Περίληψη

Στην παρούσα εργασία εξετάζονται οι βασικές τοποθετήσεις των πρώτων

θεωρητικών της σχολής της Φρανκφούρτης ως προς την σχέση που αναπτύσσεται

μεταξύ των εννοιών της πολιτιστικής βιομηχανίας και της τέχνης και της μαζικής

κουλτούρας. Σκοπός της εργασίας είναι η κριτική αξιολόγηση των βασικών

τοποθετήσεων της σχολής της Φρανκφούρτης και η συσχετισή τους με την ελληνική

βιομηχανία της τηλεόρασης για να εξεταστεί αν οι εν λόγω τοποθετήσεις βρίσκουν

εφαρμογή στην σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα. Μέσω της εν λόγω συσχέτισης

πρόκειται διεξαχθούν κάποια συμπεράσματα σχετικά με τις επιπτώσεις της μαζικής

κουλτούρας στην ζωή των ατόμων προκειμένου να διατυπωθούν προβληματισμοί που

χρήζουν περαιτέρω διερεύνησης.

Λέξεις κλειδιά

Σχολή Φρανκφούρτης, πολιτιστική βιομηχανία, τέχνη, μαζική κουλτούρα, ελληνική

εμπειρία.

1

Περιεχόμενα

Περίληψη........................................................................................................................1

Εισαγωγή........................................................................................................................3

Α. Ιστορική Αναδρομή...................................................................................................4

Β. θεωρητικό πλαίσιο εξέτασης και ανάλυσης του θέματος της εργασίας....................7

Γ. Η σημερινή πραγματικότητα. Η εμπερία της Ελλάδας..........................................11

Συμπεράσματα – Προτάσεις........................................................................................13

Βιβλιογραφία................................................................................................................15

Ελληνική......................................................................................................................15

Ξενόγλωσση.................................................................................................................16

2

Εισαγωγή

Η τέχνη και μαζική κουλτούρα, η διάδοση τους από τις πολιτιστικές βιομηχανίες

και οι συνέπειες τους στο άτομο αποτελούν το επίκεντρο του προβληματισμού της

παρούσας εργασίας. Ο εν λόγω προβληματισμός εντάσσεται στα πλαίσια της

Κριτικής Θεωρίας, όπως αυτή αναπτύχθηκε από την πρώτη γενιά των θεωρητικών

της σχολής της Φρανκφούρτης. Οι εκπρόσωποι της σχολής της Φρανκφούρτης

έχοντας βιώσει την εμειρία των ολοκληρωτικών καθεστώτων, που εμφανίστηκαν

στην Γερμανία και στην Ευρώπη την δεκαετία του 30’, μέσα από το έργο τους

καταγγέλλουν την τις προπαγανδιστικές πρακτικές των δικτατορικών και φασιστικών

ηγετών για την επιβολή της κοινωνικής τους κυριαρχίας (Adorno, et al., 1984).

Τα κύρια σημεία των θέσεων των εκπροσώπων της σχολής της Φρανκφούρτης

στρέφονται γύρω από τους άξονες τριών εννοιών: της πολιτιστικής βιομηχανίας ή

βιομηχανία της κουλτούρας, της μαζικής κουλτούρας και της τέχνης. Οι εκπρόσωποι

της σχολής της Φρανκφούρτης ασκώντας κριτική στις απόψεις του Μαρξ και

απορρίπτοντας τον Θετικισμό με την αιτιολογία ότι προσεγγίζει επιφανειακά τα

κοινωνικά φαινόμενα χωρίς να δίνει λύσεις επιχείρησαν να προσεγγίσουν κριτικά τις

ιστορικές, πολιτικές και οικονομικές περιστάσεις καθώς και τις συσχετίσεις τους.

Σκοπός των θεωρητικών της σχολής της Φρανκφούρτης ήταν απελευθέρωση του

ατόμου σε προσωπικό επίπεδο από τις συνθήκες που το κρατούν δέσμιο των φόβων

του και των περιστάσεων (Adorno, et al., 1984).

Στην παρούσα εργασία παρουσιάζονται οι έννοιες της πολιτιστικής βιομηχανίας,

της τέχνης και της μαζικής κουλτούρας, όπως αυτές προσεγγίστηκαν από τους

θεωρητικούς της σχολής της Φρανκφούρτης, προκειμένου να αναδειχθούν οι μεταξύ

τους συσχετίσεις και η επίδραση τους στην χειραγώγηση και την εξαπάτηση των

μαζών. Βασικός σκοπός της εργασίας είναι η κριτική αξιολόγηση των βασικών

τοποθετήσεων της σχολής της Φρανφούρτης και η συσχετησή τους με την ελληνική

βιομηχανία της τηλεόρασης για να εξεταστεί αν οι εν λόγω τοποθετήσεις βρίσκουν

εφαρμογή στην σύγχρονη ελληνική πραγαματικότητα.

