θεωρία έκθεσης γ΄ λυκείου.3

Ναΐδης Γιώργος Η θεωρία της Γ΄ Λυκείου Έκθεση Γ΄ Λυκείου 41

Η παράγραφος

Τα µέρη της παραγράφου Η παράγραφος αποτελείται από τα εξής µέρη: • Θεµατική πρόταση ή θεµατική περίοδος: Περιέχει το θέµα/ σκοπό/κεντρική ιδέα της παραγράφου.

• Λεπτοµέρειες ή σχολιασµός: εδώ υπάρχει το υποστηρικτικό υλικό της θεµατικής περιόδου.

• Κατακλείδα: πρόκειται για το συµπέρασµα της παραγράφου. Ακόµα, βοηθά στον εγκιβωτισµό του θέµατος της παραγράφου στο συνολικό κείµενο. Επιπλέον, µπορεί να αποτελεί πρόταση – σύνδεσµο της παραγράφου µε την επόµενη. Η παρουσία της δεν είναι απαραίτητη πάντα, γι’ αυτό και αρκετές φορές απουσιάζει..

Κεντρική ιδέα/θεµατικό κέντρο: είναι η ιδέα που παρουσιάζει το θέµα µε το οποίο θα ασχοληθεί η παράγραφος. Κατευθυντήρια ιδέα: είναι ο σχολιασµός/ η άποψη του συγγραφέα για το θέµα της παραγράφου. Ουσιαστικά πρόκειται για την οπτική γωνία µε την οποία αντιµετωπίζει το θέµα.

Τρόποι ανάπτυξης παραγράφου 1. Ορισµός

α. Στη θεµατική περίοδο δίνεται ο ορισµός της (οριστέας) έννοια, δηλαδή το γένος και η ειδοποιός διαφορά (αναλυτικός και γενετικός ορισµός). β. Στις λεπτοµέρειες της παραγράφου παρουσιάζονται επιπλέον στοιχεία/γνωρίσµατα τα οποία διασαφηνίζουν και συµπληρώνουν τον αρχικό ορισµό, ώστε η οριστέα έννοια να γίνει κατανοητή σε όλο της το εύρος.

2. Παραδείγµατα (ένα ή πολλά). α. Στη θεµατική περίοδο παρουσιάζεται η θέση του συγγραφέα, η οποία πρέπει να διευκρινιστεί και να επιβεβαιωθεί. β. Στα σχόλια της παραγράφου αναφέρονται ενδεικτικά, αντιπροσωπευτικά και οικεία στον αναγνώστη παραδείγµατα, που διευκρινίζουν το θέµα και βοηθούν στην καλύτερη κατανόηση του γενικού, αφηρηµένου ή ασαφούς περιεχοµένου της θεµατικής περιόδου.

3. Διαίρεση α. Στη θεµατική περίοδο παρουσιάζεται η διαιρετέα έννοια(το γένος), η διαιρετική βάση(το κριτήριο µε το οποίο γίνεται η διαίρεση) και τα µέρη της διαίρεσης που το αποτελούν. β. Στην ανάπτυξη της παραγράφου υπάρχουν σχόλια ή παρέχονται πληροφορίες για κάθε µέρος του διαιρούµενου όλου χωριστά γ. Στην κατακλείδα, εφόσον υπάρχει, διατυπώνεται συµπέρασµα.

4. Σύγκριση – αντίθεση:


α. Στη θεµατική περίοδο αναφέρονται τα δύο συγκρινόµενα – αντιτιθέµενα µέρη, δηλαδή οι δύο όροι της σύγκρισης. β. Στην ανάπτυξη της παραγράφου υπάρχουν σχόλια ή παρέχονται πληροφορίες για κάθε αντιτιθέµενο/ συγκρινόµενο µέρος ξεχωριστά. γ. Στην κατακλείδα υπάρχει συµπέρασµα πάνω στην αντίθεση – σύγκριση.

5. Αναλογία: α. Στη θεµατική περίοδο υπάρχει µια µεταφορά ή µια παροµοίωση, όπου συσχετίζονται δύο καταστάσεις: µία της γνώριµης σε όλους πραγµατικότητας ή καθηµερινότητας και µία που αφορά κάποια πτυχή από το θέµα του κειµένου π.χ. ζωή – ποδόσφαιρο, ζούγκλα – ανθρώπινη κοινωνία, ασθένεια - εγκληµατικότητα β. Η ανάπτυξη χωρίζεται σε δύο χονδρικά µέρη, που το ένα αφορά την πραγµατικότητα και το άλλο το θέµα. Παρατίθενται, συνήθως, εκτεταµένες παροµοιώσεις που επιβεβαιώνουν αυτή την αναλογία. γ. Κατακλείδα συχνά δεν υπάρχει

6. Αιτιολόγηση: α. Στη θεµατική περίοδο διατυπώνεται µία κρίση, θέση, άποψη η οποία χρειάζεται οπωσδήποτε αιτιολόγηση – στήριξη. Έτσι µπορούµε να ρωτήσουµε «γιατί» αµέσως µετά τη διατύπωσή της. β. Στην ανάπτυξη της παραγράφου, οι περίοδοι που ακολουθούν παίρνουν το χαρακτήρα απάντησης στο προηγούµενο «γιατί», αποτελούν τα επιχειρήµατα µε τα οποία αιτιολογείται/στηρίζεται η κρίση, θέση, άποψη της Θ.Π. Η ύπαρξη τεκµηρίων δε συνιστά ανάπτυξη µε αιτιολόγηση. γ. Στην κατακλείδα, εφόσον υπάρχει, εξάγεται συµπέρασµα-επιβεβαίωση της αρχικής τοποθέτησης.

7. Αίτιο – αποτέλεσµα: α. Στη θεµατική περίοδο καταγράφεται ένα βασικό αίτιο ενός προβλήµατος ή φαινοµένου, το οποίο στην ανάπτυξη θα δηµιουργήσει ένα σύνολο αποτελεσµάτων. β. Στην ανάπτυξη της παραγράφου, καταγράφεται το σύνολο των αποτελεσµάτων (σε παράθεση ή στη µεταξύ τους αλληλουχία). Επίσης, εξηγείται η διαδικασία µετάβασης από το αίτιο στα αποτελέσµατα.

8. Συνδυασµός µεθόδων (προσεκτική ανάγνωση όλης της παραγράφου µε επισήµανση των διαρθρωτικών λέξεων)


Συνοχή Κειµένου (τρόποι λεκτικής – µορφικής σύνδεσης) – Αλληλουχία

ΣΥΝΟΧΗ

Είναι η λεκτική-µορφική σύνδεση, τα γλωσσικά δηλαδή µέσα «συρραφής» των φράσεων, προτάσεων, περιόδων, παραγράφων και ενοτήτων ενός κειµένου, προκειµένου να «υφανθούν» τα νοήµατα στο πλαίσιο µιας φυσικής και λογικής τάξης και να αποτελέσουν ένα συνεκτικό και ενιαίο σύνολο. Τρόποι λεκτικής-µορφικής σύνδεσης (τρόποι συνοχής) Η σύνδεση-συνοχή µπορεί να γίνει: • Αντωνυµίες • Με διαρθρωτικές λέξεις ή φράσεις, π.χ. αλλά, επειδή, ... • Με επανάληψη µιας λέξης/φράσης, που είναι «κλειδί» είτε της προηγούµενης παραγράφου, περιόδου ή πρότασης είτε αποτελεί τη βασική ιδέα της ενότητας ή του κειµένου.

• Με λέξεις ή φράσεις που αποδίδουν ή εµπερικλείουν ή περιγράφουν ή χαρακτηρίζουν το σκεπτικό-νόηµα που έχει προηγηθεί. Οι λέξεις αυτές µπορεί να είναι: o Συνώνυµα ή λέξεις που νοηµατικά παρουσιάζουν συγγένεια, π.χ. «ο µηνυτής → ο ενάγων»

o Υπερώνυµα, π.χ. «ο δικηγόρος → ο επαγγελµατίας» o Ένας γενικότερος όρος, π.χ. «οι φοιτητές → η σπουδάζουσα νεολαία» o Ένας όρος που δηλώνει τη σχέση του όλου µε τα µέρη του, π.χ. «προκαταβολή και το υπόλοιπο → η συνολική τιµή»

o Μια λέξη ή φράση που περιγράφει-αποδίδει-χαρακτηρίζει κάτι που έχει προηγηθεί, π.χ. «η άποψη/αντίληψη/παραδοχή αυτή… »

o Μια λέξη ή φράση που εισάγει ερώτηµα ή δίνει απάντηση, π.χ. «Τι πρέπει να κάνουµε; Να αντιδράσουµε… », «Το ερώτηµα που τίθεται είναι… », «Η απάντηση είναι… » Κ.λπ.

Σηµείωση: Συνήθως, οι λέξεις αυτές συνδέονται και µε κάποια δεικτική αντωνυµία, π.χ. «Αυτή η άποψη… », «Μια τέτοια αντίληψη… » κ.λπ.. Ενώ, ενδέχεται και µόνη της µια δεικτική αντωνυµία να προσδιορίζει ένα προηγούµενο σκεπτικό, π.χ. «Αυτό πρέπει να το εξετάσουµε βαθύτερα… » και άρα να λειτουργεί ως µέσο σύνδεσης-συνοχής.


Διαρθρωτικές λέξεις και φράσεις

Οι διαρθρωτικές λέξεις και φράσεις ενδέχεται να δηλώνουν: • Αίτιο-αιτιολόγηση: π.χ. επειδή, διότι, εξαιτίας, γι’ αυτό το λόγο, µιας και, αφού

(αιτιολογικό), καθώς, αυτό (οφείλεται, εξηγείται, ερµηνεύεται, αιτιολογείται), ένας ακόµη λόγος …

• Αντίθεση-εναντίωση: π.χ. όµως, ωστόσο, αλλά, αν και, ενώ, µολονότι, µολαταύτα, και ας, και που, µα, παρόλο, µάλιστα, έπειτα, σε αντίθεση, απεναντίας, ειδάλλως, ειδεµή, από την άλλη πλευρά, στον αντίποδα, ακόµη κι αν, όχι µόνο … αλλά και να..., όχι µόνο δεν...µα ούτε..., όχι µόνο να µην...αλλά ούτε και να...

