîíòðîëü, êàê èçâåñòíî, ÿâëÿåòñÿ íåîòúåìëåìîé ÷àñòüþ ó÷åáíîãî ïðîöåññà è âûïîëíÿåòôóíêöèþ îáðàòíîé ñâÿçè ìåæäó ó÷èòåëåì è ó÷àùèìñÿ. Ïðè èñïîëüçîâàíèè êîìïüþòåðà äëÿêîíòðîëÿ êà÷åñòâà çíàíèé ó÷àùèõñÿ äîñòèãàåòñÿ è áîëüøàÿ îáúåêòèâíîñòü îöåíêè. Êðîìå òîãî,êîìïüþòåðíûé êîíòðîëü ïîçâîëÿåò çíà÷èòåëüíî ñýêîíîìèòü ó÷åáíîå âðåìÿ, òàê êàê îñóùåñòâëÿåòñÿîäíîâðåìåííàÿ ïðîâåðêà çíàíèé âñåõ ó÷àùèõñÿ. Ýòî äà¸ò âîçìîæíîñòü ó÷èòåëþ óäåëèòü áîëüøåâíèìàíèÿ òâîð÷åñêèì àñïåêòàì ðàáîòû ñ ó÷àùèìèñÿ. Åù¸ îäíî äîñòîèíñòâî êîìïüþòåðà -



ñïîñîáíîñòü íàêàïëèâàòü ñòàòèñòè÷åñêóþ èíôîðìàöèþ â õîäå ó÷åáíîãî ïðîöåññà. Àíàëèçèðóÿñòàòèñòè÷åñêèå äàííûå (êîëè÷åñòâî îøèáîê, ïðàâèëüíûõ/íåïðàâèëüíûõ îòâåòîâ, îáðàùåíèé çàïîìîùüþ, âðåìåíè, çàòðà÷åííîãî íà âûïîëíåíèå îòäåëüíûõ çàäàíèé è ò.ï.), ó÷èòåëü ñóäèò îñòåïåíè è êà÷åñòâå ñôîðìèðîâàííîñòè çíàíèé ó ó÷àùèõñÿ.

Èñïîëüçîâàíèå èíôîðìàöèîííûõ òåõíîëîãèé ðàñêðûâàåò îãðîìíûå âîçìîæíîñòè êîìïüþòåðàêàê ñðåäñòâà îáó÷åíèÿ. Êîìïüþòåðíûå îáó÷àþùèå ïðîãðàììû èìåþò ìíîãî ïðåèìóùåñòâ ïåðåäòðàäèöèîííûìè ìåòîäàìè îáó÷åíèÿ. Îíè ïîçâîëÿþò òðåíèðîâàòü ðàçëè÷íûå âèäû ðå÷åâîéäåÿòåëüíîñòè è ñî÷åòàòü èõ â ðàçíûõ êîìáèíàöèÿõ, ïîìîãàþò îñîçíàòü ÿçûêîâûå ÿâëåíèÿ,ñôîðìèðîâàòü ëèíãâèñòè÷åñêèå ñïîñîáíîñòè, ñîçäàâàòü êîììóíèêàòèâíûå ñèòóàöèè,àâòîìàòèçèðîâàòü ÿçûêîâûå è ðå÷åâûå äåéñòâèÿ, à òàêæå îáåñïå÷èâàþò âîçìîæíîñòü ó÷¸òàâåäóùåé ðåïðåçåíòàòèâíîé ñèñòåìû, ðåàëèçàöèþ èíäèâèäóàëüíîãî ïîäõîäà è èíòåíñèôèêàöèþñàìîñòîÿòåëüíîé ðàáîòû ó÷åíèêà.

Èòàê, êîìïüþòåðíûå îáó÷àþùèå ïðîãðàììû îòêðûâàþò øèðîêèå âîçìîæíîñòè äëÿðàçâèòèÿ ïðèíöèïèàëüíî íîâîé ôîðìû ñàìîñòîÿòåëüíîãî ïîçíàíèÿ, êîòîðîå ñòàíîâèòñÿ âíîâûõ óñëîâèÿõ îðãàíèçîâàííûì, êîíòðîëèðóåìûì è àäàïòèðóåìûì ê èíäèâèäóàëüíûìîñîáåííîñòÿì ó÷àùèõñÿ.

188



¤£ÓÂ ÓÑËÓÁËÀÐÈÄÀÍ ÑÀÌÀÐÀËÈ ÔÎÉÄÀËÀÍÈØ ÁÈËÀÍ ¤£ÓÂÆÀÐÀ¨ÍÈ ÑÀÌÀÐÀÄÎÐËÈÃÈÍÈ ÎØÈÐÈØ

Ýìèíîâ Àíâàð Éèãèòàëèåâè÷Ôàð²îíà ïîëèòåõíèêà èíñòèòóòè

Æèñìîíèé òàðáèÿ âà ñïîðò êàôåäðàñè êàòòà ́ ³èòóâ÷èñè

Ê´ï éèëëèê òàæðèáàëàð øóíè ê´ðñàòÿïòèêè, òàëàáàëàðíè ́ ³èòèø ìóâàôôà³³èÿòè ́ ³óâ èøëàðèóñëóáëàðèäàí ò´²ðè ôîéäàëàíèøãà áî²ëè³ ýêàíëèãèíè ê´ðñàòàäè. Áóãóíãè êóíäà êåëèá ́ ³óâ æàðà?íèñàìàðàäîðëèãè ê´ï æèµàòäàí ´³óâ-òàðáèÿâèé æàðà?ííè ³àíäàé òàøêèëëàíãàíëèãè âà àìàëãàîøèðèëà?òãàíëèãèãà áî²ëè³ á´ëàäè. Óíèíã àñîñèé ò´ëäèðóâ÷èëàðè, ³óéèäàãèëàð µèñîáëàíàäè: èëìèéàñîñëàíãàí ́ ³óâ äàñòóðè, ìàø²óëîòëàðíèíã ìóâîôè³ëàøãàí óñëóáèé òåìàòèêàñè, óëàðãà ìîñ á´ëãàí´³óâ-ìîääèé áàçà µèñîáëàíàäè.

Ìàø²óëîò ðàµáàðè ´³èòèø óñëóáëàðèíè ìîµèðîíà ³´ëëàá âà òàëàáàëàðíèíã ôàîëëèãè âàîíãëèëèãèãà òàÿíèá áèëèì áåðàäè, óëàðäà ê´íèêìà âà ìàëàêàëàðíè øàêëëàíòèðàäè, µàð òîìîíëàìàðèâîæëàíòèðàäè, óëàðäà þêñàê àõëî³èé, ìàúíàâèé âà æèñìîíèé ñèôàòëàðíè òàðáèÿëàéäè. ¥àð áèðóñëóá ́ çàðî áî²ëàíãàí ýëåìåíòëàðäàí èáîðàò á´ëèá, óëàð ́ ³èòèøíèíã óñóëëàðè äåá àòàëàäè. Áèð õèëá´ëãàí óñóëëàð òóðëè óñëóáëàð òàðêèáèãà êèðèøè ìóìêèí, áàúçàí ýñà óëàð ́ ³èòèø óñëóáè á´ëèáµàì êåëèøè ìóìêèí. Áèðî³ ́ ³èòèøíèíã óñëóáëàðèíè áèëèø, ́ ³óâ æàðà¸íè õà³èäàãè ò´ëà òàñàââóðíèáåðìàéäè. Áóíèíã ó÷óí òàüëèì îëà?òãàí òàëàáàëàð òàðêèáèíè, óëàðíèíã æàìîàâèé âà ÿêêà òàðòèáäàáèëèì îëèøëàðèäàãè ìóíîñàáàòíè, ³à÷îí âà ³àíäàé øàðîèòëàðäà ó ̧ êè áó óñëóá ³´ëëàíèëèøèíè,´³èòèøíèíã òàøêèëèé æèµàòëàðèíè, ÿüíè ìàø²óëîòëàð øàêëè äåá àòàëàäèãàí æèµàòëàðèíè µàìáèëèø êåðàê. ¤³èòèø óñëóáëàðè ́ ðòàñèäà ôà³àò ôàð³ëàð ýìàñ, áàëêè óçâèé áî²ëè³ëèêëàð µàì áîð.Ó áèð óñëóáíè ìóâàôôà³èÿòëè ³´ëëàíèëèøèíè, áîø³à óñëóáëàð áèëàí óçâèé áî²ëè³ëèêäà á´ëèøèíèòà³àçî ýòàäè.

Ê´ðãàçìàëèëèê-ïåäàãîãèêàíèíã ìóµèì òàìîéèëëàðèäàí áèðè á´ëèá, óíãà ìóâîôè³ äàðñäàê´ðèëà?òãàí àíè³ îáðàçëàð òàëàáàëàð òîìîíèäàí ́ ðãàíèëà?òãàí ìàòåðèàëíè ÿõøè ́ çëàøòèðèëèøèãàèìêîí áåðàäè. Äàðñëàðäà ê´ðãàçìàëè ³´ëëàíìàëàð âà òåõíèê âîñèòàëàðíè ³´ëëàø òàëàáàëàðäè³³àòèíè ýøèòèá ³àáóë ³èëèøäàí ê´ðèá ³àáóë ³èëèøãà ́ òêàçàäè âà øóíèíãäåê, óëàðíè íàâáàòäàãè´³óâ ìàòåðèàëèíè ýøèòèø îð³àëè ÷ó³óð ôèêðëàá ³àáóë ³èëèøãà òàé?ðëàéäè, áèëèì îëèø ôàîëèÿòèíèîøèðàäè.

Ó ̧ êè áó ê´ðãàçìàëè ³´ëëàíìàíè, ́ ³èòèøíèíã òåõíèê âîñèòàëàðèíè ³´ëëàøíèíã ìà³ñàäãàìóâîôè³ëèãè îõèð-î³èáàòäà ´³óâ âà³òèíè òåæàø, äàðñíèíã ôîéäàëè òàüñèð êîýôôèöåíòèíèîøèðèøèäàí èáîðàòäèð.

Àãàð ê´ðãàçìàëè âîñèòàëàðíè ³´ëëàø äàðñ âà³òèíè òåæàøãà èìêîí áåðìàñà, áó óëàðíè íîò´²ðèòàíëàíãàíëèãèíè, ³´ëëàøãàíëèãè ?êè óìóìàí áó äàðñäà êåðàêñèç ýêàíëèãèäàí äàëîëàò áåðàäè.

Èëìèé áèëèì âà ìàüëóìîòëàðíè æàäàë ́ ñèá áîðèøè øàðîèòèäà, òàëàáàëàðãà åòêàçèø ëîçèìá´ëãàí áèëèì, ê´íèêìà âà ìàëàêàëàðíè ìóâîôè³ µàæìèíè áåëãèëàá îëèø çàðóð. ¤³óâ-òàðáèÿâèéæàðà?ííè òàêîìèëëàøòèðèøíèíã ÿíà áèð ìóµèì é´íàëèøëàðèäàí áèðèáó ́ ³èòèø ñàìàðàäîðëèãèíèàíè³ëàø âà áàµîëàø ìåü¸ðëàðèíè èøëàá ÷è³èøäèð. ¤³óâ-òàðáèÿâèé æàðà?ííè òàêîìèëëàøòèðèøìóðàêêàá âà ê´ï ³èððàëè ôàîëèÿòèäèð. Ó ́ ³óâ þðòè ïåäàãîãèê æàìîàñèíèíã òàðòèáëè, ìà³ñàäãàé´íàëòèðèëãàí µàðàêàòëàðèíè òàëàá ³èëàäè



ÒÀÑÂÈÐÈÉ ÑÀÍÚÀÒ - ÒÀÑÀÂÂÓÐ ÂÀ ÈÄÐÎÊÍÈ ØÀÊËËÀÍÒÈÐÈØÄÀÁÈÐËÀÌ×È ÎÌÈË

Æóìàáîåâ Íàáè Ïàðäàáîåâè÷Ãóëèñòîí äàâëàò óíèâåðñèòåòè ́ ³èòóâ÷èñè,

Àáäóñàëîìîâà Äè¸ðà Àáäóâàëè ³èçèÃóëèñòîí äàâëàò óíèâåðñèòåòè òàëàáàñè

Àííîòàöèÿ: òàúëèì òèçèìè ´çèãà õîñ ìóðàêêàá æàðà¸í á´ëèá, óíäà òàñâèðèé ñàíúàò èíñîíëàðíèýçãóëèêëàð îëàìèãà åòàêëîâ÷è ìàúíàâèé âîñèòà ýêàíëèãè àéòèá ́ òèëãàí.Êàëèò ñ´çëàð: òàúëèì, òàðáèÿ, òàñàââóð, äèä, µèñ-òóé²ó, ýñòåòèêà, èäðîê.