Για την εκπλήρωση του σκοπού της εργασίας ακολουθείται ένα συγκεκριμένο

πλάνο. Αρχικά παρουσιάζονται οι ιστορικές συνθήκες, που συντέλεσαν στην

δημιουργία του φιλοσοφικού ρεύματος της σχολής της Φρανκφούρτης. Στην συνέχεια

3

παρουσιάζονται οι βασικές τοποθετήσεις των εκπροσώπων της σχολής της

Φρανκφούρτης ως προς την σχέση που αναπτύσσεται μεταξύ πολιτιστικής

βιομηχανίας, τέχνης και μαζικής κουλτούρας. Τέλος ακολουθεί η εμπειρική μελέτη

της σύγχρονης ελληνικής πραγματικότητας προκειμένου να διερευνηθεί κατά πόσο

βρίσκουν εφαρμογή οι βασικές τοποθετήσεις της σχολής της Φρανκφούρτης στην

ελληνική βιομηχανία της τηλεόρασης. Η επιστημονική μεθοδολογία που

χρησιμοποιήθηκε για την εκπλήτωση του σκοπού της εργασίας είναι αυτή της

βιβλιογραφικής ανασκόπησης.

4

Α. Ιστορική Αναδρομή

H σχολή της Φρανκφούρτης συνιστά ένα ιδιότυπο φιλοσοφικό ρεύμα, που έχει τις

ρίζες του στην Γερμανία του μεσοπολέμου από όπου και ξεκίνησε. Ιδρυτικά μέλη

της σχολής ήταν μία ομάδα Γερμανο-Αμερικάνικης καταγωγής θεωρητικοί, οι οποίοι

ανέπτυξαν ισχυρές αναλύσεις των αλλαγών, που σημειώθηκαν στις δυτικές

καπιταλιστικές κοινωνίες μετά την κλασική θεωρητική προσέγγιση του Marx.

Ανάμεσα στα ιδρυτικά μέλη της σχολής της Φρανκφούρτης συγκαταλέγονται οι

θεωρητικοί Χέρμπερτ Μαρκούζε, Μάξ Χορκχάιμερ, Τέοντορ Άντόρνο και Λέο

Λόβενταλ (Kellner, 2002, σελ.2).

Mετά την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία το ιδιότυπο φιλοσοφικό ρεύμα της

σχολής πέρασε στην Αμερική και στην συνέχεια διαδόθηκε σε ολόκληρο τον δυτικό

κόσμο επηρεάζοντας κυρίως την ριζοσπαστική φιλοσοφική σκέψη. Ιδιαίτερα στην

Αμερική (1930-1940) τα μέλη της σχολής της Φρανκφούρτης ήρθαν σε άμεση επαφή

με την άνοδο της μαζικής κουλτούρας και την προώθηση της από τα μέσα μαζικής

ενημέρωσης (συμπεριλαμβανομένων της τηλεόρασης, του ραδιοφώνου και των

περιοδικών) των ταινιών, της τέχνης και της λαικής μουσικής. Η ανάπτυξη που

γνώρισε η πολιτιστική βιομηχανία της Αμερικής μέσω της διάδοσης της μαζικής

κουλτούρας κατέληξε στην οριστική εγκαθίδρυση της βιομηχανίας της ψυχαγωγίας1,

που απώτερος σκοπός της ήταν η καθυπόταξη των ατόμων στα καπιταλιστικά

καταναλωτικά πρότυπα μέσω της στέρησης της κριτικής τους σκέψης και του

ελεύθερου χρόνου τους (Adorno, et al., 1984, σελ. 12).

Η εμπειρία που απέκτησαν οι θεωρητικοί της σχολής της Φρανκφούρτης στην

Αμερική2 με την άνοδο και την διάδοση της μαζικής κουλτούρας σε συνδυασμό με

την προγενέστερη εμπειρία τους στην χιτλερική Γερμανία3 αποτέλεσαν το έναυσμα

1 Η βιομηχανία της ψυχαγωγίας συμβάδισε τόσο με την ανάπτυξη της τεχνολογίας όσο και με την γιγάντωση των μέσων (Σαρίκας στους Adorno, et al., 1984). 2 Στην Αμερική η μαζική κουλτούρα διαμορφώθηκε υπό τα πλαίσια της εκβιομηχάνισης και των

καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής με απώτερο σκοπό την χειραγώγηση των μαζών μέσω της

διάδοσης ενός εμπορευματοποιημένου πολιτισμού. Η διάδοση της μαζικής κουλτούρας και του

εμπορευματοποιημένου πολιτισμού στην Αμερική της δεκαετίας του 30’ ευνοήθηκε από την ελάχιστη

έως και ανύπαρκτη κρατική στήριξη προς την βιομηχανία της τηλεόρασης και του κινηματογράφου. 3 Στην χιτλερική Γερμανία η χειραγωγημένη και ελεγχόμενη μαζική κουλτούρα της εποχής αποτέλεσε το μέσο εκμετάλλευσης, εξαπάτησης και χειραγώγησης της λαικής μάζας (Kellner, 2002, σελ.2).

5

για να ασχοληθούν με τις επιπτώσεις που έχει η διάδοση της μαζικής κουλτούρας

μέσω της πολιτιστικής βιομηχανίας στο άτομο. Στα πλαίσια αυτού του

προβληματισμού τους τα ιδρυτικά μέλη της σχολής της Φρανκφούρτης σε

συνεργασία με μεταγενέστερους θεωρητικούς, όπως ο Juergen Hebermas, ανέπτυξαν

την Κριτική Θεωρία4 μέσω της οποίας έγιναν και ιδιαίτερα γνωστοί. Η Κριτική

Θεωρία είναι μία νεο-μαρξιστική θεωρία,5 η οποία επιχειρεί να εξηγήσει τα

κοινωνικά φαινόμενα εξετάζοντας τις κοινωνικές συνθήκες που τα παρήγαγαν

Adorno, et al., 1984, σελ. 12).

