Οι πυρκαγιές της 28-7-2005 στην περιοχή της Ραφήνας: Εξέλιξη, παρατηρήσεις και διδάγματα

Ξανθόπουλος Γαβριήλ1, Ευτυχίδης Γεώργιος2

1Εθνικό Ίδρυμα Αγροτικής Έρευνας Ινστιτούτο Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων

και Τεχνολογίας Δασικών Προϊόντων Τέρμα Αλκμάνος, Ιλίσια, 115 28 Αθήνα, e-mail: gxnrtc@fria.gr

2ALGOSYSTEMS S.A. – Τμήμα Έρευνας και Ανάπτυξης Λεωφόρος Συγγρού 206, 17672 Καλλιθέα, e-mail: geftihid@algosystems.gr

Περίληψη

Στην εργασία αυτή παρουσιάζεται και τεκμηριώνεται η πορεία δύο παράλληλων πυρκαγιών που έλαβαν χώρα στην περιοχή της Ραφήνας Αττικής στις 28-7-2005. Οι δύο πυρκαγιές εκδηλώθηκαν με διαφορά δύο περίπου ωρών υπό συνθήκες ισχυρού ανέμου (μελτέμι) και εξαπλώθηκαν ταχύτατα μέσα από οικισμούς που είναι δομημένοι σε μίξη με δάσος. Οι προσπάθειες κατάσβεσής στους ήταν σαφώς ανεπιτυχείς. Η παράλληλη εξάπλωσή τους στο χώρο αλλά και η χρονική σύμπτωση της εκδήλωσής τους δίνουν την ευκαιρία για συγκρίσεις, ιδιαίτερα όταν ληφθούν υπόψη οι διαφορετικές καταστροφές που προξένησαν λόγω των διαφορετικών χαρακτηριστικών δόμησης που είχαν οι οικισμοί που βρέθηκαν στο δρόμο τους. Από τις παρατηρήσεις και τις συγκρίσεις εξάγονται σημαντικά συμπεράσματα σχετικά με τη δόμηση περιοχών σε επαφή ή μίξη με δάση, πολλά από τα οποία μπορούν να αποδειχθούν χρήσιμα για το έργο της πρόληψης των πυρκαγιών που αποτελεί ένα από τα αντικείμενα για τα οποία είναι υπεύθυνη η Δασική Υπηρεσία. Λέξεις κλειδιά: Δασική πυρκαγιά, περιοχή μίξης δασών-οικισμών.

The fires of July 28, 2007 in the area of Rafina: Evolution, observations and lessons learned.

Gavriil Xanthopoulos1 and George Eftichidis2

1National Agricultural Research Foundation

Institute of Mediterranean Forest Ecosystems and Forest Products Technology Terma Alkmanos, Ilisia, 115 28 Athens, Greece, e-mail: gxnrtc@fria.gr

2ALGOSYSTEMS S.A. - R&D Department 206, Syggrou Avenue, 17672 Kallithea, Greece, e-mail: geftihid@algosystems.gr

Abstract This paper provides a documentation of the evolution of two parallel forest fires that took place in the area of Rafina, Attica on July 28, 2007. The two fires erupted with a two-hour difference under high wind conditions (meltemi wind) and spread quickly within settlements that are build in mix with forests. Fire control efforts were clearly

unsuccessful. The parallel spatial evolution of the two fires and the temporal coincidence of their eruption, offer an opportunity for comparisons, especially when the differences in damages they caused, due to the different development characteristics of the affected settlements, are taken into consideration. The observations and comparisons support important conclusions in relation to the development of settlements in contact or mix with forests. These conclusions can be useful for forest fire prevention, which is one of the tasks for which the Forest Service is responsible. Keywords: Forest fire, wildland-urban interface Εισαγωγή

Η Ελλάδα είναι μια από τις νότιες ευρωπαϊκές χώρες που λόγω του Μεσογειακού της κλίματος αντιμετωπίζει σοβαρό πρόβλημα δασικών πυρκαγιών. Η ένταση του προβλήματος κατά τις τελευταίες τρεις δεκαετίες αυξήθηκε καθώς αυξήθηκε τόσο ο αριθμός όσο και η δυσκολία αντιμετώπισης των πυρκαγιών. Ένας από τους λόγους που συνετέλεσαν σε αυτό ήταν η δημιουργία κατά τη χρονική αυτή περίοδο σε πολλές περιοχές της χώρας, ιδίως κοντά σε μεγάλα αστικά κέντρα και τουριστικές ζώνες, οικισμών σε επαφή ή και μίξη με δάση (Ξανθόπουλος 1998, 2000, 2006). Η Αττική, στην οποία βρίσκεται η πρωτεύουσα της Ελλάδας και η οποία συγκεντρώνει το μισό σχεδόν πληθυσμό της χώρας, αποτελεί το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αυτής της εξέλιξης.

Από τις 4 Αυγούστου 1981, οπότε συνέβη η μεγάλη πυρκαγιά των βορείων προαστίων της Αθήνας, που έκαψε μία περιοχή από την Εκάλη μέχρι το κτήμα Συγγρού στο Μαρούσι (Καϊλίδης 1990), ξεκίνησε μία σειρά από πυρκαγιές στην Αττική που εμπίπτουν στην κατηγορία των “πυρκαγιών στη ζώνη μίξης δασών-οικισμών” (wildland-urban interface fires). Η συχνότητά τους στην αρχή ήταν σχετικά μικρή αλλά καθώς συνεχίστηκε με αμείωτους ρυθμούς η ανάπτυξη ζωνών τέτοιου τύπου, οι αντίστοιχες πυρκαγιές έγιναν ένας από τους μεγαλύτερους πονοκεφάλους του δασοπυροσβεστικού μηχανισμού σε ετήσια βάση. Για παράδειγμα αναφέρονται οι πυρκαγιές της Πεντέλης του 1995 και 1998 (Ξανθόπουλος 2002), οι αλλεπάλληλες πυρκαγιές στη βόρεια Αττική με χαρακτηριστικότερες εκείνες της 5ης Σεπτεμβρίου 1992 (Kritikos et al. 1994) και της 4ης Ιουνίου 2001 (Ξανθόπουλος και άλλοι 2004), το πλήθος των πυρκαγιών στη νήσο Σαλαμίνα (π.χ. 6 Αυγούστου 2003, Βασιλικά Σαλαμίνας), η πυρκαγιά στον οικισμό των Θρακομακεδόνων στη βάση του όρους Πάρνηθα στις 7 Ιουλίου 2004, κλπ.

