Κεφάλαιο 4 Ορθολογική προσέγγιση και γεωmicroετρικός έλεγχος της φύσης κατά την περίοδο του Baroque

Σύνοψη Συσχετισmicroένες microε την αίγλη της βασιλικής και εκκλησιαστικής ισχύος οι διαmicroορφώσεις τοπίου της εποχής του Baroque στην Γαλλία οι εκτεταmicroένες ακολουθίες κήπων οι αξονικές διατάξεις τους που εκτείνονται στοχεύοντας το άπειρο αποτελούν τα microεγαλοπρεπέστερα microάλλον παραδείγmicroατα τοπιακού σχεδιασmicroού της Δυτικής ιστορίας Η κανονιστική τους οργάνωση υποδεικνύει όρους ελέγχου ικανούς να διεκδικήσουν τόσο από την άποψη των ιστορικών συσχετισmicroών όσο και από την άποψη της γεωmicroετρικής έmicroφασης τη συσχέτισή τους microε τον ορθολογισmicroό Φθάνει έτσι να συσχετίζεται στις τοπιοτεχνικές αυτέςδιαmicroορφώσεις η λογοκεντρική περίοδος του 17ου αιώνα microε τη microεγαλοστοmicroία της επίσηmicroης πολιτιστικής της συmicroπεριφοράς Με τη βασιλική κλίmicroακα των χειρονοmicroιών microε όλα όσα περιγράφονται microε τους γαλλικούς όρους laquogrand goucirctraquo microε το microεγαλειώδες το microεγαλεπήβολο ύφος της Ευρωπαϊκής Αντιmicroεταρρύθmicroισης και των microεγάλων ηγεmicroονικών οίκων Η ειδικότερη ανάπτυξη των παραδειγmicroάτων επιmicroένει στην επισήmicroανση της laquoοπτικής τάξηςraquo του σχεδιασmicroού Λέξεις Κλειδιά Αναmicroόρφωσις Andreacute le Nocirctre Baroque ορθολογισmicroός πτύχωση Vaux le Vicomte Versailles Προαπαιτούmicroενη γνώση 1) Deleuze G Le Pli Leibniz et le Baroque Paris Les Eacuteditions de Minuit 1988 Ελλ microτφρ Η Πτύχωση Ο Λάϊmicroπνιτς και το Μπαρόκ Αθήνα Εκδ Πλέθρον 2006 2) Μωραΐτης Κ laquoΤο Τοπίο πολιτιστικός προσδιορισmicroός του Τόπου Παρουσίαση και θεωρητικός συσχετισmicroός των σηmicroαντικότερων νεότερων προσεγγίσεων της τοπιακής επεξεργασίας του τόπουraquo Διδακτορική διατριβή σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ σσ 179-276 3) Μωραΐτης Κ laquoΗθική και Αισθητική Το παράδειγmicroα της διφυούς αξιολόγησης του Τοπίουraquo Πρακτικά συνεδρίου laquoΗθική Αισθητικήraquo Οργάνωση ΑΑΟ microε τίτλο Η αισθητική κατηγορία του Yψηλού και η συσχέτισή της microε τη νεωτερική θεώρηση του Τοπίου Αθήνα Εκδ ΑΑΟ 2011 4) laquoΠως αποκαλύπτεται χωρικά το ήθος lsquoOrdine geometrico demonstratorsquo raquo Κείmicroενο συmicromicroετοχής σε συλλογικό τόmicroο microε τίτλο Τοmicroές Ήθους και Χώρου επιmicro Κ Τσουκαλά Ν-Ι Τερζόγλου Χ Παντελίδου Θεσσκη Εκδ Επίκεντρο 2012 σσ 63-102 5) Woumlllflin Heinrich Renaissance und Barock 1888 Γαλλ microετ Renaissance et Baroque Paris Eacuted Le Livre de Poche 1967

41 Tο τοπίο του Γαλλικού Baroque Εισαγωγικές επισηmicroάνσεις Η αναγεννησιακή κηποτεχνία και η αναγεννησιακή αντίληψη για το τοπίο συνδέονται σίγουρα microε την εmicroφάνιση και την πρώτη ανάπτυξη της αστικής τάξης στον ιταλικό αρχικά γεωπολιτικό χώρο microε τα δικά της οικονοmicroικά ενδιαφέροντα και τους δικούς της όρους ιδιοκτησίας της γης microε την απαίτησή της για αισθητική επιτήδευση microε την δική της ανάγκη για πολιτική εντέλει προβολή Αν στις πόλεις της Αναγέννησης οι αστικές αναπλάσεις και οι διαmicroορφώσεις του αστικού τοπίου προσφέρονται για ευρεία δηmicroόσια χρήση οι κήποι των επαύλεων οι διαmicroορφώσεις της ένταξής τους στο άmicroεσο τοπιακό περιβάλλον ή στην απώτερη τοπιακή σκηνογραφία απευθύνονται αποκλειστικά στους ιδιοκτήτες τους ισχυρούς άνδρες της οικονοmicroικής και πολιτικής ζωής ή της εκκλησίας230

Η περίοδος του Baroque που ακολουθεί ξεκινώντας από την τελευταία εικοσαετία του 16ου αιώνα για να επεκταθεί microέχρι τα microέσα του 18ου αιώνα υποδεικνύει αυτήν τη σχέση τοπιακών διαmicroορφώσεων και κοινωνικής εξουσίας microε ακόmicroη εντονότερο τρόπο 411 Το ιδιαίτερο ερευνητικό αντικείmicroενο του κεφαλαίου Η αυτοκρατορική αίγλη και η ορθολογική οργάνωση του τοπίου Προηγήθηκε microόλις ο συσχετισmicroός των τοπιακών διαmicroορφώσεων της περιόδου του Baroque microε την απαίτηση προβολής της κοινωνικής εξουσίας Χαρακτηρίστηκε microάλιστα η απαίτηση αυτή ως εντονότερη συγκριτικά microε την αντίστοιχη απαίτηση της Αναγέννησης υποδεικνύοντας πως τα τοπιακά εγχειρήmicroατα της περιόδου του Baroque της περιόδου δηλαδή των αναπτυσσόmicroενων αυτοκρατοριών του 17ου αιώνα και της καθολικής Αντιmicroεταρρύθmicroισης εmicroφανίζονται κατά πολύ εκτενέστερες ως χειρονοmicroίες διαmicroόρφωσης από τα παραδείγmicroατα της εποχής που προηγείται

Συσχετισmicroένες microε την αίγλη του βασιλικού οίκου των Βουρβόνων231 και λιγότερο microε σηmicroαντικές προσωπικότητες του εκκλησιαστικού του πολιτικού και του αστικού οικονοmicroικού χώρου όπως ο καρδινάλιος Richelieu ο Nicolas Fouquet ή ο Jean-Baptiste Colbert232 οι τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque στην Γαλλία οι εκτεταmicroένες ακολουθίες των κήπων τους οι αξονικές διατάξεις τους που εκτείνονται στοχεύοντας προς το άπειρο αποτελούν τα microεγαλοπρεπέστερα microάλλον τοπιακά παραδείγmicroατα της Δυτικής ιστορίας Ιδιαίτερο αντικείmicroενο αυτού του κεφαλαίου είναι να εξετάσει τις βασιλικές233 ως προς το microέγεθος και τον πλούτο διαmicroορφώσεις τοπίου στον χώρο της Γαλλίας κυρίως κατά την περίοδο του Baroque κατά την περίοδο δηλαδή του 17ου αιώνα επιχειρώντας να τις συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό και πολιτισmicroικό περιβάλλον τους

Στα πλαίσια αυτής της προσέγγισης η κανονιστική οργάνωση των διαmicroορφώσεων γίνεται αντιληπτή ως microέσο ελέγχου ικανό να διεκδικήσει τόσο από την άποψη των ιστορικών χρονολογικών συσχετισmicroών όσο και από την άποψη της γεωmicroετρικής έmicroφασης τη συσχέτισή του microε τον ορθολογισmicroό Ο ορθολογισmicroός εντούτοις όπως εκφράζεται microε εφαρmicroοσmicroένο τρόπο στα πλαίσια της ανάπτυξης του πανίσχυρου επεκτατικού συγκεντρωτικού γαλλικού κράτους του 17ου αιώνα δεν εmicroφανίζει τουλάχιστον ως προς την επίσηmicroη έκφρασή του σχέση ταύτισης microε την αρχική κριτική πρόθεση του Reneacute Descartes234 Χαρακτηρίζεται microάλλον από την απαίτηση της κανονιστικής υποστήριξης της κρατούσας τάξης

230 Η συνήθεια εκτεταmicroένων αστικών φυτεύσεων και κήπων για δηmicroόσια χρήση ήταν γενικότερα άγνωστη στην Ευρώπη κατά τον 17ο αιώνα microε εξαίρεση τις εξαιρετικά προοδευmicroένες προς την κατεύθυνση αυτή Κάτω Χώρες Βλ επόmicroενο κεφάλαιο 231 Βασιλικός οίκος από τον οποίο προέρχεται και ο Louis XIV 232 Με αντίστοιχες διαmicroορφώσεις στο Chacircteau Richelieu στο Vaux-le-Vicomte και στον πύργο του Colbert στο Sceaux Το πρώτο παράδειγmicroα σχεδιάστηκε από τον Jacques Lemercier τα άλλα από τον AndreacuteLe Nocirctre Τα δυο πρώτα παραδείγmicroατα παρουσιάζονται στη συνέχεια της διερεύνησης 233 Ακόmicroη και όταν δεν αποτελούν ιδιοκτησίες microονάρχη οι διαmicroορφώσεις αυτές όπως στην περίπτωση του Vaux-le-Vicomte εmicroφανίζονται αντάξιες της βασιλικής επιθυmicroίας 234 Η ανάπτυξη του ορθολογισmicroού από τον Descartes και η απαίτησή του για στέρεους κανόνες ικανούς να καθοδηγήσουν το ανθρώπινο πνεύmicroα αποτελεί έmicroπρακτη κριτική προς την παλαιότερη φιλοσοφία laquoΚαι lsquomicroεις οι ίδιοι νιώθουmicroε ιδιαίτερη χαρά που κάποτε γευτήκαmicroε τη σχολαστική παιδείαraquo σηmicroειώνει ο Καρτέσιος laquoΤώρα όmicroως έχουmicroε απαλλαγεί από το ιερό καθήκον που microας επέβαλε να ακολουθούmicroε πιστά τα λόγια του δασκάλου και επιτέλους ωριmicroάσαmicroε και βγάλαmicroε το χέρι microας από το νάρθηκαraquo R Descartes Regulae ad directionem ingenii II 364 Ελλ microετ Κανόνες για την καθοδήγηση του πνεύmicroατος Θεσσκη 1976 σσ 25

πραγmicroάτων είτε πρόκειται για την αυτοκρατορική κυριαρχία είτε για την ισχύ της καθολικής εκκλησίας Χαρακτηρίζεται από την απαίτηση προσαρmicroογής στην τάξη αυτή από την απαίτηση του σεβασmicroού και της προβολής της Φθάνει έτσι να συσχετίζεται η λογοκεντρική περίοδος του 17ου αιώνα microε τη microεγαλοστοmicroία της επίσηmicroης πολιτιστικής της συmicroπεριφοράς Με τη βασιλική κλίmicroακα των χειρονοmicroιών της microε όλα όσα περιγράφονται microε τους γαλλικούς όρους laquogrand goucirctraquo microε το microεγαλειώδες δηλαδή το microεγαλεπήβολο ύφος που περιγράφει πιστά τις τοπιακές διαmicroορφώσεις του γαλλικού Baroque 412 Η σκοπιmicroότητα της διερεύνησης Η τοπιοτεχνία του Baroque καθοριστική για τον Δυτικό πολιτισmicroό και τη Δυτική τοπιοτεχνία Γιατί να microελετηθούν η θεώρηση και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου αυτής της περιόδου του microεγαλοπρεπούς microοναρχικού 17ου αιώνα - διερωτάται επανειληmicromicroένα η διερεύνηση που ακολουθεί Γιατί να microελετηθούν όταν το microέγεθος και η microεγαλοστοmicroία των επεmicroβάσεων η παρέmicroβαση στις ελεύθερες φυσικές διεργασίες ανάπτυξης εmicroφανίζονται τόσο αντίθετες προς τη σύγχρονη οικολογική και τοπιακή ευαισθησία Γιατί να microελετηθούν όταν microε ειδικότερα ακόmicroη τρόπο εmicroφανίζονται τόσο ριζικά αντίθετες microε την τοπιακή εmicroπειρία και τις γνωστές τοπιακές αναφορές του ελλαδικού χώρου Η απάντηση πως οι τοπιοτεχνικές αυτές διαmicroορφώσεις αποτελούν κατασκευές πολιτικού και πολιτιστικού microεγαλείου από τις οποίες η σύγχρονη Δυτική ισχύς συνολικά και η επιmicroέρους ισχύς των σύγχρονων ευρωπαϊκών laquoαυτοκρατοριώνraquo εξακολουθεί να τρέφεται να αντλεί αίγλη και να επιβεβαιώνει τη δύναmicroή της αποτελεί microια πρώτη κριτική απάντηση

Κριτική απάντηση η οποία έστω και για λόγους αντίρρησης δικαιολογεί τη microελέτη αναλόγων διαmicroορφώσεων τοπίου ως τmicroήmicroα της αναγνώρισης της κατανόησης και της ερmicroηνείας ενός ευρύτερου πολιτικού και πολιτιστικού πλέγmicroατος επιβολής microε εmicroβέλεια επιρροών που αγγίζει τις ηmicroέρες microας Μια δεύτερη ηπιότερη απάντηση υποδεικνύει πως οι πολιτιστικές κατασκευές οι πολιτιστικές διαmicroορφώσεις του τοπίου εν προκειmicroένω ανεξάρτητα από τους όρους της αρχικής παραγωγής τους αποτελούν κληροδοτήmicroατα της ανθρώπινης ιστορίας Ιστορικές συmicroπυκνώσεις περίπλοκων συχνά αντιφατικών σηmicroαντικών όmicroως σχέσεων οι οποίες αποθησαυρίζουν τις στρεβλώσεις αλλά και την ποιότητα την εmicroπειρία και τις γνώσεις των παλαιότερων κοινωνιών

Κυριότερα ακόmicroη η παρουσία των πολιτιστικών αυτών κατασκευών ως microνηmicroείων ως υλικών συσσωρεύσεων microνήmicroης εξασφαλίζει τη διαρκή δυνατότητα πρόσβασης στην ιστορική ακολουθία στις συσχετίσεις ή τις ασυνέχειες των ιστορικών περιόδων

Ακόmicroη και αν ο microελετητής πρόκειται να απορρίψει την προκρούστεια ελεγκτική συνθήκη επιβολής στο τοπίο την οποία φαίνεται να εισηγούνται οι τοπιακές διαmicroορφώσεις κατά τον 17ο αιώνα είναι σηmicroαντικό να την κατανοήσει Κατανοεί τότε ταυτόχρονα το επιχείρηmicroα επανακάmicroπτει στην αιτιολόγηση της προηγούmicroενης απάντησης τον τρόπο microε τον οποίο οι τοπιακές αυτές διαmicroορφώσεις συνεισφέρουν ως γενικά ιδεολογικά υποδείγmicroατα στη συγκρότηση των νεότερων Δυτικών κοινωνιών Μια τρίτη απάντηση ειδικότερου προσανατολισmicroού σηmicroειώνει πως η microελέτη αυτών των παραδειγmicroάτων του 17ου αιώνα υποδεικνύει συγκεκριmicroένους εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές οι οποίες υπήρξαν κεντρικές και καθοριστικές για τη Δυτική τοπιοτεχνία

Η microελέτη τους καθιστά κατανοητή τη σχετική διατήρηση ή τη σχετική αλλαγή των εκφραστικών τρόπων ξεκινώντας από τον 17ου αιώνα και φθάνοντας έως τις εγγύτερες προς τη σηmicroερινή περιόδους Επιτρέπει να περιγραφούν οι εκφραστικές επιρροές που διατηρούνται ή η εκφραστική απόσταση που διανύθηκε Αποδεικνύει για παράδειγmicroα τη διαφορά ανάmicroεσα στη νεότερη απόρριψη της τοπιοτεχνικής επιτήδευσης και στην ακραία κανονιστική διάθεση τη σκηνογραφική πρόθεση την εφαρmicroογή προοπτικών ψευδαισθησιακών τεχνασmicroάτων που συναντούmicroε στις διαmicroορφώσεις τοπίου του Baroque διαmicroορφώσεις οι οποίες παρά την εκφραστική τους υπερβολή εξακολουθούν εντούτοις να καθορίζουν πολλά νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα

Είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικό πως κατά τον 18ο αιώνα περίοδο πλήρους ανάπτυξης των προτύπων της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου εξακολουθούν να εντοπίζονται στο εσωτερικό τοπιοτεχνήσεων που διαmicroορφώθηκαν σύmicroφωνα microε την φυσικότροπη εκδοχή επιmicroέρους ορθοκανονικά τmicroήmicroατα οργανωmicroένα σύmicroφωνα microε τα πρότυπα του γαλλικού Baroque Η συνθετική τους αυτοτέλεια επιmicroένει να θυmicroίζει την ακολουθία microεταλλαγών των ευρωπαϊκών τοπιακών αντιλήψεων και το πολιτιστικό χρέος των νεότερων επιγόνων στους παλαιότερους πατέρες-δηmicroιουργούς Σε πολύ εγγύτερους χρόνους η microικρή αλλά υποδειγmicroατική για τις προθέσεις της διαmicroόρφωση του νεωτερικού κηποτέχνη Gabriel Guevrekian στην έπαυλη Noailles στην Hyegraveres της Γαλλίας235 σχολιάζει σεmicroνά τη γεωmicroετρική καταγωγή της ευρωπαϊκής κηποτεχνίας σύmicroφωνα microε την οποία ο κήπος και το τοπίο πρώτιστα αποτελούν τεχνήmicroατα Ανάλογα επιλογές διαmicroορφώσεων όπως αυτές του σύγχρονου γαλλικού πάρκου Andreacute Citroeumln ή κάποιων από τις προτάσεις για τον αρχιτεκτονικό σχεδιασmicroό του πάρκου της La Villette236 δηλώνουν απερίφραστα το χρέος τους στο κληροδότηmicroα του τοπιακού σχεδιασmicroού της περιόδου του Baroque Ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque

Ε41 Gabriel Guevrekian Κηποτεχνική διαmicroόρφωση στην έπαυλη Noailles στην κοινότητα Hyegraveres της Γαλλίας στην Cocircte dAzur (CC) Όλα τα προηγούmicroενα επιχειρήmicroατα microπορούν ίσως να συmicroπτυχθούν σε δύο και microόνο προτάσεις

235 Σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε το 1927 Πρβλ J Brown The Modern Garden London 2000 σσ 38-47 236 Πρβλ Lodewijk Baljon Designing Parks Examination of Contemporary Approaches to Design in Landscape Architecture Amsterdam 1992

Η microελέτη των διαmicroορφώσεων του τοπίου της εποχής του Baroque επιτρέπει να σχολιαστεί ο σχιζοειδής δυϊσmicroός ανάmicroεσα στο ενδιαφέρον για το φυσικό υπόβαθρο και στην παραγωγή των νοητικών ή των κατασκευαστικών δοmicroών οι οποίες το microετασχηmicroατίζουν σε τέχνηmicroα

Έτσι microετασχηmicroατισmicroένο το εγκαθιστούν στο πολιτιστικό κέντρο των κοινωνιών ή microάλλον ακόmicroη εντονότερα το καθιστούν κεντρική σκηνή των πολιτιστικών αλλά και αυτών ακόmicroη των πολιτικών τους δρώmicroενων 413 Μεθοδολογικές παρατηρήσεις Προσδιορισmicroός της περιόδου και θεωρητικοί συσχετισmicroοί Οι βασικές microεθοδολογικές παρατηρήσεις οι οποίες συνδέονται microε την παρουσίαση των τοπιακών διαmicroορφώσεων της εποχής του Baroque αφορούν καταρχάς τις αποφάσεις για την περιοδολόγηση για τον χρονικό καθορισmicroό των πολιτιστικών φαινόmicroενων που εξετάζονται

Υπάρχει ένα ορισmicroένο χρονικό πλαίσιο το οποίο καθορίζει την περίοδο του Baroque επιβεβληmicroένο από αποφασιστικές για την ιστορία γενικά αποδεκτές σηmicroαντικές ηmicroεροmicroηνίες Μήπως αντίθετα τα επιmicroέρους συστήmicroατα έκφρασης οι διαmicroορφώσεις των γαλλικών κήπων του 17ου αιώνα και η ολλανδική ζωγραφική τοπίου της ίδιας περιόδου για παράδειγmicroα εισηγούνται διαφορετικές το καθένα θεωρήσεις αυτού του ιστορικού πλαισίου237 Το εκτείνουν και το παραmicroορφώνουν προκειmicroένου να καλύψει τις δικές τους τις ιδιαίτερες κάθε φορά απαιτήσεις καθορισmicroού έτσι ώστε στο τέλος να προκύπτει συνεκδοχικά microια πολύσηmicroη ιστορική περιοχή ποτέ απόλυτα βέβαιη ικανή εντούτοις να επιβληθεί αόριστα ως ο κοινός χρόνος των σηmicroαντικότερων φαινοmicroένων

Τοπιακές διαmicroορφώσεις οι οποίες πραγmicroατοποιούνται σε γειτονικές χρονικές θέσεις και οι οποίες εmicroφανίζουν κάποια ιδιαίτερα σταθερά κοινά χαρακτηριστικά δικαιούνται microάλλον να συmicromicroετάσχουν σε αυτήν την προσπάθεια χρονικού ιστορικού καθορισmicroού Βασικό επιχείρηmicroα για αυτήν την παραδοχή αποτελεί η επισήmicroανση πως οι τοπιακές διαmicroορφώσεις και γενικότερα οι αντιλήψεις για το τοπίο περιγράφουν microεταξύ των άλλων σηmicroαντικές για microια συγκεκριmicroένη ιστορική περίοδο συνθήκες όπως αυτές οι οποίες αναφέρονται στα microέσα διαχείρισης του τόπου ή στη σχέση του πολιτισmicroού microε τη φύση

Μια δεύτερη κατηγορία microεθοδολογικών παρατηρήσεων αναφέρεται στη δυνατότητα κοινωνικών πρακτικών όπως αυτές που αφορούν τη διαmicroόρφωση του τοπίου να συσχετιστούν microε θεωρητικές κατευθύνσεις όπως αυτές για παράδειγmicroα που αφορούν τα φιλοσοφικά ρεύmicroατα microιας περιόδου

Ανάλογοι συσχετισmicroοί microπορούν να υποδειχθούν και να διερευνηθούν για κάθε διαφορετική ιστορική περίοδο όπως για την περίοδο της Αναγέννησης η οποία ήδη εξετάστηκε Γίνονται εντούτοις ιδιαίτερα εmicroφανείς κατά την εξέταση του 17ου αιώνα καθώς στο εύρος του αναπτύσσεται και ωριmicroάζει microια από τις σηmicroαντικότερες για την εξέλιξη του ευρωπαϊκού και του δυτικού κόσmicroου θεωρητική φιλοσοφική κατεύθυνση αυτή του ορθολογισmicroού Κατεύθυνση η οποία όχι απλά δεν περιορίζεται στην περιοχή των φιλοσοφικών διερευνήσεων αλλά απαιτεί να αναπτυχθεί σε όλη την έκταση της κοινωνικής ζωής επηρεάζοντας αναmicroφίβολα τις απόψεις για τη διαmicroόρφωση του τοπίου και συmicromicroετέχοντας σίγουρα στις αποφάσεις των ερευνητών για τον ιστορικό χαρακτηρισmicroό της περιόδου

237 Για αυτήν τη συγκεκριmicroένη διαφορά κατευθύνσεων πρβλ την ανάπτυξη αυτού του κεφαλαίου microε το επόmicroενο Είναι microάλλον συνετότερο να microιλήσουmicroε για τα Baroque αυτοκρατορικά πρότυπα του γαλλικού κήπου σε αντιδιαστολή microε microια στραmicromicroένη προς την παρατήρηση του φυσικού τοπίου ολλανδική ζωγραφική και microε microια σεmicroνότερη και αυστηρότερη σε έκφραση ολλανδική τέχνη κήπων που συνδέεται microε την ισχυρή προτεσταντική αστική τάξη της χώρας Η τέχνη των κήπων και τα πρότυπα των τοπιακών θεωρήσεων και διαmicroορφώσεων δεν είναι microόνο χρονικά προσδιορισmicroένα αλλά και συσχετισmicroένα microε ειδικότερα χαρακτηριστικά του πολιτισmicroού όπως οι κοινωνικές οmicroάδες ή τάξεις οι οποίες τα προωθούν η ανάπτυξη της τεχνικής και των επιστηmicroών η κατάσταση και οι κατευθύνσεις των τεχνών ή πολλοί άλλοι αδιευκρίνιστοι παράγοντες της καθηmicroερινότητας που microπορούν να αποδοθούν συνοπτικά ως laquoγενική πολιτισmicroική ατmicroόσφαιραraquo

414 Το ιστορικό εύρος της εποχής του Baroque και η σχέση του microε την τέχνη των γαλλικών κήπων Μια βασική microεθοδολογική απορία για έναν microελετητή microη εξοικειωmicroένο microε τις εσωτερικές διενέξεις της ιστορικής περιοδολόγησης συνδέεται microε την επιλογή και την κατονοmicroασία της περιόδου του Baroque Σε ποιο διάστηmicroα χρόνου microπορούmicroε να προσάψουmicroε τον χαρακτηρισmicroό του ακανόνιστου microαργαριταριού238 που άλλοι τον χρησιmicroοποίησαν microειωτικά και άλλοι τον συνδέουν microε την απαίτηση προβολής της θρησκευτικής ή κρατικής ισχύος και του ελέγχου τον οποίο διαπιστώνουmicroε και σε αυτές τις εκτεταmicroένες διαmicroορφώσεις τοπίου Με ποιόν τρόπο συmicromicroετέχουν στον σχηmicroατισmicroό της περιόδου αυτής τα κλασσικά πρότυπα σε σχέση για παράδειγmicroα microε την Αναγέννηση που προηγείται και την περίοδο του αγγλικού Εmicroπειρισmicroού και του γαλλικού Διαφωτισmicroού που ακολουθούν

Στο θεmicroελιώδες κείmicroενο Renaissance und Barock239 θεmicroελιώδες τόσο για την καθιέρωση του όρου όσο και για την αποτίmicroηση των εκφραστικών τάσεων ο Heinrich Woumlllflin επιmicroένει στα ιταλικά παραδείγmicroατα και στο τmicroήmicroα εκείνο του 16ου αιώνα το οποίο συνδέεται συχνά microε τον Μανιερισmicroό προφανέστατα γιατί τον απασχολούν οι συνθήκες microετάβασης από την laquoειρηνική οmicroορφιάraquo της αναγεννησιακής τέχνης στη laquoδύναmicroη του αισθήmicroατοςraquo240 του Baroque Σε νεότερα συγγράmicromicroατα η αναφορά στον 17ο και 18ο αιώνα είναι δεδοmicroένη όπως συνηθισmicroένη είναι και η παράλληλη αναφορά στη laquoρωmicroαιοκαθολική εκκλησία και στο πολιτικό σύστηmicroα του συγκεντρωτικού γαλλικού Κράτους της εποχήςraquo241

Είναι εντούτοις φανερό πως οι χρήσεις των όρων οι χρονικοί προσδιορισmicroοί και οι συσχετίσεις microεταβάλλονται ανάλογα microε τα ενδιαφέροντα του ερευνητή και microε το εξεταζόmicroενο θέmicroα Για παράδειγmicroα ο Michel Foucault microιλώντας για την περίοδο που εξετάζεται και σύροντας το βάρος του ενδιαφέροντός του προς τις αρχές του 18ου αιώνα την χαρακτηρίζει microε τη γαλλική διατύπωση laquoacircge classiqueraquo Αλλά αυτή η κλασικίζουσα περίοδος διαδέχεται microια επίσης κλασικίζουσα ως προς τα πρότυπά της Αναγέννηση και προηγείται microιας επίσης κλασικιστικής φωτεινής περιόδου242

Αν επιmicroείνουmicroε στα παραδείγmicroατα των τοπιακών διαmicroορφώσεων εντούτοις microπορούmicroε να υποστηρίξουmicroε την οφθαλmicroοφανή άποψη πως το είδος των τοπιακών διαmicroορφώσεων που καταγράφονται στη Γαλλία του 17ου αιώνα διαφοροποιούνται ως προς την ένταση από τα προηγούmicroενα αναγεννησιακά ή microανιεριστικά παραδείγmicroατα Επίσης διαφέρουν εmicroφανώς από τα παραδείγmicroατα που αναπτύσσονται ήδη από το πρώτο microισό του 18ου αιώνα στην βρετανική επικράτεια και τα οποία επιβάλουν microια ριζική microεταστροφή στα ήθη της τοπιακής αντιmicroετώπισης Η microεταστροφή αυτή πρέπει να υπήρξε ιδιαίτερα σηmicroαντική ndash τόσο ώστε όχι microόνο να microνηmicroονεύεται ρητά από τους Εγκυκλοπαιδιστές αλλά και να υποδεικνύει τα γαλλικά τοπιακά πρότυπα ως ήδη πεπαλαιωmicroένα και κατώτερα Τόσο σηmicroαντική ώστε να εισβάλει και σε αυτό ακόmicroη το πολιτικό και πολιτιστικό κέντρο της γαλλικής κηποτεχνίας στις Βερσαλλίες καθορίζοντας τον σχεδιασmicroό του τmicroήmicroατος των κήπων του Petit Trianon

Η αναφορά στους κήπους του Baroque υποδεικνύει εποmicroένως microια διακριτή εκφραστική οmicroάδα τοπιακών διαmicroορφώσεων η οποία αντιστοιχεί σε microια ιδιαίτερη κατεύθυνση τοπιακών ηθών που διαφοροποιούνται από τα προηγούmicroενα και τα επόmicroενα πρότυπα

238 laquoΗ λέξη δεν διέθετε κατrsquo αρχάς τίποτε το εγκωmicroιαστικό το ΄barrueco΄ (αν αποδεχθούmicroε την ισπανική ετυmicroολογία) περιγράφει ένα microαργαριτάρι που microπορεί να προέρχεται από τα βαθιά νερά αλλά χάνει microέρος της αξίας του γιατί δεν είναι απόλυτα στρογγυλόraquo Πρβλ Β Teyssegravedre laquoPreacutesentationraquo Προλογικό σηmicroείωmicroα από Η Woumlllflin Renaissance et Baroque Παρίσι 1961 σ 7 239 ΄Οπ Ο αρχικός τίτλος στην γλώσσα της συγγραφής του έργου 240 Οπ σσ 8182 241 Πρβλ C Norberg-Schulz La signification dans lrsquo architecture occidentale Liegravege 1977 σ 287 242 Κλασικιστικές είναι οι τοπιακές αναφορές της Hypnoerotomachia Poliphili κλασικιστικές οι αναφορές του κεντρικού ηλιακού microυθεύmicroατος στις Βερσαλλίες κλασσικιστικές είναι πολλές από τις αναφορές της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου

Ε42 Η πλατεία του Αγίου Πέτρου από τις Απόψεις της Ρώmicroης Vedute di Roma του Giovanni Battista Piranesi (1748)Ο αρχιτέκτονας της πλατείας Giovanni Lorenzo Bernini αποτέλεσε την πρώτη επιλογή του Louis XIV για τον σχεδιασmicroό των ανακτόρων του Λούβρου και αποθανάτισε τον Γάλλο microονάρχη στη γνωστή προτοmicroή του και στον έφιππο θριαmicroβικό ανδριάντα του των Βερσαλλιών (PD) Χωρίς να αναπτυχθούν σε microεγάλο εύρος επιχειρήmicroατα τα οποία συνάπτονται περισσότερο microε την έρευνα της γενικότερης ιστορικής τεκmicroηρίωσης microπορεί να γίνει αποδεκτό πως ο χαρακτηρισmicroός του Baroque πέρα από τον χρονικό προσδιορισmicroό περιγράφει επιπλέον συνθήκες ταυτόχρονα πολιτικές και πολιτιστικές Ακολουθεί την απαίτηση έκφρασης της ισχύος του καθολικού κλήρου και των ευρωπαϊκών βασιλείων και αποδίδει τη συνέχεια αυτών των απαιτήσεων στο microεγαλεπήβολο αστικό σχεδιασmicroό της πλατείας του Αγίου Πέτρου στις τοπιοτεχνήσεις των γαλλικών chacircteaux και ανακτόρων και στις διαφαινόmicroενες αρχές των φιλόδοξων γαλλικών αστικών χαράξεων Αλλά η έmicroφαση της διάθεσης προβολής στις διαmicroορφώσεις αυτές όπως και οι ιδιαίτεροι ορθοκανονικοί σχηmicroατισmicroοί διαφοροποιούν microε σαφήνεια τον αλαζονικό κλασσικισmicroό της υλικής πλησmicroονής του 17ου αιώνα από τον αφαιρετικότερο και φυσικότροπο ως προς τις προθέσεις του κλασσικισmicroό του 18ου Άλλωστε οι τοπιοτεχνήσεις που αντιστοιχούν στον νεότερο αυτό κλασσικισmicroό εισηγούνται τη microετάβαση microεταξύ των άλλων από τον γιγαντιαίο έστω αλλά microε σαφήνεια οριοθετηmicroένο κήπο του Baroque στην αντίληψη του ελεύθερου τοπίου και του πάρκου

Επιmicroένοντας στις κλασσικιστικές αναφορές αξίζει να σχολιαστεί πως η microανιεριστική ιταλική Villa drsquoEste του 16ου αιώνα υποδεικνύει τη σχέση microε το microυθικό πρότυπο του κήπου των Εσπερίδων όπως και τη σχέση microε τη γειτονική της ρωmicroαϊκή Villa Adriana Στις διαmicroορφώσεις των φυσικότροπων κήπων του Petit Trianon της Marie Antoinette στα τέλη του 18ου αιώνα παρεmicroβάλλεται το κλασσικιστικό περίπτερο microε τη microεγαλεπήβολη και πολλά υποσχόmicroενη επωνυmicroία laquoΝαός του Έρωταraquo ldquoTemple drsquoAmourrdquo243 ενώ ανάλογες αναφορές κλασσικιστικά κτήρια και περίπτερα συναντούmicroε και στα περισσότερα αγγλικά πάρκα της περιόδου που ακολουθεί

243 Σε microικρή microάλιστα απόσταση από τις αγροτικής αναφοράς κτηριακές κατασκευές του laquoΧωριού της Βασίλισσαςraquo

Κλασσικιστική πρόθεση χαρακτηρίζει και τον 17ο αιώνα Αυτό που τον διακρίνει εντούτοις από άλλες περιόδους κλασσικισmicroού προηγούmicroενες ή επόmicroενες δεν είναι ένας ελεγχόmicroενος πολιτικός και πολιτιστικός παραλληλισmicroός ηθών microε τα κλασσικά πρότυπα όσο microια απαστράπτουσα συνολική σκηνογραφία ελέγχου microε κλασσικιστικές αναφορές Στη σκηνογραφία αυτή εν πολλοίς τοπιακά εκφρασmicroένη εντάσσεται η απολλώνια για παράδειγmicroα αλληγορία ικανή να χαρακτηρίσει το σύνολο της ζωής και των δραστηριοτήτων στη βασιλική αυλή του Louis XΙV

Ε43 Nicolas Poussin LrsquoEacuteteacute ou Boaz et Ruth To Θέρος ή ο Βοάζ και η Ρουθ (1660-1664 Λούβρο) Η ελεύθερη φυσιοκρατική προσέγγιση του τοπίου από ζωγράφους του 17ου αιώνα όπως ο Poussin ή ο Claude Lorain υπερβαίνει την τοπιοτεχνία της σύγχρονής τους ιστορικά περιόδου η οποία αντιστοιχεί στις διαmicroορφώσεις του Baroque και καθιστά τους πίνακές τους σηmicroαντικούς ως εικαστικό τοπιακό παράδειγmicroα για τη φυσικότροπη αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου του επόmicroενου 18ου αιώνα που ακολουθεί (PD) Μια ωριmicroότερη microεθοδολογική προσέγγιση θα microπορούσε να θεωρήσει πως ο όρος Baroque περιγράφει περισσότερο ένα σύνολο εκφραστικών τάσεων και διαθέσεων παρά τη συνολική πολιτιστική παραγωγή microιας συγκεκριmicroένης χρονικής περιόδου Μπορούmicroε έτσι να διακρίνουmicroε στο εσωτερικό της ίδιας χρονικής έκτασης αποκλίνουσες εκφραστικές αποκρίσεις οι οποίες διαφοροποιούνται ανάλογα microε τις επιmicroέρους γεωγραφικές περιοχές και τις επιmicroέρους πολιτιστικές οmicroάδες του ευρωπαϊκού χώρου Άλλες χαρακτηρίζονται από την ένταση και την υπερβολή την οποία κύρια περιγράφουmicroε microε τον όρο Baroque και άλλες διακρίνονται από microια αφαιρετικότερη και ηπιότερη κλασσικιστική διατύπωση

Είναι δυνατόν να προσδιοριστούν έτσι διαφορές οι οποίες διακρίνουν την απαίτηση microεγαλοπρέπειας του καθολικισmicroού από έναν αυστηρότερο και περισσότερο λιτό ως προς την έκφρασή του προτεσταντισmicroό244 Αυτή η ελαστικότερη οmicroαδοποίηση τάσεων που συνυπάρχουν επιτρέπει να αποδεχθούmicroε ευκολότερα την ιστορική διαπίστωση σύmicroφωνα microε την οποία ενώ στη γαλλική επικράτεια εντείνεται η συσχέτιση του τοπίου microε την ηγεmicroονική κυριαρχία η φλαmicroανδική και ολλανδική τοπιογραφία επεξεργάζονται και επεκτείνουν φυσιοκρατικά πρότυπα Φυσιοκρατικά πρότυπα τα οποία θα συmicromicroετάσχουν καθοριστικά στη συγκρότηση της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου Με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο ακόmicroη και οι διαmicroορφώσεις των κήπων στις Κάτω Χώρες εmicroφανίζονται παρά τις αmicroοιβαίες επιρροές αυστηρότερες και περισσότερο λιτές σε σχέση microε τα γαλλικά παραδείγmicroατα Επιπλέον αυτή η ελαστικότερη οmicroαδοποίηση τάσεων επιτρέπει να προσδιοριστούν διαφορές ανάmicroεσα στα επιmicroέρους εκφραστικά πεδία διαφορές δηλαδή από τέχνη σε τέχνη όπως αυτές που διαπιστώνουmicroε ανάmicroεσα στις ηγεmicroονικές διαmicroορφώσεις του τοπίου και στις περισσότερο ελεύθερες ζωγραφικές παραστάσεις του Ανάmicroεσα στους βασιλικούς κήπους και στις σύγχρονες τους τοπιακές αναφορές στους πίνακες του Nicolas Poussin για παράδειγmicroα245 415 Τα θεωρητικά ενδιαφέροντα της εποχής του Baroque και η συσχέτισή τους microε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Η περίοδος του 17ου αιώνα όπως και του 18ου αιώνα που ακολουθεί αντιστοιχεί στη ραγδαία ανάπτυξη και στην ωρίmicroανση επιστηmicroονικών θεωριών και καινοφανών φιλοσοφικών προσεγγίσεων Ερευνητές από κάθε είδους περιοχές εξέτασης όπως για παράδειγmicroα αυτές που αφορούν στην αρχιτεκτονική ή στην αρχιτεκτονική τοπίου εmicroφανίζονται υποχρεωmicroένοι να σχολιάσουν έστω και ακροθιγώς τη θεωρητική ένταση της περιόδου και να τη συσχετίσουν microε τα ιδιαίτερα ερευνητικά τους ενδιαφέροντα

Αν όmicroως η παρουσία του Καρτέσιου εισηγείται microια φιλοσοφική κοσmicroογονία στη Δυτική ιστορία η οποία θα χαρακτηρίσει εφεξής το ευρωπαϊκό πνεύmicroα συνολικά246 τότε είναι microάλλον αναmicroενόmicroενο να αναζητηθεί η επιρροή του και σε εκείνες τις αντιλήψεις της εποχής του οι οποίες αφορούν το τοπίο

Τίθεται βέβαια microια σειρά από microεθοδολογικά ερωτήmicroατα όπως αυτό που αφορά τη δυνατότητα microια θεωρητική διερεύνηση του τοπίου να θίγει microε εγκυρότητα φιλοσοφικά θέmicroατα Επίσης όπως αυτό που αφορά τη δυνατότητα των τοπιακών διαmicroορφώσεων να laquoκατοπτρίζουνraquo φιλοσοφικές ανησυχίες και θέσεις της εποχής τους Πρόκειται βέβαια για microεθοδολογικά ερωτήmicroατα που όπως σηmicroειώθηκε και προηγούmicroενα microπορούν να απευθυνθούν προς κάθε ιστορική περίοδο Εισάγονται εντούτοις στην παρούσα διερεύνηση microε έmicroφαση στο σηmicroείο ακριβώς στο οποίο εξετάζονται οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του 17ου αιώνα εξαιτίας της καταστατικής σηmicroασίας για τη Δυτική σκέψη αυτής της συγκεκριmicroένης περιόδου Μια microεθοδολογικά επιθετικότερη υπόθεση εργασίας microπορεί βέβαια να επιmicroείνει πως η αρχιτεκτονική των γαλλικών κήπων δεν laquoκατοπτρίζειraquo microόνο τη συστηmicroατική κανονιστική σκέψη της εποχής της αλλά πως ταυτόχρονα τη συγκροτεί πως αποτελεί ουσιαστικό microέρος της πως συνιστά η ίδια microέλος microιας ευρύτερης πολιτιστικής κατασκευής στην οποία περιλαmicroβάνεται και βασικές θεωρητικές θέσεις της περιόδου

Οι συνήθεις αναλύσεις επιmicroένουν ελάχιστα στην ιδιαίτερη σχέση που microπορεί να έχουν η εξειδικευmicroένη στρατιωτική εκπαίδευση και τα κατασκευαστικά ενδιαφέροντα ενός από τους σηmicroαντικότερους φιλοσόφους της νεότερης Δυτικής ιστορίας microε τον θεωρητικό του φιλοσοφικό προσανατολισmicroό Εντούτοις ο Γάλλος πατέρας του ορθολογισmicroού για ένα τmicroήmicroα

244 Ο Β Teyssegravedre (πρβλ στο προηγούmicroενο σ 13) σχολιάζει microια ανάλογη θεωρητική στάση εξηγώντας laquoΉ βέβαια σύmicroφωνα microε τον Α Hauser microπορούmicroε να διακρίνουmicroε το microπαρόκ της προτεσταντικής αστικής τάξης από το microπαρόκ της Εκκλησίας ή της Αυλής (οι οποίες εξάλλου αποδέχονται τάσεις ετερογενείς που microπορεί να κατευθύνονται προς τον κλασσικισmicroό ή το νατουραλισmicroό) ή βέβαια σύmicroφωνα microε τον V L Tapieacute microπορούmicroε να αντιπαραβάλουmicroε το ΄κλασσικό΄ και το ΄microπαρόκ΄ ακόmicroη και microέσα σε ένα και το αυτό σύνολο έργων ή ακόmicroη να θεωρήσουmicroε ως εστία τη Ρώmicroη ή τη Μαδρίτη και να δείξουmicroε την επέκταση της επιρροής τους και τις διαmicroάχες microε διάφορες εθνικές οmicroάδες (πολιτιστικής) αντίστασηςraquo Στην προσέγγιση που υιοθετείται στη δική microας διερεύνηση ο όρος Baroque περιορίζεται στην περιγραφή ιταλικών ή γαλλικών προτύπων του 17ου αιώνα ενώ για τα παραδείγmicroατα των ολλανδικών αστικών κήπων χρησιmicroοποιείται ο όρος laquoκλασσικόςraquo 245 Πρβλ πίνακες του όπως Η Νύφη και ο Σάτυρος Nymph et Satyr (1625 ndash Εθνική Πινακοθήκη Λονδίνου) ή ο γνωστότερος Οι Βοσκοί της Αρκαδίας Les Bergers drsquo Arcadie (1630 - Λούβρο) ή και Ο Ενταφιασmicroός του Φωκίωνα (1648 ndash Εθνικό Μουσείο Ουαλλίας) Είναι χαρακτηριστικό πως οι πίνακες του Poussin θεωρήθηκαν ζωγραφικά υποδείγmicroατα για τις διαmicroορφώσεις τοπίου της αγγλικής τοπιοτεχνίας του επόmicroενου αιώνα όπως επισηmicroαίνεται σε επόmicroενο στο 6ο κεφάλαιο 246 Παρά την εmicroφάνιση αντιθετικών ρευmicroάτων που αφορούν τόσο στην ειδικότερη περιοχή της φιλοσοφικής θεωρίας και των επιστηmicroών όσο και στο ευρύτερο πεδίο του πολιτισmicroού

της ζωής του υπήρξε υποχρεωmicroένος να microελετά καθηmicroερινά τις κινήσεις στρατιωτικών σωmicroάτων τα οποία έπρεπε να επιτελέσουν microε τη microεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια ένα πρακτικό έργο άmicroεσης και υψηλής κρισιmicroότητας Αυτό το καθηmicroερινό καθήκον υποδείκνυε microε άmicroεσο εφαρmicroοσmicroένο τρόπο την πρακτική σηmicroασία της εσωτερικής λογικής συνέπειας τη δυνατότητα του ορθού λόγου να καθίσταται laquoκύριος και κυρίαρχοςraquo247 του φυσικού πεδίου και της ανθρώπινης ζωής Δεν πρέπει να λησmicroονούmicroε ακόmicroη το ενδιαφέρον του Descartes για την προοπτική και τη συνεργασία του microε τον microηχανικό Villebresieu ενώ είναι επιπλέον γνωστή η σηmicroασία της ακρίβειας που προσέφερε η αναλυτική καρτεσιανή γεωmicroετρία στη βλητική πρακτική των πυροβόλων248 Η άνοδος του ορθολογικού πνεύmicroατος δεν διέθετε εποmicroένως αποσπασmicroένη θεωρητική σηmicroασία Αναπτύχθηκε microέσα σε microια γενικότερη ατmicroόσφαιρα ενδιαφέροντος για εφαρmicroογές στις οποίες πρέπει να περιλάβουmicroε τόσο κατασκευαστικές πρακτικές όσο και κοινωνικές οργανωτικές διεργασίες

Κατ΄ αντίστροφη διάθεση σχολιασmicroού πρέπει να τονιστεί πως οι microεγάλες τοπιοτεχνήσεις του γαλλικού Baroque συνδέονται microε περίπλοκες συχνά microαθηmicroατικές κατασκευές και επιβεβαιώνουν ενισχύοντάς την τη δυνατότητα της θεωρητικής λογικής σκέψης να επιβληθεί στο πραγmicroατικό Με την έννοια αυτή η τοπιοτέχνηση όπως και η αρχιτεκτονική δεν αποτελούν microόνο πεδία εφαρmicroογής εννοιακών κατασκευών διαmicroορφωmicroένων σε άλλα επιστηmicroονικά και θεωρητικά πεδία αλλά προωθούν οι ίδιες διαρκώς ανάλογες εννοιακές κατασκευές Δε συνιστούν απλές laquomicroαρτυρίεςraquo λόγων συγκροτηmicroένων σε άλλα πεδία έκφρασης αλλά αποτελούν σύmicroφωνα microε την ορολογία του Michel Foucault τα laquomicroνηmicroείαraquo ενός δικού τους ιδιαίτερου λόγου ικανού να συmicroβάλλει microε τρόπο σηmicroαντικό στη νεότερη ευρωπαϊκή ιστορία

Με αυτήν την κατεύθυνση σκέψης η σύγκλιση περιοχών όπως η θεώρηση και η αρχιτεκτονική του τοπίου αφrsquo ενός και η φιλοσοφία αφετέρου πρέπει να θεωρείται αναmicroενόmicroενη καθώς όπως διαρκώς επαναλαmicroβάνεται ο χειρισmicroός του τοπίου αποδίδει τις απόψεις των κοινωνιών για τον ευρύτερο τόπο ζωής τους όπως και τη σχέση τους microε το φυσικό Αν ο Καρτέσιος υποδεικνύει στον Λόγον περί της Μεθόδου την κυριαρχία πάνω στη φύση είναι microάλλον απλοϊκός ο ισχυρισmicroός πως η υπόδειξη αυτή προέρχεται από microια αποκοmicromicroένη πρωτογενή διάθεση του εισηγητή της Αντίθετα είναι ιστορικά πιθανότερο να απηχεί τη συνολική στάση κοινωνιών οι οποίες ήδη είχαν αναπτύξει επί δυο αιώνες τουλάχιστον την κυριαρχία πάνω στο φυσικό πεδίο ώστε ο ορθολογισmicroός να επισηmicroοποιεί θεωρητικά και να κατοχυρώνει ρητά microια ήδη κατακτηmicroένη κοινωνική συνθήκη

Έχει ήδη επισηmicroανθεί πως οι διαmicroορφώσεις τοπίου αποτελούν σχηmicroατοποιήσεις του προϋπάρχοντος τόπου και πως διαθέτουν συmicroβολική ποιότητα εντάσσοντας τον τόπο σε ένα laquoτοπίοraquo σηmicroασιών κατασκευασmicroένο ταυτόχρονα microε την υλική διαmicroόρφωση Κατασκευαστικό αποτέλεσmicroα νοητική σχηmicroατοποίηση και σύστηmicroα σηmicroασιών παράγονται εποmicroένως σε συσχετισmicroό το έχουmicroε ήδη τονίσει ως αποτελέσmicroατα microια συνολικότερης laquoδοmicroικήςraquo πολιτιστικής επεξεργασίας Αλλά η φιλοσοφική θεώρηση συνιστά και αυτή δοmicroική νοητική ndash οργανωτική προσέγγιση η οποία είτε εκπορεύεται από τον τόπο είτε όχι επιστρέφει κατ΄ ανάγκην σε αυτόν ώστε να τον microεταλλάξει Αν εποmicroένως η διερεύνηση της αρχιτεκτονικής τοπίου αισθάνεται ανέτοιmicroη ώστε να χειριστεί περιπλοκότερες θεωρητικές ή φιλοσοφικές προσεγγίσεις

247 Πρόταση του Καρτέσιου από τον Λόγον περί της Μεθόδου η οποία σχολιάζεται αναλυτικότερα στη συνέχεια 248 Πρβλ την πληροφορία του πρώτου βιογράφου του Descartes του Andrien Baillet για τη συνεργασία του microε τον microηχανικό Ville-Bressieux microε τον οποίο συναντήθηκε στο Amsterdam το 1634 και έκανε κατά τη συνεργασία τους laquoθαυmicroαστές προόδους στη Μηχανική και στην Προοπτικήraquo Με τον Ville-Βressieux microελέτησε ανάmicroεσα στα άλλα microια καρέκλα-καρότσι (une chariot-chaise) για ανάπηρους πολέmicroου Πρβλ A Baillet La vie de Monsieur Descartes Παρίσι 1691 τ1 σσ 256-259 Επίσης Η Grossmann laquoDescartes and the Social Origins of the Mechanistic Concept of the Worldraquo από το The Social and the Economic Roots of the Scientific Revolution των G Freudenthal και P McLaughlin (επιmicro) Boston 2009 σ 157 laquoΕνώ τις καθαρά microαθηmicroατικές και λογικές απόψεις της Καρτεσιανής Άλγεβρας ή lsquoScience Universelle τις έχει τέλεια παρουσιάσει ο L Brunschvicg και την παραπέρα ανάπτυξή της ως lsquoΓενική Επιστήmicroηrsquo στον Leibniz την έχει εξαιρετικά εκθέσει ο L Couturat οι κοινωνιολογικές πλευρές της lsquoΠαγκόσmicroιας Επιστήmicroηςrsquo του Descartes δεν έχουν εξεταστεί από τους συγγραφείς αυτούς ή από κάποιους άλλους Μπορεί βέβαια να τεθεί το ερώτηmicroα αν υφίσταται καθrsquo οποιονδήποτε τρόπο ανάλογο κοινωνιολογικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να κατανοήσουmicroε πως όντως υπάρχει πρέπει να αντιληφθούmicroε πως όλα τα έργα του Descartes τα έχει βαθιά σηmicroαδέψει η σφραγίδα των microηχανικών αρχών πως ο Descartes εξήγαγε αυτές τις αρχές από τη microηχανική του δηλαδή από τη microελέτη των microηχανών και πως στη συνέχεια τις επέκτεινε στη φυσική και τελικά σε ολόκληρο το σύmicroπανraquo Το κείmicroενο του Grossmann θεωρητικού της οικονοmicroίας και των κοινωνικών επιστηmicroών microέλους του Ινστιτούτου Κοινωνικών Ερευνών της Φραγκφούρτης χρονολογείται από την περίοδο του 1946

microπορεί τουλάχιστον να υποδείξει πιθανές ανάλογες κατευθύνσεις ιδιαίτερα όταν αναφέρεται σε περιόδους οι οποίες προσφέρονται για ανάλογη εξέταση όπως ο 17ος και ο 18ος αιώνας 416 Σχήmicroατα ελέγχου Η ορθολογική ανασύνθεση των τόπων και το υπόδειγmicroα του Γαλλικού κήπου Στο παράδειγmicroα της villa Farnese και των κήπων της παρουσιάστηκε ήδη microια γραmicromicroική ακολουθία επεmicroβάσεων η οποία κλιmicroακώνεται ως προς την ένταση του σχεδιασmicroού microεταβαίνοντας από τον οικιστικό ιστό της ιταλικής κωmicroόπολης της Caprarola στο κτήριο της έπαυλης και στη συνέχεια στους οργανωmicroένους κήπους για να επεκταθεί στις γεωmicroετρικά οργανωmicroένες καλλιέργειες και την αδιαmicroόρφωτη δασική έκταση Πρόκειται για ένα σχετικά περιορισmicroένο σε έκταση παράδειγmicroα στην περιοχή του Lazio στην κεντρική Ιταλία και αντιστοιχεί ιστορικά στην περίοδο του ιταλικού Μανιερισmicroού Μια ανάλογη συνθετική συνθήκη microεγεθυmicroένη στο έπακρο διαπιστώνεται επίσης σε ένα microεταγενέστερο παράδειγmicroα αρχιτεκτονικής τοπίου στο γνωστότερο ίσως της Δυτικής ιστορίας στους κήπους των Βερσαλλιών στην άmicroεση γειτονία της γαλλικής πρωτεύουσας Η σύνθεση οδεύει από την αστική δοmicroή προς την περιοχή της κεντρικής εισόδου στα ανάκτορα Στη συνέχεια προχωρά στη microεγαλοπρεπή κατασκευή των ίδιων των ανακτόρων στην αξονική ακολουθία των κήπων των πλατωmicroάτων και των διαmicroορφώσεων του νερού στην ισχυρή συνθετική παρουσία του Μεγάλου Καναλιού έως ότου βυθιστεί στο άπειρο Ακόmicroη και αν αγνοούσαmicroε τη συνέχεια των χρονικών περιόδων την επαλληλία των εκφραστικών τάσεων την επιρροή που το ιταλικό αναγεννησιακό και microανιεριστικό παράδειγmicroα άσκησε στις αυλές των Γάλλων ηγεmicroόνων microπορούmicroε να αντιληφθούmicroε τη συνάφεια των συνθετικών διαθέσεων οι οποίες βαθmicroιαία οδηγούν από τις τοπιοτεχνικές προτάσεις της ιταλικής Αναγέννησης στις προτάσεις τοπίου και στους κήπους του γαλλικού ειδικότερα και γενικότερα του ευρωπαϊκού Baroque Συνάφεια η οποία καθίσταται τόσο εmicroφανέστερη όσο η διαφορά του microεγέθους των επεmicroβάσεων δεν προκαταλαmicroβάνει τον ανυποψίαστο παρατηρητή

Αλλά ερευνητική υποχρέωση της διερεύνησης αυτής είναι να επισηmicroάνει επίσης την τεράστια διαφορά των microεγεθών249 και τους νέους εκφραστικούς τρόπους τα εκφραστικά εντέλει άλmicroατα microεταβολής τα οποία αυτή η διαφορά κλίmicroακας εισηγείται Αξίζει ίσως να τονιστεί εξαρχής πως η υπέρmicroετρη αύξηση των microεγεθών η υπέρmicroετρη ένταση των χειρονοmicroιών στις τοπιακές διαmicroορφώσεις κατά τον 17ο και κατά το πρώτο microέρος του 18ου αιώνα υποδεικνύουν σηmicroαντικές ποιοτικές microεταβολές Οι διαmicroορφώσεις τοπίου αποκτούν τέτοια αντίληψη κλίmicroακας ώστε να microη microπορεί να θεωρηθεί ως κύρια αφετηρία της συγκρότησής τους η αναφορά στην πεπερασmicroένη φυσική ύπαρξη στις διαστάσεις του βιολογικά πεπερασmicroένου ανθρώπινου σώmicroατος Στη θέση του η κοινωνία της εποχής εγκαθιστά την υπόθεση ενός Υποκειmicroένου της νόησης ενός Υποκειmicroένου εξουσίας άπειρα ισχυρού ικανού να ελέγξει το σύνολο του υπαρκτού κόσmicroου

Ο Michel Foucault στο έργο του Les Mots et les Choses Οι Λέξεις και τα Πράγmicroατα υποδεικνύει πως η ένταση αυτού του ελέγχου είναι τόσο σηmicroαντικότερη όσο λιγότερο πρόδηλη καθίσταται η φυσική παρουσία του Υποκειmicroένου από το οποίο ο έλεγχος εκπορεύεται Αν στο αναγεννησιακό ιταλικό τοπίο παρά τον πλούτο των παρεmicroβάσεων η παραmicroυθία της ανθρωποmicroετρικής συνάφειας εξακολουθεί να είναι αισθητή στην εποχή του Baroque στην laquoκλασσική εποχήraquo όπως την αποκαλεί ο Michel Foucault250 στις παραστάσεις

249 Για να γίνει κατανοητή η διαφορά των microεγεθών αρκεί να σηmicroειωθεί πως η συνολική έκταση των διαmicroορφώσεων και των κτηριακών κατασκευών στην αναγεννησιακή villa Medici στο Fiesole αντιστοιχεί σε ένα πλαίσιο γενικών διαστάσεων εκατό σαράντα επί εξήντα microέτρων και στη microανιεριστική έπαυλη Gamberaia στην Τοσκάνη σε ένα πλαίσιο διαστάσεων εκατό επί διακοσίων σαράντα microέτρων Στην επίσης microανιεριστική villa Farnese το βασικό τmicroήmicroα των κατασκευών αντιστοιχεί σε διαστάσεις διακοσίων δέκα επί εκατόν ογδόντα microέτρων Συγκριτικά η έκταση των διαmicroορφώσεων της εποχής του Baroque στο γαλλικό παράδειγmicroα του Vaux-le-Vicomte προσδιορίζεται από ένα ορθογώνιο διαστάσεων τρεισήmicroισι χιλιόmicroετρων microήκους και περίπου ενός χιλιόmicroετρου πλάτους ενώ στις Βερσαλλίες από ένα ορθογώνιο διαστάσεων πεντέmicroισι επί τέσσερα χιλιόmicroετρα Στις διαmicroορφώσεις της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου οι διαστάσεις εκτινάσσονται σε ακόmicroη microεγαλύτερη κλίmicroακα ως εάν οι αιώνες της ευρωπαϊκής τοπιακής ιστορίας να ανταγωνίζονται ο ένας τον άλλο για το έλεγχο όλο και microεγαλύτερων εκτάσεων Στο αγγλικό πάρκο του Stowe η έκταση της τοπιοτέχνησης αντιστοιχεί σε διαστάσεις επτά επί τρεισήmicroισι χιλιόmicroετρα περίπου microε επιλεκτικές όmicroως περιοχές πυκνότερης τοπιακής διαmicroόρφωσης 250 Σηmicroειώθηκε προηγούmicroενα πως η χρήση των όρων laquoBaroqueraquo ή laquoκλασσικόςraquo αποδίδει τη θεωρητική πρόθεση του microελετητή και συνδέεται microε ειδικότερες ερευνητικές και θεωρητικές σκοπιmicroότητες Στον Michel Foucault οι όροι laquoκλασσική εποχήraquo επιτρέπουν την ταύτιση microε την σταθερότητα του Λόγου και την επέκταση της επιρροής του Καρτέσιου προς την κατεύθυνση της πρώτης περιόδου

και στις κατασκευές της los Reyes251 οι βασιλείς η ελέγχουσα αρχή επιβάλουν την αντίληψη της ισχύος τους microε τον εκτενέστερο δυνατό τρόπο Ακόmicroη και όταν αποκρύπτονται από την άmicroεση αντίληψη του παρατηρητή εξακολουθούν εντούτοις laquoαφrsquo υψηλούraquo να τον εποπτεύουν

Στο τοπίο των Βερσαλλιών η οπτική σύνδεση ανάmicroεσα στις επιmicroέρους περιοχές των διαmicroορφώσεων και στο κεντρικό σηmicroείο της οργάνωσής τους τα ανάκτορα παύει να υφίσταται για microεγάλο microέρος της σύνθεσης Εντούτοις οι αυστηρές σχέσεις οργάνωσης ανάmicroεσα στα συνθετικά microέρη παραmicroένουν και αποκαλύπτονται τmicroηmicroατικά Ο παρατηρητής διαισθάνεται δοmicroικούς συσχετισmicroούς οι οποίοι σκηνοθετούν τη θέση και την κίνησή του χωρίς εντούτοις ο ίδιος να διαθέτει τα microέσα ώστε να αντιπαρατεθεί microαζί τους252 στο πεδίο του φυσικού χώρου τουλάχιστον Οι microελετητές σχολιάζουν το τοπιακό αποτέλεσmicroα microιλώντας για την επιθυmicroία ελέγχου του απείρου253 για την οργανωτική δηλαδή έκταση του τοπιακού σχεδιασmicroού η οποία δεν υπερβαίνει απλά κατά πολύ τα ανθρώπινα microέτρα αλλά υπαινίσσεται microια ακόmicroη microεγαλύτερη έκταση ελέγχου 42 Οι συνθετικοί τρόποι των τοπιακών διαmicroορφώσεων κατά την εποχή του Baroque Σε προηγούmicroενο κεφάλαιο περιγράφονται οι αναγεννησιακοί κήποι ως καθορισmicroένοι από συνθετικούς τρόπους όπως αυτοί της σκηνογραφικής ένταξης τους της οργάνωσης των περίκλειστων τmicroηmicroάτων και της προοπτικής τους οργάνωσης σηmicroειώνοντας τη χρήση των προηγούmicroενων συνθετικών ευρηmicroάτων στα πλαίσια ενός αυστηρού γεωmicroετρικού σχεδιασmicroού ο οποίος καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από τη συmicromicroετρία Η σύνθεση στα παραδείγmicroατα που εξετάστηκαν υποδεικνύει κεντρικά σηmicroεία όρασης που αντιστοιχούν στα σηmicroαντικότερα σηmicroεία της θέας και η αλληλουχία των οποίων συγκροτεί τη βασική συνθετική δοmicroή

Ο Michel Foucault στο έργο του που σχολιάστηκε προηγούmicroενα επιmicroένει στην laquoεπιστηmicroικήraquo όπως την αποκαλεί τοmicroή ανάmicroεσα στους αιώνες που προηγούνται αφενός και στην λαmicroπερή εποχή των Γάλλων αυτοκρατόρων αφετέρου στη λαmicroπερή εποχή του κρατικά εφαρmicroοσmicroένου πολιτικού και πολιτιστικού ορθολογικού πνεύmicroατος Η εξέταση των τοπιακών διαmicroορφώσεων εντούτοις υποδεικνύει σηmicroαντικές σχέσεις συγγένειας έκφρασης σχέσεις καταγωγικές ανάmicroεσα στις δυο αυτές περιόδους εκατέρωθεν της υποθετικής ιστορικής τοmicroής Μένει να διερευνηθούν οι συγκεκριmicroένοι όροι της συνέχειας ανάmicroεσα στις τοπιακές επεmicroβάσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού και στις τοπιακές διαmicroορφώσεις του 17ου αιώνα όπως και να τονιστούν τα σηmicroεία ριζικής εκφραστικής microεταβολής Να εξεταστεί δηλαδή το θέmicroα των ιστορικών επιρροών που ασκούν τα ιταλικά παραδείγmicroατα στα νεότερά τους γαλλικά παραδείγmicroατα ή των ιστορικών υπερβάσεων που ορίζουν τα δεύτερα

του Διαφωτισmicroού laquoΣτις αρχές του 17ου αιώνα κατά την περίοδο που δίκαια ή άδικα την αποκαλούν microπαρόκraquo σηmicroειώνει ο Foucault στο κείmicroενο του Οι Λέξεις και τα Πράγmicroατα Αθήνα 1986 σ 89 Είναι βέβαια χαρακτηριστικό πως ο G Deleuze αντίθετα από τον Foucault χρησιmicroοποιεί ανενδοίαστα για την ίδια περίοδο του 17ου αιώνα τον όρο laquomicroπαρόκraquo 251 Los Reyes οι βασιλείς στα Ισπανικά Αναφορά στον διασηmicroότερο ίσως από τους πίνακες του Diego de Silva Veacutelazquez στον πίνακα Las Meninas (1656) τον οποίο χρησιmicroοποιεί ο Foucault ως πολιτιστικό καλλίτερα laquoεπιστηmicroικόraquo παράδειγmicroα ανάλυσης στο έργο του Les Mots et les Choses Στον πίνακα αυτό οι Ισπανοί βασιλείς Φίλιππος ο Δ΄ και Μαριάννα απουσιάζουν ως σαφής απεικόνιση Εξακολουθούν εντούτοις να αποτελούν το καθοριστικό κέντρο της υποκρυπτόmicroενης αναφοράς σε σχέση microε το οποίο συγκροτείται η εικονιστική δοmicroή του ζωγράφου της αυλής Veacutelazquez Πρβλ επιπλέον σχόλια στη συνέχεια όπως και Μ Foucault στο προηγούmicroενο σσ 27-44 κεφ laquoΟι Ακόλουθεςraquo Στην τελευταία παράγραφο του κεφαλαίου αυτού στη σελίδα 44 ο συγγραφέας δηλώνει πως θεωρεί τον προηγούmicroενο πίνακα ως γενικό υπόδειγmicroα της κλασσικής παράστασης και laquoτου χώρου που διανοίγειraquo Σε αυτήν laquoτο υποκείmicroενο έχει υποστεί έκλειψηraquo Εντούτοις το υποκείmicroενο αυτό είναι εκείνο που θεmicroελιώνει την παράσταση και τον χώρο της και εκείνο προς το οποίο η κανονιστική πρόθεση της παράστασης αποτείνεται ως συνθήκη επιβολής Αξίζει βέβαια να συσχετίσουmicroε τις παρατηρήσεις του Foucault microε τις ανάπτυξη των απόψεων microας για την προοπτική γεωmicroετρία στα παραδείγmicroατα της ανεστραmicromicroένης βυζαντινής προοπτικής και της αναγεννησιακής prospettiva artificialis Για την ανάλυση του Foucault ο J G Merquior σηmicroειώνει microια σειρά από αντιρρήσεις για να καταλήξει πως laquoκατά βάθος ο Foucault δεν lsquoδιαβάζειrsquo τις Κυρίες επί των Τιmicroών αλλά microάλλον επιδίδεται σε microια ανάγνωση του πίνακα microέσω της οποίας προβάλει πάνω του ένα βασικό αξίωmicroα της θεωρίας τουraquo Πρβλ J G Merquior Foucault Αθήνα 2002 σ 80 Πρβλ και άποψη της S Alpers laquoInterpretation without Representation or the viewing of Las Meninasraquo Περ Representations no 1 Berkeley 1983- σσ 30-42 252 Η σύλληψη και η κατανόησή τους υπονοεί τη διεισδυτικότερη γνώση του συνθετικού εγχειρήmicroατος 253 Πρβλ ΑS Weiss Miroirs de lrsquo infini Le jardin agrave la franccedilaise et la meacutetaphysique au XVIIe siegravecle Παρίσι 1992

421 Οι ιστορικοί φορείς της εκφραστικής συνέχειας των Ιταλικών και Γαλλικών προτύπων διαmicroόρφωσης του τοπίου Η Ευρώπη254 σε όλο το διάστηmicroα από τον 15ο αιώνα microέχρι και την περίοδο που εξετάζεται σε αυτό το κεφάλαιο αποτελεί χώρο συνεχών και εντονότατων ανταλλαγών ανάmicroεσα στους πληθυσmicroούς της

Πολλές από τις ανταλλαγές αυτές επιβάλλονται από τους πολέmicroους και τις βίαιες microετακινήσεις πληθυσmicroών Αλλά ακόmicroη και κάτω από βίαιες αναγκαστικές συνθήκες οι σχέσεις πολιτιστικής και πολιτισmicroικής microεταφοράς είναι σηmicroαντικές Παράλληλα εντείνεται διαρκώς η προσωπική επικοινωνία ανάmicroεσα στους λόγιους από διαφορετικές εθνότητες και η απρόσωπη επικοινωνία η οποία καθίσταται ολοένα και πυκνότερη microέσα από την τυπογραφική δραστηριότητα Η διάδοση των αρχιτεκτονικών απόψεων αλλά και των απόψεων για την τέχνη των κήπων φαίνεται πως ωφελείται εξαιρετικά όπως επισηmicroάνθηκε ήδη από το τελευταίο αυτό είδος των πολιτιστικών ανταλλαγών που αναπτύσσονται microέσω της εκδοτικής δραστηριότητας Σε όλη την περίοδο από τις αρχικές εκφράσεις της Αναγέννησης έως και την περίοδο που εξετάζεται εντείνεται επίσης η συνήθεια των ηγεmicroόνων ή των εκκλησιαστικών αρχόντων να προσεταιρίζονται την ποιότητα υψηλών διανοητών και καλλιτεχνών ακόmicroη και αν πρόκειται να τους εισάγουν στις χώρες τους κατά τρόπο ανάλογο microε τα χειρόγραφα τις σηmicroαντικές εκδόσεις ή τα καλλιτεχνικά αντικείmicroενα

Ο ιταλικός νεοπλατωνισmicroός και η ίδρυση της Accademia Platonica συνδέονται microε την αφετηριακή για τον ιταλικό ουmicroανισmicroό άφιξη στη Φλωρεντία του Γεώργιου Πλήθωνα Ο Leonardo da Vinci αποστέλλεται ως πολιτιστικό δώρο στον Ludovico Sforza Δούκα του Μιλάνο πριν ξενιτευτεί αργότερα για να εργαστεί ως καλλιτέχνης και microηχανικός στην αυλή του βασιλιά Francois Ι της Γαλλίας Ένας Γάλλος microηχανικός έmicroπειρος στην κατασκευή υδραυλικών microουσικών οργάνων ο Claude Venard σε microια πορεία αντιδανείου εργάζεται στις τοπιακές διαmicroορφώσεις της ιταλικής Villa drsquo Este Ένας Φλαmicroανδός ζωγράφος o Giusto Utens αναλαmicroβάνει να εικονίσει στις περίφηmicroες lunette τις επαύλεις και τους κήπους των Μεδίκων Ο Γάλλος Jacques Lemercier Πρώτος Αρχιτέκτονας του Βασιλέως Louis XIII που ασχολείται επίσης microε τον αστικό σχεδιασmicroό και τον σχεδιασmicroό κήπων έχει εκπαιδευτεί στη Ρώmicroη Ο Ιταλός γλύπτης και αρχιτέκτονας της εποχής του Baroque Giovanni Lorenzo Bernini δηmicroιουργός της πλατείας του Αγίου Πέτρου προσλαmicroβάνεται από τον Louis XIV το Νοέmicroβριο του 1665 στα πλαίσια microιας συνεργασίας που τελικά αποβαίνει άκαρπη προκειmicroένου να ασχοληθεί microε το σχεδιασmicroό του Λούβρου255 Ο Reneacute Descartes περιοδεύει την κεντρική και Δυτική Ευρώπη αναζητώντας πολεmicroικές περιπέτειες και πνευmicroατικά ερεθίσmicroατα και καταλήγει να εξάγει τη συνολική του παιδεία και τις συγκεκριmicroένες φιλοσοφικές του απόψεις στον ευρωπαϊκό βορρά όπου φθάνει ως εκπαιδευτής της βασίλισσας της Σουηδίας Χριστίνας 422 Οι βασιλικοί οίκοι και η υψηλή πολιτιστική αξιολόγηση του τοπίου Τέλος τα πολιτιστικά πρότυπα ιδιαίτερα τα κηποτεχνικά και τοπιοτεχνικά πρότυπα που συνδέονται microε τις επαύλεις και τα ανάκτορα των ηγεmicroόνων microεταφέρονται ακολουθώντας τα microέλη των βασιλικών οίκων όταν αυτά αναλαmicroβάνουν τη διοίκηση νέων κρατών ή όταν microετακινούνται στα πλαίσια βασιλικών γάmicroων

Ο Γουλιέλmicroος της Οράγγης Stadtholder Κυβερνήτης της Ολλανδίας όταν microετακινείται από τις Κάτω Χώρες προκειmicroένου να δεχθεί ως William ΙΙΙ το στέmicromicroα της Βρετανίας microεταφέρει στα αγγλικά νησιά την αγάπη του για τους κήπους του Baroque την αναφορά στη τοπιακή διαmicroόρφωση του ολλανδικού ανακτόρου του Het Loo όπως και την επιρροή της ζωγραφικής τοπίου των Κάτω Χωρών Ο Κάρολος ο VII βασιλιάς της Ισπανίας όταν προσθέτει στο αρχικό στέmicromicroα του αυτό της Νάπολης και Σικελίας microεταφέρει στους κήπους του νέου ανακτόρου του στην Caserta της Ιταλίας την ανάmicroνηση από τους αυτοκρατορικούς κήπους

254 Ορθότερα η Ευρώπη και ο διαρκώς διαστελλόmicroενος χώρος των εδαφικών ανακαλύψεων και της αποικιακής της επέκτασης 255 Η λύση αυτής της συνεργασίας προς χάριν του Γάλλου αρχιτέκτονα Claude Perrault υποδεικνύει την κάmicroψη της επιρροής των ιταλικών προτύπων στη γαλλική επικράτεια Διαθέτουmicroε όmicroως πραγmicroατοποιηmicroένη από τον Bernini microια εξαιρετική για την παρουσίαση των εκφραστικών τάσεων του ιταλικού Baroque προτοmicroή του βασιλιά Ήλιου όπως και τον έφιππο ανδριάντα του Πρβλ J Rykwert The First Moderns The Architects of the Eighteenth Century Massachusetts 1987 σσ 39-47

της Ισπανίας Την ανάmicroνηση από τους κήπους και τις τοπιακές διαmicroορφώσεις των ισπανικών ανακτόρων της La Granja στο San Ildefonso256 ή του Palacio Real στο Aranjuez

Ε44 ndash Ε45 ndash Ε46 Κατά σειρά οι τοπιακές διαmicroορφώσεις των ισπανικών ανακτόρων της La Granja στο San Ildefonso της Ισπανίας στα βόρεια της Μαδρίτης (CC) Οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του Aranjuez στα νότια της Μαδρίτης περικυκλωmicroένες πια από τον αστικό ιστό (GE) και τρίτη εικόνα οι τοπιακές διαmicroορφώσεις και το ανάκτορο της Caserta στην Ιταλία (GE)

Ανάλογους συσχετισmicroούς αποδεικνύουν και οι πορείες εισόδου των ιταλικών τοπιοτεχνικών προτύπων στον γαλλικό πολιτιστικό χώρο Ανάmicroεσα στους πολλούς τρόπους αυτής της microεταφοράς microια ρητή καταγεγραmicromicroένη συνθήκη επιρροής αναφέρεται στη διαmicroόρφωση των κήπων στα ανάκτορα των Tuileries την οποία επιβάλλει microετά την άνοδό της στο γαλλικό θρόνο η Αικατερίνη των Μεδίκων

Είναι πιθανόν η Αικατερίνη να ευθύνεται για την αιmicroατηρότατη σφαγή257 της νύχτας του Αγίου Βαρθολοmicroαίου Υπήρξε όmicroως σίγουρα η υπεύθυνη για τη microεταφορά του πνεύmicroατος του ιταλικού φλωρεντινού microανιερισmicroού στη Γαλλική πρωτεύουσα Αυτή είναι που αποφασίζει την κατασκευή του πρώτου ανακτόρου των Tuileries του Κεραmicroεικού και των

256 Που σχεδιάστηκε στην τελική του microορφή από τον Ιταλό αρχιτέκτονα και σχεδιαστή σκηνικών τον Filippo Juvarra 257 Σύmicroφωνα microε την άποψη του γιου της και άτυχου συmicroβασιλέα της Charles IX και τις απόψεις πολλών ιστορικών

κήπων που το συνοδεύουν Οι γαλλικοί κήποι της εποχής της αποτυπώνονται στους περίφηmicroους για την ιστορία της ευρωπαϊκής τέχνης Τάπητες των Valois τις Tappiseries des Valois που περιγράφουν microαζί microε τους αλληγορικούς πίνακες του Antoine Caron τους αφιερωmicroένους στον Θρίαmicroβο των Εποχών Les Triomphes des Saisons τις περίφηmicroες εορτές στην αυλή των Valois την περίοδο της βασιλείας της Αικατερίνης258 Εορτές που microεγάλο microέρος τους εξελίσσεται στις τοπιακές εκείνες διαmicroορφώσεις οι οποίες αναπτύσσονται γύρω από τα ανάκτορα και τους βασιλικούς πύργους

Ε47 Αριστερά Tapisserie των Valois που περιγράφει χορό στους κήπους των ανακτόρων του Κεραmicroικού στα 1573 προς τιmicroήν Πολωνών διπλωmicroατικών αποσταλmicroένων Στο κέντρο της παράστασης η Αικατερίνη των Μεδίκων ντυmicroένη στα microαύρα (PD) Ε48 Δεξιά Γιορτή στη Bayonne Προσχέδιο του Antoine Carons για tapisserie που περιγράφει τις εορταστικές εκδηλώσεις κατά τη συνάντηση των βασιλικών αυλών των Valois και των Αψβούργων στους βασιλικούς κήπους στη Bayonne στα 1565 Καθώς οι αυλικοί καmicroακώνουν το ψεύτικο κήτος κόκκινο κρασί ξεπηδά από τις laquoπληγέςraquo (PD)

Την Αικατερίνη και τους γιους της διαδέχεται στον γαλλικό θρόνο ο Ερρίκος της

Ισπανικής Ναβάρας ως Henrie IV της Γαλλίας259 Παντρεύεται σε δεύτερο γάmicroο microια άλλη Ιταλίδα την Marie de Medici κόρη του microεγάλου δούκα της Τοσκάνης και γιαγιά του Louis XIV η οποία εντείνει την ιταλική πολιτιστική επιρροή στη γαλλική αυλή συνδέοντας το όνοmicroά της microε το Palais de Luxembourg και τους κήπους του

258 Οι τάπητες αυτοί περιγράφουν εορτές οι οποίες οργανώνονταν microε την ευκαιρία διπλωmicroατικών συναντήσεων microεγάλης πολιτικής σηmicroασίας Πρβλ F Yates The Valois Tapestries Λονδίνο 1999 259 Μετά το θάνατο του Charles IX το θάνατο της microητέρας του Αικατερίνης των Μεδίκων και τη δολοφονία του αδελφού του και διαδόχου του του Henrie III de Valois

Ε49 Κήποι ndash κεντήmicroατα jardins de broderie στον πύργο του Villandry στο Indre et Loire (CC) Προκειmicroένου να γίνει κατανοητή η βασιλική γενεαλογία των κήπων του γαλάζιου αίmicroατος και η σηmicroασία τους για την τοπιοτεχνία του Baroque πρέπει να τονιστεί πως οι κήποι του ανακτόρου του Κεραmicroεικού των Tuileries είναι το επαγγελmicroατικό περιβάλλον και ταυτόχρονα το αρχικό εκφραστικό πρότυπο microέσα στο οποίο microεγαλώνει ο δηmicroιουργός των σηmicroαντικότερων γαλλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων του 17ου αιώνα ο Andreacute Le Nocirctre αφού ο πατέρας του και ο παππούς του είναι βασιλικοί κηπουροί των Tuileries

Τόσο ο Le Nocirctre όσο και ο σηmicroαντικότερος αποδέκτης του έργου του ο Louis XIV αναπτύσσονται εποmicroένως σε ένα κοινό περιβάλλον τοπιακής παιδείας microε προέλευση ιταλική Παιδείας λεπτοmicroερέστερης για τον πρώτο γενικότερης για τον δεύτερο η οποία συνδέει τις διαmicroορφώσεις των κήπων όχι απλά microε τη βασιλική πολυτέλεια αλλά microε την προβολή της βασιλικής κρατικής ισχύος laquoΗ Υψηλότης σας γνωρίζειraquo τονίζει ο Jean-Baptiste Colbert γενικός επιθεωρητής των οικονοmicroικών του Βασιλιά Ήλιου συmicroβουλεύοντας τον microονάρχη laquoπως microε εξαίρεση τις ξεχωριστές πράξεις του πολέmicroου τίποτα δεν σφραγίζει τόσο το microεγαλείο και το πνεύmicroα των ηγεmicroόνων όσο τα κτήρια και όλοι οι επιγενόmicroενοι σχηmicroατίζουν άποψη γι΄ αυτούς microε microέτρο αυτά τις υπέροχες οικίες που (οι ηγεmicroόνες) όρθωσαν στη διάρκεια της ζωής τουςraquo260 Οικίες βασιλικές βέβαια ανάκτορα ανάλογα των Βερσαλλιών που αποτελούσαν κέντρα αντίστοιχα microεγαλοπρεπών τοπιακών διαmicroορφώσεων

260 Ο Colbert γράφει το γράmicromicroα αυτό το 1665 ενόσω η κατασκευή των Βερσαλλιών βρίσκεται σε εξέλιξη τονίζοντας τους φόβους του για το αποτέλεσmicroα και προτρέποντάς τον Louis XIV να επιmicroείνει στην ποιότητα των κατασκευών laquoΤι κρίmicroαraquo συνεχίζει laquoο microεγαλύτερος βασιλιάς και ο περισσότερο ενάρετος αυτός που διαθέτει την αρετή εκείνη που κάνει τους microεγαλύτερους ανάmicroεσα στους ηγεmicroόνες να κριθεί microε το microέτρο των Βερσαλλιώνraquo Από C Santini Il giardino di Versailles Natura artificiomodello Bologna 2007 σ 71

43 Η εκφραστική συνέχεια και η διαφοροποίηση των Ιταλικών και των Γαλλικών προτύπων διαmicroόρφωσης του τοπίου Στους κήπους τους οποίους ο Le Nocirctre σχεδιάζει για τον βασιλιά τα microέλη της αυλής και την ανερχόmicroενη αστική τάξη261 κάποιοι από τους συνθετικούς τρόπους της παλαιότερης ιταλικής κηποτεχνίας διατηρούνται κάποιοι εφαρmicroόζονται σε περιορισmicroένη κλίmicroακα επιmicroέρους επεισοδίου ενώ άλλοι εξελίσσονται και αποκτούν κλίmicroακα ένταση και λαmicroπρότητα την οποία ποτέ πριν δεν είχαν προσεγγίσει Ε410 και Ε411 Diego de Silva Veacutelasquez Las Meninas Οι Ακόλουθες 1656 Ο συνολικός πίνακας αριστερά (PD) και η λεπτοmicroέρεια του βασιλικού ζεύγους (PD) απεικονισmicroένου στον καθρέφτη του βάθους Όπως στον πίνακα έτσι και στις τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque ο κυρίαρχος microονάρχης πίσω από τα νώτα του microέσου θεατή φαίνεται να αποτελεί τον ουσιαστικό κεντρικό αποδέκτη της διαmicroόρφωσης 431 Η γεωmicroετρική οργάνωση των κατόψεων και η εφαρmicroογή της συmicromicroετρίας Η αντίληψη της γεωmicroετρικής οργάνωσης των κατόψεων για παράδειγmicroα όπως και της γλυπτικά κλαδεmicroένης φυτικής microάζας παραmicroένει και εξελίσσεται microε τέτοια έmicroφαση ώστε να περιγράφεται microε έναν χαρακτηρισmicroό απόλυτα microη φυσικό συνώνυmicroο της λεπτότατης επεξεργασίας Jardins de broderie κήποι-κεντήmicroατα θα αποκληθούν όπως ήδη έχει σηmicroειωθεί τα τmicroήmicroατα εκείνα των τοπιακών διαmicroορφώσεων τα οποία διατηρούν microια λεπτότατη και απόλυτη σχηmicroατοποίηση της φύτευσης

Σύmicroφυτη microε την αντίληψη της γεωmicroετρικής οργάνωσης παραmicroένει η αντίληψη της συmicromicroετρίας που εφαρmicroόζεται και σε επιmicroέρους τmicroήmicroατα στους κήπους-κεντήmicroατα ή στα επιmicroέρους πλατώmicroατα στις δεξαmicroενές και τις διαmicroορφώσεις του νερού στη διάταξη των chacircteaux και των άλλων κτηριακών κατασκευών που εντάσσονται στη σύνθεση του τοπίου

261 Ενδεικτικά τις Βερσαλλίες για τον Louis XIV το Chantilly για τον θείο του microονάρχη τον Grand Condeacute το Vaux-le-Vicomte για τον Nicolas Fouquet και τις διαmicroορφώσεις στο Chacircteau de Sceaux για τον αντίπαλο και διάδοχο του Fouquet τον Jean Baptiste Colbert Αλλά ο τοπιακός σχεδιασmicroός εκ microέρους του Le Nocirctre επεκτείνεται και πέρα από τα γαλλικά σύνορα Πρβλ αναφορές στη συνέχεια

Στις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque όmicroως πολύ περισσότερο από όσο στις διαmicroορφώσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού οι επιmicroέρους συmicromicroετρικές οργανώσεις των τmicroηmicroάτων της σύνθεση υποβάλλονται σε microια ενιαία κεντρικά οργανωmicroένη συmicromicroετρική διάταξη αποφασισmicroένη να καθορίσει την microεγαλοπρέπεια του κεντρικού συνθετικού άξονα και τη σχέση της όρασης του παρατηρητή microε απώτατα σηmicroεία θέας

Η αmicroεσότερη και σηmicroαντικότερη ταυτόχρονα παρατήρηση για την περιγραφή αυτών των διατάξεων αναφέρεται στην ισχύ και στο εξαιρετικά microεγάλο microήκος που αποκτά αυτός ο κεντρικός άξονας συγκριτικά microε τις διαmicroορφώσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού Μήκος το οποίο όπως υποδεικνύουν οι microελετητές τείνει να διαφύγει από την πεπερασmicroένη αντίληψη καθώς χάνεται στον ορίζοντα σκοπεύοντας προς το άπειρο Ακολουθώντας προηγούmicroενο σχόλιο της διερεύνησης πρέπει να επαναλάβουmicroε πως ο υποθετικός παρατηρητής δεν microπορεί να περιοριστεί στην πεπερασmicroένη συνθήκη του κοινού περιπατητή επισκέπτη Αντιστοιχεί microάλλον στο Υποκείmicroενο του ελέγχοντος λόγου ή έστω του κυρίαρχου microονάρχη ο οποίος πίσω από τα νώτα του ταπεινού σηmicroερινού θεατή εξακολουθεί να αποτελεί όπως και στην περίπτωση των Ακολούθων της Πριγκίπισσας262 τον ουσιαστικό κεντρικό αποδέκτη της τοπιακής διαmicroόρφωσης 432 Ο εγκλεισmicroός των τοπιακών διαmicroορφώσεων Στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα η συνήθεια των ιταλικών κηποτεχνηmicroένων περίκλειστων χώρων των τοπιακών stanze διατηρείται αποσπασmicroατικά αλλά η κύρια συνθετική πρακτική είναι αυτή της εκτεταmicroένης ακολουθίας χώρων ανοικτών microεταξύ τους οι οποίοι αναπτύσσονται γραmicromicroικά κατά τρόπο αξονικό τονίζοντας την επιβολή της microεγάλης κλίmicroακας των διαmicroορφώσεων πάνω στη ανθρώπινη διάσταση Ένας άλλος εγκλεισmicroός εmicroφανίζεται όmicroως πολύ microεγαλύτερης κλίmicroακας προκειmicroένου να ορίσει πλευρικά το ενιαίο συνθετικό σύνολο έτσι ώστε η έmicroφαση του κατά microήκος άξονα και της κεντρικής ως προς αυτόν συmicromicroετρίας να επιτείνεται Ο εγκλεισmicroός αυτός microπορεί να επιτυγχάνεται όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte microε την ευφυή ερmicroηνεία του αρχικού αναγλύφου του εδάφους και την αναπροσαρmicroογή του microε χωmicroατουργικές εργασίες Αλλά πραγmicroατοποιείται επίσης χάρις στην πλαισίωση microε πυκνότατη φύτευση είτε αυτή παράγεται microε ενίσχυση της προϋπάρχουσας όπως πάλι στην περίπτωση του Vaux le Vicomte είτε microε την εξ αρχής φύτευση όπως στην περίπτωση των Βερσαλλιών

Στα περισσότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα η σύνθεση των microικρών σχετικά τοπιακών διαmicroορφώσεων είναι στις περισσότερες περιπτώσεις ανοικτή στρέφεται προς έναν πολύ microεγαλύτερο περιβάλλοντα χώρο Ο χώρος αυτός ως ζωντανό σύνολο σχέσεων πέρα από την έπαυλη και τους κήπους της όπως στα παραδείγmicroατα γύρω από τη Φλωρεντία εντάσσεται στην τοπιακή ερmicroηνεία microέσω του επιλεγmicroένου τρόπου θέασης Μέσω της από απόσταση δηλαδή επιλεγmicroένης οπτικής συσχέτισης η οποία αναφέρεται στο περιβάλλον σύνολο όπως αυτό υπάρχει πέρα από τη διαmicroόρφωση περιλαmicroβάνοντας βέβαια φυσικά ή κατασκευασmicroένα σηmicroεία αναφοράς Στα παραδείγmicroατα του Baroque αντίθετα οι τοπιακές διαmicroορφώσεις αποφασίζουν να καταστούν microε έmicroφαση αυτοαναφορικές όπως microόλις προηγούmicroενα σηmicroειώθηκε Επιλέγουν αντί για τη σκηνογραφική ενσωmicroάτωση στο περιβάλλον τοπιακό υπόβαθρο την εφαρmicroογή microιας αποσπασmicroένης από το εξωτερικό περιβάλλον σκηνογραφικής συγκρότησης η οποία να εξασφαλίζει τον πλήρη εσωτερικό έλεγχο Έτσι στο Vaux le Vicomte η συνολικότερη αντίληψη της σύνθεσης από τη νότια όψη του πύργου υποτάσσεται σε microια κεντρική γραmicromicroική στόχευση που αναφέρεται microε έmicroφαση σε έναν κύριο τρόπο θέασης προς το βάθος της διαmicroόρφωσης και τον ουρανό Στις Βερσαλλίες πάλι η θέα των κήπων από τον εξώστη του πρώτου ορόφου του ανακτόρου δεν επιτρέπει καν τη συνολική επισκόπηση της αλληλουχίας των διαmicroορφώσεων αλλά υποχρεώνει σε τmicroηmicroατικές διαδοχικές προσεγγίσεις καθορισmicroένες από την αξονική πάντα οργάνωση Τόσο στην πρώτη όσο και στη δεύτερη περίπτωση πύργος και ανάκτορα συνιστούν το

262 Στον πίνακα του Veacutelazquez Las Meninas Βλ και προηγούmicroενα

ενδιάmicroεσο αρχιτεκτονικό στοιχείο microέσω του οποίου διέρχεται ο επισκέπτης προκειmicroένου να ελεγχθεί η κίνηση και η εποπτεία του χώρου

Στους προηγούmicroενους χειρισmicroούς εγκλεισmicroού η νεότερη θεωρητική διερεύνηση προσθέτει microια επιπλέον συνθήκη αυτήν η οποία πραγmicroατοποιείται όταν microια επιφάνεια κάmicroπτεται Ο Gilles Deleuze ερευνώντας την περίοδο του Baroque επιmicroένει όπως θα αναλυθεί εκτενέστερα στην συνέχεια στον προσδιορισmicroό των laquoσηmicroείων καmicroπήςraquo τα οποία microπορούν να επιτείνουν την εσωστρέφεια microορφικών σχηmicroατισmicroών263 Ο Deleuze δεν αναφέρεται βέβαια σε τοπιακές διαmicroορφώσεις Εντούτοις οι τοπιοτεχνήσεις της εποχής που εξετάζει επισηmicroαίνουν άλλοι ερευνητές επιmicroένουν να laquoκάmicroπτονταιraquo προς το εσωτερικό τους συνήθως microε τρόπο άδηλο ελέγχοντας την κίνηση και την όραση του περιπατητή 433 Οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque ως γιγαντιαίες σκηνογραφικές κατασκευές

Ε412 Η αmicroφιθεατρική διαmicroόρφωση των κήπων Boboli στο Oltrarno στην Φλωρεντία Αναπαράσταση του 18ου αιώνα (PD) Έχει ήδη υποδειχθεί πως οι τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque είναι συνήθως εξαιρετικά microεγαλύτερες από αυτές της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού ενώ επιπλέον εmicroφανίζονται microε έmicroφαση αυτοαναφορικές σε σχέση microε τις προηγούmicroενες και συγκροτηmicroένες σκηνογραφικά microε τρόπο που επιτείνει την αυτοαναφορική στραmicromicroένη προς το εσωτερικά σύνθεσή τους

Η χρήση ορολογίας συναφούς microε το θέατρο για την περιγραφή των τοπιακών διαmicroορφώσεων του 17ου αιώνα δεν είναι βέβαια microεταφορική Οι δηmicroιουργοί τους όπως και οι βασιλικές αυλές αντιmicroετώπιζαν αυτούς τους χώρους ως το πολιτικό και πολιτιστικό θέατρο όπου η καθηmicroερινότητά τους έπρεπε να υποδυθεί

263 Για την έντεχνη κάmicroψη των microορφωmicroάτων προς το εσωτερικό τους η οποία προσδιορίζεται από τα σηmicroεία καmicroπής όπως την εξετάζει ο Gilles Deleuze στο έργο του Le Pli Η Πτύχωση αλλά και για τη δυνατότητα συσχετισmicroού αυτής της θεώρησης microε τη συνθήκη συνθετικού εγκλεισmicroού του γαλλικού κήπου της εποχής του Baroque βλ αναλυτικότερο σχολιασmicroό στη συνέχεια

ρόλους συγκεκριmicroένης συmicroπεριφοράς και να ενσωmicroατωθεί σε τελετές και εορταστικά σχήmicroατα σκηνοθετηmicroένα από εξειδικευmicroένους τελετάρχες που συνεργάζονται στενά microε δραmicroατουργούς και ηθοποιούς264 Έτσι τα κτήρια και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου αποβαίνουν το microόνιmicroο σκηνικό πλαίσιο το οποίο υποδέχεται τις επιmicroέρους δράσεις ή τα συνολικότερα τελετουργικά εορταστικά και θεατρικά σχήmicroατα Επιτρέπει σε αυτές τις πολυποίκιλες δράσεις να αναπτυχθούν και επιτείνει τη microεγαλοπρέπειά τους Με ειδικότερο τρόπο αποτελεί συνηθισmicroένη πρακτική στις αρχές ιδιαίτερα της περιόδου που εξετάζεται να προσθέτουν πραγmicroατικά σκηνικά στο χώρο των κήπων όπως για παράδειγmicroα στο καταληκτικό σηmicroείο του κεντρικού συνθετικού άξονα ώστε η όραση να εκτείνεται προοπτικά παραmicroένοντας εντούτοις εγκλωβισmicroένη στο ελεγχόmicroενο εσωτερικό της τοπιακής διαmicroόρφωσης

Ε413 Οι κήποι του Chantilly ως θεατρικός χώρος που αποκαλύπτεται στην ελέγχουσα όραση του Βασιλιά-Ήλιου Από την εντυπωσιακή για την ιστορική της αληθοφάνεια κινηmicroατογραφική ταινία Franccedilois Vatel του Roland Joffeacute (2000 ndash του συγγραφέα)

laquoΣτα microέσα του 17ου αιώνα δηmicroοσιεύονται δυο γαλλικές πραγmicroατείες για την τέχνη των κήπωνraquo σηmicroειώνουν οι Steenbergen και Reh265 Η πρώτη που έχει τον τίτλο laquo΄Le jardin de plaisir΄ (΄Ο Κήπος Της Χαράς΄) στα 1651 ήταν γραmicromicroένη από τον Andreacute Molletraquo Η δεύτερη που αποδίδεται στον πατέρα του τον Claude Mollet αρχικηπουρό του βασιλιά έχει τον τίτλο laquo΄Theacuteacirctre des plans et jardinages΄ (΄Θέατρο σχεδίων και κηπουρική΄) δηmicroοσιεύεται το 1652 microετά τον θάνατό του και είναι αφιερωmicroένη στον Andreacute Le Nocirctreraquo

Η σκηνογραφία που επιβάλλεται εντέλει στην τοπιακή θεώρηση του Baroque είναι αυτή microιας ελεγκτικής θέασης κατά το δυνατόν συνολικής όπου η διαδοχή των επιmicroέρους τmicroηmicroάτων οδηγεί βαθmicroιαία στην αποθέωση της πολιτιστικής microεγαλοπρέπειας στην κατrsquo ουσίαν αποθέωση του βασιλικού microεγαλείου του microονάρχη ο οποίος απευθύνεται στη σκηνή από το σηmicroείο του κεντρικού laquoθεωρείουraquo του διευρυmicroένου αυτού θεάτρου από τη θέση του κεντρικού σηmicroείου θέας Η σκηνικότητα των Ιταλικών επαύλεων εmicroφανίζει σε κάποιες περιπτώσεις ανάλογη διάθεση Ποτέ όmicroως microε αυτήν την ένταση και την εmicromicroονή του συνολικού εγκλεισmicroού στο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο τοπιακό τέχνηmicroα Στην παλλαδιανή άλλωστε εκδοχή της Villa Rotonda η πρόσβαση προς το τοπίο microολονότι κεντρική κατά τις εξόδους από την έπαυλη εmicroφανίζεται ως περίπου ισότιmicroη πολλαπλότητα θέασης προς ένα περιβάλλον φυσικό 266

264 Ο Μολιέρος όπως σηmicroειώνεται στη συνέχεια συmicromicroετέχει στις εορτές των εγκαινίων του Veaux le Vicomte παρουσιάζοντας στους χώρους των διαmicroορφώσεων ένα νέο θεατρικό έργο του ενώ τρία από τα γνωστά έργα του παρουσιάζονται για πρώτη φορά στους χώρους των Βερσαλλιών Πρβλ P-A Laplaude The Gardens of Versailles Λονδίνο 1995 σσ 21-31 Πρόκειται για τα έργα Les Facirccheux Tartuffe και Le Mariage Forceacute 265 Πρβλ C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 145 266 Είναι χαρακτηριστική στην εκδοχή της Villa Rotonda η έλλειψη του συγκροτηmicroένου συνοδευτικού κήπου ο οποίος στις περισσότερες περιπτώσεις τοπιακών διαmicroορφώσεων της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού συmicroπληρώνει ως ενδιάmicroεσος τη σχέση ανάmicroεσα στο κτήριο και στο περιβάλλον τοπίο

434 Η κεντρική παρουσία του ηγεmicroόνα χαρακτηριστική των τοπιακών απόψεων του 17ου αιώνα Γεωmicroετρική οργάνωση και τονισmicroός των συmicromicroετρικών διατάξεων εγκλεισmicroός των διαmicroορφώσεων σκηνογραφικός επαναπροσδιορισmicroός του εσωτερικού τους χώρου όλες αυτές οι συνθήκες τοπιακής οργάνωσης σκοπό έχουν να ενισχύσουν τον έλεγχο του τοπίου από την κυρίαρχη κεντρική θέση όρασης Σκοπό έχουν να επιβάλλουν microια συγκεκριmicroένη άποψη ηγεmicroονικού ελέγχου η οποία υπερβαίνει κατά πολύ τα παλαιότερα συγγενή αναγεννησιακά παραδείγmicroατα Επιπλέον διαφοροποιείται ριζικά από τα τοπιακά ήθη τα οποία εισηγείται ήδη από την περίοδο του 17ου αιώνα η εν πολλοίς φυσιοκρατική περιγραφική ολλανδική ζωγραφική τοπίου267

Αλλά η εντονότερη αντίθεση προς την κεντροθετηmicroένη αυτή αντίληψη αναφέρεται microάλλον στη ριζική διαφορά της από τη νεωτερική προσέγγιση Στην εmicroπειρία των δυο τελευταίων αιώνων η γεωmicroετρική κανονικότητα τείνει microε microεγαλύτερη ή microικρότερη αποφασιστικότητα να παραγκωνιστεί σε όφελος της ελευθερίας της όρασης και ακόmicroη περισσότερο σε όφελος της ελευθερίας της κίνησης microέσα στο τοπίο Στα ακραία νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα το τοπίο δεν κατασκευάζεται ούτε παρίσταται πλέον ως υπόβαθρο επιβεβληmicroένων κινήσεων αλλά αντιmicroετωπίζεται ως πεδίο εκδήλωσης microιας αυτεξούσιας και εποmicroένως συχνά απρόβλεπτης δυναmicroικής Ο περιπατητής εmicroφανίζεται έτοιmicroος να αποδεχθεί τη βύθισή του σε ένα σαγηνευτικό και πιθανόν επίφοβο τοπιακό υποδοχέα microε τον ίδιο περίπου τρόπο microε τον οποίο το κοινό της ζωγραφικής του ύστερου Ροmicroαντισmicroού αποδέχτηκε τους νεφελώδεις πίνακες του William Turner Στους πίνακες αυτούς η εmicromicroονή στο φυσικό υπόβαθρο εντείνεται Όχι απλά γιατί τα πρόσωπα υποβαθmicroίζονται ή απουσιάζουν αλλά πολύ περισσότερο γιατί η δυναmicroική απόδοση φυσικών διεργασιών στα όρια της αφαίρεσης θέτει υπό αίρεση τη στατική θεώρηση άρα και τον κεντρικό πολιτιστικό έλεγχο του θέmicroατος

Η αγωνία αυτής της φυγόκεντρης τοπιακής θεώρησης γίνεται ίσως σαφέστερη σε παλαιότερες microεταβατικές παραστατικές προσεγγίσεις στους πίνακες του πρώιmicroου Ροmicroαντισmicroού Στο εικαστικό εγχείρηmicroα του Eugegravene Delacroix στην περιγραφή του για την Καταστροφή της Χίου για παράδειγmicroα ή στο ακόmicroη παλαιότερο πίνακα του Antoine-Jean Gros στην περιγραφή του Πεδίου της microάχης του Eylau Σε παραστάσεις δηλαδή όπου τα σώmicroατα εmicromicroένουν αλλά η σύνθεση επιχειρεί να διαφύγει πλευρικά συνεχίζοντας την παρουσία της έξω από τα πλάγια όρια του πίνακα Υποδεικνύοντας δηλαδή το συνεχιζόmicroενο εύρος του τοπίου ως τον απόλυτο τελικό φορέα της δυναmicroικής εικονιστικής δράσης

Τα τοπιακά ήθη του γαλλικού Baroque τα πρότυπα δηλαδή της οργάνωσης των κήπων όπως αυτά εmicroφανίζονται στη γαλλική ιδιαίτερα επικράτεια χαρακτηρίζονται από την κεντρική συνθήκη ελέγχου η οποία πρέπει να οριστεί ως το βασικό στοιχείο της αντίθεσής τους προς τις νεότερες ροmicroαντικές και νεωτερικές προσεγγίσεις

Με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο στη γαλλική εικονογραφία του 17ου αιώνα ζωγράφοι όπως ο Adam Frans van der Meulen268 περιγράφουν στους πίνακες τους εκτεταmicroένα τοπία microε χειρισmicroούς που θυmicroίζουν τη ζωγραφική τοπιογραφία των Κάτω Χωρών269 Αλλά οι πίνακες δεν είναι θεmicroατικά τοπιογραφικοί κατά κύριο λόγο Στο κέντρο του πίνακα έφιππη κυρίαρχη η Υψηλότης του ο στρατηλάτης microονάρχης στρέφεται υπεροπτικά προς τον θεατή υποχρεώνοντας αβίαστα το άλογό του να ανυψωθεί σε στάση dressage Η κυριαρχία πάνω στο υπέροχο ζώο που η φυσική του δύναmicroη έχει microετατραπεί microε τη συνεχή εκγύmicroναση πρώτα σε πολεmicroικό όπλο και στη συνέχεια σε ελεγχόmicroενο αισθητικά πρότυπο τονίζει σε πρώτο επίπεδο αυτό που επαναλαmicroβάνεται στο βάθος του πίνακα Επαναλαmicroβάνει δηλαδή και τονίζει την κυριαρχία πάνω στον τόπο

267 Για τη ριζική αυτή διαφορά βλ επόmicroενο κεφάλαιο Η Alpers στηρίζει την εξέταση ανάλογων αντιθέσεων στην αντίθεση ανάmicroεσα στην laquoαφηγηmicroατικήraquo αναγεννησιακής καταγωγής τάση και στην laquoπεριγραφικήraquo τάση που γεννιέται στις Κάτω Χώρες εξετάζοντας βέβαια τη διαφορά που προκύπτει στο πεδίο της ζωγραφικής Η διερεύνηση που ακολουθεί επιχειρεί να υποκαταστήσει το δεύτερο microέρος του αντιθετικού ζεύγους microε την αποδοχή του φυσικού τοπίου και την ανάπτυξη φυσικότροπων τάσεων διαmicroόρφωσης όπως αυτές που συναντούmicroε στην αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου του 18ου αιώνα Τις τάσεις αυτές εισηγείται άmicroεσα όπως υποδεικνύεται από την ιστορική ακολουθία των όρων που περιγράφουν στις ευρωπαϊκές γλώσσες το τοπίο η ολλανδική ζωγραφική τοπίου του 17ου αιώνα Πρβλ S Alpers The Art of Describing Dutch Art in the Seventeenth Century Λονδίνο 1989 268 Ή Adam Franz van der Meulen 269 Ο Meulen εξάλλου ήταν φλαmicroανδικής καταγωγής στην υπηρεσία όmicroως του Louis XIV

στο τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων που περιγράφεται ζωγραφικά ως τοπίο microάχης ή πολιορκίας ως το τοπίο της ισχύος και του ελέγχου εντέλει Ε414 Επάνω Adam Frans van der Meulen Louis XIV at the siege of Besancon O Λουδοβίκος XIV στην πολιορκία της Besanccedilon (1674 ndash Μουσείο Ermitage PD) - και κάτω Ε415 Diego Rodriguez de Silva Velaacutezquez El Conde duque de Olivares a caballo Ο Κόmicroης-Δούκας του Olivares έφιππος (1634 - Museo del Prado Μαδρίτη PD) Στους δυο πίνακες περιγράφεται η κυριαρχία πάνω στο άλογο στην εκγυmicroνασmicroένη φύση που ανορθώνεται αβίαστα Αλλά περιγράφεται επίσης η κυριαρχία πάνω στον φυσικό τόπο που microετατρέπεται σε τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων Η συσχέτιση microε το ελέγχον Υποκείmicroενο είναι στους προηγούmicroενους πίνακες κεντρική εmicroφανώς απεικονισmicroένη microάλιστα Λιγότερο επιβλητική εντούτοις από την σηmicroαίνουσα απόκρυψή του όπως αυτή υποδηλώνεται στις επίσης θριαmicroβικές χωρικά πραγmicroατοποιηmicroένες διαmicroορφώσεις των τοπίων της εποχής Στις πραγmicroατοποιηmicroένες αυτές διαmicroορφώσεις το πραγmicroατικό microέγεθος των επεmicroβάσεων ο πλούτος και η κρισιmicroότητα των κατασκευών όσο και η εκφραστική τους περιπλοκότητα αποτελούν την εποπτικά ισχυρότερη δήλωση πολιτικής και πολιτιστικής ισχύος Αυτή συγκεφαλαιώνει όλες τις άλλες επιmicroέρους

ηγεmicroονικές υποδείξεις της έκφρασης των κοινωνιών Με τόσο ισχυρό microάλιστα τρόπο ώστε η microετακίνηση του πολιτικού και οικονοmicroικού ελέγχου στον ευρωπαϊκό χώρο να υπονοεί και την αντίστοιχη microεταβολή στα κέντρα παραγωγής τοπιακών προτύπων270 435 Οι προοπτικοί κανόνες και η προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης

laquoΜπορεί έτσι να φτιάξει κάποιος τις σκιές σε έναν κήπο ώστε να αναπαριστούν microορφές διάφορες όπως microορφές δέντρων ή άλλων πραγmicroάτων Επίσης να κλαδέψει τους φράχτες των θάmicroνων ώστε microε microια συγκεκριmicroένη προοπτική αυτοί να αναπαριστούν κάποιες microορφέςraquo περιγράφει ο Reneacute Descartes271 σε microια παράγραφο χαρακτηριστική για τις συνήθειες και τους κηποτεχνικούς χειρισmicroούς της εποχής του

Έχει ήδη περιγραφεί η εφαρmicroογή της προοπτικής ως σηmicroαντικής εκφραστικής επινόησης της Αναγέννησης Έχει περιγραφεί ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως εικονιστική συνθήκη την απόδοση του τοπιακού βάθους στη ζωγραφική της περιόδου Επίσης ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως συνθήκη οργάνωσης των διαmicroορφώσεων του τοπίου τη συσχέτισή τους microε τον περιβάλλοντα χώρο και τη σκηνογραφική ένταξή τους σε αυτόν272 Στους κήπους του Baroque η χρήση της προοπτικής εξακολουθεί να αποτελεί κεντρικό εκφραστικό τρόπο της εσωτερικά συγκροτηmicroένης σκηνικής οργάνωσης Αλλά η χρήση της αποδίδοντας πλήρως τη λειτουργία των σκηνογραφικών τεχνασmicroάτων σκοπό έχει να επιτείνει την εσωτερική αυτοαναφορική ιδιαιτερότητα της τοπιακής διαmicroόρφωσης Να σύρει την αντίληψη προς την εσωτερική συνθήκη συmicroπύκνωσης η οποία επιχειρεί microε όσο το δυνατόν πειστικότερο τρόπο να επιβάλει την προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης Αν η σύγχρονη πολιτική σκέψη έχει περιγράψει την ιδεολογία ως σύστηmicroα παραστάσεων τις οποίες διαθέτει microια κοινωνία για τους όρους ζωής της παραστάσεων εν microέρει πραγmicroατικών και εν microέρει πλασmicroατικών273 στις διαmicroορφώσεις της τοπιακής σκηνογραφίας του Baroque ανακαλύπτουmicroε ιδιαίτερα πειστικά παραδείγmicroατα πλασmicroατικής ιδεολογικής κατασκευής Συγκροτηmicroένης όχι microόνο ως σύστηmicroα πολιτιστικών σχέσεων οι οποίες υποβαστάζουν microια πολιτική εξουσία αλλά και ως σύστηmicroα πραγmicroατικών διαmicroορφώσεων Πραγmicroατικών Όχι ακριβώς χειροπιαστών microε την έννοια της χειροπιαστής απτής υλικότητας Η οιονεί πραγmicroατικότητα του γαλλικού κήπου ολοκληρώνεται ως οπτική εικόνα προορισmicroένη να εξαπατήσει τον παρατηρητή ως προς την κατασκευαστική πραγmicroατικότητα του τοπίου Επιβάλει συνειδητά την οφθαλmicroαπάτη ως την τελική συνθήκη ολοκλήρωσης της αντίληψης του χώρου ndash συνειδητά για τον δηmicroιουργό της βεβαίως γιατί για τον ανυποψίαστο παρατηρητή οι χειρισmicroοί προοπτικής παρέmicroβασης στο τοπίο παραmicroένουν κρυφοί

Στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte όπως περιγράφεται αναλυτικότερα στη συνέχεια της διερεύνησης η προσπάθεια του σχεδιασmicroού είναι να παραγάγει microια πλασmicroατική συνθήκη προσέγγισης των απώτερων τmicroηmicroάτων της σύνθεσης microια πλασmicroατική συνθήκη laquoτηλεσκοπίουraquo274

Η προσπάθεια επιτελείται microε τη χρήση αυτού που microπορεί να περιγραφεί ως laquoπροοπτική υστέρησηraquo laquoperspective retardeacuteeraquo και η οποία microπορεί να εξηγηθεί microε

270 Η παρατήρηση υποδεικνύει πως η κυριαρχία των τοπιακών παραδειγmicroάτων ακολουθεί την microεταβολή των όρων της πολιτικής και οικονοmicroικής κυριαρχίας στον Ευρωπαϊκό χώρο Από την Ιταλία στην Γαλλία και τελικά στη Βρετανία 271 C Santini στο προηγούmicroενο σ 30 Κατά τη Santini το απόσπασmicroα προέρχεται από τους Cogitationes privatae και αντιστοιχεί σε αποσπάσmicroατα τα οποία αναφέρονται από τον Leibniz 272 Πρβλ προηγούmicroενο Κεφάλαιο Γ 273 Η χαρακτηριστικότερη ίσως διατύπωση αυτού του πλέγmicroατος σχέσεων οφείλεται στον Louis Althusser Σύmicroφωνα microε αυτόν laquoη ιδεολογία είναι lsquoπαράστασηrsquo της φανταστικής σχέσης του ατόmicroου microε τις πραγmicroατικές συνθήκες ύπαρξής τουraquo Πρβλ Λ Αλτουσέρ Θέσεις ειδικότερα laquoΙδεολογία και Ιδεολογικοί Μηχανισmicroοί του Κράτουςraquo Αθήνα 1977 σ 99 Πρβλ επίσης του ιδίου Για τον Μαρξ ειδικότερα σχόλια στο laquoΜαρξισmicroός και Ανθρωπισmicroόςraquo Αθήνα 1978 σσ 232-233 274 laquoΟ κύριος του κτήmicroατος όχι microόνο έβλεπε τον lsquoάπειροrsquo χώρο αλλά επίσης τον διατηρούσε υπό έλεγχο Στον πύργο βρίσκονταν στον προσοφθάλmicroιο φακό ενός τηλεσκοπίου που ήταν φτιαγmicroένο από το ίδιο το τοπίο και microε το οποίο microπορούσε να φέρει τον άπειρο χώρο κοντά στο microάτι του στο άγγιγmicroά τουraquo C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 177

απλουστευmicroένη διατύπωση ως η διεργασία αναλογικής αύξησης των διαστάσεων κατά την αποmicroάκρυνση από το σηmicroείο όρασης ώστε να αναιρεθεί η προοπτική σmicroίκρυνση

Με εκτενέστερη παρουσίαση η προηγούmicroενη χρήση των προοπτικών κανόνων υποδεικνύει την ευρύτερη περιοχή της laquoπροοπτικής αναmicroόρφωσηςraquo275 Αν η συmicroβατική θεώρηση της προοπτικής περιγράφει πως τα περισσότερο αποmicroακρυσmicroένα αντικείmicroενα ίσης διάστασης εmicroφανίζονται ως microικρότερα τότε η ζωγραφική ή η κατασκευαστική παρουσίασή τους microε παραmicroορφώσεις ακριβώς αντίθετες από αυτές που υποθέτει η συmicroβατική προοπτική θα εξασφάλιζε το απαραmicroόρφωτο της τελικής όρασης ανατρέποντας τη συνήθη αντίληψη βάθους εφόσον βέβαια το σηmicroείο όρασης παρέmicroενε σταθερό

Με microια πραγmicroατιστική βάση θεώρησης πρόκειται για την τεχνητή επιβολή της νοητικής εικόνας πάνω στην υλική έκταση του φυσικού ή microε διαφορετική διατύπωση για την επιβολή του ορατού επί της χωρικότητας και της υλικότητας276 Αν υποθετικά περιγράφαmicroε ένα ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατατετmicroηmicroένο σε έναν ορθοκανονικό κάναβο και το θεωρήσουmicroε προοπτικά τότε η προοπτική εικόνα του ορθογωνίου αντιστοιχεί σε ένα τραπέζιο ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo στο οποίο η απώτερη παράλληλη προς τον παρατηρητή πλευρά ΑrsquoΒrsquo είναι microικρότερη από την πλησιέστερη ΓrsquoΔrsquo Οι πλάγιες πλευρές ΑrsquoΔrsquo και ΒrsquoΓrsquo συγκλίνουν προς την ΑrsquoΒrsquo ενώ οι εσωτερικές χαράξεις σε ίσα microεταξύ τους διαστήmicroατα σχεδιάζονται παράλληλες προς την κεφαλή και τη βάση του τραπεζίου πλησιάζοντας τόσο περισσότερο η microια την άλλη όσο περισσότερο αποmicroακρύνονται από τον παρατηρητή Ας αντιστρέψουmicroε την κατασκευή Έστω πως το ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατασκευάζεται ως τραπέζιο microε σχήmicroα αντίστροφο προς την προοπτικά παραmicroορφωmicroένη εικόνα ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo Το νέο τραπέζιο ΑrsquorsquoΒrsquorsquoΓrsquorsquoΔrsquorsquo έχει την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo ως τη microεγαλύτερη πλευρά του και τη ΓrsquorsquoΔrsquorsquo ως την microικρότερη Οι ενδιάmicroεσες παράλληλες δεν προσεγγίζουν αλλά αποmicroακρύνονται αναλογικά όσο πλησιάζουν την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo Τότε η ανεστραmicromicroένη αυτή κατασκευή δίνει ένα σηmicroείο φυγής προς την πλευρά του παρατηρητή Κοιτώντας την παραmicroορφωmicroένη κατασκευή του τραπεζίου έχουmicroε σε κάποιο σηmicroείο τοmicroής της οπτικής δέσmicroης ένα φανταστικό είδωλο που αντιστοιχεί όmicroως σε ένα κανονικό ορθογώνιο Με το σηmicroείο όρασης υψηλότερα από το έδαφος το ορθογώνιο αυτό θα εmicroφανίζονταν να στρέφεται ως προς την πλησιέστερη προς τον παρατηρητή βάση του και να υψώνεται προς τα επάνω

Σε ένα φανταστικό επίπεδο τοmicroής εποmicroένως κάπου ανάmicroεσα στον εξωτερικό φυσικό κόσmicroο της έκτασης του res extensa και στον εσωτερικό του res cogitans της νόησης πραγmicroατοποιείται κατ΄ αναλογίαν προς την καρτεσιανή λειτουργία του καρτεσιανού αδένα του κωναρίου η αναγωγή του εκτεινόmicroενου φυσικού πράγmicroατος σε ένα σύστηmicroα νοητικά επιβεβληmicroένης κανονικότητας Η αναγωγή αυτή συντελείται microέσω της laquoπαρά φύσινraquo παρέmicroβασης στη φυσική βιολογική οπτική πρόσληψη εξηγώντας microε σαφήνεια πως η παράσταση περιλαmicroβάνεται στο πεδίο των πολιτιστικών κατασκευών και πως συνιστά βασικό microέσο ελέγχου του τοπίου βασικό microέσο υποβολής του στην τάξη των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών σχηmicroάτων και των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών συmicroβόλων και σηmicroασιών Αν ακολουθήσουmicroε microάλιστα την προσέγγιση του Michel Foucault η παράσταση αποτελεί κατά την περίοδο του 17ου αιώνα το βασικό microέσο χάρις στο οποίο η υλικότητα και η χωρικότητα υποβάλλονται σε συνθήκες κανονικοποίησης και ελέγχου Είναι microάλλον παράτολmicroο microια διερεύνηση των τοπιακών διαmicroορφώσεων έστω και προσανατολισmicroένη προς συσχετίσεις πολιτιστικές να προσπαθήσει να ταυτίσει τη βασική συνθήκη συγκρότησης του καρτεσιανού δυϊσmicroού microε τη συνθήκη της ηθεληmicroένης προοπτικής ψευδαισθησιακής παραmicroόρφωσης της laquoαναmicroόρφωσηςraquo των κήπων του Baroque

275 Η laquoαναmicroόρφωσηraquo όπως επεξηγείται αναλυτικότερα στη συνέχεια αφορά microια συγκεκριmicroένη διαδικασία γεωmicroετρικής επεξεργασίας microε την οποία γίνεται δυνατός ο ψευδαισθησιακός έλεγχος των microορφών που σχεδιάζονται Μια ελεγχόmicroενη γεωmicroετρική παραmicroόρφωση επιτρέπει στον σχεδιαστή να παραγάγει το κατάλληλο οπτικό αποτέλεσmicroα από την κατάλληλη γωνία όρασης Ανάλογες τεχνικές δεν εφαρmicroόζονταν microόνο στη ζωγραφική στον περίφηmicroο πίνακα Οι Πρεσβευτές του Hans Holbein για παράδειγmicroα αλλά επίσης στις αρχιτεκτονικές και όπως εκτενώς παρουσιάζεται στη συνέχεια στις τοπιακές κατασκευές 276 Διατύπωση της κριτικής επιτροπής των Κ Μωραΐτη Δ Σεβαστάκη Σ Σταυρίδη microε αφορmicroή την παρουσίαση της διπλωmicroατικής εργασίας της Σ Σαραντοπούλου microε θέmicroα Προτάσεις για microια αρχαιολογική περιγραφή του Βοτανικού Κήπου στα πλαίσια του ΔΠΜΣ της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜ Πολυτεχνείου laquoΑρχιτεκτονική Χώρος Πολιτισmicroόςraquo Αθήνα Μάρτιος 2009

Επεξηγήσεις της αναmicroόρφωσης σε περιγραφή του 17ου αιώνα (E416 επάνω αριστερά CC) και σε διάγραmicromicroα περιγραφής της εφαρmicroογή της στον σχεδιασmicroό τοπιοτεχνικών διαmicroορφώσεων όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte (E417 κάτω αριστερά σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Μια από τις γνωστότερες εφαρmicroογές της αναmicroόρφωσης καταγράφεται στον πίνακα του Hans Holbein του Νεότερου Οι Πρεσβευτές (Ε418 επάνω δεξιά PD) όπου σε πρώτο επίπεδο εικονίζεται παραmicroορφωmicroένο ένα ανθρώπινο κρανίο Ωστόσο από ένα ορισmicroένο σηmicroείο θέασης το κρανίο γίνεται αντιληπτό microε την πραγmicroατική του microορφή (Ε419 κάτω δεξιά PD)

Εντούτοις για τη σχέση του Andreacute Le Nocirctre microε τη σκέψη του εισηγητή του ορθολογισmicroού υπάρχουν σηmicroαντικές microαρτυρίες laquoΣτο εργαστήριο του Λούβρουraquo σηmicroειώνει η Chiara Santini277 ο νέος ακόmicroη microαθητευόmicroενος κηπουρός Andreacute Le Nocirctre ως microαθητής του Simon Vouet laquoγνώριζε ότι πιο καινοτοmicroικό έφθανε να microελετηθεί στο πεδίο των ερευνών για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρου Είναι πιθανόν ποτέ να microην είχε διαβάσει τη Dioptrique του Καρτέσιου αλλά σίγουρα είχαν τεθεί υπrsquo όψιν του φιλοσόφου κάποια σχέδια για τον κήπο των Tuileries και είχε (οLe Nocirctre) την άmicroεση εmicroπειρία των πειραmicroατισmicroών του δασκάλου του (του Vouet) και των εικονογραφήσεων των έργων για την προοπτική που είχαν παραχθεί στο επιστηmicroονικό περιβάλλον το συναφές microε τη βασιλική αυλήraquo Σε αυτό το σηmicroείο οι αναφορές δεν συmicroφωνούν κατ΄ ανάγκην laquoΣτο πρώτο microισό του 20ου αιώνα κάποιοι συγγραφείς ειδικά ο Jules Guiffrey διατείνονται πως ο Le Nocirctre γνώριζε το έργο του Descartes και ερmicroηνεύουν το δικό του έργο στο φως αυτών των φιλοσοφικών-επιστηmicroονικών αποσκευών σήmicroερα αντίθετα υπάρχει η τάση εξ αιτίας της έλλειψης αποδείξεων να τηρείται microια στάση πιο επιφυλακτική που περιορίζεται να υποστηρίζει πως ο

277 Στο προηγούmicroενο σ 25

κηπουρός των Tuileries πρέπει να είχε κάποια επαφή λιγότερο ή περισσότερο άmicroεση microε το περιβάλλον του Καρτέσιουraquo278

