ΤΣΑΚΙΡΗΣ - ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ 4 - ΣΧΟΛΗ ΣΙΚΑΓΟ-ΔΟΜΟΛΕΙΤΟΥΡΓΙΣΜΟΣ

7/15/2019 ΤΣΑΚΙΡΗΣ - ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ 4 - ΣΧΟΛΗ ΣΙΚΑΓΟ-ΔΟΜΟΛΕΙΤΟΥΡΓΙΣΜΟΣ

http://slidepdf.com/reader/full/-4-55cf9d4c550346d033ad065e 1/13

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ

του ΘΑΝΑΣΗ ΤΣΑΚΙΡΗ

4

ο

Μάθημα

Ιστοσελίδα μαθήματος "Introduction to Sociology" 2007 course

http :// sociologist 2007.googlepages .com /

Αρχική σελίδα Ομάδας: http://groups.google.com/group/sociology-2007

Email Ομάδας: sociology -2007@googlegroups .com

http://sociologist2007.googlepages.com/


http://groups.google.com/group/sociology-2007

mailto:[email protected]



http://groups.google.com/group/sociology-2007




Περί μεθόδων

Η κοινωνία, οι κοινωνικές ομάδες και η ίδια η κοινωνιολογική έρευνα αποτελούν

αντικείμενο δημόσιας επιστημονικής διαμάχης. Λόγω της φύσης των κοινωνικών

επιστημών είναι αδύνατο να βρεθεί κάποια θεωρία που να είναι η απόλυτα ορθή και

να καλύπτει κάθε πτυχή της κοινωνικής ζωής ερμηνεύοντας τα κοινωνικά φαινόμεναστο σύνολό τους. Κάθε επιστημονική ομάδα, ακόμη και κάθε κοινωνιολόγος

χωριστά, μπορεί να διαπιστώσει μια οποιαδήποτε θεωρία ανάλογα με τη δική του

οπτική γωνία και μεθοδολογία. Από τη στιγμή που ασχολούμαστε με τις κοινωνικές

επιστήμες πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι δεν έχουμε την πολυτέλεια, που έχουν οι

φυσικές και θετικές επιστήμες, να διατυπώνουμε ένα κοινωνικό νόμο που να ισχύει

άπαξ και δια παντός.

Ένας διαφορετικός τρόπος κατάταξης των κοινωνιολογικών θεωριών σε κατηγορίες,

είναι να θεωρήσουμε ότι ορισμένες σχολές έχουν ως κεντρικό τους θέμα την

συναίνεση των μελών της κοινωνίας στον τρόπο της συγκρότησης και της λειτουργίαςτης ενώ άλλες αντιλαμβάνονται την κοινωνία ως πεδίο συγκρούσεων ή διαπάλης

κοινωνικών δυνάμεων και ομάδων. Η πρώτη σχολή μελετά την «κοινωνική συνοχή»

αποσκοπώντας στη διατύπωση προτάσεων και προγραμμάτων που μπορούν να

ενισχύσουν αυτή τη συνοχή. Η σχολή των «κοινωνικών συγκρούσεων» θεωρεί τις

συγκρούσεις παράγοντα που συμβάλλει στην κατάλυση μιας υπάρχουσας κοινωνικής

τάξης, στην ανάδειξη μιας άλλης και το μετασχηματισμό της κοινωνικής δομής. Στις

πρώτες κατατάσσονται πολλές «δομολειτουργικές θεωρήσεις» ενώ στις δεύτερες

κατατάσσονται θεωρίες όπως αυτές του Καρλ Μαρξ και του Ραλφ Ντάρεντορφ,1 η

κριτική θεωρία, η θεωρία της «πάλης των φυλών» του Λούντβιχ Γκούμπλοβιτς2 κ.α.

Υπάρχουν, όμως, σχολές που συνδυάζουν τη μελέτη των κοινωνικών συγκρούσεων

με τη διατύπωση προτάσεων ενίσχυσης της κοινωνικής συνοχής μέσω τωνσυγκρούσεων.

Μια άλλη διάκριση είναι αυτή μεταξύ συστηματοκεντρικών και ανθρωποκεντρικών

θεωριών. Οι πρώτες αντιλαμβάνονται την κοινωνία ως «αυτοσυντηρούμενο και

αναπαραγόμενο σύστημα στο οποίο ο άνθρωπος, ως άτομο και ως ομάδα, πρέπει να

ενταχθεί και να ενσωματωθεί».3 Η δεύτερη θεώρηση θέτει τον άνθρωπο ως άτομο

στη θέση του υποκειμένου που με τη δική του ενεργό δράση είναι σε θέση να

συμβάλλει στη διαμόρφωση του κοινωνικού περιβάλλοντός του και των κοινωνικών

σχέσεών του. Στην πρώτη θεώρηση εντάσσονται οι σχολές του λειτουργισμού, και

της κυβερνητικής ενώ στη δεύτερη ανήκουν σχολές όπως αυτές της κοινωνικής

διαντίδρασης, της εθνομεθοδολογίας, της δραματουργικής ανάλυσης, κ.α. Αυτές οιθεωρίες βλέπουν την κοινωνία ως σύστημα αντιλήψεων και σχέσεων που

1 Dahrendorf, R. (1975) Class and Class Conflict in Industrial Society. London, UK: Routledge and

Kegan Paul.2 Gumplowicz, L. (1883/1909) Der Rassenkampf . Innsbrück: Wagner

<http://en.wikipedia.org/wiki/Ludwig_Gumplowicz>. O εβραϊκής καταγωγής Πολωνός συγγραφέας

δίδασκε διοικητική επιστήμη στο Πανεπιστήμιο της Κρακοβίας και του Γκρατς (Αυστροουγγαρία).

Ορισμένα χρόνια της ζωής του έζησε ως μέλος δύο μειονοτήτων, δηλαδή ήταν Εβραίος και Σλάβος

στην Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία. Όταν ασχολήθηκε με την κοινωνιολογία και την «πάλη των

φυλών» πήρε το μέρος των «Κοινωνικών Δαρβινιστών». Το 1909 μετά την επανέκδοση του βιβλίου

του και πάσχοντας από καρκίνο αυτοκτόνησε μαζί με τη σύζυγό του (περίπτωση ….αυτοκτονίας κατά

Ντυρκέμ). Για περισσότερες λεπτομέρειες, βλ. Ellwood, Ch. (1938) A History of Social Philosophy. N.Y.: Prentice Hall, σελ. 480-499. 3 Βλ. Τσαούσης, Δ. (1989) Η κοινωνία του ανθρώπου. Αθήνα: Εκδ. Gutenberg, σελ. 54-58.



διαμορφώνεται και αναπλάθεται συνεχώς μέσα από μια διαδικασία επικοινωνίας και

αμοιβαίων επιδράσεων, ενώ για τις συστηματοκεντρικές θεωρίες το ζητούμενο είναι

η ανακάλυψη της πραγματικότητας πίσω από τα φαινόμενα. Τίθεται, δηλαδή, το

ερώτημα «ποια είναι η κρυμμένη δομή;»

Μέθοδοι και τεχνικές

Τρία βασικά ερωτήματα της κοινωνιολογίας: τι, πώς, γιατί;.

