ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΓΥΡΟΙ ΤΟΥ

ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΜΦΥΛΙΟΥ

(1943-1949)

2

ΠΕΡΙΕΦΟΜΕΝΑ

ΕΙΑΓΨΓΗ 3

ΚΕΥΑΛΑΙΟ ΠΡΨΣΟ

Εθνική Αντίσταση-Πριν το 1943 6

ΚΕΥΑΛΑΙΟ ΔΕΤΣΕΡΟ

Από το καλοκαίρι του ’43 ως τις εκλογές του 1946 8

2.1. υμφωνία του Λιβάνου-υμφωνία της Καζέρτας 8

2.2. Σα Δεκεμβριανά 11

2.3. Από τη Βάρκιζα στις εκλογές του 1946 13

ΚΕΥΑΛΑΙΟ ΣΡΙΣΟ

Ο Εμφύλιος Πόλεμος (1946-1949) 18

3.1. Οι απαρχές του «τρίτου γύρου» 18

3.2. Ο ξένος παράγοντας 23

3.3. Οι εξελίξεις στην Ελλάδα 27

3.4. 1947-1949: Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις 34

3.5. τρατιωτικοί σχεδιασμοί - 2η Υάση 43

3.6. Οι εξελίξεις του 1949 48

3.7. Η επιχείρηση «ΠΤΡΟ» 53

3.8. Η τελευταία πράξη 55

ΑΝΣΙ ΕΠΙΛΟΓΟΤ 58

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ 61

ΠΑΡΑΡΣΗΜΑ A’

ΠΑΡΑΡΣΗΜΑ Β’

3

ΕΙΑΓΩΓΗ

Η Ιστορία είναι κοινωνική Επιστήμη. Και οι κοινωνικοί επιστήμονες -ως

υποκείμενα που έχουν συγκροτήσει την ταυτότητά και συνακόλουθα την

ιδεολογία τους σε συγκεκριμένο περιβάλλον, συνθήκες και δομές- δεν μπορούν

και δεν οφείλουν να ευαγγελίζονται καμία «ουδετερότητα». Κάτι τέτοιο θα ήταν

,άλλωστε, αφενός ανέφικτο και αφετέρου απευκταίο. Ψς προς το ζήτημα του

Ελληνικού Εμφυλίου ,λοιπόν, οι Ιστορικοί , που μας μεταφέρουν την εμπειρία

του, λειτουργούν μεθοδολογικά και ιστοριογραφικά με την ίδια καθετότητα,

εσωτερικότητα και ενδεχόμενα πολιτική φόρτιση, που ακριβώς ο Εμφύλιος τους

κληροδότησε. Έτσι εμφανίζεται, πάνω στο συγκεκριμένο Ιστορικό επίδικο, ένα

τεράστιο –τόσο ποσοτικά όσο και πολιτικά- ιστοριογραφικό εύρος, γεγονός που

μαρτυρά ανάγλυφα και η ετερόκλητη και πλατιά βιβλιογραφία αυτής της

εργασίας.

Για το λόγο αυτό θεωρούμε την περίοδο 1943-1949, που μελετάμε, ένα από

τα πιο δύσκολα και «εύθραυστα» αντικείμενα προσέγγισης της Ελληνικής

Ιστορίας. Πολλώ δε μάλλον όταν η προσέγγιση αυτή καλείται να γίνει ,όχι με

όρους αμιγώς Ιστορικούς-γεγονοτολογικούς αλλά με τους όρους και τα εργαλεία

της Πολιτικής Επιστήμης.

Παρ’ όλη την απειρία μας, λοιπόν, δε διστάσαμε να απορρίψουμε χωρίς

δεύτερη σκέψη κάποιες κυρίαρχες προσεγγίσεις του Εμφυλίου, που έχουν

αναπαραχθεί και –ίσως- επικρατήσει. Μία από αυτές αντιμετωπίζει τον Εμφύλιο

Πόλεμο με ηθικίστικους όρους πατριωτισμού και τον αποτιμά ως «καταστροφή

για το Έθνος» ή «αδελφοκτονία» και συνεπώς ως μια εκ των προτέρων

λανθασμένη κατάσταση στην οποία εισήλθε η χώρα. Πίσω από την προσέγγιση

αυτή, υφέρπει μια συνολικότερη αντίληψη για το πώς αναλύουμε τα πολιτικά

4

φαινόμενα, με την οποία διαφωνούμε κάθετα. Διότι τα πολιτικά φαινόμενα (άρα

και ο Εμφύλιος) δεν μπορούν να υπαχθούν στην κλίμακα του «καλού» και του

«κακού» , του «σωστού» και του «λάθους». Σο ζήτημα είναι η εύρεση –η

τουλάχιστον αναζήτηση- των αιτιών, των τρόπων, των συνεπειών και των

δυναμικών ενός φαινομένου, αλλά και η εξήγηση του τρόπου δράσης των

υποκείμενων του. Μια άλλη προσέγγιση που απορρίπτουμε είναι αυτή που

βρίσκει πίσω από κάθε ενέργεια των δύο αντιμαχόμενων πλευρών, τη βούληση

του ξένου παράγοντα. ε μια περίοδο, που δύο μεγάλοι διεθνείς παίχτες (οι

Η.Π.Α. και η Μ. Βρετανία) επενέβησαν στα εσωτερικά της Ελλάδας τόσο

απροκάλυπτα, βεβαίως και καθίστανται χρήσιμα τα εργαλεία των Διεθνών

χέσεων και της γεωπολιτικής. Αυτά ,εντούτοις, τα αναλυτικά εργαλεία

εξαντλούνται, όταν για παράδειγμα καλούμαστε να εξηγήσουμε την αυθεντική

και κάθετη διαίρεση της βάσης της κοινωνίας σε Αριστερά και Δεξιά και

κυρίαρχα τη στρατηγική της ηγεσίας της Αριστεράς και του Ε.Α.Μ.

υνακολούθως, ο χαρακτηρισμός του Εμφυλίου ως ατόφιας μεταφοράς και

συμπύκνωσης του Χυχροπολεμικού status quo εν Ελλάδι θα ήταν και

παρακινδυνευμένος και μεθοδολογικά μονόπλευρος.

Η προσέγγιση που υιοθετούμε εμείς, επί της αρχής δε διεκδικεί τη μοναδική

και ανόθευτη ιστορική αλήθεια. Επίσης, δε διεκδικεί κανενός είδους

«αντικειμενικότητα» ή ουδετερότητα. Πρόκειται για μια προσπάθεια που ενέχει

και την παράθεση όσο το δυνατό περισσότερων οπτικών, που εκφράζει ,όμως,

και μια κοινή ιδεολογική συνισταμένη των γραφόντων, όπως διαφαίνεται στις

αναλύσεις των μεγάλων ιστορικών διακυβευμάτων του Εμφυλίου Πολέμου.

Είναι ,τέλος, μια προσπάθεια χρησιμοποίησης όσο γίνεται περισσότερων

αναλυτικών εργαλείων. Κατά βάση αναλύονται οι κοινωνικοί-ταξικοί

συσχετισμοί που οδήγησαν στον Ελληνικό Εμφύλιο, από γεωπολιτική σκοπιά

(όπως προαναφέρθηκε) μελετάται η εμπλοκή των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων

5

στα εσωτερικά ζητήματα της Ελλάδας και εν συνεχεία –με σκληρούς όρους

πολιτικής στρατηγικής- επιχειρείται η κατανόηση της τακτικής και της εν γένει

συμπεριφοράς των εκατέρωθεν ηγεσιών αλλά και γενικότερα των εμπλεκόμενων

υποκειμένων.

6

ΚΕΥΑΛΑΙΟ ΠΡΩΣΟ

Εθνική Αντίσταση-Πριν το 1943

Αναφερόμενοι στον εμφύλιο εννοούμε την περίοδο ένοπλης, ανοιχτής

σύγκρουσης μεταξύ του 1946 και του 1949.Η μελέτη ,ωστόσο, του εμφυλίου

ως κατι αιτιακά ξεκομμένου απο την ευρύτερη χρονικά περίοδο αποτελεί ενα

ιδιαίτερα σημαντικό ιστορικό και μεθοδολογικό λάθος. Κατά τη διάρκεια της

Εθνικής Αντίστασης παρατηρείται η ανάδυση των ζητημάτων,που εμελε

αργότερα να αποτελέσουν τον ιδεολογικό πυρήνα των επίδικων της εμφυλιακής

σύγκρουσης. Έχουμε δηλαδή, την διαπάλη των συσπειρωμένων φιλελεύθερων

και φιλομοναρχικών δυνάμεων έναντια του ΕΑΜ,κινήματος μαζικού και ολοένα

αυξανόμενου,και την-σε εκταση τετοια οπως ισως ποτέ αλλοτε-ανάμειξη των

Βρεταννών στα ελληνικά πολιτικά ζητήματα.

Ιδιάζων σημείο της δεκαετίας του 1940 και των συγκρούσεων,πολιτικών και

στρατιωτικών,είναι και η έντονα ταξική απόχρωση αυτών.Πιο συγκεκριμένα το

παλαιό διπολο φιλελεύθερων-φιλομοναρχικών συγκλίνει και συμπαρατάσεται

ενάντια στον αναδυόμενο έτερο πολο,το ΕΑΜ και τους συμμάχους του.Τπο την

σκέπη του ΚΚΕ και των συμμάχων του τάσσονται η εργατική τάξη, οι αγροτες

και άλλες μη προνομιούχες ομάδες,όπως οι άνεργοι,που δεν είχαν πρόσβαση-

ως τότε- στην εξουσία.Αυτές οι κοινωνικές ομάδες ,με την ιδεολόγική αρωγή των

προοδευτικών/ριζοσπαστών δημοκρατών και το αδιαμφισβήτητο στίγμα του

ΚΚΕ, δημιούργησαν ένα πλατύ κοινωνικοπολιτικό μέτωπο που για πρώτη φορα

είχε την δυνατότητα να διεκδικήσει πρωταγωνιστικό ρολο στο ελληνικό πολιτικό

σκηνικό.

Η εκτενής ανάλυση της περιόδου 1940-1944 θα ήταν κάτι αδύνατο λόγω της

έκτασης του χώρου.Παρ’ολα αυτά η επιλεκτική ανάλυση θεματικών ειναι

7

επιβεβλημένη για την εξέταση του Εμφυλίου Πολέμου.Άλλωστε η

περιοδολόγηση με την οποία συμφωνούμε,χωρίζει τον εμφύλιο σε τρείς

φάσεις,εκ των οποίων η μια (χειμώνας 1943-1944 μεχρι συμφωνίες Λιβάνου-

Καζέρτας) εντάσσεται μεσα σε αυτο το χρονικό διάστημα.

Η υνθηκολόγηση Ελλάδας-Γερμανίας, τον Απρίλη του 1941, οριοθετεί την

αρχή της περιόδου αυτής. Η πλειοψηφία των πολιτικών προσώπων που

προταγωνίστησαν στην Μεσοπολεμική Ελλάδα φυγαδεύονται στην Κρητη και

απο εκεί είτε στο Λονδίνο είτε στην Αίγυπτο.την Ελλάδα,η οποια τελεί πλέον

υπο τριπλή κατοχη,ορίζεται απο τους Γερμανούς κυβέρνηση υπο τον τρατηγό

Σσολάκογλου.

Η αντιστασιακή εγρήγορση του ελληνικού λαού δεν άργησε να διαφανεί (με

πρώτη πράξη την υποστολή της ναζιστικής σημαιας απο τους Γλέζο και

αντα).Ηδη μεσα στο 1941 εχουμε την ίδρυση των αντιστασιακών οργανώσεων

ΕΔΕ, ΕΚΚΑ μα και ΕΑΜ1 Οι οργανώσεις αυτές δεν αργησαν να αποκτήσουν

ιδιαίτερη αντιστασιακή δράση,με αποκορύφωμα την ανατίναξη της γεφυρας του

Γοργοποτάμου,τον Νοέμβρη του 1942, που αποτέλεσε την σημαντικότερη και -

μάλλον- μόνη έκφραση εθνικής ομοψυχίας μεταξύ των διαφορετικών

αντάρτικων φορέων.

1ημείο της πολιτικής ευρύτητας του ΕΑΜ είναι ότι η ιδρυτική του διακήρυξη

υπογράφηκε από εκπροσώπους 4 κομμάτων(ΚΚΕ, ΚΕ,ΕΛΔ,ΑΚΕ) που ιδεολογικά

βρίσκονταν από την κομμουνιστική αριστερά μέχρι την φιλελεύθερη/προοδευτική

δημοκρατία.

8

ΚΕΥΑΛΑΙΟ ΔΕΤΣΕΡΟ Από το καλοκαίρι του ’43 ως τις εκλογές του 1946

2.1. υμφωνία του Λιβάνου-υμφωνία της Καζέρτας

Σο 1943 αποτελεί το σημείο καμπής για το ελληνικό ζήτημα. Η ήττα του

Ρόμμελ στο Ελ Αλλαμειν,η είσοδος των ΗΠΑ στον πόλεμο μα και η αλλαγή των

ισσοροπιών στο Ανατολικό μετωπο ορίζουν την αρχή του τέλους για τον ΄Β

παγκοσμιο πόλεμο.Εν παραλλήλω οι ελληνικές αντιστασιακές ομάδες

εκδηλώνουν πλέον με εμφανή τροπο τις διαφορετικές πολιτικές τους αφετηρίες

και προεκτάσεις. Η αυξανόμενη επιρροή του ΕΑΜ-ΕΛΑ στον ελλαδικό

χώρο(στη διαδήλωση της 5 Μαρτίου ενάντια στην πολιτική επιστράτευση,το

ΕΑΜ κατέβασε στους δρόμους της πρωτεύουσας 400.000 λαού) και η αδυναμία

υπερκερασμού του από τις αστικές δυνάμεις, μέσω της προσπάθειας

δημιουργίας ενός κοινού μετώπου (έκκληση οφούλη για ενότητα) οδηγούν

στην επιλογή της ανοιχτής σύγκρουσης (πολιτικής και στρατιωτικής) ως τροπου

ανάσχεσης του ΕΑΜικού κινήματος. Έτσι, ενώ στην Ελλάδα έχουμε την ένοπλη

σύγκρουση ΕΛΑ-ΕΔΕ στα βουνά της Ηπείρου,στο Κάιρο,έδρα πλεον της

εξοριστης ελληνικής κυβέρνησης εχουμε τη εντονη διπλωματική αντιπαράθεση

μεταξύ Βρεταννών,Βασιλιά και κυβένησης απο την μία και της ΑΟ(η ονομασία

του ΕΑΜ στην Μεση Ανατολή) απο την αλλη.Ειδικότερα εχουμε βίαια

καταστολή κινήσεων ελληνικών ταγμάτων την Ανοιξη και τον Ιούλιο του

1943(που έμελε να κορυφωθούν τον Απρίλη του 1944). ε πολιτικό επίπεδο

πάλι, η -πλέον εχθρική- στάση της εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης γίνεται

εμφανής στην Διασκεψη που ελαβε χωρα στο Καιρο τον Αυγουστο του 1943 και

μετείχε αντιπροσωπεία των εν ελλάδι ανταρτών,ο βασιλιάς ,η εξόριστη

9

κυβέρνηση και εκπροσωποι της Βρεταννικής διπλωματίας.2 Εκεί, η πρόταση

της αντιπροσωπείας των ανταρτών (στην οποία πλειοψηφούσαν τα μέλη του

ΕΑΜ) για την επιστροφή του Βασιλιά μετα απο δημοψήφισμα, έγινε δεκτή.

Παράλληλα ,όμως, η πρόταση για διεύρυνση της εξόριστης κυβέρνησης με

μέλη της αντίστασης, που αιτούσαν την συμμετοχή τους στα υπουργεία των

Εσωτερικών, Δικαιοσύνης και τρατιωτικών, αντιμετωπίστηκε με την

κατηγορηματικη και ιδιαιτέρως έντονη άρνηση των υπόλοιπων αντιπροσώπων,

οι οποίοι θεώρησαν (και μάλλον όχι άδικα) ότι πίσω από τις διεκδικήσεις αυτές

βρισκόταν το ΕΑΜ3. Σο επεισόδιο αυτό του Καίρου συνδυασμένο με την

απόφαση της Βρετανίας να ενδυναμώσει τον Ναπολέοντα Ζέρβα και να

εξαρτήσει ή να εξουδετερώσει τον ΕΛΑ ,αποτέλεσαν την πηγή της σύγκρουσης

που πραγματοποιήθηκε τον Φειμώνα του 1943-1944 μεταξύ ΕΔΕ και ΕΛΑ.

Αυτή, χαρακτηρίστηκε ως ο «πρώτος γύρος» του Εμφυλίου και έληξε μόνον μετά

από σκληρές διαπραγματεύσεις μεταξύ των δύο πλευρών και ,τελικά, υπογραφή

συμφωνίας. Η εν λόγω συμφωνία, που υπεγράφη στην Πλάκα της Ηπείρου, το

Υλεβάρη του 44’, προέβλεπε τον περιορισμό των αντάρτικων ομάδων στις

εκάστοτε βάσεις τους (του ΕΔΕ στην Ήπειρο, του ΕΑΜ στην υπόλοιπη

Επικράτεια) αλλά και την εκατέρωθεν απελευθέρωση αιχμαλώτων. Σο ΕΑΜ και

το ΚΚΕ ,εντούτοις, επεφύλασσαν μίαν ακόμη πολιτική έκπληξη στο ντόπιο και

ξένο αστικό μπλοκ: επρόκειτο για την ίδρυση της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής

Απελευθέρωσης εν είδη Κυβέρνησης εθνικής ενότητας του Βουνού, που το ΕΑΜ

ανακοίνωσε στα μέσα του Μαρτίου. Η Π.Ε.Ε.Α. απαρτιζόταν από

προσωπικότητες ενός ευρέος πολιτικού φάσματος (ΕΚΚΑ, Υιλελεύθερους,

2 Richard Clogg, ΤΝΣΟΜΗ ΙΣΟΡΙΑ ΣΗ ΝΕΩΣΕΡΗ ΕΛΛΑΔΑ, Αθήνα, ΚΑΡΔΑΜΙΣΑ, 1999,

σ.214 3 ΦΡΟΝΙΚΟ ΣΟΤ 20ου ΑΙΩΝΑ [ΕΣΗ 1940-1949] , ΕΚΔΟΕΙ ΔΟΜΙΚΗ

10

Κομμουνιστές) και αποτύπωνε την ξεκάθαρη ,πλέον, βούληση του

Κομμουνιστικού Κόμματος για πολιτικοποίηση του απελευθερωτικού αγώνα4.

Και αν η Εαμική στρατηγική ηγεμονίας στο βουνό-αναγνώρισης της

νομιμότητας και νομιμοποίησης της εξόριστης Κυβέρνησης στην πόλη, είχε

πολιτική προοπτική, οι μετέπειτα εξελίξεις θα αμαύρωναν την εν λόγω

προσπάθεια. Σον Απρίλη ,λοιπόν, ξεσπάει κίνημα φιλοεαμικών στοιχείων στη

Μέση Ανατολή με αίτημα τη δημιουργία κυβέρνησης εθνικής ενότητας,

βασισμένης στην ΠΕΕΑ, στάση διαμετρικά διάφορη των προθέσεων οβιετικών

και εν ελλάδι Εαμικών. Η εξέγερση καταστέλλεται, κινηματίες φυλακίζονται,

ενώ ένα άτομο σκοτώνεται. Η κρίση έχει ως αποτέλεσμα το διορισμό του

Γεωργίου Παπανδρέου –φιλελεύθερου και αποφασιστικά αντικομμουνιστή

πολιτικού- στη θέση του «εξόριστου Πρωθυπουργού». Ο νέος Πρωθυπουργός

συγκαλεί άμεσα (το Μάιο του 44) ,σε σύσκεψη στο Λίβανο, τους αντιπροσώπους

όλων των πολιτικών και αντάρτικων δυνάμεων της χώρας. υντάσσεται και

συμφωνείται «Φάρτης», σύμφωνα με τον οποίο δημιουργείται ενιαίος εθνικός

τρατός και Κυβέρνηση και δρομολογούνται ,εν όψει της απελευθέρωσης,

εκλογές αλλά και δημοψήφισμα για το Πολιτειακό. Παράλληλα, το ΕΑΜ

αποσπά 5 Τπουργεία, μικρής ,εντούτοις, πολιτικής σημασίας. Η θεαματική

υποχώρηση της Αριστεράς και η διάσταση μεταξύ της στάσης των

αντιπροσώπων της και της γραμμής της στην Αθήνα, οφείλονταν όχι μόνο στην

αναντίστοιχα (της πολιτικής της επιρροής της στην Ελλάδα) ολιγάριθμη

αντιπροσωπεία κομμουνιστών αλλά και στο προιόν πολιτικό κλίμα. Κλίμα στο

οποίο κυριαρχούσαν, αφενός η δολοφονία του μετριοπαθούς και ενωτικού

υνταγματάρχη Χαρρού και αφετέρου οι Απριλιανές ταραχές, που εξώθησαν το

ΕΑΜ σε μια εξαιρετικά αμυντική στάση.

4 Σάσος Βουρνάς, Ιστορία της Νεώτερης και σύγχρονης Ελλάδας ΙΙΙ

Πόλεμος 1940-1941, κατοχή, εθνική αντίσταση, απελευθέρωση, Δεκέμβριος 1944, Βάρκιζα, Αθήνα, Πατάκης, 2004, σ. 373

11

Σο επτέμβρη, που ακολούθησε, μάλιστα η ενδεχόμενα οβιετικής

προέλευσης, χαλάρωση της γραμμής του ΕΑΜ απέναντι στην Κυβέρνηση

Παπανδρέου, αποτυπώθηκε σε άλλη μία υποχώρησης για την Αριστερά. την

Καζέρτα της Ιταλίας ,λοιπόν, η Κυβέρνηση, το ΕΑΜ και η Βρετανική

διπλωματία συμφωνούν, ώστε οι αντάρτικες του ΕΛΑ και του ΕΔΕ να

προσχωρήσουν στον Εθνικό τρατό υπό το Βρετανό Αντιστράτηγο κόμπυ.