Òàúëèì òèçèìè ´çèãà õîñ ìóðàêêàá âà æóäà ìóµèì æàðà¸íäèð. Áóíäà àñîñàí ´³èòóâ÷è âà´³óâ÷èëàðíèíã ìà³ñàäãà ³àðàòèëãàí ñàìàðàëè ôàîëèÿòè þçàãà êåëàäè. ¤³èòèø äîèìî ́ ³èòóâ÷è âà´³óâ÷èëàðíèíã ´çàðî µàðàêàò æàðà¸íè µèñîáëàíàäè. Òàúëèì æàðà¸íè ´³èòóâ÷è òîìîíèäàíòàøêèëëàøòèðèëàäè âà áîø³àðèëàäè. Áó æàðà¸íäà ́ ³èòóâ÷è ãîµèäà áîø³àðóâ÷è, àéðèì µîëëàðäàèøòèðîê÷è ñèôàòèäà ãàâäàëàíàäè. Øó æóìëàäàí, "Òàúêèäëàø æîèçêè, ´³èòèø ´çèäà ´³óâ÷è âà´³èòóâ÷èëàðíèíã ́ ³óâ ìà³ñàäëàðèãà ýðèøèø, ́ ³óâ ðåæàëàðè âà äàñòóðëàðèäà ́ çëàøòèðèëèøè ê´çäàòóòèëãàí áèëèì, ê´íèêìà âà ìàëàêàëàðíè ýãàëëàøãà ³àðàòèëãàí áèðãàëèêäàãè ôàîëèÿòíè èôîäàëàéäè"[1:96]. Ìóñòà³èëëèê éèëëàðèäà ìàìëàêàòèìèçäà Êàäðëàð òàé¸ðëàø ìèëëèé äàñòóðè ³àáóë ³èëèíäè,òàúëèì âà òàðáèÿ òèçèìèäà èñëîµîòëàð àìàëãà îøèðèëäè. Ñîµàäà àìàëãà îøèðèëà¸òãàí áàð÷à èøëàðäàíê´çëàíãàí àñîñèé ìà³ñàä êåëàæàêäà ¤çáåêèñòîííè ðèâîæëàíãàí ìàìëàêàòëàð ³àòîðèãà îëèá ÷è³àäèãàí,óíèíã äóí¸ãà òàíèëèøèäà ́ ç µèññàñèíè ³´øàäèãàí áàðêàìîë èíñîííè âîÿãà åòêàçèøäèð. Æàìèÿòíèíãìàúíàâèé-ìàúðèôèé µà¸òèíè þêñàëòèðèá, åòóê èíñîíëàðíè òàðáèÿëàá áîðèøíèíã ê´ïëàá îìèëëàðèá´ëèá, óëàð îðàñèäà òàñâèðèé ñàíúàòíèíã ́ ðíè âà àµàìèÿòè áå³è¸ñäèð. Òàñâèðèé ñàíúàò - òàôàêêóðíèíãáåìèñë ìàµñóëè. Ó èíñîíëàð ́ ðòàñèäà ìåµð-ìóµàááàò ðèøòàëàðèíè ìóñòàµêàìëàøãà õèçìàò ³èëàäè.Îäàìëàðíè íàôîñàò, ã´çàëëèê ñàðè ÷îðëàéäè, ýçãóëèêêà îøíî ýòàäè. Øó áîèñ µà¸òèìèçíè ñàíúàòñèçòàñàââóð ýòà îëìàéìèç. Òàñâèðèé ñàíúàò àñàðëàðè Îíà Âàòàí, óíèíã ã´çàë òàáèàòè âà òàáèèéáîéëèêëàðèãà íèñáàòàí ìóµàááàò âà ìèëëèé ²óðóð òóé²óëàðèíè óé²îòèøäà ìóµèì ́ ðèí òóòàäè. Òàñâèðèéñàíúàòíè ́ ðãàíèø æàµîí ñàíúàòè äóðäîíàëàðèíè ́ ðãàíèøäàí áîøëàíàäè. Ìèëëèé âà æàµîí ñàíúàòèíèíãµàð õèë òóðëàðèäàí ôîéäàëàíèøäàí ê´çëàíãàí ìà³ñàä - ́ ³óâ÷è øàõñèíè óìóìèé ðèâîæëàíòèðèø,óíè ìàúíàâèé-ýñòåòèê æèµàòäàí òàêîìèëëàøòèðèøäèð. Øó áèëàí áèðãà áîðëè³íè ́ çèãà õîñ òèëè,õóñóñèÿòëàðè áèëàí èôîäà ýòóâ÷è µàð õèë òóðäàãè ñàíúàò àñàðëàðèíè èäðîê ýòèøãà ´ðãàòèøäàíèáîðàòäèð. ¤³óâ èøè ñèíô ðàµáàðèíèíã òàðáèÿâèé ôàîëèÿòè, ñèíôäàí òàø³àðè èøëàðãà òàøêèëèéæèµàòäàí êîìïëåêñ ðàâèøäà ̧ íäàøèø ëîçèì, æóìëàäàí ´³óâ÷èëàðíè ñàíúàòãà îøíî ýòèø ó÷óíê´ï÷èëèê ́ ³èòóâ÷èëàð ôàîë èøòèðîê ýòàäèãàí òèçèì çàðóð. Áóíèíã ó÷óí çàìîíàâèé ÿíãè ïåäàãîãèêòåõíîëîãèÿëàðäàí ôîéäàëàíãàí µîëäà ôàíëàðàðî áî²ëè³ëèêíè òàúìèíëàø çàðóð.

Õóëîñà ³èëèá àéòèø ìóìêèíêè, þ³îðè äàðàæàäàãè óìóìèé-êàñáèé ìàäàíèÿòãà, èæòèìîèéôàîëëèêêà, ìóñòà³èë ôèêðëàøãà, ́ ç âàçèôàëàðèíè ³èéèí÷èëèêñèç µàë ³èëà îëèø ³îáèëèÿòèãà ýãàá´ëãàí åòóê ìóòàõàññèñëàðíè òàðáèÿëàø ó÷óí áóãóíãè êóíäà ïåäàãîã-´³èòóâ÷èëàðèìèç çàìîíàâèéÿíãè èííîâàöèîí ïåäàãîãèê òåõíîëîãèÿëàðäàí ôîéäàëàíèøëàðè òàúëèì-òàðáèÿíèíã ñèôàò âàñàìàðàäîðëèãèíè îøèðèøíèíã àñîñèé îìèëè ýêàíëèãèíè, áóíè ýñà äàâð òàëàá ýòà¸òãàíëèãèíèòóøóíèá åòèøëàðè ëîçèì [2:103]. Äàðµà³è³àò, ̧ ø àâëîäíèíã åòóê ìóòàõàññèñ á´ëèá øàêëëàíèøèòàúëèì æàðà¸íèäà àìàëãà îøàäè. Òàúëèìãà ³àí÷à ýúòèáîð ³àðàòñàê, äåìàê, êåëàæàêêà øóí÷à ýúòèáîð³àðàòãàí á´ëàìèç.

ÔÎÉÄÀËÈÍÈËÃÀÍ ÀÄÀÁÈ¨ÒËÀÐ:1.Ô.Óìàðîâà. Õàë³ òàúëèìè æóðíàëè 5-ñîí. Ò.: 2017 é.2.Ì.Àáäóëëàåâà. Õàë³ òàúëèìè æóðíàëè 6-ñîí. Ò.: 2017 é.

190



ÒÀÑÂÈÐÈÉ ÑÀÍÚÀÒ ÄÀÐÑËÀÐÈÄÀ ¤£ÓÂ×ÈËÀÐ ÈÆÎÄÈÉ£ÎÁÈËÈßÒÈÍÈ ¤ÑÒÈÐÈØÄÀ ÓÑÒÎÇ-ØÎÃÈÐÄ ÀÍÚÀÍÀËÀÐÈ

Æóìàáîåâ Íàáè Ïàðäàáîåâè÷Ãóëèñòîí äàâëàò óíèâåðñèòåòè ́ ³èòóâ÷èñè,

Àáäóñàëîìîâà Øîõñàíàì Íåìàò ³èçèÃóëèñòîí äàâëàò óíèâåðñèòåòè òàëàáàñè

Àííîòàöèÿ: òàñâèðèé ñàíúàò äàðñëàðèäà ́ ³óâ÷èëàðíèíã èæîäèé ³îáèëèÿòëàðèíè ðèâîæëàíòèðèøäàóñòîç-øîãèðä àíúàíàëàðèíèíã òàúëèì-òàðáèÿäà òóòãàí ´ðíè áà¸í ýòèëãàí. Òàñâèðèé ñàíúàòìàø²óëîòëàðèíè èíäèâèäóàë µàìäà òåõíîëîãèê ̧ íäàøóâ àñîñèäà òàøêèë ýòèø âîñèòàñèäà òàúëèìñàìàðàäîðëèãèãà ýðèøèø ìóìêèíëèãè ò´²ðèñèäà ôèêð þðèòèëãàí.Êàëèò ñ´çëàð: çàìîíàâèé òàúëèì âà òàðáèÿ, èæîäèé õóñóñèÿò, èæîäèé ̧ íäàøóâ, èíäèâèäóàë ̧ íäàøóâ,òåõíîëîãèê ̧ íäàøóâ.

Áóãóíãè êóíäà ́ ³óâ÷èëàðãà òàúëèì-òàðáèÿ áåðèø, êàñáãà ́ ðãàòèø, óëàðíèíã à³ëèé âà èæîäèé³îáèëèÿòèíè êàìîë òîïòèðèø ìóõèì ìàñàëàäèð. "Òàúëèì ò´²ðèñèäà"ãè ³îíóí âà "Êàäðëàð òàé¸ðëàøìèëëèé äàñòóðè" òàëàáëàðèäàí êåëèá ÷è³³àí µîëäà, òàúëèìíèíã ìàçìóíè âà âîñèòàëàðèíè ÿíãèäàíèøëàá ÷è³èøíè µà¸òíèíã ́ çè òàëàá ýòìî³äà [1:63]. Áó îìèë òàúëèì æàðà¸íè òàðêèáèé ³èñìëàðèíèÿíãè÷à òàðòèáäà íàìî¸í á´ëèøèíè òàëàá ýòàäè. Àíà øó òàøêèëèé-ïåäàãîãèê æàðà¸íäà òàúëèì³îíóíèÿòëàðè âà òàìîéèëëàðèãà ìîñ µîëäà ÿíãè òàìîéèëëàðãà àìàë ³èëèø, òàúëèì ìåòîäëàðèíèíãïàéäî á´ëèøè, òàúëèì âîñèòàëàðèíèíã òàêîìèëëàøóâè, àéíè³ñà òàúëèìíè òàøêèë ýòèøäà ́ ³èòóâ÷èìàµîðàòèíèíã íîàíúàíàâèé øàêëëàðè êåíã ê´ëàìäà æîðèé ýòèëèøè êóçàòèëìî³äà. Òàñâèðèé ñàíúàòäàí´³óâ÷èëàðíè èæîäèé µóñóñèÿòëàðèíè µèñîáãà îëèá óëàðíè ́ ³èòèø æàðà¸íè òàðèõèìèçíèíã áàð÷àäàâðëàðèäà ìàâæóä á´ëãàí. ¥àòòî óçî³ ³àäèìäà ́ ³óâ÷èëàðíèíã áàäèèé µóíàðëàðíè ́ çëàøòèðèøäàóëàðíèíã èæîäèé µóñóñèÿòëàðèíè µèñîáãà îëãàíëàð. £àäèìãè Ãðåöèÿäà, ñ´íã áèð ³àòîð Åâðîïàäàâëàòëàðè Óé²îíèø äàâðèäà ́ ³óâ÷èëàðãà èæîäèé òàúëèì ìàñàëàñè ïåäîãîãëàðíèíã àëîµèäà ýúòèáîðèíèòîðòãàí. Ïåäîãîã-óñòîçëàðíèíã áàäèèé óñòàõîíàëàðèäà ́ ³óâ÷è-øîãèðäãà òàúëèì-òàðáèÿ áåðèø àíè³áåëãèëàíãàí ³îíóí-³îèäàëàð àñîñèäà îëèá áîðèëãàí. ×óíêè ó äàâðëàðäà óñòîçíèíã ̧ ðäàì÷èñè âàé´ëäàâîì÷èñè øîãèðä á´ëãàíëèãè ó÷óí, ́ ³óâ÷è øîãèðä óñòîçèíèíã áàäèèé àñàðëàðèíè ÿðàòèøäàãèòåµíèêàñè âà óñëóáèíè ́ çèãà áåâîñèòà ³àáóë ³èëãàí. Áó æàðà¸í øîãèðäëàðíè æàìîà á´ëèá ́ ³èòèøâà óëàð áèëàí áèðãà èøëàøäà ìóµèì µèñîáëàíãàí. Óé²îíèø äàâðèíèíã áóþê ðàññîìëàðè ́ çëàðèíèíãàñàðëàðèíè ÿðàòèøäà íàôà³àò íàçàðèé ̧ ðèòèá, áàëêè ́ ³óâ÷èëàðãà èíäèâèäóàë ̧ íäîøèá, áèðãàëèêäààìàëèé òàðçäà èøëàãàíëàð, áóíäà ́ ³óâ÷è ́ ç ê´çè áèëàí àñàðíèíã ÿðàòèëèøè áîñ³è÷ëàðèíè êóçàòãàí.¤øà äàâðíèíã ðàññîìëàðè ´çëàðèíèíã èëìèé ³´ë¸çìàëàðèäà òàúëèì âà èæîäèé ¸íäàøóâïðèíöèïëàðèíè ³´ëëàø, óíèíã ñàìàðàñè µà³èäà ³èñìàí ̧ ðèòèá ́ òãàíëàð. Ìàñàëàí, ×åííèíî ×åííèíèøóíäàé ̧ çãàí: "Ê´ï÷èëèê òàñâèðèé ñàíúàòíè óñòîçñèç ́ ðãàíäèê äåñàëàð, ñåí óëàðãà àñëî èøîíìà,ìèñîë òàðè³àñèäà øó êèòîá÷àíè ́ ³èá ÷è³: êå÷àþ-êóíäóç ́ ³èá ́ ðãàíñàíã µàì, àììî óñòîç ê´ðìàñàíã,´ðãàíèá ́ ³èá á´ëãàíèíãäàí ñ´íã µàì ñåí óñòîçëàð ³àòîðèäàí æîé îëà îëìàéñàí" [2:76]. Þ³îðèäàóñòîçíèíã êåëòèðèëãàí ôèêðèäàí õóëîñà ³èëñàê ´³èòóâ÷è âà ´³óâ÷è ´ðòàñèäà æîíëè ìóíîñàáàòá´ëèøè êåðàê, ́ ³èòóâ÷è-óñòîç òàñâèðèé ñàíúàòíèíã ³îíóí-³îèäàëàðèãà àìàë ³èëèá, óìóìèé áåðèëãàíòàúëèì æàðà¸íèäà îçðî³ ÷åêèíèá µàð áèð ́ ³óâ÷èíèíã èæîäèé µóñóñèÿòëàðèíè µèñîáãà îëèá òàúëèìæàðà¸íèíè ³óðèø ìóìêèí äåéèëãàí. Øóíè µàì òàúêèäëàø êåðàêêè, ³óéèäàãè áóþê ðàññîì-ïåäîãîãëàðÊ.Ï.Áðþëîâ, À.Å.Åãîðîâ, À.Ï.Ñàïîæíèêîâ, Í.Í.Êðàìñêîé, Ï.Ï.×èñòÿêîâ âà áîø³àëàð ́ çëàðèíèíãèëìèé àñîñëàíãàí òàâñèÿëàðèäà êè÷èê ̧ øäàãè ́ ³óâ÷èëàðíè èæîäèé ³îáèëèÿòèíè ðèâîæëàíòèðèøæàðà¸íèãà àëîµèäà ÷ó³óð ýúòèáîð áåðèøãàí.