Ακόmicroη όmicroως και αν η διερεύνηση αυτή δεν προχωρήσει στο τόλmicroηmicroα της ευθείας συσχέτισης τοπιακών εγχειρηmicroάτων και των φιλοσοφικών επιστηmicroονικών θεωρήσεων του καρτεσιανισmicroού ακόmicroη και αν η υπόδειξη συσχέτισης παραmicroείνει στο επίπεδο των γενικότερων σχέσεων οι αναλογίες εmicroφανίζονται καταδεικτικές microιας ενιαίας πολιτιστικής στάσης Στα πλαίσια της στάσης αυτής οι laquoέρευνες για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρουraquo είναι σηmicroαντικές τόσο για τη συνολική θεώρηση αυτού του πολιτισmicroού όσο και για τις τοπιακές επεmicroβάσεις που τον χαρακτηρίζουν Ακόmicroη και όταν οι ερευνητικές παρουσιάσεις δεν επεκτείνονται σε συγκρίσεις και συσχετισmicroούς τόσο φιλόδοξους όσο αυτούς του Guiffrey επιmicroένουν εντούτοις πάντοτε να αναφέρονται στις τεχνικές της αναmicroόρφωσης279 Άλλοτε περιγράφοντάς την microε γεωmicroετρικά ακριβέστερη περιγραφή και άλλοτε επιmicroένοντας στην αφανή για τον ανυποψίαστο περιπατητή λειτουργία της ως anamorphosis abscondita κρυφής αναmicroόρφωσης κατά τον Αllen S Weiss Αλλά και κτισmicroένης αναmicroόρφωσης ενσωmicroατωmicroένης συντεθειmicroένης στη νοητική και στην τοπιακή κατασκευή280 laquoAbsconditaraquo αποκεκρυmicromicroένη κρυφή σκοτεινή αλλά και προϊόν κατασκευής σύνθεσης από το λατινικό ρήmicroα laquoascondoraquo που σηmicroαίνει αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω αλλά και θεmicroελιώνω κτίζω ή συνθέτω συντάσσω281 Η υπόθεση της φαντασιακής πλασmicroατικής ατmicroόσφαιρας οφθαλmicroαπάτης που περιγράφηκε εκτενώς προηγούmicroενα εmicroφανίζεται ριζικά αντίθετη προς την απαίτηση αποκάλυψης της νεωτερικής εmicroπειριστικής αλήθειας των πραγmicroάτων όπως τίθεται για παράδειγmicroα από τη νεωτερική microοντέρνα αρχιτεκτονική Ακολουθώντας επισηmicroάνσεις καταστατικές για τη θεώρηση του Baroque συσχετίστηκε ήδη η καθολική Αντιmicroεταρρύθmicroιση και η παγίωση του Δυτικού microοναρχικού κράτους microε την προσπάθεια ελέγχου της σκέψης και της όρασης όπως και microε τους ειδικότερους συνθετικούς χειρισmicroούς οι οποίοι τελικά αποκρύβουν το κέντρο προέλευσης και τον τρόπο επιβολής αυτού του ελέγχου Στον αντίποδα πρέπει microάλλον να τοποθετηθεί η προτεσταντική ηθική απαίτηση αποκάλυψης η απαίτηση ηθικής και πραγmicroατικής διαφάνειας αυτού του κόσmicroου

Η νεωτερική προσέγγιση καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από αυτήν την ηθική στάση απαίτησης της ειλικρίνειας έως ότου σήmicroερα microια νέα σειρά σύγχρονων τεχνικών ανακαλύψεων τόσο καθοριστικών για την πολιτισmicroική εποπτεία όσο η προοπτική εισήγηση του Leon Battista Alberti στον καιρό της διατύπωσής της ή όσο η προώθηση της αναmicroόρφωσης από τον φραγκισκανό microοναχό Jean-Franccedilois Niceron ανατρέψει την πραγmicroατιστική βεβαιότητα

Η σύγχρονη αυτή ανατροπή καθορίζεται από την εκτενέστατη παραγωγή πλασmicroατικών-πραγmicroατικών παραστάσεων ο κεντρικός έλεγχος των οποίων εmicroφανίζεται ως ένας από τους σηmicroαντικότερους πολιτικούς φόβους για το microέλλον του πολιτισmicroού Ο δυϊσmicroός είναι εξίσου χαρακτηριστικός Μια εσωτερική αυτοαναφορική οιονεί πραγmicroατικότητα καθορισmicroένη από έναν πίνακα ένα matrix αρχικών λογισmicroικών κανόνων οι οποίοι εξελίσσονται αποσχισmicroένοι από τον εξωτερικό κόσmicroο που παύει να microας αφορά Ένας εσωτερικευmicroένος τόπος ορθότερα ένα εσωτερικευmicroένο πολιτισmicroικό τοπίο του οποίου επιπλέον τα βασικά χαρακτηριστικά σύνταξης microας διαφεύγουν Η αναλογία microπορεί να είναι ακόmicroη ισχυρότερη Ένα εσωτερικό τοπίο δικτυακών σχέσεων όπως και στη microη

278 Όπ σ 25 επίσης J Guiffrey Andreacute le Nostre Eacutetude critique Παρίσι 1908 Ακόmicroη Α Rostaing Lrsquo aeliguvre de Le Nocirctre Παρίσι 2000 σσ 7-10 279 Πρβλ C Santini στο προηγούmicroενο σσ 27-30 Για microια αναγωγή των αρχών της αναmicroόρφωσης στην αναγεννησιακή προοπτική βλ το κείmicroενο της Kirsti Andersen laquoThe mathematical treatment of anamorphoses from Piero della Francesca to Niceronraquo Στο History of mathematics states of the art σσ 3-28 Academic Press San Diego CA 1996 Είναι χαρακτηριστικό πως ο κύριος θεωρητικός εισηγητής της αναmicroόρφωσης ο φραγκισκανός microοναχός πατέρας Jean-Franccedilois Niceron αναφέρεται σε αυτήν microιλώντας για τεχνητή microαγεία laquomagia artificialisraquo ενώ τα συγγράmicromicroατά του φέρουν ανάλογα ονόmicroατα Η έκδοσή του του 1640 τιτλοφορείται Perspective curieuse Παράδοξη προοπτική Aυτή του 1646 έχει τον τίτλο Οπτικός Θαυmicroατουργός Thaumaturgus opticus Ανάλογους τίτλους χρησιmicroοποίησε στις εκδόσεις του και ο σύγχρονος microελετητής της αναmicroόρφωσης Jurgis Baltrusaitis 280 Α S Weiss στο προηγούmicroενο σσ 43-66 281 Abscondo λατινικό ρήmicroα σύνθετο από τις λέξεις ab(s) + condo (=con+do) lsquoΟπου Ab= από con=συν do= δίδωmicroι Έτσι condo microπορεί να σηmicroαίνει 1- ιδρύω θεmicroελιώ κτίζω ή 2 ndash συντίθηmicroι συντάσσω συγγράφω ή 3 ndash κατατίθηmicroι αποτίθηmicroι ταmicroιεύω διαφυλάττω ή 4 ndash αποτίθηmicroι κρύπτω κατακρύπτω αποκρύπτω Ascondo = αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω Absconditus = αποκεκρυmicromicroένος απόκρυφος σκοτεινός ασαφής Πρβλ Ε Τσακαλώτου Λεξικό Ελληνο-λατινικό Αθήνα 1988

πραγmicroατοποιηmicroένη υπόθεση microιας εκτενώς εφαρmicroοσmicroένης πολεοδοmicroίας του Baroque Ένα δικτυακό τοπίο το οποίο εγκαταλείπει εντούτοις έναν εκτός του ηλεκτρονικού πολιτισmicroού χώρο

Στην καταληκτική παράγραφο ενός σύγχρονου διηγήmicroατος επιστηmicroονικής φαντασίας στην αφήγηση του Νευροmicroάντη282 ο κύριος microυθιστορηmicroατικός ήρωας του έργου αναρωτιέται αν υπάρχει πραγmicroατικά αυτός ο ίδιος ως πρόσωπο ανεξάρτητο από τον ψευδαισθησιακό δικτυακό laquoτοπίοraquo

Με κάθε δυνατή επιφύλαξη για το θεmicroιτό των συγκρίσεων microπορούmicroε να ανακαλέσουmicroε από τον χώρο των ιστορικών microυθευmicroάτων την παροιmicroιώδη φράση που περιγράφει τη σύγχυση ανάmicroεσα σε microια εσωτερικά προσανατολισmicroένη κατασκευασmicroένη πραγmicroατικότητα και στην εξωτερική πραγmicroατικότητα του υπόλοιπου κοινωνικού πεδίου Στο καταληκτικό laquoκεφάλαιοraquo της γαλλικής microοναρχικής ισχύος ενώ ο αγγλικός Εmicroπειρισmicroός και ο γαλλικός Διαφωτισmicroός έχουν ήδη πολλαπλά αναπτύξει τα επιχειρήmicroατά τους και οι κινήσεις της πολιτικής ανατροπής διογκώνονται η Μαρία-Αντουανέττα ηρωίδα microιας αφήγησης η οποία δεν microπορεί πλέον να παραmicroένει στραmicromicroένη στο εσωτερικό της αναρωτιέται για τις αιτίες της πολιτικής αναταραχής και αποφασίζει ισχυρίζεται ο ιστορικός θρύλος πως οι αβράκωτοι microπορούν να κατευνάσουν την πείνα τους microε γλυκά εδέσmicroατα283

Πριν η λύση δοθεί σε microια άλλη σκηνή αυτή της λαϊκής τελετουργίας της guillotine της λαιmicroητόmicroου σε ένα άλλο τοπίο αυτό της ανοικτής επαναστατηmicroένης πόλης η δράση εξακολουθεί να εξελίσσεται στο σκηνικό πεδίο των βασιλικών τοπίων Η τελευταία βασίλισσα της Γαλλίας εγκλωβισmicroένη εν πολλοίς στον φανταστικό κόσmicroο του Petit Trianon στον θεατρικό του χώρο στο laquohameau de la reineraquo laquoτο χωρίο της βασίλισσαςraquo και στο υποθετικά φυσικό τοπίο που το περιβάλει υποδύεται την αθώα χωριατοπούλα284 To παράδειγmicroα της Marie-Antoinette ως εστεmicromicroένης η οποία παραmicroένει αποκοmicromicroένη από την εξωτερική πραγmicroατικότητα εγκλωβισmicroένη σε έναν επίσης αποκοmicromicroένο ελεγχόmicroενο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο και σκηνοθετηmicroένο τοπίο285 προσωποποιεί παραδειγmicroατικά microια στάση η οποία την υπερβαίνει κατά πολύ ως συγκεκριmicroένη ιστορική προσωπικότητα Η στάση αυτή ως γενική προσέγγιση ισχυρών κοινωνικών οmicroάδων και ως ειδική αντίληψη της διαmicroόρφωσης του τοπίου που εκπορεύεται από αυτές διατρέχει microάλλον το σύνολο της γνωστής ιστορίας Στο νεότερο ευρωπαϊκό χώρο ειδικότερα ο οποίος αφορά τη διερεύνηση αυτή οι ιδιαίτεροι τρόποι εκδήλωσής της ξεκινούν από την περίοδο της ιταλικής Αναγέννησης για να αποκτήσουν την ισχυρότερη έκφρασή τους κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα επεκτείνοντας microε ασθενέστερο τρόπο την επιρροή τους και στις περιόδους που ακολουθούν

Έγινε ήδη προφανές πως η συγκρότηση αυτής της αποσπασmicroένης ελεγχόmicroενης τοπιακής πραγmicroατικότητας όπως παρουσιάζεται microε παραδειγmicroατικό τρόπο στους γαλλικούς κήπους του 17ου αιώνα συνδέεται άmicroεσα microε ένα ιδιαίτερο ήθος όρασης microε τη δυνατότητα συγκρότησης οπτικών ψευδαισθήσεων οι οποίες επιmicroένουν να καθορίζουν την υλικότητα και τη χωρικότητα του τοπίου και οι οποίες στηρίζονται microεταξύ των άλλων στη microελέτη και την εφαρmicroογή στις διαmicroορφώσεις του τοπίου της προοπτικής αναmicroόρφωσης

282 Το γνωστό βιβλίο του Καναδού συγγραφέα επιστηmicroονικής φαντασίας William Gibson Neuromancer Πρβλ ελληνική microετ Νευροmicroάντης Αθήνα 1998 σ 290 283 H παροιmicroιώδης φράση ldquoSrsquoils nrsquoont pas de pain qursquoils mangent de la briocherdquo laquoαν δεν έχουν ψωmicroί ας φάνε γλυκόraquo που αποδίδεται στην τελευταία βασίλισσα χρησιmicroοποιείται εδώ ως ένδειξη απόσπασης από την πραγmicroατικότητα microάλλον παρά ως ένδειξη κυνισmicroού Το πιθανότερο πάντως είναι πως κακώς συνδέεται microε την Μarie-Antoinette καθώς η πρώτη καταγραφή της φράσης εmicroφανίζεται στο VI Βιβλίο των Confessions του Jean-Jacques Rousseau που δηmicroοσιεύτηκε το 1782 ενώ το υποθετικό επεισόδιο της επαναστατικής περιόδου κατά το οποίο πεινασmicroένες γυναίκες φθάνουν στις Βερσαλλίες ζητώντας ψωmicroί αντιστοιχεί στις 5 Οκτωβρίου του 1789 284 Η Marie-Antoinette ζει στην περίοδο εκείνη του 18ου αιώνα κατά την οποία τα πρότυπα του γαλλικού κήπου έχουν ήδη υποχωρήσει στις πολιτιστικά κεντρικές περιοχές της Ευρώπης τουλάχιστον κάτω από την πίεση της laquomicroόδαςraquo των νεότερων προτύπων της αγγλικής τοπιοτεχνίας Εντούτοις οι συνθήκες εγκλεισmicroού των τοπιακών διαmicroορφώσεων και η προσπάθεια συγκρότησης microιας ολικής σκηνογραφικής ψευδαίσθησης φαίνεται να διατηρούν σε πολλές περιπτώσεις την καταγωγική σχέση τους microε τον προηγούmicroενο αιώνα 285 Όπως σηmicroειώθηκε αmicroέσως προηγούmicroενα το laquoχωριό της βασίλισσαςraquo δεν περιελάmicroβανε απλά microια φυσικότροπη τοπιακή διαmicroόρφωση ούτε microόνο microια σειρά κτισmicroάτων κατασκευασmicroένων έτσι ώστε να θυmicroίζουν αγροτικό οικισmicroό Αποτελούσε επιπλέον τον χώρο όπου η βασίλισσα και οι κυρίες της ακολουθίας της υποδύονταν αγροτικούς ρόλους ντυmicroένες ανάλογα και συmicromicroετέχοντας σε απλοποιηmicroένες αγροτικές δραστηριότητες

436 Η υπόδειξη επέκτασης στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα Μια από τις καταστατικές παρατηρήσεις του Heinrich Woumlllflin στο καθοριστικό κείmicroενό του για τη σχέση της Αναγέννησης microε το Baroque περιγράφει τα εκφραστικά εγχειρήmicroατα της περιόδου ως συνθέσεις οι οποίες υποδεικνύουν τη δυνατότητα επέκτασης Οι οποίες δηλαδή αντίθετα από τα πρωιmicroότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα δεν περιορίζουν την ολοκλήρωσή τους στο άmicroεσο πεδίο της χωρικής τους οργάνωσης Αντίθετα microάλιστα επιχειρούν να επεκτείνουν την πραγmicroατική τους παρουσία microε όρους υποθετικής επέκτασης της δράσης τους

Πως microπορεί να εφαρmicroοστεί η θεωρητική αυτή υπόδειξη στην περίπτωση των διαmicroορφώσεων του τοπίου Ακόmicroη ειδικότερα πως microπορεί να σχολιαστεί microε περισσότερη λεπτοmicroέρεια το πρόβληmicroα της ανοικτής σύνθεσης σε σχέση microε τους όρους συνθετικού εγκλεισmicroού των διαmicroορφώσεων τοπίου που απασχόλησαν προηγούmicroενα την έρευνα Ε420 και Ε421 (πρώτο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Cian Lorenzo Bernini Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η lsquoΕκσταση της αγίας Τερέζας της Άβιλα Το κεντρικό τmicroήmicroα της γλυπτικής σύνθεσης πλαισιώνεται από τα αρχιτεκτονικά microέλη της κόγχης microε τρόπο που ενισχύει τη δραmicroατική του ποιότητα Ε422 και Ε423 (δεύτερο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Με ανάλογο τρόπο η πυκνή φύτευση που πλαισιώνει τις κηποτεχνικές διαmicroορφώσεις του Vaux le Vicomte αυξάνει την εσωτερική συνοχή της σύνθεσης και ενισχύει την ένταση της αξονικής της ανάπτυξης

H αγία Τερέζα της Άβιλα στη γλυπτική σύνθεση του Bernini286 στροβιλίζεται σε κύmicroατα ιερού πάθους τα οποία εκτείνονται δυνητικά ως πνευmicroατικό φως πέρα από το πεδίο της microαρmicroάρινης γλυπτικής σύνθεσης Μια δέσmicroη χρυσών ακτινών κατέρχεται προς το σύmicroπλεγmicroα της αγίας και του αγγέλου Εκπορεύεται από σηmicroείο άγνωστο από το άπειρο πεδίο της θείας χάριτος η οποία προφανώς υπερβαίνει τη γήινη αρχιτεκτονικά προσδιορισmicroένη κόγχη του γλυπτού Αλλά συνθετικό κέντρο υπάρχει Πρόκειται για το εκστατικό πρόσωπο της αγίας και πολύ περισσότερο για το σηmicroείο της καρδίας της στο οποίο κατευθύνεται η ροmicroφαία του αγγέλου και στο οποίο η θεία χάρις καταλήγει πριν αποδώσει ακτινοβολώντας την αίγλη της στον παρατηρητή Αυτή η ακτινοβολία και εντέλει αυτή η σύνθεση δεν είναι υπαινίσσεται ο δηmicroιουργός του κόσmicroου τούτου Η δυνατότητά της να εκτείνεται πέρα από τα υλικά όρια της φυσικής έκτασης αναφέρεται σε microια συνθήκη πνευmicroατική Η εσωτερική της πλαστική οργάνωση εντούτοις υποδεικνύει ένα κέντρο σύνθεσης ενώ επιπλέον το σύmicroπλεγmicroα από λευκό microάρmicroαρο και επιχρυσωmicroένο microέταλλο ορίζεται microε έmicroφαση από το αρχιτεκτονικό περίγραmicromicroα της κόγχης από το βαθύχρωmicroο microάρmicroαρο των κιόνων που διαφοροποιεί microε σαφήνεια τον εσωτερικό από τον εξωτερικό ως προς τη σύνθεση χώρο Στην κορυφή της κόγχης ένα αόρατο άνοιγmicroα της οροφής λούζει το σύmicroπλεγmicroα microε φως υπερφυσικό ορίζοντας τη microοναδική ουσιώδη κατεύθυνση επικοινωνίας

Η πρώτη παρατήρηση επισηmicroαίνει πως η συνθήκη επέκτασης στο προηγούmicroενο παράδειγmicroα είναι της τάξης του πλασmicroατικού αναφέρεται σε όρους ψευδαισθησιακού χειρισmicroού όπως αυτούς που περιγράφηκαν ήδη κατά τον σχολιασmicroό της σκηνογραφικής συγκρότησης και της laquoθαυmicroατουργικήςraquo προοπτικής των γαλλικών κήπων287 Η ουσιωδέστερη δεύτερη παρατήρηση αναφέρεται στα microέσα εφαρmicroογής αυτού του χειρισmicroού

Προκειmicroένου δηλαδή να υποβάλλουν την αντίληψη της επέκτασης προκειmicroένου να επιτρέψουν την επέκταση προς microια κύρια κατεύθυνση περιορίζουν τη σύνθεση πλευρικά Στην πρώτη περίπτωση η δυνατότητα του γλυπτικού συmicroπλέγmicroατος του Bernini να υποβάλει την αίσθηση της υπερβατικής διαφυγής καθίσταται τόσο εντονότερη όσο αποσπάται από τον υπόλοιπο εσωτερικό χώρο της εκκλησίας microε την ένταξή της σε microια ιδιαίτερη κόγχη Στη δεύτερη περίπτωση η δυνατότητα των κήπων του Vaux le Vicomte να λειτουργήσουν laquoως τηλεσκόπιοraquo να υποβάλουν την αίσθηση πως η αίγλη τους επεκτείνεται υποθετικά έπrsquo άπειρον ενισχύεται ακριβώς από τους όρους του πλευρικού εγκλεισmicroού τους ο οποίος εντείνει τη σηmicroασία του βασικού κατά microήκος άξονα συmicromicroετρίας

Εγκλεισmicroός λοιπόν και υπόθεση επέκτασης πλασmicroατικής εν πολλοίς δεν αποτελούν αντιφατικές κινήσεις στις συνθέσεις του Baroque Εκφράζουν microάλλον συmicroπληρωmicroατικές πλευρές microιας συνθετικής τακτικής στα πλαίσια της οποίας η χωρικότητα περιορίζεται σε πρώτο χρόνο προκειmicroένου να εκτιναχθεί σε δεύτερο Το θέmicroα του συνθετικού εγκλεισmicroού και των αξόνων επικοινωνίας είναι ίσως ευκολότερο να σχολιαστεί στην περίπτωση microιας ελεγχόmicroενης γλυπτικής σύνθεσης ή ενός εξ αρχής ολοκληρωmicroένου δοmicroηmicroένου κήπου παρά στην περίπτωση microιας αστικής ανάπτυξης microιας σε εξέλιξη τοπιακής σύνθεσης εφαρmicroοσmicroένης στο πεδίο της πόλης Είναι δυσκολότερο να υποστηριχθεί κατά την εξέταση των συνθετικών χειρισmicroών που αποτελούν τις αρχικές κινήσεις για την ανάπτυξη microιας microελλοντικής πόλης η οποία δεν πραγmicroατοποιήθηκε κατά την περίοδο του Baroque όπως ισχύει στην περίπτωση των πολεοδοmicroικών προβλέψεων που συνδέονται microε τις Βερσαλλίες Φαίνεται εντούτοις πως οι αρχικοί αυτοί χειρισmicroοί αστικού σχεδιασmicroού διαθέτουν κοινή συνθετική στάση microε αυτήν που χαρακτηρίζει το πρότυπο των κήπων

Στο παράδειγmicroα των Βερσαλλιών τρεις λεωφόροι επεκτείνονται ελπίζοντας στην κατασκευή ενός microελλοντικού αστικού συmicroπλέγmicroατος στη συνέχεια των τοπιακών διαmicroορφώσεων και των ανακτόρων Αστικού συmicroπλέγmicroατος που θα διατηρούσε τη βασιλική αίγλη Μέχρι την υποθετική αυτή αστική ανάπτυξη η έξοδος από τις Βερσαλλίες προς την πόλη σφραγίζεται

286 Το γλυπτό σύmicroπλεγmicroα Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η Έκσταση της αγίας Τερέζα της Άβιλα στην εκκλησία της Santa Maria della Vittoria στη Ρώmicroη που ολοκληρώθηκε στην περίοδο 1647-1652 Το παράδειγmicroα χρησιmicroοποιείται τόσο για να σχολιαστεί η σχέση συνθετικού εγκλεισmicroού και η προς το άπειρο διαφυγή όσο και για να επισηmicroανθεί έστω και πλάγια η σχέση του γαλλικού microοναρχικού Baroque microε τα πολιτιστικά υποδείγmicroατα του ιταλικού καθολικισmicroού κατά την περίοδο της Αντιmicroεταρρύθmicroισης Πρβλ B Βoucher Italian Baroque Sculpture Λονδίνο 1998 287 Θυmicroίζουmicroε πως microια από τις εκδόσεις του θεωρητικού της προοπτικής αναmicroόρφωσης Jean-Franccedilois Niceron είχε τον τίτλο Thaumaturgus Opticus (1646) Πρβλ προηγούmicroενη υποσηmicroείωση

microε δυο κτηριακά laquoπώmicroαταraquo τα κτήρια των Μεγάλων Στάβλων288 που εξασφαλίζουν τον ορισmicroό της microέχρι τότε πραγmicroατοποιηmicroένης βασιλικής σύνθεσης ενώ περιγράφουν προς την πλευρά της microελλοντικής πόλης το laquoπόδι της χήναςraquo289 Ορίζεται έτσι η δέσmicroη τριών λεωφόρων της λεωφόρου του Παρισιού της Αvenue de Paris στο κέντρο και συmicromicroετρικά ως προς αυτήν microε απόκλιση τριάντα microοιρών προς τα νότια της Αvenue de St Cloud και προς τα βόρια της Αvenue de Sceaux Οι τρεις αυτοί άξονες κίνησης δυνητικά επεκτάσιmicroοι επrsquo άπειρον ορίζουν την ανοικτή προοπτική της σύνθεσης προς τη νοτιανατολική πλευρά ενώ προ τη βορειοδυτική πλευρά των ανακτόρων προς την πλευρά δηλαδή των διαmicroορφώσεων του τοπίου των ανακτόρων την ανάλογη σκόπευση του απείρου εξασφαλίζει ο κατά το microήκος άξονας του Μεγάλου Καναλιού

Η αρχική κατασκευή είναι εποmicroένως επεκτάσιmicroη και προς τις δυο πλευρές άλλοτε ως δυνατότητα νοητικού ελέγχου και ταυτόχρονα πραγmicroατικής κατασκευής και άλλοτε microόνο ως συνθήκη της προς τον ορίζοντα υποθετικής επέκτασης της όρασης

E424 H επέκταση της συνθετικής οργάνωσης των Κήπων στις Βερσαλλίες προς την πλευρά της πόλης του Παρισιού (του συγγραφέα)

Αλλά η ελεγχόmicroενη γεωmicroετρία των κήπων διαφοροποιείται ριζικά από το άmicroορφο περιβάλλον της Όmicroοια microπορούmicroε να υποθέσουmicroε την αντίθεση της τελικής σχεδιασmicroένης πόλης προς το δικό της άmicroορφο ή δύσmicroορφο περιβάλλον Στις πρώιmicroες αναπαραστάσεις του Israeumll Silvestre290 η διαφοροποίηση αυτή είναι σαφέστερη προς την πλευρά των κήπων αρχίζει εντούτοις να διαφαίνεται ανάλογη πρόθεση και στην περιγραφή της αντίθετης της αστικής πλευράς του ανακτορικού συγκροτήmicroατος Η σύνθεση είναι βεβαίως επεκτάσιmicroη Επεκτάσιmicroη όmicroως στα πλαίσια ενός microεγαλοπρεπούς κανονιστικού σχήmicroατος προορισmicroένου να αποκλείσει στο εξωτερικό του την ακανόνιστη φύση των ασχεδίαστων φυσικών

288 Les Grandes Eacutecuries 289 Το εφαρmicroόσιmicroο στην περίπτωση του τοπιακού σχεδιασmicroού γενικά patte drsquo oie 290 Γύρω στο 1690 ΠρβλP-A Lablaude The Gardens of Versailles Αγγλ microετ Λονδίνο 1995 σ 35

σχηmicroατισmicroών και των ασχεδίαστων microη πολιτιστικά επεξεργασmicroένων ανθρώπινων κατασκευών

Οι προηγούmicroενες περιγραφές microπορούν να γίνουν κατανοητές microε microεγαλύτερη σαφήνεια αν συγκρίνουmicroε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque microε αυτές του 18ου αιώνα microε την αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου Στη δεύτερη περίπτωση δεν πρόκειται απλά για πολύ microεγαλύτερες διαmicroορφώσεις οι οποίες περιλαmicroβάνουν ακόmicroη και αυτόνοmicroα τmicroήmicroατα φυσικών σχηmicroατισmicroών Το άνοιγmicroά τους στο τοπίο συνδέεται microε την έλλειψη ενός αυστηρού προδιαγεγραmicromicroένου σχήmicroατος έτσι ώστε να microην αντιστοιχούν συνολικά σε microια κεντρικά συγκροτηmicroένη συνθετική δοmicroή Με απλούστερη επαγγελmicroατική διατύπωση οι διαmicroορφώσεις τοπίου της περιόδου του Baroque microπορούν πολύ ευκολότερα να σχεδιαστούν από microνήmicroης Είτε ως περιmicroετρικά ορισmicroένα τοπία είτε ως συνθέσεις που υποβάλουν την laquoπροοπτικήraquo επέκτασης περιγράφουν microια εκτενή διαδικασία ελέγχου Περιγράφουν άρα και την εντονότερη προσαρmicroογή τους σε ένα νοητικό εντέλει σχήmicroα

Ε425 Προηγούmicroενη σελίδα Pierre Patel Vue cavaliegravere du Chacircteau de Versailles Άποψη του Πύργου των Βερσαλλιών από ύψος ιππέα (1668) (CC) Ε426 Επάνω Israeumll Silvestre Versaille-Le Grand Ensemble Βερσαλλίες-Συνολική Άποψη (1687)

44 Η δοmicroική οργάνωση του φυσικού χαρακτηριστική των διαmicroορφώσεων τοπίου του 17ου αιώνα Από την αναφορά στις αναγεννησιακές τοπιακές διαmicroορφώσεις ήδη η διερεύνηση αυτή έχει σχολιάσει την υπόθεση πως το πρότυπο της ζωής microε το οποίο οργανώνονται οι επαύλεις και οι τοπιακές κατασκευές που τις συνοδεύουν κατά την ιταλική Αναγέννηση και τον Μανιερισmicroό συνδέεται άmicroεσα microε τις συνήθειες microιας αστικής στην προέλευση της κοινωνικής οmicroάδας Αναφέρεται δηλαδή στα ήθη της πόλης και στις πολιτικές οικονοmicroικές και ευρύτερες πολιτιστικές επιδιώξεις microιας αστικής στην προέλευσή της τάξης ιδιοκτητών ενώ αναφέρεται επίσης σε συνθετικούς χειρισmicroούς που παραπέmicroπουν microε έmicroφαση στην κτηριακή δοmicroική εmicroπειρία σχεδιασmicroού

Ανάλογος φαίνεται να είναι και ο βασικός ιστός επιρροών που υποβαστάζει τις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα καθώς οι τελευταίες αυτές δεν προφασίζονται καν microια φυσικότροπη διάθεση όπως στα παραδείγmicroατα των αγγλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων που ακολουθούν Αντίθετα είναι εmicroφανής η δοmicroική ένταση των συνθέσεων η οργανωτική έντασή τους που ευνοεί τη microεταφορά της συνθετικής εmicroπειρίας από τα τοπιακά παραδείγmicroατα του γαλλικού Baroque στην περιοχή του αστικού σχεδιασmicroού

Κριτήρια αξιολόγησης Κριτήριο αξιολόγησης 41 Πως συσχετίζετε το πολιτιστικό και πολιτικό laquoπεριβάλλονraquo της περιόδου του Baroque microε τις συνθετικές προτάσεις των τοπιοτεχικών και κηποτεχνικών του προσεγγίσεων Αναφερθείτε ειδικότερα σε θέmicroατα όπως η ανάπτυξη του ορθολογισmicroού και η ενίσχυση της πολιτικής εικόνας των ισχυρών Ευρωπαϊκών βασιλείων ΑπάντησηΛύση Οι κήποι της περιόδου του Baroque έχουν ορθά περιγραφεί ως laquoπολιτικό θέατροraquo προορισmicroένο να προβάλει την ισχύ των microοναρχικών καθεστώτων της Ευρώπης του 17ου αιώνα ή των ισχυρών ανδρών της αυλής και της ευρύτερης πολιτικής και θρησκευτικής ιεραρχίας Αλλά στην τοπιοτεχνική laquoσκηνήraquo της περιόδου προβάλλεται πολύ ευρύτερα η συνολικότερη πολιτιστική δοmicroή της εποχής

Έτσι είναι προφανής η συσχέτιση microε την ορθολογική εφαρmicroογή της Ευκλείδειας γεωmicroετρίας ως βασικό στοιχείο οπτικού ελέγχου των διαmicroορφώσεων Ελέγχου ο οποίος δεν είναι πάντοτε προφανής ως προς τις προθέσεις του καθώς αναλαmicroβάνει σε πολλές τοπιοτεχνικές του εφαρmicroογές όπως και σε εφαρmicroογές που αντιστοιχούν στην εικαστική έκφραση ή στην αρχιτεκτονική να κινηθεί προς την πλευρά ψευδαισθησιακών κατασκευών όπως αυτές που αντιστοιχούν στα παραδείγmicroατα της προοπτικής laquoαναmicroόρφωσηςraquo Πρόκειται εποmicroένως για την εφαρmicroογή γεωmicroετρικών συσχετισmicroών οι οποίοι επιmicroένουν microάλλον στην αλαζονική προβολή του ελέγχου του υποκειmicroένου της νόησης επί του αντικειmicroένου της έκτασης παρά στην καταδεικτική χρήση των microαθηmicroατικών συσχετισmicroών Ανάλογης microεγαλεπήβολης πολιτιστικής στάσης είναι άλλωστε και η χρήση των τεχνολογικών εφαρmicroογών οι οποίες υποστηρίζουν τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Σηmicroαντικές παρεmicroβάσεις εδαφοτεχνικής τάξης και υδραυλικής microηχανικής αποτελούν το αφανές αλλά εκτενέστατο και ισχυρότατο υπόβαθρο των κήπων της περιόδου Επιδεικνύουν και αυτές όπως και κηποτεχνική επιτήδευση εφαρmicroοσmicroένη επί των φυτικών ειδών την πρόθεση των Ευρωπαϊκών βασιλείων να προβάλουν την ισχύ της κοινωνίας τους όχι απλά στον άmicroεσο χώρο των πολιτικών κοινωνικών ηθών αλλά πολύ ευρύτερα σε επίπεδο κοσmicroικής τάξης συνολικού ελέγχου του κόσmicroου Κριτήριο αξιολόγησης 42 Η φυσιογνωmicroία των κήπων της εποχής του Baroque εmicroφανίζεται microάλλον ξένη microε τις σύγχρονες τάσεις της φιλικής προς το περιβάλλον και τα φυσικά του χαρακτηριστικά διάθεσης Πως θα microπορούσαmicroε εποmicroένως να εξηγήσουmicroε το ενδιαφέρον για τη microελέτη της τοπιοτεχνίας του Baroque Ποια είναι τα επιχειρήmicroατα της ενασχόλησης microε τους κήπους της περιόδου του 17ου αιώνα ΑπάντησηΛύση Γιατί να microελετηθούν η θεώρηση και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου του microεγαλοπρεπούς microοναρχικού 17ου αιώνα Γιατί να microελετηθούν όταν το microέγεθος και η microεγαλοστοmicroία των επεmicroβάσεων η παρέmicroβαση στις ελεύθερες φυσικές διεργασίες ανάπτυξης ακόmicroη και το πολιτικό υπόβαθρο αναφοράς τους εmicroφανίζονται τόσο αντίθετες προς τη σύγχρονη οικολογική τοπιακή και ευρύτερα πολιτική microας ευαισθησία Γιατί να microελετηθούν ειδικά στον Ελληνικό ακαδηmicroαϊκό χώρο όταν εmicroφανίζονται τόσο ριζικά αντίθετες microε την τοπιακή εmicroπειρία και τις γνωστές laquoγηγενείςraquo τοπιακές αναφορές microας

Μια πρώτη κριτική απάντηση microπορεί να επισηmicroάνει πως έστω και για λόγους αντίρρησης η microελέτη αναλόγων διαmicroορφώσεων τοπίου δικαιολογείται ως τmicroήmicroα της αναγνώρισης της κατανόησης και της ερmicroηνείας ενός ευρύτερου πολιτικού και πολιτιστικού πλέγmicroατος επιβολής microε εmicroβέλεια επιρροών που αγγίζει τις ηmicroέρες microας

Μια δεύτερη απάντηση microπορεί να υποδείξει πως οι πολιτιστικές κατασκευές οι πολιτιστικές διαmicroορφώσεις του τοπίου εν προκειmicroένω ανεξάρτητα από τους όρους της αρχικής παραγωγής τους αποτελούν κληροδοτήmicroατα της ανθρώπινης ιστορίας Η παρουσία των πολιτιστικών αυτών κατασκευών εποmicroένως ως microνηmicroείων ως υλικών συσσωρεύσεων microνήmicroης εξασφαλίζει τη διαρκή δυνατότητα πρόσβασης στην ιστορική ακολουθία στις συσχετίσεις ή τις ασυνέχειες των ιστορικών περιόδων Πρόκειται βέβαια για το αντικείmicroενο αναφοράς το οποίο επισηmicroάνθηκε microόλις προηγούmicroενα κατά το πρώτο κριτήριο αξιολόγησης

Μια τρίτη απάντηση ειδικότερου προσανατολισmicroού σηmicroειώνει πως η microελέτη αυτών των παραδειγmicroάτων του 17ου αιώνα microπορεί να επισηmicroάνει συγκεκριmicroένους εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές οι κεντρικές και καθοριστικές για τη Δυτική τοπιοτεχνία Η microελέτη τους καθιστά κατανοητή τη σχετική διατήρηση ή τη σχετική αλλαγή των εκφραστικών τρόπων ξεκινώντας από τον 17ου αιώνα και φθάνοντας έως τις εγγύτερες προς τη σηmicroερινή περιόδους Επιτρέπει να περιγραφούν οι εκφραστικές επιρροές που διατηρούνται ή η εκφραστική απόσταση που διανύθηκε Αποδεικνύει για παράδειγmicroα τη διαφορά ανάmicroεσα στη νεότερη απόρριψη της τοπιοτεχνικής επιτήδευσης και στην ακραία κανονιστική διάθεση τη σκηνογραφική πρόθεση την εφαρmicroογή προοπτικών ψευδαισθησιακών τεχνασmicroάτων που συναντούmicroε στις διαmicroορφώσεις τοπίου του Baroque διαmicroορφώσεις οι οποίες παρά την εκφραστική τους υπερβολή εξακολουθούν εντούτοις να καθορίζουν πολλά νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα

Σύmicroφωνα microε την προηγούmicroενη τελευταία επισήmicroανση ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque Ε427 Παρίσι Parc Andreacute Citroeumln Προσπάθεια επανεγγραφής της τοπιοτεχνικής γεωmicroετρικής microεγαλοπρέπειας του 17ου αιώνα στο αστικό πεδίο της σύγχρονης Γαλλικής πρωτεύουσας (του συγγραφέα)

41 Tο τοπίο του Γαλλικού Baroque Εισαγωγικές επισηmicroάνσεις Η αναγεννησιακή κηποτεχνία και η αναγεννησιακή αντίληψη για το τοπίο συνδέονται σίγουρα microε την εmicroφάνιση και την πρώτη ανάπτυξη της αστικής τάξης στον ιταλικό αρχικά γεωπολιτικό χώρο microε τα δικά της οικονοmicroικά ενδιαφέροντα και τους δικούς της όρους ιδιοκτησίας της γης microε την απαίτησή της για αισθητική επιτήδευση microε την δική της ανάγκη για πολιτική εντέλει προβολή Αν στις πόλεις της Αναγέννησης οι αστικές αναπλάσεις και οι διαmicroορφώσεις του αστικού τοπίου προσφέρονται για ευρεία δηmicroόσια χρήση οι κήποι των επαύλεων οι διαmicroορφώσεις της ένταξής τους στο άmicroεσο τοπιακό περιβάλλον ή στην απώτερη τοπιακή σκηνογραφία απευθύνονται αποκλειστικά στους ιδιοκτήτες τους ισχυρούς άνδρες της οικονοmicroικής και πολιτικής ζωής ή της εκκλησίας230

Η περίοδος του Baroque που ακολουθεί ξεκινώντας από την τελευταία εικοσαετία του 16ου αιώνα για να επεκταθεί microέχρι τα microέσα του 18ου αιώνα υποδεικνύει αυτήν τη σχέση τοπιακών διαmicroορφώσεων και κοινωνικής εξουσίας microε ακόmicroη εντονότερο τρόπο 411 Το ιδιαίτερο ερευνητικό αντικείmicroενο του κεφαλαίου Η αυτοκρατορική αίγλη και η ορθολογική οργάνωση του τοπίου Προηγήθηκε microόλις ο συσχετισmicroός των τοπιακών διαmicroορφώσεων της περιόδου του Baroque microε την απαίτηση προβολής της κοινωνικής εξουσίας Χαρακτηρίστηκε microάλιστα η απαίτηση αυτή ως εντονότερη συγκριτικά microε την αντίστοιχη απαίτηση της Αναγέννησης υποδεικνύοντας πως τα τοπιακά εγχειρήmicroατα της περιόδου του Baroque της περιόδου δηλαδή των αναπτυσσόmicroενων αυτοκρατοριών του 17ου αιώνα και της καθολικής Αντιmicroεταρρύθmicroισης εmicroφανίζονται κατά πολύ εκτενέστερες ως χειρονοmicroίες διαmicroόρφωσης από τα παραδείγmicroατα της εποχής που προηγείται

Συσχετισmicroένες microε την αίγλη του βασιλικού οίκου των Βουρβόνων231 και λιγότερο microε σηmicroαντικές προσωπικότητες του εκκλησιαστικού του πολιτικού και του αστικού οικονοmicroικού χώρου όπως ο καρδινάλιος Richelieu ο Nicolas Fouquet ή ο Jean-Baptiste Colbert232 οι τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque στην Γαλλία οι εκτεταmicroένες ακολουθίες των κήπων τους οι αξονικές διατάξεις τους που εκτείνονται στοχεύοντας προς το άπειρο αποτελούν τα microεγαλοπρεπέστερα microάλλον τοπιακά παραδείγmicroατα της Δυτικής ιστορίας Ιδιαίτερο αντικείmicroενο αυτού του κεφαλαίου είναι να εξετάσει τις βασιλικές233 ως προς το microέγεθος και τον πλούτο διαmicroορφώσεις τοπίου στον χώρο της Γαλλίας κυρίως κατά την περίοδο του Baroque κατά την περίοδο δηλαδή του 17ου αιώνα επιχειρώντας να τις συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό και πολιτισmicroικό περιβάλλον τους

Στα πλαίσια αυτής της προσέγγισης η κανονιστική οργάνωση των διαmicroορφώσεων γίνεται αντιληπτή ως microέσο ελέγχου ικανό να διεκδικήσει τόσο από την άποψη των ιστορικών χρονολογικών συσχετισmicroών όσο και από την άποψη της γεωmicroετρικής έmicroφασης τη συσχέτισή του microε τον ορθολογισmicroό Ο ορθολογισmicroός εντούτοις όπως εκφράζεται microε εφαρmicroοσmicroένο τρόπο στα πλαίσια της ανάπτυξης του πανίσχυρου επεκτατικού συγκεντρωτικού γαλλικού κράτους του 17ου αιώνα δεν εmicroφανίζει τουλάχιστον ως προς την επίσηmicroη έκφρασή του σχέση ταύτισης microε την αρχική κριτική πρόθεση του Reneacute Descartes234 Χαρακτηρίζεται microάλλον από την απαίτηση της κανονιστικής υποστήριξης της κρατούσας τάξης

230 Η συνήθεια εκτεταmicroένων αστικών φυτεύσεων και κήπων για δηmicroόσια χρήση ήταν γενικότερα άγνωστη στην Ευρώπη κατά τον 17ο αιώνα microε εξαίρεση τις εξαιρετικά προοδευmicroένες προς την κατεύθυνση αυτή Κάτω Χώρες Βλ επόmicroενο κεφάλαιο 231 Βασιλικός οίκος από τον οποίο προέρχεται και ο Louis XIV 232 Με αντίστοιχες διαmicroορφώσεις στο Chacircteau Richelieu στο Vaux-le-Vicomte και στον πύργο του Colbert στο Sceaux Το πρώτο παράδειγmicroα σχεδιάστηκε από τον Jacques Lemercier τα άλλα από τον AndreacuteLe Nocirctre Τα δυο πρώτα παραδείγmicroατα παρουσιάζονται στη συνέχεια της διερεύνησης 233 Ακόmicroη και όταν δεν αποτελούν ιδιοκτησίες microονάρχη οι διαmicroορφώσεις αυτές όπως στην περίπτωση του Vaux-le-Vicomte εmicroφανίζονται αντάξιες της βασιλικής επιθυmicroίας 234 Η ανάπτυξη του ορθολογισmicroού από τον Descartes και η απαίτησή του για στέρεους κανόνες ικανούς να καθοδηγήσουν το ανθρώπινο πνεύmicroα αποτελεί έmicroπρακτη κριτική προς την παλαιότερη φιλοσοφία laquoΚαι lsquomicroεις οι ίδιοι νιώθουmicroε ιδιαίτερη χαρά που κάποτε γευτήκαmicroε τη σχολαστική παιδείαraquo σηmicroειώνει ο Καρτέσιος laquoΤώρα όmicroως έχουmicroε απαλλαγεί από το ιερό καθήκον που microας επέβαλε να ακολουθούmicroε πιστά τα λόγια του δασκάλου και επιτέλους ωριmicroάσαmicroε και βγάλαmicroε το χέρι microας από το νάρθηκαraquo R Descartes Regulae ad directionem ingenii II 364 Ελλ microετ Κανόνες για την καθοδήγηση του πνεύmicroατος Θεσσκη 1976 σσ 25

πραγmicroάτων είτε πρόκειται για την αυτοκρατορική κυριαρχία είτε για την ισχύ της καθολικής εκκλησίας Χαρακτηρίζεται από την απαίτηση προσαρmicroογής στην τάξη αυτή από την απαίτηση του σεβασmicroού και της προβολής της Φθάνει έτσι να συσχετίζεται η λογοκεντρική περίοδος του 17ου αιώνα microε τη microεγαλοστοmicroία της επίσηmicroης πολιτιστικής της συmicroπεριφοράς Με τη βασιλική κλίmicroακα των χειρονοmicroιών της microε όλα όσα περιγράφονται microε τους γαλλικούς όρους laquogrand goucirctraquo microε το microεγαλειώδες δηλαδή το microεγαλεπήβολο ύφος που περιγράφει πιστά τις τοπιακές διαmicroορφώσεις του γαλλικού Baroque 412 Η σκοπιmicroότητα της διερεύνησης Η τοπιοτεχνία του Baroque καθοριστική για τον Δυτικό πολιτισmicroό και τη Δυτική τοπιοτεχνία Γιατί να microελετηθούν η θεώρηση και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου αυτής της περιόδου του microεγαλοπρεπούς microοναρχικού 17ου αιώνα - διερωτάται επανειληmicromicroένα η διερεύνηση που ακολουθεί Γιατί να microελετηθούν όταν το microέγεθος και η microεγαλοστοmicroία των επεmicroβάσεων η παρέmicroβαση στις ελεύθερες φυσικές διεργασίες ανάπτυξης εmicroφανίζονται τόσο αντίθετες προς τη σύγχρονη οικολογική και τοπιακή ευαισθησία Γιατί να microελετηθούν όταν microε ειδικότερα ακόmicroη τρόπο εmicroφανίζονται τόσο ριζικά αντίθετες microε την τοπιακή εmicroπειρία και τις γνωστές τοπιακές αναφορές του ελλαδικού χώρου Η απάντηση πως οι τοπιοτεχνικές αυτές διαmicroορφώσεις αποτελούν κατασκευές πολιτικού και πολιτιστικού microεγαλείου από τις οποίες η σύγχρονη Δυτική ισχύς συνολικά και η επιmicroέρους ισχύς των σύγχρονων ευρωπαϊκών laquoαυτοκρατοριώνraquo εξακολουθεί να τρέφεται να αντλεί αίγλη και να επιβεβαιώνει τη δύναmicroή της αποτελεί microια πρώτη κριτική απάντηση

Κριτική απάντηση η οποία έστω και για λόγους αντίρρησης δικαιολογεί τη microελέτη αναλόγων διαmicroορφώσεων τοπίου ως τmicroήmicroα της αναγνώρισης της κατανόησης και της ερmicroηνείας ενός ευρύτερου πολιτικού και πολιτιστικού πλέγmicroατος επιβολής microε εmicroβέλεια επιρροών που αγγίζει τις ηmicroέρες microας Μια δεύτερη ηπιότερη απάντηση υποδεικνύει πως οι πολιτιστικές κατασκευές οι πολιτιστικές διαmicroορφώσεις του τοπίου εν προκειmicroένω ανεξάρτητα από τους όρους της αρχικής παραγωγής τους αποτελούν κληροδοτήmicroατα της ανθρώπινης ιστορίας Ιστορικές συmicroπυκνώσεις περίπλοκων συχνά αντιφατικών σηmicroαντικών όmicroως σχέσεων οι οποίες αποθησαυρίζουν τις στρεβλώσεις αλλά και την ποιότητα την εmicroπειρία και τις γνώσεις των παλαιότερων κοινωνιών

Κυριότερα ακόmicroη η παρουσία των πολιτιστικών αυτών κατασκευών ως microνηmicroείων ως υλικών συσσωρεύσεων microνήmicroης εξασφαλίζει τη διαρκή δυνατότητα πρόσβασης στην ιστορική ακολουθία στις συσχετίσεις ή τις ασυνέχειες των ιστορικών περιόδων

Ακόmicroη και αν ο microελετητής πρόκειται να απορρίψει την προκρούστεια ελεγκτική συνθήκη επιβολής στο τοπίο την οποία φαίνεται να εισηγούνται οι τοπιακές διαmicroορφώσεις κατά τον 17ο αιώνα είναι σηmicroαντικό να την κατανοήσει Κατανοεί τότε ταυτόχρονα το επιχείρηmicroα επανακάmicroπτει στην αιτιολόγηση της προηγούmicroενης απάντησης τον τρόπο microε τον οποίο οι τοπιακές αυτές διαmicroορφώσεις συνεισφέρουν ως γενικά ιδεολογικά υποδείγmicroατα στη συγκρότηση των νεότερων Δυτικών κοινωνιών Μια τρίτη απάντηση ειδικότερου προσανατολισmicroού σηmicroειώνει πως η microελέτη αυτών των παραδειγmicroάτων του 17ου αιώνα υποδεικνύει συγκεκριmicroένους εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές οι οποίες υπήρξαν κεντρικές και καθοριστικές για τη Δυτική τοπιοτεχνία

Η microελέτη τους καθιστά κατανοητή τη σχετική διατήρηση ή τη σχετική αλλαγή των εκφραστικών τρόπων ξεκινώντας από τον 17ου αιώνα και φθάνοντας έως τις εγγύτερες προς τη σηmicroερινή περιόδους Επιτρέπει να περιγραφούν οι εκφραστικές επιρροές που διατηρούνται ή η εκφραστική απόσταση που διανύθηκε Αποδεικνύει για παράδειγmicroα τη διαφορά ανάmicroεσα στη νεότερη απόρριψη της τοπιοτεχνικής επιτήδευσης και στην ακραία κανονιστική διάθεση τη σκηνογραφική πρόθεση την εφαρmicroογή προοπτικών ψευδαισθησιακών τεχνασmicroάτων που συναντούmicroε στις διαmicroορφώσεις τοπίου του Baroque διαmicroορφώσεις οι οποίες παρά την εκφραστική τους υπερβολή εξακολουθούν εντούτοις να καθορίζουν πολλά νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα

Είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικό πως κατά τον 18ο αιώνα περίοδο πλήρους ανάπτυξης των προτύπων της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου εξακολουθούν να εντοπίζονται στο εσωτερικό τοπιοτεχνήσεων που διαmicroορφώθηκαν σύmicroφωνα microε την φυσικότροπη εκδοχή επιmicroέρους ορθοκανονικά τmicroήmicroατα οργανωmicroένα σύmicroφωνα microε τα πρότυπα του γαλλικού Baroque Η συνθετική τους αυτοτέλεια επιmicroένει να θυmicroίζει την ακολουθία microεταλλαγών των ευρωπαϊκών τοπιακών αντιλήψεων και το πολιτιστικό χρέος των νεότερων επιγόνων στους παλαιότερους πατέρες-δηmicroιουργούς Σε πολύ εγγύτερους χρόνους η microικρή αλλά υποδειγmicroατική για τις προθέσεις της διαmicroόρφωση του νεωτερικού κηποτέχνη Gabriel Guevrekian στην έπαυλη Noailles στην Hyegraveres της Γαλλίας235 σχολιάζει σεmicroνά τη γεωmicroετρική καταγωγή της ευρωπαϊκής κηποτεχνίας σύmicroφωνα microε την οποία ο κήπος και το τοπίο πρώτιστα αποτελούν τεχνήmicroατα Ανάλογα επιλογές διαmicroορφώσεων όπως αυτές του σύγχρονου γαλλικού πάρκου Andreacute Citroeumln ή κάποιων από τις προτάσεις για τον αρχιτεκτονικό σχεδιασmicroό του πάρκου της La Villette236 δηλώνουν απερίφραστα το χρέος τους στο κληροδότηmicroα του τοπιακού σχεδιασmicroού της περιόδου του Baroque Ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque

Ε41 Gabriel Guevrekian Κηποτεχνική διαmicroόρφωση στην έπαυλη Noailles στην κοινότητα Hyegraveres της Γαλλίας στην Cocircte dAzur (CC) Όλα τα προηγούmicroενα επιχειρήmicroατα microπορούν ίσως να συmicroπτυχθούν σε δύο και microόνο προτάσεις

235 Σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε το 1927 Πρβλ J Brown The Modern Garden London 2000 σσ 38-47 236 Πρβλ Lodewijk Baljon Designing Parks Examination of Contemporary Approaches to Design in Landscape Architecture Amsterdam 1992

Η microελέτη των διαmicroορφώσεων του τοπίου της εποχής του Baroque επιτρέπει να σχολιαστεί ο σχιζοειδής δυϊσmicroός ανάmicroεσα στο ενδιαφέρον για το φυσικό υπόβαθρο και στην παραγωγή των νοητικών ή των κατασκευαστικών δοmicroών οι οποίες το microετασχηmicroατίζουν σε τέχνηmicroα

Έτσι microετασχηmicroατισmicroένο το εγκαθιστούν στο πολιτιστικό κέντρο των κοινωνιών ή microάλλον ακόmicroη εντονότερα το καθιστούν κεντρική σκηνή των πολιτιστικών αλλά και αυτών ακόmicroη των πολιτικών τους δρώmicroενων 413 Μεθοδολογικές παρατηρήσεις Προσδιορισmicroός της περιόδου και θεωρητικοί συσχετισmicroοί Οι βασικές microεθοδολογικές παρατηρήσεις οι οποίες συνδέονται microε την παρουσίαση των τοπιακών διαmicroορφώσεων της εποχής του Baroque αφορούν καταρχάς τις αποφάσεις για την περιοδολόγηση για τον χρονικό καθορισmicroό των πολιτιστικών φαινόmicroενων που εξετάζονται

Υπάρχει ένα ορισmicroένο χρονικό πλαίσιο το οποίο καθορίζει την περίοδο του Baroque επιβεβληmicroένο από αποφασιστικές για την ιστορία γενικά αποδεκτές σηmicroαντικές ηmicroεροmicroηνίες Μήπως αντίθετα τα επιmicroέρους συστήmicroατα έκφρασης οι διαmicroορφώσεις των γαλλικών κήπων του 17ου αιώνα και η ολλανδική ζωγραφική τοπίου της ίδιας περιόδου για παράδειγmicroα εισηγούνται διαφορετικές το καθένα θεωρήσεις αυτού του ιστορικού πλαισίου237 Το εκτείνουν και το παραmicroορφώνουν προκειmicroένου να καλύψει τις δικές τους τις ιδιαίτερες κάθε φορά απαιτήσεις καθορισmicroού έτσι ώστε στο τέλος να προκύπτει συνεκδοχικά microια πολύσηmicroη ιστορική περιοχή ποτέ απόλυτα βέβαιη ικανή εντούτοις να επιβληθεί αόριστα ως ο κοινός χρόνος των σηmicroαντικότερων φαινοmicroένων

Τοπιακές διαmicroορφώσεις οι οποίες πραγmicroατοποιούνται σε γειτονικές χρονικές θέσεις και οι οποίες εmicroφανίζουν κάποια ιδιαίτερα σταθερά κοινά χαρακτηριστικά δικαιούνται microάλλον να συmicromicroετάσχουν σε αυτήν την προσπάθεια χρονικού ιστορικού καθορισmicroού Βασικό επιχείρηmicroα για αυτήν την παραδοχή αποτελεί η επισήmicroανση πως οι τοπιακές διαmicroορφώσεις και γενικότερα οι αντιλήψεις για το τοπίο περιγράφουν microεταξύ των άλλων σηmicroαντικές για microια συγκεκριmicroένη ιστορική περίοδο συνθήκες όπως αυτές οι οποίες αναφέρονται στα microέσα διαχείρισης του τόπου ή στη σχέση του πολιτισmicroού microε τη φύση

Μια δεύτερη κατηγορία microεθοδολογικών παρατηρήσεων αναφέρεται στη δυνατότητα κοινωνικών πρακτικών όπως αυτές που αφορούν τη διαmicroόρφωση του τοπίου να συσχετιστούν microε θεωρητικές κατευθύνσεις όπως αυτές για παράδειγmicroα που αφορούν τα φιλοσοφικά ρεύmicroατα microιας περιόδου

Ανάλογοι συσχετισmicroοί microπορούν να υποδειχθούν και να διερευνηθούν για κάθε διαφορετική ιστορική περίοδο όπως για την περίοδο της Αναγέννησης η οποία ήδη εξετάστηκε Γίνονται εντούτοις ιδιαίτερα εmicroφανείς κατά την εξέταση του 17ου αιώνα καθώς στο εύρος του αναπτύσσεται και ωριmicroάζει microια από τις σηmicroαντικότερες για την εξέλιξη του ευρωπαϊκού και του δυτικού κόσmicroου θεωρητική φιλοσοφική κατεύθυνση αυτή του ορθολογισmicroού Κατεύθυνση η οποία όχι απλά δεν περιορίζεται στην περιοχή των φιλοσοφικών διερευνήσεων αλλά απαιτεί να αναπτυχθεί σε όλη την έκταση της κοινωνικής ζωής επηρεάζοντας αναmicroφίβολα τις απόψεις για τη διαmicroόρφωση του τοπίου και συmicromicroετέχοντας σίγουρα στις αποφάσεις των ερευνητών για τον ιστορικό χαρακτηρισmicroό της περιόδου

237 Για αυτήν τη συγκεκριmicroένη διαφορά κατευθύνσεων πρβλ την ανάπτυξη αυτού του κεφαλαίου microε το επόmicroενο Είναι microάλλον συνετότερο να microιλήσουmicroε για τα Baroque αυτοκρατορικά πρότυπα του γαλλικού κήπου σε αντιδιαστολή microε microια στραmicromicroένη προς την παρατήρηση του φυσικού τοπίου ολλανδική ζωγραφική και microε microια σεmicroνότερη και αυστηρότερη σε έκφραση ολλανδική τέχνη κήπων που συνδέεται microε την ισχυρή προτεσταντική αστική τάξη της χώρας Η τέχνη των κήπων και τα πρότυπα των τοπιακών θεωρήσεων και διαmicroορφώσεων δεν είναι microόνο χρονικά προσδιορισmicroένα αλλά και συσχετισmicroένα microε ειδικότερα χαρακτηριστικά του πολιτισmicroού όπως οι κοινωνικές οmicroάδες ή τάξεις οι οποίες τα προωθούν η ανάπτυξη της τεχνικής και των επιστηmicroών η κατάσταση και οι κατευθύνσεις των τεχνών ή πολλοί άλλοι αδιευκρίνιστοι παράγοντες της καθηmicroερινότητας που microπορούν να αποδοθούν συνοπτικά ως laquoγενική πολιτισmicroική ατmicroόσφαιραraquo

414 Το ιστορικό εύρος της εποχής του Baroque και η σχέση του microε την τέχνη των γαλλικών κήπων Μια βασική microεθοδολογική απορία για έναν microελετητή microη εξοικειωmicroένο microε τις εσωτερικές διενέξεις της ιστορικής περιοδολόγησης συνδέεται microε την επιλογή και την κατονοmicroασία της περιόδου του Baroque Σε ποιο διάστηmicroα χρόνου microπορούmicroε να προσάψουmicroε τον χαρακτηρισmicroό του ακανόνιστου microαργαριταριού238 που άλλοι τον χρησιmicroοποίησαν microειωτικά και άλλοι τον συνδέουν microε την απαίτηση προβολής της θρησκευτικής ή κρατικής ισχύος και του ελέγχου τον οποίο διαπιστώνουmicroε και σε αυτές τις εκτεταmicroένες διαmicroορφώσεις τοπίου Με ποιόν τρόπο συmicromicroετέχουν στον σχηmicroατισmicroό της περιόδου αυτής τα κλασσικά πρότυπα σε σχέση για παράδειγmicroα microε την Αναγέννηση που προηγείται και την περίοδο του αγγλικού Εmicroπειρισmicroού και του γαλλικού Διαφωτισmicroού που ακολουθούν

Στο θεmicroελιώδες κείmicroενο Renaissance und Barock239 θεmicroελιώδες τόσο για την καθιέρωση του όρου όσο και για την αποτίmicroηση των εκφραστικών τάσεων ο Heinrich Woumlllflin επιmicroένει στα ιταλικά παραδείγmicroατα και στο τmicroήmicroα εκείνο του 16ου αιώνα το οποίο συνδέεται συχνά microε τον Μανιερισmicroό προφανέστατα γιατί τον απασχολούν οι συνθήκες microετάβασης από την laquoειρηνική οmicroορφιάraquo της αναγεννησιακής τέχνης στη laquoδύναmicroη του αισθήmicroατοςraquo240 του Baroque Σε νεότερα συγγράmicromicroατα η αναφορά στον 17ο και 18ο αιώνα είναι δεδοmicroένη όπως συνηθισmicroένη είναι και η παράλληλη αναφορά στη laquoρωmicroαιοκαθολική εκκλησία και στο πολιτικό σύστηmicroα του συγκεντρωτικού γαλλικού Κράτους της εποχήςraquo241

Είναι εντούτοις φανερό πως οι χρήσεις των όρων οι χρονικοί προσδιορισmicroοί και οι συσχετίσεις microεταβάλλονται ανάλογα microε τα ενδιαφέροντα του ερευνητή και microε το εξεταζόmicroενο θέmicroα Για παράδειγmicroα ο Michel Foucault microιλώντας για την περίοδο που εξετάζεται και σύροντας το βάρος του ενδιαφέροντός του προς τις αρχές του 18ου αιώνα την χαρακτηρίζει microε τη γαλλική διατύπωση laquoacircge classiqueraquo Αλλά αυτή η κλασικίζουσα περίοδος διαδέχεται microια επίσης κλασικίζουσα ως προς τα πρότυπά της Αναγέννηση και προηγείται microιας επίσης κλασικιστικής φωτεινής περιόδου242

Αν επιmicroείνουmicroε στα παραδείγmicroατα των τοπιακών διαmicroορφώσεων εντούτοις microπορούmicroε να υποστηρίξουmicroε την οφθαλmicroοφανή άποψη πως το είδος των τοπιακών διαmicroορφώσεων που καταγράφονται στη Γαλλία του 17ου αιώνα διαφοροποιούνται ως προς την ένταση από τα προηγούmicroενα αναγεννησιακά ή microανιεριστικά παραδείγmicroατα Επίσης διαφέρουν εmicroφανώς από τα παραδείγmicroατα που αναπτύσσονται ήδη από το πρώτο microισό του 18ου αιώνα στην βρετανική επικράτεια και τα οποία επιβάλουν microια ριζική microεταστροφή στα ήθη της τοπιακής αντιmicroετώπισης Η microεταστροφή αυτή πρέπει να υπήρξε ιδιαίτερα σηmicroαντική ndash τόσο ώστε όχι microόνο να microνηmicroονεύεται ρητά από τους Εγκυκλοπαιδιστές αλλά και να υποδεικνύει τα γαλλικά τοπιακά πρότυπα ως ήδη πεπαλαιωmicroένα και κατώτερα Τόσο σηmicroαντική ώστε να εισβάλει και σε αυτό ακόmicroη το πολιτικό και πολιτιστικό κέντρο της γαλλικής κηποτεχνίας στις Βερσαλλίες καθορίζοντας τον σχεδιασmicroό του τmicroήmicroατος των κήπων του Petit Trianon

Η αναφορά στους κήπους του Baroque υποδεικνύει εποmicroένως microια διακριτή εκφραστική οmicroάδα τοπιακών διαmicroορφώσεων η οποία αντιστοιχεί σε microια ιδιαίτερη κατεύθυνση τοπιακών ηθών που διαφοροποιούνται από τα προηγούmicroενα και τα επόmicroενα πρότυπα

238 laquoΗ λέξη δεν διέθετε κατrsquo αρχάς τίποτε το εγκωmicroιαστικό το ΄barrueco΄ (αν αποδεχθούmicroε την ισπανική ετυmicroολογία) περιγράφει ένα microαργαριτάρι που microπορεί να προέρχεται από τα βαθιά νερά αλλά χάνει microέρος της αξίας του γιατί δεν είναι απόλυτα στρογγυλόraquo Πρβλ Β Teyssegravedre laquoPreacutesentationraquo Προλογικό σηmicroείωmicroα από Η Woumlllflin Renaissance et Baroque Παρίσι 1961 σ 7 239 ΄Οπ Ο αρχικός τίτλος στην γλώσσα της συγγραφής του έργου 240 Οπ σσ 8182 241 Πρβλ C Norberg-Schulz La signification dans lrsquo architecture occidentale Liegravege 1977 σ 287 242 Κλασικιστικές είναι οι τοπιακές αναφορές της Hypnoerotomachia Poliphili κλασικιστικές οι αναφορές του κεντρικού ηλιακού microυθεύmicroατος στις Βερσαλλίες κλασσικιστικές είναι πολλές από τις αναφορές της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου

Ε42 Η πλατεία του Αγίου Πέτρου από τις Απόψεις της Ρώmicroης Vedute di Roma του Giovanni Battista Piranesi (1748)Ο αρχιτέκτονας της πλατείας Giovanni Lorenzo Bernini αποτέλεσε την πρώτη επιλογή του Louis XIV για τον σχεδιασmicroό των ανακτόρων του Λούβρου και αποθανάτισε τον Γάλλο microονάρχη στη γνωστή προτοmicroή του και στον έφιππο θριαmicroβικό ανδριάντα του των Βερσαλλιών (PD) Χωρίς να αναπτυχθούν σε microεγάλο εύρος επιχειρήmicroατα τα οποία συνάπτονται περισσότερο microε την έρευνα της γενικότερης ιστορικής τεκmicroηρίωσης microπορεί να γίνει αποδεκτό πως ο χαρακτηρισmicroός του Baroque πέρα από τον χρονικό προσδιορισmicroό περιγράφει επιπλέον συνθήκες ταυτόχρονα πολιτικές και πολιτιστικές Ακολουθεί την απαίτηση έκφρασης της ισχύος του καθολικού κλήρου και των ευρωπαϊκών βασιλείων και αποδίδει τη συνέχεια αυτών των απαιτήσεων στο microεγαλεπήβολο αστικό σχεδιασmicroό της πλατείας του Αγίου Πέτρου στις τοπιοτεχνήσεις των γαλλικών chacircteaux και ανακτόρων και στις διαφαινόmicroενες αρχές των φιλόδοξων γαλλικών αστικών χαράξεων Αλλά η έmicroφαση της διάθεσης προβολής στις διαmicroορφώσεις αυτές όπως και οι ιδιαίτεροι ορθοκανονικοί σχηmicroατισmicroοί διαφοροποιούν microε σαφήνεια τον αλαζονικό κλασσικισmicroό της υλικής πλησmicroονής του 17ου αιώνα από τον αφαιρετικότερο και φυσικότροπο ως προς τις προθέσεις του κλασσικισmicroό του 18ου Άλλωστε οι τοπιοτεχνήσεις που αντιστοιχούν στον νεότερο αυτό κλασσικισmicroό εισηγούνται τη microετάβαση microεταξύ των άλλων από τον γιγαντιαίο έστω αλλά microε σαφήνεια οριοθετηmicroένο κήπο του Baroque στην αντίληψη του ελεύθερου τοπίου και του πάρκου

Επιmicroένοντας στις κλασσικιστικές αναφορές αξίζει να σχολιαστεί πως η microανιεριστική ιταλική Villa drsquoEste του 16ου αιώνα υποδεικνύει τη σχέση microε το microυθικό πρότυπο του κήπου των Εσπερίδων όπως και τη σχέση microε τη γειτονική της ρωmicroαϊκή Villa Adriana Στις διαmicroορφώσεις των φυσικότροπων κήπων του Petit Trianon της Marie Antoinette στα τέλη του 18ου αιώνα παρεmicroβάλλεται το κλασσικιστικό περίπτερο microε τη microεγαλεπήβολη και πολλά υποσχόmicroενη επωνυmicroία laquoΝαός του Έρωταraquo ldquoTemple drsquoAmourrdquo243 ενώ ανάλογες αναφορές κλασσικιστικά κτήρια και περίπτερα συναντούmicroε και στα περισσότερα αγγλικά πάρκα της περιόδου που ακολουθεί

243 Σε microικρή microάλιστα απόσταση από τις αγροτικής αναφοράς κτηριακές κατασκευές του laquoΧωριού της Βασίλισσαςraquo

Κλασσικιστική πρόθεση χαρακτηρίζει και τον 17ο αιώνα Αυτό που τον διακρίνει εντούτοις από άλλες περιόδους κλασσικισmicroού προηγούmicroενες ή επόmicroενες δεν είναι ένας ελεγχόmicroενος πολιτικός και πολιτιστικός παραλληλισmicroός ηθών microε τα κλασσικά πρότυπα όσο microια απαστράπτουσα συνολική σκηνογραφία ελέγχου microε κλασσικιστικές αναφορές Στη σκηνογραφία αυτή εν πολλοίς τοπιακά εκφρασmicroένη εντάσσεται η απολλώνια για παράδειγmicroα αλληγορία ικανή να χαρακτηρίσει το σύνολο της ζωής και των δραστηριοτήτων στη βασιλική αυλή του Louis XΙV

Ε43 Nicolas Poussin LrsquoEacuteteacute ou Boaz et Ruth To Θέρος ή ο Βοάζ και η Ρουθ (1660-1664 Λούβρο) Η ελεύθερη φυσιοκρατική προσέγγιση του τοπίου από ζωγράφους του 17ου αιώνα όπως ο Poussin ή ο Claude Lorain υπερβαίνει την τοπιοτεχνία της σύγχρονής τους ιστορικά περιόδου η οποία αντιστοιχεί στις διαmicroορφώσεις του Baroque και καθιστά τους πίνακές τους σηmicroαντικούς ως εικαστικό τοπιακό παράδειγmicroα για τη φυσικότροπη αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου του επόmicroενου 18ου αιώνα που ακολουθεί (PD) Μια ωριmicroότερη microεθοδολογική προσέγγιση θα microπορούσε να θεωρήσει πως ο όρος Baroque περιγράφει περισσότερο ένα σύνολο εκφραστικών τάσεων και διαθέσεων παρά τη συνολική πολιτιστική παραγωγή microιας συγκεκριmicroένης χρονικής περιόδου Μπορούmicroε έτσι να διακρίνουmicroε στο εσωτερικό της ίδιας χρονικής έκτασης αποκλίνουσες εκφραστικές αποκρίσεις οι οποίες διαφοροποιούνται ανάλογα microε τις επιmicroέρους γεωγραφικές περιοχές και τις επιmicroέρους πολιτιστικές οmicroάδες του ευρωπαϊκού χώρου Άλλες χαρακτηρίζονται από την ένταση και την υπερβολή την οποία κύρια περιγράφουmicroε microε τον όρο Baroque και άλλες διακρίνονται από microια αφαιρετικότερη και ηπιότερη κλασσικιστική διατύπωση

Είναι δυνατόν να προσδιοριστούν έτσι διαφορές οι οποίες διακρίνουν την απαίτηση microεγαλοπρέπειας του καθολικισmicroού από έναν αυστηρότερο και περισσότερο λιτό ως προς την έκφρασή του προτεσταντισmicroό244 Αυτή η ελαστικότερη οmicroαδοποίηση τάσεων που συνυπάρχουν επιτρέπει να αποδεχθούmicroε ευκολότερα την ιστορική διαπίστωση σύmicroφωνα microε την οποία ενώ στη γαλλική επικράτεια εντείνεται η συσχέτιση του τοπίου microε την ηγεmicroονική κυριαρχία η φλαmicroανδική και ολλανδική τοπιογραφία επεξεργάζονται και επεκτείνουν φυσιοκρατικά πρότυπα Φυσιοκρατικά πρότυπα τα οποία θα συmicromicroετάσχουν καθοριστικά στη συγκρότηση της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου Με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο ακόmicroη και οι διαmicroορφώσεις των κήπων στις Κάτω Χώρες εmicroφανίζονται παρά τις αmicroοιβαίες επιρροές αυστηρότερες και περισσότερο λιτές σε σχέση microε τα γαλλικά παραδείγmicroατα Επιπλέον αυτή η ελαστικότερη οmicroαδοποίηση τάσεων επιτρέπει να προσδιοριστούν διαφορές ανάmicroεσα στα επιmicroέρους εκφραστικά πεδία διαφορές δηλαδή από τέχνη σε τέχνη όπως αυτές που διαπιστώνουmicroε ανάmicroεσα στις ηγεmicroονικές διαmicroορφώσεις του τοπίου και στις περισσότερο ελεύθερες ζωγραφικές παραστάσεις του Ανάmicroεσα στους βασιλικούς κήπους και στις σύγχρονες τους τοπιακές αναφορές στους πίνακες του Nicolas Poussin για παράδειγmicroα245 415 Τα θεωρητικά ενδιαφέροντα της εποχής του Baroque και η συσχέτισή τους microε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Η περίοδος του 17ου αιώνα όπως και του 18ου αιώνα που ακολουθεί αντιστοιχεί στη ραγδαία ανάπτυξη και στην ωρίmicroανση επιστηmicroονικών θεωριών και καινοφανών φιλοσοφικών προσεγγίσεων Ερευνητές από κάθε είδους περιοχές εξέτασης όπως για παράδειγmicroα αυτές που αφορούν στην αρχιτεκτονική ή στην αρχιτεκτονική τοπίου εmicroφανίζονται υποχρεωmicroένοι να σχολιάσουν έστω και ακροθιγώς τη θεωρητική ένταση της περιόδου και να τη συσχετίσουν microε τα ιδιαίτερα ερευνητικά τους ενδιαφέροντα

Αν όmicroως η παρουσία του Καρτέσιου εισηγείται microια φιλοσοφική κοσmicroογονία στη Δυτική ιστορία η οποία θα χαρακτηρίσει εφεξής το ευρωπαϊκό πνεύmicroα συνολικά246 τότε είναι microάλλον αναmicroενόmicroενο να αναζητηθεί η επιρροή του και σε εκείνες τις αντιλήψεις της εποχής του οι οποίες αφορούν το τοπίο

Τίθεται βέβαια microια σειρά από microεθοδολογικά ερωτήmicroατα όπως αυτό που αφορά τη δυνατότητα microια θεωρητική διερεύνηση του τοπίου να θίγει microε εγκυρότητα φιλοσοφικά θέmicroατα Επίσης όπως αυτό που αφορά τη δυνατότητα των τοπιακών διαmicroορφώσεων να laquoκατοπτρίζουνraquo φιλοσοφικές ανησυχίες και θέσεις της εποχής τους Πρόκειται βέβαια για microεθοδολογικά ερωτήmicroατα που όπως σηmicroειώθηκε και προηγούmicroενα microπορούν να απευθυνθούν προς κάθε ιστορική περίοδο Εισάγονται εντούτοις στην παρούσα διερεύνηση microε έmicroφαση στο σηmicroείο ακριβώς στο οποίο εξετάζονται οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του 17ου αιώνα εξαιτίας της καταστατικής σηmicroασίας για τη Δυτική σκέψη αυτής της συγκεκριmicroένης περιόδου Μια microεθοδολογικά επιθετικότερη υπόθεση εργασίας microπορεί βέβαια να επιmicroείνει πως η αρχιτεκτονική των γαλλικών κήπων δεν laquoκατοπτρίζειraquo microόνο τη συστηmicroατική κανονιστική σκέψη της εποχής της αλλά πως ταυτόχρονα τη συγκροτεί πως αποτελεί ουσιαστικό microέρος της πως συνιστά η ίδια microέλος microιας ευρύτερης πολιτιστικής κατασκευής στην οποία περιλαmicroβάνεται και βασικές θεωρητικές θέσεις της περιόδου

Οι συνήθεις αναλύσεις επιmicroένουν ελάχιστα στην ιδιαίτερη σχέση που microπορεί να έχουν η εξειδικευmicroένη στρατιωτική εκπαίδευση και τα κατασκευαστικά ενδιαφέροντα ενός από τους σηmicroαντικότερους φιλοσόφους της νεότερης Δυτικής ιστορίας microε τον θεωρητικό του φιλοσοφικό προσανατολισmicroό Εντούτοις ο Γάλλος πατέρας του ορθολογισmicroού για ένα τmicroήmicroα

244 Ο Β Teyssegravedre (πρβλ στο προηγούmicroενο σ 13) σχολιάζει microια ανάλογη θεωρητική στάση εξηγώντας laquoΉ βέβαια σύmicroφωνα microε τον Α Hauser microπορούmicroε να διακρίνουmicroε το microπαρόκ της προτεσταντικής αστικής τάξης από το microπαρόκ της Εκκλησίας ή της Αυλής (οι οποίες εξάλλου αποδέχονται τάσεις ετερογενείς που microπορεί να κατευθύνονται προς τον κλασσικισmicroό ή το νατουραλισmicroό) ή βέβαια σύmicroφωνα microε τον V L Tapieacute microπορούmicroε να αντιπαραβάλουmicroε το ΄κλασσικό΄ και το ΄microπαρόκ΄ ακόmicroη και microέσα σε ένα και το αυτό σύνολο έργων ή ακόmicroη να θεωρήσουmicroε ως εστία τη Ρώmicroη ή τη Μαδρίτη και να δείξουmicroε την επέκταση της επιρροής τους και τις διαmicroάχες microε διάφορες εθνικές οmicroάδες (πολιτιστικής) αντίστασηςraquo Στην προσέγγιση που υιοθετείται στη δική microας διερεύνηση ο όρος Baroque περιορίζεται στην περιγραφή ιταλικών ή γαλλικών προτύπων του 17ου αιώνα ενώ για τα παραδείγmicroατα των ολλανδικών αστικών κήπων χρησιmicroοποιείται ο όρος laquoκλασσικόςraquo 245 Πρβλ πίνακες του όπως Η Νύφη και ο Σάτυρος Nymph et Satyr (1625 ndash Εθνική Πινακοθήκη Λονδίνου) ή ο γνωστότερος Οι Βοσκοί της Αρκαδίας Les Bergers drsquo Arcadie (1630 - Λούβρο) ή και Ο Ενταφιασmicroός του Φωκίωνα (1648 ndash Εθνικό Μουσείο Ουαλλίας) Είναι χαρακτηριστικό πως οι πίνακες του Poussin θεωρήθηκαν ζωγραφικά υποδείγmicroατα για τις διαmicroορφώσεις τοπίου της αγγλικής τοπιοτεχνίας του επόmicroενου αιώνα όπως επισηmicroαίνεται σε επόmicroενο στο 6ο κεφάλαιο 246 Παρά την εmicroφάνιση αντιθετικών ρευmicroάτων που αφορούν τόσο στην ειδικότερη περιοχή της φιλοσοφικής θεωρίας και των επιστηmicroών όσο και στο ευρύτερο πεδίο του πολιτισmicroού

της ζωής του υπήρξε υποχρεωmicroένος να microελετά καθηmicroερινά τις κινήσεις στρατιωτικών σωmicroάτων τα οποία έπρεπε να επιτελέσουν microε τη microεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια ένα πρακτικό έργο άmicroεσης και υψηλής κρισιmicroότητας Αυτό το καθηmicroερινό καθήκον υποδείκνυε microε άmicroεσο εφαρmicroοσmicroένο τρόπο την πρακτική σηmicroασία της εσωτερικής λογικής συνέπειας τη δυνατότητα του ορθού λόγου να καθίσταται laquoκύριος και κυρίαρχοςraquo247 του φυσικού πεδίου και της ανθρώπινης ζωής Δεν πρέπει να λησmicroονούmicroε ακόmicroη το ενδιαφέρον του Descartes για την προοπτική και τη συνεργασία του microε τον microηχανικό Villebresieu ενώ είναι επιπλέον γνωστή η σηmicroασία της ακρίβειας που προσέφερε η αναλυτική καρτεσιανή γεωmicroετρία στη βλητική πρακτική των πυροβόλων248 Η άνοδος του ορθολογικού πνεύmicroατος δεν διέθετε εποmicroένως αποσπασmicroένη θεωρητική σηmicroασία Αναπτύχθηκε microέσα σε microια γενικότερη ατmicroόσφαιρα ενδιαφέροντος για εφαρmicroογές στις οποίες πρέπει να περιλάβουmicroε τόσο κατασκευαστικές πρακτικές όσο και κοινωνικές οργανωτικές διεργασίες

Κατ΄ αντίστροφη διάθεση σχολιασmicroού πρέπει να τονιστεί πως οι microεγάλες τοπιοτεχνήσεις του γαλλικού Baroque συνδέονται microε περίπλοκες συχνά microαθηmicroατικές κατασκευές και επιβεβαιώνουν ενισχύοντάς την τη δυνατότητα της θεωρητικής λογικής σκέψης να επιβληθεί στο πραγmicroατικό Με την έννοια αυτή η τοπιοτέχνηση όπως και η αρχιτεκτονική δεν αποτελούν microόνο πεδία εφαρmicroογής εννοιακών κατασκευών διαmicroορφωmicroένων σε άλλα επιστηmicroονικά και θεωρητικά πεδία αλλά προωθούν οι ίδιες διαρκώς ανάλογες εννοιακές κατασκευές Δε συνιστούν απλές laquomicroαρτυρίεςraquo λόγων συγκροτηmicroένων σε άλλα πεδία έκφρασης αλλά αποτελούν σύmicroφωνα microε την ορολογία του Michel Foucault τα laquomicroνηmicroείαraquo ενός δικού τους ιδιαίτερου λόγου ικανού να συmicroβάλλει microε τρόπο σηmicroαντικό στη νεότερη ευρωπαϊκή ιστορία

Με αυτήν την κατεύθυνση σκέψης η σύγκλιση περιοχών όπως η θεώρηση και η αρχιτεκτονική του τοπίου αφrsquo ενός και η φιλοσοφία αφετέρου πρέπει να θεωρείται αναmicroενόmicroενη καθώς όπως διαρκώς επαναλαmicroβάνεται ο χειρισmicroός του τοπίου αποδίδει τις απόψεις των κοινωνιών για τον ευρύτερο τόπο ζωής τους όπως και τη σχέση τους microε το φυσικό Αν ο Καρτέσιος υποδεικνύει στον Λόγον περί της Μεθόδου την κυριαρχία πάνω στη φύση είναι microάλλον απλοϊκός ο ισχυρισmicroός πως η υπόδειξη αυτή προέρχεται από microια αποκοmicromicroένη πρωτογενή διάθεση του εισηγητή της Αντίθετα είναι ιστορικά πιθανότερο να απηχεί τη συνολική στάση κοινωνιών οι οποίες ήδη είχαν αναπτύξει επί δυο αιώνες τουλάχιστον την κυριαρχία πάνω στο φυσικό πεδίο ώστε ο ορθολογισmicroός να επισηmicroοποιεί θεωρητικά και να κατοχυρώνει ρητά microια ήδη κατακτηmicroένη κοινωνική συνθήκη

Έχει ήδη επισηmicroανθεί πως οι διαmicroορφώσεις τοπίου αποτελούν σχηmicroατοποιήσεις του προϋπάρχοντος τόπου και πως διαθέτουν συmicroβολική ποιότητα εντάσσοντας τον τόπο σε ένα laquoτοπίοraquo σηmicroασιών κατασκευασmicroένο ταυτόχρονα microε την υλική διαmicroόρφωση Κατασκευαστικό αποτέλεσmicroα νοητική σχηmicroατοποίηση και σύστηmicroα σηmicroασιών παράγονται εποmicroένως σε συσχετισmicroό το έχουmicroε ήδη τονίσει ως αποτελέσmicroατα microια συνολικότερης laquoδοmicroικήςraquo πολιτιστικής επεξεργασίας Αλλά η φιλοσοφική θεώρηση συνιστά και αυτή δοmicroική νοητική ndash οργανωτική προσέγγιση η οποία είτε εκπορεύεται από τον τόπο είτε όχι επιστρέφει κατ΄ ανάγκην σε αυτόν ώστε να τον microεταλλάξει Αν εποmicroένως η διερεύνηση της αρχιτεκτονικής τοπίου αισθάνεται ανέτοιmicroη ώστε να χειριστεί περιπλοκότερες θεωρητικές ή φιλοσοφικές προσεγγίσεις

247 Πρόταση του Καρτέσιου από τον Λόγον περί της Μεθόδου η οποία σχολιάζεται αναλυτικότερα στη συνέχεια 248 Πρβλ την πληροφορία του πρώτου βιογράφου του Descartes του Andrien Baillet για τη συνεργασία του microε τον microηχανικό Ville-Bressieux microε τον οποίο συναντήθηκε στο Amsterdam το 1634 και έκανε κατά τη συνεργασία τους laquoθαυmicroαστές προόδους στη Μηχανική και στην Προοπτικήraquo Με τον Ville-Βressieux microελέτησε ανάmicroεσα στα άλλα microια καρέκλα-καρότσι (une chariot-chaise) για ανάπηρους πολέmicroου Πρβλ A Baillet La vie de Monsieur Descartes Παρίσι 1691 τ1 σσ 256-259 Επίσης Η Grossmann laquoDescartes and the Social Origins of the Mechanistic Concept of the Worldraquo από το The Social and the Economic Roots of the Scientific Revolution των G Freudenthal και P McLaughlin (επιmicro) Boston 2009 σ 157 laquoΕνώ τις καθαρά microαθηmicroατικές και λογικές απόψεις της Καρτεσιανής Άλγεβρας ή lsquoScience Universelle τις έχει τέλεια παρουσιάσει ο L Brunschvicg και την παραπέρα ανάπτυξή της ως lsquoΓενική Επιστήmicroηrsquo στον Leibniz την έχει εξαιρετικά εκθέσει ο L Couturat οι κοινωνιολογικές πλευρές της lsquoΠαγκόσmicroιας Επιστήmicroηςrsquo του Descartes δεν έχουν εξεταστεί από τους συγγραφείς αυτούς ή από κάποιους άλλους Μπορεί βέβαια να τεθεί το ερώτηmicroα αν υφίσταται καθrsquo οποιονδήποτε τρόπο ανάλογο κοινωνιολογικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να κατανοήσουmicroε πως όντως υπάρχει πρέπει να αντιληφθούmicroε πως όλα τα έργα του Descartes τα έχει βαθιά σηmicroαδέψει η σφραγίδα των microηχανικών αρχών πως ο Descartes εξήγαγε αυτές τις αρχές από τη microηχανική του δηλαδή από τη microελέτη των microηχανών και πως στη συνέχεια τις επέκτεινε στη φυσική και τελικά σε ολόκληρο το σύmicroπανraquo Το κείmicroενο του Grossmann θεωρητικού της οικονοmicroίας και των κοινωνικών επιστηmicroών microέλους του Ινστιτούτου Κοινωνικών Ερευνών της Φραγκφούρτης χρονολογείται από την περίοδο του 1946

microπορεί τουλάχιστον να υποδείξει πιθανές ανάλογες κατευθύνσεις ιδιαίτερα όταν αναφέρεται σε περιόδους οι οποίες προσφέρονται για ανάλογη εξέταση όπως ο 17ος και ο 18ος αιώνας 416 Σχήmicroατα ελέγχου Η ορθολογική ανασύνθεση των τόπων και το υπόδειγmicroα του Γαλλικού κήπου Στο παράδειγmicroα της villa Farnese και των κήπων της παρουσιάστηκε ήδη microια γραmicromicroική ακολουθία επεmicroβάσεων η οποία κλιmicroακώνεται ως προς την ένταση του σχεδιασmicroού microεταβαίνοντας από τον οικιστικό ιστό της ιταλικής κωmicroόπολης της Caprarola στο κτήριο της έπαυλης και στη συνέχεια στους οργανωmicroένους κήπους για να επεκταθεί στις γεωmicroετρικά οργανωmicroένες καλλιέργειες και την αδιαmicroόρφωτη δασική έκταση Πρόκειται για ένα σχετικά περιορισmicroένο σε έκταση παράδειγmicroα στην περιοχή του Lazio στην κεντρική Ιταλία και αντιστοιχεί ιστορικά στην περίοδο του ιταλικού Μανιερισmicroού Μια ανάλογη συνθετική συνθήκη microεγεθυmicroένη στο έπακρο διαπιστώνεται επίσης σε ένα microεταγενέστερο παράδειγmicroα αρχιτεκτονικής τοπίου στο γνωστότερο ίσως της Δυτικής ιστορίας στους κήπους των Βερσαλλιών στην άmicroεση γειτονία της γαλλικής πρωτεύουσας Η σύνθεση οδεύει από την αστική δοmicroή προς την περιοχή της κεντρικής εισόδου στα ανάκτορα Στη συνέχεια προχωρά στη microεγαλοπρεπή κατασκευή των ίδιων των ανακτόρων στην αξονική ακολουθία των κήπων των πλατωmicroάτων και των διαmicroορφώσεων του νερού στην ισχυρή συνθετική παρουσία του Μεγάλου Καναλιού έως ότου βυθιστεί στο άπειρο Ακόmicroη και αν αγνοούσαmicroε τη συνέχεια των χρονικών περιόδων την επαλληλία των εκφραστικών τάσεων την επιρροή που το ιταλικό αναγεννησιακό και microανιεριστικό παράδειγmicroα άσκησε στις αυλές των Γάλλων ηγεmicroόνων microπορούmicroε να αντιληφθούmicroε τη συνάφεια των συνθετικών διαθέσεων οι οποίες βαθmicroιαία οδηγούν από τις τοπιοτεχνικές προτάσεις της ιταλικής Αναγέννησης στις προτάσεις τοπίου και στους κήπους του γαλλικού ειδικότερα και γενικότερα του ευρωπαϊκού Baroque Συνάφεια η οποία καθίσταται τόσο εmicroφανέστερη όσο η διαφορά του microεγέθους των επεmicroβάσεων δεν προκαταλαmicroβάνει τον ανυποψίαστο παρατηρητή

Αλλά ερευνητική υποχρέωση της διερεύνησης αυτής είναι να επισηmicroάνει επίσης την τεράστια διαφορά των microεγεθών249 και τους νέους εκφραστικούς τρόπους τα εκφραστικά εντέλει άλmicroατα microεταβολής τα οποία αυτή η διαφορά κλίmicroακας εισηγείται Αξίζει ίσως να τονιστεί εξαρχής πως η υπέρmicroετρη αύξηση των microεγεθών η υπέρmicroετρη ένταση των χειρονοmicroιών στις τοπιακές διαmicroορφώσεις κατά τον 17ο και κατά το πρώτο microέρος του 18ου αιώνα υποδεικνύουν σηmicroαντικές ποιοτικές microεταβολές Οι διαmicroορφώσεις τοπίου αποκτούν τέτοια αντίληψη κλίmicroακας ώστε να microη microπορεί να θεωρηθεί ως κύρια αφετηρία της συγκρότησής τους η αναφορά στην πεπερασmicroένη φυσική ύπαρξη στις διαστάσεις του βιολογικά πεπερασmicroένου ανθρώπινου σώmicroατος Στη θέση του η κοινωνία της εποχής εγκαθιστά την υπόθεση ενός Υποκειmicroένου της νόησης ενός Υποκειmicroένου εξουσίας άπειρα ισχυρού ικανού να ελέγξει το σύνολο του υπαρκτού κόσmicroου

Ο Michel Foucault στο έργο του Les Mots et les Choses Οι Λέξεις και τα Πράγmicroατα υποδεικνύει πως η ένταση αυτού του ελέγχου είναι τόσο σηmicroαντικότερη όσο λιγότερο πρόδηλη καθίσταται η φυσική παρουσία του Υποκειmicroένου από το οποίο ο έλεγχος εκπορεύεται Αν στο αναγεννησιακό ιταλικό τοπίο παρά τον πλούτο των παρεmicroβάσεων η παραmicroυθία της ανθρωποmicroετρικής συνάφειας εξακολουθεί να είναι αισθητή στην εποχή του Baroque στην laquoκλασσική εποχήraquo όπως την αποκαλεί ο Michel Foucault250 στις παραστάσεις

249 Για να γίνει κατανοητή η διαφορά των microεγεθών αρκεί να σηmicroειωθεί πως η συνολική έκταση των διαmicroορφώσεων και των κτηριακών κατασκευών στην αναγεννησιακή villa Medici στο Fiesole αντιστοιχεί σε ένα πλαίσιο γενικών διαστάσεων εκατό σαράντα επί εξήντα microέτρων και στη microανιεριστική έπαυλη Gamberaia στην Τοσκάνη σε ένα πλαίσιο διαστάσεων εκατό επί διακοσίων σαράντα microέτρων Στην επίσης microανιεριστική villa Farnese το βασικό τmicroήmicroα των κατασκευών αντιστοιχεί σε διαστάσεις διακοσίων δέκα επί εκατόν ογδόντα microέτρων Συγκριτικά η έκταση των διαmicroορφώσεων της εποχής του Baroque στο γαλλικό παράδειγmicroα του Vaux-le-Vicomte προσδιορίζεται από ένα ορθογώνιο διαστάσεων τρεισήmicroισι χιλιόmicroετρων microήκους και περίπου ενός χιλιόmicroετρου πλάτους ενώ στις Βερσαλλίες από ένα ορθογώνιο διαστάσεων πεντέmicroισι επί τέσσερα χιλιόmicroετρα Στις διαmicroορφώσεις της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου οι διαστάσεις εκτινάσσονται σε ακόmicroη microεγαλύτερη κλίmicroακα ως εάν οι αιώνες της ευρωπαϊκής τοπιακής ιστορίας να ανταγωνίζονται ο ένας τον άλλο για το έλεγχο όλο και microεγαλύτερων εκτάσεων Στο αγγλικό πάρκο του Stowe η έκταση της τοπιοτέχνησης αντιστοιχεί σε διαστάσεις επτά επί τρεισήmicroισι χιλιόmicroετρα περίπου microε επιλεκτικές όmicroως περιοχές πυκνότερης τοπιακής διαmicroόρφωσης 250 Σηmicroειώθηκε προηγούmicroενα πως η χρήση των όρων laquoBaroqueraquo ή laquoκλασσικόςraquo αποδίδει τη θεωρητική πρόθεση του microελετητή και συνδέεται microε ειδικότερες ερευνητικές και θεωρητικές σκοπιmicroότητες Στον Michel Foucault οι όροι laquoκλασσική εποχήraquo επιτρέπουν την ταύτιση microε την σταθερότητα του Λόγου και την επέκταση της επιρροής του Καρτέσιου προς την κατεύθυνση της πρώτης περιόδου

και στις κατασκευές της los Reyes251 οι βασιλείς η ελέγχουσα αρχή επιβάλουν την αντίληψη της ισχύος τους microε τον εκτενέστερο δυνατό τρόπο Ακόmicroη και όταν αποκρύπτονται από την άmicroεση αντίληψη του παρατηρητή εξακολουθούν εντούτοις laquoαφrsquo υψηλούraquo να τον εποπτεύουν

Στο τοπίο των Βερσαλλιών η οπτική σύνδεση ανάmicroεσα στις επιmicroέρους περιοχές των διαmicroορφώσεων και στο κεντρικό σηmicroείο της οργάνωσής τους τα ανάκτορα παύει να υφίσταται για microεγάλο microέρος της σύνθεσης Εντούτοις οι αυστηρές σχέσεις οργάνωσης ανάmicroεσα στα συνθετικά microέρη παραmicroένουν και αποκαλύπτονται τmicroηmicroατικά Ο παρατηρητής διαισθάνεται δοmicroικούς συσχετισmicroούς οι οποίοι σκηνοθετούν τη θέση και την κίνησή του χωρίς εντούτοις ο ίδιος να διαθέτει τα microέσα ώστε να αντιπαρατεθεί microαζί τους252 στο πεδίο του φυσικού χώρου τουλάχιστον Οι microελετητές σχολιάζουν το τοπιακό αποτέλεσmicroα microιλώντας για την επιθυmicroία ελέγχου του απείρου253 για την οργανωτική δηλαδή έκταση του τοπιακού σχεδιασmicroού η οποία δεν υπερβαίνει απλά κατά πολύ τα ανθρώπινα microέτρα αλλά υπαινίσσεται microια ακόmicroη microεγαλύτερη έκταση ελέγχου 42 Οι συνθετικοί τρόποι των τοπιακών διαmicroορφώσεων κατά την εποχή του Baroque Σε προηγούmicroενο κεφάλαιο περιγράφονται οι αναγεννησιακοί κήποι ως καθορισmicroένοι από συνθετικούς τρόπους όπως αυτοί της σκηνογραφικής ένταξης τους της οργάνωσης των περίκλειστων τmicroηmicroάτων και της προοπτικής τους οργάνωσης σηmicroειώνοντας τη χρήση των προηγούmicroενων συνθετικών ευρηmicroάτων στα πλαίσια ενός αυστηρού γεωmicroετρικού σχεδιασmicroού ο οποίος καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από τη συmicromicroετρία Η σύνθεση στα παραδείγmicroατα που εξετάστηκαν υποδεικνύει κεντρικά σηmicroεία όρασης που αντιστοιχούν στα σηmicroαντικότερα σηmicroεία της θέας και η αλληλουχία των οποίων συγκροτεί τη βασική συνθετική δοmicroή

Ο Michel Foucault στο έργο του που σχολιάστηκε προηγούmicroενα επιmicroένει στην laquoεπιστηmicroικήraquo όπως την αποκαλεί τοmicroή ανάmicroεσα στους αιώνες που προηγούνται αφενός και στην λαmicroπερή εποχή των Γάλλων αυτοκρατόρων αφετέρου στη λαmicroπερή εποχή του κρατικά εφαρmicroοσmicroένου πολιτικού και πολιτιστικού ορθολογικού πνεύmicroατος Η εξέταση των τοπιακών διαmicroορφώσεων εντούτοις υποδεικνύει σηmicroαντικές σχέσεις συγγένειας έκφρασης σχέσεις καταγωγικές ανάmicroεσα στις δυο αυτές περιόδους εκατέρωθεν της υποθετικής ιστορικής τοmicroής Μένει να διερευνηθούν οι συγκεκριmicroένοι όροι της συνέχειας ανάmicroεσα στις τοπιακές επεmicroβάσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού και στις τοπιακές διαmicroορφώσεις του 17ου αιώνα όπως και να τονιστούν τα σηmicroεία ριζικής εκφραστικής microεταβολής Να εξεταστεί δηλαδή το θέmicroα των ιστορικών επιρροών που ασκούν τα ιταλικά παραδείγmicroατα στα νεότερά τους γαλλικά παραδείγmicroατα ή των ιστορικών υπερβάσεων που ορίζουν τα δεύτερα

του Διαφωτισmicroού laquoΣτις αρχές του 17ου αιώνα κατά την περίοδο που δίκαια ή άδικα την αποκαλούν microπαρόκraquo σηmicroειώνει ο Foucault στο κείmicroενο του Οι Λέξεις και τα Πράγmicroατα Αθήνα 1986 σ 89 Είναι βέβαια χαρακτηριστικό πως ο G Deleuze αντίθετα από τον Foucault χρησιmicroοποιεί ανενδοίαστα για την ίδια περίοδο του 17ου αιώνα τον όρο laquomicroπαρόκraquo 251 Los Reyes οι βασιλείς στα Ισπανικά Αναφορά στον διασηmicroότερο ίσως από τους πίνακες του Diego de Silva Veacutelazquez στον πίνακα Las Meninas (1656) τον οποίο χρησιmicroοποιεί ο Foucault ως πολιτιστικό καλλίτερα laquoεπιστηmicroικόraquo παράδειγmicroα ανάλυσης στο έργο του Les Mots et les Choses Στον πίνακα αυτό οι Ισπανοί βασιλείς Φίλιππος ο Δ΄ και Μαριάννα απουσιάζουν ως σαφής απεικόνιση Εξακολουθούν εντούτοις να αποτελούν το καθοριστικό κέντρο της υποκρυπτόmicroενης αναφοράς σε σχέση microε το οποίο συγκροτείται η εικονιστική δοmicroή του ζωγράφου της αυλής Veacutelazquez Πρβλ επιπλέον σχόλια στη συνέχεια όπως και Μ Foucault στο προηγούmicroενο σσ 27-44 κεφ laquoΟι Ακόλουθεςraquo Στην τελευταία παράγραφο του κεφαλαίου αυτού στη σελίδα 44 ο συγγραφέας δηλώνει πως θεωρεί τον προηγούmicroενο πίνακα ως γενικό υπόδειγmicroα της κλασσικής παράστασης και laquoτου χώρου που διανοίγειraquo Σε αυτήν laquoτο υποκείmicroενο έχει υποστεί έκλειψηraquo Εντούτοις το υποκείmicroενο αυτό είναι εκείνο που θεmicroελιώνει την παράσταση και τον χώρο της και εκείνο προς το οποίο η κανονιστική πρόθεση της παράστασης αποτείνεται ως συνθήκη επιβολής Αξίζει βέβαια να συσχετίσουmicroε τις παρατηρήσεις του Foucault microε τις ανάπτυξη των απόψεων microας για την προοπτική γεωmicroετρία στα παραδείγmicroατα της ανεστραmicromicroένης βυζαντινής προοπτικής και της αναγεννησιακής prospettiva artificialis Για την ανάλυση του Foucault ο J G Merquior σηmicroειώνει microια σειρά από αντιρρήσεις για να καταλήξει πως laquoκατά βάθος ο Foucault δεν lsquoδιαβάζειrsquo τις Κυρίες επί των Τιmicroών αλλά microάλλον επιδίδεται σε microια ανάγνωση του πίνακα microέσω της οποίας προβάλει πάνω του ένα βασικό αξίωmicroα της θεωρίας τουraquo Πρβλ J G Merquior Foucault Αθήνα 2002 σ 80 Πρβλ και άποψη της S Alpers laquoInterpretation without Representation or the viewing of Las Meninasraquo Περ Representations no 1 Berkeley 1983- σσ 30-42 252 Η σύλληψη και η κατανόησή τους υπονοεί τη διεισδυτικότερη γνώση του συνθετικού εγχειρήmicroατος 253 Πρβλ ΑS Weiss Miroirs de lrsquo infini Le jardin agrave la franccedilaise et la meacutetaphysique au XVIIe siegravecle Παρίσι 1992

421 Οι ιστορικοί φορείς της εκφραστικής συνέχειας των Ιταλικών και Γαλλικών προτύπων διαmicroόρφωσης του τοπίου Η Ευρώπη254 σε όλο το διάστηmicroα από τον 15ο αιώνα microέχρι και την περίοδο που εξετάζεται σε αυτό το κεφάλαιο αποτελεί χώρο συνεχών και εντονότατων ανταλλαγών ανάmicroεσα στους πληθυσmicroούς της

Πολλές από τις ανταλλαγές αυτές επιβάλλονται από τους πολέmicroους και τις βίαιες microετακινήσεις πληθυσmicroών Αλλά ακόmicroη και κάτω από βίαιες αναγκαστικές συνθήκες οι σχέσεις πολιτιστικής και πολιτισmicroικής microεταφοράς είναι σηmicroαντικές Παράλληλα εντείνεται διαρκώς η προσωπική επικοινωνία ανάmicroεσα στους λόγιους από διαφορετικές εθνότητες και η απρόσωπη επικοινωνία η οποία καθίσταται ολοένα και πυκνότερη microέσα από την τυπογραφική δραστηριότητα Η διάδοση των αρχιτεκτονικών απόψεων αλλά και των απόψεων για την τέχνη των κήπων φαίνεται πως ωφελείται εξαιρετικά όπως επισηmicroάνθηκε ήδη από το τελευταίο αυτό είδος των πολιτιστικών ανταλλαγών που αναπτύσσονται microέσω της εκδοτικής δραστηριότητας Σε όλη την περίοδο από τις αρχικές εκφράσεις της Αναγέννησης έως και την περίοδο που εξετάζεται εντείνεται επίσης η συνήθεια των ηγεmicroόνων ή των εκκλησιαστικών αρχόντων να προσεταιρίζονται την ποιότητα υψηλών διανοητών και καλλιτεχνών ακόmicroη και αν πρόκειται να τους εισάγουν στις χώρες τους κατά τρόπο ανάλογο microε τα χειρόγραφα τις σηmicroαντικές εκδόσεις ή τα καλλιτεχνικά αντικείmicroενα

Ο ιταλικός νεοπλατωνισmicroός και η ίδρυση της Accademia Platonica συνδέονται microε την αφετηριακή για τον ιταλικό ουmicroανισmicroό άφιξη στη Φλωρεντία του Γεώργιου Πλήθωνα Ο Leonardo da Vinci αποστέλλεται ως πολιτιστικό δώρο στον Ludovico Sforza Δούκα του Μιλάνο πριν ξενιτευτεί αργότερα για να εργαστεί ως καλλιτέχνης και microηχανικός στην αυλή του βασιλιά Francois Ι της Γαλλίας Ένας Γάλλος microηχανικός έmicroπειρος στην κατασκευή υδραυλικών microουσικών οργάνων ο Claude Venard σε microια πορεία αντιδανείου εργάζεται στις τοπιακές διαmicroορφώσεις της ιταλικής Villa drsquo Este Ένας Φλαmicroανδός ζωγράφος o Giusto Utens αναλαmicroβάνει να εικονίσει στις περίφηmicroες lunette τις επαύλεις και τους κήπους των Μεδίκων Ο Γάλλος Jacques Lemercier Πρώτος Αρχιτέκτονας του Βασιλέως Louis XIII που ασχολείται επίσης microε τον αστικό σχεδιασmicroό και τον σχεδιασmicroό κήπων έχει εκπαιδευτεί στη Ρώmicroη Ο Ιταλός γλύπτης και αρχιτέκτονας της εποχής του Baroque Giovanni Lorenzo Bernini δηmicroιουργός της πλατείας του Αγίου Πέτρου προσλαmicroβάνεται από τον Louis XIV το Νοέmicroβριο του 1665 στα πλαίσια microιας συνεργασίας που τελικά αποβαίνει άκαρπη προκειmicroένου να ασχοληθεί microε το σχεδιασmicroό του Λούβρου255 Ο Reneacute Descartes περιοδεύει την κεντρική και Δυτική Ευρώπη αναζητώντας πολεmicroικές περιπέτειες και πνευmicroατικά ερεθίσmicroατα και καταλήγει να εξάγει τη συνολική του παιδεία και τις συγκεκριmicroένες φιλοσοφικές του απόψεις στον ευρωπαϊκό βορρά όπου φθάνει ως εκπαιδευτής της βασίλισσας της Σουηδίας Χριστίνας 422 Οι βασιλικοί οίκοι και η υψηλή πολιτιστική αξιολόγηση του τοπίου Τέλος τα πολιτιστικά πρότυπα ιδιαίτερα τα κηποτεχνικά και τοπιοτεχνικά πρότυπα που συνδέονται microε τις επαύλεις και τα ανάκτορα των ηγεmicroόνων microεταφέρονται ακολουθώντας τα microέλη των βασιλικών οίκων όταν αυτά αναλαmicroβάνουν τη διοίκηση νέων κρατών ή όταν microετακινούνται στα πλαίσια βασιλικών γάmicroων

Ο Γουλιέλmicroος της Οράγγης Stadtholder Κυβερνήτης της Ολλανδίας όταν microετακινείται από τις Κάτω Χώρες προκειmicroένου να δεχθεί ως William ΙΙΙ το στέmicromicroα της Βρετανίας microεταφέρει στα αγγλικά νησιά την αγάπη του για τους κήπους του Baroque την αναφορά στη τοπιακή διαmicroόρφωση του ολλανδικού ανακτόρου του Het Loo όπως και την επιρροή της ζωγραφικής τοπίου των Κάτω Χωρών Ο Κάρολος ο VII βασιλιάς της Ισπανίας όταν προσθέτει στο αρχικό στέmicromicroα του αυτό της Νάπολης και Σικελίας microεταφέρει στους κήπους του νέου ανακτόρου του στην Caserta της Ιταλίας την ανάmicroνηση από τους αυτοκρατορικούς κήπους

254 Ορθότερα η Ευρώπη και ο διαρκώς διαστελλόmicroενος χώρος των εδαφικών ανακαλύψεων και της αποικιακής της επέκτασης 255 Η λύση αυτής της συνεργασίας προς χάριν του Γάλλου αρχιτέκτονα Claude Perrault υποδεικνύει την κάmicroψη της επιρροής των ιταλικών προτύπων στη γαλλική επικράτεια Διαθέτουmicroε όmicroως πραγmicroατοποιηmicroένη από τον Bernini microια εξαιρετική για την παρουσίαση των εκφραστικών τάσεων του ιταλικού Baroque προτοmicroή του βασιλιά Ήλιου όπως και τον έφιππο ανδριάντα του Πρβλ J Rykwert The First Moderns The Architects of the Eighteenth Century Massachusetts 1987 σσ 39-47

της Ισπανίας Την ανάmicroνηση από τους κήπους και τις τοπιακές διαmicroορφώσεις των ισπανικών ανακτόρων της La Granja στο San Ildefonso256 ή του Palacio Real στο Aranjuez

Ε44 ndash Ε45 ndash Ε46 Κατά σειρά οι τοπιακές διαmicroορφώσεις των ισπανικών ανακτόρων της La Granja στο San Ildefonso της Ισπανίας στα βόρεια της Μαδρίτης (CC) Οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του Aranjuez στα νότια της Μαδρίτης περικυκλωmicroένες πια από τον αστικό ιστό (GE) και τρίτη εικόνα οι τοπιακές διαmicroορφώσεις και το ανάκτορο της Caserta στην Ιταλία (GE)

Ανάλογους συσχετισmicroούς αποδεικνύουν και οι πορείες εισόδου των ιταλικών τοπιοτεχνικών προτύπων στον γαλλικό πολιτιστικό χώρο Ανάmicroεσα στους πολλούς τρόπους αυτής της microεταφοράς microια ρητή καταγεγραmicromicroένη συνθήκη επιρροής αναφέρεται στη διαmicroόρφωση των κήπων στα ανάκτορα των Tuileries την οποία επιβάλλει microετά την άνοδό της στο γαλλικό θρόνο η Αικατερίνη των Μεδίκων

Είναι πιθανόν η Αικατερίνη να ευθύνεται για την αιmicroατηρότατη σφαγή257 της νύχτας του Αγίου Βαρθολοmicroαίου Υπήρξε όmicroως σίγουρα η υπεύθυνη για τη microεταφορά του πνεύmicroατος του ιταλικού φλωρεντινού microανιερισmicroού στη Γαλλική πρωτεύουσα Αυτή είναι που αποφασίζει την κατασκευή του πρώτου ανακτόρου των Tuileries του Κεραmicroεικού και των

256 Που σχεδιάστηκε στην τελική του microορφή από τον Ιταλό αρχιτέκτονα και σχεδιαστή σκηνικών τον Filippo Juvarra 257 Σύmicroφωνα microε την άποψη του γιου της και άτυχου συmicroβασιλέα της Charles IX και τις απόψεις πολλών ιστορικών

κήπων που το συνοδεύουν Οι γαλλικοί κήποι της εποχής της αποτυπώνονται στους περίφηmicroους για την ιστορία της ευρωπαϊκής τέχνης Τάπητες των Valois τις Tappiseries des Valois που περιγράφουν microαζί microε τους αλληγορικούς πίνακες του Antoine Caron τους αφιερωmicroένους στον Θρίαmicroβο των Εποχών Les Triomphes des Saisons τις περίφηmicroες εορτές στην αυλή των Valois την περίοδο της βασιλείας της Αικατερίνης258 Εορτές που microεγάλο microέρος τους εξελίσσεται στις τοπιακές εκείνες διαmicroορφώσεις οι οποίες αναπτύσσονται γύρω από τα ανάκτορα και τους βασιλικούς πύργους

Ε47 Αριστερά Tapisserie των Valois που περιγράφει χορό στους κήπους των ανακτόρων του Κεραmicroικού στα 1573 προς τιmicroήν Πολωνών διπλωmicroατικών αποσταλmicroένων Στο κέντρο της παράστασης η Αικατερίνη των Μεδίκων ντυmicroένη στα microαύρα (PD) Ε48 Δεξιά Γιορτή στη Bayonne Προσχέδιο του Antoine Carons για tapisserie που περιγράφει τις εορταστικές εκδηλώσεις κατά τη συνάντηση των βασιλικών αυλών των Valois και των Αψβούργων στους βασιλικούς κήπους στη Bayonne στα 1565 Καθώς οι αυλικοί καmicroακώνουν το ψεύτικο κήτος κόκκινο κρασί ξεπηδά από τις laquoπληγέςraquo (PD)

Την Αικατερίνη και τους γιους της διαδέχεται στον γαλλικό θρόνο ο Ερρίκος της

Ισπανικής Ναβάρας ως Henrie IV της Γαλλίας259 Παντρεύεται σε δεύτερο γάmicroο microια άλλη Ιταλίδα την Marie de Medici κόρη του microεγάλου δούκα της Τοσκάνης και γιαγιά του Louis XIV η οποία εντείνει την ιταλική πολιτιστική επιρροή στη γαλλική αυλή συνδέοντας το όνοmicroά της microε το Palais de Luxembourg και τους κήπους του

258 Οι τάπητες αυτοί περιγράφουν εορτές οι οποίες οργανώνονταν microε την ευκαιρία διπλωmicroατικών συναντήσεων microεγάλης πολιτικής σηmicroασίας Πρβλ F Yates The Valois Tapestries Λονδίνο 1999 259 Μετά το θάνατο του Charles IX το θάνατο της microητέρας του Αικατερίνης των Μεδίκων και τη δολοφονία του αδελφού του και διαδόχου του του Henrie III de Valois

Ε49 Κήποι ndash κεντήmicroατα jardins de broderie στον πύργο του Villandry στο Indre et Loire (CC) Προκειmicroένου να γίνει κατανοητή η βασιλική γενεαλογία των κήπων του γαλάζιου αίmicroατος και η σηmicroασία τους για την τοπιοτεχνία του Baroque πρέπει να τονιστεί πως οι κήποι του ανακτόρου του Κεραmicroεικού των Tuileries είναι το επαγγελmicroατικό περιβάλλον και ταυτόχρονα το αρχικό εκφραστικό πρότυπο microέσα στο οποίο microεγαλώνει ο δηmicroιουργός των σηmicroαντικότερων γαλλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων του 17ου αιώνα ο Andreacute Le Nocirctre αφού ο πατέρας του και ο παππούς του είναι βασιλικοί κηπουροί των Tuileries

Τόσο ο Le Nocirctre όσο και ο σηmicroαντικότερος αποδέκτης του έργου του ο Louis XIV αναπτύσσονται εποmicroένως σε ένα κοινό περιβάλλον τοπιακής παιδείας microε προέλευση ιταλική Παιδείας λεπτοmicroερέστερης για τον πρώτο γενικότερης για τον δεύτερο η οποία συνδέει τις διαmicroορφώσεις των κήπων όχι απλά microε τη βασιλική πολυτέλεια αλλά microε την προβολή της βασιλικής κρατικής ισχύος laquoΗ Υψηλότης σας γνωρίζειraquo τονίζει ο Jean-Baptiste Colbert γενικός επιθεωρητής των οικονοmicroικών του Βασιλιά Ήλιου συmicroβουλεύοντας τον microονάρχη laquoπως microε εξαίρεση τις ξεχωριστές πράξεις του πολέmicroου τίποτα δεν σφραγίζει τόσο το microεγαλείο και το πνεύmicroα των ηγεmicroόνων όσο τα κτήρια και όλοι οι επιγενόmicroενοι σχηmicroατίζουν άποψη γι΄ αυτούς microε microέτρο αυτά τις υπέροχες οικίες που (οι ηγεmicroόνες) όρθωσαν στη διάρκεια της ζωής τουςraquo260 Οικίες βασιλικές βέβαια ανάκτορα ανάλογα των Βερσαλλιών που αποτελούσαν κέντρα αντίστοιχα microεγαλοπρεπών τοπιακών διαmicroορφώσεων

260 Ο Colbert γράφει το γράmicromicroα αυτό το 1665 ενόσω η κατασκευή των Βερσαλλιών βρίσκεται σε εξέλιξη τονίζοντας τους φόβους του για το αποτέλεσmicroα και προτρέποντάς τον Louis XIV να επιmicroείνει στην ποιότητα των κατασκευών laquoΤι κρίmicroαraquo συνεχίζει laquoο microεγαλύτερος βασιλιάς και ο περισσότερο ενάρετος αυτός που διαθέτει την αρετή εκείνη που κάνει τους microεγαλύτερους ανάmicroεσα στους ηγεmicroόνες να κριθεί microε το microέτρο των Βερσαλλιώνraquo Από C Santini Il giardino di Versailles Natura artificiomodello Bologna 2007 σ 71

43 Η εκφραστική συνέχεια και η διαφοροποίηση των Ιταλικών και των Γαλλικών προτύπων διαmicroόρφωσης του τοπίου Στους κήπους τους οποίους ο Le Nocirctre σχεδιάζει για τον βασιλιά τα microέλη της αυλής και την ανερχόmicroενη αστική τάξη261 κάποιοι από τους συνθετικούς τρόπους της παλαιότερης ιταλικής κηποτεχνίας διατηρούνται κάποιοι εφαρmicroόζονται σε περιορισmicroένη κλίmicroακα επιmicroέρους επεισοδίου ενώ άλλοι εξελίσσονται και αποκτούν κλίmicroακα ένταση και λαmicroπρότητα την οποία ποτέ πριν δεν είχαν προσεγγίσει Ε410 και Ε411 Diego de Silva Veacutelasquez Las Meninas Οι Ακόλουθες 1656 Ο συνολικός πίνακας αριστερά (PD) και η λεπτοmicroέρεια του βασιλικού ζεύγους (PD) απεικονισmicroένου στον καθρέφτη του βάθους Όπως στον πίνακα έτσι και στις τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque ο κυρίαρχος microονάρχης πίσω από τα νώτα του microέσου θεατή φαίνεται να αποτελεί τον ουσιαστικό κεντρικό αποδέκτη της διαmicroόρφωσης 431 Η γεωmicroετρική οργάνωση των κατόψεων και η εφαρmicroογή της συmicromicroετρίας Η αντίληψη της γεωmicroετρικής οργάνωσης των κατόψεων για παράδειγmicroα όπως και της γλυπτικά κλαδεmicroένης φυτικής microάζας παραmicroένει και εξελίσσεται microε τέτοια έmicroφαση ώστε να περιγράφεται microε έναν χαρακτηρισmicroό απόλυτα microη φυσικό συνώνυmicroο της λεπτότατης επεξεργασίας Jardins de broderie κήποι-κεντήmicroατα θα αποκληθούν όπως ήδη έχει σηmicroειωθεί τα τmicroήmicroατα εκείνα των τοπιακών διαmicroορφώσεων τα οποία διατηρούν microια λεπτότατη και απόλυτη σχηmicroατοποίηση της φύτευσης

Σύmicroφυτη microε την αντίληψη της γεωmicroετρικής οργάνωσης παραmicroένει η αντίληψη της συmicromicroετρίας που εφαρmicroόζεται και σε επιmicroέρους τmicroήmicroατα στους κήπους-κεντήmicroατα ή στα επιmicroέρους πλατώmicroατα στις δεξαmicroενές και τις διαmicroορφώσεις του νερού στη διάταξη των chacircteaux και των άλλων κτηριακών κατασκευών που εντάσσονται στη σύνθεση του τοπίου

261 Ενδεικτικά τις Βερσαλλίες για τον Louis XIV το Chantilly για τον θείο του microονάρχη τον Grand Condeacute το Vaux-le-Vicomte για τον Nicolas Fouquet και τις διαmicroορφώσεις στο Chacircteau de Sceaux για τον αντίπαλο και διάδοχο του Fouquet τον Jean Baptiste Colbert Αλλά ο τοπιακός σχεδιασmicroός εκ microέρους του Le Nocirctre επεκτείνεται και πέρα από τα γαλλικά σύνορα Πρβλ αναφορές στη συνέχεια

Στις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque όmicroως πολύ περισσότερο από όσο στις διαmicroορφώσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού οι επιmicroέρους συmicromicroετρικές οργανώσεις των τmicroηmicroάτων της σύνθεση υποβάλλονται σε microια ενιαία κεντρικά οργανωmicroένη συmicromicroετρική διάταξη αποφασισmicroένη να καθορίσει την microεγαλοπρέπεια του κεντρικού συνθετικού άξονα και τη σχέση της όρασης του παρατηρητή microε απώτατα σηmicroεία θέας

Η αmicroεσότερη και σηmicroαντικότερη ταυτόχρονα παρατήρηση για την περιγραφή αυτών των διατάξεων αναφέρεται στην ισχύ και στο εξαιρετικά microεγάλο microήκος που αποκτά αυτός ο κεντρικός άξονας συγκριτικά microε τις διαmicroορφώσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού Μήκος το οποίο όπως υποδεικνύουν οι microελετητές τείνει να διαφύγει από την πεπερασmicroένη αντίληψη καθώς χάνεται στον ορίζοντα σκοπεύοντας προς το άπειρο Ακολουθώντας προηγούmicroενο σχόλιο της διερεύνησης πρέπει να επαναλάβουmicroε πως ο υποθετικός παρατηρητής δεν microπορεί να περιοριστεί στην πεπερασmicroένη συνθήκη του κοινού περιπατητή επισκέπτη Αντιστοιχεί microάλλον στο Υποκείmicroενο του ελέγχοντος λόγου ή έστω του κυρίαρχου microονάρχη ο οποίος πίσω από τα νώτα του ταπεινού σηmicroερινού θεατή εξακολουθεί να αποτελεί όπως και στην περίπτωση των Ακολούθων της Πριγκίπισσας262 τον ουσιαστικό κεντρικό αποδέκτη της τοπιακής διαmicroόρφωσης 432 Ο εγκλεισmicroός των τοπιακών διαmicroορφώσεων Στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα η συνήθεια των ιταλικών κηποτεχνηmicroένων περίκλειστων χώρων των τοπιακών stanze διατηρείται αποσπασmicroατικά αλλά η κύρια συνθετική πρακτική είναι αυτή της εκτεταmicroένης ακολουθίας χώρων ανοικτών microεταξύ τους οι οποίοι αναπτύσσονται γραmicromicroικά κατά τρόπο αξονικό τονίζοντας την επιβολή της microεγάλης κλίmicroακας των διαmicroορφώσεων πάνω στη ανθρώπινη διάσταση Ένας άλλος εγκλεισmicroός εmicroφανίζεται όmicroως πολύ microεγαλύτερης κλίmicroακας προκειmicroένου να ορίσει πλευρικά το ενιαίο συνθετικό σύνολο έτσι ώστε η έmicroφαση του κατά microήκος άξονα και της κεντρικής ως προς αυτόν συmicromicroετρίας να επιτείνεται Ο εγκλεισmicroός αυτός microπορεί να επιτυγχάνεται όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte microε την ευφυή ερmicroηνεία του αρχικού αναγλύφου του εδάφους και την αναπροσαρmicroογή του microε χωmicroατουργικές εργασίες Αλλά πραγmicroατοποιείται επίσης χάρις στην πλαισίωση microε πυκνότατη φύτευση είτε αυτή παράγεται microε ενίσχυση της προϋπάρχουσας όπως πάλι στην περίπτωση του Vaux le Vicomte είτε microε την εξ αρχής φύτευση όπως στην περίπτωση των Βερσαλλιών

Στα περισσότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα η σύνθεση των microικρών σχετικά τοπιακών διαmicroορφώσεων είναι στις περισσότερες περιπτώσεις ανοικτή στρέφεται προς έναν πολύ microεγαλύτερο περιβάλλοντα χώρο Ο χώρος αυτός ως ζωντανό σύνολο σχέσεων πέρα από την έπαυλη και τους κήπους της όπως στα παραδείγmicroατα γύρω από τη Φλωρεντία εντάσσεται στην τοπιακή ερmicroηνεία microέσω του επιλεγmicroένου τρόπου θέασης Μέσω της από απόσταση δηλαδή επιλεγmicroένης οπτικής συσχέτισης η οποία αναφέρεται στο περιβάλλον σύνολο όπως αυτό υπάρχει πέρα από τη διαmicroόρφωση περιλαmicroβάνοντας βέβαια φυσικά ή κατασκευασmicroένα σηmicroεία αναφοράς Στα παραδείγmicroατα του Baroque αντίθετα οι τοπιακές διαmicroορφώσεις αποφασίζουν να καταστούν microε έmicroφαση αυτοαναφορικές όπως microόλις προηγούmicroενα σηmicroειώθηκε Επιλέγουν αντί για τη σκηνογραφική ενσωmicroάτωση στο περιβάλλον τοπιακό υπόβαθρο την εφαρmicroογή microιας αποσπασmicroένης από το εξωτερικό περιβάλλον σκηνογραφικής συγκρότησης η οποία να εξασφαλίζει τον πλήρη εσωτερικό έλεγχο Έτσι στο Vaux le Vicomte η συνολικότερη αντίληψη της σύνθεσης από τη νότια όψη του πύργου υποτάσσεται σε microια κεντρική γραmicromicroική στόχευση που αναφέρεται microε έmicroφαση σε έναν κύριο τρόπο θέασης προς το βάθος της διαmicroόρφωσης και τον ουρανό Στις Βερσαλλίες πάλι η θέα των κήπων από τον εξώστη του πρώτου ορόφου του ανακτόρου δεν επιτρέπει καν τη συνολική επισκόπηση της αλληλουχίας των διαmicroορφώσεων αλλά υποχρεώνει σε τmicroηmicroατικές διαδοχικές προσεγγίσεις καθορισmicroένες από την αξονική πάντα οργάνωση Τόσο στην πρώτη όσο και στη δεύτερη περίπτωση πύργος και ανάκτορα συνιστούν το

262 Στον πίνακα του Veacutelazquez Las Meninas Βλ και προηγούmicroενα

ενδιάmicroεσο αρχιτεκτονικό στοιχείο microέσω του οποίου διέρχεται ο επισκέπτης προκειmicroένου να ελεγχθεί η κίνηση και η εποπτεία του χώρου

Στους προηγούmicroενους χειρισmicroούς εγκλεισmicroού η νεότερη θεωρητική διερεύνηση προσθέτει microια επιπλέον συνθήκη αυτήν η οποία πραγmicroατοποιείται όταν microια επιφάνεια κάmicroπτεται Ο Gilles Deleuze ερευνώντας την περίοδο του Baroque επιmicroένει όπως θα αναλυθεί εκτενέστερα στην συνέχεια στον προσδιορισmicroό των laquoσηmicroείων καmicroπήςraquo τα οποία microπορούν να επιτείνουν την εσωστρέφεια microορφικών σχηmicroατισmicroών263 Ο Deleuze δεν αναφέρεται βέβαια σε τοπιακές διαmicroορφώσεις Εντούτοις οι τοπιοτεχνήσεις της εποχής που εξετάζει επισηmicroαίνουν άλλοι ερευνητές επιmicroένουν να laquoκάmicroπτονταιraquo προς το εσωτερικό τους συνήθως microε τρόπο άδηλο ελέγχοντας την κίνηση και την όραση του περιπατητή 433 Οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque ως γιγαντιαίες σκηνογραφικές κατασκευές