Ουσιαστικά, επρόκειτο για τη στρατιωτική διευθέτηση, των ζητημάτων, που

πραγματευόταν ο συμφωνηθείς Φάρτης του Λιβάνου.

το σημείο αυτό -με το ΕΑΜ στην κυβέρνηση και το βασιλιά στο Λονδίνο-

παρουσιάζεται μια μακρά ,σχετικά, περίοδος ομαλότητας και πανεθνικής

συνεργασίας, κλίμα που βοηθά αποφασιστικά στην επίτευξη μεγάλων νικών

έναντι του κατακτητή. Σαυτόχρονα, η περίοδος αυτή για την Ελληνική

Αριστερά, σημαίνει την έμπρακτη εφαρμογή της τριτοδιεθνιστικής στρατηγικής

περί συγκρότησης πλατιών λαικών και πολιτικών μετώπων, με σκοπό την

απόκρουση του φασισμού. Παρ’ όλα τούτα, οι διεθνείς εξελίξεις και οι

εκατέρωθεν αδέξιοι χειρισμοί, του ΕΑΜ από τη μία και του αστικού πολιτικού

κόσμου από την άλλη, θα έδιναν διαφορετική τροπή -της τότε διαφαινόμενης-

στο «ελληνικό ζήτημα» και θα πυροδοτούσαν τη δεύτερη φάση του Εμφυλίου

που ξεκινά το Δεκέμβρη του 1944 και τερματίζεται με το δημοψήφισμα του

1946.

2.2. Σα Δεκεμβριανά

Όταν τον Οκτώβρη, Ρωσία και Βρετανία οριστικοποιούν στη Μόσχα, τη

συμφωνία τους, με την οποία η Ελλάδα περιέρχεται στη βρετανική σφαίρα

επιρροής μετά το πέρας του Πολέμου, η αγγλική επίδειξη δύναμης στον

ελλαδικό χώρο γίνεται εμφανής: στις 17 Οκτωβρίου ο Γεώργιος Παπανδρέου

12

αποβιβάζεται στην Ελλάδα ως Πρωθυπουργός της Κυβέρνησης Εθνικής

Ενότητας και συνοδεύεται από πλήθος Βρετανών στρατιωτών. Ήδη μέχρι το

Νοέμβριο, πραγματοποιούνται εκκαθαρίσεις στο στράτευμα, το οποίο πλέον

αποτελείται από μη Κομμουνιστές ή Βασιλόφρονες. Σα στελέχη του EAM

,νιώθοντας εξαπατημένα, προκηρύττουν γενική αποστράτευση. τις πρώτες

μέρες του Δεκεμβρίου, ο Γεώργιος ιάντος, Γενικός Γραμματέας του

Κομμουνιστικού Κόμματος ανακοινώνει, ότι ο ΕΛΑ δεν πρόκειται να

παραδώσει τα όπλα. Ο στρατηγός κόμπυ ανταπαντά, πως δε θα διστάσει να

χρησιμοποιήσει ακόμη και ένοπλη βία προκειμένου να υπερασπιστεί την

Κυβέρνηση Παπανδρέου. Η παραίτηση του ΕΑΜ από την Κυβέρνηση θα

έπρεπε ,πλέον, να θεωρείται δεδομένη. υνοδεύτηκε από ένα μαζικότατο

συλλαλητήριο στις 3 Δεκεμβρίου στο κέντρο της Αθήνας, προπομπό Γενικής

Απεργίας. Ο Παπανδρέου ανακάλεσε την άδεια για τη διεξαγωγή της

συγκέντρωσης –πάρα την αρχική του δέσμευση για το αντίθετο-, η μαζικότητα

της οποίας αντιμετωπίστηκε από την Αστυνομία με πυροβολισμούς σε

διαδηλωτές και τη στυγνή δολοφονία 15 εξ αυτών. Ακολούθησαν ,ως αντίποινα,

επιθέσεις του ΕΛΑ σε δευτερευούσης στρατηγικής σημασίας, όπως σε

Αστυνομικά τμήματα, στη χολή Ευελπίδων, σε ξενοδοχεία δοσίλογων κτλ ,

ουδέποτε, όμως, έγιναν σε κεντρικά κυβερνητικά κτήρια. Μες στις επόμενες

βδομάδες η σύγκρουση θα κλιμακωνόταν σε όλη την Πρωτεύουσα. Σο ΕΑΜ

,βέβαια, δεν ακολουθούσε γραμμή σύγκρουσης τακτικού στρατού αλλά

αντάρτικου πόλης. Η κυβέρνηση στον αντίποδα, αν και είχε επιστρατεύσει

δοσίλογους, την ομάδα Φ και πάσης φύσεως αντιεαμικά στοιχεία της Δεξιάς -

καταστρατηγώντας τη υμφωνία του Λιβάνου-, έχανε ολοένα έδαφος, ώσπου

έφτασε να ναι περιορισμένη στις περιοχές γύρω από το ξενοδοχείο «Μεγάλη

Βρετανία». Η ελπίδα της Αριστεράς ,όμως, ότι οι Άγγλοι θα τηρούσαν μια

στοιχειωδώς ουδέτερη στάση, αποδείχτηκε μάταιη και διαψεύστηκε σύντομα.

13

τις 5 Δεκεμβρίου ,ειδικότερα, ο Ουίνστον Σσόρτσιλ αποστέλλει τηλεγράφημα

στο κόμπυ, με το οποίο του υποδεικνύει να αντιμετωπίσει την Αθήνα σαν

«κατεχόμενη πόλη» και του γνωστοποιεί την άμεση αποστολή ενισχύσεων.

Παράλληλα ο Άγγλος Πρωθυπουργός είχε αρνηθεί την παραίτηση Παπανδρέου,

τον οποίο θεωρούσε τον ικανότερο πολιτικό παίχτη, που θα μπορούσε να

περιστείλει την πορεία της Αριστεράς προς την εξουσία. Η τεράστια ,λοιπόν,

Βρετανική δύναμη, που ήρθε στην Ελλάδα από το Ιταλικό μέτωπο, δεν άργησε

και πράγματι –ως τα τέλη του 1944- έγειρε την πλάστιγγα υπέρ της Κυβέρνησης

και του Εθνικού τρατού. Έτσι ,όταν ο Σσόρτσιλ έφτανε στην Αθήνα, στις 25

Δεκεμβρίου, η Αριστερά βρισκόταν σε τόσο δεινή –πολιτικά και στρατιωτικά-

θέση, ώστε δεν κατάφερε υπερασπιστεί ούτε και το «τελευταίο οχυρό» του

Πολιτειακού, που σύμφωνα με τα συμφωνηθέντα του Λιβάνου θα λυνόταν μόνο

κατόπιν εκλογών. Αποτέλεσμα τούτου, ο διορισμός του Αρχιεπισκόπου

Δαμασκηνού ως Αντιβασιλέα και η αντικατάσταση του Παπανδρέου (που είχε

ήδη χρησιμοποιηθεί άριστα από τους Βρετανούς για τους σκοπούς τους) από το

Νικόλαο Πλαστήρα.

2.3. Από τη Βάρκιζα στις εκλογές του 1946

Τπ’ αυτές τις συνθήκες επικράτησης, Αντιεαμικοί και Βρετανοί ήταν

διατεθειμένοι να σύρουν την Αριστερά σε μια συμφωνία ανάλογη αυτής του

Λιβάνου, ει δυνατόν ακόμη πιο ταπεινωτική. Έτσι, στις 12 Υλεβάρη

υπογράφεται πολιτικός διακανονισμός μεταξύ της Κυβέρνησης και του ΕΑΜ,

γνωστότερη και ως η «υμφωνία της Βάρκιζας». υμφωνείται η άνευ όρων

παράδοση των όπλων από τον ΕΑΜ, η διάλυση του ΕΛΑ και του ΕΛΑΝ και

κυρίως η μεταβίβαση της εξουσίας σε όλη την επικράτεια και η δια παντός

διάλυση των «κυβερνήσεων του Βουνού». τον αντίποδα, παραχωρείται

14

αμνηστία –ή η υπόσχεση για αμνηστία- στους Εαμικούς για τα πολιτικά

εγκλήματα, που συντελέσθησαν από το Δεκέμβρη του 44’ ως και την ημέρα

υπογραφής της συμφωνίας. Σο δυσκολότερο ,όμως, σκέλος της υμφωνίας ήταν

η ίδια η εφαρμογή της. Γι’ αυτό το λόγο κατοχυρώθηκε νομικά. Κατέστη νόμος

του Κράτους και δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως. Τπεύθυνο

για την εφαρμογή της, ήταν το ένα από τα δύο συμβεβλημένα μέρη, η ελληνική

κυβέρνηση.5 Όσο για την ελληνική Αριστερά, η Βάρκιζα σήμανε την ανάσχεση

ενός μαζικού απελευθερωτικού κινήματος, ακριβώς μέσω του οποίου, το ΚΚΕ

υπογράφοντας τη υμφωνία, φιλοδοξούσε ότι θα την ακυρώσει στην πράξη και

θα συρρικνώσει τις επιπτώσεις της.

το επόμενο διάστημα ως τον Απρίλη, ο Πρωθυπουργός Πλαστήρας αδυνατεί

να ελέγξει τη δράση ακροδεξιών ομάδων έναντι Αριστερών και κυρίαρχα τη

βούληση της, προσκείμενης στα Βρετανικά συμφέροντα ελληνικής αστικής

τάξης. Η βρετανική διπλωματία δημοσιεύει μια επιστολή του από το 1941 (με

την οποία γνωστοποιούσε στον Σσουδερό την πρόθεση του για ανάληψη ρόλου

στην Κατοχική Κυβέρνηση) και περίτεχνα τον καθαίρει. Πρωθυπουργός σε μια

υπηρεσιακή κυβέρνηση τεχνοκρατών διορίζεται ο ναύαρχος Πέτρος Βούλγαρης.

Σο Μάιο, ο Νίκος Ζαχαριάδης –επιφανής Κομμουνιστής και άφθαρτος καθώς

δε συμμετείχε στις διαπραγματεύσεις του Λιβάνου και της Βάρκιζας- επιστρέφει

από το στρατόπεδο συγκέντρωσης του Νταχάου, όπου κρατείτο από τους Ναζί,

στην Ελλάδα και αναλαμβάνει Γενικός Γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής

του Κομμουνιστικού Κόμματος. Η φαινομενική ομαλότητα, που χαρακτήρισε

σε επίπεδο πολιτικής ελίτ (διότι στη βάση της κοινωνίας δεν αδυνάτησαν ούτε η

καθετότητα στη διαίρεση Αριστεράς – Δεξιάς, ούτε οι εκατέρωθεν εκδηλώσεις

βίας) το καλοκαίρι του 1945, διακόπηκε το φθινόπωρο. Μία συμφωνία του

Αντιβασιλέα Δαμασκηνού με τους Βρετανούς σε σύσκεψη στο Λονδίνο, ώστε το

5 Γιώργος Μαργαρίτης , Ιστορία του Ελληνικού Εμφυλίου 1946-1949, Αθήνα, Βιβλιόραμα, 2001,

βλ.σελ.79

15

δημοψήφισμα για το Πολιτειακό να προηγηθεί των εκλογών, συσκοτίζει εκ νέου

το πολιτικό σκηνικό. υγχρόνως, η Αριστερά ,βάσιμα, ισχυρίζεται, ότι η

τρομοκρατία, που δέχεται από ακροδεξιές ομάδες σε όλη την επικράτεια,

αντίκειται στη συμφωνία της Βάρκιζας. Σην ίδια εποχή, πολλοί πολιτικοί

παράγοντες από το χώρο του Κέντρου αξιώνουν θέση και ρόλο στο πολιτικό

σύστημα –στο οποίο είχαν πάνω από μία δεκαετία να εμπλακούν επίσημα και

ενεργά- και ανασύσταση των θεσμών. Λαμβάνοντας υπ’ όψιν τα παραπάνω,

καθώς και την κακή οικονομική κατάσταση της χώρας, οι Βρετανοί και ο

Δαμασκηνός εξωθούν το Βούλγαρη σε παραίτηση. Μετά από διαπραγματεύσεις

με πολιτικούς του Κέντρου ο Δαμασκηνός καταλήγει στη λύση του

φιλελεύθερου Θεμιστοκλή οφούλη, ο οποίος κλήθηκε να οδηγήσει τη χώρα σε

εκλογές. Ημερομηνία διεξαγωγής τους, ορίζεται η 31η Μαρτίου.

Μέχρι τις αρχές του 1946, κάθε επίσημο κείμενο των οργάνων του, κάθε

απόφαση του Πολιτικού του Γραφείου, κάθε δήλωση στελέχους του, συντείνουν

στο συμπέρασμα πως το Κομμουνιστικό Κόμμα θα συμμετάσχει στις εκλογές.

ύμφωνα με τη «σκληρότερη» γραμμή εντός του Κόμματος, αιτούνται εκλογές

επί ίσοις όροις και καταγγέλλονται η Κυβέρνηση και ο Δαμασκηνός για ανοχή

της τρομοκρατίας της Δεξιάς. Σο ΕΑΜ μετατρέπεται σε –προεκλογικό- πολιτικό

συνασπισμό και ,μέσω του οργάνου και εντύπου του «Ελεύθερη Ελλάδα» καλεί

τη βάση της Αριστεράς σε μαζική εγγραφή στους εκλογικούς καταλόγους. Σο

Υλεβάρη ,εντούτοις, η 2η Ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ παίρνει

απόφαση να έρθει σε ρήξη με το υπάρχον πολιτικό σκηνικό, με το κλίμα

πολιτικής τρομοκρατίας ακόμη και με τις Κεντρώες δυνάμεις, με τις οποίες η

Αριστερά είχε ,προπολεμικά, προοπτικές συνεργασίας. Η θέση για τις εκλογές

κατέστη απρόσμενα ασαφής. Η ηγεσία του Κόμματος θεωρούσε μονόδρομο

,πλέον, την προπαγάνδιση της θέσης της περί αποχής ακόμη κι αν μια τέτοια

απόφαση στερείτο εσωκομματικής νομιμοποίησης και στήριξης από τη Μόσχα.

16

Οι οβιετικοί ,σαφώς, θα επιθυμούσαν ,μέσω των εκλογών, τη λαική

νομιμοποίηση μιας φιλοβρετανικής κυβέρνησης και συνολικότερα τη

σταθεροποίηση του Βαλκανικού status quo, σε πλήρη ευθυγράμμιση με όσα

συμφώνησαν με τους Άγγλους στη Μόσχα τον Οκτώβρη του 45’.Με αυτό τον

τρόπο η Αριστερά, χάνει την τελευταία της ευκαιρία να καρπωθεί τα πολιτικά

οφέλη της Εθνικής Αντίστασης, απομαζικοποιεί περαιτέρω το τεράστιο

κοινωνικό ρεύμα του ΕΑΜ και ανοίγει το δρόμο της ένοπλης σύγκρουσης με το

αστικό μπλοκ.

Η αποχή της Αριστεράς από τις εκλογές , επανέφερε στο πολιτικό προσκήνιο

το μεσοπολεμικό δίπολο Υιλομοναρχικών (Λαικό Κόμμα και σύμμαχοι) –

Υιλελεύθερων (Τπό την Πολιτική Ένωση στην οποία συμμετείχαν ο . Βενιζέλος

και ο Γ. Παπανδρέου και τους Υιλελεύθερους του οφούλη). H διάσπαση

,ωστόσο, του Κέντρου, είχε ως αποτέλεσμα την άνετη απόσπαση πλειοψηφίας

από τη Δεξιά. Ειδικότερα, το Ενιαίο Μέτωπο Εθνικοφρόνων (Λαικό Κόμμα και

σύμμαχοι) απέσπασε 55,12% και 306 έδρες, η Εθνική Πολιτική Ένωση

(Βενιζέλος - Κανελλόπουλος- Παπανδρέου) 19,28% και 68 έδρες, το Κόμμα

Υιλελευθέρων του οφούλη 14,39% και 48 έδρες, το Εθνικό Κόμμα Ελλάδος

(Ναπολέοντος Ζέρβα) 5,96% και 20 έδρες, η Ένωση Εθνικοφρόνων 2,94% και

9 έδρες, Ένωση Αγροτικών Κομμάτων 0,67% και 1 έδρα, ενώ 2 έδρες πήγαν σε

Ανεξάρτητους υποψήφιους. Η κοινοβουλευτική ομάδα του Ε.Μ.Ε, εξέλεξε

επικεφαλής και Πρωθυπουργό τον Κωνσταντίνο Σσαλδάρη, που κλήθηκε πρώτα

απ’ όλα να αντιμετωπίσει και διαχειριστεί τις πρώτες ένοπλες συγκρούσεις

Αριστεράς – Δεξιάς μες στο 1946. Ψς προς την Αποχή, η «υμμαχική Αποστολή

για την επίβλεψη των Ελληνικών Εκλογών» (AMFOGE), ανακοίνωσε, ότι οι

εκλογές ήταν ακριβής αποτύπωση της λαικής βούλησης. Πιο συγκεκριμένα,

υπολόγισε το ποσοστό της Αποχής στο 9,4%, εξάγοντας το ποσοστό αυτό, από

δημοσκόπηση δείγματος 1.300 (!) ατόμων. τον αντίποδα, οι εκτιμήσεις της

17

Αριστεράς έκαναν λόγο για ένα ποσοστό γύρω στο 50%. ε κάθε περίπτωση ,αν

και αμφότερα τα ποσοστά αποτιμώνται -ιστοριογραφικώς- ως υπερβολικά,

επρόκειτο για μια διαδικασία απονομιμοποιημένη , που σε πολλές περιφέρειες

διεξήχθη υπό το καθεστώς βίας, τρομοκρατίας και νοθείας.

18

ΚΕΥΑΛΑΙΟ ΣΡΙΣΟ Ο Εμφύλιος Πόλεμος (1946-1949)

3.1. Οι απαρχές του «τρίτου γύρου»

Σο διάστημα που μεσολάβησε ανάμεσα στις εκλογές, στις 31 Mαρτίου του

1946 και το δημοψήφισμα τον Δεκέμβρη του ίδιου χρόνου έπαιξε καταλυτικό

ρόλο για ένα σύνολο λόγων. Οι κυριότεροι ωστόσο είναι οι δύο ακόλουθοι. Με

τις απηνείς διώξεις που εξαπολύθηκαν ενάντια στους δημοκρατικούς πολίτες

της υπαίθρου(πρέπει να τονιστεί ότι οι διώξεις δεν επικεντρώθηκαν ενάντια στα

μέλη του ΚΚΕ αλλά στον κόσμο που είχε επανδρώσει τον ΕΛΑ) επιτεύχθηκε η

ενεργοποίηση του κόσμου της υπαίθρου που ήταν το θεμελιώδες στοιχείο για

την επιτυχία μιας πιθανής σύγκρουσης. Ο κόσμος πλέον ανεβαίνει στο βουνό

όχι μόνο για να αντισταθεί αλλά πρωτίστως για να επιβιώσει, καθώς κάτι τέτοιο

δεν ήταν καθόλα σίγουρο εάν παρέμεινε στα χωριά του(ενδεικτικό είναι πως οι

ομάδες αυτές ονομάζονταν ομάδες αυτοάμυνας). Είναι ακριβώς η λευκή

τρομοκρατία που κορυφώνεται ανάμεσα στα δύο αυτά χρονικά ορόσημα αυτή

που, σύμφωνα με τον Richter αποτέλεσε την θεμέλιο αιτία για το ξέσπασμα του

Σρίτου Γύρου που έμελε να ακολουθήσει.6. Ο κόσμος που πλέον βρίσκετε στα

βουνά για να επιβιώσει , επρόκειτο να αποτελέσει την μαγιά για το

επονομαζόμενο «Δεύτερο Αντάρτικο»

Σο άλλο αποτέλεσμα του διαστήματος που οριοθετείται με τα δύο αυτά

χρονικά σημεία είναι η επίσημη μεταστροφή της στάσης καθώς και η

νομιμοποίηση πλέον του ΚΚΕ να δράσει με παράνομα μέσα .Μέχρι και τις

6 βορώνος, Νίκος Γ. | Ιατρίδης, Γιάννης Ο. | Πετρόπουλος, Ιωάννης Α., 1929-1999 | Φόνδρος,

Ιωάννης Λ. | Fleischer, Hagen | Θωμαδάκης, ταύρος Β. | Woodhouse, Christopher Montague

| Clogg, Richard | Παπαστράτης, Προκόπης | Baerentzen, Lars | Alexander, George M. |

Richter, Heinz A. | Μαυρογορδάτος, Γιώργος Θ. | Αλιβιζάτος, Νίκος Κ. | Wittner, Laurence S.,

ιστορικός | Πόλλις, Αδαμαντία | Υατούρος, Αργύρης Α. | Κουφουδάκης, Βαγγέλης |

Βεργόπουλος, Κώστας | Σσουκαλάς, Κωνσταντίνος, Η ελλάδα στην δεκαετία 1940-1950.Ενα

έθνος σε κρίση, Αθήνα, Θεμέλιο, σ. 285-306 [Hanz Richter]

19

επιθέσεις στο Λιτόχωρο, και για να γίνουμε πιο ακριβείς μέχρι και την δεύτερη

Ολομέλεια, τον Υεβρουάριο του 1942,το Κόμμα διατηρούσε μια ιδιαίτερα

αρνητική, αν όχι εχθρική, στάση προς τα άτομα που κατέφευγαν στο βουνό, αν

και αναγνώριζε πως μια μεγάλη πλειοψηφία τους προέρχονταν από στελέχη

του. Τπάρχουν μάλιστα, σύμφωνα με τον Ιατρίδη, ενδείξεις πως το Κόμμα μέχρι

το 1946 συμβούλευε τους οπαδούς του να παρουσιάζονται στα κέντρα

στρατολογίας, παρόλο που ήταν γνωστό ότι για τους κομμουνιστές και τους

συνοδοιπόρους τους η στρατιωτική θητεία σήμαινε όλο και περισσότερο

φυλάκιση σε ειδικά στρατόπεδα7. Η στάση αυτή μπορεί πιθανότατα να εξηγηθεί

αν λάβουμε στα υπ όψιν ότι η ηγεσία του ΚΚΕ είχε προκρίνει την προσπάθεια

λειτουργίας εντός του δημοκρατικού πλαισίου, σεβόμενη με αυτόν τον τρόπο

την συνθήκη της Βάρκιζας την οποία αυτοί οι «Απρογραμμάτιστοι επαναστάτες»

αντιστρατεύονταν. Άλλη πιθανή εξήγηση είναι το να είχε θεωρηθεί απαραίτητη

η ύπαρξη στελεχών του Κόμματος εντός των σωμάτων ασφαλείας καθώς και του

στρατού, για να επιδιωχθεί η όσο το δυνατόν πιο ορθή λειτουργία τους ή και για

να είναι δυνατή η μετέπειτα υπονόμευση τους εκ των έσω μα και η

αδρανοποίηση των μέσων καταστολής του κράτους. Εάν λάβουμε το πρώτο

ενδεχόμενο, η αποχή του ΚΚΕ από τις εκλογές, ήταν ακυρωτική για τις όποιες

προηγούμενες θυσίες του, και κατά συνέπεια στην καλύτερη περίπτωση μπορεί

να χαρακτηριστεί ως ατυχής. Εάν εστιάσουμε πάλι στο δεύτερο ενδεχόμενο,

θεωρούμε πως η μη χρησιμοποίηση των όποιων εφεδρειών υπήρχαν εντός του

κρατικού μηχανισμού ως και το 1948, που και εξαρθρώθηκαν πλήρως ,τις

κατέστησε δώρο άδωρον.