• Παραχώρηση: π.χ. και αν, ας, και να µη, και αν ακόµα, που να, … • Όρο-υπόθεση-προϋπόθεση: π.χ. αν, σαν, άµα, µε την προϋπόθεση, σε περίπτωση που, … • Επεξήγηση: π.χ. δηλαδή, µε άλλα λόγια, για να γίνω σαφέστερος, αυτό σηµαίνει, µε όσα είπα προηγουµένως εννοούσα, θα σας το παρουσιάσω µε άλλο τρόπο …

• Παράδειγµα: π.χ. για παράδειγµα, λόγου χάρη, … • Έµφαση: π.χ. και κυρίως, κατά κύριο λόγο, πρέπει να τονιστεί, είναι αξιοσηµείωτο, αξίζει να σηµειωθεί πως, εκείνο που πρόεχει …

• Απαρίθµηση: π.χ. πρώτον, δεύτερον, καταρχάς, αρχικά, τέλος, … • Πρόσθεση-συµπλήρωση-προσθήκη: π.χ. επίσης, επιπλέον, και, επιπρόσθετα, παράλληλα, οµοίως, εκτός των άλλων και, …

• Συµπέρασµα-αποτέλεσµα-συγκεφαλαίωση: π.χ. εποµένως, έτσι, συνεπώς, λοιπόν, ώστε, συµπερασµατικά, µε αποτέλεσµα, εν κατακλείδι, ως επακόλουθο, κατά συνέπεια, αποτέλεσµα/απόρροια/απότοκο όλων αυτών, …

• Παραδοχή-βεβαίωση: π.χ. βέβαια, φυσικά, αναµφισβήτητα, αναµφίβολα, ασφαλώς, … • Συχνότητα: π.χ. συνήθως, συχνά, σπάνια, πολλές φορές… • Αναφορά: π.χ. όποιος, ό,τι, όσο, όσον αφορά, αναφορικά, όπως, … • Συµφωνία µε αναφορική διάσταση: π.χ. «Σύµφωνα µε τα δεδοµένα… », βάσει… ή παραποµπή: π.χ. «Σύµφωνα µε την άποψη του… »

• Χρόνο (χρονική σειρά, τάξη, αφετηρία, διάρκεια, τέρµα κ.λπ.): προηγουµένως, µόλις, όποτε, αργότερα, ύστερα, έπειτα, πριν, µετά, εντωµεταξύ, όταν, στην αρχή, κατόπιν, στο τέλος, … ή µεταφορικά χρόνο, π.χ. Τώρα θα ήθελα να…

• Τόπο (τοπικό προσδιορισµό): π.χ. εδώ, εκεί, έξω, κοντά, … ή µεταφορικά τόπο, π.χ. Εδώ θέλω να σταθώ στο γεγονός ότι…

• Τρόπο: π.χ. έτσι, µε αυτόν τον τρόπο, … • Σκοπό: π.χ. για να, να, για το σκοπό αυτό, προκειµένου να, … • Διάζευξη: π.χ. είτε… είτε, µήτε… µήτε, ή… ή, ούτε… ούτε, … ή σύζευξη: π.χ. και… και, … • Ενδοιασµό-φόβο: π.χ. µήπως, µη, … • Βούληση-επιθυµία: π.χ. να, θα ήθελα να, … • Ερώτηση-απορία: π.χ. ποιος, πού, πότε, πώς, τι, … • Διάρθρωση κειµένου: π.χ. «το κείµενό µου θα δοµηθεί πάνω σε δύο άξονες», … • Εισαγωγή νέας ιδέας: π.χ. το επόµενο θέµα που πρέπει να εξετάσουµε είναι… • Συνδυασµό δηλώσεων: π.χ.: · «εκτός εάν»: δηλώνει εναντίωση ή παραχώρηση και προϋπόθεση


· «όταν»: δηλώνει χρόνο και υπόθεση · «αλλά και»: δηλώνει προσθήκη και έµφαση · «και κυρίως»: δηλώνει αναφορά και έµφαση Σηµείωση: ο σύνδεσµός «και» είναι κατά βάση συµπλεκτικός και συνδέει όµοια πράγµατα, π.χ. κύρια πρόταση µε κύρια, και ως εκ τούτου δεν µπαίνει ποτέ στην αρχή περιόδου. Ενδέχεται, όµως, να µπαίνει στην αρχή περιόδου όταν είναι: • Μεταβατικός-αναφορικός: π.χ. «Και όσον αφορά...». • Μεταβατικός-προσθετικός: π.χ. «Και επίσης… ». • Μεταβατικός-αιτιολογικός: π.χ. «Και τούτο διότι… ». • Μεταβατικός-συµπερασµατικός: π.χ. «Και έτσι οδηγηθήκαµε… ». • Επιδοτικός-εµφατικός (δηλώνει έµφαση): π.χ. «Και έφαγε πολύ και κοιµήθηκε αµέσως»,

«Και κυρίως… ».

Σκεπτικά απαντήσεων σε σχετικά µε τη συνοχή-σύνδεση θέµατα

i. Αν το θέµα ζητάει να σχολιαστεί η συνοχή-σύνδεση ενός κειµένου, τότε θα πρέπει να ελέγξουµε κατά πόσο συνδέονται λογικά-φυσικά κυρίως οι παράγραφοι του κειµένου και αν αυτό ισχύει απαντάµε ως εξής: «Το κείµενο έχει άρτια συνοχή, αφού όλες οι παράγραφοι συνδέονται λογικά-ορθά µεταξύ τους. Ειδικότερα, η 2η συνδέεται µε την 1η µε τη διαρθρωτική λέξη… π.χ. «αλλά», η οποία δηλώνει αντίθεση. Ο συγγραφέας, δηλαδή, στη 2η παράγραφο παραθέτει το (χ) σκεπτικό το οποίο είναι αντίθετο µε το σκεπτικό… της 1ης παραγράφου. Η 3η συνδέεται µε την 2η µε τη διαρθρωτική λέξη… π.χ. «επειδή», η οποία δηλώνει αιτιολόγηση. Επιχειρεί, δηλαδή, ο συγγραφέας µια αιτιολόγηση… Η 4η µε την 3η µε… κ.λπ.»

ii. Αν το θέµα ζητάει να σχολιαστεί η συνοχή-σύνδεση κάποιων παραγράφων, τότε ακολουθούµε την ίδια µε την προηγούµενη τακτική, αναφερόµενοι, βέβαια, στις συγκεκριµένες παραγράφους.

iii. Αν το θέµα ζητάει να βρούµε τον τρόπο σύνδεσης κάποιων παραγράφων, τότε εντοπίζουµε τις λέξεις-φράσεις µε τις οποίες γίνεται η σύνδεση και εξηγούµε τι είδους σύνδεση έχουµε και τι δηλώνει η συνδετική λέξη-φράση. Π.χ.: «Η 6η παράγραφος συνδέεται µε την 5η µε τη λέξη «επίσης». Η σύνδεση, δηλαδή, γίνεται µε τη συγκεκριµένη αυτή λέξη, η οποία δηλώνει πρόσθεση µιας επιπλέον ιδέας (π.χ. µιας επιπλέον αιτίας του φαινοµένου που διαπραγµατεύεται ο συγγραφέας)».

iv. Αν το θέµα ζητάει να σχολιαστεί η συνοχή σε µία παράγραφο, τότε πρέπει να εντοπίσουµε και να αναγνωρίσουµε όλα τα σηµεία σύνδεσης µέσα στην παράγραφο, πώς συνδέεται δηλαδή µε την προηγούµενη παράγραφο, πώς συνδέεται η Θεµατική Περίοδος µε τις Λεπτοµέρειες, πώς συνδέονται οι διάφορες περίοδοι των Λεπτοµερειών, ενδεχοµένως και οι προτάσεις, και πώς συνδέονται οι Λεπτοµέρειες µε την Κατακλείδα.

v. Αν το θέµα ζητάει να ελέγξουµε το ρόλο που διαδραµατίζουν συγκεκριµένες λέξεις-φράσεις του κειµένου στη συνοχή του κειµένου, τότε παίρνουµε µία-µία τις λέξεις αυτές και εξηγούµε το ρόλο τους ως συνδετικές λέξεις-φράσεις. Π.χ.:


«Η λέξη «έτσι» είναι διαρθρωτική λέξη, η οποία δηλώνει συµπέρασµα και χρησιµοποιείται ως µέσο σύνδεσης της 4ης µε την 3η παράγραφο. Ειδικότερα στην παράγραφο αυτή ο συγγραφέας εξάγει το συµπέρασµα ότι… »

vi. Αν η λέξη βρίσκεται µέσα στην παράγραφο, τότε πρέπει να αναφέρουµε και το είδος της σύνδεσης που δηµιουργεί, παρατακτική ή υποτακτική και αν εισάγει δευτερεύουσα πρόταση, ποια και τι είδους, π.χ. δευτερεύουσα αναφορική επιρρηµατική... Π.χ.: «Η λέξη «αν» είναι διαρθρωτική λέξη που δηλώνει υπόθεση (υποθετικός σύνδεσµος) και συνδέει υποτακτικά την πρόταση… µε την πρόταση… , εισάγοντας δευτερεύουσα επιρρηµατική υποθετική πρόταση».

vii. Αν το θέµα έχει την ακόλουθη διατύπωση: «Αν έπρεπε να χωρίσετε την παράγραφο σε δύο µικρότερες σε ποιο σηµείο θα τη χωρίζατε και γιατί;», οδηγός για τον χωρισµό προφανώς είναι το νόηµα. Δηλαδή, Η παράγραφος θα έχει λογικά δύο νοηµατικούς άξονες, π.χ. περιγραφή ενός προβλήµατος και συνέπειές του. Συνήθως βοηθάει η ύπαρξη µιας διαρθρωτικής λέξης - φράσης στο σηµείο που πρέπει να γίνει ο χωρισµός.

Σηµείωση: Τα ίδια ακριβώς ισχύουν και για τη σύνδεση-συνοχή περιόδων, προτάσεων και λεκτικών συνόλων.