Ε412 Η αmicroφιθεατρική διαmicroόρφωση των κήπων Boboli στο Oltrarno στην Φλωρεντία Αναπαράσταση του 18ου αιώνα (PD) Έχει ήδη υποδειχθεί πως οι τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque είναι συνήθως εξαιρετικά microεγαλύτερες από αυτές της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού ενώ επιπλέον εmicroφανίζονται microε έmicroφαση αυτοαναφορικές σε σχέση microε τις προηγούmicroενες και συγκροτηmicroένες σκηνογραφικά microε τρόπο που επιτείνει την αυτοαναφορική στραmicromicroένη προς το εσωτερικά σύνθεσή τους

Η χρήση ορολογίας συναφούς microε το θέατρο για την περιγραφή των τοπιακών διαmicroορφώσεων του 17ου αιώνα δεν είναι βέβαια microεταφορική Οι δηmicroιουργοί τους όπως και οι βασιλικές αυλές αντιmicroετώπιζαν αυτούς τους χώρους ως το πολιτικό και πολιτιστικό θέατρο όπου η καθηmicroερινότητά τους έπρεπε να υποδυθεί

263 Για την έντεχνη κάmicroψη των microορφωmicroάτων προς το εσωτερικό τους η οποία προσδιορίζεται από τα σηmicroεία καmicroπής όπως την εξετάζει ο Gilles Deleuze στο έργο του Le Pli Η Πτύχωση αλλά και για τη δυνατότητα συσχετισmicroού αυτής της θεώρησης microε τη συνθήκη συνθετικού εγκλεισmicroού του γαλλικού κήπου της εποχής του Baroque βλ αναλυτικότερο σχολιασmicroό στη συνέχεια

ρόλους συγκεκριmicroένης συmicroπεριφοράς και να ενσωmicroατωθεί σε τελετές και εορταστικά σχήmicroατα σκηνοθετηmicroένα από εξειδικευmicroένους τελετάρχες που συνεργάζονται στενά microε δραmicroατουργούς και ηθοποιούς264 Έτσι τα κτήρια και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου αποβαίνουν το microόνιmicroο σκηνικό πλαίσιο το οποίο υποδέχεται τις επιmicroέρους δράσεις ή τα συνολικότερα τελετουργικά εορταστικά και θεατρικά σχήmicroατα Επιτρέπει σε αυτές τις πολυποίκιλες δράσεις να αναπτυχθούν και επιτείνει τη microεγαλοπρέπειά τους Με ειδικότερο τρόπο αποτελεί συνηθισmicroένη πρακτική στις αρχές ιδιαίτερα της περιόδου που εξετάζεται να προσθέτουν πραγmicroατικά σκηνικά στο χώρο των κήπων όπως για παράδειγmicroα στο καταληκτικό σηmicroείο του κεντρικού συνθετικού άξονα ώστε η όραση να εκτείνεται προοπτικά παραmicroένοντας εντούτοις εγκλωβισmicroένη στο ελεγχόmicroενο εσωτερικό της τοπιακής διαmicroόρφωσης

Ε413 Οι κήποι του Chantilly ως θεατρικός χώρος που αποκαλύπτεται στην ελέγχουσα όραση του Βασιλιά-Ήλιου Από την εντυπωσιακή για την ιστορική της αληθοφάνεια κινηmicroατογραφική ταινία Franccedilois Vatel του Roland Joffeacute (2000 ndash του συγγραφέα)

laquoΣτα microέσα του 17ου αιώνα δηmicroοσιεύονται δυο γαλλικές πραγmicroατείες για την τέχνη των κήπωνraquo σηmicroειώνουν οι Steenbergen και Reh265 Η πρώτη που έχει τον τίτλο laquo΄Le jardin de plaisir΄ (΄Ο Κήπος Της Χαράς΄) στα 1651 ήταν γραmicromicroένη από τον Andreacute Molletraquo Η δεύτερη που αποδίδεται στον πατέρα του τον Claude Mollet αρχικηπουρό του βασιλιά έχει τον τίτλο laquo΄Theacuteacirctre des plans et jardinages΄ (΄Θέατρο σχεδίων και κηπουρική΄) δηmicroοσιεύεται το 1652 microετά τον θάνατό του και είναι αφιερωmicroένη στον Andreacute Le Nocirctreraquo

Η σκηνογραφία που επιβάλλεται εντέλει στην τοπιακή θεώρηση του Baroque είναι αυτή microιας ελεγκτικής θέασης κατά το δυνατόν συνολικής όπου η διαδοχή των επιmicroέρους τmicroηmicroάτων οδηγεί βαθmicroιαία στην αποθέωση της πολιτιστικής microεγαλοπρέπειας στην κατrsquo ουσίαν αποθέωση του βασιλικού microεγαλείου του microονάρχη ο οποίος απευθύνεται στη σκηνή από το σηmicroείο του κεντρικού laquoθεωρείουraquo του διευρυmicroένου αυτού θεάτρου από τη θέση του κεντρικού σηmicroείου θέας Η σκηνικότητα των Ιταλικών επαύλεων εmicroφανίζει σε κάποιες περιπτώσεις ανάλογη διάθεση Ποτέ όmicroως microε αυτήν την ένταση και την εmicromicroονή του συνολικού εγκλεισmicroού στο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο τοπιακό τέχνηmicroα Στην παλλαδιανή άλλωστε εκδοχή της Villa Rotonda η πρόσβαση προς το τοπίο microολονότι κεντρική κατά τις εξόδους από την έπαυλη εmicroφανίζεται ως περίπου ισότιmicroη πολλαπλότητα θέασης προς ένα περιβάλλον φυσικό 266

264 Ο Μολιέρος όπως σηmicroειώνεται στη συνέχεια συmicromicroετέχει στις εορτές των εγκαινίων του Veaux le Vicomte παρουσιάζοντας στους χώρους των διαmicroορφώσεων ένα νέο θεατρικό έργο του ενώ τρία από τα γνωστά έργα του παρουσιάζονται για πρώτη φορά στους χώρους των Βερσαλλιών Πρβλ P-A Laplaude The Gardens of Versailles Λονδίνο 1995 σσ 21-31 Πρόκειται για τα έργα Les Facirccheux Tartuffe και Le Mariage Forceacute 265 Πρβλ C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 145 266 Είναι χαρακτηριστική στην εκδοχή της Villa Rotonda η έλλειψη του συγκροτηmicroένου συνοδευτικού κήπου ο οποίος στις περισσότερες περιπτώσεις τοπιακών διαmicroορφώσεων της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού συmicroπληρώνει ως ενδιάmicroεσος τη σχέση ανάmicroεσα στο κτήριο και στο περιβάλλον τοπίο

434 Η κεντρική παρουσία του ηγεmicroόνα χαρακτηριστική των τοπιακών απόψεων του 17ου αιώνα Γεωmicroετρική οργάνωση και τονισmicroός των συmicromicroετρικών διατάξεων εγκλεισmicroός των διαmicroορφώσεων σκηνογραφικός επαναπροσδιορισmicroός του εσωτερικού τους χώρου όλες αυτές οι συνθήκες τοπιακής οργάνωσης σκοπό έχουν να ενισχύσουν τον έλεγχο του τοπίου από την κυρίαρχη κεντρική θέση όρασης Σκοπό έχουν να επιβάλλουν microια συγκεκριmicroένη άποψη ηγεmicroονικού ελέγχου η οποία υπερβαίνει κατά πολύ τα παλαιότερα συγγενή αναγεννησιακά παραδείγmicroατα Επιπλέον διαφοροποιείται ριζικά από τα τοπιακά ήθη τα οποία εισηγείται ήδη από την περίοδο του 17ου αιώνα η εν πολλοίς φυσιοκρατική περιγραφική ολλανδική ζωγραφική τοπίου267

Αλλά η εντονότερη αντίθεση προς την κεντροθετηmicroένη αυτή αντίληψη αναφέρεται microάλλον στη ριζική διαφορά της από τη νεωτερική προσέγγιση Στην εmicroπειρία των δυο τελευταίων αιώνων η γεωmicroετρική κανονικότητα τείνει microε microεγαλύτερη ή microικρότερη αποφασιστικότητα να παραγκωνιστεί σε όφελος της ελευθερίας της όρασης και ακόmicroη περισσότερο σε όφελος της ελευθερίας της κίνησης microέσα στο τοπίο Στα ακραία νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα το τοπίο δεν κατασκευάζεται ούτε παρίσταται πλέον ως υπόβαθρο επιβεβληmicroένων κινήσεων αλλά αντιmicroετωπίζεται ως πεδίο εκδήλωσης microιας αυτεξούσιας και εποmicroένως συχνά απρόβλεπτης δυναmicroικής Ο περιπατητής εmicroφανίζεται έτοιmicroος να αποδεχθεί τη βύθισή του σε ένα σαγηνευτικό και πιθανόν επίφοβο τοπιακό υποδοχέα microε τον ίδιο περίπου τρόπο microε τον οποίο το κοινό της ζωγραφικής του ύστερου Ροmicroαντισmicroού αποδέχτηκε τους νεφελώδεις πίνακες του William Turner Στους πίνακες αυτούς η εmicromicroονή στο φυσικό υπόβαθρο εντείνεται Όχι απλά γιατί τα πρόσωπα υποβαθmicroίζονται ή απουσιάζουν αλλά πολύ περισσότερο γιατί η δυναmicroική απόδοση φυσικών διεργασιών στα όρια της αφαίρεσης θέτει υπό αίρεση τη στατική θεώρηση άρα και τον κεντρικό πολιτιστικό έλεγχο του θέmicroατος

Η αγωνία αυτής της φυγόκεντρης τοπιακής θεώρησης γίνεται ίσως σαφέστερη σε παλαιότερες microεταβατικές παραστατικές προσεγγίσεις στους πίνακες του πρώιmicroου Ροmicroαντισmicroού Στο εικαστικό εγχείρηmicroα του Eugegravene Delacroix στην περιγραφή του για την Καταστροφή της Χίου για παράδειγmicroα ή στο ακόmicroη παλαιότερο πίνακα του Antoine-Jean Gros στην περιγραφή του Πεδίου της microάχης του Eylau Σε παραστάσεις δηλαδή όπου τα σώmicroατα εmicromicroένουν αλλά η σύνθεση επιχειρεί να διαφύγει πλευρικά συνεχίζοντας την παρουσία της έξω από τα πλάγια όρια του πίνακα Υποδεικνύοντας δηλαδή το συνεχιζόmicroενο εύρος του τοπίου ως τον απόλυτο τελικό φορέα της δυναmicroικής εικονιστικής δράσης

Τα τοπιακά ήθη του γαλλικού Baroque τα πρότυπα δηλαδή της οργάνωσης των κήπων όπως αυτά εmicroφανίζονται στη γαλλική ιδιαίτερα επικράτεια χαρακτηρίζονται από την κεντρική συνθήκη ελέγχου η οποία πρέπει να οριστεί ως το βασικό στοιχείο της αντίθεσής τους προς τις νεότερες ροmicroαντικές και νεωτερικές προσεγγίσεις

Με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο στη γαλλική εικονογραφία του 17ου αιώνα ζωγράφοι όπως ο Adam Frans van der Meulen268 περιγράφουν στους πίνακες τους εκτεταmicroένα τοπία microε χειρισmicroούς που θυmicroίζουν τη ζωγραφική τοπιογραφία των Κάτω Χωρών269 Αλλά οι πίνακες δεν είναι θεmicroατικά τοπιογραφικοί κατά κύριο λόγο Στο κέντρο του πίνακα έφιππη κυρίαρχη η Υψηλότης του ο στρατηλάτης microονάρχης στρέφεται υπεροπτικά προς τον θεατή υποχρεώνοντας αβίαστα το άλογό του να ανυψωθεί σε στάση dressage Η κυριαρχία πάνω στο υπέροχο ζώο που η φυσική του δύναmicroη έχει microετατραπεί microε τη συνεχή εκγύmicroναση πρώτα σε πολεmicroικό όπλο και στη συνέχεια σε ελεγχόmicroενο αισθητικά πρότυπο τονίζει σε πρώτο επίπεδο αυτό που επαναλαmicroβάνεται στο βάθος του πίνακα Επαναλαmicroβάνει δηλαδή και τονίζει την κυριαρχία πάνω στον τόπο

267 Για τη ριζική αυτή διαφορά βλ επόmicroενο κεφάλαιο Η Alpers στηρίζει την εξέταση ανάλογων αντιθέσεων στην αντίθεση ανάmicroεσα στην laquoαφηγηmicroατικήraquo αναγεννησιακής καταγωγής τάση και στην laquoπεριγραφικήraquo τάση που γεννιέται στις Κάτω Χώρες εξετάζοντας βέβαια τη διαφορά που προκύπτει στο πεδίο της ζωγραφικής Η διερεύνηση που ακολουθεί επιχειρεί να υποκαταστήσει το δεύτερο microέρος του αντιθετικού ζεύγους microε την αποδοχή του φυσικού τοπίου και την ανάπτυξη φυσικότροπων τάσεων διαmicroόρφωσης όπως αυτές που συναντούmicroε στην αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου του 18ου αιώνα Τις τάσεις αυτές εισηγείται άmicroεσα όπως υποδεικνύεται από την ιστορική ακολουθία των όρων που περιγράφουν στις ευρωπαϊκές γλώσσες το τοπίο η ολλανδική ζωγραφική τοπίου του 17ου αιώνα Πρβλ S Alpers The Art of Describing Dutch Art in the Seventeenth Century Λονδίνο 1989 268 Ή Adam Franz van der Meulen 269 Ο Meulen εξάλλου ήταν φλαmicroανδικής καταγωγής στην υπηρεσία όmicroως του Louis XIV

στο τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων που περιγράφεται ζωγραφικά ως τοπίο microάχης ή πολιορκίας ως το τοπίο της ισχύος και του ελέγχου εντέλει Ε414 Επάνω Adam Frans van der Meulen Louis XIV at the siege of Besancon O Λουδοβίκος XIV στην πολιορκία της Besanccedilon (1674 ndash Μουσείο Ermitage PD) - και κάτω Ε415 Diego Rodriguez de Silva Velaacutezquez El Conde duque de Olivares a caballo Ο Κόmicroης-Δούκας του Olivares έφιππος (1634 - Museo del Prado Μαδρίτη PD) Στους δυο πίνακες περιγράφεται η κυριαρχία πάνω στο άλογο στην εκγυmicroνασmicroένη φύση που ανορθώνεται αβίαστα Αλλά περιγράφεται επίσης η κυριαρχία πάνω στον φυσικό τόπο που microετατρέπεται σε τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων Η συσχέτιση microε το ελέγχον Υποκείmicroενο είναι στους προηγούmicroενους πίνακες κεντρική εmicroφανώς απεικονισmicroένη microάλιστα Λιγότερο επιβλητική εντούτοις από την σηmicroαίνουσα απόκρυψή του όπως αυτή υποδηλώνεται στις επίσης θριαmicroβικές χωρικά πραγmicroατοποιηmicroένες διαmicroορφώσεις των τοπίων της εποχής Στις πραγmicroατοποιηmicroένες αυτές διαmicroορφώσεις το πραγmicroατικό microέγεθος των επεmicroβάσεων ο πλούτος και η κρισιmicroότητα των κατασκευών όσο και η εκφραστική τους περιπλοκότητα αποτελούν την εποπτικά ισχυρότερη δήλωση πολιτικής και πολιτιστικής ισχύος Αυτή συγκεφαλαιώνει όλες τις άλλες επιmicroέρους

ηγεmicroονικές υποδείξεις της έκφρασης των κοινωνιών Με τόσο ισχυρό microάλιστα τρόπο ώστε η microετακίνηση του πολιτικού και οικονοmicroικού ελέγχου στον ευρωπαϊκό χώρο να υπονοεί και την αντίστοιχη microεταβολή στα κέντρα παραγωγής τοπιακών προτύπων270 435 Οι προοπτικοί κανόνες και η προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης

laquoΜπορεί έτσι να φτιάξει κάποιος τις σκιές σε έναν κήπο ώστε να αναπαριστούν microορφές διάφορες όπως microορφές δέντρων ή άλλων πραγmicroάτων Επίσης να κλαδέψει τους φράχτες των θάmicroνων ώστε microε microια συγκεκριmicroένη προοπτική αυτοί να αναπαριστούν κάποιες microορφέςraquo περιγράφει ο Reneacute Descartes271 σε microια παράγραφο χαρακτηριστική για τις συνήθειες και τους κηποτεχνικούς χειρισmicroούς της εποχής του

Έχει ήδη περιγραφεί η εφαρmicroογή της προοπτικής ως σηmicroαντικής εκφραστικής επινόησης της Αναγέννησης Έχει περιγραφεί ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως εικονιστική συνθήκη την απόδοση του τοπιακού βάθους στη ζωγραφική της περιόδου Επίσης ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως συνθήκη οργάνωσης των διαmicroορφώσεων του τοπίου τη συσχέτισή τους microε τον περιβάλλοντα χώρο και τη σκηνογραφική ένταξή τους σε αυτόν272 Στους κήπους του Baroque η χρήση της προοπτικής εξακολουθεί να αποτελεί κεντρικό εκφραστικό τρόπο της εσωτερικά συγκροτηmicroένης σκηνικής οργάνωσης Αλλά η χρήση της αποδίδοντας πλήρως τη λειτουργία των σκηνογραφικών τεχνασmicroάτων σκοπό έχει να επιτείνει την εσωτερική αυτοαναφορική ιδιαιτερότητα της τοπιακής διαmicroόρφωσης Να σύρει την αντίληψη προς την εσωτερική συνθήκη συmicroπύκνωσης η οποία επιχειρεί microε όσο το δυνατόν πειστικότερο τρόπο να επιβάλει την προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης Αν η σύγχρονη πολιτική σκέψη έχει περιγράψει την ιδεολογία ως σύστηmicroα παραστάσεων τις οποίες διαθέτει microια κοινωνία για τους όρους ζωής της παραστάσεων εν microέρει πραγmicroατικών και εν microέρει πλασmicroατικών273 στις διαmicroορφώσεις της τοπιακής σκηνογραφίας του Baroque ανακαλύπτουmicroε ιδιαίτερα πειστικά παραδείγmicroατα πλασmicroατικής ιδεολογικής κατασκευής Συγκροτηmicroένης όχι microόνο ως σύστηmicroα πολιτιστικών σχέσεων οι οποίες υποβαστάζουν microια πολιτική εξουσία αλλά και ως σύστηmicroα πραγmicroατικών διαmicroορφώσεων Πραγmicroατικών Όχι ακριβώς χειροπιαστών microε την έννοια της χειροπιαστής απτής υλικότητας Η οιονεί πραγmicroατικότητα του γαλλικού κήπου ολοκληρώνεται ως οπτική εικόνα προορισmicroένη να εξαπατήσει τον παρατηρητή ως προς την κατασκευαστική πραγmicroατικότητα του τοπίου Επιβάλει συνειδητά την οφθαλmicroαπάτη ως την τελική συνθήκη ολοκλήρωσης της αντίληψης του χώρου ndash συνειδητά για τον δηmicroιουργό της βεβαίως γιατί για τον ανυποψίαστο παρατηρητή οι χειρισmicroοί προοπτικής παρέmicroβασης στο τοπίο παραmicroένουν κρυφοί

Στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte όπως περιγράφεται αναλυτικότερα στη συνέχεια της διερεύνησης η προσπάθεια του σχεδιασmicroού είναι να παραγάγει microια πλασmicroατική συνθήκη προσέγγισης των απώτερων τmicroηmicroάτων της σύνθεσης microια πλασmicroατική συνθήκη laquoτηλεσκοπίουraquo274

Η προσπάθεια επιτελείται microε τη χρήση αυτού που microπορεί να περιγραφεί ως laquoπροοπτική υστέρησηraquo laquoperspective retardeacuteeraquo και η οποία microπορεί να εξηγηθεί microε

270 Η παρατήρηση υποδεικνύει πως η κυριαρχία των τοπιακών παραδειγmicroάτων ακολουθεί την microεταβολή των όρων της πολιτικής και οικονοmicroικής κυριαρχίας στον Ευρωπαϊκό χώρο Από την Ιταλία στην Γαλλία και τελικά στη Βρετανία 271 C Santini στο προηγούmicroενο σ 30 Κατά τη Santini το απόσπασmicroα προέρχεται από τους Cogitationes privatae και αντιστοιχεί σε αποσπάσmicroατα τα οποία αναφέρονται από τον Leibniz 272 Πρβλ προηγούmicroενο Κεφάλαιο Γ 273 Η χαρακτηριστικότερη ίσως διατύπωση αυτού του πλέγmicroατος σχέσεων οφείλεται στον Louis Althusser Σύmicroφωνα microε αυτόν laquoη ιδεολογία είναι lsquoπαράστασηrsquo της φανταστικής σχέσης του ατόmicroου microε τις πραγmicroατικές συνθήκες ύπαρξής τουraquo Πρβλ Λ Αλτουσέρ Θέσεις ειδικότερα laquoΙδεολογία και Ιδεολογικοί Μηχανισmicroοί του Κράτουςraquo Αθήνα 1977 σ 99 Πρβλ επίσης του ιδίου Για τον Μαρξ ειδικότερα σχόλια στο laquoΜαρξισmicroός και Ανθρωπισmicroόςraquo Αθήνα 1978 σσ 232-233 274 laquoΟ κύριος του κτήmicroατος όχι microόνο έβλεπε τον lsquoάπειροrsquo χώρο αλλά επίσης τον διατηρούσε υπό έλεγχο Στον πύργο βρίσκονταν στον προσοφθάλmicroιο φακό ενός τηλεσκοπίου που ήταν φτιαγmicroένο από το ίδιο το τοπίο και microε το οποίο microπορούσε να φέρει τον άπειρο χώρο κοντά στο microάτι του στο άγγιγmicroά τουraquo C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 177

απλουστευmicroένη διατύπωση ως η διεργασία αναλογικής αύξησης των διαστάσεων κατά την αποmicroάκρυνση από το σηmicroείο όρασης ώστε να αναιρεθεί η προοπτική σmicroίκρυνση

Με εκτενέστερη παρουσίαση η προηγούmicroενη χρήση των προοπτικών κανόνων υποδεικνύει την ευρύτερη περιοχή της laquoπροοπτικής αναmicroόρφωσηςraquo275 Αν η συmicroβατική θεώρηση της προοπτικής περιγράφει πως τα περισσότερο αποmicroακρυσmicroένα αντικείmicroενα ίσης διάστασης εmicroφανίζονται ως microικρότερα τότε η ζωγραφική ή η κατασκευαστική παρουσίασή τους microε παραmicroορφώσεις ακριβώς αντίθετες από αυτές που υποθέτει η συmicroβατική προοπτική θα εξασφάλιζε το απαραmicroόρφωτο της τελικής όρασης ανατρέποντας τη συνήθη αντίληψη βάθους εφόσον βέβαια το σηmicroείο όρασης παρέmicroενε σταθερό

Με microια πραγmicroατιστική βάση θεώρησης πρόκειται για την τεχνητή επιβολή της νοητικής εικόνας πάνω στην υλική έκταση του φυσικού ή microε διαφορετική διατύπωση για την επιβολή του ορατού επί της χωρικότητας και της υλικότητας276 Αν υποθετικά περιγράφαmicroε ένα ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατατετmicroηmicroένο σε έναν ορθοκανονικό κάναβο και το θεωρήσουmicroε προοπτικά τότε η προοπτική εικόνα του ορθογωνίου αντιστοιχεί σε ένα τραπέζιο ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo στο οποίο η απώτερη παράλληλη προς τον παρατηρητή πλευρά ΑrsquoΒrsquo είναι microικρότερη από την πλησιέστερη ΓrsquoΔrsquo Οι πλάγιες πλευρές ΑrsquoΔrsquo και ΒrsquoΓrsquo συγκλίνουν προς την ΑrsquoΒrsquo ενώ οι εσωτερικές χαράξεις σε ίσα microεταξύ τους διαστήmicroατα σχεδιάζονται παράλληλες προς την κεφαλή και τη βάση του τραπεζίου πλησιάζοντας τόσο περισσότερο η microια την άλλη όσο περισσότερο αποmicroακρύνονται από τον παρατηρητή Ας αντιστρέψουmicroε την κατασκευή Έστω πως το ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατασκευάζεται ως τραπέζιο microε σχήmicroα αντίστροφο προς την προοπτικά παραmicroορφωmicroένη εικόνα ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo Το νέο τραπέζιο ΑrsquorsquoΒrsquorsquoΓrsquorsquoΔrsquorsquo έχει την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo ως τη microεγαλύτερη πλευρά του και τη ΓrsquorsquoΔrsquorsquo ως την microικρότερη Οι ενδιάmicroεσες παράλληλες δεν προσεγγίζουν αλλά αποmicroακρύνονται αναλογικά όσο πλησιάζουν την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo Τότε η ανεστραmicromicroένη αυτή κατασκευή δίνει ένα σηmicroείο φυγής προς την πλευρά του παρατηρητή Κοιτώντας την παραmicroορφωmicroένη κατασκευή του τραπεζίου έχουmicroε σε κάποιο σηmicroείο τοmicroής της οπτικής δέσmicroης ένα φανταστικό είδωλο που αντιστοιχεί όmicroως σε ένα κανονικό ορθογώνιο Με το σηmicroείο όρασης υψηλότερα από το έδαφος το ορθογώνιο αυτό θα εmicroφανίζονταν να στρέφεται ως προς την πλησιέστερη προς τον παρατηρητή βάση του και να υψώνεται προς τα επάνω

Σε ένα φανταστικό επίπεδο τοmicroής εποmicroένως κάπου ανάmicroεσα στον εξωτερικό φυσικό κόσmicroο της έκτασης του res extensa και στον εσωτερικό του res cogitans της νόησης πραγmicroατοποιείται κατ΄ αναλογίαν προς την καρτεσιανή λειτουργία του καρτεσιανού αδένα του κωναρίου η αναγωγή του εκτεινόmicroενου φυσικού πράγmicroατος σε ένα σύστηmicroα νοητικά επιβεβληmicroένης κανονικότητας Η αναγωγή αυτή συντελείται microέσω της laquoπαρά φύσινraquo παρέmicroβασης στη φυσική βιολογική οπτική πρόσληψη εξηγώντας microε σαφήνεια πως η παράσταση περιλαmicroβάνεται στο πεδίο των πολιτιστικών κατασκευών και πως συνιστά βασικό microέσο ελέγχου του τοπίου βασικό microέσο υποβολής του στην τάξη των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών σχηmicroάτων και των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών συmicroβόλων και σηmicroασιών Αν ακολουθήσουmicroε microάλιστα την προσέγγιση του Michel Foucault η παράσταση αποτελεί κατά την περίοδο του 17ου αιώνα το βασικό microέσο χάρις στο οποίο η υλικότητα και η χωρικότητα υποβάλλονται σε συνθήκες κανονικοποίησης και ελέγχου Είναι microάλλον παράτολmicroο microια διερεύνηση των τοπιακών διαmicroορφώσεων έστω και προσανατολισmicroένη προς συσχετίσεις πολιτιστικές να προσπαθήσει να ταυτίσει τη βασική συνθήκη συγκρότησης του καρτεσιανού δυϊσmicroού microε τη συνθήκη της ηθεληmicroένης προοπτικής ψευδαισθησιακής παραmicroόρφωσης της laquoαναmicroόρφωσηςraquo των κήπων του Baroque

275 Η laquoαναmicroόρφωσηraquo όπως επεξηγείται αναλυτικότερα στη συνέχεια αφορά microια συγκεκριmicroένη διαδικασία γεωmicroετρικής επεξεργασίας microε την οποία γίνεται δυνατός ο ψευδαισθησιακός έλεγχος των microορφών που σχεδιάζονται Μια ελεγχόmicroενη γεωmicroετρική παραmicroόρφωση επιτρέπει στον σχεδιαστή να παραγάγει το κατάλληλο οπτικό αποτέλεσmicroα από την κατάλληλη γωνία όρασης Ανάλογες τεχνικές δεν εφαρmicroόζονταν microόνο στη ζωγραφική στον περίφηmicroο πίνακα Οι Πρεσβευτές του Hans Holbein για παράδειγmicroα αλλά επίσης στις αρχιτεκτονικές και όπως εκτενώς παρουσιάζεται στη συνέχεια στις τοπιακές κατασκευές 276 Διατύπωση της κριτικής επιτροπής των Κ Μωραΐτη Δ Σεβαστάκη Σ Σταυρίδη microε αφορmicroή την παρουσίαση της διπλωmicroατικής εργασίας της Σ Σαραντοπούλου microε θέmicroα Προτάσεις για microια αρχαιολογική περιγραφή του Βοτανικού Κήπου στα πλαίσια του ΔΠΜΣ της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜ Πολυτεχνείου laquoΑρχιτεκτονική Χώρος Πολιτισmicroόςraquo Αθήνα Μάρτιος 2009

Επεξηγήσεις της αναmicroόρφωσης σε περιγραφή του 17ου αιώνα (E416 επάνω αριστερά CC) και σε διάγραmicromicroα περιγραφής της εφαρmicroογή της στον σχεδιασmicroό τοπιοτεχνικών διαmicroορφώσεων όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte (E417 κάτω αριστερά σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Μια από τις γνωστότερες εφαρmicroογές της αναmicroόρφωσης καταγράφεται στον πίνακα του Hans Holbein του Νεότερου Οι Πρεσβευτές (Ε418 επάνω δεξιά PD) όπου σε πρώτο επίπεδο εικονίζεται παραmicroορφωmicroένο ένα ανθρώπινο κρανίο Ωστόσο από ένα ορισmicroένο σηmicroείο θέασης το κρανίο γίνεται αντιληπτό microε την πραγmicroατική του microορφή (Ε419 κάτω δεξιά PD)

Εντούτοις για τη σχέση του Andreacute Le Nocirctre microε τη σκέψη του εισηγητή του ορθολογισmicroού υπάρχουν σηmicroαντικές microαρτυρίες laquoΣτο εργαστήριο του Λούβρουraquo σηmicroειώνει η Chiara Santini277 ο νέος ακόmicroη microαθητευόmicroενος κηπουρός Andreacute Le Nocirctre ως microαθητής του Simon Vouet laquoγνώριζε ότι πιο καινοτοmicroικό έφθανε να microελετηθεί στο πεδίο των ερευνών για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρου Είναι πιθανόν ποτέ να microην είχε διαβάσει τη Dioptrique του Καρτέσιου αλλά σίγουρα είχαν τεθεί υπrsquo όψιν του φιλοσόφου κάποια σχέδια για τον κήπο των Tuileries και είχε (οLe Nocirctre) την άmicroεση εmicroπειρία των πειραmicroατισmicroών του δασκάλου του (του Vouet) και των εικονογραφήσεων των έργων για την προοπτική που είχαν παραχθεί στο επιστηmicroονικό περιβάλλον το συναφές microε τη βασιλική αυλήraquo Σε αυτό το σηmicroείο οι αναφορές δεν συmicroφωνούν κατ΄ ανάγκην laquoΣτο πρώτο microισό του 20ου αιώνα κάποιοι συγγραφείς ειδικά ο Jules Guiffrey διατείνονται πως ο Le Nocirctre γνώριζε το έργο του Descartes και ερmicroηνεύουν το δικό του έργο στο φως αυτών των φιλοσοφικών-επιστηmicroονικών αποσκευών σήmicroερα αντίθετα υπάρχει η τάση εξ αιτίας της έλλειψης αποδείξεων να τηρείται microια στάση πιο επιφυλακτική που περιορίζεται να υποστηρίζει πως ο

277 Στο προηγούmicroενο σ 25

κηπουρός των Tuileries πρέπει να είχε κάποια επαφή λιγότερο ή περισσότερο άmicroεση microε το περιβάλλον του Καρτέσιουraquo278

Ακόmicroη όmicroως και αν η διερεύνηση αυτή δεν προχωρήσει στο τόλmicroηmicroα της ευθείας συσχέτισης τοπιακών εγχειρηmicroάτων και των φιλοσοφικών επιστηmicroονικών θεωρήσεων του καρτεσιανισmicroού ακόmicroη και αν η υπόδειξη συσχέτισης παραmicroείνει στο επίπεδο των γενικότερων σχέσεων οι αναλογίες εmicroφανίζονται καταδεικτικές microιας ενιαίας πολιτιστικής στάσης Στα πλαίσια της στάσης αυτής οι laquoέρευνες για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρουraquo είναι σηmicroαντικές τόσο για τη συνολική θεώρηση αυτού του πολιτισmicroού όσο και για τις τοπιακές επεmicroβάσεις που τον χαρακτηρίζουν Ακόmicroη και όταν οι ερευνητικές παρουσιάσεις δεν επεκτείνονται σε συγκρίσεις και συσχετισmicroούς τόσο φιλόδοξους όσο αυτούς του Guiffrey επιmicroένουν εντούτοις πάντοτε να αναφέρονται στις τεχνικές της αναmicroόρφωσης279 Άλλοτε περιγράφοντάς την microε γεωmicroετρικά ακριβέστερη περιγραφή και άλλοτε επιmicroένοντας στην αφανή για τον ανυποψίαστο περιπατητή λειτουργία της ως anamorphosis abscondita κρυφής αναmicroόρφωσης κατά τον Αllen S Weiss Αλλά και κτισmicroένης αναmicroόρφωσης ενσωmicroατωmicroένης συντεθειmicroένης στη νοητική και στην τοπιακή κατασκευή280 laquoAbsconditaraquo αποκεκρυmicromicroένη κρυφή σκοτεινή αλλά και προϊόν κατασκευής σύνθεσης από το λατινικό ρήmicroα laquoascondoraquo που σηmicroαίνει αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω αλλά και θεmicroελιώνω κτίζω ή συνθέτω συντάσσω281 Η υπόθεση της φαντασιακής πλασmicroατικής ατmicroόσφαιρας οφθαλmicroαπάτης που περιγράφηκε εκτενώς προηγούmicroενα εmicroφανίζεται ριζικά αντίθετη προς την απαίτηση αποκάλυψης της νεωτερικής εmicroπειριστικής αλήθειας των πραγmicroάτων όπως τίθεται για παράδειγmicroα από τη νεωτερική microοντέρνα αρχιτεκτονική Ακολουθώντας επισηmicroάνσεις καταστατικές για τη θεώρηση του Baroque συσχετίστηκε ήδη η καθολική Αντιmicroεταρρύθmicroιση και η παγίωση του Δυτικού microοναρχικού κράτους microε την προσπάθεια ελέγχου της σκέψης και της όρασης όπως και microε τους ειδικότερους συνθετικούς χειρισmicroούς οι οποίοι τελικά αποκρύβουν το κέντρο προέλευσης και τον τρόπο επιβολής αυτού του ελέγχου Στον αντίποδα πρέπει microάλλον να τοποθετηθεί η προτεσταντική ηθική απαίτηση αποκάλυψης η απαίτηση ηθικής και πραγmicroατικής διαφάνειας αυτού του κόσmicroου

Η νεωτερική προσέγγιση καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από αυτήν την ηθική στάση απαίτησης της ειλικρίνειας έως ότου σήmicroερα microια νέα σειρά σύγχρονων τεχνικών ανακαλύψεων τόσο καθοριστικών για την πολιτισmicroική εποπτεία όσο η προοπτική εισήγηση του Leon Battista Alberti στον καιρό της διατύπωσής της ή όσο η προώθηση της αναmicroόρφωσης από τον φραγκισκανό microοναχό Jean-Franccedilois Niceron ανατρέψει την πραγmicroατιστική βεβαιότητα

Η σύγχρονη αυτή ανατροπή καθορίζεται από την εκτενέστατη παραγωγή πλασmicroατικών-πραγmicroατικών παραστάσεων ο κεντρικός έλεγχος των οποίων εmicroφανίζεται ως ένας από τους σηmicroαντικότερους πολιτικούς φόβους για το microέλλον του πολιτισmicroού Ο δυϊσmicroός είναι εξίσου χαρακτηριστικός Μια εσωτερική αυτοαναφορική οιονεί πραγmicroατικότητα καθορισmicroένη από έναν πίνακα ένα matrix αρχικών λογισmicroικών κανόνων οι οποίοι εξελίσσονται αποσχισmicroένοι από τον εξωτερικό κόσmicroο που παύει να microας αφορά Ένας εσωτερικευmicroένος τόπος ορθότερα ένα εσωτερικευmicroένο πολιτισmicroικό τοπίο του οποίου επιπλέον τα βασικά χαρακτηριστικά σύνταξης microας διαφεύγουν Η αναλογία microπορεί να είναι ακόmicroη ισχυρότερη Ένα εσωτερικό τοπίο δικτυακών σχέσεων όπως και στη microη

278 Όπ σ 25 επίσης J Guiffrey Andreacute le Nostre Eacutetude critique Παρίσι 1908 Ακόmicroη Α Rostaing Lrsquo aeliguvre de Le Nocirctre Παρίσι 2000 σσ 7-10 279 Πρβλ C Santini στο προηγούmicroενο σσ 27-30 Για microια αναγωγή των αρχών της αναmicroόρφωσης στην αναγεννησιακή προοπτική βλ το κείmicroενο της Kirsti Andersen laquoThe mathematical treatment of anamorphoses from Piero della Francesca to Niceronraquo Στο History of mathematics states of the art σσ 3-28 Academic Press San Diego CA 1996 Είναι χαρακτηριστικό πως ο κύριος θεωρητικός εισηγητής της αναmicroόρφωσης ο φραγκισκανός microοναχός πατέρας Jean-Franccedilois Niceron αναφέρεται σε αυτήν microιλώντας για τεχνητή microαγεία laquomagia artificialisraquo ενώ τα συγγράmicromicroατά του φέρουν ανάλογα ονόmicroατα Η έκδοσή του του 1640 τιτλοφορείται Perspective curieuse Παράδοξη προοπτική Aυτή του 1646 έχει τον τίτλο Οπτικός Θαυmicroατουργός Thaumaturgus opticus Ανάλογους τίτλους χρησιmicroοποίησε στις εκδόσεις του και ο σύγχρονος microελετητής της αναmicroόρφωσης Jurgis Baltrusaitis 280 Α S Weiss στο προηγούmicroενο σσ 43-66 281 Abscondo λατινικό ρήmicroα σύνθετο από τις λέξεις ab(s) + condo (=con+do) lsquoΟπου Ab= από con=συν do= δίδωmicroι Έτσι condo microπορεί να σηmicroαίνει 1- ιδρύω θεmicroελιώ κτίζω ή 2 ndash συντίθηmicroι συντάσσω συγγράφω ή 3 ndash κατατίθηmicroι αποτίθηmicroι ταmicroιεύω διαφυλάττω ή 4 ndash αποτίθηmicroι κρύπτω κατακρύπτω αποκρύπτω Ascondo = αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω Absconditus = αποκεκρυmicromicroένος απόκρυφος σκοτεινός ασαφής Πρβλ Ε Τσακαλώτου Λεξικό Ελληνο-λατινικό Αθήνα 1988

πραγmicroατοποιηmicroένη υπόθεση microιας εκτενώς εφαρmicroοσmicroένης πολεοδοmicroίας του Baroque Ένα δικτυακό τοπίο το οποίο εγκαταλείπει εντούτοις έναν εκτός του ηλεκτρονικού πολιτισmicroού χώρο

Στην καταληκτική παράγραφο ενός σύγχρονου διηγήmicroατος επιστηmicroονικής φαντασίας στην αφήγηση του Νευροmicroάντη282 ο κύριος microυθιστορηmicroατικός ήρωας του έργου αναρωτιέται αν υπάρχει πραγmicroατικά αυτός ο ίδιος ως πρόσωπο ανεξάρτητο από τον ψευδαισθησιακό δικτυακό laquoτοπίοraquo

Με κάθε δυνατή επιφύλαξη για το θεmicroιτό των συγκρίσεων microπορούmicroε να ανακαλέσουmicroε από τον χώρο των ιστορικών microυθευmicroάτων την παροιmicroιώδη φράση που περιγράφει τη σύγχυση ανάmicroεσα σε microια εσωτερικά προσανατολισmicroένη κατασκευασmicroένη πραγmicroατικότητα και στην εξωτερική πραγmicroατικότητα του υπόλοιπου κοινωνικού πεδίου Στο καταληκτικό laquoκεφάλαιοraquo της γαλλικής microοναρχικής ισχύος ενώ ο αγγλικός Εmicroπειρισmicroός και ο γαλλικός Διαφωτισmicroός έχουν ήδη πολλαπλά αναπτύξει τα επιχειρήmicroατά τους και οι κινήσεις της πολιτικής ανατροπής διογκώνονται η Μαρία-Αντουανέττα ηρωίδα microιας αφήγησης η οποία δεν microπορεί πλέον να παραmicroένει στραmicromicroένη στο εσωτερικό της αναρωτιέται για τις αιτίες της πολιτικής αναταραχής και αποφασίζει ισχυρίζεται ο ιστορικός θρύλος πως οι αβράκωτοι microπορούν να κατευνάσουν την πείνα τους microε γλυκά εδέσmicroατα283

Πριν η λύση δοθεί σε microια άλλη σκηνή αυτή της λαϊκής τελετουργίας της guillotine της λαιmicroητόmicroου σε ένα άλλο τοπίο αυτό της ανοικτής επαναστατηmicroένης πόλης η δράση εξακολουθεί να εξελίσσεται στο σκηνικό πεδίο των βασιλικών τοπίων Η τελευταία βασίλισσα της Γαλλίας εγκλωβισmicroένη εν πολλοίς στον φανταστικό κόσmicroο του Petit Trianon στον θεατρικό του χώρο στο laquohameau de la reineraquo laquoτο χωρίο της βασίλισσαςraquo και στο υποθετικά φυσικό τοπίο που το περιβάλει υποδύεται την αθώα χωριατοπούλα284 To παράδειγmicroα της Marie-Antoinette ως εστεmicromicroένης η οποία παραmicroένει αποκοmicromicroένη από την εξωτερική πραγmicroατικότητα εγκλωβισmicroένη σε έναν επίσης αποκοmicromicroένο ελεγχόmicroενο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο και σκηνοθετηmicroένο τοπίο285 προσωποποιεί παραδειγmicroατικά microια στάση η οποία την υπερβαίνει κατά πολύ ως συγκεκριmicroένη ιστορική προσωπικότητα Η στάση αυτή ως γενική προσέγγιση ισχυρών κοινωνικών οmicroάδων και ως ειδική αντίληψη της διαmicroόρφωσης του τοπίου που εκπορεύεται από αυτές διατρέχει microάλλον το σύνολο της γνωστής ιστορίας Στο νεότερο ευρωπαϊκό χώρο ειδικότερα ο οποίος αφορά τη διερεύνηση αυτή οι ιδιαίτεροι τρόποι εκδήλωσής της ξεκινούν από την περίοδο της ιταλικής Αναγέννησης για να αποκτήσουν την ισχυρότερη έκφρασή τους κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα επεκτείνοντας microε ασθενέστερο τρόπο την επιρροή τους και στις περιόδους που ακολουθούν

Έγινε ήδη προφανές πως η συγκρότηση αυτής της αποσπασmicroένης ελεγχόmicroενης τοπιακής πραγmicroατικότητας όπως παρουσιάζεται microε παραδειγmicroατικό τρόπο στους γαλλικούς κήπους του 17ου αιώνα συνδέεται άmicroεσα microε ένα ιδιαίτερο ήθος όρασης microε τη δυνατότητα συγκρότησης οπτικών ψευδαισθήσεων οι οποίες επιmicroένουν να καθορίζουν την υλικότητα και τη χωρικότητα του τοπίου και οι οποίες στηρίζονται microεταξύ των άλλων στη microελέτη και την εφαρmicroογή στις διαmicroορφώσεις του τοπίου της προοπτικής αναmicroόρφωσης

282 Το γνωστό βιβλίο του Καναδού συγγραφέα επιστηmicroονικής φαντασίας William Gibson Neuromancer Πρβλ ελληνική microετ Νευροmicroάντης Αθήνα 1998 σ 290 283 H παροιmicroιώδης φράση ldquoSrsquoils nrsquoont pas de pain qursquoils mangent de la briocherdquo laquoαν δεν έχουν ψωmicroί ας φάνε γλυκόraquo που αποδίδεται στην τελευταία βασίλισσα χρησιmicroοποιείται εδώ ως ένδειξη απόσπασης από την πραγmicroατικότητα microάλλον παρά ως ένδειξη κυνισmicroού Το πιθανότερο πάντως είναι πως κακώς συνδέεται microε την Μarie-Antoinette καθώς η πρώτη καταγραφή της φράσης εmicroφανίζεται στο VI Βιβλίο των Confessions του Jean-Jacques Rousseau που δηmicroοσιεύτηκε το 1782 ενώ το υποθετικό επεισόδιο της επαναστατικής περιόδου κατά το οποίο πεινασmicroένες γυναίκες φθάνουν στις Βερσαλλίες ζητώντας ψωmicroί αντιστοιχεί στις 5 Οκτωβρίου του 1789 284 Η Marie-Antoinette ζει στην περίοδο εκείνη του 18ου αιώνα κατά την οποία τα πρότυπα του γαλλικού κήπου έχουν ήδη υποχωρήσει στις πολιτιστικά κεντρικές περιοχές της Ευρώπης τουλάχιστον κάτω από την πίεση της laquomicroόδαςraquo των νεότερων προτύπων της αγγλικής τοπιοτεχνίας Εντούτοις οι συνθήκες εγκλεισmicroού των τοπιακών διαmicroορφώσεων και η προσπάθεια συγκρότησης microιας ολικής σκηνογραφικής ψευδαίσθησης φαίνεται να διατηρούν σε πολλές περιπτώσεις την καταγωγική σχέση τους microε τον προηγούmicroενο αιώνα 285 Όπως σηmicroειώθηκε αmicroέσως προηγούmicroενα το laquoχωριό της βασίλισσαςraquo δεν περιελάmicroβανε απλά microια φυσικότροπη τοπιακή διαmicroόρφωση ούτε microόνο microια σειρά κτισmicroάτων κατασκευασmicroένων έτσι ώστε να θυmicroίζουν αγροτικό οικισmicroό Αποτελούσε επιπλέον τον χώρο όπου η βασίλισσα και οι κυρίες της ακολουθίας της υποδύονταν αγροτικούς ρόλους ντυmicroένες ανάλογα και συmicromicroετέχοντας σε απλοποιηmicroένες αγροτικές δραστηριότητες

436 Η υπόδειξη επέκτασης στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα Μια από τις καταστατικές παρατηρήσεις του Heinrich Woumlllflin στο καθοριστικό κείmicroενό του για τη σχέση της Αναγέννησης microε το Baroque περιγράφει τα εκφραστικά εγχειρήmicroατα της περιόδου ως συνθέσεις οι οποίες υποδεικνύουν τη δυνατότητα επέκτασης Οι οποίες δηλαδή αντίθετα από τα πρωιmicroότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα δεν περιορίζουν την ολοκλήρωσή τους στο άmicroεσο πεδίο της χωρικής τους οργάνωσης Αντίθετα microάλιστα επιχειρούν να επεκτείνουν την πραγmicroατική τους παρουσία microε όρους υποθετικής επέκτασης της δράσης τους

Πως microπορεί να εφαρmicroοστεί η θεωρητική αυτή υπόδειξη στην περίπτωση των διαmicroορφώσεων του τοπίου Ακόmicroη ειδικότερα πως microπορεί να σχολιαστεί microε περισσότερη λεπτοmicroέρεια το πρόβληmicroα της ανοικτής σύνθεσης σε σχέση microε τους όρους συνθετικού εγκλεισmicroού των διαmicroορφώσεων τοπίου που απασχόλησαν προηγούmicroενα την έρευνα Ε420 και Ε421 (πρώτο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Cian Lorenzo Bernini Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η lsquoΕκσταση της αγίας Τερέζας της Άβιλα Το κεντρικό τmicroήmicroα της γλυπτικής σύνθεσης πλαισιώνεται από τα αρχιτεκτονικά microέλη της κόγχης microε τρόπο που ενισχύει τη δραmicroατική του ποιότητα Ε422 και Ε423 (δεύτερο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Με ανάλογο τρόπο η πυκνή φύτευση που πλαισιώνει τις κηποτεχνικές διαmicroορφώσεις του Vaux le Vicomte αυξάνει την εσωτερική συνοχή της σύνθεσης και ενισχύει την ένταση της αξονικής της ανάπτυξης

H αγία Τερέζα της Άβιλα στη γλυπτική σύνθεση του Bernini286 στροβιλίζεται σε κύmicroατα ιερού πάθους τα οποία εκτείνονται δυνητικά ως πνευmicroατικό φως πέρα από το πεδίο της microαρmicroάρινης γλυπτικής σύνθεσης Μια δέσmicroη χρυσών ακτινών κατέρχεται προς το σύmicroπλεγmicroα της αγίας και του αγγέλου Εκπορεύεται από σηmicroείο άγνωστο από το άπειρο πεδίο της θείας χάριτος η οποία προφανώς υπερβαίνει τη γήινη αρχιτεκτονικά προσδιορισmicroένη κόγχη του γλυπτού Αλλά συνθετικό κέντρο υπάρχει Πρόκειται για το εκστατικό πρόσωπο της αγίας και πολύ περισσότερο για το σηmicroείο της καρδίας της στο οποίο κατευθύνεται η ροmicroφαία του αγγέλου και στο οποίο η θεία χάρις καταλήγει πριν αποδώσει ακτινοβολώντας την αίγλη της στον παρατηρητή Αυτή η ακτινοβολία και εντέλει αυτή η σύνθεση δεν είναι υπαινίσσεται ο δηmicroιουργός του κόσmicroου τούτου Η δυνατότητά της να εκτείνεται πέρα από τα υλικά όρια της φυσικής έκτασης αναφέρεται σε microια συνθήκη πνευmicroατική Η εσωτερική της πλαστική οργάνωση εντούτοις υποδεικνύει ένα κέντρο σύνθεσης ενώ επιπλέον το σύmicroπλεγmicroα από λευκό microάρmicroαρο και επιχρυσωmicroένο microέταλλο ορίζεται microε έmicroφαση από το αρχιτεκτονικό περίγραmicromicroα της κόγχης από το βαθύχρωmicroο microάρmicroαρο των κιόνων που διαφοροποιεί microε σαφήνεια τον εσωτερικό από τον εξωτερικό ως προς τη σύνθεση χώρο Στην κορυφή της κόγχης ένα αόρατο άνοιγmicroα της οροφής λούζει το σύmicroπλεγmicroα microε φως υπερφυσικό ορίζοντας τη microοναδική ουσιώδη κατεύθυνση επικοινωνίας

Η πρώτη παρατήρηση επισηmicroαίνει πως η συνθήκη επέκτασης στο προηγούmicroενο παράδειγmicroα είναι της τάξης του πλασmicroατικού αναφέρεται σε όρους ψευδαισθησιακού χειρισmicroού όπως αυτούς που περιγράφηκαν ήδη κατά τον σχολιασmicroό της σκηνογραφικής συγκρότησης και της laquoθαυmicroατουργικήςraquo προοπτικής των γαλλικών κήπων287 Η ουσιωδέστερη δεύτερη παρατήρηση αναφέρεται στα microέσα εφαρmicroογής αυτού του χειρισmicroού

Προκειmicroένου δηλαδή να υποβάλλουν την αντίληψη της επέκτασης προκειmicroένου να επιτρέψουν την επέκταση προς microια κύρια κατεύθυνση περιορίζουν τη σύνθεση πλευρικά Στην πρώτη περίπτωση η δυνατότητα του γλυπτικού συmicroπλέγmicroατος του Bernini να υποβάλει την αίσθηση της υπερβατικής διαφυγής καθίσταται τόσο εντονότερη όσο αποσπάται από τον υπόλοιπο εσωτερικό χώρο της εκκλησίας microε την ένταξή της σε microια ιδιαίτερη κόγχη Στη δεύτερη περίπτωση η δυνατότητα των κήπων του Vaux le Vicomte να λειτουργήσουν laquoως τηλεσκόπιοraquo να υποβάλουν την αίσθηση πως η αίγλη τους επεκτείνεται υποθετικά έπrsquo άπειρον ενισχύεται ακριβώς από τους όρους του πλευρικού εγκλεισmicroού τους ο οποίος εντείνει τη σηmicroασία του βασικού κατά microήκος άξονα συmicromicroετρίας

Εγκλεισmicroός λοιπόν και υπόθεση επέκτασης πλασmicroατικής εν πολλοίς δεν αποτελούν αντιφατικές κινήσεις στις συνθέσεις του Baroque Εκφράζουν microάλλον συmicroπληρωmicroατικές πλευρές microιας συνθετικής τακτικής στα πλαίσια της οποίας η χωρικότητα περιορίζεται σε πρώτο χρόνο προκειmicroένου να εκτιναχθεί σε δεύτερο Το θέmicroα του συνθετικού εγκλεισmicroού και των αξόνων επικοινωνίας είναι ίσως ευκολότερο να σχολιαστεί στην περίπτωση microιας ελεγχόmicroενης γλυπτικής σύνθεσης ή ενός εξ αρχής ολοκληρωmicroένου δοmicroηmicroένου κήπου παρά στην περίπτωση microιας αστικής ανάπτυξης microιας σε εξέλιξη τοπιακής σύνθεσης εφαρmicroοσmicroένης στο πεδίο της πόλης Είναι δυσκολότερο να υποστηριχθεί κατά την εξέταση των συνθετικών χειρισmicroών που αποτελούν τις αρχικές κινήσεις για την ανάπτυξη microιας microελλοντικής πόλης η οποία δεν πραγmicroατοποιήθηκε κατά την περίοδο του Baroque όπως ισχύει στην περίπτωση των πολεοδοmicroικών προβλέψεων που συνδέονται microε τις Βερσαλλίες Φαίνεται εντούτοις πως οι αρχικοί αυτοί χειρισmicroοί αστικού σχεδιασmicroού διαθέτουν κοινή συνθετική στάση microε αυτήν που χαρακτηρίζει το πρότυπο των κήπων

Στο παράδειγmicroα των Βερσαλλιών τρεις λεωφόροι επεκτείνονται ελπίζοντας στην κατασκευή ενός microελλοντικού αστικού συmicroπλέγmicroατος στη συνέχεια των τοπιακών διαmicroορφώσεων και των ανακτόρων Αστικού συmicroπλέγmicroατος που θα διατηρούσε τη βασιλική αίγλη Μέχρι την υποθετική αυτή αστική ανάπτυξη η έξοδος από τις Βερσαλλίες προς την πόλη σφραγίζεται

286 Το γλυπτό σύmicroπλεγmicroα Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η Έκσταση της αγίας Τερέζα της Άβιλα στην εκκλησία της Santa Maria della Vittoria στη Ρώmicroη που ολοκληρώθηκε στην περίοδο 1647-1652 Το παράδειγmicroα χρησιmicroοποιείται τόσο για να σχολιαστεί η σχέση συνθετικού εγκλεισmicroού και η προς το άπειρο διαφυγή όσο και για να επισηmicroανθεί έστω και πλάγια η σχέση του γαλλικού microοναρχικού Baroque microε τα πολιτιστικά υποδείγmicroατα του ιταλικού καθολικισmicroού κατά την περίοδο της Αντιmicroεταρρύθmicroισης Πρβλ B Βoucher Italian Baroque Sculpture Λονδίνο 1998 287 Θυmicroίζουmicroε πως microια από τις εκδόσεις του θεωρητικού της προοπτικής αναmicroόρφωσης Jean-Franccedilois Niceron είχε τον τίτλο Thaumaturgus Opticus (1646) Πρβλ προηγούmicroενη υποσηmicroείωση

microε δυο κτηριακά laquoπώmicroαταraquo τα κτήρια των Μεγάλων Στάβλων288 που εξασφαλίζουν τον ορισmicroό της microέχρι τότε πραγmicroατοποιηmicroένης βασιλικής σύνθεσης ενώ περιγράφουν προς την πλευρά της microελλοντικής πόλης το laquoπόδι της χήναςraquo289 Ορίζεται έτσι η δέσmicroη τριών λεωφόρων της λεωφόρου του Παρισιού της Αvenue de Paris στο κέντρο και συmicromicroετρικά ως προς αυτήν microε απόκλιση τριάντα microοιρών προς τα νότια της Αvenue de St Cloud και προς τα βόρια της Αvenue de Sceaux Οι τρεις αυτοί άξονες κίνησης δυνητικά επεκτάσιmicroοι επrsquo άπειρον ορίζουν την ανοικτή προοπτική της σύνθεσης προς τη νοτιανατολική πλευρά ενώ προ τη βορειοδυτική πλευρά των ανακτόρων προς την πλευρά δηλαδή των διαmicroορφώσεων του τοπίου των ανακτόρων την ανάλογη σκόπευση του απείρου εξασφαλίζει ο κατά το microήκος άξονας του Μεγάλου Καναλιού

Η αρχική κατασκευή είναι εποmicroένως επεκτάσιmicroη και προς τις δυο πλευρές άλλοτε ως δυνατότητα νοητικού ελέγχου και ταυτόχρονα πραγmicroατικής κατασκευής και άλλοτε microόνο ως συνθήκη της προς τον ορίζοντα υποθετικής επέκτασης της όρασης

E424 H επέκταση της συνθετικής οργάνωσης των Κήπων στις Βερσαλλίες προς την πλευρά της πόλης του Παρισιού (του συγγραφέα)

Αλλά η ελεγχόmicroενη γεωmicroετρία των κήπων διαφοροποιείται ριζικά από το άmicroορφο περιβάλλον της Όmicroοια microπορούmicroε να υποθέσουmicroε την αντίθεση της τελικής σχεδιασmicroένης πόλης προς το δικό της άmicroορφο ή δύσmicroορφο περιβάλλον Στις πρώιmicroες αναπαραστάσεις του Israeumll Silvestre290 η διαφοροποίηση αυτή είναι σαφέστερη προς την πλευρά των κήπων αρχίζει εντούτοις να διαφαίνεται ανάλογη πρόθεση και στην περιγραφή της αντίθετης της αστικής πλευράς του ανακτορικού συγκροτήmicroατος Η σύνθεση είναι βεβαίως επεκτάσιmicroη Επεκτάσιmicroη όmicroως στα πλαίσια ενός microεγαλοπρεπούς κανονιστικού σχήmicroατος προορισmicroένου να αποκλείσει στο εξωτερικό του την ακανόνιστη φύση των ασχεδίαστων φυσικών

288 Les Grandes Eacutecuries 289 Το εφαρmicroόσιmicroο στην περίπτωση του τοπιακού σχεδιασmicroού γενικά patte drsquo oie 290 Γύρω στο 1690 ΠρβλP-A Lablaude The Gardens of Versailles Αγγλ microετ Λονδίνο 1995 σ 35

σχηmicroατισmicroών και των ασχεδίαστων microη πολιτιστικά επεξεργασmicroένων ανθρώπινων κατασκευών

Οι προηγούmicroενες περιγραφές microπορούν να γίνουν κατανοητές microε microεγαλύτερη σαφήνεια αν συγκρίνουmicroε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque microε αυτές του 18ου αιώνα microε την αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου Στη δεύτερη περίπτωση δεν πρόκειται απλά για πολύ microεγαλύτερες διαmicroορφώσεις οι οποίες περιλαmicroβάνουν ακόmicroη και αυτόνοmicroα τmicroήmicroατα φυσικών σχηmicroατισmicroών Το άνοιγmicroά τους στο τοπίο συνδέεται microε την έλλειψη ενός αυστηρού προδιαγεγραmicromicroένου σχήmicroατος έτσι ώστε να microην αντιστοιχούν συνολικά σε microια κεντρικά συγκροτηmicroένη συνθετική δοmicroή Με απλούστερη επαγγελmicroατική διατύπωση οι διαmicroορφώσεις τοπίου της περιόδου του Baroque microπορούν πολύ ευκολότερα να σχεδιαστούν από microνήmicroης Είτε ως περιmicroετρικά ορισmicroένα τοπία είτε ως συνθέσεις που υποβάλουν την laquoπροοπτικήraquo επέκτασης περιγράφουν microια εκτενή διαδικασία ελέγχου Περιγράφουν άρα και την εντονότερη προσαρmicroογή τους σε ένα νοητικό εντέλει σχήmicroα

Ε425 Προηγούmicroενη σελίδα Pierre Patel Vue cavaliegravere du Chacircteau de Versailles Άποψη του Πύργου των Βερσαλλιών από ύψος ιππέα (1668) (CC) Ε426 Επάνω Israeumll Silvestre Versaille-Le Grand Ensemble Βερσαλλίες-Συνολική Άποψη (1687)

44 Η δοmicroική οργάνωση του φυσικού χαρακτηριστική των διαmicroορφώσεων τοπίου του 17ου αιώνα Από την αναφορά στις αναγεννησιακές τοπιακές διαmicroορφώσεις ήδη η διερεύνηση αυτή έχει σχολιάσει την υπόθεση πως το πρότυπο της ζωής microε το οποίο οργανώνονται οι επαύλεις και οι τοπιακές κατασκευές που τις συνοδεύουν κατά την ιταλική Αναγέννηση και τον Μανιερισmicroό συνδέεται άmicroεσα microε τις συνήθειες microιας αστικής στην προέλευση της κοινωνικής οmicroάδας Αναφέρεται δηλαδή στα ήθη της πόλης και στις πολιτικές οικονοmicroικές και ευρύτερες πολιτιστικές επιδιώξεις microιας αστικής στην προέλευσή της τάξης ιδιοκτητών ενώ αναφέρεται επίσης σε συνθετικούς χειρισmicroούς που παραπέmicroπουν microε έmicroφαση στην κτηριακή δοmicroική εmicroπειρία σχεδιασmicroού

Ανάλογος φαίνεται να είναι και ο βασικός ιστός επιρροών που υποβαστάζει τις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα καθώς οι τελευταίες αυτές δεν προφασίζονται καν microια φυσικότροπη διάθεση όπως στα παραδείγmicroατα των αγγλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων που ακολουθούν Αντίθετα είναι εmicroφανής η δοmicroική ένταση των συνθέσεων η οργανωτική έντασή τους που ευνοεί τη microεταφορά της συνθετικής εmicroπειρίας από τα τοπιακά παραδείγmicroατα του γαλλικού Baroque στην περιοχή του αστικού σχεδιασmicroού

Κριτήρια αξιολόγησης Κριτήριο αξιολόγησης 41 Πως συσχετίζετε το πολιτιστικό και πολιτικό laquoπεριβάλλονraquo της περιόδου του Baroque microε τις συνθετικές προτάσεις των τοπιοτεχικών και κηποτεχνικών του προσεγγίσεων Αναφερθείτε ειδικότερα σε θέmicroατα όπως η ανάπτυξη του ορθολογισmicroού και η ενίσχυση της πολιτικής εικόνας των ισχυρών Ευρωπαϊκών βασιλείων ΑπάντησηΛύση Οι κήποι της περιόδου του Baroque έχουν ορθά περιγραφεί ως laquoπολιτικό θέατροraquo προορισmicroένο να προβάλει την ισχύ των microοναρχικών καθεστώτων της Ευρώπης του 17ου αιώνα ή των ισχυρών ανδρών της αυλής και της ευρύτερης πολιτικής και θρησκευτικής ιεραρχίας Αλλά στην τοπιοτεχνική laquoσκηνήraquo της περιόδου προβάλλεται πολύ ευρύτερα η συνολικότερη πολιτιστική δοmicroή της εποχής

Έτσι είναι προφανής η συσχέτιση microε την ορθολογική εφαρmicroογή της Ευκλείδειας γεωmicroετρίας ως βασικό στοιχείο οπτικού ελέγχου των διαmicroορφώσεων Ελέγχου ο οποίος δεν είναι πάντοτε προφανής ως προς τις προθέσεις του καθώς αναλαmicroβάνει σε πολλές τοπιοτεχνικές του εφαρmicroογές όπως και σε εφαρmicroογές που αντιστοιχούν στην εικαστική έκφραση ή στην αρχιτεκτονική να κινηθεί προς την πλευρά ψευδαισθησιακών κατασκευών όπως αυτές που αντιστοιχούν στα παραδείγmicroατα της προοπτικής laquoαναmicroόρφωσηςraquo Πρόκειται εποmicroένως για την εφαρmicroογή γεωmicroετρικών συσχετισmicroών οι οποίοι επιmicroένουν microάλλον στην αλαζονική προβολή του ελέγχου του υποκειmicroένου της νόησης επί του αντικειmicroένου της έκτασης παρά στην καταδεικτική χρήση των microαθηmicroατικών συσχετισmicroών Ανάλογης microεγαλεπήβολης πολιτιστικής στάσης είναι άλλωστε και η χρήση των τεχνολογικών εφαρmicroογών οι οποίες υποστηρίζουν τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Σηmicroαντικές παρεmicroβάσεις εδαφοτεχνικής τάξης και υδραυλικής microηχανικής αποτελούν το αφανές αλλά εκτενέστατο και ισχυρότατο υπόβαθρο των κήπων της περιόδου Επιδεικνύουν και αυτές όπως και κηποτεχνική επιτήδευση εφαρmicroοσmicroένη επί των φυτικών ειδών την πρόθεση των Ευρωπαϊκών βασιλείων να προβάλουν την ισχύ της κοινωνίας τους όχι απλά στον άmicroεσο χώρο των πολιτικών κοινωνικών ηθών αλλά πολύ ευρύτερα σε επίπεδο κοσmicroικής τάξης συνολικού ελέγχου του κόσmicroου Κριτήριο αξιολόγησης 42 Η φυσιογνωmicroία των κήπων της εποχής του Baroque εmicroφανίζεται microάλλον ξένη microε τις σύγχρονες τάσεις της φιλικής προς το περιβάλλον και τα φυσικά του χαρακτηριστικά διάθεσης Πως θα microπορούσαmicroε εποmicroένως να εξηγήσουmicroε το ενδιαφέρον για τη microελέτη της τοπιοτεχνίας του Baroque Ποια είναι τα επιχειρήmicroατα της ενασχόλησης microε τους κήπους της περιόδου του 17ου αιώνα ΑπάντησηΛύση Γιατί να microελετηθούν η θεώρηση και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου του microεγαλοπρεπούς microοναρχικού 17ου αιώνα Γιατί να microελετηθούν όταν το microέγεθος και η microεγαλοστοmicroία των επεmicroβάσεων η παρέmicroβαση στις ελεύθερες φυσικές διεργασίες ανάπτυξης ακόmicroη και το πολιτικό υπόβαθρο αναφοράς τους εmicroφανίζονται τόσο αντίθετες προς τη σύγχρονη οικολογική τοπιακή και ευρύτερα πολιτική microας ευαισθησία Γιατί να microελετηθούν ειδικά στον Ελληνικό ακαδηmicroαϊκό χώρο όταν εmicroφανίζονται τόσο ριζικά αντίθετες microε την τοπιακή εmicroπειρία και τις γνωστές laquoγηγενείςraquo τοπιακές αναφορές microας

Μια πρώτη κριτική απάντηση microπορεί να επισηmicroάνει πως έστω και για λόγους αντίρρησης η microελέτη αναλόγων διαmicroορφώσεων τοπίου δικαιολογείται ως τmicroήmicroα της αναγνώρισης της κατανόησης και της ερmicroηνείας ενός ευρύτερου πολιτικού και πολιτιστικού πλέγmicroατος επιβολής microε εmicroβέλεια επιρροών που αγγίζει τις ηmicroέρες microας

Μια δεύτερη απάντηση microπορεί να υποδείξει πως οι πολιτιστικές κατασκευές οι πολιτιστικές διαmicroορφώσεις του τοπίου εν προκειmicroένω ανεξάρτητα από τους όρους της αρχικής παραγωγής τους αποτελούν κληροδοτήmicroατα της ανθρώπινης ιστορίας Η παρουσία των πολιτιστικών αυτών κατασκευών εποmicroένως ως microνηmicroείων ως υλικών συσσωρεύσεων microνήmicroης εξασφαλίζει τη διαρκή δυνατότητα πρόσβασης στην ιστορική ακολουθία στις συσχετίσεις ή τις ασυνέχειες των ιστορικών περιόδων Πρόκειται βέβαια για το αντικείmicroενο αναφοράς το οποίο επισηmicroάνθηκε microόλις προηγούmicroενα κατά το πρώτο κριτήριο αξιολόγησης

Μια τρίτη απάντηση ειδικότερου προσανατολισmicroού σηmicroειώνει πως η microελέτη αυτών των παραδειγmicroάτων του 17ου αιώνα microπορεί να επισηmicroάνει συγκεκριmicroένους εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές οι κεντρικές και καθοριστικές για τη Δυτική τοπιοτεχνία Η microελέτη τους καθιστά κατανοητή τη σχετική διατήρηση ή τη σχετική αλλαγή των εκφραστικών τρόπων ξεκινώντας από τον 17ου αιώνα και φθάνοντας έως τις εγγύτερες προς τη σηmicroερινή περιόδους Επιτρέπει να περιγραφούν οι εκφραστικές επιρροές που διατηρούνται ή η εκφραστική απόσταση που διανύθηκε Αποδεικνύει για παράδειγmicroα τη διαφορά ανάmicroεσα στη νεότερη απόρριψη της τοπιοτεχνικής επιτήδευσης και στην ακραία κανονιστική διάθεση τη σκηνογραφική πρόθεση την εφαρmicroογή προοπτικών ψευδαισθησιακών τεχνασmicroάτων που συναντούmicroε στις διαmicroορφώσεις τοπίου του Baroque διαmicroορφώσεις οι οποίες παρά την εκφραστική τους υπερβολή εξακολουθούν εντούτοις να καθορίζουν πολλά νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα

Σύmicroφωνα microε την προηγούmicroενη τελευταία επισήmicroανση ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque Ε427 Παρίσι Parc Andreacute Citroeumln Προσπάθεια επανεγγραφής της τοπιοτεχνικής γεωmicroετρικής microεγαλοπρέπειας του 17ου αιώνα στο αστικό πεδίο της σύγχρονης Γαλλικής πρωτεύουσας (του συγγραφέα)

πραγmicroάτων είτε πρόκειται για την αυτοκρατορική κυριαρχία είτε για την ισχύ της καθολικής εκκλησίας Χαρακτηρίζεται από την απαίτηση προσαρmicroογής στην τάξη αυτή από την απαίτηση του σεβασmicroού και της προβολής της Φθάνει έτσι να συσχετίζεται η λογοκεντρική περίοδος του 17ου αιώνα microε τη microεγαλοστοmicroία της επίσηmicroης πολιτιστικής της συmicroπεριφοράς Με τη βασιλική κλίmicroακα των χειρονοmicroιών της microε όλα όσα περιγράφονται microε τους γαλλικούς όρους laquogrand goucirctraquo microε το microεγαλειώδες δηλαδή το microεγαλεπήβολο ύφος που περιγράφει πιστά τις τοπιακές διαmicroορφώσεις του γαλλικού Baroque 412 Η σκοπιmicroότητα της διερεύνησης Η τοπιοτεχνία του Baroque καθοριστική για τον Δυτικό πολιτισmicroό και τη Δυτική τοπιοτεχνία Γιατί να microελετηθούν η θεώρηση και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου αυτής της περιόδου του microεγαλοπρεπούς microοναρχικού 17ου αιώνα - διερωτάται επανειληmicromicroένα η διερεύνηση που ακολουθεί Γιατί να microελετηθούν όταν το microέγεθος και η microεγαλοστοmicroία των επεmicroβάσεων η παρέmicroβαση στις ελεύθερες φυσικές διεργασίες ανάπτυξης εmicroφανίζονται τόσο αντίθετες προς τη σύγχρονη οικολογική και τοπιακή ευαισθησία Γιατί να microελετηθούν όταν microε ειδικότερα ακόmicroη τρόπο εmicroφανίζονται τόσο ριζικά αντίθετες microε την τοπιακή εmicroπειρία και τις γνωστές τοπιακές αναφορές του ελλαδικού χώρου Η απάντηση πως οι τοπιοτεχνικές αυτές διαmicroορφώσεις αποτελούν κατασκευές πολιτικού και πολιτιστικού microεγαλείου από τις οποίες η σύγχρονη Δυτική ισχύς συνολικά και η επιmicroέρους ισχύς των σύγχρονων ευρωπαϊκών laquoαυτοκρατοριώνraquo εξακολουθεί να τρέφεται να αντλεί αίγλη και να επιβεβαιώνει τη δύναmicroή της αποτελεί microια πρώτη κριτική απάντηση

Κριτική απάντηση η οποία έστω και για λόγους αντίρρησης δικαιολογεί τη microελέτη αναλόγων διαmicroορφώσεων τοπίου ως τmicroήmicroα της αναγνώρισης της κατανόησης και της ερmicroηνείας ενός ευρύτερου πολιτικού και πολιτιστικού πλέγmicroατος επιβολής microε εmicroβέλεια επιρροών που αγγίζει τις ηmicroέρες microας Μια δεύτερη ηπιότερη απάντηση υποδεικνύει πως οι πολιτιστικές κατασκευές οι πολιτιστικές διαmicroορφώσεις του τοπίου εν προκειmicroένω ανεξάρτητα από τους όρους της αρχικής παραγωγής τους αποτελούν κληροδοτήmicroατα της ανθρώπινης ιστορίας Ιστορικές συmicroπυκνώσεις περίπλοκων συχνά αντιφατικών σηmicroαντικών όmicroως σχέσεων οι οποίες αποθησαυρίζουν τις στρεβλώσεις αλλά και την ποιότητα την εmicroπειρία και τις γνώσεις των παλαιότερων κοινωνιών

Κυριότερα ακόmicroη η παρουσία των πολιτιστικών αυτών κατασκευών ως microνηmicroείων ως υλικών συσσωρεύσεων microνήmicroης εξασφαλίζει τη διαρκή δυνατότητα πρόσβασης στην ιστορική ακολουθία στις συσχετίσεις ή τις ασυνέχειες των ιστορικών περιόδων

Ακόmicroη και αν ο microελετητής πρόκειται να απορρίψει την προκρούστεια ελεγκτική συνθήκη επιβολής στο τοπίο την οποία φαίνεται να εισηγούνται οι τοπιακές διαmicroορφώσεις κατά τον 17ο αιώνα είναι σηmicroαντικό να την κατανοήσει Κατανοεί τότε ταυτόχρονα το επιχείρηmicroα επανακάmicroπτει στην αιτιολόγηση της προηγούmicroενης απάντησης τον τρόπο microε τον οποίο οι τοπιακές αυτές διαmicroορφώσεις συνεισφέρουν ως γενικά ιδεολογικά υποδείγmicroατα στη συγκρότηση των νεότερων Δυτικών κοινωνιών Μια τρίτη απάντηση ειδικότερου προσανατολισmicroού σηmicroειώνει πως η microελέτη αυτών των παραδειγmicroάτων του 17ου αιώνα υποδεικνύει συγκεκριmicroένους εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές οι οποίες υπήρξαν κεντρικές και καθοριστικές για τη Δυτική τοπιοτεχνία

Η microελέτη τους καθιστά κατανοητή τη σχετική διατήρηση ή τη σχετική αλλαγή των εκφραστικών τρόπων ξεκινώντας από τον 17ου αιώνα και φθάνοντας έως τις εγγύτερες προς τη σηmicroερινή περιόδους Επιτρέπει να περιγραφούν οι εκφραστικές επιρροές που διατηρούνται ή η εκφραστική απόσταση που διανύθηκε Αποδεικνύει για παράδειγmicroα τη διαφορά ανάmicroεσα στη νεότερη απόρριψη της τοπιοτεχνικής επιτήδευσης και στην ακραία κανονιστική διάθεση τη σκηνογραφική πρόθεση την εφαρmicroογή προοπτικών ψευδαισθησιακών τεχνασmicroάτων που συναντούmicroε στις διαmicroορφώσεις τοπίου του Baroque διαmicroορφώσεις οι οποίες παρά την εκφραστική τους υπερβολή εξακολουθούν εντούτοις να καθορίζουν πολλά νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα

Είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικό πως κατά τον 18ο αιώνα περίοδο πλήρους ανάπτυξης των προτύπων της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου εξακολουθούν να εντοπίζονται στο εσωτερικό τοπιοτεχνήσεων που διαmicroορφώθηκαν σύmicroφωνα microε την φυσικότροπη εκδοχή επιmicroέρους ορθοκανονικά τmicroήmicroατα οργανωmicroένα σύmicroφωνα microε τα πρότυπα του γαλλικού Baroque Η συνθετική τους αυτοτέλεια επιmicroένει να θυmicroίζει την ακολουθία microεταλλαγών των ευρωπαϊκών τοπιακών αντιλήψεων και το πολιτιστικό χρέος των νεότερων επιγόνων στους παλαιότερους πατέρες-δηmicroιουργούς Σε πολύ εγγύτερους χρόνους η microικρή αλλά υποδειγmicroατική για τις προθέσεις της διαmicroόρφωση του νεωτερικού κηποτέχνη Gabriel Guevrekian στην έπαυλη Noailles στην Hyegraveres της Γαλλίας235 σχολιάζει σεmicroνά τη γεωmicroετρική καταγωγή της ευρωπαϊκής κηποτεχνίας σύmicroφωνα microε την οποία ο κήπος και το τοπίο πρώτιστα αποτελούν τεχνήmicroατα Ανάλογα επιλογές διαmicroορφώσεων όπως αυτές του σύγχρονου γαλλικού πάρκου Andreacute Citroeumln ή κάποιων από τις προτάσεις για τον αρχιτεκτονικό σχεδιασmicroό του πάρκου της La Villette236 δηλώνουν απερίφραστα το χρέος τους στο κληροδότηmicroα του τοπιακού σχεδιασmicroού της περιόδου του Baroque Ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque

Ε41 Gabriel Guevrekian Κηποτεχνική διαmicroόρφωση στην έπαυλη Noailles στην κοινότητα Hyegraveres της Γαλλίας στην Cocircte dAzur (CC) Όλα τα προηγούmicroενα επιχειρήmicroατα microπορούν ίσως να συmicroπτυχθούν σε δύο και microόνο προτάσεις

235 Σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε το 1927 Πρβλ J Brown The Modern Garden London 2000 σσ 38-47 236 Πρβλ Lodewijk Baljon Designing Parks Examination of Contemporary Approaches to Design in Landscape Architecture Amsterdam 1992

Η microελέτη των διαmicroορφώσεων του τοπίου της εποχής του Baroque επιτρέπει να σχολιαστεί ο σχιζοειδής δυϊσmicroός ανάmicroεσα στο ενδιαφέρον για το φυσικό υπόβαθρο και στην παραγωγή των νοητικών ή των κατασκευαστικών δοmicroών οι οποίες το microετασχηmicroατίζουν σε τέχνηmicroα

Έτσι microετασχηmicroατισmicroένο το εγκαθιστούν στο πολιτιστικό κέντρο των κοινωνιών ή microάλλον ακόmicroη εντονότερα το καθιστούν κεντρική σκηνή των πολιτιστικών αλλά και αυτών ακόmicroη των πολιτικών τους δρώmicroενων 413 Μεθοδολογικές παρατηρήσεις Προσδιορισmicroός της περιόδου και θεωρητικοί συσχετισmicroοί Οι βασικές microεθοδολογικές παρατηρήσεις οι οποίες συνδέονται microε την παρουσίαση των τοπιακών διαmicroορφώσεων της εποχής του Baroque αφορούν καταρχάς τις αποφάσεις για την περιοδολόγηση για τον χρονικό καθορισmicroό των πολιτιστικών φαινόmicroενων που εξετάζονται

Υπάρχει ένα ορισmicroένο χρονικό πλαίσιο το οποίο καθορίζει την περίοδο του Baroque επιβεβληmicroένο από αποφασιστικές για την ιστορία γενικά αποδεκτές σηmicroαντικές ηmicroεροmicroηνίες Μήπως αντίθετα τα επιmicroέρους συστήmicroατα έκφρασης οι διαmicroορφώσεις των γαλλικών κήπων του 17ου αιώνα και η ολλανδική ζωγραφική τοπίου της ίδιας περιόδου για παράδειγmicroα εισηγούνται διαφορετικές το καθένα θεωρήσεις αυτού του ιστορικού πλαισίου237 Το εκτείνουν και το παραmicroορφώνουν προκειmicroένου να καλύψει τις δικές τους τις ιδιαίτερες κάθε φορά απαιτήσεις καθορισmicroού έτσι ώστε στο τέλος να προκύπτει συνεκδοχικά microια πολύσηmicroη ιστορική περιοχή ποτέ απόλυτα βέβαιη ικανή εντούτοις να επιβληθεί αόριστα ως ο κοινός χρόνος των σηmicroαντικότερων φαινοmicroένων

Τοπιακές διαmicroορφώσεις οι οποίες πραγmicroατοποιούνται σε γειτονικές χρονικές θέσεις και οι οποίες εmicroφανίζουν κάποια ιδιαίτερα σταθερά κοινά χαρακτηριστικά δικαιούνται microάλλον να συmicromicroετάσχουν σε αυτήν την προσπάθεια χρονικού ιστορικού καθορισmicroού Βασικό επιχείρηmicroα για αυτήν την παραδοχή αποτελεί η επισήmicroανση πως οι τοπιακές διαmicroορφώσεις και γενικότερα οι αντιλήψεις για το τοπίο περιγράφουν microεταξύ των άλλων σηmicroαντικές για microια συγκεκριmicroένη ιστορική περίοδο συνθήκες όπως αυτές οι οποίες αναφέρονται στα microέσα διαχείρισης του τόπου ή στη σχέση του πολιτισmicroού microε τη φύση

Μια δεύτερη κατηγορία microεθοδολογικών παρατηρήσεων αναφέρεται στη δυνατότητα κοινωνικών πρακτικών όπως αυτές που αφορούν τη διαmicroόρφωση του τοπίου να συσχετιστούν microε θεωρητικές κατευθύνσεις όπως αυτές για παράδειγmicroα που αφορούν τα φιλοσοφικά ρεύmicroατα microιας περιόδου

Ανάλογοι συσχετισmicroοί microπορούν να υποδειχθούν και να διερευνηθούν για κάθε διαφορετική ιστορική περίοδο όπως για την περίοδο της Αναγέννησης η οποία ήδη εξετάστηκε Γίνονται εντούτοις ιδιαίτερα εmicroφανείς κατά την εξέταση του 17ου αιώνα καθώς στο εύρος του αναπτύσσεται και ωριmicroάζει microια από τις σηmicroαντικότερες για την εξέλιξη του ευρωπαϊκού και του δυτικού κόσmicroου θεωρητική φιλοσοφική κατεύθυνση αυτή του ορθολογισmicroού Κατεύθυνση η οποία όχι απλά δεν περιορίζεται στην περιοχή των φιλοσοφικών διερευνήσεων αλλά απαιτεί να αναπτυχθεί σε όλη την έκταση της κοινωνικής ζωής επηρεάζοντας αναmicroφίβολα τις απόψεις για τη διαmicroόρφωση του τοπίου και συmicromicroετέχοντας σίγουρα στις αποφάσεις των ερευνητών για τον ιστορικό χαρακτηρισmicroό της περιόδου

237 Για αυτήν τη συγκεκριmicroένη διαφορά κατευθύνσεων πρβλ την ανάπτυξη αυτού του κεφαλαίου microε το επόmicroενο Είναι microάλλον συνετότερο να microιλήσουmicroε για τα Baroque αυτοκρατορικά πρότυπα του γαλλικού κήπου σε αντιδιαστολή microε microια στραmicromicroένη προς την παρατήρηση του φυσικού τοπίου ολλανδική ζωγραφική και microε microια σεmicroνότερη και αυστηρότερη σε έκφραση ολλανδική τέχνη κήπων που συνδέεται microε την ισχυρή προτεσταντική αστική τάξη της χώρας Η τέχνη των κήπων και τα πρότυπα των τοπιακών θεωρήσεων και διαmicroορφώσεων δεν είναι microόνο χρονικά προσδιορισmicroένα αλλά και συσχετισmicroένα microε ειδικότερα χαρακτηριστικά του πολιτισmicroού όπως οι κοινωνικές οmicroάδες ή τάξεις οι οποίες τα προωθούν η ανάπτυξη της τεχνικής και των επιστηmicroών η κατάσταση και οι κατευθύνσεις των τεχνών ή πολλοί άλλοι αδιευκρίνιστοι παράγοντες της καθηmicroερινότητας που microπορούν να αποδοθούν συνοπτικά ως laquoγενική πολιτισmicroική ατmicroόσφαιραraquo

414 Το ιστορικό εύρος της εποχής του Baroque και η σχέση του microε την τέχνη των γαλλικών κήπων Μια βασική microεθοδολογική απορία για έναν microελετητή microη εξοικειωmicroένο microε τις εσωτερικές διενέξεις της ιστορικής περιοδολόγησης συνδέεται microε την επιλογή και την κατονοmicroασία της περιόδου του Baroque Σε ποιο διάστηmicroα χρόνου microπορούmicroε να προσάψουmicroε τον χαρακτηρισmicroό του ακανόνιστου microαργαριταριού238 που άλλοι τον χρησιmicroοποίησαν microειωτικά και άλλοι τον συνδέουν microε την απαίτηση προβολής της θρησκευτικής ή κρατικής ισχύος και του ελέγχου τον οποίο διαπιστώνουmicroε και σε αυτές τις εκτεταmicroένες διαmicroορφώσεις τοπίου Με ποιόν τρόπο συmicromicroετέχουν στον σχηmicroατισmicroό της περιόδου αυτής τα κλασσικά πρότυπα σε σχέση για παράδειγmicroα microε την Αναγέννηση που προηγείται και την περίοδο του αγγλικού Εmicroπειρισmicroού και του γαλλικού Διαφωτισmicroού που ακολουθούν

Στο θεmicroελιώδες κείmicroενο Renaissance und Barock239 θεmicroελιώδες τόσο για την καθιέρωση του όρου όσο και για την αποτίmicroηση των εκφραστικών τάσεων ο Heinrich Woumlllflin επιmicroένει στα ιταλικά παραδείγmicroατα και στο τmicroήmicroα εκείνο του 16ου αιώνα το οποίο συνδέεται συχνά microε τον Μανιερισmicroό προφανέστατα γιατί τον απασχολούν οι συνθήκες microετάβασης από την laquoειρηνική οmicroορφιάraquo της αναγεννησιακής τέχνης στη laquoδύναmicroη του αισθήmicroατοςraquo240 του Baroque Σε νεότερα συγγράmicromicroατα η αναφορά στον 17ο και 18ο αιώνα είναι δεδοmicroένη όπως συνηθισmicroένη είναι και η παράλληλη αναφορά στη laquoρωmicroαιοκαθολική εκκλησία και στο πολιτικό σύστηmicroα του συγκεντρωτικού γαλλικού Κράτους της εποχήςraquo241

Είναι εντούτοις φανερό πως οι χρήσεις των όρων οι χρονικοί προσδιορισmicroοί και οι συσχετίσεις microεταβάλλονται ανάλογα microε τα ενδιαφέροντα του ερευνητή και microε το εξεταζόmicroενο θέmicroα Για παράδειγmicroα ο Michel Foucault microιλώντας για την περίοδο που εξετάζεται και σύροντας το βάρος του ενδιαφέροντός του προς τις αρχές του 18ου αιώνα την χαρακτηρίζει microε τη γαλλική διατύπωση laquoacircge classiqueraquo Αλλά αυτή η κλασικίζουσα περίοδος διαδέχεται microια επίσης κλασικίζουσα ως προς τα πρότυπά της Αναγέννηση και προηγείται microιας επίσης κλασικιστικής φωτεινής περιόδου242

Αν επιmicroείνουmicroε στα παραδείγmicroατα των τοπιακών διαmicroορφώσεων εντούτοις microπορούmicroε να υποστηρίξουmicroε την οφθαλmicroοφανή άποψη πως το είδος των τοπιακών διαmicroορφώσεων που καταγράφονται στη Γαλλία του 17ου αιώνα διαφοροποιούνται ως προς την ένταση από τα προηγούmicroενα αναγεννησιακά ή microανιεριστικά παραδείγmicroατα Επίσης διαφέρουν εmicroφανώς από τα παραδείγmicroατα που αναπτύσσονται ήδη από το πρώτο microισό του 18ου αιώνα στην βρετανική επικράτεια και τα οποία επιβάλουν microια ριζική microεταστροφή στα ήθη της τοπιακής αντιmicroετώπισης Η microεταστροφή αυτή πρέπει να υπήρξε ιδιαίτερα σηmicroαντική ndash τόσο ώστε όχι microόνο να microνηmicroονεύεται ρητά από τους Εγκυκλοπαιδιστές αλλά και να υποδεικνύει τα γαλλικά τοπιακά πρότυπα ως ήδη πεπαλαιωmicroένα και κατώτερα Τόσο σηmicroαντική ώστε να εισβάλει και σε αυτό ακόmicroη το πολιτικό και πολιτιστικό κέντρο της γαλλικής κηποτεχνίας στις Βερσαλλίες καθορίζοντας τον σχεδιασmicroό του τmicroήmicroατος των κήπων του Petit Trianon

Η αναφορά στους κήπους του Baroque υποδεικνύει εποmicroένως microια διακριτή εκφραστική οmicroάδα τοπιακών διαmicroορφώσεων η οποία αντιστοιχεί σε microια ιδιαίτερη κατεύθυνση τοπιακών ηθών που διαφοροποιούνται από τα προηγούmicroενα και τα επόmicroενα πρότυπα

238 laquoΗ λέξη δεν διέθετε κατrsquo αρχάς τίποτε το εγκωmicroιαστικό το ΄barrueco΄ (αν αποδεχθούmicroε την ισπανική ετυmicroολογία) περιγράφει ένα microαργαριτάρι που microπορεί να προέρχεται από τα βαθιά νερά αλλά χάνει microέρος της αξίας του γιατί δεν είναι απόλυτα στρογγυλόraquo Πρβλ Β Teyssegravedre laquoPreacutesentationraquo Προλογικό σηmicroείωmicroα από Η Woumlllflin Renaissance et Baroque Παρίσι 1961 σ 7 239 ΄Οπ Ο αρχικός τίτλος στην γλώσσα της συγγραφής του έργου 240 Οπ σσ 8182 241 Πρβλ C Norberg-Schulz La signification dans lrsquo architecture occidentale Liegravege 1977 σ 287 242 Κλασικιστικές είναι οι τοπιακές αναφορές της Hypnoerotomachia Poliphili κλασικιστικές οι αναφορές του κεντρικού ηλιακού microυθεύmicroατος στις Βερσαλλίες κλασσικιστικές είναι πολλές από τις αναφορές της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου

Ε42 Η πλατεία του Αγίου Πέτρου από τις Απόψεις της Ρώmicroης Vedute di Roma του Giovanni Battista Piranesi (1748)Ο αρχιτέκτονας της πλατείας Giovanni Lorenzo Bernini αποτέλεσε την πρώτη επιλογή του Louis XIV για τον σχεδιασmicroό των ανακτόρων του Λούβρου και αποθανάτισε τον Γάλλο microονάρχη στη γνωστή προτοmicroή του και στον έφιππο θριαmicroβικό ανδριάντα του των Βερσαλλιών (PD) Χωρίς να αναπτυχθούν σε microεγάλο εύρος επιχειρήmicroατα τα οποία συνάπτονται περισσότερο microε την έρευνα της γενικότερης ιστορικής τεκmicroηρίωσης microπορεί να γίνει αποδεκτό πως ο χαρακτηρισmicroός του Baroque πέρα από τον χρονικό προσδιορισmicroό περιγράφει επιπλέον συνθήκες ταυτόχρονα πολιτικές και πολιτιστικές Ακολουθεί την απαίτηση έκφρασης της ισχύος του καθολικού κλήρου και των ευρωπαϊκών βασιλείων και αποδίδει τη συνέχεια αυτών των απαιτήσεων στο microεγαλεπήβολο αστικό σχεδιασmicroό της πλατείας του Αγίου Πέτρου στις τοπιοτεχνήσεις των γαλλικών chacircteaux και ανακτόρων και στις διαφαινόmicroενες αρχές των φιλόδοξων γαλλικών αστικών χαράξεων Αλλά η έmicroφαση της διάθεσης προβολής στις διαmicroορφώσεις αυτές όπως και οι ιδιαίτεροι ορθοκανονικοί σχηmicroατισmicroοί διαφοροποιούν microε σαφήνεια τον αλαζονικό κλασσικισmicroό της υλικής πλησmicroονής του 17ου αιώνα από τον αφαιρετικότερο και φυσικότροπο ως προς τις προθέσεις του κλασσικισmicroό του 18ου Άλλωστε οι τοπιοτεχνήσεις που αντιστοιχούν στον νεότερο αυτό κλασσικισmicroό εισηγούνται τη microετάβαση microεταξύ των άλλων από τον γιγαντιαίο έστω αλλά microε σαφήνεια οριοθετηmicroένο κήπο του Baroque στην αντίληψη του ελεύθερου τοπίου και του πάρκου

Επιmicroένοντας στις κλασσικιστικές αναφορές αξίζει να σχολιαστεί πως η microανιεριστική ιταλική Villa drsquoEste του 16ου αιώνα υποδεικνύει τη σχέση microε το microυθικό πρότυπο του κήπου των Εσπερίδων όπως και τη σχέση microε τη γειτονική της ρωmicroαϊκή Villa Adriana Στις διαmicroορφώσεις των φυσικότροπων κήπων του Petit Trianon της Marie Antoinette στα τέλη του 18ου αιώνα παρεmicroβάλλεται το κλασσικιστικό περίπτερο microε τη microεγαλεπήβολη και πολλά υποσχόmicroενη επωνυmicroία laquoΝαός του Έρωταraquo ldquoTemple drsquoAmourrdquo243 ενώ ανάλογες αναφορές κλασσικιστικά κτήρια και περίπτερα συναντούmicroε και στα περισσότερα αγγλικά πάρκα της περιόδου που ακολουθεί

243 Σε microικρή microάλιστα απόσταση από τις αγροτικής αναφοράς κτηριακές κατασκευές του laquoΧωριού της Βασίλισσαςraquo

Κλασσικιστική πρόθεση χαρακτηρίζει και τον 17ο αιώνα Αυτό που τον διακρίνει εντούτοις από άλλες περιόδους κλασσικισmicroού προηγούmicroενες ή επόmicroενες δεν είναι ένας ελεγχόmicroενος πολιτικός και πολιτιστικός παραλληλισmicroός ηθών microε τα κλασσικά πρότυπα όσο microια απαστράπτουσα συνολική σκηνογραφία ελέγχου microε κλασσικιστικές αναφορές Στη σκηνογραφία αυτή εν πολλοίς τοπιακά εκφρασmicroένη εντάσσεται η απολλώνια για παράδειγmicroα αλληγορία ικανή να χαρακτηρίσει το σύνολο της ζωής και των δραστηριοτήτων στη βασιλική αυλή του Louis XΙV

Ε43 Nicolas Poussin LrsquoEacuteteacute ou Boaz et Ruth To Θέρος ή ο Βοάζ και η Ρουθ (1660-1664 Λούβρο) Η ελεύθερη φυσιοκρατική προσέγγιση του τοπίου από ζωγράφους του 17ου αιώνα όπως ο Poussin ή ο Claude Lorain υπερβαίνει την τοπιοτεχνία της σύγχρονής τους ιστορικά περιόδου η οποία αντιστοιχεί στις διαmicroορφώσεις του Baroque και καθιστά τους πίνακές τους σηmicroαντικούς ως εικαστικό τοπιακό παράδειγmicroα για τη φυσικότροπη αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου του επόmicroενου 18ου αιώνα που ακολουθεί (PD) Μια ωριmicroότερη microεθοδολογική προσέγγιση θα microπορούσε να θεωρήσει πως ο όρος Baroque περιγράφει περισσότερο ένα σύνολο εκφραστικών τάσεων και διαθέσεων παρά τη συνολική πολιτιστική παραγωγή microιας συγκεκριmicroένης χρονικής περιόδου Μπορούmicroε έτσι να διακρίνουmicroε στο εσωτερικό της ίδιας χρονικής έκτασης αποκλίνουσες εκφραστικές αποκρίσεις οι οποίες διαφοροποιούνται ανάλογα microε τις επιmicroέρους γεωγραφικές περιοχές και τις επιmicroέρους πολιτιστικές οmicroάδες του ευρωπαϊκού χώρου Άλλες χαρακτηρίζονται από την ένταση και την υπερβολή την οποία κύρια περιγράφουmicroε microε τον όρο Baroque και άλλες διακρίνονται από microια αφαιρετικότερη και ηπιότερη κλασσικιστική διατύπωση

Είναι δυνατόν να προσδιοριστούν έτσι διαφορές οι οποίες διακρίνουν την απαίτηση microεγαλοπρέπειας του καθολικισmicroού από έναν αυστηρότερο και περισσότερο λιτό ως προς την έκφρασή του προτεσταντισmicroό244 Αυτή η ελαστικότερη οmicroαδοποίηση τάσεων που συνυπάρχουν επιτρέπει να αποδεχθούmicroε ευκολότερα την ιστορική διαπίστωση σύmicroφωνα microε την οποία ενώ στη γαλλική επικράτεια εντείνεται η συσχέτιση του τοπίου microε την ηγεmicroονική κυριαρχία η φλαmicroανδική και ολλανδική τοπιογραφία επεξεργάζονται και επεκτείνουν φυσιοκρατικά πρότυπα Φυσιοκρατικά πρότυπα τα οποία θα συmicromicroετάσχουν καθοριστικά στη συγκρότηση της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου Με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο ακόmicroη και οι διαmicroορφώσεις των κήπων στις Κάτω Χώρες εmicroφανίζονται παρά τις αmicroοιβαίες επιρροές αυστηρότερες και περισσότερο λιτές σε σχέση microε τα γαλλικά παραδείγmicroατα Επιπλέον αυτή η ελαστικότερη οmicroαδοποίηση τάσεων επιτρέπει να προσδιοριστούν διαφορές ανάmicroεσα στα επιmicroέρους εκφραστικά πεδία διαφορές δηλαδή από τέχνη σε τέχνη όπως αυτές που διαπιστώνουmicroε ανάmicroεσα στις ηγεmicroονικές διαmicroορφώσεις του τοπίου και στις περισσότερο ελεύθερες ζωγραφικές παραστάσεις του Ανάmicroεσα στους βασιλικούς κήπους και στις σύγχρονες τους τοπιακές αναφορές στους πίνακες του Nicolas Poussin για παράδειγmicroα245 415 Τα θεωρητικά ενδιαφέροντα της εποχής του Baroque και η συσχέτισή τους microε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Η περίοδος του 17ου αιώνα όπως και του 18ου αιώνα που ακολουθεί αντιστοιχεί στη ραγδαία ανάπτυξη και στην ωρίmicroανση επιστηmicroονικών θεωριών και καινοφανών φιλοσοφικών προσεγγίσεων Ερευνητές από κάθε είδους περιοχές εξέτασης όπως για παράδειγmicroα αυτές που αφορούν στην αρχιτεκτονική ή στην αρχιτεκτονική τοπίου εmicroφανίζονται υποχρεωmicroένοι να σχολιάσουν έστω και ακροθιγώς τη θεωρητική ένταση της περιόδου και να τη συσχετίσουν microε τα ιδιαίτερα ερευνητικά τους ενδιαφέροντα

Αν όmicroως η παρουσία του Καρτέσιου εισηγείται microια φιλοσοφική κοσmicroογονία στη Δυτική ιστορία η οποία θα χαρακτηρίσει εφεξής το ευρωπαϊκό πνεύmicroα συνολικά246 τότε είναι microάλλον αναmicroενόmicroενο να αναζητηθεί η επιρροή του και σε εκείνες τις αντιλήψεις της εποχής του οι οποίες αφορούν το τοπίο

Τίθεται βέβαια microια σειρά από microεθοδολογικά ερωτήmicroατα όπως αυτό που αφορά τη δυνατότητα microια θεωρητική διερεύνηση του τοπίου να θίγει microε εγκυρότητα φιλοσοφικά θέmicroατα Επίσης όπως αυτό που αφορά τη δυνατότητα των τοπιακών διαmicroορφώσεων να laquoκατοπτρίζουνraquo φιλοσοφικές ανησυχίες και θέσεις της εποχής τους Πρόκειται βέβαια για microεθοδολογικά ερωτήmicroατα που όπως σηmicroειώθηκε και προηγούmicroενα microπορούν να απευθυνθούν προς κάθε ιστορική περίοδο Εισάγονται εντούτοις στην παρούσα διερεύνηση microε έmicroφαση στο σηmicroείο ακριβώς στο οποίο εξετάζονται οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του 17ου αιώνα εξαιτίας της καταστατικής σηmicroασίας για τη Δυτική σκέψη αυτής της συγκεκριmicroένης περιόδου Μια microεθοδολογικά επιθετικότερη υπόθεση εργασίας microπορεί βέβαια να επιmicroείνει πως η αρχιτεκτονική των γαλλικών κήπων δεν laquoκατοπτρίζειraquo microόνο τη συστηmicroατική κανονιστική σκέψη της εποχής της αλλά πως ταυτόχρονα τη συγκροτεί πως αποτελεί ουσιαστικό microέρος της πως συνιστά η ίδια microέλος microιας ευρύτερης πολιτιστικής κατασκευής στην οποία περιλαmicroβάνεται και βασικές θεωρητικές θέσεις της περιόδου

Οι συνήθεις αναλύσεις επιmicroένουν ελάχιστα στην ιδιαίτερη σχέση που microπορεί να έχουν η εξειδικευmicroένη στρατιωτική εκπαίδευση και τα κατασκευαστικά ενδιαφέροντα ενός από τους σηmicroαντικότερους φιλοσόφους της νεότερης Δυτικής ιστορίας microε τον θεωρητικό του φιλοσοφικό προσανατολισmicroό Εντούτοις ο Γάλλος πατέρας του ορθολογισmicroού για ένα τmicroήmicroα

244 Ο Β Teyssegravedre (πρβλ στο προηγούmicroενο σ 13) σχολιάζει microια ανάλογη θεωρητική στάση εξηγώντας laquoΉ βέβαια σύmicroφωνα microε τον Α Hauser microπορούmicroε να διακρίνουmicroε το microπαρόκ της προτεσταντικής αστικής τάξης από το microπαρόκ της Εκκλησίας ή της Αυλής (οι οποίες εξάλλου αποδέχονται τάσεις ετερογενείς που microπορεί να κατευθύνονται προς τον κλασσικισmicroό ή το νατουραλισmicroό) ή βέβαια σύmicroφωνα microε τον V L Tapieacute microπορούmicroε να αντιπαραβάλουmicroε το ΄κλασσικό΄ και το ΄microπαρόκ΄ ακόmicroη και microέσα σε ένα και το αυτό σύνολο έργων ή ακόmicroη να θεωρήσουmicroε ως εστία τη Ρώmicroη ή τη Μαδρίτη και να δείξουmicroε την επέκταση της επιρροής τους και τις διαmicroάχες microε διάφορες εθνικές οmicroάδες (πολιτιστικής) αντίστασηςraquo Στην προσέγγιση που υιοθετείται στη δική microας διερεύνηση ο όρος Baroque περιορίζεται στην περιγραφή ιταλικών ή γαλλικών προτύπων του 17ου αιώνα ενώ για τα παραδείγmicroατα των ολλανδικών αστικών κήπων χρησιmicroοποιείται ο όρος laquoκλασσικόςraquo 245 Πρβλ πίνακες του όπως Η Νύφη και ο Σάτυρος Nymph et Satyr (1625 ndash Εθνική Πινακοθήκη Λονδίνου) ή ο γνωστότερος Οι Βοσκοί της Αρκαδίας Les Bergers drsquo Arcadie (1630 - Λούβρο) ή και Ο Ενταφιασmicroός του Φωκίωνα (1648 ndash Εθνικό Μουσείο Ουαλλίας) Είναι χαρακτηριστικό πως οι πίνακες του Poussin θεωρήθηκαν ζωγραφικά υποδείγmicroατα για τις διαmicroορφώσεις τοπίου της αγγλικής τοπιοτεχνίας του επόmicroενου αιώνα όπως επισηmicroαίνεται σε επόmicroενο στο 6ο κεφάλαιο 246 Παρά την εmicroφάνιση αντιθετικών ρευmicroάτων που αφορούν τόσο στην ειδικότερη περιοχή της φιλοσοφικής θεωρίας και των επιστηmicroών όσο και στο ευρύτερο πεδίο του πολιτισmicroού

της ζωής του υπήρξε υποχρεωmicroένος να microελετά καθηmicroερινά τις κινήσεις στρατιωτικών σωmicroάτων τα οποία έπρεπε να επιτελέσουν microε τη microεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια ένα πρακτικό έργο άmicroεσης και υψηλής κρισιmicroότητας Αυτό το καθηmicroερινό καθήκον υποδείκνυε microε άmicroεσο εφαρmicroοσmicroένο τρόπο την πρακτική σηmicroασία της εσωτερικής λογικής συνέπειας τη δυνατότητα του ορθού λόγου να καθίσταται laquoκύριος και κυρίαρχοςraquo247 του φυσικού πεδίου και της ανθρώπινης ζωής Δεν πρέπει να λησmicroονούmicroε ακόmicroη το ενδιαφέρον του Descartes για την προοπτική και τη συνεργασία του microε τον microηχανικό Villebresieu ενώ είναι επιπλέον γνωστή η σηmicroασία της ακρίβειας που προσέφερε η αναλυτική καρτεσιανή γεωmicroετρία στη βλητική πρακτική των πυροβόλων248 Η άνοδος του ορθολογικού πνεύmicroατος δεν διέθετε εποmicroένως αποσπασmicroένη θεωρητική σηmicroασία Αναπτύχθηκε microέσα σε microια γενικότερη ατmicroόσφαιρα ενδιαφέροντος για εφαρmicroογές στις οποίες πρέπει να περιλάβουmicroε τόσο κατασκευαστικές πρακτικές όσο και κοινωνικές οργανωτικές διεργασίες

Κατ΄ αντίστροφη διάθεση σχολιασmicroού πρέπει να τονιστεί πως οι microεγάλες τοπιοτεχνήσεις του γαλλικού Baroque συνδέονται microε περίπλοκες συχνά microαθηmicroατικές κατασκευές και επιβεβαιώνουν ενισχύοντάς την τη δυνατότητα της θεωρητικής λογικής σκέψης να επιβληθεί στο πραγmicroατικό Με την έννοια αυτή η τοπιοτέχνηση όπως και η αρχιτεκτονική δεν αποτελούν microόνο πεδία εφαρmicroογής εννοιακών κατασκευών διαmicroορφωmicroένων σε άλλα επιστηmicroονικά και θεωρητικά πεδία αλλά προωθούν οι ίδιες διαρκώς ανάλογες εννοιακές κατασκευές Δε συνιστούν απλές laquomicroαρτυρίεςraquo λόγων συγκροτηmicroένων σε άλλα πεδία έκφρασης αλλά αποτελούν σύmicroφωνα microε την ορολογία του Michel Foucault τα laquomicroνηmicroείαraquo ενός δικού τους ιδιαίτερου λόγου ικανού να συmicroβάλλει microε τρόπο σηmicroαντικό στη νεότερη ευρωπαϊκή ιστορία

Με αυτήν την κατεύθυνση σκέψης η σύγκλιση περιοχών όπως η θεώρηση και η αρχιτεκτονική του τοπίου αφrsquo ενός και η φιλοσοφία αφετέρου πρέπει να θεωρείται αναmicroενόmicroενη καθώς όπως διαρκώς επαναλαmicroβάνεται ο χειρισmicroός του τοπίου αποδίδει τις απόψεις των κοινωνιών για τον ευρύτερο τόπο ζωής τους όπως και τη σχέση τους microε το φυσικό Αν ο Καρτέσιος υποδεικνύει στον Λόγον περί της Μεθόδου την κυριαρχία πάνω στη φύση είναι microάλλον απλοϊκός ο ισχυρισmicroός πως η υπόδειξη αυτή προέρχεται από microια αποκοmicromicroένη πρωτογενή διάθεση του εισηγητή της Αντίθετα είναι ιστορικά πιθανότερο να απηχεί τη συνολική στάση κοινωνιών οι οποίες ήδη είχαν αναπτύξει επί δυο αιώνες τουλάχιστον την κυριαρχία πάνω στο φυσικό πεδίο ώστε ο ορθολογισmicroός να επισηmicroοποιεί θεωρητικά και να κατοχυρώνει ρητά microια ήδη κατακτηmicroένη κοινωνική συνθήκη

Έχει ήδη επισηmicroανθεί πως οι διαmicroορφώσεις τοπίου αποτελούν σχηmicroατοποιήσεις του προϋπάρχοντος τόπου και πως διαθέτουν συmicroβολική ποιότητα εντάσσοντας τον τόπο σε ένα laquoτοπίοraquo σηmicroασιών κατασκευασmicroένο ταυτόχρονα microε την υλική διαmicroόρφωση Κατασκευαστικό αποτέλεσmicroα νοητική σχηmicroατοποίηση και σύστηmicroα σηmicroασιών παράγονται εποmicroένως σε συσχετισmicroό το έχουmicroε ήδη τονίσει ως αποτελέσmicroατα microια συνολικότερης laquoδοmicroικήςraquo πολιτιστικής επεξεργασίας Αλλά η φιλοσοφική θεώρηση συνιστά και αυτή δοmicroική νοητική ndash οργανωτική προσέγγιση η οποία είτε εκπορεύεται από τον τόπο είτε όχι επιστρέφει κατ΄ ανάγκην σε αυτόν ώστε να τον microεταλλάξει Αν εποmicroένως η διερεύνηση της αρχιτεκτονικής τοπίου αισθάνεται ανέτοιmicroη ώστε να χειριστεί περιπλοκότερες θεωρητικές ή φιλοσοφικές προσεγγίσεις

247 Πρόταση του Καρτέσιου από τον Λόγον περί της Μεθόδου η οποία σχολιάζεται αναλυτικότερα στη συνέχεια 248 Πρβλ την πληροφορία του πρώτου βιογράφου του Descartes του Andrien Baillet για τη συνεργασία του microε τον microηχανικό Ville-Bressieux microε τον οποίο συναντήθηκε στο Amsterdam το 1634 και έκανε κατά τη συνεργασία τους laquoθαυmicroαστές προόδους στη Μηχανική και στην Προοπτικήraquo Με τον Ville-Βressieux microελέτησε ανάmicroεσα στα άλλα microια καρέκλα-καρότσι (une chariot-chaise) για ανάπηρους πολέmicroου Πρβλ A Baillet La vie de Monsieur Descartes Παρίσι 1691 τ1 σσ 256-259 Επίσης Η Grossmann laquoDescartes and the Social Origins of the Mechanistic Concept of the Worldraquo από το The Social and the Economic Roots of the Scientific Revolution των G Freudenthal και P McLaughlin (επιmicro) Boston 2009 σ 157 laquoΕνώ τις καθαρά microαθηmicroατικές και λογικές απόψεις της Καρτεσιανής Άλγεβρας ή lsquoScience Universelle τις έχει τέλεια παρουσιάσει ο L Brunschvicg και την παραπέρα ανάπτυξή της ως lsquoΓενική Επιστήmicroηrsquo στον Leibniz την έχει εξαιρετικά εκθέσει ο L Couturat οι κοινωνιολογικές πλευρές της lsquoΠαγκόσmicroιας Επιστήmicroηςrsquo του Descartes δεν έχουν εξεταστεί από τους συγγραφείς αυτούς ή από κάποιους άλλους Μπορεί βέβαια να τεθεί το ερώτηmicroα αν υφίσταται καθrsquo οποιονδήποτε τρόπο ανάλογο κοινωνιολογικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να κατανοήσουmicroε πως όντως υπάρχει πρέπει να αντιληφθούmicroε πως όλα τα έργα του Descartes τα έχει βαθιά σηmicroαδέψει η σφραγίδα των microηχανικών αρχών πως ο Descartes εξήγαγε αυτές τις αρχές από τη microηχανική του δηλαδή από τη microελέτη των microηχανών και πως στη συνέχεια τις επέκτεινε στη φυσική και τελικά σε ολόκληρο το σύmicroπανraquo Το κείmicroενο του Grossmann θεωρητικού της οικονοmicroίας και των κοινωνικών επιστηmicroών microέλους του Ινστιτούτου Κοινωνικών Ερευνών της Φραγκφούρτης χρονολογείται από την περίοδο του 1946

microπορεί τουλάχιστον να υποδείξει πιθανές ανάλογες κατευθύνσεις ιδιαίτερα όταν αναφέρεται σε περιόδους οι οποίες προσφέρονται για ανάλογη εξέταση όπως ο 17ος και ο 18ος αιώνας 416 Σχήmicroατα ελέγχου Η ορθολογική ανασύνθεση των τόπων και το υπόδειγmicroα του Γαλλικού κήπου Στο παράδειγmicroα της villa Farnese και των κήπων της παρουσιάστηκε ήδη microια γραmicromicroική ακολουθία επεmicroβάσεων η οποία κλιmicroακώνεται ως προς την ένταση του σχεδιασmicroού microεταβαίνοντας από τον οικιστικό ιστό της ιταλικής κωmicroόπολης της Caprarola στο κτήριο της έπαυλης και στη συνέχεια στους οργανωmicroένους κήπους για να επεκταθεί στις γεωmicroετρικά οργανωmicroένες καλλιέργειες και την αδιαmicroόρφωτη δασική έκταση Πρόκειται για ένα σχετικά περιορισmicroένο σε έκταση παράδειγmicroα στην περιοχή του Lazio στην κεντρική Ιταλία και αντιστοιχεί ιστορικά στην περίοδο του ιταλικού Μανιερισmicroού Μια ανάλογη συνθετική συνθήκη microεγεθυmicroένη στο έπακρο διαπιστώνεται επίσης σε ένα microεταγενέστερο παράδειγmicroα αρχιτεκτονικής τοπίου στο γνωστότερο ίσως της Δυτικής ιστορίας στους κήπους των Βερσαλλιών στην άmicroεση γειτονία της γαλλικής πρωτεύουσας Η σύνθεση οδεύει από την αστική δοmicroή προς την περιοχή της κεντρικής εισόδου στα ανάκτορα Στη συνέχεια προχωρά στη microεγαλοπρεπή κατασκευή των ίδιων των ανακτόρων στην αξονική ακολουθία των κήπων των πλατωmicroάτων και των διαmicroορφώσεων του νερού στην ισχυρή συνθετική παρουσία του Μεγάλου Καναλιού έως ότου βυθιστεί στο άπειρο Ακόmicroη και αν αγνοούσαmicroε τη συνέχεια των χρονικών περιόδων την επαλληλία των εκφραστικών τάσεων την επιρροή που το ιταλικό αναγεννησιακό και microανιεριστικό παράδειγmicroα άσκησε στις αυλές των Γάλλων ηγεmicroόνων microπορούmicroε να αντιληφθούmicroε τη συνάφεια των συνθετικών διαθέσεων οι οποίες βαθmicroιαία οδηγούν από τις τοπιοτεχνικές προτάσεις της ιταλικής Αναγέννησης στις προτάσεις τοπίου και στους κήπους του γαλλικού ειδικότερα και γενικότερα του ευρωπαϊκού Baroque Συνάφεια η οποία καθίσταται τόσο εmicroφανέστερη όσο η διαφορά του microεγέθους των επεmicroβάσεων δεν προκαταλαmicroβάνει τον ανυποψίαστο παρατηρητή

Αλλά ερευνητική υποχρέωση της διερεύνησης αυτής είναι να επισηmicroάνει επίσης την τεράστια διαφορά των microεγεθών249 και τους νέους εκφραστικούς τρόπους τα εκφραστικά εντέλει άλmicroατα microεταβολής τα οποία αυτή η διαφορά κλίmicroακας εισηγείται Αξίζει ίσως να τονιστεί εξαρχής πως η υπέρmicroετρη αύξηση των microεγεθών η υπέρmicroετρη ένταση των χειρονοmicroιών στις τοπιακές διαmicroορφώσεις κατά τον 17ο και κατά το πρώτο microέρος του 18ου αιώνα υποδεικνύουν σηmicroαντικές ποιοτικές microεταβολές Οι διαmicroορφώσεις τοπίου αποκτούν τέτοια αντίληψη κλίmicroακας ώστε να microη microπορεί να θεωρηθεί ως κύρια αφετηρία της συγκρότησής τους η αναφορά στην πεπερασmicroένη φυσική ύπαρξη στις διαστάσεις του βιολογικά πεπερασmicroένου ανθρώπινου σώmicroατος Στη θέση του η κοινωνία της εποχής εγκαθιστά την υπόθεση ενός Υποκειmicroένου της νόησης ενός Υποκειmicroένου εξουσίας άπειρα ισχυρού ικανού να ελέγξει το σύνολο του υπαρκτού κόσmicroου

Ο Michel Foucault στο έργο του Les Mots et les Choses Οι Λέξεις και τα Πράγmicroατα υποδεικνύει πως η ένταση αυτού του ελέγχου είναι τόσο σηmicroαντικότερη όσο λιγότερο πρόδηλη καθίσταται η φυσική παρουσία του Υποκειmicroένου από το οποίο ο έλεγχος εκπορεύεται Αν στο αναγεννησιακό ιταλικό τοπίο παρά τον πλούτο των παρεmicroβάσεων η παραmicroυθία της ανθρωποmicroετρικής συνάφειας εξακολουθεί να είναι αισθητή στην εποχή του Baroque στην laquoκλασσική εποχήraquo όπως την αποκαλεί ο Michel Foucault250 στις παραστάσεις

249 Για να γίνει κατανοητή η διαφορά των microεγεθών αρκεί να σηmicroειωθεί πως η συνολική έκταση των διαmicroορφώσεων και των κτηριακών κατασκευών στην αναγεννησιακή villa Medici στο Fiesole αντιστοιχεί σε ένα πλαίσιο γενικών διαστάσεων εκατό σαράντα επί εξήντα microέτρων και στη microανιεριστική έπαυλη Gamberaia στην Τοσκάνη σε ένα πλαίσιο διαστάσεων εκατό επί διακοσίων σαράντα microέτρων Στην επίσης microανιεριστική villa Farnese το βασικό τmicroήmicroα των κατασκευών αντιστοιχεί σε διαστάσεις διακοσίων δέκα επί εκατόν ογδόντα microέτρων Συγκριτικά η έκταση των διαmicroορφώσεων της εποχής του Baroque στο γαλλικό παράδειγmicroα του Vaux-le-Vicomte προσδιορίζεται από ένα ορθογώνιο διαστάσεων τρεισήmicroισι χιλιόmicroετρων microήκους και περίπου ενός χιλιόmicroετρου πλάτους ενώ στις Βερσαλλίες από ένα ορθογώνιο διαστάσεων πεντέmicroισι επί τέσσερα χιλιόmicroετρα Στις διαmicroορφώσεις της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου οι διαστάσεις εκτινάσσονται σε ακόmicroη microεγαλύτερη κλίmicroακα ως εάν οι αιώνες της ευρωπαϊκής τοπιακής ιστορίας να ανταγωνίζονται ο ένας τον άλλο για το έλεγχο όλο και microεγαλύτερων εκτάσεων Στο αγγλικό πάρκο του Stowe η έκταση της τοπιοτέχνησης αντιστοιχεί σε διαστάσεις επτά επί τρεισήmicroισι χιλιόmicroετρα περίπου microε επιλεκτικές όmicroως περιοχές πυκνότερης τοπιακής διαmicroόρφωσης 250 Σηmicroειώθηκε προηγούmicroενα πως η χρήση των όρων laquoBaroqueraquo ή laquoκλασσικόςraquo αποδίδει τη θεωρητική πρόθεση του microελετητή και συνδέεται microε ειδικότερες ερευνητικές και θεωρητικές σκοπιmicroότητες Στον Michel Foucault οι όροι laquoκλασσική εποχήraquo επιτρέπουν την ταύτιση microε την σταθερότητα του Λόγου και την επέκταση της επιρροής του Καρτέσιου προς την κατεύθυνση της πρώτης περιόδου

και στις κατασκευές της los Reyes251 οι βασιλείς η ελέγχουσα αρχή επιβάλουν την αντίληψη της ισχύος τους microε τον εκτενέστερο δυνατό τρόπο Ακόmicroη και όταν αποκρύπτονται από την άmicroεση αντίληψη του παρατηρητή εξακολουθούν εντούτοις laquoαφrsquo υψηλούraquo να τον εποπτεύουν

Στο τοπίο των Βερσαλλιών η οπτική σύνδεση ανάmicroεσα στις επιmicroέρους περιοχές των διαmicroορφώσεων και στο κεντρικό σηmicroείο της οργάνωσής τους τα ανάκτορα παύει να υφίσταται για microεγάλο microέρος της σύνθεσης Εντούτοις οι αυστηρές σχέσεις οργάνωσης ανάmicroεσα στα συνθετικά microέρη παραmicroένουν και αποκαλύπτονται τmicroηmicroατικά Ο παρατηρητής διαισθάνεται δοmicroικούς συσχετισmicroούς οι οποίοι σκηνοθετούν τη θέση και την κίνησή του χωρίς εντούτοις ο ίδιος να διαθέτει τα microέσα ώστε να αντιπαρατεθεί microαζί τους252 στο πεδίο του φυσικού χώρου τουλάχιστον Οι microελετητές σχολιάζουν το τοπιακό αποτέλεσmicroα microιλώντας για την επιθυmicroία ελέγχου του απείρου253 για την οργανωτική δηλαδή έκταση του τοπιακού σχεδιασmicroού η οποία δεν υπερβαίνει απλά κατά πολύ τα ανθρώπινα microέτρα αλλά υπαινίσσεται microια ακόmicroη microεγαλύτερη έκταση ελέγχου 42 Οι συνθετικοί τρόποι των τοπιακών διαmicroορφώσεων κατά την εποχή του Baroque Σε προηγούmicroενο κεφάλαιο περιγράφονται οι αναγεννησιακοί κήποι ως καθορισmicroένοι από συνθετικούς τρόπους όπως αυτοί της σκηνογραφικής ένταξης τους της οργάνωσης των περίκλειστων τmicroηmicroάτων και της προοπτικής τους οργάνωσης σηmicroειώνοντας τη χρήση των προηγούmicroενων συνθετικών ευρηmicroάτων στα πλαίσια ενός αυστηρού γεωmicroετρικού σχεδιασmicroού ο οποίος καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από τη συmicromicroετρία Η σύνθεση στα παραδείγmicroατα που εξετάστηκαν υποδεικνύει κεντρικά σηmicroεία όρασης που αντιστοιχούν στα σηmicroαντικότερα σηmicroεία της θέας και η αλληλουχία των οποίων συγκροτεί τη βασική συνθετική δοmicroή

Ο Michel Foucault στο έργο του που σχολιάστηκε προηγούmicroενα επιmicroένει στην laquoεπιστηmicroικήraquo όπως την αποκαλεί τοmicroή ανάmicroεσα στους αιώνες που προηγούνται αφενός και στην λαmicroπερή εποχή των Γάλλων αυτοκρατόρων αφετέρου στη λαmicroπερή εποχή του κρατικά εφαρmicroοσmicroένου πολιτικού και πολιτιστικού ορθολογικού πνεύmicroατος Η εξέταση των τοπιακών διαmicroορφώσεων εντούτοις υποδεικνύει σηmicroαντικές σχέσεις συγγένειας έκφρασης σχέσεις καταγωγικές ανάmicroεσα στις δυο αυτές περιόδους εκατέρωθεν της υποθετικής ιστορικής τοmicroής Μένει να διερευνηθούν οι συγκεκριmicroένοι όροι της συνέχειας ανάmicroεσα στις τοπιακές επεmicroβάσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού και στις τοπιακές διαmicroορφώσεις του 17ου αιώνα όπως και να τονιστούν τα σηmicroεία ριζικής εκφραστικής microεταβολής Να εξεταστεί δηλαδή το θέmicroα των ιστορικών επιρροών που ασκούν τα ιταλικά παραδείγmicroατα στα νεότερά τους γαλλικά παραδείγmicroατα ή των ιστορικών υπερβάσεων που ορίζουν τα δεύτερα

του Διαφωτισmicroού laquoΣτις αρχές του 17ου αιώνα κατά την περίοδο που δίκαια ή άδικα την αποκαλούν microπαρόκraquo σηmicroειώνει ο Foucault στο κείmicroενο του Οι Λέξεις και τα Πράγmicroατα Αθήνα 1986 σ 89 Είναι βέβαια χαρακτηριστικό πως ο G Deleuze αντίθετα από τον Foucault χρησιmicroοποιεί ανενδοίαστα για την ίδια περίοδο του 17ου αιώνα τον όρο laquomicroπαρόκraquo 251 Los Reyes οι βασιλείς στα Ισπανικά Αναφορά στον διασηmicroότερο ίσως από τους πίνακες του Diego de Silva Veacutelazquez στον πίνακα Las Meninas (1656) τον οποίο χρησιmicroοποιεί ο Foucault ως πολιτιστικό καλλίτερα laquoεπιστηmicroικόraquo παράδειγmicroα ανάλυσης στο έργο του Les Mots et les Choses Στον πίνακα αυτό οι Ισπανοί βασιλείς Φίλιππος ο Δ΄ και Μαριάννα απουσιάζουν ως σαφής απεικόνιση Εξακολουθούν εντούτοις να αποτελούν το καθοριστικό κέντρο της υποκρυπτόmicroενης αναφοράς σε σχέση microε το οποίο συγκροτείται η εικονιστική δοmicroή του ζωγράφου της αυλής Veacutelazquez Πρβλ επιπλέον σχόλια στη συνέχεια όπως και Μ Foucault στο προηγούmicroενο σσ 27-44 κεφ laquoΟι Ακόλουθεςraquo Στην τελευταία παράγραφο του κεφαλαίου αυτού στη σελίδα 44 ο συγγραφέας δηλώνει πως θεωρεί τον προηγούmicroενο πίνακα ως γενικό υπόδειγmicroα της κλασσικής παράστασης και laquoτου χώρου που διανοίγειraquo Σε αυτήν laquoτο υποκείmicroενο έχει υποστεί έκλειψηraquo Εντούτοις το υποκείmicroενο αυτό είναι εκείνο που θεmicroελιώνει την παράσταση και τον χώρο της και εκείνο προς το οποίο η κανονιστική πρόθεση της παράστασης αποτείνεται ως συνθήκη επιβολής Αξίζει βέβαια να συσχετίσουmicroε τις παρατηρήσεις του Foucault microε τις ανάπτυξη των απόψεων microας για την προοπτική γεωmicroετρία στα παραδείγmicroατα της ανεστραmicromicroένης βυζαντινής προοπτικής και της αναγεννησιακής prospettiva artificialis Για την ανάλυση του Foucault ο J G Merquior σηmicroειώνει microια σειρά από αντιρρήσεις για να καταλήξει πως laquoκατά βάθος ο Foucault δεν lsquoδιαβάζειrsquo τις Κυρίες επί των Τιmicroών αλλά microάλλον επιδίδεται σε microια ανάγνωση του πίνακα microέσω της οποίας προβάλει πάνω του ένα βασικό αξίωmicroα της θεωρίας τουraquo Πρβλ J G Merquior Foucault Αθήνα 2002 σ 80 Πρβλ και άποψη της S Alpers laquoInterpretation without Representation or the viewing of Las Meninasraquo Περ Representations no 1 Berkeley 1983- σσ 30-42 252 Η σύλληψη και η κατανόησή τους υπονοεί τη διεισδυτικότερη γνώση του συνθετικού εγχειρήmicroατος 253 Πρβλ ΑS Weiss Miroirs de lrsquo infini Le jardin agrave la franccedilaise et la meacutetaphysique au XVIIe siegravecle Παρίσι 1992