Η παραπάνω μεταβολή της λογικής του ΚΚΕ δεν είναι άσχετη με το

ζήτημα της νομιμοποίησης. Όλα όσα προβλέπονταν στην συνθήκη της

Βάρκιζας είχαν πλέον παραβιαστεί από την Δεξιά, εν αντιθέσει με την στάση του

7 το ίδιο, σελ 351 [Ιατρίδης, Γιάννης Ο.]

20

ΚΚΕ το οποίο ακολούθησε σχεδόν όλα τα προβλεπόμενα. Έτσι πλέον η ηγεσία

του ΚΚΕ είχε την απαραίτητη νομιμοποίηση, μα και το έρεισμα να επιδιώξει

την κατάλυση της κυβέρνησης8. Σην μεταστροφή αυτή που τελείται στην ηγεσία

του ΚΚΕ στην 2η Ολομέλεια της Κ.Ε. του Υεβρουαρίου του 1946, την βλέπουμε

για πρώτη φορά σε δημόσιο επίπεδο στην ομιλία του Ν. Ζαχαριάδη μετά τις

εκλογές στο γήπεδο του Άρη Θεσσαλονίκης όπου δεν απέκλειε «γεγονότα σαν

αυτά του Λιτόχωρου και της Υυτίας να επεκταθούν σε όλη την Ελλάδα.»

Σα συμβάντα λοιπόν αυτά είχαν προετοιμάσει το έδαφος για μια

ενδεχόμενη ένοπλη αντίσταση. Παράλληλα, ή μάλλον με μια μικρή

καθυστέρηση από τα παραπάνω, παρατηρείται μια προσπάθεια οργανωτικής

στήριξης από την ηγεσία του ΚΚΕ των ανθρώπων που ανέβαιναν στο βουνό.

‘Ετσι από το καλοκαίρι του 1946 παρατηρούνται οι πρώτες επιχειρήσεις με

στόχο την προσπάθεια δημιουργίας νησίδων μακριά από τον έλεγχο της

εθνοφυλακής και των λοιπών σωμάτων ασφαλείας καθώς και στήριξης των

ανταρτών. Γίνονται επιθέσεις σε μέρη όπου υπήρχαν αποθήκες πολεμικού

υλικού(προεξάρχον παράδειγμα η επίθεση στην Δεκάτη) ενώ παράλληλα

εκκαθαρίζεται από τον Γ .Γιαννούλη ο ορεινός όγκος του Γράμμου από τις

δυνάμεις της χωροφυλακής. Ο Γράμμος έμελε να αποτελέσει το στρατηγείο του

ΔΕ μα και να είναι το μέρος των τελευταίων μαχών.

Σο πλέον κομβικό γεγονός, που σηματοδοτεί ίσως με τον πλέον

ξεκάθαρο τρόπο την απαρχή του εμφυλίου είναι η συνάντηση που

επιτελέστηκε την 21 Οκτωβρίου του 1946 στο χωριό Ανθρακιά Γρεβενών καθώς

και, λίγες μέρες αργότερα, στις 28 του ίδιου μήνα, στο χωριό Σσούκα των

Αντιχασίων. τις συναντήσεις αυτές, που έλαβαν μέρος οι καπετάνιοι

Βαφειάδης, Κίσσαβος, Λασάνης και Κικίτσας είναι που ο ΔΕ επισήμως

γεννάται. Γίνεται εμφανής πλέον η απόφαση της Αριστεράς, και δει του ΚΚΕ να

8 το ίδιο, σελ 313 [Γιάννης Μαυρογορδάτος]

21

ακολουθήσει την οδό των όπλων. την διάσκεψη αυτή επιλέγεται ο ιδιαίτερα

ικανός, με μεγάλη πολιτική και στρατιωτική πείρα μα και ήδη διωκόμενος από

τις κρατικές αρχές Μάρκος Βαφειάδης ως αρχικαπετάνιος. Αμέσως μετά την

εκλογή του Βαφειάδη ως αρχικαπετάνιου εκδίδεται διάγγελμα το οποίο έφερε

στην προμετωπίδα του την ένδειξη «Γενικό τρατηγείο Ανταρτών, Επιτελικό

Γραφείο 1».τόχος της κίνησης αυτής ήταν αφενός να φοβίσει το επίσημο

κράτος μα αφ’ετέρου να δώσει στον κόσμο που διώκονταν ότι μπορούν πλέον να

βρουν προστασία υπό την ενιαία διοίκηση του Γενικού τρατηγείου. Με την

διαταγή υπ' αριθμόν 19 του Γενικού Αρχηγείου στις 27 Δεκεμβρίου του 1946 οι

αντάρτικες δυνάμεις μετονομάζονται σε «Δημοκρατικό τρατό Ελλάδας».9

Πρωταρχικός στόχος της αντάρτικης ηγεσίας ήταν να εξαπλώσει την

αντίσταση σε όλη την Ελλάδα, όπως και τελικά επετεύχθη. Σο αντάρτικο

επρόκειτο να εξαπλωθεί σε όλη την Ελλάδα (ακόμη και στα νησιά), έχοντας

πάντα ως πυρήνα τα βουνά του Γράμμου και του Βίτσι. Μεγάλα οργανωτικά

κέντρα, στα οποία περιθάλπονταν τραυματίες και οι οικογένειες των ανταρτών

μα και στεγάζονταν υπηρεσίες του ΔΕ βρίσκονταν στην Γιουγκοσλαβία την

Αλβανία και την Βουλγαρία ,όμορα κομμουνιστικά κράτη. Η παρτιζάνικη

τακτική που προκρίθηκε από τον Βαφειάδη και ακολουθήθηκε σε πρώτο

επίπεδο, μέχρι περίπου το 1948, προέβλεπε την διάρθρωση των ένοπλων

ομάδων σε μικρά σώματα των 5-10 ατόμων στην αρχή, 30 έως και 80 αργότερα

που απαρτίζονταν κυρίαρχα από παλαιούς ΕΛΑίτες. Οι ομάδες αυτές

διαβιούσαν και δραστηριοποιούνταν σε συγκεκριμένα καθορισμένες περιοχές.

Η διάρθρωση κατ αυτόν τον τρόπο προσέθετε το πλεονέκτημα ότι, λόγω της

αυξημένης ευελιξίας τους, εντοπίζονταν πολύ δυσκολότερα και επιτύγχαναν

χτυπήματα σε κατά τα άλλα απλησίαστα σημεία. Η πιο χαλαρή αυτή

9 Ευάγγελος Αβέρωφ-Σοσίτσας, «Υωτιά και τσεκούρι !» , Αθήνα, Εστία, σ. 189-202.

Ενδεικτικό της ιδιαίτερης αξίας του Βαφειάδη είναι οι έπαινοι που δέχεται όχι μόνο από την

μαρξιστική, αλλά και από την αστική βιβλιογραφία (βλ., πχ σελ 194 από το ίδιο βιβλιο).

22

διάρθρωση ήταν αναγκαία και για το ζήτημα της οργάνωσης, καθώς το σε πολύ

πρώιμο στάδιο Γενικό τρατηγείο, το οποίο άλλωστε χαρακτηρίζονταν από

ιδιαίτερη ένδεια μέσων, δεν θα μπορούσε να φροντίσει για τις ανάγκες ενός τόσο

διεσπαρμένου τοπικά στρατού. Όταν τέλος χρειάζονταν μεγαλύτερη ισχύ πυρός,

οι διάφορες αυτές ομάδες μπορούσαν να δράσουν συντονισμένα, σχηματίζοντας

για την εκάστοτε επιχείρηση ευρύτερες ομάδες. Ο οπλισμός τους, τέλος, που

προέρχονταν από τα αποθέματα που ο ΕΛΑ είχε αποκρύψει κατά την

συνθήκη της Βάρκιζας μα και από αποστολές υλικού από την ΕΔ και την

Γιουγκοσλαβία, ήταν σε καλή κατάσταση αλλά ιδιαίτερα ελαφρύς.

Πρέπει τέλος να αναφερθεί το ζήτημα των ομάδων αυτών στην ύπαιθρο.

Καθώς τα άτομα τα οποία τις απάρτιζαν δρούσαν στις περιοχές απ όπου

κατάγονταν μα και καθώς προέβαλλαν ως συνεχιστές του ΕΑΜ-ΕΛΑ, οι

κάτοικοι της υπαίθρου σε έναν ιδιαίτερα μεγάλο βαθμό τοποθετούνταν υπέρ

τους. Ιδιαίτερης σημασίας είναι και οι συγγενικοί δεσμοί που ένωναν τους

αντάρτες με κατοίκους των χωριών. Ιδιαίτερα αποκαλυπτικός για την θέση της

αγροτιάς προς τον ΔΕ είναι ο στρατηγός του Ε.. Ζαφειρόπουλος, ο οποίος σε

μετέπειτα κείμενα του ανέφερε χαρακτηριστικά πως η αγροτιά που ήταν

θετικώς διακείμενη προς τον ΕΑΜ-ΕΛΑ, στήριξε και τον συμμοριτισμό είτε

λόγω συμπάθειας, είτε λόγω οφέλους είτε τέλος λόγω φόβου. Έτσι διαρθρώνεται

ένα πλήρες δίκτυο, που αν και λειτούργησε χωρίς να προσελκύσει την προσοχή

των αρχών, τουλάχιστον μέχρι το καλοκαίρι του 1948, λειτούργησε επικουρικά,

βοηθώντας στην τροφοδοσία και την συντήρηση, και διαρθρώνοντας κατ αυτόν

τον τρόπο ένα πλήρες παράλληλο δίκτυο στήριξης και πληροφοριοδότησης, την

λεγόμενη Αυτοάμυνα.10. ε εκθέσεις της υπηρεσίας πληροφοριών το 1948

10

βορώνος, Νίκος Γ. | Ιατρίδης, Γιάννης Ο. | Πετρόπουλος, Ιωάννης Α., 1929-1999 | Φόνδρος,

Ιωάννης Λ. | Fleischer, Hagen | Θωμαδάκης, ταύρος Β. | Woodhouse, Christopher Montague | Clogg, Richard | Παπαστράτης, Προκόπης | Baerentzen, Lars | Alexander, George M. | Richter, Heinz A. | Μαυρογορδάτος, Γιώργος Θ. | Αλιβιζάτος, Νίκος Κ. | Wittner, Laurence S., ιστορικός | Πόλλις, Αδαμαντία | Υατούρος, Αργύρης Α. | Κουφουδάκης, Βαγγέλης |

23

αναφέρεται πως το δίκτυο αυτοάμυνας αριθμούσε γύρω στις πενήντα χιλιάδες

άτομα και εθεωρείτο εξίσου επικίνδυνο με τους «τακτικούς» αντάρτες.

3.2. Ο ξένος παράγοντας

Αν και η θεώρηση του ελληνικού Εμφυλίου, ως ενός πολέμου ο οποίος

αποτέλεσε νομοτελειακή προέκταση των παγκόσμιων πεπραγμένων είναι

εσφαλμένη και κρύβει πίσω της μια προσπάθεια μοιρολατρικής αιτιολόγησης

και άρσης των ευθυνών, δεν μπορούμε να υποβαθμίσουμε την συμμετοχή του

ξένου παράγοντα στα ελληνικά τεκταινόμενα. Η ανάγνωση του μάλιστα εν

παραλλήλω με τις παγκόσμιες εξελίξεις δίνει ένα εξαιρετικό αναλυτικό εργαλείο

και μας διευκολύνει στην, όσο το δυνατόν διαυγέστερη, κρίση του εμφυλίου. Η

συμμετοχή είναι ιδιαίτερα έντονη και από τις δύο πλευρές. Οι ομοιότητες όμως

σταματούν εδώ. Δεν μπορούμε να θεωρήσουμε την ανάμειξη των ξένων

δυνάμεων στα δυο στρατόπεδα ίση χωρίς να έχουμε διαπράξει ιστορικό λάθος.

Παρ’ όλα αυτά είναι ιδιαίτερα δύσκολο να αντιληφθούμε τον βαθμό εμπλοκής

και επηρεασμού.

το στρατόπεδο του ΔΕ η κατάσταση φαντάζει ίσως λίγο πιο εύκολη.

το ζήτημα της επιλογής της ένοπλης σύγκρουσης ή του δημοκρατικού δρόμου

η Μόσχα μπορούμε να πούμε ότι, σεβόμενη την συνθήκη της Γιάλτας περί

σφαιρών επιρροής και προσπάθειας επαναδόμησης των κρατών, απέτρεψε το

ΚΚΕ από το να επιδιώξει την ένοπλη λύση και εν γένει αρνήθηκε να

αναμειχθεί11. Η μόνη προσπάθεια έγινε στο ζήτημα της κρατικής τρομοκρατίας

και εν μέσω του ΟΗΕ 12. Ενδεικτικό του σημείου της απόστασης αυτής είναι ότι

κατά τις συγκρούσεις δεν λειτούργησε με όρους δράσης (αναλαμβάνοντας

Βεργόπουλος, Κώστας | Σσουκαλάς, Κωνσταντίνος, Η Ελλάδα στην δεκαετία 1940-1950.Ενα έθνος σε κρίση, Αθήνα, Θεμέλιο, σ. 349 [Γ. Ιατρίδης] 11

το ίδιο, σελ 314 [Γ. Μαυρογορδάτος] 12

Ευάγγελος Αβέρωφ-Σοσίτσας, Υωτιά και τσεκούρι ! , Αθήνα, Εστία, 2010, σ. 213

24

δηλαδή πρωτοβουλίες), όπως θα έκανε πιθανότατα αν είχε έναν μεγάλο παίχτη

πίσω του, αλλά μάλλον με όρους αντίδρασης και αντίθεσης στις επιθέσεις της

δεξιάς.13.

Πιο ξεκάθαρη ήταν η στάση του Σίτο. Ο Γιουγκοσλάβος ηγέτης, ο οποίος

είχε εξελιχθεί στον μεγάλο παίχτη των Βαλκανίων, ήταν υπέρ της ένοπλης

δράσης και παραινούσε το ΚΚΕ να κινηθεί προς αυτή την κατεύθυνση. Ο Σίτο

στήριξε τον ΔΕ με όπλα, με υλικό μα κυρίαρχα επιτρέποντας στο ΚΚΕ να

χρησιμοποιεί το Γιουγκοσλαβικό έδαφος, για την στέγαση των οικογενειών των

προσφύγων, του διοικητικού προσωπικού, για την διεξαγωγή ελιγμών μα και

για την εκπαίδευση των νέων ανταρτών. Ο Βαφειάδης, φοβούμενος ωστόσο ότι

εξωγενείς εξελίξεις, όπως πχ το ζήτημα της Σεργέστης, μπορεί να επηρέαζε τις

εξυπηρετήσεις των γειτόνων επεδίωξε και πέτυχε την δημιουργία και εντός της

ελληνικής επικράτειας κέντρων ανεφοδιασμού και στέγασης, κάτι που συν τοις

άλλοις επέδωσε και στον ΔΕ εξαιρετική ευελιξία.14. Πίσω από τις ενέργειες

αυτές του Σίτο, ο οποίος στήριζε τις μετέπειτα επιδιώξεις του Ζαχαριάδη για την

δημιουργία ενός Ανεξάρτητου οσιαλιστικού κράτους στην Μακεδονία, και

καθώς είμαστε και στην θέση να γνωρίζουμε και τις βλέψεις του για το ζήτημα

της Βαλκανικής και την επιδίωξη του να δημιουργήσει μια βαλκανική

ομοσπονδία, με προεξάρχοντα τον ίδιο, διακρίνουμε με αρκετά σαφή τρόπο την

απεικόνιση των προσωπικών προσδοκιών του Σίτο στο ζήτημα του Εμφυλίου.

την αντίπερα όχθη τα πράγματα είναι ιδιαίτερα ασαφή. Η ανάμειξη της

Αγγλίας φθίνει με ιδιαίτερα έντονους ρυθμούς μετά την ήττα του Σσώρτσιλ και

την άνοδο των Εργατικών του Άττλευ στην εξουσία. Η Αγγλία είχε βγει

13 βορώνος, Νίκος Γ. | Ιατρίδης, Γιάννης Ο. | Πετρόπουλος, Ιωάννης Α., 1929-1999 | Φόνδρος,

Ιωάννης Λ. | Fleischer, Hagen | Θωμαδάκης, ταύρος Β. | Woodhouse, Christopher Montague

| Clogg, Richard | Παπαστράτης, Προκόπης | Baerentzen, Lars | Alexander, George M. |

Richter, Heinz A. | Μαυρογορδάτος, Γιώργος Θ. | Αλιβιζάτος, Νίκος Κ. | Wittner, Laurence S.,

ιστορικός | Πόλλις, Αδαμαντία | Υατούρος, Αργύρης Α. | Κουφουδάκης, Βαγγέλης |

Βεργόπουλος, Κώστας | Σσουκαλάς, Κωνσταντίνος, Η ελλάδα στην δεκαετία 1940-1950.Ενα

έθνος σε κρίση, Αθήνα, Θεμέλιο, σ. 302 [Hanz Richter] 14 Ευάγγελος Αβέρωφ-Σοσίτσας, Υωτιά και τσεκούρι ! , Αθήνα, Εστία, 2010, σ. 196

25

οικονομικά πληγμένη από τον πόλεμο και δεν θα μπορούσε να συνεχίσει για

πολύ ακόμα την ελληνική στήριξη. Αυτό, σε συνδυασμό με την ιδιαίτερα

αρνητική στάση που το κόμμα των εργατικών εξέφραζε για την ανάμειξη στο

ελληνικό ζήτημα οδήγησαν στην απόφαση σταδιακής απόσυρσης της Αγγλίας

από το ελληνικό προσκήνιο, καθώς εν παραλλήλω έτρεχαν άλλες υποθέσεις,

πολύ πιο ζωτικές για την Αυτοκρατορίας, όπως πχ η αυτονόμηση της Ινδίας. Με

την κλιμακούμενη αυτή αποχώρηση της Αγγλίας από τα ελληνικά δρώμενα

δημιουργείται ένα τεράστιο κενό εξουσίας. Από την μία από την ελληνική

κυβέρνηση έχουν αφαιρεθεί όλες οι δυνατότητες για ουσιώδεις πρωτοβουλίες

και από την άλλη η αγγλική κυβέρνηση αρνείται να συνεχίσει να ελέγχει τον

ελληνικό μηχανισμό. Έτσι παρατηρείται ένα οργανωτικό χάος που είχε ολέθρια

αποτελέσματα στο ζήτημα της ασυδοσίας των οργάνων ασφαλείας και στέρησε

από το ελληνικό κράτος την δυνατότητα ανάληψης πρωτοβουλιών, που θα

μπορούσαν ίσως, μέσω σωστών χειρισμών να οδηγήσει στην αποφυγή της

σύγκρουσης.

Σο τέλος του 1946 παρουσιάζει την εξής ιδιαιτερότητα. Ενώ οι Άγγλοι

έχουν κάνει σαφή την πρόθεση τους να αποχωρήσουν από την Ελλάδα, και την

υποστήριξη της εγχώριας αστικής τάξης, κανένας άλλος δεν φαίνεται πρόθυμος

να αποτελέσει συνεχιστή τους. Η έτερη μεγάλη δύναμη του Ατλαντικού, οι

ΗΠΑ, καρκινοβατούν. Δεν έχει γίνει σαφές αν και κατά πόσο οι ΗΠΑ θα

αποφασίσουν να αποτινάξουν το δόγμα του απομονωτισμού και να αναλάβουν

πρωταγωνιστικό ρόλο σε παγκόσμιο πλέον, και όχι παναμερικανικό, πλαίσιο. Η

κατάσταση περιπλέκεται ακόμα περισσότερο καθώς η αμερικάνικη κοινή

γνώμη, εκπεφρασμένη μέσα από τον τύπο στρέφονταν αρκετά ανοιχτά εναντίον

της εμπλοκής στο ελληνικό ζήτημα.15. Η αλλαγή της στάσης αυτής επρόκειτο να

15

Φαρακτηριστικό παράδειγμα είναι άρθρα και ανταποκρίσεις πολλών αμερικανικών εφημερίδων

για την μορφή ανάμειξης των Άγγλων στην Ελλάδα, οπου υιοθετούν μια αρκετά φιλελεύθερη και

αντιβασιλική στάση..