Τα προβλήματα που δημιουργούν οι πυρκαγιές σε περιοχές μίξης δασών και οικισμών είναι σημαντικά καθώς αυτές προξενούν καταστροφές όχι μόνο σε δάση αλλά και σε περιουσίες και υποδομές και συχνά θέτουν σε κίνδυνο ανθρώπινες ζωές. Το μέγεθος των καταστροφών που προκαλούν διαφέρει ανάλογα με τα χαρακτηριστικά της πυρκαγιάς, τη μορφολογία της περιοχής (τοπογραφία), τον τρόπο δόμησης των οικισμών και τα δομικά υλικά που χρησιμοποιούνται για την κατασκευή των κατοικιών και την αντιμετώπιση της πυρκαγιάς (Xanthopoulos 2004). Η κατανόηση του τρόπου με τον οποίο όλοι αυτοί οι παράγοντες αλληλεπιδρούν μεταξύ τους έχει μεγάλη σημασία για το σχεδιασμό, οργάνωση και προστασία τέτοιων περιοχών. Τα υπάρχοντα κενά γνώσης είναι σημαντικά. Για το λόγο αυτό σημαντική ερευνητική προσπάθεια

αφιερώνεται παγκοσμίως, τόσο στην πειραματική διερεύνηση του προβλήματος όσο και στη μελέτη πραγματικών καταστροφικών πυρκαγιών σε περιοχές μίξης δασών οικισμών (Cohen 2000). Η παρούσα εργασία εμπίπτει στη δεύτερη κατηγορία. Αναφέρεται σε δύο παράλληλες πυρκαγιές που έλαβαν χώρα στις 28 Ιουλίου 2005 στην περιοχή της Ραφήνας Αττικής και περιγράφει την εξέλιξη τους, επισημαίνοντας τα ιδιαίτερα στοιχεία τους, με στόχο την άντληση διδαγμάτων που μπορούν να εφαρμοστούν στην πράξη. Η ζώνη μίξης δασών-οικισμών στην περιοχή της Ραφήνας

Η πόλη της Ραφήνας βρίσκεται περίπου 25 χλμ. ανατολικά της Αθήνας και είναι το δεύτερο πιο σημαντικό λιμάνι της Αττικής μετά τον Πειραιά. Η σχετικά μικρή απόστασή της από την Αθήνα την έκανε μια καλή επιλογή για παραθεριστικές κατοικίες. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα μία ζώνη κοντά στην ακτή και πάνω στους λόφους κατά μήκος της ακτής να γίνει περιοχή ανάπτυξης κατοικιών, κυρίως παραθεριστικών, που κτίσθηκαν χωρίς την απαιτούμενη οργάνωση και συχνά με άναρχη δόμηση. Ένας σημαντικός αριθμός από αυτές κτίστηκε παράνομα. Επιπλέον, η πλειοψηφία τους χτίστηκε με χαμηλές προδιαγραφές δόμησης, συχνά με χρήση εύφλεκτων, χαμηλού κόστους υλικών για την κατασκευή τους. Στη κατηγορία αυτή ανήκουν οι οικισμοί της Αγίας Τριάδας και της Αγίας Κυριακής.

Κατά την τελευταία δεκαετία η βελτίωση πρόσβασης στην Αθήνα από την Ανατολική Αττική, κυρίως με την κατασκευή της Αττικής οδού και την ανακατασκευή της Λεωφόρου Μαραθώνος, ενθάρρυνε πολλούς ανθρώπους να επιλέξουν να χτίσουν μόνιμες κατοικίες στην Ανατολική Αττική σε αποστάσεις και θέσεις που επιτρέπουν εύκολα πρόσβαση στο κέντρο της πρωτεύουσας. Αυτό οδήγησε στην ανάπτυξη οικισμών μόνιμης κατοικίας όπως ο Νέος Βουτζάς και η Καλλιτεχνούπολη. Οι δύο αυτοί οικισμοί, σε αντίθεση με τους οικισμούς πλησίον της Ραφήνας, εντάχθηκαν σε σχέδιο πόλης, με απόφαση που εκδόθηκε από το Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημόσιων Έργων σύμφωνα με το νόμο N.861/1971, ο οποίος επέτρεψε για πρώτη φορά νόμιμη οικοδόμηση κατοικιών μέσα σε στο δάσος. Αυτό το γεγονός αύξησε την αξία γης και οδήγησε στην αγορά των οικοπέδων από ανθρώπους υψηλού εισοδήματος, που φροντίζουν για την προστασία της επένδυσής τους από τυχόν πυρκαγιά. Οι κατοικίες που κτίστηκαν είναι κυρίως υψηλής ποιότητας διώροφα και τριώροφα σπίτια που έχουν στόχο να προσφέρουν άνετη διαβίωση στις οικογένειες που έκαναν αυτήν την επένδυση. Επισημαίνεται ότι και οι δύο οικισμοί περιβάλλονται από περιοχές που ανήκουν σε οικοδομικούς συνεταιρισμούς, οι οποίοι δεν έχουν ενταχθεί στο σχέδιο πόλης, κατάσταση που αποτελεί μόνιμη πηγή κινδύνου πυρκαγιάς. Επίσης, είναι ενδιαφέρον να αναφερθεί ότι κατά την περίοδο 1997–2003, σύμφωνα με το γραφείο πολεοδομίας, χτίστηκαν περισσότερα από 1000 σπίτια με νόμιμες άδειες στην περιοχή χωρίς όμως να γίνει παράλληλα κάποια πρόσθετη υποδομή πυροπροστασίας.

Η κυριαρχούσα δασική βλάστηση στην ευρύτερη περιοχή της Ραφήνας είναι δάσος χαλεπίου πεύκης με υπόροφο αειφύλλων πλατυφύλλων. Σημαντικό τμήμα όμως, μεταξύ των οικισμών Νέος Βουτζάς και Καλλιτεχνούπολη, είχε καεί στις μεγάλες πυρκαγιές της Πεντέλης του 1995 και 1998 (Ξανθόπουλος 2002) και το 2005 ήταν σε φάση αναγέννησης. Αξίζει επίσης να επισημανθεί ότι στην περιοχή της ανατολικής Αττικής και συγκεκριμένα στις περιοχές της ανατολικής ακτής συμπεριλαμβανομένων της

Ραφήνας, Νέας Μάκρης και των γύρω οικισμών, υπήρχε συσσώρευση νεκρών δασικών καυσίμων στα δάση ως αποτέλεσμα χιονορριψιών λόγω μιας μεγάλης χιονοθύελλας που έπληξε την περιοχή στις 12 και 13 Φεβρουαρίου 2004. Μεγάλες ποσότητες συσσωρευμένων δασικών καύσιμων, παρά τις εκστρατείες αφαίρεσης τους που οργανώθηκαν από τις τοπικές κοινωνίες και τις αρχές, παρέμεινε και καταναλώθηκε κατά τη διάρκεια των πυρκαγιών του 2005. Το μεγαλύτερο μέρος του αφαιρούμενου υλικού ήταν μεγάλων διαστάσεων ενώ τα λεπτότερα καύσιμα που συμβάλλουν στη διάδοση πυρκαγιάς παρέμειναν στη περιοχή. Οι πυρκαγιές της 28ης Ιουλίου 2005.