• Διάγνωση. Ποιος είναι ο χαρακτήρας των κοινωνικών φαινομένων που

μελετάμε;

• Εξήγηση. Ποια είναι η διαδικασία παραγωγής, εξέλιξης και μεταβολής των

κοινωνικών φαινομένων;

• Ερμηνεία. Ποιος είναι ο λόγος παραγωγής, εξέλιξης και μεταβολής των

κοινωνικών φαινομένων κατά τον ένα και όχι κατά άλλον τρόπο; Γιατί τα

φαινόμενα είναι τέτοιου χαρακτήρα και όχι διαφορετικού;

Τρεις βασικοί σκοποί της κοινωνιολογικής έρευνας:

• Ανάλυση συγκεκριμένης κοινωνικής πραγματικότητας

• Έλεγχος των γνώσεων που έχουμε, δηλαδή επιβεβαίωση, διάψευση ή

διόρθωση υποθέσεων εργασίας και θεωριών.

• Παραγωγή νέων γνώσεων.

Μέθοδος . Είναι ο τρόπος με τον οποίο επιδιώκεται η παραγωγή ενός αποτελέσματος.

Τεχνική. Είναι ο τρόπος με τον οποίο επιτυγχάνεται το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα.

Η μέθοδος και οι τεχνικές πρέπει να βρίσκονται σε λογική σχέση μεταξύ τους. Το

αποτέλεσμα καθορίζει τις μεθόδους και τις τεχνικές που θα ακολουθηθούν και

αντιστρόφως.

Μέθοδοι

1. Συγκριτική μέθοδος . Αποσκοπεί στην εύρεση και ανάδειξη ομοιομορφιών και

σταθεροτήτων ή διαφορών και ιδιαιτεροτήτων.

Μορφές συγκριτικής μεθόδου.

- Οριζόντια ή ομόχρονη σύγκριση. Μελετάμε δύο φαινόμενα που λαμβάνουν

χώρα στην ίδια χρονική περίοδο αλλά σε διαφορετικό τόπο (π.χ.

αντιμετώπιση των μεταναστών από το γηγενή πληθυσμό στην Ελλάδα και

στην Ιταλία κατά την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα).

- Κάθετα διαχρονική σύγκριση. Μελετάμε το ίδιο φαινόμενο σεδιαφορετικές χρονικές περιόδους (π.χ. αντιμετώπιση των μεταναστών από

το γηγενή πληθυσμό στην Ελλάδα κατά τις περιόδους 1985-1990 και 1995-

2000).

- Διαγώνια διαχρονική σύγκριση. Μελετάμε το ίδιο κοινωνικό φαινόμενο

τόσο σε διαφορετικό τόπο όσο και σε διαφορετικό χρόνο (π.χ. μελέτη

εσωτερικής μετανάστευσης σε Ιταλία και Ελλάδα κατά τις δεκαετίες 1920-

1930 και 1950-1960.

2. Περιπτωσιολογική μέθοδος . Μελετάμε μεμονωμένες περιπτώσεις κοινωνικών

φαινομένων είτε επειδή είναι αυτοτελές και αποκλειστικό γεγονός (π.χ. το

βιομηχανικό εργατικό κίνημα στην Ελλάδα της δεκαετίας του 1970) είτε

επειδή είναι τμήμα μιας ευρύτερης κατηγορίας φαινομένων που, κατά τηντεκμηριωμένη άποψη του/της ερευνητή/τριας, συνδέονται μεταξύ τους. Στην



πρώτη περίπτωση ερμηνεύεται το φαινόμενο με γνώσεις γενικότερης

εφαρμογής (στο παράδειγμά μας το εργατικό βιομηχανικό κίνημα μπορεί να

μελετηθεί π.χ. με τη Μαρξιστική θεωρία ή με τη θεωρία των κοινωνικών

κινημάτων), ενώ στη δεύτερη περίπτωση αναζητούνται τυπικές σχέσεις

γενικότερης ισχύος με την ανάλυση και μελέτη σε βάθος του μεμονωμένου

φαινομένου.3. Άμεση παρατήρηση. Κατάλληλη μέθοδος όταν μελετάμε κοινωνικά φαινόμενα

που λαμβάνουν χώρα στην ίδια χρονική περίοδο στην οποία ζούμε.

Οι τεχνικές που χρησιμοποιούμε είναι οι εξής:

- Συμμετοχική παρατήρηση. Χρησιμοποιούμε την τεχνική αυτή για τη

μελέτη σχετικά κλειστών κοινωνικών ομάδων (π.χ. φυλακισμένοι,

«συμμορίες» κ.α.) καθώς και σχετικά μικρών και απομονωμένων

πληθυσμών (π.χ. καταυλισμοί ιθαγενών, καταυλισμοί ρομά/τσιγγάνων

κ.α.).

- Κοινωνιολογικό πείραμα. Χρησιμοποιούμε αυτή την τεχνική

δημιουργώντας τεχνητές μικρές ομάδες ώστε να υποβληθούν τα μέλη

τους σε ελεγχόμενες αντιδράσεις με σκοπό να μελετήσουμε πώςαντιδρούν σε συγκεκριμένες συνθήκες (π.χ. πείραμα με τεχνητή φυλακή

στη Γερμανία, πρώτα reality shows στην τηλεόραση κ.α.).

4. Κοινωνική έρευνα. Όταν θέλουμε να μελετήσουμε τις υποκειμενικές

διαστάσεις της πραγματικότητας προσπαθούμε να αντλήσουμε στοιχεία και

πληροφορίες για στάσεις και απόψεις από τα ίδια τα υποκείμενα που βιώνουν

τη συγκεκριμένη πραγματικότητα. Στη διάθεσή μας τότε έχουμε τις παρακάτω

τεχνικές:

- Συνέντευξη. Πρόκειται για τεχνική που χρησιμοποιούμε για να

αντλήσουμε από τους ερωτώμενους στοιχεία, πληροφορίες και εκτιμήσεις

σε μια ζωντανή και σε βάθος συζήτηση.

- Ερωτηματολόγιο. Όταν δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε συνεντεύξεις

βάθους δίνουμε προτεραιότητα σε προτυπωμένο κατάλογο ερωτημάτων

για να απαντήσουν οι ερωτώμενοι. Μπορούμε επίσης να θέτουμε

συγκεκριμένο αριθμό ερωτήσεων (κλειστών αλλά και πολλαπλών

απαντήσεων ή ανοιχτών) ώστε να μπορέσουμε να επεξεργαστούμε τις

απαντήσεις αυτής της «σχεδιασμένης συνέντευξης» με στατιστικές

τεχνικές και να εξάγουμε συμπεράσματα που σχηματίζουν μια

γενικότερη εικόνα.

5. Μακροσκοπική ανάλυση. Συλλέγουμε, επεξεργαζόμαστε και συσχετίζουμε

στοιχεία και πληροφορίες που αφορούν ολόκληρες κοινωνίες ή μεγάλες

κατηγορίες πληθυσμών και καταστάσεις με στόχο την ευρύτερη συναγωγήσυμπερασμάτων για τη συγκεκριμένη κοινωνία και να δημιουργήσουμε

ενημερωμένα θεωρητικά σχήματα.



ΣύστημαΑπό τυπική άποψη:

*Σύστημα είναι κάθε σύνολο στοιχείων ανάμεσα στα οποία ή στα χαρακτηριστικά

τους υφίστανται σχέσεις.