26

έρθει μέσα στους πρώτους μήνες του 1947, όπου και οι προσπάθειες του

προέδρου Σρούμαν για να πείσει το αμερικάνικο έθνος για την αναγκαιότητα οι

ΗΠΑ να αναλάβουν παγκόσμια καθήκοντα έμελε να ευωδώσουν. Έτσι, μετά την

εξαγγελία του υπουργού Εξωτερικών της Μεγάλης Βρετανίας, Μπέβιν, στις

15/2/1947 για την επικείμενη αποχώρηση της Μεγάλης Βρετανίας από την

Ελλάδα, έρχεται η διακήρυξη του Δόγματος Σρούμαν στις 12/3/1947 . Σο

δόγμα αυτό αποτελεί κομβικό σημείο όχι μόνο για τα ελληνικά δρώμενα αλλά

και για το παγκόσμιο σκηνικό. Με την επίσημη αυτή εξαγγελία, η οποία

υποσχόταν γενναία οικονομική βοήθεια για να αντισταθούν οι λαοί σε

οπλισμένες μειοψηφίες, και που ουσιαστικό στόχο είχε την «συγκράτηση» του

σοβιετικού επεκτατισμού, οι Αμερικάνοι αναλαμβάνουν πλέον και επισήμως

τον ρόλο που είχε μέχρι τότε η Μεγάλη Βρετανία, ως «χωροφύλακας» του

ελεύθερου κόσμου. Σο δόγμα Σρούμαν σε πρώτο επίπεδο θα προσφέρει υλική

βοήθεια σε Ελλάδα και την Σουρκία, κάτι που στην συνέχεια θα διευρυνθεί σε

όλη την Ευρώπη με το σχέδιο Μάρσαλ. Η σπουδαιότητα της ανάμειξης των

αμερικάνων στην Ελλάδα είναι ιδιαίτερη. ύμφωνα με τον στρατηγό Δ.

Ζαφειρόπουλο, με το Δόγμα Σρούμαν οι Αμερικανοί έδιναν στην Ελλάδα το

χαρακτήρα της «προωθημένης προπομπού του αμερικανικού στρατού εις την

Βαλκανικήν»16 , κάτι που ήταν κάθε άλλο παρά ασήμαντο. Ο μετέπειτα Γ.Γ του

ΚΚΕ και πολεμιστής του ΕΛΑ μα και του ΔΕ. Φαρίλαος Υλωράκης έμελε να

πει αργότερα, σε συνέντευξη του στο «ΒΗΜΑ» τον Μάρτιο του 19707 να πει, πως

όλα κρίθηκαν με την ανάμειξη των Αμερικάνων το 1947.17

Καθ όλη την συζήτηση για τον εμφύλιο προκύπτει ένα μεγάλο ερώτημα.

Ο εμφύλιος ήταν προιόν εξωγενούς, και κυρίαρχα δυτικού, σχεδιασμού; Η

απάντηση ποικίλει από ερευνητή σε ερευνητή. Θαρρώ πως, αν και ο εγχώριος

16Δ. Ζαφειρόπουλος, «Ο αντισυμμοριακός αγών 1945-1949»,: Αθήναι 1956, σ. 87 17 Βουρνάς Σάσος, ΙΣΟΡΙΑ ΣΗ ΤΓΦΡΟΝΗ ΕΛΛΑΔΑ (1948-1967) IV: Από τα πρώτα

μετεμφυλιοπολεμικά χρόνια ως την ημέρα του στρατιωτικού πραξικοπήματος των συνταγματαρχών

21 Απριλίου 1967, Αθήνα, Πατάκης, 1998, σ. 116

27

παράγοντας ήταν αυτός που διαδραμάτισε πρωτεύοντα ρόλο, ο ελληνικός

εμφύλιος αποτέλεσε το ξέσπασμα, της υποβόσκουσας παγκόσμιας κρίσης. Αυτό

το ξέσπασμα δεν ήταν αυτόματο ούτε στερούνταν στρατηγικών σκοπιμοτήτων.

Εάν υπάρχει ένα επιχείρημα υπέρ του ότι τα αποτελέσματα των ενεργειών της

Μεγάλης Βρετανίας και των ΗΠΑ ήταν αθέλητα, είναι ότι δεν θα επεδίωκαν το

ξέσπασμα ενός πολέμου οπου η πρώτη δε βρισκόταν σε θέση και η δεύτερη δεν

ήταν διατεθειμένη να αναμειχθεί. Όποια εκδοχή και αν λάβουμε όμως ως ορθή

ο πόλεμος ήταν η συγκομιδή των καρπών που οι ίδιες είχαν σπείρει-σε

ελληνικό έδαφος.18

3.3. Οι εξελίξεις στην Ελλάδα

Για την κυβέρνηση Σσαλδάρη, που βρίσκεται αυτή την περίοδο στην

εξουσία, τα πράγματα δεν είναι επ’ ουδενί ρόδινα. Οι 15.000 αντάρτες, που

εκτιμώμενα αποτελούν την δύναμη του ΔΕ αυτή την περίοδο, αποτελούν ένα

ιδιαίτερα έντονο πρόβλημα, για την αντιμετώπιση του οποίου δεν αρκούν ούτε

οι μονάδες της Εθνοφυλακής, ούτε της Φωροφυλακής ούτε όμως και των άλλων

επιμέρους μονάδων, όπως πχ, οι ΜΑΤδες19 . Αυτό θα οδηγήσει στην ανάγκη

ενεργοποίησης του Εθνικού τρατού. Σα 90.000 άτομα που τον απάρτιζαν, δεν

κρίθηκε ότι ικανοποιούσαν τις ανάγκες ,οπότε υπήρξε η πρόβλεψη για την

αύξηση του αριθμού των στρατεύσιμων σε 200.000.

18 βορώνος, Νίκος Γ. | Ιατρίδης, Γιάννης Ο. | Πετρόπουλος, Ιωάννης Α., 1929-1999 | Φόνδρος,

Ιωάννης Λ. | Fleischer, Hagen | Θωμαδάκης, ταύρος Β. | Woodhouse, Christopher Montague

| Clogg, Richard | Παπαστράτης, Προκόπης | Baerentzen, Lars | Alexander, George M. |

Richter, Heinz A. | Μαυρογορδάτος, Γιώργος Θ. | Αλιβιζάτος, Νίκος Κ. | Wittner, Laurence S.,

ιστορικός | Πόλλις, Αδαμαντία | Υατούρος, Αργύρης Α. | Κουφουδάκης, Βαγγέλης |

Βεργόπουλος, Κώστας | Σσουκαλάς, Κωνσταντίνος, Η ελλάδα στην δεκαετία 1940-1950.Ενα

έθνος σε κρίση, Αθήνα, Θεμέλιο, σ. 324 [Γ. Μαυρογορδάτος] 19 ΜΑΤ: Μονάδες Ασφαλείας Τπαίθρου.Μονάδες εθελοντών, απαρτισμένες από κατοίκους της

υπαίθρου, οι οποίοι εξοπλιζόνταν από το κράτος, και ως θεωρητικό τους σκοπό είχαν την

προστασία της υπαίθρου από τους «κουμουνιστοσυμμορίτες». Θα τις χαρακτηρίζαμε φασίζουσες.

28

Σο πρόβλημα για την κυβέρνηση του Λαϊκού κόμματος ήταν ότι στην

ουσία, η νομιμοποίησή της ήταν το λιγότερο ασθενής. Η όλη κατάσταση

επιδεινώνεται ακόμα περεταίρω, μετά την διάσκεψη ειρήνης των Παρισίων,

όπου συνεδριάζουν οι νικητές του πολέμου και αποφασίζονται οι αποζημιώσεις.

Εκεί, αν και ο φόρος αίματος μα και η οικονομική αφαίμαξη της Ελλάδας κατά

την διάρκεια του αντιναζιστικού αγώνα ήταν ιδιαίτερα έντονα, η Ελλάδα τελικά

«λαμβάνει ως αποζημίωση» μόνο τα Δωδεκάνησα. Θα άξιζε να κάνουμε μια

ιδιαίτερη αναφορά στην συνδιάσκεψη αυτή. Όταν γίνεται η συνδιάσκεψη στην

Ελλάδα επικρατεί ένα κλίμα απόλυτης πόλωσης. Ο Κ. Σσαλδάρης (ανηψιός του

Παναγή) προσπαθεί στην συνδιάσκεψη αυτή όχι τόσο να επιτύχει τις καλύτερες

δυνατές αποζημιώσεις, όσο μάλλον να δικαιολογήσει τις πράξεις της

κυβέρνησης του. τόχος ήταν να μειωθεί όσο το δυνατόν περισσότερο η

προβολή της Εθνικής Αντίστασης, που ουσιαστικά αποτέλεσε τον κυριότερο

τομέα όπου συνέβαλε η Ελλάδα στην ήττα του Άξονα. Ο λόγος ήταν η

προσπάθεια δικαιολόγησης των πολιτικών μεθοδεύσεων που τελούνταν εφεξής

στην χώρα μα και η νομιμοποίηση της δίωξης των κύριων μετόχων αυτής,

δηλαδή των μελών του ΕΑΜ-ΕΛΑ. Έτσι θα μπορούσαν οι διώξεις να

προβληθούν ως διώξεις αντεθνικών μειοψηφιών. Είναι χαρακτηριστικό ότι μέσα

σε όλη την συνδιάσκεψη δεν αναφέρθηκε ούτε μια φορά η λέξη Αντίσταση.

Αυτό οδήγησε σε αποτυχία των εθνικών διεκδικήσεων, αποτυχία, που μπορεί να

πιστωθεί προσωπικά στον Κ. Σσαλδάρη20.Η αποτυχία αυτή ενέτεινε περεταίρω

το κλίμα δυσαρέσκειας που διέπνεε τον λαό. ε αναφορές αμερικάνων

δημοσιογράφων και απεσταλμένων, διαβάζουμε πως ουσιωδώς η κυβέρνηση

Σσαλδάρη δεν είχε πραγματικό αντίκτυπο στον ελληνικό λαό. Όλα αυτά

οδηγούν την ελληνική κυβέρνηση σε μια ιδιαίτερη δυσχερή κατάσταση. Ο

εμφύλιος έχει ξεσπάσει και το αστικό κράτος αντιμετωπίζει σοβαρότατες

20

Μητάιε Π. Λσκπεράηος, «Γερκαληθές αποδεκηώζεης. Μηα προδωκέλε σπόζεζε», Ε Ιστοπικά,

[Ιούληος 2010] , ζ. 156

29

δυσκολίες. Μέχρι και την ουσιώδη είσοδο των αμερικάνων, το καλοκαίρι του

1947 η κατάσταση ρέπει επικινδύνως προς τους αντάρτες, κατά παραδοχή

όλων. Είναι αποκαλυπτικό της καταστάσεως αυτό που Γ. Βλάχος, εκδότης της

«Καθημερινής» θα αποκάλυπτε μετά την λήξη του εμφυλίου, ότι δηλαδή η

κυβέρνηση Σσαλδάρη τους πρώτους μήνες του εμφυλίου σκεφτόταν σοβαρά να

φύγει στο εξωτερικό και να αυτοανακηρυχθεί για άλλη μια φορά εξόριστη ενώ η

αστική τάξη τακτοποιεί τις οικονομικές τις εκκρεμότητες και αρχίζει να

μετακομίζει στο εξωτερικό για ασφάλεια.

Θα άξιζε εδώ να επικεντρωθούμε στο ζήτημα της αστικής τάξης. Ό,τι

επακολούθησε της απελευθέρωσης λειτούργησε ως άλλη κολυμβήθρα του

ιλωάμ για τους ανθρώπους που είχαν πλουτίσει με άνομα μέσα κατά την

διάρκεια της κατοχής. Μαυραγορίτες, συνεργάτες των Γερμανών και

βιομήχανοι οι οποίοι συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς δέχθηκαν την

συγχώρεση-και σε πολλές φορές υπουργικά αξιώματα-εν όψει του αγώνος

εναντίον του Κομμουνισμού. Έτσι το να είσαι κομμουνιστής θεωρήθηκε

μεγαλύτερο ατόπημα από το να έχεις συνεργαστεί με τους Γερμανούς!

Ουσιωδώς, αυτήν την περίοδο πίσω από την κυβέρνηση Σσαλδάρη

κρύβεται μια πολύ ισχυρή μα και ολιγάριθμη μεγαλοαστική τάξη. Αν και αυτή

η εργασία δεν έχει διαρθρωθεί επί αυτής της λογικής, θεωρούμε ότι το πλέον

διαφωτιστικό πειστήριο για τα οικονομικά τεκταινόμενα της περιόδου αποτελεί

το άρθρο του ανώτερου κυβερνητικού υπαλλήλου και απεσταλμένου της

αμερικάνικης κυβέρνησης τον Ιανουάριο-Υεβρουάριο του 1947 στην Αθήνα,

Πωλ Πόρτερ. τόχος της αποστολής ήταν να μελετήσει τις εν Ελλάδι

επικρατούσες συνθήκες ώστε να αποφασισθεί ο τρόπος της αμερικανικής

επέμβασης. Η "έκθεση Πόρτερ" υπάρχει στο βιβλίο του πύρου

30

Θεοδωρόπουλου 21"Απ' το δόγμα Σρούμαν στο δόγμα χούντα" και παρουσιάζει

εξαιρετικό ενδιαφέρον. Αντιγράφουμε μερικά χαρακτηριστικά αποσπάσματα τα

οποία δημοσιεύθηκαν και στο περιοδικό Coalliers, μετά την επιστροφή του στις

ΗΠΑ: «Τπάρχει μια μεγάλη ανομοιομορφία στο βιωτικό επίπεδο και τα

εισοδήματα ανά την Ελλάδα. Οι κερδίζοντες, δηλαδή οι βιομήχανοι, οι έμποροι

και οι κερδοσκόποι καθώς και οι μαυραγορίτες διάγουν εν πλούτω και χλιδή, το

πρόβλημα δε αυτό ουδεμία κυβέρνηση το αντιμετώπισε αποτελεσματικά. το

μεταξύ, οι λαικές μάζες περνούν μια άθλια ζωή. Οι κερδίζοντες είναι σχετικά λίγοι

στον αριθμό, και ο συνολικός πλούτος τους περιερχόμενος εις το σύνολο του

πληθυσμού, ελάχιστη βελτίωση των γενικών συνθηκών θα επέτρεπε. Αλλά ο

πολυτελής τρόπος της ζωής τους εν μέσω της πτώχειας συντείνει στο να εξοργίζει

τις μάζες και να υπογραμμίζει την δυστυχία των πτωχών.[..] Ουδέν μέτρον

ελήφθην από τις απελευθερώσεως για να δοθεί χρήσιμη εργασία εις τους

δυνάμενους να εργαστούν από το ευρύ στρώμα του πληθυσμού.» Αλλού πάλι

διαβάζουμε. «..Απ' ό,τι μπόρεσα να διαπιστώσω, η κυβέρνηση δεν έχει καμιά άλλη

πολιτική πρακτική από το να ζητάει συνέχεια ξένη βοήθεια για να διατηρεί την

εξουσία της και να διασώζει συνέχεια τα προνόμια μιας μικρής κλίκας εμπόρων

και τραπεζιτών, οι οποίοι αποτελούν την αόρατη εξουσία στην Ελλάδα. Η κλίκα

αυτή είναι αποφασισμένη να υπερασπίσει με κάθε μέσο τα οικονομικά της

συμφέροντα και δεν ενδιαφέρεται καθόλου για το τι μπορεί να στοιχίσει αυτό στην

οικονομία της χώρας. Σα μέλη αυτής της κλίκας επιθυμούν να διατηρήσουν

άθικτο το φορολογικό σύστημα που τους ευνοεί, με αληθινά σκανδαλώδη τρόπο.

Αντιτίθενται στον έλεγχο συναλλάγματος, γιατί αυτό θα τους εμποδίσει να εξάγουν

τα κέρδη τους στις τράπεζες του Καίρου και της Αργεντινής. Δεν διανοήθηκαν ποτέ

να επενδύσουν τα κέρδη τους στην δική τους χώρα για να βοηθήσουν στην

21 Αξίζει να προσεχτεί ότι η θέση του Αμερικανικού Σύπου δεν είναι υπέρ της επίσημης

κυβέρνησης! Αυτό συμβαίνει σε ένα βαθμό, καθόσον ο ελληνικός εμφύλιος είχε προβληθεί ανα

τη υφήλιο σαν ενας «ρομαντικός» αγώνας των αδικημένων.

31

αναστήλωση της εθνικής οικονομίας.» Και τέλος «...Σα συμφέροντα των

εφοπλιστών προστατεύονται επίσης με σκανδαλώδη τρόπο. Η ελληνική εμπορική

ναυτιλία ανθεί στην εποχή μας και οι εφοπλιστές κερδίζουν τεράστια ποσά, αλλά

το χρεωκοπημένο ελληνικό κράτος δεν αποκομίζει κανένα όφελος απ' αυτό. Οι

μισθοί των ναυτικών γυρίζουν στην Ελλάδα αλλά οι εφοπλιστές ασφαλίζουν το

μεγαλύτερο μέρος των κερδών τους στις ξένες χώρες[..].

...Κάθε επιχείρηση θα έπρεπε να πληρώνει μια σημαντική εισφορά στο κράτος

κάτω από την προστασία του οποίου λειτουργεί. Αυτό ισχύει κατά κύριο λόγο για

την περίπτωση των εφοπλιστών, που τα μεγαλύτερα κέρδη τους προέρχονται από

τα "Λίμπερτυ", τα οποία τους παραχώρησε η αμερικανική ναυτική αποστολή με

την εγγύηση του ελληνικού κράτους...(σ.σ.: την διάρκεια του πολέμου,

κατασκευάστηκαν στις ΗΠΑ χιλιάδες εμπορικά πλοία τύπου "Λίμπερτυ", 10.000

τόνων. Μετά τον πόλεμο, αυτά τα πλοία παροπλίστηκαν. Αλλά, στις 3

Ιανουαρίου 1947, η αμερικανική ναυτική επιτροπή ενέκρινε την πώληση 100

"Λίμπερτυ" σε έλληνες εφοπλιστές αντί 60 εκατομμυρίων δολαρίων, με την

εγγύηση του ελληνικού κράτους. Σο ελληνικό κράτος έδωσε την εγγύησή του

χωρίς να επιβάλει την παραμικρή υποχρέωση στους εφοπλιστές, με συνέπεια οι

εφοπλιστές να μη πληρώσουν δεκάρα για τα πλοία.)»

Όλα αυτά παρουσιάζουν με ιδιαίτερο τρόπο τα πολιτικά τεκταινόμενα

στην Ελλάδα, καθώς και την κατάσταση στην οποία βρίσκεται η ελληνική

κοινωνία. Σο τελευταίο σημείο αναφοράς, που επρόκειτο να αλλάξει ραγδαία

την κατάσταση στην Ελλάδα ήταν το ζήτημα της αμερικάνικης οικονομικής

βοήθειας. Η εξωτερική βοήθεια αρχίζει με τις αποστολές του ΟΗΕ και πιο

συγκεκριμένα της UNRA ήδη πρίν από το 1947. Η ΟΤΝΡΑ εγκαταστάθηκε στην

Ελλάδα την 1η Απρίλη του 1945 και μέσα στη διετία 1945- 1947 εισήγαγε στη

χώρα μας τρόφιμα αξίας 171,9 εκατομμυρίων δολαρίων. Για τον εξοπλισμό της

γεωργίας διέθεσε μηχανήματα κλπ. αξίας 45 εκατομμυρίων δολαρίων, ενώ για

32

φάρμακα διέθεσε το ποσό των 7.540.000 δολαρίων22. Σο πραγματικό πρόβλημα

μ' αυτή τη βοήθεια ήταν ο τρόπος με τον οποίο τη διέθεταν οι Αμερικανοί. Σις

πρώτες ύλες της ΟΤΝΡΑ και κάθε τι που μπορούσε να αποφέρει πλουτισμό τα

άρπαζαν οι βιομήχανοι, οι παλιοί συνεργάτες των Γερμανών και κάθε λογής

κομπιναδόροι που στη συνέχεια έγιναν κάποιοι από τους μοχλούς της

διαπλοκής των Αμερικάνων με την άρχουσα τάξη της Ελλάδας. «Σο κακό -

γράφει ο π. Θεοδωρόπουλος αναφερόμενος στη βοήθεια της ΟΤΝΡΑ 23- είναι

ότι αυτός ο πακτωλός αντί να διοχετευτεί εκεί που θα έπιανε ουσιαστικό τόπο...

προωθήθηκε εκεί ακριβώς που θα δημιουργούσε τις πρώτες προσβάσεις των

Ηνωμένων Πολιτειών στην Ελλάδα, ένα δίκτυο "πιστών ημετέρων" της Αμερικής

στην Ελλάδα».