Στις 28 Ιουλίου 2005, στις 10:40 π.μ., ξέσπασε πυρκαγιά στη δασώδη κατοικημένη περιοχή Σκουφέϊκα, δυτικά της Ραφήνας. Η πρόβλεψη κινδύνου πυρκαγιάς της Γενικής Γραμματείας Πολιτικής Προστασίας στην περιοχή για την ημέρα εκείνη ήταν στο επίπεδο 4 (=κίνδυνος πολύ υψηλός) στην κλίμακα 1-5 που χρησιμοποιείται για όλη τη χώρα. Σε αυτό το επίπεδο επιβάλλεται γενική επιφυλακή. Ο άνεμος ήταν βορειοανατολικός (μελτέμι) και ήταν πολύ ισχυρός: 30-45 km/h, με ριπές που έφθαναν τα 50-60 km/h (Εικόνα 1). Η σχετική υγρασία ήταν περίπου 30% κατά τη μεγαλύτερη διάρκεια της ημέρας.

Η πυρκαγιά κινήθηκε γρήγορα σαν πυρκαγιά κόμης, σε νοτιοδυτική κατεύθυνση, μέσα στον οικισμό Σκουφέϊκα καίγοντας δένδρα αλλά και κατοικίες και έφθασε στην οδό Αρίωνος η οποία συνδέει το λιμάνι της Ραφήνας με τη Λεωφόρο Μαραθώνος. Στο σημείο εκείνο η φωτιά σταμάτησε αρκετές δεκάδες μέτρα πριν την οδό Αρίωνος, πιθανώς λόγω των προσπαθειών δασοπυρόσβεσης αλλά και της ασυνέχειας των καυσίμων. Σύντομα όμως η φωτιά εμφανίστηκε σε πολλά σημεία στη συστάδα πεύκων που υπήρχε στην απέναντι νότια πλευρά της οδού Αρίωνος. Οι πολλές νέες εστίες δικαιολογούνται από τη φορά του ανέμου που μπορούσε εύκολα να μεταφέρει καύτρες από τις κόμες που καιγόντουσαν στα Σκουφέϊκα στην απέναντι πλαγιά, αλλά υπάρχουν και μαρτυρίες που μιλούν για νέες εστίες από εμπρησμό.

Η πυρκαγιά στη συνέχεια ανέβηκε την πλαγιά νοτίως της οδού Αρίωνος καίγοντας τη συστάδα των πεύκων και έφθασε, έχοντας μεγάλη ένταση, περί τις 12:30 στον οικισμό της Αγίας Τριάδας. Διασχίζοντας τον οικισμό αυτό κατέστρεψε ολικά ή μερικά δεκάδες κατοικίες και προχώρησε στον παρακείμενο οικισμό της Αγίας Κυριακής όπου έφθασε περί τις 13:30. Κατόπιν, η πυρκαγιά συνεχίστηκε στο δάσος χαλεπίου πεύκης που υπήρχε κατά μήκος της κορυφής των λόφων. Τέθηκε υπό έλεγχο πριν το σούρουπο, όταν έχοντας κάψει το δάσος στους λόφους προχώρησε στην πεδινή περιοχή νοτίως των λόφων όπου υπάρχει αραιή και χαμηλή δασική βλάστηση και καλλιέργειες (Εικόνα 2). Το συνολικό μήκος του άξονα της πυρκαγιάς ήταν 5,6 χλμ. και η μέση ταχύτητα διάδοσης, με δεδομένες τις προσπάθειες δασοπυρόσβεσης, περί το 1 χλμ/ώρα.

Στο μεταξύ, στις 12:30 μ.μ., μια δεύτερη πυρκαγιά εξερράγη κοντά στην κοινότητα του Νέου Βουτζά. Η αφετηρία της ήταν στην τρίτη είσοδο του οικισμού του Νέου Βουτζά, εκατό μέτρα έξω από τα όρια του οικισμού, σε απόσταση 2,8 χλμ. βορειοδυτικά του οικισμού Σκουφέϊκα, όπου είχε ξεσπάσει η πρώτη πυρκαγιά. Με δεδομένη τη ΒΑ κατεύθυνση του ανέμου η νέα εστία δεν μπορεί να αποδοθεί σε καύτρα από την πρώτη πυρκαγιά.

Η νέα πυρκαγιά κινήθηκε σε νοτιοδυτική κατεύθυνση παράλληλα με την πρώτη καθώς επηρεαζόταν από τον ίδιο ΒΑ άνεμο. Σε ελάχιστο χρόνο εξελίχθηκε σε πυρκαγιά κόμης και με αυτή τη μορφή εισήλθε στον οικισμό του Νέου Βουτζά. Η συμπεριφορά της πυρκαγιάς σε μερικά σημεία ήταν ακραία, ιδίως όταν έκαιγε πυκνές συστάδες πεύκων σε δύο ρεματιές μέσα στο οικισμό. Βγαίνοντας από τη κοινότητα εισήλθε στην περιοχή όπου η βλάστηση αποτελείτο κυρίως από θάμνους αείφυλλων-πλατύφυλλων που είχαν αναγεννηθεί μετά από τις δύο διαδοχικές πυρκαγιές της Πεντέλης το 1995 και το 1998. Τότε αύξησε την ταχύτητα της και κινήθηκε προς τη Καλλιτεχνούπολη η οποία βρίσκεται σε μια απόσταση 1.8 χλμ. Εκεί, πέρασε μέσα από τη κοινότητα και συνέχισε την εξάπλωσή της στη δασική βλάστηση έως ότου έφθασε σε γεωργικές εκτάσεις, κοντά στη λεωφόρο Μαραθώνος, όπου τέθηκε υπό έλεγχο λίγο πριν τη δύση του ηλίου. Αυτή η πυρκαγιά ήταν μεγαλύτερης έκτασης από την πρώτη, επειδή είχε μεγαλύτερο πλάτος καθώς δεν περιορίστηκε από έλλειψη δασικών καυσίμων πλευρικά, όπως η πρώτη πυρκαγιά. Το συνολικό μήκος του άξονα της πυρκαγιάς ήταν 5,1 χλμ. και η μέση ταχύτητα διάδοσης περίπου 1 χλμ/ώρα.