**Μερικό (υπο)σύστημα είναι κάθε υποσύνολο σχέσεων ανάμεσα σε στοιχεία τουευρύτερου περιέχοντος συστήματος.

Δομή:

Συνίσταται στα βασικά υποδείγματα των στοιχείων του (ή των ιδιοτήτων των

στοιχείων) και των σχέσεών τους.

Λειτουργία:

Επίδραση ενός στοιχείου του συστήματος ως συμβολή στη διατήρηση της

υπόστασης, στην προσαρμογή στο περιβάλλον, στην επίτευξη των στόχων του

συστήματος.

Οι λειτουργίες διακρίνονται σε:

Έκδηλες

ΛανθάνουσεςΟργάνωση:

*Από άποψη περιεχομένου είναι σύστημα πράξεων προσαρμοσμένων σε ένα σκοπό ή

καθήκον.

**Από τυπική άποψη είναι η πραγματοποίηση ενός ορισμένου συνόλου σχέσεων από

το συνολικό χώρο των συμβάντων. Εξάρτηση των μεταβλητών από μία ή

συγκεκριμένες.

Η κοινωνιολογική Σχολή του Σικάγο

Στις αρχές του 20ού αιώνα η κοινωνιολογία άρχισε να ανθεί και σε ελάχιστο χρονικόδιάστημα άρχισε να αποδίδει επιστημονικούς καρπούς. Η πρώτη μεγάλη

φυσιογνωμία της Κοινωνιολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Σικάγο4 ήταν π

George Herbert Mead, ο οποίος δίδασκε φιλοσοφία στο πανεπιστήμιο αυτό. Πολλοί

μεταπτυχιακοί φοιτητές της κοινωνιολογίας παρακολουθούσαν τα μαθήματά τους και

4 Λίγα λόγια για το Πανεπιστήμιο του Σικάγο είναι απαραίτητα για να κατανοήσουμε την

ιδιαιτερότητα της κοινωνιολογικής σχολής του. Το Σικάγο από μικρή πόλη που ήταν το 1850

αναπτύχθηκε σε σημαντική μεγαλούπολη εξαιτίας της γεγωραφικής θέσης του που ήταν στο κέντρο

των δρόμων και των σιδηροδρομικών γραμμών προς τις Δυτικές ΗΠΑ. Έγινε το εμπορικό,

βιομηχανικό κέντρο των Μεσοδυτικών Πολιτειών. Η πόλη κατοικήθηκε από εσωτερικούς μετανάστες

που εγκατέλειψαν τις αγροτικές εργασίες, Αφροαμερικανούς που είχαν απελευθερωθεί από τις φυτείες

του Νότου καθώς και από εκατομμύρια μετανάστες προερχόμενους από τη Γερμανία, την Ιταλία, τηΣκανδιναβία, την Πολωνία και την Τσεχία αλλά και πολλούς Εβραίους της Ευρώπης. Το

Πανεπιστήμιο (Chicago University) ιδρύθηκε από Βαπτιστές αλλά στις αρχές του 20ού αιώνα ο

μεγιστάνας Τζον Ν. Ροκφέλερ δώρισε 15 εκατομμύρια δολάριο για την «επανίδρυση» του ως

University of Chicago. Ήταν το πρώτο αμεριανικό πανεπιστήμιο που έδωσε σημασία στις

μεταπτυχιακές σπουδές και την έρευνα. Ο William Harper, πρώτος πρόεδρος του Πανεπιστημίου,

προσκάλεσε μια μεγάλη ομάδα διακεκριμένων επιστημόνων από την Αγγλία, τη Γερμανία και τις

ΗΠΑ και τους διόρισε επικεφαλής των τμημάτων του. Στον Albion Woodbury Small ανέθεσε το

τιμητικό καθήκον να ιδρύσει και να οργανώσει τη Σχολή Κοινωνιολογίας. Ο Small συγκέντρωσε

σημαντικούς κοινωνιολόγους για να διδάξουν. Ανάμεσά τους ήταν οι Charles Henderson, George

Vincent και William Thomas. Η κατευθυντήρια γραμμή τους ήταν η ανάπτυξη της κοιωνιολογίας και

της κοινωνικής έρευνας και η επιστημονική αντιπαράθεση προς το κυρίαρχο μοντέλο της εποχής,

δηλαδή τον «κοινωνικό Δαρβινισμό». Εκτός αυτών, η κοινωνιολογική μελέτη της πόλης και της

ραγδαίας ανάπτυξής της ως δημιουργού κοινωνικών προβλημάτων ήταν ένα από τα βασικότεραερευνητικά προγράμματα που ανέλαβε η Σχολή. Βλ. Fentler, R. (2002) Practicing Sociology: Selected

Fields. Westport, CT: Praeger, σελ. 15-21.



κρατούσαν σημειώσεις τις οποίες χρησιμοποίησαν αργότερα για να μεταφέρουν τις

διαλέξεις του στο γραπτό λόγο που αποτέλεσαν βάση για το έργο του Mind, Self and

Society: From the Standpoint of a Social Behaviorist .5 H πραγματιστική φιλοσοφία

του και ο ψυχολογικός συμπεριφορισμός αποτέλεσαν τη βάση για την ανάπτυξη του

θεωρητικού ρεύματος της «συμβολικής διαντίδρασης. Προτού προχωρήσουμε στην

παρουσίαση αυτού του ρεύματος θα πρέπει να πούμε δυο λόγια για τα σημεία εκείνατης πραγματιστικής φιλοσοφίας που επηρέασαν τον προσανατολισμό του.

«Πρώτα πρώτα, για τους πραγματιστές η αλήθεια ή η πραγματικότητα δεν υφίσταται

‘εκεί έξω’ στον πραγματικό κόσμο˙ υπάρχει μόνο όταν οι άνθρωποι παρεμβαίνουν

στον κόσμο και ερμηνεύουν τα γεγονότα που συμβαίνουν σε αυτόν. Δεύτερον, οι

άνθρωποι διατηρούν στη μνήμη τους ο,τιδήποτε έχει αποδειχτεί χρήσιμο για τη ζωή

τους και βασίζουν σ’ αυτό τη γνώση τους για τον κόσμο˙ ενώ έχουν την τάση να

μεταβάλλουν κάθε τι που παύει να είναι ‘λειτουργικό’ και χρήσιμο. Τρίτον, οι

άνθρωποι ορίζουν τα κοινωνικά και φυσικά ‘αντικείμενα’ που συναντούν στον κόσμο

ανάλογα με τον τρόπο με τον οποίο τα χρησιμοποιούν. Τέλος, εάν θέλουμε να

κατανοήσουμε τα δρώντα άτομα, πρέπει να βασίσουμε την κατανόηση στο τοπραγματικά πράττουν οι δρώντες μέσα στον κόσμο. Τρία σημεία παίζουν εξέχοντα