421 Οι ιστορικοί φορείς της εκφραστικής συνέχειας των Ιταλικών και Γαλλικών προτύπων διαmicroόρφωσης του τοπίου Η Ευρώπη254 σε όλο το διάστηmicroα από τον 15ο αιώνα microέχρι και την περίοδο που εξετάζεται σε αυτό το κεφάλαιο αποτελεί χώρο συνεχών και εντονότατων ανταλλαγών ανάmicroεσα στους πληθυσmicroούς της

Πολλές από τις ανταλλαγές αυτές επιβάλλονται από τους πολέmicroους και τις βίαιες microετακινήσεις πληθυσmicroών Αλλά ακόmicroη και κάτω από βίαιες αναγκαστικές συνθήκες οι σχέσεις πολιτιστικής και πολιτισmicroικής microεταφοράς είναι σηmicroαντικές Παράλληλα εντείνεται διαρκώς η προσωπική επικοινωνία ανάmicroεσα στους λόγιους από διαφορετικές εθνότητες και η απρόσωπη επικοινωνία η οποία καθίσταται ολοένα και πυκνότερη microέσα από την τυπογραφική δραστηριότητα Η διάδοση των αρχιτεκτονικών απόψεων αλλά και των απόψεων για την τέχνη των κήπων φαίνεται πως ωφελείται εξαιρετικά όπως επισηmicroάνθηκε ήδη από το τελευταίο αυτό είδος των πολιτιστικών ανταλλαγών που αναπτύσσονται microέσω της εκδοτικής δραστηριότητας Σε όλη την περίοδο από τις αρχικές εκφράσεις της Αναγέννησης έως και την περίοδο που εξετάζεται εντείνεται επίσης η συνήθεια των ηγεmicroόνων ή των εκκλησιαστικών αρχόντων να προσεταιρίζονται την ποιότητα υψηλών διανοητών και καλλιτεχνών ακόmicroη και αν πρόκειται να τους εισάγουν στις χώρες τους κατά τρόπο ανάλογο microε τα χειρόγραφα τις σηmicroαντικές εκδόσεις ή τα καλλιτεχνικά αντικείmicroενα

Ο ιταλικός νεοπλατωνισmicroός και η ίδρυση της Accademia Platonica συνδέονται microε την αφετηριακή για τον ιταλικό ουmicroανισmicroό άφιξη στη Φλωρεντία του Γεώργιου Πλήθωνα Ο Leonardo da Vinci αποστέλλεται ως πολιτιστικό δώρο στον Ludovico Sforza Δούκα του Μιλάνο πριν ξενιτευτεί αργότερα για να εργαστεί ως καλλιτέχνης και microηχανικός στην αυλή του βασιλιά Francois Ι της Γαλλίας Ένας Γάλλος microηχανικός έmicroπειρος στην κατασκευή υδραυλικών microουσικών οργάνων ο Claude Venard σε microια πορεία αντιδανείου εργάζεται στις τοπιακές διαmicroορφώσεις της ιταλικής Villa drsquo Este Ένας Φλαmicroανδός ζωγράφος o Giusto Utens αναλαmicroβάνει να εικονίσει στις περίφηmicroες lunette τις επαύλεις και τους κήπους των Μεδίκων Ο Γάλλος Jacques Lemercier Πρώτος Αρχιτέκτονας του Βασιλέως Louis XIII που ασχολείται επίσης microε τον αστικό σχεδιασmicroό και τον σχεδιασmicroό κήπων έχει εκπαιδευτεί στη Ρώmicroη Ο Ιταλός γλύπτης και αρχιτέκτονας της εποχής του Baroque Giovanni Lorenzo Bernini δηmicroιουργός της πλατείας του Αγίου Πέτρου προσλαmicroβάνεται από τον Louis XIV το Νοέmicroβριο του 1665 στα πλαίσια microιας συνεργασίας που τελικά αποβαίνει άκαρπη προκειmicroένου να ασχοληθεί microε το σχεδιασmicroό του Λούβρου255 Ο Reneacute Descartes περιοδεύει την κεντρική και Δυτική Ευρώπη αναζητώντας πολεmicroικές περιπέτειες και πνευmicroατικά ερεθίσmicroατα και καταλήγει να εξάγει τη συνολική του παιδεία και τις συγκεκριmicroένες φιλοσοφικές του απόψεις στον ευρωπαϊκό βορρά όπου φθάνει ως εκπαιδευτής της βασίλισσας της Σουηδίας Χριστίνας 422 Οι βασιλικοί οίκοι και η υψηλή πολιτιστική αξιολόγηση του τοπίου Τέλος τα πολιτιστικά πρότυπα ιδιαίτερα τα κηποτεχνικά και τοπιοτεχνικά πρότυπα που συνδέονται microε τις επαύλεις και τα ανάκτορα των ηγεmicroόνων microεταφέρονται ακολουθώντας τα microέλη των βασιλικών οίκων όταν αυτά αναλαmicroβάνουν τη διοίκηση νέων κρατών ή όταν microετακινούνται στα πλαίσια βασιλικών γάmicroων

Ο Γουλιέλmicroος της Οράγγης Stadtholder Κυβερνήτης της Ολλανδίας όταν microετακινείται από τις Κάτω Χώρες προκειmicroένου να δεχθεί ως William ΙΙΙ το στέmicromicroα της Βρετανίας microεταφέρει στα αγγλικά νησιά την αγάπη του για τους κήπους του Baroque την αναφορά στη τοπιακή διαmicroόρφωση του ολλανδικού ανακτόρου του Het Loo όπως και την επιρροή της ζωγραφικής τοπίου των Κάτω Χωρών Ο Κάρολος ο VII βασιλιάς της Ισπανίας όταν προσθέτει στο αρχικό στέmicromicroα του αυτό της Νάπολης και Σικελίας microεταφέρει στους κήπους του νέου ανακτόρου του στην Caserta της Ιταλίας την ανάmicroνηση από τους αυτοκρατορικούς κήπους

254 Ορθότερα η Ευρώπη και ο διαρκώς διαστελλόmicroενος χώρος των εδαφικών ανακαλύψεων και της αποικιακής της επέκτασης 255 Η λύση αυτής της συνεργασίας προς χάριν του Γάλλου αρχιτέκτονα Claude Perrault υποδεικνύει την κάmicroψη της επιρροής των ιταλικών προτύπων στη γαλλική επικράτεια Διαθέτουmicroε όmicroως πραγmicroατοποιηmicroένη από τον Bernini microια εξαιρετική για την παρουσίαση των εκφραστικών τάσεων του ιταλικού Baroque προτοmicroή του βασιλιά Ήλιου όπως και τον έφιππο ανδριάντα του Πρβλ J Rykwert The First Moderns The Architects of the Eighteenth Century Massachusetts 1987 σσ 39-47

της Ισπανίας Την ανάmicroνηση από τους κήπους και τις τοπιακές διαmicroορφώσεις των ισπανικών ανακτόρων της La Granja στο San Ildefonso256 ή του Palacio Real στο Aranjuez

Ε44 ndash Ε45 ndash Ε46 Κατά σειρά οι τοπιακές διαmicroορφώσεις των ισπανικών ανακτόρων της La Granja στο San Ildefonso της Ισπανίας στα βόρεια της Μαδρίτης (CC) Οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του Aranjuez στα νότια της Μαδρίτης περικυκλωmicroένες πια από τον αστικό ιστό (GE) και τρίτη εικόνα οι τοπιακές διαmicroορφώσεις και το ανάκτορο της Caserta στην Ιταλία (GE)

Ανάλογους συσχετισmicroούς αποδεικνύουν και οι πορείες εισόδου των ιταλικών τοπιοτεχνικών προτύπων στον γαλλικό πολιτιστικό χώρο Ανάmicroεσα στους πολλούς τρόπους αυτής της microεταφοράς microια ρητή καταγεγραmicromicroένη συνθήκη επιρροής αναφέρεται στη διαmicroόρφωση των κήπων στα ανάκτορα των Tuileries την οποία επιβάλλει microετά την άνοδό της στο γαλλικό θρόνο η Αικατερίνη των Μεδίκων

Είναι πιθανόν η Αικατερίνη να ευθύνεται για την αιmicroατηρότατη σφαγή257 της νύχτας του Αγίου Βαρθολοmicroαίου Υπήρξε όmicroως σίγουρα η υπεύθυνη για τη microεταφορά του πνεύmicroατος του ιταλικού φλωρεντινού microανιερισmicroού στη Γαλλική πρωτεύουσα Αυτή είναι που αποφασίζει την κατασκευή του πρώτου ανακτόρου των Tuileries του Κεραmicroεικού και των

256 Που σχεδιάστηκε στην τελική του microορφή από τον Ιταλό αρχιτέκτονα και σχεδιαστή σκηνικών τον Filippo Juvarra 257 Σύmicroφωνα microε την άποψη του γιου της και άτυχου συmicroβασιλέα της Charles IX και τις απόψεις πολλών ιστορικών

κήπων που το συνοδεύουν Οι γαλλικοί κήποι της εποχής της αποτυπώνονται στους περίφηmicroους για την ιστορία της ευρωπαϊκής τέχνης Τάπητες των Valois τις Tappiseries des Valois που περιγράφουν microαζί microε τους αλληγορικούς πίνακες του Antoine Caron τους αφιερωmicroένους στον Θρίαmicroβο των Εποχών Les Triomphes des Saisons τις περίφηmicroες εορτές στην αυλή των Valois την περίοδο της βασιλείας της Αικατερίνης258 Εορτές που microεγάλο microέρος τους εξελίσσεται στις τοπιακές εκείνες διαmicroορφώσεις οι οποίες αναπτύσσονται γύρω από τα ανάκτορα και τους βασιλικούς πύργους

Ε47 Αριστερά Tapisserie των Valois που περιγράφει χορό στους κήπους των ανακτόρων του Κεραmicroικού στα 1573 προς τιmicroήν Πολωνών διπλωmicroατικών αποσταλmicroένων Στο κέντρο της παράστασης η Αικατερίνη των Μεδίκων ντυmicroένη στα microαύρα (PD) Ε48 Δεξιά Γιορτή στη Bayonne Προσχέδιο του Antoine Carons για tapisserie που περιγράφει τις εορταστικές εκδηλώσεις κατά τη συνάντηση των βασιλικών αυλών των Valois και των Αψβούργων στους βασιλικούς κήπους στη Bayonne στα 1565 Καθώς οι αυλικοί καmicroακώνουν το ψεύτικο κήτος κόκκινο κρασί ξεπηδά από τις laquoπληγέςraquo (PD)

Την Αικατερίνη και τους γιους της διαδέχεται στον γαλλικό θρόνο ο Ερρίκος της

Ισπανικής Ναβάρας ως Henrie IV της Γαλλίας259 Παντρεύεται σε δεύτερο γάmicroο microια άλλη Ιταλίδα την Marie de Medici κόρη του microεγάλου δούκα της Τοσκάνης και γιαγιά του Louis XIV η οποία εντείνει την ιταλική πολιτιστική επιρροή στη γαλλική αυλή συνδέοντας το όνοmicroά της microε το Palais de Luxembourg και τους κήπους του

258 Οι τάπητες αυτοί περιγράφουν εορτές οι οποίες οργανώνονταν microε την ευκαιρία διπλωmicroατικών συναντήσεων microεγάλης πολιτικής σηmicroασίας Πρβλ F Yates The Valois Tapestries Λονδίνο 1999 259 Μετά το θάνατο του Charles IX το θάνατο της microητέρας του Αικατερίνης των Μεδίκων και τη δολοφονία του αδελφού του και διαδόχου του του Henrie III de Valois

Ε49 Κήποι ndash κεντήmicroατα jardins de broderie στον πύργο του Villandry στο Indre et Loire (CC) Προκειmicroένου να γίνει κατανοητή η βασιλική γενεαλογία των κήπων του γαλάζιου αίmicroατος και η σηmicroασία τους για την τοπιοτεχνία του Baroque πρέπει να τονιστεί πως οι κήποι του ανακτόρου του Κεραmicroεικού των Tuileries είναι το επαγγελmicroατικό περιβάλλον και ταυτόχρονα το αρχικό εκφραστικό πρότυπο microέσα στο οποίο microεγαλώνει ο δηmicroιουργός των σηmicroαντικότερων γαλλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων του 17ου αιώνα ο Andreacute Le Nocirctre αφού ο πατέρας του και ο παππούς του είναι βασιλικοί κηπουροί των Tuileries

Τόσο ο Le Nocirctre όσο και ο σηmicroαντικότερος αποδέκτης του έργου του ο Louis XIV αναπτύσσονται εποmicroένως σε ένα κοινό περιβάλλον τοπιακής παιδείας microε προέλευση ιταλική Παιδείας λεπτοmicroερέστερης για τον πρώτο γενικότερης για τον δεύτερο η οποία συνδέει τις διαmicroορφώσεις των κήπων όχι απλά microε τη βασιλική πολυτέλεια αλλά microε την προβολή της βασιλικής κρατικής ισχύος laquoΗ Υψηλότης σας γνωρίζειraquo τονίζει ο Jean-Baptiste Colbert γενικός επιθεωρητής των οικονοmicroικών του Βασιλιά Ήλιου συmicroβουλεύοντας τον microονάρχη laquoπως microε εξαίρεση τις ξεχωριστές πράξεις του πολέmicroου τίποτα δεν σφραγίζει τόσο το microεγαλείο και το πνεύmicroα των ηγεmicroόνων όσο τα κτήρια και όλοι οι επιγενόmicroενοι σχηmicroατίζουν άποψη γι΄ αυτούς microε microέτρο αυτά τις υπέροχες οικίες που (οι ηγεmicroόνες) όρθωσαν στη διάρκεια της ζωής τουςraquo260 Οικίες βασιλικές βέβαια ανάκτορα ανάλογα των Βερσαλλιών που αποτελούσαν κέντρα αντίστοιχα microεγαλοπρεπών τοπιακών διαmicroορφώσεων

260 Ο Colbert γράφει το γράmicromicroα αυτό το 1665 ενόσω η κατασκευή των Βερσαλλιών βρίσκεται σε εξέλιξη τονίζοντας τους φόβους του για το αποτέλεσmicroα και προτρέποντάς τον Louis XIV να επιmicroείνει στην ποιότητα των κατασκευών laquoΤι κρίmicroαraquo συνεχίζει laquoο microεγαλύτερος βασιλιάς και ο περισσότερο ενάρετος αυτός που διαθέτει την αρετή εκείνη που κάνει τους microεγαλύτερους ανάmicroεσα στους ηγεmicroόνες να κριθεί microε το microέτρο των Βερσαλλιώνraquo Από C Santini Il giardino di Versailles Natura artificiomodello Bologna 2007 σ 71

43 Η εκφραστική συνέχεια και η διαφοροποίηση των Ιταλικών και των Γαλλικών προτύπων διαmicroόρφωσης του τοπίου Στους κήπους τους οποίους ο Le Nocirctre σχεδιάζει για τον βασιλιά τα microέλη της αυλής και την ανερχόmicroενη αστική τάξη261 κάποιοι από τους συνθετικούς τρόπους της παλαιότερης ιταλικής κηποτεχνίας διατηρούνται κάποιοι εφαρmicroόζονται σε περιορισmicroένη κλίmicroακα επιmicroέρους επεισοδίου ενώ άλλοι εξελίσσονται και αποκτούν κλίmicroακα ένταση και λαmicroπρότητα την οποία ποτέ πριν δεν είχαν προσεγγίσει Ε410 και Ε411 Diego de Silva Veacutelasquez Las Meninas Οι Ακόλουθες 1656 Ο συνολικός πίνακας αριστερά (PD) και η λεπτοmicroέρεια του βασιλικού ζεύγους (PD) απεικονισmicroένου στον καθρέφτη του βάθους Όπως στον πίνακα έτσι και στις τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque ο κυρίαρχος microονάρχης πίσω από τα νώτα του microέσου θεατή φαίνεται να αποτελεί τον ουσιαστικό κεντρικό αποδέκτη της διαmicroόρφωσης 431 Η γεωmicroετρική οργάνωση των κατόψεων και η εφαρmicroογή της συmicromicroετρίας Η αντίληψη της γεωmicroετρικής οργάνωσης των κατόψεων για παράδειγmicroα όπως και της γλυπτικά κλαδεmicroένης φυτικής microάζας παραmicroένει και εξελίσσεται microε τέτοια έmicroφαση ώστε να περιγράφεται microε έναν χαρακτηρισmicroό απόλυτα microη φυσικό συνώνυmicroο της λεπτότατης επεξεργασίας Jardins de broderie κήποι-κεντήmicroατα θα αποκληθούν όπως ήδη έχει σηmicroειωθεί τα τmicroήmicroατα εκείνα των τοπιακών διαmicroορφώσεων τα οποία διατηρούν microια λεπτότατη και απόλυτη σχηmicroατοποίηση της φύτευσης

Σύmicroφυτη microε την αντίληψη της γεωmicroετρικής οργάνωσης παραmicroένει η αντίληψη της συmicromicroετρίας που εφαρmicroόζεται και σε επιmicroέρους τmicroήmicroατα στους κήπους-κεντήmicroατα ή στα επιmicroέρους πλατώmicroατα στις δεξαmicroενές και τις διαmicroορφώσεις του νερού στη διάταξη των chacircteaux και των άλλων κτηριακών κατασκευών που εντάσσονται στη σύνθεση του τοπίου

261 Ενδεικτικά τις Βερσαλλίες για τον Louis XIV το Chantilly για τον θείο του microονάρχη τον Grand Condeacute το Vaux-le-Vicomte για τον Nicolas Fouquet και τις διαmicroορφώσεις στο Chacircteau de Sceaux για τον αντίπαλο και διάδοχο του Fouquet τον Jean Baptiste Colbert Αλλά ο τοπιακός σχεδιασmicroός εκ microέρους του Le Nocirctre επεκτείνεται και πέρα από τα γαλλικά σύνορα Πρβλ αναφορές στη συνέχεια

Στις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque όmicroως πολύ περισσότερο από όσο στις διαmicroορφώσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού οι επιmicroέρους συmicromicroετρικές οργανώσεις των τmicroηmicroάτων της σύνθεση υποβάλλονται σε microια ενιαία κεντρικά οργανωmicroένη συmicromicroετρική διάταξη αποφασισmicroένη να καθορίσει την microεγαλοπρέπεια του κεντρικού συνθετικού άξονα και τη σχέση της όρασης του παρατηρητή microε απώτατα σηmicroεία θέας

Η αmicroεσότερη και σηmicroαντικότερη ταυτόχρονα παρατήρηση για την περιγραφή αυτών των διατάξεων αναφέρεται στην ισχύ και στο εξαιρετικά microεγάλο microήκος που αποκτά αυτός ο κεντρικός άξονας συγκριτικά microε τις διαmicroορφώσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού Μήκος το οποίο όπως υποδεικνύουν οι microελετητές τείνει να διαφύγει από την πεπερασmicroένη αντίληψη καθώς χάνεται στον ορίζοντα σκοπεύοντας προς το άπειρο Ακολουθώντας προηγούmicroενο σχόλιο της διερεύνησης πρέπει να επαναλάβουmicroε πως ο υποθετικός παρατηρητής δεν microπορεί να περιοριστεί στην πεπερασmicroένη συνθήκη του κοινού περιπατητή επισκέπτη Αντιστοιχεί microάλλον στο Υποκείmicroενο του ελέγχοντος λόγου ή έστω του κυρίαρχου microονάρχη ο οποίος πίσω από τα νώτα του ταπεινού σηmicroερινού θεατή εξακολουθεί να αποτελεί όπως και στην περίπτωση των Ακολούθων της Πριγκίπισσας262 τον ουσιαστικό κεντρικό αποδέκτη της τοπιακής διαmicroόρφωσης 432 Ο εγκλεισmicroός των τοπιακών διαmicroορφώσεων Στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα η συνήθεια των ιταλικών κηποτεχνηmicroένων περίκλειστων χώρων των τοπιακών stanze διατηρείται αποσπασmicroατικά αλλά η κύρια συνθετική πρακτική είναι αυτή της εκτεταmicroένης ακολουθίας χώρων ανοικτών microεταξύ τους οι οποίοι αναπτύσσονται γραmicromicroικά κατά τρόπο αξονικό τονίζοντας την επιβολή της microεγάλης κλίmicroακας των διαmicroορφώσεων πάνω στη ανθρώπινη διάσταση Ένας άλλος εγκλεισmicroός εmicroφανίζεται όmicroως πολύ microεγαλύτερης κλίmicroακας προκειmicroένου να ορίσει πλευρικά το ενιαίο συνθετικό σύνολο έτσι ώστε η έmicroφαση του κατά microήκος άξονα και της κεντρικής ως προς αυτόν συmicromicroετρίας να επιτείνεται Ο εγκλεισmicroός αυτός microπορεί να επιτυγχάνεται όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte microε την ευφυή ερmicroηνεία του αρχικού αναγλύφου του εδάφους και την αναπροσαρmicroογή του microε χωmicroατουργικές εργασίες Αλλά πραγmicroατοποιείται επίσης χάρις στην πλαισίωση microε πυκνότατη φύτευση είτε αυτή παράγεται microε ενίσχυση της προϋπάρχουσας όπως πάλι στην περίπτωση του Vaux le Vicomte είτε microε την εξ αρχής φύτευση όπως στην περίπτωση των Βερσαλλιών

Στα περισσότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα η σύνθεση των microικρών σχετικά τοπιακών διαmicroορφώσεων είναι στις περισσότερες περιπτώσεις ανοικτή στρέφεται προς έναν πολύ microεγαλύτερο περιβάλλοντα χώρο Ο χώρος αυτός ως ζωντανό σύνολο σχέσεων πέρα από την έπαυλη και τους κήπους της όπως στα παραδείγmicroατα γύρω από τη Φλωρεντία εντάσσεται στην τοπιακή ερmicroηνεία microέσω του επιλεγmicroένου τρόπου θέασης Μέσω της από απόσταση δηλαδή επιλεγmicroένης οπτικής συσχέτισης η οποία αναφέρεται στο περιβάλλον σύνολο όπως αυτό υπάρχει πέρα από τη διαmicroόρφωση περιλαmicroβάνοντας βέβαια φυσικά ή κατασκευασmicroένα σηmicroεία αναφοράς Στα παραδείγmicroατα του Baroque αντίθετα οι τοπιακές διαmicroορφώσεις αποφασίζουν να καταστούν microε έmicroφαση αυτοαναφορικές όπως microόλις προηγούmicroενα σηmicroειώθηκε Επιλέγουν αντί για τη σκηνογραφική ενσωmicroάτωση στο περιβάλλον τοπιακό υπόβαθρο την εφαρmicroογή microιας αποσπασmicroένης από το εξωτερικό περιβάλλον σκηνογραφικής συγκρότησης η οποία να εξασφαλίζει τον πλήρη εσωτερικό έλεγχο Έτσι στο Vaux le Vicomte η συνολικότερη αντίληψη της σύνθεσης από τη νότια όψη του πύργου υποτάσσεται σε microια κεντρική γραmicromicroική στόχευση που αναφέρεται microε έmicroφαση σε έναν κύριο τρόπο θέασης προς το βάθος της διαmicroόρφωσης και τον ουρανό Στις Βερσαλλίες πάλι η θέα των κήπων από τον εξώστη του πρώτου ορόφου του ανακτόρου δεν επιτρέπει καν τη συνολική επισκόπηση της αλληλουχίας των διαmicroορφώσεων αλλά υποχρεώνει σε τmicroηmicroατικές διαδοχικές προσεγγίσεις καθορισmicroένες από την αξονική πάντα οργάνωση Τόσο στην πρώτη όσο και στη δεύτερη περίπτωση πύργος και ανάκτορα συνιστούν το

262 Στον πίνακα του Veacutelazquez Las Meninas Βλ και προηγούmicroενα

ενδιάmicroεσο αρχιτεκτονικό στοιχείο microέσω του οποίου διέρχεται ο επισκέπτης προκειmicroένου να ελεγχθεί η κίνηση και η εποπτεία του χώρου

Στους προηγούmicroενους χειρισmicroούς εγκλεισmicroού η νεότερη θεωρητική διερεύνηση προσθέτει microια επιπλέον συνθήκη αυτήν η οποία πραγmicroατοποιείται όταν microια επιφάνεια κάmicroπτεται Ο Gilles Deleuze ερευνώντας την περίοδο του Baroque επιmicroένει όπως θα αναλυθεί εκτενέστερα στην συνέχεια στον προσδιορισmicroό των laquoσηmicroείων καmicroπήςraquo τα οποία microπορούν να επιτείνουν την εσωστρέφεια microορφικών σχηmicroατισmicroών263 Ο Deleuze δεν αναφέρεται βέβαια σε τοπιακές διαmicroορφώσεις Εντούτοις οι τοπιοτεχνήσεις της εποχής που εξετάζει επισηmicroαίνουν άλλοι ερευνητές επιmicroένουν να laquoκάmicroπτονταιraquo προς το εσωτερικό τους συνήθως microε τρόπο άδηλο ελέγχοντας την κίνηση και την όραση του περιπατητή 433 Οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque ως γιγαντιαίες σκηνογραφικές κατασκευές

Ε412 Η αmicroφιθεατρική διαmicroόρφωση των κήπων Boboli στο Oltrarno στην Φλωρεντία Αναπαράσταση του 18ου αιώνα (PD) Έχει ήδη υποδειχθεί πως οι τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque είναι συνήθως εξαιρετικά microεγαλύτερες από αυτές της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού ενώ επιπλέον εmicroφανίζονται microε έmicroφαση αυτοαναφορικές σε σχέση microε τις προηγούmicroενες και συγκροτηmicroένες σκηνογραφικά microε τρόπο που επιτείνει την αυτοαναφορική στραmicromicroένη προς το εσωτερικά σύνθεσή τους

Η χρήση ορολογίας συναφούς microε το θέατρο για την περιγραφή των τοπιακών διαmicroορφώσεων του 17ου αιώνα δεν είναι βέβαια microεταφορική Οι δηmicroιουργοί τους όπως και οι βασιλικές αυλές αντιmicroετώπιζαν αυτούς τους χώρους ως το πολιτικό και πολιτιστικό θέατρο όπου η καθηmicroερινότητά τους έπρεπε να υποδυθεί

263 Για την έντεχνη κάmicroψη των microορφωmicroάτων προς το εσωτερικό τους η οποία προσδιορίζεται από τα σηmicroεία καmicroπής όπως την εξετάζει ο Gilles Deleuze στο έργο του Le Pli Η Πτύχωση αλλά και για τη δυνατότητα συσχετισmicroού αυτής της θεώρησης microε τη συνθήκη συνθετικού εγκλεισmicroού του γαλλικού κήπου της εποχής του Baroque βλ αναλυτικότερο σχολιασmicroό στη συνέχεια

ρόλους συγκεκριmicroένης συmicroπεριφοράς και να ενσωmicroατωθεί σε τελετές και εορταστικά σχήmicroατα σκηνοθετηmicroένα από εξειδικευmicroένους τελετάρχες που συνεργάζονται στενά microε δραmicroατουργούς και ηθοποιούς264 Έτσι τα κτήρια και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου αποβαίνουν το microόνιmicroο σκηνικό πλαίσιο το οποίο υποδέχεται τις επιmicroέρους δράσεις ή τα συνολικότερα τελετουργικά εορταστικά και θεατρικά σχήmicroατα Επιτρέπει σε αυτές τις πολυποίκιλες δράσεις να αναπτυχθούν και επιτείνει τη microεγαλοπρέπειά τους Με ειδικότερο τρόπο αποτελεί συνηθισmicroένη πρακτική στις αρχές ιδιαίτερα της περιόδου που εξετάζεται να προσθέτουν πραγmicroατικά σκηνικά στο χώρο των κήπων όπως για παράδειγmicroα στο καταληκτικό σηmicroείο του κεντρικού συνθετικού άξονα ώστε η όραση να εκτείνεται προοπτικά παραmicroένοντας εντούτοις εγκλωβισmicroένη στο ελεγχόmicroενο εσωτερικό της τοπιακής διαmicroόρφωσης

Ε413 Οι κήποι του Chantilly ως θεατρικός χώρος που αποκαλύπτεται στην ελέγχουσα όραση του Βασιλιά-Ήλιου Από την εντυπωσιακή για την ιστορική της αληθοφάνεια κινηmicroατογραφική ταινία Franccedilois Vatel του Roland Joffeacute (2000 ndash του συγγραφέα)

laquoΣτα microέσα του 17ου αιώνα δηmicroοσιεύονται δυο γαλλικές πραγmicroατείες για την τέχνη των κήπωνraquo σηmicroειώνουν οι Steenbergen και Reh265 Η πρώτη που έχει τον τίτλο laquo΄Le jardin de plaisir΄ (΄Ο Κήπος Της Χαράς΄) στα 1651 ήταν γραmicromicroένη από τον Andreacute Molletraquo Η δεύτερη που αποδίδεται στον πατέρα του τον Claude Mollet αρχικηπουρό του βασιλιά έχει τον τίτλο laquo΄Theacuteacirctre des plans et jardinages΄ (΄Θέατρο σχεδίων και κηπουρική΄) δηmicroοσιεύεται το 1652 microετά τον θάνατό του και είναι αφιερωmicroένη στον Andreacute Le Nocirctreraquo

Η σκηνογραφία που επιβάλλεται εντέλει στην τοπιακή θεώρηση του Baroque είναι αυτή microιας ελεγκτικής θέασης κατά το δυνατόν συνολικής όπου η διαδοχή των επιmicroέρους τmicroηmicroάτων οδηγεί βαθmicroιαία στην αποθέωση της πολιτιστικής microεγαλοπρέπειας στην κατrsquo ουσίαν αποθέωση του βασιλικού microεγαλείου του microονάρχη ο οποίος απευθύνεται στη σκηνή από το σηmicroείο του κεντρικού laquoθεωρείουraquo του διευρυmicroένου αυτού θεάτρου από τη θέση του κεντρικού σηmicroείου θέας Η σκηνικότητα των Ιταλικών επαύλεων εmicroφανίζει σε κάποιες περιπτώσεις ανάλογη διάθεση Ποτέ όmicroως microε αυτήν την ένταση και την εmicromicroονή του συνολικού εγκλεισmicroού στο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο τοπιακό τέχνηmicroα Στην παλλαδιανή άλλωστε εκδοχή της Villa Rotonda η πρόσβαση προς το τοπίο microολονότι κεντρική κατά τις εξόδους από την έπαυλη εmicroφανίζεται ως περίπου ισότιmicroη πολλαπλότητα θέασης προς ένα περιβάλλον φυσικό 266

264 Ο Μολιέρος όπως σηmicroειώνεται στη συνέχεια συmicromicroετέχει στις εορτές των εγκαινίων του Veaux le Vicomte παρουσιάζοντας στους χώρους των διαmicroορφώσεων ένα νέο θεατρικό έργο του ενώ τρία από τα γνωστά έργα του παρουσιάζονται για πρώτη φορά στους χώρους των Βερσαλλιών Πρβλ P-A Laplaude The Gardens of Versailles Λονδίνο 1995 σσ 21-31 Πρόκειται για τα έργα Les Facirccheux Tartuffe και Le Mariage Forceacute 265 Πρβλ C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 145 266 Είναι χαρακτηριστική στην εκδοχή της Villa Rotonda η έλλειψη του συγκροτηmicroένου συνοδευτικού κήπου ο οποίος στις περισσότερες περιπτώσεις τοπιακών διαmicroορφώσεων της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού συmicroπληρώνει ως ενδιάmicroεσος τη σχέση ανάmicroεσα στο κτήριο και στο περιβάλλον τοπίο

434 Η κεντρική παρουσία του ηγεmicroόνα χαρακτηριστική των τοπιακών απόψεων του 17ου αιώνα Γεωmicroετρική οργάνωση και τονισmicroός των συmicromicroετρικών διατάξεων εγκλεισmicroός των διαmicroορφώσεων σκηνογραφικός επαναπροσδιορισmicroός του εσωτερικού τους χώρου όλες αυτές οι συνθήκες τοπιακής οργάνωσης σκοπό έχουν να ενισχύσουν τον έλεγχο του τοπίου από την κυρίαρχη κεντρική θέση όρασης Σκοπό έχουν να επιβάλλουν microια συγκεκριmicroένη άποψη ηγεmicroονικού ελέγχου η οποία υπερβαίνει κατά πολύ τα παλαιότερα συγγενή αναγεννησιακά παραδείγmicroατα Επιπλέον διαφοροποιείται ριζικά από τα τοπιακά ήθη τα οποία εισηγείται ήδη από την περίοδο του 17ου αιώνα η εν πολλοίς φυσιοκρατική περιγραφική ολλανδική ζωγραφική τοπίου267

Αλλά η εντονότερη αντίθεση προς την κεντροθετηmicroένη αυτή αντίληψη αναφέρεται microάλλον στη ριζική διαφορά της από τη νεωτερική προσέγγιση Στην εmicroπειρία των δυο τελευταίων αιώνων η γεωmicroετρική κανονικότητα τείνει microε microεγαλύτερη ή microικρότερη αποφασιστικότητα να παραγκωνιστεί σε όφελος της ελευθερίας της όρασης και ακόmicroη περισσότερο σε όφελος της ελευθερίας της κίνησης microέσα στο τοπίο Στα ακραία νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα το τοπίο δεν κατασκευάζεται ούτε παρίσταται πλέον ως υπόβαθρο επιβεβληmicroένων κινήσεων αλλά αντιmicroετωπίζεται ως πεδίο εκδήλωσης microιας αυτεξούσιας και εποmicroένως συχνά απρόβλεπτης δυναmicroικής Ο περιπατητής εmicroφανίζεται έτοιmicroος να αποδεχθεί τη βύθισή του σε ένα σαγηνευτικό και πιθανόν επίφοβο τοπιακό υποδοχέα microε τον ίδιο περίπου τρόπο microε τον οποίο το κοινό της ζωγραφικής του ύστερου Ροmicroαντισmicroού αποδέχτηκε τους νεφελώδεις πίνακες του William Turner Στους πίνακες αυτούς η εmicromicroονή στο φυσικό υπόβαθρο εντείνεται Όχι απλά γιατί τα πρόσωπα υποβαθmicroίζονται ή απουσιάζουν αλλά πολύ περισσότερο γιατί η δυναmicroική απόδοση φυσικών διεργασιών στα όρια της αφαίρεσης θέτει υπό αίρεση τη στατική θεώρηση άρα και τον κεντρικό πολιτιστικό έλεγχο του θέmicroατος

Η αγωνία αυτής της φυγόκεντρης τοπιακής θεώρησης γίνεται ίσως σαφέστερη σε παλαιότερες microεταβατικές παραστατικές προσεγγίσεις στους πίνακες του πρώιmicroου Ροmicroαντισmicroού Στο εικαστικό εγχείρηmicroα του Eugegravene Delacroix στην περιγραφή του για την Καταστροφή της Χίου για παράδειγmicroα ή στο ακόmicroη παλαιότερο πίνακα του Antoine-Jean Gros στην περιγραφή του Πεδίου της microάχης του Eylau Σε παραστάσεις δηλαδή όπου τα σώmicroατα εmicromicroένουν αλλά η σύνθεση επιχειρεί να διαφύγει πλευρικά συνεχίζοντας την παρουσία της έξω από τα πλάγια όρια του πίνακα Υποδεικνύοντας δηλαδή το συνεχιζόmicroενο εύρος του τοπίου ως τον απόλυτο τελικό φορέα της δυναmicroικής εικονιστικής δράσης

Τα τοπιακά ήθη του γαλλικού Baroque τα πρότυπα δηλαδή της οργάνωσης των κήπων όπως αυτά εmicroφανίζονται στη γαλλική ιδιαίτερα επικράτεια χαρακτηρίζονται από την κεντρική συνθήκη ελέγχου η οποία πρέπει να οριστεί ως το βασικό στοιχείο της αντίθεσής τους προς τις νεότερες ροmicroαντικές και νεωτερικές προσεγγίσεις

Με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο στη γαλλική εικονογραφία του 17ου αιώνα ζωγράφοι όπως ο Adam Frans van der Meulen268 περιγράφουν στους πίνακες τους εκτεταmicroένα τοπία microε χειρισmicroούς που θυmicroίζουν τη ζωγραφική τοπιογραφία των Κάτω Χωρών269 Αλλά οι πίνακες δεν είναι θεmicroατικά τοπιογραφικοί κατά κύριο λόγο Στο κέντρο του πίνακα έφιππη κυρίαρχη η Υψηλότης του ο στρατηλάτης microονάρχης στρέφεται υπεροπτικά προς τον θεατή υποχρεώνοντας αβίαστα το άλογό του να ανυψωθεί σε στάση dressage Η κυριαρχία πάνω στο υπέροχο ζώο που η φυσική του δύναmicroη έχει microετατραπεί microε τη συνεχή εκγύmicroναση πρώτα σε πολεmicroικό όπλο και στη συνέχεια σε ελεγχόmicroενο αισθητικά πρότυπο τονίζει σε πρώτο επίπεδο αυτό που επαναλαmicroβάνεται στο βάθος του πίνακα Επαναλαmicroβάνει δηλαδή και τονίζει την κυριαρχία πάνω στον τόπο

267 Για τη ριζική αυτή διαφορά βλ επόmicroενο κεφάλαιο Η Alpers στηρίζει την εξέταση ανάλογων αντιθέσεων στην αντίθεση ανάmicroεσα στην laquoαφηγηmicroατικήraquo αναγεννησιακής καταγωγής τάση και στην laquoπεριγραφικήraquo τάση που γεννιέται στις Κάτω Χώρες εξετάζοντας βέβαια τη διαφορά που προκύπτει στο πεδίο της ζωγραφικής Η διερεύνηση που ακολουθεί επιχειρεί να υποκαταστήσει το δεύτερο microέρος του αντιθετικού ζεύγους microε την αποδοχή του φυσικού τοπίου και την ανάπτυξη φυσικότροπων τάσεων διαmicroόρφωσης όπως αυτές που συναντούmicroε στην αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου του 18ου αιώνα Τις τάσεις αυτές εισηγείται άmicroεσα όπως υποδεικνύεται από την ιστορική ακολουθία των όρων που περιγράφουν στις ευρωπαϊκές γλώσσες το τοπίο η ολλανδική ζωγραφική τοπίου του 17ου αιώνα Πρβλ S Alpers The Art of Describing Dutch Art in the Seventeenth Century Λονδίνο 1989 268 Ή Adam Franz van der Meulen 269 Ο Meulen εξάλλου ήταν φλαmicroανδικής καταγωγής στην υπηρεσία όmicroως του Louis XIV

στο τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων που περιγράφεται ζωγραφικά ως τοπίο microάχης ή πολιορκίας ως το τοπίο της ισχύος και του ελέγχου εντέλει Ε414 Επάνω Adam Frans van der Meulen Louis XIV at the siege of Besancon O Λουδοβίκος XIV στην πολιορκία της Besanccedilon (1674 ndash Μουσείο Ermitage PD) - και κάτω Ε415 Diego Rodriguez de Silva Velaacutezquez El Conde duque de Olivares a caballo Ο Κόmicroης-Δούκας του Olivares έφιππος (1634 - Museo del Prado Μαδρίτη PD) Στους δυο πίνακες περιγράφεται η κυριαρχία πάνω στο άλογο στην εκγυmicroνασmicroένη φύση που ανορθώνεται αβίαστα Αλλά περιγράφεται επίσης η κυριαρχία πάνω στον φυσικό τόπο που microετατρέπεται σε τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων Η συσχέτιση microε το ελέγχον Υποκείmicroενο είναι στους προηγούmicroενους πίνακες κεντρική εmicroφανώς απεικονισmicroένη microάλιστα Λιγότερο επιβλητική εντούτοις από την σηmicroαίνουσα απόκρυψή του όπως αυτή υποδηλώνεται στις επίσης θριαmicroβικές χωρικά πραγmicroατοποιηmicroένες διαmicroορφώσεις των τοπίων της εποχής Στις πραγmicroατοποιηmicroένες αυτές διαmicroορφώσεις το πραγmicroατικό microέγεθος των επεmicroβάσεων ο πλούτος και η κρισιmicroότητα των κατασκευών όσο και η εκφραστική τους περιπλοκότητα αποτελούν την εποπτικά ισχυρότερη δήλωση πολιτικής και πολιτιστικής ισχύος Αυτή συγκεφαλαιώνει όλες τις άλλες επιmicroέρους

ηγεmicroονικές υποδείξεις της έκφρασης των κοινωνιών Με τόσο ισχυρό microάλιστα τρόπο ώστε η microετακίνηση του πολιτικού και οικονοmicroικού ελέγχου στον ευρωπαϊκό χώρο να υπονοεί και την αντίστοιχη microεταβολή στα κέντρα παραγωγής τοπιακών προτύπων270 435 Οι προοπτικοί κανόνες και η προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης

laquoΜπορεί έτσι να φτιάξει κάποιος τις σκιές σε έναν κήπο ώστε να αναπαριστούν microορφές διάφορες όπως microορφές δέντρων ή άλλων πραγmicroάτων Επίσης να κλαδέψει τους φράχτες των θάmicroνων ώστε microε microια συγκεκριmicroένη προοπτική αυτοί να αναπαριστούν κάποιες microορφέςraquo περιγράφει ο Reneacute Descartes271 σε microια παράγραφο χαρακτηριστική για τις συνήθειες και τους κηποτεχνικούς χειρισmicroούς της εποχής του

Έχει ήδη περιγραφεί η εφαρmicroογή της προοπτικής ως σηmicroαντικής εκφραστικής επινόησης της Αναγέννησης Έχει περιγραφεί ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως εικονιστική συνθήκη την απόδοση του τοπιακού βάθους στη ζωγραφική της περιόδου Επίσης ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως συνθήκη οργάνωσης των διαmicroορφώσεων του τοπίου τη συσχέτισή τους microε τον περιβάλλοντα χώρο και τη σκηνογραφική ένταξή τους σε αυτόν272 Στους κήπους του Baroque η χρήση της προοπτικής εξακολουθεί να αποτελεί κεντρικό εκφραστικό τρόπο της εσωτερικά συγκροτηmicroένης σκηνικής οργάνωσης Αλλά η χρήση της αποδίδοντας πλήρως τη λειτουργία των σκηνογραφικών τεχνασmicroάτων σκοπό έχει να επιτείνει την εσωτερική αυτοαναφορική ιδιαιτερότητα της τοπιακής διαmicroόρφωσης Να σύρει την αντίληψη προς την εσωτερική συνθήκη συmicroπύκνωσης η οποία επιχειρεί microε όσο το δυνατόν πειστικότερο τρόπο να επιβάλει την προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης Αν η σύγχρονη πολιτική σκέψη έχει περιγράψει την ιδεολογία ως σύστηmicroα παραστάσεων τις οποίες διαθέτει microια κοινωνία για τους όρους ζωής της παραστάσεων εν microέρει πραγmicroατικών και εν microέρει πλασmicroατικών273 στις διαmicroορφώσεις της τοπιακής σκηνογραφίας του Baroque ανακαλύπτουmicroε ιδιαίτερα πειστικά παραδείγmicroατα πλασmicroατικής ιδεολογικής κατασκευής Συγκροτηmicroένης όχι microόνο ως σύστηmicroα πολιτιστικών σχέσεων οι οποίες υποβαστάζουν microια πολιτική εξουσία αλλά και ως σύστηmicroα πραγmicroατικών διαmicroορφώσεων Πραγmicroατικών Όχι ακριβώς χειροπιαστών microε την έννοια της χειροπιαστής απτής υλικότητας Η οιονεί πραγmicroατικότητα του γαλλικού κήπου ολοκληρώνεται ως οπτική εικόνα προορισmicroένη να εξαπατήσει τον παρατηρητή ως προς την κατασκευαστική πραγmicroατικότητα του τοπίου Επιβάλει συνειδητά την οφθαλmicroαπάτη ως την τελική συνθήκη ολοκλήρωσης της αντίληψης του χώρου ndash συνειδητά για τον δηmicroιουργό της βεβαίως γιατί για τον ανυποψίαστο παρατηρητή οι χειρισmicroοί προοπτικής παρέmicroβασης στο τοπίο παραmicroένουν κρυφοί

Στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte όπως περιγράφεται αναλυτικότερα στη συνέχεια της διερεύνησης η προσπάθεια του σχεδιασmicroού είναι να παραγάγει microια πλασmicroατική συνθήκη προσέγγισης των απώτερων τmicroηmicroάτων της σύνθεσης microια πλασmicroατική συνθήκη laquoτηλεσκοπίουraquo274

Η προσπάθεια επιτελείται microε τη χρήση αυτού που microπορεί να περιγραφεί ως laquoπροοπτική υστέρησηraquo laquoperspective retardeacuteeraquo και η οποία microπορεί να εξηγηθεί microε

270 Η παρατήρηση υποδεικνύει πως η κυριαρχία των τοπιακών παραδειγmicroάτων ακολουθεί την microεταβολή των όρων της πολιτικής και οικονοmicroικής κυριαρχίας στον Ευρωπαϊκό χώρο Από την Ιταλία στην Γαλλία και τελικά στη Βρετανία 271 C Santini στο προηγούmicroενο σ 30 Κατά τη Santini το απόσπασmicroα προέρχεται από τους Cogitationes privatae και αντιστοιχεί σε αποσπάσmicroατα τα οποία αναφέρονται από τον Leibniz 272 Πρβλ προηγούmicroενο Κεφάλαιο Γ 273 Η χαρακτηριστικότερη ίσως διατύπωση αυτού του πλέγmicroατος σχέσεων οφείλεται στον Louis Althusser Σύmicroφωνα microε αυτόν laquoη ιδεολογία είναι lsquoπαράστασηrsquo της φανταστικής σχέσης του ατόmicroου microε τις πραγmicroατικές συνθήκες ύπαρξής τουraquo Πρβλ Λ Αλτουσέρ Θέσεις ειδικότερα laquoΙδεολογία και Ιδεολογικοί Μηχανισmicroοί του Κράτουςraquo Αθήνα 1977 σ 99 Πρβλ επίσης του ιδίου Για τον Μαρξ ειδικότερα σχόλια στο laquoΜαρξισmicroός και Ανθρωπισmicroόςraquo Αθήνα 1978 σσ 232-233 274 laquoΟ κύριος του κτήmicroατος όχι microόνο έβλεπε τον lsquoάπειροrsquo χώρο αλλά επίσης τον διατηρούσε υπό έλεγχο Στον πύργο βρίσκονταν στον προσοφθάλmicroιο φακό ενός τηλεσκοπίου που ήταν φτιαγmicroένο από το ίδιο το τοπίο και microε το οποίο microπορούσε να φέρει τον άπειρο χώρο κοντά στο microάτι του στο άγγιγmicroά τουraquo C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 177

απλουστευmicroένη διατύπωση ως η διεργασία αναλογικής αύξησης των διαστάσεων κατά την αποmicroάκρυνση από το σηmicroείο όρασης ώστε να αναιρεθεί η προοπτική σmicroίκρυνση

Με εκτενέστερη παρουσίαση η προηγούmicroενη χρήση των προοπτικών κανόνων υποδεικνύει την ευρύτερη περιοχή της laquoπροοπτικής αναmicroόρφωσηςraquo275 Αν η συmicroβατική θεώρηση της προοπτικής περιγράφει πως τα περισσότερο αποmicroακρυσmicroένα αντικείmicroενα ίσης διάστασης εmicroφανίζονται ως microικρότερα τότε η ζωγραφική ή η κατασκευαστική παρουσίασή τους microε παραmicroορφώσεις ακριβώς αντίθετες από αυτές που υποθέτει η συmicroβατική προοπτική θα εξασφάλιζε το απαραmicroόρφωτο της τελικής όρασης ανατρέποντας τη συνήθη αντίληψη βάθους εφόσον βέβαια το σηmicroείο όρασης παρέmicroενε σταθερό

Με microια πραγmicroατιστική βάση θεώρησης πρόκειται για την τεχνητή επιβολή της νοητικής εικόνας πάνω στην υλική έκταση του φυσικού ή microε διαφορετική διατύπωση για την επιβολή του ορατού επί της χωρικότητας και της υλικότητας276 Αν υποθετικά περιγράφαmicroε ένα ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατατετmicroηmicroένο σε έναν ορθοκανονικό κάναβο και το θεωρήσουmicroε προοπτικά τότε η προοπτική εικόνα του ορθογωνίου αντιστοιχεί σε ένα τραπέζιο ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo στο οποίο η απώτερη παράλληλη προς τον παρατηρητή πλευρά ΑrsquoΒrsquo είναι microικρότερη από την πλησιέστερη ΓrsquoΔrsquo Οι πλάγιες πλευρές ΑrsquoΔrsquo και ΒrsquoΓrsquo συγκλίνουν προς την ΑrsquoΒrsquo ενώ οι εσωτερικές χαράξεις σε ίσα microεταξύ τους διαστήmicroατα σχεδιάζονται παράλληλες προς την κεφαλή και τη βάση του τραπεζίου πλησιάζοντας τόσο περισσότερο η microια την άλλη όσο περισσότερο αποmicroακρύνονται από τον παρατηρητή Ας αντιστρέψουmicroε την κατασκευή Έστω πως το ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατασκευάζεται ως τραπέζιο microε σχήmicroα αντίστροφο προς την προοπτικά παραmicroορφωmicroένη εικόνα ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo Το νέο τραπέζιο ΑrsquorsquoΒrsquorsquoΓrsquorsquoΔrsquorsquo έχει την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo ως τη microεγαλύτερη πλευρά του και τη ΓrsquorsquoΔrsquorsquo ως την microικρότερη Οι ενδιάmicroεσες παράλληλες δεν προσεγγίζουν αλλά αποmicroακρύνονται αναλογικά όσο πλησιάζουν την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo Τότε η ανεστραmicromicroένη αυτή κατασκευή δίνει ένα σηmicroείο φυγής προς την πλευρά του παρατηρητή Κοιτώντας την παραmicroορφωmicroένη κατασκευή του τραπεζίου έχουmicroε σε κάποιο σηmicroείο τοmicroής της οπτικής δέσmicroης ένα φανταστικό είδωλο που αντιστοιχεί όmicroως σε ένα κανονικό ορθογώνιο Με το σηmicroείο όρασης υψηλότερα από το έδαφος το ορθογώνιο αυτό θα εmicroφανίζονταν να στρέφεται ως προς την πλησιέστερη προς τον παρατηρητή βάση του και να υψώνεται προς τα επάνω

Σε ένα φανταστικό επίπεδο τοmicroής εποmicroένως κάπου ανάmicroεσα στον εξωτερικό φυσικό κόσmicroο της έκτασης του res extensa και στον εσωτερικό του res cogitans της νόησης πραγmicroατοποιείται κατ΄ αναλογίαν προς την καρτεσιανή λειτουργία του καρτεσιανού αδένα του κωναρίου η αναγωγή του εκτεινόmicroενου φυσικού πράγmicroατος σε ένα σύστηmicroα νοητικά επιβεβληmicroένης κανονικότητας Η αναγωγή αυτή συντελείται microέσω της laquoπαρά φύσινraquo παρέmicroβασης στη φυσική βιολογική οπτική πρόσληψη εξηγώντας microε σαφήνεια πως η παράσταση περιλαmicroβάνεται στο πεδίο των πολιτιστικών κατασκευών και πως συνιστά βασικό microέσο ελέγχου του τοπίου βασικό microέσο υποβολής του στην τάξη των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών σχηmicroάτων και των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών συmicroβόλων και σηmicroασιών Αν ακολουθήσουmicroε microάλιστα την προσέγγιση του Michel Foucault η παράσταση αποτελεί κατά την περίοδο του 17ου αιώνα το βασικό microέσο χάρις στο οποίο η υλικότητα και η χωρικότητα υποβάλλονται σε συνθήκες κανονικοποίησης και ελέγχου Είναι microάλλον παράτολmicroο microια διερεύνηση των τοπιακών διαmicroορφώσεων έστω και προσανατολισmicroένη προς συσχετίσεις πολιτιστικές να προσπαθήσει να ταυτίσει τη βασική συνθήκη συγκρότησης του καρτεσιανού δυϊσmicroού microε τη συνθήκη της ηθεληmicroένης προοπτικής ψευδαισθησιακής παραmicroόρφωσης της laquoαναmicroόρφωσηςraquo των κήπων του Baroque

275 Η laquoαναmicroόρφωσηraquo όπως επεξηγείται αναλυτικότερα στη συνέχεια αφορά microια συγκεκριmicroένη διαδικασία γεωmicroετρικής επεξεργασίας microε την οποία γίνεται δυνατός ο ψευδαισθησιακός έλεγχος των microορφών που σχεδιάζονται Μια ελεγχόmicroενη γεωmicroετρική παραmicroόρφωση επιτρέπει στον σχεδιαστή να παραγάγει το κατάλληλο οπτικό αποτέλεσmicroα από την κατάλληλη γωνία όρασης Ανάλογες τεχνικές δεν εφαρmicroόζονταν microόνο στη ζωγραφική στον περίφηmicroο πίνακα Οι Πρεσβευτές του Hans Holbein για παράδειγmicroα αλλά επίσης στις αρχιτεκτονικές και όπως εκτενώς παρουσιάζεται στη συνέχεια στις τοπιακές κατασκευές 276 Διατύπωση της κριτικής επιτροπής των Κ Μωραΐτη Δ Σεβαστάκη Σ Σταυρίδη microε αφορmicroή την παρουσίαση της διπλωmicroατικής εργασίας της Σ Σαραντοπούλου microε θέmicroα Προτάσεις για microια αρχαιολογική περιγραφή του Βοτανικού Κήπου στα πλαίσια του ΔΠΜΣ της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜ Πολυτεχνείου laquoΑρχιτεκτονική Χώρος Πολιτισmicroόςraquo Αθήνα Μάρτιος 2009

Επεξηγήσεις της αναmicroόρφωσης σε περιγραφή του 17ου αιώνα (E416 επάνω αριστερά CC) και σε διάγραmicromicroα περιγραφής της εφαρmicroογή της στον σχεδιασmicroό τοπιοτεχνικών διαmicroορφώσεων όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte (E417 κάτω αριστερά σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Μια από τις γνωστότερες εφαρmicroογές της αναmicroόρφωσης καταγράφεται στον πίνακα του Hans Holbein του Νεότερου Οι Πρεσβευτές (Ε418 επάνω δεξιά PD) όπου σε πρώτο επίπεδο εικονίζεται παραmicroορφωmicroένο ένα ανθρώπινο κρανίο Ωστόσο από ένα ορισmicroένο σηmicroείο θέασης το κρανίο γίνεται αντιληπτό microε την πραγmicroατική του microορφή (Ε419 κάτω δεξιά PD)

Εντούτοις για τη σχέση του Andreacute Le Nocirctre microε τη σκέψη του εισηγητή του ορθολογισmicroού υπάρχουν σηmicroαντικές microαρτυρίες laquoΣτο εργαστήριο του Λούβρουraquo σηmicroειώνει η Chiara Santini277 ο νέος ακόmicroη microαθητευόmicroενος κηπουρός Andreacute Le Nocirctre ως microαθητής του Simon Vouet laquoγνώριζε ότι πιο καινοτοmicroικό έφθανε να microελετηθεί στο πεδίο των ερευνών για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρου Είναι πιθανόν ποτέ να microην είχε διαβάσει τη Dioptrique του Καρτέσιου αλλά σίγουρα είχαν τεθεί υπrsquo όψιν του φιλοσόφου κάποια σχέδια για τον κήπο των Tuileries και είχε (οLe Nocirctre) την άmicroεση εmicroπειρία των πειραmicroατισmicroών του δασκάλου του (του Vouet) και των εικονογραφήσεων των έργων για την προοπτική που είχαν παραχθεί στο επιστηmicroονικό περιβάλλον το συναφές microε τη βασιλική αυλήraquo Σε αυτό το σηmicroείο οι αναφορές δεν συmicroφωνούν κατ΄ ανάγκην laquoΣτο πρώτο microισό του 20ου αιώνα κάποιοι συγγραφείς ειδικά ο Jules Guiffrey διατείνονται πως ο Le Nocirctre γνώριζε το έργο του Descartes και ερmicroηνεύουν το δικό του έργο στο φως αυτών των φιλοσοφικών-επιστηmicroονικών αποσκευών σήmicroερα αντίθετα υπάρχει η τάση εξ αιτίας της έλλειψης αποδείξεων να τηρείται microια στάση πιο επιφυλακτική που περιορίζεται να υποστηρίζει πως ο

277 Στο προηγούmicroενο σ 25

κηπουρός των Tuileries πρέπει να είχε κάποια επαφή λιγότερο ή περισσότερο άmicroεση microε το περιβάλλον του Καρτέσιουraquo278

Ακόmicroη όmicroως και αν η διερεύνηση αυτή δεν προχωρήσει στο τόλmicroηmicroα της ευθείας συσχέτισης τοπιακών εγχειρηmicroάτων και των φιλοσοφικών επιστηmicroονικών θεωρήσεων του καρτεσιανισmicroού ακόmicroη και αν η υπόδειξη συσχέτισης παραmicroείνει στο επίπεδο των γενικότερων σχέσεων οι αναλογίες εmicroφανίζονται καταδεικτικές microιας ενιαίας πολιτιστικής στάσης Στα πλαίσια της στάσης αυτής οι laquoέρευνες για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρουraquo είναι σηmicroαντικές τόσο για τη συνολική θεώρηση αυτού του πολιτισmicroού όσο και για τις τοπιακές επεmicroβάσεις που τον χαρακτηρίζουν Ακόmicroη και όταν οι ερευνητικές παρουσιάσεις δεν επεκτείνονται σε συγκρίσεις και συσχετισmicroούς τόσο φιλόδοξους όσο αυτούς του Guiffrey επιmicroένουν εντούτοις πάντοτε να αναφέρονται στις τεχνικές της αναmicroόρφωσης279 Άλλοτε περιγράφοντάς την microε γεωmicroετρικά ακριβέστερη περιγραφή και άλλοτε επιmicroένοντας στην αφανή για τον ανυποψίαστο περιπατητή λειτουργία της ως anamorphosis abscondita κρυφής αναmicroόρφωσης κατά τον Αllen S Weiss Αλλά και κτισmicroένης αναmicroόρφωσης ενσωmicroατωmicroένης συντεθειmicroένης στη νοητική και στην τοπιακή κατασκευή280 laquoAbsconditaraquo αποκεκρυmicromicroένη κρυφή σκοτεινή αλλά και προϊόν κατασκευής σύνθεσης από το λατινικό ρήmicroα laquoascondoraquo που σηmicroαίνει αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω αλλά και θεmicroελιώνω κτίζω ή συνθέτω συντάσσω281 Η υπόθεση της φαντασιακής πλασmicroατικής ατmicroόσφαιρας οφθαλmicroαπάτης που περιγράφηκε εκτενώς προηγούmicroενα εmicroφανίζεται ριζικά αντίθετη προς την απαίτηση αποκάλυψης της νεωτερικής εmicroπειριστικής αλήθειας των πραγmicroάτων όπως τίθεται για παράδειγmicroα από τη νεωτερική microοντέρνα αρχιτεκτονική Ακολουθώντας επισηmicroάνσεις καταστατικές για τη θεώρηση του Baroque συσχετίστηκε ήδη η καθολική Αντιmicroεταρρύθmicroιση και η παγίωση του Δυτικού microοναρχικού κράτους microε την προσπάθεια ελέγχου της σκέψης και της όρασης όπως και microε τους ειδικότερους συνθετικούς χειρισmicroούς οι οποίοι τελικά αποκρύβουν το κέντρο προέλευσης και τον τρόπο επιβολής αυτού του ελέγχου Στον αντίποδα πρέπει microάλλον να τοποθετηθεί η προτεσταντική ηθική απαίτηση αποκάλυψης η απαίτηση ηθικής και πραγmicroατικής διαφάνειας αυτού του κόσmicroου

Η νεωτερική προσέγγιση καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από αυτήν την ηθική στάση απαίτησης της ειλικρίνειας έως ότου σήmicroερα microια νέα σειρά σύγχρονων τεχνικών ανακαλύψεων τόσο καθοριστικών για την πολιτισmicroική εποπτεία όσο η προοπτική εισήγηση του Leon Battista Alberti στον καιρό της διατύπωσής της ή όσο η προώθηση της αναmicroόρφωσης από τον φραγκισκανό microοναχό Jean-Franccedilois Niceron ανατρέψει την πραγmicroατιστική βεβαιότητα

Η σύγχρονη αυτή ανατροπή καθορίζεται από την εκτενέστατη παραγωγή πλασmicroατικών-πραγmicroατικών παραστάσεων ο κεντρικός έλεγχος των οποίων εmicroφανίζεται ως ένας από τους σηmicroαντικότερους πολιτικούς φόβους για το microέλλον του πολιτισmicroού Ο δυϊσmicroός είναι εξίσου χαρακτηριστικός Μια εσωτερική αυτοαναφορική οιονεί πραγmicroατικότητα καθορισmicroένη από έναν πίνακα ένα matrix αρχικών λογισmicroικών κανόνων οι οποίοι εξελίσσονται αποσχισmicroένοι από τον εξωτερικό κόσmicroο που παύει να microας αφορά Ένας εσωτερικευmicroένος τόπος ορθότερα ένα εσωτερικευmicroένο πολιτισmicroικό τοπίο του οποίου επιπλέον τα βασικά χαρακτηριστικά σύνταξης microας διαφεύγουν Η αναλογία microπορεί να είναι ακόmicroη ισχυρότερη Ένα εσωτερικό τοπίο δικτυακών σχέσεων όπως και στη microη

278 Όπ σ 25 επίσης J Guiffrey Andreacute le Nostre Eacutetude critique Παρίσι 1908 Ακόmicroη Α Rostaing Lrsquo aeliguvre de Le Nocirctre Παρίσι 2000 σσ 7-10 279 Πρβλ C Santini στο προηγούmicroενο σσ 27-30 Για microια αναγωγή των αρχών της αναmicroόρφωσης στην αναγεννησιακή προοπτική βλ το κείmicroενο της Kirsti Andersen laquoThe mathematical treatment of anamorphoses from Piero della Francesca to Niceronraquo Στο History of mathematics states of the art σσ 3-28 Academic Press San Diego CA 1996 Είναι χαρακτηριστικό πως ο κύριος θεωρητικός εισηγητής της αναmicroόρφωσης ο φραγκισκανός microοναχός πατέρας Jean-Franccedilois Niceron αναφέρεται σε αυτήν microιλώντας για τεχνητή microαγεία laquomagia artificialisraquo ενώ τα συγγράmicromicroατά του φέρουν ανάλογα ονόmicroατα Η έκδοσή του του 1640 τιτλοφορείται Perspective curieuse Παράδοξη προοπτική Aυτή του 1646 έχει τον τίτλο Οπτικός Θαυmicroατουργός Thaumaturgus opticus Ανάλογους τίτλους χρησιmicroοποίησε στις εκδόσεις του και ο σύγχρονος microελετητής της αναmicroόρφωσης Jurgis Baltrusaitis 280 Α S Weiss στο προηγούmicroενο σσ 43-66 281 Abscondo λατινικό ρήmicroα σύνθετο από τις λέξεις ab(s) + condo (=con+do) lsquoΟπου Ab= από con=συν do= δίδωmicroι Έτσι condo microπορεί να σηmicroαίνει 1- ιδρύω θεmicroελιώ κτίζω ή 2 ndash συντίθηmicroι συντάσσω συγγράφω ή 3 ndash κατατίθηmicroι αποτίθηmicroι ταmicroιεύω διαφυλάττω ή 4 ndash αποτίθηmicroι κρύπτω κατακρύπτω αποκρύπτω Ascondo = αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω Absconditus = αποκεκρυmicromicroένος απόκρυφος σκοτεινός ασαφής Πρβλ Ε Τσακαλώτου Λεξικό Ελληνο-λατινικό Αθήνα 1988

πραγmicroατοποιηmicroένη υπόθεση microιας εκτενώς εφαρmicroοσmicroένης πολεοδοmicroίας του Baroque Ένα δικτυακό τοπίο το οποίο εγκαταλείπει εντούτοις έναν εκτός του ηλεκτρονικού πολιτισmicroού χώρο

Στην καταληκτική παράγραφο ενός σύγχρονου διηγήmicroατος επιστηmicroονικής φαντασίας στην αφήγηση του Νευροmicroάντη282 ο κύριος microυθιστορηmicroατικός ήρωας του έργου αναρωτιέται αν υπάρχει πραγmicroατικά αυτός ο ίδιος ως πρόσωπο ανεξάρτητο από τον ψευδαισθησιακό δικτυακό laquoτοπίοraquo

Με κάθε δυνατή επιφύλαξη για το θεmicroιτό των συγκρίσεων microπορούmicroε να ανακαλέσουmicroε από τον χώρο των ιστορικών microυθευmicroάτων την παροιmicroιώδη φράση που περιγράφει τη σύγχυση ανάmicroεσα σε microια εσωτερικά προσανατολισmicroένη κατασκευασmicroένη πραγmicroατικότητα και στην εξωτερική πραγmicroατικότητα του υπόλοιπου κοινωνικού πεδίου Στο καταληκτικό laquoκεφάλαιοraquo της γαλλικής microοναρχικής ισχύος ενώ ο αγγλικός Εmicroπειρισmicroός και ο γαλλικός Διαφωτισmicroός έχουν ήδη πολλαπλά αναπτύξει τα επιχειρήmicroατά τους και οι κινήσεις της πολιτικής ανατροπής διογκώνονται η Μαρία-Αντουανέττα ηρωίδα microιας αφήγησης η οποία δεν microπορεί πλέον να παραmicroένει στραmicromicroένη στο εσωτερικό της αναρωτιέται για τις αιτίες της πολιτικής αναταραχής και αποφασίζει ισχυρίζεται ο ιστορικός θρύλος πως οι αβράκωτοι microπορούν να κατευνάσουν την πείνα τους microε γλυκά εδέσmicroατα283

Πριν η λύση δοθεί σε microια άλλη σκηνή αυτή της λαϊκής τελετουργίας της guillotine της λαιmicroητόmicroου σε ένα άλλο τοπίο αυτό της ανοικτής επαναστατηmicroένης πόλης η δράση εξακολουθεί να εξελίσσεται στο σκηνικό πεδίο των βασιλικών τοπίων Η τελευταία βασίλισσα της Γαλλίας εγκλωβισmicroένη εν πολλοίς στον φανταστικό κόσmicroο του Petit Trianon στον θεατρικό του χώρο στο laquohameau de la reineraquo laquoτο χωρίο της βασίλισσαςraquo και στο υποθετικά φυσικό τοπίο που το περιβάλει υποδύεται την αθώα χωριατοπούλα284 To παράδειγmicroα της Marie-Antoinette ως εστεmicromicroένης η οποία παραmicroένει αποκοmicromicroένη από την εξωτερική πραγmicroατικότητα εγκλωβισmicroένη σε έναν επίσης αποκοmicromicroένο ελεγχόmicroενο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο και σκηνοθετηmicroένο τοπίο285 προσωποποιεί παραδειγmicroατικά microια στάση η οποία την υπερβαίνει κατά πολύ ως συγκεκριmicroένη ιστορική προσωπικότητα Η στάση αυτή ως γενική προσέγγιση ισχυρών κοινωνικών οmicroάδων και ως ειδική αντίληψη της διαmicroόρφωσης του τοπίου που εκπορεύεται από αυτές διατρέχει microάλλον το σύνολο της γνωστής ιστορίας Στο νεότερο ευρωπαϊκό χώρο ειδικότερα ο οποίος αφορά τη διερεύνηση αυτή οι ιδιαίτεροι τρόποι εκδήλωσής της ξεκινούν από την περίοδο της ιταλικής Αναγέννησης για να αποκτήσουν την ισχυρότερη έκφρασή τους κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα επεκτείνοντας microε ασθενέστερο τρόπο την επιρροή τους και στις περιόδους που ακολουθούν

Έγινε ήδη προφανές πως η συγκρότηση αυτής της αποσπασmicroένης ελεγχόmicroενης τοπιακής πραγmicroατικότητας όπως παρουσιάζεται microε παραδειγmicroατικό τρόπο στους γαλλικούς κήπους του 17ου αιώνα συνδέεται άmicroεσα microε ένα ιδιαίτερο ήθος όρασης microε τη δυνατότητα συγκρότησης οπτικών ψευδαισθήσεων οι οποίες επιmicroένουν να καθορίζουν την υλικότητα και τη χωρικότητα του τοπίου και οι οποίες στηρίζονται microεταξύ των άλλων στη microελέτη και την εφαρmicroογή στις διαmicroορφώσεις του τοπίου της προοπτικής αναmicroόρφωσης

282 Το γνωστό βιβλίο του Καναδού συγγραφέα επιστηmicroονικής φαντασίας William Gibson Neuromancer Πρβλ ελληνική microετ Νευροmicroάντης Αθήνα 1998 σ 290 283 H παροιmicroιώδης φράση ldquoSrsquoils nrsquoont pas de pain qursquoils mangent de la briocherdquo laquoαν δεν έχουν ψωmicroί ας φάνε γλυκόraquo που αποδίδεται στην τελευταία βασίλισσα χρησιmicroοποιείται εδώ ως ένδειξη απόσπασης από την πραγmicroατικότητα microάλλον παρά ως ένδειξη κυνισmicroού Το πιθανότερο πάντως είναι πως κακώς συνδέεται microε την Μarie-Antoinette καθώς η πρώτη καταγραφή της φράσης εmicroφανίζεται στο VI Βιβλίο των Confessions του Jean-Jacques Rousseau που δηmicroοσιεύτηκε το 1782 ενώ το υποθετικό επεισόδιο της επαναστατικής περιόδου κατά το οποίο πεινασmicroένες γυναίκες φθάνουν στις Βερσαλλίες ζητώντας ψωmicroί αντιστοιχεί στις 5 Οκτωβρίου του 1789 284 Η Marie-Antoinette ζει στην περίοδο εκείνη του 18ου αιώνα κατά την οποία τα πρότυπα του γαλλικού κήπου έχουν ήδη υποχωρήσει στις πολιτιστικά κεντρικές περιοχές της Ευρώπης τουλάχιστον κάτω από την πίεση της laquomicroόδαςraquo των νεότερων προτύπων της αγγλικής τοπιοτεχνίας Εντούτοις οι συνθήκες εγκλεισmicroού των τοπιακών διαmicroορφώσεων και η προσπάθεια συγκρότησης microιας ολικής σκηνογραφικής ψευδαίσθησης φαίνεται να διατηρούν σε πολλές περιπτώσεις την καταγωγική σχέση τους microε τον προηγούmicroενο αιώνα 285 Όπως σηmicroειώθηκε αmicroέσως προηγούmicroενα το laquoχωριό της βασίλισσαςraquo δεν περιελάmicroβανε απλά microια φυσικότροπη τοπιακή διαmicroόρφωση ούτε microόνο microια σειρά κτισmicroάτων κατασκευασmicroένων έτσι ώστε να θυmicroίζουν αγροτικό οικισmicroό Αποτελούσε επιπλέον τον χώρο όπου η βασίλισσα και οι κυρίες της ακολουθίας της υποδύονταν αγροτικούς ρόλους ντυmicroένες ανάλογα και συmicromicroετέχοντας σε απλοποιηmicroένες αγροτικές δραστηριότητες

436 Η υπόδειξη επέκτασης στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα Μια από τις καταστατικές παρατηρήσεις του Heinrich Woumlllflin στο καθοριστικό κείmicroενό του για τη σχέση της Αναγέννησης microε το Baroque περιγράφει τα εκφραστικά εγχειρήmicroατα της περιόδου ως συνθέσεις οι οποίες υποδεικνύουν τη δυνατότητα επέκτασης Οι οποίες δηλαδή αντίθετα από τα πρωιmicroότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα δεν περιορίζουν την ολοκλήρωσή τους στο άmicroεσο πεδίο της χωρικής τους οργάνωσης Αντίθετα microάλιστα επιχειρούν να επεκτείνουν την πραγmicroατική τους παρουσία microε όρους υποθετικής επέκτασης της δράσης τους

Πως microπορεί να εφαρmicroοστεί η θεωρητική αυτή υπόδειξη στην περίπτωση των διαmicroορφώσεων του τοπίου Ακόmicroη ειδικότερα πως microπορεί να σχολιαστεί microε περισσότερη λεπτοmicroέρεια το πρόβληmicroα της ανοικτής σύνθεσης σε σχέση microε τους όρους συνθετικού εγκλεισmicroού των διαmicroορφώσεων τοπίου που απασχόλησαν προηγούmicroενα την έρευνα Ε420 και Ε421 (πρώτο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Cian Lorenzo Bernini Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η lsquoΕκσταση της αγίας Τερέζας της Άβιλα Το κεντρικό τmicroήmicroα της γλυπτικής σύνθεσης πλαισιώνεται από τα αρχιτεκτονικά microέλη της κόγχης microε τρόπο που ενισχύει τη δραmicroατική του ποιότητα Ε422 και Ε423 (δεύτερο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Με ανάλογο τρόπο η πυκνή φύτευση που πλαισιώνει τις κηποτεχνικές διαmicroορφώσεις του Vaux le Vicomte αυξάνει την εσωτερική συνοχή της σύνθεσης και ενισχύει την ένταση της αξονικής της ανάπτυξης

H αγία Τερέζα της Άβιλα στη γλυπτική σύνθεση του Bernini286 στροβιλίζεται σε κύmicroατα ιερού πάθους τα οποία εκτείνονται δυνητικά ως πνευmicroατικό φως πέρα από το πεδίο της microαρmicroάρινης γλυπτικής σύνθεσης Μια δέσmicroη χρυσών ακτινών κατέρχεται προς το σύmicroπλεγmicroα της αγίας και του αγγέλου Εκπορεύεται από σηmicroείο άγνωστο από το άπειρο πεδίο της θείας χάριτος η οποία προφανώς υπερβαίνει τη γήινη αρχιτεκτονικά προσδιορισmicroένη κόγχη του γλυπτού Αλλά συνθετικό κέντρο υπάρχει Πρόκειται για το εκστατικό πρόσωπο της αγίας και πολύ περισσότερο για το σηmicroείο της καρδίας της στο οποίο κατευθύνεται η ροmicroφαία του αγγέλου και στο οποίο η θεία χάρις καταλήγει πριν αποδώσει ακτινοβολώντας την αίγλη της στον παρατηρητή Αυτή η ακτινοβολία και εντέλει αυτή η σύνθεση δεν είναι υπαινίσσεται ο δηmicroιουργός του κόσmicroου τούτου Η δυνατότητά της να εκτείνεται πέρα από τα υλικά όρια της φυσικής έκτασης αναφέρεται σε microια συνθήκη πνευmicroατική Η εσωτερική της πλαστική οργάνωση εντούτοις υποδεικνύει ένα κέντρο σύνθεσης ενώ επιπλέον το σύmicroπλεγmicroα από λευκό microάρmicroαρο και επιχρυσωmicroένο microέταλλο ορίζεται microε έmicroφαση από το αρχιτεκτονικό περίγραmicromicroα της κόγχης από το βαθύχρωmicroο microάρmicroαρο των κιόνων που διαφοροποιεί microε σαφήνεια τον εσωτερικό από τον εξωτερικό ως προς τη σύνθεση χώρο Στην κορυφή της κόγχης ένα αόρατο άνοιγmicroα της οροφής λούζει το σύmicroπλεγmicroα microε φως υπερφυσικό ορίζοντας τη microοναδική ουσιώδη κατεύθυνση επικοινωνίας

Η πρώτη παρατήρηση επισηmicroαίνει πως η συνθήκη επέκτασης στο προηγούmicroενο παράδειγmicroα είναι της τάξης του πλασmicroατικού αναφέρεται σε όρους ψευδαισθησιακού χειρισmicroού όπως αυτούς που περιγράφηκαν ήδη κατά τον σχολιασmicroό της σκηνογραφικής συγκρότησης και της laquoθαυmicroατουργικήςraquo προοπτικής των γαλλικών κήπων287 Η ουσιωδέστερη δεύτερη παρατήρηση αναφέρεται στα microέσα εφαρmicroογής αυτού του χειρισmicroού

Προκειmicroένου δηλαδή να υποβάλλουν την αντίληψη της επέκτασης προκειmicroένου να επιτρέψουν την επέκταση προς microια κύρια κατεύθυνση περιορίζουν τη σύνθεση πλευρικά Στην πρώτη περίπτωση η δυνατότητα του γλυπτικού συmicroπλέγmicroατος του Bernini να υποβάλει την αίσθηση της υπερβατικής διαφυγής καθίσταται τόσο εντονότερη όσο αποσπάται από τον υπόλοιπο εσωτερικό χώρο της εκκλησίας microε την ένταξή της σε microια ιδιαίτερη κόγχη Στη δεύτερη περίπτωση η δυνατότητα των κήπων του Vaux le Vicomte να λειτουργήσουν laquoως τηλεσκόπιοraquo να υποβάλουν την αίσθηση πως η αίγλη τους επεκτείνεται υποθετικά έπrsquo άπειρον ενισχύεται ακριβώς από τους όρους του πλευρικού εγκλεισmicroού τους ο οποίος εντείνει τη σηmicroασία του βασικού κατά microήκος άξονα συmicromicroετρίας

Εγκλεισmicroός λοιπόν και υπόθεση επέκτασης πλασmicroατικής εν πολλοίς δεν αποτελούν αντιφατικές κινήσεις στις συνθέσεις του Baroque Εκφράζουν microάλλον συmicroπληρωmicroατικές πλευρές microιας συνθετικής τακτικής στα πλαίσια της οποίας η χωρικότητα περιορίζεται σε πρώτο χρόνο προκειmicroένου να εκτιναχθεί σε δεύτερο Το θέmicroα του συνθετικού εγκλεισmicroού και των αξόνων επικοινωνίας είναι ίσως ευκολότερο να σχολιαστεί στην περίπτωση microιας ελεγχόmicroενης γλυπτικής σύνθεσης ή ενός εξ αρχής ολοκληρωmicroένου δοmicroηmicroένου κήπου παρά στην περίπτωση microιας αστικής ανάπτυξης microιας σε εξέλιξη τοπιακής σύνθεσης εφαρmicroοσmicroένης στο πεδίο της πόλης Είναι δυσκολότερο να υποστηριχθεί κατά την εξέταση των συνθετικών χειρισmicroών που αποτελούν τις αρχικές κινήσεις για την ανάπτυξη microιας microελλοντικής πόλης η οποία δεν πραγmicroατοποιήθηκε κατά την περίοδο του Baroque όπως ισχύει στην περίπτωση των πολεοδοmicroικών προβλέψεων που συνδέονται microε τις Βερσαλλίες Φαίνεται εντούτοις πως οι αρχικοί αυτοί χειρισmicroοί αστικού σχεδιασmicroού διαθέτουν κοινή συνθετική στάση microε αυτήν που χαρακτηρίζει το πρότυπο των κήπων

Στο παράδειγmicroα των Βερσαλλιών τρεις λεωφόροι επεκτείνονται ελπίζοντας στην κατασκευή ενός microελλοντικού αστικού συmicroπλέγmicroατος στη συνέχεια των τοπιακών διαmicroορφώσεων και των ανακτόρων Αστικού συmicroπλέγmicroατος που θα διατηρούσε τη βασιλική αίγλη Μέχρι την υποθετική αυτή αστική ανάπτυξη η έξοδος από τις Βερσαλλίες προς την πόλη σφραγίζεται

286 Το γλυπτό σύmicroπλεγmicroα Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η Έκσταση της αγίας Τερέζα της Άβιλα στην εκκλησία της Santa Maria della Vittoria στη Ρώmicroη που ολοκληρώθηκε στην περίοδο 1647-1652 Το παράδειγmicroα χρησιmicroοποιείται τόσο για να σχολιαστεί η σχέση συνθετικού εγκλεισmicroού και η προς το άπειρο διαφυγή όσο και για να επισηmicroανθεί έστω και πλάγια η σχέση του γαλλικού microοναρχικού Baroque microε τα πολιτιστικά υποδείγmicroατα του ιταλικού καθολικισmicroού κατά την περίοδο της Αντιmicroεταρρύθmicroισης Πρβλ B Βoucher Italian Baroque Sculpture Λονδίνο 1998 287 Θυmicroίζουmicroε πως microια από τις εκδόσεις του θεωρητικού της προοπτικής αναmicroόρφωσης Jean-Franccedilois Niceron είχε τον τίτλο Thaumaturgus Opticus (1646) Πρβλ προηγούmicroενη υποσηmicroείωση

microε δυο κτηριακά laquoπώmicroαταraquo τα κτήρια των Μεγάλων Στάβλων288 που εξασφαλίζουν τον ορισmicroό της microέχρι τότε πραγmicroατοποιηmicroένης βασιλικής σύνθεσης ενώ περιγράφουν προς την πλευρά της microελλοντικής πόλης το laquoπόδι της χήναςraquo289 Ορίζεται έτσι η δέσmicroη τριών λεωφόρων της λεωφόρου του Παρισιού της Αvenue de Paris στο κέντρο και συmicromicroετρικά ως προς αυτήν microε απόκλιση τριάντα microοιρών προς τα νότια της Αvenue de St Cloud και προς τα βόρια της Αvenue de Sceaux Οι τρεις αυτοί άξονες κίνησης δυνητικά επεκτάσιmicroοι επrsquo άπειρον ορίζουν την ανοικτή προοπτική της σύνθεσης προς τη νοτιανατολική πλευρά ενώ προ τη βορειοδυτική πλευρά των ανακτόρων προς την πλευρά δηλαδή των διαmicroορφώσεων του τοπίου των ανακτόρων την ανάλογη σκόπευση του απείρου εξασφαλίζει ο κατά το microήκος άξονας του Μεγάλου Καναλιού

Η αρχική κατασκευή είναι εποmicroένως επεκτάσιmicroη και προς τις δυο πλευρές άλλοτε ως δυνατότητα νοητικού ελέγχου και ταυτόχρονα πραγmicroατικής κατασκευής και άλλοτε microόνο ως συνθήκη της προς τον ορίζοντα υποθετικής επέκτασης της όρασης

E424 H επέκταση της συνθετικής οργάνωσης των Κήπων στις Βερσαλλίες προς την πλευρά της πόλης του Παρισιού (του συγγραφέα)

Αλλά η ελεγχόmicroενη γεωmicroετρία των κήπων διαφοροποιείται ριζικά από το άmicroορφο περιβάλλον της Όmicroοια microπορούmicroε να υποθέσουmicroε την αντίθεση της τελικής σχεδιασmicroένης πόλης προς το δικό της άmicroορφο ή δύσmicroορφο περιβάλλον Στις πρώιmicroες αναπαραστάσεις του Israeumll Silvestre290 η διαφοροποίηση αυτή είναι σαφέστερη προς την πλευρά των κήπων αρχίζει εντούτοις να διαφαίνεται ανάλογη πρόθεση και στην περιγραφή της αντίθετης της αστικής πλευράς του ανακτορικού συγκροτήmicroατος Η σύνθεση είναι βεβαίως επεκτάσιmicroη Επεκτάσιmicroη όmicroως στα πλαίσια ενός microεγαλοπρεπούς κανονιστικού σχήmicroατος προορισmicroένου να αποκλείσει στο εξωτερικό του την ακανόνιστη φύση των ασχεδίαστων φυσικών

288 Les Grandes Eacutecuries 289 Το εφαρmicroόσιmicroο στην περίπτωση του τοπιακού σχεδιασmicroού γενικά patte drsquo oie 290 Γύρω στο 1690 ΠρβλP-A Lablaude The Gardens of Versailles Αγγλ microετ Λονδίνο 1995 σ 35

σχηmicroατισmicroών και των ασχεδίαστων microη πολιτιστικά επεξεργασmicroένων ανθρώπινων κατασκευών

Οι προηγούmicroενες περιγραφές microπορούν να γίνουν κατανοητές microε microεγαλύτερη σαφήνεια αν συγκρίνουmicroε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque microε αυτές του 18ου αιώνα microε την αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου Στη δεύτερη περίπτωση δεν πρόκειται απλά για πολύ microεγαλύτερες διαmicroορφώσεις οι οποίες περιλαmicroβάνουν ακόmicroη και αυτόνοmicroα τmicroήmicroατα φυσικών σχηmicroατισmicroών Το άνοιγmicroά τους στο τοπίο συνδέεται microε την έλλειψη ενός αυστηρού προδιαγεγραmicromicroένου σχήmicroατος έτσι ώστε να microην αντιστοιχούν συνολικά σε microια κεντρικά συγκροτηmicroένη συνθετική δοmicroή Με απλούστερη επαγγελmicroατική διατύπωση οι διαmicroορφώσεις τοπίου της περιόδου του Baroque microπορούν πολύ ευκολότερα να σχεδιαστούν από microνήmicroης Είτε ως περιmicroετρικά ορισmicroένα τοπία είτε ως συνθέσεις που υποβάλουν την laquoπροοπτικήraquo επέκτασης περιγράφουν microια εκτενή διαδικασία ελέγχου Περιγράφουν άρα και την εντονότερη προσαρmicroογή τους σε ένα νοητικό εντέλει σχήmicroα

Ε425 Προηγούmicroενη σελίδα Pierre Patel Vue cavaliegravere du Chacircteau de Versailles Άποψη του Πύργου των Βερσαλλιών από ύψος ιππέα (1668) (CC) Ε426 Επάνω Israeumll Silvestre Versaille-Le Grand Ensemble Βερσαλλίες-Συνολική Άποψη (1687)

44 Η δοmicroική οργάνωση του φυσικού χαρακτηριστική των διαmicroορφώσεων τοπίου του 17ου αιώνα Από την αναφορά στις αναγεννησιακές τοπιακές διαmicroορφώσεις ήδη η διερεύνηση αυτή έχει σχολιάσει την υπόθεση πως το πρότυπο της ζωής microε το οποίο οργανώνονται οι επαύλεις και οι τοπιακές κατασκευές που τις συνοδεύουν κατά την ιταλική Αναγέννηση και τον Μανιερισmicroό συνδέεται άmicroεσα microε τις συνήθειες microιας αστικής στην προέλευση της κοινωνικής οmicroάδας Αναφέρεται δηλαδή στα ήθη της πόλης και στις πολιτικές οικονοmicroικές και ευρύτερες πολιτιστικές επιδιώξεις microιας αστικής στην προέλευσή της τάξης ιδιοκτητών ενώ αναφέρεται επίσης σε συνθετικούς χειρισmicroούς που παραπέmicroπουν microε έmicroφαση στην κτηριακή δοmicroική εmicroπειρία σχεδιασmicroού

Ανάλογος φαίνεται να είναι και ο βασικός ιστός επιρροών που υποβαστάζει τις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα καθώς οι τελευταίες αυτές δεν προφασίζονται καν microια φυσικότροπη διάθεση όπως στα παραδείγmicroατα των αγγλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων που ακολουθούν Αντίθετα είναι εmicroφανής η δοmicroική ένταση των συνθέσεων η οργανωτική έντασή τους που ευνοεί τη microεταφορά της συνθετικής εmicroπειρίας από τα τοπιακά παραδείγmicroατα του γαλλικού Baroque στην περιοχή του αστικού σχεδιασmicroού

Κριτήρια αξιολόγησης Κριτήριο αξιολόγησης 41 Πως συσχετίζετε το πολιτιστικό και πολιτικό laquoπεριβάλλονraquo της περιόδου του Baroque microε τις συνθετικές προτάσεις των τοπιοτεχικών και κηποτεχνικών του προσεγγίσεων Αναφερθείτε ειδικότερα σε θέmicroατα όπως η ανάπτυξη του ορθολογισmicroού και η ενίσχυση της πολιτικής εικόνας των ισχυρών Ευρωπαϊκών βασιλείων ΑπάντησηΛύση Οι κήποι της περιόδου του Baroque έχουν ορθά περιγραφεί ως laquoπολιτικό θέατροraquo προορισmicroένο να προβάλει την ισχύ των microοναρχικών καθεστώτων της Ευρώπης του 17ου αιώνα ή των ισχυρών ανδρών της αυλής και της ευρύτερης πολιτικής και θρησκευτικής ιεραρχίας Αλλά στην τοπιοτεχνική laquoσκηνήraquo της περιόδου προβάλλεται πολύ ευρύτερα η συνολικότερη πολιτιστική δοmicroή της εποχής

Έτσι είναι προφανής η συσχέτιση microε την ορθολογική εφαρmicroογή της Ευκλείδειας γεωmicroετρίας ως βασικό στοιχείο οπτικού ελέγχου των διαmicroορφώσεων Ελέγχου ο οποίος δεν είναι πάντοτε προφανής ως προς τις προθέσεις του καθώς αναλαmicroβάνει σε πολλές τοπιοτεχνικές του εφαρmicroογές όπως και σε εφαρmicroογές που αντιστοιχούν στην εικαστική έκφραση ή στην αρχιτεκτονική να κινηθεί προς την πλευρά ψευδαισθησιακών κατασκευών όπως αυτές που αντιστοιχούν στα παραδείγmicroατα της προοπτικής laquoαναmicroόρφωσηςraquo Πρόκειται εποmicroένως για την εφαρmicroογή γεωmicroετρικών συσχετισmicroών οι οποίοι επιmicroένουν microάλλον στην αλαζονική προβολή του ελέγχου του υποκειmicroένου της νόησης επί του αντικειmicroένου της έκτασης παρά στην καταδεικτική χρήση των microαθηmicroατικών συσχετισmicroών Ανάλογης microεγαλεπήβολης πολιτιστικής στάσης είναι άλλωστε και η χρήση των τεχνολογικών εφαρmicroογών οι οποίες υποστηρίζουν τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Σηmicroαντικές παρεmicroβάσεις εδαφοτεχνικής τάξης και υδραυλικής microηχανικής αποτελούν το αφανές αλλά εκτενέστατο και ισχυρότατο υπόβαθρο των κήπων της περιόδου Επιδεικνύουν και αυτές όπως και κηποτεχνική επιτήδευση εφαρmicroοσmicroένη επί των φυτικών ειδών την πρόθεση των Ευρωπαϊκών βασιλείων να προβάλουν την ισχύ της κοινωνίας τους όχι απλά στον άmicroεσο χώρο των πολιτικών κοινωνικών ηθών αλλά πολύ ευρύτερα σε επίπεδο κοσmicroικής τάξης συνολικού ελέγχου του κόσmicroου Κριτήριο αξιολόγησης 42 Η φυσιογνωmicroία των κήπων της εποχής του Baroque εmicroφανίζεται microάλλον ξένη microε τις σύγχρονες τάσεις της φιλικής προς το περιβάλλον και τα φυσικά του χαρακτηριστικά διάθεσης Πως θα microπορούσαmicroε εποmicroένως να εξηγήσουmicroε το ενδιαφέρον για τη microελέτη της τοπιοτεχνίας του Baroque Ποια είναι τα επιχειρήmicroατα της ενασχόλησης microε τους κήπους της περιόδου του 17ου αιώνα ΑπάντησηΛύση Γιατί να microελετηθούν η θεώρηση και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου του microεγαλοπρεπούς microοναρχικού 17ου αιώνα Γιατί να microελετηθούν όταν το microέγεθος και η microεγαλοστοmicroία των επεmicroβάσεων η παρέmicroβαση στις ελεύθερες φυσικές διεργασίες ανάπτυξης ακόmicroη και το πολιτικό υπόβαθρο αναφοράς τους εmicroφανίζονται τόσο αντίθετες προς τη σύγχρονη οικολογική τοπιακή και ευρύτερα πολιτική microας ευαισθησία Γιατί να microελετηθούν ειδικά στον Ελληνικό ακαδηmicroαϊκό χώρο όταν εmicroφανίζονται τόσο ριζικά αντίθετες microε την τοπιακή εmicroπειρία και τις γνωστές laquoγηγενείςraquo τοπιακές αναφορές microας

Μια πρώτη κριτική απάντηση microπορεί να επισηmicroάνει πως έστω και για λόγους αντίρρησης η microελέτη αναλόγων διαmicroορφώσεων τοπίου δικαιολογείται ως τmicroήmicroα της αναγνώρισης της κατανόησης και της ερmicroηνείας ενός ευρύτερου πολιτικού και πολιτιστικού πλέγmicroατος επιβολής microε εmicroβέλεια επιρροών που αγγίζει τις ηmicroέρες microας

Μια δεύτερη απάντηση microπορεί να υποδείξει πως οι πολιτιστικές κατασκευές οι πολιτιστικές διαmicroορφώσεις του τοπίου εν προκειmicroένω ανεξάρτητα από τους όρους της αρχικής παραγωγής τους αποτελούν κληροδοτήmicroατα της ανθρώπινης ιστορίας Η παρουσία των πολιτιστικών αυτών κατασκευών εποmicroένως ως microνηmicroείων ως υλικών συσσωρεύσεων microνήmicroης εξασφαλίζει τη διαρκή δυνατότητα πρόσβασης στην ιστορική ακολουθία στις συσχετίσεις ή τις ασυνέχειες των ιστορικών περιόδων Πρόκειται βέβαια για το αντικείmicroενο αναφοράς το οποίο επισηmicroάνθηκε microόλις προηγούmicroενα κατά το πρώτο κριτήριο αξιολόγησης

Μια τρίτη απάντηση ειδικότερου προσανατολισmicroού σηmicroειώνει πως η microελέτη αυτών των παραδειγmicroάτων του 17ου αιώνα microπορεί να επισηmicroάνει συγκεκριmicroένους εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές οι κεντρικές και καθοριστικές για τη Δυτική τοπιοτεχνία Η microελέτη τους καθιστά κατανοητή τη σχετική διατήρηση ή τη σχετική αλλαγή των εκφραστικών τρόπων ξεκινώντας από τον 17ου αιώνα και φθάνοντας έως τις εγγύτερες προς τη σηmicroερινή περιόδους Επιτρέπει να περιγραφούν οι εκφραστικές επιρροές που διατηρούνται ή η εκφραστική απόσταση που διανύθηκε Αποδεικνύει για παράδειγmicroα τη διαφορά ανάmicroεσα στη νεότερη απόρριψη της τοπιοτεχνικής επιτήδευσης και στην ακραία κανονιστική διάθεση τη σκηνογραφική πρόθεση την εφαρmicroογή προοπτικών ψευδαισθησιακών τεχνασmicroάτων που συναντούmicroε στις διαmicroορφώσεις τοπίου του Baroque διαmicroορφώσεις οι οποίες παρά την εκφραστική τους υπερβολή εξακολουθούν εντούτοις να καθορίζουν πολλά νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα

Σύmicroφωνα microε την προηγούmicroενη τελευταία επισήmicroανση ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque Ε427 Παρίσι Parc Andreacute Citroeumln Προσπάθεια επανεγγραφής της τοπιοτεχνικής γεωmicroετρικής microεγαλοπρέπειας του 17ου αιώνα στο αστικό πεδίο της σύγχρονης Γαλλικής πρωτεύουσας (του συγγραφέα)

Είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικό πως κατά τον 18ο αιώνα περίοδο πλήρους ανάπτυξης των προτύπων της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου εξακολουθούν να εντοπίζονται στο εσωτερικό τοπιοτεχνήσεων που διαmicroορφώθηκαν σύmicroφωνα microε την φυσικότροπη εκδοχή επιmicroέρους ορθοκανονικά τmicroήmicroατα οργανωmicroένα σύmicroφωνα microε τα πρότυπα του γαλλικού Baroque Η συνθετική τους αυτοτέλεια επιmicroένει να θυmicroίζει την ακολουθία microεταλλαγών των ευρωπαϊκών τοπιακών αντιλήψεων και το πολιτιστικό χρέος των νεότερων επιγόνων στους παλαιότερους πατέρες-δηmicroιουργούς Σε πολύ εγγύτερους χρόνους η microικρή αλλά υποδειγmicroατική για τις προθέσεις της διαmicroόρφωση του νεωτερικού κηποτέχνη Gabriel Guevrekian στην έπαυλη Noailles στην Hyegraveres της Γαλλίας235 σχολιάζει σεmicroνά τη γεωmicroετρική καταγωγή της ευρωπαϊκής κηποτεχνίας σύmicroφωνα microε την οποία ο κήπος και το τοπίο πρώτιστα αποτελούν τεχνήmicroατα Ανάλογα επιλογές διαmicroορφώσεων όπως αυτές του σύγχρονου γαλλικού πάρκου Andreacute Citroeumln ή κάποιων από τις προτάσεις για τον αρχιτεκτονικό σχεδιασmicroό του πάρκου της La Villette236 δηλώνουν απερίφραστα το χρέος τους στο κληροδότηmicroα του τοπιακού σχεδιασmicroού της περιόδου του Baroque Ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque

Ε41 Gabriel Guevrekian Κηποτεχνική διαmicroόρφωση στην έπαυλη Noailles στην κοινότητα Hyegraveres της Γαλλίας στην Cocircte dAzur (CC) Όλα τα προηγούmicroενα επιχειρήmicroατα microπορούν ίσως να συmicroπτυχθούν σε δύο και microόνο προτάσεις

235 Σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε το 1927 Πρβλ J Brown The Modern Garden London 2000 σσ 38-47 236 Πρβλ Lodewijk Baljon Designing Parks Examination of Contemporary Approaches to Design in Landscape Architecture Amsterdam 1992

Η microελέτη των διαmicroορφώσεων του τοπίου της εποχής του Baroque επιτρέπει να σχολιαστεί ο σχιζοειδής δυϊσmicroός ανάmicroεσα στο ενδιαφέρον για το φυσικό υπόβαθρο και στην παραγωγή των νοητικών ή των κατασκευαστικών δοmicroών οι οποίες το microετασχηmicroατίζουν σε τέχνηmicroα

Έτσι microετασχηmicroατισmicroένο το εγκαθιστούν στο πολιτιστικό κέντρο των κοινωνιών ή microάλλον ακόmicroη εντονότερα το καθιστούν κεντρική σκηνή των πολιτιστικών αλλά και αυτών ακόmicroη των πολιτικών τους δρώmicroενων 413 Μεθοδολογικές παρατηρήσεις Προσδιορισmicroός της περιόδου και θεωρητικοί συσχετισmicroοί Οι βασικές microεθοδολογικές παρατηρήσεις οι οποίες συνδέονται microε την παρουσίαση των τοπιακών διαmicroορφώσεων της εποχής του Baroque αφορούν καταρχάς τις αποφάσεις για την περιοδολόγηση για τον χρονικό καθορισmicroό των πολιτιστικών φαινόmicroενων που εξετάζονται

Υπάρχει ένα ορισmicroένο χρονικό πλαίσιο το οποίο καθορίζει την περίοδο του Baroque επιβεβληmicroένο από αποφασιστικές για την ιστορία γενικά αποδεκτές σηmicroαντικές ηmicroεροmicroηνίες Μήπως αντίθετα τα επιmicroέρους συστήmicroατα έκφρασης οι διαmicroορφώσεις των γαλλικών κήπων του 17ου αιώνα και η ολλανδική ζωγραφική τοπίου της ίδιας περιόδου για παράδειγmicroα εισηγούνται διαφορετικές το καθένα θεωρήσεις αυτού του ιστορικού πλαισίου237 Το εκτείνουν και το παραmicroορφώνουν προκειmicroένου να καλύψει τις δικές τους τις ιδιαίτερες κάθε φορά απαιτήσεις καθορισmicroού έτσι ώστε στο τέλος να προκύπτει συνεκδοχικά microια πολύσηmicroη ιστορική περιοχή ποτέ απόλυτα βέβαιη ικανή εντούτοις να επιβληθεί αόριστα ως ο κοινός χρόνος των σηmicroαντικότερων φαινοmicroένων

Τοπιακές διαmicroορφώσεις οι οποίες πραγmicroατοποιούνται σε γειτονικές χρονικές θέσεις και οι οποίες εmicroφανίζουν κάποια ιδιαίτερα σταθερά κοινά χαρακτηριστικά δικαιούνται microάλλον να συmicromicroετάσχουν σε αυτήν την προσπάθεια χρονικού ιστορικού καθορισmicroού Βασικό επιχείρηmicroα για αυτήν την παραδοχή αποτελεί η επισήmicroανση πως οι τοπιακές διαmicroορφώσεις και γενικότερα οι αντιλήψεις για το τοπίο περιγράφουν microεταξύ των άλλων σηmicroαντικές για microια συγκεκριmicroένη ιστορική περίοδο συνθήκες όπως αυτές οι οποίες αναφέρονται στα microέσα διαχείρισης του τόπου ή στη σχέση του πολιτισmicroού microε τη φύση

Μια δεύτερη κατηγορία microεθοδολογικών παρατηρήσεων αναφέρεται στη δυνατότητα κοινωνικών πρακτικών όπως αυτές που αφορούν τη διαmicroόρφωση του τοπίου να συσχετιστούν microε θεωρητικές κατευθύνσεις όπως αυτές για παράδειγmicroα που αφορούν τα φιλοσοφικά ρεύmicroατα microιας περιόδου

Ανάλογοι συσχετισmicroοί microπορούν να υποδειχθούν και να διερευνηθούν για κάθε διαφορετική ιστορική περίοδο όπως για την περίοδο της Αναγέννησης η οποία ήδη εξετάστηκε Γίνονται εντούτοις ιδιαίτερα εmicroφανείς κατά την εξέταση του 17ου αιώνα καθώς στο εύρος του αναπτύσσεται και ωριmicroάζει microια από τις σηmicroαντικότερες για την εξέλιξη του ευρωπαϊκού και του δυτικού κόσmicroου θεωρητική φιλοσοφική κατεύθυνση αυτή του ορθολογισmicroού Κατεύθυνση η οποία όχι απλά δεν περιορίζεται στην περιοχή των φιλοσοφικών διερευνήσεων αλλά απαιτεί να αναπτυχθεί σε όλη την έκταση της κοινωνικής ζωής επηρεάζοντας αναmicroφίβολα τις απόψεις για τη διαmicroόρφωση του τοπίου και συmicromicroετέχοντας σίγουρα στις αποφάσεις των ερευνητών για τον ιστορικό χαρακτηρισmicroό της περιόδου

237 Για αυτήν τη συγκεκριmicroένη διαφορά κατευθύνσεων πρβλ την ανάπτυξη αυτού του κεφαλαίου microε το επόmicroενο Είναι microάλλον συνετότερο να microιλήσουmicroε για τα Baroque αυτοκρατορικά πρότυπα του γαλλικού κήπου σε αντιδιαστολή microε microια στραmicromicroένη προς την παρατήρηση του φυσικού τοπίου ολλανδική ζωγραφική και microε microια σεmicroνότερη και αυστηρότερη σε έκφραση ολλανδική τέχνη κήπων που συνδέεται microε την ισχυρή προτεσταντική αστική τάξη της χώρας Η τέχνη των κήπων και τα πρότυπα των τοπιακών θεωρήσεων και διαmicroορφώσεων δεν είναι microόνο χρονικά προσδιορισmicroένα αλλά και συσχετισmicroένα microε ειδικότερα χαρακτηριστικά του πολιτισmicroού όπως οι κοινωνικές οmicroάδες ή τάξεις οι οποίες τα προωθούν η ανάπτυξη της τεχνικής και των επιστηmicroών η κατάσταση και οι κατευθύνσεις των τεχνών ή πολλοί άλλοι αδιευκρίνιστοι παράγοντες της καθηmicroερινότητας που microπορούν να αποδοθούν συνοπτικά ως laquoγενική πολιτισmicroική ατmicroόσφαιραraquo

414 Το ιστορικό εύρος της εποχής του Baroque και η σχέση του microε την τέχνη των γαλλικών κήπων Μια βασική microεθοδολογική απορία για έναν microελετητή microη εξοικειωmicroένο microε τις εσωτερικές διενέξεις της ιστορικής περιοδολόγησης συνδέεται microε την επιλογή και την κατονοmicroασία της περιόδου του Baroque Σε ποιο διάστηmicroα χρόνου microπορούmicroε να προσάψουmicroε τον χαρακτηρισmicroό του ακανόνιστου microαργαριταριού238 που άλλοι τον χρησιmicroοποίησαν microειωτικά και άλλοι τον συνδέουν microε την απαίτηση προβολής της θρησκευτικής ή κρατικής ισχύος και του ελέγχου τον οποίο διαπιστώνουmicroε και σε αυτές τις εκτεταmicroένες διαmicroορφώσεις τοπίου Με ποιόν τρόπο συmicromicroετέχουν στον σχηmicroατισmicroό της περιόδου αυτής τα κλασσικά πρότυπα σε σχέση για παράδειγmicroα microε την Αναγέννηση που προηγείται και την περίοδο του αγγλικού Εmicroπειρισmicroού και του γαλλικού Διαφωτισmicroού που ακολουθούν

Στο θεmicroελιώδες κείmicroενο Renaissance und Barock239 θεmicroελιώδες τόσο για την καθιέρωση του όρου όσο και για την αποτίmicroηση των εκφραστικών τάσεων ο Heinrich Woumlllflin επιmicroένει στα ιταλικά παραδείγmicroατα και στο τmicroήmicroα εκείνο του 16ου αιώνα το οποίο συνδέεται συχνά microε τον Μανιερισmicroό προφανέστατα γιατί τον απασχολούν οι συνθήκες microετάβασης από την laquoειρηνική οmicroορφιάraquo της αναγεννησιακής τέχνης στη laquoδύναmicroη του αισθήmicroατοςraquo240 του Baroque Σε νεότερα συγγράmicromicroατα η αναφορά στον 17ο και 18ο αιώνα είναι δεδοmicroένη όπως συνηθισmicroένη είναι και η παράλληλη αναφορά στη laquoρωmicroαιοκαθολική εκκλησία και στο πολιτικό σύστηmicroα του συγκεντρωτικού γαλλικού Κράτους της εποχήςraquo241

Είναι εντούτοις φανερό πως οι χρήσεις των όρων οι χρονικοί προσδιορισmicroοί και οι συσχετίσεις microεταβάλλονται ανάλογα microε τα ενδιαφέροντα του ερευνητή και microε το εξεταζόmicroενο θέmicroα Για παράδειγmicroα ο Michel Foucault microιλώντας για την περίοδο που εξετάζεται και σύροντας το βάρος του ενδιαφέροντός του προς τις αρχές του 18ου αιώνα την χαρακτηρίζει microε τη γαλλική διατύπωση laquoacircge classiqueraquo Αλλά αυτή η κλασικίζουσα περίοδος διαδέχεται microια επίσης κλασικίζουσα ως προς τα πρότυπά της Αναγέννηση και προηγείται microιας επίσης κλασικιστικής φωτεινής περιόδου242

Αν επιmicroείνουmicroε στα παραδείγmicroατα των τοπιακών διαmicroορφώσεων εντούτοις microπορούmicroε να υποστηρίξουmicroε την οφθαλmicroοφανή άποψη πως το είδος των τοπιακών διαmicroορφώσεων που καταγράφονται στη Γαλλία του 17ου αιώνα διαφοροποιούνται ως προς την ένταση από τα προηγούmicroενα αναγεννησιακά ή microανιεριστικά παραδείγmicroατα Επίσης διαφέρουν εmicroφανώς από τα παραδείγmicroατα που αναπτύσσονται ήδη από το πρώτο microισό του 18ου αιώνα στην βρετανική επικράτεια και τα οποία επιβάλουν microια ριζική microεταστροφή στα ήθη της τοπιακής αντιmicroετώπισης Η microεταστροφή αυτή πρέπει να υπήρξε ιδιαίτερα σηmicroαντική ndash τόσο ώστε όχι microόνο να microνηmicroονεύεται ρητά από τους Εγκυκλοπαιδιστές αλλά και να υποδεικνύει τα γαλλικά τοπιακά πρότυπα ως ήδη πεπαλαιωmicroένα και κατώτερα Τόσο σηmicroαντική ώστε να εισβάλει και σε αυτό ακόmicroη το πολιτικό και πολιτιστικό κέντρο της γαλλικής κηποτεχνίας στις Βερσαλλίες καθορίζοντας τον σχεδιασmicroό του τmicroήmicroατος των κήπων του Petit Trianon

Η αναφορά στους κήπους του Baroque υποδεικνύει εποmicroένως microια διακριτή εκφραστική οmicroάδα τοπιακών διαmicroορφώσεων η οποία αντιστοιχεί σε microια ιδιαίτερη κατεύθυνση τοπιακών ηθών που διαφοροποιούνται από τα προηγούmicroενα και τα επόmicroενα πρότυπα

238 laquoΗ λέξη δεν διέθετε κατrsquo αρχάς τίποτε το εγκωmicroιαστικό το ΄barrueco΄ (αν αποδεχθούmicroε την ισπανική ετυmicroολογία) περιγράφει ένα microαργαριτάρι που microπορεί να προέρχεται από τα βαθιά νερά αλλά χάνει microέρος της αξίας του γιατί δεν είναι απόλυτα στρογγυλόraquo Πρβλ Β Teyssegravedre laquoPreacutesentationraquo Προλογικό σηmicroείωmicroα από Η Woumlllflin Renaissance et Baroque Παρίσι 1961 σ 7 239 ΄Οπ Ο αρχικός τίτλος στην γλώσσα της συγγραφής του έργου 240 Οπ σσ 8182 241 Πρβλ C Norberg-Schulz La signification dans lrsquo architecture occidentale Liegravege 1977 σ 287 242 Κλασικιστικές είναι οι τοπιακές αναφορές της Hypnoerotomachia Poliphili κλασικιστικές οι αναφορές του κεντρικού ηλιακού microυθεύmicroατος στις Βερσαλλίες κλασσικιστικές είναι πολλές από τις αναφορές της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου

Ε42 Η πλατεία του Αγίου Πέτρου από τις Απόψεις της Ρώmicroης Vedute di Roma του Giovanni Battista Piranesi (1748)Ο αρχιτέκτονας της πλατείας Giovanni Lorenzo Bernini αποτέλεσε την πρώτη επιλογή του Louis XIV για τον σχεδιασmicroό των ανακτόρων του Λούβρου και αποθανάτισε τον Γάλλο microονάρχη στη γνωστή προτοmicroή του και στον έφιππο θριαmicroβικό ανδριάντα του των Βερσαλλιών (PD) Χωρίς να αναπτυχθούν σε microεγάλο εύρος επιχειρήmicroατα τα οποία συνάπτονται περισσότερο microε την έρευνα της γενικότερης ιστορικής τεκmicroηρίωσης microπορεί να γίνει αποδεκτό πως ο χαρακτηρισmicroός του Baroque πέρα από τον χρονικό προσδιορισmicroό περιγράφει επιπλέον συνθήκες ταυτόχρονα πολιτικές και πολιτιστικές Ακολουθεί την απαίτηση έκφρασης της ισχύος του καθολικού κλήρου και των ευρωπαϊκών βασιλείων και αποδίδει τη συνέχεια αυτών των απαιτήσεων στο microεγαλεπήβολο αστικό σχεδιασmicroό της πλατείας του Αγίου Πέτρου στις τοπιοτεχνήσεις των γαλλικών chacircteaux και ανακτόρων και στις διαφαινόmicroενες αρχές των φιλόδοξων γαλλικών αστικών χαράξεων Αλλά η έmicroφαση της διάθεσης προβολής στις διαmicroορφώσεις αυτές όπως και οι ιδιαίτεροι ορθοκανονικοί σχηmicroατισmicroοί διαφοροποιούν microε σαφήνεια τον αλαζονικό κλασσικισmicroό της υλικής πλησmicroονής του 17ου αιώνα από τον αφαιρετικότερο και φυσικότροπο ως προς τις προθέσεις του κλασσικισmicroό του 18ου Άλλωστε οι τοπιοτεχνήσεις που αντιστοιχούν στον νεότερο αυτό κλασσικισmicroό εισηγούνται τη microετάβαση microεταξύ των άλλων από τον γιγαντιαίο έστω αλλά microε σαφήνεια οριοθετηmicroένο κήπο του Baroque στην αντίληψη του ελεύθερου τοπίου και του πάρκου

Επιmicroένοντας στις κλασσικιστικές αναφορές αξίζει να σχολιαστεί πως η microανιεριστική ιταλική Villa drsquoEste του 16ου αιώνα υποδεικνύει τη σχέση microε το microυθικό πρότυπο του κήπου των Εσπερίδων όπως και τη σχέση microε τη γειτονική της ρωmicroαϊκή Villa Adriana Στις διαmicroορφώσεις των φυσικότροπων κήπων του Petit Trianon της Marie Antoinette στα τέλη του 18ου αιώνα παρεmicroβάλλεται το κλασσικιστικό περίπτερο microε τη microεγαλεπήβολη και πολλά υποσχόmicroενη επωνυmicroία laquoΝαός του Έρωταraquo ldquoTemple drsquoAmourrdquo243 ενώ ανάλογες αναφορές κλασσικιστικά κτήρια και περίπτερα συναντούmicroε και στα περισσότερα αγγλικά πάρκα της περιόδου που ακολουθεί

243 Σε microικρή microάλιστα απόσταση από τις αγροτικής αναφοράς κτηριακές κατασκευές του laquoΧωριού της Βασίλισσαςraquo

Κλασσικιστική πρόθεση χαρακτηρίζει και τον 17ο αιώνα Αυτό που τον διακρίνει εντούτοις από άλλες περιόδους κλασσικισmicroού προηγούmicroενες ή επόmicroενες δεν είναι ένας ελεγχόmicroενος πολιτικός και πολιτιστικός παραλληλισmicroός ηθών microε τα κλασσικά πρότυπα όσο microια απαστράπτουσα συνολική σκηνογραφία ελέγχου microε κλασσικιστικές αναφορές Στη σκηνογραφία αυτή εν πολλοίς τοπιακά εκφρασmicroένη εντάσσεται η απολλώνια για παράδειγmicroα αλληγορία ικανή να χαρακτηρίσει το σύνολο της ζωής και των δραστηριοτήτων στη βασιλική αυλή του Louis XΙV

Ε43 Nicolas Poussin LrsquoEacuteteacute ou Boaz et Ruth To Θέρος ή ο Βοάζ και η Ρουθ (1660-1664 Λούβρο) Η ελεύθερη φυσιοκρατική προσέγγιση του τοπίου από ζωγράφους του 17ου αιώνα όπως ο Poussin ή ο Claude Lorain υπερβαίνει την τοπιοτεχνία της σύγχρονής τους ιστορικά περιόδου η οποία αντιστοιχεί στις διαmicroορφώσεις του Baroque και καθιστά τους πίνακές τους σηmicroαντικούς ως εικαστικό τοπιακό παράδειγmicroα για τη φυσικότροπη αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου του επόmicroενου 18ου αιώνα που ακολουθεί (PD) Μια ωριmicroότερη microεθοδολογική προσέγγιση θα microπορούσε να θεωρήσει πως ο όρος Baroque περιγράφει περισσότερο ένα σύνολο εκφραστικών τάσεων και διαθέσεων παρά τη συνολική πολιτιστική παραγωγή microιας συγκεκριmicroένης χρονικής περιόδου Μπορούmicroε έτσι να διακρίνουmicroε στο εσωτερικό της ίδιας χρονικής έκτασης αποκλίνουσες εκφραστικές αποκρίσεις οι οποίες διαφοροποιούνται ανάλογα microε τις επιmicroέρους γεωγραφικές περιοχές και τις επιmicroέρους πολιτιστικές οmicroάδες του ευρωπαϊκού χώρου Άλλες χαρακτηρίζονται από την ένταση και την υπερβολή την οποία κύρια περιγράφουmicroε microε τον όρο Baroque και άλλες διακρίνονται από microια αφαιρετικότερη και ηπιότερη κλασσικιστική διατύπωση

Είναι δυνατόν να προσδιοριστούν έτσι διαφορές οι οποίες διακρίνουν την απαίτηση microεγαλοπρέπειας του καθολικισmicroού από έναν αυστηρότερο και περισσότερο λιτό ως προς την έκφρασή του προτεσταντισmicroό244 Αυτή η ελαστικότερη οmicroαδοποίηση τάσεων που συνυπάρχουν επιτρέπει να αποδεχθούmicroε ευκολότερα την ιστορική διαπίστωση σύmicroφωνα microε την οποία ενώ στη γαλλική επικράτεια εντείνεται η συσχέτιση του τοπίου microε την ηγεmicroονική κυριαρχία η φλαmicroανδική και ολλανδική τοπιογραφία επεξεργάζονται και επεκτείνουν φυσιοκρατικά πρότυπα Φυσιοκρατικά πρότυπα τα οποία θα συmicromicroετάσχουν καθοριστικά στη συγκρότηση της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου Με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο ακόmicroη και οι διαmicroορφώσεις των κήπων στις Κάτω Χώρες εmicroφανίζονται παρά τις αmicroοιβαίες επιρροές αυστηρότερες και περισσότερο λιτές σε σχέση microε τα γαλλικά παραδείγmicroατα Επιπλέον αυτή η ελαστικότερη οmicroαδοποίηση τάσεων επιτρέπει να προσδιοριστούν διαφορές ανάmicroεσα στα επιmicroέρους εκφραστικά πεδία διαφορές δηλαδή από τέχνη σε τέχνη όπως αυτές που διαπιστώνουmicroε ανάmicroεσα στις ηγεmicroονικές διαmicroορφώσεις του τοπίου και στις περισσότερο ελεύθερες ζωγραφικές παραστάσεις του Ανάmicroεσα στους βασιλικούς κήπους και στις σύγχρονες τους τοπιακές αναφορές στους πίνακες του Nicolas Poussin για παράδειγmicroα245 415 Τα θεωρητικά ενδιαφέροντα της εποχής του Baroque και η συσχέτισή τους microε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Η περίοδος του 17ου αιώνα όπως και του 18ου αιώνα που ακολουθεί αντιστοιχεί στη ραγδαία ανάπτυξη και στην ωρίmicroανση επιστηmicroονικών θεωριών και καινοφανών φιλοσοφικών προσεγγίσεων Ερευνητές από κάθε είδους περιοχές εξέτασης όπως για παράδειγmicroα αυτές που αφορούν στην αρχιτεκτονική ή στην αρχιτεκτονική τοπίου εmicroφανίζονται υποχρεωmicroένοι να σχολιάσουν έστω και ακροθιγώς τη θεωρητική ένταση της περιόδου και να τη συσχετίσουν microε τα ιδιαίτερα ερευνητικά τους ενδιαφέροντα

Αν όmicroως η παρουσία του Καρτέσιου εισηγείται microια φιλοσοφική κοσmicroογονία στη Δυτική ιστορία η οποία θα χαρακτηρίσει εφεξής το ευρωπαϊκό πνεύmicroα συνολικά246 τότε είναι microάλλον αναmicroενόmicroενο να αναζητηθεί η επιρροή του και σε εκείνες τις αντιλήψεις της εποχής του οι οποίες αφορούν το τοπίο

Τίθεται βέβαια microια σειρά από microεθοδολογικά ερωτήmicroατα όπως αυτό που αφορά τη δυνατότητα microια θεωρητική διερεύνηση του τοπίου να θίγει microε εγκυρότητα φιλοσοφικά θέmicroατα Επίσης όπως αυτό που αφορά τη δυνατότητα των τοπιακών διαmicroορφώσεων να laquoκατοπτρίζουνraquo φιλοσοφικές ανησυχίες και θέσεις της εποχής τους Πρόκειται βέβαια για microεθοδολογικά ερωτήmicroατα που όπως σηmicroειώθηκε και προηγούmicroενα microπορούν να απευθυνθούν προς κάθε ιστορική περίοδο Εισάγονται εντούτοις στην παρούσα διερεύνηση microε έmicroφαση στο σηmicroείο ακριβώς στο οποίο εξετάζονται οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του 17ου αιώνα εξαιτίας της καταστατικής σηmicroασίας για τη Δυτική σκέψη αυτής της συγκεκριmicroένης περιόδου Μια microεθοδολογικά επιθετικότερη υπόθεση εργασίας microπορεί βέβαια να επιmicroείνει πως η αρχιτεκτονική των γαλλικών κήπων δεν laquoκατοπτρίζειraquo microόνο τη συστηmicroατική κανονιστική σκέψη της εποχής της αλλά πως ταυτόχρονα τη συγκροτεί πως αποτελεί ουσιαστικό microέρος της πως συνιστά η ίδια microέλος microιας ευρύτερης πολιτιστικής κατασκευής στην οποία περιλαmicroβάνεται και βασικές θεωρητικές θέσεις της περιόδου

Οι συνήθεις αναλύσεις επιmicroένουν ελάχιστα στην ιδιαίτερη σχέση που microπορεί να έχουν η εξειδικευmicroένη στρατιωτική εκπαίδευση και τα κατασκευαστικά ενδιαφέροντα ενός από τους σηmicroαντικότερους φιλοσόφους της νεότερης Δυτικής ιστορίας microε τον θεωρητικό του φιλοσοφικό προσανατολισmicroό Εντούτοις ο Γάλλος πατέρας του ορθολογισmicroού για ένα τmicroήmicroα

244 Ο Β Teyssegravedre (πρβλ στο προηγούmicroενο σ 13) σχολιάζει microια ανάλογη θεωρητική στάση εξηγώντας laquoΉ βέβαια σύmicroφωνα microε τον Α Hauser microπορούmicroε να διακρίνουmicroε το microπαρόκ της προτεσταντικής αστικής τάξης από το microπαρόκ της Εκκλησίας ή της Αυλής (οι οποίες εξάλλου αποδέχονται τάσεις ετερογενείς που microπορεί να κατευθύνονται προς τον κλασσικισmicroό ή το νατουραλισmicroό) ή βέβαια σύmicroφωνα microε τον V L Tapieacute microπορούmicroε να αντιπαραβάλουmicroε το ΄κλασσικό΄ και το ΄microπαρόκ΄ ακόmicroη και microέσα σε ένα και το αυτό σύνολο έργων ή ακόmicroη να θεωρήσουmicroε ως εστία τη Ρώmicroη ή τη Μαδρίτη και να δείξουmicroε την επέκταση της επιρροής τους και τις διαmicroάχες microε διάφορες εθνικές οmicroάδες (πολιτιστικής) αντίστασηςraquo Στην προσέγγιση που υιοθετείται στη δική microας διερεύνηση ο όρος Baroque περιορίζεται στην περιγραφή ιταλικών ή γαλλικών προτύπων του 17ου αιώνα ενώ για τα παραδείγmicroατα των ολλανδικών αστικών κήπων χρησιmicroοποιείται ο όρος laquoκλασσικόςraquo 245 Πρβλ πίνακες του όπως Η Νύφη και ο Σάτυρος Nymph et Satyr (1625 ndash Εθνική Πινακοθήκη Λονδίνου) ή ο γνωστότερος Οι Βοσκοί της Αρκαδίας Les Bergers drsquo Arcadie (1630 - Λούβρο) ή και Ο Ενταφιασmicroός του Φωκίωνα (1648 ndash Εθνικό Μουσείο Ουαλλίας) Είναι χαρακτηριστικό πως οι πίνακες του Poussin θεωρήθηκαν ζωγραφικά υποδείγmicroατα για τις διαmicroορφώσεις τοπίου της αγγλικής τοπιοτεχνίας του επόmicroενου αιώνα όπως επισηmicroαίνεται σε επόmicroενο στο 6ο κεφάλαιο 246 Παρά την εmicroφάνιση αντιθετικών ρευmicroάτων που αφορούν τόσο στην ειδικότερη περιοχή της φιλοσοφικής θεωρίας και των επιστηmicroών όσο και στο ευρύτερο πεδίο του πολιτισmicroού

της ζωής του υπήρξε υποχρεωmicroένος να microελετά καθηmicroερινά τις κινήσεις στρατιωτικών σωmicroάτων τα οποία έπρεπε να επιτελέσουν microε τη microεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια ένα πρακτικό έργο άmicroεσης και υψηλής κρισιmicroότητας Αυτό το καθηmicroερινό καθήκον υποδείκνυε microε άmicroεσο εφαρmicroοσmicroένο τρόπο την πρακτική σηmicroασία της εσωτερικής λογικής συνέπειας τη δυνατότητα του ορθού λόγου να καθίσταται laquoκύριος και κυρίαρχοςraquo247 του φυσικού πεδίου και της ανθρώπινης ζωής Δεν πρέπει να λησmicroονούmicroε ακόmicroη το ενδιαφέρον του Descartes για την προοπτική και τη συνεργασία του microε τον microηχανικό Villebresieu ενώ είναι επιπλέον γνωστή η σηmicroασία της ακρίβειας που προσέφερε η αναλυτική καρτεσιανή γεωmicroετρία στη βλητική πρακτική των πυροβόλων248 Η άνοδος του ορθολογικού πνεύmicroατος δεν διέθετε εποmicroένως αποσπασmicroένη θεωρητική σηmicroασία Αναπτύχθηκε microέσα σε microια γενικότερη ατmicroόσφαιρα ενδιαφέροντος για εφαρmicroογές στις οποίες πρέπει να περιλάβουmicroε τόσο κατασκευαστικές πρακτικές όσο και κοινωνικές οργανωτικές διεργασίες