Σον Ιανουάριο του 1947, και μάλλον κατ απαίτηση των Αμερικάνων,

συστήνεται μια κυβέρνηση ευρύτερου πολιτικού φάσματος, με στόχο την

ευκολότερη νομιμοποίηση της ανάμειξής τους. Έτσι σχηματίζεται κυβέρνηση

από όλα τα κόμματα που βρίσκονται στην Βουλή με επικεφαλή τον

εκατομμυριούχο οικονομολόγο Δημητριο Μάξιμο, αντιπροέδρους τον οφοκλή

Βενιζέλο και τον Κ. Σσαλδάρη, υπουργό εξωτερικών τον Γ. Παπανδρέου και

Δημοσίας τάξης, τον πάλαι πότε ιδρυτή της ομάδας Φ, Ναπολέοντα Ζέρβα. Μετά

την εξαγγελία του Δόγματος Σρούμαν και την επίσημη ανάληψη ευθυνών από

την πλευρά των αμερικάνων στην ελλάδα το καθεστώς με το οποίο εισέρεε η

βοήθεια, δίνοντας το αντίστοιχο πρόσχημα ανάμειξης στα εσωτερικά, έμελλε να

αλλάξει. Έτσι, ο πρόεδρος Σρούμαν κατεβάζει στο κογκρέσο πρόταση για την

έγκριση κονδυλίου του ύψους των 400 εκατομμυρίων δολαρίων, πρόταση που

έγινε τελικά αποδεκτή. Η αμερικάνικη βοήθεια χορηγήθηκε υπό την αιγίδα της

AMAG(American Mission for Aid to Greece). Αυτή αποτέλεσε τον οργανισμό ο

οποίος ανέλαβε την διαχείριση και την διανομή των κεφαλαίων. Επικεφαλής

22 Ν. Χυρούκη, Ιστορία της ύγχρονης Ελλάδας - Σόμος Α', Αθήνα, Επικαιρότητα, 1983, σ. 284 23

Σπ. Θεοδωρόποσιος, Απ' το Δόγμα Τπούμαν στο Δόγμα Φούντα , Αζήλα, Παπαδήζε, 1976, ζ. 24

33

του οργανισμού αυτού, και μεγάλος άνδρας των αμερικάνων στην Ελλάδα ήταν

ο πρώην γερουσιαστής της Νεμπράσκα και έμπιστος του Σρούμαν, Ντουάιτ

Γκρίσγουολντ. Σην ηγετική τριάδα την συμπληρώνουν ο Μακ Βη που είναι ο

πρεσβευτής των ΗΠΑ, και ο Λαβσευ. Σο σύμφωνο το οποίο υπογράφεται

ανάμεσα στις ΗΠΑ και την Ελλάδα στις 20 του Ιούνη του1947 οριστικοποιούσε

τα πλαίσια της βοήθειας και διέγραφε μια κατάσταση υποταγής. Ενδεικτικά

σταχυολογείται η παράγραφος 8 η οποία αναφέρει «ΑΡΘΡΟΝ 8: Η Ελληνική

Κυβέρνησις θέλει προβή εις πάσαν ενέργειαν την οποία ήθελε ζητήσει ο

Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών διά την ασφάλειαν παντός

αντικειμένου, υπηρεσίας ή πληροφορίας ληφθείσης εν συνεπεία της

υμφωνίας ταύτης. Δε θέλει μεταβιβάζει άνευ της συγκαταθέσεως του

Προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών, δικαίωμα ή κατοχήν οιουδήποτε

τοιούτου αντικειμένου ή πληροφορίας, ουδέ θα επιτρέπη άνευ τοιαύτης

συγκαταθέσεως, τη χρησιμοποίησιν ή αποκάλυψιν τοιαύτης τινός

πληροφορίας παρ' ουδενός μη όντος αξιωματούχου, υπαλλήλου ή

εκπροσώπου της Ελληνικής Κυβερνήσεως, ή προς οιονδήποτε μη

κατέχοντα την ιδιότητα ταύτην, ή προς οιονδήποτε άλλον σκοπόν πλην

εκείνου δι' ον χορηγούνται το αντικείμενον ή αι πληροφορίαι.»

Ούτε όμως αυτή σύμβαση εξωτερικής βοήθειας διαφοροποίησε την

κατάσταση. Σουναντίον η βοήθεια διοχετεύεται, ηθελημένα ή αθέλητα, προς

πολύ συγκεκριμένους προορισμούς. Αυτό όμως δεν απότρεψε το γενικότερο

κλίμα ευφορίας που επικρατούσε στην κοινωνία. Όχι μόνο αυτό, αλλά ο

συντάκτης της Καθημερινής, Γ. Βλάχος καλούσε «τον φτωχό Ελασίτη της

Καισαριανής να προσέλθει στο πλούσιο τραπέζι»24. Μέσα σε όλα τα υπόλοιπα

πεθαίνει τον Απρίλη του ίδιου χρόνου ο βασιλιάς Γεώργιος. Σο γεγονός του

24

Βοσρλάς Τάζος, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΓΦΡΟΝΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ (1948-1967) IV: Από τα ππώτα

μετεμυςλιοπολεμικά σπόνια ωρ την ημέπα τος στπατιωτικού ππαξικοπήματορ των σςνταγματαπσών 21

Αππιλίος 1967, Αζήλα, Παηάθες, 1998, ζ. 115

34

θανάτου δεν έχει τόση σημασία, όση έχει το ότι τον διαδέχεται ο βασιλιάς

Παύλος μετά της θρυλούμενης μετέπειτα γυναικός του Υρειδερίκης , η οποία

είχε διατελέσει μάλιστα μέλος καθώς και αρχηγός ομάδας της Ναζιστικής

νεολαίας στην Γερμανία, από όπου και καταγόταν25.

3.4. 1947-1949: Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις

Η Σρίτη φάση του εμφυλίου είναι ακριβώς αυτό το διάστημα που ορίζεται με

τις δύο αυτές χρονολογίες( ή ίσως και λίγο μέσα στο 1946). Η σύγκρουση που

άρχισε με την αυτόνομη καταφυγή πολιτών στο βουνό θα τελειώσει άδοξα τον

Αύγουστο του 1949, μετά από τρία χρόνια συνεχόμενων και πολύνεκρων

μαχών.

τις αρχές του 1947 ο ΔΕ αριθμεί περίπου 16.000 άντρες ενώ ο Εθνικός

τρατός περί τις 120.000 επικουρούμενες από περί τα 50.000 άτομα που

άνοικαν στους ΜΑΤδες, την χωροφυλακή και την εθνοφρουρά. Σην δυναμική

του ΔΕ την φανερώνει η επιτυχία της καταδρομικής επιχείρησης για την

απελευθέρωση 224 πολιτικών κρατουμένων από τις φυλακές της πάρτης. Η

επιχείρηση αυτή, που γίνεται μάλιστα και σε περιοχή κατεξοχήν εχθρικά

διακείμενη προς τους αντάρτες, όχι μόνο τονώνει το ηθικό των ανταρτών αλλά

και συγκλονίζει καθώς και τρομοκρατεί το ελληνικό αστικό κράτος. Ψς

απάντηση εξαπολύεται η επιχείρηση «Σέρμινους» που λαμβάνει χώρα την

άνοιξη του 1947. Παρά την δραματική υπεροπλία του Ε καταλήγει σε μια

παταγώδη αποτυχία, ίσως λόγω και της τακτικής που

ακολουθήθηκε(κυκλωτικοί ελιγμοί για να αντιμετωπίσουν παρτιζάνικο στρατό).

Σο σημείο όμως που επρόκειτο να χαρακτηρίσει όλη την επόμενη περίοδο, ήταν

25

Howard Jones, A New Kind of War: America's Global Strategy and the Truman Doctrine in Greece,

Oxford University Press, 1998, ζ. 65

35

ότι, παρά τις όποιες νίκες του ΔΕ, το ΚΚΕ δεν είχε αντιληφθεί πλήρως την

σημασία καθώς και τον βαθμό της αμερικάνικης ανάμειξης.

Σο καλοκαίρι του 1947 αποτελεί και αυτό κατά τρόπο διττό σημείο

εσωτερικής καμπής της εξέλιξης του πολέμου. τις 27 Ιουνίου του 1947 στο

συνέδριο του ΚΚΓ στο τρασβούργο ο Μιλτιάδης Πορφυρογέννης, μέλος της ΚΕ

του ΚΚΕ ανακοινώνει το ότι το ΚΚΕ πλέον υπάρχουν οι προυποθέσεις ένοπλης

δράσης καθώς και δημιουργίας μια λεύτερης Ελλάδας με δική της κυβέρνηση,

εννοώντας μια κυβέρνηση του ΔΕ. Η δήλωση αυτή ήταν πράξη διεθνούς

σημασίας, με εντονότατες συνέπειες. Αφενός τον Αύγουστο του 1947 φτάνουν

στην Ελλάδα από τις ΗΠΑ όπλα νεότατου τύπου, μέσα στα οποία

περιλαμβάνεται και η βόμβα ναπάλμ. Αφετέρου αποφασίζεται η εκκαθάριση

του εσωτερικού μετώπου. Η επιδίωξη αυτή είχε τρία συν ένα σκέλη. κέλος

πρώτο είναι ο διορισμός του οφούλη, αρχηγού του κόμματος των

φιλελευθέρων, στην πρωθυπουργία με αντιπρόεδρο τον Σσαλδάρη και την

κυβέρνηση στελεχωμένη με στοιχεία που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως

η «Αριστερά» του κέντρου. Ο οφούλης, θεωρούμενος ως ο πλέον μετριοπαθής,

ανακοινώνει αμέσως μετά τον διορισμό του μέτρα «κατευνασμού», μέσα στα

οποία περιλαμβανόταν μια ιδιάζουσα αμνηστία για όποιον αντάρτη αποφάσιζε

να παραδοθεί.26 Αν και κανένας δεν παρουσιάστηκε για την αμνηστία αυτή,

στην ουσία επιτέλεσε τον ρόλο της, την σκιαγράφηση των ανταρτών ως

«αδιάλλακτων» και την ανακοπή της ροής κόσμου προς το βουνό. κέλος

δεύτερο ήταν η διάλυση του εναπομείναντος ΕΑΜ των πόλεων .Για να γίνει αυτό

υιοθετήθηκε η τακτική των εξοριών. Με μια αιφνιδιαστική κίνηση στις 10 και

11 Ιουλίου του 1947 μαζεύονται μόνο από την Αθήνα και από το Πειραιά

26

Ο τρόπος που το παρουσιάζει ο Αβέρωφ στο βιβλίο του, είναι άκρως ενδεικτικός: «Μπορούσε

πλέον κανείς να υποστηρίξει ενόπιον του λαού και στο εξωτερικό ότι μια σαφής

πλειοψηφία που εκπροσωπούσε όλες τις τάσεις ενώθηκε για να αντιμετωπίσει μια

μικρή μειοψηφία που ήθελε να επιβήθεί με την «φωτιά και το τσεκούρι» [Ευάγγελος

Αβέρωφ-Σοσίτσας, Υωτιά και τσεκούρι ! , Αθήνα, Εστία, 2010, σ.252]

36

2613 άτομα. ύντομα θα βρεθούν στις εξορίες πάνω από 7.000 άτομα που,

μαζί με τους στρατευμένους που βρίσκονταν σε διάφορα «ειδικά διαμορφωμένα

στρατόπεδα» όπως η Μακρόνησος, επρόκειτο να στερήσουν από το ΚΚΕ τις

εφεδρείες πόλεων που διέθετε. Πρέπει εδώ να σημειωθεί πως, αν και τα στελέχη

του διώκοντα ,το ίδιο το ΚΚΕ δεν θεωρείται παράνομο και οι εφημερίδες του

κυκλοφορούν κανονικά! Η κυκλοφορία του Ριζοσπάστη θα απαγορευτεί μόνο

στις 18 Οκτωβρίου του 1947. τόχος της προσπάθειας αυτής ήταν να δοθεί η

εντύπωση ότι στο ΚΚΕ είχαν δοθεί όσο το δυνατόν περισσότερα δημοκρατικά

εχέγγυα. Αυτό βέβαια δεν απέτρεψε την δολοφονία όχι μόνο απλών αλλά και

σημαινόντων στελεχών του ΚΚΕ. Παράδειγμα αποτελεί η δολοφονία του Γιάννη

Ζευγού, μέλος του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ και εμπιστευμένου της επιτροπής του

ΟΗΕ στην Θεσσαλονίκη, μπροστά στα μάτια της επιτροπής στις 20 Μαϊου του

1947, από τον πρώην ΕΛΑιτη Φρήστο Βλάχο, για «λόγους τιμής», στην

πραγματικότητα όμως στρατολογημένο από τις δυνάμεις του Δεξιού

παρακράτους. κέλος τρίτο, που εφαρμόστηκε λίγο αργότερα, μέσα δηλαδή στο

1948. Η απομάκρυνση των κατοίκων των χωριών της υπαίθρου από τις εστίες

τους. τόχος της κίνησης αυτής ήταν η προσπάθεια ανακοπής της δύναμης

που στήριζε τους Αντάρτες με υλικό και εφεδρείες. Πάνω από 300.000 άτομα

κατά την διάρκεια του εμφυλίου διώχθηκαν από τα χωριά τους και

στεγάστηκαν σε ειδικούς καταυλισμούς. Η τακτική αυτή αργότερα

ακολουθήθηκε και στον πόλεμο του Βιετνάμ. Σο τέταρτο σκέλος ήταν η

προσπάθεια και σε παγκόσμιο επίπεδο προβολής του συμβάντος ως μιας

απροκάλυπτης επίθεσης αντιδημοκρατικών μειονοτήτων ενάντια στο νόμιμο

καθεστώς. Για την επιτυχία αυτού, το ζήτημα της Ελλάδας παραπέμφθηκε στον

ΟΗΕ. Εκεί, και αφ ότου στάλθηκαν απεσταλμένοι στην Ελλάδα το ζήτημα αυτό

επιβεβαιώθηκε. Ψς εκ τούτου, και μέχρι την δεκαετία του 1980 για τον πόλεμο

δεν γινόταν αναφορά ως εμφύλιο αλλά ως «συμμοριτοπόλεμο» ή

37

«κομμουνιστοσυμμοριτοπόλεμο». Η προσπάθεια αυτή ενέχει μέσα της πάντως

αρκετά έντονα την προσπάθεια να προβληθεί το ελληνικό ζήτημα σαν

απευθείας προέκταση του παγκόσμιου γίγνεσθαι, και κατά συνέπεια, την άρση

πολλών από τις ευθύνες που αναλογούν στα εγχώρια υποκείμενα. Επιπλέον

επιδιώχθηκε να εμπεδωθεί η αμερικάνικη επέμβαση στην Ελλάδα με διεθνή

και εγχώρια νομιμοποίηση.27

την αντίπερα όχθη το φθινόπωρο και τον χειμώνα του 1947

συντελούνται σοβαρές αλλαγές. Η τελευταία ελπίδα για κάποια μορφή

ειρήνευσης έρχεται με τρόπο ανορθόδοξο. τους TIMES του Λονδίνου, την 10

επτεμβρίου δημοσιεύεται επιστολή του Βαφειάδη, με την οποία επιδιώκει

κάποιας μορφής ειρήνευση, ζητά κατάπαυση του πυρός και παρουσίαση των

θέσεων του ΔΕ ενώπιον των Ηνωμένων Εθνών. Ο οφούλης όμως αρνείται να

συζητήσει, και καθορίζει την θέση του λέγοντας πως δεν είναι δυνατό να γίνου

συνεννοήσεις ανάμεσα στην νομίμως εκλεγμένη κυβέρνηση και μια μειοψηφία

που επιδίωκε την επιβολή της μέσω της φωτιάς και του αίματος. Η κυβέρνηση

συνεπώς αρνείται κάθε συζήτηση με την ανταρσία28. Ακριβώς αυτή η στάση του

οφούλη ήταν που έκαψε και το τελευταίο ενδεχόμενο συνεννόησης. Πρέπει

πάντως να σημειωθεί πως συγκριτικά με τους πολιτικούς του τότε υπάρχοντος

αστικού φάσματος το ΚΚΕ είχε μια σχετικά καλή σχέση με τον οφούλη,

θεωρώντας τον διαλλακτικό. Η αποτυχία αυτή της προσπάθειας ειρήνευσης

αντιμετωπίστηκε δραστικά από το ΚΚΕ. Έτσι στην Σρίτη ολομέλεια, στις 10-11

του επτέμβρη, που λαμβάνει χώρα στο Βελιγράδι, διαπιστώνεται η

ολοκληρωτική αποτυχία της όποιας προσπάθειας «συμφιλίωσης» καθώς και

νομιμότητας. Επιλέγεται λοιπόν η επένδυση στο , ήδη επεξεργασμένο από το

27

Βουρνάς Σάσος, ΙΣΟΡΙΑ ΣΗ ΤΓΦΡΟΝΗ ΕΛΛΑΔΑ (1948-1967) IV: Από τα πρώτα

μετεμφυλιοπολεμικά χρόνια ως την ημέρα του στρατιωτικού πραξικοπήματος των συνταγματαρχών

21 Απριλίου 1967, Αθήνα, Πατάκης, 1998, σ. 115 28 Ευάγγελος Αβέρωφ-Σοσίτσας, Υωτιά και τσεκούρι ! , 2010 , Αθήνα, Εστία, σ. 254

38

επιτελείο του ΔΕ, σχέδιο Λίμνες29. Αυτό όριζε ως στόχο «τη δημιουργία

ελεύθερου εδάφους στην έκταση της Μακεδονίας και την απελευθέρωση

ολόκληρης της Μακεδονίας - Θράκης με κέντρο τη Θεσσαλονίκη.». Για να

επιτευχθεί αυτό επιλεγόταν η μεταστροφή του τρατού από παρτιζάνικο σε

τακτικό και η προσπάθεια ούτως ώστε να γίνει κατάληψη και συνεχής κτήση

πόλεων, με πρώτο στρατηγικό στόχο την Κόνιτσα. Η μεταστροφή αυτή του

στρατού, που είχε γίνει για πρώτη φορά στο απόρρητο τηλεγράφημα που είχε

αποστείλει ο Ζαχαριάδης μαζί με τον Ιωαννίδη από την Γιουγκοσλαβία, στον

Μάρκο, την άνοιξη του ίδιου έτους, θεωρήθηκε αναγκαίο για να υποστηρίξει

τους πολιτικούς στόχους που πλέον βάζει το ΚΚΕ. Καθίσταται ,πλέον σαφές ότι,

όπως φαίνεται και στα πρακτικά της ολομέλειας και στο κείμενο του «σχεδίου

Λίμνες» το ΚΚΕ δεν επιδιώκει πλέον κάποιον συμβιβασμό με τα αστικά

κόμματα αλλά αντιθέτως στην «κυριαρχία της επανάστασης». Πρώτο σκέλος για

την επίτευξη αυτού είναι η δημιουργία ενός αυτόνομου κράτους, το οποίο στην

συνέχεια, ερχόμενο σε σύγκρουση με το αστικό κράτος των Αθηνών θα

μπορούσε να κυριαρχήσει. Η κυβέρνηση του βουνού το Δεκέμβρη του 1947

καθώς και η μετεξέλιξη του ΔΕ από αποκλειστικά όργανο κρούσης σε έναν

οργανισμό που δυνητικά θα μπορούσε να αντικαταστήσει τις ήδη υπάρχουσες

κρατικές δομές συνηγορούν ακριβώς σε αυτό. Επιπλέον η προσπάθεια

κατάκτησης και διατήρησης μεγάλων αστικών κέντρων που θα μπορούσαν να

προσδώσουν στο κράτος υπόσταση πραγματική είναι άλλο ένα σημείο που

φανερώνει αυτή την αλλαγή νοοτροπίας.

Η μεταβολή των στόχων του ΔΕ επιδιώχθηκε να στηριχθεί με όσο το

δυνατόν περισσότερα εχέγγυα. Η προσπάθεια αυτή εκφράστηκε στο εσωτερικό

της χώρας με το σχέδιο και στο εξωτερικό με τις επαφές του Ζαχαριάδη στην

Μόσχα με στελέχη του ΚΚΕ, μεταξύ των οποίων και ο ίδιος ο τάλιν, και του

29

Βι. Παράρηεκα Β’

39

Σίτο. Σο σχέδιο ήταν ένα ιδιαίτερα φιλόδοξο σχέδιο που εξειδίκευε τις

επιταγές του χεδίου Λίμνες, θέτοντας ως άμεσους στόχους την κατάληψη του

υψιπέδου του Μετσόβου και της δυτικής Ηπείρου, μα και την αύξηση του

αριθμού των ανταρτών, που ήταν περί τους 20000 αισίως, μέσω της εθελοντικής

στρατολόγησης σε 70.000. Σο σχέδιο αυτό, που ουσιωδώς ήταν το πρώτο σχέδιο

που θα εφάρμοζε την αλλαγή της μορφής του ΔΕ έφερε σε αντίθεση τον

εισηγητή του, και μεγάλο άνδρα της ηγεσίας του ΚΚΕ, Νίκο Ζαχαριάδη, με τον

φυσικό αρχηγό και «πατέρα» του ΔΕ Μάρκο, ο οποίος διαφωνούσε ριζικά με

την δυνατότητα του στρατού να μεταστραφεί σε τακτικό.30. Η διαμάχη αυτή

είναι διαμάχη μεταξύ της στρατιωτικής και της πολιτικής ηγεσίας για το ποιο

θα είναι το μέλλον του στρατού.

Οι επαφές στο εξωτερικό πάλι, δεν είχαν την αντίστοιχη επιτυχία. Σο τι

λέχθηκε ακριβώς δεν είναι γνωστό, παρόλα αυτά ο τάλιν στάθηκε αντίθετος με

την συνέχιση του πολέμου, σεβόμενος την συνθήκη της Γιάλτας και

επιλέγοντας να μην ρισκάρει το ξέσπασμα του πολέμου. Τπέρ των επιθετικών

πρωτοβουλιών τάχθηκε ο Σίτο. Ο Ζαχαριάδης όμως, επιστρέφοντας στην

Ελλάδα, ανακοινώνει πως υπήρξε διαβεβαίωση από την ΕΔ ότι πρέπει να

αναμένεται βοήθεια και μάλιστα σε σύντομο χρονικό διάστημα. Όχι μόνο αυτό

αλλά αναφέρει και συγκεκριμένα νούμερα από όπλα, αεροπλάνα , άρματα και

άλλα που υποτίθεται ότι θα αποτελούσαν την βοήθεια, κάνοντας το όλο

εγχείρημα ακόμα πιο πιστευτό. Εκεί συμβαίνει και το γνωστό ανέκδοτο, όπου ο

Ζαχαριάδης χτίζει αεροδρόμια, για να υποδεχθεί τα αεροπλάνα από την ΕΔ!

Η κίνηση αυτή του Ζαχαριάδη, που στέφθηκε με επιτυχία, πιάνει εξ απήνης το

αστικό κράτος, επιτυγχάνοντας δύο αποτελέσματα. Όχι μόνο ενθαρρύνει τους

αντάρτες, ενισχύοντας το ηθικό τους, κάτι που θα ήταν απαραίτητο εν όψει της

30

Σα κείμενα που ορίζουν την μεταστροφή αυτή είναι υπερχηφισμένα καθώς και υπογεγραμένα

και από τον Βαφειάδη. Ο λόγος δεν είναι η σύμφωνη στάση του αλλά περισσότερο το ζήτημα της

κομματικής πειθαρχείας. Καθώς έβλεπε ότι η αντίθεση του έπεφτε στο κενό αποφάσισε να μην

εναντιωθεί στο Κόμμα.