ρόλο στη θεωρία των συμβολικών διαντιδράσεων: (1) η επικέντρωση της προσοχής

στη διαντίδραση ανάμεσα στον φορέα δράσης και τον κόσμο˙ (2) η θεώρηση του

δρώντος όσο και του κόσμου ως δυναμικών διαδικασιών και όχι ως στατικών δομών˙

και (3) η απόδοση μεγάλης σημασίας στην ικανότητα του δρώντος να ερμηνεύει τον

κοινωνικό κόσμο.»6 Από τον «ψυχολογικό συμπεριφορισμό» επηρεάστηκε έντονα

αλλά όχι άκριτα. Είχε την άποψη ότι η δική του θεωρία ανήκε στο ρεύμα του

«κοινωνικού συμπεριφορισμού» για να διαφοροποιείται από αυτό του

«ριζοσπαστικού συμπεριφορισμού» του John B. Watson, οποίος επικέντρωνε την

προσοχή του μόνο στην «παρατηρήσιμη» συμπεριφορά των ατόμων αγνοώντας τις

αφανείς νοητικές διεργασίες μεταξύ του ερεθίσματος και της ανταπόκρισης. Όπως

τονίζεται, «για τον Mead η μονάδα μελέτης είναι ‘το ενέργημα’, το οποίο εμπεριέχει

τόσο έκδηλες όσο και άδηλες πλευρές της ανθρώπινης δράσης (…) Η προσοχή, η

αντίληψη, η φαντασία , η λογική και το συναίσθημα και ούτω καθ’ εξής, θεωρούνται

μέρη του ενεργήματος …έτσι το ενέργημα περικλείει τη συνολική διεργασία που

συνιστά την ανθρώπινη δραστηριότητα».7 Ενδιαφερόμενος για τις ορθολογικές

πλευρές της προσωπικότητας o Mead προβαίνει στη μελέτη του τρόπου με τον οποίο

αναπτύσσονται καθώς επενεργούν οι άλλοι άνθρωποι σ’ αυτές. Επικεντρώνεται δε

στη γλώσσα και στις αμοιβαίες ενέργειες που γίνονται δυνατές με τη γλώσσα. Καθώς

μεγαλώνει το άτομο μαθαίνει να βλέπει τον εαυτό του παρατηρώντας την επίδρασή

του πάνω στους άλλους. Αναζητά ζεστασιά, αγάπη, έπαινο και εκτίμηση από ταπρόσωπα που εκτιμά ως σημαντικά («γενικευμένοι άλλοι») και κάνει αυτό που

αναμένουν οι άλλοι να κάνει στο μέτρο που κατορθώνει να το καταλάβει και να το

φανταστεί. Ο αυτοέλεγχος που το άτομο καταφέρνει να χρησιμοποιεί είναι

ουσιαστικά ο έμμεσος κοινωνικός έλεγχος που του ασκούν οι «γενικευμένοι άλλοι».

Η θεσμοποίηση της θεωρίας των συμβολικών διαντιδράσεων είναι αποτέλεσμα των

προσπαθειών του Herbert Blumer και των συνεργατών του που ήταν φοιτητές του

5 Mead, G.H. (1962/1984) Mind, Self and Society: From the Standpoint of a Social Behaviorist.

Chicago, Ill.: University of Chicago Press.6 Βλ. Ritzer, G. (2003) Σύγχρονη Κοινωνιολογική Θεωρία. Τόμος 1. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές

Εκδόσεις Κρήτης, σελ. 236.7 Melyzer B.N. (1964/1978) “Mead’s Social Psychology” στο Manis, J. and Mertzer, Β. (επιμ.)

Symbolic Interaction: A Reader in Social Psychology. Boston, MA: Allyn and Bacon, σελ. 123.



Mead. Ο Blumer έδωσε μάχη σε δύο μέτωπα. Κατά πρώτον, ασκούσε έντονη κριτική

στον «αναγωγικό συμπεριφορισμό» και κατά δεύτερον, αγωνιζόταν κατά της

κυριαρχίας θεωριών μεγαλύτερης κλίμακας, όπως ο «δομικός λειτουργισμός». Η

βασική θέση των «συμβολικών διαντιδράσεων» είναι ότι «οι άνθρωποι ενεργούν επί

πραγμάτων με βάση τα νοήματα που έχουν γι’ αυτούς τα πράγματα αυτά» και ότι τα

νοήματα «προέρχονται από την κοινωνική διαντίδραση και τροποποιούνται διαμέσουτης ερμηνείας».

Εν ολίγοις, η «συμβολική διαντίδραση» σε αντίθεση με τις προσπάθειες για την

ανάπτυξη «μεγάλων θεωριών» υποστήριζε ότι η κοινωνιολογία και η θεωρία της θα

μπορούσαν να αναπτυχθούν μόνο στη βάση της ουσιαστικής γνώσης των τρόπων με

τους οποίους οι άνθρωποι ζουν στην πραγματικότητα την κοινωνική τους ζωή και στη

βάση της προτεραιότητας του συγκεκριμένου σε σχέση με το αφημρημένο. Η σχολή

της «συμβολικής διαντίδρασης» υποστηρίζει τρεις θεωρητικές αρχές.

• Τα ανθρώπινα όντα ενεργούν το ένα σε σχέση με το άλλο στη βάση των

νοημάτων.

• Τα νοήματα προκύπτουν ως αποτέλεσμα της διαντίδρασης/αλληλεπίδρασης

των ατόμων.

• Τα νοήματα δημιουργούνται με τη μεσολάβηση μιας διαδικασίας ερμηνείας.

Έτσι, η «συμβολική διαντίδραση» προσπαθεί με βάση αυτές τις αρχές να αναδείξει τη

διαδικασία με την οποία διατηρείται η κοινωνική οργάνωση ως μια ατέρμονη

διαδικασία διαδοχής καθημερινών «αναμετρήσεωνν» μεταξύ των ανθρώπων. Η

σχολή της «συμβολικής διαντίδρασης» άνοιξε το δρόμο για τη διενέργεια μιας σειράς

πρωτοποριακών ερευνών στα πλαίσια των οποίων συντάχθηκαν σημαντικές μελέτες

για την εργασία και την απόκλιση (deviance) καθώς και για την εκπόνησης μιας

σειράς μελετών που ασχολούνται σήμερα με θέματα ταυτότητας και συναισθήματος

και κυρίως έδωσε το έναυσμα για την άνθηση της θεωρίας της «κοινωνικήςκατασκευής της πραγματικότητας» (κονστρουκτιβισμός).

Μια ιδιαίτερη σχολή στα πλαίσια της Σχολής του Σικάγο ήταν αυτή της «αστικής

κοινωνιολογίας» ή κοινωνιολογίας της πόλης. Μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα και τη

θεσμοποίηση της κοινωνιολογίας ως επιστημονικού κλάδου, η πόλη δεν είχε

αποτελέσει αντικείμενο συγκεκριμένων μελετών και ερευνών. Οι «πατέρες» της

κοινωνιολογίας δεν άσκησαν παρά μόνο έμμεση και ετεροχρονισμένη επιρροή στην

εξέλιξη των σπουδών αστικής κοινωνιολογίας˙ κι αυτό είτε γιατί δεν είχαν ασχοληθεί

με την πόλη (Μαρξ) είτε γιατί τα έργα τους ανακαλύφθηκαν και μεταφράστηκαν μετά

το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (Βέμπερ). Ο Μαρξ, ο οποίος άλλωστε δεν θεωρούσε τον

εαυτό του κοινωνιολόγο, ασχολήθηκε κυρίως με τις κοινωνικές τάξεις ως σύνολα καιμε την ιστορία των ταξικών συγκρούσεων και του καπιταλισμού στο μακροκοινωνικό

επίπεδο. Ο Βέμπερ, εκτός του ότι ήταν άγνωστος στο ευρύ κοινό ως το 1937 οπότε ο

Αμερικανός δομολειτουργιστής κοινωνιολόγος Τάλκοτ Πάρσονς μετέφρασε

σημαντικά έργα του, εθεωρείτο εξειδικευμένος σε ορισμένα μόνο θέματα της

κοινωνιολογίας.