Κατ΄ αντίστροφη διάθεση σχολιασmicroού πρέπει να τονιστεί πως οι microεγάλες τοπιοτεχνήσεις του γαλλικού Baroque συνδέονται microε περίπλοκες συχνά microαθηmicroατικές κατασκευές και επιβεβαιώνουν ενισχύοντάς την τη δυνατότητα της θεωρητικής λογικής σκέψης να επιβληθεί στο πραγmicroατικό Με την έννοια αυτή η τοπιοτέχνηση όπως και η αρχιτεκτονική δεν αποτελούν microόνο πεδία εφαρmicroογής εννοιακών κατασκευών διαmicroορφωmicroένων σε άλλα επιστηmicroονικά και θεωρητικά πεδία αλλά προωθούν οι ίδιες διαρκώς ανάλογες εννοιακές κατασκευές Δε συνιστούν απλές laquomicroαρτυρίεςraquo λόγων συγκροτηmicroένων σε άλλα πεδία έκφρασης αλλά αποτελούν σύmicroφωνα microε την ορολογία του Michel Foucault τα laquomicroνηmicroείαraquo ενός δικού τους ιδιαίτερου λόγου ικανού να συmicroβάλλει microε τρόπο σηmicroαντικό στη νεότερη ευρωπαϊκή ιστορία

Με αυτήν την κατεύθυνση σκέψης η σύγκλιση περιοχών όπως η θεώρηση και η αρχιτεκτονική του τοπίου αφrsquo ενός και η φιλοσοφία αφετέρου πρέπει να θεωρείται αναmicroενόmicroενη καθώς όπως διαρκώς επαναλαmicroβάνεται ο χειρισmicroός του τοπίου αποδίδει τις απόψεις των κοινωνιών για τον ευρύτερο τόπο ζωής τους όπως και τη σχέση τους microε το φυσικό Αν ο Καρτέσιος υποδεικνύει στον Λόγον περί της Μεθόδου την κυριαρχία πάνω στη φύση είναι microάλλον απλοϊκός ο ισχυρισmicroός πως η υπόδειξη αυτή προέρχεται από microια αποκοmicromicroένη πρωτογενή διάθεση του εισηγητή της Αντίθετα είναι ιστορικά πιθανότερο να απηχεί τη συνολική στάση κοινωνιών οι οποίες ήδη είχαν αναπτύξει επί δυο αιώνες τουλάχιστον την κυριαρχία πάνω στο φυσικό πεδίο ώστε ο ορθολογισmicroός να επισηmicroοποιεί θεωρητικά και να κατοχυρώνει ρητά microια ήδη κατακτηmicroένη κοινωνική συνθήκη

Έχει ήδη επισηmicroανθεί πως οι διαmicroορφώσεις τοπίου αποτελούν σχηmicroατοποιήσεις του προϋπάρχοντος τόπου και πως διαθέτουν συmicroβολική ποιότητα εντάσσοντας τον τόπο σε ένα laquoτοπίοraquo σηmicroασιών κατασκευασmicroένο ταυτόχρονα microε την υλική διαmicroόρφωση Κατασκευαστικό αποτέλεσmicroα νοητική σχηmicroατοποίηση και σύστηmicroα σηmicroασιών παράγονται εποmicroένως σε συσχετισmicroό το έχουmicroε ήδη τονίσει ως αποτελέσmicroατα microια συνολικότερης laquoδοmicroικήςraquo πολιτιστικής επεξεργασίας Αλλά η φιλοσοφική θεώρηση συνιστά και αυτή δοmicroική νοητική ndash οργανωτική προσέγγιση η οποία είτε εκπορεύεται από τον τόπο είτε όχι επιστρέφει κατ΄ ανάγκην σε αυτόν ώστε να τον microεταλλάξει Αν εποmicroένως η διερεύνηση της αρχιτεκτονικής τοπίου αισθάνεται ανέτοιmicroη ώστε να χειριστεί περιπλοκότερες θεωρητικές ή φιλοσοφικές προσεγγίσεις

247 Πρόταση του Καρτέσιου από τον Λόγον περί της Μεθόδου η οποία σχολιάζεται αναλυτικότερα στη συνέχεια 248 Πρβλ την πληροφορία του πρώτου βιογράφου του Descartes του Andrien Baillet για τη συνεργασία του microε τον microηχανικό Ville-Bressieux microε τον οποίο συναντήθηκε στο Amsterdam το 1634 και έκανε κατά τη συνεργασία τους laquoθαυmicroαστές προόδους στη Μηχανική και στην Προοπτικήraquo Με τον Ville-Βressieux microελέτησε ανάmicroεσα στα άλλα microια καρέκλα-καρότσι (une chariot-chaise) για ανάπηρους πολέmicroου Πρβλ A Baillet La vie de Monsieur Descartes Παρίσι 1691 τ1 σσ 256-259 Επίσης Η Grossmann laquoDescartes and the Social Origins of the Mechanistic Concept of the Worldraquo από το The Social and the Economic Roots of the Scientific Revolution των G Freudenthal και P McLaughlin (επιmicro) Boston 2009 σ 157 laquoΕνώ τις καθαρά microαθηmicroατικές και λογικές απόψεις της Καρτεσιανής Άλγεβρας ή lsquoScience Universelle τις έχει τέλεια παρουσιάσει ο L Brunschvicg και την παραπέρα ανάπτυξή της ως lsquoΓενική Επιστήmicroηrsquo στον Leibniz την έχει εξαιρετικά εκθέσει ο L Couturat οι κοινωνιολογικές πλευρές της lsquoΠαγκόσmicroιας Επιστήmicroηςrsquo του Descartes δεν έχουν εξεταστεί από τους συγγραφείς αυτούς ή από κάποιους άλλους Μπορεί βέβαια να τεθεί το ερώτηmicroα αν υφίσταται καθrsquo οποιονδήποτε τρόπο ανάλογο κοινωνιολογικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να κατανοήσουmicroε πως όντως υπάρχει πρέπει να αντιληφθούmicroε πως όλα τα έργα του Descartes τα έχει βαθιά σηmicroαδέψει η σφραγίδα των microηχανικών αρχών πως ο Descartes εξήγαγε αυτές τις αρχές από τη microηχανική του δηλαδή από τη microελέτη των microηχανών και πως στη συνέχεια τις επέκτεινε στη φυσική και τελικά σε ολόκληρο το σύmicroπανraquo Το κείmicroενο του Grossmann θεωρητικού της οικονοmicroίας και των κοινωνικών επιστηmicroών microέλους του Ινστιτούτου Κοινωνικών Ερευνών της Φραγκφούρτης χρονολογείται από την περίοδο του 1946

microπορεί τουλάχιστον να υποδείξει πιθανές ανάλογες κατευθύνσεις ιδιαίτερα όταν αναφέρεται σε περιόδους οι οποίες προσφέρονται για ανάλογη εξέταση όπως ο 17ος και ο 18ος αιώνας 416 Σχήmicroατα ελέγχου Η ορθολογική ανασύνθεση των τόπων και το υπόδειγmicroα του Γαλλικού κήπου Στο παράδειγmicroα της villa Farnese και των κήπων της παρουσιάστηκε ήδη microια γραmicromicroική ακολουθία επεmicroβάσεων η οποία κλιmicroακώνεται ως προς την ένταση του σχεδιασmicroού microεταβαίνοντας από τον οικιστικό ιστό της ιταλικής κωmicroόπολης της Caprarola στο κτήριο της έπαυλης και στη συνέχεια στους οργανωmicroένους κήπους για να επεκταθεί στις γεωmicroετρικά οργανωmicroένες καλλιέργειες και την αδιαmicroόρφωτη δασική έκταση Πρόκειται για ένα σχετικά περιορισmicroένο σε έκταση παράδειγmicroα στην περιοχή του Lazio στην κεντρική Ιταλία και αντιστοιχεί ιστορικά στην περίοδο του ιταλικού Μανιερισmicroού Μια ανάλογη συνθετική συνθήκη microεγεθυmicroένη στο έπακρο διαπιστώνεται επίσης σε ένα microεταγενέστερο παράδειγmicroα αρχιτεκτονικής τοπίου στο γνωστότερο ίσως της Δυτικής ιστορίας στους κήπους των Βερσαλλιών στην άmicroεση γειτονία της γαλλικής πρωτεύουσας Η σύνθεση οδεύει από την αστική δοmicroή προς την περιοχή της κεντρικής εισόδου στα ανάκτορα Στη συνέχεια προχωρά στη microεγαλοπρεπή κατασκευή των ίδιων των ανακτόρων στην αξονική ακολουθία των κήπων των πλατωmicroάτων και των διαmicroορφώσεων του νερού στην ισχυρή συνθετική παρουσία του Μεγάλου Καναλιού έως ότου βυθιστεί στο άπειρο Ακόmicroη και αν αγνοούσαmicroε τη συνέχεια των χρονικών περιόδων την επαλληλία των εκφραστικών τάσεων την επιρροή που το ιταλικό αναγεννησιακό και microανιεριστικό παράδειγmicroα άσκησε στις αυλές των Γάλλων ηγεmicroόνων microπορούmicroε να αντιληφθούmicroε τη συνάφεια των συνθετικών διαθέσεων οι οποίες βαθmicroιαία οδηγούν από τις τοπιοτεχνικές προτάσεις της ιταλικής Αναγέννησης στις προτάσεις τοπίου και στους κήπους του γαλλικού ειδικότερα και γενικότερα του ευρωπαϊκού Baroque Συνάφεια η οποία καθίσταται τόσο εmicroφανέστερη όσο η διαφορά του microεγέθους των επεmicroβάσεων δεν προκαταλαmicroβάνει τον ανυποψίαστο παρατηρητή

Αλλά ερευνητική υποχρέωση της διερεύνησης αυτής είναι να επισηmicroάνει επίσης την τεράστια διαφορά των microεγεθών249 και τους νέους εκφραστικούς τρόπους τα εκφραστικά εντέλει άλmicroατα microεταβολής τα οποία αυτή η διαφορά κλίmicroακας εισηγείται Αξίζει ίσως να τονιστεί εξαρχής πως η υπέρmicroετρη αύξηση των microεγεθών η υπέρmicroετρη ένταση των χειρονοmicroιών στις τοπιακές διαmicroορφώσεις κατά τον 17ο και κατά το πρώτο microέρος του 18ου αιώνα υποδεικνύουν σηmicroαντικές ποιοτικές microεταβολές Οι διαmicroορφώσεις τοπίου αποκτούν τέτοια αντίληψη κλίmicroακας ώστε να microη microπορεί να θεωρηθεί ως κύρια αφετηρία της συγκρότησής τους η αναφορά στην πεπερασmicroένη φυσική ύπαρξη στις διαστάσεις του βιολογικά πεπερασmicroένου ανθρώπινου σώmicroατος Στη θέση του η κοινωνία της εποχής εγκαθιστά την υπόθεση ενός Υποκειmicroένου της νόησης ενός Υποκειmicroένου εξουσίας άπειρα ισχυρού ικανού να ελέγξει το σύνολο του υπαρκτού κόσmicroου

Ο Michel Foucault στο έργο του Les Mots et les Choses Οι Λέξεις και τα Πράγmicroατα υποδεικνύει πως η ένταση αυτού του ελέγχου είναι τόσο σηmicroαντικότερη όσο λιγότερο πρόδηλη καθίσταται η φυσική παρουσία του Υποκειmicroένου από το οποίο ο έλεγχος εκπορεύεται Αν στο αναγεννησιακό ιταλικό τοπίο παρά τον πλούτο των παρεmicroβάσεων η παραmicroυθία της ανθρωποmicroετρικής συνάφειας εξακολουθεί να είναι αισθητή στην εποχή του Baroque στην laquoκλασσική εποχήraquo όπως την αποκαλεί ο Michel Foucault250 στις παραστάσεις

249 Για να γίνει κατανοητή η διαφορά των microεγεθών αρκεί να σηmicroειωθεί πως η συνολική έκταση των διαmicroορφώσεων και των κτηριακών κατασκευών στην αναγεννησιακή villa Medici στο Fiesole αντιστοιχεί σε ένα πλαίσιο γενικών διαστάσεων εκατό σαράντα επί εξήντα microέτρων και στη microανιεριστική έπαυλη Gamberaia στην Τοσκάνη σε ένα πλαίσιο διαστάσεων εκατό επί διακοσίων σαράντα microέτρων Στην επίσης microανιεριστική villa Farnese το βασικό τmicroήmicroα των κατασκευών αντιστοιχεί σε διαστάσεις διακοσίων δέκα επί εκατόν ογδόντα microέτρων Συγκριτικά η έκταση των διαmicroορφώσεων της εποχής του Baroque στο γαλλικό παράδειγmicroα του Vaux-le-Vicomte προσδιορίζεται από ένα ορθογώνιο διαστάσεων τρεισήmicroισι χιλιόmicroετρων microήκους και περίπου ενός χιλιόmicroετρου πλάτους ενώ στις Βερσαλλίες από ένα ορθογώνιο διαστάσεων πεντέmicroισι επί τέσσερα χιλιόmicroετρα Στις διαmicroορφώσεις της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου οι διαστάσεις εκτινάσσονται σε ακόmicroη microεγαλύτερη κλίmicroακα ως εάν οι αιώνες της ευρωπαϊκής τοπιακής ιστορίας να ανταγωνίζονται ο ένας τον άλλο για το έλεγχο όλο και microεγαλύτερων εκτάσεων Στο αγγλικό πάρκο του Stowe η έκταση της τοπιοτέχνησης αντιστοιχεί σε διαστάσεις επτά επί τρεισήmicroισι χιλιόmicroετρα περίπου microε επιλεκτικές όmicroως περιοχές πυκνότερης τοπιακής διαmicroόρφωσης 250 Σηmicroειώθηκε προηγούmicroενα πως η χρήση των όρων laquoBaroqueraquo ή laquoκλασσικόςraquo αποδίδει τη θεωρητική πρόθεση του microελετητή και συνδέεται microε ειδικότερες ερευνητικές και θεωρητικές σκοπιmicroότητες Στον Michel Foucault οι όροι laquoκλασσική εποχήraquo επιτρέπουν την ταύτιση microε την σταθερότητα του Λόγου και την επέκταση της επιρροής του Καρτέσιου προς την κατεύθυνση της πρώτης περιόδου

και στις κατασκευές της los Reyes251 οι βασιλείς η ελέγχουσα αρχή επιβάλουν την αντίληψη της ισχύος τους microε τον εκτενέστερο δυνατό τρόπο Ακόmicroη και όταν αποκρύπτονται από την άmicroεση αντίληψη του παρατηρητή εξακολουθούν εντούτοις laquoαφrsquo υψηλούraquo να τον εποπτεύουν

Στο τοπίο των Βερσαλλιών η οπτική σύνδεση ανάmicroεσα στις επιmicroέρους περιοχές των διαmicroορφώσεων και στο κεντρικό σηmicroείο της οργάνωσής τους τα ανάκτορα παύει να υφίσταται για microεγάλο microέρος της σύνθεσης Εντούτοις οι αυστηρές σχέσεις οργάνωσης ανάmicroεσα στα συνθετικά microέρη παραmicroένουν και αποκαλύπτονται τmicroηmicroατικά Ο παρατηρητής διαισθάνεται δοmicroικούς συσχετισmicroούς οι οποίοι σκηνοθετούν τη θέση και την κίνησή του χωρίς εντούτοις ο ίδιος να διαθέτει τα microέσα ώστε να αντιπαρατεθεί microαζί τους252 στο πεδίο του φυσικού χώρου τουλάχιστον Οι microελετητές σχολιάζουν το τοπιακό αποτέλεσmicroα microιλώντας για την επιθυmicroία ελέγχου του απείρου253 για την οργανωτική δηλαδή έκταση του τοπιακού σχεδιασmicroού η οποία δεν υπερβαίνει απλά κατά πολύ τα ανθρώπινα microέτρα αλλά υπαινίσσεται microια ακόmicroη microεγαλύτερη έκταση ελέγχου 42 Οι συνθετικοί τρόποι των τοπιακών διαmicroορφώσεων κατά την εποχή του Baroque Σε προηγούmicroενο κεφάλαιο περιγράφονται οι αναγεννησιακοί κήποι ως καθορισmicroένοι από συνθετικούς τρόπους όπως αυτοί της σκηνογραφικής ένταξης τους της οργάνωσης των περίκλειστων τmicroηmicroάτων και της προοπτικής τους οργάνωσης σηmicroειώνοντας τη χρήση των προηγούmicroενων συνθετικών ευρηmicroάτων στα πλαίσια ενός αυστηρού γεωmicroετρικού σχεδιασmicroού ο οποίος καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από τη συmicromicroετρία Η σύνθεση στα παραδείγmicroατα που εξετάστηκαν υποδεικνύει κεντρικά σηmicroεία όρασης που αντιστοιχούν στα σηmicroαντικότερα σηmicroεία της θέας και η αλληλουχία των οποίων συγκροτεί τη βασική συνθετική δοmicroή

Ο Michel Foucault στο έργο του που σχολιάστηκε προηγούmicroενα επιmicroένει στην laquoεπιστηmicroικήraquo όπως την αποκαλεί τοmicroή ανάmicroεσα στους αιώνες που προηγούνται αφενός και στην λαmicroπερή εποχή των Γάλλων αυτοκρατόρων αφετέρου στη λαmicroπερή εποχή του κρατικά εφαρmicroοσmicroένου πολιτικού και πολιτιστικού ορθολογικού πνεύmicroατος Η εξέταση των τοπιακών διαmicroορφώσεων εντούτοις υποδεικνύει σηmicroαντικές σχέσεις συγγένειας έκφρασης σχέσεις καταγωγικές ανάmicroεσα στις δυο αυτές περιόδους εκατέρωθεν της υποθετικής ιστορικής τοmicroής Μένει να διερευνηθούν οι συγκεκριmicroένοι όροι της συνέχειας ανάmicroεσα στις τοπιακές επεmicroβάσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού και στις τοπιακές διαmicroορφώσεις του 17ου αιώνα όπως και να τονιστούν τα σηmicroεία ριζικής εκφραστικής microεταβολής Να εξεταστεί δηλαδή το θέmicroα των ιστορικών επιρροών που ασκούν τα ιταλικά παραδείγmicroατα στα νεότερά τους γαλλικά παραδείγmicroατα ή των ιστορικών υπερβάσεων που ορίζουν τα δεύτερα

του Διαφωτισmicroού laquoΣτις αρχές του 17ου αιώνα κατά την περίοδο που δίκαια ή άδικα την αποκαλούν microπαρόκraquo σηmicroειώνει ο Foucault στο κείmicroενο του Οι Λέξεις και τα Πράγmicroατα Αθήνα 1986 σ 89 Είναι βέβαια χαρακτηριστικό πως ο G Deleuze αντίθετα από τον Foucault χρησιmicroοποιεί ανενδοίαστα για την ίδια περίοδο του 17ου αιώνα τον όρο laquomicroπαρόκraquo 251 Los Reyes οι βασιλείς στα Ισπανικά Αναφορά στον διασηmicroότερο ίσως από τους πίνακες του Diego de Silva Veacutelazquez στον πίνακα Las Meninas (1656) τον οποίο χρησιmicroοποιεί ο Foucault ως πολιτιστικό καλλίτερα laquoεπιστηmicroικόraquo παράδειγmicroα ανάλυσης στο έργο του Les Mots et les Choses Στον πίνακα αυτό οι Ισπανοί βασιλείς Φίλιππος ο Δ΄ και Μαριάννα απουσιάζουν ως σαφής απεικόνιση Εξακολουθούν εντούτοις να αποτελούν το καθοριστικό κέντρο της υποκρυπτόmicroενης αναφοράς σε σχέση microε το οποίο συγκροτείται η εικονιστική δοmicroή του ζωγράφου της αυλής Veacutelazquez Πρβλ επιπλέον σχόλια στη συνέχεια όπως και Μ Foucault στο προηγούmicroενο σσ 27-44 κεφ laquoΟι Ακόλουθεςraquo Στην τελευταία παράγραφο του κεφαλαίου αυτού στη σελίδα 44 ο συγγραφέας δηλώνει πως θεωρεί τον προηγούmicroενο πίνακα ως γενικό υπόδειγmicroα της κλασσικής παράστασης και laquoτου χώρου που διανοίγειraquo Σε αυτήν laquoτο υποκείmicroενο έχει υποστεί έκλειψηraquo Εντούτοις το υποκείmicroενο αυτό είναι εκείνο που θεmicroελιώνει την παράσταση και τον χώρο της και εκείνο προς το οποίο η κανονιστική πρόθεση της παράστασης αποτείνεται ως συνθήκη επιβολής Αξίζει βέβαια να συσχετίσουmicroε τις παρατηρήσεις του Foucault microε τις ανάπτυξη των απόψεων microας για την προοπτική γεωmicroετρία στα παραδείγmicroατα της ανεστραmicromicroένης βυζαντινής προοπτικής και της αναγεννησιακής prospettiva artificialis Για την ανάλυση του Foucault ο J G Merquior σηmicroειώνει microια σειρά από αντιρρήσεις για να καταλήξει πως laquoκατά βάθος ο Foucault δεν lsquoδιαβάζειrsquo τις Κυρίες επί των Τιmicroών αλλά microάλλον επιδίδεται σε microια ανάγνωση του πίνακα microέσω της οποίας προβάλει πάνω του ένα βασικό αξίωmicroα της θεωρίας τουraquo Πρβλ J G Merquior Foucault Αθήνα 2002 σ 80 Πρβλ και άποψη της S Alpers laquoInterpretation without Representation or the viewing of Las Meninasraquo Περ Representations no 1 Berkeley 1983- σσ 30-42 252 Η σύλληψη και η κατανόησή τους υπονοεί τη διεισδυτικότερη γνώση του συνθετικού εγχειρήmicroατος 253 Πρβλ ΑS Weiss Miroirs de lrsquo infini Le jardin agrave la franccedilaise et la meacutetaphysique au XVIIe siegravecle Παρίσι 1992

421 Οι ιστορικοί φορείς της εκφραστικής συνέχειας των Ιταλικών και Γαλλικών προτύπων διαmicroόρφωσης του τοπίου Η Ευρώπη254 σε όλο το διάστηmicroα από τον 15ο αιώνα microέχρι και την περίοδο που εξετάζεται σε αυτό το κεφάλαιο αποτελεί χώρο συνεχών και εντονότατων ανταλλαγών ανάmicroεσα στους πληθυσmicroούς της

Πολλές από τις ανταλλαγές αυτές επιβάλλονται από τους πολέmicroους και τις βίαιες microετακινήσεις πληθυσmicroών Αλλά ακόmicroη και κάτω από βίαιες αναγκαστικές συνθήκες οι σχέσεις πολιτιστικής και πολιτισmicroικής microεταφοράς είναι σηmicroαντικές Παράλληλα εντείνεται διαρκώς η προσωπική επικοινωνία ανάmicroεσα στους λόγιους από διαφορετικές εθνότητες και η απρόσωπη επικοινωνία η οποία καθίσταται ολοένα και πυκνότερη microέσα από την τυπογραφική δραστηριότητα Η διάδοση των αρχιτεκτονικών απόψεων αλλά και των απόψεων για την τέχνη των κήπων φαίνεται πως ωφελείται εξαιρετικά όπως επισηmicroάνθηκε ήδη από το τελευταίο αυτό είδος των πολιτιστικών ανταλλαγών που αναπτύσσονται microέσω της εκδοτικής δραστηριότητας Σε όλη την περίοδο από τις αρχικές εκφράσεις της Αναγέννησης έως και την περίοδο που εξετάζεται εντείνεται επίσης η συνήθεια των ηγεmicroόνων ή των εκκλησιαστικών αρχόντων να προσεταιρίζονται την ποιότητα υψηλών διανοητών και καλλιτεχνών ακόmicroη και αν πρόκειται να τους εισάγουν στις χώρες τους κατά τρόπο ανάλογο microε τα χειρόγραφα τις σηmicroαντικές εκδόσεις ή τα καλλιτεχνικά αντικείmicroενα

Ο ιταλικός νεοπλατωνισmicroός και η ίδρυση της Accademia Platonica συνδέονται microε την αφετηριακή για τον ιταλικό ουmicroανισmicroό άφιξη στη Φλωρεντία του Γεώργιου Πλήθωνα Ο Leonardo da Vinci αποστέλλεται ως πολιτιστικό δώρο στον Ludovico Sforza Δούκα του Μιλάνο πριν ξενιτευτεί αργότερα για να εργαστεί ως καλλιτέχνης και microηχανικός στην αυλή του βασιλιά Francois Ι της Γαλλίας Ένας Γάλλος microηχανικός έmicroπειρος στην κατασκευή υδραυλικών microουσικών οργάνων ο Claude Venard σε microια πορεία αντιδανείου εργάζεται στις τοπιακές διαmicroορφώσεις της ιταλικής Villa drsquo Este Ένας Φλαmicroανδός ζωγράφος o Giusto Utens αναλαmicroβάνει να εικονίσει στις περίφηmicroες lunette τις επαύλεις και τους κήπους των Μεδίκων Ο Γάλλος Jacques Lemercier Πρώτος Αρχιτέκτονας του Βασιλέως Louis XIII που ασχολείται επίσης microε τον αστικό σχεδιασmicroό και τον σχεδιασmicroό κήπων έχει εκπαιδευτεί στη Ρώmicroη Ο Ιταλός γλύπτης και αρχιτέκτονας της εποχής του Baroque Giovanni Lorenzo Bernini δηmicroιουργός της πλατείας του Αγίου Πέτρου προσλαmicroβάνεται από τον Louis XIV το Νοέmicroβριο του 1665 στα πλαίσια microιας συνεργασίας που τελικά αποβαίνει άκαρπη προκειmicroένου να ασχοληθεί microε το σχεδιασmicroό του Λούβρου255 Ο Reneacute Descartes περιοδεύει την κεντρική και Δυτική Ευρώπη αναζητώντας πολεmicroικές περιπέτειες και πνευmicroατικά ερεθίσmicroατα και καταλήγει να εξάγει τη συνολική του παιδεία και τις συγκεκριmicroένες φιλοσοφικές του απόψεις στον ευρωπαϊκό βορρά όπου φθάνει ως εκπαιδευτής της βασίλισσας της Σουηδίας Χριστίνας 422 Οι βασιλικοί οίκοι και η υψηλή πολιτιστική αξιολόγηση του τοπίου Τέλος τα πολιτιστικά πρότυπα ιδιαίτερα τα κηποτεχνικά και τοπιοτεχνικά πρότυπα που συνδέονται microε τις επαύλεις και τα ανάκτορα των ηγεmicroόνων microεταφέρονται ακολουθώντας τα microέλη των βασιλικών οίκων όταν αυτά αναλαmicroβάνουν τη διοίκηση νέων κρατών ή όταν microετακινούνται στα πλαίσια βασιλικών γάmicroων

Ο Γουλιέλmicroος της Οράγγης Stadtholder Κυβερνήτης της Ολλανδίας όταν microετακινείται από τις Κάτω Χώρες προκειmicroένου να δεχθεί ως William ΙΙΙ το στέmicromicroα της Βρετανίας microεταφέρει στα αγγλικά νησιά την αγάπη του για τους κήπους του Baroque την αναφορά στη τοπιακή διαmicroόρφωση του ολλανδικού ανακτόρου του Het Loo όπως και την επιρροή της ζωγραφικής τοπίου των Κάτω Χωρών Ο Κάρολος ο VII βασιλιάς της Ισπανίας όταν προσθέτει στο αρχικό στέmicromicroα του αυτό της Νάπολης και Σικελίας microεταφέρει στους κήπους του νέου ανακτόρου του στην Caserta της Ιταλίας την ανάmicroνηση από τους αυτοκρατορικούς κήπους

254 Ορθότερα η Ευρώπη και ο διαρκώς διαστελλόmicroενος χώρος των εδαφικών ανακαλύψεων και της αποικιακής της επέκτασης 255 Η λύση αυτής της συνεργασίας προς χάριν του Γάλλου αρχιτέκτονα Claude Perrault υποδεικνύει την κάmicroψη της επιρροής των ιταλικών προτύπων στη γαλλική επικράτεια Διαθέτουmicroε όmicroως πραγmicroατοποιηmicroένη από τον Bernini microια εξαιρετική για την παρουσίαση των εκφραστικών τάσεων του ιταλικού Baroque προτοmicroή του βασιλιά Ήλιου όπως και τον έφιππο ανδριάντα του Πρβλ J Rykwert The First Moderns The Architects of the Eighteenth Century Massachusetts 1987 σσ 39-47

της Ισπανίας Την ανάmicroνηση από τους κήπους και τις τοπιακές διαmicroορφώσεις των ισπανικών ανακτόρων της La Granja στο San Ildefonso256 ή του Palacio Real στο Aranjuez

Ε44 ndash Ε45 ndash Ε46 Κατά σειρά οι τοπιακές διαmicroορφώσεις των ισπανικών ανακτόρων της La Granja στο San Ildefonso της Ισπανίας στα βόρεια της Μαδρίτης (CC) Οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του Aranjuez στα νότια της Μαδρίτης περικυκλωmicroένες πια από τον αστικό ιστό (GE) και τρίτη εικόνα οι τοπιακές διαmicroορφώσεις και το ανάκτορο της Caserta στην Ιταλία (GE)

Ανάλογους συσχετισmicroούς αποδεικνύουν και οι πορείες εισόδου των ιταλικών τοπιοτεχνικών προτύπων στον γαλλικό πολιτιστικό χώρο Ανάmicroεσα στους πολλούς τρόπους αυτής της microεταφοράς microια ρητή καταγεγραmicromicroένη συνθήκη επιρροής αναφέρεται στη διαmicroόρφωση των κήπων στα ανάκτορα των Tuileries την οποία επιβάλλει microετά την άνοδό της στο γαλλικό θρόνο η Αικατερίνη των Μεδίκων

Είναι πιθανόν η Αικατερίνη να ευθύνεται για την αιmicroατηρότατη σφαγή257 της νύχτας του Αγίου Βαρθολοmicroαίου Υπήρξε όmicroως σίγουρα η υπεύθυνη για τη microεταφορά του πνεύmicroατος του ιταλικού φλωρεντινού microανιερισmicroού στη Γαλλική πρωτεύουσα Αυτή είναι που αποφασίζει την κατασκευή του πρώτου ανακτόρου των Tuileries του Κεραmicroεικού και των

256 Που σχεδιάστηκε στην τελική του microορφή από τον Ιταλό αρχιτέκτονα και σχεδιαστή σκηνικών τον Filippo Juvarra 257 Σύmicroφωνα microε την άποψη του γιου της και άτυχου συmicroβασιλέα της Charles IX και τις απόψεις πολλών ιστορικών

κήπων που το συνοδεύουν Οι γαλλικοί κήποι της εποχής της αποτυπώνονται στους περίφηmicroους για την ιστορία της ευρωπαϊκής τέχνης Τάπητες των Valois τις Tappiseries des Valois που περιγράφουν microαζί microε τους αλληγορικούς πίνακες του Antoine Caron τους αφιερωmicroένους στον Θρίαmicroβο των Εποχών Les Triomphes des Saisons τις περίφηmicroες εορτές στην αυλή των Valois την περίοδο της βασιλείας της Αικατερίνης258 Εορτές που microεγάλο microέρος τους εξελίσσεται στις τοπιακές εκείνες διαmicroορφώσεις οι οποίες αναπτύσσονται γύρω από τα ανάκτορα και τους βασιλικούς πύργους

Ε47 Αριστερά Tapisserie των Valois που περιγράφει χορό στους κήπους των ανακτόρων του Κεραmicroικού στα 1573 προς τιmicroήν Πολωνών διπλωmicroατικών αποσταλmicroένων Στο κέντρο της παράστασης η Αικατερίνη των Μεδίκων ντυmicroένη στα microαύρα (PD) Ε48 Δεξιά Γιορτή στη Bayonne Προσχέδιο του Antoine Carons για tapisserie που περιγράφει τις εορταστικές εκδηλώσεις κατά τη συνάντηση των βασιλικών αυλών των Valois και των Αψβούργων στους βασιλικούς κήπους στη Bayonne στα 1565 Καθώς οι αυλικοί καmicroακώνουν το ψεύτικο κήτος κόκκινο κρασί ξεπηδά από τις laquoπληγέςraquo (PD)

Την Αικατερίνη και τους γιους της διαδέχεται στον γαλλικό θρόνο ο Ερρίκος της

Ισπανικής Ναβάρας ως Henrie IV της Γαλλίας259 Παντρεύεται σε δεύτερο γάmicroο microια άλλη Ιταλίδα την Marie de Medici κόρη του microεγάλου δούκα της Τοσκάνης και γιαγιά του Louis XIV η οποία εντείνει την ιταλική πολιτιστική επιρροή στη γαλλική αυλή συνδέοντας το όνοmicroά της microε το Palais de Luxembourg και τους κήπους του

258 Οι τάπητες αυτοί περιγράφουν εορτές οι οποίες οργανώνονταν microε την ευκαιρία διπλωmicroατικών συναντήσεων microεγάλης πολιτικής σηmicroασίας Πρβλ F Yates The Valois Tapestries Λονδίνο 1999 259 Μετά το θάνατο του Charles IX το θάνατο της microητέρας του Αικατερίνης των Μεδίκων και τη δολοφονία του αδελφού του και διαδόχου του του Henrie III de Valois

Ε49 Κήποι ndash κεντήmicroατα jardins de broderie στον πύργο του Villandry στο Indre et Loire (CC) Προκειmicroένου να γίνει κατανοητή η βασιλική γενεαλογία των κήπων του γαλάζιου αίmicroατος και η σηmicroασία τους για την τοπιοτεχνία του Baroque πρέπει να τονιστεί πως οι κήποι του ανακτόρου του Κεραmicroεικού των Tuileries είναι το επαγγελmicroατικό περιβάλλον και ταυτόχρονα το αρχικό εκφραστικό πρότυπο microέσα στο οποίο microεγαλώνει ο δηmicroιουργός των σηmicroαντικότερων γαλλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων του 17ου αιώνα ο Andreacute Le Nocirctre αφού ο πατέρας του και ο παππούς του είναι βασιλικοί κηπουροί των Tuileries

Τόσο ο Le Nocirctre όσο και ο σηmicroαντικότερος αποδέκτης του έργου του ο Louis XIV αναπτύσσονται εποmicroένως σε ένα κοινό περιβάλλον τοπιακής παιδείας microε προέλευση ιταλική Παιδείας λεπτοmicroερέστερης για τον πρώτο γενικότερης για τον δεύτερο η οποία συνδέει τις διαmicroορφώσεις των κήπων όχι απλά microε τη βασιλική πολυτέλεια αλλά microε την προβολή της βασιλικής κρατικής ισχύος laquoΗ Υψηλότης σας γνωρίζειraquo τονίζει ο Jean-Baptiste Colbert γενικός επιθεωρητής των οικονοmicroικών του Βασιλιά Ήλιου συmicroβουλεύοντας τον microονάρχη laquoπως microε εξαίρεση τις ξεχωριστές πράξεις του πολέmicroου τίποτα δεν σφραγίζει τόσο το microεγαλείο και το πνεύmicroα των ηγεmicroόνων όσο τα κτήρια και όλοι οι επιγενόmicroενοι σχηmicroατίζουν άποψη γι΄ αυτούς microε microέτρο αυτά τις υπέροχες οικίες που (οι ηγεmicroόνες) όρθωσαν στη διάρκεια της ζωής τουςraquo260 Οικίες βασιλικές βέβαια ανάκτορα ανάλογα των Βερσαλλιών που αποτελούσαν κέντρα αντίστοιχα microεγαλοπρεπών τοπιακών διαmicroορφώσεων

260 Ο Colbert γράφει το γράmicromicroα αυτό το 1665 ενόσω η κατασκευή των Βερσαλλιών βρίσκεται σε εξέλιξη τονίζοντας τους φόβους του για το αποτέλεσmicroα και προτρέποντάς τον Louis XIV να επιmicroείνει στην ποιότητα των κατασκευών laquoΤι κρίmicroαraquo συνεχίζει laquoο microεγαλύτερος βασιλιάς και ο περισσότερο ενάρετος αυτός που διαθέτει την αρετή εκείνη που κάνει τους microεγαλύτερους ανάmicroεσα στους ηγεmicroόνες να κριθεί microε το microέτρο των Βερσαλλιώνraquo Από C Santini Il giardino di Versailles Natura artificiomodello Bologna 2007 σ 71

43 Η εκφραστική συνέχεια και η διαφοροποίηση των Ιταλικών και των Γαλλικών προτύπων διαmicroόρφωσης του τοπίου Στους κήπους τους οποίους ο Le Nocirctre σχεδιάζει για τον βασιλιά τα microέλη της αυλής και την ανερχόmicroενη αστική τάξη261 κάποιοι από τους συνθετικούς τρόπους της παλαιότερης ιταλικής κηποτεχνίας διατηρούνται κάποιοι εφαρmicroόζονται σε περιορισmicroένη κλίmicroακα επιmicroέρους επεισοδίου ενώ άλλοι εξελίσσονται και αποκτούν κλίmicroακα ένταση και λαmicroπρότητα την οποία ποτέ πριν δεν είχαν προσεγγίσει Ε410 και Ε411 Diego de Silva Veacutelasquez Las Meninas Οι Ακόλουθες 1656 Ο συνολικός πίνακας αριστερά (PD) και η λεπτοmicroέρεια του βασιλικού ζεύγους (PD) απεικονισmicroένου στον καθρέφτη του βάθους Όπως στον πίνακα έτσι και στις τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque ο κυρίαρχος microονάρχης πίσω από τα νώτα του microέσου θεατή φαίνεται να αποτελεί τον ουσιαστικό κεντρικό αποδέκτη της διαmicroόρφωσης 431 Η γεωmicroετρική οργάνωση των κατόψεων και η εφαρmicroογή της συmicromicroετρίας Η αντίληψη της γεωmicroετρικής οργάνωσης των κατόψεων για παράδειγmicroα όπως και της γλυπτικά κλαδεmicroένης φυτικής microάζας παραmicroένει και εξελίσσεται microε τέτοια έmicroφαση ώστε να περιγράφεται microε έναν χαρακτηρισmicroό απόλυτα microη φυσικό συνώνυmicroο της λεπτότατης επεξεργασίας Jardins de broderie κήποι-κεντήmicroατα θα αποκληθούν όπως ήδη έχει σηmicroειωθεί τα τmicroήmicroατα εκείνα των τοπιακών διαmicroορφώσεων τα οποία διατηρούν microια λεπτότατη και απόλυτη σχηmicroατοποίηση της φύτευσης

Σύmicroφυτη microε την αντίληψη της γεωmicroετρικής οργάνωσης παραmicroένει η αντίληψη της συmicromicroετρίας που εφαρmicroόζεται και σε επιmicroέρους τmicroήmicroατα στους κήπους-κεντήmicroατα ή στα επιmicroέρους πλατώmicroατα στις δεξαmicroενές και τις διαmicroορφώσεις του νερού στη διάταξη των chacircteaux και των άλλων κτηριακών κατασκευών που εντάσσονται στη σύνθεση του τοπίου

261 Ενδεικτικά τις Βερσαλλίες για τον Louis XIV το Chantilly για τον θείο του microονάρχη τον Grand Condeacute το Vaux-le-Vicomte για τον Nicolas Fouquet και τις διαmicroορφώσεις στο Chacircteau de Sceaux για τον αντίπαλο και διάδοχο του Fouquet τον Jean Baptiste Colbert Αλλά ο τοπιακός σχεδιασmicroός εκ microέρους του Le Nocirctre επεκτείνεται και πέρα από τα γαλλικά σύνορα Πρβλ αναφορές στη συνέχεια

Στις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque όmicroως πολύ περισσότερο από όσο στις διαmicroορφώσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού οι επιmicroέρους συmicromicroετρικές οργανώσεις των τmicroηmicroάτων της σύνθεση υποβάλλονται σε microια ενιαία κεντρικά οργανωmicroένη συmicromicroετρική διάταξη αποφασισmicroένη να καθορίσει την microεγαλοπρέπεια του κεντρικού συνθετικού άξονα και τη σχέση της όρασης του παρατηρητή microε απώτατα σηmicroεία θέας

Η αmicroεσότερη και σηmicroαντικότερη ταυτόχρονα παρατήρηση για την περιγραφή αυτών των διατάξεων αναφέρεται στην ισχύ και στο εξαιρετικά microεγάλο microήκος που αποκτά αυτός ο κεντρικός άξονας συγκριτικά microε τις διαmicroορφώσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού Μήκος το οποίο όπως υποδεικνύουν οι microελετητές τείνει να διαφύγει από την πεπερασmicroένη αντίληψη καθώς χάνεται στον ορίζοντα σκοπεύοντας προς το άπειρο Ακολουθώντας προηγούmicroενο σχόλιο της διερεύνησης πρέπει να επαναλάβουmicroε πως ο υποθετικός παρατηρητής δεν microπορεί να περιοριστεί στην πεπερασmicroένη συνθήκη του κοινού περιπατητή επισκέπτη Αντιστοιχεί microάλλον στο Υποκείmicroενο του ελέγχοντος λόγου ή έστω του κυρίαρχου microονάρχη ο οποίος πίσω από τα νώτα του ταπεινού σηmicroερινού θεατή εξακολουθεί να αποτελεί όπως και στην περίπτωση των Ακολούθων της Πριγκίπισσας262 τον ουσιαστικό κεντρικό αποδέκτη της τοπιακής διαmicroόρφωσης 432 Ο εγκλεισmicroός των τοπιακών διαmicroορφώσεων Στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα η συνήθεια των ιταλικών κηποτεχνηmicroένων περίκλειστων χώρων των τοπιακών stanze διατηρείται αποσπασmicroατικά αλλά η κύρια συνθετική πρακτική είναι αυτή της εκτεταmicroένης ακολουθίας χώρων ανοικτών microεταξύ τους οι οποίοι αναπτύσσονται γραmicromicroικά κατά τρόπο αξονικό τονίζοντας την επιβολή της microεγάλης κλίmicroακας των διαmicroορφώσεων πάνω στη ανθρώπινη διάσταση Ένας άλλος εγκλεισmicroός εmicroφανίζεται όmicroως πολύ microεγαλύτερης κλίmicroακας προκειmicroένου να ορίσει πλευρικά το ενιαίο συνθετικό σύνολο έτσι ώστε η έmicroφαση του κατά microήκος άξονα και της κεντρικής ως προς αυτόν συmicromicroετρίας να επιτείνεται Ο εγκλεισmicroός αυτός microπορεί να επιτυγχάνεται όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte microε την ευφυή ερmicroηνεία του αρχικού αναγλύφου του εδάφους και την αναπροσαρmicroογή του microε χωmicroατουργικές εργασίες Αλλά πραγmicroατοποιείται επίσης χάρις στην πλαισίωση microε πυκνότατη φύτευση είτε αυτή παράγεται microε ενίσχυση της προϋπάρχουσας όπως πάλι στην περίπτωση του Vaux le Vicomte είτε microε την εξ αρχής φύτευση όπως στην περίπτωση των Βερσαλλιών

Στα περισσότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα η σύνθεση των microικρών σχετικά τοπιακών διαmicroορφώσεων είναι στις περισσότερες περιπτώσεις ανοικτή στρέφεται προς έναν πολύ microεγαλύτερο περιβάλλοντα χώρο Ο χώρος αυτός ως ζωντανό σύνολο σχέσεων πέρα από την έπαυλη και τους κήπους της όπως στα παραδείγmicroατα γύρω από τη Φλωρεντία εντάσσεται στην τοπιακή ερmicroηνεία microέσω του επιλεγmicroένου τρόπου θέασης Μέσω της από απόσταση δηλαδή επιλεγmicroένης οπτικής συσχέτισης η οποία αναφέρεται στο περιβάλλον σύνολο όπως αυτό υπάρχει πέρα από τη διαmicroόρφωση περιλαmicroβάνοντας βέβαια φυσικά ή κατασκευασmicroένα σηmicroεία αναφοράς Στα παραδείγmicroατα του Baroque αντίθετα οι τοπιακές διαmicroορφώσεις αποφασίζουν να καταστούν microε έmicroφαση αυτοαναφορικές όπως microόλις προηγούmicroενα σηmicroειώθηκε Επιλέγουν αντί για τη σκηνογραφική ενσωmicroάτωση στο περιβάλλον τοπιακό υπόβαθρο την εφαρmicroογή microιας αποσπασmicroένης από το εξωτερικό περιβάλλον σκηνογραφικής συγκρότησης η οποία να εξασφαλίζει τον πλήρη εσωτερικό έλεγχο Έτσι στο Vaux le Vicomte η συνολικότερη αντίληψη της σύνθεσης από τη νότια όψη του πύργου υποτάσσεται σε microια κεντρική γραmicromicroική στόχευση που αναφέρεται microε έmicroφαση σε έναν κύριο τρόπο θέασης προς το βάθος της διαmicroόρφωσης και τον ουρανό Στις Βερσαλλίες πάλι η θέα των κήπων από τον εξώστη του πρώτου ορόφου του ανακτόρου δεν επιτρέπει καν τη συνολική επισκόπηση της αλληλουχίας των διαmicroορφώσεων αλλά υποχρεώνει σε τmicroηmicroατικές διαδοχικές προσεγγίσεις καθορισmicroένες από την αξονική πάντα οργάνωση Τόσο στην πρώτη όσο και στη δεύτερη περίπτωση πύργος και ανάκτορα συνιστούν το

262 Στον πίνακα του Veacutelazquez Las Meninas Βλ και προηγούmicroενα

ενδιάmicroεσο αρχιτεκτονικό στοιχείο microέσω του οποίου διέρχεται ο επισκέπτης προκειmicroένου να ελεγχθεί η κίνηση και η εποπτεία του χώρου

Στους προηγούmicroενους χειρισmicroούς εγκλεισmicroού η νεότερη θεωρητική διερεύνηση προσθέτει microια επιπλέον συνθήκη αυτήν η οποία πραγmicroατοποιείται όταν microια επιφάνεια κάmicroπτεται Ο Gilles Deleuze ερευνώντας την περίοδο του Baroque επιmicroένει όπως θα αναλυθεί εκτενέστερα στην συνέχεια στον προσδιορισmicroό των laquoσηmicroείων καmicroπήςraquo τα οποία microπορούν να επιτείνουν την εσωστρέφεια microορφικών σχηmicroατισmicroών263 Ο Deleuze δεν αναφέρεται βέβαια σε τοπιακές διαmicroορφώσεις Εντούτοις οι τοπιοτεχνήσεις της εποχής που εξετάζει επισηmicroαίνουν άλλοι ερευνητές επιmicroένουν να laquoκάmicroπτονταιraquo προς το εσωτερικό τους συνήθως microε τρόπο άδηλο ελέγχοντας την κίνηση και την όραση του περιπατητή 433 Οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque ως γιγαντιαίες σκηνογραφικές κατασκευές

Ε412 Η αmicroφιθεατρική διαmicroόρφωση των κήπων Boboli στο Oltrarno στην Φλωρεντία Αναπαράσταση του 18ου αιώνα (PD) Έχει ήδη υποδειχθεί πως οι τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque είναι συνήθως εξαιρετικά microεγαλύτερες από αυτές της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού ενώ επιπλέον εmicroφανίζονται microε έmicroφαση αυτοαναφορικές σε σχέση microε τις προηγούmicroενες και συγκροτηmicroένες σκηνογραφικά microε τρόπο που επιτείνει την αυτοαναφορική στραmicromicroένη προς το εσωτερικά σύνθεσή τους

Η χρήση ορολογίας συναφούς microε το θέατρο για την περιγραφή των τοπιακών διαmicroορφώσεων του 17ου αιώνα δεν είναι βέβαια microεταφορική Οι δηmicroιουργοί τους όπως και οι βασιλικές αυλές αντιmicroετώπιζαν αυτούς τους χώρους ως το πολιτικό και πολιτιστικό θέατρο όπου η καθηmicroερινότητά τους έπρεπε να υποδυθεί

263 Για την έντεχνη κάmicroψη των microορφωmicroάτων προς το εσωτερικό τους η οποία προσδιορίζεται από τα σηmicroεία καmicroπής όπως την εξετάζει ο Gilles Deleuze στο έργο του Le Pli Η Πτύχωση αλλά και για τη δυνατότητα συσχετισmicroού αυτής της θεώρησης microε τη συνθήκη συνθετικού εγκλεισmicroού του γαλλικού κήπου της εποχής του Baroque βλ αναλυτικότερο σχολιασmicroό στη συνέχεια

ρόλους συγκεκριmicroένης συmicroπεριφοράς και να ενσωmicroατωθεί σε τελετές και εορταστικά σχήmicroατα σκηνοθετηmicroένα από εξειδικευmicroένους τελετάρχες που συνεργάζονται στενά microε δραmicroατουργούς και ηθοποιούς264 Έτσι τα κτήρια και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου αποβαίνουν το microόνιmicroο σκηνικό πλαίσιο το οποίο υποδέχεται τις επιmicroέρους δράσεις ή τα συνολικότερα τελετουργικά εορταστικά και θεατρικά σχήmicroατα Επιτρέπει σε αυτές τις πολυποίκιλες δράσεις να αναπτυχθούν και επιτείνει τη microεγαλοπρέπειά τους Με ειδικότερο τρόπο αποτελεί συνηθισmicroένη πρακτική στις αρχές ιδιαίτερα της περιόδου που εξετάζεται να προσθέτουν πραγmicroατικά σκηνικά στο χώρο των κήπων όπως για παράδειγmicroα στο καταληκτικό σηmicroείο του κεντρικού συνθετικού άξονα ώστε η όραση να εκτείνεται προοπτικά παραmicroένοντας εντούτοις εγκλωβισmicroένη στο ελεγχόmicroενο εσωτερικό της τοπιακής διαmicroόρφωσης

Ε413 Οι κήποι του Chantilly ως θεατρικός χώρος που αποκαλύπτεται στην ελέγχουσα όραση του Βασιλιά-Ήλιου Από την εντυπωσιακή για την ιστορική της αληθοφάνεια κινηmicroατογραφική ταινία Franccedilois Vatel του Roland Joffeacute (2000 ndash του συγγραφέα)

laquoΣτα microέσα του 17ου αιώνα δηmicroοσιεύονται δυο γαλλικές πραγmicroατείες για την τέχνη των κήπωνraquo σηmicroειώνουν οι Steenbergen και Reh265 Η πρώτη που έχει τον τίτλο laquo΄Le jardin de plaisir΄ (΄Ο Κήπος Της Χαράς΄) στα 1651 ήταν γραmicromicroένη από τον Andreacute Molletraquo Η δεύτερη που αποδίδεται στον πατέρα του τον Claude Mollet αρχικηπουρό του βασιλιά έχει τον τίτλο laquo΄Theacuteacirctre des plans et jardinages΄ (΄Θέατρο σχεδίων και κηπουρική΄) δηmicroοσιεύεται το 1652 microετά τον θάνατό του και είναι αφιερωmicroένη στον Andreacute Le Nocirctreraquo

Η σκηνογραφία που επιβάλλεται εντέλει στην τοπιακή θεώρηση του Baroque είναι αυτή microιας ελεγκτικής θέασης κατά το δυνατόν συνολικής όπου η διαδοχή των επιmicroέρους τmicroηmicroάτων οδηγεί βαθmicroιαία στην αποθέωση της πολιτιστικής microεγαλοπρέπειας στην κατrsquo ουσίαν αποθέωση του βασιλικού microεγαλείου του microονάρχη ο οποίος απευθύνεται στη σκηνή από το σηmicroείο του κεντρικού laquoθεωρείουraquo του διευρυmicroένου αυτού θεάτρου από τη θέση του κεντρικού σηmicroείου θέας Η σκηνικότητα των Ιταλικών επαύλεων εmicroφανίζει σε κάποιες περιπτώσεις ανάλογη διάθεση Ποτέ όmicroως microε αυτήν την ένταση και την εmicromicroονή του συνολικού εγκλεισmicroού στο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο τοπιακό τέχνηmicroα Στην παλλαδιανή άλλωστε εκδοχή της Villa Rotonda η πρόσβαση προς το τοπίο microολονότι κεντρική κατά τις εξόδους από την έπαυλη εmicroφανίζεται ως περίπου ισότιmicroη πολλαπλότητα θέασης προς ένα περιβάλλον φυσικό 266

264 Ο Μολιέρος όπως σηmicroειώνεται στη συνέχεια συmicromicroετέχει στις εορτές των εγκαινίων του Veaux le Vicomte παρουσιάζοντας στους χώρους των διαmicroορφώσεων ένα νέο θεατρικό έργο του ενώ τρία από τα γνωστά έργα του παρουσιάζονται για πρώτη φορά στους χώρους των Βερσαλλιών Πρβλ P-A Laplaude The Gardens of Versailles Λονδίνο 1995 σσ 21-31 Πρόκειται για τα έργα Les Facirccheux Tartuffe και Le Mariage Forceacute 265 Πρβλ C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 145 266 Είναι χαρακτηριστική στην εκδοχή της Villa Rotonda η έλλειψη του συγκροτηmicroένου συνοδευτικού κήπου ο οποίος στις περισσότερες περιπτώσεις τοπιακών διαmicroορφώσεων της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού συmicroπληρώνει ως ενδιάmicroεσος τη σχέση ανάmicroεσα στο κτήριο και στο περιβάλλον τοπίο

434 Η κεντρική παρουσία του ηγεmicroόνα χαρακτηριστική των τοπιακών απόψεων του 17ου αιώνα Γεωmicroετρική οργάνωση και τονισmicroός των συmicromicroετρικών διατάξεων εγκλεισmicroός των διαmicroορφώσεων σκηνογραφικός επαναπροσδιορισmicroός του εσωτερικού τους χώρου όλες αυτές οι συνθήκες τοπιακής οργάνωσης σκοπό έχουν να ενισχύσουν τον έλεγχο του τοπίου από την κυρίαρχη κεντρική θέση όρασης Σκοπό έχουν να επιβάλλουν microια συγκεκριmicroένη άποψη ηγεmicroονικού ελέγχου η οποία υπερβαίνει κατά πολύ τα παλαιότερα συγγενή αναγεννησιακά παραδείγmicroατα Επιπλέον διαφοροποιείται ριζικά από τα τοπιακά ήθη τα οποία εισηγείται ήδη από την περίοδο του 17ου αιώνα η εν πολλοίς φυσιοκρατική περιγραφική ολλανδική ζωγραφική τοπίου267

Αλλά η εντονότερη αντίθεση προς την κεντροθετηmicroένη αυτή αντίληψη αναφέρεται microάλλον στη ριζική διαφορά της από τη νεωτερική προσέγγιση Στην εmicroπειρία των δυο τελευταίων αιώνων η γεωmicroετρική κανονικότητα τείνει microε microεγαλύτερη ή microικρότερη αποφασιστικότητα να παραγκωνιστεί σε όφελος της ελευθερίας της όρασης και ακόmicroη περισσότερο σε όφελος της ελευθερίας της κίνησης microέσα στο τοπίο Στα ακραία νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα το τοπίο δεν κατασκευάζεται ούτε παρίσταται πλέον ως υπόβαθρο επιβεβληmicroένων κινήσεων αλλά αντιmicroετωπίζεται ως πεδίο εκδήλωσης microιας αυτεξούσιας και εποmicroένως συχνά απρόβλεπτης δυναmicroικής Ο περιπατητής εmicroφανίζεται έτοιmicroος να αποδεχθεί τη βύθισή του σε ένα σαγηνευτικό και πιθανόν επίφοβο τοπιακό υποδοχέα microε τον ίδιο περίπου τρόπο microε τον οποίο το κοινό της ζωγραφικής του ύστερου Ροmicroαντισmicroού αποδέχτηκε τους νεφελώδεις πίνακες του William Turner Στους πίνακες αυτούς η εmicromicroονή στο φυσικό υπόβαθρο εντείνεται Όχι απλά γιατί τα πρόσωπα υποβαθmicroίζονται ή απουσιάζουν αλλά πολύ περισσότερο γιατί η δυναmicroική απόδοση φυσικών διεργασιών στα όρια της αφαίρεσης θέτει υπό αίρεση τη στατική θεώρηση άρα και τον κεντρικό πολιτιστικό έλεγχο του θέmicroατος

Η αγωνία αυτής της φυγόκεντρης τοπιακής θεώρησης γίνεται ίσως σαφέστερη σε παλαιότερες microεταβατικές παραστατικές προσεγγίσεις στους πίνακες του πρώιmicroου Ροmicroαντισmicroού Στο εικαστικό εγχείρηmicroα του Eugegravene Delacroix στην περιγραφή του για την Καταστροφή της Χίου για παράδειγmicroα ή στο ακόmicroη παλαιότερο πίνακα του Antoine-Jean Gros στην περιγραφή του Πεδίου της microάχης του Eylau Σε παραστάσεις δηλαδή όπου τα σώmicroατα εmicromicroένουν αλλά η σύνθεση επιχειρεί να διαφύγει πλευρικά συνεχίζοντας την παρουσία της έξω από τα πλάγια όρια του πίνακα Υποδεικνύοντας δηλαδή το συνεχιζόmicroενο εύρος του τοπίου ως τον απόλυτο τελικό φορέα της δυναmicroικής εικονιστικής δράσης

Τα τοπιακά ήθη του γαλλικού Baroque τα πρότυπα δηλαδή της οργάνωσης των κήπων όπως αυτά εmicroφανίζονται στη γαλλική ιδιαίτερα επικράτεια χαρακτηρίζονται από την κεντρική συνθήκη ελέγχου η οποία πρέπει να οριστεί ως το βασικό στοιχείο της αντίθεσής τους προς τις νεότερες ροmicroαντικές και νεωτερικές προσεγγίσεις

Με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο στη γαλλική εικονογραφία του 17ου αιώνα ζωγράφοι όπως ο Adam Frans van der Meulen268 περιγράφουν στους πίνακες τους εκτεταmicroένα τοπία microε χειρισmicroούς που θυmicroίζουν τη ζωγραφική τοπιογραφία των Κάτω Χωρών269 Αλλά οι πίνακες δεν είναι θεmicroατικά τοπιογραφικοί κατά κύριο λόγο Στο κέντρο του πίνακα έφιππη κυρίαρχη η Υψηλότης του ο στρατηλάτης microονάρχης στρέφεται υπεροπτικά προς τον θεατή υποχρεώνοντας αβίαστα το άλογό του να ανυψωθεί σε στάση dressage Η κυριαρχία πάνω στο υπέροχο ζώο που η φυσική του δύναmicroη έχει microετατραπεί microε τη συνεχή εκγύmicroναση πρώτα σε πολεmicroικό όπλο και στη συνέχεια σε ελεγχόmicroενο αισθητικά πρότυπο τονίζει σε πρώτο επίπεδο αυτό που επαναλαmicroβάνεται στο βάθος του πίνακα Επαναλαmicroβάνει δηλαδή και τονίζει την κυριαρχία πάνω στον τόπο

267 Για τη ριζική αυτή διαφορά βλ επόmicroενο κεφάλαιο Η Alpers στηρίζει την εξέταση ανάλογων αντιθέσεων στην αντίθεση ανάmicroεσα στην laquoαφηγηmicroατικήraquo αναγεννησιακής καταγωγής τάση και στην laquoπεριγραφικήraquo τάση που γεννιέται στις Κάτω Χώρες εξετάζοντας βέβαια τη διαφορά που προκύπτει στο πεδίο της ζωγραφικής Η διερεύνηση που ακολουθεί επιχειρεί να υποκαταστήσει το δεύτερο microέρος του αντιθετικού ζεύγους microε την αποδοχή του φυσικού τοπίου και την ανάπτυξη φυσικότροπων τάσεων διαmicroόρφωσης όπως αυτές που συναντούmicroε στην αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου του 18ου αιώνα Τις τάσεις αυτές εισηγείται άmicroεσα όπως υποδεικνύεται από την ιστορική ακολουθία των όρων που περιγράφουν στις ευρωπαϊκές γλώσσες το τοπίο η ολλανδική ζωγραφική τοπίου του 17ου αιώνα Πρβλ S Alpers The Art of Describing Dutch Art in the Seventeenth Century Λονδίνο 1989 268 Ή Adam Franz van der Meulen 269 Ο Meulen εξάλλου ήταν φλαmicroανδικής καταγωγής στην υπηρεσία όmicroως του Louis XIV

στο τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων που περιγράφεται ζωγραφικά ως τοπίο microάχης ή πολιορκίας ως το τοπίο της ισχύος και του ελέγχου εντέλει Ε414 Επάνω Adam Frans van der Meulen Louis XIV at the siege of Besancon O Λουδοβίκος XIV στην πολιορκία της Besanccedilon (1674 ndash Μουσείο Ermitage PD) - και κάτω Ε415 Diego Rodriguez de Silva Velaacutezquez El Conde duque de Olivares a caballo Ο Κόmicroης-Δούκας του Olivares έφιππος (1634 - Museo del Prado Μαδρίτη PD) Στους δυο πίνακες περιγράφεται η κυριαρχία πάνω στο άλογο στην εκγυmicroνασmicroένη φύση που ανορθώνεται αβίαστα Αλλά περιγράφεται επίσης η κυριαρχία πάνω στον φυσικό τόπο που microετατρέπεται σε τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων Η συσχέτιση microε το ελέγχον Υποκείmicroενο είναι στους προηγούmicroενους πίνακες κεντρική εmicroφανώς απεικονισmicroένη microάλιστα Λιγότερο επιβλητική εντούτοις από την σηmicroαίνουσα απόκρυψή του όπως αυτή υποδηλώνεται στις επίσης θριαmicroβικές χωρικά πραγmicroατοποιηmicroένες διαmicroορφώσεις των τοπίων της εποχής Στις πραγmicroατοποιηmicroένες αυτές διαmicroορφώσεις το πραγmicroατικό microέγεθος των επεmicroβάσεων ο πλούτος και η κρισιmicroότητα των κατασκευών όσο και η εκφραστική τους περιπλοκότητα αποτελούν την εποπτικά ισχυρότερη δήλωση πολιτικής και πολιτιστικής ισχύος Αυτή συγκεφαλαιώνει όλες τις άλλες επιmicroέρους

ηγεmicroονικές υποδείξεις της έκφρασης των κοινωνιών Με τόσο ισχυρό microάλιστα τρόπο ώστε η microετακίνηση του πολιτικού και οικονοmicroικού ελέγχου στον ευρωπαϊκό χώρο να υπονοεί και την αντίστοιχη microεταβολή στα κέντρα παραγωγής τοπιακών προτύπων270 435 Οι προοπτικοί κανόνες και η προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης

laquoΜπορεί έτσι να φτιάξει κάποιος τις σκιές σε έναν κήπο ώστε να αναπαριστούν microορφές διάφορες όπως microορφές δέντρων ή άλλων πραγmicroάτων Επίσης να κλαδέψει τους φράχτες των θάmicroνων ώστε microε microια συγκεκριmicroένη προοπτική αυτοί να αναπαριστούν κάποιες microορφέςraquo περιγράφει ο Reneacute Descartes271 σε microια παράγραφο χαρακτηριστική για τις συνήθειες και τους κηποτεχνικούς χειρισmicroούς της εποχής του

Έχει ήδη περιγραφεί η εφαρmicroογή της προοπτικής ως σηmicroαντικής εκφραστικής επινόησης της Αναγέννησης Έχει περιγραφεί ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως εικονιστική συνθήκη την απόδοση του τοπιακού βάθους στη ζωγραφική της περιόδου Επίσης ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως συνθήκη οργάνωσης των διαmicroορφώσεων του τοπίου τη συσχέτισή τους microε τον περιβάλλοντα χώρο και τη σκηνογραφική ένταξή τους σε αυτόν272 Στους κήπους του Baroque η χρήση της προοπτικής εξακολουθεί να αποτελεί κεντρικό εκφραστικό τρόπο της εσωτερικά συγκροτηmicroένης σκηνικής οργάνωσης Αλλά η χρήση της αποδίδοντας πλήρως τη λειτουργία των σκηνογραφικών τεχνασmicroάτων σκοπό έχει να επιτείνει την εσωτερική αυτοαναφορική ιδιαιτερότητα της τοπιακής διαmicroόρφωσης Να σύρει την αντίληψη προς την εσωτερική συνθήκη συmicroπύκνωσης η οποία επιχειρεί microε όσο το δυνατόν πειστικότερο τρόπο να επιβάλει την προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης Αν η σύγχρονη πολιτική σκέψη έχει περιγράψει την ιδεολογία ως σύστηmicroα παραστάσεων τις οποίες διαθέτει microια κοινωνία για τους όρους ζωής της παραστάσεων εν microέρει πραγmicroατικών και εν microέρει πλασmicroατικών273 στις διαmicroορφώσεις της τοπιακής σκηνογραφίας του Baroque ανακαλύπτουmicroε ιδιαίτερα πειστικά παραδείγmicroατα πλασmicroατικής ιδεολογικής κατασκευής Συγκροτηmicroένης όχι microόνο ως σύστηmicroα πολιτιστικών σχέσεων οι οποίες υποβαστάζουν microια πολιτική εξουσία αλλά και ως σύστηmicroα πραγmicroατικών διαmicroορφώσεων Πραγmicroατικών Όχι ακριβώς χειροπιαστών microε την έννοια της χειροπιαστής απτής υλικότητας Η οιονεί πραγmicroατικότητα του γαλλικού κήπου ολοκληρώνεται ως οπτική εικόνα προορισmicroένη να εξαπατήσει τον παρατηρητή ως προς την κατασκευαστική πραγmicroατικότητα του τοπίου Επιβάλει συνειδητά την οφθαλmicroαπάτη ως την τελική συνθήκη ολοκλήρωσης της αντίληψης του χώρου ndash συνειδητά για τον δηmicroιουργό της βεβαίως γιατί για τον ανυποψίαστο παρατηρητή οι χειρισmicroοί προοπτικής παρέmicroβασης στο τοπίο παραmicroένουν κρυφοί

Στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte όπως περιγράφεται αναλυτικότερα στη συνέχεια της διερεύνησης η προσπάθεια του σχεδιασmicroού είναι να παραγάγει microια πλασmicroατική συνθήκη προσέγγισης των απώτερων τmicroηmicroάτων της σύνθεσης microια πλασmicroατική συνθήκη laquoτηλεσκοπίουraquo274

Η προσπάθεια επιτελείται microε τη χρήση αυτού που microπορεί να περιγραφεί ως laquoπροοπτική υστέρησηraquo laquoperspective retardeacuteeraquo και η οποία microπορεί να εξηγηθεί microε

270 Η παρατήρηση υποδεικνύει πως η κυριαρχία των τοπιακών παραδειγmicroάτων ακολουθεί την microεταβολή των όρων της πολιτικής και οικονοmicroικής κυριαρχίας στον Ευρωπαϊκό χώρο Από την Ιταλία στην Γαλλία και τελικά στη Βρετανία 271 C Santini στο προηγούmicroενο σ 30 Κατά τη Santini το απόσπασmicroα προέρχεται από τους Cogitationes privatae και αντιστοιχεί σε αποσπάσmicroατα τα οποία αναφέρονται από τον Leibniz 272 Πρβλ προηγούmicroενο Κεφάλαιο Γ 273 Η χαρακτηριστικότερη ίσως διατύπωση αυτού του πλέγmicroατος σχέσεων οφείλεται στον Louis Althusser Σύmicroφωνα microε αυτόν laquoη ιδεολογία είναι lsquoπαράστασηrsquo της φανταστικής σχέσης του ατόmicroου microε τις πραγmicroατικές συνθήκες ύπαρξής τουraquo Πρβλ Λ Αλτουσέρ Θέσεις ειδικότερα laquoΙδεολογία και Ιδεολογικοί Μηχανισmicroοί του Κράτουςraquo Αθήνα 1977 σ 99 Πρβλ επίσης του ιδίου Για τον Μαρξ ειδικότερα σχόλια στο laquoΜαρξισmicroός και Ανθρωπισmicroόςraquo Αθήνα 1978 σσ 232-233 274 laquoΟ κύριος του κτήmicroατος όχι microόνο έβλεπε τον lsquoάπειροrsquo χώρο αλλά επίσης τον διατηρούσε υπό έλεγχο Στον πύργο βρίσκονταν στον προσοφθάλmicroιο φακό ενός τηλεσκοπίου που ήταν φτιαγmicroένο από το ίδιο το τοπίο και microε το οποίο microπορούσε να φέρει τον άπειρο χώρο κοντά στο microάτι του στο άγγιγmicroά τουraquo C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 177

απλουστευmicroένη διατύπωση ως η διεργασία αναλογικής αύξησης των διαστάσεων κατά την αποmicroάκρυνση από το σηmicroείο όρασης ώστε να αναιρεθεί η προοπτική σmicroίκρυνση

Με εκτενέστερη παρουσίαση η προηγούmicroενη χρήση των προοπτικών κανόνων υποδεικνύει την ευρύτερη περιοχή της laquoπροοπτικής αναmicroόρφωσηςraquo275 Αν η συmicroβατική θεώρηση της προοπτικής περιγράφει πως τα περισσότερο αποmicroακρυσmicroένα αντικείmicroενα ίσης διάστασης εmicroφανίζονται ως microικρότερα τότε η ζωγραφική ή η κατασκευαστική παρουσίασή τους microε παραmicroορφώσεις ακριβώς αντίθετες από αυτές που υποθέτει η συmicroβατική προοπτική θα εξασφάλιζε το απαραmicroόρφωτο της τελικής όρασης ανατρέποντας τη συνήθη αντίληψη βάθους εφόσον βέβαια το σηmicroείο όρασης παρέmicroενε σταθερό

Με microια πραγmicroατιστική βάση θεώρησης πρόκειται για την τεχνητή επιβολή της νοητικής εικόνας πάνω στην υλική έκταση του φυσικού ή microε διαφορετική διατύπωση για την επιβολή του ορατού επί της χωρικότητας και της υλικότητας276 Αν υποθετικά περιγράφαmicroε ένα ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατατετmicroηmicroένο σε έναν ορθοκανονικό κάναβο και το θεωρήσουmicroε προοπτικά τότε η προοπτική εικόνα του ορθογωνίου αντιστοιχεί σε ένα τραπέζιο ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo στο οποίο η απώτερη παράλληλη προς τον παρατηρητή πλευρά ΑrsquoΒrsquo είναι microικρότερη από την πλησιέστερη ΓrsquoΔrsquo Οι πλάγιες πλευρές ΑrsquoΔrsquo και ΒrsquoΓrsquo συγκλίνουν προς την ΑrsquoΒrsquo ενώ οι εσωτερικές χαράξεις σε ίσα microεταξύ τους διαστήmicroατα σχεδιάζονται παράλληλες προς την κεφαλή και τη βάση του τραπεζίου πλησιάζοντας τόσο περισσότερο η microια την άλλη όσο περισσότερο αποmicroακρύνονται από τον παρατηρητή Ας αντιστρέψουmicroε την κατασκευή Έστω πως το ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατασκευάζεται ως τραπέζιο microε σχήmicroα αντίστροφο προς την προοπτικά παραmicroορφωmicroένη εικόνα ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo Το νέο τραπέζιο ΑrsquorsquoΒrsquorsquoΓrsquorsquoΔrsquorsquo έχει την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo ως τη microεγαλύτερη πλευρά του και τη ΓrsquorsquoΔrsquorsquo ως την microικρότερη Οι ενδιάmicroεσες παράλληλες δεν προσεγγίζουν αλλά αποmicroακρύνονται αναλογικά όσο πλησιάζουν την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo Τότε η ανεστραmicromicroένη αυτή κατασκευή δίνει ένα σηmicroείο φυγής προς την πλευρά του παρατηρητή Κοιτώντας την παραmicroορφωmicroένη κατασκευή του τραπεζίου έχουmicroε σε κάποιο σηmicroείο τοmicroής της οπτικής δέσmicroης ένα φανταστικό είδωλο που αντιστοιχεί όmicroως σε ένα κανονικό ορθογώνιο Με το σηmicroείο όρασης υψηλότερα από το έδαφος το ορθογώνιο αυτό θα εmicroφανίζονταν να στρέφεται ως προς την πλησιέστερη προς τον παρατηρητή βάση του και να υψώνεται προς τα επάνω

Σε ένα φανταστικό επίπεδο τοmicroής εποmicroένως κάπου ανάmicroεσα στον εξωτερικό φυσικό κόσmicroο της έκτασης του res extensa και στον εσωτερικό του res cogitans της νόησης πραγmicroατοποιείται κατ΄ αναλογίαν προς την καρτεσιανή λειτουργία του καρτεσιανού αδένα του κωναρίου η αναγωγή του εκτεινόmicroενου φυσικού πράγmicroατος σε ένα σύστηmicroα νοητικά επιβεβληmicroένης κανονικότητας Η αναγωγή αυτή συντελείται microέσω της laquoπαρά φύσινraquo παρέmicroβασης στη φυσική βιολογική οπτική πρόσληψη εξηγώντας microε σαφήνεια πως η παράσταση περιλαmicroβάνεται στο πεδίο των πολιτιστικών κατασκευών και πως συνιστά βασικό microέσο ελέγχου του τοπίου βασικό microέσο υποβολής του στην τάξη των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών σχηmicroάτων και των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών συmicroβόλων και σηmicroασιών Αν ακολουθήσουmicroε microάλιστα την προσέγγιση του Michel Foucault η παράσταση αποτελεί κατά την περίοδο του 17ου αιώνα το βασικό microέσο χάρις στο οποίο η υλικότητα και η χωρικότητα υποβάλλονται σε συνθήκες κανονικοποίησης και ελέγχου Είναι microάλλον παράτολmicroο microια διερεύνηση των τοπιακών διαmicroορφώσεων έστω και προσανατολισmicroένη προς συσχετίσεις πολιτιστικές να προσπαθήσει να ταυτίσει τη βασική συνθήκη συγκρότησης του καρτεσιανού δυϊσmicroού microε τη συνθήκη της ηθεληmicroένης προοπτικής ψευδαισθησιακής παραmicroόρφωσης της laquoαναmicroόρφωσηςraquo των κήπων του Baroque

275 Η laquoαναmicroόρφωσηraquo όπως επεξηγείται αναλυτικότερα στη συνέχεια αφορά microια συγκεκριmicroένη διαδικασία γεωmicroετρικής επεξεργασίας microε την οποία γίνεται δυνατός ο ψευδαισθησιακός έλεγχος των microορφών που σχεδιάζονται Μια ελεγχόmicroενη γεωmicroετρική παραmicroόρφωση επιτρέπει στον σχεδιαστή να παραγάγει το κατάλληλο οπτικό αποτέλεσmicroα από την κατάλληλη γωνία όρασης Ανάλογες τεχνικές δεν εφαρmicroόζονταν microόνο στη ζωγραφική στον περίφηmicroο πίνακα Οι Πρεσβευτές του Hans Holbein για παράδειγmicroα αλλά επίσης στις αρχιτεκτονικές και όπως εκτενώς παρουσιάζεται στη συνέχεια στις τοπιακές κατασκευές 276 Διατύπωση της κριτικής επιτροπής των Κ Μωραΐτη Δ Σεβαστάκη Σ Σταυρίδη microε αφορmicroή την παρουσίαση της διπλωmicroατικής εργασίας της Σ Σαραντοπούλου microε θέmicroα Προτάσεις για microια αρχαιολογική περιγραφή του Βοτανικού Κήπου στα πλαίσια του ΔΠΜΣ της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜ Πολυτεχνείου laquoΑρχιτεκτονική Χώρος Πολιτισmicroόςraquo Αθήνα Μάρτιος 2009

Επεξηγήσεις της αναmicroόρφωσης σε περιγραφή του 17ου αιώνα (E416 επάνω αριστερά CC) και σε διάγραmicromicroα περιγραφής της εφαρmicroογή της στον σχεδιασmicroό τοπιοτεχνικών διαmicroορφώσεων όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte (E417 κάτω αριστερά σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Μια από τις γνωστότερες εφαρmicroογές της αναmicroόρφωσης καταγράφεται στον πίνακα του Hans Holbein του Νεότερου Οι Πρεσβευτές (Ε418 επάνω δεξιά PD) όπου σε πρώτο επίπεδο εικονίζεται παραmicroορφωmicroένο ένα ανθρώπινο κρανίο Ωστόσο από ένα ορισmicroένο σηmicroείο θέασης το κρανίο γίνεται αντιληπτό microε την πραγmicroατική του microορφή (Ε419 κάτω δεξιά PD)

Εντούτοις για τη σχέση του Andreacute Le Nocirctre microε τη σκέψη του εισηγητή του ορθολογισmicroού υπάρχουν σηmicroαντικές microαρτυρίες laquoΣτο εργαστήριο του Λούβρουraquo σηmicroειώνει η Chiara Santini277 ο νέος ακόmicroη microαθητευόmicroενος κηπουρός Andreacute Le Nocirctre ως microαθητής του Simon Vouet laquoγνώριζε ότι πιο καινοτοmicroικό έφθανε να microελετηθεί στο πεδίο των ερευνών για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρου Είναι πιθανόν ποτέ να microην είχε διαβάσει τη Dioptrique του Καρτέσιου αλλά σίγουρα είχαν τεθεί υπrsquo όψιν του φιλοσόφου κάποια σχέδια για τον κήπο των Tuileries και είχε (οLe Nocirctre) την άmicroεση εmicroπειρία των πειραmicroατισmicroών του δασκάλου του (του Vouet) και των εικονογραφήσεων των έργων για την προοπτική που είχαν παραχθεί στο επιστηmicroονικό περιβάλλον το συναφές microε τη βασιλική αυλήraquo Σε αυτό το σηmicroείο οι αναφορές δεν συmicroφωνούν κατ΄ ανάγκην laquoΣτο πρώτο microισό του 20ου αιώνα κάποιοι συγγραφείς ειδικά ο Jules Guiffrey διατείνονται πως ο Le Nocirctre γνώριζε το έργο του Descartes και ερmicroηνεύουν το δικό του έργο στο φως αυτών των φιλοσοφικών-επιστηmicroονικών αποσκευών σήmicroερα αντίθετα υπάρχει η τάση εξ αιτίας της έλλειψης αποδείξεων να τηρείται microια στάση πιο επιφυλακτική που περιορίζεται να υποστηρίζει πως ο

277 Στο προηγούmicroενο σ 25

κηπουρός των Tuileries πρέπει να είχε κάποια επαφή λιγότερο ή περισσότερο άmicroεση microε το περιβάλλον του Καρτέσιουraquo278

Ακόmicroη όmicroως και αν η διερεύνηση αυτή δεν προχωρήσει στο τόλmicroηmicroα της ευθείας συσχέτισης τοπιακών εγχειρηmicroάτων και των φιλοσοφικών επιστηmicroονικών θεωρήσεων του καρτεσιανισmicroού ακόmicroη και αν η υπόδειξη συσχέτισης παραmicroείνει στο επίπεδο των γενικότερων σχέσεων οι αναλογίες εmicroφανίζονται καταδεικτικές microιας ενιαίας πολιτιστικής στάσης Στα πλαίσια της στάσης αυτής οι laquoέρευνες για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρουraquo είναι σηmicroαντικές τόσο για τη συνολική θεώρηση αυτού του πολιτισmicroού όσο και για τις τοπιακές επεmicroβάσεις που τον χαρακτηρίζουν Ακόmicroη και όταν οι ερευνητικές παρουσιάσεις δεν επεκτείνονται σε συγκρίσεις και συσχετισmicroούς τόσο φιλόδοξους όσο αυτούς του Guiffrey επιmicroένουν εντούτοις πάντοτε να αναφέρονται στις τεχνικές της αναmicroόρφωσης279 Άλλοτε περιγράφοντάς την microε γεωmicroετρικά ακριβέστερη περιγραφή και άλλοτε επιmicroένοντας στην αφανή για τον ανυποψίαστο περιπατητή λειτουργία της ως anamorphosis abscondita κρυφής αναmicroόρφωσης κατά τον Αllen S Weiss Αλλά και κτισmicroένης αναmicroόρφωσης ενσωmicroατωmicroένης συντεθειmicroένης στη νοητική και στην τοπιακή κατασκευή280 laquoAbsconditaraquo αποκεκρυmicromicroένη κρυφή σκοτεινή αλλά και προϊόν κατασκευής σύνθεσης από το λατινικό ρήmicroα laquoascondoraquo που σηmicroαίνει αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω αλλά και θεmicroελιώνω κτίζω ή συνθέτω συντάσσω281 Η υπόθεση της φαντασιακής πλασmicroατικής ατmicroόσφαιρας οφθαλmicroαπάτης που περιγράφηκε εκτενώς προηγούmicroενα εmicroφανίζεται ριζικά αντίθετη προς την απαίτηση αποκάλυψης της νεωτερικής εmicroπειριστικής αλήθειας των πραγmicroάτων όπως τίθεται για παράδειγmicroα από τη νεωτερική microοντέρνα αρχιτεκτονική Ακολουθώντας επισηmicroάνσεις καταστατικές για τη θεώρηση του Baroque συσχετίστηκε ήδη η καθολική Αντιmicroεταρρύθmicroιση και η παγίωση του Δυτικού microοναρχικού κράτους microε την προσπάθεια ελέγχου της σκέψης και της όρασης όπως και microε τους ειδικότερους συνθετικούς χειρισmicroούς οι οποίοι τελικά αποκρύβουν το κέντρο προέλευσης και τον τρόπο επιβολής αυτού του ελέγχου Στον αντίποδα πρέπει microάλλον να τοποθετηθεί η προτεσταντική ηθική απαίτηση αποκάλυψης η απαίτηση ηθικής και πραγmicroατικής διαφάνειας αυτού του κόσmicroου

Η νεωτερική προσέγγιση καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από αυτήν την ηθική στάση απαίτησης της ειλικρίνειας έως ότου σήmicroερα microια νέα σειρά σύγχρονων τεχνικών ανακαλύψεων τόσο καθοριστικών για την πολιτισmicroική εποπτεία όσο η προοπτική εισήγηση του Leon Battista Alberti στον καιρό της διατύπωσής της ή όσο η προώθηση της αναmicroόρφωσης από τον φραγκισκανό microοναχό Jean-Franccedilois Niceron ανατρέψει την πραγmicroατιστική βεβαιότητα

Η σύγχρονη αυτή ανατροπή καθορίζεται από την εκτενέστατη παραγωγή πλασmicroατικών-πραγmicroατικών παραστάσεων ο κεντρικός έλεγχος των οποίων εmicroφανίζεται ως ένας από τους σηmicroαντικότερους πολιτικούς φόβους για το microέλλον του πολιτισmicroού Ο δυϊσmicroός είναι εξίσου χαρακτηριστικός Μια εσωτερική αυτοαναφορική οιονεί πραγmicroατικότητα καθορισmicroένη από έναν πίνακα ένα matrix αρχικών λογισmicroικών κανόνων οι οποίοι εξελίσσονται αποσχισmicroένοι από τον εξωτερικό κόσmicroο που παύει να microας αφορά Ένας εσωτερικευmicroένος τόπος ορθότερα ένα εσωτερικευmicroένο πολιτισmicroικό τοπίο του οποίου επιπλέον τα βασικά χαρακτηριστικά σύνταξης microας διαφεύγουν Η αναλογία microπορεί να είναι ακόmicroη ισχυρότερη Ένα εσωτερικό τοπίο δικτυακών σχέσεων όπως και στη microη

278 Όπ σ 25 επίσης J Guiffrey Andreacute le Nostre Eacutetude critique Παρίσι 1908 Ακόmicroη Α Rostaing Lrsquo aeliguvre de Le Nocirctre Παρίσι 2000 σσ 7-10 279 Πρβλ C Santini στο προηγούmicroενο σσ 27-30 Για microια αναγωγή των αρχών της αναmicroόρφωσης στην αναγεννησιακή προοπτική βλ το κείmicroενο της Kirsti Andersen laquoThe mathematical treatment of anamorphoses from Piero della Francesca to Niceronraquo Στο History of mathematics states of the art σσ 3-28 Academic Press San Diego CA 1996 Είναι χαρακτηριστικό πως ο κύριος θεωρητικός εισηγητής της αναmicroόρφωσης ο φραγκισκανός microοναχός πατέρας Jean-Franccedilois Niceron αναφέρεται σε αυτήν microιλώντας για τεχνητή microαγεία laquomagia artificialisraquo ενώ τα συγγράmicromicroατά του φέρουν ανάλογα ονόmicroατα Η έκδοσή του του 1640 τιτλοφορείται Perspective curieuse Παράδοξη προοπτική Aυτή του 1646 έχει τον τίτλο Οπτικός Θαυmicroατουργός Thaumaturgus opticus Ανάλογους τίτλους χρησιmicroοποίησε στις εκδόσεις του και ο σύγχρονος microελετητής της αναmicroόρφωσης Jurgis Baltrusaitis 280 Α S Weiss στο προηγούmicroενο σσ 43-66 281 Abscondo λατινικό ρήmicroα σύνθετο από τις λέξεις ab(s) + condo (=con+do) lsquoΟπου Ab= από con=συν do= δίδωmicroι Έτσι condo microπορεί να σηmicroαίνει 1- ιδρύω θεmicroελιώ κτίζω ή 2 ndash συντίθηmicroι συντάσσω συγγράφω ή 3 ndash κατατίθηmicroι αποτίθηmicroι ταmicroιεύω διαφυλάττω ή 4 ndash αποτίθηmicroι κρύπτω κατακρύπτω αποκρύπτω Ascondo = αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω Absconditus = αποκεκρυmicromicroένος απόκρυφος σκοτεινός ασαφής Πρβλ Ε Τσακαλώτου Λεξικό Ελληνο-λατινικό Αθήνα 1988

πραγmicroατοποιηmicroένη υπόθεση microιας εκτενώς εφαρmicroοσmicroένης πολεοδοmicroίας του Baroque Ένα δικτυακό τοπίο το οποίο εγκαταλείπει εντούτοις έναν εκτός του ηλεκτρονικού πολιτισmicroού χώρο

Στην καταληκτική παράγραφο ενός σύγχρονου διηγήmicroατος επιστηmicroονικής φαντασίας στην αφήγηση του Νευροmicroάντη282 ο κύριος microυθιστορηmicroατικός ήρωας του έργου αναρωτιέται αν υπάρχει πραγmicroατικά αυτός ο ίδιος ως πρόσωπο ανεξάρτητο από τον ψευδαισθησιακό δικτυακό laquoτοπίοraquo

Με κάθε δυνατή επιφύλαξη για το θεmicroιτό των συγκρίσεων microπορούmicroε να ανακαλέσουmicroε από τον χώρο των ιστορικών microυθευmicroάτων την παροιmicroιώδη φράση που περιγράφει τη σύγχυση ανάmicroεσα σε microια εσωτερικά προσανατολισmicroένη κατασκευασmicroένη πραγmicroατικότητα και στην εξωτερική πραγmicroατικότητα του υπόλοιπου κοινωνικού πεδίου Στο καταληκτικό laquoκεφάλαιοraquo της γαλλικής microοναρχικής ισχύος ενώ ο αγγλικός Εmicroπειρισmicroός και ο γαλλικός Διαφωτισmicroός έχουν ήδη πολλαπλά αναπτύξει τα επιχειρήmicroατά τους και οι κινήσεις της πολιτικής ανατροπής διογκώνονται η Μαρία-Αντουανέττα ηρωίδα microιας αφήγησης η οποία δεν microπορεί πλέον να παραmicroένει στραmicromicroένη στο εσωτερικό της αναρωτιέται για τις αιτίες της πολιτικής αναταραχής και αποφασίζει ισχυρίζεται ο ιστορικός θρύλος πως οι αβράκωτοι microπορούν να κατευνάσουν την πείνα τους microε γλυκά εδέσmicroατα283

Πριν η λύση δοθεί σε microια άλλη σκηνή αυτή της λαϊκής τελετουργίας της guillotine της λαιmicroητόmicroου σε ένα άλλο τοπίο αυτό της ανοικτής επαναστατηmicroένης πόλης η δράση εξακολουθεί να εξελίσσεται στο σκηνικό πεδίο των βασιλικών τοπίων Η τελευταία βασίλισσα της Γαλλίας εγκλωβισmicroένη εν πολλοίς στον φανταστικό κόσmicroο του Petit Trianon στον θεατρικό του χώρο στο laquohameau de la reineraquo laquoτο χωρίο της βασίλισσαςraquo και στο υποθετικά φυσικό τοπίο που το περιβάλει υποδύεται την αθώα χωριατοπούλα284 To παράδειγmicroα της Marie-Antoinette ως εστεmicromicroένης η οποία παραmicroένει αποκοmicromicroένη από την εξωτερική πραγmicroατικότητα εγκλωβισmicroένη σε έναν επίσης αποκοmicromicroένο ελεγχόmicroενο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο και σκηνοθετηmicroένο τοπίο285 προσωποποιεί παραδειγmicroατικά microια στάση η οποία την υπερβαίνει κατά πολύ ως συγκεκριmicroένη ιστορική προσωπικότητα Η στάση αυτή ως γενική προσέγγιση ισχυρών κοινωνικών οmicroάδων και ως ειδική αντίληψη της διαmicroόρφωσης του τοπίου που εκπορεύεται από αυτές διατρέχει microάλλον το σύνολο της γνωστής ιστορίας Στο νεότερο ευρωπαϊκό χώρο ειδικότερα ο οποίος αφορά τη διερεύνηση αυτή οι ιδιαίτεροι τρόποι εκδήλωσής της ξεκινούν από την περίοδο της ιταλικής Αναγέννησης για να αποκτήσουν την ισχυρότερη έκφρασή τους κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα επεκτείνοντας microε ασθενέστερο τρόπο την επιρροή τους και στις περιόδους που ακολουθούν

Έγινε ήδη προφανές πως η συγκρότηση αυτής της αποσπασmicroένης ελεγχόmicroενης τοπιακής πραγmicroατικότητας όπως παρουσιάζεται microε παραδειγmicroατικό τρόπο στους γαλλικούς κήπους του 17ου αιώνα συνδέεται άmicroεσα microε ένα ιδιαίτερο ήθος όρασης microε τη δυνατότητα συγκρότησης οπτικών ψευδαισθήσεων οι οποίες επιmicroένουν να καθορίζουν την υλικότητα και τη χωρικότητα του τοπίου και οι οποίες στηρίζονται microεταξύ των άλλων στη microελέτη και την εφαρmicroογή στις διαmicroορφώσεις του τοπίου της προοπτικής αναmicroόρφωσης

282 Το γνωστό βιβλίο του Καναδού συγγραφέα επιστηmicroονικής φαντασίας William Gibson Neuromancer Πρβλ ελληνική microετ Νευροmicroάντης Αθήνα 1998 σ 290 283 H παροιmicroιώδης φράση ldquoSrsquoils nrsquoont pas de pain qursquoils mangent de la briocherdquo laquoαν δεν έχουν ψωmicroί ας φάνε γλυκόraquo που αποδίδεται στην τελευταία βασίλισσα χρησιmicroοποιείται εδώ ως ένδειξη απόσπασης από την πραγmicroατικότητα microάλλον παρά ως ένδειξη κυνισmicroού Το πιθανότερο πάντως είναι πως κακώς συνδέεται microε την Μarie-Antoinette καθώς η πρώτη καταγραφή της φράσης εmicroφανίζεται στο VI Βιβλίο των Confessions του Jean-Jacques Rousseau που δηmicroοσιεύτηκε το 1782 ενώ το υποθετικό επεισόδιο της επαναστατικής περιόδου κατά το οποίο πεινασmicroένες γυναίκες φθάνουν στις Βερσαλλίες ζητώντας ψωmicroί αντιστοιχεί στις 5 Οκτωβρίου του 1789 284 Η Marie-Antoinette ζει στην περίοδο εκείνη του 18ου αιώνα κατά την οποία τα πρότυπα του γαλλικού κήπου έχουν ήδη υποχωρήσει στις πολιτιστικά κεντρικές περιοχές της Ευρώπης τουλάχιστον κάτω από την πίεση της laquomicroόδαςraquo των νεότερων προτύπων της αγγλικής τοπιοτεχνίας Εντούτοις οι συνθήκες εγκλεισmicroού των τοπιακών διαmicroορφώσεων και η προσπάθεια συγκρότησης microιας ολικής σκηνογραφικής ψευδαίσθησης φαίνεται να διατηρούν σε πολλές περιπτώσεις την καταγωγική σχέση τους microε τον προηγούmicroενο αιώνα 285 Όπως σηmicroειώθηκε αmicroέσως προηγούmicroενα το laquoχωριό της βασίλισσαςraquo δεν περιελάmicroβανε απλά microια φυσικότροπη τοπιακή διαmicroόρφωση ούτε microόνο microια σειρά κτισmicroάτων κατασκευασmicroένων έτσι ώστε να θυmicroίζουν αγροτικό οικισmicroό Αποτελούσε επιπλέον τον χώρο όπου η βασίλισσα και οι κυρίες της ακολουθίας της υποδύονταν αγροτικούς ρόλους ντυmicroένες ανάλογα και συmicromicroετέχοντας σε απλοποιηmicroένες αγροτικές δραστηριότητες

436 Η υπόδειξη επέκτασης στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα Μια από τις καταστατικές παρατηρήσεις του Heinrich Woumlllflin στο καθοριστικό κείmicroενό του για τη σχέση της Αναγέννησης microε το Baroque περιγράφει τα εκφραστικά εγχειρήmicroατα της περιόδου ως συνθέσεις οι οποίες υποδεικνύουν τη δυνατότητα επέκτασης Οι οποίες δηλαδή αντίθετα από τα πρωιmicroότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα δεν περιορίζουν την ολοκλήρωσή τους στο άmicroεσο πεδίο της χωρικής τους οργάνωσης Αντίθετα microάλιστα επιχειρούν να επεκτείνουν την πραγmicroατική τους παρουσία microε όρους υποθετικής επέκτασης της δράσης τους

Πως microπορεί να εφαρmicroοστεί η θεωρητική αυτή υπόδειξη στην περίπτωση των διαmicroορφώσεων του τοπίου Ακόmicroη ειδικότερα πως microπορεί να σχολιαστεί microε περισσότερη λεπτοmicroέρεια το πρόβληmicroα της ανοικτής σύνθεσης σε σχέση microε τους όρους συνθετικού εγκλεισmicroού των διαmicroορφώσεων τοπίου που απασχόλησαν προηγούmicroενα την έρευνα Ε420 και Ε421 (πρώτο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Cian Lorenzo Bernini Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η lsquoΕκσταση της αγίας Τερέζας της Άβιλα Το κεντρικό τmicroήmicroα της γλυπτικής σύνθεσης πλαισιώνεται από τα αρχιτεκτονικά microέλη της κόγχης microε τρόπο που ενισχύει τη δραmicroατική του ποιότητα Ε422 και Ε423 (δεύτερο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Με ανάλογο τρόπο η πυκνή φύτευση που πλαισιώνει τις κηποτεχνικές διαmicroορφώσεις του Vaux le Vicomte αυξάνει την εσωτερική συνοχή της σύνθεσης και ενισχύει την ένταση της αξονικής της ανάπτυξης

H αγία Τερέζα της Άβιλα στη γλυπτική σύνθεση του Bernini286 στροβιλίζεται σε κύmicroατα ιερού πάθους τα οποία εκτείνονται δυνητικά ως πνευmicroατικό φως πέρα από το πεδίο της microαρmicroάρινης γλυπτικής σύνθεσης Μια δέσmicroη χρυσών ακτινών κατέρχεται προς το σύmicroπλεγmicroα της αγίας και του αγγέλου Εκπορεύεται από σηmicroείο άγνωστο από το άπειρο πεδίο της θείας χάριτος η οποία προφανώς υπερβαίνει τη γήινη αρχιτεκτονικά προσδιορισmicroένη κόγχη του γλυπτού Αλλά συνθετικό κέντρο υπάρχει Πρόκειται για το εκστατικό πρόσωπο της αγίας και πολύ περισσότερο για το σηmicroείο της καρδίας της στο οποίο κατευθύνεται η ροmicroφαία του αγγέλου και στο οποίο η θεία χάρις καταλήγει πριν αποδώσει ακτινοβολώντας την αίγλη της στον παρατηρητή Αυτή η ακτινοβολία και εντέλει αυτή η σύνθεση δεν είναι υπαινίσσεται ο δηmicroιουργός του κόσmicroου τούτου Η δυνατότητά της να εκτείνεται πέρα από τα υλικά όρια της φυσικής έκτασης αναφέρεται σε microια συνθήκη πνευmicroατική Η εσωτερική της πλαστική οργάνωση εντούτοις υποδεικνύει ένα κέντρο σύνθεσης ενώ επιπλέον το σύmicroπλεγmicroα από λευκό microάρmicroαρο και επιχρυσωmicroένο microέταλλο ορίζεται microε έmicroφαση από το αρχιτεκτονικό περίγραmicromicroα της κόγχης από το βαθύχρωmicroο microάρmicroαρο των κιόνων που διαφοροποιεί microε σαφήνεια τον εσωτερικό από τον εξωτερικό ως προς τη σύνθεση χώρο Στην κορυφή της κόγχης ένα αόρατο άνοιγmicroα της οροφής λούζει το σύmicroπλεγmicroα microε φως υπερφυσικό ορίζοντας τη microοναδική ουσιώδη κατεύθυνση επικοινωνίας

Η πρώτη παρατήρηση επισηmicroαίνει πως η συνθήκη επέκτασης στο προηγούmicroενο παράδειγmicroα είναι της τάξης του πλασmicroατικού αναφέρεται σε όρους ψευδαισθησιακού χειρισmicroού όπως αυτούς που περιγράφηκαν ήδη κατά τον σχολιασmicroό της σκηνογραφικής συγκρότησης και της laquoθαυmicroατουργικήςraquo προοπτικής των γαλλικών κήπων287 Η ουσιωδέστερη δεύτερη παρατήρηση αναφέρεται στα microέσα εφαρmicroογής αυτού του χειρισmicroού

Προκειmicroένου δηλαδή να υποβάλλουν την αντίληψη της επέκτασης προκειmicroένου να επιτρέψουν την επέκταση προς microια κύρια κατεύθυνση περιορίζουν τη σύνθεση πλευρικά Στην πρώτη περίπτωση η δυνατότητα του γλυπτικού συmicroπλέγmicroατος του Bernini να υποβάλει την αίσθηση της υπερβατικής διαφυγής καθίσταται τόσο εντονότερη όσο αποσπάται από τον υπόλοιπο εσωτερικό χώρο της εκκλησίας microε την ένταξή της σε microια ιδιαίτερη κόγχη Στη δεύτερη περίπτωση η δυνατότητα των κήπων του Vaux le Vicomte να λειτουργήσουν laquoως τηλεσκόπιοraquo να υποβάλουν την αίσθηση πως η αίγλη τους επεκτείνεται υποθετικά έπrsquo άπειρον ενισχύεται ακριβώς από τους όρους του πλευρικού εγκλεισmicroού τους ο οποίος εντείνει τη σηmicroασία του βασικού κατά microήκος άξονα συmicromicroετρίας

Εγκλεισmicroός λοιπόν και υπόθεση επέκτασης πλασmicroατικής εν πολλοίς δεν αποτελούν αντιφατικές κινήσεις στις συνθέσεις του Baroque Εκφράζουν microάλλον συmicroπληρωmicroατικές πλευρές microιας συνθετικής τακτικής στα πλαίσια της οποίας η χωρικότητα περιορίζεται σε πρώτο χρόνο προκειmicroένου να εκτιναχθεί σε δεύτερο Το θέmicroα του συνθετικού εγκλεισmicroού και των αξόνων επικοινωνίας είναι ίσως ευκολότερο να σχολιαστεί στην περίπτωση microιας ελεγχόmicroενης γλυπτικής σύνθεσης ή ενός εξ αρχής ολοκληρωmicroένου δοmicroηmicroένου κήπου παρά στην περίπτωση microιας αστικής ανάπτυξης microιας σε εξέλιξη τοπιακής σύνθεσης εφαρmicroοσmicroένης στο πεδίο της πόλης Είναι δυσκολότερο να υποστηριχθεί κατά την εξέταση των συνθετικών χειρισmicroών που αποτελούν τις αρχικές κινήσεις για την ανάπτυξη microιας microελλοντικής πόλης η οποία δεν πραγmicroατοποιήθηκε κατά την περίοδο του Baroque όπως ισχύει στην περίπτωση των πολεοδοmicroικών προβλέψεων που συνδέονται microε τις Βερσαλλίες Φαίνεται εντούτοις πως οι αρχικοί αυτοί χειρισmicroοί αστικού σχεδιασmicroού διαθέτουν κοινή συνθετική στάση microε αυτήν που χαρακτηρίζει το πρότυπο των κήπων

Στο παράδειγmicroα των Βερσαλλιών τρεις λεωφόροι επεκτείνονται ελπίζοντας στην κατασκευή ενός microελλοντικού αστικού συmicroπλέγmicroατος στη συνέχεια των τοπιακών διαmicroορφώσεων και των ανακτόρων Αστικού συmicroπλέγmicroατος που θα διατηρούσε τη βασιλική αίγλη Μέχρι την υποθετική αυτή αστική ανάπτυξη η έξοδος από τις Βερσαλλίες προς την πόλη σφραγίζεται

286 Το γλυπτό σύmicroπλεγmicroα Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η Έκσταση της αγίας Τερέζα της Άβιλα στην εκκλησία της Santa Maria della Vittoria στη Ρώmicroη που ολοκληρώθηκε στην περίοδο 1647-1652 Το παράδειγmicroα χρησιmicroοποιείται τόσο για να σχολιαστεί η σχέση συνθετικού εγκλεισmicroού και η προς το άπειρο διαφυγή όσο και για να επισηmicroανθεί έστω και πλάγια η σχέση του γαλλικού microοναρχικού Baroque microε τα πολιτιστικά υποδείγmicroατα του ιταλικού καθολικισmicroού κατά την περίοδο της Αντιmicroεταρρύθmicroισης Πρβλ B Βoucher Italian Baroque Sculpture Λονδίνο 1998 287 Θυmicroίζουmicroε πως microια από τις εκδόσεις του θεωρητικού της προοπτικής αναmicroόρφωσης Jean-Franccedilois Niceron είχε τον τίτλο Thaumaturgus Opticus (1646) Πρβλ προηγούmicroενη υποσηmicroείωση

microε δυο κτηριακά laquoπώmicroαταraquo τα κτήρια των Μεγάλων Στάβλων288 που εξασφαλίζουν τον ορισmicroό της microέχρι τότε πραγmicroατοποιηmicroένης βασιλικής σύνθεσης ενώ περιγράφουν προς την πλευρά της microελλοντικής πόλης το laquoπόδι της χήναςraquo289 Ορίζεται έτσι η δέσmicroη τριών λεωφόρων της λεωφόρου του Παρισιού της Αvenue de Paris στο κέντρο και συmicromicroετρικά ως προς αυτήν microε απόκλιση τριάντα microοιρών προς τα νότια της Αvenue de St Cloud και προς τα βόρια της Αvenue de Sceaux Οι τρεις αυτοί άξονες κίνησης δυνητικά επεκτάσιmicroοι επrsquo άπειρον ορίζουν την ανοικτή προοπτική της σύνθεσης προς τη νοτιανατολική πλευρά ενώ προ τη βορειοδυτική πλευρά των ανακτόρων προς την πλευρά δηλαδή των διαmicroορφώσεων του τοπίου των ανακτόρων την ανάλογη σκόπευση του απείρου εξασφαλίζει ο κατά το microήκος άξονας του Μεγάλου Καναλιού

Η αρχική κατασκευή είναι εποmicroένως επεκτάσιmicroη και προς τις δυο πλευρές άλλοτε ως δυνατότητα νοητικού ελέγχου και ταυτόχρονα πραγmicroατικής κατασκευής και άλλοτε microόνο ως συνθήκη της προς τον ορίζοντα υποθετικής επέκτασης της όρασης

E424 H επέκταση της συνθετικής οργάνωσης των Κήπων στις Βερσαλλίες προς την πλευρά της πόλης του Παρισιού (του συγγραφέα)

Αλλά η ελεγχόmicroενη γεωmicroετρία των κήπων διαφοροποιείται ριζικά από το άmicroορφο περιβάλλον της Όmicroοια microπορούmicroε να υποθέσουmicroε την αντίθεση της τελικής σχεδιασmicroένης πόλης προς το δικό της άmicroορφο ή δύσmicroορφο περιβάλλον Στις πρώιmicroες αναπαραστάσεις του Israeumll Silvestre290 η διαφοροποίηση αυτή είναι σαφέστερη προς την πλευρά των κήπων αρχίζει εντούτοις να διαφαίνεται ανάλογη πρόθεση και στην περιγραφή της αντίθετης της αστικής πλευράς του ανακτορικού συγκροτήmicroατος Η σύνθεση είναι βεβαίως επεκτάσιmicroη Επεκτάσιmicroη όmicroως στα πλαίσια ενός microεγαλοπρεπούς κανονιστικού σχήmicroατος προορισmicroένου να αποκλείσει στο εξωτερικό του την ακανόνιστη φύση των ασχεδίαστων φυσικών

288 Les Grandes Eacutecuries 289 Το εφαρmicroόσιmicroο στην περίπτωση του τοπιακού σχεδιασmicroού γενικά patte drsquo oie 290 Γύρω στο 1690 ΠρβλP-A Lablaude The Gardens of Versailles Αγγλ microετ Λονδίνο 1995 σ 35

σχηmicroατισmicroών και των ασχεδίαστων microη πολιτιστικά επεξεργασmicroένων ανθρώπινων κατασκευών

Οι προηγούmicroενες περιγραφές microπορούν να γίνουν κατανοητές microε microεγαλύτερη σαφήνεια αν συγκρίνουmicroε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque microε αυτές του 18ου αιώνα microε την αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου Στη δεύτερη περίπτωση δεν πρόκειται απλά για πολύ microεγαλύτερες διαmicroορφώσεις οι οποίες περιλαmicroβάνουν ακόmicroη και αυτόνοmicroα τmicroήmicroατα φυσικών σχηmicroατισmicroών Το άνοιγmicroά τους στο τοπίο συνδέεται microε την έλλειψη ενός αυστηρού προδιαγεγραmicromicroένου σχήmicroατος έτσι ώστε να microην αντιστοιχούν συνολικά σε microια κεντρικά συγκροτηmicroένη συνθετική δοmicroή Με απλούστερη επαγγελmicroατική διατύπωση οι διαmicroορφώσεις τοπίου της περιόδου του Baroque microπορούν πολύ ευκολότερα να σχεδιαστούν από microνήmicroης Είτε ως περιmicroετρικά ορισmicroένα τοπία είτε ως συνθέσεις που υποβάλουν την laquoπροοπτικήraquo επέκτασης περιγράφουν microια εκτενή διαδικασία ελέγχου Περιγράφουν άρα και την εντονότερη προσαρmicroογή τους σε ένα νοητικό εντέλει σχήmicroα

Ε425 Προηγούmicroενη σελίδα Pierre Patel Vue cavaliegravere du Chacircteau de Versailles Άποψη του Πύργου των Βερσαλλιών από ύψος ιππέα (1668) (CC) Ε426 Επάνω Israeumll Silvestre Versaille-Le Grand Ensemble Βερσαλλίες-Συνολική Άποψη (1687)

44 Η δοmicroική οργάνωση του φυσικού χαρακτηριστική των διαmicroορφώσεων τοπίου του 17ου αιώνα Από την αναφορά στις αναγεννησιακές τοπιακές διαmicroορφώσεις ήδη η διερεύνηση αυτή έχει σχολιάσει την υπόθεση πως το πρότυπο της ζωής microε το οποίο οργανώνονται οι επαύλεις και οι τοπιακές κατασκευές που τις συνοδεύουν κατά την ιταλική Αναγέννηση και τον Μανιερισmicroό συνδέεται άmicroεσα microε τις συνήθειες microιας αστικής στην προέλευση της κοινωνικής οmicroάδας Αναφέρεται δηλαδή στα ήθη της πόλης και στις πολιτικές οικονοmicroικές και ευρύτερες πολιτιστικές επιδιώξεις microιας αστικής στην προέλευσή της τάξης ιδιοκτητών ενώ αναφέρεται επίσης σε συνθετικούς χειρισmicroούς που παραπέmicroπουν microε έmicroφαση στην κτηριακή δοmicroική εmicroπειρία σχεδιασmicroού

Ανάλογος φαίνεται να είναι και ο βασικός ιστός επιρροών που υποβαστάζει τις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα καθώς οι τελευταίες αυτές δεν προφασίζονται καν microια φυσικότροπη διάθεση όπως στα παραδείγmicroατα των αγγλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων που ακολουθούν Αντίθετα είναι εmicroφανής η δοmicroική ένταση των συνθέσεων η οργανωτική έντασή τους που ευνοεί τη microεταφορά της συνθετικής εmicroπειρίας από τα τοπιακά παραδείγmicroατα του γαλλικού Baroque στην περιοχή του αστικού σχεδιασmicroού

Κριτήρια αξιολόγησης Κριτήριο αξιολόγησης 41 Πως συσχετίζετε το πολιτιστικό και πολιτικό laquoπεριβάλλονraquo της περιόδου του Baroque microε τις συνθετικές προτάσεις των τοπιοτεχικών και κηποτεχνικών του προσεγγίσεων Αναφερθείτε ειδικότερα σε θέmicroατα όπως η ανάπτυξη του ορθολογισmicroού και η ενίσχυση της πολιτικής εικόνας των ισχυρών Ευρωπαϊκών βασιλείων ΑπάντησηΛύση Οι κήποι της περιόδου του Baroque έχουν ορθά περιγραφεί ως laquoπολιτικό θέατροraquo προορισmicroένο να προβάλει την ισχύ των microοναρχικών καθεστώτων της Ευρώπης του 17ου αιώνα ή των ισχυρών ανδρών της αυλής και της ευρύτερης πολιτικής και θρησκευτικής ιεραρχίας Αλλά στην τοπιοτεχνική laquoσκηνήraquo της περιόδου προβάλλεται πολύ ευρύτερα η συνολικότερη πολιτιστική δοmicroή της εποχής

Έτσι είναι προφανής η συσχέτιση microε την ορθολογική εφαρmicroογή της Ευκλείδειας γεωmicroετρίας ως βασικό στοιχείο οπτικού ελέγχου των διαmicroορφώσεων Ελέγχου ο οποίος δεν είναι πάντοτε προφανής ως προς τις προθέσεις του καθώς αναλαmicroβάνει σε πολλές τοπιοτεχνικές του εφαρmicroογές όπως και σε εφαρmicroογές που αντιστοιχούν στην εικαστική έκφραση ή στην αρχιτεκτονική να κινηθεί προς την πλευρά ψευδαισθησιακών κατασκευών όπως αυτές που αντιστοιχούν στα παραδείγmicroατα της προοπτικής laquoαναmicroόρφωσηςraquo Πρόκειται εποmicroένως για την εφαρmicroογή γεωmicroετρικών συσχετισmicroών οι οποίοι επιmicroένουν microάλλον στην αλαζονική προβολή του ελέγχου του υποκειmicroένου της νόησης επί του αντικειmicroένου της έκτασης παρά στην καταδεικτική χρήση των microαθηmicroατικών συσχετισmicroών Ανάλογης microεγαλεπήβολης πολιτιστικής στάσης είναι άλλωστε και η χρήση των τεχνολογικών εφαρmicroογών οι οποίες υποστηρίζουν τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Σηmicroαντικές παρεmicroβάσεις εδαφοτεχνικής τάξης και υδραυλικής microηχανικής αποτελούν το αφανές αλλά εκτενέστατο και ισχυρότατο υπόβαθρο των κήπων της περιόδου Επιδεικνύουν και αυτές όπως και κηποτεχνική επιτήδευση εφαρmicroοσmicroένη επί των φυτικών ειδών την πρόθεση των Ευρωπαϊκών βασιλείων να προβάλουν την ισχύ της κοινωνίας τους όχι απλά στον άmicroεσο χώρο των πολιτικών κοινωνικών ηθών αλλά πολύ ευρύτερα σε επίπεδο κοσmicroικής τάξης συνολικού ελέγχου του κόσmicroου Κριτήριο αξιολόγησης 42 Η φυσιογνωmicroία των κήπων της εποχής του Baroque εmicroφανίζεται microάλλον ξένη microε τις σύγχρονες τάσεις της φιλικής προς το περιβάλλον και τα φυσικά του χαρακτηριστικά διάθεσης Πως θα microπορούσαmicroε εποmicroένως να εξηγήσουmicroε το ενδιαφέρον για τη microελέτη της τοπιοτεχνίας του Baroque Ποια είναι τα επιχειρήmicroατα της ενασχόλησης microε τους κήπους της περιόδου του 17ου αιώνα ΑπάντησηΛύση Γιατί να microελετηθούν η θεώρηση και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου του microεγαλοπρεπούς microοναρχικού 17ου αιώνα Γιατί να microελετηθούν όταν το microέγεθος και η microεγαλοστοmicroία των επεmicroβάσεων η παρέmicroβαση στις ελεύθερες φυσικές διεργασίες ανάπτυξης ακόmicroη και το πολιτικό υπόβαθρο αναφοράς τους εmicroφανίζονται τόσο αντίθετες προς τη σύγχρονη οικολογική τοπιακή και ευρύτερα πολιτική microας ευαισθησία Γιατί να microελετηθούν ειδικά στον Ελληνικό ακαδηmicroαϊκό χώρο όταν εmicroφανίζονται τόσο ριζικά αντίθετες microε την τοπιακή εmicroπειρία και τις γνωστές laquoγηγενείςraquo τοπιακές αναφορές microας

Μια πρώτη κριτική απάντηση microπορεί να επισηmicroάνει πως έστω και για λόγους αντίρρησης η microελέτη αναλόγων διαmicroορφώσεων τοπίου δικαιολογείται ως τmicroήmicroα της αναγνώρισης της κατανόησης και της ερmicroηνείας ενός ευρύτερου πολιτικού και πολιτιστικού πλέγmicroατος επιβολής microε εmicroβέλεια επιρροών που αγγίζει τις ηmicroέρες microας

Μια δεύτερη απάντηση microπορεί να υποδείξει πως οι πολιτιστικές κατασκευές οι πολιτιστικές διαmicroορφώσεις του τοπίου εν προκειmicroένω ανεξάρτητα από τους όρους της αρχικής παραγωγής τους αποτελούν κληροδοτήmicroατα της ανθρώπινης ιστορίας Η παρουσία των πολιτιστικών αυτών κατασκευών εποmicroένως ως microνηmicroείων ως υλικών συσσωρεύσεων microνήmicroης εξασφαλίζει τη διαρκή δυνατότητα πρόσβασης στην ιστορική ακολουθία στις συσχετίσεις ή τις ασυνέχειες των ιστορικών περιόδων Πρόκειται βέβαια για το αντικείmicroενο αναφοράς το οποίο επισηmicroάνθηκε microόλις προηγούmicroενα κατά το πρώτο κριτήριο αξιολόγησης

Μια τρίτη απάντηση ειδικότερου προσανατολισmicroού σηmicroειώνει πως η microελέτη αυτών των παραδειγmicroάτων του 17ου αιώνα microπορεί να επισηmicroάνει συγκεκριmicroένους εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές οι κεντρικές και καθοριστικές για τη Δυτική τοπιοτεχνία Η microελέτη τους καθιστά κατανοητή τη σχετική διατήρηση ή τη σχετική αλλαγή των εκφραστικών τρόπων ξεκινώντας από τον 17ου αιώνα και φθάνοντας έως τις εγγύτερες προς τη σηmicroερινή περιόδους Επιτρέπει να περιγραφούν οι εκφραστικές επιρροές που διατηρούνται ή η εκφραστική απόσταση που διανύθηκε Αποδεικνύει για παράδειγmicroα τη διαφορά ανάmicroεσα στη νεότερη απόρριψη της τοπιοτεχνικής επιτήδευσης και στην ακραία κανονιστική διάθεση τη σκηνογραφική πρόθεση την εφαρmicroογή προοπτικών ψευδαισθησιακών τεχνασmicroάτων που συναντούmicroε στις διαmicroορφώσεις τοπίου του Baroque διαmicroορφώσεις οι οποίες παρά την εκφραστική τους υπερβολή εξακολουθούν εντούτοις να καθορίζουν πολλά νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα

Σύmicroφωνα microε την προηγούmicroενη τελευταία επισήmicroανση ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque Ε427 Παρίσι Parc Andreacute Citroeumln Προσπάθεια επανεγγραφής της τοπιοτεχνικής γεωmicroετρικής microεγαλοπρέπειας του 17ου αιώνα στο αστικό πεδίο της σύγχρονης Γαλλικής πρωτεύουσας (του συγγραφέα)

Η microελέτη των διαmicroορφώσεων του τοπίου της εποχής του Baroque επιτρέπει να σχολιαστεί ο σχιζοειδής δυϊσmicroός ανάmicroεσα στο ενδιαφέρον για το φυσικό υπόβαθρο και στην παραγωγή των νοητικών ή των κατασκευαστικών δοmicroών οι οποίες το microετασχηmicroατίζουν σε τέχνηmicroα

Έτσι microετασχηmicroατισmicroένο το εγκαθιστούν στο πολιτιστικό κέντρο των κοινωνιών ή microάλλον ακόmicroη εντονότερα το καθιστούν κεντρική σκηνή των πολιτιστικών αλλά και αυτών ακόmicroη των πολιτικών τους δρώmicroενων 413 Μεθοδολογικές παρατηρήσεις Προσδιορισmicroός της περιόδου και θεωρητικοί συσχετισmicroοί Οι βασικές microεθοδολογικές παρατηρήσεις οι οποίες συνδέονται microε την παρουσίαση των τοπιακών διαmicroορφώσεων της εποχής του Baroque αφορούν καταρχάς τις αποφάσεις για την περιοδολόγηση για τον χρονικό καθορισmicroό των πολιτιστικών φαινόmicroενων που εξετάζονται

Υπάρχει ένα ορισmicroένο χρονικό πλαίσιο το οποίο καθορίζει την περίοδο του Baroque επιβεβληmicroένο από αποφασιστικές για την ιστορία γενικά αποδεκτές σηmicroαντικές ηmicroεροmicroηνίες Μήπως αντίθετα τα επιmicroέρους συστήmicroατα έκφρασης οι διαmicroορφώσεις των γαλλικών κήπων του 17ου αιώνα και η ολλανδική ζωγραφική τοπίου της ίδιας περιόδου για παράδειγmicroα εισηγούνται διαφορετικές το καθένα θεωρήσεις αυτού του ιστορικού πλαισίου237 Το εκτείνουν και το παραmicroορφώνουν προκειmicroένου να καλύψει τις δικές τους τις ιδιαίτερες κάθε φορά απαιτήσεις καθορισmicroού έτσι ώστε στο τέλος να προκύπτει συνεκδοχικά microια πολύσηmicroη ιστορική περιοχή ποτέ απόλυτα βέβαιη ικανή εντούτοις να επιβληθεί αόριστα ως ο κοινός χρόνος των σηmicroαντικότερων φαινοmicroένων

Τοπιακές διαmicroορφώσεις οι οποίες πραγmicroατοποιούνται σε γειτονικές χρονικές θέσεις και οι οποίες εmicroφανίζουν κάποια ιδιαίτερα σταθερά κοινά χαρακτηριστικά δικαιούνται microάλλον να συmicromicroετάσχουν σε αυτήν την προσπάθεια χρονικού ιστορικού καθορισmicroού Βασικό επιχείρηmicroα για αυτήν την παραδοχή αποτελεί η επισήmicroανση πως οι τοπιακές διαmicroορφώσεις και γενικότερα οι αντιλήψεις για το τοπίο περιγράφουν microεταξύ των άλλων σηmicroαντικές για microια συγκεκριmicroένη ιστορική περίοδο συνθήκες όπως αυτές οι οποίες αναφέρονται στα microέσα διαχείρισης του τόπου ή στη σχέση του πολιτισmicroού microε τη φύση

Μια δεύτερη κατηγορία microεθοδολογικών παρατηρήσεων αναφέρεται στη δυνατότητα κοινωνικών πρακτικών όπως αυτές που αφορούν τη διαmicroόρφωση του τοπίου να συσχετιστούν microε θεωρητικές κατευθύνσεις όπως αυτές για παράδειγmicroα που αφορούν τα φιλοσοφικά ρεύmicroατα microιας περιόδου

Ανάλογοι συσχετισmicroοί microπορούν να υποδειχθούν και να διερευνηθούν για κάθε διαφορετική ιστορική περίοδο όπως για την περίοδο της Αναγέννησης η οποία ήδη εξετάστηκε Γίνονται εντούτοις ιδιαίτερα εmicroφανείς κατά την εξέταση του 17ου αιώνα καθώς στο εύρος του αναπτύσσεται και ωριmicroάζει microια από τις σηmicroαντικότερες για την εξέλιξη του ευρωπαϊκού και του δυτικού κόσmicroου θεωρητική φιλοσοφική κατεύθυνση αυτή του ορθολογισmicroού Κατεύθυνση η οποία όχι απλά δεν περιορίζεται στην περιοχή των φιλοσοφικών διερευνήσεων αλλά απαιτεί να αναπτυχθεί σε όλη την έκταση της κοινωνικής ζωής επηρεάζοντας αναmicroφίβολα τις απόψεις για τη διαmicroόρφωση του τοπίου και συmicromicroετέχοντας σίγουρα στις αποφάσεις των ερευνητών για τον ιστορικό χαρακτηρισmicroό της περιόδου

237 Για αυτήν τη συγκεκριmicroένη διαφορά κατευθύνσεων πρβλ την ανάπτυξη αυτού του κεφαλαίου microε το επόmicroενο Είναι microάλλον συνετότερο να microιλήσουmicroε για τα Baroque αυτοκρατορικά πρότυπα του γαλλικού κήπου σε αντιδιαστολή microε microια στραmicromicroένη προς την παρατήρηση του φυσικού τοπίου ολλανδική ζωγραφική και microε microια σεmicroνότερη και αυστηρότερη σε έκφραση ολλανδική τέχνη κήπων που συνδέεται microε την ισχυρή προτεσταντική αστική τάξη της χώρας Η τέχνη των κήπων και τα πρότυπα των τοπιακών θεωρήσεων και διαmicroορφώσεων δεν είναι microόνο χρονικά προσδιορισmicroένα αλλά και συσχετισmicroένα microε ειδικότερα χαρακτηριστικά του πολιτισmicroού όπως οι κοινωνικές οmicroάδες ή τάξεις οι οποίες τα προωθούν η ανάπτυξη της τεχνικής και των επιστηmicroών η κατάσταση και οι κατευθύνσεις των τεχνών ή πολλοί άλλοι αδιευκρίνιστοι παράγοντες της καθηmicroερινότητας που microπορούν να αποδοθούν συνοπτικά ως laquoγενική πολιτισmicroική ατmicroόσφαιραraquo

414 Το ιστορικό εύρος της εποχής του Baroque και η σχέση του microε την τέχνη των γαλλικών κήπων Μια βασική microεθοδολογική απορία για έναν microελετητή microη εξοικειωmicroένο microε τις εσωτερικές διενέξεις της ιστορικής περιοδολόγησης συνδέεται microε την επιλογή και την κατονοmicroασία της περιόδου του Baroque Σε ποιο διάστηmicroα χρόνου microπορούmicroε να προσάψουmicroε τον χαρακτηρισmicroό του ακανόνιστου microαργαριταριού238 που άλλοι τον χρησιmicroοποίησαν microειωτικά και άλλοι τον συνδέουν microε την απαίτηση προβολής της θρησκευτικής ή κρατικής ισχύος και του ελέγχου τον οποίο διαπιστώνουmicroε και σε αυτές τις εκτεταmicroένες διαmicroορφώσεις τοπίου Με ποιόν τρόπο συmicromicroετέχουν στον σχηmicroατισmicroό της περιόδου αυτής τα κλασσικά πρότυπα σε σχέση για παράδειγmicroα microε την Αναγέννηση που προηγείται και την περίοδο του αγγλικού Εmicroπειρισmicroού και του γαλλικού Διαφωτισmicroού που ακολουθούν

Στο θεmicroελιώδες κείmicroενο Renaissance und Barock239 θεmicroελιώδες τόσο για την καθιέρωση του όρου όσο και για την αποτίmicroηση των εκφραστικών τάσεων ο Heinrich Woumlllflin επιmicroένει στα ιταλικά παραδείγmicroατα και στο τmicroήmicroα εκείνο του 16ου αιώνα το οποίο συνδέεται συχνά microε τον Μανιερισmicroό προφανέστατα γιατί τον απασχολούν οι συνθήκες microετάβασης από την laquoειρηνική οmicroορφιάraquo της αναγεννησιακής τέχνης στη laquoδύναmicroη του αισθήmicroατοςraquo240 του Baroque Σε νεότερα συγγράmicromicroατα η αναφορά στον 17ο και 18ο αιώνα είναι δεδοmicroένη όπως συνηθισmicroένη είναι και η παράλληλη αναφορά στη laquoρωmicroαιοκαθολική εκκλησία και στο πολιτικό σύστηmicroα του συγκεντρωτικού γαλλικού Κράτους της εποχήςraquo241

Είναι εντούτοις φανερό πως οι χρήσεις των όρων οι χρονικοί προσδιορισmicroοί και οι συσχετίσεις microεταβάλλονται ανάλογα microε τα ενδιαφέροντα του ερευνητή και microε το εξεταζόmicroενο θέmicroα Για παράδειγmicroα ο Michel Foucault microιλώντας για την περίοδο που εξετάζεται και σύροντας το βάρος του ενδιαφέροντός του προς τις αρχές του 18ου αιώνα την χαρακτηρίζει microε τη γαλλική διατύπωση laquoacircge classiqueraquo Αλλά αυτή η κλασικίζουσα περίοδος διαδέχεται microια επίσης κλασικίζουσα ως προς τα πρότυπά της Αναγέννηση και προηγείται microιας επίσης κλασικιστικής φωτεινής περιόδου242