ΑΛΛΗΛΟΥΧΙΑ

Πρόκειται για τη νοηµατική-λογική σύνδεση µεταξύ τµηµάτων (Πρόλογος, Κύριο Μέρος, Επίλογος), υποτµηµάτων, παραγράφων, περιόδων, προτάσεων... ενός κειµένου. Η αλληλουχία στηρίζεται στη λογική ή φυσική (χρονική και τοπική) σειρά µε την οποία διατάσσονται οι ιδέες ενός κειµένου.

Έλεγχος και σχολιασµός της αλληλουχίας ενός κειµένου

Ένα κείµενο ή µια ενότητα έχει αλληλουχία όταν όλες οι παράγραφοι συνδέονται σωστά µεταξύ τους, µε τις κατάλληλες νοηµατικές σχέσεις, ώστε να δηµιουργούν µια λογική ή φυσική διάταξη των ιδεών. Π.χ. Η δεύτερη παράγραφος συνδέεται αντιθετικά µε την πρώτη… Η τρίτη µε τη δεύτερη µε σχέση αιτίου αποτελέσµατος… , κ.λπ. ... Πιθανές νοηµατικές σχέσεις:

• Σχέση σύγκρισης, είτε αντίθεσης-εναντίωσης είτε αναλογίας. • Σχέση αιτίου- αποτελέσµατος • Συµπέρασµα - • Ερώτηση - απάντηση • Συµπλήρωση του νοήµατος της προηγούµενης παραγράφου. • Προέκταση – προσθήκη µιας νέας παραµέτρου. • Σχέση επαλληλίας, δηλαδή παράθεση ενός άλλου όµοιου σκεπτικού, π.χ. µιας δεύτερης αιτίας.

• Σχέση όρου - προϋπόθεσης • Σχέση όλου-µέρους, σχέση δηλαδή επιµερισµού, όπου η δεύτερη παράγραφος είναι

µέρος-υποσύνολο της πρώτης ή σχέση γενικού/αφηρηµένου – ειδικού/συγκεκριµένου(σχέση επεξήγησης)

• Σχέση διάζευξης-σύζευξης • Αναφορά • Χρονική ή τοπική σειρά


ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΣΥΛΛΟΓΙΣΤΙΚΩΝ ΜΕΘΟΔΩΝ Η ΠΟΡΕΙΩΝ

(παραγωγική ή επαγωγική µέθοδος)

1) Σε ένα κείµενο η αναγνώριση της συλλογιστικής του πορείας µπορεί να γίνει ως εξής: 1.1. Αν το κείµενο ανήκει στον αποφαντικό-κριτικό λόγο, δηλαδή ο συγγραφέας διατυπώνει µια θέση (απόφανση-ισχυρισµό) και την αποδεικνύει (απόδειξη), τότε παρακολουθούµε την πορεία που επιλέγει ως προς τη διάταξη της θέσης και της απόδειξης. Αν η πορεία είναι από τη θέση στην απόδειξη, αν δηλαδή παρουσιάζει πρώτα τη θέση του επί του θέµατος που διαπραγµατεύεται και στη συνέχεια την αποδεικνύει µε επιχειρήµατα και τεκµήρια ή απλώς την αναλύει, τότε η συλλογιστική πορεία είναι παραγωγική. Αν η πορεία είναι αντίστροφη, από την απόδειξη στη θέση, αν δηλαδή πρώτα παραθέτει τις αποδείξεις (επιχειρήµατα και τεκµήρια) και στη συνέχεια συνάγει τη θέση του ως συµπέρασµα των προηγηθέντων, τότε η συλλογιστική πορεία είναι επαγωγική. [Προσοχή: ενδέχεται ο συγγραφέας να διατυπώσει στην αρχή τη θέση, να την αποδείξει στην συνέχεια και τέλος να συνάγει εκ νέου τη θέση, ως επισφράγισµα ή για λόγους έµφασης (τεχνική του κύκλου). Στην περίπτωση αυτή η συλλογιστική πορεία είναι παραγωγική]

1.2. Αν το κείµενο ανήκει σε άλλα είδη λόγου, όπου ο συγγραφέας περιγράφει, αφηγείται ή περιδιαβάζει ελεύθερα στο χώρο των ιδεών, τότε παρακολουθούµε την πορεία διάταξης του λόγου του µέσα στο κείµενο. Έτσι, αν ξεκινά από κάτι γενικό και σταδιακά προχωρά προς το επιµέρους-ειδικό (εξειδικεύει, επιµερίζει, αναλύει), π.χ. αφηγείται ή περιγράφει το κεντρικό γεγονός και σταδιακά προχωράει προς τις λεπτοµέρειες αυτού, τότε η συλλογιστική πορεία είναι παραγωγική. Το αντίστροφο στοιχειοθετεί την επαγωγική πορεία.

2) Σε ένα συλλογισµό (τυπικό ή συλλογιστικό επιχείρηµα ενταγµένο µέσα σε παράγραφο) η αναγνώριση της συλλογιστικής πορείας-µεθόδου µπορεί να γίνει ως εξής: εντοπίζουµε τις προκείµενες και το συµπέρασµα και ελέγχουµε τη σχέση τους ως προς τον άξονα γενικό (όλον) και µερικό (µέρος). Έτσι, αν οι προκείµενες είναι γενικότερες του συµπεράσµατος, δηλαδή από γενικές προκείµενες συνάγεται ένα µερικό συµπέρασµα (από το όλον συµπεραίνουµε το επιµέρους), τότε η συλλογιστική µέθοδος είναι παραγωγική. Αν ισχύει το αντίστροφο, δηλαδή από µερικές προκείµενες συνάγεται ένα γενικό συµπέρασµα (από το επιµέρους συµπεραίνουµε το όλον), τότε είναι επαγωγική.

3) Σε µια παράγραφο, όπου δεν αναπτύσσεται µε αυστηρό τρόπο κάποιο συλλογιστικό επιχείρηµα (προκείµενες που διατάσσονται στη σειρά και οδηγούν µε λογική αναγκαιότητα σε ένα σαφές συµπέρασµα), απλώς οργανώνεται κάποιος συλλογισµός, η αναγνώριση της συλλογιστικής πορείας-µεθόδου µπορεί να γίνει ως εξής: ελέγχουµε τη σχέση της Θεµατικής Πρότασης µε τις Λεπτοµέρειες και την Κατακλείδα, αν υπάρχει. Και αν η Θεµατική Πρόταση αποτελεί µια γενικευτική κρίση και η πορεία του συλλογισµού στις Λεπτοµέρειες είναι προς µερικότερες κρίσεις ή επιµέρους στοιχεία ή πληροφορίες, τότε η πορεία είναι παραγωγική. Ενώ, αν ισχύει το αντίστροφο, είναι επαγωγική.

ΠΡΟΣΟΧΗ: Κατά τη διαδικασία της αναγνώρισης δεν µας ενδιαφέρει ο τρόπος-σειρά διάταξης των προκείµενων και του συµπεράσµατος µέσα στο κείµενο-λόγο, αλλά η σχέση των προκείµενων και του συµπεράσµατος. Το τυπικό, βέβαια, σχήµα συλλογισµών παρουσιάζει πρώτα τις προκείµενες κρίσεις (αυτό υποδηλώνει και η ονοµασία τους: προ – κείµενες) και έπειτα το συµπέρασµα.


Μπορεί όµως κάποιος στο λόγο του να προτάξει το συµπέρασµα και στη συνέχεια να το στηρίξει µε προκείµενες. Αυτό σηµαίνει ότι µπορεί ο ποµπός να αναπτύξει έναν επαγωγικό συλλογισµό µε σχέση αιτίου-αποτελέσµατος και να τον διατάξει στο λόγο προτάσσοντας το αποτέλεσµα-συµπέρασµα και στη συνέχεια την αιτία-προκείµενη. Το ίδιο µπορεί να συµβεί και µε τη γενίκευση. Αυτό δε σηµαίνει πως ο συλλογισµός παύει να είναι επαγωγικός. π.χ. «Θα πάρω τον µεγαλύτερο βαθµό στην τάξη στο µάθηµα της Ιστορίας, γιατί µελέτησα περισσότερο από όλους» Στο συλλογισµό αυτό η µέθοδος είναι επαγωγική, διότι πρόκειται για σχέση αιτίου (προκείµενη:«γιατί µελέτησα περισσότερο από όλους») και αποτελέσµατος (συµπέρασµα: «Θα πάρω τον µεγαλύτερο βαθµό στην τάξη»), άσχετα αν ο ποµπός βάζει πρώτα το αποτέλεσµα-συµπέρασµα, που είναι γενικό, και κατόπιν την προκείµενη-αιτία, που είναι µερική. Χαρακτηριστικό παράδειγµα αυτής της τεχνικής είναι ο Αριστοτέλης, ο θεµελιωτής της Λογικής, ο οποίος συνήθιζε να γράφει µια κρίση γενική (που ήταν γι’ αυτόν – στη σκέψη του– συµπέρασµα επαγωγικό, γενικευτικό) και ύστερα να παραθέτει τις επιµέρους παρατηρήσεις, οι οποίες τον είχαν οδηγήσει σ’ αυτό το συµπέρασµα. Τα Πολιτικά του τα αρχίζει έτσι: «Πάσαν κοινωνίαν ορώµεν αγαθού τινός ένεκεν συνεστηκυίαν», (κρίση γενική, αποτέλεσµα επαγωγικού συλλογισµού). Και συνεχίζει επεξηγηµατικά: «του γαρ δοκούντος είναι αγαθού χάριν πάντες πάντα πράττουσιν» (=γιατί από άπειρες περιπτώσεις που έχω παρατηρήσει τη συµπεριφορά των ανθρώπων έχω βγάλει το συµπέρασµα πως όλοι οι άνθρωποι όλα όσα πράττουν τα πράττουν για χάρη αυτού του αποτελέσµατος που το θεωρούν αγαθό). Ο λόγος του περιέχει τρεις γενικευτικές κρίσεις (όλες συµπεράσµατα συλλογισµών επαγωγικών που οδηγούν στα: «πάσαν… . πάντες πάντα»). Οι συλλογισµοί του είναι επαγωγικοί και ας αρχίζει µε το γενικευτικό όρο («πάσαν», «πάντες», «πάντα»). Το ίδιο ακριβώς εντοπίζεται και σε παραδείγµατα του σχολικού βιβλίου στη σελίδα 19, όπου στην εκφώνηση της άσκησης στην σελίδα 18, ζητείται να αξιολογηθούν τα επιχειρήµατα που αναπτύσσονται µε την «επαγωγική µέθοδο».