Με τη Σχολή του Σικάγο η αστική κοινωνιολογία αναδείχθηκε σε σημαντικό

υποκλάδο της κοινωνιολογίας. Οι πόλεις στη σύγχρονη εποχή δε θυμίζουν σε τίποτα

τις αρχαιοελληνικές πόλεις-κράτη ούτε τις μεσαιωνικές πόλεις που διατηρούσαν

σημαντική αυτονομία από τους φεουδάρχες. Με τη βιομηχανική επανάσταση η

σύγχρονη πόλη χάνει την ιδιαιτερότητά της καθώς οι μαζικές εσωτερικές και

εξωτερικές μεταναστεύσεις, η ευρεία μαζική διακίνηση αγαθών και υπηρεσιών με τα



σύγχρονα συγκοινωνιακά μέσα, η διάδοση μηνυμάτων σε ολόκληρη την επικράτεια

με τα ΜΜΕ και άλλες κοινωνικοοικονομικές εξελίξεις ουσιαστικά ενώνουν την πόλη

και την ύπαιθρο κατά τέτοιο τρόπο ώστε να μη μπορούμε πλέον να τις

αντιμετωπίζουμε ως αυτάρκεις κοινωνικές διατάξεις που είναι ανεξάρτητες και

ξεχωριστές η μία από την άλλη.8

Ο Louis Wirth ήταν μια από τις πιο σημαντικές προσωπικότητες της Σχολής. Στα

ενδιαφέροντά του περιλαμβάνονταν η ζωή στην πόλη, η συμπεριφορά των

μειονοτικών ομάδων και τα ΜΜΕ. Η κύρια συνεισφορά του στην αστική

κοινωνιολογία ήταν το κλασικό έργο του Urbanism as a Way of Life.9 Ο «αστισμός»,

κατά τον Wirth, είναι μια μορφή κοινωνικής οργάνωσης που είναι επιζήμια για την

κουλτούρα. Η πόλη είναι δευτερεύον υποκατάστατο των πρωταρχικών σχέσεων, η

εξασθένιση των δεσμών συγγένειας, η παρακμή της κοινωνικής σημασίας της

οικογένειας, η εξαφάνιση της γειτονιάς και η υπονόμευση της παραδοσιακής βάσης

αλληλεγγύης. Όσον αφορά την οικογένεια, θεωρούσε ότι τα αποτελέσματα της ζωής

στην πόλη απειλούν τη συνοχή της και ο εξαστιμός οδηγεί στην μείωση των ρυθμών

αύξησης και στο τέλος στη μείωση γενικά των γεννήσεων. Οι οικογένειες είναιμικρότερες και πολύ συχνά συναντιώνται πλέον άτεκνες ή μονογονεϊκές οικογένειες.

Ο γάμος αναβάλλεται για μεγαλύτερη ηλικία, οι μοναχικοί άνθρωποι οδηγούνται

ολοένα και περισσότερο στην απομόνωση και σε μείωση των αριθμών των επαφών

τους και των σχέσεών τους με τους συμπολίτες τους. Όμως, δεν έχει μόνο αρνητικά η

πόλη αλλά έχει και θετικά. Η απαρχή της νεωτερικής εποχής του πολιτισμού

σηματοδοτείται από την αύξηση των μεγάλων πόλεων, ο δε μητροπολιτικός

πολιτισμός είναι ο ανώτερος πολιτισμός που έχει δημιουργήσει η ανθρωπότητα.

Παντού η πόλη υπήρξε λίκνο της ελευθερία, της ανοχής, της προόδου, της

καινοτομίας, της επιστήμης και της ορθολογικότητας

Ο Wirth ως μετανάστης Εβραίος στην Αμερική ο ίδιος, ενδιαφέρθηκε για τηβαθύτερη κοινωνική κατανόηση των μειονοτικών ομάδων. Η μελέτη του αυτή μπορεί

να έχει θετικά αποτελέσματα για τη μελέτη των πάσης φύσεων μειονοτικών ομάδων:

εθνοτικές, άτομα με αναπηρίες, ομοφυλόφιλοι, γυναίκες (αν και δεν αποτελούν

μειονότητα επί της ουσίας βιώνουν την κατάσταση της υποταγμένης στην πατριαρχία

μειονότητας), οι ηλικιωμένοι κ.α. Όλες ή οι περισσότερες από αυτές τις ομάδες

υποφέρουν και υπομένουν ακόμη και σήμερα την προκατάληψη, την αρνητική

διάκριση και τη στέρηση των δικαιωμάτων τους από τις αριθμητικά ισχυρότερες

κοινωνικές ομάδες. Ακόμη και σήμερα το έργο του Wirth εμπνέει τους

κοινωνιολόγους που ασχολούνται με ζητήματα πόλης, ρατσισμού και διακρίσεων.10

Λειτουργισμός

8 Βλ. Savage, M. and Warde A. (2005) Αστική κοινωνιολογία, καπιταλισμός και νεωτερικότητα. Αθήνα:

Εκδ. Παπαζήση.9 Βλ. Wirth L. (1938) “Urbanism as a Way of Life”. American Journal of Sociology, XLIV, July,σελ.

1-24.10 Σημαντικό έργο που εξίσου συνέβαλε στη συνέχεια στην ανάπτυξη των αντίστοιχων ερευνών είναι

το Wirth L. (1964) On Cities and Social Life. Chicago, Ill.: The University of Chicago Press.



Όπως τονίσαμε νωρίτερα, στο πλαίσιο των δομικών θεωριών κυρίαρχη θέση κατέχει

ο «δομολειτουργισμός». Πρώτη θεώρηση των πραγμάτων κατ’ αυτό τον τρόπο

ήταν αυτή του «λειτουργισμού». Ο «λειτουργισμός» είναι ένα πλαίσιο

κοινωνικής ανάλυσης που συλλαμβάνει την ιδέα μιας κοινωνίας ως ένα

σύνθετο σύστημα του οποίου τα μέρη λειτουργούν από κοινού για την

προώθησης της αλληλεγγύης και της σταθερότητάς της. Οι «λειτουργιστές»κοινωνιολόγοι προσεγγίζουν «συγχρονικά» τις κοινωνίες, δηλαδή αναλύουν

στατικά το κοινωνικό πλαίσιο σε μια δεδομένη χρονική στιγμή. Ο όρος

«λειτουργισμός» επινοήθηκε από τους κοινωνικούς ανθρωπολόγους, Α.R.