Οι θεωρητικοί της σχολής της Φρανκφούρτης με την Κριτική Θεωρία επειχείρησαν

μία κριτική εξέταση της μαζικής κουλτούρας και επικοινωνίας στην κοινωνική

αναπαραγωγή και κυριαρχία. Κατανώντας την επίδραση μαζικής κουλτούρας στο

άτομο, η σχολή της Φρανκφούρτης μέσω της Κριτικής Θεωρίας επιχείρησε να

ερημηνεύσει τις δυνάμεις, τις περιστάσεις, τις συσχετίσεις και τις αλληλεπιδράσεις

που παρατηρηθήκαν στα πλαίσια των σύγχρονων βιομηχανικών κοινωνιών

προκειμένου να απελευθερώσει το άτομο από τις περιστάσεις που το υποδουλώνουν.

Σύμφωνα με τον Agger (1991) οι δημιουργοί της Κριτικής Θεωρίας και

συγκεκριμένα ο Χορκχάιμερ και ο Αντόντο απέρριψαν τις επιφανειακές προσεγγίσεις

των κοινωνικών προβλημάτων, όπως αυτές διατυπώθηκαν από τον Θετικισμό, καθώς

δεν έδιναν λύσεις στα άτομα για την χειραφέτηση τους αλλά περιορίζονταν σε

προσεγγίσεις που οδηγούσαν στην παθητικότητα και την μοιρολατρία.

Απορρίπτωντας το Θετικισμό και ασκώντας κριτική στον μαρξισμό πρότειναν μία

νέα επιστημολογική προσέγγιση για την αντιμετώπιση του φαινομένου της

μαζικοποίησης και την απελευθέρωση των ατόμων από τα δεσμά τους (Agger, 1991,

σελ. 109).

4 Η ιστορία της Κριτικής Θεωρίας ανάγεται στη ίδρυση του Ινστιτούτου για την Κοινωνική έρευνα

στο Πανεπιστήμιο της Φρανκφούρτης το 1923 (Kellner, 2002).5 Η Κριτική Θεωρία χαρακτηρίζεται ως νεό-μαρξιστική διότι στηριζόμενη στις μαρξιστικές αρχές της

χειραφέτησης και της αλλοτρίωσης επιχειρεί να κάνει το άτομο να συνειδητοποιήσει τις οικονομικά

και πολιτιστικά αλλοτριωμένες σχέσεις που το υποδηλώνουν προκειμένου να χειραφετηθεί

αποκτώντας επίγνωση των πράξεων του (Agger, 1991, σελ. 109).

6

Β. θεωρητικό πλαίσιο εξέτασης και ανάλυσης του θέματος της

εργασίας

Οι βασικές έννοιες που συνθέτουν το θεωρητικό πλαίσιο του υπό ανάλυση θέματος

είναι αυτές της πολιτιστικής βιομηχανίας, της μαζικής κουλτούρας και της τέχνης,

όπως αυτές διατυπώθηκαν από τους θεωρητικούς της σχολής της Φρανκφούρτης.

Μέσα από την ανάλυση προαναφερθέντων εννοιών πρόκειται να σκιαγραφηθεί το

θεωρητικό πλαίσιο εντός του οποίου κινείται η παρούσα εργασία.

Η πολιτιστική βιομηχανία ή η βιομηχανία της κουλτούρας σύμφωνα με τους

θεωρητικούς της σχολής της Φρανκφούρτης συνίσταται από την βιομηχανία των

ΜΜΕ (τηλεόραση, εφημερίδες και περιοδικά), του κινηματογράφου, της μουσικής,

του βιβλίου και του ραδιοφώνου. Η πολιτιστική βιομηχανία ή βιομηχανία της

κουλτούρας μέσα από οργανωμένους θεσμούς παραγωγής και βιομηχανικά πρότυπα,

που λειτουργούν με βάση τα οικονομικά κριτήρια των μηχανισμών της αγοράς

κατασκευάζει στην ουσία την σύγχρονη, εκβιομηχανισμένη τυποποιημένη κουλτούρα

αποδέκτης της οποίας είναι ο λαός. Σύμφωνα με την κριτική θεώρηση των

Χορκχάιμερ και Αντόρνο (1984, σελ. 72, 78) η πολιτιστική βιομηχανία όντας

υποταγμένη στα οικονομικά συμφέροντα φιλτράρει τον κόσμο παράγοντας προιόντα

που είναι πιστά ομοιώματα του «γιγάντιου οικονομικού μηχανισμού». Προκειμένου η

βιομηχανία της κουλτούρας να χειραγωγήσει τις μάζες αναπαράγει τους ανθρώπους,

τις συνειδήσεις τους, τις αξίες και τις ιδέες τους με βάση συγκεκριμένα πρότυπα που

έχει κατασκευάσει για αυτούς (Χορκχάιμερ και Αντόρνο, 1984, σελ. 72, 78).