Παραδείγµατα αναγνώρισης της συλλογιστικής πορείας παραγράφων:

• 1ο : «Θεσµοί που δοκιµάστηκαν στο παρελθόν επί αιώνες, που καθιερώθηκαν µε αίµα πολύ, έχουν πια διαβρωθεί. Η οικογένεια, που ήταν η ζεστή φωλιά όπου πλάθονταν κι οπλίζονταν ο άνθρωπος, κάθε µέρα γίνεται και πιο σκιώδης. Ο τρόπος ζωής που είχε το παρελθόν κληροδοτήσει από γενιά σε γενιά – τιµιότητα, ντροπή, αξιοπρέπεια και κοινωνική συνεργασία – κινδυνεύει και αναιρείται καθηµερινά από την πρακτική της εποχής µας. Το παρελθόν, ως αυθεντία, ως πηγή κανόνων βίου, υποφέρει από δεινή αµφισβήτηση». (Επαναληπτικές Πανελλήνιες Εξετάσεις 2004) Η συλλογιστική πορεία είναι επαγωγική, διότι µέσα από επιµέρους παρατηρήσεις (Η οικογένεια… / Ο τρόπος ζωής… / Το παρελθόν… ) καταλήγει σε γενικό συµπέρασµα (Θεσµοί… πια διαβρωθεί), το οποίο όµως προτάσσεται.

• 2ο : «Η συνηθισµένη, ωστόσο, µορφή του φανατισµού είναι αληθινά αποκρουστική. Ο φανατικός, σ’ όλες τις εποχές, είναι στενοκέφαλος και στενόκαρδος. Το οπτικό του πεδίο είναι περιορισµένο και το πείσµα του ακατανίκητο. Αγνοεί τους συµβιβασµούς, αλλ’ αγνοεί και τις καλόπιστες κ’ ευγενικές παραχωρήσεις. Φρουρός συχνά ενός δόγµατος που υποστηρίζει τις εξοχότερες αρετές, όσο προχωρεί τις χάνει ο ίδιος. Γίνεται απάνθρωπος, ωµός, σκαιός, αποθηριώνεται, για να εξανθρωπίσει τους ανθρώπους. Ο


φανατισµός δηµιουργεί καταστάσεις βρασµού. Αλλά βρασµού από εµπάθεια, µίσος, ακόµη κ’ εγκληµατική διάθεση». (Πανελλήνιες Εξετάσεις 2006) Η συλλογιστική πορεία είναι παραγωγική, διότι στη Θεµατική Πρόταση διατυπώνεται µια γενική κρίση (Η συνηθισµένη µορφή του φανατισµού είναι αληθινά αποκρουστική), η οποία στη συνέχεια, στις Λεπτοµέρειες, αναλύεται στα επιµέρους χαρακτηριστικά της (… )

• 3ο :«Η Ελευθερία, καθώς αισθάνεται πως βρίσκεται αδιάκοπα σε κίνδυνο, είναι γ ρ η γ ο ρ ο ύ σ α. �εν επαναπαύεται σ’ όσα απόχτησε. �εν εθελοτυφλεί µπροστά στις δυνάµεις που την απειλούν. �ε βυθίζεται στη βλάσφηµη απόλαυση των αγαθών. Ανησυχεί, διαλογίζεται, προβληµατίζεται. Κρατεί πάντα γυµνό και πάντα όρθιο το τροµερό της σπαθί γιατί αν το σπαθί χαµηλώσει, αν δισταγµός ή ατολµία την κυριέψουν, η Ελευθερία θα ’ χει χαθεί». (Επαναληπτικές Πανελλήνιες Εξετάσεις 2007) Η συλλογιστική πορεία είναι παραγωγική, διότι στη Θεµατική Πρόταση διατυπώνεται µια γενική κρίση (Η Ελευθερία, καθώς αισθάνεται πως βρίσκεται αδιάκοπα σε κίνδυνο, είναι γ ρ η γ ο ρ ο ύ σ α), η οποία στη συνέχεια, στις Λεπτοµέρειες, εξειδικεύεται στα επιµέρους χαρακτηριστικά-ιδιότητές της (… )


Η Στίξη Το κυριότερο όργανο επικοινωνίας µεταξύ των ανθρώπων είναι ο λόγος, προφορικός και γραπτός. Στον προφορικό λόγο αποδίδουµε αποτελεσµατικά το νόηµα αυτών που θέλουµε να πούµε, χρησιµοποιώντας κατά την εκφορά των προτάσεων τον επιτονισµό (κύµανση της φωνής, χρωµατισµός, ανύψωση ή κατέβασµα του τόνου) και τις παύσεις, µέσω των οποίων αποδίδονται τα συναισθήµατα του οµιλητή, η διάθεσή του, η στάση του, η ψυχολογία του, αλλά και το είδος των προτάσεων που διατυπώνονται – ερωτηµατικές, επιφωνηµατικές κτλ.. Στο γραπτό λόγο όµως δεν υπάρχει αυτή η δυνατότητα, δεν µπορούµε δηλαδή να παραστήσουµε αυτό που δείχνει η φωνή µας. Έτσι, στη θέση του επιτονισµού, χρησιµοποιούνται τα σηµεία της στίξης, τα οποία είναι ο καθρέφτης του ηχοχρώµατος του προφορικού λόγου στο γραπτό. Η στίξη διαδραµατίζει εποµένως σηµαντικό ρόλο στην απόδοση του νοήµατος, βοηθά ουσιαστικά στην κατανόηση του κειµένου και συµβάλλει καθοριστικά στην ποιότητα της επικοινωνίας. Δε χρησιµοποιείται αυθαίρετα στο λόγο αλλά υπακούει σε ορισµένους κανόνες, αν και εξαρτάται σε µεγάλο βαθµό από τις προθέσεις του γράφοντος. Κάποια σηµεία στίξης παρουσιάζουν πολυσηµία στη λειτουργία τους, δηλαδή ένα σηµείο µπορεί να δηλώνει αρκετά διαφορετικά νοήµατα ανάλογα µε τη χρήση του. Χαρακτηριστικό παράδειγµα της πολυσηµίας είναι το θαυµαστικό. Οι διαφορετικές χρήσεις του θαυµαστικού αντιστοιχούν σε διαφορετικούς τύπους διακύµανσης της φωνής στον προφορικό λόγο. Μπορεί να χρησιµοποιηθεί για να δηλώσει την επιδοκιµασία του οµιλητή στα λεγόµενα, όπως: Η κοινωνική πολιτική της κυβέρνησης είναι αρκούντως ικανοποιητική! Μπορεί όµως και να χρησιµοποιηθεί µε τον αντίθετο τρόπο, για να δηλώσει δηλαδή την αποδοκιµασία του προς τα λεγόµενα: Η κοινωνική πολιτική της κυβέρνησης είναι πραγµατικά απαράδεκτη!

Τα σηµεία της στίξης διακρίνονται ως προς τη λειτουργία τους σε:

Συντακτικά, όταν χρησιµοποιούνται για να χωρίσουν το γραπτό λόγο σε µέρη, σε συντακτικές ενότητες. Σχολιαστικά, όταν χρησιµοποιούνται για να αποδώσουν στο γραπτό λόγο τις επιτονικές διακυµάνσεις της φωνής του οµιλητή. Όταν τα συναντάµε µ’ αυτό το ρόλο, κάνουµε λόγο για τη «στίξη ως σχόλιο». Ως τέτοια χρησιµοποιούνται κυρίως: το θαυµαστικό, το ερωτηµατικό, τα αποσιωπητικά και τα εισαγωγικά αν και ο γράφων µπορεί να χρησιµοποιήσει ως σχόλιο οποιοδήποτε σηµείο της στίξης. Συντακτικά Σχολιαστικά τελεία θαυµαστικό άνω τελεία ερωτηµατικό διπλή τελεία αποσιωπητικά κόµµα εισαγωγικά παύλα, διπλή παύλα παρενθέσεις, αγκύλες


Α. Η Γραµµατικο-συντακτική λειτουργία της στίξης

• Τελεία (.) Χρησιµοποιείται για να δηλώσει: - το τέλος περιόδου - σύντµηση λέξεων - συντοµογραφίες • Άνω τελεία (·) Σηµειώνεται για να δηλώσει: - το τέλος ηµιπεριόδου Η ηµιπερίοδος έχει µεν νοηµατική αυτοτέλεια, όχι όµως και ολοκληρωµένο νόηµα. Για να ολοκληρωθεί, είναι απαραίτητο και το τµήµα του λόγου που ακολουθεί. • Διπλή τελεία (:) Χρησιµοποιείται για: - να εισαγάγει παράθεµα - να εισαγάγει κατάλογο στοιχείων - να εισαγάγει γνωµικό, παροιµία κ.τ.λ. - να συνδέσει προτάσεις από τις οποίες η δεύτερη επεξηγεί την πρώτη ή είναι αποτέλεσµα της πρώτης - να γίνει διάκριση µεταξύ θέµατος και σχολίου σε κείµενα επιγραµµατικού χαρακτήρα • Κόµµα (,) Είναι ίσως το συχνότερο σηµείο στίξης και χρησιµοποιείται: - σε ασύνδετο σχήµα - στην αρχή και το τέλος παρενθετικής πρότασης - πριν και µετά την κλητική προσφώνηση - στην παράθεση και την επεξήγηση - στις δευτερεύουσες επιρρηµατικές προτάσεις εκτός από τις ειδικές, τις ενδοιαστικές, τις πλάγιες ερωτηµατικές και τις βουλητικές (όταν όµως αυτές χρησιµοποιούνται ως επεξηγήσεις, τότε το κόµµα µπορεί να σηµειωθεί) • Παύλα (-) Χρησιµοποιείται για να δηλώσει: - την εναλλαγή προσώπων στο διάλογο - το διάστηµα µεταξύ δυο ορίων - την ένωση στοιχείων - τη διάζευξη • Διπλή παύλα (- -) Χρησιµοποιείται για: - την οριοθέτηση παρενθετικών σχολίων Τα σχόλια αυτά είναι επεξηγηµατικά ή συµπληρωµατικά και θεωρούνται αρκετά χρήσιµα ώστε να συµπεριλαµβάνονται στα γραφόµενα. • Παρενθέσεις ( ) και Αγκύλες ([ ] { } < >) Σηµειώνονται για να συµπεριλάβουν: - παραποµπές - πηγές παραθεµάτων - επεξηγηµατικά στοιχεία - σχόλιο που επεξηγεί ή συµπληρώνει αλλά είναι επουσιώδες