Αν επιmicroείνουmicroε στα παραδείγmicroατα των τοπιακών διαmicroορφώσεων εντούτοις microπορούmicroε να υποστηρίξουmicroε την οφθαλmicroοφανή άποψη πως το είδος των τοπιακών διαmicroορφώσεων που καταγράφονται στη Γαλλία του 17ου αιώνα διαφοροποιούνται ως προς την ένταση από τα προηγούmicroενα αναγεννησιακά ή microανιεριστικά παραδείγmicroατα Επίσης διαφέρουν εmicroφανώς από τα παραδείγmicroατα που αναπτύσσονται ήδη από το πρώτο microισό του 18ου αιώνα στην βρετανική επικράτεια και τα οποία επιβάλουν microια ριζική microεταστροφή στα ήθη της τοπιακής αντιmicroετώπισης Η microεταστροφή αυτή πρέπει να υπήρξε ιδιαίτερα σηmicroαντική ndash τόσο ώστε όχι microόνο να microνηmicroονεύεται ρητά από τους Εγκυκλοπαιδιστές αλλά και να υποδεικνύει τα γαλλικά τοπιακά πρότυπα ως ήδη πεπαλαιωmicroένα και κατώτερα Τόσο σηmicroαντική ώστε να εισβάλει και σε αυτό ακόmicroη το πολιτικό και πολιτιστικό κέντρο της γαλλικής κηποτεχνίας στις Βερσαλλίες καθορίζοντας τον σχεδιασmicroό του τmicroήmicroατος των κήπων του Petit Trianon

Η αναφορά στους κήπους του Baroque υποδεικνύει εποmicroένως microια διακριτή εκφραστική οmicroάδα τοπιακών διαmicroορφώσεων η οποία αντιστοιχεί σε microια ιδιαίτερη κατεύθυνση τοπιακών ηθών που διαφοροποιούνται από τα προηγούmicroενα και τα επόmicroενα πρότυπα

238 laquoΗ λέξη δεν διέθετε κατrsquo αρχάς τίποτε το εγκωmicroιαστικό το ΄barrueco΄ (αν αποδεχθούmicroε την ισπανική ετυmicroολογία) περιγράφει ένα microαργαριτάρι που microπορεί να προέρχεται από τα βαθιά νερά αλλά χάνει microέρος της αξίας του γιατί δεν είναι απόλυτα στρογγυλόraquo Πρβλ Β Teyssegravedre laquoPreacutesentationraquo Προλογικό σηmicroείωmicroα από Η Woumlllflin Renaissance et Baroque Παρίσι 1961 σ 7 239 ΄Οπ Ο αρχικός τίτλος στην γλώσσα της συγγραφής του έργου 240 Οπ σσ 8182 241 Πρβλ C Norberg-Schulz La signification dans lrsquo architecture occidentale Liegravege 1977 σ 287 242 Κλασικιστικές είναι οι τοπιακές αναφορές της Hypnoerotomachia Poliphili κλασικιστικές οι αναφορές του κεντρικού ηλιακού microυθεύmicroατος στις Βερσαλλίες κλασσικιστικές είναι πολλές από τις αναφορές της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου

Ε42 Η πλατεία του Αγίου Πέτρου από τις Απόψεις της Ρώmicroης Vedute di Roma του Giovanni Battista Piranesi (1748)Ο αρχιτέκτονας της πλατείας Giovanni Lorenzo Bernini αποτέλεσε την πρώτη επιλογή του Louis XIV για τον σχεδιασmicroό των ανακτόρων του Λούβρου και αποθανάτισε τον Γάλλο microονάρχη στη γνωστή προτοmicroή του και στον έφιππο θριαmicroβικό ανδριάντα του των Βερσαλλιών (PD) Χωρίς να αναπτυχθούν σε microεγάλο εύρος επιχειρήmicroατα τα οποία συνάπτονται περισσότερο microε την έρευνα της γενικότερης ιστορικής τεκmicroηρίωσης microπορεί να γίνει αποδεκτό πως ο χαρακτηρισmicroός του Baroque πέρα από τον χρονικό προσδιορισmicroό περιγράφει επιπλέον συνθήκες ταυτόχρονα πολιτικές και πολιτιστικές Ακολουθεί την απαίτηση έκφρασης της ισχύος του καθολικού κλήρου και των ευρωπαϊκών βασιλείων και αποδίδει τη συνέχεια αυτών των απαιτήσεων στο microεγαλεπήβολο αστικό σχεδιασmicroό της πλατείας του Αγίου Πέτρου στις τοπιοτεχνήσεις των γαλλικών chacircteaux και ανακτόρων και στις διαφαινόmicroενες αρχές των φιλόδοξων γαλλικών αστικών χαράξεων Αλλά η έmicroφαση της διάθεσης προβολής στις διαmicroορφώσεις αυτές όπως και οι ιδιαίτεροι ορθοκανονικοί σχηmicroατισmicroοί διαφοροποιούν microε σαφήνεια τον αλαζονικό κλασσικισmicroό της υλικής πλησmicroονής του 17ου αιώνα από τον αφαιρετικότερο και φυσικότροπο ως προς τις προθέσεις του κλασσικισmicroό του 18ου Άλλωστε οι τοπιοτεχνήσεις που αντιστοιχούν στον νεότερο αυτό κλασσικισmicroό εισηγούνται τη microετάβαση microεταξύ των άλλων από τον γιγαντιαίο έστω αλλά microε σαφήνεια οριοθετηmicroένο κήπο του Baroque στην αντίληψη του ελεύθερου τοπίου και του πάρκου

Επιmicroένοντας στις κλασσικιστικές αναφορές αξίζει να σχολιαστεί πως η microανιεριστική ιταλική Villa drsquoEste του 16ου αιώνα υποδεικνύει τη σχέση microε το microυθικό πρότυπο του κήπου των Εσπερίδων όπως και τη σχέση microε τη γειτονική της ρωmicroαϊκή Villa Adriana Στις διαmicroορφώσεις των φυσικότροπων κήπων του Petit Trianon της Marie Antoinette στα τέλη του 18ου αιώνα παρεmicroβάλλεται το κλασσικιστικό περίπτερο microε τη microεγαλεπήβολη και πολλά υποσχόmicroενη επωνυmicroία laquoΝαός του Έρωταraquo ldquoTemple drsquoAmourrdquo243 ενώ ανάλογες αναφορές κλασσικιστικά κτήρια και περίπτερα συναντούmicroε και στα περισσότερα αγγλικά πάρκα της περιόδου που ακολουθεί

243 Σε microικρή microάλιστα απόσταση από τις αγροτικής αναφοράς κτηριακές κατασκευές του laquoΧωριού της Βασίλισσαςraquo

Κλασσικιστική πρόθεση χαρακτηρίζει και τον 17ο αιώνα Αυτό που τον διακρίνει εντούτοις από άλλες περιόδους κλασσικισmicroού προηγούmicroενες ή επόmicroενες δεν είναι ένας ελεγχόmicroενος πολιτικός και πολιτιστικός παραλληλισmicroός ηθών microε τα κλασσικά πρότυπα όσο microια απαστράπτουσα συνολική σκηνογραφία ελέγχου microε κλασσικιστικές αναφορές Στη σκηνογραφία αυτή εν πολλοίς τοπιακά εκφρασmicroένη εντάσσεται η απολλώνια για παράδειγmicroα αλληγορία ικανή να χαρακτηρίσει το σύνολο της ζωής και των δραστηριοτήτων στη βασιλική αυλή του Louis XΙV

Ε43 Nicolas Poussin LrsquoEacuteteacute ou Boaz et Ruth To Θέρος ή ο Βοάζ και η Ρουθ (1660-1664 Λούβρο) Η ελεύθερη φυσιοκρατική προσέγγιση του τοπίου από ζωγράφους του 17ου αιώνα όπως ο Poussin ή ο Claude Lorain υπερβαίνει την τοπιοτεχνία της σύγχρονής τους ιστορικά περιόδου η οποία αντιστοιχεί στις διαmicroορφώσεις του Baroque και καθιστά τους πίνακές τους σηmicroαντικούς ως εικαστικό τοπιακό παράδειγmicroα για τη φυσικότροπη αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου του επόmicroενου 18ου αιώνα που ακολουθεί (PD) Μια ωριmicroότερη microεθοδολογική προσέγγιση θα microπορούσε να θεωρήσει πως ο όρος Baroque περιγράφει περισσότερο ένα σύνολο εκφραστικών τάσεων και διαθέσεων παρά τη συνολική πολιτιστική παραγωγή microιας συγκεκριmicroένης χρονικής περιόδου Μπορούmicroε έτσι να διακρίνουmicroε στο εσωτερικό της ίδιας χρονικής έκτασης αποκλίνουσες εκφραστικές αποκρίσεις οι οποίες διαφοροποιούνται ανάλογα microε τις επιmicroέρους γεωγραφικές περιοχές και τις επιmicroέρους πολιτιστικές οmicroάδες του ευρωπαϊκού χώρου Άλλες χαρακτηρίζονται από την ένταση και την υπερβολή την οποία κύρια περιγράφουmicroε microε τον όρο Baroque και άλλες διακρίνονται από microια αφαιρετικότερη και ηπιότερη κλασσικιστική διατύπωση

Είναι δυνατόν να προσδιοριστούν έτσι διαφορές οι οποίες διακρίνουν την απαίτηση microεγαλοπρέπειας του καθολικισmicroού από έναν αυστηρότερο και περισσότερο λιτό ως προς την έκφρασή του προτεσταντισmicroό244 Αυτή η ελαστικότερη οmicroαδοποίηση τάσεων που συνυπάρχουν επιτρέπει να αποδεχθούmicroε ευκολότερα την ιστορική διαπίστωση σύmicroφωνα microε την οποία ενώ στη γαλλική επικράτεια εντείνεται η συσχέτιση του τοπίου microε την ηγεmicroονική κυριαρχία η φλαmicroανδική και ολλανδική τοπιογραφία επεξεργάζονται και επεκτείνουν φυσιοκρατικά πρότυπα Φυσιοκρατικά πρότυπα τα οποία θα συmicromicroετάσχουν καθοριστικά στη συγκρότηση της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου Με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο ακόmicroη και οι διαmicroορφώσεις των κήπων στις Κάτω Χώρες εmicroφανίζονται παρά τις αmicroοιβαίες επιρροές αυστηρότερες και περισσότερο λιτές σε σχέση microε τα γαλλικά παραδείγmicroατα Επιπλέον αυτή η ελαστικότερη οmicroαδοποίηση τάσεων επιτρέπει να προσδιοριστούν διαφορές ανάmicroεσα στα επιmicroέρους εκφραστικά πεδία διαφορές δηλαδή από τέχνη σε τέχνη όπως αυτές που διαπιστώνουmicroε ανάmicroεσα στις ηγεmicroονικές διαmicroορφώσεις του τοπίου και στις περισσότερο ελεύθερες ζωγραφικές παραστάσεις του Ανάmicroεσα στους βασιλικούς κήπους και στις σύγχρονες τους τοπιακές αναφορές στους πίνακες του Nicolas Poussin για παράδειγmicroα245 415 Τα θεωρητικά ενδιαφέροντα της εποχής του Baroque και η συσχέτισή τους microε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Η περίοδος του 17ου αιώνα όπως και του 18ου αιώνα που ακολουθεί αντιστοιχεί στη ραγδαία ανάπτυξη και στην ωρίmicroανση επιστηmicroονικών θεωριών και καινοφανών φιλοσοφικών προσεγγίσεων Ερευνητές από κάθε είδους περιοχές εξέτασης όπως για παράδειγmicroα αυτές που αφορούν στην αρχιτεκτονική ή στην αρχιτεκτονική τοπίου εmicroφανίζονται υποχρεωmicroένοι να σχολιάσουν έστω και ακροθιγώς τη θεωρητική ένταση της περιόδου και να τη συσχετίσουν microε τα ιδιαίτερα ερευνητικά τους ενδιαφέροντα

Αν όmicroως η παρουσία του Καρτέσιου εισηγείται microια φιλοσοφική κοσmicroογονία στη Δυτική ιστορία η οποία θα χαρακτηρίσει εφεξής το ευρωπαϊκό πνεύmicroα συνολικά246 τότε είναι microάλλον αναmicroενόmicroενο να αναζητηθεί η επιρροή του και σε εκείνες τις αντιλήψεις της εποχής του οι οποίες αφορούν το τοπίο

Τίθεται βέβαια microια σειρά από microεθοδολογικά ερωτήmicroατα όπως αυτό που αφορά τη δυνατότητα microια θεωρητική διερεύνηση του τοπίου να θίγει microε εγκυρότητα φιλοσοφικά θέmicroατα Επίσης όπως αυτό που αφορά τη δυνατότητα των τοπιακών διαmicroορφώσεων να laquoκατοπτρίζουνraquo φιλοσοφικές ανησυχίες και θέσεις της εποχής τους Πρόκειται βέβαια για microεθοδολογικά ερωτήmicroατα που όπως σηmicroειώθηκε και προηγούmicroενα microπορούν να απευθυνθούν προς κάθε ιστορική περίοδο Εισάγονται εντούτοις στην παρούσα διερεύνηση microε έmicroφαση στο σηmicroείο ακριβώς στο οποίο εξετάζονται οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του 17ου αιώνα εξαιτίας της καταστατικής σηmicroασίας για τη Δυτική σκέψη αυτής της συγκεκριmicroένης περιόδου Μια microεθοδολογικά επιθετικότερη υπόθεση εργασίας microπορεί βέβαια να επιmicroείνει πως η αρχιτεκτονική των γαλλικών κήπων δεν laquoκατοπτρίζειraquo microόνο τη συστηmicroατική κανονιστική σκέψη της εποχής της αλλά πως ταυτόχρονα τη συγκροτεί πως αποτελεί ουσιαστικό microέρος της πως συνιστά η ίδια microέλος microιας ευρύτερης πολιτιστικής κατασκευής στην οποία περιλαmicroβάνεται και βασικές θεωρητικές θέσεις της περιόδου

Οι συνήθεις αναλύσεις επιmicroένουν ελάχιστα στην ιδιαίτερη σχέση που microπορεί να έχουν η εξειδικευmicroένη στρατιωτική εκπαίδευση και τα κατασκευαστικά ενδιαφέροντα ενός από τους σηmicroαντικότερους φιλοσόφους της νεότερης Δυτικής ιστορίας microε τον θεωρητικό του φιλοσοφικό προσανατολισmicroό Εντούτοις ο Γάλλος πατέρας του ορθολογισmicroού για ένα τmicroήmicroα

244 Ο Β Teyssegravedre (πρβλ στο προηγούmicroενο σ 13) σχολιάζει microια ανάλογη θεωρητική στάση εξηγώντας laquoΉ βέβαια σύmicroφωνα microε τον Α Hauser microπορούmicroε να διακρίνουmicroε το microπαρόκ της προτεσταντικής αστικής τάξης από το microπαρόκ της Εκκλησίας ή της Αυλής (οι οποίες εξάλλου αποδέχονται τάσεις ετερογενείς που microπορεί να κατευθύνονται προς τον κλασσικισmicroό ή το νατουραλισmicroό) ή βέβαια σύmicroφωνα microε τον V L Tapieacute microπορούmicroε να αντιπαραβάλουmicroε το ΄κλασσικό΄ και το ΄microπαρόκ΄ ακόmicroη και microέσα σε ένα και το αυτό σύνολο έργων ή ακόmicroη να θεωρήσουmicroε ως εστία τη Ρώmicroη ή τη Μαδρίτη και να δείξουmicroε την επέκταση της επιρροής τους και τις διαmicroάχες microε διάφορες εθνικές οmicroάδες (πολιτιστικής) αντίστασηςraquo Στην προσέγγιση που υιοθετείται στη δική microας διερεύνηση ο όρος Baroque περιορίζεται στην περιγραφή ιταλικών ή γαλλικών προτύπων του 17ου αιώνα ενώ για τα παραδείγmicroατα των ολλανδικών αστικών κήπων χρησιmicroοποιείται ο όρος laquoκλασσικόςraquo 245 Πρβλ πίνακες του όπως Η Νύφη και ο Σάτυρος Nymph et Satyr (1625 ndash Εθνική Πινακοθήκη Λονδίνου) ή ο γνωστότερος Οι Βοσκοί της Αρκαδίας Les Bergers drsquo Arcadie (1630 - Λούβρο) ή και Ο Ενταφιασmicroός του Φωκίωνα (1648 ndash Εθνικό Μουσείο Ουαλλίας) Είναι χαρακτηριστικό πως οι πίνακες του Poussin θεωρήθηκαν ζωγραφικά υποδείγmicroατα για τις διαmicroορφώσεις τοπίου της αγγλικής τοπιοτεχνίας του επόmicroενου αιώνα όπως επισηmicroαίνεται σε επόmicroενο στο 6ο κεφάλαιο 246 Παρά την εmicroφάνιση αντιθετικών ρευmicroάτων που αφορούν τόσο στην ειδικότερη περιοχή της φιλοσοφικής θεωρίας και των επιστηmicroών όσο και στο ευρύτερο πεδίο του πολιτισmicroού

της ζωής του υπήρξε υποχρεωmicroένος να microελετά καθηmicroερινά τις κινήσεις στρατιωτικών σωmicroάτων τα οποία έπρεπε να επιτελέσουν microε τη microεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια ένα πρακτικό έργο άmicroεσης και υψηλής κρισιmicroότητας Αυτό το καθηmicroερινό καθήκον υποδείκνυε microε άmicroεσο εφαρmicroοσmicroένο τρόπο την πρακτική σηmicroασία της εσωτερικής λογικής συνέπειας τη δυνατότητα του ορθού λόγου να καθίσταται laquoκύριος και κυρίαρχοςraquo247 του φυσικού πεδίου και της ανθρώπινης ζωής Δεν πρέπει να λησmicroονούmicroε ακόmicroη το ενδιαφέρον του Descartes για την προοπτική και τη συνεργασία του microε τον microηχανικό Villebresieu ενώ είναι επιπλέον γνωστή η σηmicroασία της ακρίβειας που προσέφερε η αναλυτική καρτεσιανή γεωmicroετρία στη βλητική πρακτική των πυροβόλων248 Η άνοδος του ορθολογικού πνεύmicroατος δεν διέθετε εποmicroένως αποσπασmicroένη θεωρητική σηmicroασία Αναπτύχθηκε microέσα σε microια γενικότερη ατmicroόσφαιρα ενδιαφέροντος για εφαρmicroογές στις οποίες πρέπει να περιλάβουmicroε τόσο κατασκευαστικές πρακτικές όσο και κοινωνικές οργανωτικές διεργασίες

Κατ΄ αντίστροφη διάθεση σχολιασmicroού πρέπει να τονιστεί πως οι microεγάλες τοπιοτεχνήσεις του γαλλικού Baroque συνδέονται microε περίπλοκες συχνά microαθηmicroατικές κατασκευές και επιβεβαιώνουν ενισχύοντάς την τη δυνατότητα της θεωρητικής λογικής σκέψης να επιβληθεί στο πραγmicroατικό Με την έννοια αυτή η τοπιοτέχνηση όπως και η αρχιτεκτονική δεν αποτελούν microόνο πεδία εφαρmicroογής εννοιακών κατασκευών διαmicroορφωmicroένων σε άλλα επιστηmicroονικά και θεωρητικά πεδία αλλά προωθούν οι ίδιες διαρκώς ανάλογες εννοιακές κατασκευές Δε συνιστούν απλές laquomicroαρτυρίεςraquo λόγων συγκροτηmicroένων σε άλλα πεδία έκφρασης αλλά αποτελούν σύmicroφωνα microε την ορολογία του Michel Foucault τα laquomicroνηmicroείαraquo ενός δικού τους ιδιαίτερου λόγου ικανού να συmicroβάλλει microε τρόπο σηmicroαντικό στη νεότερη ευρωπαϊκή ιστορία

Με αυτήν την κατεύθυνση σκέψης η σύγκλιση περιοχών όπως η θεώρηση και η αρχιτεκτονική του τοπίου αφrsquo ενός και η φιλοσοφία αφετέρου πρέπει να θεωρείται αναmicroενόmicroενη καθώς όπως διαρκώς επαναλαmicroβάνεται ο χειρισmicroός του τοπίου αποδίδει τις απόψεις των κοινωνιών για τον ευρύτερο τόπο ζωής τους όπως και τη σχέση τους microε το φυσικό Αν ο Καρτέσιος υποδεικνύει στον Λόγον περί της Μεθόδου την κυριαρχία πάνω στη φύση είναι microάλλον απλοϊκός ο ισχυρισmicroός πως η υπόδειξη αυτή προέρχεται από microια αποκοmicromicroένη πρωτογενή διάθεση του εισηγητή της Αντίθετα είναι ιστορικά πιθανότερο να απηχεί τη συνολική στάση κοινωνιών οι οποίες ήδη είχαν αναπτύξει επί δυο αιώνες τουλάχιστον την κυριαρχία πάνω στο φυσικό πεδίο ώστε ο ορθολογισmicroός να επισηmicroοποιεί θεωρητικά και να κατοχυρώνει ρητά microια ήδη κατακτηmicroένη κοινωνική συνθήκη

Έχει ήδη επισηmicroανθεί πως οι διαmicroορφώσεις τοπίου αποτελούν σχηmicroατοποιήσεις του προϋπάρχοντος τόπου και πως διαθέτουν συmicroβολική ποιότητα εντάσσοντας τον τόπο σε ένα laquoτοπίοraquo σηmicroασιών κατασκευασmicroένο ταυτόχρονα microε την υλική διαmicroόρφωση Κατασκευαστικό αποτέλεσmicroα νοητική σχηmicroατοποίηση και σύστηmicroα σηmicroασιών παράγονται εποmicroένως σε συσχετισmicroό το έχουmicroε ήδη τονίσει ως αποτελέσmicroατα microια συνολικότερης laquoδοmicroικήςraquo πολιτιστικής επεξεργασίας Αλλά η φιλοσοφική θεώρηση συνιστά και αυτή δοmicroική νοητική ndash οργανωτική προσέγγιση η οποία είτε εκπορεύεται από τον τόπο είτε όχι επιστρέφει κατ΄ ανάγκην σε αυτόν ώστε να τον microεταλλάξει Αν εποmicroένως η διερεύνηση της αρχιτεκτονικής τοπίου αισθάνεται ανέτοιmicroη ώστε να χειριστεί περιπλοκότερες θεωρητικές ή φιλοσοφικές προσεγγίσεις

247 Πρόταση του Καρτέσιου από τον Λόγον περί της Μεθόδου η οποία σχολιάζεται αναλυτικότερα στη συνέχεια 248 Πρβλ την πληροφορία του πρώτου βιογράφου του Descartes του Andrien Baillet για τη συνεργασία του microε τον microηχανικό Ville-Bressieux microε τον οποίο συναντήθηκε στο Amsterdam το 1634 και έκανε κατά τη συνεργασία τους laquoθαυmicroαστές προόδους στη Μηχανική και στην Προοπτικήraquo Με τον Ville-Βressieux microελέτησε ανάmicroεσα στα άλλα microια καρέκλα-καρότσι (une chariot-chaise) για ανάπηρους πολέmicroου Πρβλ A Baillet La vie de Monsieur Descartes Παρίσι 1691 τ1 σσ 256-259 Επίσης Η Grossmann laquoDescartes and the Social Origins of the Mechanistic Concept of the Worldraquo από το The Social and the Economic Roots of the Scientific Revolution των G Freudenthal και P McLaughlin (επιmicro) Boston 2009 σ 157 laquoΕνώ τις καθαρά microαθηmicroατικές και λογικές απόψεις της Καρτεσιανής Άλγεβρας ή lsquoScience Universelle τις έχει τέλεια παρουσιάσει ο L Brunschvicg και την παραπέρα ανάπτυξή της ως lsquoΓενική Επιστήmicroηrsquo στον Leibniz την έχει εξαιρετικά εκθέσει ο L Couturat οι κοινωνιολογικές πλευρές της lsquoΠαγκόσmicroιας Επιστήmicroηςrsquo του Descartes δεν έχουν εξεταστεί από τους συγγραφείς αυτούς ή από κάποιους άλλους Μπορεί βέβαια να τεθεί το ερώτηmicroα αν υφίσταται καθrsquo οποιονδήποτε τρόπο ανάλογο κοινωνιολογικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να κατανοήσουmicroε πως όντως υπάρχει πρέπει να αντιληφθούmicroε πως όλα τα έργα του Descartes τα έχει βαθιά σηmicroαδέψει η σφραγίδα των microηχανικών αρχών πως ο Descartes εξήγαγε αυτές τις αρχές από τη microηχανική του δηλαδή από τη microελέτη των microηχανών και πως στη συνέχεια τις επέκτεινε στη φυσική και τελικά σε ολόκληρο το σύmicroπανraquo Το κείmicroενο του Grossmann θεωρητικού της οικονοmicroίας και των κοινωνικών επιστηmicroών microέλους του Ινστιτούτου Κοινωνικών Ερευνών της Φραγκφούρτης χρονολογείται από την περίοδο του 1946

microπορεί τουλάχιστον να υποδείξει πιθανές ανάλογες κατευθύνσεις ιδιαίτερα όταν αναφέρεται σε περιόδους οι οποίες προσφέρονται για ανάλογη εξέταση όπως ο 17ος και ο 18ος αιώνας 416 Σχήmicroατα ελέγχου Η ορθολογική ανασύνθεση των τόπων και το υπόδειγmicroα του Γαλλικού κήπου Στο παράδειγmicroα της villa Farnese και των κήπων της παρουσιάστηκε ήδη microια γραmicromicroική ακολουθία επεmicroβάσεων η οποία κλιmicroακώνεται ως προς την ένταση του σχεδιασmicroού microεταβαίνοντας από τον οικιστικό ιστό της ιταλικής κωmicroόπολης της Caprarola στο κτήριο της έπαυλης και στη συνέχεια στους οργανωmicroένους κήπους για να επεκταθεί στις γεωmicroετρικά οργανωmicroένες καλλιέργειες και την αδιαmicroόρφωτη δασική έκταση Πρόκειται για ένα σχετικά περιορισmicroένο σε έκταση παράδειγmicroα στην περιοχή του Lazio στην κεντρική Ιταλία και αντιστοιχεί ιστορικά στην περίοδο του ιταλικού Μανιερισmicroού Μια ανάλογη συνθετική συνθήκη microεγεθυmicroένη στο έπακρο διαπιστώνεται επίσης σε ένα microεταγενέστερο παράδειγmicroα αρχιτεκτονικής τοπίου στο γνωστότερο ίσως της Δυτικής ιστορίας στους κήπους των Βερσαλλιών στην άmicroεση γειτονία της γαλλικής πρωτεύουσας Η σύνθεση οδεύει από την αστική δοmicroή προς την περιοχή της κεντρικής εισόδου στα ανάκτορα Στη συνέχεια προχωρά στη microεγαλοπρεπή κατασκευή των ίδιων των ανακτόρων στην αξονική ακολουθία των κήπων των πλατωmicroάτων και των διαmicroορφώσεων του νερού στην ισχυρή συνθετική παρουσία του Μεγάλου Καναλιού έως ότου βυθιστεί στο άπειρο Ακόmicroη και αν αγνοούσαmicroε τη συνέχεια των χρονικών περιόδων την επαλληλία των εκφραστικών τάσεων την επιρροή που το ιταλικό αναγεννησιακό και microανιεριστικό παράδειγmicroα άσκησε στις αυλές των Γάλλων ηγεmicroόνων microπορούmicroε να αντιληφθούmicroε τη συνάφεια των συνθετικών διαθέσεων οι οποίες βαθmicroιαία οδηγούν από τις τοπιοτεχνικές προτάσεις της ιταλικής Αναγέννησης στις προτάσεις τοπίου και στους κήπους του γαλλικού ειδικότερα και γενικότερα του ευρωπαϊκού Baroque Συνάφεια η οποία καθίσταται τόσο εmicroφανέστερη όσο η διαφορά του microεγέθους των επεmicroβάσεων δεν προκαταλαmicroβάνει τον ανυποψίαστο παρατηρητή

Αλλά ερευνητική υποχρέωση της διερεύνησης αυτής είναι να επισηmicroάνει επίσης την τεράστια διαφορά των microεγεθών249 και τους νέους εκφραστικούς τρόπους τα εκφραστικά εντέλει άλmicroατα microεταβολής τα οποία αυτή η διαφορά κλίmicroακας εισηγείται Αξίζει ίσως να τονιστεί εξαρχής πως η υπέρmicroετρη αύξηση των microεγεθών η υπέρmicroετρη ένταση των χειρονοmicroιών στις τοπιακές διαmicroορφώσεις κατά τον 17ο και κατά το πρώτο microέρος του 18ου αιώνα υποδεικνύουν σηmicroαντικές ποιοτικές microεταβολές Οι διαmicroορφώσεις τοπίου αποκτούν τέτοια αντίληψη κλίmicroακας ώστε να microη microπορεί να θεωρηθεί ως κύρια αφετηρία της συγκρότησής τους η αναφορά στην πεπερασmicroένη φυσική ύπαρξη στις διαστάσεις του βιολογικά πεπερασmicroένου ανθρώπινου σώmicroατος Στη θέση του η κοινωνία της εποχής εγκαθιστά την υπόθεση ενός Υποκειmicroένου της νόησης ενός Υποκειmicroένου εξουσίας άπειρα ισχυρού ικανού να ελέγξει το σύνολο του υπαρκτού κόσmicroου

Ο Michel Foucault στο έργο του Les Mots et les Choses Οι Λέξεις και τα Πράγmicroατα υποδεικνύει πως η ένταση αυτού του ελέγχου είναι τόσο σηmicroαντικότερη όσο λιγότερο πρόδηλη καθίσταται η φυσική παρουσία του Υποκειmicroένου από το οποίο ο έλεγχος εκπορεύεται Αν στο αναγεννησιακό ιταλικό τοπίο παρά τον πλούτο των παρεmicroβάσεων η παραmicroυθία της ανθρωποmicroετρικής συνάφειας εξακολουθεί να είναι αισθητή στην εποχή του Baroque στην laquoκλασσική εποχήraquo όπως την αποκαλεί ο Michel Foucault250 στις παραστάσεις

249 Για να γίνει κατανοητή η διαφορά των microεγεθών αρκεί να σηmicroειωθεί πως η συνολική έκταση των διαmicroορφώσεων και των κτηριακών κατασκευών στην αναγεννησιακή villa Medici στο Fiesole αντιστοιχεί σε ένα πλαίσιο γενικών διαστάσεων εκατό σαράντα επί εξήντα microέτρων και στη microανιεριστική έπαυλη Gamberaia στην Τοσκάνη σε ένα πλαίσιο διαστάσεων εκατό επί διακοσίων σαράντα microέτρων Στην επίσης microανιεριστική villa Farnese το βασικό τmicroήmicroα των κατασκευών αντιστοιχεί σε διαστάσεις διακοσίων δέκα επί εκατόν ογδόντα microέτρων Συγκριτικά η έκταση των διαmicroορφώσεων της εποχής του Baroque στο γαλλικό παράδειγmicroα του Vaux-le-Vicomte προσδιορίζεται από ένα ορθογώνιο διαστάσεων τρεισήmicroισι χιλιόmicroετρων microήκους και περίπου ενός χιλιόmicroετρου πλάτους ενώ στις Βερσαλλίες από ένα ορθογώνιο διαστάσεων πεντέmicroισι επί τέσσερα χιλιόmicroετρα Στις διαmicroορφώσεις της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου οι διαστάσεις εκτινάσσονται σε ακόmicroη microεγαλύτερη κλίmicroακα ως εάν οι αιώνες της ευρωπαϊκής τοπιακής ιστορίας να ανταγωνίζονται ο ένας τον άλλο για το έλεγχο όλο και microεγαλύτερων εκτάσεων Στο αγγλικό πάρκο του Stowe η έκταση της τοπιοτέχνησης αντιστοιχεί σε διαστάσεις επτά επί τρεισήmicroισι χιλιόmicroετρα περίπου microε επιλεκτικές όmicroως περιοχές πυκνότερης τοπιακής διαmicroόρφωσης 250 Σηmicroειώθηκε προηγούmicroενα πως η χρήση των όρων laquoBaroqueraquo ή laquoκλασσικόςraquo αποδίδει τη θεωρητική πρόθεση του microελετητή και συνδέεται microε ειδικότερες ερευνητικές και θεωρητικές σκοπιmicroότητες Στον Michel Foucault οι όροι laquoκλασσική εποχήraquo επιτρέπουν την ταύτιση microε την σταθερότητα του Λόγου και την επέκταση της επιρροής του Καρτέσιου προς την κατεύθυνση της πρώτης περιόδου

και στις κατασκευές της los Reyes251 οι βασιλείς η ελέγχουσα αρχή επιβάλουν την αντίληψη της ισχύος τους microε τον εκτενέστερο δυνατό τρόπο Ακόmicroη και όταν αποκρύπτονται από την άmicroεση αντίληψη του παρατηρητή εξακολουθούν εντούτοις laquoαφrsquo υψηλούraquo να τον εποπτεύουν

Στο τοπίο των Βερσαλλιών η οπτική σύνδεση ανάmicroεσα στις επιmicroέρους περιοχές των διαmicroορφώσεων και στο κεντρικό σηmicroείο της οργάνωσής τους τα ανάκτορα παύει να υφίσταται για microεγάλο microέρος της σύνθεσης Εντούτοις οι αυστηρές σχέσεις οργάνωσης ανάmicroεσα στα συνθετικά microέρη παραmicroένουν και αποκαλύπτονται τmicroηmicroατικά Ο παρατηρητής διαισθάνεται δοmicroικούς συσχετισmicroούς οι οποίοι σκηνοθετούν τη θέση και την κίνησή του χωρίς εντούτοις ο ίδιος να διαθέτει τα microέσα ώστε να αντιπαρατεθεί microαζί τους252 στο πεδίο του φυσικού χώρου τουλάχιστον Οι microελετητές σχολιάζουν το τοπιακό αποτέλεσmicroα microιλώντας για την επιθυmicroία ελέγχου του απείρου253 για την οργανωτική δηλαδή έκταση του τοπιακού σχεδιασmicroού η οποία δεν υπερβαίνει απλά κατά πολύ τα ανθρώπινα microέτρα αλλά υπαινίσσεται microια ακόmicroη microεγαλύτερη έκταση ελέγχου 42 Οι συνθετικοί τρόποι των τοπιακών διαmicroορφώσεων κατά την εποχή του Baroque Σε προηγούmicroενο κεφάλαιο περιγράφονται οι αναγεννησιακοί κήποι ως καθορισmicroένοι από συνθετικούς τρόπους όπως αυτοί της σκηνογραφικής ένταξης τους της οργάνωσης των περίκλειστων τmicroηmicroάτων και της προοπτικής τους οργάνωσης σηmicroειώνοντας τη χρήση των προηγούmicroενων συνθετικών ευρηmicroάτων στα πλαίσια ενός αυστηρού γεωmicroετρικού σχεδιασmicroού ο οποίος καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από τη συmicromicroετρία Η σύνθεση στα παραδείγmicroατα που εξετάστηκαν υποδεικνύει κεντρικά σηmicroεία όρασης που αντιστοιχούν στα σηmicroαντικότερα σηmicroεία της θέας και η αλληλουχία των οποίων συγκροτεί τη βασική συνθετική δοmicroή

Ο Michel Foucault στο έργο του που σχολιάστηκε προηγούmicroενα επιmicroένει στην laquoεπιστηmicroικήraquo όπως την αποκαλεί τοmicroή ανάmicroεσα στους αιώνες που προηγούνται αφενός και στην λαmicroπερή εποχή των Γάλλων αυτοκρατόρων αφετέρου στη λαmicroπερή εποχή του κρατικά εφαρmicroοσmicroένου πολιτικού και πολιτιστικού ορθολογικού πνεύmicroατος Η εξέταση των τοπιακών διαmicroορφώσεων εντούτοις υποδεικνύει σηmicroαντικές σχέσεις συγγένειας έκφρασης σχέσεις καταγωγικές ανάmicroεσα στις δυο αυτές περιόδους εκατέρωθεν της υποθετικής ιστορικής τοmicroής Μένει να διερευνηθούν οι συγκεκριmicroένοι όροι της συνέχειας ανάmicroεσα στις τοπιακές επεmicroβάσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού και στις τοπιακές διαmicroορφώσεις του 17ου αιώνα όπως και να τονιστούν τα σηmicroεία ριζικής εκφραστικής microεταβολής Να εξεταστεί δηλαδή το θέmicroα των ιστορικών επιρροών που ασκούν τα ιταλικά παραδείγmicroατα στα νεότερά τους γαλλικά παραδείγmicroατα ή των ιστορικών υπερβάσεων που ορίζουν τα δεύτερα

του Διαφωτισmicroού laquoΣτις αρχές του 17ου αιώνα κατά την περίοδο που δίκαια ή άδικα την αποκαλούν microπαρόκraquo σηmicroειώνει ο Foucault στο κείmicroενο του Οι Λέξεις και τα Πράγmicroατα Αθήνα 1986 σ 89 Είναι βέβαια χαρακτηριστικό πως ο G Deleuze αντίθετα από τον Foucault χρησιmicroοποιεί ανενδοίαστα για την ίδια περίοδο του 17ου αιώνα τον όρο laquomicroπαρόκraquo 251 Los Reyes οι βασιλείς στα Ισπανικά Αναφορά στον διασηmicroότερο ίσως από τους πίνακες του Diego de Silva Veacutelazquez στον πίνακα Las Meninas (1656) τον οποίο χρησιmicroοποιεί ο Foucault ως πολιτιστικό καλλίτερα laquoεπιστηmicroικόraquo παράδειγmicroα ανάλυσης στο έργο του Les Mots et les Choses Στον πίνακα αυτό οι Ισπανοί βασιλείς Φίλιππος ο Δ΄ και Μαριάννα απουσιάζουν ως σαφής απεικόνιση Εξακολουθούν εντούτοις να αποτελούν το καθοριστικό κέντρο της υποκρυπτόmicroενης αναφοράς σε σχέση microε το οποίο συγκροτείται η εικονιστική δοmicroή του ζωγράφου της αυλής Veacutelazquez Πρβλ επιπλέον σχόλια στη συνέχεια όπως και Μ Foucault στο προηγούmicroενο σσ 27-44 κεφ laquoΟι Ακόλουθεςraquo Στην τελευταία παράγραφο του κεφαλαίου αυτού στη σελίδα 44 ο συγγραφέας δηλώνει πως θεωρεί τον προηγούmicroενο πίνακα ως γενικό υπόδειγmicroα της κλασσικής παράστασης και laquoτου χώρου που διανοίγειraquo Σε αυτήν laquoτο υποκείmicroενο έχει υποστεί έκλειψηraquo Εντούτοις το υποκείmicroενο αυτό είναι εκείνο που θεmicroελιώνει την παράσταση και τον χώρο της και εκείνο προς το οποίο η κανονιστική πρόθεση της παράστασης αποτείνεται ως συνθήκη επιβολής Αξίζει βέβαια να συσχετίσουmicroε τις παρατηρήσεις του Foucault microε τις ανάπτυξη των απόψεων microας για την προοπτική γεωmicroετρία στα παραδείγmicroατα της ανεστραmicromicroένης βυζαντινής προοπτικής και της αναγεννησιακής prospettiva artificialis Για την ανάλυση του Foucault ο J G Merquior σηmicroειώνει microια σειρά από αντιρρήσεις για να καταλήξει πως laquoκατά βάθος ο Foucault δεν lsquoδιαβάζειrsquo τις Κυρίες επί των Τιmicroών αλλά microάλλον επιδίδεται σε microια ανάγνωση του πίνακα microέσω της οποίας προβάλει πάνω του ένα βασικό αξίωmicroα της θεωρίας τουraquo Πρβλ J G Merquior Foucault Αθήνα 2002 σ 80 Πρβλ και άποψη της S Alpers laquoInterpretation without Representation or the viewing of Las Meninasraquo Περ Representations no 1 Berkeley 1983- σσ 30-42 252 Η σύλληψη και η κατανόησή τους υπονοεί τη διεισδυτικότερη γνώση του συνθετικού εγχειρήmicroατος 253 Πρβλ ΑS Weiss Miroirs de lrsquo infini Le jardin agrave la franccedilaise et la meacutetaphysique au XVIIe siegravecle Παρίσι 1992

421 Οι ιστορικοί φορείς της εκφραστικής συνέχειας των Ιταλικών και Γαλλικών προτύπων διαmicroόρφωσης του τοπίου Η Ευρώπη254 σε όλο το διάστηmicroα από τον 15ο αιώνα microέχρι και την περίοδο που εξετάζεται σε αυτό το κεφάλαιο αποτελεί χώρο συνεχών και εντονότατων ανταλλαγών ανάmicroεσα στους πληθυσmicroούς της

Πολλές από τις ανταλλαγές αυτές επιβάλλονται από τους πολέmicroους και τις βίαιες microετακινήσεις πληθυσmicroών Αλλά ακόmicroη και κάτω από βίαιες αναγκαστικές συνθήκες οι σχέσεις πολιτιστικής και πολιτισmicroικής microεταφοράς είναι σηmicroαντικές Παράλληλα εντείνεται διαρκώς η προσωπική επικοινωνία ανάmicroεσα στους λόγιους από διαφορετικές εθνότητες και η απρόσωπη επικοινωνία η οποία καθίσταται ολοένα και πυκνότερη microέσα από την τυπογραφική δραστηριότητα Η διάδοση των αρχιτεκτονικών απόψεων αλλά και των απόψεων για την τέχνη των κήπων φαίνεται πως ωφελείται εξαιρετικά όπως επισηmicroάνθηκε ήδη από το τελευταίο αυτό είδος των πολιτιστικών ανταλλαγών που αναπτύσσονται microέσω της εκδοτικής δραστηριότητας Σε όλη την περίοδο από τις αρχικές εκφράσεις της Αναγέννησης έως και την περίοδο που εξετάζεται εντείνεται επίσης η συνήθεια των ηγεmicroόνων ή των εκκλησιαστικών αρχόντων να προσεταιρίζονται την ποιότητα υψηλών διανοητών και καλλιτεχνών ακόmicroη και αν πρόκειται να τους εισάγουν στις χώρες τους κατά τρόπο ανάλογο microε τα χειρόγραφα τις σηmicroαντικές εκδόσεις ή τα καλλιτεχνικά αντικείmicroενα

Ο ιταλικός νεοπλατωνισmicroός και η ίδρυση της Accademia Platonica συνδέονται microε την αφετηριακή για τον ιταλικό ουmicroανισmicroό άφιξη στη Φλωρεντία του Γεώργιου Πλήθωνα Ο Leonardo da Vinci αποστέλλεται ως πολιτιστικό δώρο στον Ludovico Sforza Δούκα του Μιλάνο πριν ξενιτευτεί αργότερα για να εργαστεί ως καλλιτέχνης και microηχανικός στην αυλή του βασιλιά Francois Ι της Γαλλίας Ένας Γάλλος microηχανικός έmicroπειρος στην κατασκευή υδραυλικών microουσικών οργάνων ο Claude Venard σε microια πορεία αντιδανείου εργάζεται στις τοπιακές διαmicroορφώσεις της ιταλικής Villa drsquo Este Ένας Φλαmicroανδός ζωγράφος o Giusto Utens αναλαmicroβάνει να εικονίσει στις περίφηmicroες lunette τις επαύλεις και τους κήπους των Μεδίκων Ο Γάλλος Jacques Lemercier Πρώτος Αρχιτέκτονας του Βασιλέως Louis XIII που ασχολείται επίσης microε τον αστικό σχεδιασmicroό και τον σχεδιασmicroό κήπων έχει εκπαιδευτεί στη Ρώmicroη Ο Ιταλός γλύπτης και αρχιτέκτονας της εποχής του Baroque Giovanni Lorenzo Bernini δηmicroιουργός της πλατείας του Αγίου Πέτρου προσλαmicroβάνεται από τον Louis XIV το Νοέmicroβριο του 1665 στα πλαίσια microιας συνεργασίας που τελικά αποβαίνει άκαρπη προκειmicroένου να ασχοληθεί microε το σχεδιασmicroό του Λούβρου255 Ο Reneacute Descartes περιοδεύει την κεντρική και Δυτική Ευρώπη αναζητώντας πολεmicroικές περιπέτειες και πνευmicroατικά ερεθίσmicroατα και καταλήγει να εξάγει τη συνολική του παιδεία και τις συγκεκριmicroένες φιλοσοφικές του απόψεις στον ευρωπαϊκό βορρά όπου φθάνει ως εκπαιδευτής της βασίλισσας της Σουηδίας Χριστίνας 422 Οι βασιλικοί οίκοι και η υψηλή πολιτιστική αξιολόγηση του τοπίου Τέλος τα πολιτιστικά πρότυπα ιδιαίτερα τα κηποτεχνικά και τοπιοτεχνικά πρότυπα που συνδέονται microε τις επαύλεις και τα ανάκτορα των ηγεmicroόνων microεταφέρονται ακολουθώντας τα microέλη των βασιλικών οίκων όταν αυτά αναλαmicroβάνουν τη διοίκηση νέων κρατών ή όταν microετακινούνται στα πλαίσια βασιλικών γάmicroων

Ο Γουλιέλmicroος της Οράγγης Stadtholder Κυβερνήτης της Ολλανδίας όταν microετακινείται από τις Κάτω Χώρες προκειmicroένου να δεχθεί ως William ΙΙΙ το στέmicromicroα της Βρετανίας microεταφέρει στα αγγλικά νησιά την αγάπη του για τους κήπους του Baroque την αναφορά στη τοπιακή διαmicroόρφωση του ολλανδικού ανακτόρου του Het Loo όπως και την επιρροή της ζωγραφικής τοπίου των Κάτω Χωρών Ο Κάρολος ο VII βασιλιάς της Ισπανίας όταν προσθέτει στο αρχικό στέmicromicroα του αυτό της Νάπολης και Σικελίας microεταφέρει στους κήπους του νέου ανακτόρου του στην Caserta της Ιταλίας την ανάmicroνηση από τους αυτοκρατορικούς κήπους

254 Ορθότερα η Ευρώπη και ο διαρκώς διαστελλόmicroενος χώρος των εδαφικών ανακαλύψεων και της αποικιακής της επέκτασης 255 Η λύση αυτής της συνεργασίας προς χάριν του Γάλλου αρχιτέκτονα Claude Perrault υποδεικνύει την κάmicroψη της επιρροής των ιταλικών προτύπων στη γαλλική επικράτεια Διαθέτουmicroε όmicroως πραγmicroατοποιηmicroένη από τον Bernini microια εξαιρετική για την παρουσίαση των εκφραστικών τάσεων του ιταλικού Baroque προτοmicroή του βασιλιά Ήλιου όπως και τον έφιππο ανδριάντα του Πρβλ J Rykwert The First Moderns The Architects of the Eighteenth Century Massachusetts 1987 σσ 39-47

της Ισπανίας Την ανάmicroνηση από τους κήπους και τις τοπιακές διαmicroορφώσεις των ισπανικών ανακτόρων της La Granja στο San Ildefonso256 ή του Palacio Real στο Aranjuez

Ε44 ndash Ε45 ndash Ε46 Κατά σειρά οι τοπιακές διαmicroορφώσεις των ισπανικών ανακτόρων της La Granja στο San Ildefonso της Ισπανίας στα βόρεια της Μαδρίτης (CC) Οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του Aranjuez στα νότια της Μαδρίτης περικυκλωmicroένες πια από τον αστικό ιστό (GE) και τρίτη εικόνα οι τοπιακές διαmicroορφώσεις και το ανάκτορο της Caserta στην Ιταλία (GE)

Ανάλογους συσχετισmicroούς αποδεικνύουν και οι πορείες εισόδου των ιταλικών τοπιοτεχνικών προτύπων στον γαλλικό πολιτιστικό χώρο Ανάmicroεσα στους πολλούς τρόπους αυτής της microεταφοράς microια ρητή καταγεγραmicromicroένη συνθήκη επιρροής αναφέρεται στη διαmicroόρφωση των κήπων στα ανάκτορα των Tuileries την οποία επιβάλλει microετά την άνοδό της στο γαλλικό θρόνο η Αικατερίνη των Μεδίκων

Είναι πιθανόν η Αικατερίνη να ευθύνεται για την αιmicroατηρότατη σφαγή257 της νύχτας του Αγίου Βαρθολοmicroαίου Υπήρξε όmicroως σίγουρα η υπεύθυνη για τη microεταφορά του πνεύmicroατος του ιταλικού φλωρεντινού microανιερισmicroού στη Γαλλική πρωτεύουσα Αυτή είναι που αποφασίζει την κατασκευή του πρώτου ανακτόρου των Tuileries του Κεραmicroεικού και των

256 Που σχεδιάστηκε στην τελική του microορφή από τον Ιταλό αρχιτέκτονα και σχεδιαστή σκηνικών τον Filippo Juvarra 257 Σύmicroφωνα microε την άποψη του γιου της και άτυχου συmicroβασιλέα της Charles IX και τις απόψεις πολλών ιστορικών

κήπων που το συνοδεύουν Οι γαλλικοί κήποι της εποχής της αποτυπώνονται στους περίφηmicroους για την ιστορία της ευρωπαϊκής τέχνης Τάπητες των Valois τις Tappiseries des Valois που περιγράφουν microαζί microε τους αλληγορικούς πίνακες του Antoine Caron τους αφιερωmicroένους στον Θρίαmicroβο των Εποχών Les Triomphes des Saisons τις περίφηmicroες εορτές στην αυλή των Valois την περίοδο της βασιλείας της Αικατερίνης258 Εορτές που microεγάλο microέρος τους εξελίσσεται στις τοπιακές εκείνες διαmicroορφώσεις οι οποίες αναπτύσσονται γύρω από τα ανάκτορα και τους βασιλικούς πύργους

Ε47 Αριστερά Tapisserie των Valois που περιγράφει χορό στους κήπους των ανακτόρων του Κεραmicroικού στα 1573 προς τιmicroήν Πολωνών διπλωmicroατικών αποσταλmicroένων Στο κέντρο της παράστασης η Αικατερίνη των Μεδίκων ντυmicroένη στα microαύρα (PD) Ε48 Δεξιά Γιορτή στη Bayonne Προσχέδιο του Antoine Carons για tapisserie που περιγράφει τις εορταστικές εκδηλώσεις κατά τη συνάντηση των βασιλικών αυλών των Valois και των Αψβούργων στους βασιλικούς κήπους στη Bayonne στα 1565 Καθώς οι αυλικοί καmicroακώνουν το ψεύτικο κήτος κόκκινο κρασί ξεπηδά από τις laquoπληγέςraquo (PD)

Την Αικατερίνη και τους γιους της διαδέχεται στον γαλλικό θρόνο ο Ερρίκος της

Ισπανικής Ναβάρας ως Henrie IV της Γαλλίας259 Παντρεύεται σε δεύτερο γάmicroο microια άλλη Ιταλίδα την Marie de Medici κόρη του microεγάλου δούκα της Τοσκάνης και γιαγιά του Louis XIV η οποία εντείνει την ιταλική πολιτιστική επιρροή στη γαλλική αυλή συνδέοντας το όνοmicroά της microε το Palais de Luxembourg και τους κήπους του

258 Οι τάπητες αυτοί περιγράφουν εορτές οι οποίες οργανώνονταν microε την ευκαιρία διπλωmicroατικών συναντήσεων microεγάλης πολιτικής σηmicroασίας Πρβλ F Yates The Valois Tapestries Λονδίνο 1999 259 Μετά το θάνατο του Charles IX το θάνατο της microητέρας του Αικατερίνης των Μεδίκων και τη δολοφονία του αδελφού του και διαδόχου του του Henrie III de Valois

Ε49 Κήποι ndash κεντήmicroατα jardins de broderie στον πύργο του Villandry στο Indre et Loire (CC) Προκειmicroένου να γίνει κατανοητή η βασιλική γενεαλογία των κήπων του γαλάζιου αίmicroατος και η σηmicroασία τους για την τοπιοτεχνία του Baroque πρέπει να τονιστεί πως οι κήποι του ανακτόρου του Κεραmicroεικού των Tuileries είναι το επαγγελmicroατικό περιβάλλον και ταυτόχρονα το αρχικό εκφραστικό πρότυπο microέσα στο οποίο microεγαλώνει ο δηmicroιουργός των σηmicroαντικότερων γαλλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων του 17ου αιώνα ο Andreacute Le Nocirctre αφού ο πατέρας του και ο παππούς του είναι βασιλικοί κηπουροί των Tuileries

Τόσο ο Le Nocirctre όσο και ο σηmicroαντικότερος αποδέκτης του έργου του ο Louis XIV αναπτύσσονται εποmicroένως σε ένα κοινό περιβάλλον τοπιακής παιδείας microε προέλευση ιταλική Παιδείας λεπτοmicroερέστερης για τον πρώτο γενικότερης για τον δεύτερο η οποία συνδέει τις διαmicroορφώσεις των κήπων όχι απλά microε τη βασιλική πολυτέλεια αλλά microε την προβολή της βασιλικής κρατικής ισχύος laquoΗ Υψηλότης σας γνωρίζειraquo τονίζει ο Jean-Baptiste Colbert γενικός επιθεωρητής των οικονοmicroικών του Βασιλιά Ήλιου συmicroβουλεύοντας τον microονάρχη laquoπως microε εξαίρεση τις ξεχωριστές πράξεις του πολέmicroου τίποτα δεν σφραγίζει τόσο το microεγαλείο και το πνεύmicroα των ηγεmicroόνων όσο τα κτήρια και όλοι οι επιγενόmicroενοι σχηmicroατίζουν άποψη γι΄ αυτούς microε microέτρο αυτά τις υπέροχες οικίες που (οι ηγεmicroόνες) όρθωσαν στη διάρκεια της ζωής τουςraquo260 Οικίες βασιλικές βέβαια ανάκτορα ανάλογα των Βερσαλλιών που αποτελούσαν κέντρα αντίστοιχα microεγαλοπρεπών τοπιακών διαmicroορφώσεων

260 Ο Colbert γράφει το γράmicromicroα αυτό το 1665 ενόσω η κατασκευή των Βερσαλλιών βρίσκεται σε εξέλιξη τονίζοντας τους φόβους του για το αποτέλεσmicroα και προτρέποντάς τον Louis XIV να επιmicroείνει στην ποιότητα των κατασκευών laquoΤι κρίmicroαraquo συνεχίζει laquoο microεγαλύτερος βασιλιάς και ο περισσότερο ενάρετος αυτός που διαθέτει την αρετή εκείνη που κάνει τους microεγαλύτερους ανάmicroεσα στους ηγεmicroόνες να κριθεί microε το microέτρο των Βερσαλλιώνraquo Από C Santini Il giardino di Versailles Natura artificiomodello Bologna 2007 σ 71

43 Η εκφραστική συνέχεια και η διαφοροποίηση των Ιταλικών και των Γαλλικών προτύπων διαmicroόρφωσης του τοπίου Στους κήπους τους οποίους ο Le Nocirctre σχεδιάζει για τον βασιλιά τα microέλη της αυλής και την ανερχόmicroενη αστική τάξη261 κάποιοι από τους συνθετικούς τρόπους της παλαιότερης ιταλικής κηποτεχνίας διατηρούνται κάποιοι εφαρmicroόζονται σε περιορισmicroένη κλίmicroακα επιmicroέρους επεισοδίου ενώ άλλοι εξελίσσονται και αποκτούν κλίmicroακα ένταση και λαmicroπρότητα την οποία ποτέ πριν δεν είχαν προσεγγίσει Ε410 και Ε411 Diego de Silva Veacutelasquez Las Meninas Οι Ακόλουθες 1656 Ο συνολικός πίνακας αριστερά (PD) και η λεπτοmicroέρεια του βασιλικού ζεύγους (PD) απεικονισmicroένου στον καθρέφτη του βάθους Όπως στον πίνακα έτσι και στις τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque ο κυρίαρχος microονάρχης πίσω από τα νώτα του microέσου θεατή φαίνεται να αποτελεί τον ουσιαστικό κεντρικό αποδέκτη της διαmicroόρφωσης 431 Η γεωmicroετρική οργάνωση των κατόψεων και η εφαρmicroογή της συmicromicroετρίας Η αντίληψη της γεωmicroετρικής οργάνωσης των κατόψεων για παράδειγmicroα όπως και της γλυπτικά κλαδεmicroένης φυτικής microάζας παραmicroένει και εξελίσσεται microε τέτοια έmicroφαση ώστε να περιγράφεται microε έναν χαρακτηρισmicroό απόλυτα microη φυσικό συνώνυmicroο της λεπτότατης επεξεργασίας Jardins de broderie κήποι-κεντήmicroατα θα αποκληθούν όπως ήδη έχει σηmicroειωθεί τα τmicroήmicroατα εκείνα των τοπιακών διαmicroορφώσεων τα οποία διατηρούν microια λεπτότατη και απόλυτη σχηmicroατοποίηση της φύτευσης

Σύmicroφυτη microε την αντίληψη της γεωmicroετρικής οργάνωσης παραmicroένει η αντίληψη της συmicromicroετρίας που εφαρmicroόζεται και σε επιmicroέρους τmicroήmicroατα στους κήπους-κεντήmicroατα ή στα επιmicroέρους πλατώmicroατα στις δεξαmicroενές και τις διαmicroορφώσεις του νερού στη διάταξη των chacircteaux και των άλλων κτηριακών κατασκευών που εντάσσονται στη σύνθεση του τοπίου

261 Ενδεικτικά τις Βερσαλλίες για τον Louis XIV το Chantilly για τον θείο του microονάρχη τον Grand Condeacute το Vaux-le-Vicomte για τον Nicolas Fouquet και τις διαmicroορφώσεις στο Chacircteau de Sceaux για τον αντίπαλο και διάδοχο του Fouquet τον Jean Baptiste Colbert Αλλά ο τοπιακός σχεδιασmicroός εκ microέρους του Le Nocirctre επεκτείνεται και πέρα από τα γαλλικά σύνορα Πρβλ αναφορές στη συνέχεια

Στις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque όmicroως πολύ περισσότερο από όσο στις διαmicroορφώσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού οι επιmicroέρους συmicromicroετρικές οργανώσεις των τmicroηmicroάτων της σύνθεση υποβάλλονται σε microια ενιαία κεντρικά οργανωmicroένη συmicromicroετρική διάταξη αποφασισmicroένη να καθορίσει την microεγαλοπρέπεια του κεντρικού συνθετικού άξονα και τη σχέση της όρασης του παρατηρητή microε απώτατα σηmicroεία θέας

Η αmicroεσότερη και σηmicroαντικότερη ταυτόχρονα παρατήρηση για την περιγραφή αυτών των διατάξεων αναφέρεται στην ισχύ και στο εξαιρετικά microεγάλο microήκος που αποκτά αυτός ο κεντρικός άξονας συγκριτικά microε τις διαmicroορφώσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού Μήκος το οποίο όπως υποδεικνύουν οι microελετητές τείνει να διαφύγει από την πεπερασmicroένη αντίληψη καθώς χάνεται στον ορίζοντα σκοπεύοντας προς το άπειρο Ακολουθώντας προηγούmicroενο σχόλιο της διερεύνησης πρέπει να επαναλάβουmicroε πως ο υποθετικός παρατηρητής δεν microπορεί να περιοριστεί στην πεπερασmicroένη συνθήκη του κοινού περιπατητή επισκέπτη Αντιστοιχεί microάλλον στο Υποκείmicroενο του ελέγχοντος λόγου ή έστω του κυρίαρχου microονάρχη ο οποίος πίσω από τα νώτα του ταπεινού σηmicroερινού θεατή εξακολουθεί να αποτελεί όπως και στην περίπτωση των Ακολούθων της Πριγκίπισσας262 τον ουσιαστικό κεντρικό αποδέκτη της τοπιακής διαmicroόρφωσης 432 Ο εγκλεισmicroός των τοπιακών διαmicroορφώσεων Στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα η συνήθεια των ιταλικών κηποτεχνηmicroένων περίκλειστων χώρων των τοπιακών stanze διατηρείται αποσπασmicroατικά αλλά η κύρια συνθετική πρακτική είναι αυτή της εκτεταmicroένης ακολουθίας χώρων ανοικτών microεταξύ τους οι οποίοι αναπτύσσονται γραmicromicroικά κατά τρόπο αξονικό τονίζοντας την επιβολή της microεγάλης κλίmicroακας των διαmicroορφώσεων πάνω στη ανθρώπινη διάσταση Ένας άλλος εγκλεισmicroός εmicroφανίζεται όmicroως πολύ microεγαλύτερης κλίmicroακας προκειmicroένου να ορίσει πλευρικά το ενιαίο συνθετικό σύνολο έτσι ώστε η έmicroφαση του κατά microήκος άξονα και της κεντρικής ως προς αυτόν συmicromicroετρίας να επιτείνεται Ο εγκλεισmicroός αυτός microπορεί να επιτυγχάνεται όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte microε την ευφυή ερmicroηνεία του αρχικού αναγλύφου του εδάφους και την αναπροσαρmicroογή του microε χωmicroατουργικές εργασίες Αλλά πραγmicroατοποιείται επίσης χάρις στην πλαισίωση microε πυκνότατη φύτευση είτε αυτή παράγεται microε ενίσχυση της προϋπάρχουσας όπως πάλι στην περίπτωση του Vaux le Vicomte είτε microε την εξ αρχής φύτευση όπως στην περίπτωση των Βερσαλλιών

Στα περισσότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα η σύνθεση των microικρών σχετικά τοπιακών διαmicroορφώσεων είναι στις περισσότερες περιπτώσεις ανοικτή στρέφεται προς έναν πολύ microεγαλύτερο περιβάλλοντα χώρο Ο χώρος αυτός ως ζωντανό σύνολο σχέσεων πέρα από την έπαυλη και τους κήπους της όπως στα παραδείγmicroατα γύρω από τη Φλωρεντία εντάσσεται στην τοπιακή ερmicroηνεία microέσω του επιλεγmicroένου τρόπου θέασης Μέσω της από απόσταση δηλαδή επιλεγmicroένης οπτικής συσχέτισης η οποία αναφέρεται στο περιβάλλον σύνολο όπως αυτό υπάρχει πέρα από τη διαmicroόρφωση περιλαmicroβάνοντας βέβαια φυσικά ή κατασκευασmicroένα σηmicroεία αναφοράς Στα παραδείγmicroατα του Baroque αντίθετα οι τοπιακές διαmicroορφώσεις αποφασίζουν να καταστούν microε έmicroφαση αυτοαναφορικές όπως microόλις προηγούmicroενα σηmicroειώθηκε Επιλέγουν αντί για τη σκηνογραφική ενσωmicroάτωση στο περιβάλλον τοπιακό υπόβαθρο την εφαρmicroογή microιας αποσπασmicroένης από το εξωτερικό περιβάλλον σκηνογραφικής συγκρότησης η οποία να εξασφαλίζει τον πλήρη εσωτερικό έλεγχο Έτσι στο Vaux le Vicomte η συνολικότερη αντίληψη της σύνθεσης από τη νότια όψη του πύργου υποτάσσεται σε microια κεντρική γραmicromicroική στόχευση που αναφέρεται microε έmicroφαση σε έναν κύριο τρόπο θέασης προς το βάθος της διαmicroόρφωσης και τον ουρανό Στις Βερσαλλίες πάλι η θέα των κήπων από τον εξώστη του πρώτου ορόφου του ανακτόρου δεν επιτρέπει καν τη συνολική επισκόπηση της αλληλουχίας των διαmicroορφώσεων αλλά υποχρεώνει σε τmicroηmicroατικές διαδοχικές προσεγγίσεις καθορισmicroένες από την αξονική πάντα οργάνωση Τόσο στην πρώτη όσο και στη δεύτερη περίπτωση πύργος και ανάκτορα συνιστούν το

262 Στον πίνακα του Veacutelazquez Las Meninas Βλ και προηγούmicroενα

ενδιάmicroεσο αρχιτεκτονικό στοιχείο microέσω του οποίου διέρχεται ο επισκέπτης προκειmicroένου να ελεγχθεί η κίνηση και η εποπτεία του χώρου

Στους προηγούmicroενους χειρισmicroούς εγκλεισmicroού η νεότερη θεωρητική διερεύνηση προσθέτει microια επιπλέον συνθήκη αυτήν η οποία πραγmicroατοποιείται όταν microια επιφάνεια κάmicroπτεται Ο Gilles Deleuze ερευνώντας την περίοδο του Baroque επιmicroένει όπως θα αναλυθεί εκτενέστερα στην συνέχεια στον προσδιορισmicroό των laquoσηmicroείων καmicroπήςraquo τα οποία microπορούν να επιτείνουν την εσωστρέφεια microορφικών σχηmicroατισmicroών263 Ο Deleuze δεν αναφέρεται βέβαια σε τοπιακές διαmicroορφώσεις Εντούτοις οι τοπιοτεχνήσεις της εποχής που εξετάζει επισηmicroαίνουν άλλοι ερευνητές επιmicroένουν να laquoκάmicroπτονταιraquo προς το εσωτερικό τους συνήθως microε τρόπο άδηλο ελέγχοντας την κίνηση και την όραση του περιπατητή 433 Οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque ως γιγαντιαίες σκηνογραφικές κατασκευές

Ε412 Η αmicroφιθεατρική διαmicroόρφωση των κήπων Boboli στο Oltrarno στην Φλωρεντία Αναπαράσταση του 18ου αιώνα (PD) Έχει ήδη υποδειχθεί πως οι τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque είναι συνήθως εξαιρετικά microεγαλύτερες από αυτές της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού ενώ επιπλέον εmicroφανίζονται microε έmicroφαση αυτοαναφορικές σε σχέση microε τις προηγούmicroενες και συγκροτηmicroένες σκηνογραφικά microε τρόπο που επιτείνει την αυτοαναφορική στραmicromicroένη προς το εσωτερικά σύνθεσή τους

Η χρήση ορολογίας συναφούς microε το θέατρο για την περιγραφή των τοπιακών διαmicroορφώσεων του 17ου αιώνα δεν είναι βέβαια microεταφορική Οι δηmicroιουργοί τους όπως και οι βασιλικές αυλές αντιmicroετώπιζαν αυτούς τους χώρους ως το πολιτικό και πολιτιστικό θέατρο όπου η καθηmicroερινότητά τους έπρεπε να υποδυθεί

263 Για την έντεχνη κάmicroψη των microορφωmicroάτων προς το εσωτερικό τους η οποία προσδιορίζεται από τα σηmicroεία καmicroπής όπως την εξετάζει ο Gilles Deleuze στο έργο του Le Pli Η Πτύχωση αλλά και για τη δυνατότητα συσχετισmicroού αυτής της θεώρησης microε τη συνθήκη συνθετικού εγκλεισmicroού του γαλλικού κήπου της εποχής του Baroque βλ αναλυτικότερο σχολιασmicroό στη συνέχεια

ρόλους συγκεκριmicroένης συmicroπεριφοράς και να ενσωmicroατωθεί σε τελετές και εορταστικά σχήmicroατα σκηνοθετηmicroένα από εξειδικευmicroένους τελετάρχες που συνεργάζονται στενά microε δραmicroατουργούς και ηθοποιούς264 Έτσι τα κτήρια και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου αποβαίνουν το microόνιmicroο σκηνικό πλαίσιο το οποίο υποδέχεται τις επιmicroέρους δράσεις ή τα συνολικότερα τελετουργικά εορταστικά και θεατρικά σχήmicroατα Επιτρέπει σε αυτές τις πολυποίκιλες δράσεις να αναπτυχθούν και επιτείνει τη microεγαλοπρέπειά τους Με ειδικότερο τρόπο αποτελεί συνηθισmicroένη πρακτική στις αρχές ιδιαίτερα της περιόδου που εξετάζεται να προσθέτουν πραγmicroατικά σκηνικά στο χώρο των κήπων όπως για παράδειγmicroα στο καταληκτικό σηmicroείο του κεντρικού συνθετικού άξονα ώστε η όραση να εκτείνεται προοπτικά παραmicroένοντας εντούτοις εγκλωβισmicroένη στο ελεγχόmicroενο εσωτερικό της τοπιακής διαmicroόρφωσης

Ε413 Οι κήποι του Chantilly ως θεατρικός χώρος που αποκαλύπτεται στην ελέγχουσα όραση του Βασιλιά-Ήλιου Από την εντυπωσιακή για την ιστορική της αληθοφάνεια κινηmicroατογραφική ταινία Franccedilois Vatel του Roland Joffeacute (2000 ndash του συγγραφέα)

laquoΣτα microέσα του 17ου αιώνα δηmicroοσιεύονται δυο γαλλικές πραγmicroατείες για την τέχνη των κήπωνraquo σηmicroειώνουν οι Steenbergen και Reh265 Η πρώτη που έχει τον τίτλο laquo΄Le jardin de plaisir΄ (΄Ο Κήπος Της Χαράς΄) στα 1651 ήταν γραmicromicroένη από τον Andreacute Molletraquo Η δεύτερη που αποδίδεται στον πατέρα του τον Claude Mollet αρχικηπουρό του βασιλιά έχει τον τίτλο laquo΄Theacuteacirctre des plans et jardinages΄ (΄Θέατρο σχεδίων και κηπουρική΄) δηmicroοσιεύεται το 1652 microετά τον θάνατό του και είναι αφιερωmicroένη στον Andreacute Le Nocirctreraquo

Η σκηνογραφία που επιβάλλεται εντέλει στην τοπιακή θεώρηση του Baroque είναι αυτή microιας ελεγκτικής θέασης κατά το δυνατόν συνολικής όπου η διαδοχή των επιmicroέρους τmicroηmicroάτων οδηγεί βαθmicroιαία στην αποθέωση της πολιτιστικής microεγαλοπρέπειας στην κατrsquo ουσίαν αποθέωση του βασιλικού microεγαλείου του microονάρχη ο οποίος απευθύνεται στη σκηνή από το σηmicroείο του κεντρικού laquoθεωρείουraquo του διευρυmicroένου αυτού θεάτρου από τη θέση του κεντρικού σηmicroείου θέας Η σκηνικότητα των Ιταλικών επαύλεων εmicroφανίζει σε κάποιες περιπτώσεις ανάλογη διάθεση Ποτέ όmicroως microε αυτήν την ένταση και την εmicromicroονή του συνολικού εγκλεισmicroού στο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο τοπιακό τέχνηmicroα Στην παλλαδιανή άλλωστε εκδοχή της Villa Rotonda η πρόσβαση προς το τοπίο microολονότι κεντρική κατά τις εξόδους από την έπαυλη εmicroφανίζεται ως περίπου ισότιmicroη πολλαπλότητα θέασης προς ένα περιβάλλον φυσικό 266

264 Ο Μολιέρος όπως σηmicroειώνεται στη συνέχεια συmicromicroετέχει στις εορτές των εγκαινίων του Veaux le Vicomte παρουσιάζοντας στους χώρους των διαmicroορφώσεων ένα νέο θεατρικό έργο του ενώ τρία από τα γνωστά έργα του παρουσιάζονται για πρώτη φορά στους χώρους των Βερσαλλιών Πρβλ P-A Laplaude The Gardens of Versailles Λονδίνο 1995 σσ 21-31 Πρόκειται για τα έργα Les Facirccheux Tartuffe και Le Mariage Forceacute 265 Πρβλ C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 145 266 Είναι χαρακτηριστική στην εκδοχή της Villa Rotonda η έλλειψη του συγκροτηmicroένου συνοδευτικού κήπου ο οποίος στις περισσότερες περιπτώσεις τοπιακών διαmicroορφώσεων της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού συmicroπληρώνει ως ενδιάmicroεσος τη σχέση ανάmicroεσα στο κτήριο και στο περιβάλλον τοπίο

434 Η κεντρική παρουσία του ηγεmicroόνα χαρακτηριστική των τοπιακών απόψεων του 17ου αιώνα Γεωmicroετρική οργάνωση και τονισmicroός των συmicromicroετρικών διατάξεων εγκλεισmicroός των διαmicroορφώσεων σκηνογραφικός επαναπροσδιορισmicroός του εσωτερικού τους χώρου όλες αυτές οι συνθήκες τοπιακής οργάνωσης σκοπό έχουν να ενισχύσουν τον έλεγχο του τοπίου από την κυρίαρχη κεντρική θέση όρασης Σκοπό έχουν να επιβάλλουν microια συγκεκριmicroένη άποψη ηγεmicroονικού ελέγχου η οποία υπερβαίνει κατά πολύ τα παλαιότερα συγγενή αναγεννησιακά παραδείγmicroατα Επιπλέον διαφοροποιείται ριζικά από τα τοπιακά ήθη τα οποία εισηγείται ήδη από την περίοδο του 17ου αιώνα η εν πολλοίς φυσιοκρατική περιγραφική ολλανδική ζωγραφική τοπίου267

Αλλά η εντονότερη αντίθεση προς την κεντροθετηmicroένη αυτή αντίληψη αναφέρεται microάλλον στη ριζική διαφορά της από τη νεωτερική προσέγγιση Στην εmicroπειρία των δυο τελευταίων αιώνων η γεωmicroετρική κανονικότητα τείνει microε microεγαλύτερη ή microικρότερη αποφασιστικότητα να παραγκωνιστεί σε όφελος της ελευθερίας της όρασης και ακόmicroη περισσότερο σε όφελος της ελευθερίας της κίνησης microέσα στο τοπίο Στα ακραία νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα το τοπίο δεν κατασκευάζεται ούτε παρίσταται πλέον ως υπόβαθρο επιβεβληmicroένων κινήσεων αλλά αντιmicroετωπίζεται ως πεδίο εκδήλωσης microιας αυτεξούσιας και εποmicroένως συχνά απρόβλεπτης δυναmicroικής Ο περιπατητής εmicroφανίζεται έτοιmicroος να αποδεχθεί τη βύθισή του σε ένα σαγηνευτικό και πιθανόν επίφοβο τοπιακό υποδοχέα microε τον ίδιο περίπου τρόπο microε τον οποίο το κοινό της ζωγραφικής του ύστερου Ροmicroαντισmicroού αποδέχτηκε τους νεφελώδεις πίνακες του William Turner Στους πίνακες αυτούς η εmicromicroονή στο φυσικό υπόβαθρο εντείνεται Όχι απλά γιατί τα πρόσωπα υποβαθmicroίζονται ή απουσιάζουν αλλά πολύ περισσότερο γιατί η δυναmicroική απόδοση φυσικών διεργασιών στα όρια της αφαίρεσης θέτει υπό αίρεση τη στατική θεώρηση άρα και τον κεντρικό πολιτιστικό έλεγχο του θέmicroατος

Η αγωνία αυτής της φυγόκεντρης τοπιακής θεώρησης γίνεται ίσως σαφέστερη σε παλαιότερες microεταβατικές παραστατικές προσεγγίσεις στους πίνακες του πρώιmicroου Ροmicroαντισmicroού Στο εικαστικό εγχείρηmicroα του Eugegravene Delacroix στην περιγραφή του για την Καταστροφή της Χίου για παράδειγmicroα ή στο ακόmicroη παλαιότερο πίνακα του Antoine-Jean Gros στην περιγραφή του Πεδίου της microάχης του Eylau Σε παραστάσεις δηλαδή όπου τα σώmicroατα εmicromicroένουν αλλά η σύνθεση επιχειρεί να διαφύγει πλευρικά συνεχίζοντας την παρουσία της έξω από τα πλάγια όρια του πίνακα Υποδεικνύοντας δηλαδή το συνεχιζόmicroενο εύρος του τοπίου ως τον απόλυτο τελικό φορέα της δυναmicroικής εικονιστικής δράσης

Τα τοπιακά ήθη του γαλλικού Baroque τα πρότυπα δηλαδή της οργάνωσης των κήπων όπως αυτά εmicroφανίζονται στη γαλλική ιδιαίτερα επικράτεια χαρακτηρίζονται από την κεντρική συνθήκη ελέγχου η οποία πρέπει να οριστεί ως το βασικό στοιχείο της αντίθεσής τους προς τις νεότερες ροmicroαντικές και νεωτερικές προσεγγίσεις

Με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο στη γαλλική εικονογραφία του 17ου αιώνα ζωγράφοι όπως ο Adam Frans van der Meulen268 περιγράφουν στους πίνακες τους εκτεταmicroένα τοπία microε χειρισmicroούς που θυmicroίζουν τη ζωγραφική τοπιογραφία των Κάτω Χωρών269 Αλλά οι πίνακες δεν είναι θεmicroατικά τοπιογραφικοί κατά κύριο λόγο Στο κέντρο του πίνακα έφιππη κυρίαρχη η Υψηλότης του ο στρατηλάτης microονάρχης στρέφεται υπεροπτικά προς τον θεατή υποχρεώνοντας αβίαστα το άλογό του να ανυψωθεί σε στάση dressage Η κυριαρχία πάνω στο υπέροχο ζώο που η φυσική του δύναmicroη έχει microετατραπεί microε τη συνεχή εκγύmicroναση πρώτα σε πολεmicroικό όπλο και στη συνέχεια σε ελεγχόmicroενο αισθητικά πρότυπο τονίζει σε πρώτο επίπεδο αυτό που επαναλαmicroβάνεται στο βάθος του πίνακα Επαναλαmicroβάνει δηλαδή και τονίζει την κυριαρχία πάνω στον τόπο

267 Για τη ριζική αυτή διαφορά βλ επόmicroενο κεφάλαιο Η Alpers στηρίζει την εξέταση ανάλογων αντιθέσεων στην αντίθεση ανάmicroεσα στην laquoαφηγηmicroατικήraquo αναγεννησιακής καταγωγής τάση και στην laquoπεριγραφικήraquo τάση που γεννιέται στις Κάτω Χώρες εξετάζοντας βέβαια τη διαφορά που προκύπτει στο πεδίο της ζωγραφικής Η διερεύνηση που ακολουθεί επιχειρεί να υποκαταστήσει το δεύτερο microέρος του αντιθετικού ζεύγους microε την αποδοχή του φυσικού τοπίου και την ανάπτυξη φυσικότροπων τάσεων διαmicroόρφωσης όπως αυτές που συναντούmicroε στην αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου του 18ου αιώνα Τις τάσεις αυτές εισηγείται άmicroεσα όπως υποδεικνύεται από την ιστορική ακολουθία των όρων που περιγράφουν στις ευρωπαϊκές γλώσσες το τοπίο η ολλανδική ζωγραφική τοπίου του 17ου αιώνα Πρβλ S Alpers The Art of Describing Dutch Art in the Seventeenth Century Λονδίνο 1989 268 Ή Adam Franz van der Meulen 269 Ο Meulen εξάλλου ήταν φλαmicroανδικής καταγωγής στην υπηρεσία όmicroως του Louis XIV

στο τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων που περιγράφεται ζωγραφικά ως τοπίο microάχης ή πολιορκίας ως το τοπίο της ισχύος και του ελέγχου εντέλει Ε414 Επάνω Adam Frans van der Meulen Louis XIV at the siege of Besancon O Λουδοβίκος XIV στην πολιορκία της Besanccedilon (1674 ndash Μουσείο Ermitage PD) - και κάτω Ε415 Diego Rodriguez de Silva Velaacutezquez El Conde duque de Olivares a caballo Ο Κόmicroης-Δούκας του Olivares έφιππος (1634 - Museo del Prado Μαδρίτη PD) Στους δυο πίνακες περιγράφεται η κυριαρχία πάνω στο άλογο στην εκγυmicroνασmicroένη φύση που ανορθώνεται αβίαστα Αλλά περιγράφεται επίσης η κυριαρχία πάνω στον φυσικό τόπο που microετατρέπεται σε τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων Η συσχέτιση microε το ελέγχον Υποκείmicroενο είναι στους προηγούmicroενους πίνακες κεντρική εmicroφανώς απεικονισmicroένη microάλιστα Λιγότερο επιβλητική εντούτοις από την σηmicroαίνουσα απόκρυψή του όπως αυτή υποδηλώνεται στις επίσης θριαmicroβικές χωρικά πραγmicroατοποιηmicroένες διαmicroορφώσεις των τοπίων της εποχής Στις πραγmicroατοποιηmicroένες αυτές διαmicroορφώσεις το πραγmicroατικό microέγεθος των επεmicroβάσεων ο πλούτος και η κρισιmicroότητα των κατασκευών όσο και η εκφραστική τους περιπλοκότητα αποτελούν την εποπτικά ισχυρότερη δήλωση πολιτικής και πολιτιστικής ισχύος Αυτή συγκεφαλαιώνει όλες τις άλλες επιmicroέρους

ηγεmicroονικές υποδείξεις της έκφρασης των κοινωνιών Με τόσο ισχυρό microάλιστα τρόπο ώστε η microετακίνηση του πολιτικού και οικονοmicroικού ελέγχου στον ευρωπαϊκό χώρο να υπονοεί και την αντίστοιχη microεταβολή στα κέντρα παραγωγής τοπιακών προτύπων270 435 Οι προοπτικοί κανόνες και η προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης

laquoΜπορεί έτσι να φτιάξει κάποιος τις σκιές σε έναν κήπο ώστε να αναπαριστούν microορφές διάφορες όπως microορφές δέντρων ή άλλων πραγmicroάτων Επίσης να κλαδέψει τους φράχτες των θάmicroνων ώστε microε microια συγκεκριmicroένη προοπτική αυτοί να αναπαριστούν κάποιες microορφέςraquo περιγράφει ο Reneacute Descartes271 σε microια παράγραφο χαρακτηριστική για τις συνήθειες και τους κηποτεχνικούς χειρισmicroούς της εποχής του

Έχει ήδη περιγραφεί η εφαρmicroογή της προοπτικής ως σηmicroαντικής εκφραστικής επινόησης της Αναγέννησης Έχει περιγραφεί ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως εικονιστική συνθήκη την απόδοση του τοπιακού βάθους στη ζωγραφική της περιόδου Επίσης ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως συνθήκη οργάνωσης των διαmicroορφώσεων του τοπίου τη συσχέτισή τους microε τον περιβάλλοντα χώρο και τη σκηνογραφική ένταξή τους σε αυτόν272 Στους κήπους του Baroque η χρήση της προοπτικής εξακολουθεί να αποτελεί κεντρικό εκφραστικό τρόπο της εσωτερικά συγκροτηmicroένης σκηνικής οργάνωσης Αλλά η χρήση της αποδίδοντας πλήρως τη λειτουργία των σκηνογραφικών τεχνασmicroάτων σκοπό έχει να επιτείνει την εσωτερική αυτοαναφορική ιδιαιτερότητα της τοπιακής διαmicroόρφωσης Να σύρει την αντίληψη προς την εσωτερική συνθήκη συmicroπύκνωσης η οποία επιχειρεί microε όσο το δυνατόν πειστικότερο τρόπο να επιβάλει την προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης Αν η σύγχρονη πολιτική σκέψη έχει περιγράψει την ιδεολογία ως σύστηmicroα παραστάσεων τις οποίες διαθέτει microια κοινωνία για τους όρους ζωής της παραστάσεων εν microέρει πραγmicroατικών και εν microέρει πλασmicroατικών273 στις διαmicroορφώσεις της τοπιακής σκηνογραφίας του Baroque ανακαλύπτουmicroε ιδιαίτερα πειστικά παραδείγmicroατα πλασmicroατικής ιδεολογικής κατασκευής Συγκροτηmicroένης όχι microόνο ως σύστηmicroα πολιτιστικών σχέσεων οι οποίες υποβαστάζουν microια πολιτική εξουσία αλλά και ως σύστηmicroα πραγmicroατικών διαmicroορφώσεων Πραγmicroατικών Όχι ακριβώς χειροπιαστών microε την έννοια της χειροπιαστής απτής υλικότητας Η οιονεί πραγmicroατικότητα του γαλλικού κήπου ολοκληρώνεται ως οπτική εικόνα προορισmicroένη να εξαπατήσει τον παρατηρητή ως προς την κατασκευαστική πραγmicroατικότητα του τοπίου Επιβάλει συνειδητά την οφθαλmicroαπάτη ως την τελική συνθήκη ολοκλήρωσης της αντίληψης του χώρου ndash συνειδητά για τον δηmicroιουργό της βεβαίως γιατί για τον ανυποψίαστο παρατηρητή οι χειρισmicroοί προοπτικής παρέmicroβασης στο τοπίο παραmicroένουν κρυφοί

Στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte όπως περιγράφεται αναλυτικότερα στη συνέχεια της διερεύνησης η προσπάθεια του σχεδιασmicroού είναι να παραγάγει microια πλασmicroατική συνθήκη προσέγγισης των απώτερων τmicroηmicroάτων της σύνθεσης microια πλασmicroατική συνθήκη laquoτηλεσκοπίουraquo274

Η προσπάθεια επιτελείται microε τη χρήση αυτού που microπορεί να περιγραφεί ως laquoπροοπτική υστέρησηraquo laquoperspective retardeacuteeraquo και η οποία microπορεί να εξηγηθεί microε

270 Η παρατήρηση υποδεικνύει πως η κυριαρχία των τοπιακών παραδειγmicroάτων ακολουθεί την microεταβολή των όρων της πολιτικής και οικονοmicroικής κυριαρχίας στον Ευρωπαϊκό χώρο Από την Ιταλία στην Γαλλία και τελικά στη Βρετανία 271 C Santini στο προηγούmicroενο σ 30 Κατά τη Santini το απόσπασmicroα προέρχεται από τους Cogitationes privatae και αντιστοιχεί σε αποσπάσmicroατα τα οποία αναφέρονται από τον Leibniz 272 Πρβλ προηγούmicroενο Κεφάλαιο Γ 273 Η χαρακτηριστικότερη ίσως διατύπωση αυτού του πλέγmicroατος σχέσεων οφείλεται στον Louis Althusser Σύmicroφωνα microε αυτόν laquoη ιδεολογία είναι lsquoπαράστασηrsquo της φανταστικής σχέσης του ατόmicroου microε τις πραγmicroατικές συνθήκες ύπαρξής τουraquo Πρβλ Λ Αλτουσέρ Θέσεις ειδικότερα laquoΙδεολογία και Ιδεολογικοί Μηχανισmicroοί του Κράτουςraquo Αθήνα 1977 σ 99 Πρβλ επίσης του ιδίου Για τον Μαρξ ειδικότερα σχόλια στο laquoΜαρξισmicroός και Ανθρωπισmicroόςraquo Αθήνα 1978 σσ 232-233 274 laquoΟ κύριος του κτήmicroατος όχι microόνο έβλεπε τον lsquoάπειροrsquo χώρο αλλά επίσης τον διατηρούσε υπό έλεγχο Στον πύργο βρίσκονταν στον προσοφθάλmicroιο φακό ενός τηλεσκοπίου που ήταν φτιαγmicroένο από το ίδιο το τοπίο και microε το οποίο microπορούσε να φέρει τον άπειρο χώρο κοντά στο microάτι του στο άγγιγmicroά τουraquo C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 177

απλουστευmicroένη διατύπωση ως η διεργασία αναλογικής αύξησης των διαστάσεων κατά την αποmicroάκρυνση από το σηmicroείο όρασης ώστε να αναιρεθεί η προοπτική σmicroίκρυνση

Με εκτενέστερη παρουσίαση η προηγούmicroενη χρήση των προοπτικών κανόνων υποδεικνύει την ευρύτερη περιοχή της laquoπροοπτικής αναmicroόρφωσηςraquo275 Αν η συmicroβατική θεώρηση της προοπτικής περιγράφει πως τα περισσότερο αποmicroακρυσmicroένα αντικείmicroενα ίσης διάστασης εmicroφανίζονται ως microικρότερα τότε η ζωγραφική ή η κατασκευαστική παρουσίασή τους microε παραmicroορφώσεις ακριβώς αντίθετες από αυτές που υποθέτει η συmicroβατική προοπτική θα εξασφάλιζε το απαραmicroόρφωτο της τελικής όρασης ανατρέποντας τη συνήθη αντίληψη βάθους εφόσον βέβαια το σηmicroείο όρασης παρέmicroενε σταθερό

Με microια πραγmicroατιστική βάση θεώρησης πρόκειται για την τεχνητή επιβολή της νοητικής εικόνας πάνω στην υλική έκταση του φυσικού ή microε διαφορετική διατύπωση για την επιβολή του ορατού επί της χωρικότητας και της υλικότητας276 Αν υποθετικά περιγράφαmicroε ένα ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατατετmicroηmicroένο σε έναν ορθοκανονικό κάναβο και το θεωρήσουmicroε προοπτικά τότε η προοπτική εικόνα του ορθογωνίου αντιστοιχεί σε ένα τραπέζιο ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo στο οποίο η απώτερη παράλληλη προς τον παρατηρητή πλευρά ΑrsquoΒrsquo είναι microικρότερη από την πλησιέστερη ΓrsquoΔrsquo Οι πλάγιες πλευρές ΑrsquoΔrsquo και ΒrsquoΓrsquo συγκλίνουν προς την ΑrsquoΒrsquo ενώ οι εσωτερικές χαράξεις σε ίσα microεταξύ τους διαστήmicroατα σχεδιάζονται παράλληλες προς την κεφαλή και τη βάση του τραπεζίου πλησιάζοντας τόσο περισσότερο η microια την άλλη όσο περισσότερο αποmicroακρύνονται από τον παρατηρητή Ας αντιστρέψουmicroε την κατασκευή Έστω πως το ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατασκευάζεται ως τραπέζιο microε σχήmicroα αντίστροφο προς την προοπτικά παραmicroορφωmicroένη εικόνα ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo Το νέο τραπέζιο ΑrsquorsquoΒrsquorsquoΓrsquorsquoΔrsquorsquo έχει την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo ως τη microεγαλύτερη πλευρά του και τη ΓrsquorsquoΔrsquorsquo ως την microικρότερη Οι ενδιάmicroεσες παράλληλες δεν προσεγγίζουν αλλά αποmicroακρύνονται αναλογικά όσο πλησιάζουν την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo Τότε η ανεστραmicromicroένη αυτή κατασκευή δίνει ένα σηmicroείο φυγής προς την πλευρά του παρατηρητή Κοιτώντας την παραmicroορφωmicroένη κατασκευή του τραπεζίου έχουmicroε σε κάποιο σηmicroείο τοmicroής της οπτικής δέσmicroης ένα φανταστικό είδωλο που αντιστοιχεί όmicroως σε ένα κανονικό ορθογώνιο Με το σηmicroείο όρασης υψηλότερα από το έδαφος το ορθογώνιο αυτό θα εmicroφανίζονταν να στρέφεται ως προς την πλησιέστερη προς τον παρατηρητή βάση του και να υψώνεται προς τα επάνω

Σε ένα φανταστικό επίπεδο τοmicroής εποmicroένως κάπου ανάmicroεσα στον εξωτερικό φυσικό κόσmicroο της έκτασης του res extensa και στον εσωτερικό του res cogitans της νόησης πραγmicroατοποιείται κατ΄ αναλογίαν προς την καρτεσιανή λειτουργία του καρτεσιανού αδένα του κωναρίου η αναγωγή του εκτεινόmicroενου φυσικού πράγmicroατος σε ένα σύστηmicroα νοητικά επιβεβληmicroένης κανονικότητας Η αναγωγή αυτή συντελείται microέσω της laquoπαρά φύσινraquo παρέmicroβασης στη φυσική βιολογική οπτική πρόσληψη εξηγώντας microε σαφήνεια πως η παράσταση περιλαmicroβάνεται στο πεδίο των πολιτιστικών κατασκευών και πως συνιστά βασικό microέσο ελέγχου του τοπίου βασικό microέσο υποβολής του στην τάξη των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών σχηmicroάτων και των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών συmicroβόλων και σηmicroασιών Αν ακολουθήσουmicroε microάλιστα την προσέγγιση του Michel Foucault η παράσταση αποτελεί κατά την περίοδο του 17ου αιώνα το βασικό microέσο χάρις στο οποίο η υλικότητα και η χωρικότητα υποβάλλονται σε συνθήκες κανονικοποίησης και ελέγχου Είναι microάλλον παράτολmicroο microια διερεύνηση των τοπιακών διαmicroορφώσεων έστω και προσανατολισmicroένη προς συσχετίσεις πολιτιστικές να προσπαθήσει να ταυτίσει τη βασική συνθήκη συγκρότησης του καρτεσιανού δυϊσmicroού microε τη συνθήκη της ηθεληmicroένης προοπτικής ψευδαισθησιακής παραmicroόρφωσης της laquoαναmicroόρφωσηςraquo των κήπων του Baroque

275 Η laquoαναmicroόρφωσηraquo όπως επεξηγείται αναλυτικότερα στη συνέχεια αφορά microια συγκεκριmicroένη διαδικασία γεωmicroετρικής επεξεργασίας microε την οποία γίνεται δυνατός ο ψευδαισθησιακός έλεγχος των microορφών που σχεδιάζονται Μια ελεγχόmicroενη γεωmicroετρική παραmicroόρφωση επιτρέπει στον σχεδιαστή να παραγάγει το κατάλληλο οπτικό αποτέλεσmicroα από την κατάλληλη γωνία όρασης Ανάλογες τεχνικές δεν εφαρmicroόζονταν microόνο στη ζωγραφική στον περίφηmicroο πίνακα Οι Πρεσβευτές του Hans Holbein για παράδειγmicroα αλλά επίσης στις αρχιτεκτονικές και όπως εκτενώς παρουσιάζεται στη συνέχεια στις τοπιακές κατασκευές 276 Διατύπωση της κριτικής επιτροπής των Κ Μωραΐτη Δ Σεβαστάκη Σ Σταυρίδη microε αφορmicroή την παρουσίαση της διπλωmicroατικής εργασίας της Σ Σαραντοπούλου microε θέmicroα Προτάσεις για microια αρχαιολογική περιγραφή του Βοτανικού Κήπου στα πλαίσια του ΔΠΜΣ της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜ Πολυτεχνείου laquoΑρχιτεκτονική Χώρος Πολιτισmicroόςraquo Αθήνα Μάρτιος 2009

Επεξηγήσεις της αναmicroόρφωσης σε περιγραφή του 17ου αιώνα (E416 επάνω αριστερά CC) και σε διάγραmicromicroα περιγραφής της εφαρmicroογή της στον σχεδιασmicroό τοπιοτεχνικών διαmicroορφώσεων όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte (E417 κάτω αριστερά σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Μια από τις γνωστότερες εφαρmicroογές της αναmicroόρφωσης καταγράφεται στον πίνακα του Hans Holbein του Νεότερου Οι Πρεσβευτές (Ε418 επάνω δεξιά PD) όπου σε πρώτο επίπεδο εικονίζεται παραmicroορφωmicroένο ένα ανθρώπινο κρανίο Ωστόσο από ένα ορισmicroένο σηmicroείο θέασης το κρανίο γίνεται αντιληπτό microε την πραγmicroατική του microορφή (Ε419 κάτω δεξιά PD)

Εντούτοις για τη σχέση του Andreacute Le Nocirctre microε τη σκέψη του εισηγητή του ορθολογισmicroού υπάρχουν σηmicroαντικές microαρτυρίες laquoΣτο εργαστήριο του Λούβρουraquo σηmicroειώνει η Chiara Santini277 ο νέος ακόmicroη microαθητευόmicroενος κηπουρός Andreacute Le Nocirctre ως microαθητής του Simon Vouet laquoγνώριζε ότι πιο καινοτοmicroικό έφθανε να microελετηθεί στο πεδίο των ερευνών για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρου Είναι πιθανόν ποτέ να microην είχε διαβάσει τη Dioptrique του Καρτέσιου αλλά σίγουρα είχαν τεθεί υπrsquo όψιν του φιλοσόφου κάποια σχέδια για τον κήπο των Tuileries και είχε (οLe Nocirctre) την άmicroεση εmicroπειρία των πειραmicroατισmicroών του δασκάλου του (του Vouet) και των εικονογραφήσεων των έργων για την προοπτική που είχαν παραχθεί στο επιστηmicroονικό περιβάλλον το συναφές microε τη βασιλική αυλήraquo Σε αυτό το σηmicroείο οι αναφορές δεν συmicroφωνούν κατ΄ ανάγκην laquoΣτο πρώτο microισό του 20ου αιώνα κάποιοι συγγραφείς ειδικά ο Jules Guiffrey διατείνονται πως ο Le Nocirctre γνώριζε το έργο του Descartes και ερmicroηνεύουν το δικό του έργο στο φως αυτών των φιλοσοφικών-επιστηmicroονικών αποσκευών σήmicroερα αντίθετα υπάρχει η τάση εξ αιτίας της έλλειψης αποδείξεων να τηρείται microια στάση πιο επιφυλακτική που περιορίζεται να υποστηρίζει πως ο

277 Στο προηγούmicroενο σ 25

κηπουρός των Tuileries πρέπει να είχε κάποια επαφή λιγότερο ή περισσότερο άmicroεση microε το περιβάλλον του Καρτέσιουraquo278

Ακόmicroη όmicroως και αν η διερεύνηση αυτή δεν προχωρήσει στο τόλmicroηmicroα της ευθείας συσχέτισης τοπιακών εγχειρηmicroάτων και των φιλοσοφικών επιστηmicroονικών θεωρήσεων του καρτεσιανισmicroού ακόmicroη και αν η υπόδειξη συσχέτισης παραmicroείνει στο επίπεδο των γενικότερων σχέσεων οι αναλογίες εmicroφανίζονται καταδεικτικές microιας ενιαίας πολιτιστικής στάσης Στα πλαίσια της στάσης αυτής οι laquoέρευνες για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρουraquo είναι σηmicroαντικές τόσο για τη συνολική θεώρηση αυτού του πολιτισmicroού όσο και για τις τοπιακές επεmicroβάσεις που τον χαρακτηρίζουν Ακόmicroη και όταν οι ερευνητικές παρουσιάσεις δεν επεκτείνονται σε συγκρίσεις και συσχετισmicroούς τόσο φιλόδοξους όσο αυτούς του Guiffrey επιmicroένουν εντούτοις πάντοτε να αναφέρονται στις τεχνικές της αναmicroόρφωσης279 Άλλοτε περιγράφοντάς την microε γεωmicroετρικά ακριβέστερη περιγραφή και άλλοτε επιmicroένοντας στην αφανή για τον ανυποψίαστο περιπατητή λειτουργία της ως anamorphosis abscondita κρυφής αναmicroόρφωσης κατά τον Αllen S Weiss Αλλά και κτισmicroένης αναmicroόρφωσης ενσωmicroατωmicroένης συντεθειmicroένης στη νοητική και στην τοπιακή κατασκευή280 laquoAbsconditaraquo αποκεκρυmicromicroένη κρυφή σκοτεινή αλλά και προϊόν κατασκευής σύνθεσης από το λατινικό ρήmicroα laquoascondoraquo που σηmicroαίνει αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω αλλά και θεmicroελιώνω κτίζω ή συνθέτω συντάσσω281 Η υπόθεση της φαντασιακής πλασmicroατικής ατmicroόσφαιρας οφθαλmicroαπάτης που περιγράφηκε εκτενώς προηγούmicroενα εmicroφανίζεται ριζικά αντίθετη προς την απαίτηση αποκάλυψης της νεωτερικής εmicroπειριστικής αλήθειας των πραγmicroάτων όπως τίθεται για παράδειγmicroα από τη νεωτερική microοντέρνα αρχιτεκτονική Ακολουθώντας επισηmicroάνσεις καταστατικές για τη θεώρηση του Baroque συσχετίστηκε ήδη η καθολική Αντιmicroεταρρύθmicroιση και η παγίωση του Δυτικού microοναρχικού κράτους microε την προσπάθεια ελέγχου της σκέψης και της όρασης όπως και microε τους ειδικότερους συνθετικούς χειρισmicroούς οι οποίοι τελικά αποκρύβουν το κέντρο προέλευσης και τον τρόπο επιβολής αυτού του ελέγχου Στον αντίποδα πρέπει microάλλον να τοποθετηθεί η προτεσταντική ηθική απαίτηση αποκάλυψης η απαίτηση ηθικής και πραγmicroατικής διαφάνειας αυτού του κόσmicroου

Η νεωτερική προσέγγιση καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από αυτήν την ηθική στάση απαίτησης της ειλικρίνειας έως ότου σήmicroερα microια νέα σειρά σύγχρονων τεχνικών ανακαλύψεων τόσο καθοριστικών για την πολιτισmicroική εποπτεία όσο η προοπτική εισήγηση του Leon Battista Alberti στον καιρό της διατύπωσής της ή όσο η προώθηση της αναmicroόρφωσης από τον φραγκισκανό microοναχό Jean-Franccedilois Niceron ανατρέψει την πραγmicroατιστική βεβαιότητα

Η σύγχρονη αυτή ανατροπή καθορίζεται από την εκτενέστατη παραγωγή πλασmicroατικών-πραγmicroατικών παραστάσεων ο κεντρικός έλεγχος των οποίων εmicroφανίζεται ως ένας από τους σηmicroαντικότερους πολιτικούς φόβους για το microέλλον του πολιτισmicroού Ο δυϊσmicroός είναι εξίσου χαρακτηριστικός Μια εσωτερική αυτοαναφορική οιονεί πραγmicroατικότητα καθορισmicroένη από έναν πίνακα ένα matrix αρχικών λογισmicroικών κανόνων οι οποίοι εξελίσσονται αποσχισmicroένοι από τον εξωτερικό κόσmicroο που παύει να microας αφορά Ένας εσωτερικευmicroένος τόπος ορθότερα ένα εσωτερικευmicroένο πολιτισmicroικό τοπίο του οποίου επιπλέον τα βασικά χαρακτηριστικά σύνταξης microας διαφεύγουν Η αναλογία microπορεί να είναι ακόmicroη ισχυρότερη Ένα εσωτερικό τοπίο δικτυακών σχέσεων όπως και στη microη

278 Όπ σ 25 επίσης J Guiffrey Andreacute le Nostre Eacutetude critique Παρίσι 1908 Ακόmicroη Α Rostaing Lrsquo aeliguvre de Le Nocirctre Παρίσι 2000 σσ 7-10 279 Πρβλ C Santini στο προηγούmicroενο σσ 27-30 Για microια αναγωγή των αρχών της αναmicroόρφωσης στην αναγεννησιακή προοπτική βλ το κείmicroενο της Kirsti Andersen laquoThe mathematical treatment of anamorphoses from Piero della Francesca to Niceronraquo Στο History of mathematics states of the art σσ 3-28 Academic Press San Diego CA 1996 Είναι χαρακτηριστικό πως ο κύριος θεωρητικός εισηγητής της αναmicroόρφωσης ο φραγκισκανός microοναχός πατέρας Jean-Franccedilois Niceron αναφέρεται σε αυτήν microιλώντας για τεχνητή microαγεία laquomagia artificialisraquo ενώ τα συγγράmicromicroατά του φέρουν ανάλογα ονόmicroατα Η έκδοσή του του 1640 τιτλοφορείται Perspective curieuse Παράδοξη προοπτική Aυτή του 1646 έχει τον τίτλο Οπτικός Θαυmicroατουργός Thaumaturgus opticus Ανάλογους τίτλους χρησιmicroοποίησε στις εκδόσεις του και ο σύγχρονος microελετητής της αναmicroόρφωσης Jurgis Baltrusaitis 280 Α S Weiss στο προηγούmicroενο σσ 43-66 281 Abscondo λατινικό ρήmicroα σύνθετο από τις λέξεις ab(s) + condo (=con+do) lsquoΟπου Ab= από con=συν do= δίδωmicroι Έτσι condo microπορεί να σηmicroαίνει 1- ιδρύω θεmicroελιώ κτίζω ή 2 ndash συντίθηmicroι συντάσσω συγγράφω ή 3 ndash κατατίθηmicroι αποτίθηmicroι ταmicroιεύω διαφυλάττω ή 4 ndash αποτίθηmicroι κρύπτω κατακρύπτω αποκρύπτω Ascondo = αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω Absconditus = αποκεκρυmicromicroένος απόκρυφος σκοτεινός ασαφής Πρβλ Ε Τσακαλώτου Λεξικό Ελληνο-λατινικό Αθήνα 1988

πραγmicroατοποιηmicroένη υπόθεση microιας εκτενώς εφαρmicroοσmicroένης πολεοδοmicroίας του Baroque Ένα δικτυακό τοπίο το οποίο εγκαταλείπει εντούτοις έναν εκτός του ηλεκτρονικού πολιτισmicroού χώρο

Στην καταληκτική παράγραφο ενός σύγχρονου διηγήmicroατος επιστηmicroονικής φαντασίας στην αφήγηση του Νευροmicroάντη282 ο κύριος microυθιστορηmicroατικός ήρωας του έργου αναρωτιέται αν υπάρχει πραγmicroατικά αυτός ο ίδιος ως πρόσωπο ανεξάρτητο από τον ψευδαισθησιακό δικτυακό laquoτοπίοraquo

Με κάθε δυνατή επιφύλαξη για το θεmicroιτό των συγκρίσεων microπορούmicroε να ανακαλέσουmicroε από τον χώρο των ιστορικών microυθευmicroάτων την παροιmicroιώδη φράση που περιγράφει τη σύγχυση ανάmicroεσα σε microια εσωτερικά προσανατολισmicroένη κατασκευασmicroένη πραγmicroατικότητα και στην εξωτερική πραγmicroατικότητα του υπόλοιπου κοινωνικού πεδίου Στο καταληκτικό laquoκεφάλαιοraquo της γαλλικής microοναρχικής ισχύος ενώ ο αγγλικός Εmicroπειρισmicroός και ο γαλλικός Διαφωτισmicroός έχουν ήδη πολλαπλά αναπτύξει τα επιχειρήmicroατά τους και οι κινήσεις της πολιτικής ανατροπής διογκώνονται η Μαρία-Αντουανέττα ηρωίδα microιας αφήγησης η οποία δεν microπορεί πλέον να παραmicroένει στραmicromicroένη στο εσωτερικό της αναρωτιέται για τις αιτίες της πολιτικής αναταραχής και αποφασίζει ισχυρίζεται ο ιστορικός θρύλος πως οι αβράκωτοι microπορούν να κατευνάσουν την πείνα τους microε γλυκά εδέσmicroατα283

Πριν η λύση δοθεί σε microια άλλη σκηνή αυτή της λαϊκής τελετουργίας της guillotine της λαιmicroητόmicroου σε ένα άλλο τοπίο αυτό της ανοικτής επαναστατηmicroένης πόλης η δράση εξακολουθεί να εξελίσσεται στο σκηνικό πεδίο των βασιλικών τοπίων Η τελευταία βασίλισσα της Γαλλίας εγκλωβισmicroένη εν πολλοίς στον φανταστικό κόσmicroο του Petit Trianon στον θεατρικό του χώρο στο laquohameau de la reineraquo laquoτο χωρίο της βασίλισσαςraquo και στο υποθετικά φυσικό τοπίο που το περιβάλει υποδύεται την αθώα χωριατοπούλα284 To παράδειγmicroα της Marie-Antoinette ως εστεmicromicroένης η οποία παραmicroένει αποκοmicromicroένη από την εξωτερική πραγmicroατικότητα εγκλωβισmicroένη σε έναν επίσης αποκοmicromicroένο ελεγχόmicroενο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο και σκηνοθετηmicroένο τοπίο285 προσωποποιεί παραδειγmicroατικά microια στάση η οποία την υπερβαίνει κατά πολύ ως συγκεκριmicroένη ιστορική προσωπικότητα Η στάση αυτή ως γενική προσέγγιση ισχυρών κοινωνικών οmicroάδων και ως ειδική αντίληψη της διαmicroόρφωσης του τοπίου που εκπορεύεται από αυτές διατρέχει microάλλον το σύνολο της γνωστής ιστορίας Στο νεότερο ευρωπαϊκό χώρο ειδικότερα ο οποίος αφορά τη διερεύνηση αυτή οι ιδιαίτεροι τρόποι εκδήλωσής της ξεκινούν από την περίοδο της ιταλικής Αναγέννησης για να αποκτήσουν την ισχυρότερη έκφρασή τους κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα επεκτείνοντας microε ασθενέστερο τρόπο την επιρροή τους και στις περιόδους που ακολουθούν

Έγινε ήδη προφανές πως η συγκρότηση αυτής της αποσπασmicroένης ελεγχόmicroενης τοπιακής πραγmicroατικότητας όπως παρουσιάζεται microε παραδειγmicroατικό τρόπο στους γαλλικούς κήπους του 17ου αιώνα συνδέεται άmicroεσα microε ένα ιδιαίτερο ήθος όρασης microε τη δυνατότητα συγκρότησης οπτικών ψευδαισθήσεων οι οποίες επιmicroένουν να καθορίζουν την υλικότητα και τη χωρικότητα του τοπίου και οι οποίες στηρίζονται microεταξύ των άλλων στη microελέτη και την εφαρmicroογή στις διαmicroορφώσεις του τοπίου της προοπτικής αναmicroόρφωσης

282 Το γνωστό βιβλίο του Καναδού συγγραφέα επιστηmicroονικής φαντασίας William Gibson Neuromancer Πρβλ ελληνική microετ Νευροmicroάντης Αθήνα 1998 σ 290 283 H παροιmicroιώδης φράση ldquoSrsquoils nrsquoont pas de pain qursquoils mangent de la briocherdquo laquoαν δεν έχουν ψωmicroί ας φάνε γλυκόraquo που αποδίδεται στην τελευταία βασίλισσα χρησιmicroοποιείται εδώ ως ένδειξη απόσπασης από την πραγmicroατικότητα microάλλον παρά ως ένδειξη κυνισmicroού Το πιθανότερο πάντως είναι πως κακώς συνδέεται microε την Μarie-Antoinette καθώς η πρώτη καταγραφή της φράσης εmicroφανίζεται στο VI Βιβλίο των Confessions του Jean-Jacques Rousseau που δηmicroοσιεύτηκε το 1782 ενώ το υποθετικό επεισόδιο της επαναστατικής περιόδου κατά το οποίο πεινασmicroένες γυναίκες φθάνουν στις Βερσαλλίες ζητώντας ψωmicroί αντιστοιχεί στις 5 Οκτωβρίου του 1789 284 Η Marie-Antoinette ζει στην περίοδο εκείνη του 18ου αιώνα κατά την οποία τα πρότυπα του γαλλικού κήπου έχουν ήδη υποχωρήσει στις πολιτιστικά κεντρικές περιοχές της Ευρώπης τουλάχιστον κάτω από την πίεση της laquomicroόδαςraquo των νεότερων προτύπων της αγγλικής τοπιοτεχνίας Εντούτοις οι συνθήκες εγκλεισmicroού των τοπιακών διαmicroορφώσεων και η προσπάθεια συγκρότησης microιας ολικής σκηνογραφικής ψευδαίσθησης φαίνεται να διατηρούν σε πολλές περιπτώσεις την καταγωγική σχέση τους microε τον προηγούmicroενο αιώνα 285 Όπως σηmicroειώθηκε αmicroέσως προηγούmicroενα το laquoχωριό της βασίλισσαςraquo δεν περιελάmicroβανε απλά microια φυσικότροπη τοπιακή διαmicroόρφωση ούτε microόνο microια σειρά κτισmicroάτων κατασκευασmicroένων έτσι ώστε να θυmicroίζουν αγροτικό οικισmicroό Αποτελούσε επιπλέον τον χώρο όπου η βασίλισσα και οι κυρίες της ακολουθίας της υποδύονταν αγροτικούς ρόλους ντυmicroένες ανάλογα και συmicromicroετέχοντας σε απλοποιηmicroένες αγροτικές δραστηριότητες

436 Η υπόδειξη επέκτασης στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα Μια από τις καταστατικές παρατηρήσεις του Heinrich Woumlllflin στο καθοριστικό κείmicroενό του για τη σχέση της Αναγέννησης microε το Baroque περιγράφει τα εκφραστικά εγχειρήmicroατα της περιόδου ως συνθέσεις οι οποίες υποδεικνύουν τη δυνατότητα επέκτασης Οι οποίες δηλαδή αντίθετα από τα πρωιmicroότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα δεν περιορίζουν την ολοκλήρωσή τους στο άmicroεσο πεδίο της χωρικής τους οργάνωσης Αντίθετα microάλιστα επιχειρούν να επεκτείνουν την πραγmicroατική τους παρουσία microε όρους υποθετικής επέκτασης της δράσης τους

Πως microπορεί να εφαρmicroοστεί η θεωρητική αυτή υπόδειξη στην περίπτωση των διαmicroορφώσεων του τοπίου Ακόmicroη ειδικότερα πως microπορεί να σχολιαστεί microε περισσότερη λεπτοmicroέρεια το πρόβληmicroα της ανοικτής σύνθεσης σε σχέση microε τους όρους συνθετικού εγκλεισmicroού των διαmicroορφώσεων τοπίου που απασχόλησαν προηγούmicroενα την έρευνα Ε420 και Ε421 (πρώτο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Cian Lorenzo Bernini Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η lsquoΕκσταση της αγίας Τερέζας της Άβιλα Το κεντρικό τmicroήmicroα της γλυπτικής σύνθεσης πλαισιώνεται από τα αρχιτεκτονικά microέλη της κόγχης microε τρόπο που ενισχύει τη δραmicroατική του ποιότητα Ε422 και Ε423 (δεύτερο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Με ανάλογο τρόπο η πυκνή φύτευση που πλαισιώνει τις κηποτεχνικές διαmicroορφώσεις του Vaux le Vicomte αυξάνει την εσωτερική συνοχή της σύνθεσης και ενισχύει την ένταση της αξονικής της ανάπτυξης

H αγία Τερέζα της Άβιλα στη γλυπτική σύνθεση του Bernini286 στροβιλίζεται σε κύmicroατα ιερού πάθους τα οποία εκτείνονται δυνητικά ως πνευmicroατικό φως πέρα από το πεδίο της microαρmicroάρινης γλυπτικής σύνθεσης Μια δέσmicroη χρυσών ακτινών κατέρχεται προς το σύmicroπλεγmicroα της αγίας και του αγγέλου Εκπορεύεται από σηmicroείο άγνωστο από το άπειρο πεδίο της θείας χάριτος η οποία προφανώς υπερβαίνει τη γήινη αρχιτεκτονικά προσδιορισmicroένη κόγχη του γλυπτού Αλλά συνθετικό κέντρο υπάρχει Πρόκειται για το εκστατικό πρόσωπο της αγίας και πολύ περισσότερο για το σηmicroείο της καρδίας της στο οποίο κατευθύνεται η ροmicroφαία του αγγέλου και στο οποίο η θεία χάρις καταλήγει πριν αποδώσει ακτινοβολώντας την αίγλη της στον παρατηρητή Αυτή η ακτινοβολία και εντέλει αυτή η σύνθεση δεν είναι υπαινίσσεται ο δηmicroιουργός του κόσmicroου τούτου Η δυνατότητά της να εκτείνεται πέρα από τα υλικά όρια της φυσικής έκτασης αναφέρεται σε microια συνθήκη πνευmicroατική Η εσωτερική της πλαστική οργάνωση εντούτοις υποδεικνύει ένα κέντρο σύνθεσης ενώ επιπλέον το σύmicroπλεγmicroα από λευκό microάρmicroαρο και επιχρυσωmicroένο microέταλλο ορίζεται microε έmicroφαση από το αρχιτεκτονικό περίγραmicromicroα της κόγχης από το βαθύχρωmicroο microάρmicroαρο των κιόνων που διαφοροποιεί microε σαφήνεια τον εσωτερικό από τον εξωτερικό ως προς τη σύνθεση χώρο Στην κορυφή της κόγχης ένα αόρατο άνοιγmicroα της οροφής λούζει το σύmicroπλεγmicroα microε φως υπερφυσικό ορίζοντας τη microοναδική ουσιώδη κατεύθυνση επικοινωνίας

Η πρώτη παρατήρηση επισηmicroαίνει πως η συνθήκη επέκτασης στο προηγούmicroενο παράδειγmicroα είναι της τάξης του πλασmicroατικού αναφέρεται σε όρους ψευδαισθησιακού χειρισmicroού όπως αυτούς που περιγράφηκαν ήδη κατά τον σχολιασmicroό της σκηνογραφικής συγκρότησης και της laquoθαυmicroατουργικήςraquo προοπτικής των γαλλικών κήπων287 Η ουσιωδέστερη δεύτερη παρατήρηση αναφέρεται στα microέσα εφαρmicroογής αυτού του χειρισmicroού

Προκειmicroένου δηλαδή να υποβάλλουν την αντίληψη της επέκτασης προκειmicroένου να επιτρέψουν την επέκταση προς microια κύρια κατεύθυνση περιορίζουν τη σύνθεση πλευρικά Στην πρώτη περίπτωση η δυνατότητα του γλυπτικού συmicroπλέγmicroατος του Bernini να υποβάλει την αίσθηση της υπερβατικής διαφυγής καθίσταται τόσο εντονότερη όσο αποσπάται από τον υπόλοιπο εσωτερικό χώρο της εκκλησίας microε την ένταξή της σε microια ιδιαίτερη κόγχη Στη δεύτερη περίπτωση η δυνατότητα των κήπων του Vaux le Vicomte να λειτουργήσουν laquoως τηλεσκόπιοraquo να υποβάλουν την αίσθηση πως η αίγλη τους επεκτείνεται υποθετικά έπrsquo άπειρον ενισχύεται ακριβώς από τους όρους του πλευρικού εγκλεισmicroού τους ο οποίος εντείνει τη σηmicroασία του βασικού κατά microήκος άξονα συmicromicroετρίας

Εγκλεισmicroός λοιπόν και υπόθεση επέκτασης πλασmicroατικής εν πολλοίς δεν αποτελούν αντιφατικές κινήσεις στις συνθέσεις του Baroque Εκφράζουν microάλλον συmicroπληρωmicroατικές πλευρές microιας συνθετικής τακτικής στα πλαίσια της οποίας η χωρικότητα περιορίζεται σε πρώτο χρόνο προκειmicroένου να εκτιναχθεί σε δεύτερο Το θέmicroα του συνθετικού εγκλεισmicroού και των αξόνων επικοινωνίας είναι ίσως ευκολότερο να σχολιαστεί στην περίπτωση microιας ελεγχόmicroενης γλυπτικής σύνθεσης ή ενός εξ αρχής ολοκληρωmicroένου δοmicroηmicroένου κήπου παρά στην περίπτωση microιας αστικής ανάπτυξης microιας σε εξέλιξη τοπιακής σύνθεσης εφαρmicroοσmicroένης στο πεδίο της πόλης Είναι δυσκολότερο να υποστηριχθεί κατά την εξέταση των συνθετικών χειρισmicroών που αποτελούν τις αρχικές κινήσεις για την ανάπτυξη microιας microελλοντικής πόλης η οποία δεν πραγmicroατοποιήθηκε κατά την περίοδο του Baroque όπως ισχύει στην περίπτωση των πολεοδοmicroικών προβλέψεων που συνδέονται microε τις Βερσαλλίες Φαίνεται εντούτοις πως οι αρχικοί αυτοί χειρισmicroοί αστικού σχεδιασmicroού διαθέτουν κοινή συνθετική στάση microε αυτήν που χαρακτηρίζει το πρότυπο των κήπων

Στο παράδειγmicroα των Βερσαλλιών τρεις λεωφόροι επεκτείνονται ελπίζοντας στην κατασκευή ενός microελλοντικού αστικού συmicroπλέγmicroατος στη συνέχεια των τοπιακών διαmicroορφώσεων και των ανακτόρων Αστικού συmicroπλέγmicroατος που θα διατηρούσε τη βασιλική αίγλη Μέχρι την υποθετική αυτή αστική ανάπτυξη η έξοδος από τις Βερσαλλίες προς την πόλη σφραγίζεται

286 Το γλυπτό σύmicroπλεγmicroα Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η Έκσταση της αγίας Τερέζα της Άβιλα στην εκκλησία της Santa Maria della Vittoria στη Ρώmicroη που ολοκληρώθηκε στην περίοδο 1647-1652 Το παράδειγmicroα χρησιmicroοποιείται τόσο για να σχολιαστεί η σχέση συνθετικού εγκλεισmicroού και η προς το άπειρο διαφυγή όσο και για να επισηmicroανθεί έστω και πλάγια η σχέση του γαλλικού microοναρχικού Baroque microε τα πολιτιστικά υποδείγmicroατα του ιταλικού καθολικισmicroού κατά την περίοδο της Αντιmicroεταρρύθmicroισης Πρβλ B Βoucher Italian Baroque Sculpture Λονδίνο 1998 287 Θυmicroίζουmicroε πως microια από τις εκδόσεις του θεωρητικού της προοπτικής αναmicroόρφωσης Jean-Franccedilois Niceron είχε τον τίτλο Thaumaturgus Opticus (1646) Πρβλ προηγούmicroενη υποσηmicroείωση

microε δυο κτηριακά laquoπώmicroαταraquo τα κτήρια των Μεγάλων Στάβλων288 που εξασφαλίζουν τον ορισmicroό της microέχρι τότε πραγmicroατοποιηmicroένης βασιλικής σύνθεσης ενώ περιγράφουν προς την πλευρά της microελλοντικής πόλης το laquoπόδι της χήναςraquo289 Ορίζεται έτσι η δέσmicroη τριών λεωφόρων της λεωφόρου του Παρισιού της Αvenue de Paris στο κέντρο και συmicromicroετρικά ως προς αυτήν microε απόκλιση τριάντα microοιρών προς τα νότια της Αvenue de St Cloud και προς τα βόρια της Αvenue de Sceaux Οι τρεις αυτοί άξονες κίνησης δυνητικά επεκτάσιmicroοι επrsquo άπειρον ορίζουν την ανοικτή προοπτική της σύνθεσης προς τη νοτιανατολική πλευρά ενώ προ τη βορειοδυτική πλευρά των ανακτόρων προς την πλευρά δηλαδή των διαmicroορφώσεων του τοπίου των ανακτόρων την ανάλογη σκόπευση του απείρου εξασφαλίζει ο κατά το microήκος άξονας του Μεγάλου Καναλιού

Η αρχική κατασκευή είναι εποmicroένως επεκτάσιmicroη και προς τις δυο πλευρές άλλοτε ως δυνατότητα νοητικού ελέγχου και ταυτόχρονα πραγmicroατικής κατασκευής και άλλοτε microόνο ως συνθήκη της προς τον ορίζοντα υποθετικής επέκτασης της όρασης

E424 H επέκταση της συνθετικής οργάνωσης των Κήπων στις Βερσαλλίες προς την πλευρά της πόλης του Παρισιού (του συγγραφέα)

Αλλά η ελεγχόmicroενη γεωmicroετρία των κήπων διαφοροποιείται ριζικά από το άmicroορφο περιβάλλον της Όmicroοια microπορούmicroε να υποθέσουmicroε την αντίθεση της τελικής σχεδιασmicroένης πόλης προς το δικό της άmicroορφο ή δύσmicroορφο περιβάλλον Στις πρώιmicroες αναπαραστάσεις του Israeumll Silvestre290 η διαφοροποίηση αυτή είναι σαφέστερη προς την πλευρά των κήπων αρχίζει εντούτοις να διαφαίνεται ανάλογη πρόθεση και στην περιγραφή της αντίθετης της αστικής πλευράς του ανακτορικού συγκροτήmicroατος Η σύνθεση είναι βεβαίως επεκτάσιmicroη Επεκτάσιmicroη όmicroως στα πλαίσια ενός microεγαλοπρεπούς κανονιστικού σχήmicroατος προορισmicroένου να αποκλείσει στο εξωτερικό του την ακανόνιστη φύση των ασχεδίαστων φυσικών

288 Les Grandes Eacutecuries 289 Το εφαρmicroόσιmicroο στην περίπτωση του τοπιακού σχεδιασmicroού γενικά patte drsquo oie 290 Γύρω στο 1690 ΠρβλP-A Lablaude The Gardens of Versailles Αγγλ microετ Λονδίνο 1995 σ 35

σχηmicroατισmicroών και των ασχεδίαστων microη πολιτιστικά επεξεργασmicroένων ανθρώπινων κατασκευών

Οι προηγούmicroενες περιγραφές microπορούν να γίνουν κατανοητές microε microεγαλύτερη σαφήνεια αν συγκρίνουmicroε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque microε αυτές του 18ου αιώνα microε την αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου Στη δεύτερη περίπτωση δεν πρόκειται απλά για πολύ microεγαλύτερες διαmicroορφώσεις οι οποίες περιλαmicroβάνουν ακόmicroη και αυτόνοmicroα τmicroήmicroατα φυσικών σχηmicroατισmicroών Το άνοιγmicroά τους στο τοπίο συνδέεται microε την έλλειψη ενός αυστηρού προδιαγεγραmicromicroένου σχήmicroατος έτσι ώστε να microην αντιστοιχούν συνολικά σε microια κεντρικά συγκροτηmicroένη συνθετική δοmicroή Με απλούστερη επαγγελmicroατική διατύπωση οι διαmicroορφώσεις τοπίου της περιόδου του Baroque microπορούν πολύ ευκολότερα να σχεδιαστούν από microνήmicroης Είτε ως περιmicroετρικά ορισmicroένα τοπία είτε ως συνθέσεις που υποβάλουν την laquoπροοπτικήraquo επέκτασης περιγράφουν microια εκτενή διαδικασία ελέγχου Περιγράφουν άρα και την εντονότερη προσαρmicroογή τους σε ένα νοητικό εντέλει σχήmicroα

Ε425 Προηγούmicroενη σελίδα Pierre Patel Vue cavaliegravere du Chacircteau de Versailles Άποψη του Πύργου των Βερσαλλιών από ύψος ιππέα (1668) (CC) Ε426 Επάνω Israeumll Silvestre Versaille-Le Grand Ensemble Βερσαλλίες-Συνολική Άποψη (1687)

44 Η δοmicroική οργάνωση του φυσικού χαρακτηριστική των διαmicroορφώσεων τοπίου του 17ου αιώνα Από την αναφορά στις αναγεννησιακές τοπιακές διαmicroορφώσεις ήδη η διερεύνηση αυτή έχει σχολιάσει την υπόθεση πως το πρότυπο της ζωής microε το οποίο οργανώνονται οι επαύλεις και οι τοπιακές κατασκευές που τις συνοδεύουν κατά την ιταλική Αναγέννηση και τον Μανιερισmicroό συνδέεται άmicroεσα microε τις συνήθειες microιας αστικής στην προέλευση της κοινωνικής οmicroάδας Αναφέρεται δηλαδή στα ήθη της πόλης και στις πολιτικές οικονοmicroικές και ευρύτερες πολιτιστικές επιδιώξεις microιας αστικής στην προέλευσή της τάξης ιδιοκτητών ενώ αναφέρεται επίσης σε συνθετικούς χειρισmicroούς που παραπέmicroπουν microε έmicroφαση στην κτηριακή δοmicroική εmicroπειρία σχεδιασmicroού