¤³óâ÷èëàðãà èæîäèé òàúëèì áåðèøíèíã íàçàðèé àñîñ ïðèíöèïëàðè ñîáè³ ø´ðî ïåäîãîãëàðèíèíãèëìèé èøëàðèäà µàì ³àéä ýòèëãàí, áóëàðäàí Í.Ê.Êðóïñêàÿ, À.Ñ.Ìàêàðåíêî, Ñ.À.Øàöêèé,Â.À.Ñóõîìëèíñêèé âà áîø³àëàðíèíã èëìèé-íàçàðèé òàä³è³îòëàðèäà ê´ðèøèìèç ìóìêèí [3:22].Ðåñïóáëèêàìèç òàúëèì ñîµàñè òàøêèëîò÷èëàðè, ìåòîäèñòëàðè, ́ ³èòóâ÷èëàðè µàìäà îëèìëàðèíèíãáó áîðàäà îëèá áîðà¸òãàí èøëàðè µàë³ òàúëèìèíèíã ÿíãè ñèôàò áîñ³è÷èãà îëèá ÷è³èøèãà ñàìàðàëèòàúñèð ê´ðñàòàäè [4:15]. Òàúñâèðèé ñàíúàò ôàíè á´éè÷à ́ ³óâ÷èëàðíè ́ ³èòèø, óíèíã ðåñïóáëèêàìèçòàúëèì òèçèìèãà ìîñ êåëàäèãàí äàñòëàáêè óðèíèøëàðíèíã èëìèé-íàçàðèé àñîñëàðèíè èëê êóðòàêëàðèèøëàá ÷è³èëäè. ¥óñóñàí ïðîôåññîð Ð.Õàñàíîâíèíã òàñâèðèé ñàíúàò äàðñëàðèäà âà ñèíôäàí òàø³àðèìàø²óëîòëàðèäà ´³óâ÷èëàðíè èæîäèé ôàîëëèãèíè îøèðèø á´éè÷à ðåñïóáëèêàìèç ìàòáóîò âà



ð´çíîìàëàðäà ìà³îëàëàðèíèíã ÷îï ýòèëèøè, áó ìà³îëàëàðäà ́ ³èòèøíèíã ́ çèãà µîñ õóñóñèÿòëàðè¸ðèòèëãàí á´ëñàäà õàëè áó åòàðëè äàðàæàäà ÷ó³óððî³ èøëàá ÷è³èëìàãàí.Áóãóíãè êóíäà çàìîíàâèé ïåäàãîãèê òåõíîëîãèÿëàðíèíã ìóµèì á´²èíëàðèäàí µèñîáëàíèá óíè íàçàðèéàñîñëàðè âà àìàëè¸òäà êåíã ³´ëëàø çàðóðèÿòèíè ³óéèäàãè îìèëëàð áèëàí èçîµëàø ìóìêèí:- Æàµîíäàãè ôàí, òåµíèêà âà ìàúäàíèÿòíèíã òåç ðèâîæëàíèá áîðèøè âà óíè òàúëèì ìàçìóíèíèêåíãàéòèðèá âà ÷ó³óðëàøòèðèá þáîðà¸òãàíëèãè;- ìàìëàêàòèìèçäà òàúëèì ñîµàñèäà äàâëàò òàúëèì ñòàíäàðòëàðèíè ÿðàòèëèøè;- çàìîíàâèé ïåäàãîãèê òåµíîëîãèÿëàð á´éè÷à ê´ï éèëäàí áó¸í õîðèæèé ìàìëàêàòëàðäà ò´ïëàíãàíòàæðèáàëàð âà óëàðäàí ìàìëàêàòèìèçäà òàúëèì ìóàññàñàëàðèäà ôîéäàëàíèø [6:64].Òàä³è³îòëàðíèíã ê´ðñàòèøè÷à, ôà³àòãèíà ò´²ðè òàøêèë ýòèëãàí ìåòîäèêà, áîëàíèíã áèëèìäàðàæàñèíè µèñîáãà îëèá, íàçàðèÿ âà àìàëè¸òíè óé²óíëàøòèðèá, ́ ³óâ÷èãà èíäèâèäóàë ̧ íäîøèøîð³àëèãèíà áåðèëãàí áèëèì ñàìàðàëè á´ëàäè. Øó áîèñäàí ́ ³èòóâ÷è ôàîëëèãèãà àñîñëàíãàí àíúàíàâèéäàðñ ´òèø óñëóáèäàí âîç êå÷èëèá, çàìîí òàëàáëàðèãà æàâîá áåðóâ÷è ´³èòèøíèíã çàìîíàâèéóñóëëàðèäàí ôîéäàëàíèøíè äàâðíèíã ́ çè òà³îçî ýòìî³äà.Þ³îðèäàãè ôèêðëàðäàí õóëîñà ³èëèá øóíè àéòèø ìóìêèíêè, òàñâèðèé ñàíúàò ìàø²óëîòëàðèíèòåõíîëîãèê ̧ íäàøóâ àñîñèäà òàøêèë ýòèø âîñèòàñèäà òàúëèì ñàìàðàäîðëèãèãà ýðèøèø ìóìêèí,àãàðäà:- èõòèñîñëàøòèðèëãàí ìóàññàñàëàðäà òàñâèðèé ñàíúàò äàðñëàðèíè òàøêèë ýòèøäà ÿíãè÷à ̧ íäàøóâ³àðîð òîïñà;- ìàø²óëîòëàðäà ´³óâ÷èëàðíè èæîäèé ³îáèëèÿòèíè ´ñòèðèøíèíã äèäàêòèê èìêîíèÿòëàðèìàçìóíè, ìåòîä âà âîñèòàëàð òèçèìè àñîñëàíñà;- áàäèèé òàúëèì æàðà¸íèíè òåõíîëîãèê ̧ íäàøóâ àñîñèäà òàøêèë ýòèø æàðà¸íèäà ôàíëàðàðîàëî³àäîðëèêíèíã òàúìèíëàíèãà ýðèøèëñà;- ´³óâ÷èëàðíè èæîäèé ³îáèëèÿòèíè ́ ñòèðèøäà àìàëèé âà íàçàðèé ìàø²óëîòëàðè æàðà¸íèíèòåõíîëîãèê ̧ íäàøóâ àñîñèäà òàøêèë ýòèøíè àìàëè¸òãà òàòáè³ ýòèëèøèãà ýðèøèëñà;- òàúëèì æàðà¸íèíè òåõíîëîãèê ̧ íäàøóâãà îèä ìåòîäèê òàâñèÿëàð èøëàá ÷è³èëñà.Òàñâèðèé ñàíúàò äàðñëàðèäà ́ ³óâ÷èëàðíè èæîäèé ³îáèëèÿòèíè ́ ñòèðèøäà íàçàðèÿ µàìäà àìàëè¸òíèíãìàçìóí-ìîµèÿòè êàòòà èìêîíèÿòëàðãà ýãà. Èæîäèé ³îáèëèÿòíè ́ ñòèðèø àñîñèäà ́ ³óâ÷èëàðäà òàñâèðèéñàíúàòäàí áèëèì, ê´íèêìà âà ìàëàêàëàðè ìóµèì ìåçîíëàðäàí á´ëèá µèñîáëàíàäè. ¤³óâ÷èëàðäà èæîäèé³îáèëèÿòëàðèíè ́ ñòèðèø òàñâèðèé ñàíúàò äàðñëàðè æàðà¸íèãà ÿõëèò âà òèçèìëè ̧ íäàøóâíè òàëàáýòàäè. Áó áîðàäà òàñâèðèé ñàíúàòäàí òåõíîëîãèê ̧ íäàøóâ, ÿíãè ïåäàãîãèê òåõíîëîãèÿëàðäàí, áàäèèéòàúëèìíèíã ýíã èë²îð òàæðèáàëàðèäàí ́ ðèíëè ôîéäàëàíèø ìà³ñàäãà ìóâîôè³äèð.

ÔÎÉÄÀËÀÍÈËÃÀÍ ÀÄÀÁÈ¨ÒËÀÐ:5. Êàäðëàð òàé¸ðëàø ìèëèé äàñòóðè. Áàðêàìîë àâëîä - ¤çáåêèñòîí òàðà³³è¸òèíèíã ïîéäåâîðè.-Ò.: "Øàð³",1997 é.6. ×åííèíî ×åííèíè.Òðàêòàò î æèâîïèñè.-Ì.:1933 ã.7. Òàñâèðèé ñàíúàò. Óìóìèé ́ ðòà òàúëèìíèíã äàâëàò òàúëèì ñòàíäàðòè âà ́ ³óâ äàñòóðè.-Ò.: "Øàð³",1999 é.8. Ð.¥àñàíîâ, Á.Îðèïîâ. Òàñâèðèé ñàíúàò. Áîøëàí²è÷ ñèíôëàðäà."Òàñâèðèé ñàíúàò âà áàäèèéìåµíàò" - Íàìàíãàí.:2000 é.9. Ì.Íàáèåâ. Ðàñì ÷èçèøíè ́ ðãàòèø ìåòîäèêàñè.-Ò.:"¤³èòóâ÷è", 1971 é.

192



STRUCTURAL ANALYSIS OF PROFESSIONAL COMPETENCE OF FOREIGNLANGUAGE TEACHERS

Gavharoy Isroiljon qiziSenior teacher of Andizhan State University

Sotvoldiyeva Dilfuza AdilovnaTeacher of school ¹ 11 of Oltinkul district of Andizhan region

Annotation: In these article authors mentioned teaching practice as important phase of education thatprovides opportunities for teachers to develop their teaching philosophies and put them into action. Thisprocess helps teachers to bridge the gap between theory and practice, to step into the professional teachingenvironment by sharing, cooperating, and collaborating with their more experienced peers, and to observeseasoned teachers in the classroom.Key words: specific needs, Academic and Occupational Purposes, professional competence, mastering thematerials, cooperating, competence and competency.

Àííîòàöèÿ: Â äàííîé ñòàòüå àâòîðû îáñóæäàþò âîïðîñû êîìïåòåíòíîñòè è ñïîñîáíîñòåé ó÷èòåëåé âó÷åáíîì ïðîöåññå. Àâòîðû óïîìÿíóëè, ÷òî îáó÷àþùàÿ ïðàêòèêà - âàæíàÿ ôàçà îáðàçîâàíèÿ, êîòîðîåîáåñïå÷èâàåò âîçìîæíîñòè ó÷èòåëåé, ÷òîáû ðàçìûøëÿòü íàä èõ ðàçâèòèåì îáó÷àþùèå îñíîâíûåïîëîæåíèÿ è ïîìåñòèòü èõ â äåéñòâèå. Ýòîò ïðîöåññ ïîìîãàåò ó÷èòåëÿì ñîåäèíèòü òåîðèþ è ïðàêòèêó,âñòóïèòü â ïðîôåññèîíàëüíóþ îáó÷àþùóþ îêðóæàþùóþ ñðåäó, ñîòðóäíè÷àÿ ñ èõ áîëåå îïûòíûìèó÷èòåëÿìè â êëàññå.Êëþ÷åâûå ñëîâà: îïðåäåëåííûå ïîòðåáíîñòè, àêàäåìè÷åñêèå è ïðîôåññèîíàëüíûå öåëè,ïðîôåññèîíàëüíàÿ êîìïåòåíòíîñòü, ñïðàâëÿÿñü ñ ìàòåðèàëàìè, ñîòðóäíè÷àÿ, êîìïåòåíòíîñòüþ èñïîñîáíîñòüþ.