Εικόνα 1. Μετεωρολογικό ιστορικό της 28ης Ιουλίου 2005 από τον μετεωρολογικό σταθμό του Διεθνούς Αερολιμένα της Αθήνας (Πηγή: www.wunderground.com) Figure 1. Meteorological data for July 28th, 2005 from the meteo station of the

international airport of Athens (Source: www.wunderground. com)

Η Εικόνα 2 είναι μία αεροφωτογραφία της περιοχής που απεικονίζει τη περίμετρο των δύο δασικών πυρκαγιών. Δημοσιεύθηκε από τη Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού λίγες μέρες μετά τη πυρκαγιά. Τα σημεία έναρξης των πυρκαγιών προστέθηκαν από το συγγραφέα έπειτα από επιτόπια έρευνα. Η εικόνα δίνει επίσης μία καλή οπτική της

ζώνης μίξης δασών-οικισμών που απαντάται στην Αττική, ειδικά στις Ανατολικές ακτές. Εικόνα 2. Αεροφωτογραφία που πάρθηκε στις 2 Αυγούστου 2005 και απεικονίζει την τελική περίμετρο των δύο πυρκαγιών. Δημοσιεύθηκε από τη Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού Figure 2. Aerial photo, acquired on August 2, 2005, showing the final perimeter of the two fires. Published by the Army Geographic Service.

Η αντιμετώπιση των πυρκαγιών

Η κινητοποίηση των πυροσβεστικών δυνάμεων ήταν πολύ μεγάλη λόγω του τύπου της πυρκαγιάς (πυρκαγιά σε ζώνη μίξης δασών-οικισμών) και της εγγύτητας προς την Αθήνα. Σύμφωνα με ανακοίνωση που εκδόθηκε από το Πυροσβεστικό Σώμα στις 14:00 εκείνης της ημέρας, 180 πυροσβέστες με 60 πυροσβεστικά οχήματα πλαισιωμένα από πεζοπόρα τμήματα 100 πυροσβεστών, συμμετείχαν στην πάλη κατά της πυρκαγιάς. Βοηθήθηκαν στο έδαφος από πολλά φορτηγά των δήμων που έφερναν νερό, και από

αέρος από 8 αεροπλάνα Canadair CL-415 και 6 βαρέως τύπου ελικόπτερα (κυρίως Erickson και ΜΙ-26). Η τελική ανακοίνωση, που εκδόθηκε την επόμενη ημέρα, ανέφερε ότι οι επίγειες δυνάμεις έφθασαν τους 240 πυροσβέστες με 80 πυροσβεστικά οχήματα, 150 πεζοπόρους πυροσβέστες, 550 στρατιώτες, 300 αστυνομικούς και 31 αυτοκίνητα αστυνομίας για τη ρύθμιση της κυκλοφορίας και της εκκένωσης της περιοχής. Υπήρχαν επίσης 20 υδροφόρα φορτηγά από τους δήμους που συνέβαλαν στην κατάσβεση. Οι εναέριες δυνάμεις έφθασαν τελικά σε 12 Canadair CL-415 και CL-215 και 6 βαρέως τύπου ελικόπτερα. Δυστυχώς, όλες αυτές οι δυνάμεις ήταν κακώς συντονισμένες, όπως φαίνεται από το τελικό μέγεθος της καταστροφής και τη μορφή των πυρκαγιών: κάηκε σχεδόν όλη η δασική βλάστηση στην πορεία της πυρκαγιάς που θα μπορούσε να καεί.

Οι πυροσβεστικές δυνάμεις έχασαν την ευκαιρία ελέγχου σε διάφορες θέσεις όπου το μέτωπο της πυρκαγιάς ήταν αρκετά στενό, παρά την τεράστια εναέρια υποστήριξη. Ο χρόνος μεταξύ των ρίψεων των εναέριων μέσων ήταν πολύ σύντομος δεδομένου ότι η απόσταση της περιοχής της πυρκαγιάς από τη θάλασσα ήταν λιγότερο από 2-3 χλμ. Βέβαια, πρέπει να αναγνωριστεί ότι ο ισχυρός άνεμος παρακώλυε την προσπάθεια ανεφοδιασμού με νερό των αεροπλάνων και των ελικοπτέρων, λόγω των μεγάλων κυμάτων που προκαλούσε στη θάλασσα. Μια εξήγηση για το φτωχό γενικό αποτέλεσμα είναι ότι η πλειοψηφία των πυροσβεστικών οχημάτων αναμίχθηκε σε προσπάθειες να σωθούν μεμονωμένα σπίτια. Όπως συμβαίνει σε όλες τις πυρκαγιές σε ζώνες μίξης δασών-οικισμών η πίεση που ασκούν οι ιδιοκτήτες κατοικιών στις δυνάμεις κατάσβεσης είναι σημαντική. Οι ιδιοκτήτες απαιτούν από τους πυροσβέστες να προστατεύσουν την ιδιοκτησία τους από το να σβήσουν την περίμετρο της σε εξέλιξης πυρκαγιάς. Έτσι, με δεδομένο τον μεγάλο αριθμό κατοικιών στο σύνολο των οικισμών που εκτέθηκαν στη φωτιά, οι πυροσβέστες διασπάρθηκαν και δεν υποστήριξαν τις προσπάθειες των εναέριων μέσων ολοκληρώνοντας την κατάσβεση της πυρκαγιάς μετά από τις ρίψεις τους. Το αποτέλεσμα ήταν οι πυρκαγιές να περάσουν χωρίς δυσκολία από τον ένα οικισμό στον άλλο αυξάνοντας το μέγεθος της καταστροφής (Εικόνα 3).

Εικόνα 3. Ένας πυροσβέστης ρίχνει άσκοπα νερό σε μία ολοκληρωτικά κατεστραμ-μένη κατοικία, στον οικισμό της Αγίας Κυριακής, περίπου μία ώρα μετά το πέρασμα του μετώπου της πυρκαγιάς, και ενώ αυτή ήταν ακόμη σε εξέλιξη.