Τα ιδρυτικά μέλη της σχολής της Φρανκφούρτης συνέδεσαν την άνοδο της

βιομηχανίας της κουλτούρας με την τέχνη και την μαζική κουλτούρα αναλύοντας την

εν λόγω σχέση στα πλαίσια των οικονομικών, κοινωνικών και πολιτιστικών

συνθηκών, που επικρατούσαν τις δεκαετίες του 20’ και του 30’ στην Ευρώπη, την

Αμερική και την Γερμανία. Ο Χορκχάιμερ (όπως αναφέρεται στους Adorno, et al.,

1989, σελ. 12) διαχωρίζει την κουλτούρα από την μαζική κουλτούρα κάνοντας να

διαφανούν οι διαφορές τους ως προς τον επιδιωκόμενο σκοπό. Σύμφωνα με τον

Χορκχάιμερ η κουλτούρα συνιστά,

«το σύνολο των ιδεών, των ηθών, των κανόνων και των καλλιτεχνικών

εκφράσεων πού ξεπηδούν από τη «βάση» μιας κοινωνίας, η κληρονομιά και οι

7

πρακτικές της νόησης και της τέχνης» Χορκχάιμερ (στους Adorno, et al., 1984, σελ.

12).

Η κουλτούρα σύμφωνα με τον ορισμό του Χορκχάιμερ προέρχεται από την «βάση»

της κοινωνίας, παράγεται δηλαδή από αυτή ως ιδεολογία και ως κοινωνικό μόρφωμα.

Η κουλτούρα ως σύνολο ιδεών, ηθών κανόνων και καλλιτεχνικών εκφράσεων, τέχνης

και νόησης κληρονομείται από γενιά σε γενιά. Η μαζική κουλτούρα από την άλλη,

όπως αυτή έγινε αντιληπτή τόσο από τον Χορκχάιμερ όσο και από τους Μαρκούζε,

Άντόρνο και Λόβενταλ εκφράζει την κουλτούρα που κατασκευάζεται παράγεται και

διαδίδεται από την πολιτιστική βιομηχανία για τις μάζες (Adorno et al., 1984, σελ.

52).

Η ειδοποιός διαφορά λοιπόν της κουλτούρας από την μαζική κουλτούρα έγκειται

στον τρόπο που αυτές παράγονται η μεν πρώτη είναι δημιούργημα των κοινωνιών και

κληνομείται από γενιά σε γενιά και στοχεύει στην ανάπτυξη της επικοινωνίας και της

κριτικής και ελεύθερης σκέψης των ατόμων, η μεν δεύτερη συνιστά ένα

κατασκεύασμα της πολιτιστικής βιομηχανίας που απευθύνεται στα άτομα σε μαζικό

επίπεδο. Με λίγα λόγια η μαζική κουλτούρα δεν δημιουργείται από τις μάζες αλλά

κατασκευάζεται για αυτές (Adorno, et al., 1984, σελ. 10).

Η μαζική κουλτούρα, όπως χαρακτηριστικά υποστηρίζει η πρώτη γενιά των

θεωρητικών της σχολής της Φρανκφούρτης ( T. Adorno, M.Horkheimer, H. Marcuse,

L. Lowenthal , Ε.Fromm), ως βιομηχανικά παραγόμενη, είναι εφήμερη,

τυποποιημένη και εύπεπτη καθώς παράγεται για κατανάλωση, όπως όλα τα

βιομηχανικά προιόντα. Το πολιτικό και το οικονομικό πλαίσιο εντός του οποίου

αναπτύχθηκε η κριτική θεώρηση της βιομηχανίας της κουλτούρας είναι φανερό ότι

επηρέασε τους θεωρητικούς της σχολής της Φρανκφούρτης καθώς είχαν άμεση

εμπειρία τόσο από την άνοδο του φασισμού και του ναζισμού σε Γερμανία και

Δυτική Ευρώπη6 και του σταλινισμού στην Ανατολική όσο και από την ανάπτυξη

του καπιταλισμού ως κυρίαρχου οικονομικού φαινομένου και ιδεολογίας στην

Αμερική (Kahn and Douglas and Kellner, 2006, σελ. 703).

6 Ως θύματα του ευρωπαϊκού φασισμού τα πρώτα μέλη της σχολής της Φρανκφούρτης βίωσαν από

πρώτο χέρι την χρήση των ΜΜΕ από τους Ναζί προκειμένου οι τελευταίοι να επιβάλλουν τον

φασιστικό πολιτισμό στην κοινωνία μέσω της χειραφέτησης των λαικών μαζών.

8

Οι Χορκχάιμερ και Αντόρνο, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Τσακίρης (2009),

αποδίδουν την κυριαρχία του Μουσολίνι και των Χίτλερ και την επικράτηση των

φασιστικών και δικτατορικών καθεστώτων στην χειραγώγηση και την μαζική

εξαπάτηση των λαών μέσω της προώθησης της μαζικής κουλτούρας από την

πολιτιστική βιομηχανία και κυρίως από την βιομηχανία των ΜΜΕ και του

κινηματογράφου, οι οποίες ανέλαβαν τον ρόλο που παραδοσιακά κατείχε η

οικογένεια7.