Ανάλογος φαίνεται να είναι και ο βασικός ιστός επιρροών που υποβαστάζει τις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα καθώς οι τελευταίες αυτές δεν προφασίζονται καν microια φυσικότροπη διάθεση όπως στα παραδείγmicroατα των αγγλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων που ακολουθούν Αντίθετα είναι εmicroφανής η δοmicroική ένταση των συνθέσεων η οργανωτική έντασή τους που ευνοεί τη microεταφορά της συνθετικής εmicroπειρίας από τα τοπιακά παραδείγmicroατα του γαλλικού Baroque στην περιοχή του αστικού σχεδιασmicroού

Κριτήρια αξιολόγησης Κριτήριο αξιολόγησης 41 Πως συσχετίζετε το πολιτιστικό και πολιτικό laquoπεριβάλλονraquo της περιόδου του Baroque microε τις συνθετικές προτάσεις των τοπιοτεχικών και κηποτεχνικών του προσεγγίσεων Αναφερθείτε ειδικότερα σε θέmicroατα όπως η ανάπτυξη του ορθολογισmicroού και η ενίσχυση της πολιτικής εικόνας των ισχυρών Ευρωπαϊκών βασιλείων ΑπάντησηΛύση Οι κήποι της περιόδου του Baroque έχουν ορθά περιγραφεί ως laquoπολιτικό θέατροraquo προορισmicroένο να προβάλει την ισχύ των microοναρχικών καθεστώτων της Ευρώπης του 17ου αιώνα ή των ισχυρών ανδρών της αυλής και της ευρύτερης πολιτικής και θρησκευτικής ιεραρχίας Αλλά στην τοπιοτεχνική laquoσκηνήraquo της περιόδου προβάλλεται πολύ ευρύτερα η συνολικότερη πολιτιστική δοmicroή της εποχής

Έτσι είναι προφανής η συσχέτιση microε την ορθολογική εφαρmicroογή της Ευκλείδειας γεωmicroετρίας ως βασικό στοιχείο οπτικού ελέγχου των διαmicroορφώσεων Ελέγχου ο οποίος δεν είναι πάντοτε προφανής ως προς τις προθέσεις του καθώς αναλαmicroβάνει σε πολλές τοπιοτεχνικές του εφαρmicroογές όπως και σε εφαρmicroογές που αντιστοιχούν στην εικαστική έκφραση ή στην αρχιτεκτονική να κινηθεί προς την πλευρά ψευδαισθησιακών κατασκευών όπως αυτές που αντιστοιχούν στα παραδείγmicroατα της προοπτικής laquoαναmicroόρφωσηςraquo Πρόκειται εποmicroένως για την εφαρmicroογή γεωmicroετρικών συσχετισmicroών οι οποίοι επιmicroένουν microάλλον στην αλαζονική προβολή του ελέγχου του υποκειmicroένου της νόησης επί του αντικειmicroένου της έκτασης παρά στην καταδεικτική χρήση των microαθηmicroατικών συσχετισmicroών Ανάλογης microεγαλεπήβολης πολιτιστικής στάσης είναι άλλωστε και η χρήση των τεχνολογικών εφαρmicroογών οι οποίες υποστηρίζουν τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Σηmicroαντικές παρεmicroβάσεις εδαφοτεχνικής τάξης και υδραυλικής microηχανικής αποτελούν το αφανές αλλά εκτενέστατο και ισχυρότατο υπόβαθρο των κήπων της περιόδου Επιδεικνύουν και αυτές όπως και κηποτεχνική επιτήδευση εφαρmicroοσmicroένη επί των φυτικών ειδών την πρόθεση των Ευρωπαϊκών βασιλείων να προβάλουν την ισχύ της κοινωνίας τους όχι απλά στον άmicroεσο χώρο των πολιτικών κοινωνικών ηθών αλλά πολύ ευρύτερα σε επίπεδο κοσmicroικής τάξης συνολικού ελέγχου του κόσmicroου Κριτήριο αξιολόγησης 42 Η φυσιογνωmicroία των κήπων της εποχής του Baroque εmicroφανίζεται microάλλον ξένη microε τις σύγχρονες τάσεις της φιλικής προς το περιβάλλον και τα φυσικά του χαρακτηριστικά διάθεσης Πως θα microπορούσαmicroε εποmicroένως να εξηγήσουmicroε το ενδιαφέρον για τη microελέτη της τοπιοτεχνίας του Baroque Ποια είναι τα επιχειρήmicroατα της ενασχόλησης microε τους κήπους της περιόδου του 17ου αιώνα ΑπάντησηΛύση Γιατί να microελετηθούν η θεώρηση και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου του microεγαλοπρεπούς microοναρχικού 17ου αιώνα Γιατί να microελετηθούν όταν το microέγεθος και η microεγαλοστοmicroία των επεmicroβάσεων η παρέmicroβαση στις ελεύθερες φυσικές διεργασίες ανάπτυξης ακόmicroη και το πολιτικό υπόβαθρο αναφοράς τους εmicroφανίζονται τόσο αντίθετες προς τη σύγχρονη οικολογική τοπιακή και ευρύτερα πολιτική microας ευαισθησία Γιατί να microελετηθούν ειδικά στον Ελληνικό ακαδηmicroαϊκό χώρο όταν εmicroφανίζονται τόσο ριζικά αντίθετες microε την τοπιακή εmicroπειρία και τις γνωστές laquoγηγενείςraquo τοπιακές αναφορές microας

Μια πρώτη κριτική απάντηση microπορεί να επισηmicroάνει πως έστω και για λόγους αντίρρησης η microελέτη αναλόγων διαmicroορφώσεων τοπίου δικαιολογείται ως τmicroήmicroα της αναγνώρισης της κατανόησης και της ερmicroηνείας ενός ευρύτερου πολιτικού και πολιτιστικού πλέγmicroατος επιβολής microε εmicroβέλεια επιρροών που αγγίζει τις ηmicroέρες microας

Μια δεύτερη απάντηση microπορεί να υποδείξει πως οι πολιτιστικές κατασκευές οι πολιτιστικές διαmicroορφώσεις του τοπίου εν προκειmicroένω ανεξάρτητα από τους όρους της αρχικής παραγωγής τους αποτελούν κληροδοτήmicroατα της ανθρώπινης ιστορίας Η παρουσία των πολιτιστικών αυτών κατασκευών εποmicroένως ως microνηmicroείων ως υλικών συσσωρεύσεων microνήmicroης εξασφαλίζει τη διαρκή δυνατότητα πρόσβασης στην ιστορική ακολουθία στις συσχετίσεις ή τις ασυνέχειες των ιστορικών περιόδων Πρόκειται βέβαια για το αντικείmicroενο αναφοράς το οποίο επισηmicroάνθηκε microόλις προηγούmicroενα κατά το πρώτο κριτήριο αξιολόγησης

Μια τρίτη απάντηση ειδικότερου προσανατολισmicroού σηmicroειώνει πως η microελέτη αυτών των παραδειγmicroάτων του 17ου αιώνα microπορεί να επισηmicroάνει συγκεκριmicroένους εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές οι κεντρικές και καθοριστικές για τη Δυτική τοπιοτεχνία Η microελέτη τους καθιστά κατανοητή τη σχετική διατήρηση ή τη σχετική αλλαγή των εκφραστικών τρόπων ξεκινώντας από τον 17ου αιώνα και φθάνοντας έως τις εγγύτερες προς τη σηmicroερινή περιόδους Επιτρέπει να περιγραφούν οι εκφραστικές επιρροές που διατηρούνται ή η εκφραστική απόσταση που διανύθηκε Αποδεικνύει για παράδειγmicroα τη διαφορά ανάmicroεσα στη νεότερη απόρριψη της τοπιοτεχνικής επιτήδευσης και στην ακραία κανονιστική διάθεση τη σκηνογραφική πρόθεση την εφαρmicroογή προοπτικών ψευδαισθησιακών τεχνασmicroάτων που συναντούmicroε στις διαmicroορφώσεις τοπίου του Baroque διαmicroορφώσεις οι οποίες παρά την εκφραστική τους υπερβολή εξακολουθούν εντούτοις να καθορίζουν πολλά νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα

Σύmicroφωνα microε την προηγούmicroενη τελευταία επισήmicroανση ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque Ε427 Παρίσι Parc Andreacute Citroeumln Προσπάθεια επανεγγραφής της τοπιοτεχνικής γεωmicroετρικής microεγαλοπρέπειας του 17ου αιώνα στο αστικό πεδίο της σύγχρονης Γαλλικής πρωτεύουσας (του συγγραφέα)

414 Το ιστορικό εύρος της εποχής του Baroque και η σχέση του microε την τέχνη των γαλλικών κήπων Μια βασική microεθοδολογική απορία για έναν microελετητή microη εξοικειωmicroένο microε τις εσωτερικές διενέξεις της ιστορικής περιοδολόγησης συνδέεται microε την επιλογή και την κατονοmicroασία της περιόδου του Baroque Σε ποιο διάστηmicroα χρόνου microπορούmicroε να προσάψουmicroε τον χαρακτηρισmicroό του ακανόνιστου microαργαριταριού238 που άλλοι τον χρησιmicroοποίησαν microειωτικά και άλλοι τον συνδέουν microε την απαίτηση προβολής της θρησκευτικής ή κρατικής ισχύος και του ελέγχου τον οποίο διαπιστώνουmicroε και σε αυτές τις εκτεταmicroένες διαmicroορφώσεις τοπίου Με ποιόν τρόπο συmicromicroετέχουν στον σχηmicroατισmicroό της περιόδου αυτής τα κλασσικά πρότυπα σε σχέση για παράδειγmicroα microε την Αναγέννηση που προηγείται και την περίοδο του αγγλικού Εmicroπειρισmicroού και του γαλλικού Διαφωτισmicroού που ακολουθούν

Στο θεmicroελιώδες κείmicroενο Renaissance und Barock239 θεmicroελιώδες τόσο για την καθιέρωση του όρου όσο και για την αποτίmicroηση των εκφραστικών τάσεων ο Heinrich Woumlllflin επιmicroένει στα ιταλικά παραδείγmicroατα και στο τmicroήmicroα εκείνο του 16ου αιώνα το οποίο συνδέεται συχνά microε τον Μανιερισmicroό προφανέστατα γιατί τον απασχολούν οι συνθήκες microετάβασης από την laquoειρηνική οmicroορφιάraquo της αναγεννησιακής τέχνης στη laquoδύναmicroη του αισθήmicroατοςraquo240 του Baroque Σε νεότερα συγγράmicromicroατα η αναφορά στον 17ο και 18ο αιώνα είναι δεδοmicroένη όπως συνηθισmicroένη είναι και η παράλληλη αναφορά στη laquoρωmicroαιοκαθολική εκκλησία και στο πολιτικό σύστηmicroα του συγκεντρωτικού γαλλικού Κράτους της εποχήςraquo241

Είναι εντούτοις φανερό πως οι χρήσεις των όρων οι χρονικοί προσδιορισmicroοί και οι συσχετίσεις microεταβάλλονται ανάλογα microε τα ενδιαφέροντα του ερευνητή και microε το εξεταζόmicroενο θέmicroα Για παράδειγmicroα ο Michel Foucault microιλώντας για την περίοδο που εξετάζεται και σύροντας το βάρος του ενδιαφέροντός του προς τις αρχές του 18ου αιώνα την χαρακτηρίζει microε τη γαλλική διατύπωση laquoacircge classiqueraquo Αλλά αυτή η κλασικίζουσα περίοδος διαδέχεται microια επίσης κλασικίζουσα ως προς τα πρότυπά της Αναγέννηση και προηγείται microιας επίσης κλασικιστικής φωτεινής περιόδου242

Αν επιmicroείνουmicroε στα παραδείγmicroατα των τοπιακών διαmicroορφώσεων εντούτοις microπορούmicroε να υποστηρίξουmicroε την οφθαλmicroοφανή άποψη πως το είδος των τοπιακών διαmicroορφώσεων που καταγράφονται στη Γαλλία του 17ου αιώνα διαφοροποιούνται ως προς την ένταση από τα προηγούmicroενα αναγεννησιακά ή microανιεριστικά παραδείγmicroατα Επίσης διαφέρουν εmicroφανώς από τα παραδείγmicroατα που αναπτύσσονται ήδη από το πρώτο microισό του 18ου αιώνα στην βρετανική επικράτεια και τα οποία επιβάλουν microια ριζική microεταστροφή στα ήθη της τοπιακής αντιmicroετώπισης Η microεταστροφή αυτή πρέπει να υπήρξε ιδιαίτερα σηmicroαντική ndash τόσο ώστε όχι microόνο να microνηmicroονεύεται ρητά από τους Εγκυκλοπαιδιστές αλλά και να υποδεικνύει τα γαλλικά τοπιακά πρότυπα ως ήδη πεπαλαιωmicroένα και κατώτερα Τόσο σηmicroαντική ώστε να εισβάλει και σε αυτό ακόmicroη το πολιτικό και πολιτιστικό κέντρο της γαλλικής κηποτεχνίας στις Βερσαλλίες καθορίζοντας τον σχεδιασmicroό του τmicroήmicroατος των κήπων του Petit Trianon

Η αναφορά στους κήπους του Baroque υποδεικνύει εποmicroένως microια διακριτή εκφραστική οmicroάδα τοπιακών διαmicroορφώσεων η οποία αντιστοιχεί σε microια ιδιαίτερη κατεύθυνση τοπιακών ηθών που διαφοροποιούνται από τα προηγούmicroενα και τα επόmicroενα πρότυπα

238 laquoΗ λέξη δεν διέθετε κατrsquo αρχάς τίποτε το εγκωmicroιαστικό το ΄barrueco΄ (αν αποδεχθούmicroε την ισπανική ετυmicroολογία) περιγράφει ένα microαργαριτάρι που microπορεί να προέρχεται από τα βαθιά νερά αλλά χάνει microέρος της αξίας του γιατί δεν είναι απόλυτα στρογγυλόraquo Πρβλ Β Teyssegravedre laquoPreacutesentationraquo Προλογικό σηmicroείωmicroα από Η Woumlllflin Renaissance et Baroque Παρίσι 1961 σ 7 239 ΄Οπ Ο αρχικός τίτλος στην γλώσσα της συγγραφής του έργου 240 Οπ σσ 8182 241 Πρβλ C Norberg-Schulz La signification dans lrsquo architecture occidentale Liegravege 1977 σ 287 242 Κλασικιστικές είναι οι τοπιακές αναφορές της Hypnoerotomachia Poliphili κλασικιστικές οι αναφορές του κεντρικού ηλιακού microυθεύmicroατος στις Βερσαλλίες κλασσικιστικές είναι πολλές από τις αναφορές της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου

Ε42 Η πλατεία του Αγίου Πέτρου από τις Απόψεις της Ρώmicroης Vedute di Roma του Giovanni Battista Piranesi (1748)Ο αρχιτέκτονας της πλατείας Giovanni Lorenzo Bernini αποτέλεσε την πρώτη επιλογή του Louis XIV για τον σχεδιασmicroό των ανακτόρων του Λούβρου και αποθανάτισε τον Γάλλο microονάρχη στη γνωστή προτοmicroή του και στον έφιππο θριαmicroβικό ανδριάντα του των Βερσαλλιών (PD) Χωρίς να αναπτυχθούν σε microεγάλο εύρος επιχειρήmicroατα τα οποία συνάπτονται περισσότερο microε την έρευνα της γενικότερης ιστορικής τεκmicroηρίωσης microπορεί να γίνει αποδεκτό πως ο χαρακτηρισmicroός του Baroque πέρα από τον χρονικό προσδιορισmicroό περιγράφει επιπλέον συνθήκες ταυτόχρονα πολιτικές και πολιτιστικές Ακολουθεί την απαίτηση έκφρασης της ισχύος του καθολικού κλήρου και των ευρωπαϊκών βασιλείων και αποδίδει τη συνέχεια αυτών των απαιτήσεων στο microεγαλεπήβολο αστικό σχεδιασmicroό της πλατείας του Αγίου Πέτρου στις τοπιοτεχνήσεις των γαλλικών chacircteaux και ανακτόρων και στις διαφαινόmicroενες αρχές των φιλόδοξων γαλλικών αστικών χαράξεων Αλλά η έmicroφαση της διάθεσης προβολής στις διαmicroορφώσεις αυτές όπως και οι ιδιαίτεροι ορθοκανονικοί σχηmicroατισmicroοί διαφοροποιούν microε σαφήνεια τον αλαζονικό κλασσικισmicroό της υλικής πλησmicroονής του 17ου αιώνα από τον αφαιρετικότερο και φυσικότροπο ως προς τις προθέσεις του κλασσικισmicroό του 18ου Άλλωστε οι τοπιοτεχνήσεις που αντιστοιχούν στον νεότερο αυτό κλασσικισmicroό εισηγούνται τη microετάβαση microεταξύ των άλλων από τον γιγαντιαίο έστω αλλά microε σαφήνεια οριοθετηmicroένο κήπο του Baroque στην αντίληψη του ελεύθερου τοπίου και του πάρκου

Επιmicroένοντας στις κλασσικιστικές αναφορές αξίζει να σχολιαστεί πως η microανιεριστική ιταλική Villa drsquoEste του 16ου αιώνα υποδεικνύει τη σχέση microε το microυθικό πρότυπο του κήπου των Εσπερίδων όπως και τη σχέση microε τη γειτονική της ρωmicroαϊκή Villa Adriana Στις διαmicroορφώσεις των φυσικότροπων κήπων του Petit Trianon της Marie Antoinette στα τέλη του 18ου αιώνα παρεmicroβάλλεται το κλασσικιστικό περίπτερο microε τη microεγαλεπήβολη και πολλά υποσχόmicroενη επωνυmicroία laquoΝαός του Έρωταraquo ldquoTemple drsquoAmourrdquo243 ενώ ανάλογες αναφορές κλασσικιστικά κτήρια και περίπτερα συναντούmicroε και στα περισσότερα αγγλικά πάρκα της περιόδου που ακολουθεί

243 Σε microικρή microάλιστα απόσταση από τις αγροτικής αναφοράς κτηριακές κατασκευές του laquoΧωριού της Βασίλισσαςraquo

Κλασσικιστική πρόθεση χαρακτηρίζει και τον 17ο αιώνα Αυτό που τον διακρίνει εντούτοις από άλλες περιόδους κλασσικισmicroού προηγούmicroενες ή επόmicroενες δεν είναι ένας ελεγχόmicroενος πολιτικός και πολιτιστικός παραλληλισmicroός ηθών microε τα κλασσικά πρότυπα όσο microια απαστράπτουσα συνολική σκηνογραφία ελέγχου microε κλασσικιστικές αναφορές Στη σκηνογραφία αυτή εν πολλοίς τοπιακά εκφρασmicroένη εντάσσεται η απολλώνια για παράδειγmicroα αλληγορία ικανή να χαρακτηρίσει το σύνολο της ζωής και των δραστηριοτήτων στη βασιλική αυλή του Louis XΙV

Ε43 Nicolas Poussin LrsquoEacuteteacute ou Boaz et Ruth To Θέρος ή ο Βοάζ και η Ρουθ (1660-1664 Λούβρο) Η ελεύθερη φυσιοκρατική προσέγγιση του τοπίου από ζωγράφους του 17ου αιώνα όπως ο Poussin ή ο Claude Lorain υπερβαίνει την τοπιοτεχνία της σύγχρονής τους ιστορικά περιόδου η οποία αντιστοιχεί στις διαmicroορφώσεις του Baroque και καθιστά τους πίνακές τους σηmicroαντικούς ως εικαστικό τοπιακό παράδειγmicroα για τη φυσικότροπη αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου του επόmicroενου 18ου αιώνα που ακολουθεί (PD) Μια ωριmicroότερη microεθοδολογική προσέγγιση θα microπορούσε να θεωρήσει πως ο όρος Baroque περιγράφει περισσότερο ένα σύνολο εκφραστικών τάσεων και διαθέσεων παρά τη συνολική πολιτιστική παραγωγή microιας συγκεκριmicroένης χρονικής περιόδου Μπορούmicroε έτσι να διακρίνουmicroε στο εσωτερικό της ίδιας χρονικής έκτασης αποκλίνουσες εκφραστικές αποκρίσεις οι οποίες διαφοροποιούνται ανάλογα microε τις επιmicroέρους γεωγραφικές περιοχές και τις επιmicroέρους πολιτιστικές οmicroάδες του ευρωπαϊκού χώρου Άλλες χαρακτηρίζονται από την ένταση και την υπερβολή την οποία κύρια περιγράφουmicroε microε τον όρο Baroque και άλλες διακρίνονται από microια αφαιρετικότερη και ηπιότερη κλασσικιστική διατύπωση

Είναι δυνατόν να προσδιοριστούν έτσι διαφορές οι οποίες διακρίνουν την απαίτηση microεγαλοπρέπειας του καθολικισmicroού από έναν αυστηρότερο και περισσότερο λιτό ως προς την έκφρασή του προτεσταντισmicroό244 Αυτή η ελαστικότερη οmicroαδοποίηση τάσεων που συνυπάρχουν επιτρέπει να αποδεχθούmicroε ευκολότερα την ιστορική διαπίστωση σύmicroφωνα microε την οποία ενώ στη γαλλική επικράτεια εντείνεται η συσχέτιση του τοπίου microε την ηγεmicroονική κυριαρχία η φλαmicroανδική και ολλανδική τοπιογραφία επεξεργάζονται και επεκτείνουν φυσιοκρατικά πρότυπα Φυσιοκρατικά πρότυπα τα οποία θα συmicromicroετάσχουν καθοριστικά στη συγκρότηση της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου Με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο ακόmicroη και οι διαmicroορφώσεις των κήπων στις Κάτω Χώρες εmicroφανίζονται παρά τις αmicroοιβαίες επιρροές αυστηρότερες και περισσότερο λιτές σε σχέση microε τα γαλλικά παραδείγmicroατα Επιπλέον αυτή η ελαστικότερη οmicroαδοποίηση τάσεων επιτρέπει να προσδιοριστούν διαφορές ανάmicroεσα στα επιmicroέρους εκφραστικά πεδία διαφορές δηλαδή από τέχνη σε τέχνη όπως αυτές που διαπιστώνουmicroε ανάmicroεσα στις ηγεmicroονικές διαmicroορφώσεις του τοπίου και στις περισσότερο ελεύθερες ζωγραφικές παραστάσεις του Ανάmicroεσα στους βασιλικούς κήπους και στις σύγχρονες τους τοπιακές αναφορές στους πίνακες του Nicolas Poussin για παράδειγmicroα245 415 Τα θεωρητικά ενδιαφέροντα της εποχής του Baroque και η συσχέτισή τους microε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Η περίοδος του 17ου αιώνα όπως και του 18ου αιώνα που ακολουθεί αντιστοιχεί στη ραγδαία ανάπτυξη και στην ωρίmicroανση επιστηmicroονικών θεωριών και καινοφανών φιλοσοφικών προσεγγίσεων Ερευνητές από κάθε είδους περιοχές εξέτασης όπως για παράδειγmicroα αυτές που αφορούν στην αρχιτεκτονική ή στην αρχιτεκτονική τοπίου εmicroφανίζονται υποχρεωmicroένοι να σχολιάσουν έστω και ακροθιγώς τη θεωρητική ένταση της περιόδου και να τη συσχετίσουν microε τα ιδιαίτερα ερευνητικά τους ενδιαφέροντα

Αν όmicroως η παρουσία του Καρτέσιου εισηγείται microια φιλοσοφική κοσmicroογονία στη Δυτική ιστορία η οποία θα χαρακτηρίσει εφεξής το ευρωπαϊκό πνεύmicroα συνολικά246 τότε είναι microάλλον αναmicroενόmicroενο να αναζητηθεί η επιρροή του και σε εκείνες τις αντιλήψεις της εποχής του οι οποίες αφορούν το τοπίο

Τίθεται βέβαια microια σειρά από microεθοδολογικά ερωτήmicroατα όπως αυτό που αφορά τη δυνατότητα microια θεωρητική διερεύνηση του τοπίου να θίγει microε εγκυρότητα φιλοσοφικά θέmicroατα Επίσης όπως αυτό που αφορά τη δυνατότητα των τοπιακών διαmicroορφώσεων να laquoκατοπτρίζουνraquo φιλοσοφικές ανησυχίες και θέσεις της εποχής τους Πρόκειται βέβαια για microεθοδολογικά ερωτήmicroατα που όπως σηmicroειώθηκε και προηγούmicroενα microπορούν να απευθυνθούν προς κάθε ιστορική περίοδο Εισάγονται εντούτοις στην παρούσα διερεύνηση microε έmicroφαση στο σηmicroείο ακριβώς στο οποίο εξετάζονται οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του 17ου αιώνα εξαιτίας της καταστατικής σηmicroασίας για τη Δυτική σκέψη αυτής της συγκεκριmicroένης περιόδου Μια microεθοδολογικά επιθετικότερη υπόθεση εργασίας microπορεί βέβαια να επιmicroείνει πως η αρχιτεκτονική των γαλλικών κήπων δεν laquoκατοπτρίζειraquo microόνο τη συστηmicroατική κανονιστική σκέψη της εποχής της αλλά πως ταυτόχρονα τη συγκροτεί πως αποτελεί ουσιαστικό microέρος της πως συνιστά η ίδια microέλος microιας ευρύτερης πολιτιστικής κατασκευής στην οποία περιλαmicroβάνεται και βασικές θεωρητικές θέσεις της περιόδου

Οι συνήθεις αναλύσεις επιmicroένουν ελάχιστα στην ιδιαίτερη σχέση που microπορεί να έχουν η εξειδικευmicroένη στρατιωτική εκπαίδευση και τα κατασκευαστικά ενδιαφέροντα ενός από τους σηmicroαντικότερους φιλοσόφους της νεότερης Δυτικής ιστορίας microε τον θεωρητικό του φιλοσοφικό προσανατολισmicroό Εντούτοις ο Γάλλος πατέρας του ορθολογισmicroού για ένα τmicroήmicroα

244 Ο Β Teyssegravedre (πρβλ στο προηγούmicroενο σ 13) σχολιάζει microια ανάλογη θεωρητική στάση εξηγώντας laquoΉ βέβαια σύmicroφωνα microε τον Α Hauser microπορούmicroε να διακρίνουmicroε το microπαρόκ της προτεσταντικής αστικής τάξης από το microπαρόκ της Εκκλησίας ή της Αυλής (οι οποίες εξάλλου αποδέχονται τάσεις ετερογενείς που microπορεί να κατευθύνονται προς τον κλασσικισmicroό ή το νατουραλισmicroό) ή βέβαια σύmicroφωνα microε τον V L Tapieacute microπορούmicroε να αντιπαραβάλουmicroε το ΄κλασσικό΄ και το ΄microπαρόκ΄ ακόmicroη και microέσα σε ένα και το αυτό σύνολο έργων ή ακόmicroη να θεωρήσουmicroε ως εστία τη Ρώmicroη ή τη Μαδρίτη και να δείξουmicroε την επέκταση της επιρροής τους και τις διαmicroάχες microε διάφορες εθνικές οmicroάδες (πολιτιστικής) αντίστασηςraquo Στην προσέγγιση που υιοθετείται στη δική microας διερεύνηση ο όρος Baroque περιορίζεται στην περιγραφή ιταλικών ή γαλλικών προτύπων του 17ου αιώνα ενώ για τα παραδείγmicroατα των ολλανδικών αστικών κήπων χρησιmicroοποιείται ο όρος laquoκλασσικόςraquo 245 Πρβλ πίνακες του όπως Η Νύφη και ο Σάτυρος Nymph et Satyr (1625 ndash Εθνική Πινακοθήκη Λονδίνου) ή ο γνωστότερος Οι Βοσκοί της Αρκαδίας Les Bergers drsquo Arcadie (1630 - Λούβρο) ή και Ο Ενταφιασmicroός του Φωκίωνα (1648 ndash Εθνικό Μουσείο Ουαλλίας) Είναι χαρακτηριστικό πως οι πίνακες του Poussin θεωρήθηκαν ζωγραφικά υποδείγmicroατα για τις διαmicroορφώσεις τοπίου της αγγλικής τοπιοτεχνίας του επόmicroενου αιώνα όπως επισηmicroαίνεται σε επόmicroενο στο 6ο κεφάλαιο 246 Παρά την εmicroφάνιση αντιθετικών ρευmicroάτων που αφορούν τόσο στην ειδικότερη περιοχή της φιλοσοφικής θεωρίας και των επιστηmicroών όσο και στο ευρύτερο πεδίο του πολιτισmicroού

της ζωής του υπήρξε υποχρεωmicroένος να microελετά καθηmicroερινά τις κινήσεις στρατιωτικών σωmicroάτων τα οποία έπρεπε να επιτελέσουν microε τη microεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια ένα πρακτικό έργο άmicroεσης και υψηλής κρισιmicroότητας Αυτό το καθηmicroερινό καθήκον υποδείκνυε microε άmicroεσο εφαρmicroοσmicroένο τρόπο την πρακτική σηmicroασία της εσωτερικής λογικής συνέπειας τη δυνατότητα του ορθού λόγου να καθίσταται laquoκύριος και κυρίαρχοςraquo247 του φυσικού πεδίου και της ανθρώπινης ζωής Δεν πρέπει να λησmicroονούmicroε ακόmicroη το ενδιαφέρον του Descartes για την προοπτική και τη συνεργασία του microε τον microηχανικό Villebresieu ενώ είναι επιπλέον γνωστή η σηmicroασία της ακρίβειας που προσέφερε η αναλυτική καρτεσιανή γεωmicroετρία στη βλητική πρακτική των πυροβόλων248 Η άνοδος του ορθολογικού πνεύmicroατος δεν διέθετε εποmicroένως αποσπασmicroένη θεωρητική σηmicroασία Αναπτύχθηκε microέσα σε microια γενικότερη ατmicroόσφαιρα ενδιαφέροντος για εφαρmicroογές στις οποίες πρέπει να περιλάβουmicroε τόσο κατασκευαστικές πρακτικές όσο και κοινωνικές οργανωτικές διεργασίες

Κατ΄ αντίστροφη διάθεση σχολιασmicroού πρέπει να τονιστεί πως οι microεγάλες τοπιοτεχνήσεις του γαλλικού Baroque συνδέονται microε περίπλοκες συχνά microαθηmicroατικές κατασκευές και επιβεβαιώνουν ενισχύοντάς την τη δυνατότητα της θεωρητικής λογικής σκέψης να επιβληθεί στο πραγmicroατικό Με την έννοια αυτή η τοπιοτέχνηση όπως και η αρχιτεκτονική δεν αποτελούν microόνο πεδία εφαρmicroογής εννοιακών κατασκευών διαmicroορφωmicroένων σε άλλα επιστηmicroονικά και θεωρητικά πεδία αλλά προωθούν οι ίδιες διαρκώς ανάλογες εννοιακές κατασκευές Δε συνιστούν απλές laquomicroαρτυρίεςraquo λόγων συγκροτηmicroένων σε άλλα πεδία έκφρασης αλλά αποτελούν σύmicroφωνα microε την ορολογία του Michel Foucault τα laquomicroνηmicroείαraquo ενός δικού τους ιδιαίτερου λόγου ικανού να συmicroβάλλει microε τρόπο σηmicroαντικό στη νεότερη ευρωπαϊκή ιστορία

Με αυτήν την κατεύθυνση σκέψης η σύγκλιση περιοχών όπως η θεώρηση και η αρχιτεκτονική του τοπίου αφrsquo ενός και η φιλοσοφία αφετέρου πρέπει να θεωρείται αναmicroενόmicroενη καθώς όπως διαρκώς επαναλαmicroβάνεται ο χειρισmicroός του τοπίου αποδίδει τις απόψεις των κοινωνιών για τον ευρύτερο τόπο ζωής τους όπως και τη σχέση τους microε το φυσικό Αν ο Καρτέσιος υποδεικνύει στον Λόγον περί της Μεθόδου την κυριαρχία πάνω στη φύση είναι microάλλον απλοϊκός ο ισχυρισmicroός πως η υπόδειξη αυτή προέρχεται από microια αποκοmicromicroένη πρωτογενή διάθεση του εισηγητή της Αντίθετα είναι ιστορικά πιθανότερο να απηχεί τη συνολική στάση κοινωνιών οι οποίες ήδη είχαν αναπτύξει επί δυο αιώνες τουλάχιστον την κυριαρχία πάνω στο φυσικό πεδίο ώστε ο ορθολογισmicroός να επισηmicroοποιεί θεωρητικά και να κατοχυρώνει ρητά microια ήδη κατακτηmicroένη κοινωνική συνθήκη

Έχει ήδη επισηmicroανθεί πως οι διαmicroορφώσεις τοπίου αποτελούν σχηmicroατοποιήσεις του προϋπάρχοντος τόπου και πως διαθέτουν συmicroβολική ποιότητα εντάσσοντας τον τόπο σε ένα laquoτοπίοraquo σηmicroασιών κατασκευασmicroένο ταυτόχρονα microε την υλική διαmicroόρφωση Κατασκευαστικό αποτέλεσmicroα νοητική σχηmicroατοποίηση και σύστηmicroα σηmicroασιών παράγονται εποmicroένως σε συσχετισmicroό το έχουmicroε ήδη τονίσει ως αποτελέσmicroατα microια συνολικότερης laquoδοmicroικήςraquo πολιτιστικής επεξεργασίας Αλλά η φιλοσοφική θεώρηση συνιστά και αυτή δοmicroική νοητική ndash οργανωτική προσέγγιση η οποία είτε εκπορεύεται από τον τόπο είτε όχι επιστρέφει κατ΄ ανάγκην σε αυτόν ώστε να τον microεταλλάξει Αν εποmicroένως η διερεύνηση της αρχιτεκτονικής τοπίου αισθάνεται ανέτοιmicroη ώστε να χειριστεί περιπλοκότερες θεωρητικές ή φιλοσοφικές προσεγγίσεις

247 Πρόταση του Καρτέσιου από τον Λόγον περί της Μεθόδου η οποία σχολιάζεται αναλυτικότερα στη συνέχεια 248 Πρβλ την πληροφορία του πρώτου βιογράφου του Descartes του Andrien Baillet για τη συνεργασία του microε τον microηχανικό Ville-Bressieux microε τον οποίο συναντήθηκε στο Amsterdam το 1634 και έκανε κατά τη συνεργασία τους laquoθαυmicroαστές προόδους στη Μηχανική και στην Προοπτικήraquo Με τον Ville-Βressieux microελέτησε ανάmicroεσα στα άλλα microια καρέκλα-καρότσι (une chariot-chaise) για ανάπηρους πολέmicroου Πρβλ A Baillet La vie de Monsieur Descartes Παρίσι 1691 τ1 σσ 256-259 Επίσης Η Grossmann laquoDescartes and the Social Origins of the Mechanistic Concept of the Worldraquo από το The Social and the Economic Roots of the Scientific Revolution των G Freudenthal και P McLaughlin (επιmicro) Boston 2009 σ 157 laquoΕνώ τις καθαρά microαθηmicroατικές και λογικές απόψεις της Καρτεσιανής Άλγεβρας ή lsquoScience Universelle τις έχει τέλεια παρουσιάσει ο L Brunschvicg και την παραπέρα ανάπτυξή της ως lsquoΓενική Επιστήmicroηrsquo στον Leibniz την έχει εξαιρετικά εκθέσει ο L Couturat οι κοινωνιολογικές πλευρές της lsquoΠαγκόσmicroιας Επιστήmicroηςrsquo του Descartes δεν έχουν εξεταστεί από τους συγγραφείς αυτούς ή από κάποιους άλλους Μπορεί βέβαια να τεθεί το ερώτηmicroα αν υφίσταται καθrsquo οποιονδήποτε τρόπο ανάλογο κοινωνιολογικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να κατανοήσουmicroε πως όντως υπάρχει πρέπει να αντιληφθούmicroε πως όλα τα έργα του Descartes τα έχει βαθιά σηmicroαδέψει η σφραγίδα των microηχανικών αρχών πως ο Descartes εξήγαγε αυτές τις αρχές από τη microηχανική του δηλαδή από τη microελέτη των microηχανών και πως στη συνέχεια τις επέκτεινε στη φυσική και τελικά σε ολόκληρο το σύmicroπανraquo Το κείmicroενο του Grossmann θεωρητικού της οικονοmicroίας και των κοινωνικών επιστηmicroών microέλους του Ινστιτούτου Κοινωνικών Ερευνών της Φραγκφούρτης χρονολογείται από την περίοδο του 1946

microπορεί τουλάχιστον να υποδείξει πιθανές ανάλογες κατευθύνσεις ιδιαίτερα όταν αναφέρεται σε περιόδους οι οποίες προσφέρονται για ανάλογη εξέταση όπως ο 17ος και ο 18ος αιώνας 416 Σχήmicroατα ελέγχου Η ορθολογική ανασύνθεση των τόπων και το υπόδειγmicroα του Γαλλικού κήπου Στο παράδειγmicroα της villa Farnese και των κήπων της παρουσιάστηκε ήδη microια γραmicromicroική ακολουθία επεmicroβάσεων η οποία κλιmicroακώνεται ως προς την ένταση του σχεδιασmicroού microεταβαίνοντας από τον οικιστικό ιστό της ιταλικής κωmicroόπολης της Caprarola στο κτήριο της έπαυλης και στη συνέχεια στους οργανωmicroένους κήπους για να επεκταθεί στις γεωmicroετρικά οργανωmicroένες καλλιέργειες και την αδιαmicroόρφωτη δασική έκταση Πρόκειται για ένα σχετικά περιορισmicroένο σε έκταση παράδειγmicroα στην περιοχή του Lazio στην κεντρική Ιταλία και αντιστοιχεί ιστορικά στην περίοδο του ιταλικού Μανιερισmicroού Μια ανάλογη συνθετική συνθήκη microεγεθυmicroένη στο έπακρο διαπιστώνεται επίσης σε ένα microεταγενέστερο παράδειγmicroα αρχιτεκτονικής τοπίου στο γνωστότερο ίσως της Δυτικής ιστορίας στους κήπους των Βερσαλλιών στην άmicroεση γειτονία της γαλλικής πρωτεύουσας Η σύνθεση οδεύει από την αστική δοmicroή προς την περιοχή της κεντρικής εισόδου στα ανάκτορα Στη συνέχεια προχωρά στη microεγαλοπρεπή κατασκευή των ίδιων των ανακτόρων στην αξονική ακολουθία των κήπων των πλατωmicroάτων και των διαmicroορφώσεων του νερού στην ισχυρή συνθετική παρουσία του Μεγάλου Καναλιού έως ότου βυθιστεί στο άπειρο Ακόmicroη και αν αγνοούσαmicroε τη συνέχεια των χρονικών περιόδων την επαλληλία των εκφραστικών τάσεων την επιρροή που το ιταλικό αναγεννησιακό και microανιεριστικό παράδειγmicroα άσκησε στις αυλές των Γάλλων ηγεmicroόνων microπορούmicroε να αντιληφθούmicroε τη συνάφεια των συνθετικών διαθέσεων οι οποίες βαθmicroιαία οδηγούν από τις τοπιοτεχνικές προτάσεις της ιταλικής Αναγέννησης στις προτάσεις τοπίου και στους κήπους του γαλλικού ειδικότερα και γενικότερα του ευρωπαϊκού Baroque Συνάφεια η οποία καθίσταται τόσο εmicroφανέστερη όσο η διαφορά του microεγέθους των επεmicroβάσεων δεν προκαταλαmicroβάνει τον ανυποψίαστο παρατηρητή

Αλλά ερευνητική υποχρέωση της διερεύνησης αυτής είναι να επισηmicroάνει επίσης την τεράστια διαφορά των microεγεθών249 και τους νέους εκφραστικούς τρόπους τα εκφραστικά εντέλει άλmicroατα microεταβολής τα οποία αυτή η διαφορά κλίmicroακας εισηγείται Αξίζει ίσως να τονιστεί εξαρχής πως η υπέρmicroετρη αύξηση των microεγεθών η υπέρmicroετρη ένταση των χειρονοmicroιών στις τοπιακές διαmicroορφώσεις κατά τον 17ο και κατά το πρώτο microέρος του 18ου αιώνα υποδεικνύουν σηmicroαντικές ποιοτικές microεταβολές Οι διαmicroορφώσεις τοπίου αποκτούν τέτοια αντίληψη κλίmicroακας ώστε να microη microπορεί να θεωρηθεί ως κύρια αφετηρία της συγκρότησής τους η αναφορά στην πεπερασmicroένη φυσική ύπαρξη στις διαστάσεις του βιολογικά πεπερασmicroένου ανθρώπινου σώmicroατος Στη θέση του η κοινωνία της εποχής εγκαθιστά την υπόθεση ενός Υποκειmicroένου της νόησης ενός Υποκειmicroένου εξουσίας άπειρα ισχυρού ικανού να ελέγξει το σύνολο του υπαρκτού κόσmicroου

Ο Michel Foucault στο έργο του Les Mots et les Choses Οι Λέξεις και τα Πράγmicroατα υποδεικνύει πως η ένταση αυτού του ελέγχου είναι τόσο σηmicroαντικότερη όσο λιγότερο πρόδηλη καθίσταται η φυσική παρουσία του Υποκειmicroένου από το οποίο ο έλεγχος εκπορεύεται Αν στο αναγεννησιακό ιταλικό τοπίο παρά τον πλούτο των παρεmicroβάσεων η παραmicroυθία της ανθρωποmicroετρικής συνάφειας εξακολουθεί να είναι αισθητή στην εποχή του Baroque στην laquoκλασσική εποχήraquo όπως την αποκαλεί ο Michel Foucault250 στις παραστάσεις

249 Για να γίνει κατανοητή η διαφορά των microεγεθών αρκεί να σηmicroειωθεί πως η συνολική έκταση των διαmicroορφώσεων και των κτηριακών κατασκευών στην αναγεννησιακή villa Medici στο Fiesole αντιστοιχεί σε ένα πλαίσιο γενικών διαστάσεων εκατό σαράντα επί εξήντα microέτρων και στη microανιεριστική έπαυλη Gamberaia στην Τοσκάνη σε ένα πλαίσιο διαστάσεων εκατό επί διακοσίων σαράντα microέτρων Στην επίσης microανιεριστική villa Farnese το βασικό τmicroήmicroα των κατασκευών αντιστοιχεί σε διαστάσεις διακοσίων δέκα επί εκατόν ογδόντα microέτρων Συγκριτικά η έκταση των διαmicroορφώσεων της εποχής του Baroque στο γαλλικό παράδειγmicroα του Vaux-le-Vicomte προσδιορίζεται από ένα ορθογώνιο διαστάσεων τρεισήmicroισι χιλιόmicroετρων microήκους και περίπου ενός χιλιόmicroετρου πλάτους ενώ στις Βερσαλλίες από ένα ορθογώνιο διαστάσεων πεντέmicroισι επί τέσσερα χιλιόmicroετρα Στις διαmicroορφώσεις της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου οι διαστάσεις εκτινάσσονται σε ακόmicroη microεγαλύτερη κλίmicroακα ως εάν οι αιώνες της ευρωπαϊκής τοπιακής ιστορίας να ανταγωνίζονται ο ένας τον άλλο για το έλεγχο όλο και microεγαλύτερων εκτάσεων Στο αγγλικό πάρκο του Stowe η έκταση της τοπιοτέχνησης αντιστοιχεί σε διαστάσεις επτά επί τρεισήmicroισι χιλιόmicroετρα περίπου microε επιλεκτικές όmicroως περιοχές πυκνότερης τοπιακής διαmicroόρφωσης 250 Σηmicroειώθηκε προηγούmicroενα πως η χρήση των όρων laquoBaroqueraquo ή laquoκλασσικόςraquo αποδίδει τη θεωρητική πρόθεση του microελετητή και συνδέεται microε ειδικότερες ερευνητικές και θεωρητικές σκοπιmicroότητες Στον Michel Foucault οι όροι laquoκλασσική εποχήraquo επιτρέπουν την ταύτιση microε την σταθερότητα του Λόγου και την επέκταση της επιρροής του Καρτέσιου προς την κατεύθυνση της πρώτης περιόδου

και στις κατασκευές της los Reyes251 οι βασιλείς η ελέγχουσα αρχή επιβάλουν την αντίληψη της ισχύος τους microε τον εκτενέστερο δυνατό τρόπο Ακόmicroη και όταν αποκρύπτονται από την άmicroεση αντίληψη του παρατηρητή εξακολουθούν εντούτοις laquoαφrsquo υψηλούraquo να τον εποπτεύουν

Στο τοπίο των Βερσαλλιών η οπτική σύνδεση ανάmicroεσα στις επιmicroέρους περιοχές των διαmicroορφώσεων και στο κεντρικό σηmicroείο της οργάνωσής τους τα ανάκτορα παύει να υφίσταται για microεγάλο microέρος της σύνθεσης Εντούτοις οι αυστηρές σχέσεις οργάνωσης ανάmicroεσα στα συνθετικά microέρη παραmicroένουν και αποκαλύπτονται τmicroηmicroατικά Ο παρατηρητής διαισθάνεται δοmicroικούς συσχετισmicroούς οι οποίοι σκηνοθετούν τη θέση και την κίνησή του χωρίς εντούτοις ο ίδιος να διαθέτει τα microέσα ώστε να αντιπαρατεθεί microαζί τους252 στο πεδίο του φυσικού χώρου τουλάχιστον Οι microελετητές σχολιάζουν το τοπιακό αποτέλεσmicroα microιλώντας για την επιθυmicroία ελέγχου του απείρου253 για την οργανωτική δηλαδή έκταση του τοπιακού σχεδιασmicroού η οποία δεν υπερβαίνει απλά κατά πολύ τα ανθρώπινα microέτρα αλλά υπαινίσσεται microια ακόmicroη microεγαλύτερη έκταση ελέγχου 42 Οι συνθετικοί τρόποι των τοπιακών διαmicroορφώσεων κατά την εποχή του Baroque Σε προηγούmicroενο κεφάλαιο περιγράφονται οι αναγεννησιακοί κήποι ως καθορισmicroένοι από συνθετικούς τρόπους όπως αυτοί της σκηνογραφικής ένταξης τους της οργάνωσης των περίκλειστων τmicroηmicroάτων και της προοπτικής τους οργάνωσης σηmicroειώνοντας τη χρήση των προηγούmicroενων συνθετικών ευρηmicroάτων στα πλαίσια ενός αυστηρού γεωmicroετρικού σχεδιασmicroού ο οποίος καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από τη συmicromicroετρία Η σύνθεση στα παραδείγmicroατα που εξετάστηκαν υποδεικνύει κεντρικά σηmicroεία όρασης που αντιστοιχούν στα σηmicroαντικότερα σηmicroεία της θέας και η αλληλουχία των οποίων συγκροτεί τη βασική συνθετική δοmicroή

Ο Michel Foucault στο έργο του που σχολιάστηκε προηγούmicroενα επιmicroένει στην laquoεπιστηmicroικήraquo όπως την αποκαλεί τοmicroή ανάmicroεσα στους αιώνες που προηγούνται αφενός και στην λαmicroπερή εποχή των Γάλλων αυτοκρατόρων αφετέρου στη λαmicroπερή εποχή του κρατικά εφαρmicroοσmicroένου πολιτικού και πολιτιστικού ορθολογικού πνεύmicroατος Η εξέταση των τοπιακών διαmicroορφώσεων εντούτοις υποδεικνύει σηmicroαντικές σχέσεις συγγένειας έκφρασης σχέσεις καταγωγικές ανάmicroεσα στις δυο αυτές περιόδους εκατέρωθεν της υποθετικής ιστορικής τοmicroής Μένει να διερευνηθούν οι συγκεκριmicroένοι όροι της συνέχειας ανάmicroεσα στις τοπιακές επεmicroβάσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού και στις τοπιακές διαmicroορφώσεις του 17ου αιώνα όπως και να τονιστούν τα σηmicroεία ριζικής εκφραστικής microεταβολής Να εξεταστεί δηλαδή το θέmicroα των ιστορικών επιρροών που ασκούν τα ιταλικά παραδείγmicroατα στα νεότερά τους γαλλικά παραδείγmicroατα ή των ιστορικών υπερβάσεων που ορίζουν τα δεύτερα

του Διαφωτισmicroού laquoΣτις αρχές του 17ου αιώνα κατά την περίοδο που δίκαια ή άδικα την αποκαλούν microπαρόκraquo σηmicroειώνει ο Foucault στο κείmicroενο του Οι Λέξεις και τα Πράγmicroατα Αθήνα 1986 σ 89 Είναι βέβαια χαρακτηριστικό πως ο G Deleuze αντίθετα από τον Foucault χρησιmicroοποιεί ανενδοίαστα για την ίδια περίοδο του 17ου αιώνα τον όρο laquomicroπαρόκraquo 251 Los Reyes οι βασιλείς στα Ισπανικά Αναφορά στον διασηmicroότερο ίσως από τους πίνακες του Diego de Silva Veacutelazquez στον πίνακα Las Meninas (1656) τον οποίο χρησιmicroοποιεί ο Foucault ως πολιτιστικό καλλίτερα laquoεπιστηmicroικόraquo παράδειγmicroα ανάλυσης στο έργο του Les Mots et les Choses Στον πίνακα αυτό οι Ισπανοί βασιλείς Φίλιππος ο Δ΄ και Μαριάννα απουσιάζουν ως σαφής απεικόνιση Εξακολουθούν εντούτοις να αποτελούν το καθοριστικό κέντρο της υποκρυπτόmicroενης αναφοράς σε σχέση microε το οποίο συγκροτείται η εικονιστική δοmicroή του ζωγράφου της αυλής Veacutelazquez Πρβλ επιπλέον σχόλια στη συνέχεια όπως και Μ Foucault στο προηγούmicroενο σσ 27-44 κεφ laquoΟι Ακόλουθεςraquo Στην τελευταία παράγραφο του κεφαλαίου αυτού στη σελίδα 44 ο συγγραφέας δηλώνει πως θεωρεί τον προηγούmicroενο πίνακα ως γενικό υπόδειγmicroα της κλασσικής παράστασης και laquoτου χώρου που διανοίγειraquo Σε αυτήν laquoτο υποκείmicroενο έχει υποστεί έκλειψηraquo Εντούτοις το υποκείmicroενο αυτό είναι εκείνο που θεmicroελιώνει την παράσταση και τον χώρο της και εκείνο προς το οποίο η κανονιστική πρόθεση της παράστασης αποτείνεται ως συνθήκη επιβολής Αξίζει βέβαια να συσχετίσουmicroε τις παρατηρήσεις του Foucault microε τις ανάπτυξη των απόψεων microας για την προοπτική γεωmicroετρία στα παραδείγmicroατα της ανεστραmicromicroένης βυζαντινής προοπτικής και της αναγεννησιακής prospettiva artificialis Για την ανάλυση του Foucault ο J G Merquior σηmicroειώνει microια σειρά από αντιρρήσεις για να καταλήξει πως laquoκατά βάθος ο Foucault δεν lsquoδιαβάζειrsquo τις Κυρίες επί των Τιmicroών αλλά microάλλον επιδίδεται σε microια ανάγνωση του πίνακα microέσω της οποίας προβάλει πάνω του ένα βασικό αξίωmicroα της θεωρίας τουraquo Πρβλ J G Merquior Foucault Αθήνα 2002 σ 80 Πρβλ και άποψη της S Alpers laquoInterpretation without Representation or the viewing of Las Meninasraquo Περ Representations no 1 Berkeley 1983- σσ 30-42 252 Η σύλληψη και η κατανόησή τους υπονοεί τη διεισδυτικότερη γνώση του συνθετικού εγχειρήmicroατος 253 Πρβλ ΑS Weiss Miroirs de lrsquo infini Le jardin agrave la franccedilaise et la meacutetaphysique au XVIIe siegravecle Παρίσι 1992

421 Οι ιστορικοί φορείς της εκφραστικής συνέχειας των Ιταλικών και Γαλλικών προτύπων διαmicroόρφωσης του τοπίου Η Ευρώπη254 σε όλο το διάστηmicroα από τον 15ο αιώνα microέχρι και την περίοδο που εξετάζεται σε αυτό το κεφάλαιο αποτελεί χώρο συνεχών και εντονότατων ανταλλαγών ανάmicroεσα στους πληθυσmicroούς της

Πολλές από τις ανταλλαγές αυτές επιβάλλονται από τους πολέmicroους και τις βίαιες microετακινήσεις πληθυσmicroών Αλλά ακόmicroη και κάτω από βίαιες αναγκαστικές συνθήκες οι σχέσεις πολιτιστικής και πολιτισmicroικής microεταφοράς είναι σηmicroαντικές Παράλληλα εντείνεται διαρκώς η προσωπική επικοινωνία ανάmicroεσα στους λόγιους από διαφορετικές εθνότητες και η απρόσωπη επικοινωνία η οποία καθίσταται ολοένα και πυκνότερη microέσα από την τυπογραφική δραστηριότητα Η διάδοση των αρχιτεκτονικών απόψεων αλλά και των απόψεων για την τέχνη των κήπων φαίνεται πως ωφελείται εξαιρετικά όπως επισηmicroάνθηκε ήδη από το τελευταίο αυτό είδος των πολιτιστικών ανταλλαγών που αναπτύσσονται microέσω της εκδοτικής δραστηριότητας Σε όλη την περίοδο από τις αρχικές εκφράσεις της Αναγέννησης έως και την περίοδο που εξετάζεται εντείνεται επίσης η συνήθεια των ηγεmicroόνων ή των εκκλησιαστικών αρχόντων να προσεταιρίζονται την ποιότητα υψηλών διανοητών και καλλιτεχνών ακόmicroη και αν πρόκειται να τους εισάγουν στις χώρες τους κατά τρόπο ανάλογο microε τα χειρόγραφα τις σηmicroαντικές εκδόσεις ή τα καλλιτεχνικά αντικείmicroενα

Ο ιταλικός νεοπλατωνισmicroός και η ίδρυση της Accademia Platonica συνδέονται microε την αφετηριακή για τον ιταλικό ουmicroανισmicroό άφιξη στη Φλωρεντία του Γεώργιου Πλήθωνα Ο Leonardo da Vinci αποστέλλεται ως πολιτιστικό δώρο στον Ludovico Sforza Δούκα του Μιλάνο πριν ξενιτευτεί αργότερα για να εργαστεί ως καλλιτέχνης και microηχανικός στην αυλή του βασιλιά Francois Ι της Γαλλίας Ένας Γάλλος microηχανικός έmicroπειρος στην κατασκευή υδραυλικών microουσικών οργάνων ο Claude Venard σε microια πορεία αντιδανείου εργάζεται στις τοπιακές διαmicroορφώσεις της ιταλικής Villa drsquo Este Ένας Φλαmicroανδός ζωγράφος o Giusto Utens αναλαmicroβάνει να εικονίσει στις περίφηmicroες lunette τις επαύλεις και τους κήπους των Μεδίκων Ο Γάλλος Jacques Lemercier Πρώτος Αρχιτέκτονας του Βασιλέως Louis XIII που ασχολείται επίσης microε τον αστικό σχεδιασmicroό και τον σχεδιασmicroό κήπων έχει εκπαιδευτεί στη Ρώmicroη Ο Ιταλός γλύπτης και αρχιτέκτονας της εποχής του Baroque Giovanni Lorenzo Bernini δηmicroιουργός της πλατείας του Αγίου Πέτρου προσλαmicroβάνεται από τον Louis XIV το Νοέmicroβριο του 1665 στα πλαίσια microιας συνεργασίας που τελικά αποβαίνει άκαρπη προκειmicroένου να ασχοληθεί microε το σχεδιασmicroό του Λούβρου255 Ο Reneacute Descartes περιοδεύει την κεντρική και Δυτική Ευρώπη αναζητώντας πολεmicroικές περιπέτειες και πνευmicroατικά ερεθίσmicroατα και καταλήγει να εξάγει τη συνολική του παιδεία και τις συγκεκριmicroένες φιλοσοφικές του απόψεις στον ευρωπαϊκό βορρά όπου φθάνει ως εκπαιδευτής της βασίλισσας της Σουηδίας Χριστίνας 422 Οι βασιλικοί οίκοι και η υψηλή πολιτιστική αξιολόγηση του τοπίου Τέλος τα πολιτιστικά πρότυπα ιδιαίτερα τα κηποτεχνικά και τοπιοτεχνικά πρότυπα που συνδέονται microε τις επαύλεις και τα ανάκτορα των ηγεmicroόνων microεταφέρονται ακολουθώντας τα microέλη των βασιλικών οίκων όταν αυτά αναλαmicroβάνουν τη διοίκηση νέων κρατών ή όταν microετακινούνται στα πλαίσια βασιλικών γάmicroων

Ο Γουλιέλmicroος της Οράγγης Stadtholder Κυβερνήτης της Ολλανδίας όταν microετακινείται από τις Κάτω Χώρες προκειmicroένου να δεχθεί ως William ΙΙΙ το στέmicromicroα της Βρετανίας microεταφέρει στα αγγλικά νησιά την αγάπη του για τους κήπους του Baroque την αναφορά στη τοπιακή διαmicroόρφωση του ολλανδικού ανακτόρου του Het Loo όπως και την επιρροή της ζωγραφικής τοπίου των Κάτω Χωρών Ο Κάρολος ο VII βασιλιάς της Ισπανίας όταν προσθέτει στο αρχικό στέmicromicroα του αυτό της Νάπολης και Σικελίας microεταφέρει στους κήπους του νέου ανακτόρου του στην Caserta της Ιταλίας την ανάmicroνηση από τους αυτοκρατορικούς κήπους

254 Ορθότερα η Ευρώπη και ο διαρκώς διαστελλόmicroενος χώρος των εδαφικών ανακαλύψεων και της αποικιακής της επέκτασης 255 Η λύση αυτής της συνεργασίας προς χάριν του Γάλλου αρχιτέκτονα Claude Perrault υποδεικνύει την κάmicroψη της επιρροής των ιταλικών προτύπων στη γαλλική επικράτεια Διαθέτουmicroε όmicroως πραγmicroατοποιηmicroένη από τον Bernini microια εξαιρετική για την παρουσίαση των εκφραστικών τάσεων του ιταλικού Baroque προτοmicroή του βασιλιά Ήλιου όπως και τον έφιππο ανδριάντα του Πρβλ J Rykwert The First Moderns The Architects of the Eighteenth Century Massachusetts 1987 σσ 39-47

της Ισπανίας Την ανάmicroνηση από τους κήπους και τις τοπιακές διαmicroορφώσεις των ισπανικών ανακτόρων της La Granja στο San Ildefonso256 ή του Palacio Real στο Aranjuez

Ε44 ndash Ε45 ndash Ε46 Κατά σειρά οι τοπιακές διαmicroορφώσεις των ισπανικών ανακτόρων της La Granja στο San Ildefonso της Ισπανίας στα βόρεια της Μαδρίτης (CC) Οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του Aranjuez στα νότια της Μαδρίτης περικυκλωmicroένες πια από τον αστικό ιστό (GE) και τρίτη εικόνα οι τοπιακές διαmicroορφώσεις και το ανάκτορο της Caserta στην Ιταλία (GE)

Ανάλογους συσχετισmicroούς αποδεικνύουν και οι πορείες εισόδου των ιταλικών τοπιοτεχνικών προτύπων στον γαλλικό πολιτιστικό χώρο Ανάmicroεσα στους πολλούς τρόπους αυτής της microεταφοράς microια ρητή καταγεγραmicromicroένη συνθήκη επιρροής αναφέρεται στη διαmicroόρφωση των κήπων στα ανάκτορα των Tuileries την οποία επιβάλλει microετά την άνοδό της στο γαλλικό θρόνο η Αικατερίνη των Μεδίκων

Είναι πιθανόν η Αικατερίνη να ευθύνεται για την αιmicroατηρότατη σφαγή257 της νύχτας του Αγίου Βαρθολοmicroαίου Υπήρξε όmicroως σίγουρα η υπεύθυνη για τη microεταφορά του πνεύmicroατος του ιταλικού φλωρεντινού microανιερισmicroού στη Γαλλική πρωτεύουσα Αυτή είναι που αποφασίζει την κατασκευή του πρώτου ανακτόρου των Tuileries του Κεραmicroεικού και των

256 Που σχεδιάστηκε στην τελική του microορφή από τον Ιταλό αρχιτέκτονα και σχεδιαστή σκηνικών τον Filippo Juvarra 257 Σύmicroφωνα microε την άποψη του γιου της και άτυχου συmicroβασιλέα της Charles IX και τις απόψεις πολλών ιστορικών

κήπων που το συνοδεύουν Οι γαλλικοί κήποι της εποχής της αποτυπώνονται στους περίφηmicroους για την ιστορία της ευρωπαϊκής τέχνης Τάπητες των Valois τις Tappiseries des Valois που περιγράφουν microαζί microε τους αλληγορικούς πίνακες του Antoine Caron τους αφιερωmicroένους στον Θρίαmicroβο των Εποχών Les Triomphes des Saisons τις περίφηmicroες εορτές στην αυλή των Valois την περίοδο της βασιλείας της Αικατερίνης258 Εορτές που microεγάλο microέρος τους εξελίσσεται στις τοπιακές εκείνες διαmicroορφώσεις οι οποίες αναπτύσσονται γύρω από τα ανάκτορα και τους βασιλικούς πύργους

Ε47 Αριστερά Tapisserie των Valois που περιγράφει χορό στους κήπους των ανακτόρων του Κεραmicroικού στα 1573 προς τιmicroήν Πολωνών διπλωmicroατικών αποσταλmicroένων Στο κέντρο της παράστασης η Αικατερίνη των Μεδίκων ντυmicroένη στα microαύρα (PD) Ε48 Δεξιά Γιορτή στη Bayonne Προσχέδιο του Antoine Carons για tapisserie που περιγράφει τις εορταστικές εκδηλώσεις κατά τη συνάντηση των βασιλικών αυλών των Valois και των Αψβούργων στους βασιλικούς κήπους στη Bayonne στα 1565 Καθώς οι αυλικοί καmicroακώνουν το ψεύτικο κήτος κόκκινο κρασί ξεπηδά από τις laquoπληγέςraquo (PD)

Την Αικατερίνη και τους γιους της διαδέχεται στον γαλλικό θρόνο ο Ερρίκος της

Ισπανικής Ναβάρας ως Henrie IV της Γαλλίας259 Παντρεύεται σε δεύτερο γάmicroο microια άλλη Ιταλίδα την Marie de Medici κόρη του microεγάλου δούκα της Τοσκάνης και γιαγιά του Louis XIV η οποία εντείνει την ιταλική πολιτιστική επιρροή στη γαλλική αυλή συνδέοντας το όνοmicroά της microε το Palais de Luxembourg και τους κήπους του

258 Οι τάπητες αυτοί περιγράφουν εορτές οι οποίες οργανώνονταν microε την ευκαιρία διπλωmicroατικών συναντήσεων microεγάλης πολιτικής σηmicroασίας Πρβλ F Yates The Valois Tapestries Λονδίνο 1999 259 Μετά το θάνατο του Charles IX το θάνατο της microητέρας του Αικατερίνης των Μεδίκων και τη δολοφονία του αδελφού του και διαδόχου του του Henrie III de Valois

Ε49 Κήποι ndash κεντήmicroατα jardins de broderie στον πύργο του Villandry στο Indre et Loire (CC) Προκειmicroένου να γίνει κατανοητή η βασιλική γενεαλογία των κήπων του γαλάζιου αίmicroατος και η σηmicroασία τους για την τοπιοτεχνία του Baroque πρέπει να τονιστεί πως οι κήποι του ανακτόρου του Κεραmicroεικού των Tuileries είναι το επαγγελmicroατικό περιβάλλον και ταυτόχρονα το αρχικό εκφραστικό πρότυπο microέσα στο οποίο microεγαλώνει ο δηmicroιουργός των σηmicroαντικότερων γαλλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων του 17ου αιώνα ο Andreacute Le Nocirctre αφού ο πατέρας του και ο παππούς του είναι βασιλικοί κηπουροί των Tuileries

Τόσο ο Le Nocirctre όσο και ο σηmicroαντικότερος αποδέκτης του έργου του ο Louis XIV αναπτύσσονται εποmicroένως σε ένα κοινό περιβάλλον τοπιακής παιδείας microε προέλευση ιταλική Παιδείας λεπτοmicroερέστερης για τον πρώτο γενικότερης για τον δεύτερο η οποία συνδέει τις διαmicroορφώσεις των κήπων όχι απλά microε τη βασιλική πολυτέλεια αλλά microε την προβολή της βασιλικής κρατικής ισχύος laquoΗ Υψηλότης σας γνωρίζειraquo τονίζει ο Jean-Baptiste Colbert γενικός επιθεωρητής των οικονοmicroικών του Βασιλιά Ήλιου συmicroβουλεύοντας τον microονάρχη laquoπως microε εξαίρεση τις ξεχωριστές πράξεις του πολέmicroου τίποτα δεν σφραγίζει τόσο το microεγαλείο και το πνεύmicroα των ηγεmicroόνων όσο τα κτήρια και όλοι οι επιγενόmicroενοι σχηmicroατίζουν άποψη γι΄ αυτούς microε microέτρο αυτά τις υπέροχες οικίες που (οι ηγεmicroόνες) όρθωσαν στη διάρκεια της ζωής τουςraquo260 Οικίες βασιλικές βέβαια ανάκτορα ανάλογα των Βερσαλλιών που αποτελούσαν κέντρα αντίστοιχα microεγαλοπρεπών τοπιακών διαmicroορφώσεων

260 Ο Colbert γράφει το γράmicromicroα αυτό το 1665 ενόσω η κατασκευή των Βερσαλλιών βρίσκεται σε εξέλιξη τονίζοντας τους φόβους του για το αποτέλεσmicroα και προτρέποντάς τον Louis XIV να επιmicroείνει στην ποιότητα των κατασκευών laquoΤι κρίmicroαraquo συνεχίζει laquoο microεγαλύτερος βασιλιάς και ο περισσότερο ενάρετος αυτός που διαθέτει την αρετή εκείνη που κάνει τους microεγαλύτερους ανάmicroεσα στους ηγεmicroόνες να κριθεί microε το microέτρο των Βερσαλλιώνraquo Από C Santini Il giardino di Versailles Natura artificiomodello Bologna 2007 σ 71

43 Η εκφραστική συνέχεια και η διαφοροποίηση των Ιταλικών και των Γαλλικών προτύπων διαmicroόρφωσης του τοπίου Στους κήπους τους οποίους ο Le Nocirctre σχεδιάζει για τον βασιλιά τα microέλη της αυλής και την ανερχόmicroενη αστική τάξη261 κάποιοι από τους συνθετικούς τρόπους της παλαιότερης ιταλικής κηποτεχνίας διατηρούνται κάποιοι εφαρmicroόζονται σε περιορισmicroένη κλίmicroακα επιmicroέρους επεισοδίου ενώ άλλοι εξελίσσονται και αποκτούν κλίmicroακα ένταση και λαmicroπρότητα την οποία ποτέ πριν δεν είχαν προσεγγίσει Ε410 και Ε411 Diego de Silva Veacutelasquez Las Meninas Οι Ακόλουθες 1656 Ο συνολικός πίνακας αριστερά (PD) και η λεπτοmicroέρεια του βασιλικού ζεύγους (PD) απεικονισmicroένου στον καθρέφτη του βάθους Όπως στον πίνακα έτσι και στις τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque ο κυρίαρχος microονάρχης πίσω από τα νώτα του microέσου θεατή φαίνεται να αποτελεί τον ουσιαστικό κεντρικό αποδέκτη της διαmicroόρφωσης 431 Η γεωmicroετρική οργάνωση των κατόψεων και η εφαρmicroογή της συmicromicroετρίας Η αντίληψη της γεωmicroετρικής οργάνωσης των κατόψεων για παράδειγmicroα όπως και της γλυπτικά κλαδεmicroένης φυτικής microάζας παραmicroένει και εξελίσσεται microε τέτοια έmicroφαση ώστε να περιγράφεται microε έναν χαρακτηρισmicroό απόλυτα microη φυσικό συνώνυmicroο της λεπτότατης επεξεργασίας Jardins de broderie κήποι-κεντήmicroατα θα αποκληθούν όπως ήδη έχει σηmicroειωθεί τα τmicroήmicroατα εκείνα των τοπιακών διαmicroορφώσεων τα οποία διατηρούν microια λεπτότατη και απόλυτη σχηmicroατοποίηση της φύτευσης

Σύmicroφυτη microε την αντίληψη της γεωmicroετρικής οργάνωσης παραmicroένει η αντίληψη της συmicromicroετρίας που εφαρmicroόζεται και σε επιmicroέρους τmicroήmicroατα στους κήπους-κεντήmicroατα ή στα επιmicroέρους πλατώmicroατα στις δεξαmicroενές και τις διαmicroορφώσεις του νερού στη διάταξη των chacircteaux και των άλλων κτηριακών κατασκευών που εντάσσονται στη σύνθεση του τοπίου

261 Ενδεικτικά τις Βερσαλλίες για τον Louis XIV το Chantilly για τον θείο του microονάρχη τον Grand Condeacute το Vaux-le-Vicomte για τον Nicolas Fouquet και τις διαmicroορφώσεις στο Chacircteau de Sceaux για τον αντίπαλο και διάδοχο του Fouquet τον Jean Baptiste Colbert Αλλά ο τοπιακός σχεδιασmicroός εκ microέρους του Le Nocirctre επεκτείνεται και πέρα από τα γαλλικά σύνορα Πρβλ αναφορές στη συνέχεια

Στις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque όmicroως πολύ περισσότερο από όσο στις διαmicroορφώσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού οι επιmicroέρους συmicromicroετρικές οργανώσεις των τmicroηmicroάτων της σύνθεση υποβάλλονται σε microια ενιαία κεντρικά οργανωmicroένη συmicromicroετρική διάταξη αποφασισmicroένη να καθορίσει την microεγαλοπρέπεια του κεντρικού συνθετικού άξονα και τη σχέση της όρασης του παρατηρητή microε απώτατα σηmicroεία θέας

Η αmicroεσότερη και σηmicroαντικότερη ταυτόχρονα παρατήρηση για την περιγραφή αυτών των διατάξεων αναφέρεται στην ισχύ και στο εξαιρετικά microεγάλο microήκος που αποκτά αυτός ο κεντρικός άξονας συγκριτικά microε τις διαmicroορφώσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού Μήκος το οποίο όπως υποδεικνύουν οι microελετητές τείνει να διαφύγει από την πεπερασmicroένη αντίληψη καθώς χάνεται στον ορίζοντα σκοπεύοντας προς το άπειρο Ακολουθώντας προηγούmicroενο σχόλιο της διερεύνησης πρέπει να επαναλάβουmicroε πως ο υποθετικός παρατηρητής δεν microπορεί να περιοριστεί στην πεπερασmicroένη συνθήκη του κοινού περιπατητή επισκέπτη Αντιστοιχεί microάλλον στο Υποκείmicroενο του ελέγχοντος λόγου ή έστω του κυρίαρχου microονάρχη ο οποίος πίσω από τα νώτα του ταπεινού σηmicroερινού θεατή εξακολουθεί να αποτελεί όπως και στην περίπτωση των Ακολούθων της Πριγκίπισσας262 τον ουσιαστικό κεντρικό αποδέκτη της τοπιακής διαmicroόρφωσης 432 Ο εγκλεισmicroός των τοπιακών διαmicroορφώσεων Στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα η συνήθεια των ιταλικών κηποτεχνηmicroένων περίκλειστων χώρων των τοπιακών stanze διατηρείται αποσπασmicroατικά αλλά η κύρια συνθετική πρακτική είναι αυτή της εκτεταmicroένης ακολουθίας χώρων ανοικτών microεταξύ τους οι οποίοι αναπτύσσονται γραmicromicroικά κατά τρόπο αξονικό τονίζοντας την επιβολή της microεγάλης κλίmicroακας των διαmicroορφώσεων πάνω στη ανθρώπινη διάσταση Ένας άλλος εγκλεισmicroός εmicroφανίζεται όmicroως πολύ microεγαλύτερης κλίmicroακας προκειmicroένου να ορίσει πλευρικά το ενιαίο συνθετικό σύνολο έτσι ώστε η έmicroφαση του κατά microήκος άξονα και της κεντρικής ως προς αυτόν συmicromicroετρίας να επιτείνεται Ο εγκλεισmicroός αυτός microπορεί να επιτυγχάνεται όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte microε την ευφυή ερmicroηνεία του αρχικού αναγλύφου του εδάφους και την αναπροσαρmicroογή του microε χωmicroατουργικές εργασίες Αλλά πραγmicroατοποιείται επίσης χάρις στην πλαισίωση microε πυκνότατη φύτευση είτε αυτή παράγεται microε ενίσχυση της προϋπάρχουσας όπως πάλι στην περίπτωση του Vaux le Vicomte είτε microε την εξ αρχής φύτευση όπως στην περίπτωση των Βερσαλλιών

Στα περισσότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα η σύνθεση των microικρών σχετικά τοπιακών διαmicroορφώσεων είναι στις περισσότερες περιπτώσεις ανοικτή στρέφεται προς έναν πολύ microεγαλύτερο περιβάλλοντα χώρο Ο χώρος αυτός ως ζωντανό σύνολο σχέσεων πέρα από την έπαυλη και τους κήπους της όπως στα παραδείγmicroατα γύρω από τη Φλωρεντία εντάσσεται στην τοπιακή ερmicroηνεία microέσω του επιλεγmicroένου τρόπου θέασης Μέσω της από απόσταση δηλαδή επιλεγmicroένης οπτικής συσχέτισης η οποία αναφέρεται στο περιβάλλον σύνολο όπως αυτό υπάρχει πέρα από τη διαmicroόρφωση περιλαmicroβάνοντας βέβαια φυσικά ή κατασκευασmicroένα σηmicroεία αναφοράς Στα παραδείγmicroατα του Baroque αντίθετα οι τοπιακές διαmicroορφώσεις αποφασίζουν να καταστούν microε έmicroφαση αυτοαναφορικές όπως microόλις προηγούmicroενα σηmicroειώθηκε Επιλέγουν αντί για τη σκηνογραφική ενσωmicroάτωση στο περιβάλλον τοπιακό υπόβαθρο την εφαρmicroογή microιας αποσπασmicroένης από το εξωτερικό περιβάλλον σκηνογραφικής συγκρότησης η οποία να εξασφαλίζει τον πλήρη εσωτερικό έλεγχο Έτσι στο Vaux le Vicomte η συνολικότερη αντίληψη της σύνθεσης από τη νότια όψη του πύργου υποτάσσεται σε microια κεντρική γραmicromicroική στόχευση που αναφέρεται microε έmicroφαση σε έναν κύριο τρόπο θέασης προς το βάθος της διαmicroόρφωσης και τον ουρανό Στις Βερσαλλίες πάλι η θέα των κήπων από τον εξώστη του πρώτου ορόφου του ανακτόρου δεν επιτρέπει καν τη συνολική επισκόπηση της αλληλουχίας των διαmicroορφώσεων αλλά υποχρεώνει σε τmicroηmicroατικές διαδοχικές προσεγγίσεις καθορισmicroένες από την αξονική πάντα οργάνωση Τόσο στην πρώτη όσο και στη δεύτερη περίπτωση πύργος και ανάκτορα συνιστούν το

262 Στον πίνακα του Veacutelazquez Las Meninas Βλ και προηγούmicroενα

ενδιάmicroεσο αρχιτεκτονικό στοιχείο microέσω του οποίου διέρχεται ο επισκέπτης προκειmicroένου να ελεγχθεί η κίνηση και η εποπτεία του χώρου

Στους προηγούmicroενους χειρισmicroούς εγκλεισmicroού η νεότερη θεωρητική διερεύνηση προσθέτει microια επιπλέον συνθήκη αυτήν η οποία πραγmicroατοποιείται όταν microια επιφάνεια κάmicroπτεται Ο Gilles Deleuze ερευνώντας την περίοδο του Baroque επιmicroένει όπως θα αναλυθεί εκτενέστερα στην συνέχεια στον προσδιορισmicroό των laquoσηmicroείων καmicroπήςraquo τα οποία microπορούν να επιτείνουν την εσωστρέφεια microορφικών σχηmicroατισmicroών263 Ο Deleuze δεν αναφέρεται βέβαια σε τοπιακές διαmicroορφώσεις Εντούτοις οι τοπιοτεχνήσεις της εποχής που εξετάζει επισηmicroαίνουν άλλοι ερευνητές επιmicroένουν να laquoκάmicroπτονταιraquo προς το εσωτερικό τους συνήθως microε τρόπο άδηλο ελέγχοντας την κίνηση και την όραση του περιπατητή 433 Οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque ως γιγαντιαίες σκηνογραφικές κατασκευές

Ε412 Η αmicroφιθεατρική διαmicroόρφωση των κήπων Boboli στο Oltrarno στην Φλωρεντία Αναπαράσταση του 18ου αιώνα (PD) Έχει ήδη υποδειχθεί πως οι τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque είναι συνήθως εξαιρετικά microεγαλύτερες από αυτές της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού ενώ επιπλέον εmicroφανίζονται microε έmicroφαση αυτοαναφορικές σε σχέση microε τις προηγούmicroενες και συγκροτηmicroένες σκηνογραφικά microε τρόπο που επιτείνει την αυτοαναφορική στραmicromicroένη προς το εσωτερικά σύνθεσή τους

Η χρήση ορολογίας συναφούς microε το θέατρο για την περιγραφή των τοπιακών διαmicroορφώσεων του 17ου αιώνα δεν είναι βέβαια microεταφορική Οι δηmicroιουργοί τους όπως και οι βασιλικές αυλές αντιmicroετώπιζαν αυτούς τους χώρους ως το πολιτικό και πολιτιστικό θέατρο όπου η καθηmicroερινότητά τους έπρεπε να υποδυθεί

263 Για την έντεχνη κάmicroψη των microορφωmicroάτων προς το εσωτερικό τους η οποία προσδιορίζεται από τα σηmicroεία καmicroπής όπως την εξετάζει ο Gilles Deleuze στο έργο του Le Pli Η Πτύχωση αλλά και για τη δυνατότητα συσχετισmicroού αυτής της θεώρησης microε τη συνθήκη συνθετικού εγκλεισmicroού του γαλλικού κήπου της εποχής του Baroque βλ αναλυτικότερο σχολιασmicroό στη συνέχεια

ρόλους συγκεκριmicroένης συmicroπεριφοράς και να ενσωmicroατωθεί σε τελετές και εορταστικά σχήmicroατα σκηνοθετηmicroένα από εξειδικευmicroένους τελετάρχες που συνεργάζονται στενά microε δραmicroατουργούς και ηθοποιούς264 Έτσι τα κτήρια και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου αποβαίνουν το microόνιmicroο σκηνικό πλαίσιο το οποίο υποδέχεται τις επιmicroέρους δράσεις ή τα συνολικότερα τελετουργικά εορταστικά και θεατρικά σχήmicroατα Επιτρέπει σε αυτές τις πολυποίκιλες δράσεις να αναπτυχθούν και επιτείνει τη microεγαλοπρέπειά τους Με ειδικότερο τρόπο αποτελεί συνηθισmicroένη πρακτική στις αρχές ιδιαίτερα της περιόδου που εξετάζεται να προσθέτουν πραγmicroατικά σκηνικά στο χώρο των κήπων όπως για παράδειγmicroα στο καταληκτικό σηmicroείο του κεντρικού συνθετικού άξονα ώστε η όραση να εκτείνεται προοπτικά παραmicroένοντας εντούτοις εγκλωβισmicroένη στο ελεγχόmicroενο εσωτερικό της τοπιακής διαmicroόρφωσης

Ε413 Οι κήποι του Chantilly ως θεατρικός χώρος που αποκαλύπτεται στην ελέγχουσα όραση του Βασιλιά-Ήλιου Από την εντυπωσιακή για την ιστορική της αληθοφάνεια κινηmicroατογραφική ταινία Franccedilois Vatel του Roland Joffeacute (2000 ndash του συγγραφέα)

laquoΣτα microέσα του 17ου αιώνα δηmicroοσιεύονται δυο γαλλικές πραγmicroατείες για την τέχνη των κήπωνraquo σηmicroειώνουν οι Steenbergen και Reh265 Η πρώτη που έχει τον τίτλο laquo΄Le jardin de plaisir΄ (΄Ο Κήπος Της Χαράς΄) στα 1651 ήταν γραmicromicroένη από τον Andreacute Molletraquo Η δεύτερη που αποδίδεται στον πατέρα του τον Claude Mollet αρχικηπουρό του βασιλιά έχει τον τίτλο laquo΄Theacuteacirctre des plans et jardinages΄ (΄Θέατρο σχεδίων και κηπουρική΄) δηmicroοσιεύεται το 1652 microετά τον θάνατό του και είναι αφιερωmicroένη στον Andreacute Le Nocirctreraquo

Η σκηνογραφία που επιβάλλεται εντέλει στην τοπιακή θεώρηση του Baroque είναι αυτή microιας ελεγκτικής θέασης κατά το δυνατόν συνολικής όπου η διαδοχή των επιmicroέρους τmicroηmicroάτων οδηγεί βαθmicroιαία στην αποθέωση της πολιτιστικής microεγαλοπρέπειας στην κατrsquo ουσίαν αποθέωση του βασιλικού microεγαλείου του microονάρχη ο οποίος απευθύνεται στη σκηνή από το σηmicroείο του κεντρικού laquoθεωρείουraquo του διευρυmicroένου αυτού θεάτρου από τη θέση του κεντρικού σηmicroείου θέας Η σκηνικότητα των Ιταλικών επαύλεων εmicroφανίζει σε κάποιες περιπτώσεις ανάλογη διάθεση Ποτέ όmicroως microε αυτήν την ένταση και την εmicromicroονή του συνολικού εγκλεισmicroού στο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο τοπιακό τέχνηmicroα Στην παλλαδιανή άλλωστε εκδοχή της Villa Rotonda η πρόσβαση προς το τοπίο microολονότι κεντρική κατά τις εξόδους από την έπαυλη εmicroφανίζεται ως περίπου ισότιmicroη πολλαπλότητα θέασης προς ένα περιβάλλον φυσικό 266

264 Ο Μολιέρος όπως σηmicroειώνεται στη συνέχεια συmicromicroετέχει στις εορτές των εγκαινίων του Veaux le Vicomte παρουσιάζοντας στους χώρους των διαmicroορφώσεων ένα νέο θεατρικό έργο του ενώ τρία από τα γνωστά έργα του παρουσιάζονται για πρώτη φορά στους χώρους των Βερσαλλιών Πρβλ P-A Laplaude The Gardens of Versailles Λονδίνο 1995 σσ 21-31 Πρόκειται για τα έργα Les Facirccheux Tartuffe και Le Mariage Forceacute 265 Πρβλ C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 145 266 Είναι χαρακτηριστική στην εκδοχή της Villa Rotonda η έλλειψη του συγκροτηmicroένου συνοδευτικού κήπου ο οποίος στις περισσότερες περιπτώσεις τοπιακών διαmicroορφώσεων της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού συmicroπληρώνει ως ενδιάmicroεσος τη σχέση ανάmicroεσα στο κτήριο και στο περιβάλλον τοπίο

434 Η κεντρική παρουσία του ηγεmicroόνα χαρακτηριστική των τοπιακών απόψεων του 17ου αιώνα Γεωmicroετρική οργάνωση και τονισmicroός των συmicromicroετρικών διατάξεων εγκλεισmicroός των διαmicroορφώσεων σκηνογραφικός επαναπροσδιορισmicroός του εσωτερικού τους χώρου όλες αυτές οι συνθήκες τοπιακής οργάνωσης σκοπό έχουν να ενισχύσουν τον έλεγχο του τοπίου από την κυρίαρχη κεντρική θέση όρασης Σκοπό έχουν να επιβάλλουν microια συγκεκριmicroένη άποψη ηγεmicroονικού ελέγχου η οποία υπερβαίνει κατά πολύ τα παλαιότερα συγγενή αναγεννησιακά παραδείγmicroατα Επιπλέον διαφοροποιείται ριζικά από τα τοπιακά ήθη τα οποία εισηγείται ήδη από την περίοδο του 17ου αιώνα η εν πολλοίς φυσιοκρατική περιγραφική ολλανδική ζωγραφική τοπίου267

Αλλά η εντονότερη αντίθεση προς την κεντροθετηmicroένη αυτή αντίληψη αναφέρεται microάλλον στη ριζική διαφορά της από τη νεωτερική προσέγγιση Στην εmicroπειρία των δυο τελευταίων αιώνων η γεωmicroετρική κανονικότητα τείνει microε microεγαλύτερη ή microικρότερη αποφασιστικότητα να παραγκωνιστεί σε όφελος της ελευθερίας της όρασης και ακόmicroη περισσότερο σε όφελος της ελευθερίας της κίνησης microέσα στο τοπίο Στα ακραία νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα το τοπίο δεν κατασκευάζεται ούτε παρίσταται πλέον ως υπόβαθρο επιβεβληmicroένων κινήσεων αλλά αντιmicroετωπίζεται ως πεδίο εκδήλωσης microιας αυτεξούσιας και εποmicroένως συχνά απρόβλεπτης δυναmicroικής Ο περιπατητής εmicroφανίζεται έτοιmicroος να αποδεχθεί τη βύθισή του σε ένα σαγηνευτικό και πιθανόν επίφοβο τοπιακό υποδοχέα microε τον ίδιο περίπου τρόπο microε τον οποίο το κοινό της ζωγραφικής του ύστερου Ροmicroαντισmicroού αποδέχτηκε τους νεφελώδεις πίνακες του William Turner Στους πίνακες αυτούς η εmicromicroονή στο φυσικό υπόβαθρο εντείνεται Όχι απλά γιατί τα πρόσωπα υποβαθmicroίζονται ή απουσιάζουν αλλά πολύ περισσότερο γιατί η δυναmicroική απόδοση φυσικών διεργασιών στα όρια της αφαίρεσης θέτει υπό αίρεση τη στατική θεώρηση άρα και τον κεντρικό πολιτιστικό έλεγχο του θέmicroατος

Η αγωνία αυτής της φυγόκεντρης τοπιακής θεώρησης γίνεται ίσως σαφέστερη σε παλαιότερες microεταβατικές παραστατικές προσεγγίσεις στους πίνακες του πρώιmicroου Ροmicroαντισmicroού Στο εικαστικό εγχείρηmicroα του Eugegravene Delacroix στην περιγραφή του για την Καταστροφή της Χίου για παράδειγmicroα ή στο ακόmicroη παλαιότερο πίνακα του Antoine-Jean Gros στην περιγραφή του Πεδίου της microάχης του Eylau Σε παραστάσεις δηλαδή όπου τα σώmicroατα εmicromicroένουν αλλά η σύνθεση επιχειρεί να διαφύγει πλευρικά συνεχίζοντας την παρουσία της έξω από τα πλάγια όρια του πίνακα Υποδεικνύοντας δηλαδή το συνεχιζόmicroενο εύρος του τοπίου ως τον απόλυτο τελικό φορέα της δυναmicroικής εικονιστικής δράσης

Τα τοπιακά ήθη του γαλλικού Baroque τα πρότυπα δηλαδή της οργάνωσης των κήπων όπως αυτά εmicroφανίζονται στη γαλλική ιδιαίτερα επικράτεια χαρακτηρίζονται από την κεντρική συνθήκη ελέγχου η οποία πρέπει να οριστεί ως το βασικό στοιχείο της αντίθεσής τους προς τις νεότερες ροmicroαντικές και νεωτερικές προσεγγίσεις

Με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο στη γαλλική εικονογραφία του 17ου αιώνα ζωγράφοι όπως ο Adam Frans van der Meulen268 περιγράφουν στους πίνακες τους εκτεταmicroένα τοπία microε χειρισmicroούς που θυmicroίζουν τη ζωγραφική τοπιογραφία των Κάτω Χωρών269 Αλλά οι πίνακες δεν είναι θεmicroατικά τοπιογραφικοί κατά κύριο λόγο Στο κέντρο του πίνακα έφιππη κυρίαρχη η Υψηλότης του ο στρατηλάτης microονάρχης στρέφεται υπεροπτικά προς τον θεατή υποχρεώνοντας αβίαστα το άλογό του να ανυψωθεί σε στάση dressage Η κυριαρχία πάνω στο υπέροχο ζώο που η φυσική του δύναmicroη έχει microετατραπεί microε τη συνεχή εκγύmicroναση πρώτα σε πολεmicroικό όπλο και στη συνέχεια σε ελεγχόmicroενο αισθητικά πρότυπο τονίζει σε πρώτο επίπεδο αυτό που επαναλαmicroβάνεται στο βάθος του πίνακα Επαναλαmicroβάνει δηλαδή και τονίζει την κυριαρχία πάνω στον τόπο

267 Για τη ριζική αυτή διαφορά βλ επόmicroενο κεφάλαιο Η Alpers στηρίζει την εξέταση ανάλογων αντιθέσεων στην αντίθεση ανάmicroεσα στην laquoαφηγηmicroατικήraquo αναγεννησιακής καταγωγής τάση και στην laquoπεριγραφικήraquo τάση που γεννιέται στις Κάτω Χώρες εξετάζοντας βέβαια τη διαφορά που προκύπτει στο πεδίο της ζωγραφικής Η διερεύνηση που ακολουθεί επιχειρεί να υποκαταστήσει το δεύτερο microέρος του αντιθετικού ζεύγους microε την αποδοχή του φυσικού τοπίου και την ανάπτυξη φυσικότροπων τάσεων διαmicroόρφωσης όπως αυτές που συναντούmicroε στην αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου του 18ου αιώνα Τις τάσεις αυτές εισηγείται άmicroεσα όπως υποδεικνύεται από την ιστορική ακολουθία των όρων που περιγράφουν στις ευρωπαϊκές γλώσσες το τοπίο η ολλανδική ζωγραφική τοπίου του 17ου αιώνα Πρβλ S Alpers The Art of Describing Dutch Art in the Seventeenth Century Λονδίνο 1989 268 Ή Adam Franz van der Meulen 269 Ο Meulen εξάλλου ήταν φλαmicroανδικής καταγωγής στην υπηρεσία όmicroως του Louis XIV

στο τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων που περιγράφεται ζωγραφικά ως τοπίο microάχης ή πολιορκίας ως το τοπίο της ισχύος και του ελέγχου εντέλει Ε414 Επάνω Adam Frans van der Meulen Louis XIV at the siege of Besancon O Λουδοβίκος XIV στην πολιορκία της Besanccedilon (1674 ndash Μουσείο Ermitage PD) - και κάτω Ε415 Diego Rodriguez de Silva Velaacutezquez El Conde duque de Olivares a caballo Ο Κόmicroης-Δούκας του Olivares έφιππος (1634 - Museo del Prado Μαδρίτη PD) Στους δυο πίνακες περιγράφεται η κυριαρχία πάνω στο άλογο στην εκγυmicroνασmicroένη φύση που ανορθώνεται αβίαστα Αλλά περιγράφεται επίσης η κυριαρχία πάνω στον φυσικό τόπο που microετατρέπεται σε τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων Η συσχέτιση microε το ελέγχον Υποκείmicroενο είναι στους προηγούmicroενους πίνακες κεντρική εmicroφανώς απεικονισmicroένη microάλιστα Λιγότερο επιβλητική εντούτοις από την σηmicroαίνουσα απόκρυψή του όπως αυτή υποδηλώνεται στις επίσης θριαmicroβικές χωρικά πραγmicroατοποιηmicroένες διαmicroορφώσεις των τοπίων της εποχής Στις πραγmicroατοποιηmicroένες αυτές διαmicroορφώσεις το πραγmicroατικό microέγεθος των επεmicroβάσεων ο πλούτος και η κρισιmicroότητα των κατασκευών όσο και η εκφραστική τους περιπλοκότητα αποτελούν την εποπτικά ισχυρότερη δήλωση πολιτικής και πολιτιστικής ισχύος Αυτή συγκεφαλαιώνει όλες τις άλλες επιmicroέρους

ηγεmicroονικές υποδείξεις της έκφρασης των κοινωνιών Με τόσο ισχυρό microάλιστα τρόπο ώστε η microετακίνηση του πολιτικού και οικονοmicroικού ελέγχου στον ευρωπαϊκό χώρο να υπονοεί και την αντίστοιχη microεταβολή στα κέντρα παραγωγής τοπιακών προτύπων270 435 Οι προοπτικοί κανόνες και η προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης

laquoΜπορεί έτσι να φτιάξει κάποιος τις σκιές σε έναν κήπο ώστε να αναπαριστούν microορφές διάφορες όπως microορφές δέντρων ή άλλων πραγmicroάτων Επίσης να κλαδέψει τους φράχτες των θάmicroνων ώστε microε microια συγκεκριmicroένη προοπτική αυτοί να αναπαριστούν κάποιες microορφέςraquo περιγράφει ο Reneacute Descartes271 σε microια παράγραφο χαρακτηριστική για τις συνήθειες και τους κηποτεχνικούς χειρισmicroούς της εποχής του

Έχει ήδη περιγραφεί η εφαρmicroογή της προοπτικής ως σηmicroαντικής εκφραστικής επινόησης της Αναγέννησης Έχει περιγραφεί ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως εικονιστική συνθήκη την απόδοση του τοπιακού βάθους στη ζωγραφική της περιόδου Επίσης ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως συνθήκη οργάνωσης των διαmicroορφώσεων του τοπίου τη συσχέτισή τους microε τον περιβάλλοντα χώρο και τη σκηνογραφική ένταξή τους σε αυτόν272 Στους κήπους του Baroque η χρήση της προοπτικής εξακολουθεί να αποτελεί κεντρικό εκφραστικό τρόπο της εσωτερικά συγκροτηmicroένης σκηνικής οργάνωσης Αλλά η χρήση της αποδίδοντας πλήρως τη λειτουργία των σκηνογραφικών τεχνασmicroάτων σκοπό έχει να επιτείνει την εσωτερική αυτοαναφορική ιδιαιτερότητα της τοπιακής διαmicroόρφωσης Να σύρει την αντίληψη προς την εσωτερική συνθήκη συmicroπύκνωσης η οποία επιχειρεί microε όσο το δυνατόν πειστικότερο τρόπο να επιβάλει την προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης Αν η σύγχρονη πολιτική σκέψη έχει περιγράψει την ιδεολογία ως σύστηmicroα παραστάσεων τις οποίες διαθέτει microια κοινωνία για τους όρους ζωής της παραστάσεων εν microέρει πραγmicroατικών και εν microέρει πλασmicroατικών273 στις διαmicroορφώσεις της τοπιακής σκηνογραφίας του Baroque ανακαλύπτουmicroε ιδιαίτερα πειστικά παραδείγmicroατα πλασmicroατικής ιδεολογικής κατασκευής Συγκροτηmicroένης όχι microόνο ως σύστηmicroα πολιτιστικών σχέσεων οι οποίες υποβαστάζουν microια πολιτική εξουσία αλλά και ως σύστηmicroα πραγmicroατικών διαmicroορφώσεων Πραγmicroατικών Όχι ακριβώς χειροπιαστών microε την έννοια της χειροπιαστής απτής υλικότητας Η οιονεί πραγmicroατικότητα του γαλλικού κήπου ολοκληρώνεται ως οπτική εικόνα προορισmicroένη να εξαπατήσει τον παρατηρητή ως προς την κατασκευαστική πραγmicroατικότητα του τοπίου Επιβάλει συνειδητά την οφθαλmicroαπάτη ως την τελική συνθήκη ολοκλήρωσης της αντίληψης του χώρου ndash συνειδητά για τον δηmicroιουργό της βεβαίως γιατί για τον ανυποψίαστο παρατηρητή οι χειρισmicroοί προοπτικής παρέmicroβασης στο τοπίο παραmicroένουν κρυφοί

Στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte όπως περιγράφεται αναλυτικότερα στη συνέχεια της διερεύνησης η προσπάθεια του σχεδιασmicroού είναι να παραγάγει microια πλασmicroατική συνθήκη προσέγγισης των απώτερων τmicroηmicroάτων της σύνθεσης microια πλασmicroατική συνθήκη laquoτηλεσκοπίουraquo274

Η προσπάθεια επιτελείται microε τη χρήση αυτού που microπορεί να περιγραφεί ως laquoπροοπτική υστέρησηraquo laquoperspective retardeacuteeraquo και η οποία microπορεί να εξηγηθεί microε

270 Η παρατήρηση υποδεικνύει πως η κυριαρχία των τοπιακών παραδειγmicroάτων ακολουθεί την microεταβολή των όρων της πολιτικής και οικονοmicroικής κυριαρχίας στον Ευρωπαϊκό χώρο Από την Ιταλία στην Γαλλία και τελικά στη Βρετανία 271 C Santini στο προηγούmicroενο σ 30 Κατά τη Santini το απόσπασmicroα προέρχεται από τους Cogitationes privatae και αντιστοιχεί σε αποσπάσmicroατα τα οποία αναφέρονται από τον Leibniz 272 Πρβλ προηγούmicroενο Κεφάλαιο Γ 273 Η χαρακτηριστικότερη ίσως διατύπωση αυτού του πλέγmicroατος σχέσεων οφείλεται στον Louis Althusser Σύmicroφωνα microε αυτόν laquoη ιδεολογία είναι lsquoπαράστασηrsquo της φανταστικής σχέσης του ατόmicroου microε τις πραγmicroατικές συνθήκες ύπαρξής τουraquo Πρβλ Λ Αλτουσέρ Θέσεις ειδικότερα laquoΙδεολογία και Ιδεολογικοί Μηχανισmicroοί του Κράτουςraquo Αθήνα 1977 σ 99 Πρβλ επίσης του ιδίου Για τον Μαρξ ειδικότερα σχόλια στο laquoΜαρξισmicroός και Ανθρωπισmicroόςraquo Αθήνα 1978 σσ 232-233 274 laquoΟ κύριος του κτήmicroατος όχι microόνο έβλεπε τον lsquoάπειροrsquo χώρο αλλά επίσης τον διατηρούσε υπό έλεγχο Στον πύργο βρίσκονταν στον προσοφθάλmicroιο φακό ενός τηλεσκοπίου που ήταν φτιαγmicroένο από το ίδιο το τοπίο και microε το οποίο microπορούσε να φέρει τον άπειρο χώρο κοντά στο microάτι του στο άγγιγmicroά τουraquo C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 177

απλουστευmicroένη διατύπωση ως η διεργασία αναλογικής αύξησης των διαστάσεων κατά την αποmicroάκρυνση από το σηmicroείο όρασης ώστε να αναιρεθεί η προοπτική σmicroίκρυνση

Με εκτενέστερη παρουσίαση η προηγούmicroενη χρήση των προοπτικών κανόνων υποδεικνύει την ευρύτερη περιοχή της laquoπροοπτικής αναmicroόρφωσηςraquo275 Αν η συmicroβατική θεώρηση της προοπτικής περιγράφει πως τα περισσότερο αποmicroακρυσmicroένα αντικείmicroενα ίσης διάστασης εmicroφανίζονται ως microικρότερα τότε η ζωγραφική ή η κατασκευαστική παρουσίασή τους microε παραmicroορφώσεις ακριβώς αντίθετες από αυτές που υποθέτει η συmicroβατική προοπτική θα εξασφάλιζε το απαραmicroόρφωτο της τελικής όρασης ανατρέποντας τη συνήθη αντίληψη βάθους εφόσον βέβαια το σηmicroείο όρασης παρέmicroενε σταθερό

Με microια πραγmicroατιστική βάση θεώρησης πρόκειται για την τεχνητή επιβολή της νοητικής εικόνας πάνω στην υλική έκταση του φυσικού ή microε διαφορετική διατύπωση για την επιβολή του ορατού επί της χωρικότητας και της υλικότητας276 Αν υποθετικά περιγράφαmicroε ένα ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατατετmicroηmicroένο σε έναν ορθοκανονικό κάναβο και το θεωρήσουmicroε προοπτικά τότε η προοπτική εικόνα του ορθογωνίου αντιστοιχεί σε ένα τραπέζιο ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo στο οποίο η απώτερη παράλληλη προς τον παρατηρητή πλευρά ΑrsquoΒrsquo είναι microικρότερη από την πλησιέστερη ΓrsquoΔrsquo Οι πλάγιες πλευρές ΑrsquoΔrsquo και ΒrsquoΓrsquo συγκλίνουν προς την ΑrsquoΒrsquo ενώ οι εσωτερικές χαράξεις σε ίσα microεταξύ τους διαστήmicroατα σχεδιάζονται παράλληλες προς την κεφαλή και τη βάση του τραπεζίου πλησιάζοντας τόσο περισσότερο η microια την άλλη όσο περισσότερο αποmicroακρύνονται από τον παρατηρητή Ας αντιστρέψουmicroε την κατασκευή Έστω πως το ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατασκευάζεται ως τραπέζιο microε σχήmicroα αντίστροφο προς την προοπτικά παραmicroορφωmicroένη εικόνα ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo Το νέο τραπέζιο ΑrsquorsquoΒrsquorsquoΓrsquorsquoΔrsquorsquo έχει την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo ως τη microεγαλύτερη πλευρά του και τη ΓrsquorsquoΔrsquorsquo ως την microικρότερη Οι ενδιάmicroεσες παράλληλες δεν προσεγγίζουν αλλά αποmicroακρύνονται αναλογικά όσο πλησιάζουν την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo Τότε η ανεστραmicromicroένη αυτή κατασκευή δίνει ένα σηmicroείο φυγής προς την πλευρά του παρατηρητή Κοιτώντας την παραmicroορφωmicroένη κατασκευή του τραπεζίου έχουmicroε σε κάποιο σηmicroείο τοmicroής της οπτικής δέσmicroης ένα φανταστικό είδωλο που αντιστοιχεί όmicroως σε ένα κανονικό ορθογώνιο Με το σηmicroείο όρασης υψηλότερα από το έδαφος το ορθογώνιο αυτό θα εmicroφανίζονταν να στρέφεται ως προς την πλησιέστερη προς τον παρατηρητή βάση του και να υψώνεται προς τα επάνω

Σε ένα φανταστικό επίπεδο τοmicroής εποmicroένως κάπου ανάmicroεσα στον εξωτερικό φυσικό κόσmicroο της έκτασης του res extensa και στον εσωτερικό του res cogitans της νόησης πραγmicroατοποιείται κατ΄ αναλογίαν προς την καρτεσιανή λειτουργία του καρτεσιανού αδένα του κωναρίου η αναγωγή του εκτεινόmicroενου φυσικού πράγmicroατος σε ένα σύστηmicroα νοητικά επιβεβληmicroένης κανονικότητας Η αναγωγή αυτή συντελείται microέσω της laquoπαρά φύσινraquo παρέmicroβασης στη φυσική βιολογική οπτική πρόσληψη εξηγώντας microε σαφήνεια πως η παράσταση περιλαmicroβάνεται στο πεδίο των πολιτιστικών κατασκευών και πως συνιστά βασικό microέσο ελέγχου του τοπίου βασικό microέσο υποβολής του στην τάξη των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών σχηmicroάτων και των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών συmicroβόλων και σηmicroασιών Αν ακολουθήσουmicroε microάλιστα την προσέγγιση του Michel Foucault η παράσταση αποτελεί κατά την περίοδο του 17ου αιώνα το βασικό microέσο χάρις στο οποίο η υλικότητα και η χωρικότητα υποβάλλονται σε συνθήκες κανονικοποίησης και ελέγχου Είναι microάλλον παράτολmicroο microια διερεύνηση των τοπιακών διαmicroορφώσεων έστω και προσανατολισmicroένη προς συσχετίσεις πολιτιστικές να προσπαθήσει να ταυτίσει τη βασική συνθήκη συγκρότησης του καρτεσιανού δυϊσmicroού microε τη συνθήκη της ηθεληmicroένης προοπτικής ψευδαισθησιακής παραmicroόρφωσης της laquoαναmicroόρφωσηςraquo των κήπων του Baroque

275 Η laquoαναmicroόρφωσηraquo όπως επεξηγείται αναλυτικότερα στη συνέχεια αφορά microια συγκεκριmicroένη διαδικασία γεωmicroετρικής επεξεργασίας microε την οποία γίνεται δυνατός ο ψευδαισθησιακός έλεγχος των microορφών που σχεδιάζονται Μια ελεγχόmicroενη γεωmicroετρική παραmicroόρφωση επιτρέπει στον σχεδιαστή να παραγάγει το κατάλληλο οπτικό αποτέλεσmicroα από την κατάλληλη γωνία όρασης Ανάλογες τεχνικές δεν εφαρmicroόζονταν microόνο στη ζωγραφική στον περίφηmicroο πίνακα Οι Πρεσβευτές του Hans Holbein για παράδειγmicroα αλλά επίσης στις αρχιτεκτονικές και όπως εκτενώς παρουσιάζεται στη συνέχεια στις τοπιακές κατασκευές 276 Διατύπωση της κριτικής επιτροπής των Κ Μωραΐτη Δ Σεβαστάκη Σ Σταυρίδη microε αφορmicroή την παρουσίαση της διπλωmicroατικής εργασίας της Σ Σαραντοπούλου microε θέmicroα Προτάσεις για microια αρχαιολογική περιγραφή του Βοτανικού Κήπου στα πλαίσια του ΔΠΜΣ της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜ Πολυτεχνείου laquoΑρχιτεκτονική Χώρος Πολιτισmicroόςraquo Αθήνα Μάρτιος 2009

Επεξηγήσεις της αναmicroόρφωσης σε περιγραφή του 17ου αιώνα (E416 επάνω αριστερά CC) και σε διάγραmicromicroα περιγραφής της εφαρmicroογή της στον σχεδιασmicroό τοπιοτεχνικών διαmicroορφώσεων όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte (E417 κάτω αριστερά σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Μια από τις γνωστότερες εφαρmicroογές της αναmicroόρφωσης καταγράφεται στον πίνακα του Hans Holbein του Νεότερου Οι Πρεσβευτές (Ε418 επάνω δεξιά PD) όπου σε πρώτο επίπεδο εικονίζεται παραmicroορφωmicroένο ένα ανθρώπινο κρανίο Ωστόσο από ένα ορισmicroένο σηmicroείο θέασης το κρανίο γίνεται αντιληπτό microε την πραγmicroατική του microορφή (Ε419 κάτω δεξιά PD)

Εντούτοις για τη σχέση του Andreacute Le Nocirctre microε τη σκέψη του εισηγητή του ορθολογισmicroού υπάρχουν σηmicroαντικές microαρτυρίες laquoΣτο εργαστήριο του Λούβρουraquo σηmicroειώνει η Chiara Santini277 ο νέος ακόmicroη microαθητευόmicroενος κηπουρός Andreacute Le Nocirctre ως microαθητής του Simon Vouet laquoγνώριζε ότι πιο καινοτοmicroικό έφθανε να microελετηθεί στο πεδίο των ερευνών για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρου Είναι πιθανόν ποτέ να microην είχε διαβάσει τη Dioptrique του Καρτέσιου αλλά σίγουρα είχαν τεθεί υπrsquo όψιν του φιλοσόφου κάποια σχέδια για τον κήπο των Tuileries και είχε (οLe Nocirctre) την άmicroεση εmicroπειρία των πειραmicroατισmicroών του δασκάλου του (του Vouet) και των εικονογραφήσεων των έργων για την προοπτική που είχαν παραχθεί στο επιστηmicroονικό περιβάλλον το συναφές microε τη βασιλική αυλήraquo Σε αυτό το σηmicroείο οι αναφορές δεν συmicroφωνούν κατ΄ ανάγκην laquoΣτο πρώτο microισό του 20ου αιώνα κάποιοι συγγραφείς ειδικά ο Jules Guiffrey διατείνονται πως ο Le Nocirctre γνώριζε το έργο του Descartes και ερmicroηνεύουν το δικό του έργο στο φως αυτών των φιλοσοφικών-επιστηmicroονικών αποσκευών σήmicroερα αντίθετα υπάρχει η τάση εξ αιτίας της έλλειψης αποδείξεων να τηρείται microια στάση πιο επιφυλακτική που περιορίζεται να υποστηρίζει πως ο

277 Στο προηγούmicroενο σ 25

κηπουρός των Tuileries πρέπει να είχε κάποια επαφή λιγότερο ή περισσότερο άmicroεση microε το περιβάλλον του Καρτέσιουraquo278

Ακόmicroη όmicroως και αν η διερεύνηση αυτή δεν προχωρήσει στο τόλmicroηmicroα της ευθείας συσχέτισης τοπιακών εγχειρηmicroάτων και των φιλοσοφικών επιστηmicroονικών θεωρήσεων του καρτεσιανισmicroού ακόmicroη και αν η υπόδειξη συσχέτισης παραmicroείνει στο επίπεδο των γενικότερων σχέσεων οι αναλογίες εmicroφανίζονται καταδεικτικές microιας ενιαίας πολιτιστικής στάσης Στα πλαίσια της στάσης αυτής οι laquoέρευνες για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρουraquo είναι σηmicroαντικές τόσο για τη συνολική θεώρηση αυτού του πολιτισmicroού όσο και για τις τοπιακές επεmicroβάσεις που τον χαρακτηρίζουν Ακόmicroη και όταν οι ερευνητικές παρουσιάσεις δεν επεκτείνονται σε συγκρίσεις και συσχετισmicroούς τόσο φιλόδοξους όσο αυτούς του Guiffrey επιmicroένουν εντούτοις πάντοτε να αναφέρονται στις τεχνικές της αναmicroόρφωσης279 Άλλοτε περιγράφοντάς την microε γεωmicroετρικά ακριβέστερη περιγραφή και άλλοτε επιmicroένοντας στην αφανή για τον ανυποψίαστο περιπατητή λειτουργία της ως anamorphosis abscondita κρυφής αναmicroόρφωσης κατά τον Αllen S Weiss Αλλά και κτισmicroένης αναmicroόρφωσης ενσωmicroατωmicroένης συντεθειmicroένης στη νοητική και στην τοπιακή κατασκευή280 laquoAbsconditaraquo αποκεκρυmicromicroένη κρυφή σκοτεινή αλλά και προϊόν κατασκευής σύνθεσης από το λατινικό ρήmicroα laquoascondoraquo που σηmicroαίνει αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω αλλά και θεmicroελιώνω κτίζω ή συνθέτω συντάσσω281 Η υπόθεση της φαντασιακής πλασmicroατικής ατmicroόσφαιρας οφθαλmicroαπάτης που περιγράφηκε εκτενώς προηγούmicroενα εmicroφανίζεται ριζικά αντίθετη προς την απαίτηση αποκάλυψης της νεωτερικής εmicroπειριστικής αλήθειας των πραγmicroάτων όπως τίθεται για παράδειγmicroα από τη νεωτερική microοντέρνα αρχιτεκτονική Ακολουθώντας επισηmicroάνσεις καταστατικές για τη θεώρηση του Baroque συσχετίστηκε ήδη η καθολική Αντιmicroεταρρύθmicroιση και η παγίωση του Δυτικού microοναρχικού κράτους microε την προσπάθεια ελέγχου της σκέψης και της όρασης όπως και microε τους ειδικότερους συνθετικούς χειρισmicroούς οι οποίοι τελικά αποκρύβουν το κέντρο προέλευσης και τον τρόπο επιβολής αυτού του ελέγχου Στον αντίποδα πρέπει microάλλον να τοποθετηθεί η προτεσταντική ηθική απαίτηση αποκάλυψης η απαίτηση ηθικής και πραγmicroατικής διαφάνειας αυτού του κόσmicroου

Η νεωτερική προσέγγιση καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από αυτήν την ηθική στάση απαίτησης της ειλικρίνειας έως ότου σήmicroερα microια νέα σειρά σύγχρονων τεχνικών ανακαλύψεων τόσο καθοριστικών για την πολιτισmicroική εποπτεία όσο η προοπτική εισήγηση του Leon Battista Alberti στον καιρό της διατύπωσής της ή όσο η προώθηση της αναmicroόρφωσης από τον φραγκισκανό microοναχό Jean-Franccedilois Niceron ανατρέψει την πραγmicroατιστική βεβαιότητα

Η σύγχρονη αυτή ανατροπή καθορίζεται από την εκτενέστατη παραγωγή πλασmicroατικών-πραγmicroατικών παραστάσεων ο κεντρικός έλεγχος των οποίων εmicroφανίζεται ως ένας από τους σηmicroαντικότερους πολιτικούς φόβους για το microέλλον του πολιτισmicroού Ο δυϊσmicroός είναι εξίσου χαρακτηριστικός Μια εσωτερική αυτοαναφορική οιονεί πραγmicroατικότητα καθορισmicroένη από έναν πίνακα ένα matrix αρχικών λογισmicroικών κανόνων οι οποίοι εξελίσσονται αποσχισmicroένοι από τον εξωτερικό κόσmicroο που παύει να microας αφορά Ένας εσωτερικευmicroένος τόπος ορθότερα ένα εσωτερικευmicroένο πολιτισmicroικό τοπίο του οποίου επιπλέον τα βασικά χαρακτηριστικά σύνταξης microας διαφεύγουν Η αναλογία microπορεί να είναι ακόmicroη ισχυρότερη Ένα εσωτερικό τοπίο δικτυακών σχέσεων όπως και στη microη

278 Όπ σ 25 επίσης J Guiffrey Andreacute le Nostre Eacutetude critique Παρίσι 1908 Ακόmicroη Α Rostaing Lrsquo aeliguvre de Le Nocirctre Παρίσι 2000 σσ 7-10 279 Πρβλ C Santini στο προηγούmicroενο σσ 27-30 Για microια αναγωγή των αρχών της αναmicroόρφωσης στην αναγεννησιακή προοπτική βλ το κείmicroενο της Kirsti Andersen laquoThe mathematical treatment of anamorphoses from Piero della Francesca to Niceronraquo Στο History of mathematics states of the art σσ 3-28 Academic Press San Diego CA 1996 Είναι χαρακτηριστικό πως ο κύριος θεωρητικός εισηγητής της αναmicroόρφωσης ο φραγκισκανός microοναχός πατέρας Jean-Franccedilois Niceron αναφέρεται σε αυτήν microιλώντας για τεχνητή microαγεία laquomagia artificialisraquo ενώ τα συγγράmicromicroατά του φέρουν ανάλογα ονόmicroατα Η έκδοσή του του 1640 τιτλοφορείται Perspective curieuse Παράδοξη προοπτική Aυτή του 1646 έχει τον τίτλο Οπτικός Θαυmicroατουργός Thaumaturgus opticus Ανάλογους τίτλους χρησιmicroοποίησε στις εκδόσεις του και ο σύγχρονος microελετητής της αναmicroόρφωσης Jurgis Baltrusaitis 280 Α S Weiss στο προηγούmicroενο σσ 43-66 281 Abscondo λατινικό ρήmicroα σύνθετο από τις λέξεις ab(s) + condo (=con+do) lsquoΟπου Ab= από con=συν do= δίδωmicroι Έτσι condo microπορεί να σηmicroαίνει 1- ιδρύω θεmicroελιώ κτίζω ή 2 ndash συντίθηmicroι συντάσσω συγγράφω ή 3 ndash κατατίθηmicroι αποτίθηmicroι ταmicroιεύω διαφυλάττω ή 4 ndash αποτίθηmicroι κρύπτω κατακρύπτω αποκρύπτω Ascondo = αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω Absconditus = αποκεκρυmicromicroένος απόκρυφος σκοτεινός ασαφής Πρβλ Ε Τσακαλώτου Λεξικό Ελληνο-λατινικό Αθήνα 1988

πραγmicroατοποιηmicroένη υπόθεση microιας εκτενώς εφαρmicroοσmicroένης πολεοδοmicroίας του Baroque Ένα δικτυακό τοπίο το οποίο εγκαταλείπει εντούτοις έναν εκτός του ηλεκτρονικού πολιτισmicroού χώρο

Στην καταληκτική παράγραφο ενός σύγχρονου διηγήmicroατος επιστηmicroονικής φαντασίας στην αφήγηση του Νευροmicroάντη282 ο κύριος microυθιστορηmicroατικός ήρωας του έργου αναρωτιέται αν υπάρχει πραγmicroατικά αυτός ο ίδιος ως πρόσωπο ανεξάρτητο από τον ψευδαισθησιακό δικτυακό laquoτοπίοraquo

Με κάθε δυνατή επιφύλαξη για το θεmicroιτό των συγκρίσεων microπορούmicroε να ανακαλέσουmicroε από τον χώρο των ιστορικών microυθευmicroάτων την παροιmicroιώδη φράση που περιγράφει τη σύγχυση ανάmicroεσα σε microια εσωτερικά προσανατολισmicroένη κατασκευασmicroένη πραγmicroατικότητα και στην εξωτερική πραγmicroατικότητα του υπόλοιπου κοινωνικού πεδίου Στο καταληκτικό laquoκεφάλαιοraquo της γαλλικής microοναρχικής ισχύος ενώ ο αγγλικός Εmicroπειρισmicroός και ο γαλλικός Διαφωτισmicroός έχουν ήδη πολλαπλά αναπτύξει τα επιχειρήmicroατά τους και οι κινήσεις της πολιτικής ανατροπής διογκώνονται η Μαρία-Αντουανέττα ηρωίδα microιας αφήγησης η οποία δεν microπορεί πλέον να παραmicroένει στραmicromicroένη στο εσωτερικό της αναρωτιέται για τις αιτίες της πολιτικής αναταραχής και αποφασίζει ισχυρίζεται ο ιστορικός θρύλος πως οι αβράκωτοι microπορούν να κατευνάσουν την πείνα τους microε γλυκά εδέσmicroατα283

Πριν η λύση δοθεί σε microια άλλη σκηνή αυτή της λαϊκής τελετουργίας της guillotine της λαιmicroητόmicroου σε ένα άλλο τοπίο αυτό της ανοικτής επαναστατηmicroένης πόλης η δράση εξακολουθεί να εξελίσσεται στο σκηνικό πεδίο των βασιλικών τοπίων Η τελευταία βασίλισσα της Γαλλίας εγκλωβισmicroένη εν πολλοίς στον φανταστικό κόσmicroο του Petit Trianon στον θεατρικό του χώρο στο laquohameau de la reineraquo laquoτο χωρίο της βασίλισσαςraquo και στο υποθετικά φυσικό τοπίο που το περιβάλει υποδύεται την αθώα χωριατοπούλα284 To παράδειγmicroα της Marie-Antoinette ως εστεmicromicroένης η οποία παραmicroένει αποκοmicromicroένη από την εξωτερική πραγmicroατικότητα εγκλωβισmicroένη σε έναν επίσης αποκοmicromicroένο ελεγχόmicroενο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο και σκηνοθετηmicroένο τοπίο285 προσωποποιεί παραδειγmicroατικά microια στάση η οποία την υπερβαίνει κατά πολύ ως συγκεκριmicroένη ιστορική προσωπικότητα Η στάση αυτή ως γενική προσέγγιση ισχυρών κοινωνικών οmicroάδων και ως ειδική αντίληψη της διαmicroόρφωσης του τοπίου που εκπορεύεται από αυτές διατρέχει microάλλον το σύνολο της γνωστής ιστορίας Στο νεότερο ευρωπαϊκό χώρο ειδικότερα ο οποίος αφορά τη διερεύνηση αυτή οι ιδιαίτεροι τρόποι εκδήλωσής της ξεκινούν από την περίοδο της ιταλικής Αναγέννησης για να αποκτήσουν την ισχυρότερη έκφρασή τους κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα επεκτείνοντας microε ασθενέστερο τρόπο την επιρροή τους και στις περιόδους που ακολουθούν

Έγινε ήδη προφανές πως η συγκρότηση αυτής της αποσπασmicroένης ελεγχόmicroενης τοπιακής πραγmicroατικότητας όπως παρουσιάζεται microε παραδειγmicroατικό τρόπο στους γαλλικούς κήπους του 17ου αιώνα συνδέεται άmicroεσα microε ένα ιδιαίτερο ήθος όρασης microε τη δυνατότητα συγκρότησης οπτικών ψευδαισθήσεων οι οποίες επιmicroένουν να καθορίζουν την υλικότητα και τη χωρικότητα του τοπίου και οι οποίες στηρίζονται microεταξύ των άλλων στη microελέτη και την εφαρmicroογή στις διαmicroορφώσεις του τοπίου της προοπτικής αναmicroόρφωσης

282 Το γνωστό βιβλίο του Καναδού συγγραφέα επιστηmicroονικής φαντασίας William Gibson Neuromancer Πρβλ ελληνική microετ Νευροmicroάντης Αθήνα 1998 σ 290 283 H παροιmicroιώδης φράση ldquoSrsquoils nrsquoont pas de pain qursquoils mangent de la briocherdquo laquoαν δεν έχουν ψωmicroί ας φάνε γλυκόraquo που αποδίδεται στην τελευταία βασίλισσα χρησιmicroοποιείται εδώ ως ένδειξη απόσπασης από την πραγmicroατικότητα microάλλον παρά ως ένδειξη κυνισmicroού Το πιθανότερο πάντως είναι πως κακώς συνδέεται microε την Μarie-Antoinette καθώς η πρώτη καταγραφή της φράσης εmicroφανίζεται στο VI Βιβλίο των Confessions του Jean-Jacques Rousseau που δηmicroοσιεύτηκε το 1782 ενώ το υποθετικό επεισόδιο της επαναστατικής περιόδου κατά το οποίο πεινασmicroένες γυναίκες φθάνουν στις Βερσαλλίες ζητώντας ψωmicroί αντιστοιχεί στις 5 Οκτωβρίου του 1789 284 Η Marie-Antoinette ζει στην περίοδο εκείνη του 18ου αιώνα κατά την οποία τα πρότυπα του γαλλικού κήπου έχουν ήδη υποχωρήσει στις πολιτιστικά κεντρικές περιοχές της Ευρώπης τουλάχιστον κάτω από την πίεση της laquomicroόδαςraquo των νεότερων προτύπων της αγγλικής τοπιοτεχνίας Εντούτοις οι συνθήκες εγκλεισmicroού των τοπιακών διαmicroορφώσεων και η προσπάθεια συγκρότησης microιας ολικής σκηνογραφικής ψευδαίσθησης φαίνεται να διατηρούν σε πολλές περιπτώσεις την καταγωγική σχέση τους microε τον προηγούmicroενο αιώνα 285 Όπως σηmicroειώθηκε αmicroέσως προηγούmicroενα το laquoχωριό της βασίλισσαςraquo δεν περιελάmicroβανε απλά microια φυσικότροπη τοπιακή διαmicroόρφωση ούτε microόνο microια σειρά κτισmicroάτων κατασκευασmicroένων έτσι ώστε να θυmicroίζουν αγροτικό οικισmicroό Αποτελούσε επιπλέον τον χώρο όπου η βασίλισσα και οι κυρίες της ακολουθίας της υποδύονταν αγροτικούς ρόλους ντυmicroένες ανάλογα και συmicromicroετέχοντας σε απλοποιηmicroένες αγροτικές δραστηριότητες

436 Η υπόδειξη επέκτασης στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα Μια από τις καταστατικές παρατηρήσεις του Heinrich Woumlllflin στο καθοριστικό κείmicroενό του για τη σχέση της Αναγέννησης microε το Baroque περιγράφει τα εκφραστικά εγχειρήmicroατα της περιόδου ως συνθέσεις οι οποίες υποδεικνύουν τη δυνατότητα επέκτασης Οι οποίες δηλαδή αντίθετα από τα πρωιmicroότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα δεν περιορίζουν την ολοκλήρωσή τους στο άmicroεσο πεδίο της χωρικής τους οργάνωσης Αντίθετα microάλιστα επιχειρούν να επεκτείνουν την πραγmicroατική τους παρουσία microε όρους υποθετικής επέκτασης της δράσης τους

Πως microπορεί να εφαρmicroοστεί η θεωρητική αυτή υπόδειξη στην περίπτωση των διαmicroορφώσεων του τοπίου Ακόmicroη ειδικότερα πως microπορεί να σχολιαστεί microε περισσότερη λεπτοmicroέρεια το πρόβληmicroα της ανοικτής σύνθεσης σε σχέση microε τους όρους συνθετικού εγκλεισmicroού των διαmicroορφώσεων τοπίου που απασχόλησαν προηγούmicroενα την έρευνα Ε420 και Ε421 (πρώτο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Cian Lorenzo Bernini Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η lsquoΕκσταση της αγίας Τερέζας της Άβιλα Το κεντρικό τmicroήmicroα της γλυπτικής σύνθεσης πλαισιώνεται από τα αρχιτεκτονικά microέλη της κόγχης microε τρόπο που ενισχύει τη δραmicroατική του ποιότητα Ε422 και Ε423 (δεύτερο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Με ανάλογο τρόπο η πυκνή φύτευση που πλαισιώνει τις κηποτεχνικές διαmicroορφώσεις του Vaux le Vicomte αυξάνει την εσωτερική συνοχή της σύνθεσης και ενισχύει την ένταση της αξονικής της ανάπτυξης