Καταστροφές Η έκταση της καμένης περιοχής των δύο πυρκαγιών έφθασε τα 950 εκτάρια.

Περισσότερες από 160 κατοικίες και άλλα κτίρια υπέστησαν ζημίες ή καταστράφηκαν εντελώς. Ευτυχώς δεν υπήρξε απώλεια ζωής. Η έκταση της καμένης περιοχής της πρώτης πυρκαγιάς ήταν μικρότερη από την έκταση της δεύτερης λόγω των γεωργικών περιοχών που την περιβάλλουν. Όμως, αντίθετα με την έκταση της καμένης περιοχής, ο

αριθμός των κτισμάτων που καταστράφηκαν από την πρώτη πυρκαγιά (Σκουφέϊκα, Αγία Τριάδα, Αγία Κυριακή) υπερέβη τα 150, ενώ στις κοινότητες Νέος Βουτζάς και Καλλιτεχνούπολη μόνο λίγες κατοικίες υπέστησαν σοβαρή ζημία. Αυτή η αντίθεση μπορεί να αποδοθεί ασφαλώς στη διαφορετική ποιότητα των κατοικιών στις περιοχές των δύο πυρκαγιών. Στους οικισμούς Σκουφέϊκα, Αγία Τριάδα και Αγία Παρασκευή μεγάλο ποσοστό των κατοικιών που εκτέθηκαν στις φλόγες ήταν πρόχειρης σχετικά κατασκευής που περιελάμβανε μη πυρίμαχα ή και εύφλεκτα υλικά. Παραδείγματα αποτελούν εξωτερικοί τοίχοι σπιτιών ή αποθηκών φτιαγμένα πλήρως ή μερικώς από υλικά όπως ξύλο, μοριοσανίδες, ή γυψοσανίδες, συχνά στηριζόμενα σε έναν απλό μεταλλικό σκελετό. Οι στέγες ήταν κατασκευασμένες με κεραμίδια τα οποία όμως σε πολλές περιπτώσεις στηριζόντουσαν σε παλιό και εύφλεκτο ξύλινο σκελετό. Η χρήση πισσόχαρτου ως μόνωση υγρασίας κάτω από τα κεραμίδια ήταν συχνά το αδύνατο σημείο για την ανάφλεξη και καταστροφή των στεγών και στη συνέχεια ολόκληρης της οικοδομής. Ένα άλλο αδύνατο σημείο που παρατηρείται σε πολλές κατοικίες που καταστρέφονται σε πυρκαγιές ζώνης δασών-οικισμών στην Ελλάδα και που παρατηρήθηκε ιδίως στην πρώτη από τις δύο πυρκαγιές που παρουσιάζονται εδώ, είναι η χρήση πλαστικών παντζουριών σε παράθυρα και μπαλκονόπορτες, συνήθως σε αλουμινένιο σκελετό. Οι ιδιοκτήτες φεύγοντας από τις οικίες τους συχνά κλείνουν για λόγους ασφάλειας τα πλαστικά παντζούρια. αλλά λόγω της ζέστης αφήνουν ανοικτά το γυάλινα παράθυρα πίσω τους. Όμως, σε περίπτωση πυρκαγιάς τα πλαστικά παντζούρια παραμορφώνονται εύκολα ακόμη και χωρίς άμεση επαφή με τις φλόγες και συχνά λειώνουν και πέφτουν στο έδαφος. Όταν τα παντζούρια καταρρεύσουν λόγω της θερμότητας, οι καύτρες εισέρχονται ελεύθερα στο σπίτι και βάζουν φωτιά σε έπιπλα, στρώματα, κουρτίνες, κ.λ.π. προκαλώντας την καταστροφή της κατοικίας. Τέτοια φαινόμενα εμφανίστηκαν επανειλημμένα κατά τη διάρκεια των υπό μελέτη πυρκαγιών.

Συζήτηση

Οι δύο πυρκαγιές της Ραφήνας παρουσιάζουν ένα σπάνιο παράδειγμα δύο

ταυτόχρονων γειτονικών πυρκαγιών που εξαπλώθηκαν η μια παράλληλα με την άλλη σε παρόμοια καύσιμα και ίδιες καιρικές συνθήκες, αλλά διέσχισαν δύο ζώνες μίξης δασών οικισμών με σαφώς διαφορετικά χαρακτηριστικά. Όντας άμεσα συγκρίσιμες προσφέρουν μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για παρατηρήσεις και συμπεράσματα που αφορούν τη σημασία της οργάνωσης των οικισμών και της κατάλληλης οικοδόμησης των κατοικιών όταν είναι σε επαφή με δάση, δασικές εκτάσεις και γεωργικές καλλιέργειες.

Η διαφορά στον αριθμό των κατεστραμμένων κατοικιών μεταξύ των οικισμών Σκουφέϊκα, Αγία Τριάδα και Αγία Κυριακή από τη μια πλευρά και των οικισμών Νέου Βουτζά και Καλλιτεχνούπολης από την άλλη είναι τόσο εμφανής όσο η διαφορά στα χαρακτηριστικά των δύο ομάδων οικισμών. Τα πρώτα κατοικούνται από ανθρώπους χαμηλής και μεσαίας εισοδηματικής τάξης. Αν και υπάρχει ένα σχέδιο ρυμοτομίας με επαρκές δίκτυο δρόμων (Εικόνα 4) και τα περισσότερα από τα σπίτια έχουν χτιστεί νόμιμα, η ποιότητα των σπιτιών είναι γενικά κακή. Επίσης, μικρές είναι οι διαχειριστικές παρεμβάσεις στη βλάστηση γύρω από τις κατοικίες. Πολλά εύφλεκτα υλικά όπως ξύλα για το τζάκι, πλαστικά έπιπλα, υφασμάτινες τέντες, κ.λ.π. βρίσκονται

γύρω από τα σπίτια. Συχνά υπάρχουν εξωτερικές αποθήκες κατασκευασμένες με πρόχειρα και εύφλεκτα υλικά. Η πλειοψηφία των οικοπέδων έχει έκταση μικρότερη από 1 στρέμμα.

Εικόνα 4. Πλάγια άποψη από τον αέρα της καμένης περιοχής στην Αγία Τριάδα. Η Καλλιτεχνούπολη είναι ορατή στο άνω τμήμα της εικόνας. Figure 6. An oblique aerial view of the burned area in Agia Triada. Kallitechnoupoli is visible at the upper part of the picture.