Radcliffe-Brown και B. Malinowski.11 Ο Malinowski ανέπτυξες την πρώτη

αμιγώς λειτουργιστική θεωρία στην προσπάθειά του να αποκρυπτογραφήσει

και να κατανοήσει τα εκ πρώτης όψεως αντιφατικά και ακατανόητα «ήθη και

έθιμα» ενός «πρωτόγονου πληθυσμού».12 Τα βασικά στοιχεία του θεωρητικού

σχήματος που επεξεργάστηκε ο Malinowski είναι οι έννοιες του

πολιτισμού/κουλτούρας, του θεσμού, της λειτουργίας και της ανάγκης. Ας τα

δούμε αναλυτικότερα:

• Κουλτούρα. Είναι «όρος που αναφέρεται στην κοινωνική κληρονομιά τουανθρώπου». Αναλυτικότερα, ο όρος «κουλτούρα» άλλοτε ταυτίζεται με τον

υλικοτεχνικό πολιτισμό και άλλοτε με τον μη-υλικό πνευματικό πολιτισμό. Τη

διάκριση αυτή την οφείλουμε στον Alfred Weber. Αντανακλά, όμως, την

αντίθεση της γερμανικής προς τη γαλλική διανόηση του 19ου αιώνα Οι

Γερμανοί θεωρούσαν την αντίληψη περί πολιτισμού που ανέπτυξε η

αυτοκρατορική αυλή της Γαλλίας ως έλλειψη πνευματικότητας, τύπους

«καλής συμπεριφοράς χωρίς περιεχόμενο».13 Από την πλευρά της κοινωνικής

ανθρωπολογίας προτάθηκε ένας ορισμός που τελικά ταυτίζει τη σημασία της

κουλτούρας και του πολιτισμού: «Κουλτούρα ή πολιτισμός είναι το σύνθετο

όλο που περιλαμβάνει τη γνώση, τις πεποιθήσεις, την τέχνη, την ηθική, το

δίκαιο, τα έθιμα και τις άλλες ικανότητες ή συνήθειες που αποκτά ο άνθρωπος

ως μέλος της κοινωνίας».14Πιο απλά, η κουλτούρα αναφέρεται κυρίως στο

σύστημα αξιών, στις πεποιθήσεις, στις στάσεις και τους τρόπους ζωής.

• Ανάγκη. Είναι το ψυχολογικό στοιχείο που κινεί έναν οργανισμό να δράσει

προς την κατεύθυνση επίτευξης στόχων και η αιτία αυτής της δράσης που

δίνει νόημα και κατεύθυνση στη συμπεριφορά. Σύμφωνα με τον A. Maslow,

οι ανάγκες κατατάσσονται σε 5 κατηγορίες, καθεμία από τις οποίες αποτελεί

προϋπόθεση για την επόμενη: ψυχολογικές (βιολογικές απαιτήσεις διατροφής,

νερού, αέρα και ύπνου), ανάγκες για δομή, τάξη ασφάλεια και

προβλεψιμότητα, ανάγκες αγάπης και ανήκειν (φίλοι, συντροφιές,

υποστηρικτική οικογένεια, ταύτιση με κάποια ομάδα, ερωτική/αισθηματικήσχέση), ανάγκες εκτίμηση (αναγνώριση από τους άλλους ανθρώπους, πρεστίζ,

αυτοεκτίμηση, ικανότητα, αυτοπεποίθηση), και, τέλος, ανάγκες

αυτοπραγμάτωσης.

11 Βλ. Malinowski, B. (1931) “Culture” στο Encyclopedia of the Social Sciences. New York, NY:

MacMillan. Βλ επίσης Radcliffe-Brown, A.R. (1968) Structure et fonction dans la société primitive.

Paris: Ed. Minuit.12 Βλ. Κατριβέσης, Ν. (2004) Κοινωνιολογική θεωρία: Σύγχρονα ρεύματα της κοινωνιολογικής σκέψης.

Αθήνα: Εκδ. Gutennerg.13 Βλ Πέτρου, Ι. (2007) Κοινωνιολογία. Θεσσαλονίκη: Εκδ. Βάνιας, σελ. 125-126. Βλ. επίσης Elias,

N. (1997) Η εξέλιξη του πολιτισμού. Αθήνα: Εκδ. Νεφέλη.14 Βλ. Πέτρου, Ι. (2007), ο.ε.π., σελ 126-127. Βλ. επίσης Tylow E. (1924/1871) Primitive Culture. Vol.

1, New York, NY: Brentanos.



• Θεσμός . Είναι η επιδίωξη ενός κοινωνικά σημαντικού σκοπού με κοινωνικά

παραδεκτούς και παγιωμένους τρόπους ατομικής ή συλλογικής συμπεριφοράς

και δράσης. Οι θεσμοί μπορεί να εξυπηρετούν τις ανάγκες της ανθρώπινης ή

πολιτισμικής επιβίωσης αλλά κι αυτοί έχουν τις δικές τους προϋποθέσεις για

την δική τους ύπαρξης. Πρώτον, πρέπει να παράγουν και να αναπαράγουν τις

υλικές προϋποθέσεις (οικονομική λειτουργία). Δεύτερον, πρέπει να ορίζουνκαι να ρυθμίζουν την κατάλληλη ανθρώπινη συμπεριφορά για τη διεξαγωγή

των υποθέσεών του, αναγκαία προϋπόθεση του κοινωνικού ελέγχου. Τρίτον,

διαμορφώνουν τα μέλη τους ώστε να συμπεριφέρονται σύμφωνα με τις

προδιαγραφές, μια εκπαιδευτική προϋπόθεση. Τέλος, πρέπει να αναπτύσσουν

δομή εξουσίας για την οργάνωση του θεσμού, ικανοποιώντας έτσι μια

πολιτική ανάγκη.15

• Λειτουργία. Είναι το θετικό αποτέλεσμα που έχει η ύπαρξη, ή συμπεριφορά,

του τμήματος ενός συστήματος για ένα ή περισσότερα άλλα τμήματα ή για

ολόκληρο το σύστημα, και ιδιαίτερα για τη συντήρησή του. Σύμφωνα με τον

κοινωνιολόγο Marion Levi η λειτουργία είναι όρος γένους και αναφέρεται σε

κάθε αποτέλεσμα, θετικό ή αρνητικό, διακρίνοντάς μεταξύ «ευλειτουργίας καιδυσλειτουργίας».16 Επιπλέον, όπως μας έδειξε ο Robert Merton, υπάρχουν οι

«έκδηλες» και οι «λανθάνουσες» λειτουργίες. Οι πρώτες γίνονται αντιληπτές

και αποτελούν επιδιωκόμενα αποτελέσματα (πχ. Αμυντική ικανότητα μιας

χώρας ως έκδηλης λειτουργίας της στρατιωτικής θητείας). Διακρίνονται σε

κύριες (πχ. κύρια έκδηλη λειτουργία της εκπαίδευσης είναι η μετάδοση

γνώσεων και δεξιοτήτων στα μέλη της κοινωνίας) και δευτερεύουσες (πχ. η

κοινωνικοποίηση ως δευτερεύουσα έκδηλη λειτουργία της εκπαίδευσης). Οι

«λανθάνουσες» λειτουργίες δεν γίνονται άμεσα αντιληπτές και δεν αποτελούν

αντικείμενο προγραμματισμένης κοινωνικής δράσης (πχ. όταν πηγαίνουμε σε

ένα θρησκευτικό πανηγύρι, που έχει ως έκδηλη λειτουργία τον εορτασμό της

μνήμης του αγίου, βλέπουμε ότι στην πραγματικότητα επιτελεί τη λειτουργία

της σύσφιξης των σχέσεων των μελών της κοινότητας που συμμετέχουν στον

εορτασμό.)17Και στην περίπτωση αυτή διακρίνουμε σε κύρια και

δευτερεύουσες λανθάνουσες λειτουργίες.