Changes in the modem educational system in Uzbekistan make the training and professionalism ofteachers necessary i.e. improvement of their professional competence. The main purpose of modem educationis to match current and future needs of the individual, society and the state, the preparation of multi-developed personality of a citizen of the country, capable to social adaptation in the society, to the beginningof employment, self-education and self-improvement. An open- minded teacher, predicting the results ofhis operations and modeling educational process is a guarantee of achieving the goals. That is why nowadaysdemand for skilled, creative, competitive teacher, being able to educate a person in a modem, rapidlychanging world has sharply increased. The term ''professional competence" had been actively used since 90sof the last century and the concept became the subject of a special, comprehensive study of many researchersdealing with educational activities. In the given article the author is attempting to emphasize some points ofresearch, revealing actual problems of teaching process and methodology and what solutions can be implementedto the mentioned problems. [Jalolov J.1996.]

We know that under the professional competence of teachers one can understand a set of professionaland personal skills required for successful teaching. It wouldn't be inappropriate to state that those ones canbe called professionally competent teachers, who carry out teacher communication and various teachingactivities on a high level, consistently achieving excellent results in training and educating the students. Thedevelopment of professional competence means the development of creative individuality, susceptibility tothe formation of educational innovations, ability to adapt to a changing in the educational environment.Professional level of teachers is directly related to socio-economic and spiritual development of society. Onthe basis of modem requirements, it became possible to identify the main ways of development of professionalcompetence of the teacher: 1. Working in the teaching unions, creative groups; 2. Researching, experimentalactivities; 3. Innovative activities, development of new educational technologies; 4. Various forms of educationalsupport; 5. Active participation in educational competitions, workshops, master classes, forums and festivals;6. Summarizing own teaching experience and 7. Using Informational Computer Technology (ICT).Development of professional competence is a dynamic process of incorporation and modernization ofprofessional experience leading to the development of individual competencies, the accumulation of professionalexperience, involving ongoing development and self-improvement.

In the methodology various prominent scholars were engaged in the research of the study of theprofessional competence, among them are: Guskey, T. R. "Staff development and the process of teacherchange" (1986) and "Evaluating professional development" (2000), Hamilton, J. "Inspiring innovations in



language teaching" (1996). J.K. Babansky, B.G. Ananiev, T. Shamova and others. There have been mentionedfollowing aspects of pedagogical competence in the works of these researchers: the management aspect: as ateacher analyzes, plans, organizes, supervises and regulates the relationship with the educational processof students; the psychological aspect: in what way the identity of teachers influencesto students as the teacher takes into consideration the individual abilities of students; the pedagogical aspect:in what forms and methods the teacher is teaching students. The professional competence of teachers is a setof skills to structure scientific and practical knowledge for better decisions of pedagogical and educationalgoals.

The success of students' activities in the English classes depends on how the teacher has laid the basisof students' motivation for learning and self-education. Informational technological competence of teachersof foreign language called to play a big role in it. Indicators of that competence include mastering propercomputer skills as well as knowledge of modem teaching technologies to find necessary information andanalyze it.

So, we suggest considering the classification developed by the methodologist LA. Zimnyaya:The socio-cultural competence: Cross-cultural interaction; Language and speech development; learningculture of the native and foreign languages; The competence of the personal self-improvement and self-development; Self-improvement, self-regulation and self-development; social, personal, and activity-reflection; Information technology expertise; Mastery of computer skills to find and expeditious processingof necessary information; Use of modern information technologies in the educational-cognitive activity ofteachers of foreign languages.

That's why, the competence of a teacher means a synthesis of professionalism (special, methodical,psychological and pedagogical training), work (work relations, the learning process itself, the optimal use ofresources, techniques, and training methods) and arts (acting and oratory.) And nowadays it is evident thatthe simple combination of knowledge is not able to "form" competent professional specialist, the teachereducating the current generation must have a great sense of responsibility. The purpose of teaching involvesthe formation of new concepts and methods of operation at the students and the system of scientificknowledge. The purpose of education involves the formation of personality traits and certain traits ofcharacter at students as well. The purpose of the development involves primarily the development of thestudents' mental qualities at the lesson: intelligence (thinking, cognitive, social and political skills), will andself-sufficiency.

"Competence" or "competency" is: 1) the ability to do something well; 2) a skill needed to do aparticular job; 3) a standardized requirement for an individual to properly perform a specific job (afterLongman Dictionary of Contemporary English). But in spite of the existence of great number of scientificworks, articles, documents belonging to the problem of the competence approach in the system of teachers'education in European countries, today there is no single unified classification of professional competences,essential for secondary school teachers to fulfill their professional functions successfully. It was consideredthat European teachers' professional competences should include such components as:1. European identity. European teacher is conscious with his own national roots and general union ofEuropean peoples. Teacher's values make it possible for him to teach not only in frameworks of the nationalprogrammes but far out of their limits. The key aspect of European identity is teacher's readiness to acceptthe differences and to treat the whole world with respect.2. European knowledge which comprises teacher's outlook of educational systems peculiarities in differentcountries. Teachers respect their national educational system and correlate its quality with others. They knowfeatures of current world policy, history or regional countries and its influence on modern Europeandevelopment.3. European multiculturalism. European teacher treats his national culture with respect and is ready toaccept other cultures. He behaves confidently without domination over other cultures. He works inheterogeneous groups, respects differences and gives his pupils equal opportunities.4. European language competence. European teacher knows more than one European language. Languageskills he acquires in the system if life-long pedagogical education. It would be very important for him tospend some period in foreign environment to communicate with authentic language speakers.5. European professionalism. European teacher has got his education due to which he can teach in everyEuropean country. He has "European" approach to the process of teaching of his specialised subject whichhelps him to treat educational material from the point of view of European perspective. He cooperates withEuropean colleagues and takes the best pedagogical traditions. Modern practice of common teacher trainingprogrammes and confirmation of unified scientific Degrees in European universities helps to developEuropean level of professionalism.

194



6. European citizenship. European teacher must work and live as the citizen of Europe accepting suchvalues as people rights respect, democracy, freedom. His critical style of teaching should form autonomous,active citizens of Europe.7. European quality measuring. European teacher training foresees the existing of instruments forcomparison of regional countries educational systems formal features. Means of comparability and transparencydevelopment, worked out in Bologna and Copenhagen, influenced the process of obstacles elimination inthe acception of pedagogical qualifications and in increase of teachers mobility.8. European teachers mobility comprises possibilities of studying abroad, learning of foreign languages,getting acquainted with different national cultures, taking part in exchange programmes of students withinthe EU, individual job placement abroad. European teacher develops his pupils' mobility too. Pupils exchangeprogrammes within EU give additional opportunities for education and new understanding of Europeancitizenship. In the process of formation of special competences the academic capabilities (subject competence) ofteachers play a very important role. A teacher must have the ability to master and renew his knowledge ofthe subject he teaches at school. Summing up points of view of Personal competence is connected with a teacher's professionalcharacteristics which may be influenced by his or her personal qualities. The scientists single out suchprofessionally important qualities as interest and love for children, fairness, pedagogical power of observation,pedagogical tact, imagination, sociability, persistence, even temper, professional working capacity, self-evaluation, organizational skills. Professional competence is one of the important competencies which mustbe improved and mastered by the English teacher of vocational high school especially toward mastering thesubject matter of language aspects. Being successful in teaching process depends on the teachers' ability indeveloping materials creatively. The role of the teacher's professional competence is considered the mostrelated to the teacher's performance.

References1. Jalolov J. Makhkamova G. English language teaching methodology. Tashkent, 20152. Çèìíÿÿ È. À., Ïñèõîëîãè÷åñêèå àñïåêòû îáó÷åíèÿ ãîâîðåíèÿ íà èíîñòðàííîì ÿçûêå, Ì., 1978.3. Rogova, G.V. "Methods of Teaching English. Leningrad": Prosvesheniye, 19754. Guskey, T. R. "Staff development and the process of teacher change", London, 19865. Guskey, T. R. "Evaluating professional development", London, 20006. Whitaker, Charles, Ph.D. "Best Practices in Teaching English". Heinemann, 1998



YOSH AVLODNI MILLIY AN'ANALAR ASOSIDA TARBIYALASHNINGZARURIYATI

Bobojonov Ahmadjon XudoyberdiyevichGuliston davlat universiteti katta o'qituvchisi,

Madraximova Guljaxon Inomjon qiziGuliston davlat universiteti talabasi

Annotatsiya: yoshlar tarbiyasida ezgulik, adolat, tinchlik, do'stlik, vatanparvarlik kabi ijobiy hislatlarnishakllantirish to'g'risida fikr bildirilgan.Kalit so'zlar: tarbiya, pedagogika, kasb, faoliyat, madaniyat, qadriyat, an'analar.

"Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" g'oyalarini amaliyotga tadbiq etish Respublika ta'lim tizimida olibborilayotgan islohotlar muvaffaqiyatini ta'minlash, ta'lim muassasalarida faoliyat yuritayotgan o'qituvchi,tarbiyachi, ishlab chiqarish ustalarining ma'naviy qiyofasi hamda kasbiy mahoratlariga ham bog'liqdir. Hozirgizamon yoshlarini milliy, sharqona, tarixiy qadriyatlarni hisobga olgan holda zamonaviy ruhda tarbiyalashham ijobiy insoniy fazilatlarga ega bo'lgan kasb sohiblarini tayyorlash muammosi davlat miqyosidagi dolzarbmasalalardan biri hisoblanadi.

Yosh avlod tarbiyasi umumxalq ishidir. Respublikamizda bevosita tarbiya ishi bilan shug'ullanadiganta'lim musassalari dan tashqari, turli kasb egalari ham bu muhim ishda qatnashadilar. Shunday ekan insontarbiyasi, uning qonuniyatlari haqidagi fan - pedagogikani o'rganish unga aloqador bo'lgan kishilarningmuhim vazifasidir [1:5]. Shaxsni tarbiyalash ishi nihoyatda murakkab faoliyat jarayoni bo'lib, juda qadimdanushbu faoliyatga jamiyatning yetuk kishilari jalb etilgandir. O'z davrlarida Abu Nasr Forobiy, Abu RayhonBeruniy, Alisher Navoiy, Abdulla Avloniy va boshqalar o'z asarlarida o'qituvchilik kasbi, uning mashaqqatlari,shuningdek, o'qituvchi shaxsida aks etishi zarur bo'lgan sifatlar xususidagi qarashlarni yoritish orqali o'zlariham pedagogik madaniyatga ega ekanliklarini namoyon etganlar [2:16]. Biz asrlar davomida ajdodlarimizdano'tib kelayotgan madaniy-ma'naviy qadriyatlarni o'z tajribalarimiz bilan to'ldirib, rivojlantirib boramiz vakelajak avlodlarga meros qilib qoldiramiz. Bu umumbashariy ahamiyatga molik uzluksiz jarayon. Hozirgimurakkab dunyoda inson, uning hayoti, ezgulik, mehr va muruvvat, adolat, haqiqat, erkinlik, tenglik,tinchlik, do'stlik, baxt-saodat, vatanparvarlik kabi eng oliy umuminsoniy qadriyatlarni asrab-avaylashimizzarur. Buning uchun har bir kasb egasi o'z bilim va tajribalarini shogirdlariga to'la tarzda yetkazib berlog'ilozim. Ustoz deb atalmish sharafli kasbni puxta egallashi uchun bolalarni sevishi, ularni ardoqlashi va bormehrini kasbi orqali kelajak avlodga uzatmog'i kerak.

Binobarin, pedagogik jarayonning mohiyatini anglamagan, bolaga nisbatan chuqur hurmatda bo'lmaganshaxs ta'lim-tarbiya samaradorligi va inson kamolotini ta'minlovchi fikrga ega bo'lmaydi. Ularning pedagogikmadaniyatlari negizini bolani tushuna olish, unga insbatan insonparvar munosabatda bo'lish, vaziyatni to'g'ribaholash, yuzaga kelish ehtimoli bo'lgan ziddiyatlarni o'z vaqtida bartaraf etish, pedagogik faoliyatninghaqligi, jamiyat taraqqiyoti hamda pedagogik jarayonda o'quvchilar ongiga singdirilayotgan ezgu g'oyalarninghayot mavjudligini ta'minlashda qudratli omil (vosita) ekanligiga ishonch kabilar tashkil etadi. Bog'chayoshdagi bolalarning ko'zga tashlanib turuvchi xususiyatlaridan biri, ularning harakatchanligi va taqlidchanligidir[3:60]. Buning uchun pedagog xushaxloq, madaniyatli, tarbiyali, tartib-intizomli bo'lishi shart. Shundaginabola uchun ustoz eng birinchi, eng sevimli va eng faxrlanadigan inson bo'lib qoladi.To'g'ri, har bir millat, elat o'z qadriyatlari, tarixiy an'analari asosida farzandini ulg'aytiradi. Milliy dunyoqarash,odatlar, an'analar, qadriyatlar esa bu qoidalarni to'ldiradi va ularni mukammallashtiradi [4:5]. Tarbiyaningijtimoiy vazifasi kishilarning bilim, malaka, ko'nikmalarida aks etgan mehnat, bilim tajribalarini avloddan-avlodga yetkazishdir.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:10. M.To'xtaxo'jayeva, S.Ashirboyev, J.Hasanboyev. Pedagogika nazariyasi va tarixi 2-qism. T.: - 2007. 16b.11. F.Akramova, N.Lutfullayeva. "Pedagogik psixologiya". - T.: TDIU, 2005. 60 b.12. Quloqli "quloqsiz" bola. Ilmiy-ommabop nashr. To'plovchi va tarjimon M.Rixsibekova. T.: "Yangi asravlodi" - 2017. 5 b.