Δεδομένου ότι υπάρχουν επαρκείς δρόμοι, δεν υπήρξαν προβλήματα στη πρόσβαση

πυροσβεστών κατά την διάρκεια της πυρκαγιάς. Εντούτοις, τα περισσότερα σπίτια υπέστησαν κάποιες ζημιές και πολλά καταστράφηκαν τελείως. Μερικά σχετικά καλύτερα κατασκευασμένα σπίτια υπέστησαν σοβαρή ζημία μόνο στον πρώτο όροφο που ήλθε σε επαφή με τις φλόγες από τις καιγόμενες κόμες των πεύκων. Το ισόγειο δεν καταστράφηκε χάρη στην καλή σχετικά κατασκευή με δύσφλεκτα υλικά και, σε ορισμένες περιπτώσεις, στην προστασία που προσέφεραν τοίχοι που περιέκλειαν το οικόπεδο. Το ποσοστό επί τοις εκατό σπιτιών που υπέστησαν σοβαρές ζημιές σε μερικά σημεία υπερέβη το 30-40%, το οποίο είναι ασυνήθιστο στην Ελλάδα. Οι παράγοντες που είχαν επιπτώσεις στο βαθμό ζημίας, εκτός από την κατασκευή τους, περιλαμβάνουν τη θέση του σπιτιού σε σχέση με τους δρόμους, την κλίση, τη βλάστηση γύρω από το σπίτι και το είδος των δασικών καυσίμων στη γύρω περιοχή. Σε περιπτώσεις μη «αξιοποιημένων» οικοπέδων, όπου παρέμενε πυκνή βλάστηση πεύκων και υπήρχε συσσώρευση νεκρής βιομάζας, η πυρκαγιά είχε την ευκαιρία να φουντώσει και η πιθανότητα καταστροφών στις κατοικίες που ήταν στο δρόμο της παρακάτω ήταν σαφώς υψηλότερη.

Στις κοινότητες του Νέου Βουτζά και της Καλλιτεχνούπολης, τα σπίτια χτίζονται με πολύ υψηλές προδιαγραφές, χρησιμοποιώντας υψηλής ποιότητας υλικά. Έχουν σκελετό από οπλισμένο σκυρόδεμα, οι τοίχοι είναι κατασκευασμένοι με τούβλα και διαθέτουν

κουφώματα αλουμινίου με διπλά κρύσταλλα. Τα κεραμίδια στις στέγες παίζουν ρόλο διακόσμησης και μόνωσης καθώς είναι τοποθετημένα σε κεκλιμένη στερεά στέγη φτιαγμένη από ενισχυμένο σκυρόδεμα. Οι δύο οικισμοί διαθέτουν πολεοδομικό σχέδιο. Η τοπογραφία είναι απότομη, ιδίως στον Νέο Βουτζά και οι δρόμοι έχουν πολλές στροφές και σε ορισμένα σημεία υπερβολική κλίση. Στη κοινότητα του Νέου Βουτζά, πολλές κατοικίες είναι κτισμένες σε οικόπεδα με μεγάλη κλίση στις πλευρές ρεματιών σε επαφή με υψηλό δάσος χαλεπίου πεύκης που παραμένει στα παρακείμενα οικόπεδα που δεν είχαν κτισθεί (Εικόνα 5). Σε μερικές περιπτώσεις η κατάσταση ταυτίζεται με το κλασσικό παράδειγμα του στενού φαραγγιού (box-canyon) που θεωρείται ως ένα από τα ποιο επικίνδυνα σημεία σε περίπτωση πυρκαγιάς (Εικόνα 6). Η θεωρητική πιθανότητα καταστροφής κατοικιών σε τέτοιες συνθήκες είναι πολύ μεγάλη, ιδίως σε περιοχές όπως οι ΗΠΑ όπου οι κατοικίες κατασκευάζονται από ξύλο. Στους οικισμούς αυτούς όμως αυτό δεν συνέβη. Μόνο 4-5 κατοικίες υπέστησαν σοβαρή ζημία στο Νέο Βουτζά (Εικόνα 6) και λίγες ακόμη κατοικίες καταστράφηκαν στη Καλλιτεχνούπολη όπου οι κλίσεις είναι λιγότερο απότομες. Οι τοίχοι που χωρίζουν τα σπίτια από τη φυσική βλάστηση, οι περιποιημένοι κήποι, τα άφλεκτα δομικά υλικά και σε πολλές περιπτώσεις η παρουσία και συμβολή των ιδιοκτητών ήταν οι κύριοι λόγοι που βοήθησαν ώστε να κρατηθούν οι ζημιές σε χαμηλά επίπεδα.

Εικόνα 6: Πλάγια άποψη από τον αέρα της καμένης περιοχής στον Νέο Βουτζά. Είναι ορατές οι ρεματιές και η μίξη με το πευκοδάσος. Figure 13. An oblique aerial view of the burned area in Neos Voutzas illustrating the ruggedness of the topography and the distribution of the forest.

Εικόνα 5: Μία από τις κατοικίες που χάρη στην κατασκευή της υπέστη σχετικά μικρή ζημία στο Νέο Βουτζά, αν και ήταν κτισμένη σε απότομη πλαγιά ρεματιάς και περιβαλλόταν από πευκοδάσος που κάηκε εντελώς.

Πολλές από τις χαμηλής ποιότητας κατασκευής οικίες στις κοινότητες Σκουφέϊκα, Αγία Τριάδα και Αγία Κυριακή παραδόθηκαν στις φλόγες. Τέτοιες ήταν πολλές προκατασκευασμένες κατοικίες και κατασκευές φτιαγμένες με τοίχους από κοντραπλακέ πάνω σε μεταλλικό σκελετό που κάηκαν εντελώς (Εικόνα 7). Για τις σχετικά καλύτερες κατοικίες που είχαν τοίχους από τούβλα, συχνά οι στέγες και τα παράθυρα ήταν τα αδύνατα σημεία που επέτρεψαν την είσοδο της φωτιάς (Εικόνα 8). Τα κλειστά πλαστικά παντζούρια συχνά έλιωσαν από τη θερμότητα της πυρκαγιάς αφήνοντας εκτεθειμένο το εσωτερικό τους. Το μονωτικό πισσόχαρτο και το ξύλινο πλαίσιο κάτω από τα (χωρίς μόνωση) κεραμίδια αλουμινίου της στέγης ήταν τα

αδύνατα σημεία, από όπου η πυρκαγιά άρχισε την καταστροφή του σπιτιού. Η παρουσία δέντρων δίπλα ή σε επαφή με τις στέγες, ήταν ένας επιπρόσθετος λόγος που οδήγησε στις βαριές ζημίες εκείνης της ημέρας στις τρεις κοινότητες. Σε λίγες μόνο περιπτώσεις υπήρχε επαρκής ζώνη με καθαρισμένη βλάστηση γύρω από τις κατοικίες.