Η μεθοδολογία του Malinowski είναι η εθνογραφική. Ο ίδιος τόνιζε ότι πρέπει η

κοινωνική ανθρωπολογία και η κοινωνιολογία να κατέβουν από τον εξώστη (off the

verandah). Οι κοινωνιολόγοι πρέπει να βρεθούν δίπλα στα «υποκείμενα» των

ερευνών τους και να βιώσουν την ίδια την εμπειρία της ζωής τους. Ως τότε οι

ερευνητές χρησιμοποιούσαν δομημένα ερωτηματολόγια συνεντεύξεων και δεν

κατέβαιναν να αναμειχθούν στην καθημερινή ζωή. Αντίθετα, ο Malinowski τόνισε τησημασία της λεπτομερούς συμμετοχικής παρατήρησης. Οι ανθρωπολόγοι και οι

κοινωνιολόγοι πρέπει να έχουν καθημερινή επαφή με τους πληροφοριοδότες τους και

να καταγράφουν τα «ανεκτίμητα πράγματα της καθημερινής ζωής» που είναι

απαραίτητα για την κατανόηση ενός διαφορετικού πολιτισμού. Ο ίδιος επισημαίνει

ότι είναι σημαντικός παράγοντας παρεξήγησης και παρερμηνείας η διάσταση μεταξύ

περιγραφής και ανάλυσης αλλά και μεταξύ των απόψεων των δρώντων υποκειμένων

και των αναλυτών.

15 Βλ. Sharrock W., Hughes, J., and Martin J.P. (2003) Understanding Modern Sociology. London, UK:

Sage, σελ. 15-17.16 Βλ. Τσαούσης, Δ. (1989) Η κοινωνία του ανθρώπου. Αθήνα: Εκδ. Gutenberg, σελ. 172.17 Βλ. Τσαούσης, Δ. (1989) ο.ε.π., σελ. 173.



O Radcliffe-Brown ασπαζόμενος τη λογική του έργου του Ντυρκέμ θεωρούσε σκοπό

της έρευνάς του τη μελέτη των «πρωτόγονων κοινωνιών» και έδειξε ιδιαίτερο

ενδιαφέρον για τις κοινότητες ιθαγενών στις χώρες της Ωκεανίας με στόχο τη

διατύπωση γενικεύσεων σχετικά με την κοινωνική δομή. Τόνισε πως για τη

διατήρηση της συνολικής κοινωνικής τάξης μιας κοινωνίας απαιτείται να θεωρείται η

κοινωνία ως ένας οργανισμός με όργανα όπως το σώμα: «…η ζωή ενός οργανισμούσυλλαμβάνεται ως η λειτουργία της δομής του. Η συνοχή της δομής εξασφαλίζεται με

τη συνέχεια της λειτουργίας(…) ένα κύτταρο ή ένα όργανο έχει μια δραστηριότητα

και αυτή η δραστηριότητα έχει μια λειτουργία. Είναι αλήθεια ότι στην καθομιλουμένη

γλώσσα λέμε ότι η έκκριση γαστρικού υγρού είναι ‘λειτουργία’ του στομαχιού. Με

τον τρόπο που χρησιμοποιούμε εδώ τις λέξεις, θα λέγαμε ότι αυτή είναι

‘δραστηριότητα’ του στομαχιού, η ‘λειτουργία’ του οποίου είναι η αλλαγή των

πρωτεϊνών των τροφών σε μια μορφή για την απορρόφησή τους και τη διανομή του

με το αίμα στους ιστούς. Μπορούμε να τονίσουμε ότι η λειτουργία μιας

επαναλαμβανόμενης φυσιολογικής διαδικασίας είναι κατ’ αυτό τον τρόπο, μια

αντιστοιχία μεταξύ αυτής και των αναγκών (δηλαδή, των αναγκαίων όρων ύπαρξης)

του οργανισμού.»18

Οι έρευνές του για την κοινωνική λειτουργία αφορούσαν τους τρόπους με τους

οποίους ότι τα έθιμα συμβάλλουν στη διατήρηση της υπάρχουσας κοινωνικής τάξης

πραγμάτων. Προσπάθησε δηλαδή να εξηγήσει γιατί πρακτικές που κάποτε στο

παρελθόν είχαν συγκεκριμένο νόημα διατηρούνται ακόμη και σήμερα που δεν έχουν

το ίδιο νόημα ή δεν έχουν καθόλου νόημα. Παραδείγματος χάριν, η χειραψία, ενώ

παλιότερα χρησίμευε να δείξει ότι οι άνθρωποι που συναντιόντουσαν δεν έφεραν

όπλα, σήμερα ίσως να μην έχει νόημα. Ο Radlcliffe Brown τόνιζε ότι οι τελετές

χρησιμεύουν στο να φέρνουν κοντά τους ανθρώπους, δημιουργώντας ή ενισχύοντας

τα αισθήματα αλληλεγγύης και θεωρούσε ότι οι σχέσεις μεταξύ συγγενών με βάση

την καταγωγή χρησιμεύουν στον καθορισμό των δικαιωμάτων του ενός ατόμου πάνωστο άλλο με σχετικά σαφή τρόπο ώστε να μην έρχονται σε σύγκρουση μεταξύ τους.

Ο Radcliffe- Brown με τις θέσεις του συνέβαλε αποφασιστικά στην ανάδειξη του

κλάδου της κοινωνικής ανθρωπολογίας και καθιέρωσε το δομολειτουργισμό ως

τρόπο ανάλυσης της κοινωνίας.19 Η κριτική που του ασκήθηκε τόνιζε ότι δεν έλαβε

υπόψη του τις ιστορικές αλλαγές που επέφερε σε αυτές τις κοινωνίες η

αποικιοκρατία. Η κριτική επεκτείνεται στο σύνολο του δομολειτουργισμού λόγω της

στατικής εικόνας που διαμορφώνουν για την κοινωνία και της έλλειψης αναφοράς

στις ιστορικές εξελίξεις με τις οποίες καθορίζεται η σύσταση, αλλαγή ή διάλυση της

κοινωνίας˙ δηλαδή ο δομολειτουργισμός κατηγορείται για αχρονία και

ανιστορικότητα.

Robert K. Merton

Θεωρίες μέσου βεληνεκούς

Ο Ρ. Μέρτον είναι ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του

δομολειτουργισμού. Η πρώτη συμβολή του στη συζήτηση περί μεθοδολογίας ήταν η

διατύπωση της θέσης περί «θεωριών μέσου βεληνεκούς. Στόχος του ήταν η εφαρμογή

18 Bλ. Radcliffe-Brown A.R. (1940) “On the Concept of Function in Social Science” Presidential

Address to the Royal Anthropological Institute. Journal of the Royal Anthropological Institute, Vol.

LXX19

Radcliffe- Brown, A.R. (1922) The Abdaman Islanders. New York, NY: The Free Press καιRadlcliffe-Brown, A.R. (1952) Structure and Function in Primitive Society. London: Cohen

and West.