40

επικείμενης κορύφωσης των μαχών, αλλά και συνάμα προκαλεί τον φόβο στους

Αμερικάνους καθώς και την κυβέρνηση. Ο λόγος ήταν πως δε γνώριζαν εάν

τελικά ο τάλιν θα σεβαστεί την συμφωνία της Γιάλτας. Εάν ο αδύναμος και

χωρίς ιδιαίτερες δυνατότητες υλικοτεχνικής στήριξης ΔΕ είχε καταφέρει να

έχει την πρωτοβουλία των κινήσεων και σχεδόν να αποτελεί φόβητρο σε όλη την

Ελλάδα, η ενίσχυση του από την υπερδύναμη ΕΔ μόνο ως τρομακτική θα

μπορούσε να φαντάζει.

Ο Ζαχαριάδης γνώριζε πως δεν θα μπορούσε να καλύψει επί μακρόν με

τέτοια τεχνάσματα το μέτωπο. Έτσι αποφασίζει να εκμεταλλευτεί όσο είναι

δυνατό την συγκυρία. τις 24 Δεκεμβρίου σχηματίζεται η Προσωρινή

Δημοκρατική Κυβέρνηση της Λεύτερης Ελλάδας, με πρόεδρο τον Μάρκο και

στελεχωμένη με άλλα μέλη της ΚΕ. ε μια ένδειξη μετριοπάθειας ο ίδιος ο

Ζαχαριάδης επιλέγει να μην πάρει κάποιο υπουργείο.31 Σης κίνησης αυτής είχε

προηγηθεί η έκδοση της πρώτης συντακτικής πράξης, με την οποία

καταργούνταν το πολίτευμα της Βασιλευόμενης Δημοκρατίας και καθαιρούνταν

των δικαιωμάτων του ο βασιλιάς Παύλος. Σέλος η Ελλάδα οριζόταν σε

προεδρευόμενη Δημοκρατία.32. Ουσιαστικά λοιπόν ο Ζαχαριάδης προσπαθεί να

δημιουργήσει το απαραίτητο τρίπτυχο για την σύσταση ενός κράτους,

ποντάροντας στο ότι η ύπαρξη ενός κρατικού μηχανισμού θα μπορέσει να

εκμαιεύσει τις διαδικασίες αναγνώρισης- και άρα στήριξης- της χώρας του από

τις χώρες του ανατολικού Μπλοκ. Καθώς αντιλαμβάνεται ότι μακροσκοπικά η

επιτυχία των όποιων προσπαθειών του πολλαπλασιάζονται -αν όχι βασίζονται-

στον ξένο παράγοντα, πιστεύει πως εάν το θέμα τεθεί με τέτοιον εμφατικό

τρόπο στον ΟΗΕ θα μπορέσει να κάνει τις όμορες κομμουνιστικές να δουν πιο

θερμά το ελληνικό ζήτημα. Διαθέτει την συντακτική εξουσία, διαθέτει την

31 Ευάγγελος Αβέρωφ-Σοσίτσας, Υωτιά και τσεκούρι ! , Αθήνα, Εστία, 2010. σ. 266 32 Βουρνάς Σάσος, ΙΣΟΡΙΑ ΣΗ ΤΓΦΡΟΝΗ ΕΛΛΑΔΑ (1948-1967) IV: Από τα πρώτα

μετεμφυλιοπολεμικά χρόνια ως την ημέρα του στρατιωτικού πραξικοπήματος των συνταγματαρχών

21 Απριλίου 1967, Αθήνα, Πατάκης, 1998, σελ 157

41

Κυβέρνηση και επιδιώκει την σταθερή εδραίωση της δύναμης του σε ένα

σεβαστό κομμάτι έκτασης, καταδεικνύοντας συνάμα ότι ο ΔΕ έχει την

δυνατότητα για μεγάλες επιχειρήσεις. Αξίζει να εστιάσουμε στο τελευταίο

σκέλος. Ο ΔΕ είχε μέχρι και το σημείο που συζητάμε αδιαμφισβήτητα την

πρωτοβουλία των κινήσεων σε σχεδόν όλη την Ελλάδα. Σο πρόβλημα ήταν ότι

λόγω δομής δεν ήταν δυνατό η διατήρηση εκτάσεων και η σταθεροποίηση της

κατάστασης στις περιοχές του, δημιουργώντας κατ αυτόν τον τρόπο ένα όσο το

δυνατόν σαφέστερα ορισμένο «κεκτημένο» έδαφος. Δεν συζητάμε λοιπόν για

έναν συμπαγή στρατό. Ο τακτικός στρατός ακριβώς αυτό είχε ως στόχο να

μπορέσει να εδραιώσει την κυριαρχία του ΔΕ με τρόπο όσο το δυνατό πιο

μόνιμο και εμφαντικό. Ακριβώς εντός των ίδιων πλαισίων έχουμε την επίθεση

στην Κόνιτσα, πόλη της Δυτικής Μακεδονίας στις αρχές Ιανουαρίου του 1948.

Η σημασία της επιχείρησης αυτής καταδεικνύεται και από το ότι διευθύνθηκε

από τον ίδιο τον Βαφειάδη. Η μάχη της Κόνιτσας αποτέλεσε μία από τις πλέον

πολυήμερες-κράτησε σχεδόν μια βδομάδα- και αρκετά πολύνεκρες μάχες. Εν

παραλλήλω βομβαρδίζεται η Θεσσαλονίκη με όλμους, από απόσταση 20

χιλιομέτρων, το Αίγιο δέχεται επίθεση και αντάρτες κατασκηνώνουν στην

Πάρνηθα.. Οι κινήσεις αυτές επίδειξης ισχύος στόχο έχουν το να κάνουν όσο το

δυνατό πιο πιστευτές τις προθέσεις του Ζαχαριάδη. Πρέπει τέλος να γίνει μια

επισήμανση ιδιαίτερης βαρύτητας. Μόνο από τα τέλη του 1947 στόχος είναι η

επικράτηση μέσω της σύγκρουσης. Μέχρι πριν από την άνοδο του Ζαχαριάδη

στο βουνό, οι αντάρτες δεν έχουν στόχο την επικράτηση όσο την αλλαγή των

ισορροπιών εντός του ίδιου του συστήματος. Έτσι είναι ιδιαίτερα σημαντικό ότι

μόνο περί το 1948 συναντάμε στα επίσημα αρχεία του ΚΚΕ και του ΔΕ όρους

όπως «Λαικό Κράτος» και «απελευθέρωση». Και ίσως η αδυναμία της

επικράτησης σε αυτόν τον τρίτο γύρο έγκειται σε αυτό. Σο ΚΚΕ δεν είχε την

πολιτική ικανότητα και δεξιότητα να επιτύχει διπλωματικές νίκες έναντι του

42

αστικού κράτους. Δείχνοντας όμως την μάλλον αναγκαία μετριοπάθεια που

απαιτούνταν για να μπορεί να ελιχθεί στο διπλωματικό πεδίο, σπατάλησε τις

δυνατότητες που είχε να κερδίσει με τα όπλα.

Επιτέλους τον Δεκέμβρη του 1947 σταματάει η φαρσοκωμωδία του

νομίμου ΚΚΕ, και πλέον, με την επέκταση των μεταξικών νόμων 501 και 509

θεωρείται και επισήμως παράνομο. Παράλληλα και το ΕΑΜ, η πολιτική

συμμαχία που είχε διαρθρωθεί από τα εναπομείναντα στελέχη του ΕΑΜ,

κρίνεται εκτός νόμου. Σο ΚΚΕ επιλέγει να μεταφέρει το παιχνίδι της πάλης

πλέον και εντός των πόλεων. Έτσι έχουμε την δολοφονία του υπουργού

δικαιοσύνης Φρήστου Λαδά καθώς και την επίθεση ενάντια σε μια ομάδα

αεροπόρων στην Θεσσαλονίκη. Η σύλληψη κάποιων εκ των πρωταγωνιστών των

επιθέσεων οδήγησε στην ολική εξάρθρωση του παράνομου μηχανισμού του

ΚΚΕ σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη, κάτι που σε συνδυασμό με τις εξορίες,

σήμαινε την ολική αποδιάρθρωση των όποιων οργανώσεων πόλεων. Σο ΚΚΕ

πλέον, θα ήταν σχεδόν μόνο εκεί που βρίσκονται τα στρατά του. Η δολοφονία

του Αμερικάνου δημοσιογράφου Πόλκ, τον Μάιο του 1948, ο οποίος επρόκειτο

να ανέβει στο βουνό για να συναντήσει τον Μάρκο, μάλλον από το παρακράτος

(επισήμως πιστώθηκε σε δύο κομμουνιστές, τον Μουσμενίδη και το Βασβανά)

οριοθετεί το τέλος της πρώτης φάσης καθώς και την πλήρη πλέον ανάμειξη των

ΗΠΑ στα εσωτερικά της Ελλάδας.

Βασιζόμενοι σε στοιχεία 33 βλέπουμε ότι από την αρχή του εμφυλίου ως

και το καλοκαίρι του 1948 εκτελούνται περί τα 3000 άτομα. 157 εξ αυτών

εκτελέστηκαν ως αντίποινα στην δολοφονία του Λαδά. Σο καλοκαίρι του 1948

το σύνολο αυτών που εμπλέκονται στον εμφύλιο άμεσα, είτε ως στρατευμένοι,

33

Γηα ηα ζηοητεία ζηερίδοκαζηε ζηο βηβιίο ηοσ Βοσρλά [Βοσρλάς Τάζος, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ

ΣΥΓΦΡΟΝΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ (1948-1967) IV: Από τα ππώτα μετεμυςλιοπολεμικά σπόνια ωρ την ημέπα τος

στπατιωτικού ππαξικοπήματορ των σςνταγματαπσών 21 Αππιλίος 1967, Αζήλα, Παηάθες, 1998], έπεηηα

από δηαζηαύρωζε ηωλ ζηοητείωλ κε έλα ζύλοιο άιιωλ έργωλ, όπως π.τ. ε Ιζηορία ηοσ Ειιεληθού

Έζλοσς.

43

είτε ως εφεδρείες, είναι 300.000 άτομα. 260.000 είναι οι δυνάμεις του

ελληνικού στρατού, μαζί με τα σώματα της χωροφυλακής, της εθνοφυλακής και

των ΜΑΤδων, περί τις 30.000- ή ίσως κάτι λιγότερο- είναι οι δυνάμεις του ΔΕ

και το υπόλοιπο είναι οι οικογένειες των ανταρτών που έχουν φυγαδεφθεί και

στρατωνίζονται στο εξωτερικό. Είναι με τους λεγόμενους «συμμορίτες». ε

κατάσταση παρανομίας βρίσκονται 50.000 έλληνες και 40.000 βρίσκονται

εξόριστοι ή κρατούμενοι στις φυλακές. Μισό εκατομμύριο χωρικοί ονομάζονται

«συμμοριόπληκτοι» και αναγκάζονται να μετακινηθούν, ηθελημένα ή κυρίαρχα

αθέλητα, σε μεγάλα αστικά κέντρα ή καταυλισμούς φτιαγμένους ειδικά για να

τους φιλοξενήσουν. Σέλος, για 4 χρόνια το ένα τρίτο του ενεργού πληθυσμού

δεν μετέχει στην παραγωγή( για αυτό και, παρόλα τα δάνεια τα ποσοστά

παραγωγής ήταν πολύ υποδεέστερα από τα προπολεμικά). Και δύο στοιχεία

που αφορούν ειδικότερα τον ΔΕ. ημείο πρώτο. τους αγωνιστές του ΔΕ η

αναλογία αντρών γυναικών είναι συνήθως 7 προς 4, ποσοστό άκρως

εντυπωσιακό. ημείο δεύτερο. ύμφωνα με δηλώσεις του ίδιου του Βαφειάδη

από το 1947 και μετά μόνο το 10% των στρατολογημένων ήταν εθελοντές. Και

το νούμερο να μην είναι ακριβές, το στοιχείο αυτό είναι άκρως ανησυχητικό.

3.5. τρατιωτικοί σχεδιασμοί - 2η Υάση

Η κατηγοριοποίηση του εμφυλίου σε φάσεις δεν είναι κάτι δεσμευτικά

απόλυτο. Σα εσωτερικά πλαίσια είναι σχετικά σαθρά και τα όρια συμβατικά. Θα

μπορούσε κάλλιστα να θεωρηθεί η αρχή της δεύτερης φάσης του εμφυλίου ο

επτέμβρης του 1947, όπου το ΚΚΕ αποφασίζει την αλλαγή της στάσης και

της τακτικής του. Επιλέγεται το τέλος της άνοιξης του 1947 καθώς κάπου εκεί

είναι το σημείο που οι δύο στρατοί καταλαβαίνουν ότι ο μόνος τρόπος να

επικρατήσουν είναι καταστρέφοντας τον άλλο. Αλλά δύο σημεία που

44

διαδραμάτισαν τον ρόλο τους στην επιλογή αυτή είναι το ξέσπασμα της

διαμάχης Σίτο και Μόσχας, μα και η αλλαγή των ρόλων στο παιχνίδι

επιτιθέμενου- αμυνόμενου.

Η αυλαία ανοίγει με την επιχείρηση «Φαραυγή», τον Απρίλη, που στόχο

είχε την εκκαθάριση της Ρούμελης από τις δυνάμεις του ΔΕ. Η επιχείρηση

αυτή, αν και αποδείχθηκε πολύνεκρη, κρίθηκε απαραίτητη, καθώς η

κυριαρχία του ΔΕ σε αυτές τις περιοχές σήμαινε άμεσο κίνδυνο για την Αθήνα

και έμμεσο με την Θεσσαλονίκη, καθώς οι οροσειρές της Ανατολικής τερεάς

διαδραμάτιζαν ιδιαίτερο ρόλο στις επικοινωνίες προς τον Βορρά. Για την

επιχείρηση διατέθηκαν μεγάλες δυνάμεις του τρατού και το σύνολο της

αεροπορίας. Μάλιστα στην επιχείρηση ήταν παρών αυτοπροσώπως και ο

αμερικάνος στρατηγός και επικεφαλής της πολεμικής αποστολής στην Ελλάδα,

τρατηγός Μακ Υλήτ. Η επιχείρηση τελικά στέφθηκε με σχετική επιτυχία..

Πολλοί αντάρτικοι θύλακες ωστόσο δεν εκακθαρίστηκαν. την συνέχεια,

με την επιχείρηση «Κορωνίς» επιδιώχθηκε η κατάληψη του Γράμμου, ενός εκ

των δύο πλέον σημαινόντων προπυργίων του ΔΕ. Η επιχείρηση αυτή για την

κατάληψη του «άπαρτου κάστρου»(το έτερο άπαρτο κάστρο ήταν το Βίτσι), όπως

μνημονευόταν ο Γράμμος από τους αντάρτες, απαίτησε ένα μεγάλο φόρο

αίματος. Για την ιστορία, και για να καταδειχθεί η υπεροπλία των δυνάμεων

του Ε πρέπει να αναφερθεί ότι απέναντι στους 80.000 άντρες του34, οι οποίοι

έχαιραν του πλέον νέου υλικοτεχνικού εξοπλισμού, άρτι αφιχθέντος από την

Αμερική, και στήριξης από αεροπορία, πυροβολικό και άρματα μάχης

αγωνίζονταν περί τις 12.500 χιλιάδες άντρες του ΔΕ, και με μικρή μάλιστα την

δυνατότητα εφεδρειών. Λόγω όμως του ανεπαρκούς σχεδιασμού της

επιχείρησης(η επιχείρηση έγινε υπό την άμεση καθοδήγηση του Βαν Υλητ, για

τον οποίο οι έλληνες αξιωματικοί μόνο με τα καλύτερα λόγια δεν μιλούσαν) ο

34

Ο Αβέρωφ κατεβάζει τον αριθμό αυτό σε 45 με 50.000. [Ευάγγελος Αβέρωφ-Σοσίτσας, Υωτιά

και τσεκούρι ! , Αθήνα, Εστία, 2010.]

45

αντικειμενικός στόχος δεν επιτεύχθηκε πλήρως. Οι κυβερνητικές δυνάμεις

κατέλαβαν μέρος του επίμαχου εδάφους και ο κύριος όγκος του αντιπάλου είχε

κατορθώσει να διαφύγει με ελιγμό μέσω της Αλβανίας προς το Βίτσι. Ο ελιγμός

αυτός ήταν προσωπική επιλογή του Βαφειάδη. Ο Βαφειάδης, αν και

εναντιωνόταν στην σύσταση του τακτικού στρατού, όχι μόνο υπάκουσε, αλλά

έφερε και σε πέρας τα καθήκοντα που του ανατέθηκαν. Εξάλλου την άνοιξη του

επόμενου χρόνου, 1949, οι αντάρτες αντεπιτέθηκαν και ανακατέλαβαν μέρος

των εδαφών που είχαν χάσει κατά τις μάχες του προηγούμενου χρόνου. Αν και

δεν έχει επιδιωχθεί αισίως η εστίαση σε στρατιωτικά συμβάντα πρέπει να γίνει

μια αναφορά στο ύψωμα «Κλέφτης». Η μάχη για την κατάληψη του κράτησε 5

μέρες, ήταν ασύγκριτης σκληρότητας, και αποτελεί σημείο αναφοράς για τις

μάχες του εμφυλίου. Λέγεται ότι ο στρατηγός Σσακαλώτος που διεύθυνε την

μάχη, σε πρόταση σύμπτυξης προς τις ήδη κατεχόμενες θέσεις, είπε «Ούτε 50

εκατοστά σύμπτυξης. Θα μείνετε εκεί που βρίσκεστε. Ο Κλέφτης θα πέσει

ακόμα και αν χρειαστεί να περάσει όλο το Ά ώμα στρατού από εκεί»35. Η

πτώση του Κλέφτη, την πρώτη Αυγούστου του 1948 σήμαινε την αρχή του

τέλους για τον Γράμμο. την επιχείρηση αυτή υπήρξαν, τέλος ,περί τις 12.000

απώλειες, μοιρασμένες ισόποσα. Η πτώση του Γράμμου επιπλέον, σηματοδοτεί

οριστικά το πέρας των ένδοξων ημερών του ΔΕ καθώς και την αρχή των

εκκαθαρίσεων. Πρώτο θύμα των εκκαθαρίσεων ο στρατηγός Γιαννούλης, πρώην

δικηγόρος στο επάγγελμα, και από τους καλύτερους αξιωματικούς του ΔΕ. Οι

λόγοι της καταδίκης του ήταν ιδιαίτερα ασαφείς- ως ανύπαρκτοι. Η πτώση

όμως του Γράμμου μάλλον ορίζει και την αρχή του τέλους για τον Βαφειάδη.

Ένα γεγονός από το παγκόσμιο πολιτικό σκηνικό ήταν αυτό που θα έδινε

άλλη τροπή στον εμφύλιο. Η σύγκρουση Σίτο με τάλιν και η διαγραφή του

πρώτου από την Κομινφόρμ, θα είχε σοβαρότατο αντίκτυπο στο ελληνικό

35

το ίδιο, σ. 313

46

ζήτημα. Όπως έχει προαναφερθεί ο Σίτο, για τους δικούς του λόγους, ήταν από

τους πλέον ένθερμους υποστηρικτές της συνέχισης της ελληνικής αντίστασης.

Αυτό άλλωστε ήταν και ένα από τα δυετερεύοντα αίτια της σύγκρουσης. Η

διάσπαση αυτή θα έχει πολυεπίπεδα αποτελέσματα. Αφενός καταδεικνύοντας

το ότι το κομμουνιστικό μπλοκ δεν είναι τόσο συμπαγές όσο πιστεύονταν, οι

δυτικοί βλέπουν τις πιθανότητες επιτυχίας να αυξάνουν δραματικά. την

αντίπερα όχθη, το ΚΚΕ, φίλα προσκείμενο στην ΕΔ και από παράδοση και

από την ηγεσία του, βρίσκεται μπροστά σε ένα συνταρακτικό δίλλημα και μια

απόλυτη σύγχυση, καθώς η Γιουγκοσλαβία και όχι η ΕΔ είναι ο κυριότερος

υποστηρικτής του. Προς το παρόν, αν και σε επίπεδο ηγεσίας η

γιουγκοσλαβική αποστασία καταδικάζεται, η «Ελεύθερη Ελλάδα», ο

ραδιοσταθμός του ΚΚΕ που αυτή την περίοδο εκπέμπει από το Βελιγράδι,

αποφεύγει να πάρει μια ανοιχτή θέση επί του ζητήματος, καθώς ανοιχτή

καταδίκη του Γιουγκοσλαβικού « Οπορτουνισμού» ταυτίζεται με την σχεδόν

σίγουρη ήττα του ΔΕ.

Με την νίκη στον Γράμμο είχε γίνει πιστευτό ότι ο πόλεμος θα πέρναγε

στην τελειωτική φάση του. Κάτι τέτοιο απείχε πολύ από την πραγματικότητα.