Η τέχνη και η καλλιτεχνική έκφραση συνιστά μέρος της μαζικής κουλτούρας αφού

σύμφωνα με τον ορισμό του Χορκχάιμερ τόσο η τέχνη όσο και η καλλιτεχνική

έκφραση εμπεριέχονται στην έννοια της κουλτούρας. Οι θεωρητικοί της σχολής της

Φρανκφούρτης βλέπουν την τέχνη, όπως αυτή παράγεται και διαδίδεται από την

πολιτιστική βιομηχανία, σαν το εργαλείο του προπαγανδιστικού λόγου των

αυταρχικών καθεστώτων με απώτερο σκοπό την αποξένωση των ατόμων μιας

κοινωνίας με την μετατροπή τους σε παθητικούς αποδέκτες του πολέμου, της βίας και

του φόβου. Πέραν βέβαια του προπαγανδιστικού της ρόλου η τέχνη στα πλαίσια της

πολιτιστικής βιομηχανίας έχει μετατραπεί σε λαική ψυχαγωγία και διασκέδαση λόγω

των οικονομικών συνθηκών (Benjamin, 2006, σελ. 28).

Οι διαπιστώσεις και οι θέσεις των θεωρητικών της σχολής της Φρανκφούρτης

έχουν δεχτεί κριτικές από μεταγενέστερους μελετητές της δεκαετίας του 50’ όπως ο

Ε. Shils (1957) και ο H. Gans (2008). Οι εν λόγω μελετητές διατύπωσαν έναν κριτικό

αντίλογο που αφορά στις τοποθετήσεις της σχολής της Φρανκφούρτης περί τέχνης

και μαζικής κουλτούρας και διακρίνονται περισσότερο για την αισιοδοξία τους και

την μη προσήλωση σε έννοιες, όπως η χειραγώγηση και η μαζική εξαπάτηση, στις

οποίες επέμεναν οι θεωρητικοί της σχολής της Φρανκφούρτης (Shils, 1957).

Πιο συγκεκριμένα, η θέση του Ε. Shils περί τέχνης και κουλτούρας, όντας πιο

αισιόδοξη, βλέπει την διάδοση των διαφορετικών μορφών κουλτούρας από την

βιομηχανία των ΜΜΕ ως μία διαδικασία που συντελεί τόσο στον εκπολιστιμό της

7 O Μάξ Χορκχάιμερ (1984) στο βιβλίο «Τέχνη και Μαζική κουλτούρα» αναφέρει ότι στις απαρχές

της εκβιομηχάνισης οι οικονομικά εύπορες οικογένειες προετοίμαζαν τα παιδιά τους για την

επικείμενη προσαρμογή τους στην μαζική κουλτούρα. Αντίθετα, στα ασθενέστερα οικονομικά

στρώματα τον ρόλο αυτό τον είχαν αναλάβει τα αυταρχικά καθεστώτα, που είχαν διαβρώσει τους

θεσμούς της παραδοσιακής οικογένειας (Χορκχάιμερ, στο Τέχνη και Μαζική Κουλτούρα, 1984 σελ.

540).

9

νεολαίας μέσω της κατανάλωσης συγκεκριμένων ειδών κουλτούρας όσο και στην

ενίσχυση των οικογενειακών θεσμών και των αξιών. Η θετική πλευρά της

λειτουργίας της τέχνης και της κουλτούρας τονίζεται και από τον H. J. Gans,8 ο

οποίος αντιμετωπίζει τα διαφορετικά είδη κουλτούρας που προωθούνται από την

σύγχρονη πολιτιστική βιομηχανία, ως μέσα για την για την ανάπτυξη της

ατομικότητας, της ελευθερίας του λόγου και της έκφρασης (Gans, 2008, σελ. 55).

8 O Gans αντικαθιστά τον όρο «μαζική κουλτούρα» με τον όρο «δημοφιλή κουλτούρα».

10

Γ. Η σημερινή πραγματικότητα. Η εμπερία της Ελλάδας

Ανατρέχοντας στην ιστορία την βιομηχανίας της ελληνικής τηλεόρασης στο παρόν

κεφάλαιο θα επιχειρήσομε να εξετάσουμε κατά πόσο οι θεωρίες της σχολής της

Φρανκφούρτης βρίσκουν εφαρμογή στην σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα.

Λαμβάνοντας υπόψη την κριτική του Μασούρα (n.d) περί ιδιωτικής και δημόσιας

τηλεόρασης διαπιστώνεται ότι με την εμφάνιση της ιδιωτικής τηλεόρασης από την

δεκαετία του 90’ και μετά τα ιδιωτικά κανάλια ξεκίνησαν να εκπληρώνουν μόνο

εμπορικούς, κερδοσκοπικούς και οικονομικά μετρήσιμους στόχους. Οι πολιτιστικοί,

κοινωνικοί και πολιτικοί στόχοι, που εξυπηρετούσε η δημόσια τηλεόραση με την

εμφάνιση της ιδιωτικής πέρασαν σε δεύτερη μοίρα και σταδιακά εξαφανίστηκαν

(Μασούρας, n.d, σελ. 13-14).