Β. Η στίξη ως σχόλιο

• Θαυµαστικό (!) Ως σχόλιο χρησιµοποιείται γενικά για να δώσει έµφαση στο συναίσθηµα. Ειδικότερα, για να δηλώσει: - θαυµασµό - έκπληξη - ειρωνεία - απορία - αµφισβήτηση - αποφασιστικότητα - ανησυχία - για να υπογραµµιστεί η εντύπωση από κάτι απίστευτο αλλά και αµφιβολία, υπερβολή, πάθος, φόβο, πόνο, χαρά, ελπίδα, κ.ά. Παραδείγµατα: α) θαυµασµός: Εξαιρετική η ερµηνεία του ρόλου! β) έκπληξη: Κανένας υπεύθυνος δε σκέφτηκε ότι τέτοιες παραγωγικές δραστηριότητες θα προκαλέσουν προβλήµατα στο φυσικό περιβάλλον! Όταν το θαυµαστικό βρίσκεται εντός παρενθέσεων στο εσωτερικό της πρότασης, δηλώνει έκπληξη σε σχέση µε ένα από τα στοιχεία του µηνύµατος. Οι αποφάσεις λήφθηκαν δια βοής (!) στο Συνέδριο του κόµµατος. γ) ειρωνεία: Φαίνεται πως κανένας Γερµανός πολίτης δε γνώριζε την ύπαρξη στρατοπέδων συγκέντρωσης ! Σπουδαίος πολιτικός !!! δ) απορία: Τι παράξενη συµπεριφορά! ε) αµφισβήτηση: Πιστεύεις κι εσύ τέτοια πράγµατα! στ) αποφασιστικότητα: Θέλω γράµµατα! Αποκρίθηκε ο µικρός αυθόρµητα, µηχανικά, χωρίς να σκεφτεί τι έλεγε µε το ίδιο πάντα αφαιρεµένο και παράξενο ύφος*. ζ) ανησυχία: Από την εκποµπή ρύπων όµως, κινδυνεύουν και οι υπαίθριες αρχαιότητες! η) για να υπογραµµιστεί η εντύπωση από κάτι απίστευτο : Και όµως, ο πολίτης συχνά, εκλαµβάνει ως αληθινό το ψευδές, όταν αυτό προβάλλεται ως τέτοιο από τα ΜΜΕ! Με την απλή συντακτική του χρήση το θαυµαστικό σηµειώνεται: - ύστερα από επιφωνήµατα ή επιφωνηµατικές φράσεις - σε προστακτικές • Ερωτηµατικό (;) Ως σχόλιο, µπορεί να δηλώνει: - προβληµατισµό - προτροπή - ειρωνεία - αµφισβήτηση της αξιοπιστίας µιας θέσης - αµφιβολία - διατύπωση ρητορικής ερώτησης (ερώτησης δηλαδή της οποίας η απάντηση είναι αυτονόητη) - πρόθεση του γράφοντος να αφυπνίσει τον αναγνώστη αλλά και για να δείξει απειλή, να προκαλέσει το ενδιαφέρον, να δώσει παραστατικότητα. Παραδείγµατα: α) προβληµατισµό: Γιατί άραγε επιλέχτηκε µια εικόνα ως αφόρµηση και όχι ένα κείµενο;


β) προτροπή: Δεν πρέπει οι νέοι να συµµετέχουν ενεργητικά στις κοινωνικές διαδικασίες; γ) ειρωνεία: Τέτοια ανασφάλεια νιώθουµε πια ως εθνικό σύνολο; δ) αµφισβήτηση της αξιοπιστίας µιας θέσης: Είναι παιχνίδι η ζωή; ε) αµφιβολία: Ο κατάλληλος(;) άνθρωπος στην κατάλληλη θέση. Όταν το ερωτηµατικό βρίσκεται εντός παρενθέσεων στο εσωτερικό της πρότασης, δηλώνει αµφιβολία / αµφισβήτηση σε σχέση µε ένα από τα στοιχεία του µηνύµατος. στ) διατύπωση ρητορικής ερώτησης: Δεν έχει πια αποδείξει η ζωή πώς η τεχνολογία έχει το πρόσωπο του Ιανού; ζ) πρόθεση του γράφοντος να αφυπνίσει τον αναγνώστη: Δεν είναι καιρός να συνειδητοποιήσουµε ότι η βλάβη στο φυσικό περιβάλλον είναι παράλληλα και ηθική βλάβη; • Αποσιωπητικά (…) Ως σχόλιο ο γράφων τα χρησιµοποιεί για να δηλώσει: - κάποιο υπονοούµενο το οποίο πρέπει να συµπεράνει ο αναγνώστης - στιγµιαία παύση της ανάγνωσης πριν από ένα στοιχείο του µηνύµατος στο οποίο πρέπει ο αναγνώστης να εστιάσει την προσοχή του - συγκίνηση - ντροπή - δισταγµό - απειλή - προβληµατισµό Παραδείγµατα: α) κάποιο υπονοούµενο το οποίο πρέπει να συµπεράνει ο αναγνώστης: Παρά τα όσα είχαν ανακοινωθεί, ο υπουργός δεν παραβρέθηκε στη συνάντηση των συνδικαλιστών… β) στιγµιαία παύση της ανάγνωσης πριν από ένα στοιχείο του µηνύµατος στο οποίο πρέπει ο αναγνώστης να εστιάσει την προσοχή του: Γλώσσα είναι… ολόκληρος ο λαός σύµφωνα µε τους Φλαµανδούς. γ) συγκίνηση: Μέσα στην πικρή µοναξιά της φυλακής, έφερε ξάφνου στο µυαλό του τους πολιτικούς κρατούµενους άλλων εποχών… κι ένιωσε παράξενα συντροφευµένος για λίγο. δ) ντροπή: Στην εποχή της κατανάλωσης, το µέτρο, κύρια φιλοσοφική αρχή των αρχαίων Ελλήνων, µας είναι πια ολωσδιόλου ξένο… τι να πει πια κανείς; ε) δισταγµό: Η ατοµική αντίσταση… ναι, να ηρωοποιείται, αλλά όχι να ιεροποιείται. στ) απειλή: Λύµατα, φυτοφάρµακα, σκουπίδια… ο πολιτισµός µας πολιορκείται ασφυκτικά από τα ίδια του τα απορρίµµατα. ζ) προβληµατισµό: Ο ντόπιος τουρίστας αντιµετωπίζεται από την τουριστική βιοµηχανία ρατσιστικά… • Εισαγωγικά (« ») Ως σχόλιο, χρησιµοποιούνται δηλώνοντας: - αποστασιοποίηση του γράφοντος από τα γραφόµενα - µεταφορική χρήση µιας λέξης του κειµένου - έµφαση - αµφισβήτηση - ειρωνεία Παραδείγµατα: α) αποστασιοποίηση του γράφοντος από τα γραφόµενα, απαξίωση µιας έννοιας: Περιορισµένα «κέρδη» άφησε στο λαό µας η µεταναστευτική πολιτική που ακολούθησε ως τώρα.


β) µεταφορική χρήση µιας λέξης του κειµένου: Γερή «γροθιά» δέχτηκε ο αθλητισµός προχθές την Κυριακή από τη δράση ταραχοποιών στοιχείων στα γήπεδα. γ) έµφαση: Αρχίζω την κάθε µέρα µου προφέροντας τη λέξη «Ελευθερία». δ) αµφισβήτηση: Έτσι, οι ντόπιοι πληθυσµοί σ’ αυτές τις χώρες του πλανήτη, έπεσαν θύµατα της απληστίας των «πολιτισµένων» λευκών. ε) ειρωνεία : Ο υπεύθυνος έφτασε στο χώρο µε τη «συντροφιά» αστυνοµικών δυνάµεων.


Η χρήση του κόµµατος Κόµµα (,) (παυστικό σηµείο στίξης: µικρότερο σε σχέση µε την τελεία σταµάτηµα της φωνής) βάζουµε: 1. Όταν έχουµε ασύνδετο σχήµα, όταν δηλαδή παρατάσσονται είτε ασύνδετες λέξεις ή φράσεις (Ο καθηγητής σήµερα ζήτησε από την Άννα, το Γιώργο, το Χρήστο και την Κάλια να διαβάσουν το µάθηµα.) είτε όµοιες προτάσεις (Το πρωί ξύπνησα στις 7:00, πήρα πρωινό, ετοίµασα τα βιβλία µου, ανέβηκα στο σχολικό και πήγα σχολείο.»

2. Στην παρατακτική αντιθετική σύνδεση, και κυρίως πριν από τον αντιθετικό σύνδεσµο αλλά (Του το είπα, αλλά δεν ήρθε)

3. Στις κύριες παρενθετικές προτάσεις, πριν και µετά από αυτές (Η γνώση, πρόσθεσε ο καθηγητής, ανοίγει νέους ορίζοντες στη σκέψη µας) κ.λπ.

4. Στην υποτακτική σύνδεση: • Πριν από τις δευτερεύουσες επιρρηµατικές προτάσεις, όταν η δευτερεύουσα πρόταση δηλώνει κάποια επιρρηµατική σχέση (αιτία, χρόνο, υπόθεση κ.λπ.), π.χ. «Αυτό ήταν απαραίτητο, επειδή η περιοχή ήταν πολύ εκτεθειµένη σε πειρατικές επιδροµές.»