196



ÒÅÍÄÅÍÖÈÈ ÔÎÐÌÈÐÎÂÀÍÈß ËÅÊÑÈÊÈÑÎÂÐÅÌÅÍÍÎÃÎ ÐÓÑÑÊÎÃÎ ßÇÛÊÀ

Æóìàíàçàðîâà Çåáèíèñî Ðàâøàíîâíà,(ó÷èòåëü ðóññêîãî ÿçûêà øêîëû ¹58

Íàâàèéñêàÿ îáëàñòü Íóðàòûíñêèé ðàéîí)

Ñîâðåìåííîå ÿçûêîçíàíèå ÿâëÿåòñÿ ïðîäóêòîì ïîçíàâàòåëüíîé äåÿòåëüíîñòè, êîòîðàÿîñóùåñòâëÿëàñü óñèëèÿìè ïðåäñòàâèòåëåé ìíîãèõ ýòíè÷åñêèõ êóëüòóð. Â ñâÿçè ñ ïðîãðåññèâíûìðàçâèòèåì ÿçûêîçíàíèÿ êàê íàóêè, â íàñòîÿùåå âðåìÿ ñòàëè ôóíêöèîíèðîâàòü ñëîâà è ñëîâîñî÷åòàíèÿèíîÿçû÷íîãî ïðîèñõîæäåíèÿ. Îäíîé èç ñîöèàëüíûõ ïðè÷èí, âëèÿþùèõ íà ïðîöåññ çàèìñòâîâàíèÿñëîâ, ìîæíî íàçâàòü óâåëè÷åíèå êîëè÷åñòâà ãîâîðÿùèõ è çíàþùèõ àíãëèéñêèé ÿçûê. Íåðåäêî âðå÷åâîé ñèòóàöèè àíãëèéñêîå ñëîâî ñòàíîâèòñÿ áîëåå ïðåñòèæíûì, ÷åì ðóññêîå, ýêñïðåññèÿ åãîíîâèçíû ïðèòÿãàòåëüíà, îíî ìîæåò ïîä÷åðêèâàòü âûñîêèé óðîâåíü èíôîðìàòèâíîñòè ãîâîðÿùåãî. Íà ñåãîäíÿøíèé äåíü îáíîâëåíèå ñëîâàðíîãî ñîñòàâà ðóññêîãî ÿçûêà èäåò ñåìèìèëüíûìèøàãàìè. Òàêîå áûñòðîå ðàñøèðåíèå ëåêñèêè ïðîèñõîäèò çà ñ÷åò ðàçâèòèÿ òåõíîëîãèé è ðàñïðîñòðàíåíèÿèõ ÷åðåç ÑÌÈ, â ÷àñòíîñòè, ÷åðåç Èíòåðíåò. Íàøà çàäà÷à ïîíÿòü ÿâëÿåòñÿ ëè ýòî íîðìîé, òðåáîâàíèåìâðåìåíè èëè æå ÿçûê ïðîñòî çàñîðÿåòñÿ, çàáûâàåòñÿ èñêîííî ðóññêàÿ ëåêñèêà?Äëÿ íà÷àëà ñëåäóåò óêàçàòü îáúåêòèâíûå ïðè÷èíû ïîÿâëåíèÿ è øèðîêîãî èñïîëüçîâàíèÿ Èíòåðíåò-ñëåíãà:1. Ðàçâèòèå êîìïüþòåðíûõ ñåòåé, ïðîíèêíîâåíèå òåõíîëîãèé âî âñåõ ñôåðû îáùåñòâà,íåñôîðìèðîâàííàÿ ðóññêîÿçû÷íàÿ êîìïüþòåðíàÿ ðå÷ü. Íàïðèìåð, ãåéìåð (îò àíãë. gamer),áðàóçåð (îò àíãë. browser), êîííåêò (îò àíãë. connecting - ñîåäèíåíèå), þçåð (àíãë. user -ïîëüçîâàòåëü).2. Ãëîáàëèçàöèÿ êóëüòóðû, èíòåíñèôèêàöèÿ ïðîíèêíîâåíèÿ èíîñòðàííîãî èñêóññòâà â ìàññîâûéäîñòóï, íàïðèìåð, êèíîèíäóñòðèÿ, ìóçûêà, "êëóáíàÿ" êóëüòóðà. Ïðèìåðîì ìîæåò ñëóæèòüàðòõàóñ - (àíãë. Art house, áóêâàëüíî "äîì èñêóññòâ"), ñïîéëåð (îò spoil - ïîðòèòü) -ïðåæäåâðåìåííî ðàñêðûòàÿ èíôîðìàöèÿ, êîòîðàÿ ìîæåò ïîâëèÿòü íà âïå÷àòëåíèÿ îò èãðû/êíèãè/ôèëüìà, òðåéëåð - êîðîòêîå âèäåî èç ôèëüìà, îòðàæàþùåå îñíîâíóþ öåïü ñîáûòèé,ìåì - ïîïóëÿðíîå âèäåî, èëè èíîå ñîîáùåíèå, ñòðåìèòåëüíî ðàñïðîñòðàíèâøååñÿ â èíòåðíåòå.3. Ïðîïàãàíäà çäîðîâîãî îáðàçà æèçíè, êóëüò "ñîâåðøåííîãî òåëà". Íàïðèìåð, "ó ìåíÿ åñòüîòëè÷íàÿ ôèòíåññ- ïðîãà äëÿ òâîåãî áîäè ñòðåé÷èíãà" ("Åñòü îòëè÷íûé êîìïëåêñ óïðàæíåíèéäëÿ ðàñòÿæêè"), "òû âñòàíåøü ñåãîäíÿ â ðàìó?" ("Òû ñåãîäíÿ áóäåøü ñòîÿòü íà âîðîòàõ?").4. Íåîáõîäèìîñòü áûñòðî è ÷¸òêî âûðàæàòü ýìîöèè â ñîöèàëüíûõ ñåòÿõ, îáìåíèâàòüñÿìûñëÿìè, ñòàâèòü è ðåøàòü ïðîáëåìû. Ïðèìåðû: óçáàãîéñÿ - óñïîêîéñÿ, àààà - áîëü èîò÷àÿíèå, Wtf (îò àíãë. What The Fuck) - óäèâëåíèå ñ íåãàòèâíûì îòòåíêîì, øèêàðäîñ -óæàñíî, çàøèáèñü - îòëè÷íî, îáëîìíî - ðàçî÷àðîâàíèå, ãû - ñìåõ ñ èðîíèåé, ììì -çàèíòåðåñîâàííîñòü.Òåõíè÷åñêèé ïðîãðåññ çà ïîñëåäíèå ãîäû ïîäàðèë ìíîæåñòâî íîâûõ ñëîâ, êîòîðûå àäàïòèðóþòñÿ âðóññêîì ÿçûêå ïóòåì êàëüêèðîâàíèÿ: ñåëôè (àíãë. "selfie" îò "self" - ñàì, ñåáÿ) - ðàçíîâèäíîñòüàâòîïîðòðåòà, çàêëþ÷àþùàÿñÿ â çàïå÷àòëåíèè ñàìîãî ñåáÿ íà ôîòîêàìåðó, èíîãäà ïðè ïîìîùèçåðêàëà, øíóðà èëè òàéìåðà; ëàéê (àíãë. "like" - íðàâèòüñÿ) - óñëîâíîå âûðàæåíèå îäîáðåíèÿìàòåðèàëó, ïîëüçîâàòåëþ, ôîòîãðàôèè, âûðàæàþùèåñÿ íàæàòèåì îäíîé êíîïêè, ëóê (àíãë. "look" -âèä, âíåøíîñòü) - îïðåäåë¸ííûé êîìïëåêò îäåæäû, îáðàç, â áîëåå óçêîì çíà÷åíèè: ôîòîãðàôèÿóæå ñ ãîòîâûì îáðàçîì è äð. Òàêæå çà÷àñòóþ ñëîâà, êîòîðûå óæå èìåþòñÿ â ðóññêîì ÿçûêå çàìåíÿþòñÿíà ñëåíãîâûå, èíîÿçû÷íûå: ëåãèòèìíûé - çàêîííûé, ïàðêèíã - ñòîÿíêà, øîïèíã - ïîêóïêè,èìèäæ - îáðàç è äð.

Èçâåñòíûé ëèòåðàòóðíûé êðèòèê Â.Ã.Áåëèíñêèé ñêàçàë: "Óïîòðåáëÿòü èíîñòðàííîå ñëîâî,êîãäà åñòü ðàâíîñèëüíîå åìó ðóññêîå ñëîâî, - çíà÷èò îñêîðáëÿòü è çäðàâûé ñìûñë, è çäðàâûé âêóñ".Óïîòðåáëåíèå ñëîâà "îê" â êà÷åñòâå ñîãëàñèÿ, âìåñòî "ëàäíî"; "ñóïåð" è "âàó" äëÿ âûðàæåíèÿ âîñòîðãà,âìåñòî "ïðåêðàñíî" çâó÷àò íåñóðàçíî è ðåæóò ñëóõ íîñèòåëÿì ðóññêîé ðå÷è. Òàêæå èç-çà îòñóòñòâèÿäàííûõ ñëîâ â ðóññêîì ëèòåðàòóðíîì ÿçûêå ñòðàäàåò ãðàìîòíîñòü èõ íàïèñàíèÿ, âåäü èõ ïîëüçîâàòåëèñòàðàþòñÿ àäàïòèðîâàòü èõ "íà ñëóõ", èãíîðèðóÿ íîðìû ðóññêîãî ÿçûêà. Ïëþñ êî âñåìó, çà÷àñòóþñëîâà ïðèìåíÿþòñÿ áåç çíàíèÿ èõ èñòèííîãî çíà÷åíèÿ, ÷òî ïðèâîäèò ê íåóìåñòíîìó èõ óïîòðåáëåíèþ.Ê òîìó æå, øèðîêîå ðàñïðîñòðàíåíèå ïîëó÷èëî ñîêðàùåíèå ñëîâ: ñÿ - ñåáÿ, íîðì- íîðìàëüíî, ÀÔÊ(îò àíãë. Away From Keyboard, AFK) - îòîø¸ë îò êëàâèàòóðû, Èìõî (îò àíãë. In My Humble



Opinion, IMHO) - ïî ìîåìó ñêðîìíîìó ìíåíèþ, íà ìîé âçãëÿä, ÌÁ - ìîæåò áûòü, ÑÏÑ -ñïàñèáî, ÏÆË - ïîæàëóéñòà, ÍÇ× - íå çà ÷òî. Âñå ýòè ÿâëåíèÿ óðîäóþò ðå÷ü, äåëàþòñëîâàðíûé çàïàñ ëþäåé ñêóäíûì, îñòàâëÿÿ â íåì ëèøü "äåæóðíûå" ôðàçû, íåîáõîäèìûé ìèíèìóì.Êàê èçâåñòíî, ðàçâèòîñòü ðå÷è èìååò ïðÿìîå ñîîòíîøåíèå ñ ðàçâèòîñòüþ èíòåëëåêòà. Ñëåäîâàòåëüíî,ìîæíî ñî ñìåëîñòüþ ñêàçàòü, ÷òî íåãðàìîòíîñòü, íåîïðàâäàííûå ñîêðàùåíèÿ è óïîòðåáëåíèåçàèìñòâîâàííîé ëåêñèêè âåäóò ê äåãðàäàöèè. Ìíîãèå ó÷åíûå-ëèíãâèñòû, áîðþùèåñÿ çà ÷èñòîòóðóññêîãî ÿçûêà, ðàòóþò çà òî, ÷òîáû ïðè èñïîëüçîâàíèè ðóññêîãî ÿçûêà íå äîïóñêàòü ïðèìåíåíèåñëîâ è âûðàæåíèé, íå ñîîòâåòñòâóþùèõ íîðìàì ñîâðåìåííîãî ðóññêîãî ëèòåðàòóðíîãî ÿçûêà, çàèñêëþ÷åíèåì èíîñòðàííûõ ñëîâ, íå èìåþùèõ îáùåóïîòðåáèòåëüíûõ àíàëîãîâ â ðóññêîì ÿçûêå.