Εικόνα 7: Ένα από τα χαμηλής ποιότητας σπίτια στην κοινότητα της Αγίας Τριάδας που κάηκε εντελώς. Η πράσινη βλάστηση που παραμένει γύρω από το σπίτι δείχνει δεν επηρεάστηκε από το πέρασμα της πυρκαγιάς.

Εικόνα 8: Μία από τις κατοικίες που καταστράφηκαν στον οικισμό Σκουφέϊκα. Η πηγή θερμότητας ήταν οι κόμες των δύο πεύκων που κάηκαν δίπλα στη στέγη της κατοικίας.

Όσον αφορά την πυρόσβεση, οι πυρκαγιές της Ραφήνας αποτελούν παράδειγμα των προβλημάτων αντιμετώπισης μιας δύσκολης πυρκαγιάς σε ζώνη μίξης δάσους με κατοικίες. Σε τέτοιες περιπτώσεις, ο συντονισμός είναι πολύ δύσκολος. Μηχανισμοί πυρόσβεσης που δεν είναι πλήρως πειθαρχημένοι και καλά οργανωμένοι μπορούν εύκολα να αποδιοργανωθούν με αποτέλεσμα να μειωθεί η αποτελεσματικότητά των προσπαθειών όπως συνέβη και στην περίπτωση αυτή. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, το ξέσπασμα της δεύτερης παράλληλης πυρκαγιάς δημιούργησε σύγχυση, αύξησε την πολυπλοκότητα και τις απαιτήσεις συντονισμού και μείωσε τις πιθανότητες για επιτυχή αντιμετώπιση της κρίσης.

Το προσέγγιση στην αντιμετώπιση των πυρκαγιών που έχει επικρατήσει στην Ελλάδα κατά τα τελευταία έτη δεν βοηθά στην αντιμετώπιση των πυρκαγιών σε ζώνες δασών-οικισμών. Σήμερα το σύστημα είναι βασισμένο στη μαζική επέμβαση των εναέριων μέσων. Σχεδόν σε όλες τις πυρκαγιές κάποιας δυσκολίας προσφέρεται εναέρια υποστήριξη. Οι πιλότοι είναι αρκετά πεπειραμένοι και παίρνουν πρωτοβουλίες σε μεγάλο βαθμό. Λαμβάνοντας υπόψη τους μεγάλους αριθμούς αεροσκαφών και ελικοπτέρων που παίρνουν μέρος στην κατάσβεση των πυρκαγιών, η πρόκληση κάποιου ατυχήματος αποτελεί μια υπαρκτή πιθανότητα. Οι επίγειες δυνάμεις δασοπυρόσβεσης δεν επεμβαίνουν κατά τη διάρκεια της φάσης των ρίψεων νερού από τον αέρα για λόγους ασφαλείας. Μόλις υποχωρήσουν οι φλόγες αναλαμβάνουν τον τελικό έλεγχο, την κατάσβεση και τη φύλαξη.

Αυτό το πρότυπο δασοπυρόσβεσης έχει οδηγήσει σε αδυναμίες όσον αφορά τη διοίκηση και τον συντονισμό των επίγειων δυνάμεων. Παραδείγματος χάριν, δεν γίνεται σοβαρή προσπάθεια πρόβλεψης της συμπεριφοράς της πυρκαγιάς και της δυναμικής της εξέλιξής της, κ.λ.π. Δεν υπάρχουν χάρτες καύσιμης ύλης. Ακόμη και οι τοπογραφικοί χάρτες χρησιμοποιούνται σπάνια. Επιπλέον, σε μεγάλες πυρκαγιές δεν υπάρχει σοβαρή μέριμνα για καταγραφή στοιχείων σε χαρτί ή υπολογιστή που θα ήταν εξαιρετικά χρήσιμα για την υποστήριξη του συντονισμού (π.χ. παρακολούθηση των τομέων ευθύνης, των δυνάμεων σε αυτές, των αιτημάτων, κλπ.). Χωρίς τέτοιο σχεδιασμό, ειδικά σε περιπτώσεις δύσκολων πυρκαγιών στη ζώνη δασών-οικισμών η κατάσταση εύκολα τίθεται εκτός ελέγχου. Οι πυροσβέστες χωρίς συγκεκριμένες διαταγές και στόχους, αναλαμβάνουν την προστασία μεμονωμένων σπιτιών χωρίς να λαμβάνουν υπόψη την κίνηση του μετώπου της πυρκαγιάς. Ευκαιρίες για έλεγχο της πυρκαγιάς, όπως αντιπυρικές ζώνες, δρόμοι, γεωργικές καλλιέργειες, ομάδες κατοικιών μεγάλης πυκνότητας κλπ. δεν αναγνωρίζονται εγκαίρως και δεν οργανώνεται η αξιοποίησή τους. Εάν γινόταν κάτι τέτοιο, ο συνδυασμός των επιγείων δυνάμεων με τη δύναμη των εναέριων μέσων θα πρόσφεραν υψηλές πιθανότητες για τον έλεγχο των δύσκολων πυρκαγιών προτού προκαλέσουν τεράστιες ζημίες σε τέτοιες περιοχές.

Οι δύο πυρκαγιές στη Ραφήνα κατέδειξαν σαφώς όλα αυτά τα προβλήματα. Οι πυροσβεστικές δυνάμεις, ήταν απασχολημένες στη προστασία μεμονωμένων κατοικιών και δεν στάθηκαν ικανές να αντιδράσουν οργανωμένα ώστε να σταματήσουν τα μέτωπα των πυρκαγιών εκεί όπου υπήρξαν προφανείς ευκαιρίες παρά τη μεγάλη εναέρια υποστήριξη. Συμπεράσματα - Διδάγματα

Τα συμπεράσματα που μπορούν να εξαχθούν από την ανάλυση αυτών των δύο πυρκαγιών συνοψίζονται παρακάτω.