Η ιστορία της ιδιωτικής τηλεόρασης από την εποχή της εμφανισής της ταυτίστηκε

με την παραγωγή χαμηλού κόστους και ποιότητας ενημερωτικών εκπομπών με

πάνελ, εγχώριων τηλεοπτικών σειρών με αποστασιοποιημένους διαλόγους, και

τηλεπαιχνιδιών που προσφέρουν δώρα, διασκέδαση και ώρες χαλάρωσης στους

θεατές και τους συμμετέχοντες. Εστιάζοντας τόσο στους εμπορευματικούς σκοπούς

της ιδιωτικής τηλεόρασης όσο και στα παραγόμενα προϊόντα διαπιστώνεται ότι οι

θέσεις της σχολής της Φρανκφούρτης σε αυτό το σημείο μπορούν να βρουν

εφαρμογή καθώς οι σύγχρονοι θεωρητικοί (Μασούρας, n.d, Doyle, 1989) διαβλέπουν

την σύνδεση που υπάρχει μεταξύ της βιομηχανίας της τηλεόρασης και των ιδιωτικών

συμφερόντων (ιδιωτικοί σταθμοί, διαφημιστικές εταιρίες κτλ).

Ο Δερμετζής (2002) αναγνωρίζει ότι η ηγεμονία της ιδιωτικής τηλεόρασης

στηρίζει την οργανωτική αρχή της καπιταλιστικής κοινωνίας με απώτερο σκοπό την

δημιουργία πολιτών-καταναλωτών δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στις νέες τεχνολογίες

που έχουν αλλάξει την μορφή των παραγόμενων προιόντων-θεαμάτων κάνοντας τα

ομοιόμορφα και εύπεπτα για τους καταναλωτές-πολιτες. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται

από τους μελετητές στην επίδραση που ασκεί η τηλεόραση και εν γένει τα ΜΜΕ στην

διαμόρφωση της πολιτικής συνείδησης των καταναλωτών-πολιτών για την

χειραγωγησή τους και την μετατροπή τους σε παθητικούς δέκτες των δημόσιων και

πολιτικών τεκταινόμενων.

11

Η πολιτική σύμφωνα με τον Bolz(2008) έχει συρρικνωθεί στον περιορισμένο ρόλο

που της προσδίδουν τα ΜΜΕ τα οποία δεν ασχολούνται με την ουσία της αλλά

αρέσκονται στην τηλεοπτική απεικονίση ενός πολιτικού γεγονότος που το

μετατρέπουν σε ιστορία και το διηγούνται. Αποτέλεσμα της εν λόγω διαδικασίας, η

οποία ενισχύεται από νέα τεχνολογικά μέσα, που εστιάζουν στην παραγωγή εύπεπτων

τεχνικών εικόνων, είναι η παραμέληση των νοήματος των παραγόμενων μηνυμάτων

έναντι των αφηγηματικών ιστοριών και των τεχνικών εικόνων (Bolz, 2008, σελ. 42).

Η χειραγώγηση των μαζών από την βιομηχανία της τηλεόρασης μέσω της

παραγωγής και της διάδοσης καταναλωτικών και πολιτικών προτύπων αναγνωρίζεται

από τον Bolz (2008) και τον Δερμετζή (2002). Σε αυτό το σημείο διαπιστώνεται

επίσης να βρίσκουν εφαρμογή οι θέσεις της σχολής της Φρανκφούρτης περί της

προώθησης της μαζικής κουλτούρας που επιβάλλει την ομοιομορφία των ανθρώπινων

αναγκών, ιδεών και ηθών και της πολιτικής καθυπόταξης των παθητικών πολιτών.

Λαμβάνοντας υπόψη των κριτικό αντίλογο περί της τέχνης και της μαζικής

κουλτούρας, όπως αυτός διατυπώθηκε από τους μελετητές Shils και ο Gans και

κρατώντας μία κριτική στάση απέναντι στις διαπιστώσεις των σύγχρονων

θεωρητικών προσεγγίσεων περί της βιομηχανίας της τηλεόρασης διαπιστώνεται μία

υπερβολή και ένας πεσιμισμός ως προς τον τρόπο που αντιμετωπίζουν τα πράγματα.

Χωρίς ωστόσο να αμφισβητείται η εγκυρότητα των θεωρητικών τους προσεγγίσεων

περί της τέχνης και της παραγόμενης από την βιομηχανία της τηλεόρασης μαζικής

κουλτούρας. Η ίδια υπερβολή και πεσιμισμός σε συνδυασμό με την έλλειψη σχετικού

οράματος διαπιστώθηκε και στις κριτικές προσεγγίσεις των θεωρητικών της σχολής

Φρανκφούρτης από μελετητές όπως ο Φωτόπουλος (2009) και ο Τσακίρης (2009).

12

Συμπεράσματα – Προτάσεις

Στη παρούσα εργασία εξετάστηκε η συσχέτιση που αναπτύσσεται μεταξύ της

πολιτιστικής βιομηχανίας και της τέχνης και της μαζικής κουλτούρας, όπως αυτή

διατυπώθηκε από τους θεωρητικούς της σχολής της Φρανκφούρτης. Τα βασικά

θέματα που τέθηκαν προς εξέταση είναι η επιρροή της πολιτιστικής βιομηχανίας στις

μάζες και η επιβολή της μαζικής κουλτούρας με απώτερο σκοπό την χειραγώγηση και

τον έλεγχο της. Τα συμπεράσματα που προέκυψαν μετά την κριτική αξιολόγηση των

βασικών θέσεων των θεωρητικών της σχολής της Φρανκφούρτης επί του θέματος

είναι ότι η πολιτιστική βιομηχανία ή βιομηχανία της κουλτούρας μέσω των μαζικά

παραγόμενων προτύπων, αξιών και ιδεών έχει την δύναμη να μετατρέπει τους

πολίτες σε παθητικούς καταναλωτές βιομηχανικών προϊόντων για την εξυπηρέτηση

των οικονομικών συμφερόντων της καπιταλιστικής αγοράς.