Όχι μόνο χάρης στην κίνηση εκκένωσης από τον Βαφειάδη η πλειοψηφία του

στρατού είχε καταφέρει να διασωθεί και να περάσει στο εξίσου επίφοβο Βίτσι,

αλλά και σε μια σειρά μαχών στο Βίτσι και σε άλλες περιοχές, όπως πχ την

Ραμπατίνα, ο Ε γνώρισε ταπεινωτικές ήττες. Σο ηθικό των στρατιωτών του Ε

είναι ιδιαίτερα χαμηλό, καθώς παρά τις όποιες βαρύτατες απώλειες δεν υπήρχε

αποφασιστική καμπή στον, φαινομενικά ατέλειωτο αυτό πόλεμο. Οι λιποταξίες

επιπλέον τείνουν να αυξάνουν με σημαντικό ρυθμό. Η επίθεση που

ακολούθησε στην Καστοριά μα και η πανωλεθρία του Ε στην Ραμπατίνα, και

η αναζωπύρωση των αντάρτικων δραστηριοτήτων σε όλη την Ελλάδα, έδειξαν ότι

οι πανηγυρισμοί της κυβέρνησης για εξολόθρευση των ανταρτών ήταν ουτοπική,

47

και καταβαράθρωσαν ακόμα περισσότερο το ηθικό των αντρών. Αναφέρει

χαρακτηριστικά ο Αβέρωφ ότι «Δεν είναι υπερβολή να λεχθεί πως στις αρχές του

Υθινοπώρου του 48 είχε κανείς την εντύπωση πως το σιδηρούν παραπέτασμα

έπεφτε στην Ελλάδα. Ο κώδον φαίνεται να μην σημαίνει πλέον κίνδυνο αλλά

την απώλεια των ελπίδων και της ίδιας της ελευθερίας.»36. Σο πρόβλημα για το

αστικό κράτος περιπλέκεται ακόμα περισσότερο όταν ο στρατηγός Βαν Υλητ

κοινοποιεί τον προβληματισμό του, για το κατά πόσο η βοήθεια στην Ελλάδα

πραγματικά έπιασε τόπο. Σο ενδεχόμενο αυτό, αποσοβήθηκε γρήγορα, μετά την

επίσκεψη του ίδιου του υπουργού εξωτερικών των ΗΠΑ, Σζωρτζ Μάρσαλ, στην

Ελλάδα. . Σέλος η κατάληψη της Καρδίτσας για δύο μέρες ,πόλης που

βρίσκεται στο κέντρο του θεσσαλικού κάμπου, τοπίο εκ παραδόσεως εχθρικό

για αντάρτικες ομάδες, από στρατιώτες του Κώστα Καραγιώργη ή αλλιώς

Γυφτοδήμου, στα μέσα Δεκέμβρη, και οι επιθέσεις ενάντια σε Νάουσα

Καρπενήσι και Έδεσα, τον Ιανουάριο και τον Υεβρουάριο του επόμενου

χρόνου, κινήσεις πολύνεκρες που συνάμα υποδηλώνουν μια αλλαγή

νοοτροπίας του ΔΕ(μέχρι τώρα δεν συνηθίζονταν οι επιθέσεις ενάντια σε

αστικά κέντρα) εντείνουν ακόμα περισσότερο αυτό το φόβητρο του ΔΕ.

Σελευταία επιχείρηση που ξεκινά μέσα στο 1948 είναι η επιχείρηση

«Περιστερά». τόχος είναι η εκκαθάριση των εναπομείναντων αντάρτικων εστιών,

αρχής γενομένης από την Πελοπόννησο. Για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο από την

Πελοπόννησο απομακρύνονται όχι μόνο τα φιλοκομμουνιστικά στοιχεία αλλά

και οι συγγενείς ανταρτών μέχρι και τρίτο βαθμό, δημιουργώντας ένα κλίμα

άγριας τρομοκρατίας, που συνοδεύτηκε από πολλούς νεκρούς. ύμφωνα

μάλιστα και με τον ίδιο τον στρατηγό του Ε Ζαφειρόπουλο, οι παρακρατικές

οργανώσεις της Πελοποννήσου ξεπερνούσαν τη διαβόητη, αντίστοιχη του

ούρλα. «ύγχυσης παρετηρήθη εις τα όρια μεταξύ νομιμότητος και της

36

το ίδιο, σ. 324

48

παρανομίας, του θεμιτού και του αθέμιτου, του εθνικού και της

εθνοκαπηλείας». Νεκροί αντάρτες στην Πελοπόννησο: 4.500

3.6. Οι εξελίξεις του 1949

Η αλλαγή της κατάστασης υπέρ του αστικού κράτους θα έρθει από το

εξωτερικό και πιο συγκεκριμένα από την συνέλευση του ΟΗΕ. Εκεί θα

υπερψηφισθεί τελικά η πρόταση για την ύπαρξη Βαλκανικής επιτροπής,

πρόταση στην οποία εναντιώνονταν τα κράτη του ανατολικού συνασπισμού.

την Ελλάδα πάλι, ο Γκρέυντυ αναλαμβάνει το πόστο του πρέσβη στην Ελλάδα,

αντικαθιστώντας ταυτόχρονα εκτός από τον μέχρι πρότινος πρέσβη των ΗΠΑ

στην ελλάδα Λίνκολν Μακ Βη και τον επιτηρητή του δόγματος Σρούμαν και

σχεδίου Μάρσαλ στην Ελλάδα Γκρίνσγουολντ. Ο Γκρέυντυ αντιτίθεται στην

πρόταση του Βαν Υλήτ για την σύσταση στρατιωτικής κυβέρνησης και στηρίζει

την σύσταση μιας ευρύτερης πολιτικής. Πρέπει να γίνει μια μικρή παρέκβαση

εδώ, όσον αφορά το ζήτημα της εξέλιξης του κόμματος των Υιλελευθέρων. Εντός

του κόμματος, από το 1946 και μετά, υπάρχει μια εντονότατη τριβή ανάμεσα

στον, σχεδόν 90χρονο και πλέον διαλλακτικό και μετριοπαθή, οφούλη και τον

οφοκλή Βενιζέλο, γιο του Ελευθέριου και με σαφώς πιο δεξιόστροφες τάσεις.

Σο κόμμα περί το 1946 διασπάται, όμως ξαναενώνεται το 1948 στις αρχές για

να αντιμετωπιστεί από κοινού ο κίνδυνος που διαφαίνεται. Πάλι όμως στο τέλος

του 1948 επανέρχεται στην επιφάνεια η σύγκρουση μεταξύ Βενιζέλου και

οφούλη για την εξουσία. την οικουμενική κυβέρνηση που σχηματίζεται,

πρόεδρος είναι ο οφούλης και αντιπρόεδρος ο Κ. Σσαλδάρης,. υμμετέχουν

επιπλέον οι . Βενιζέλος, Γ. Παπανδρέου, Π. Κανελλόπουλος π. Μαρκεζίνης,

τ. τεφανόπουλος, Κων. Σσάτσος, Ευάγγελος Αβέρωφ και Κων. Καραμανλής.

Ουσιωδώς όμως την εξουσία στα χέρια του, με τρόπο σχεδόν δικτατορικό, την

49

διαθέτει ο μεγάλος Αυλάρχης, Αλέξανδρος Παπάγος, που για δεύτερη φορά

μετά το 1940-1941 διορίζεται Αρχιστράτηγος.

Αν και οι Αμερικάνοι επισημοποιούν τον πολλαπλασιασμό της

οικονομικής βοήθειας, η θέση του Παπάγου απέχει παρασάγγας από το να

χαρακτηριστεί ως εύκολη. Καθώς το ζήτημα της Ελλάδας περιπλέκεται και

τραβάει όλο και περισσότερο, ενώ συνάμα η κρίση σε παγκόσμιο επίπεδο

οξύνεται όλο και περισσότερο, οι αμερικάνοι καθιστούν σαφές στον Παπάγο

πως δεν θα ανεχτούν άλλη καθυστέρηση ή αποτυχία.

Περίπου παράλληλα χρονικά, και πιο συγκεκριμένα στις 30 και 31

Ιανουαρίου συνέρχεται η περίφημη 5η ολομέλεια του ΚΚΕ. Σα σημεία κλειδιά

της ολομέλειας αυτής είναι τρία. Η επισημοποίηση της καθαίρεσης του

Βαφειάδη και η αναγνώριση λαβομακεδονικής μειονότητας καθίσταντο οι

επιλογές στόχων που θα χαρακτήριζαν την στάση του ΔΕ για την ,όπως

αποδείχθηκε, τελευταία φάση του εμφυλίου.

Η υπονόμευση της θέσης του Ζαχαριάδη είχε ξεκινήσει ήδη από τις

αρχές του 1948, όταν οι απόλυτες διοικητικές αρμοδιότητες του Μάρκου

άρθηκαν, μετά από την ίδρυση, ύστερα από παρέμβαση του Ζαχαριάδη του

Γενικού υμβουλίου, που απαρτιζόταν από 5 άτομα. Η θέση του αυτή

δυσχεραίνεται ακόμα περισσότερο μετά την ήττα στον Γράμμο. Σο ότι με

προσωπική πρωτοβουλία κατάφερε και φυγάδευσε το μεγαλύτερο μέρος του

ΔΕ δεν συνηγορεί ουσιωδώς υπέρ του. Σουναντίον μάλλον στοχοποιείται

μερικώς για την ήττα. Σο έδαφος που χάνει ο Βαφειάδης παράλληλα κέκτηται

από τον Ζαχαριάδη. Ώσπου μέσα στο Υθινόπωρο του 1948 ο Βαφειάδης

στέλνεται για θεραπεία σε ψυχιατρική κλινική της Μόσχας, κατ εντολή του

Ζαχαριάδη. Αντικαθίστανται στην προεδρία της κυβέρνησης από τον

Παρτσαλίδη και στην ηγεσία του στρατεύματος από τον Ζαχαριάδη. Σεχνικώς η

επίσημη ανακοίνωση της απομάκρυνσης του γίνεται στην 5η ολομέλεια, που,

50

σύμφωνα με την αντίστοιχη ανακοίνωση που εκδόθηκε, «οι σ. Φρύσα

Φατζηβασιλείου και Μάρκος Βαφειάδης[..] αποφασίζεται ομόφωνα να

απαλλαχθούν από κάθε κομματική δουλειά[λόγω της μακροχρόνιας απουσίας

τους εξ αιτίας της ασθένειας]»37. Καθώς το ζήτημα της ασθένειας μάλλον

απίθανο είναι συζητάμε μάλλον για κινήσεις πολιτικής σκοπιμότητας. Εκτός

της Φατζηβασιλείου, πρώην μέλος της ΚΕ, που διώκεται επειδή υποστήριξε

ανοιχτά την θέση του Βαφειάδη, εναντιούμενη προσωπικά στον Ζαχαριάδη,

χαρακτηρίζονται ως οπορτουνιστές ακόμα 6 υψηλόβαθμα στελέχη του ΔΕ, ένα

εκ των οποίων είναι ο Κικίτσας, μέλος του Γενικού υμβουλίου, ανώτατου

οργάνου του ΔΕ. Οι ακριβείς λόγοι αποπομπή του δεν είναι δυνατό να

εντοπισθούν38 . Μπορούμε να υποθέσουμε όμως τα εξής δύο. Η αποπομπή

Βαφειάδη δεν προερχόταν από αποκλειστική απόφαση του Ζαχαριάδη ή του

ΚΚΕ. Οι δύο επιθυμίες μάλλον συνέπλευσαν, δίνοντας περεταίρω ώθηση η

μια στην άλλη. Και επίσης, η αποπομπή Βαφειάδη πρέπει να συνδέεται άμεσα

με τις άριστες σχέσεις, ιδεολογικές39 και τεχνικές, που διατηρούσε με την,

αντίθετη στην θέληση της «πατρίδας των προλετάριων». Γιουγκοσλαβία. Σο μόνο

το οποίο μπορεί να ειπωθεί με σιγουριά πάντως ότι η αιχμή του δόρατος για

αυτή την σύγκρουση αποτέλεσε το ζήτημα της σύγκρουσης για το κατά πόσο ο

στρατός θα έπρεπε να παραμείνει παρτιζάνικος ή να μεταστραφεί σε τακτικό.

Η απόφαση για στήριξη της δημιουργίας «σλαβομακεδονικής εθνικής

εστίας» αποτελεί μια από τις ιδιαίτερα συζητημένες. Σο ότι αναιρέθηκε μετά

από 5 μήνες δείχνει πως μάλλον ήταν μια λάθος απόφαση. Σο πραγματικό

ζητούμενο είναι όμως γιατί πάρθηκε, και κυρίαρχα γιατί ανακινήθηκε ένα τόσο

επιζήμιο για το ΚΚΕ ζήτημα. Έχουν ειπωθεί διάφορα, λογικά και παράλογα.

37 το ίδιο, σ. 343 38 Επιλέγουμε την αποστασιοποίηση από την αφελώς διαδεδομένη αποψη ότι ο Ζαχαριάδης

έκανε ότι έκανε λόγω του απολυταρχικού του χαρακτήρα του και μιας πιθανής προσωπικής του

αντιπάθειας προς τον Μάρκο. 39 Ο Βαφειάδης φαίνεται να υποστήριζε αρκετά ένθερμα το ζήτημα του «εθνικού» κομμουνισμού,

που υποστήριξε πρώτος ο Σίτο.

51

Μια σκέψη, που κρίνουμε ως δόκιμη, είναι ότι η απόφαση πάρθηκε όχι τόσο

επειδή το ίδιο το σλαβομακεδονικό ζήτημα το επέτασσε όσο γιατί ο Ζαχαριάδης

επιθυμούσε διακαώς την συγκρότηση Κράτους και την αναγνώριση αυτού. Έτσι

ελπίζει πως μετασχηματίζοντας μια γλωσσική μειονότητα σε εθνική υπάρχει το

ενδεχόμενο να αναγνωριστεί το κράτος που θα προέκυπτε. Πρέπει τέλος να γίνει

και η επισήμανση ότι λάβοι της Μακεδονίας, οι λεγόμενοι Γκρεκομάνοι,

πολέμησαν στο πλευρό του ΔΕ. Οι άνθρωποι αυτοί πάντως δεν αποτελούσαν

πρόβλημα μειονότητας για την χώρα.

Σο τελευταίο ζήτημα, ίσης αν όχι ανώτερης σημασίας με τα παραπάνω,

είναι το πώς θα διαχειριζόταν το ΚΚΕ την συρροή με πλέον ακόμα πιο

ραγδαίους ρυθμούς της αμερικάνικης βοήθειας στην Ελλάδα. Η κάμψη του

αντάρτικου, και η εξαφάνιση του στην Πελοπόννησο, κάνουν όλο και πιο

εμφαντική την άποψη ότι οι ελπίδες είναι ελάχιστες. Όμως οι μεγάλες επιτυχίες

που έχει επιτύχει ο ΔΕ, όπως η κατάληψη της Καρδίτσας για δύο μέρες, του

Καρπενησίου για 18 και οι επιτυχημένες επιθέσεις ενάντια σε Έδεσα και

Νάουσα, καλλιεργούν ακόμα κάποιες ελπίδες. Και καθώς εν παραλλήλω το

κράτος του στρατού των 300.000 στρατού και τις αμέριστης αμερικάνικης

βοήθειας, είναι ανένδοτο σε οποιαδήποτε προσπάθεια ειρήνευση –πολλώ δε

μάλλον μετά την έλευση του Παπάγου-, αποφασίζεται ο αγώνας μέχρι τελικής

Νίκης.

Εν παραλλήλω συμβαίνουν τα εξής τινά. Ο ΔΕ ακολουθώντας παλίνδρομη

κίνηση από αυτή που ακολούθησε το καλοκαίρι του 1948 επανακτά τους

πρώτους μήνες του 1949 τον Γράμμο από τα κυβερνητικά στρατεύματα. τον

διπλωματικό τομέα όμως οι εξελίξεις κάθε άλλο παρά ευχάριστες μπορούν να

χαρακτηριστούν. Ο Ζαχαριάδης ανακοινώνει πλέον επίσημα την διακοπή της

όποιας υλικοτεχνικής βοήθειας υπήρχε μέχρι τότε από την ΕΔ. Η κλήση του

πάλι σε συνέδριο της Ένωσης Γιουγκοσλάβων Κομμουνιστών τον Ιούνιο του

52

1949, αναγκάζει τον Ζαχαριάδη να τοποθετηθεί επίσημα για το ζήτημα της

σχάσης μεταξύ Γιουγκοσλαβίας και ΕΔ, καθώς αποδεχόμενος την

πρόσκληση για το συμβούλιο θα ήταν λες και υποστήριζε τον Σίτο. Έτσι λοιπόν

αναγκάζεται να αρνηθεί, διακόπτοντας κατά συνέπεια την στήριξη από την

Γιουγκοσλαβία

Σελευταία φάση πριν από τους Πυρσούς ήταν το σχέδιο «Πύραυλος». Σο

σχέδιο αυτό, εφαρμοσμένο από τον Σσακαλωτό τον Μάιο του 1949, στόχευε

στην εκκαθάριση των τελευταίων εστιών αντίστασης από την Ρούμελη. Η

Επιχείρηση που εκτελείται από 70.000 άντρες του Ε ουσιαστικά σαρώνει τα

εναπομείναντα στοιχεία του ΔΕ στην τερεά. Οι εναπομείναντες αγωνιστές,

λίγοι στον αριθμό, συμπτύσσονται προς τον Γράμμο. Παράλληλα που πεθαίνει

σε ηλικία 89 ετών ο οφούλης, τον Ιούλιο του 1949

Πλέον οι δύσβατοι αυτοί τόποι, Βίτσι και Γράμμος, αποτελούσαν το

έσχατο καταφύγιο του ΔΕ, ο οποίος, εκτός του ότι είχε αναγκαστεί να

συγκεντρώσει εκεί όλες σχεδόν τις δυνάμεις που του απέμεναν, είχε επίσης

οχυρώσει με πολλή φροντίδα τις ορεινές αυτές περιοχές εγκατασπείροντας στα

κρίσιμα σημεία τους πολυβολεία, ναρκοπέδια, συρματοπλέγματα, καταφύγια

και κάθε είδους αμυντική κατασκευή που μεγιστοποιούσε στο έπακρο τις

φυσικές δυσκολίες του χώρου. H στρατηγική σημασία αυτών των οχυρών ήταν

πρόδηλη για τον αντίπαλο: η καταστροφή τους θα σήμαινε την οριστική ήττα

του ΔΕ και τη λήξη του εμφυλίου πολέμου.

Για την εκπόρθηση αυτών των οχυρών θέσεων και την ολοσχερή

εξόντωση των ανταρτικών δυνάμεων το ΓΕ εκπόνησε το σχέδιο «Πυρσός» το

οποίο προβλεπόταν να εξελιχθεί σε τρεις φάσεις. Ψς προς τις δυνάμεις των

αντιπάλων οι πληροφορίες των διαφόρων πηγών δεν συμπίπτουν. Από τη γενική

εικόνα ωστόσο προκύπτει με σαφήνεια η διαπίστωση ότι συνολικά οι αντίπαλες

53

δυνάμεις ήταν εξαιρετικά άνισες μεταξύ τους, με συντριπτική την υπεροχή της

κυβερνητικής παράταξης όχι μόνο σε αριθμούς αλλά και στην ποιότητα του

οπλισμού, ο οποίος αντιπροσώπευε την τελευταία λέξη της σχετικής

τεχνολογίας της εποχής. Ο αριθμός των ανδρών της, όλων των κατηγοριών και

των ειδικοτήτων, κυμαινόταν γύρω στις 150.000, ενώ το σύνολο του τρατού

άγγιζε τους 300.000, αριθμός μεγαλύτερος από οποιαδήποτε άλλη

κινητοποίηση του ακόμα και για εθνικούς πολέμους. H κυβερνητική παράταξη

διέθετε σε αφθονία πεδινό και ορεινό πυροβολικό, όλμους, άρματα μάχης και

τεθωρακισμένα, και πάνω απ' όλα αεροπορία, εκατό περίπου αεροπλάνα,

μεταξύ των οποίων, εκτός από τα Spitfire, υπήρχαν και βομβαρδιστικά καθέτου

εφορμήσεως Helldiver. Με την καθοδήγηση των Αμερικανών η αεροπορία

χρησιμοποίησε τις βόμβες ναπάλμ40, οι οποίες συνέτειναν αποφασιστικά στην

έκβαση της αναμέτρησης υπέρ των κυβερνητικών δυνάμεων. Απέναντι τους ο

ΔΕ είχε να αντιτάξει περί τους 15.000 μαχητές, άνδρες και γυναίκες,

πυροβολικό, ορεινό, αντιαρματικό και αντιαεροπορικό, σε περιορισμένους

ωστόσο αριθμούς και με ανεπαρκείς ποσότητες πυρομαχικών, καθώς και

όλμους.

3.7. H Επιχείρηση «ΠΤΡΟ» 41

H πρώτη φάση της επιχείρησης, ο «Πυρσός A'», άρχισε τη νύχτα 2 προς

3 Αυγούστου 1949 στον Γράμμο και ήταν παραπλανητικού χαρακτήρα

αποσκοπώντας να πείσει τον αντίπαλο ότι ήταν η κύρια επίθεση ώστε να τον

καθηλώσει στις θέσεις του ή και να παρασύρει άλλες δυνάμεις των ανταρτών

40 Σο ζήτημα του κατά πόσο χρησιμοποίηθηκαν βόμβες Ναπάλμ εχει τεθεί υπο εκτεταμένη

συζήτηση.Η πλειοψηφία των ερευνητών θεωρεί πως όντως στην Ελλάδα δοκιμάστηκαν τα όπλα

που θα δόξαζαν τις ΗΠΑ στον πόλεμο του Βιετνάμ. 41 Βουρνάς Σάσος, ΙΣΟΡΙΑ ΣΗ ΤΓΦΡΟΝΗ ΕΛΛΑΔΑ (1948-1967) IV: Από τα πρώτα

μετεμφυλιοπολεμικά χρόνια ως την ημέρα του στρατιωτικού πραξικοπήματος των συνταγματαρχών

21 Απριλίου 1967, Αθήνα, Πατάκης, 1998, σ. 360-370

54

από το Βίτσι που θα έσπευδαν να βοηθήσουν τους συντρόφους τους. H

επιχείρηση ανατέθηκε σε μονάδες του A' ώματος τρατού, το οποίο, με δύο

μεραρχίες και μία ανεξάρτητη ταξιαρχία υποστηριζόμενες από άλλα τμήματα

πεζικού, πυροβολικό, άρματα μάχης και αεροπορία, αντιμετώπισε τις δυνάμεις

των ανταρτών, δύο μεραρχίες επίσης, αλλά με μειωμένη σύνθεση, δύο

ανεξάρτητες ταξιαρχίες, δεκαέξι πυροβόλα, δύο όλμους και αντιαρματικά και

αντιαεροπορικά πυροβόλα. Οι εχθροπραξίες κράτησαν έξι ημέρες και οι

κυβερνητικές δυνάμεις όχι μόνο κατόρθωσαν να καθηλώσουν τις δυνάμεις του

εχθρού αλλά και κατέλαβαν σημαντικές στρατηγικές θέσεις στον

Βορειοανατολικό και στον Νότιο Γράμμο.