Â ëåêñèêå ðàçëè÷íûõ íàöèîíàëüíûõ ÿçûêîâ íàøåãî âðåìåíè åñòü äâå òåíäåíöèè. Îäíà èç íèõóñèëèâàåò íàöèîíàëüíûå, "ñâîè" ýëåìåíòû ñëîâàðíîãî ñîñòàâà; îíà ñâÿçàíà ñ ïðîáóæäåíèåì êñàìîñòîÿòåëüíîé íàöèîíàëüíîé æèçíè äåñÿòêîâ íàðîäîâ, ïîðàáîùåííûõ â òå÷åíèå äåñÿòèëåòèé èñòîëåòèé êîëîíèçàòîðàìè è èìïåðèàëèçìîì. Âòîðàÿ æå óñèëèâàåò âî ìíîãèõ ÿçûêàõ èíòåðíàöèîíàëüíûé ëåêñè÷åñêèé ôîíä; ýòà òåíäåíöèÿñâÿçàíà ñ óñèëåíèåì ìåæäóíàðîäíûõ ãîñóäàðñòâåííûõ, êóëüòóðíûõ è íàó÷íûõ îòíîøåíèé, ñóñèëåíèåì ìåæäóíàðîäíîãî îáùåíèÿ ó÷åíûõ. Îäíîâðåìåííî, òàêèì îáðàçîì, óñèëèâàþòñÿíàöèîíàëüíûå ïëàñòû ëåêñèêè âî ìíîãèõ è ìíîãèõ ÿçûêàõ è âìåñòå ñ òåì íåïðåðûâíî ðàñòåò îáúåìçàèìñòâîâàííîãî ñëîâàðÿ, âêëþ÷àþùåãî ñëîâî ìåæäóíàðîäíîãî èñïîëüçîâàíèÿ. Òåíäåíöèè ñîâðåìåííîãî ìèðà òàêîâû, ÷òî Çàïàä, ÿâëÿÿñü çàêîíîäàòåëåì ìîä, âíåäðÿåò âíàøó æèçíü íå òîëüêî ãàäæåòû, íî è íîâóþ òåðìèíîëîãèþ. Âîçìîæíî, âèíîé òîìó ÷åëîâå÷åñêàÿëåíü, íî òàêèå ñëîâà, êàê ñìàðòôîí (óìíûé+òåëåôîí), íîóòáóê (çàìåòêà+êíèãà), ïðèæèëèñü âñâîåì îðèãèíàëüíîì çâó÷àíèè, èçáåæàâ ïåðåâîäà è ïåðåîñìûñëåíèÿ â ðóññêîì ÿçûêå.Î÷åíü ìåòêî îá ýòîì ãîâîðèë À.Ñ.Ïóøêèí: "Íî ïàíòàëîíû, ôðàê, æèëåò, Âñåõ ýòèõ ñëîâ íàðóññêîì íåò". Â öåëîì, êîëè÷åñòâî çàèìñòâîâàíèé â ðóññêîì ÿçûêå âàðüèðóåòñÿ îò 10 äî 20ïðîöåíòîâ. Íî åñëè îêóíóòüñÿ â ýòèìîëîãèþ áîëüøèíñòâà ïðèâû÷íûõ ñëîâ, îêàæåòñÿ, ÷òî èõïðàðîäèòåëÿìè òàêæå ÿâëÿþòñÿ äðóãèå ÿçûêè. Ñëåäîâàòåëüíî, âåñü âîïðîñ ëèøü âî âðåìåíè. Âàæíîíå íàëè÷èå èëè îòñóòñòâèå àíàëîãèé, à îñâîåííîñòü ñëîâà, åãî íåéòðàëüíîñòü, à ïî ñóùåñòâó -ïðèâû÷êà ê ñëîâó. Ñåãîäíÿ ñëîâî "êîìïüþòåð" íè ó êîãî íå âûçûâàåò ïðîòåñòà, à êàêîé-íèáóäü"ñåéëçìåíåäæåð", èëè "ãàäæåò", èëè "òðåíäñåòòåð" êàæóòñÿ íåíóæíûìè, ïðîñòîé äàíüþ ìîäå, âîáùåì, ïîêà ÷óæèìè.Îáîãàùåíèå ñëîâàðíîãî ñîñòàâà ÿçûêà - ïðîöåññ äëèòåëüíûé. Îí íà÷èíàåòñÿ ñ îáðàçîâàíèÿ íîâîãîñëîâà èëè çíà÷åíèÿ óæå ñóùåñòâóþùåãî. Ïîñòåïåííî íîâûå ñëîâà ñòàíîâÿòñÿ ìíîãîçíà÷íûìè, ìåæäóçíà÷åíèÿìè óñòàíàâëèâàåòñÿ ïîñòîÿííàÿ ñåìàíòè÷åñêàÿ ñâÿçü èëè ïðîèñõîäèò çàáâåíèå âíóòðåííåéôîðìû è îáðàçîâàíèå íîâûõ êîðíåé è îñíîâ.Ïîäâîäÿ èòîãè, ìîæíî ñêàçàòü, ÷òî ïîäâèæíîñòü ÿçûêà, ïîñòîÿííîå ïîïîëíåíèå ëåêñèêè, àäàïòàöèÿê íîâøåñòâàì â æèçíè åñòü õîðîøèé ïîêàçàòåëü. Âåäü ðå÷ü ðàçâèâàåòñÿ îäíîâðåìåííî ñ êóëüòóðîé èáûòîì ÷åëîâå÷åñòâà. Áåç çàèìñòâîâàíèé îáõîäÿòñÿ òîëüêî ìåðòâûå ÿçûêè. Ëþáîé æèâîé ÿçûêâîñïðèèì÷èâ ê âíåøíåìó îêðóæåíèþ, à íåîáõîäèìûå çàèìñòâîâàííûå ñëîâà îáîãàùàþò ñëîâàðíûéñîñòàâ ÿçûêà, íåñóò íîâûå çíàíèÿ.

Ëèòåðàòóðà:1. Ãîëîâèí Á.Í. Ââåäåíèå â ÿçûêîçíàíèå. Ì.: -1998.2. Ïóøêèí À.Ñ.: Åâãåíèé Îíåãèí. Ì.: Ïðîñâ. -1998.3. Àíòðóøèíà Ã.Á. Ëåêñèêîëîãèÿ. Ó÷åá. ïîñîáèå äëÿ ñòóäåíòîâ. - 4-å èçä., ñòåðåîòèï. Ì.:Äðîôà, - 2004.4. ru.wikipedia.org.5. www.vokrugsveta.ru.

198



MODERN TEACHING METHODS AND TECHNIQUES USED IN TEACHINGFOREIGN LANGUAGES

Zohidova DiloromA teacher of retraining institute of Andizhan region

Mahmudova DilobarA teacher of school ¹ 4 in Oltinkul district of Andizhan region

Annotatsiya. Ushbu maqolada so'z chet tillarni o'qitishda qo'llaniladigan ba'zi zamonaviy usullar haqidaboradi. Masalan, amaliy ish uslubi, til portfeli, insho yozish va tadqiq qilish, og'zaki taqdimotni loyihalashva etkazib berish va jamoaviy mashg'ulotlar.Kalit so'zlar Usul, case study metodikasi, til portfeli, insholar, tadqiqotlar, dizayn, amaliy ishlar, og'zakitaqdimotlar, jamoaviy mashg'ulotlar.Abstract. This article presents an overview of some modern methods and techniques used in TFL at technicaluniversities, such as the case study method, language portfolio, writing essays and doing research, designingand delivering oral presentations and team teaching.Keywords. Method, case study method, language portfolio, essay, research, design, case stage, oralpresentation, team training.

Àííîòàöèÿ. Â ýòîé ñòàòüå ïðåäñòàâëåí îáçîð íåêîòîðûõ ñîâðåìåííûõ ìåòîäîâ èñïîëüçóåìûõ â îáó÷åíèèèíîñòðàííûì ÿçûêàì. Òàêèõ êàê ìåòîä òåìàòè÷åñêîãî èññëåäîâàíèÿ, ÿçûêîâîé ïîðòôåëü, íàïèñàíèåýññå è âåäåíèå èññëåäîâàíèé, ïðîåêòèðîâàíèå è äîñòàâêà óñòíûõ ïðåçåíòàöèé è êîìàíäíîãî îáó÷åíèÿ.Êëþ÷åâûå ñëîâà. Ìåòîä, ìåòîä òåìàòè÷åñêîãî èññëåäîâàíèÿ, ÿçûêîâîé ïîðòôåëü, ýññå, âåäåíèåèññëåäîâàíèé, ïðîåêòèðîâàíèå, êåéñ ñòàäèè, óñòíûå ïðåçåíòàöèè, êîìàíäíîå îáó÷åíèå.

Nowadays there is a great variety of methods of teaching foreign languages (TFL). Some have hadtheir heyday and have fallen into relative obscurity; others are widely used now, or have small following,but contribute insights that may be absorbed into the generally accepted mix, still others are just appearingto be adapted and approved by teachers in various teaching contexts. This article presents an overview ofsome modern methods and techniques, such as the case study method, language portfolio, writing essaysand doing research, designing and delivering oral presentations and team teaching. The choice of theteaching practices described was determined by their accordance with the following pedagogic concepts:communicative approach;problem-solving approach;vocational orientation in TFL;learner-centred approach.

One of the most well-known, though still receiving little use is the case study method, whichappeared as a distinctive approach as far as in the beginning of the 20th century. Case study is an intensiveanalysis of an individual unit (as an event, a person or type of behaviour, institutional group or culture)stressing developmental factors in relation to environment. This is a method of research by which accumulatedcase histories are analysed as primary authorities instead of textbooks. Normally in FLT the text of a casestudy is up to 2 pages long and includes such sections as: background or introductory information,description of an event or problem definition, and a presentation of issues for group discussion.

Case studies for FL study should be based on realistic professional or everyday problems andsituations, and designed to motivate and actively engage students. Typically students are involved in discussionson particular problems and work out solutions or recommendations through their active group work. Casestudies are also excellent topics for dialogues. It is common that each case study ends with a realistic writingtask reflecting the real world of professional correspondence.

To be successful in using case studies a teacher should take into consideration the level of students'language knowledge. The best choice would be using it with the student groups of intermediate or advancedlevel, who may have certain problems in grammar, pronunciation or vocabulary use, but for the most partare at ease with speaking the FL.

Language Portfolio is a set of documents that contains information about student's language learningexperiences, the level of different language skills - writing, reading, speaking, listening, and translation,and samples of those skills. It promotes language learning and the development of cultural competence. Mostoften it consists of three parts: a language passport, a language biography and a dossier. Its language passport



allows language learners to summarize their language learning experiences and to describe them in ameaningful way using the terminology of an international rating scale. The language biography focuses onthe five C's of language learning: Communication, Culture, Connections, Comparisons, and Communities.It provides learners with an opportunity to assess for themselves their language learning progress in fiveskill areas. It also encourages them to set personal goals in language learning and intercultural competencedevelopment, and to plan strategies to meet their individual goals. The dossier both stores samples of alearner's speaking and writing, and documents results of the learner's language tests and other professionalcertifications.Teachers can use the Language Portfolio technique to help their learners become more autonomous.Universities can use it to develop a whole-school language policy and approaches to LT. Besides theLanguage Portfolio can be used in programmes of teacher education and development (pre-service and in-service) to encourage reflective, learner-centred approaches to language learning and promote awareness ofthe international language assessment criteria.It should be noted that one of the main ideas of introducing these methods and techniques into FL coursesis to provide opportunities for realistic learning situations, in particular to enable students to learn and usea FL in tasks related to and facilitating their study of other university courses. The case study method,language portfolio, essays and research, oral presentations and teaching in teams are the areas of the mostpronounced collaboration between a FL and other university courses as the tasks should be set in such a wayto include the content covered as assignments or projects in professional courses.

References:1.Webster's Third Edition International Dictionary of English Language, unabridged. - Merriam Webster,Incorporated, 1993.2.Suntsova, E.N., Burmakova, E.A. The Use of case Study Method in Foreign Lan-guage Teaching //Ïðèêëàäíàÿ ôèëîëîãèÿ: èäåè, êîíöåïöèè, ïðîåêòû: Ñá. cò. VI Måæä. íà-ó÷íî-ïðàêòè÷. êîíô., ×àñòü1. - Òîìñê: Èçäàòåëüñòâî ÒÏÓ, 2008. - Ñ. 87-94.

200



ÁÎËÀ ÒÀÐÁÈßÑÈÃÀ ÎÈËÀÄÀÃÈ ÑÀËÁÈÉ ¥ÎËÀÒËÀÐÍÈÍÃ ÒÀÚÑÈÐÈ

Èìîìîâ Ôîçèë Øàêàðáåê ́ ²ëè,Ðàõìàòîâ Îéáåê Ýðêèí ́ ²ëè

Ãóëèñòîí äàâëàò óíèâåðñèòåòè òàëàáàëàðè

Àííîòàöèÿ: áîëà òàðáèÿñèãà îèëàäàãè ñàëáèé µîëàòëàðíèíã òàúñèðè ò´²ðèñèäà ôèêð þðèòèëãàí. ¥àðáèð îòà-îíà áîëàíèíã êåëàæàãèãà æàâîáãàð ýêàíëèãè àéòèá ́ òèëãàí.Êàëèò ñ´çëàð: òàðáèÿ, êîìèë èíñîí, ñî²ëîì ìóµèò, îèëà-ìàêòàá-ìàµàëëà, ìàñúóëèÿò.