• Στις δευτερεύουσες ονοµατικές προτάσεις, βάζουµε κόµµα µόνο όταν αυτές έχουν θέση ονοµατικού προσδιορισµού και ειδικότερα επεξήγησης, π.χ. «Φοβάµαι και τούτο, µήπως αποτύχω». Στις περιπτώσεις που οι ονοµατικές προτάσεις έχουν θέση υποκειµένου, αντικειµένου ή κατηγορούµενου δε βάζουµε κόµµα, π.χ. «Φοβάµαι µήπως αποτύχω»

• Στις δευτερεύουσες αναφορικές προτάσεις βάζουµε κόµµα, όταν αυτές είναι α) επιρρηµατικές που προσδιορίζουν κάποιον όρο πλην του ρήµατος, π.χ. «Πήγα στο σπίτι, όπου γεννήθηκα», β) ονοµατικές επιθετικές προσθετικές/παραθετικές/µη περιοριστικές (λειτουργούν ως επιθετικός προσδιορισµός στη λέξη που αναφέρονται και παραθέτουν µια λεπτοµέρεια που δε θεωρείται απαραίτητη για τη διάκριση και τον επακριβή προσδιορισµό αυτής), π.χ. «Έχασα το κινητό, το οποίο µού χάρισε ο πατέρας µου». Δε βάζουµε κόµµα στις υπόλοιπες περιπτώσεις: α) στις επιρρηµατικές που προσδιορίζουν άµεσα το ρήµα, π.χ. «Πήγαινε όπου θέλεις», β) στις ελεύθερες ονοµατικές που έχουν θέση υποκειµένου, αντικειµένου ή κατηγορούµενου, π.χ. «Διάβασα όσα µου είπες», β) στις επιθετικές προσδιοριστικές/περιοριστικές (η πληροφορία αναγκαία για τον προσδιορισµό-κατανόηση της λέξης στην οποία αναφέρεται), π.χ. «Στην κατηγορία αυτή ανήκουν αριθµοί οι οποίοι είναι ζυγοί»

5. Στην επεξήγηση ή παράθεση, πριν και µετά τη λέξη (Ο φίλος µου, ο Μάκης, αγόρασε καινούργιο κινητό.)

6. Στους αριθµούς για τη διάκριση των δεκαδικών ψηφίων (Το αγόρασα 150, 70 Ευρώ) 7. Στο αναφορικό «ό,τι» 8. Στη κλητική προσφώνηση (Άννα, έλα γρήγορα) και όταν αυτή είναι µέσα στην πρόταση

(παρένθετη προσφώνηση) το κόµµα µπαίνει πριν και µετά τη λέξη (Γιατί, µπαµπά, τρέχεις;) 9. Στα προτασιακά επιρρήµατα, αν βρίσκονται µέσα στην πρόταση, πριν και µετά από αυτά

(Ο φίλος µου, λοιπόν, αποφάσισε να φύγει), ή αν βρίσκονται στην αρχή (το ίδιο ισχύει και για προτασιακά µόρια), π.χ. «Ναι, θα έρθω / Βέβαια, θα έρθω».


Λειτουργίες της γλώσσας 1. Αναφορική λειτουργία / κυριολεκτική χρήση / δήλωση Η αναφορική λειτουργία της γλώσσας ή του λόγου ταυτίζεται µε την κυριολεκτική χρήση της γλώσσας, οι λέξεις δηλαδή χρησιµοποιούνται µέσα στο λόγο µε τρόπο τέτοιον ώστε να αποδίδουν επακριβώς τη συγκεκριµένη σηµασία και το περιεχόµενο (το σηµαινόµενο) της έννοιας που δηλώνουν (κυριολεκτική σηµασία). Στην αναφορική λειτουργία η πράξη επικοινωνίας αναφέρεται κυρίως στον πραγµατικό κόσµο ή στην αντίληψη που έχουµε γι΄ αυτόν. Υπάρχει λοιπόν µια άµεση και καθαρή σχέση ανάµεσα στη σηµασία µιας λέξης και σ΄ αυτό που δηλώνει (δήλωση) και η σχέση αυτή προσλαµβάνεται από τη λογική λειτουργία του δέκτη. Π.χ. «Ξαφνικά ο ουρανός συννέφιασε.» Ειδικότερα, µε την αναφορική λειτουργία / κυριολεκτική χρήση / δήλωση: • Ο ποµπός απευθύνεται στη λογική-βιωµατική λειτουργία του δέκτη… • Το βάρος πέφτει στην πληροφορία του µηνύµατος… • Έχουµε πιστή απεικόνιση της πραγµατικότητας (ρεαλισµός)… • Η σύνδεση των νοηµάτων είναι λογική… και έτσι διευκολύνονται οι διαδικασίες αναγνωστικής πρόσληψης και κατανόησης των νοηµάτων…

• Ο λόγος αποκτά αντικειµενικότητα και µεστότητα… 2. Ποιητική λειτουργία / µεταφορική χρήση / συνυποδήλωση Η ποιητική λειτουργία της γλώσσας ή του λόγου αναφέρεται στη µεταφορική χρήση της γλώσσας, οι λέξεις δηλαδή αποκτούν αλληγορική σηµασία µέσα στο γλωσσικό περιβάλλον που εντάσσονται (µεταφορική σηµασία), γίνονται «σύµβολα» και προσλαµβάνονται µε τη συγκινησιακή-συναισθηµατική λειτουργία του δέκτη. Έτσι, η πράξη επικοινωνίας αναφέρεται κυρίως στον εαυτό της, στο ίδιο το µήνυµα και στη µορφή του, σ΄ αυτό που αφήνει να εννοηθεί η χρήση µιας λέξης, που δε δηλώνεται ρητά, αλλά υπονοείται, υποδηλώνεται, λανθάνει στη σηµασία µιας λέξης (υποδήλωση και συνυποδήλωση[1]). Π.χ «Ξαφνικά η ψυχή µου συννέφιασε.» Ειδικότερα, µε την ποιητική λειτουργία / µεταφορική χρήση / υποδήλωση ή συνυποδήλωση: • Το βάρος πέφτει στη µορφή του µηνύµατος και κυρίως στην αισθητική απόλαυση που προκαλεί…

• Ο ποµπός διεγείρει και απευθύνεται κυρίως στη συναισθηµατική-συγκινησιακή λειτουργία του δέκτη…

• Η πραγµατικότητα απεικονίζεται µε πλασµατικό τρόπο… • Κυριαρχεί η πολυσηµία και η πολυδιάστατη προσέγγιση και ερµηνεία… • Η σύνδεση των νοηµάτων είναι κατά βάση διαισθητική και συνειρµική… • Ο λόγος αποκτά ροή..., υποκειµενικότητα..., ρευστότητα... • Υιοθετούνται λογοτεχνικές στρατηγικές, π.χ. υπάρχουν πολλά σχήµατα λόγου (µεταφορές, παροµοιώσεις, εικόνες, προσωποποιήσεις … )…

• Το ύφος γίνεται λογοτεχνικό ή λογοτεχνίζον..., ζωντανό..., παραστατικό..., γλαφυρό...


3. Μικτή λειτουργία Πρόκειται για τη χρήση της γλώσσας και µε την αναφορική και µε την ποιητική λειτουργία της. Αυτό µπορεί να συµβεί και σε επίπεδο κειµένου ή παραγράφου (π.χ. σηµεία µε αναφορική και σηµεία µε ποιητική λειτουργία) και σε επίπεδο µιας φράσης (π.χ. ένας στίχος ποιήµατος που χρησιµοποιεί την κυριολεκτική σηµασία των λέξεων, αλλά επειδή έχει και αισθητική διάσταση ενέχει και την ποιητική λειτουργία). Ενδέχεται, βέβαια, να υπερτερεί µία εκ των δύο, οπότε αναφέρουµε ότι η λειτουργία της γλώσσας είναι µικτή..., υπερτερεί όµως η..., γεγονός που προσδίδει κυρίως στο λόγο...

Πιθανές ερωτήσεις και απαντήσεις:

1. Να αναγνωρίσετε τη λειτουργία της γλώσσας του κειµένου και να αιτιολογήσετε την επιλογή του συγγραφέα / ή και τι πετυχαίνει µε αυτή; Απάντηση: «Ο συγγραφέας χρησιµοποιεί κατά βάση την ... λειτουργία της γλώσσας, δηλαδή χρησιµοποιεί τις λέξεις µε την ... σηµασία τους, απευθυνόµενος στην... λειτουργία του ανθρώπου. Ενδεικτικά παραδείγµατα είναι οι λέξεις.... Και αυτή η επιλογή οφείλεται στην πρόθεσή του να προσδώσει στο λόγο του... / ή Και µε αυτή του την επιλογή πετυχαίνει να προσδώσει στο λόγο του ...»

2. Να αναγνωρίσετε ποιες λέξεις από τις παρακάτω χρησιµοποιούνται µε τη δηλωτική και ποιες µε την συν-υποδηλωτική τους σηµασία. Απάντηση: «Οι λέξεις που χρησιµοποιούνται µε τη δηλωτική / ή µε την συν-υποδηλωτική τους σηµασία είναι....»

3. Να χρησιµοποιήσετε τις παρακάτω λέξεις µε τη δηλωτική τους / ή την συν-υποδηλωτική τους σηµασία. Απάντηση: Ο µαθητής σε αυτή την άσκηση πρέπει να φτιάξει παραδείγµατα στα οποία θα χρησιµοποιεί την καθεµιά από τις λέξεις αυτές µε τη δηλωτική τους ή την συν-υποδηλωτική τους σηµασία, ανάλογα µε το τι ζητάει η άσκηση.


Ρηµατικά Πρόσωπα

Το πρώτο (α΄) ενικό:

• Χρησιµοποιείται προκειµένου ο ποµπός να µιλήσει για γεγονότα που βίωσε ή να εκθέσει προσωπικές σκέψεις και απόψεις…

• Προσδίδει αµεσότητα, ζωντάνια, ζωηρότητα, ενδιαφέρον... στο λόγο, αφού η αφήγηση εµπεριέχει το στοιχείο της προσωπικής µαρτυρίας...

• Ο λόγος ενέχει υποκειµενικότητα..., αφού τα πράγµατα προσεγγίζονται µέσα από µια εσωτερική οπτική γωνία... Η εστίαση είναι εσωτερική και λειτουργεί το προσωπικό φίλτρο του ποµπού...

• Ο τόνος γίνεται εξοµολογητικός... • Προκαλεί συγκινησιακή φόρτιση στο δέκτη..., αφού παρακολουθεί και βιώνει προσωπικά βιώµατα του ποµπού...