Η ποιότητα της κατασκευής σπιτιών σε περιοχές ζώνης μίξης δασών-οικισμών και ο καθαρισμός της βλάστησης που γειτνιάζει με τις κατοικίες είναι οι κύριοι παράγοντες που καθορίζουν την πιθανότητα μιας κατοικίας να μην έχει σοβαρές επιπτώσεις από πυρκαγιά. Επιπλέον, η πιθανότητα επιβίωσης των κατοικιών επηρεάζεται πολύ από την ύπαρξη αδύναμων σημείων στην κατασκευή τους και την παρουσία των ιδιοκτητών κατά τη διάρκεια της φωτιάς.

Το υψηλό ποσοστό των σπιτιών του Νέου Βουτζά που απέφυγαν την καταστροφή παρά τις μεγάλης έντασης φλόγες στα δύο φαράγγια του οικισμού, προσφέρει ένα πολύ καλό παράδειγμα κατασκευής σε μελλοντικούς ιδιοκτήτες κατοικιών σε περιοχές μίξης δασών-οικισμών. Η έμφαση πρέπει να δίνεται όχι μόνο στην αισθητική των σπιτιών αλλά και στην εξάλειψη των σημείων που κάνουν τις κατοικίες τρωτές στην πυρκαγιά.

Είναι σαφές ότι η ανάπτυξη οικιστικών περιοχών σε επαφή και πολύ περισσότερο σε μίξη με δάσος δεν πρέπει να γίνεται ανεξέλεγκτα. Απαιτείται γενικός σχεδιασμός που να προβλέπει τις κατάλληλες υποδομές (π.χ. πυροσβεστικούς κρουνούς, οδικό δίκτυο με πρόβλεψη διεξόδων διαφυγής, κλπ.). Προτεραιότητα πρέπει να αποτελεί η οικοδόμηση κατοικιών που να μπορούν να αντισταθούν σε μια ενδεχόμενη δασική πυρκαγιά. Ο καθαρισμός της βλάστησης γύρω από τα σπίτια, αν και σημαντικός μπορεί να είναι μια δεύτερη προτεραιότητα γιατί, μπορεί να πραγματοποιηθεί λίγο αργότερα ή βαθμιαία, ενώ σημαντικές αλλαγές στη δομή μιας κατοικίας είναι δυσκολότερο να γίνουν. Γενικά,

καλά προετοιμασμένοι οικισμοί διευκολύνουν τους πυροσβέστες που με τη σειρά τους μπορούν να περιορίσουν γρήγορα τη φωτιά εξασφαλίζοντας αποτελεσματικότερη προστασία. Προϋποτίθεται βέβαια οι φορείς πυροπροστασίας να είναι κατάλληλα οργανωμένοι για να αντιμετωπίσουν τις απαιτητικές αυτές πυρκαγιές. Ευχαριστίες Η συλλογή των στοιχείων για τις δύο πυρκαγιές έγινε με επί τόπου παρατηρήσεις και συλλογή μαρτυριών, στα πλαίσια των δραστηριοτήτων του προγράμματος EUFIRELAB – «Euro-Mediterranean Wildland Fire Laboratory, a “wall-less” Laboratory for Wildland Fire Sciences and Technologies in the Euro-Mediterranean Region» που χρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση (σύμβαση EVR1-CT-2002-40028) (www.eufirelab.gr), Η ανάλυση των πληροφοριών και η προετοιμασία της εργασίας έγινε στα πλαίσια του προγράμματος SCIER «Sensor and Computing Infrastructure for Environmental Risks» που επίσης χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (σύμβαση IST-5-035164). Βιβλιογραφία Cohen, J. D. 2000. Preventing disaster: home ignitability in the wildland-urban

interface. Journal of Forestry 98(3): 15-21. Καϊλίδης, Δ. 1990. Δασικές πυρκαγιές. Εκδόσεις Γιαχούδη-Γιαπούλη, Θεσσαλονίκη.

510 σελ. Kritikos, G., A. Charalambides, M. Karteris, and M. Schroeder. 1994. Assessment of

forest fire damages in Attica using remote sensing and GIS techniques. Pp. 221-233. In proceedings of the International Workshop on “Satellite technology and GIS for Mediterranean forest mapping and fire management”, November 4-6, 1993. Thessaloniki, Greece. Kennedy, P. J. and Karteris, M. editors. Department of Forestry and Natural Environment, Aristotle University of Thessaloniki, Greece. 513 p.

Ξανθόπουλος, Γ. 1998. Δασικές πυρκαγιές στην Ελλάδα: Παρελθόν, παρόν και μέλλον. Επίκεντρα. 6: 62-71.

Ξανθόπουλος, Γ. 2000. Ιδιαίτερες δυσκολίες στην αντιμετώπιση πυρκαγιών στα περιαστικά δάση. Πυροσβεστική Επιθεώρηση 80: 22-29.

Xanthopoulos, G., 2002. The forest fires of 1995 and 1998 on Penteli mountain. Pp 85-94. In proceedings of the International Workshop on “Improving Dispatching for Forest Fire Control”. December 6-8, 2001. Chania, Crete, Greece. G. Xanthopoulos, editor. Mediterranean Agronomic Institute of Chania, Chania, Crete, Greece. 162 p.

Xanthopoulos, G. 2004. Factors affecting the vulnerability of houses to wildland fire in the Mediterranean region. Pp. 85-92. In Proceedings of the International Workshop on "Forest Fires in the Wildland-Urban Interface and Rural Areas in Europe: an integral planning and management challenge", May 15-16, 2003, Athens, Greece. National Agricultural Research Foundation, Institute of Mediterranean Forest Ecosystems and Forest Products Technology, Athens, Greece. 239 p.

Ξανθόπουλος, Γ. 2006. Πυρκαγιές στη ζώνη μίξης δασών-οικισμών: ένα πολύπλοκο πρόβλημα. ΕΘΙΑΓΕ - Τριμηνιαία έκδοση του Εθνικού Ιδρύματος Αγροτικής Έρευνας. 24: 4-9.

Xanthopoulos, G., C. Labris, and C. Golfinos. 2004. The June 4, 2001 fire in the wildland urban interface areas of Northern Attica: Evolution, firefighting problems and damages. Pp. 19-28. In Proceedings of the International Workshop on "Forest Fires in the Wildland-Urban Interface and Rural Areas in Europe: an integral planning and management challenge", May 15-16, 2003, Athens, Greece. National Agricultural Research Foundation, Institute of Mediterranean Forest Ecosystems and Forest Products Technology, Athens, Greece. 239 p.