Οι πολιτιστικές βιομηχανίες πέραν της εξυπηρέτησης των οικονομικών

μηχανισμών της αγοράς στοχεύουν παράλληλα στην παθητικοποίηση των

καταναλωτών ώστε αυτοί να είναι δέσμιοι των εκάστοτε πολιτικών συνθηκών. Οι

πολιτικοί ηγέτες ολοκληρωτικών καθεστώτων, όπως έχει δείξει η ιστορία, έχουν

εκμεταλλευτεί την δύναμη της πολιτιστικής βιομηχανίας και τα τεχνολογικά μέσα

προκειμένου να επιβάλλουν στις μάζες μία συγκεκριμένη πολιτική πραγματικότητα.

Οι προβληματισμοί και τα συμπεράσματα των θεωρητικών της σχολής της

Φρανκφούρτης περί της δύναμης της πολιτιστικής βιομηχανίας να επιβάλλει

βιομηχανικά τυποποιημένα πρότυπα με την μορφή προϊόντων κατανάλωσης

βρίσκουν εφαρμογή και στην σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα ελληνικής πολιτιστικής βιομηχανίας, που

χρησιμοποιεί την μαζική κουλτούρα και την τέχνη προκειμένου να δημιουργήσει

πολίτες-καταναλωτές με έλλειψη κριτικού πνεύματος και υποχείρια των πολιτικών

οικονομικών και κοινωνικών περιστάσεων, αποτελεί η βιομηχανία της τηλεόρασης. Η

ελληνική ιδιωτική τηλεόραση από τη εποχή της εμφανισής της ξεκίνησε να υπηρετεί

οικονομικά και ιδιωτικά συμφέροντα. Με την χρήση μάλιστα των νέων τεχνολογιών

και των τεχνικών εικόνων κατάφερε να δημιουργήσει πολίτες-καταναλωτές της

μαζικής πολιτικής, οικονομικής και πολιτιστικής κουλτούρας που δημιουργεί και

διαδίδει.

13

Συνθέτωντας τα ευρήματα των παραπάνω απόψεων και λαμβάνοντας υπόψη τον

κριτικό αντίλογο, όπως αυτός διατυπώθηκε από τους Shils (1957) και Gans (2008)

ανακύπτουν κάποιοι προβληματισμοί επί του εξέταση θέματος, οι οποίοι χρήζουν

περαιτέρω διερεύνησης. Ένας από αυτούς τους προβληματισμούς που θα μπορούσε

να αποτελέσει αντικείμενο διερεύνησης σε κάποια άλλη εργασία είναι κατά πόσο οι

σύγχρονοι πολίτες αντιλαμβάνονται την μαζική κουλτούρα, ως μέσο εξάπατησης

τους. Κατά πόσο δηλαδή είναι συνειδητοποιημένοι ως προς την επίδραση, που τους

ασκεί η ελληνική πολιτιστική βιομηχανία τόσο σε ατομικό όσο και σε επίπεδο λήψης

αποφάσεων.

14

Βιβλιογραφία

Ελληνική

Άντόρνο, Τ., Μαρκούζε, Χ., Χορκχάιμερ, Μ. Και Λόβενταλ, Λ. (1984), στο Τέχνη

και Μαζική Κουλτούρα (σελ. 10-12). Εκδόσεις Ύψιλον. Αθήνα. Διαθέσιμο στην

ηλεκτρονική διεύθυνση

http://skalalakonias.files.wordpress.com/2012/10/cf84ceb5cf87cebdceb9.pdf [16

Νοεμβρίου 2014].

Άντόρνο, Τ και Χορκχάιμερ, Μ. (1984). Η Βιομηχανία της Κουλτούρας, στο

Άντόρνο, Τ., Μαρκούζε, Χ., Χορκχάιμερ, Μ. Και Λόβενταλ, Λ. (επιμ.), Τέχνη και

Μαζική Κουλτούρα (σελ. 72-78, 540). Αθήνα. Εκδόσεις ύψιλον. Διαθέσιμο στην

ηλεκτρονική διεύθυνση

http://skalalakonias.files.wordpress.com/2012/10/cf84ceb5cf87cebdceb9.pdf [16

Νοεμβρίου 2014].

Δερμετζής, N. (2002), «Πολιτική Επικοινωνία Διακινδύνευση, Δημοσιότητα,

Διαδύκτιο». Παπαζήσης. Αθήνα.

Τσακίρης, Θ. (2009). H Σχολή της Φρανκφούρτης. Θεωρίες για τα ΜΜΕ.

Διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση

https://tsakthan2.files.wordpress.com/2013/07/plato_academh_tsakthan_media.pdf

[16 Νοεμβρίου 2014].

Mασούρας, Α.Ν. (n.d). Τηλεόραση: Δημόσιο αγαθό ή εμπορική βιομηχανία; Η

ελληνική περίπτωση υπό το πρίσμα πολυμέρειας της δημόσιας τηλεόρασης.