¥îçèðãè äàâðèìèçíèíã ýíã î²ðè³ëè íó³òàëàðèäàí áèðè "¤²èë áîëàëàð ìàõñóñ êàëëåæëàðè"íèíãâàçèôàñè òàðáèÿñè î²èð áàëàëàðíè þðòèìèç êîðèãà ÿðîâ÷è êîìèë èíñîí á´ëèá åòèøèøèíèòàìèíëàøäàí èáîðàò. ¥àð áèð ìóàììîíèíã êåëèá ÷è³èøè âà å÷èìè á´ëèøè µàììàãà à¸í. Õ´ø áóäîëçàðá ìóàììîëàðíèíã êåëèá ÷è³èøèãà ñàáàá íèìà? Å÷èìè ³àíà³à? êàáè ñàâîëëàð òó²èëèøè òàáèèé.Áóíäàé µîëàòíèíã êåëèá ÷è³èøèãà áèð ìóí÷à îìèëëàð òàúñèðèíè ñàíàá ́ òèø ìóìêèí. Æóìëàäàí,îèëàäà ñî²ëîì ìóµèòíèíã é´³ëèãè, îòà-îíàíèíã áîëà òàðáèÿñèäàãè ìàñúóëèÿòñèçëèãè, áîëàíèíãàòðîôèäàãè òàíèøëàðèíèíã ³àíà³àëèãè, îèëà-ìàêòàá-ìàµàëëà µàìêîðëèãè âà íàçîðàòèíèíã é´ëãà³´éèëìàãàíëèãè âà µîêàçîëàð á´ëèøè ìóìêèí. È÷êèëèêáîçëèê, òàìàêè, ÷åêèø âà µàòòîêè íàðêîìàíèÿêàáè ñàëáèé îäàòëàðíèíã áîðëèãè, îèëàäà åòàðëè èìîêîíèÿòëàðíèíã ìàâæóä á´ëìàñëèãè, óíãàíèñáàòàí ýúòèáîðíèíã ñóñòëèãè ̧ êè óìóìàí é´³ëèãè áîëàäà ñàëáèé µîëàòëàð áèëàí ̧ ë²èç êóðàøèø,êå÷èíìàëàðè áèëàí ÿøàø, àòðîô-ìóµèòãà íîðîçèëèê êàéôèÿòèäà á´ëèø êàáè µîëàòëàð êóçàòèëèøèìóìêèí. ¥àð ³àíäàé èæîáèé µèñëàòëàðíè áîëàäà òàðêèá òîïòèðèø, óíè êàìîëîòãà åòêàçèøäà àââàëîîèëàäà îòà-îíà ́ ðíàê á´ëìî²è, ìàµàëëà âà ìàêòàá ́ çàðî µàìêîðëèêäà èøëàìî²è ëîçèì. Õàë³èìèçäàáèð íà³ë áîð: "£óø óÿñèäà ê´ðãàíèíè ³èëàäè". ¥àð áèð áîëà î³ ³î²îç ìèñîëè ïîê, óíè ³àíäàéóë²àéòèðèø, òàðáèÿëàø àââàëî îíà-îíàãà áî²ëè³. Äàðµà³è³àò, àæäîäëàðèìèç òîìîíèäàí ³îëäèðèëãàíáåáàµî ìàäàíèé ìåðîñ ìèëëèé ìàúíàâèÿòèìèçíèíã ́ çàãèíè òàøêèë ýòàäè. Øó ñàáàáëè óíäàí áóãóí¸øëàðèìèçíèíã òàúëèì âà òàðáèÿñèãà êåíã ôîéäàëàíèø ìà³ñàäãà ìóâîôè³äèð. ×óíêè,"Àæäîäëàðèìèçäàí ³îëãàí ìåðîñ ìèëëàòèìèçíèíã íàôà³àò ́ òìèøè, øóíèíãäåê, èñòè³áîëè ó÷óíµàì êó÷ âà ôèäîèéëèê ìàíáàè µèñîáëàíàäè"[1:47]. Øàð³ ìóìòîç àäàáè¸òèíèíã íàìî¸íäàëàðèäàíáèðè Ñàúäèé Øåðîçèéíèíã ôèêðè÷à, îèëà, áîëàíèíã áàõòè, êåëàæàãè ó÷óí çàìèí ÿðàòóâ÷èäèð.Îèëàäà àñîñèé òàÿí÷ îòàäèð. Ó ìàñóëèÿòëè òàðáèÿ÷èäèð. Îòà ́ ç áîëàëàðèíè òàðáèÿëàøè, ́ ³èòèøè,µóíàðãà ́ ðãàòèøè, ìåµíàò îð³àëè æèñìîíàí ÷èíè³òèðèøè êåðàê. Ñàúäèé Øåðîçèé îòà-îíàëàðãàµàðàêòåðíè µèñîáãà îëãàí µîëäà àµëî³èé òàðáèÿíè áîëàíèíã ̧ øëèãèäàí áîøëàøèíè òàâñèÿ ýòãàí,µàðàêòåð øàêèëëàíãà÷ áîëàãà òàñèð ýòìàéäè äåá òàúêèäëàãàí. ̈ ø íàâäàãà µàð ³àíà³à øàêë âà èøëîâáåðèø ìóìêèí. Ôàðçàíä µàì õóääè øóíäàé íàâäà ìèñîëè. Óíè ³àí÷à ýðòà ýçãóëèêëàð áèëàí èøëîâáåðñàê, ýðòàãà óíäàí õóääè øó µèñëàòëàð ³àéòàäè.

Øàõñ êàìîëîòèäà ìóµèì ́ ðèí òóòóâ÷è ìàúíàâèé âà àõëîµèé ïîêëèê, èéìîí, èíñîô, äè¸íàò,îð-íîìóñ, ìåµð-î³èáàò, êåêñàëàðãà µóðìàò ñèíãàðè èíñîíèé ôàçèëàòëàð ́ ç-´çèäàí øàêëëàíìàéäè.Óëàðíèíã àñîñèäà ̧ ø àâëîäãà îèëà, óìóìèé ́ ðòà, ́ ðòà ìàõñóñ, êàñá-µóíàð âà îëèé òàúëèì òèçèìèäààìàëãà îøèðèëà¸òãàí òàúëèì-òàðáèÿ ìàçìóíè, ²îÿâèé é´íàëèøè âà ñàìàðàñè ̧ òàäè[2:60]. Áóíäàéàâëîäíè âîÿãà åòêàçãàí õàë³íèíã èñòè³áîëè ïîðëî³, êåëàæàãè áóþê á´ëèøè øóáõàñèçäèð.

ÔÎÉÄÀËÀÍÈËÃÀÍ ÀÄÀÁÈ¨ÒËÀÐ:1.À.¥àéäàðîâ. Èíñîí êàìîëîòè âà ìèëëèé-ìàúíàâèé ³àäðèÿòëàð. -Ò.: Ìóµàððèð, 2008 é.2.Î.Ñóâîíîâ, ¥.Àáäóêàðèìîâ, Ñ.Àñòàíîâà. Ïåäàãîãèêà ôàíèäàí ´³óâ-óñëóáèé ìàæìóà. ÃóëÄÓ. -2012 é.



ÈÍÒÅËËÅÊÒÓÀË ÑÀËÎ¥ÈßÒËÈ ¨ØËÀÐÍÈ ÒÀÐÁÈßËÀØÄÀÊÎÐÏÎÐÀÒÈÂ ¥ÀÌÊÎÐËÈÊÍÈÍÃ À¥ÀÌÈßÒÈ

Ãóëðóõ Ãàíèåâà(¤çáåêèñòîí õàë³àðî èñëîì àêàäåìèÿñè ́ ³èòóâ÷èñè)

Àííîòàöèÿ Ìà³îëàäà ¸øëàðíè à³ëèé, àµëî³èé òàðáèÿëàøäà êîðïîðàòèâ µàìêîðëèêíè àµàìèÿòèàæðàòèá ê´ðñàòèëàäè. Èíòåëëåêòóàë êåëàæàêíè ÿðàòèøäà îèëà, ìàµàëëà âà òàúëèì ìóàññàñàñèµàìêîðëèãè ìóµèìëèãèíè ̧ ðèòèëãàí.Êàëèò ñ´çëàð:èæòèìîèé èíñòèòóò, ´ãèòëàð, îèëà, ìàµàëëà, òàúëèì ìóàññàñàñè, èíñîíïàðâàðëèêµèñëàòè, òàúëèì-òàðáèÿ. Àííîòàöèÿ Â ñòàòüå ïîä÷åðêèâàåòñÿ âàæíîñòü êîðïîðàòèâíîãî ñîòðóäíè÷åñòâà âèíòåëëåêòóàëüíîì è ýòè÷åñêîì âîñïèòàíèè ìîëîäåæè. Ýòî ïîä÷åðêèâàåò âàæíîñòü ñåìåéíûõ,îáùåñòâåííûõ è îáðàçîâàòåëüíûõ ïàðòíåðñòâ â ïîñòðîåíèè èíòåëëåêòóàëüíîãî áóäóùåãî. Êëþ÷åâûå ñëîâà: ñîöèàëüíûé èíñòèòóò, ïðèíöèïû, ñåìüÿ, îáùåñòâî, îáðàçîâàòåëüíîåó÷ðåæäåíèå, ÷åëîâå÷åñòâî, îáðàçîâàíèå, âîñïèòàíèå. Annotation.The article emphasizes the importance of corporate cooperation in the intellectual andethical education of youth. This underlines the importance of family, community, and educational partnershipsin building an intelligent future. Êeywords: social institution, principles, family, society, educational institution, humanity, education,upbringing.

Èíñîí µà¸òè âà óíèíã ìàúíàâèÿòèíè ò´²ðè øàêëëàíòèðèøãà áåâîñèòà òàúñèð ³èëàäèãàí ÿíàáèð ìóµèì µà¸òèé îìèë áó òàúëèì-òàðáèÿ òèçèìèäèð. Ìàúëóìêè, îòà-áîáîëàðèìèç ³àäèìäàí áåáàµîáîéëèê á´ëìèø èëìó ìàúðèôàò, òàúëèì âà òàðáèÿíè èíñîí êàìîëîòè, ìèëëàò ðàâíà³èíèíã ýíãàñîñèé øàðòè âà ãàðîâè, äåá áèëãàí. Àëáàòòà, òàúëèì-òàðáèÿ - îíã ìàµñóëè, àéíè âà³òäà, îíãäàðàæàñè âà óíèíã ðèâîæèíè µàì áåëãèëàéäèãàí, ÿúíè õàë³ ìàúíàâèÿòèíè øàêëëàíòèðàäèãàí âàáîéèòàäèãàí ýíã ìóµèì îìèëäèð.

Ìàêòàá, (ìàêòàáãà÷à òàúëèì, ́ ðòà ìàõñóñ, êàñá-µóíàð òàúëèìè) òàúëèì-òàðáèÿ ìàñàëàñè äàâëàòâà æàìèÿò íàçîðàòèäà á´ëèøè àñîñèé ³îíóíèìèç ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Êîíñòèòóöèÿñèäà (41-ìîääà) áåëãèëàá ³´éèëãàí. Øó áèëàí áèðãà, áó êåíã æàìîàò÷èëèê, áóòóí õàë³èìèçíèíã èøòèðîêèâà ³´ëëàá-³óââàòëàøèíè òàëàá ³èëàäèãàí óìóììèëëèé ìàñàëàäèð. Øóíè óíóòìàñëèãèìèç êåðàêêè,êåëàæàãèìèç ïîéäåâîðè áèëèì äàðãîµëàðèäà ÿðàòèëàäè, áîø³à÷à àéòãàíäà, õàë³èìèçíèíã ýðòàíãèêóíè ³àíäàé á´ëèøè ôàðçàíäëàðèìèçíèíã áóãóí ³àíäàé òàúëèì âà òàðáèÿ îëèøèãà áî²ëè³.

Áóíèíã ó÷óí µàð ³àéñè îòà-îíà, óñòîç âà ìóðàááèé µàð áèð áîëà òèìñîëèäà, àââàëî, þêñàêìàúíàâèÿòëè øàõñíè ê´ðèøè çàðóð. Àíà øó îääèé òàëàáäàí êåëèá ÷è³³àí µîëäà ôàðçàíäëàðèìèçíèìóñòà³èë âà êåíã ôèêðëàø ³îáèëèÿòèãà ýãà á´ëãàí, îíãëè ÿøàéäèãàí êîìèë èíñîíëàð ýòèá âîÿãàåòêàçèø - òàúëèì-òàðáèÿ ñîµàñèíèíã àñîñèé ìà³ñàäè âà âàçèôàñè á´ëèøè ëîçèì.

Àéíè ïàéòäà äóí¸äà êå÷à¸òãàí ãëîáàëëàøóâ âà èíòåãðàöèÿëàøóâ æàðà¸íëàðè áàð÷àìèçãà ÿíãèäàíÿíãè âàçèôàëàð þêëàìî³äà. Øóíäàé âàçèôàëàðäàí áèðè - ̧ ø àâëîäíè âàòàíïàðâàðëèê, èíñîíïàðâàðëèêêàáè õèñëàòëàð áèëàí áèðãà äèíèé âà ìèëëèé áà²ðèêåíãëèê, þêñàê ìàúíàâèÿò ýãàñè á´ëèø µàìäàáîø³à ìèëëàòëàðãà íèñáàòàí µóðìàò áèëàí ³àðàéäèãàí, èíñîíèé ³àäð-³èììàòíè ýúçîçëàéäèãàí³èëèá òàðáèÿëàø µàìäà ìèëëèé âà ìàäàíèé-ìàúíàâèé ³àäðèÿòëàðíè, óðô îäàòëàðíè íàôà³àòñà³ëàáãèíà ³îëìàé, áàëêè óëàðíè ðèâîæëàíòèðèøãà àëîµèäà ýúòèáîð ³àðàòèøäèð.