• Τονίζεται το «εγώ»... και ενδεχοµένως υποδηλώνει ή δηλώνει µε σαφήνεια -όταν γίνεται συνεχής χρήση- εγωκεντρισµό και εγωπάθεια, πιθανόν και στα όρια της αλαζονείας..., π.χ. στον πολιτικό λόγο που κινείται στα όρια της προπαγάνδας (λόγοι του Χίτλερ)...

Το πρώτο (α΄) πληθυντικό:

• Ο ποµπός εντάσσει τον εαυτό του µέσα σε ένα ευρύτερο σύνολο ατόµων, π.χ. στους ακροατές του, γίνεται «ένα µε αυτούς», µιλάει «µαζί µε αυτούς και γι’ αυτούς» και έτσι πετυχαίνει να τους ευαισθητοποιήσει κατά τον καλύτερο και πιο αποτελεσµατικό τρόπο..., να τους περάσει άµεσα το µήνυµα... και ενδεχοµένως να τους πείσει...

• Ο ποµπός µιλάει εκπροσωπώντας κάποια «οµάδα», στην οποία ανήκει, π.χ. κάποιο πολιτικό κόµµα... και έτσι ο λόγος του αποκτά ευρύτερη διάσταση, καθολικότητα, µεγαλύτερη αποδοχή... και ίσως και εγκυρότητα...

Το δεύτερο (β΄) ενικό και πληθυντικό:

• Ο ποµπός δηµιουργεί έναν τεχνητό αγωγό επικοινωνίας µε τον ή τους δέκτες του, απευθύνεται άµεσα σ’ αυτούς, είναι σαν να συνοµιλεί µαζί τους και έτσι πετυχαίνει να τους καταστήσει συµµέτοχους στην προβληµατική που αναπτύσσει, περνώντας τους µε τον πιο άµεσο τρόπο το µήνυµά του...

• Προσδίδει διαλογικό χαρακτήρα στο λόγο... • Ο τόνος γίνεται συνοµιλητικός... • Το ύφος και ο λόγος αποκτούν θεατρικότητα..., παραστατικότητα..., ενδεχοµένως και δραµατικότητα...


Το τρίτο (γ΄) ενικό και πληθυντικό:

• Προσδίδει αντικειµενικότητα..., αµεροληψία..., ουδετερότητα..., αφού ο ποµπός προσπαθεί να αποστασιοποιηθεί από τα πράγµατα και να τα προσεγγίσει στις πραγµατικές τους διαστάσεις..., µέσα από µια εξωτερική οπτική γωνία, από µια µηδενική εστίαση...

• Χρησιµοποιείται για γενικεύσεις σκεπτικών, προκειµένου να προκύψουν συµπεράσµατα µε ευρύτερη ισχύ και αποδοχή...


Ενεργητική – Παθητική Σύνταξη Ενεργητική και παθητική σύνταξη-διάθεση

Αναγνώριση-εντοπισµός:

• Ενεργητική σύνταξη ή διάθεση έχουµε όταν διατυπώνεται ένα νόηµα µε ρήµα ενεργητικής διάθεσης, π.χ. χτυπώ, θερµαίνει, …

• Παθητική σύνταξη ή διάθεση έχουµε όταν διατυπώνεται ένα νόηµα µε ρήµα παθητικής διάθεσης, π.χ. χτυπήθηκαν, θερµαίνεται, …

Αιτιολόγηση της επιλογής ή της λειτουργίας

Ενεργητική σύνταξη-διάθεση: π.χ.: «Ο Χρήστος χτύπησε τη γάτα» Με την ενεργητική σύνταξη: • Δίνεται έµφαση (εξαίρεται) στο δράστη, δηλαδή στο πρόσωπο, ζώο ή πράγµα, που προβαίνει σε µια ενέργεια («Ο Χρήστος»). Έτσι, το γραµµατικό υποκείµενο (το υποκείµενο της πρότασης, δηλαδή «Ο Χρήστος») συµπίπτει µε το λογικό υποκείµενο-δράστη (το υποκείµενο που µε βάση το νόηµα ενεργεί, δηλαδή «Ο Χρήστος»).

• Το ύφος γίνεται πιο άµεσο, προσωπικό, ζωντανό, ενώ ο λόγος, επειδή ακολουθεί τη λογική σειρά των µετεχόντων στην ενέργεια-δράση, είναι πιο καθαρός και κατανοητός, διευκολύνοντας τις διαδικασίες πρόσληψης και κατανόησης των νοηµάτων.

Παθητική σύνταξη-διάθεση: π.χ.: «Η γάτα χτυπήθηκε από τον Χρήστο» Με την παθητική σύνταξη: • Η δράση παρουσιάζεται από την προοπτική-οπτική γωνία του δέκτη, από την προοπτική δηλαδή αυτού που δέχεται ή βιώνει την ενέργεια του λογικού υποκειµένου («Η γάτα»). Άρα, η έµφαση δίνεται στο αποτέλεσµα/στο δέκτη της ενέργειας του ρήµατος που δηλώνεται µε την ενεργητική σύνταξη-διάθεση. Ο δέκτης (που αποτελεί το λογικό αντικείµενο της ενεργητικής σύνταξης, δηλαδή «τη γάτα») δηλώνεται ως υποκείµενο της παθητικής σύνταξης («Η γάτα») και ο δράστης (που αποτελεί το λογικό υποκείµενο της ενεργητικής σύνταξης, δηλαδή «Ο Χρήστος») δηλώνεται µε τη µορφή ποιητικού αιτίου («από τον Χρήστο») και συχνά έχει περιφερειακό ρόλο[1].

• Το ύφος γίνεται πιο απρόσωπο και τυπικό, ενώ ο λόγος αποκτά µεγαλύτερη πλοκή και γίνεται πιο σύνθετος.

Μετατροπή της ενεργητικής σύνταξης σε παθητική

Η διαδικασία µετατροπής της ενεργητικής σύνταξης σε παθητική και αντίστροφα είναι η εξής:


1) Αν το ρήµα είναι µονόπτωτο (παίρνει ένα αντικείµενο), τότε: • Το ρήµα ενεργητικής διάθεσης µετατρέπεται σε ρήµα παθητικής διάθεσης. • Το αντικείµενο του µονόπτωτου µεταβατικού ρήµατος µετατρέπεται σε υποκείµενο του παθητικού ρήµατος.

• Το υποκείµενο του µονόπτωτου µεταβατικού ρήµατος µετατρέπεται σε ποιητικό αίτιο του παθητικού ρήµατος.

Π.χ. «Ο Άρης χτύπησε τον Κώστα.» (ενεργητική) «Ο Κώστας χτυπήθηκε από τον Άρη.» (παθητική) Όταν τα ρήµατα συµπληρώνονται µε εξαρτηµένη πρόταση µε το ότι ή να (δευτερεύουσα ονοµατική ειδική ή βουλητική) ως αντικείµενο, στην παθητική σύνταξη-διάθεση προβάλλεται η εξαρτηµένη πρόταση ως υποκείµενο. Π.χ. «Οι γονείς µου αποφάσισαν να αλλάξουµε σπίτι» (ενεργητική) «Αποφασίστηκε από τους γονείς µου να αλλάξουµε σπίτι» (παθητική) 2) Αν το ρήµα είναι δίπτωτο (παίρνει δύο αντικείµενα, άµεσο και έµµεσο), τότε: • Το ρήµα ενεργητικής διάθεσης µετατρέπεται σε ρήµα παθητικής διάθεσης. • Το άµεσο αντικείµενο του δίπτωτου µεταβατικού ρήµατος µετατρέπεται σε υποκείµενο του παθητικού ρήµατος.

• Το έµµεσο αντικείµενο του δίπτωτου µεταβατικού ρήµατος συνήθως διατηρείται ή γίνεται εµπρόθετο αντικείµενο του παθητικού ρήµατος.

• Το υποκείµενο του δίπτωτου µεταβατικού ρήµατος µετατρέπεται σε ποιητικό αίτιο του παθητικού ρήµατος.

Π.χ. «Ο καθηγητής εξετάζει τους µαθητές µαθηµατικά (ή στα µαθηµατικά).» (ενεργητική) «Οι µαθητές εξετάζονται µαθηµατικά (ή στα µαθηµατικά) από τον καθηγητή.» (παθητική)

Υποπεριπτώσεις: • Όταν τα ρήµατα συντάσσονται-συµπληρώνονται µε ένα ονοµατικό στοιχείο ως άµεσο αντικείµενο και µία εξαρτηµένη πρόταση (δευτερεύουσα ονοµατική) ως έµµεσο αντικείµενο, τότε στην παθητική σύνταξη-διάθεση προβάλλεται το ονοµατικό στοιχείο (άµεσο αντικείµενο) ως υποκείµενο. Π.χ. «Ο δάσκαλος ενηµέρωσε τον µαθητή ότι πέτυχε στις εξετάσεις» (ενεργητική) «Ο µαθητής ενηµερώθηκε από το δάσκαλο ότι πέτυχε στις εξετάσεις» (παθητική)

• Όταν τα ρήµατα (ρήµατα µε σηµασία τύπου επιβάλλω και λέω, π.χ. ανακοινώνω, αναφέρω, αναθέτω, απαιτώ, επιβάλλω, γράφω, λέω, επιτρέπω, ζητάω, υπαγορεύω, υπενθυµίζω, ψιθυρίζω, οφείλω, προτείνω, συνιστώ) συντάσσονται-συµπληρώνονται µε µία εξαρτηµένη πρόταση (δευτερεύουσα ονοµατική) ως άµεσο αντικείµενο και µε ένα προθετικό σύνολο ως έµµεσο αντικείµενο, τότε στην παθητική σύνταξη-διάθεση προβάλλεται η εξαρτηµένη πρόταση (άµεσο αντικείµενο) ως υποκείµενο. Π.χ. «Ο διευθυντής ανακοίνωσε στους µαθητές ότι αύριο δε θα λειτουργήσει το σχολείο» (ενεργητική) «Ανακοινώθηκε στους µαθητές (από τον διευθυντή) ότι αύριο δε θα λειτουργήσει το σχολείο» (παθητική)


• Σπανιότερα, ορισµένα ρήµατα προσφέρουν τη δυνατότητα, κατά την παθητική σύνταξη-διάθεση, να προβληθεί ως υποκείµενο το έµµεσο αντικείµενο της ενεργητικής σύνταξης. Π.χ. α)«Ο Γιάννης φόρτωσε την ευθύνη στους άλλους για την καταστροφή του θρανίου» (ενεργητική) «Οι άλλοι φορτώθηκαν την ευθύνη (από τον Γιάννη) για την καταστροφή του θρανίου» (παθητική) β) «Ο εργοδότης δεν πλήρωσε τις υπερωρίες στους εργαζόµενους» (ενεργητική) «Οι εργαζόµενοι δεν πληρώθηκαν τις υπερωρίες (από τον εργοδότη)» (παθητική)

3) Αν το ρήµα συντάσσεται µε δύο αιτιατικές, από τις οποίες η πρώτη είναι αντικείµενο και η δεύτερη κατηγορούµενο του αντικειµένου, τότε: • Το ρήµα ενεργητικής διάθεσης µετατρέπεται σε ρήµα παθητικής διάθεσης. • Η αιτιατική που είναι αντικείµενο του ενεργητικού ρήµατος γίνεται υποκείµενο του παθητικού ρήµατος.