των θεωριών τέτοιου τύπου σε περιορισμένες σειρές δεδομένων, η υπέρβαση της

απλής περιγραφής των κοινωνικών φαινομένων και η πλήρωση των κενών μεταξύ

του ωμού εμπειρισμού, των μεγάλων θεωριών και των θεωριών που περιλαμβάνουν

εξηγήσεις για τα πάντα. Για να υποστηρίξει αυτή την άποψή του δανείζεται

επιχειρήματα από τους Ντυρκέμ και Βέμπερ. Ο Μέρτον υποστηρίζει επίσης ότι ο

κεντρικός προσανατολισμός του λειτουργισμού είναι η ερμηνεία των δεδομένων μετις συνέπειες πάνω στις μεγαλύτερες δομές στις οποίες αφορούν. Αναλύει την

κοινωνία με αναφορά στο κατά πόσο οι πολιτιστικές και οι κοινωνικές δομές είναι

πλήρως ή ατελώς ολοκληρωμένες. Ενδιαφέρεται για τη διατήρηση των κοινωνιών και

ορίζει τις λειτουργίες που αφορούν την προσαρμογή ενός δεδομένου κοινωνικού

συστήματος. Θεωρεί τις κοινές αξίες κρίσιμης σημασίας για την εξήγηση του πώς

λειτουργούν οι κοινωνίες και οι θεσμοί. Δίνει έμφαση στην ύπαρξη δυσλειτουργιών,

δηλαδή στις συνέπειες κάποιων καταστάσεων που σε γενικές γραμμές είναι

δυσλειτουργικές πότε για όλους και πότε για μερικούς ενώ για άλλους είναι

λειτουργικές. Στο σημείο αυτό συμπλέει με τις θεωρίες των κοινωνικών

συγκρούσεων παρ’ ότι πιστεύει πως οι θεσμοί και οι αξίες μπορούν να είναι

λειτουργικές για το σύνολο της κοινωνίας. Με το αναγνωρίζουμε τις δυσλειτουργικέςπλευρές των θεσμών μπορούμε να εξηγήσουμε και την ανάπτυξη εναλλακτικών

λύσεων. Αυτό σημαίνει, κατά τον Μέρτον, ότι δεν είναι όλες οι εκδοχές του

λειτουργισμού συντηρητικού χαρακτήρα θεωρίες που αποσκοπούν με κάθε θυσία στη

διατήρηση του υπάρχοντος κοινωνικού συστήματος.

Οι έκδηλες λειτουργίες είναι οι συνέπειες που οι άνθρωποι παρατηρούν ή αναμένουν,

ενώ οι λανθάνουσες είναι εκείνες που ούτε αναγνωρίζονται ούτε προγραμματίζονται

σκόπιμα. Ο Μέρτον δίνει έμφαση στις λανθάνουσες λειτουργίες για να βοηθήσει

στην κατανόηση της κοινωνίας, ωθώντας τον κοινωνιολόγο να προχωρήσει πέρα από

τις δικαιολογίες που δίνουν τα άτομα για τις πράξεις τους ή για την ύπαρξη των

εθίμων και των θεσμών, να αναζητήσει άλλες κοινωνικές συνέπειες που αφήνουν

χώρο για την επιβίωση των πρακτικών αυτών και να φωτίσει τους τρόπους

λειτουργίας της κοινωνίας. Εμφανείς δυσλειτουργίες είναι καταστάσεις όπως η

κυκλοφοριακή συμφόρηση, οι στοίβες σκουπιδιών, η έλλειψη καθαρών δημοσίων

αποχωρητηρίων κ.α. Λανθάνουσες λειτουργίες μπορεί να είναι καταστάσεις όπως η

«κοπάνα» από τη δουλειά για το ξεπέρασμα ενός hangover ώστε να αποδίδουν στην

εργασία τους, κ.α.

Ο Μέρτον μοιράζεται τις ίδιες ιδέες με τους λειτουργιστές αλλά ταυτόχρονα

προσπαθεί να τονίσει ότι οι συγκεκριμένοι κάθε φορά θεσμοί δεν είναι οι μόνοι που

ασκούν τις λειτουργίες που αποσκοπούν στην επιβίωση των κοινωνιών. Οι«λειτουργικές εναλλακτικές» εκπληρώνουν τα ίδια καθήκοντα και είναι σημαντικές

γιατί ωθεί τους κοινωνιολόγους σε επαγρύπνηση για τον εντοπισμό των

λανθανουσών λειτουργιών που οι διάφοροι θεσμοί εκτελούν και επειδή απαλύνουν

την τάση του λειτουργισμού να υπερασπίζεται –με έκδηλο ή λανθάνοντα τρόπο- την

υπάρχουσα κάθε φορά κοινωνική τάξη πραγμάτων και το status quo αγνοώντας τις

δυνατότητες μετασχηματισμού και ανατροπών.

Ανομία κατά Μέρτον

Ακολουθώντας τη γραμμή που χάραξε ο Ντυρκέμ, ο Μέρτον τονίζει ότι ανομία είναι

η ρήξη μεταξύ των πολιτιστικών στόχων και των νόμιμων μέσων που είναι διαθέσιμα

για την επίτευξη αυτών των στόχων. Παραδείγματος χάριν, στις ΗΠΑ κυριάρχησε τολεγόμενο «Αμερικανικό Όνειρο». Κατά τον Μέρτον, αυτό σημαίνει ότι δόθηκε



έμφαση στο στόχο της χρηματικής επιτυχίας χωρίς να δοθεί αντίστοιχη έμφαση στους

νόμιμους τρόπου επίτευξης αυτού του στόχου. Έτσι δημιουργείται μια αρκετά

δυσάρεστη κατάσταση απόκλισης.20

Πολιτιστικοί στόχοι Θεσμοποιημένα Μέσα Τρόποι προσαρμογής

+ + Συμμόρφωση (conformity)

+ - Καινοτομία (innovation)

- + Τυπολατρία (ritualism)

- - Οπισθοχώρηση (retreatism)

± ± Εξέγερση (rebellion)

Συμμόρφωση = η επίτευξη των κοινωνικών στόχων με κοινωνικά αποδεκτά μέσα.

Καινοτομία = η επίτευξη των ίδιων στόχων με μη αποδεκτούς τρόπους.

Τυπολατρία = η αποδοχή των μέσων με τίμημα την απεμπόληση των στόχων.

Υποχώρηση = η απόρριψη τόσο των μέσων όσο και των σκοπών.

Εξέγερση = ο συνδυασμός της απόρριψης των κοινωνικών στόχων και μέσων και της

αντικατάστασής τους από άλλους στόχους και μέσα.

Κατά τον Μέρτον, η καινοτομία και η τυπολατρία είναι οι καθαρές περιπτώσεις

ανομίας καθώς υπάρχει ασυνέχεια και ρήξη μεταξύ στόχων και μέσων.

20 Αυτή είναι μια από τις πιο γνωστές θεωρίες που εφαρμόζει η εγκληματολογία.

Documents

ΤΣΑΚΙΡΗΣ - ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ 4 - ΣΧΟΛΗ ΣΙΚΑΓΟ-ΔΟΜΟΛΕΙΤΟΥΡΓΙΣΜΟΣ