Áóãóíãè êóíäà ð´é áåðà¸òãàí ìóµèì èæòèìîèé, è³òèñîäèé âà ñè¸ñèé ´çãàðèøëàð ¸øëàðîíãèãà òàúñèð ³èëìàñäàí ³îëìàñëèãè µàìäà µîçèðãè ìàêòàá ́ ðèíäè³ëàðèäà ́ òèðãàí ̧ ø àâëîä ýðòàãàáèçíèíã ³´ëèìèçäàí èøèìèçíè îëàäèãàí, µà¸òèìèçíè äàâîì ýòòèðèá, ´çèäàí êåéèíãè àâëîäãàåòêàçóâ÷è âîðèñëàð ýêàíëèãè àéíè µà³è³àòäèð. Øóíäàé ýêàí, ¸ø àâëîä òàðáèÿñè áèëàíøó²óëëàíàäèãàí, îèëàäà - îòà-îíàëàð, ìàµàëëàäà - ³´íè-³´øíè âà êåíã æàìîàò÷èëèê, òàúëèììóàññàñàñèäà - ́ ³èòóâ÷è âà ìóðàááèéëàð êåëãóñè àâëîä áàðêàìîëëèãè ó÷óí, ́ ²èë-³èçëàðèìèçíèíãóëó² àæäîäëàðèìèçãà õîñ î³èë á´ëèøëàðè ó÷óí ìàñúóëäèðëàð. Óøáó óëêàí øàðàôëè, ìàñúóëèÿòëèèøëàðíè àìàëãà îøèðèøäà ́ çàðî ÷àìáàð÷àñ áî²ëè³ ó÷ îìèë - îèëà, ìàµàëëà âà òàúëèì ìóàññàñàëàðèµàìêîðëèãè ìóµèì àµàìèÿòãà ýãàäèð.

Çåðî, Ïðåçèäåíòèìèç òàúêèäëàãàíëàðèäåê "Òàúëèì âà òàðáèÿ - ́ çàðî óçâèé áî²ëè³ øàð³îíàòóøóí÷àëàðäèð. Òàúëèìíè òàðáèÿäàí, òàðáèÿíè òàúëèìäàí àæðàòèá á´ëìàéäè". ̈ øëàðãà òàúëèì áåðèøäàèë²îð ïåäàãîãèê òåõíîëîãèÿëàð, àõáîðîò-êîììóíèêàöèÿ âîñèòàëàðèäàí ́ ðèíëè ôîéäàëàíèøèãà øàðò-

202



øàðîèò ÿðàòèø;òàúëèì ìóàññàñàëàðèäà àµèëëèê, ìåµð-î³èáàòëèëèê, ìèëëàòëàðàðî ä´ñòëèê ìóµèòèíèìóñòàµêàìëàø, áó ìà³ñàäãà ýðèøèø ó÷óí çàðóðèé øàðò-øàðîèò âà èìêîíèÿò ÿðàòèø; òàúëèììóàññàñàëàðèäà "È÷êè òàðòèá ³îèäàëàðè" âà "Îäîá-àõëî³ ³îèäàëàðè" òàëàáëàðèãà ò´ëè³ ðèîÿ ³èëèø;òàúëèì ìóàññàñàëàðè íåãèçèäà ïåäàãîãèê, µó³ó³èé, ïñèõîëîãèê, ìàúíàâèé âà ìàúðèôèé áèëèìëàðáåðóâ÷è "Îòà-îíàëàð óíèâåðñèòåòëàðè" òàøêèë ³èëèø âà ìàø²óëîòëàðíè òóðëè õèë øàêë âà óñóëäàòàøêèë ýòèø; µó³ó³èé òàðáèÿíè ́ ³óâ÷è-¸øëàð, îòà-îíàëàð, æàìîàò÷èëèê áèëàí àìàëãà îøèðèø;òàðáèÿ æàðà¸íèíèíã áàð÷à èøòèðîê÷èëàðè îðàñèäà ìèëëèé ìàôêóðàíè òàð²èá ³èëèø, à³èäàïàðàñòëèê,äèíèé ýêñòðåìèçì âà ìèëëèé òàðà³³è¸òèìèçãà çàðàðëè áîø³à ²îÿëàðíèíã êèðèá êåëèøèãà ³àðøèìóðîñàñèç êóðàøèøíè òàøêèë ýòèø; òàúëèì ìóàññàñàëàðèäà ¸ø àâëîäíèíã ¸øèãà ìîñ ðàâèøäàìèëëèé ìàôêóðàâèé ²îÿëàðíè ñèíãäèðèøãà òàáà³àëàøòèðèëãàí µîëäà ̧ íäàøèø âà áó èøíè óçëóêñèçòàðçäà îëèá áîðèø; ̧ øëàðíè ìóñòà³èë ôèêðëàøãà ́ ðãàòèø, óëàðíè èñòè³ëîë ²îÿëàðè âà ìèëëèéìàôêóðàãà ñàäî³àò ðóµèäà òàðáèÿëàø; áîëà òàðáèÿñè íàìóíàëè é´ëãà ³´éèëãàí îèëàëàðíè òåãèøëèìóàññàñàëàð µàìêîðëèãèäà ́ ðãàíèá, òàæðèáàëàðèíè îììàëàøòèðèø; ìàêòàáãà (êàñá-µóíàð êîëëåæëàðèâà ëèöåéëàðãà) ñóðóíêàëè êåëìàéäèãàí ́ ³óâ÷è-¸øëàðíè òàúëèì ìóàññàñàëàðè âà ìàµàëëà ôàîëëàðèµàìäà µàìêîðëèê êåíãàøè ¸ðäàìèäà ´³èøãà æàëá ýòèø; ´³èøíè âà èøëàøíè õîµëàìàéäèãàí,µó³ó³áóçàðëèê ñîäèð ýòèøãà ìîéèë âîÿãà åòìàãàíëàðíè ð´éõàòãà îëèá, óëàðãà òåãèøëè òàøêèëîòëàðáèëàí áèðãàëèêäà çàðóð ÷îðàëàð ê´ðèá, æàìîàò êåíãàøèäà ìóµîêàìà ³èëèø; ñèíôäàí âà ìàêòàáäàíòàø³àðè èøëàðíè ÿíãè÷à øàêë âà óñóëëàðäà òàøêèë ýòèø, òàðáèÿãà áèð áóòóíëèêäà µàìäà òèçèìëè¸íäàøèø; ´³óâ÷èëàðíè ìèëëèé ³àäðèÿòëàðãà òàÿíãàí µîëäà îèëàâèé µà¸òãà òàé¸ðëàø; òàúëèììóàññàñàëàðèäà ́ òêàçèëàäèãàí áàð÷à òàðáèÿâèé, ìàúíàâèé-ìàúðèôèé, ìàäàíèé-îììàâèé âà ñïîðòòàäáèðëàðèíèíã ìàµàëëàëàð, æàìîàò òàøêèëîòëàðè áèëàí µàìêîðëèêäà îëèá áîðèëèøèãà ýðèøèø;"Êàìîëîò" ̧ øëàð èæòèìîèé µàðàêàòè áîøëàí²è÷ òàøêèëîòè, "Îðàñòà ³èçëàð", "Çóëôèÿõîíèì ³èçëàðè"êëóáè, "¤²èë áîëàëàð êåíãàøè" âà "Ñàµîâàòëè áîëàëàð" µàðàêàòè ôàîëèÿòèíè êó÷àéòèðèø.;è³òèäîðëè,èæîäêîð ́ ³óâ÷èëàðíè ðà²áàòëàíòèðèø èøëàðèíè ìàµàëëà µàìêîðëèãèäà àìàëãà îøèðèø; áîëàëàðíèíã´ç ́ ³óâ ìóàññàñàñè õóäóäèíè òîçà, îçîäà ñà³ëàø âà îáîäîíëàøòèðèø (òàúëèì ìóàññàñàëàðè àòðîôèäàãè³àðîâñèç ̧ òãàí åðëàðäà ìåâàëè áî²ëàð ÿðàòèø) èøëàðèãà æàëá ýòèø, øàíáàëèêëàð òàøêèë ýòèø;µàìêîðëèêäà îëèá áîðèëãàí èæîáèé èøëàðíè îììàâèé àõáîðîò âîñèòàëàðè îð³àëè êåíã ¸ðèòèááîðèëàäè.¥àìêîðëèêäà îëèá áîðèëà¸òãàí èøëàð ìàµàëëà µóäóäèäàãè áàð÷à ¸øëàð âà òóðëè òîèôàëàðäàãèôó³àðîëàðíè ³àìðàá îëèøè µàìäà óëàðíèíã ³èçè³èø âà èíòèëèøëàðèãà ìîñ á´ëèøè ëîçèì. ¥àìêîðëèêòàäáèðëàðèíèíã ìàâçóëàðè "Îòà - îíàíããà ðàµìàò", "Îäîáèíããà áàëëè!", "Ñî² òàíäà - ñî²ëîì à³ë","£èçëàð èáîñè", "Áèð éèãèòãà ³èð³ µóíàð îç", "¤²ëèì - ïîñáîíèì", "¥à¸ò - óñòîç, õàë³ - ìóàëëèì","¤çáåêèñòîí - Âàòàíèì ìàíèì!", "Ìèëëèé áóð÷ âà ìàñúóëèÿò", "Îèëà ýòèêàñè", "Îèëà òèí÷ -ìàµàëëà òèí÷", "Àñêàðëèê - éèãèòëèê ìàêòàáè", "Îèëà áàõòè - Âàòàí áàõòè", "Ñïîðò âà îèëàì","Îèëàìèç àíúàíàëàðè", "Âàòàí îñòîíàäàí áîøëàíàäè", "Áèç êèììèç?" êàáè òàäáèðëàðäàí èáîðàòá´ëèøè ìóìêèí.Øóíäàí êåëèá ÷è³èá, æèñìîíàí ñî²ëîì, ìàúíàâèé åòóê âà µàð òîìîíëàìà ðèâîæëàíãàí áàðêàìîëàâëîäíè òàðáèÿëàøäà ìàçêóð ³àðîðíèíã æîéëàðäàãè èæðîñèãà ìàñúóëèÿò áèëàí ̧ íäàøèø, áàðêàìîëøàõñ òàðáèÿñè ó÷óí ìàñúóë ñóáúåêòëàð (îèëà, ìàµàëëà, òàúëèì ìóàññàñàñè, æàìîàò, äàâëàò âà íîäàâëàòòàøêèëîòëàðè, îììàâèé àõáîðîò âîñèòàëàðè âà áîø³à) ́ ðòàñèäà àëî³àíè ìóñòàµêàìëàø µàë ³èëóâ÷èàµàìèÿò êàñá ýòàäè.

Õóëîñà ³èëèá àéòãàíäà þ³îðèäàãè ôàîëèÿòëàðíèíã íàòèæàñèäà µàìêîðëèê ³èëà¸òãàí æàìîàëàð,òàøêèëîòëàð, óþøìàëàð ìàµàëëà áèëàí îëèá áîðèëà¸òãàí èøëàð µèñîáîòè âà êåëãóñèäà ³èëèíàäèãàíèøëàð µà³èäà ôèêð þðèòèëàäè, çàðóðèé òîïøèðè³ëàð áåðèëàäè.

Àäàáè¸òëàð:1. "Ñî²ëîì àâëîä òàðáèÿñèäà òàúëèì, òàááè¸ò ìóàññàñàëàðè, îèëà,ìàµàëëà âà µîêèìèÿò èäîðàëàðèïåäàãîãèê µàìêîðëèãè, âèëîÿò èëìèé-àìàëèé àíæóìàíè" ìàòåðèàëëàðè Ôàð²îíà-2000.2. ÝãàìáåðäèåâàÒ.À. Îèëà ïåäàãîãèêàñè. Ìàúðóçàëàð ìàòíè. Ôàð²îíà-2010.



Êîíòàêò ðåäàêöèé æóðíàëîâ. www.tadqiqot.uzÎÎÎ Tadqiqot ãîðîä Òàøêåíò,óëèöà Àìèð Òåìóð ïð.1, äîì-2.

Web: http://www.tadqiqot.uz/; Email: [email protected]Òåë: (+998-94) 404-0000

Editorial staff of the journals of www.tadqiqot.uzTadqiqot LLC The city of Tashkent,Amir Temur Street pr.1, House 2.

Web: http://www.tadqiqot.uz/; Email: [email protected]: (+998-94) 404-0000

TADQIQOT.UZÒÎÌÎÍÈÄÀÍ ÒÀØÊÈË ÝÒÈËÃÀÍ

“ÕÕI ÀÑÐÄÀ ÈËÌ-ÔÀÍ ÒÀÐÀ££È¨ÒÈÍÈÍÃÐÈÂÎÆËÀÍÈØ ÈÑÒÈ£ÁÎËËÀÐÈ ÂÀ ÓËÀÐÄÀ

ÈÍÍÎÂÀÖÈßËÀÐÍÈÍÃ ÒÓÒÃÀÍ ¤ÐÍÈ”ÌÀÂÇÓÑÈÄÀÃÈ ÐÅÑÏÓÁËÈÊÀ ÈËÌÈÉ 10-ONLINE

ÊÎÍÔÅÐÅÍÖÈßÑÈ ÌÀÒÅÐÈÀËËÀÐÈ

(2-á´ëèì)

Ìàúñóë ìóµàððèð: Ôàéçèåâ Øîõðóä Ôàðìîíîâè÷Ìóñàµµèµëàð: Õóðøèäà Þëäàøåâà, Ðàúíî Þíóñîâà

Ñàµèôàëîâ÷è: Õóðøèä Ìèðçàõìåäîâ

Ýúëîí ³èëèø ìóääàòè: 11.12.2019.

Documents

Òîøêåíò Íîÿáðü|2019. 2-³èñì...Òîøêåíò 3 Íîÿáðü|2019. 2-³èñì “ÕÕI ÀÑÐÄÀ ÈËÌ-ÔÀÍ ÒÀÐÀ££È¨ÒÈÍÈÍÃ ÐÈÂÎÆËÀÍÈØ ÈÑÒÈ£ÁÎËËÀÐÈ