νστιτούτο Μελετών Εφαρμοσμένης Επικοινωνίας. Διαθέσιμο στην ηλεκτρονική

διεύθυνση http :// www . academia . edu /346359/% CE % A 4% CE % B 7% CE % BB % CE % B 5% CF %8 C % CF

%81% CE % B 1% CF %83% CE % B 7_% CE %94% CE % B 7% CE % BC % CF %8 C % CF %83% CE % B 9% CE % BF _% CE

% B 1% CE % B 3% CE % B 1% CE % B 8% CF %8 C _% CE % AE _% CE % B 5% CE % BC % CF %80% CE % BF % CF %81% CE

% B 9% CE % BA % CE % AE _% CE % B 2% CE % B 9% CE % BF % CE % BC % CE % B 7% CF %87% CE % B 1% CE % BD

% CE % AF % CE % B 1_% CE %97_% CE % B 5% CE % BB % CE % BB % CE % B 7% CE % BD % CE % B 9% CE % BA % CE

% AE _% CF %80% CE % B 5% CF %81% CE % AF % CF %80% CF %84% CF %89% CF %83% CE % B 7_% CF %85% CF

%80% CF %8 C _% CF %84% CE % BF _% CF %80% CF %81% CE % AF % CF %83% CE % BC % CE % B 1_% CF %80% CE

% BF % CE % BB % CF %85% CE % BC % CE % AD % CF %81% CE % B 5% CE % B 9% CE % B 1% CF %82_% CF %84% CE

% B 7% CF %82_% CE % B 4% CE % B 7% CE % BC % CF %8 C % CF %83% CE % B 9% CE % B 1% CF %82_% CF %84% CE

% B 7% CE % BB % CE % B 5% CF %8 C % CF %81% CE % B 1% CF %83% CE % B 7% CF %82

15

Φωτόπουλος, Ν. (2009). «Από τον Μονοδιάστατο Άνθρωπο στην Αποικιοποίηση του

Βιόκοσμου: Χ. Μαρκούζε και Γ. Χάμπερμας Απέναντι στη Νεωτερικότητα»,

Εναλλακτικό Διδακτικό Υλικό ΕΑΠ (ΕΔΥ CD) για την ΕΠΟ41 - Προσεγγίσεις για τη

Νεωτερικότητα κατά τον 20ο αι, Πάτρα, Εκδόσεις ΕΑΠ.

Bolz, Ν. (2008), Το αλφαβητάρι των μέσων (σελ. 40-45). Αθήνα. Σμίλη.

Ξενόγλωσση

Agger, B. (1991). “Critical Theory, Poststructrurialism, Postmodernist. Their

Sociological Relevance”. Annual Reviews Inc. Vol. 17 (σελ. 105-109). Διαθέσιμο

στην ηλεκτρονική διεύθυνση

http://www.artsrn.ualberta.ca/courses/PoliticalScience/661B1/documents/

BenAggerCriticalTheoryPoststructPostMod.pdf. [16 Νοεμβρίου 2014].

Benjamin, W. (2006). “The Work of Art in the Age of Mechanical Reproduction”, in

Kellner, D.M. and Durham, M.G. (edit.), Media and Cultural Studies (σελ.705-709).

Διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση

http://www.rasaneh.org/Images/News/AtachFile/19-10

1390/FILE634617983141947500.pdf#page=80 [16 Νοεμβρίου 2014].

Doyle C. (1998) “Programming in a competitive broadcasting market:entry, welfare

and regulation”, Information, Economics and Policy10, Elsevier. [16 Νοεμβρίου

2014].

Gans, Η. (2008). “Popular Culture and High Culture: An Analysis and Evaluation Of

Taste” (σελ. 50-55). Basic Books. United States. Διαθέσιμο στην ηλεκτρονική

διεύθυνση http :// www . google . gr / books ?

h

l = el & lr =& id = n 1 kCceDxq 6 UC & oi = fnd & pg = PR 5& dq = gans + art + and + culture + and + cu

ltural + industry & ots =54 KGOTVlqo & sig = rcfECGLxSGWupPTB 40 SLkM 5 NGaw & re

dir _ esc = y # v = onepage & q = gans %20 art %20 and %20 culture %20 and %20 cultural

%20 industry & f = false [16 Νοεμβρίου 2014].

16

Kellner, M.D. and Durham, M.G. (2006). “Adventures in Media and Cultural Studies:

Introducing the KeyWorks”, in Kellner, D.M. and Durham, M.G. (edit.), Media and

Cultural Studies (σελ. 28). Διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση

http://www.rasaneh.org/Images/News/AtachFile/19-10-1390/FILE634617983141947

500.pdf#page=80 [16 Νοεμβρίου 2014].

Kellner, D. M. (2002). Critical Theory (σελ. 2). Διαθέσιμο στην ηλεκτρονική

διεύθυνση http://pages.gseis.ucla.edu/faculty/kellner/essays/criticaltheory.pdf. [16

Νοεμβρίου 2014].

Shils, E. (1957). Daydreams and nightmares: Reflections on the criticism of mass

culture. Vol. 65 (σελ. 14-18). The Johns Hopkins University Press.

17