τις 10 Αυγούστου εξαπολύθηκε ο «Πυρσός B'», η κύρια φάση της όλης

επιχείρησης, που είχε στόχο να εξοντώσει τις δυνάμεις του ΔΕ που βρίσκονταν

στο Βίτσι, σε θέσεις εξαιρετικά οχυρές, και την οποία ανέλαβε το B' ώμα

τρατού. ύμφωνα με μια πηγή (με την οποία ωστόσο δεν συμφωνεί ο

απολογισμός του ΓΕ, τουλάχιστον όσον αφορά τον οπλισμό των ανταρτών), έξι

μεραρχίες, ένα ελαφρό σύνταγμα πεζικού, έξι τάγματα εθνοφρουρών, τέσσερα

συντάγματα πεδινού πυροβολικού, τρεις μοίρες μέσου πυροβολικού, τέσσερις

μοίρες ορεινού πυροβολικού, δύο συντάγματα αναγνωρίσεως και μία ίλη

αρμάτων μάχης, σύνολο περίπου 60.000 ανδρών, καθώς και 87 αεροπλάνα

είχαν απέναντί τους δύο μεραρχίες, δύο ταξιαρχίες και μερικά τμήματα από τις

στρατιωτικές σχολές του ΔΕ, δηλαδή σύνολο περίπου 8.000 μαχητών

υποστηριζόμενων από σαράντα πέντε ορεινά, δεκαπέντε αντιαεροπορικά και

δύο αντιαρματικά πυροβόλα.

H μάχη υπήρξε σκληρή και πεισματική και από τις δύο πλευρές, αλλά η

υπεροχή του κυβερνητικού στρατού σε αριθμό ανδρών και σε ποσότητα και

ποιότητα οπλισμού, καθώς και η αρτιότερη εκπαίδευσή του, και ιδιαίτερα των

55

ειδικών δυνάμεων καταδρομών, του εξασφάλισαν τη νίκη(τον εμφύλιο είναι

που ιδρύονται και για πρώτη φορά χρησιμοποιούνται οι Λόχοι Ορεινών

Καταδρομών ή αλλιώς ΛΟΚ). Οι μονάδες του κυβερνητικού στρατού κατέλαβαν

τις σημαντικότερες οχυρές θέσεις, κατόρθωσαν να βρεθούν στα νώτα του

εχθρού, και στις 16 Αυγούστου το Βίτσι είχε εκκαθαριστεί πλήρως από τους

αντάρτες. Σο μεγαλύτερο μέρος των δυνάμεών τους ωστόσο, υπό το καταιγιστικό

πυρ των αντιπάλων τους, κατόρθωσε να διαφύγει. Πρώτος σταθμός του ήταν η

μικρή χερσόνησος Πυξός, ανάμεσα στη Μικρή και στη Μεγάλη Πρέσπα. Ούτε

εκεί όμως μπόρεσε να μείνει για πολύ λόγω των αεροπορικών επιθέσεων και του

κινδύνου απόβασης των κυβερνητικών δυνάμεων. Σελικά οι διασωθέντες του

Βίτσι, μέσω Αλβανίας, κατόρθωσαν να φτάσουν στον Γράμμο.

3.8. Η τελευταία πράξη

Οι απώλειες σε αυτή τη φάση της επιχείρησης, κατά το ΓΕ, ήταν για τον

κυβερνητικό στρατό 256 νεκροί αξιωματικοί και στρατιώτες και 1.336

τραυματίες, ενώ για τον ΔΕ οι νεκροί ήταν 1.182 και οι αιχμάλωτοι 634.

Ακόμη, πάντα κατά το ΓΕ, στα χέρια του κυβερνητικού στρατού έπεσαν 40

πυροβόλα, 33 αντιαρματικά, 16 αντιαεροπορικά, 115 όλμοι και άλλα είδη

οπλισμού. H τρίτη και τελευταία φάση της επιχείρησης, ο «Πυρσός Γ'», που

στρεφόταν και αυτή κατά του Γράμμου, όπου τώρα είχαν συγκεντρωθεί όλες οι

δυνάμεις του ΔΕ, προσέλαβε τελετουργικό χαρακτήρα: μετέβησαν επί τόπου

για να την παρακολουθήσουν από σχετικά κοντινό σημείο ο βασιλιάς Παύλος

και ο αμερικανός στρατηγός Βαν Υλιτ. ε αντίθεση όμως με τις προηγούμενες

δύο φάσεις που την διοίκηση των στρατευμάτων είχε ο εκλεκτός του Βασιλιά

και του Παπάγου, αντιστράτηγος Βεντήρης, τον Πυρσό ΄Γ αναλαμβάνει ο

56

εμπειροπόλεμος στρατηγός Σσακαλωτός να τον διεκπεραιώσει. ύμφωνα με

διάφορες πηγές, οι δυνάμεις που αντιπαρατάχθηκαν ήταν για τον κυβερνητικό

στρατό πέντε μεραρχίες, μία ανεξάρτητη ταξιαρχία, τέσσερα ελαφρά συντάγματα

πεζικού, εκατόν είκοσι πυροβόλα, πολλά άρματα μάχης και τεθωρακισμένα και

ισχυρή δύναμη αεροπορίας, ενώ ο ΔΕ διέθετε συνολικά λίγο περισσότερους

από 12.000 μαχητές, συμπεριλαμβανομένων και των 6.000 που είχαν φτάσει

από το Βίτσι. Η επιχείρηση ήταν ζωτικής σημασίας. Καθώς οι δύο πρώτες

επιχειρήσεις δεν στέφθηκαν από την επιτυχία που αναμενόταν, πιθανή

αποτυχία και εδώ θα σήμαινε ολική αποτυχία της κυβέρνησης και θα

συνεπαγόταν είτε την απόσυρση της αμερικάνικης οικονομικής βοήθειας, είτε

την άμεση δράση των αμερικάνων, με απόβαση στρατευμάτων.

Με αυτόν τον συσχετισμό δυνάμεων οι προοπτικές για τον ΔΕ διαγράφονταν

ζοφερές. Σούτο δεν απέτρεψε τον Ζαχαριάδη από το ακόλουθο διάγγελμα:

«Ο εχθρός συγκεντρώνεται στο Γράμμο για μια αποφασιστική αναμέτρηση. το

Γράμμο έχουμε όλες τις δυνατότητες να καταφέρουμε το θανάσιμο πλήγμα στον

εχθρό. Εχουμε αρκετές δυνάμεις και μέσα. Πιο πλεονεκτικό έδαφος. το Γράμμο

απέτυχε πέρσι ο μοναρχοφασισμός. το Γράμμο φέτος του καταφέραμε σοβαρό

πλήγμα [...]. το Γράμμο από τις 2 μέχρι τις 8 Αυγούστου έσπασε τα μούτρα του.

Έχουμε και την πείρα του Βίτσι και το σοβαρό μάτωμα που προκαλέσαμε στον

εχθρό στο Βίτσι [...]. Εδώ μπορούμε και πρέπει να θάψουμε το μοναρχοφασισμό».

H επίθεση εξαπολύθηκε τα ξημερώματα της 25ης Αυγούστου. Οι αντάρτες

αμύνθηκαν πεισματικά αλλά δεν άργησε να φανεί το άνισο του αγώνα και πόσο

ανέφικτη ήταν η έγκλιση για Νίκη. Σην επομένη κιόλας μία μεραρχία του

κυβερνητικού στρατού κατόρθωσε να υπερκεράσει τη γραμμή άμυνας του ΔΕ

και να βρεθεί στα μετόπισθεν του, όπου κατέλαβε την Πόρτα Οσμάν, κύριο

57

σημείο εξόδου των ανταρτών προς την Αλβανία. Απέναντι στον κίνδυνο να

αποκλειστεί και η μοναδική απομένουσα δίοδος Μπάρα, και οι δυνάμεις του

ΔΕ να βρεθούν περικυκλωμένες, το Πολιτικό Γραφείο του KKE τις διέταξε να

εκκενώσουν τον Γράμμο και να περάσουν στην Αλβανία. τις 29 Αυγούστου ο

ΔΕ είχε εγκαταλείψει το άλλοτε τρομερό οχυρό και ορμητήριό του. Με την

κατάληψη του υψώματος Κάμενικ, την επομένη, ο κυβερνητικός στρατός είχε

δαμάσει τελειωτικά τον Γράμμο.

Λίγοι αντάρτες απέμειναν μετά την εξολόθρευση του ΔΕ. Περί τους

2000 εντοπίζονται σε διάστικτους θύλακες ανά την Ελλάδα ενώ τον Δεκέμβρη ο

αριθμός αυτός είναι μόνο 800. τις 16 Οκτωβρίου ο Μήτσος Παρτσαλίδης, σε

επίσημη ανακοίνωση του ως προέδρου της Προσωρινής Δημοκρατικής

Κυβέρνησης σε ανακοίνωση του στο ραδιόφωνο εξήγγειλε την λήξη των

εχθροπραξιών και την έναρξη της τακτικής του Όπλου παρά Πόδα.

«Ο ΔΕ δεν κατέθεσε τα όπλα μα μονάχα τα έθεσε παρα πόδα.

Τπεχώρησε μπροστά στην τεράστια υπεροχή του μοναρχοφασισμού..»

58

ΑΝΣΙ ΕΠΙΛΟΓΟΤ

Οι λόγοι που ηττήθηκε ο ΔΕ είναι ποικίλοι. Σο ζήτημα είναι πως η

ανάλυση περιπλέκεται με την δικαιολόγηση απομακρύνοντας την ιστορική

έρευνα από τον αντικειμενικό της στόχο. Σρείς λόγοι που συνετέλεσαν πάντως

στην ήττα είναι αφενός η μεταστροφή του στρατού από παρτιζάνικο σε τακτικό,

η έλλειψη εφεδρειών και στήριξης, σε είδη επιβίωσης όπως τρόφιμα μα και

άλλα, για τον ΔΕ εξαιτίας της ερήμωσης των χωριών και τέλος το ότι ενώ οι

δυνάμεις του ΔΕ δεν ήταν απεριόριστες, κράτησε τον πόλεμο για τρία χρόνια

αντί να τον τελειώσει στον πρώτο.42

Σα νούμερα είναι από μόνα τους ιδιαίτερα εντυπωσιακά, με τρόπο

τρομακτικό. Πάνω από 1.000.000 αγρότες μεταφέρονται στα μεγάλα αστικά

κέντρα. Σο 1949, η αγροτική παραγωγή βρίσκεται στο 70% της προπολεμικής,

η βιομηχανική στο 87%, οι εμπορικές εξαγωγές στο 28% και ο πληθωρισμός

καλπάζει με εντυπωσιακούς ρυθμούς.

Ακόμα πιο τρομακτικοί είναι οι αριθμοί που αφορούν τους ανθρώπους.

Έτσι από το 1940 ως το 1949 έχουμε περί τους 500.000 νεκρούς. Από το 1946

ως το 1949 έχουμε περί τους 3.000 εκτελεσμένους και άλλους 2.220 που είναι

καταδικασμένοι σε θάνατο και αναμένουν την εκτέλεση. Σο 1950 υπάρχουν

50.000 άτομα σε φυλακές και σε ξερονήσια, 60.000 πρόσφυγες σε

σοσιαλιστικές χώρες και 30.000 παιδιά βρίσκονται στο εξωτερικό λόγω του

«παιδομαζώματος».

Σο «όπλο παρά πόδα» που θεσπίσθηκε ως δόγμα από τον Ζαχαριάδη,

τέλος , το μόνο που κατάφερε ήταν να παρατείνει την εμπόλεμη κατάσταση

42 Βουρνάς Σάσος, ΙΣΟΡΙΑ ΣΗ ΤΓΦΡΟΝΗ ΕΛΛΑΔΑ (1948-1967) IV: Από τα πρώτα

μετεμφυλιοπολεμικά χρόνια ως την ημέρα του στρατιωτικού πραξικοπήματος των συνταγματαρχών

21 Απριλίου 1967, Αθήνα, Πατάκης, 1998, σ. 375-377.

59

χωρίς ουσιαστικό κέρδος, επιτρέποντας έτσι, με την πρόφαση του κινδύνου της

κομμουνιστικής επιφυλακής ,την συνέχιση με ρυθμούς αμείωτους των διώξεων

των αριστερών που κορυφώθηκαν μες στην δεκαετία του 1950. Έτσι, για λόγους

περισσότερο γοήτρου του ηγέτη μάλλον παρά ουσιώδεις, το ΚΚΕ θα έπρεπε να

πληρώσει βαρύτατο φόρο τιμής. Σο ΚΚΕ θα είναι πλέον στην παρανομία μέχρι

και το 1974.

Αφήσαμε τελευταίο ίσως το πιο ενδιαφέρον ζήτημα. Σελικά ο εμφύλιος τι

ήταν; Μια ανταρσία; Ένα παιχνίδι εξουσίας ή μήπως η υπέρτατη μορφή ταξικής

πάλης, όπως είθισται να ονομάζεται από κάποιες συγκεκριμένες πολιτικές

σκοπιές; την ερώτηση αυτή δεν μπορεί να δοθεί μια και μόνη απάντηση. Ο

εμφύλιος σίγουρα δεν είναι μια μορφή αποστασίας. Η αριστερά τήρησε με

συνέπεια τις υποχρεώσεις με τις οποίες είχε δεσμευθεί. Σο ότι δεν ήταν

αποστασία εντείνεται με το ότι δεν είχε απέναντί της σύσσωμο τον ελληνικό λαό,

αλλά μάλλον μια ξενοδίαιτη αστική τάξη. Για το κατά πόσο τώρα ήταν η

υπέρτατη μορφή ταξικής πάλης στην Ελλάδα, δεν είναι εύκολο να απαντήσεις.

Ναι ,ο εμφύλιος ενείχε μέσα του το στοιχείο της ταξικής πάλης και σε επίπεδο

κοινωνικής σύστασης των αντίπαλων πλευρών μα και σε επίπεδο απήχησης και

αιτημάτων των ηγεσιών. Και καθώς η ταξική πάλη στην μη έχουσα βιομηχανικό

υπόβαθρο Ελλάδα ήταν ανέκαθεν ασθενής, ο εμφύλιος αποτελεί την υπέρτατη

μορφή ταξικής πάλης. Ακολουθώντας όμως την πορεία των γεγονότων, και

εστιάζοντας στο ότι πχ ο εμφύλιος ήταν απότοκο προσωπικών επιλογών και

διαμαχών για θέματα επιρροής μάλλον παρά ταξικών συγκρούσεων, παίρνοντας

σαν ιδεότυπο της ταξικής σύγκρουσης την εμπειρία της σοβιετικής

επανάστασης, έχουμε κάποιες έντονες ενστάσεις επί τούτου. Κυριότερη είναι το

κατά πόσο η ταξική σύγκρουση είναι κάτι αυτοκλιμακούμενο, αυτοοργανωμένο

και εξεγερσιακά αυθόρμητο ή κάτι που η ίδια η ηγεσία έχει την δυνατότητα να

κρίνει πότε θα ξεσπάσει (στην περίπτωση μας μετά το 1948). Εάν ,ωστόσο,

60

υιοθετούσαμε μια ατόφια λενινιστική προσέγγιση περί πρωτοπορίας, τότε και

στη δεύτερη περίπτωση μιλάμε για μια ένα δυνάμει ταξικό πόλεμο. ύμφωνα

με μια άλλη προσέγγιση ο Ελληνικός Εμφύλιος απλώς απετέλεσε το προιόν

μιας σειράς κακών χειρισμών, μεταξύ δυο ήδη αντίθετων πόλων, στο οποίο

δραματικό ρόλο έπαιξε και η διεθνής ανάμειξη. Και το αποτέλεσμα κρίθηκε

αφενός από τις μεγάλες πλάτες και τους έξυπνους χειρισμούς της μίας πλευράς

και αφετέρου από την αδυναμία της αριστεράς αφενός να κυριαρχήσει στο

πολιτικό πεδίο, αφετέρου να διακρίνει τις σωστές στιγμές για τις σωστές

κινήσεις. Ασχέτως όμως όλων των υπολοίπων ο εμφύλιος αποτέλεσε την

κορύφωση του ελληνικού δράματος και της εσωτερικής σύγκρουσης. Αυτή η

σύγκριση είναι αρκετή. ύμφωνα με στοιχεία που παίρνουμε από τον

Μαργαρίτη, ερχόμαστε αντιμέτωποι ακριβώς με αυτό. υγκριτικά, η

Μικρασιατική Εκστρατεία (1919-1922) είχε κοστίσει στον ελληνικό στρατό

37.000 νεκρούς ή εξαφανισθέντες. Ο πιο "ήπιος" πόλεμος του 1940-1941

(Εληνοϊταλικός και ελληνογερμανικός) κόστισε 15.000 νεκρούς και

αγνοούμενους και οι Βαλκανικοί Πόλεμοι "μόνο" 8.000 νεκρούς. Αν

θεωρήσουμε ότι στην περίπτωση του εμφυλίου τα θύματα της μίας και της

άλλης πλευράς προέρχονται από την ίδια την ελληνική κοινωνία, τότε

προφανώς βρισκόμαστε μπροστά στη μεγαλύτερη πολεμική αιματοχυσία που

γνώρισε η χώρα από την ανεξαρτησία της, το 1830, ως σήμερα. Ο λόγος είναι

ότι σύμφωνα και με κάποιες εκτιμήσεις ,οι συνολικές απώλειες του Εθνικού

τρατού έφθασαν τους 44.000 αξιωματικούς και οπλίτες (14.000 νεκροί). το

Δημοκρατικό τρατό, οι νεκροί πρέπει ανήλθαν στους 25.000. Όσο για τα

θύματα στους παραστρατιωτικούς μηχανισμούς και τους αμάχους, εκεί οι

διαφορές στις εκτιμήσεις είναι σημαντικές με κοινό, όμως, χαρακτηριστικό ότι

αναφέρονται σε πραγματικές εκατόμβες.

61

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ

Βουρνάς Σάσος, ΙΣΟΡΙΑ ΣΗ ΤΓΦΡΟΝΗ ΕΛΛΑΔΑ (1948-1967): Από

τα πρώτα μετεμφυλιοπολεμικά χρόνια ως την ημέρα του στρατιωτικού

πραξικοπήματος των συνταγματαρχών 21 Απριλίου 1967, Αθήνα,

Πατάκης, 1998 (ΣΟΜΟ 4)

Βουρνάς Σάσος, ΙΣΟΡΙΑ ΣΗ ΤΓΦΡΟΝΗ ΕΛΛΑΔΑ: Πόλεμος 1940-1941, κατοχή, εθνική αντίσταση, απελευθέρωση, Δεκέμβριος 1944, Βάρκιζα, Αθήνα, Πατάκης, 1998 (ΣΟΜΟ 3)

Ευάγγελος Αβέρωφ-Σοσίτσας, Υωτιά και τσεκούρι !, Αθήνα, Εστία, 2010

(Παρίσι 1973)

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Σόμος ΙΣ’

βορώνος, Νίκος Γ. | Ιατρίδης, Γιάννης Ο. | Πετρόπουλος, Ιωάννης Α.,

1929-1999 | Φόνδρος, Ιωάννης Λ. | Fleischer, Hagen | Θωμαδάκης,

ταύρος Β. | Woodhouse, Christopher Montague | Clogg, Richard |

Παπαστράτης, Προκόπης | Baerentzen, Lars | Alexander, George M. |

Richter, Heinz A. | Μαυρογορδάτος, Γιώργος Θ. | Αλιβιζάτος, Νίκος Κ.

| Wittner, Laurence S., ιστορικός | Πόλλις, Αδαμαντία | Υατούρος,

Αργύρης Α. | Κουφουδάκης, Βαγγέλης | Βεργόπουλος, Κώστας |

Σσουκαλάς, Κωνσταντίνος, Η ελλάδα στην δεκαετία 1940-1950.Ενα

έθνος σε κρίση, Αθήνα, Θεμέλιο, 2006 υνέδριο της MGSA

Μαργαρίτης Γιώργος , Ιστορία του ελληνικού εμφυλίου πολέμου 1946-

1949, Αθήνα, Βιβλιόραμα, 2000

Απόστολος Βακαλόπουλος, Νέα ελληνική Ιστορίας, Θεσσαλονίκη, Βάνιας,

2005

Νίκος βορώνος, Επισκόπηση της νεολλήνικής ιστορίας, Αθήνα, Θεμέλιο,

1999 (Παρίσι 1972)

Richard Clogg, ΤΝΣΟΜΗ ΙΣΟΡΙΑ ΣΗ ΝΕΩΣΕΡΗ ΕΛΛΑΔΑ, Αθήνα,

ΚΑΡΔΑΜΙΣΑ, 1999

Εφημερίδα «Ριζοσπάστης» Αρχείο 1940-1945, ΑΚΙ

Εφημερίδα «Ελεύθερη Ελλάδα» Αρχείο 1943-1945, ΑΚΙ

Λευκή βίβλος-περιοδικός τύπος του ΕΑΜ. Εκδόσεις 1944-1945, ΑΚΙ

http://www1.rizospastis.gr

http://clubs.pathfinder.gr/elas/

Χηφιακό αρχείο της ΕΡΣ

«Φρονικό του 20ου αιώνα» ΕΚΔΟΕΙ ΔΟΜΙΚΗ

πύρος Μελετζής, «Με τους αντάρτες στα βουνά», Αθήνα,

ΚΑΛΛΙΣΕΦΝΙΚΕ ΕΚΔΟΕΙ .ΜΕΛΕΣΖΗ- Ε.ΠΑΠΑΔΑΚΗ (παράρτημα)

62