• Η αιτιατική που είναι κατηγορούµενο του αντικειµένου του ενεργητικού ρήµατος µετατρέπεται σε πτώση ονοµαστική και γίνεται κατηγορούµενο του υποκειµένου του παθητικού ρήµατος.

• Το υποκείµενο του ενεργητικού ρήµατος µετατρέπεται σε ποιητικό αίτιο του παθητικού ρήµατος.

Π.χ. «Ο καθηγητής χαρακτήρισε την Άννα αδιάφορη.» (ενεργητική) «Η Άννα χαρακτηρίστηκε αδιάφορη από τον καθηγητή.» (παθητική) 4) Αν το ενεργητικό µεταβατικό ρήµα λήγει σε –µαι, τότε δεν µπορεί να χρησιµοποιηθεί το ίδιο και ως ρήµα παθητικής διάθεσης και αν σχηµατίζει παθητική διάθεση τη σχηµατίζει περιφραστικά µε το ένα µέρος να προέρχεται από το θέµα του. Π.χ. «Οι ισχυροί εκµεταλλεύονται τους αδύνατους.» (ενεργητική) «Οι αδύνατοι γίνονται αντικείµενο εκµετάλλευσης από τους ισχυρούς.» (παθητική) Παραδείγµατα τέτοιων ρηµάτων:

Ενεργητική Διάθεση Παθητική Διάθεση εκµεταλλεύοµαι κάτι γίνοµαι αντικείµενο εκµετάλλευσης αντιλαµβάνοµαι κάτι κάτι γίνεται αντιληπτό ανέχοµαι κάτι κάτι γίνεται δεκτό περιποιούµαι κάποιον κάποιος δέχεται τις περιποιήσεις υπόσχοµαι να ή ότι δίνω υπόσχεση να ή ότι

5) Άλλες περιπτώσεις:

i. Ορισµένα από τα ρήµατα που δηλώνουν συναίσθηµα ή γνώση συµπληρώνονται στην ενεργητική σύνταξη-διάθεση από αντικείµενο που δηλώνει αυτόν που βιώνει την ενέργεια και στην παθητική σύνταξη-διάθεση προβάλλουν τον βιώνοντα ως υποκείµενο. Το δε υποκείµενο της ενεργητικής σύνταξης στην παθητική δεν δηλώνεται µε ποιητικό αίτιο, αλλά µε ένα συµπλήρωµα µε την πρόθεση µε ή για. Π.χ.


α) «Αυτό δεν σε ικανοποιεί!» (ενεργητική) «Δεν ικανοποιείσαι µε αυτό!» (παθητική) β) «Η πολιτική ενδιαφέρει ελάχιστα τους νέους» (ενεργητική) «Οι νέοι ενδιαφέρονται ελάχιστα για την πολιτική» (παθητική) Στην κατηγορία αυτών των ρηµάτων εντάσσονται και αυτά που στην παθητική σύνταξη είναι δυνατή η χρήση διαφορετικών συµπληρωµάτων, π.χ.: • Κάτι απογοητεύει ή ενθουσιάζει ή ενοχλεί ή εντυπωσιάζει ή ικανοποιεί ή ξετρελαίνει ή παραξενεύει ή πειράζει κάποιον (ενεργητική) → κάποιος απογοητεύεται ή ενθουσιάζεται ή ενοχλείται ή εντυπωσιάζεται ή ικανοποιείται ή ξετρελαίνεται ή πειράζεται µε κάτι ή από κάτι (παθητική)

• Κάτι στεναχωρεί κάποιον (ενεργητική) → κάποιος στεναχωριέται µε κάτι ή για κάτι • Κάτι λυπεί κάποιον (ενεργητική) → κάποιος λυπάται για κάτι ή εξαιτίας κάποιου

ii. Σε ορισµένα ρήµατα (π.χ. ενσωµατώνει, περιέχει, περιλαµβάνει) το υποκείµενο ενεργητικής διάθεσης αντιστοιχεί στην παθητική διάθεση µε συµπλήρωµα του τόπου. Π.χ. «Η τιµή περιλαµβάνει και τα έξοδα µετακίνησης» (ενεργητική) «Τα έξοδα µετακίνησης περιλαµβάνονται στην τιµή» (παθητική)

iii. Τέλος, το υποκείµενο της ενεργητικής σύνταξης-διάθεσης µπορεί στην παθητική να αποδοθεί και µε γενική προσδιοριστική. Π.χ. «Ο άνθρωπος δε θα χάσει την πίστη του, αν αγωνίζεται για υψηλά ιδανικά» (ενεργητική) «Η πίστη του ανθρώπου δε θα χαθεί, αν αγωνίζεται για υψηλά ιδανικά» (παθητική)


Το δοκίµιο

Δοκίµιο ονοµάζεται το γραµµατειακό είδος που κινείται ανάµεσα στην επιστήµη, τη φιλοσοφία και τη λογοτεχνία, περιέχει τις ιδεολογικές απόψεις του συγγραφέα για ζητήµατα ευρύτερου ή ειδικότερου ενδιαφέροντος, αποβλέπει στην πειθώ και στην πληροφόρηση ή στην τέρψη και στην ελεύθερη έκφραση και διακρίνεται για την επιµεληµένη έκφραση. Δύο είναι τα κύρια είδη δοκιµίου: το δοκίµιο πειθούς(αποδεικτικό δοκιµίου) και το δοκίµιο στοχασµού(στοχαστικό δοκίµιο).

Δοκίµιο Πειθούς (Αποδεικτικό Δοκίµιο)

Δοκίµιο Στοχασµού (Στοχαστικό Δοκίµιο)

Σκοπιά (περιεχόµενο)

προσπάθεια αντικειµενικής εξέτασης του θέµατος, γνώσεις φιλτραρισµένες(ρεαλιστική απεικόνιση της πραγµατικότητας)

υποκειµενική σκοπιά προσέγγισης του θέµατος(κρίσεις, παρατηρήσεις αλλά και εµπειρίες, οράµατα, προσωπικές συλλήψεις, φαντασία), βιωµατική – πλασµατική απεικόνιση της πραγµατικότητας

Σκοπός επιδίωξη διερεύνησης ενός θέµατος, πληροφόρηση και πειθώ

επιδίωξη ελεύθερης έκφρασης των ιδεών, καλλιέργειας του προβληµατισµού ή προσφοράς τέρψης

Δοµή

λογική οργάνωση των ιδεών -ευκρινής διάκριση µερών(τριµερή δοµή) -οργάνωση ιδεών βάσει παραγωγικής ή επαγωγικής συλλογιστικής πορείας

χαλαρή ή και συνειρµική οργάνωση των ιδεών

Ύφος επίσηµο ύφος µε στοιχεία προσωπικού τόνου

προσωπικό και οικείο ύφος, γλαφυρό, παραστατικό

Γλώσσα χρήση της αναφορικής κυρίως λειτουργίας της γλώσσας

συχνή χρήση της ποιητικής λειτουργίας της γλώσσας -παρέκκλιση από την γλωσσική νόρµα -χρήση συµβόλων

Τρόποι πειθούς αξιοποίηση λογικών κυρίως µέσων πειθούς

περιορισµένη χρήση τεχνικών πειθούς µε συνηθέστερη ανάµεσά τους την επίκληση στο συναίσθηµα και αξιοποίηση λογοτεχνικών µεθόδων έκφρασης(αφήγηση, περιγραφή, διάλογος)


Δηµοσιογραφικά και επιστηµονικά είδη

Δηµοσιογραφικά

• Άρθρο: δηµοσίευµα που αφορµάται από την επικαιρότητα και περιέχει κρίσεις και απόψεις του συντάκτη γύρω από ένα γεγονός της. Η κύρια διαφορά του αποδεικτικού δοκιµίου από το άρθρο έγκειται

• Επιφυλλίδα: δηµοσίευµα µη ειδησεογραφικού περιεχοµένου που συντάσσεται συνήθως από έναν ειδικό και αναφέρεται σε ζητήµατα ευρύτερου ή στενότερου ενδιαφέροντος(κοινωνικού, πολιτικού, καλλιτεχνικού, φιλολογικού κτλ.)

• Χρονογράφηµα: είδος πεζογραφήµατος που δηµοσιεύεται στον ηµερήσιο ή περιοδικό τύπο, που αντλεί τα θέµατά του από την επικαιρότητα της κοινωνικής και πολιτικής ζωής και που είναι γραµµένο σε τόνο χιουµοριστικό, συµβουλευτικό, δηκτικό ή επικριτικό.

Επιστηµονικά

• Μελέτη: επιστηµονικό κείµενο που περιέχει την αναλυτική εξέταση ενός θέµατος και τα συµπεράσµατά της.

• Πραγµατεία: η αναλυτική γραπτή έκθεση µιας επιστηµονικής έρευνας και των πορισµάτων της.

• Διατριβή: η επιστηµονική µελέτη που αναπτύσσει ένα πρωτότυπο θέµα και υποβάλλεται προς κρίση σε κάποιο ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυµα για την απόκτηση επιστηµονικού τίτλου.

• Μονογραφία: επιστηµονικό κείµενο που περιέχει τη διεξοδική επιστηµονική έρευνα ενός απόλυτα εξειδικευµένου θέµατος.

Documents

θεωρία έκθεσης γ΄ λυκείου.3