H αγία Τερέζα της Άβιλα στη γλυπτική σύνθεση του Bernini286 στροβιλίζεται σε κύmicroατα ιερού πάθους τα οποία εκτείνονται δυνητικά ως πνευmicroατικό φως πέρα από το πεδίο της microαρmicroάρινης γλυπτικής σύνθεσης Μια δέσmicroη χρυσών ακτινών κατέρχεται προς το σύmicroπλεγmicroα της αγίας και του αγγέλου Εκπορεύεται από σηmicroείο άγνωστο από το άπειρο πεδίο της θείας χάριτος η οποία προφανώς υπερβαίνει τη γήινη αρχιτεκτονικά προσδιορισmicroένη κόγχη του γλυπτού Αλλά συνθετικό κέντρο υπάρχει Πρόκειται για το εκστατικό πρόσωπο της αγίας και πολύ περισσότερο για το σηmicroείο της καρδίας της στο οποίο κατευθύνεται η ροmicroφαία του αγγέλου και στο οποίο η θεία χάρις καταλήγει πριν αποδώσει ακτινοβολώντας την αίγλη της στον παρατηρητή Αυτή η ακτινοβολία και εντέλει αυτή η σύνθεση δεν είναι υπαινίσσεται ο δηmicroιουργός του κόσmicroου τούτου Η δυνατότητά της να εκτείνεται πέρα από τα υλικά όρια της φυσικής έκτασης αναφέρεται σε microια συνθήκη πνευmicroατική Η εσωτερική της πλαστική οργάνωση εντούτοις υποδεικνύει ένα κέντρο σύνθεσης ενώ επιπλέον το σύmicroπλεγmicroα από λευκό microάρmicroαρο και επιχρυσωmicroένο microέταλλο ορίζεται microε έmicroφαση από το αρχιτεκτονικό περίγραmicromicroα της κόγχης από το βαθύχρωmicroο microάρmicroαρο των κιόνων που διαφοροποιεί microε σαφήνεια τον εσωτερικό από τον εξωτερικό ως προς τη σύνθεση χώρο Στην κορυφή της κόγχης ένα αόρατο άνοιγmicroα της οροφής λούζει το σύmicroπλεγmicroα microε φως υπερφυσικό ορίζοντας τη microοναδική ουσιώδη κατεύθυνση επικοινωνίας

Η πρώτη παρατήρηση επισηmicroαίνει πως η συνθήκη επέκτασης στο προηγούmicroενο παράδειγmicroα είναι της τάξης του πλασmicroατικού αναφέρεται σε όρους ψευδαισθησιακού χειρισmicroού όπως αυτούς που περιγράφηκαν ήδη κατά τον σχολιασmicroό της σκηνογραφικής συγκρότησης και της laquoθαυmicroατουργικήςraquo προοπτικής των γαλλικών κήπων287 Η ουσιωδέστερη δεύτερη παρατήρηση αναφέρεται στα microέσα εφαρmicroογής αυτού του χειρισmicroού

Προκειmicroένου δηλαδή να υποβάλλουν την αντίληψη της επέκτασης προκειmicroένου να επιτρέψουν την επέκταση προς microια κύρια κατεύθυνση περιορίζουν τη σύνθεση πλευρικά Στην πρώτη περίπτωση η δυνατότητα του γλυπτικού συmicroπλέγmicroατος του Bernini να υποβάλει την αίσθηση της υπερβατικής διαφυγής καθίσταται τόσο εντονότερη όσο αποσπάται από τον υπόλοιπο εσωτερικό χώρο της εκκλησίας microε την ένταξή της σε microια ιδιαίτερη κόγχη Στη δεύτερη περίπτωση η δυνατότητα των κήπων του Vaux le Vicomte να λειτουργήσουν laquoως τηλεσκόπιοraquo να υποβάλουν την αίσθηση πως η αίγλη τους επεκτείνεται υποθετικά έπrsquo άπειρον ενισχύεται ακριβώς από τους όρους του πλευρικού εγκλεισmicroού τους ο οποίος εντείνει τη σηmicroασία του βασικού κατά microήκος άξονα συmicromicroετρίας

Εγκλεισmicroός λοιπόν και υπόθεση επέκτασης πλασmicroατικής εν πολλοίς δεν αποτελούν αντιφατικές κινήσεις στις συνθέσεις του Baroque Εκφράζουν microάλλον συmicroπληρωmicroατικές πλευρές microιας συνθετικής τακτικής στα πλαίσια της οποίας η χωρικότητα περιορίζεται σε πρώτο χρόνο προκειmicroένου να εκτιναχθεί σε δεύτερο Το θέmicroα του συνθετικού εγκλεισmicroού και των αξόνων επικοινωνίας είναι ίσως ευκολότερο να σχολιαστεί στην περίπτωση microιας ελεγχόmicroενης γλυπτικής σύνθεσης ή ενός εξ αρχής ολοκληρωmicroένου δοmicroηmicroένου κήπου παρά στην περίπτωση microιας αστικής ανάπτυξης microιας σε εξέλιξη τοπιακής σύνθεσης εφαρmicroοσmicroένης στο πεδίο της πόλης Είναι δυσκολότερο να υποστηριχθεί κατά την εξέταση των συνθετικών χειρισmicroών που αποτελούν τις αρχικές κινήσεις για την ανάπτυξη microιας microελλοντικής πόλης η οποία δεν πραγmicroατοποιήθηκε κατά την περίοδο του Baroque όπως ισχύει στην περίπτωση των πολεοδοmicroικών προβλέψεων που συνδέονται microε τις Βερσαλλίες Φαίνεται εντούτοις πως οι αρχικοί αυτοί χειρισmicroοί αστικού σχεδιασmicroού διαθέτουν κοινή συνθετική στάση microε αυτήν που χαρακτηρίζει το πρότυπο των κήπων

Στο παράδειγmicroα των Βερσαλλιών τρεις λεωφόροι επεκτείνονται ελπίζοντας στην κατασκευή ενός microελλοντικού αστικού συmicroπλέγmicroατος στη συνέχεια των τοπιακών διαmicroορφώσεων και των ανακτόρων Αστικού συmicroπλέγmicroατος που θα διατηρούσε τη βασιλική αίγλη Μέχρι την υποθετική αυτή αστική ανάπτυξη η έξοδος από τις Βερσαλλίες προς την πόλη σφραγίζεται

286 Το γλυπτό σύmicroπλεγmicroα Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η Έκσταση της αγίας Τερέζα της Άβιλα στην εκκλησία της Santa Maria della Vittoria στη Ρώmicroη που ολοκληρώθηκε στην περίοδο 1647-1652 Το παράδειγmicroα χρησιmicroοποιείται τόσο για να σχολιαστεί η σχέση συνθετικού εγκλεισmicroού και η προς το άπειρο διαφυγή όσο και για να επισηmicroανθεί έστω και πλάγια η σχέση του γαλλικού microοναρχικού Baroque microε τα πολιτιστικά υποδείγmicroατα του ιταλικού καθολικισmicroού κατά την περίοδο της Αντιmicroεταρρύθmicroισης Πρβλ B Βoucher Italian Baroque Sculpture Λονδίνο 1998 287 Θυmicroίζουmicroε πως microια από τις εκδόσεις του θεωρητικού της προοπτικής αναmicroόρφωσης Jean-Franccedilois Niceron είχε τον τίτλο Thaumaturgus Opticus (1646) Πρβλ προηγούmicroενη υποσηmicroείωση

microε δυο κτηριακά laquoπώmicroαταraquo τα κτήρια των Μεγάλων Στάβλων288 που εξασφαλίζουν τον ορισmicroό της microέχρι τότε πραγmicroατοποιηmicroένης βασιλικής σύνθεσης ενώ περιγράφουν προς την πλευρά της microελλοντικής πόλης το laquoπόδι της χήναςraquo289 Ορίζεται έτσι η δέσmicroη τριών λεωφόρων της λεωφόρου του Παρισιού της Αvenue de Paris στο κέντρο και συmicromicroετρικά ως προς αυτήν microε απόκλιση τριάντα microοιρών προς τα νότια της Αvenue de St Cloud και προς τα βόρια της Αvenue de Sceaux Οι τρεις αυτοί άξονες κίνησης δυνητικά επεκτάσιmicroοι επrsquo άπειρον ορίζουν την ανοικτή προοπτική της σύνθεσης προς τη νοτιανατολική πλευρά ενώ προ τη βορειοδυτική πλευρά των ανακτόρων προς την πλευρά δηλαδή των διαmicroορφώσεων του τοπίου των ανακτόρων την ανάλογη σκόπευση του απείρου εξασφαλίζει ο κατά το microήκος άξονας του Μεγάλου Καναλιού

Η αρχική κατασκευή είναι εποmicroένως επεκτάσιmicroη και προς τις δυο πλευρές άλλοτε ως δυνατότητα νοητικού ελέγχου και ταυτόχρονα πραγmicroατικής κατασκευής και άλλοτε microόνο ως συνθήκη της προς τον ορίζοντα υποθετικής επέκτασης της όρασης

E424 H επέκταση της συνθετικής οργάνωσης των Κήπων στις Βερσαλλίες προς την πλευρά της πόλης του Παρισιού (του συγγραφέα)

Αλλά η ελεγχόmicroενη γεωmicroετρία των κήπων διαφοροποιείται ριζικά από το άmicroορφο περιβάλλον της Όmicroοια microπορούmicroε να υποθέσουmicroε την αντίθεση της τελικής σχεδιασmicroένης πόλης προς το δικό της άmicroορφο ή δύσmicroορφο περιβάλλον Στις πρώιmicroες αναπαραστάσεις του Israeumll Silvestre290 η διαφοροποίηση αυτή είναι σαφέστερη προς την πλευρά των κήπων αρχίζει εντούτοις να διαφαίνεται ανάλογη πρόθεση και στην περιγραφή της αντίθετης της αστικής πλευράς του ανακτορικού συγκροτήmicroατος Η σύνθεση είναι βεβαίως επεκτάσιmicroη Επεκτάσιmicroη όmicroως στα πλαίσια ενός microεγαλοπρεπούς κανονιστικού σχήmicroατος προορισmicroένου να αποκλείσει στο εξωτερικό του την ακανόνιστη φύση των ασχεδίαστων φυσικών

288 Les Grandes Eacutecuries 289 Το εφαρmicroόσιmicroο στην περίπτωση του τοπιακού σχεδιασmicroού γενικά patte drsquo oie 290 Γύρω στο 1690 ΠρβλP-A Lablaude The Gardens of Versailles Αγγλ microετ Λονδίνο 1995 σ 35

σχηmicroατισmicroών και των ασχεδίαστων microη πολιτιστικά επεξεργασmicroένων ανθρώπινων κατασκευών

Οι προηγούmicroενες περιγραφές microπορούν να γίνουν κατανοητές microε microεγαλύτερη σαφήνεια αν συγκρίνουmicroε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque microε αυτές του 18ου αιώνα microε την αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου Στη δεύτερη περίπτωση δεν πρόκειται απλά για πολύ microεγαλύτερες διαmicroορφώσεις οι οποίες περιλαmicroβάνουν ακόmicroη και αυτόνοmicroα τmicroήmicroατα φυσικών σχηmicroατισmicroών Το άνοιγmicroά τους στο τοπίο συνδέεται microε την έλλειψη ενός αυστηρού προδιαγεγραmicromicroένου σχήmicroατος έτσι ώστε να microην αντιστοιχούν συνολικά σε microια κεντρικά συγκροτηmicroένη συνθετική δοmicroή Με απλούστερη επαγγελmicroατική διατύπωση οι διαmicroορφώσεις τοπίου της περιόδου του Baroque microπορούν πολύ ευκολότερα να σχεδιαστούν από microνήmicroης Είτε ως περιmicroετρικά ορισmicroένα τοπία είτε ως συνθέσεις που υποβάλουν την laquoπροοπτικήraquo επέκτασης περιγράφουν microια εκτενή διαδικασία ελέγχου Περιγράφουν άρα και την εντονότερη προσαρmicroογή τους σε ένα νοητικό εντέλει σχήmicroα

Ε425 Προηγούmicroενη σελίδα Pierre Patel Vue cavaliegravere du Chacircteau de Versailles Άποψη του Πύργου των Βερσαλλιών από ύψος ιππέα (1668) (CC) Ε426 Επάνω Israeumll Silvestre Versaille-Le Grand Ensemble Βερσαλλίες-Συνολική Άποψη (1687)

44 Η δοmicroική οργάνωση του φυσικού χαρακτηριστική των διαmicroορφώσεων τοπίου του 17ου αιώνα Από την αναφορά στις αναγεννησιακές τοπιακές διαmicroορφώσεις ήδη η διερεύνηση αυτή έχει σχολιάσει την υπόθεση πως το πρότυπο της ζωής microε το οποίο οργανώνονται οι επαύλεις και οι τοπιακές κατασκευές που τις συνοδεύουν κατά την ιταλική Αναγέννηση και τον Μανιερισmicroό συνδέεται άmicroεσα microε τις συνήθειες microιας αστικής στην προέλευση της κοινωνικής οmicroάδας Αναφέρεται δηλαδή στα ήθη της πόλης και στις πολιτικές οικονοmicroικές και ευρύτερες πολιτιστικές επιδιώξεις microιας αστικής στην προέλευσή της τάξης ιδιοκτητών ενώ αναφέρεται επίσης σε συνθετικούς χειρισmicroούς που παραπέmicroπουν microε έmicroφαση στην κτηριακή δοmicroική εmicroπειρία σχεδιασmicroού

Ανάλογος φαίνεται να είναι και ο βασικός ιστός επιρροών που υποβαστάζει τις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα καθώς οι τελευταίες αυτές δεν προφασίζονται καν microια φυσικότροπη διάθεση όπως στα παραδείγmicroατα των αγγλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων που ακολουθούν Αντίθετα είναι εmicroφανής η δοmicroική ένταση των συνθέσεων η οργανωτική έντασή τους που ευνοεί τη microεταφορά της συνθετικής εmicroπειρίας από τα τοπιακά παραδείγmicroατα του γαλλικού Baroque στην περιοχή του αστικού σχεδιασmicroού

Κριτήρια αξιολόγησης Κριτήριο αξιολόγησης 41 Πως συσχετίζετε το πολιτιστικό και πολιτικό laquoπεριβάλλονraquo της περιόδου του Baroque microε τις συνθετικές προτάσεις των τοπιοτεχικών και κηποτεχνικών του προσεγγίσεων Αναφερθείτε ειδικότερα σε θέmicroατα όπως η ανάπτυξη του ορθολογισmicroού και η ενίσχυση της πολιτικής εικόνας των ισχυρών Ευρωπαϊκών βασιλείων ΑπάντησηΛύση Οι κήποι της περιόδου του Baroque έχουν ορθά περιγραφεί ως laquoπολιτικό θέατροraquo προορισmicroένο να προβάλει την ισχύ των microοναρχικών καθεστώτων της Ευρώπης του 17ου αιώνα ή των ισχυρών ανδρών της αυλής και της ευρύτερης πολιτικής και θρησκευτικής ιεραρχίας Αλλά στην τοπιοτεχνική laquoσκηνήraquo της περιόδου προβάλλεται πολύ ευρύτερα η συνολικότερη πολιτιστική δοmicroή της εποχής

Έτσι είναι προφανής η συσχέτιση microε την ορθολογική εφαρmicroογή της Ευκλείδειας γεωmicroετρίας ως βασικό στοιχείο οπτικού ελέγχου των διαmicroορφώσεων Ελέγχου ο οποίος δεν είναι πάντοτε προφανής ως προς τις προθέσεις του καθώς αναλαmicroβάνει σε πολλές τοπιοτεχνικές του εφαρmicroογές όπως και σε εφαρmicroογές που αντιστοιχούν στην εικαστική έκφραση ή στην αρχιτεκτονική να κινηθεί προς την πλευρά ψευδαισθησιακών κατασκευών όπως αυτές που αντιστοιχούν στα παραδείγmicroατα της προοπτικής laquoαναmicroόρφωσηςraquo Πρόκειται εποmicroένως για την εφαρmicroογή γεωmicroετρικών συσχετισmicroών οι οποίοι επιmicroένουν microάλλον στην αλαζονική προβολή του ελέγχου του υποκειmicroένου της νόησης επί του αντικειmicroένου της έκτασης παρά στην καταδεικτική χρήση των microαθηmicroατικών συσχετισmicroών Ανάλογης microεγαλεπήβολης πολιτιστικής στάσης είναι άλλωστε και η χρήση των τεχνολογικών εφαρmicroογών οι οποίες υποστηρίζουν τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Σηmicroαντικές παρεmicroβάσεις εδαφοτεχνικής τάξης και υδραυλικής microηχανικής αποτελούν το αφανές αλλά εκτενέστατο και ισχυρότατο υπόβαθρο των κήπων της περιόδου Επιδεικνύουν και αυτές όπως και κηποτεχνική επιτήδευση εφαρmicroοσmicroένη επί των φυτικών ειδών την πρόθεση των Ευρωπαϊκών βασιλείων να προβάλουν την ισχύ της κοινωνίας τους όχι απλά στον άmicroεσο χώρο των πολιτικών κοινωνικών ηθών αλλά πολύ ευρύτερα σε επίπεδο κοσmicroικής τάξης συνολικού ελέγχου του κόσmicroου Κριτήριο αξιολόγησης 42 Η φυσιογνωmicroία των κήπων της εποχής του Baroque εmicroφανίζεται microάλλον ξένη microε τις σύγχρονες τάσεις της φιλικής προς το περιβάλλον και τα φυσικά του χαρακτηριστικά διάθεσης Πως θα microπορούσαmicroε εποmicroένως να εξηγήσουmicroε το ενδιαφέρον για τη microελέτη της τοπιοτεχνίας του Baroque Ποια είναι τα επιχειρήmicroατα της ενασχόλησης microε τους κήπους της περιόδου του 17ου αιώνα ΑπάντησηΛύση Γιατί να microελετηθούν η θεώρηση και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου του microεγαλοπρεπούς microοναρχικού 17ου αιώνα Γιατί να microελετηθούν όταν το microέγεθος και η microεγαλοστοmicroία των επεmicroβάσεων η παρέmicroβαση στις ελεύθερες φυσικές διεργασίες ανάπτυξης ακόmicroη και το πολιτικό υπόβαθρο αναφοράς τους εmicroφανίζονται τόσο αντίθετες προς τη σύγχρονη οικολογική τοπιακή και ευρύτερα πολιτική microας ευαισθησία Γιατί να microελετηθούν ειδικά στον Ελληνικό ακαδηmicroαϊκό χώρο όταν εmicroφανίζονται τόσο ριζικά αντίθετες microε την τοπιακή εmicroπειρία και τις γνωστές laquoγηγενείςraquo τοπιακές αναφορές microας

Μια πρώτη κριτική απάντηση microπορεί να επισηmicroάνει πως έστω και για λόγους αντίρρησης η microελέτη αναλόγων διαmicroορφώσεων τοπίου δικαιολογείται ως τmicroήmicroα της αναγνώρισης της κατανόησης και της ερmicroηνείας ενός ευρύτερου πολιτικού και πολιτιστικού πλέγmicroατος επιβολής microε εmicroβέλεια επιρροών που αγγίζει τις ηmicroέρες microας

Μια δεύτερη απάντηση microπορεί να υποδείξει πως οι πολιτιστικές κατασκευές οι πολιτιστικές διαmicroορφώσεις του τοπίου εν προκειmicroένω ανεξάρτητα από τους όρους της αρχικής παραγωγής τους αποτελούν κληροδοτήmicroατα της ανθρώπινης ιστορίας Η παρουσία των πολιτιστικών αυτών κατασκευών εποmicroένως ως microνηmicroείων ως υλικών συσσωρεύσεων microνήmicroης εξασφαλίζει τη διαρκή δυνατότητα πρόσβασης στην ιστορική ακολουθία στις συσχετίσεις ή τις ασυνέχειες των ιστορικών περιόδων Πρόκειται βέβαια για το αντικείmicroενο αναφοράς το οποίο επισηmicroάνθηκε microόλις προηγούmicroενα κατά το πρώτο κριτήριο αξιολόγησης

Μια τρίτη απάντηση ειδικότερου προσανατολισmicroού σηmicroειώνει πως η microελέτη αυτών των παραδειγmicroάτων του 17ου αιώνα microπορεί να επισηmicroάνει συγκεκριmicroένους εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές οι κεντρικές και καθοριστικές για τη Δυτική τοπιοτεχνία Η microελέτη τους καθιστά κατανοητή τη σχετική διατήρηση ή τη σχετική αλλαγή των εκφραστικών τρόπων ξεκινώντας από τον 17ου αιώνα και φθάνοντας έως τις εγγύτερες προς τη σηmicroερινή περιόδους Επιτρέπει να περιγραφούν οι εκφραστικές επιρροές που διατηρούνται ή η εκφραστική απόσταση που διανύθηκε Αποδεικνύει για παράδειγmicroα τη διαφορά ανάmicroεσα στη νεότερη απόρριψη της τοπιοτεχνικής επιτήδευσης και στην ακραία κανονιστική διάθεση τη σκηνογραφική πρόθεση την εφαρmicroογή προοπτικών ψευδαισθησιακών τεχνασmicroάτων που συναντούmicroε στις διαmicroορφώσεις τοπίου του Baroque διαmicroορφώσεις οι οποίες παρά την εκφραστική τους υπερβολή εξακολουθούν εντούτοις να καθορίζουν πολλά νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα

Σύmicroφωνα microε την προηγούmicroενη τελευταία επισήmicroανση ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque Ε427 Παρίσι Parc Andreacute Citroeumln Προσπάθεια επανεγγραφής της τοπιοτεχνικής γεωmicroετρικής microεγαλοπρέπειας του 17ου αιώνα στο αστικό πεδίο της σύγχρονης Γαλλικής πρωτεύουσας (του συγγραφέα)

Ε42 Η πλατεία του Αγίου Πέτρου από τις Απόψεις της Ρώmicroης Vedute di Roma του Giovanni Battista Piranesi (1748)Ο αρχιτέκτονας της πλατείας Giovanni Lorenzo Bernini αποτέλεσε την πρώτη επιλογή του Louis XIV για τον σχεδιασmicroό των ανακτόρων του Λούβρου και αποθανάτισε τον Γάλλο microονάρχη στη γνωστή προτοmicroή του και στον έφιππο θριαmicroβικό ανδριάντα του των Βερσαλλιών (PD) Χωρίς να αναπτυχθούν σε microεγάλο εύρος επιχειρήmicroατα τα οποία συνάπτονται περισσότερο microε την έρευνα της γενικότερης ιστορικής τεκmicroηρίωσης microπορεί να γίνει αποδεκτό πως ο χαρακτηρισmicroός του Baroque πέρα από τον χρονικό προσδιορισmicroό περιγράφει επιπλέον συνθήκες ταυτόχρονα πολιτικές και πολιτιστικές Ακολουθεί την απαίτηση έκφρασης της ισχύος του καθολικού κλήρου και των ευρωπαϊκών βασιλείων και αποδίδει τη συνέχεια αυτών των απαιτήσεων στο microεγαλεπήβολο αστικό σχεδιασmicroό της πλατείας του Αγίου Πέτρου στις τοπιοτεχνήσεις των γαλλικών chacircteaux και ανακτόρων και στις διαφαινόmicroενες αρχές των φιλόδοξων γαλλικών αστικών χαράξεων Αλλά η έmicroφαση της διάθεσης προβολής στις διαmicroορφώσεις αυτές όπως και οι ιδιαίτεροι ορθοκανονικοί σχηmicroατισmicroοί διαφοροποιούν microε σαφήνεια τον αλαζονικό κλασσικισmicroό της υλικής πλησmicroονής του 17ου αιώνα από τον αφαιρετικότερο και φυσικότροπο ως προς τις προθέσεις του κλασσικισmicroό του 18ου Άλλωστε οι τοπιοτεχνήσεις που αντιστοιχούν στον νεότερο αυτό κλασσικισmicroό εισηγούνται τη microετάβαση microεταξύ των άλλων από τον γιγαντιαίο έστω αλλά microε σαφήνεια οριοθετηmicroένο κήπο του Baroque στην αντίληψη του ελεύθερου τοπίου και του πάρκου

Επιmicroένοντας στις κλασσικιστικές αναφορές αξίζει να σχολιαστεί πως η microανιεριστική ιταλική Villa drsquoEste του 16ου αιώνα υποδεικνύει τη σχέση microε το microυθικό πρότυπο του κήπου των Εσπερίδων όπως και τη σχέση microε τη γειτονική της ρωmicroαϊκή Villa Adriana Στις διαmicroορφώσεις των φυσικότροπων κήπων του Petit Trianon της Marie Antoinette στα τέλη του 18ου αιώνα παρεmicroβάλλεται το κλασσικιστικό περίπτερο microε τη microεγαλεπήβολη και πολλά υποσχόmicroενη επωνυmicroία laquoΝαός του Έρωταraquo ldquoTemple drsquoAmourrdquo243 ενώ ανάλογες αναφορές κλασσικιστικά κτήρια και περίπτερα συναντούmicroε και στα περισσότερα αγγλικά πάρκα της περιόδου που ακολουθεί

243 Σε microικρή microάλιστα απόσταση από τις αγροτικής αναφοράς κτηριακές κατασκευές του laquoΧωριού της Βασίλισσαςraquo

Κλασσικιστική πρόθεση χαρακτηρίζει και τον 17ο αιώνα Αυτό που τον διακρίνει εντούτοις από άλλες περιόδους κλασσικισmicroού προηγούmicroενες ή επόmicroενες δεν είναι ένας ελεγχόmicroενος πολιτικός και πολιτιστικός παραλληλισmicroός ηθών microε τα κλασσικά πρότυπα όσο microια απαστράπτουσα συνολική σκηνογραφία ελέγχου microε κλασσικιστικές αναφορές Στη σκηνογραφία αυτή εν πολλοίς τοπιακά εκφρασmicroένη εντάσσεται η απολλώνια για παράδειγmicroα αλληγορία ικανή να χαρακτηρίσει το σύνολο της ζωής και των δραστηριοτήτων στη βασιλική αυλή του Louis XΙV

Ε43 Nicolas Poussin LrsquoEacuteteacute ou Boaz et Ruth To Θέρος ή ο Βοάζ και η Ρουθ (1660-1664 Λούβρο) Η ελεύθερη φυσιοκρατική προσέγγιση του τοπίου από ζωγράφους του 17ου αιώνα όπως ο Poussin ή ο Claude Lorain υπερβαίνει την τοπιοτεχνία της σύγχρονής τους ιστορικά περιόδου η οποία αντιστοιχεί στις διαmicroορφώσεις του Baroque και καθιστά τους πίνακές τους σηmicroαντικούς ως εικαστικό τοπιακό παράδειγmicroα για τη φυσικότροπη αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου του επόmicroενου 18ου αιώνα που ακολουθεί (PD) Μια ωριmicroότερη microεθοδολογική προσέγγιση θα microπορούσε να θεωρήσει πως ο όρος Baroque περιγράφει περισσότερο ένα σύνολο εκφραστικών τάσεων και διαθέσεων παρά τη συνολική πολιτιστική παραγωγή microιας συγκεκριmicroένης χρονικής περιόδου Μπορούmicroε έτσι να διακρίνουmicroε στο εσωτερικό της ίδιας χρονικής έκτασης αποκλίνουσες εκφραστικές αποκρίσεις οι οποίες διαφοροποιούνται ανάλογα microε τις επιmicroέρους γεωγραφικές περιοχές και τις επιmicroέρους πολιτιστικές οmicroάδες του ευρωπαϊκού χώρου Άλλες χαρακτηρίζονται από την ένταση και την υπερβολή την οποία κύρια περιγράφουmicroε microε τον όρο Baroque και άλλες διακρίνονται από microια αφαιρετικότερη και ηπιότερη κλασσικιστική διατύπωση

Είναι δυνατόν να προσδιοριστούν έτσι διαφορές οι οποίες διακρίνουν την απαίτηση microεγαλοπρέπειας του καθολικισmicroού από έναν αυστηρότερο και περισσότερο λιτό ως προς την έκφρασή του προτεσταντισmicroό244 Αυτή η ελαστικότερη οmicroαδοποίηση τάσεων που συνυπάρχουν επιτρέπει να αποδεχθούmicroε ευκολότερα την ιστορική διαπίστωση σύmicroφωνα microε την οποία ενώ στη γαλλική επικράτεια εντείνεται η συσχέτιση του τοπίου microε την ηγεmicroονική κυριαρχία η φλαmicroανδική και ολλανδική τοπιογραφία επεξεργάζονται και επεκτείνουν φυσιοκρατικά πρότυπα Φυσιοκρατικά πρότυπα τα οποία θα συmicromicroετάσχουν καθοριστικά στη συγκρότηση της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου Με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο ακόmicroη και οι διαmicroορφώσεις των κήπων στις Κάτω Χώρες εmicroφανίζονται παρά τις αmicroοιβαίες επιρροές αυστηρότερες και περισσότερο λιτές σε σχέση microε τα γαλλικά παραδείγmicroατα Επιπλέον αυτή η ελαστικότερη οmicroαδοποίηση τάσεων επιτρέπει να προσδιοριστούν διαφορές ανάmicroεσα στα επιmicroέρους εκφραστικά πεδία διαφορές δηλαδή από τέχνη σε τέχνη όπως αυτές που διαπιστώνουmicroε ανάmicroεσα στις ηγεmicroονικές διαmicroορφώσεις του τοπίου και στις περισσότερο ελεύθερες ζωγραφικές παραστάσεις του Ανάmicroεσα στους βασιλικούς κήπους και στις σύγχρονες τους τοπιακές αναφορές στους πίνακες του Nicolas Poussin για παράδειγmicroα245 415 Τα θεωρητικά ενδιαφέροντα της εποχής του Baroque και η συσχέτισή τους microε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Η περίοδος του 17ου αιώνα όπως και του 18ου αιώνα που ακολουθεί αντιστοιχεί στη ραγδαία ανάπτυξη και στην ωρίmicroανση επιστηmicroονικών θεωριών και καινοφανών φιλοσοφικών προσεγγίσεων Ερευνητές από κάθε είδους περιοχές εξέτασης όπως για παράδειγmicroα αυτές που αφορούν στην αρχιτεκτονική ή στην αρχιτεκτονική τοπίου εmicroφανίζονται υποχρεωmicroένοι να σχολιάσουν έστω και ακροθιγώς τη θεωρητική ένταση της περιόδου και να τη συσχετίσουν microε τα ιδιαίτερα ερευνητικά τους ενδιαφέροντα

Αν όmicroως η παρουσία του Καρτέσιου εισηγείται microια φιλοσοφική κοσmicroογονία στη Δυτική ιστορία η οποία θα χαρακτηρίσει εφεξής το ευρωπαϊκό πνεύmicroα συνολικά246 τότε είναι microάλλον αναmicroενόmicroενο να αναζητηθεί η επιρροή του και σε εκείνες τις αντιλήψεις της εποχής του οι οποίες αφορούν το τοπίο

Τίθεται βέβαια microια σειρά από microεθοδολογικά ερωτήmicroατα όπως αυτό που αφορά τη δυνατότητα microια θεωρητική διερεύνηση του τοπίου να θίγει microε εγκυρότητα φιλοσοφικά θέmicroατα Επίσης όπως αυτό που αφορά τη δυνατότητα των τοπιακών διαmicroορφώσεων να laquoκατοπτρίζουνraquo φιλοσοφικές ανησυχίες και θέσεις της εποχής τους Πρόκειται βέβαια για microεθοδολογικά ερωτήmicroατα που όπως σηmicroειώθηκε και προηγούmicroενα microπορούν να απευθυνθούν προς κάθε ιστορική περίοδο Εισάγονται εντούτοις στην παρούσα διερεύνηση microε έmicroφαση στο σηmicroείο ακριβώς στο οποίο εξετάζονται οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του 17ου αιώνα εξαιτίας της καταστατικής σηmicroασίας για τη Δυτική σκέψη αυτής της συγκεκριmicroένης περιόδου Μια microεθοδολογικά επιθετικότερη υπόθεση εργασίας microπορεί βέβαια να επιmicroείνει πως η αρχιτεκτονική των γαλλικών κήπων δεν laquoκατοπτρίζειraquo microόνο τη συστηmicroατική κανονιστική σκέψη της εποχής της αλλά πως ταυτόχρονα τη συγκροτεί πως αποτελεί ουσιαστικό microέρος της πως συνιστά η ίδια microέλος microιας ευρύτερης πολιτιστικής κατασκευής στην οποία περιλαmicroβάνεται και βασικές θεωρητικές θέσεις της περιόδου

Οι συνήθεις αναλύσεις επιmicroένουν ελάχιστα στην ιδιαίτερη σχέση που microπορεί να έχουν η εξειδικευmicroένη στρατιωτική εκπαίδευση και τα κατασκευαστικά ενδιαφέροντα ενός από τους σηmicroαντικότερους φιλοσόφους της νεότερης Δυτικής ιστορίας microε τον θεωρητικό του φιλοσοφικό προσανατολισmicroό Εντούτοις ο Γάλλος πατέρας του ορθολογισmicroού για ένα τmicroήmicroα

244 Ο Β Teyssegravedre (πρβλ στο προηγούmicroενο σ 13) σχολιάζει microια ανάλογη θεωρητική στάση εξηγώντας laquoΉ βέβαια σύmicroφωνα microε τον Α Hauser microπορούmicroε να διακρίνουmicroε το microπαρόκ της προτεσταντικής αστικής τάξης από το microπαρόκ της Εκκλησίας ή της Αυλής (οι οποίες εξάλλου αποδέχονται τάσεις ετερογενείς που microπορεί να κατευθύνονται προς τον κλασσικισmicroό ή το νατουραλισmicroό) ή βέβαια σύmicroφωνα microε τον V L Tapieacute microπορούmicroε να αντιπαραβάλουmicroε το ΄κλασσικό΄ και το ΄microπαρόκ΄ ακόmicroη και microέσα σε ένα και το αυτό σύνολο έργων ή ακόmicroη να θεωρήσουmicroε ως εστία τη Ρώmicroη ή τη Μαδρίτη και να δείξουmicroε την επέκταση της επιρροής τους και τις διαmicroάχες microε διάφορες εθνικές οmicroάδες (πολιτιστικής) αντίστασηςraquo Στην προσέγγιση που υιοθετείται στη δική microας διερεύνηση ο όρος Baroque περιορίζεται στην περιγραφή ιταλικών ή γαλλικών προτύπων του 17ου αιώνα ενώ για τα παραδείγmicroατα των ολλανδικών αστικών κήπων χρησιmicroοποιείται ο όρος laquoκλασσικόςraquo 245 Πρβλ πίνακες του όπως Η Νύφη και ο Σάτυρος Nymph et Satyr (1625 ndash Εθνική Πινακοθήκη Λονδίνου) ή ο γνωστότερος Οι Βοσκοί της Αρκαδίας Les Bergers drsquo Arcadie (1630 - Λούβρο) ή και Ο Ενταφιασmicroός του Φωκίωνα (1648 ndash Εθνικό Μουσείο Ουαλλίας) Είναι χαρακτηριστικό πως οι πίνακες του Poussin θεωρήθηκαν ζωγραφικά υποδείγmicroατα για τις διαmicroορφώσεις τοπίου της αγγλικής τοπιοτεχνίας του επόmicroενου αιώνα όπως επισηmicroαίνεται σε επόmicroενο στο 6ο κεφάλαιο 246 Παρά την εmicroφάνιση αντιθετικών ρευmicroάτων που αφορούν τόσο στην ειδικότερη περιοχή της φιλοσοφικής θεωρίας και των επιστηmicroών όσο και στο ευρύτερο πεδίο του πολιτισmicroού

της ζωής του υπήρξε υποχρεωmicroένος να microελετά καθηmicroερινά τις κινήσεις στρατιωτικών σωmicroάτων τα οποία έπρεπε να επιτελέσουν microε τη microεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια ένα πρακτικό έργο άmicroεσης και υψηλής κρισιmicroότητας Αυτό το καθηmicroερινό καθήκον υποδείκνυε microε άmicroεσο εφαρmicroοσmicroένο τρόπο την πρακτική σηmicroασία της εσωτερικής λογικής συνέπειας τη δυνατότητα του ορθού λόγου να καθίσταται laquoκύριος και κυρίαρχοςraquo247 του φυσικού πεδίου και της ανθρώπινης ζωής Δεν πρέπει να λησmicroονούmicroε ακόmicroη το ενδιαφέρον του Descartes για την προοπτική και τη συνεργασία του microε τον microηχανικό Villebresieu ενώ είναι επιπλέον γνωστή η σηmicroασία της ακρίβειας που προσέφερε η αναλυτική καρτεσιανή γεωmicroετρία στη βλητική πρακτική των πυροβόλων248 Η άνοδος του ορθολογικού πνεύmicroατος δεν διέθετε εποmicroένως αποσπασmicroένη θεωρητική σηmicroασία Αναπτύχθηκε microέσα σε microια γενικότερη ατmicroόσφαιρα ενδιαφέροντος για εφαρmicroογές στις οποίες πρέπει να περιλάβουmicroε τόσο κατασκευαστικές πρακτικές όσο και κοινωνικές οργανωτικές διεργασίες

Κατ΄ αντίστροφη διάθεση σχολιασmicroού πρέπει να τονιστεί πως οι microεγάλες τοπιοτεχνήσεις του γαλλικού Baroque συνδέονται microε περίπλοκες συχνά microαθηmicroατικές κατασκευές και επιβεβαιώνουν ενισχύοντάς την τη δυνατότητα της θεωρητικής λογικής σκέψης να επιβληθεί στο πραγmicroατικό Με την έννοια αυτή η τοπιοτέχνηση όπως και η αρχιτεκτονική δεν αποτελούν microόνο πεδία εφαρmicroογής εννοιακών κατασκευών διαmicroορφωmicroένων σε άλλα επιστηmicroονικά και θεωρητικά πεδία αλλά προωθούν οι ίδιες διαρκώς ανάλογες εννοιακές κατασκευές Δε συνιστούν απλές laquomicroαρτυρίεςraquo λόγων συγκροτηmicroένων σε άλλα πεδία έκφρασης αλλά αποτελούν σύmicroφωνα microε την ορολογία του Michel Foucault τα laquomicroνηmicroείαraquo ενός δικού τους ιδιαίτερου λόγου ικανού να συmicroβάλλει microε τρόπο σηmicroαντικό στη νεότερη ευρωπαϊκή ιστορία

Με αυτήν την κατεύθυνση σκέψης η σύγκλιση περιοχών όπως η θεώρηση και η αρχιτεκτονική του τοπίου αφrsquo ενός και η φιλοσοφία αφετέρου πρέπει να θεωρείται αναmicroενόmicroενη καθώς όπως διαρκώς επαναλαmicroβάνεται ο χειρισmicroός του τοπίου αποδίδει τις απόψεις των κοινωνιών για τον ευρύτερο τόπο ζωής τους όπως και τη σχέση τους microε το φυσικό Αν ο Καρτέσιος υποδεικνύει στον Λόγον περί της Μεθόδου την κυριαρχία πάνω στη φύση είναι microάλλον απλοϊκός ο ισχυρισmicroός πως η υπόδειξη αυτή προέρχεται από microια αποκοmicromicroένη πρωτογενή διάθεση του εισηγητή της Αντίθετα είναι ιστορικά πιθανότερο να απηχεί τη συνολική στάση κοινωνιών οι οποίες ήδη είχαν αναπτύξει επί δυο αιώνες τουλάχιστον την κυριαρχία πάνω στο φυσικό πεδίο ώστε ο ορθολογισmicroός να επισηmicroοποιεί θεωρητικά και να κατοχυρώνει ρητά microια ήδη κατακτηmicroένη κοινωνική συνθήκη

Έχει ήδη επισηmicroανθεί πως οι διαmicroορφώσεις τοπίου αποτελούν σχηmicroατοποιήσεις του προϋπάρχοντος τόπου και πως διαθέτουν συmicroβολική ποιότητα εντάσσοντας τον τόπο σε ένα laquoτοπίοraquo σηmicroασιών κατασκευασmicroένο ταυτόχρονα microε την υλική διαmicroόρφωση Κατασκευαστικό αποτέλεσmicroα νοητική σχηmicroατοποίηση και σύστηmicroα σηmicroασιών παράγονται εποmicroένως σε συσχετισmicroό το έχουmicroε ήδη τονίσει ως αποτελέσmicroατα microια συνολικότερης laquoδοmicroικήςraquo πολιτιστικής επεξεργασίας Αλλά η φιλοσοφική θεώρηση συνιστά και αυτή δοmicroική νοητική ndash οργανωτική προσέγγιση η οποία είτε εκπορεύεται από τον τόπο είτε όχι επιστρέφει κατ΄ ανάγκην σε αυτόν ώστε να τον microεταλλάξει Αν εποmicroένως η διερεύνηση της αρχιτεκτονικής τοπίου αισθάνεται ανέτοιmicroη ώστε να χειριστεί περιπλοκότερες θεωρητικές ή φιλοσοφικές προσεγγίσεις

247 Πρόταση του Καρτέσιου από τον Λόγον περί της Μεθόδου η οποία σχολιάζεται αναλυτικότερα στη συνέχεια 248 Πρβλ την πληροφορία του πρώτου βιογράφου του Descartes του Andrien Baillet για τη συνεργασία του microε τον microηχανικό Ville-Bressieux microε τον οποίο συναντήθηκε στο Amsterdam το 1634 και έκανε κατά τη συνεργασία τους laquoθαυmicroαστές προόδους στη Μηχανική και στην Προοπτικήraquo Με τον Ville-Βressieux microελέτησε ανάmicroεσα στα άλλα microια καρέκλα-καρότσι (une chariot-chaise) για ανάπηρους πολέmicroου Πρβλ A Baillet La vie de Monsieur Descartes Παρίσι 1691 τ1 σσ 256-259 Επίσης Η Grossmann laquoDescartes and the Social Origins of the Mechanistic Concept of the Worldraquo από το The Social and the Economic Roots of the Scientific Revolution των G Freudenthal και P McLaughlin (επιmicro) Boston 2009 σ 157 laquoΕνώ τις καθαρά microαθηmicroατικές και λογικές απόψεις της Καρτεσιανής Άλγεβρας ή lsquoScience Universelle τις έχει τέλεια παρουσιάσει ο L Brunschvicg και την παραπέρα ανάπτυξή της ως lsquoΓενική Επιστήmicroηrsquo στον Leibniz την έχει εξαιρετικά εκθέσει ο L Couturat οι κοινωνιολογικές πλευρές της lsquoΠαγκόσmicroιας Επιστήmicroηςrsquo του Descartes δεν έχουν εξεταστεί από τους συγγραφείς αυτούς ή από κάποιους άλλους Μπορεί βέβαια να τεθεί το ερώτηmicroα αν υφίσταται καθrsquo οποιονδήποτε τρόπο ανάλογο κοινωνιολογικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να κατανοήσουmicroε πως όντως υπάρχει πρέπει να αντιληφθούmicroε πως όλα τα έργα του Descartes τα έχει βαθιά σηmicroαδέψει η σφραγίδα των microηχανικών αρχών πως ο Descartes εξήγαγε αυτές τις αρχές από τη microηχανική του δηλαδή από τη microελέτη των microηχανών και πως στη συνέχεια τις επέκτεινε στη φυσική και τελικά σε ολόκληρο το σύmicroπανraquo Το κείmicroενο του Grossmann θεωρητικού της οικονοmicroίας και των κοινωνικών επιστηmicroών microέλους του Ινστιτούτου Κοινωνικών Ερευνών της Φραγκφούρτης χρονολογείται από την περίοδο του 1946

microπορεί τουλάχιστον να υποδείξει πιθανές ανάλογες κατευθύνσεις ιδιαίτερα όταν αναφέρεται σε περιόδους οι οποίες προσφέρονται για ανάλογη εξέταση όπως ο 17ος και ο 18ος αιώνας 416 Σχήmicroατα ελέγχου Η ορθολογική ανασύνθεση των τόπων και το υπόδειγmicroα του Γαλλικού κήπου Στο παράδειγmicroα της villa Farnese και των κήπων της παρουσιάστηκε ήδη microια γραmicromicroική ακολουθία επεmicroβάσεων η οποία κλιmicroακώνεται ως προς την ένταση του σχεδιασmicroού microεταβαίνοντας από τον οικιστικό ιστό της ιταλικής κωmicroόπολης της Caprarola στο κτήριο της έπαυλης και στη συνέχεια στους οργανωmicroένους κήπους για να επεκταθεί στις γεωmicroετρικά οργανωmicroένες καλλιέργειες και την αδιαmicroόρφωτη δασική έκταση Πρόκειται για ένα σχετικά περιορισmicroένο σε έκταση παράδειγmicroα στην περιοχή του Lazio στην κεντρική Ιταλία και αντιστοιχεί ιστορικά στην περίοδο του ιταλικού Μανιερισmicroού Μια ανάλογη συνθετική συνθήκη microεγεθυmicroένη στο έπακρο διαπιστώνεται επίσης σε ένα microεταγενέστερο παράδειγmicroα αρχιτεκτονικής τοπίου στο γνωστότερο ίσως της Δυτικής ιστορίας στους κήπους των Βερσαλλιών στην άmicroεση γειτονία της γαλλικής πρωτεύουσας Η σύνθεση οδεύει από την αστική δοmicroή προς την περιοχή της κεντρικής εισόδου στα ανάκτορα Στη συνέχεια προχωρά στη microεγαλοπρεπή κατασκευή των ίδιων των ανακτόρων στην αξονική ακολουθία των κήπων των πλατωmicroάτων και των διαmicroορφώσεων του νερού στην ισχυρή συνθετική παρουσία του Μεγάλου Καναλιού έως ότου βυθιστεί στο άπειρο Ακόmicroη και αν αγνοούσαmicroε τη συνέχεια των χρονικών περιόδων την επαλληλία των εκφραστικών τάσεων την επιρροή που το ιταλικό αναγεννησιακό και microανιεριστικό παράδειγmicroα άσκησε στις αυλές των Γάλλων ηγεmicroόνων microπορούmicroε να αντιληφθούmicroε τη συνάφεια των συνθετικών διαθέσεων οι οποίες βαθmicroιαία οδηγούν από τις τοπιοτεχνικές προτάσεις της ιταλικής Αναγέννησης στις προτάσεις τοπίου και στους κήπους του γαλλικού ειδικότερα και γενικότερα του ευρωπαϊκού Baroque Συνάφεια η οποία καθίσταται τόσο εmicroφανέστερη όσο η διαφορά του microεγέθους των επεmicroβάσεων δεν προκαταλαmicroβάνει τον ανυποψίαστο παρατηρητή

Αλλά ερευνητική υποχρέωση της διερεύνησης αυτής είναι να επισηmicroάνει επίσης την τεράστια διαφορά των microεγεθών249 και τους νέους εκφραστικούς τρόπους τα εκφραστικά εντέλει άλmicroατα microεταβολής τα οποία αυτή η διαφορά κλίmicroακας εισηγείται Αξίζει ίσως να τονιστεί εξαρχής πως η υπέρmicroετρη αύξηση των microεγεθών η υπέρmicroετρη ένταση των χειρονοmicroιών στις τοπιακές διαmicroορφώσεις κατά τον 17ο και κατά το πρώτο microέρος του 18ου αιώνα υποδεικνύουν σηmicroαντικές ποιοτικές microεταβολές Οι διαmicroορφώσεις τοπίου αποκτούν τέτοια αντίληψη κλίmicroακας ώστε να microη microπορεί να θεωρηθεί ως κύρια αφετηρία της συγκρότησής τους η αναφορά στην πεπερασmicroένη φυσική ύπαρξη στις διαστάσεις του βιολογικά πεπερασmicroένου ανθρώπινου σώmicroατος Στη θέση του η κοινωνία της εποχής εγκαθιστά την υπόθεση ενός Υποκειmicroένου της νόησης ενός Υποκειmicroένου εξουσίας άπειρα ισχυρού ικανού να ελέγξει το σύνολο του υπαρκτού κόσmicroου

Ο Michel Foucault στο έργο του Les Mots et les Choses Οι Λέξεις και τα Πράγmicroατα υποδεικνύει πως η ένταση αυτού του ελέγχου είναι τόσο σηmicroαντικότερη όσο λιγότερο πρόδηλη καθίσταται η φυσική παρουσία του Υποκειmicroένου από το οποίο ο έλεγχος εκπορεύεται Αν στο αναγεννησιακό ιταλικό τοπίο παρά τον πλούτο των παρεmicroβάσεων η παραmicroυθία της ανθρωποmicroετρικής συνάφειας εξακολουθεί να είναι αισθητή στην εποχή του Baroque στην laquoκλασσική εποχήraquo όπως την αποκαλεί ο Michel Foucault250 στις παραστάσεις

249 Για να γίνει κατανοητή η διαφορά των microεγεθών αρκεί να σηmicroειωθεί πως η συνολική έκταση των διαmicroορφώσεων και των κτηριακών κατασκευών στην αναγεννησιακή villa Medici στο Fiesole αντιστοιχεί σε ένα πλαίσιο γενικών διαστάσεων εκατό σαράντα επί εξήντα microέτρων και στη microανιεριστική έπαυλη Gamberaia στην Τοσκάνη σε ένα πλαίσιο διαστάσεων εκατό επί διακοσίων σαράντα microέτρων Στην επίσης microανιεριστική villa Farnese το βασικό τmicroήmicroα των κατασκευών αντιστοιχεί σε διαστάσεις διακοσίων δέκα επί εκατόν ογδόντα microέτρων Συγκριτικά η έκταση των διαmicroορφώσεων της εποχής του Baroque στο γαλλικό παράδειγmicroα του Vaux-le-Vicomte προσδιορίζεται από ένα ορθογώνιο διαστάσεων τρεισήmicroισι χιλιόmicroετρων microήκους και περίπου ενός χιλιόmicroετρου πλάτους ενώ στις Βερσαλλίες από ένα ορθογώνιο διαστάσεων πεντέmicroισι επί τέσσερα χιλιόmicroετρα Στις διαmicroορφώσεις της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου οι διαστάσεις εκτινάσσονται σε ακόmicroη microεγαλύτερη κλίmicroακα ως εάν οι αιώνες της ευρωπαϊκής τοπιακής ιστορίας να ανταγωνίζονται ο ένας τον άλλο για το έλεγχο όλο και microεγαλύτερων εκτάσεων Στο αγγλικό πάρκο του Stowe η έκταση της τοπιοτέχνησης αντιστοιχεί σε διαστάσεις επτά επί τρεισήmicroισι χιλιόmicroετρα περίπου microε επιλεκτικές όmicroως περιοχές πυκνότερης τοπιακής διαmicroόρφωσης 250 Σηmicroειώθηκε προηγούmicroενα πως η χρήση των όρων laquoBaroqueraquo ή laquoκλασσικόςraquo αποδίδει τη θεωρητική πρόθεση του microελετητή και συνδέεται microε ειδικότερες ερευνητικές και θεωρητικές σκοπιmicroότητες Στον Michel Foucault οι όροι laquoκλασσική εποχήraquo επιτρέπουν την ταύτιση microε την σταθερότητα του Λόγου και την επέκταση της επιρροής του Καρτέσιου προς την κατεύθυνση της πρώτης περιόδου

και στις κατασκευές της los Reyes251 οι βασιλείς η ελέγχουσα αρχή επιβάλουν την αντίληψη της ισχύος τους microε τον εκτενέστερο δυνατό τρόπο Ακόmicroη και όταν αποκρύπτονται από την άmicroεση αντίληψη του παρατηρητή εξακολουθούν εντούτοις laquoαφrsquo υψηλούraquo να τον εποπτεύουν

Στο τοπίο των Βερσαλλιών η οπτική σύνδεση ανάmicroεσα στις επιmicroέρους περιοχές των διαmicroορφώσεων και στο κεντρικό σηmicroείο της οργάνωσής τους τα ανάκτορα παύει να υφίσταται για microεγάλο microέρος της σύνθεσης Εντούτοις οι αυστηρές σχέσεις οργάνωσης ανάmicroεσα στα συνθετικά microέρη παραmicroένουν και αποκαλύπτονται τmicroηmicroατικά Ο παρατηρητής διαισθάνεται δοmicroικούς συσχετισmicroούς οι οποίοι σκηνοθετούν τη θέση και την κίνησή του χωρίς εντούτοις ο ίδιος να διαθέτει τα microέσα ώστε να αντιπαρατεθεί microαζί τους252 στο πεδίο του φυσικού χώρου τουλάχιστον Οι microελετητές σχολιάζουν το τοπιακό αποτέλεσmicroα microιλώντας για την επιθυmicroία ελέγχου του απείρου253 για την οργανωτική δηλαδή έκταση του τοπιακού σχεδιασmicroού η οποία δεν υπερβαίνει απλά κατά πολύ τα ανθρώπινα microέτρα αλλά υπαινίσσεται microια ακόmicroη microεγαλύτερη έκταση ελέγχου 42 Οι συνθετικοί τρόποι των τοπιακών διαmicroορφώσεων κατά την εποχή του Baroque Σε προηγούmicroενο κεφάλαιο περιγράφονται οι αναγεννησιακοί κήποι ως καθορισmicroένοι από συνθετικούς τρόπους όπως αυτοί της σκηνογραφικής ένταξης τους της οργάνωσης των περίκλειστων τmicroηmicroάτων και της προοπτικής τους οργάνωσης σηmicroειώνοντας τη χρήση των προηγούmicroενων συνθετικών ευρηmicroάτων στα πλαίσια ενός αυστηρού γεωmicroετρικού σχεδιασmicroού ο οποίος καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από τη συmicromicroετρία Η σύνθεση στα παραδείγmicroατα που εξετάστηκαν υποδεικνύει κεντρικά σηmicroεία όρασης που αντιστοιχούν στα σηmicroαντικότερα σηmicroεία της θέας και η αλληλουχία των οποίων συγκροτεί τη βασική συνθετική δοmicroή

Ο Michel Foucault στο έργο του που σχολιάστηκε προηγούmicroενα επιmicroένει στην laquoεπιστηmicroικήraquo όπως την αποκαλεί τοmicroή ανάmicroεσα στους αιώνες που προηγούνται αφενός και στην λαmicroπερή εποχή των Γάλλων αυτοκρατόρων αφετέρου στη λαmicroπερή εποχή του κρατικά εφαρmicroοσmicroένου πολιτικού και πολιτιστικού ορθολογικού πνεύmicroατος Η εξέταση των τοπιακών διαmicroορφώσεων εντούτοις υποδεικνύει σηmicroαντικές σχέσεις συγγένειας έκφρασης σχέσεις καταγωγικές ανάmicroεσα στις δυο αυτές περιόδους εκατέρωθεν της υποθετικής ιστορικής τοmicroής Μένει να διερευνηθούν οι συγκεκριmicroένοι όροι της συνέχειας ανάmicroεσα στις τοπιακές επεmicroβάσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού και στις τοπιακές διαmicroορφώσεις του 17ου αιώνα όπως και να τονιστούν τα σηmicroεία ριζικής εκφραστικής microεταβολής Να εξεταστεί δηλαδή το θέmicroα των ιστορικών επιρροών που ασκούν τα ιταλικά παραδείγmicroατα στα νεότερά τους γαλλικά παραδείγmicroατα ή των ιστορικών υπερβάσεων που ορίζουν τα δεύτερα

του Διαφωτισmicroού laquoΣτις αρχές του 17ου αιώνα κατά την περίοδο που δίκαια ή άδικα την αποκαλούν microπαρόκraquo σηmicroειώνει ο Foucault στο κείmicroενο του Οι Λέξεις και τα Πράγmicroατα Αθήνα 1986 σ 89 Είναι βέβαια χαρακτηριστικό πως ο G Deleuze αντίθετα από τον Foucault χρησιmicroοποιεί ανενδοίαστα για την ίδια περίοδο του 17ου αιώνα τον όρο laquomicroπαρόκraquo 251 Los Reyes οι βασιλείς στα Ισπανικά Αναφορά στον διασηmicroότερο ίσως από τους πίνακες του Diego de Silva Veacutelazquez στον πίνακα Las Meninas (1656) τον οποίο χρησιmicroοποιεί ο Foucault ως πολιτιστικό καλλίτερα laquoεπιστηmicroικόraquo παράδειγmicroα ανάλυσης στο έργο του Les Mots et les Choses Στον πίνακα αυτό οι Ισπανοί βασιλείς Φίλιππος ο Δ΄ και Μαριάννα απουσιάζουν ως σαφής απεικόνιση Εξακολουθούν εντούτοις να αποτελούν το καθοριστικό κέντρο της υποκρυπτόmicroενης αναφοράς σε σχέση microε το οποίο συγκροτείται η εικονιστική δοmicroή του ζωγράφου της αυλής Veacutelazquez Πρβλ επιπλέον σχόλια στη συνέχεια όπως και Μ Foucault στο προηγούmicroενο σσ 27-44 κεφ laquoΟι Ακόλουθεςraquo Στην τελευταία παράγραφο του κεφαλαίου αυτού στη σελίδα 44 ο συγγραφέας δηλώνει πως θεωρεί τον προηγούmicroενο πίνακα ως γενικό υπόδειγmicroα της κλασσικής παράστασης και laquoτου χώρου που διανοίγειraquo Σε αυτήν laquoτο υποκείmicroενο έχει υποστεί έκλειψηraquo Εντούτοις το υποκείmicroενο αυτό είναι εκείνο που θεmicroελιώνει την παράσταση και τον χώρο της και εκείνο προς το οποίο η κανονιστική πρόθεση της παράστασης αποτείνεται ως συνθήκη επιβολής Αξίζει βέβαια να συσχετίσουmicroε τις παρατηρήσεις του Foucault microε τις ανάπτυξη των απόψεων microας για την προοπτική γεωmicroετρία στα παραδείγmicroατα της ανεστραmicromicroένης βυζαντινής προοπτικής και της αναγεννησιακής prospettiva artificialis Για την ανάλυση του Foucault ο J G Merquior σηmicroειώνει microια σειρά από αντιρρήσεις για να καταλήξει πως laquoκατά βάθος ο Foucault δεν lsquoδιαβάζειrsquo τις Κυρίες επί των Τιmicroών αλλά microάλλον επιδίδεται σε microια ανάγνωση του πίνακα microέσω της οποίας προβάλει πάνω του ένα βασικό αξίωmicroα της θεωρίας τουraquo Πρβλ J G Merquior Foucault Αθήνα 2002 σ 80 Πρβλ και άποψη της S Alpers laquoInterpretation without Representation or the viewing of Las Meninasraquo Περ Representations no 1 Berkeley 1983- σσ 30-42 252 Η σύλληψη και η κατανόησή τους υπονοεί τη διεισδυτικότερη γνώση του συνθετικού εγχειρήmicroατος 253 Πρβλ ΑS Weiss Miroirs de lrsquo infini Le jardin agrave la franccedilaise et la meacutetaphysique au XVIIe siegravecle Παρίσι 1992

421 Οι ιστορικοί φορείς της εκφραστικής συνέχειας των Ιταλικών και Γαλλικών προτύπων διαmicroόρφωσης του τοπίου Η Ευρώπη254 σε όλο το διάστηmicroα από τον 15ο αιώνα microέχρι και την περίοδο που εξετάζεται σε αυτό το κεφάλαιο αποτελεί χώρο συνεχών και εντονότατων ανταλλαγών ανάmicroεσα στους πληθυσmicroούς της

Πολλές από τις ανταλλαγές αυτές επιβάλλονται από τους πολέmicroους και τις βίαιες microετακινήσεις πληθυσmicroών Αλλά ακόmicroη και κάτω από βίαιες αναγκαστικές συνθήκες οι σχέσεις πολιτιστικής και πολιτισmicroικής microεταφοράς είναι σηmicroαντικές Παράλληλα εντείνεται διαρκώς η προσωπική επικοινωνία ανάmicroεσα στους λόγιους από διαφορετικές εθνότητες και η απρόσωπη επικοινωνία η οποία καθίσταται ολοένα και πυκνότερη microέσα από την τυπογραφική δραστηριότητα Η διάδοση των αρχιτεκτονικών απόψεων αλλά και των απόψεων για την τέχνη των κήπων φαίνεται πως ωφελείται εξαιρετικά όπως επισηmicroάνθηκε ήδη από το τελευταίο αυτό είδος των πολιτιστικών ανταλλαγών που αναπτύσσονται microέσω της εκδοτικής δραστηριότητας Σε όλη την περίοδο από τις αρχικές εκφράσεις της Αναγέννησης έως και την περίοδο που εξετάζεται εντείνεται επίσης η συνήθεια των ηγεmicroόνων ή των εκκλησιαστικών αρχόντων να προσεταιρίζονται την ποιότητα υψηλών διανοητών και καλλιτεχνών ακόmicroη και αν πρόκειται να τους εισάγουν στις χώρες τους κατά τρόπο ανάλογο microε τα χειρόγραφα τις σηmicroαντικές εκδόσεις ή τα καλλιτεχνικά αντικείmicroενα

Ο ιταλικός νεοπλατωνισmicroός και η ίδρυση της Accademia Platonica συνδέονται microε την αφετηριακή για τον ιταλικό ουmicroανισmicroό άφιξη στη Φλωρεντία του Γεώργιου Πλήθωνα Ο Leonardo da Vinci αποστέλλεται ως πολιτιστικό δώρο στον Ludovico Sforza Δούκα του Μιλάνο πριν ξενιτευτεί αργότερα για να εργαστεί ως καλλιτέχνης και microηχανικός στην αυλή του βασιλιά Francois Ι της Γαλλίας Ένας Γάλλος microηχανικός έmicroπειρος στην κατασκευή υδραυλικών microουσικών οργάνων ο Claude Venard σε microια πορεία αντιδανείου εργάζεται στις τοπιακές διαmicroορφώσεις της ιταλικής Villa drsquo Este Ένας Φλαmicroανδός ζωγράφος o Giusto Utens αναλαmicroβάνει να εικονίσει στις περίφηmicroες lunette τις επαύλεις και τους κήπους των Μεδίκων Ο Γάλλος Jacques Lemercier Πρώτος Αρχιτέκτονας του Βασιλέως Louis XIII που ασχολείται επίσης microε τον αστικό σχεδιασmicroό και τον σχεδιασmicroό κήπων έχει εκπαιδευτεί στη Ρώmicroη Ο Ιταλός γλύπτης και αρχιτέκτονας της εποχής του Baroque Giovanni Lorenzo Bernini δηmicroιουργός της πλατείας του Αγίου Πέτρου προσλαmicroβάνεται από τον Louis XIV το Νοέmicroβριο του 1665 στα πλαίσια microιας συνεργασίας που τελικά αποβαίνει άκαρπη προκειmicroένου να ασχοληθεί microε το σχεδιασmicroό του Λούβρου255 Ο Reneacute Descartes περιοδεύει την κεντρική και Δυτική Ευρώπη αναζητώντας πολεmicroικές περιπέτειες και πνευmicroατικά ερεθίσmicroατα και καταλήγει να εξάγει τη συνολική του παιδεία και τις συγκεκριmicroένες φιλοσοφικές του απόψεις στον ευρωπαϊκό βορρά όπου φθάνει ως εκπαιδευτής της βασίλισσας της Σουηδίας Χριστίνας 422 Οι βασιλικοί οίκοι και η υψηλή πολιτιστική αξιολόγηση του τοπίου Τέλος τα πολιτιστικά πρότυπα ιδιαίτερα τα κηποτεχνικά και τοπιοτεχνικά πρότυπα που συνδέονται microε τις επαύλεις και τα ανάκτορα των ηγεmicroόνων microεταφέρονται ακολουθώντας τα microέλη των βασιλικών οίκων όταν αυτά αναλαmicroβάνουν τη διοίκηση νέων κρατών ή όταν microετακινούνται στα πλαίσια βασιλικών γάmicroων

Ο Γουλιέλmicroος της Οράγγης Stadtholder Κυβερνήτης της Ολλανδίας όταν microετακινείται από τις Κάτω Χώρες προκειmicroένου να δεχθεί ως William ΙΙΙ το στέmicromicroα της Βρετανίας microεταφέρει στα αγγλικά νησιά την αγάπη του για τους κήπους του Baroque την αναφορά στη τοπιακή διαmicroόρφωση του ολλανδικού ανακτόρου του Het Loo όπως και την επιρροή της ζωγραφικής τοπίου των Κάτω Χωρών Ο Κάρολος ο VII βασιλιάς της Ισπανίας όταν προσθέτει στο αρχικό στέmicromicroα του αυτό της Νάπολης και Σικελίας microεταφέρει στους κήπους του νέου ανακτόρου του στην Caserta της Ιταλίας την ανάmicroνηση από τους αυτοκρατορικούς κήπους

254 Ορθότερα η Ευρώπη και ο διαρκώς διαστελλόmicroενος χώρος των εδαφικών ανακαλύψεων και της αποικιακής της επέκτασης 255 Η λύση αυτής της συνεργασίας προς χάριν του Γάλλου αρχιτέκτονα Claude Perrault υποδεικνύει την κάmicroψη της επιρροής των ιταλικών προτύπων στη γαλλική επικράτεια Διαθέτουmicroε όmicroως πραγmicroατοποιηmicroένη από τον Bernini microια εξαιρετική για την παρουσίαση των εκφραστικών τάσεων του ιταλικού Baroque προτοmicroή του βασιλιά Ήλιου όπως και τον έφιππο ανδριάντα του Πρβλ J Rykwert The First Moderns The Architects of the Eighteenth Century Massachusetts 1987 σσ 39-47

της Ισπανίας Την ανάmicroνηση από τους κήπους και τις τοπιακές διαmicroορφώσεις των ισπανικών ανακτόρων της La Granja στο San Ildefonso256 ή του Palacio Real στο Aranjuez

Ε44 ndash Ε45 ndash Ε46 Κατά σειρά οι τοπιακές διαmicroορφώσεις των ισπανικών ανακτόρων της La Granja στο San Ildefonso της Ισπανίας στα βόρεια της Μαδρίτης (CC) Οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του Aranjuez στα νότια της Μαδρίτης περικυκλωmicroένες πια από τον αστικό ιστό (GE) και τρίτη εικόνα οι τοπιακές διαmicroορφώσεις και το ανάκτορο της Caserta στην Ιταλία (GE)

Ανάλογους συσχετισmicroούς αποδεικνύουν και οι πορείες εισόδου των ιταλικών τοπιοτεχνικών προτύπων στον γαλλικό πολιτιστικό χώρο Ανάmicroεσα στους πολλούς τρόπους αυτής της microεταφοράς microια ρητή καταγεγραmicromicroένη συνθήκη επιρροής αναφέρεται στη διαmicroόρφωση των κήπων στα ανάκτορα των Tuileries την οποία επιβάλλει microετά την άνοδό της στο γαλλικό θρόνο η Αικατερίνη των Μεδίκων

Είναι πιθανόν η Αικατερίνη να ευθύνεται για την αιmicroατηρότατη σφαγή257 της νύχτας του Αγίου Βαρθολοmicroαίου Υπήρξε όmicroως σίγουρα η υπεύθυνη για τη microεταφορά του πνεύmicroατος του ιταλικού φλωρεντινού microανιερισmicroού στη Γαλλική πρωτεύουσα Αυτή είναι που αποφασίζει την κατασκευή του πρώτου ανακτόρου των Tuileries του Κεραmicroεικού και των

256 Που σχεδιάστηκε στην τελική του microορφή από τον Ιταλό αρχιτέκτονα και σχεδιαστή σκηνικών τον Filippo Juvarra 257 Σύmicroφωνα microε την άποψη του γιου της και άτυχου συmicroβασιλέα της Charles IX και τις απόψεις πολλών ιστορικών

κήπων που το συνοδεύουν Οι γαλλικοί κήποι της εποχής της αποτυπώνονται στους περίφηmicroους για την ιστορία της ευρωπαϊκής τέχνης Τάπητες των Valois τις Tappiseries des Valois που περιγράφουν microαζί microε τους αλληγορικούς πίνακες του Antoine Caron τους αφιερωmicroένους στον Θρίαmicroβο των Εποχών Les Triomphes des Saisons τις περίφηmicroες εορτές στην αυλή των Valois την περίοδο της βασιλείας της Αικατερίνης258 Εορτές που microεγάλο microέρος τους εξελίσσεται στις τοπιακές εκείνες διαmicroορφώσεις οι οποίες αναπτύσσονται γύρω από τα ανάκτορα και τους βασιλικούς πύργους

Ε47 Αριστερά Tapisserie των Valois που περιγράφει χορό στους κήπους των ανακτόρων του Κεραmicroικού στα 1573 προς τιmicroήν Πολωνών διπλωmicroατικών αποσταλmicroένων Στο κέντρο της παράστασης η Αικατερίνη των Μεδίκων ντυmicroένη στα microαύρα (PD) Ε48 Δεξιά Γιορτή στη Bayonne Προσχέδιο του Antoine Carons για tapisserie που περιγράφει τις εορταστικές εκδηλώσεις κατά τη συνάντηση των βασιλικών αυλών των Valois και των Αψβούργων στους βασιλικούς κήπους στη Bayonne στα 1565 Καθώς οι αυλικοί καmicroακώνουν το ψεύτικο κήτος κόκκινο κρασί ξεπηδά από τις laquoπληγέςraquo (PD)

Την Αικατερίνη και τους γιους της διαδέχεται στον γαλλικό θρόνο ο Ερρίκος της

Ισπανικής Ναβάρας ως Henrie IV της Γαλλίας259 Παντρεύεται σε δεύτερο γάmicroο microια άλλη Ιταλίδα την Marie de Medici κόρη του microεγάλου δούκα της Τοσκάνης και γιαγιά του Louis XIV η οποία εντείνει την ιταλική πολιτιστική επιρροή στη γαλλική αυλή συνδέοντας το όνοmicroά της microε το Palais de Luxembourg και τους κήπους του

258 Οι τάπητες αυτοί περιγράφουν εορτές οι οποίες οργανώνονταν microε την ευκαιρία διπλωmicroατικών συναντήσεων microεγάλης πολιτικής σηmicroασίας Πρβλ F Yates The Valois Tapestries Λονδίνο 1999 259 Μετά το θάνατο του Charles IX το θάνατο της microητέρας του Αικατερίνης των Μεδίκων και τη δολοφονία του αδελφού του και διαδόχου του του Henrie III de Valois

Ε49 Κήποι ndash κεντήmicroατα jardins de broderie στον πύργο του Villandry στο Indre et Loire (CC) Προκειmicroένου να γίνει κατανοητή η βασιλική γενεαλογία των κήπων του γαλάζιου αίmicroατος και η σηmicroασία τους για την τοπιοτεχνία του Baroque πρέπει να τονιστεί πως οι κήποι του ανακτόρου του Κεραmicroεικού των Tuileries είναι το επαγγελmicroατικό περιβάλλον και ταυτόχρονα το αρχικό εκφραστικό πρότυπο microέσα στο οποίο microεγαλώνει ο δηmicroιουργός των σηmicroαντικότερων γαλλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων του 17ου αιώνα ο Andreacute Le Nocirctre αφού ο πατέρας του και ο παππούς του είναι βασιλικοί κηπουροί των Tuileries

Τόσο ο Le Nocirctre όσο και ο σηmicroαντικότερος αποδέκτης του έργου του ο Louis XIV αναπτύσσονται εποmicroένως σε ένα κοινό περιβάλλον τοπιακής παιδείας microε προέλευση ιταλική Παιδείας λεπτοmicroερέστερης για τον πρώτο γενικότερης για τον δεύτερο η οποία συνδέει τις διαmicroορφώσεις των κήπων όχι απλά microε τη βασιλική πολυτέλεια αλλά microε την προβολή της βασιλικής κρατικής ισχύος laquoΗ Υψηλότης σας γνωρίζειraquo τονίζει ο Jean-Baptiste Colbert γενικός επιθεωρητής των οικονοmicroικών του Βασιλιά Ήλιου συmicroβουλεύοντας τον microονάρχη laquoπως microε εξαίρεση τις ξεχωριστές πράξεις του πολέmicroου τίποτα δεν σφραγίζει τόσο το microεγαλείο και το πνεύmicroα των ηγεmicroόνων όσο τα κτήρια και όλοι οι επιγενόmicroενοι σχηmicroατίζουν άποψη γι΄ αυτούς microε microέτρο αυτά τις υπέροχες οικίες που (οι ηγεmicroόνες) όρθωσαν στη διάρκεια της ζωής τουςraquo260 Οικίες βασιλικές βέβαια ανάκτορα ανάλογα των Βερσαλλιών που αποτελούσαν κέντρα αντίστοιχα microεγαλοπρεπών τοπιακών διαmicroορφώσεων

260 Ο Colbert γράφει το γράmicromicroα αυτό το 1665 ενόσω η κατασκευή των Βερσαλλιών βρίσκεται σε εξέλιξη τονίζοντας τους φόβους του για το αποτέλεσmicroα και προτρέποντάς τον Louis XIV να επιmicroείνει στην ποιότητα των κατασκευών laquoΤι κρίmicroαraquo συνεχίζει laquoο microεγαλύτερος βασιλιάς και ο περισσότερο ενάρετος αυτός που διαθέτει την αρετή εκείνη που κάνει τους microεγαλύτερους ανάmicroεσα στους ηγεmicroόνες να κριθεί microε το microέτρο των Βερσαλλιώνraquo Από C Santini Il giardino di Versailles Natura artificiomodello Bologna 2007 σ 71

43 Η εκφραστική συνέχεια και η διαφοροποίηση των Ιταλικών και των Γαλλικών προτύπων διαmicroόρφωσης του τοπίου Στους κήπους τους οποίους ο Le Nocirctre σχεδιάζει για τον βασιλιά τα microέλη της αυλής και την ανερχόmicroενη αστική τάξη261 κάποιοι από τους συνθετικούς τρόπους της παλαιότερης ιταλικής κηποτεχνίας διατηρούνται κάποιοι εφαρmicroόζονται σε περιορισmicroένη κλίmicroακα επιmicroέρους επεισοδίου ενώ άλλοι εξελίσσονται και αποκτούν κλίmicroακα ένταση και λαmicroπρότητα την οποία ποτέ πριν δεν είχαν προσεγγίσει Ε410 και Ε411 Diego de Silva Veacutelasquez Las Meninas Οι Ακόλουθες 1656 Ο συνολικός πίνακας αριστερά (PD) και η λεπτοmicroέρεια του βασιλικού ζεύγους (PD) απεικονισmicroένου στον καθρέφτη του βάθους Όπως στον πίνακα έτσι και στις τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque ο κυρίαρχος microονάρχης πίσω από τα νώτα του microέσου θεατή φαίνεται να αποτελεί τον ουσιαστικό κεντρικό αποδέκτη της διαmicroόρφωσης 431 Η γεωmicroετρική οργάνωση των κατόψεων και η εφαρmicroογή της συmicromicroετρίας Η αντίληψη της γεωmicroετρικής οργάνωσης των κατόψεων για παράδειγmicroα όπως και της γλυπτικά κλαδεmicroένης φυτικής microάζας παραmicroένει και εξελίσσεται microε τέτοια έmicroφαση ώστε να περιγράφεται microε έναν χαρακτηρισmicroό απόλυτα microη φυσικό συνώνυmicroο της λεπτότατης επεξεργασίας Jardins de broderie κήποι-κεντήmicroατα θα αποκληθούν όπως ήδη έχει σηmicroειωθεί τα τmicroήmicroατα εκείνα των τοπιακών διαmicroορφώσεων τα οποία διατηρούν microια λεπτότατη και απόλυτη σχηmicroατοποίηση της φύτευσης

Σύmicroφυτη microε την αντίληψη της γεωmicroετρικής οργάνωσης παραmicroένει η αντίληψη της συmicromicroετρίας που εφαρmicroόζεται και σε επιmicroέρους τmicroήmicroατα στους κήπους-κεντήmicroατα ή στα επιmicroέρους πλατώmicroατα στις δεξαmicroενές και τις διαmicroορφώσεις του νερού στη διάταξη των chacircteaux και των άλλων κτηριακών κατασκευών που εντάσσονται στη σύνθεση του τοπίου

261 Ενδεικτικά τις Βερσαλλίες για τον Louis XIV το Chantilly για τον θείο του microονάρχη τον Grand Condeacute το Vaux-le-Vicomte για τον Nicolas Fouquet και τις διαmicroορφώσεις στο Chacircteau de Sceaux για τον αντίπαλο και διάδοχο του Fouquet τον Jean Baptiste Colbert Αλλά ο τοπιακός σχεδιασmicroός εκ microέρους του Le Nocirctre επεκτείνεται και πέρα από τα γαλλικά σύνορα Πρβλ αναφορές στη συνέχεια

Στις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque όmicroως πολύ περισσότερο από όσο στις διαmicroορφώσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού οι επιmicroέρους συmicromicroετρικές οργανώσεις των τmicroηmicroάτων της σύνθεση υποβάλλονται σε microια ενιαία κεντρικά οργανωmicroένη συmicromicroετρική διάταξη αποφασισmicroένη να καθορίσει την microεγαλοπρέπεια του κεντρικού συνθετικού άξονα και τη σχέση της όρασης του παρατηρητή microε απώτατα σηmicroεία θέας

Η αmicroεσότερη και σηmicroαντικότερη ταυτόχρονα παρατήρηση για την περιγραφή αυτών των διατάξεων αναφέρεται στην ισχύ και στο εξαιρετικά microεγάλο microήκος που αποκτά αυτός ο κεντρικός άξονας συγκριτικά microε τις διαmicroορφώσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού Μήκος το οποίο όπως υποδεικνύουν οι microελετητές τείνει να διαφύγει από την πεπερασmicroένη αντίληψη καθώς χάνεται στον ορίζοντα σκοπεύοντας προς το άπειρο Ακολουθώντας προηγούmicroενο σχόλιο της διερεύνησης πρέπει να επαναλάβουmicroε πως ο υποθετικός παρατηρητής δεν microπορεί να περιοριστεί στην πεπερασmicroένη συνθήκη του κοινού περιπατητή επισκέπτη Αντιστοιχεί microάλλον στο Υποκείmicroενο του ελέγχοντος λόγου ή έστω του κυρίαρχου microονάρχη ο οποίος πίσω από τα νώτα του ταπεινού σηmicroερινού θεατή εξακολουθεί να αποτελεί όπως και στην περίπτωση των Ακολούθων της Πριγκίπισσας262 τον ουσιαστικό κεντρικό αποδέκτη της τοπιακής διαmicroόρφωσης 432 Ο εγκλεισmicroός των τοπιακών διαmicroορφώσεων Στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα η συνήθεια των ιταλικών κηποτεχνηmicroένων περίκλειστων χώρων των τοπιακών stanze διατηρείται αποσπασmicroατικά αλλά η κύρια συνθετική πρακτική είναι αυτή της εκτεταmicroένης ακολουθίας χώρων ανοικτών microεταξύ τους οι οποίοι αναπτύσσονται γραmicromicroικά κατά τρόπο αξονικό τονίζοντας την επιβολή της microεγάλης κλίmicroακας των διαmicroορφώσεων πάνω στη ανθρώπινη διάσταση Ένας άλλος εγκλεισmicroός εmicroφανίζεται όmicroως πολύ microεγαλύτερης κλίmicroακας προκειmicroένου να ορίσει πλευρικά το ενιαίο συνθετικό σύνολο έτσι ώστε η έmicroφαση του κατά microήκος άξονα και της κεντρικής ως προς αυτόν συmicromicroετρίας να επιτείνεται Ο εγκλεισmicroός αυτός microπορεί να επιτυγχάνεται όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte microε την ευφυή ερmicroηνεία του αρχικού αναγλύφου του εδάφους και την αναπροσαρmicroογή του microε χωmicroατουργικές εργασίες Αλλά πραγmicroατοποιείται επίσης χάρις στην πλαισίωση microε πυκνότατη φύτευση είτε αυτή παράγεται microε ενίσχυση της προϋπάρχουσας όπως πάλι στην περίπτωση του Vaux le Vicomte είτε microε την εξ αρχής φύτευση όπως στην περίπτωση των Βερσαλλιών

Στα περισσότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα η σύνθεση των microικρών σχετικά τοπιακών διαmicroορφώσεων είναι στις περισσότερες περιπτώσεις ανοικτή στρέφεται προς έναν πολύ microεγαλύτερο περιβάλλοντα χώρο Ο χώρος αυτός ως ζωντανό σύνολο σχέσεων πέρα από την έπαυλη και τους κήπους της όπως στα παραδείγmicroατα γύρω από τη Φλωρεντία εντάσσεται στην τοπιακή ερmicroηνεία microέσω του επιλεγmicroένου τρόπου θέασης Μέσω της από απόσταση δηλαδή επιλεγmicroένης οπτικής συσχέτισης η οποία αναφέρεται στο περιβάλλον σύνολο όπως αυτό υπάρχει πέρα από τη διαmicroόρφωση περιλαmicroβάνοντας βέβαια φυσικά ή κατασκευασmicroένα σηmicroεία αναφοράς Στα παραδείγmicroατα του Baroque αντίθετα οι τοπιακές διαmicroορφώσεις αποφασίζουν να καταστούν microε έmicroφαση αυτοαναφορικές όπως microόλις προηγούmicroενα σηmicroειώθηκε Επιλέγουν αντί για τη σκηνογραφική ενσωmicroάτωση στο περιβάλλον τοπιακό υπόβαθρο την εφαρmicroογή microιας αποσπασmicroένης από το εξωτερικό περιβάλλον σκηνογραφικής συγκρότησης η οποία να εξασφαλίζει τον πλήρη εσωτερικό έλεγχο Έτσι στο Vaux le Vicomte η συνολικότερη αντίληψη της σύνθεσης από τη νότια όψη του πύργου υποτάσσεται σε microια κεντρική γραmicromicroική στόχευση που αναφέρεται microε έmicroφαση σε έναν κύριο τρόπο θέασης προς το βάθος της διαmicroόρφωσης και τον ουρανό Στις Βερσαλλίες πάλι η θέα των κήπων από τον εξώστη του πρώτου ορόφου του ανακτόρου δεν επιτρέπει καν τη συνολική επισκόπηση της αλληλουχίας των διαmicroορφώσεων αλλά υποχρεώνει σε τmicroηmicroατικές διαδοχικές προσεγγίσεις καθορισmicroένες από την αξονική πάντα οργάνωση Τόσο στην πρώτη όσο και στη δεύτερη περίπτωση πύργος και ανάκτορα συνιστούν το

262 Στον πίνακα του Veacutelazquez Las Meninas Βλ και προηγούmicroενα

ενδιάmicroεσο αρχιτεκτονικό στοιχείο microέσω του οποίου διέρχεται ο επισκέπτης προκειmicroένου να ελεγχθεί η κίνηση και η εποπτεία του χώρου

Στους προηγούmicroενους χειρισmicroούς εγκλεισmicroού η νεότερη θεωρητική διερεύνηση προσθέτει microια επιπλέον συνθήκη αυτήν η οποία πραγmicroατοποιείται όταν microια επιφάνεια κάmicroπτεται Ο Gilles Deleuze ερευνώντας την περίοδο του Baroque επιmicroένει όπως θα αναλυθεί εκτενέστερα στην συνέχεια στον προσδιορισmicroό των laquoσηmicroείων καmicroπήςraquo τα οποία microπορούν να επιτείνουν την εσωστρέφεια microορφικών σχηmicroατισmicroών263 Ο Deleuze δεν αναφέρεται βέβαια σε τοπιακές διαmicroορφώσεις Εντούτοις οι τοπιοτεχνήσεις της εποχής που εξετάζει επισηmicroαίνουν άλλοι ερευνητές επιmicroένουν να laquoκάmicroπτονταιraquo προς το εσωτερικό τους συνήθως microε τρόπο άδηλο ελέγχοντας την κίνηση και την όραση του περιπατητή 433 Οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque ως γιγαντιαίες σκηνογραφικές κατασκευές

Ε412 Η αmicroφιθεατρική διαmicroόρφωση των κήπων Boboli στο Oltrarno στην Φλωρεντία Αναπαράσταση του 18ου αιώνα (PD) Έχει ήδη υποδειχθεί πως οι τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque είναι συνήθως εξαιρετικά microεγαλύτερες από αυτές της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού ενώ επιπλέον εmicroφανίζονται microε έmicroφαση αυτοαναφορικές σε σχέση microε τις προηγούmicroενες και συγκροτηmicroένες σκηνογραφικά microε τρόπο που επιτείνει την αυτοαναφορική στραmicromicroένη προς το εσωτερικά σύνθεσή τους

Η χρήση ορολογίας συναφούς microε το θέατρο για την περιγραφή των τοπιακών διαmicroορφώσεων του 17ου αιώνα δεν είναι βέβαια microεταφορική Οι δηmicroιουργοί τους όπως και οι βασιλικές αυλές αντιmicroετώπιζαν αυτούς τους χώρους ως το πολιτικό και πολιτιστικό θέατρο όπου η καθηmicroερινότητά τους έπρεπε να υποδυθεί

263 Για την έντεχνη κάmicroψη των microορφωmicroάτων προς το εσωτερικό τους η οποία προσδιορίζεται από τα σηmicroεία καmicroπής όπως την εξετάζει ο Gilles Deleuze στο έργο του Le Pli Η Πτύχωση αλλά και για τη δυνατότητα συσχετισmicroού αυτής της θεώρησης microε τη συνθήκη συνθετικού εγκλεισmicroού του γαλλικού κήπου της εποχής του Baroque βλ αναλυτικότερο σχολιασmicroό στη συνέχεια

ρόλους συγκεκριmicroένης συmicroπεριφοράς και να ενσωmicroατωθεί σε τελετές και εορταστικά σχήmicroατα σκηνοθετηmicroένα από εξειδικευmicroένους τελετάρχες που συνεργάζονται στενά microε δραmicroατουργούς και ηθοποιούς264 Έτσι τα κτήρια και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου αποβαίνουν το microόνιmicroο σκηνικό πλαίσιο το οποίο υποδέχεται τις επιmicroέρους δράσεις ή τα συνολικότερα τελετουργικά εορταστικά και θεατρικά σχήmicroατα Επιτρέπει σε αυτές τις πολυποίκιλες δράσεις να αναπτυχθούν και επιτείνει τη microεγαλοπρέπειά τους Με ειδικότερο τρόπο αποτελεί συνηθισmicroένη πρακτική στις αρχές ιδιαίτερα της περιόδου που εξετάζεται να προσθέτουν πραγmicroατικά σκηνικά στο χώρο των κήπων όπως για παράδειγmicroα στο καταληκτικό σηmicroείο του κεντρικού συνθετικού άξονα ώστε η όραση να εκτείνεται προοπτικά παραmicroένοντας εντούτοις εγκλωβισmicroένη στο ελεγχόmicroενο εσωτερικό της τοπιακής διαmicroόρφωσης

Ε413 Οι κήποι του Chantilly ως θεατρικός χώρος που αποκαλύπτεται στην ελέγχουσα όραση του Βασιλιά-Ήλιου Από την εντυπωσιακή για την ιστορική της αληθοφάνεια κινηmicroατογραφική ταινία Franccedilois Vatel του Roland Joffeacute (2000 ndash του συγγραφέα)

laquoΣτα microέσα του 17ου αιώνα δηmicroοσιεύονται δυο γαλλικές πραγmicroατείες για την τέχνη των κήπωνraquo σηmicroειώνουν οι Steenbergen και Reh265 Η πρώτη που έχει τον τίτλο laquo΄Le jardin de plaisir΄ (΄Ο Κήπος Της Χαράς΄) στα 1651 ήταν γραmicromicroένη από τον Andreacute Molletraquo Η δεύτερη που αποδίδεται στον πατέρα του τον Claude Mollet αρχικηπουρό του βασιλιά έχει τον τίτλο laquo΄Theacuteacirctre des plans et jardinages΄ (΄Θέατρο σχεδίων και κηπουρική΄) δηmicroοσιεύεται το 1652 microετά τον θάνατό του και είναι αφιερωmicroένη στον Andreacute Le Nocirctreraquo

Η σκηνογραφία που επιβάλλεται εντέλει στην τοπιακή θεώρηση του Baroque είναι αυτή microιας ελεγκτικής θέασης κατά το δυνατόν συνολικής όπου η διαδοχή των επιmicroέρους τmicroηmicroάτων οδηγεί βαθmicroιαία στην αποθέωση της πολιτιστικής microεγαλοπρέπειας στην κατrsquo ουσίαν αποθέωση του βασιλικού microεγαλείου του microονάρχη ο οποίος απευθύνεται στη σκηνή από το σηmicroείο του κεντρικού laquoθεωρείουraquo του διευρυmicroένου αυτού θεάτρου από τη θέση του κεντρικού σηmicroείου θέας Η σκηνικότητα των Ιταλικών επαύλεων εmicroφανίζει σε κάποιες περιπτώσεις ανάλογη διάθεση Ποτέ όmicroως microε αυτήν την ένταση και την εmicromicroονή του συνολικού εγκλεισmicroού στο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο τοπιακό τέχνηmicroα Στην παλλαδιανή άλλωστε εκδοχή της Villa Rotonda η πρόσβαση προς το τοπίο microολονότι κεντρική κατά τις εξόδους από την έπαυλη εmicroφανίζεται ως περίπου ισότιmicroη πολλαπλότητα θέασης προς ένα περιβάλλον φυσικό 266

264 Ο Μολιέρος όπως σηmicroειώνεται στη συνέχεια συmicromicroετέχει στις εορτές των εγκαινίων του Veaux le Vicomte παρουσιάζοντας στους χώρους των διαmicroορφώσεων ένα νέο θεατρικό έργο του ενώ τρία από τα γνωστά έργα του παρουσιάζονται για πρώτη φορά στους χώρους των Βερσαλλιών Πρβλ P-A Laplaude The Gardens of Versailles Λονδίνο 1995 σσ 21-31 Πρόκειται για τα έργα Les Facirccheux Tartuffe και Le Mariage Forceacute 265 Πρβλ C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 145 266 Είναι χαρακτηριστική στην εκδοχή της Villa Rotonda η έλλειψη του συγκροτηmicroένου συνοδευτικού κήπου ο οποίος στις περισσότερες περιπτώσεις τοπιακών διαmicroορφώσεων της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού συmicroπληρώνει ως ενδιάmicroεσος τη σχέση ανάmicroεσα στο κτήριο και στο περιβάλλον τοπίο

434 Η κεντρική παρουσία του ηγεmicroόνα χαρακτηριστική των τοπιακών απόψεων του 17ου αιώνα Γεωmicroετρική οργάνωση και τονισmicroός των συmicromicroετρικών διατάξεων εγκλεισmicroός των διαmicroορφώσεων σκηνογραφικός επαναπροσδιορισmicroός του εσωτερικού τους χώρου όλες αυτές οι συνθήκες τοπιακής οργάνωσης σκοπό έχουν να ενισχύσουν τον έλεγχο του τοπίου από την κυρίαρχη κεντρική θέση όρασης Σκοπό έχουν να επιβάλλουν microια συγκεκριmicroένη άποψη ηγεmicroονικού ελέγχου η οποία υπερβαίνει κατά πολύ τα παλαιότερα συγγενή αναγεννησιακά παραδείγmicroατα Επιπλέον διαφοροποιείται ριζικά από τα τοπιακά ήθη τα οποία εισηγείται ήδη από την περίοδο του 17ου αιώνα η εν πολλοίς φυσιοκρατική περιγραφική ολλανδική ζωγραφική τοπίου267

Αλλά η εντονότερη αντίθεση προς την κεντροθετηmicroένη αυτή αντίληψη αναφέρεται microάλλον στη ριζική διαφορά της από τη νεωτερική προσέγγιση Στην εmicroπειρία των δυο τελευταίων αιώνων η γεωmicroετρική κανονικότητα τείνει microε microεγαλύτερη ή microικρότερη αποφασιστικότητα να παραγκωνιστεί σε όφελος της ελευθερίας της όρασης και ακόmicroη περισσότερο σε όφελος της ελευθερίας της κίνησης microέσα στο τοπίο Στα ακραία νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα το τοπίο δεν κατασκευάζεται ούτε παρίσταται πλέον ως υπόβαθρο επιβεβληmicroένων κινήσεων αλλά αντιmicroετωπίζεται ως πεδίο εκδήλωσης microιας αυτεξούσιας και εποmicroένως συχνά απρόβλεπτης δυναmicroικής Ο περιπατητής εmicroφανίζεται έτοιmicroος να αποδεχθεί τη βύθισή του σε ένα σαγηνευτικό και πιθανόν επίφοβο τοπιακό υποδοχέα microε τον ίδιο περίπου τρόπο microε τον οποίο το κοινό της ζωγραφικής του ύστερου Ροmicroαντισmicroού αποδέχτηκε τους νεφελώδεις πίνακες του William Turner Στους πίνακες αυτούς η εmicromicroονή στο φυσικό υπόβαθρο εντείνεται Όχι απλά γιατί τα πρόσωπα υποβαθmicroίζονται ή απουσιάζουν αλλά πολύ περισσότερο γιατί η δυναmicroική απόδοση φυσικών διεργασιών στα όρια της αφαίρεσης θέτει υπό αίρεση τη στατική θεώρηση άρα και τον κεντρικό πολιτιστικό έλεγχο του θέmicroατος

Η αγωνία αυτής της φυγόκεντρης τοπιακής θεώρησης γίνεται ίσως σαφέστερη σε παλαιότερες microεταβατικές παραστατικές προσεγγίσεις στους πίνακες του πρώιmicroου Ροmicroαντισmicroού Στο εικαστικό εγχείρηmicroα του Eugegravene Delacroix στην περιγραφή του για την Καταστροφή της Χίου για παράδειγmicroα ή στο ακόmicroη παλαιότερο πίνακα του Antoine-Jean Gros στην περιγραφή του Πεδίου της microάχης του Eylau Σε παραστάσεις δηλαδή όπου τα σώmicroατα εmicromicroένουν αλλά η σύνθεση επιχειρεί να διαφύγει πλευρικά συνεχίζοντας την παρουσία της έξω από τα πλάγια όρια του πίνακα Υποδεικνύοντας δηλαδή το συνεχιζόmicroενο εύρος του τοπίου ως τον απόλυτο τελικό φορέα της δυναmicroικής εικονιστικής δράσης

Τα τοπιακά ήθη του γαλλικού Baroque τα πρότυπα δηλαδή της οργάνωσης των κήπων όπως αυτά εmicroφανίζονται στη γαλλική ιδιαίτερα επικράτεια χαρακτηρίζονται από την κεντρική συνθήκη ελέγχου η οποία πρέπει να οριστεί ως το βασικό στοιχείο της αντίθεσής τους προς τις νεότερες ροmicroαντικές και νεωτερικές προσεγγίσεις

Με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο στη γαλλική εικονογραφία του 17ου αιώνα ζωγράφοι όπως ο Adam Frans van der Meulen268 περιγράφουν στους πίνακες τους εκτεταmicroένα τοπία microε χειρισmicroούς που θυmicroίζουν τη ζωγραφική τοπιογραφία των Κάτω Χωρών269 Αλλά οι πίνακες δεν είναι θεmicroατικά τοπιογραφικοί κατά κύριο λόγο Στο κέντρο του πίνακα έφιππη κυρίαρχη η Υψηλότης του ο στρατηλάτης microονάρχης στρέφεται υπεροπτικά προς τον θεατή υποχρεώνοντας αβίαστα το άλογό του να ανυψωθεί σε στάση dressage Η κυριαρχία πάνω στο υπέροχο ζώο που η φυσική του δύναmicroη έχει microετατραπεί microε τη συνεχή εκγύmicroναση πρώτα σε πολεmicroικό όπλο και στη συνέχεια σε ελεγχόmicroενο αισθητικά πρότυπο τονίζει σε πρώτο επίπεδο αυτό που επαναλαmicroβάνεται στο βάθος του πίνακα Επαναλαmicroβάνει δηλαδή και τονίζει την κυριαρχία πάνω στον τόπο

267 Για τη ριζική αυτή διαφορά βλ επόmicroενο κεφάλαιο Η Alpers στηρίζει την εξέταση ανάλογων αντιθέσεων στην αντίθεση ανάmicroεσα στην laquoαφηγηmicroατικήraquo αναγεννησιακής καταγωγής τάση και στην laquoπεριγραφικήraquo τάση που γεννιέται στις Κάτω Χώρες εξετάζοντας βέβαια τη διαφορά που προκύπτει στο πεδίο της ζωγραφικής Η διερεύνηση που ακολουθεί επιχειρεί να υποκαταστήσει το δεύτερο microέρος του αντιθετικού ζεύγους microε την αποδοχή του φυσικού τοπίου και την ανάπτυξη φυσικότροπων τάσεων διαmicroόρφωσης όπως αυτές που συναντούmicroε στην αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου του 18ου αιώνα Τις τάσεις αυτές εισηγείται άmicroεσα όπως υποδεικνύεται από την ιστορική ακολουθία των όρων που περιγράφουν στις ευρωπαϊκές γλώσσες το τοπίο η ολλανδική ζωγραφική τοπίου του 17ου αιώνα Πρβλ S Alpers The Art of Describing Dutch Art in the Seventeenth Century Λονδίνο 1989 268 Ή Adam Franz van der Meulen 269 Ο Meulen εξάλλου ήταν φλαmicroανδικής καταγωγής στην υπηρεσία όmicroως του Louis XIV

στο τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων που περιγράφεται ζωγραφικά ως τοπίο microάχης ή πολιορκίας ως το τοπίο της ισχύος και του ελέγχου εντέλει Ε414 Επάνω Adam Frans van der Meulen Louis XIV at the siege of Besancon O Λουδοβίκος XIV στην πολιορκία της Besanccedilon (1674 ndash Μουσείο Ermitage PD) - και κάτω Ε415 Diego Rodriguez de Silva Velaacutezquez El Conde duque de Olivares a caballo Ο Κόmicroης-Δούκας του Olivares έφιππος (1634 - Museo del Prado Μαδρίτη PD) Στους δυο πίνακες περιγράφεται η κυριαρχία πάνω στο άλογο στην εκγυmicroνασmicroένη φύση που ανορθώνεται αβίαστα Αλλά περιγράφεται επίσης η κυριαρχία πάνω στον φυσικό τόπο που microετατρέπεται σε τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων Η συσχέτιση microε το ελέγχον Υποκείmicroενο είναι στους προηγούmicroενους πίνακες κεντρική εmicroφανώς απεικονισmicroένη microάλιστα Λιγότερο επιβλητική εντούτοις από την σηmicroαίνουσα απόκρυψή του όπως αυτή υποδηλώνεται στις επίσης θριαmicroβικές χωρικά πραγmicroατοποιηmicroένες διαmicroορφώσεις των τοπίων της εποχής Στις πραγmicroατοποιηmicroένες αυτές διαmicroορφώσεις το πραγmicroατικό microέγεθος των επεmicroβάσεων ο πλούτος και η κρισιmicroότητα των κατασκευών όσο και η εκφραστική τους περιπλοκότητα αποτελούν την εποπτικά ισχυρότερη δήλωση πολιτικής και πολιτιστικής ισχύος Αυτή συγκεφαλαιώνει όλες τις άλλες επιmicroέρους

ηγεmicroονικές υποδείξεις της έκφρασης των κοινωνιών Με τόσο ισχυρό microάλιστα τρόπο ώστε η microετακίνηση του πολιτικού και οικονοmicroικού ελέγχου στον ευρωπαϊκό χώρο να υπονοεί και την αντίστοιχη microεταβολή στα κέντρα παραγωγής τοπιακών προτύπων270 435 Οι προοπτικοί κανόνες και η προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης

laquoΜπορεί έτσι να φτιάξει κάποιος τις σκιές σε έναν κήπο ώστε να αναπαριστούν microορφές διάφορες όπως microορφές δέντρων ή άλλων πραγmicroάτων Επίσης να κλαδέψει τους φράχτες των θάmicroνων ώστε microε microια συγκεκριmicroένη προοπτική αυτοί να αναπαριστούν κάποιες microορφέςraquo περιγράφει ο Reneacute Descartes271 σε microια παράγραφο χαρακτηριστική για τις συνήθειες και τους κηποτεχνικούς χειρισmicroούς της εποχής του

Έχει ήδη περιγραφεί η εφαρmicroογή της προοπτικής ως σηmicroαντικής εκφραστικής επινόησης της Αναγέννησης Έχει περιγραφεί ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως εικονιστική συνθήκη την απόδοση του τοπιακού βάθους στη ζωγραφική της περιόδου Επίσης ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως συνθήκη οργάνωσης των διαmicroορφώσεων του τοπίου τη συσχέτισή τους microε τον περιβάλλοντα χώρο και τη σκηνογραφική ένταξή τους σε αυτόν272 Στους κήπους του Baroque η χρήση της προοπτικής εξακολουθεί να αποτελεί κεντρικό εκφραστικό τρόπο της εσωτερικά συγκροτηmicroένης σκηνικής οργάνωσης Αλλά η χρήση της αποδίδοντας πλήρως τη λειτουργία των σκηνογραφικών τεχνασmicroάτων σκοπό έχει να επιτείνει την εσωτερική αυτοαναφορική ιδιαιτερότητα της τοπιακής διαmicroόρφωσης Να σύρει την αντίληψη προς την εσωτερική συνθήκη συmicroπύκνωσης η οποία επιχειρεί microε όσο το δυνατόν πειστικότερο τρόπο να επιβάλει την προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης Αν η σύγχρονη πολιτική σκέψη έχει περιγράψει την ιδεολογία ως σύστηmicroα παραστάσεων τις οποίες διαθέτει microια κοινωνία για τους όρους ζωής της παραστάσεων εν microέρει πραγmicroατικών και εν microέρει πλασmicroατικών273 στις διαmicroορφώσεις της τοπιακής σκηνογραφίας του Baroque ανακαλύπτουmicroε ιδιαίτερα πειστικά παραδείγmicroατα πλασmicroατικής ιδεολογικής κατασκευής Συγκροτηmicroένης όχι microόνο ως σύστηmicroα πολιτιστικών σχέσεων οι οποίες υποβαστάζουν microια πολιτική εξουσία αλλά και ως σύστηmicroα πραγmicroατικών διαmicroορφώσεων Πραγmicroατικών Όχι ακριβώς χειροπιαστών microε την έννοια της χειροπιαστής απτής υλικότητας Η οιονεί πραγmicroατικότητα του γαλλικού κήπου ολοκληρώνεται ως οπτική εικόνα προορισmicroένη να εξαπατήσει τον παρατηρητή ως προς την κατασκευαστική πραγmicroατικότητα του τοπίου Επιβάλει συνειδητά την οφθαλmicroαπάτη ως την τελική συνθήκη ολοκλήρωσης της αντίληψης του χώρου ndash συνειδητά για τον δηmicroιουργό της βεβαίως γιατί για τον ανυποψίαστο παρατηρητή οι χειρισmicroοί προοπτικής παρέmicroβασης στο τοπίο παραmicroένουν κρυφοί

Στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte όπως περιγράφεται αναλυτικότερα στη συνέχεια της διερεύνησης η προσπάθεια του σχεδιασmicroού είναι να παραγάγει microια πλασmicroατική συνθήκη προσέγγισης των απώτερων τmicroηmicroάτων της σύνθεσης microια πλασmicroατική συνθήκη laquoτηλεσκοπίουraquo274

Η προσπάθεια επιτελείται microε τη χρήση αυτού που microπορεί να περιγραφεί ως laquoπροοπτική υστέρησηraquo laquoperspective retardeacuteeraquo και η οποία microπορεί να εξηγηθεί microε

270 Η παρατήρηση υποδεικνύει πως η κυριαρχία των τοπιακών παραδειγmicroάτων ακολουθεί την microεταβολή των όρων της πολιτικής και οικονοmicroικής κυριαρχίας στον Ευρωπαϊκό χώρο Από την Ιταλία στην Γαλλία και τελικά στη Βρετανία 271 C Santini στο προηγούmicroενο σ 30 Κατά τη Santini το απόσπασmicroα προέρχεται από τους Cogitationes privatae και αντιστοιχεί σε αποσπάσmicroατα τα οποία αναφέρονται από τον Leibniz 272 Πρβλ προηγούmicroενο Κεφάλαιο Γ 273 Η χαρακτηριστικότερη ίσως διατύπωση αυτού του πλέγmicroατος σχέσεων οφείλεται στον Louis Althusser Σύmicroφωνα microε αυτόν laquoη ιδεολογία είναι lsquoπαράστασηrsquo της φανταστικής σχέσης του ατόmicroου microε τις πραγmicroατικές συνθήκες ύπαρξής τουraquo Πρβλ Λ Αλτουσέρ Θέσεις ειδικότερα laquoΙδεολογία και Ιδεολογικοί Μηχανισmicroοί του Κράτουςraquo Αθήνα 1977 σ 99 Πρβλ επίσης του ιδίου Για τον Μαρξ ειδικότερα σχόλια στο laquoΜαρξισmicroός και Ανθρωπισmicroόςraquo Αθήνα 1978 σσ 232-233 274 laquoΟ κύριος του κτήmicroατος όχι microόνο έβλεπε τον lsquoάπειροrsquo χώρο αλλά επίσης τον διατηρούσε υπό έλεγχο Στον πύργο βρίσκονταν στον προσοφθάλmicroιο φακό ενός τηλεσκοπίου που ήταν φτιαγmicroένο από το ίδιο το τοπίο και microε το οποίο microπορούσε να φέρει τον άπειρο χώρο κοντά στο microάτι του στο άγγιγmicroά τουraquo C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 177

απλουστευmicroένη διατύπωση ως η διεργασία αναλογικής αύξησης των διαστάσεων κατά την αποmicroάκρυνση από το σηmicroείο όρασης ώστε να αναιρεθεί η προοπτική σmicroίκρυνση

Με εκτενέστερη παρουσίαση η προηγούmicroενη χρήση των προοπτικών κανόνων υποδεικνύει την ευρύτερη περιοχή της laquoπροοπτικής αναmicroόρφωσηςraquo275 Αν η συmicroβατική θεώρηση της προοπτικής περιγράφει πως τα περισσότερο αποmicroακρυσmicroένα αντικείmicroενα ίσης διάστασης εmicroφανίζονται ως microικρότερα τότε η ζωγραφική ή η κατασκευαστική παρουσίασή τους microε παραmicroορφώσεις ακριβώς αντίθετες από αυτές που υποθέτει η συmicroβατική προοπτική θα εξασφάλιζε το απαραmicroόρφωτο της τελικής όρασης ανατρέποντας τη συνήθη αντίληψη βάθους εφόσον βέβαια το σηmicroείο όρασης παρέmicroενε σταθερό

Με microια πραγmicroατιστική βάση θεώρησης πρόκειται για την τεχνητή επιβολή της νοητικής εικόνας πάνω στην υλική έκταση του φυσικού ή microε διαφορετική διατύπωση για την επιβολή του ορατού επί της χωρικότητας και της υλικότητας276 Αν υποθετικά περιγράφαmicroε ένα ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατατετmicroηmicroένο σε έναν ορθοκανονικό κάναβο και το θεωρήσουmicroε προοπτικά τότε η προοπτική εικόνα του ορθογωνίου αντιστοιχεί σε ένα τραπέζιο ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo στο οποίο η απώτερη παράλληλη προς τον παρατηρητή πλευρά ΑrsquoΒrsquo είναι microικρότερη από την πλησιέστερη ΓrsquoΔrsquo Οι πλάγιες πλευρές ΑrsquoΔrsquo και ΒrsquoΓrsquo συγκλίνουν προς την ΑrsquoΒrsquo ενώ οι εσωτερικές χαράξεις σε ίσα microεταξύ τους διαστήmicroατα σχεδιάζονται παράλληλες προς την κεφαλή και τη βάση του τραπεζίου πλησιάζοντας τόσο περισσότερο η microια την άλλη όσο περισσότερο αποmicroακρύνονται από τον παρατηρητή Ας αντιστρέψουmicroε την κατασκευή Έστω πως το ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατασκευάζεται ως τραπέζιο microε σχήmicroα αντίστροφο προς την προοπτικά παραmicroορφωmicroένη εικόνα ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo Το νέο τραπέζιο ΑrsquorsquoΒrsquorsquoΓrsquorsquoΔrsquorsquo έχει την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo ως τη microεγαλύτερη πλευρά του και τη ΓrsquorsquoΔrsquorsquo ως την microικρότερη Οι ενδιάmicroεσες παράλληλες δεν προσεγγίζουν αλλά αποmicroακρύνονται αναλογικά όσο πλησιάζουν την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo Τότε η ανεστραmicromicroένη αυτή κατασκευή δίνει ένα σηmicroείο φυγής προς την πλευρά του παρατηρητή Κοιτώντας την παραmicroορφωmicroένη κατασκευή του τραπεζίου έχουmicroε σε κάποιο σηmicroείο τοmicroής της οπτικής δέσmicroης ένα φανταστικό είδωλο που αντιστοιχεί όmicroως σε ένα κανονικό ορθογώνιο Με το σηmicroείο όρασης υψηλότερα από το έδαφος το ορθογώνιο αυτό θα εmicroφανίζονταν να στρέφεται ως προς την πλησιέστερη προς τον παρατηρητή βάση του και να υψώνεται προς τα επάνω

Σε ένα φανταστικό επίπεδο τοmicroής εποmicroένως κάπου ανάmicroεσα στον εξωτερικό φυσικό κόσmicroο της έκτασης του res extensa και στον εσωτερικό του res cogitans της νόησης πραγmicroατοποιείται κατ΄ αναλογίαν προς την καρτεσιανή λειτουργία του καρτεσιανού αδένα του κωναρίου η αναγωγή του εκτεινόmicroενου φυσικού πράγmicroατος σε ένα σύστηmicroα νοητικά επιβεβληmicroένης κανονικότητας Η αναγωγή αυτή συντελείται microέσω της laquoπαρά φύσινraquo παρέmicroβασης στη φυσική βιολογική οπτική πρόσληψη εξηγώντας microε σαφήνεια πως η παράσταση περιλαmicroβάνεται στο πεδίο των πολιτιστικών κατασκευών και πως συνιστά βασικό microέσο ελέγχου του τοπίου βασικό microέσο υποβολής του στην τάξη των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών σχηmicroάτων και των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών συmicroβόλων και σηmicroασιών Αν ακολουθήσουmicroε microάλιστα την προσέγγιση του Michel Foucault η παράσταση αποτελεί κατά την περίοδο του 17ου αιώνα το βασικό microέσο χάρις στο οποίο η υλικότητα και η χωρικότητα υποβάλλονται σε συνθήκες κανονικοποίησης και ελέγχου Είναι microάλλον παράτολmicroο microια διερεύνηση των τοπιακών διαmicroορφώσεων έστω και προσανατολισmicroένη προς συσχετίσεις πολιτιστικές να προσπαθήσει να ταυτίσει τη βασική συνθήκη συγκρότησης του καρτεσιανού δυϊσmicroού microε τη συνθήκη της ηθεληmicroένης προοπτικής ψευδαισθησιακής παραmicroόρφωσης της laquoαναmicroόρφωσηςraquo των κήπων του Baroque

275 Η laquoαναmicroόρφωσηraquo όπως επεξηγείται αναλυτικότερα στη συνέχεια αφορά microια συγκεκριmicroένη διαδικασία γεωmicroετρικής επεξεργασίας microε την οποία γίνεται δυνατός ο ψευδαισθησιακός έλεγχος των microορφών που σχεδιάζονται Μια ελεγχόmicroενη γεωmicroετρική παραmicroόρφωση επιτρέπει στον σχεδιαστή να παραγάγει το κατάλληλο οπτικό αποτέλεσmicroα από την κατάλληλη γωνία όρασης Ανάλογες τεχνικές δεν εφαρmicroόζονταν microόνο στη ζωγραφική στον περίφηmicroο πίνακα Οι Πρεσβευτές του Hans Holbein για παράδειγmicroα αλλά επίσης στις αρχιτεκτονικές και όπως εκτενώς παρουσιάζεται στη συνέχεια στις τοπιακές κατασκευές 276 Διατύπωση της κριτικής επιτροπής των Κ Μωραΐτη Δ Σεβαστάκη Σ Σταυρίδη microε αφορmicroή την παρουσίαση της διπλωmicroατικής εργασίας της Σ Σαραντοπούλου microε θέmicroα Προτάσεις για microια αρχαιολογική περιγραφή του Βοτανικού Κήπου στα πλαίσια του ΔΠΜΣ της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜ Πολυτεχνείου laquoΑρχιτεκτονική Χώρος Πολιτισmicroόςraquo Αθήνα Μάρτιος 2009

Επεξηγήσεις της αναmicroόρφωσης σε περιγραφή του 17ου αιώνα (E416 επάνω αριστερά CC) και σε διάγραmicromicroα περιγραφής της εφαρmicroογή της στον σχεδιασmicroό τοπιοτεχνικών διαmicroορφώσεων όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte (E417 κάτω αριστερά σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Μια από τις γνωστότερες εφαρmicroογές της αναmicroόρφωσης καταγράφεται στον πίνακα του Hans Holbein του Νεότερου Οι Πρεσβευτές (Ε418 επάνω δεξιά PD) όπου σε πρώτο επίπεδο εικονίζεται παραmicroορφωmicroένο ένα ανθρώπινο κρανίο Ωστόσο από ένα ορισmicroένο σηmicroείο θέασης το κρανίο γίνεται αντιληπτό microε την πραγmicroατική του microορφή (Ε419 κάτω δεξιά PD)

Εντούτοις για τη σχέση του Andreacute Le Nocirctre microε τη σκέψη του εισηγητή του ορθολογισmicroού υπάρχουν σηmicroαντικές microαρτυρίες laquoΣτο εργαστήριο του Λούβρουraquo σηmicroειώνει η Chiara Santini277 ο νέος ακόmicroη microαθητευόmicroενος κηπουρός Andreacute Le Nocirctre ως microαθητής του Simon Vouet laquoγνώριζε ότι πιο καινοτοmicroικό έφθανε να microελετηθεί στο πεδίο των ερευνών για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρου Είναι πιθανόν ποτέ να microην είχε διαβάσει τη Dioptrique του Καρτέσιου αλλά σίγουρα είχαν τεθεί υπrsquo όψιν του φιλοσόφου κάποια σχέδια για τον κήπο των Tuileries και είχε (οLe Nocirctre) την άmicroεση εmicroπειρία των πειραmicroατισmicroών του δασκάλου του (του Vouet) και των εικονογραφήσεων των έργων για την προοπτική που είχαν παραχθεί στο επιστηmicroονικό περιβάλλον το συναφές microε τη βασιλική αυλήraquo Σε αυτό το σηmicroείο οι αναφορές δεν συmicroφωνούν κατ΄ ανάγκην laquoΣτο πρώτο microισό του 20ου αιώνα κάποιοι συγγραφείς ειδικά ο Jules Guiffrey διατείνονται πως ο Le Nocirctre γνώριζε το έργο του Descartes και ερmicroηνεύουν το δικό του έργο στο φως αυτών των φιλοσοφικών-επιστηmicroονικών αποσκευών σήmicroερα αντίθετα υπάρχει η τάση εξ αιτίας της έλλειψης αποδείξεων να τηρείται microια στάση πιο επιφυλακτική που περιορίζεται να υποστηρίζει πως ο

277 Στο προηγούmicroενο σ 25

κηπουρός των Tuileries πρέπει να είχε κάποια επαφή λιγότερο ή περισσότερο άmicroεση microε το περιβάλλον του Καρτέσιουraquo278

Ακόmicroη όmicroως και αν η διερεύνηση αυτή δεν προχωρήσει στο τόλmicroηmicroα της ευθείας συσχέτισης τοπιακών εγχειρηmicroάτων και των φιλοσοφικών επιστηmicroονικών θεωρήσεων του καρτεσιανισmicroού ακόmicroη και αν η υπόδειξη συσχέτισης παραmicroείνει στο επίπεδο των γενικότερων σχέσεων οι αναλογίες εmicroφανίζονται καταδεικτικές microιας ενιαίας πολιτιστικής στάσης Στα πλαίσια της στάσης αυτής οι laquoέρευνες για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρουraquo είναι σηmicroαντικές τόσο για τη συνολική θεώρηση αυτού του πολιτισmicroού όσο και για τις τοπιακές επεmicroβάσεις που τον χαρακτηρίζουν Ακόmicroη και όταν οι ερευνητικές παρουσιάσεις δεν επεκτείνονται σε συγκρίσεις και συσχετισmicroούς τόσο φιλόδοξους όσο αυτούς του Guiffrey επιmicroένουν εντούτοις πάντοτε να αναφέρονται στις τεχνικές της αναmicroόρφωσης279 Άλλοτε περιγράφοντάς την microε γεωmicroετρικά ακριβέστερη περιγραφή και άλλοτε επιmicroένοντας στην αφανή για τον ανυποψίαστο περιπατητή λειτουργία της ως anamorphosis abscondita κρυφής αναmicroόρφωσης κατά τον Αllen S Weiss Αλλά και κτισmicroένης αναmicroόρφωσης ενσωmicroατωmicroένης συντεθειmicroένης στη νοητική και στην τοπιακή κατασκευή280 laquoAbsconditaraquo αποκεκρυmicromicroένη κρυφή σκοτεινή αλλά και προϊόν κατασκευής σύνθεσης από το λατινικό ρήmicroα laquoascondoraquo που σηmicroαίνει αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω αλλά και θεmicroελιώνω κτίζω ή συνθέτω συντάσσω281 Η υπόθεση της φαντασιακής πλασmicroατικής ατmicroόσφαιρας οφθαλmicroαπάτης που περιγράφηκε εκτενώς προηγούmicroενα εmicroφανίζεται ριζικά αντίθετη προς την απαίτηση αποκάλυψης της νεωτερικής εmicroπειριστικής αλήθειας των πραγmicroάτων όπως τίθεται για παράδειγmicroα από τη νεωτερική microοντέρνα αρχιτεκτονική Ακολουθώντας επισηmicroάνσεις καταστατικές για τη θεώρηση του Baroque συσχετίστηκε ήδη η καθολική Αντιmicroεταρρύθmicroιση και η παγίωση του Δυτικού microοναρχικού κράτους microε την προσπάθεια ελέγχου της σκέψης και της όρασης όπως και microε τους ειδικότερους συνθετικούς χειρισmicroούς οι οποίοι τελικά αποκρύβουν το κέντρο προέλευσης και τον τρόπο επιβολής αυτού του ελέγχου Στον αντίποδα πρέπει microάλλον να τοποθετηθεί η προτεσταντική ηθική απαίτηση αποκάλυψης η απαίτηση ηθικής και πραγmicroατικής διαφάνειας αυτού του κόσmicroου

Η νεωτερική προσέγγιση καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από αυτήν την ηθική στάση απαίτησης της ειλικρίνειας έως ότου σήmicroερα microια νέα σειρά σύγχρονων τεχνικών ανακαλύψεων τόσο καθοριστικών για την πολιτισmicroική εποπτεία όσο η προοπτική εισήγηση του Leon Battista Alberti στον καιρό της διατύπωσής της ή όσο η προώθηση της αναmicroόρφωσης από τον φραγκισκανό microοναχό Jean-Franccedilois Niceron ανατρέψει την πραγmicroατιστική βεβαιότητα

Η σύγχρονη αυτή ανατροπή καθορίζεται από την εκτενέστατη παραγωγή πλασmicroατικών-πραγmicroατικών παραστάσεων ο κεντρικός έλεγχος των οποίων εmicroφανίζεται ως ένας από τους σηmicroαντικότερους πολιτικούς φόβους για το microέλλον του πολιτισmicroού Ο δυϊσmicroός είναι εξίσου χαρακτηριστικός Μια εσωτερική αυτοαναφορική οιονεί πραγmicroατικότητα καθορισmicroένη από έναν πίνακα ένα matrix αρχικών λογισmicroικών κανόνων οι οποίοι εξελίσσονται αποσχισmicroένοι από τον εξωτερικό κόσmicroο που παύει να microας αφορά Ένας εσωτερικευmicroένος τόπος ορθότερα ένα εσωτερικευmicroένο πολιτισmicroικό τοπίο του οποίου επιπλέον τα βασικά χαρακτηριστικά σύνταξης microας διαφεύγουν Η αναλογία microπορεί να είναι ακόmicroη ισχυρότερη Ένα εσωτερικό τοπίο δικτυακών σχέσεων όπως και στη microη

278 Όπ σ 25 επίσης J Guiffrey Andreacute le Nostre Eacutetude critique Παρίσι 1908 Ακόmicroη Α Rostaing Lrsquo aeliguvre de Le Nocirctre Παρίσι 2000 σσ 7-10 279 Πρβλ C Santini στο προηγούmicroενο σσ 27-30 Για microια αναγωγή των αρχών της αναmicroόρφωσης στην αναγεννησιακή προοπτική βλ το κείmicroενο της Kirsti Andersen laquoThe mathematical treatment of anamorphoses from Piero della Francesca to Niceronraquo Στο History of mathematics states of the art σσ 3-28 Academic Press San Diego CA 1996 Είναι χαρακτηριστικό πως ο κύριος θεωρητικός εισηγητής της αναmicroόρφωσης ο φραγκισκανός microοναχός πατέρας Jean-Franccedilois Niceron αναφέρεται σε αυτήν microιλώντας για τεχνητή microαγεία laquomagia artificialisraquo ενώ τα συγγράmicromicroατά του φέρουν ανάλογα ονόmicroατα Η έκδοσή του του 1640 τιτλοφορείται Perspective curieuse Παράδοξη προοπτική Aυτή του 1646 έχει τον τίτλο Οπτικός Θαυmicroατουργός Thaumaturgus opticus Ανάλογους τίτλους χρησιmicroοποίησε στις εκδόσεις του και ο σύγχρονος microελετητής της αναmicroόρφωσης Jurgis Baltrusaitis 280 Α S Weiss στο προηγούmicroενο σσ 43-66 281 Abscondo λατινικό ρήmicroα σύνθετο από τις λέξεις ab(s) + condo (=con+do) lsquoΟπου Ab= από con=συν do= δίδωmicroι Έτσι condo microπορεί να σηmicroαίνει 1- ιδρύω θεmicroελιώ κτίζω ή 2 ndash συντίθηmicroι συντάσσω συγγράφω ή 3 ndash κατατίθηmicroι αποτίθηmicroι ταmicroιεύω διαφυλάττω ή 4 ndash αποτίθηmicroι κρύπτω κατακρύπτω αποκρύπτω Ascondo = αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω Absconditus = αποκεκρυmicromicroένος απόκρυφος σκοτεινός ασαφής Πρβλ Ε Τσακαλώτου Λεξικό Ελληνο-λατινικό Αθήνα 1988

πραγmicroατοποιηmicroένη υπόθεση microιας εκτενώς εφαρmicroοσmicroένης πολεοδοmicroίας του Baroque Ένα δικτυακό τοπίο το οποίο εγκαταλείπει εντούτοις έναν εκτός του ηλεκτρονικού πολιτισmicroού χώρο

Στην καταληκτική παράγραφο ενός σύγχρονου διηγήmicroατος επιστηmicroονικής φαντασίας στην αφήγηση του Νευροmicroάντη282 ο κύριος microυθιστορηmicroατικός ήρωας του έργου αναρωτιέται αν υπάρχει πραγmicroατικά αυτός ο ίδιος ως πρόσωπο ανεξάρτητο από τον ψευδαισθησιακό δικτυακό laquoτοπίοraquo

Με κάθε δυνατή επιφύλαξη για το θεmicroιτό των συγκρίσεων microπορούmicroε να ανακαλέσουmicroε από τον χώρο των ιστορικών microυθευmicroάτων την παροιmicroιώδη φράση που περιγράφει τη σύγχυση ανάmicroεσα σε microια εσωτερικά προσανατολισmicroένη κατασκευασmicroένη πραγmicroατικότητα και στην εξωτερική πραγmicroατικότητα του υπόλοιπου κοινωνικού πεδίου Στο καταληκτικό laquoκεφάλαιοraquo της γαλλικής microοναρχικής ισχύος ενώ ο αγγλικός Εmicroπειρισmicroός και ο γαλλικός Διαφωτισmicroός έχουν ήδη πολλαπλά αναπτύξει τα επιχειρήmicroατά τους και οι κινήσεις της πολιτικής ανατροπής διογκώνονται η Μαρία-Αντουανέττα ηρωίδα microιας αφήγησης η οποία δεν microπορεί πλέον να παραmicroένει στραmicromicroένη στο εσωτερικό της αναρωτιέται για τις αιτίες της πολιτικής αναταραχής και αποφασίζει ισχυρίζεται ο ιστορικός θρύλος πως οι αβράκωτοι microπορούν να κατευνάσουν την πείνα τους microε γλυκά εδέσmicroατα283

Πριν η λύση δοθεί σε microια άλλη σκηνή αυτή της λαϊκής τελετουργίας της guillotine της λαιmicroητόmicroου σε ένα άλλο τοπίο αυτό της ανοικτής επαναστατηmicroένης πόλης η δράση εξακολουθεί να εξελίσσεται στο σκηνικό πεδίο των βασιλικών τοπίων Η τελευταία βασίλισσα της Γαλλίας εγκλωβισmicroένη εν πολλοίς στον φανταστικό κόσmicroο του Petit Trianon στον θεατρικό του χώρο στο laquohameau de la reineraquo laquoτο χωρίο της βασίλισσαςraquo και στο υποθετικά φυσικό τοπίο που το περιβάλει υποδύεται την αθώα χωριατοπούλα284 To παράδειγmicroα της Marie-Antoinette ως εστεmicromicroένης η οποία παραmicroένει αποκοmicromicroένη από την εξωτερική πραγmicroατικότητα εγκλωβισmicroένη σε έναν επίσης αποκοmicromicroένο ελεγχόmicroενο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο και σκηνοθετηmicroένο τοπίο285 προσωποποιεί παραδειγmicroατικά microια στάση η οποία την υπερβαίνει κατά πολύ ως συγκεκριmicroένη ιστορική προσωπικότητα Η στάση αυτή ως γενική προσέγγιση ισχυρών κοινωνικών οmicroάδων και ως ειδική αντίληψη της διαmicroόρφωσης του τοπίου που εκπορεύεται από αυτές διατρέχει microάλλον το σύνολο της γνωστής ιστορίας Στο νεότερο ευρωπαϊκό χώρο ειδικότερα ο οποίος αφορά τη διερεύνηση αυτή οι ιδιαίτεροι τρόποι εκδήλωσής της ξεκινούν από την περίοδο της ιταλικής Αναγέννησης για να αποκτήσουν την ισχυρότερη έκφρασή τους κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα επεκτείνοντας microε ασθενέστερο τρόπο την επιρροή τους και στις περιόδους που ακολουθούν

Έγινε ήδη προφανές πως η συγκρότηση αυτής της αποσπασmicroένης ελεγχόmicroενης τοπιακής πραγmicroατικότητας όπως παρουσιάζεται microε παραδειγmicroατικό τρόπο στους γαλλικούς κήπους του 17ου αιώνα συνδέεται άmicroεσα microε ένα ιδιαίτερο ήθος όρασης microε τη δυνατότητα συγκρότησης οπτικών ψευδαισθήσεων οι οποίες επιmicroένουν να καθορίζουν την υλικότητα και τη χωρικότητα του τοπίου και οι οποίες στηρίζονται microεταξύ των άλλων στη microελέτη και την εφαρmicroογή στις διαmicroορφώσεις του τοπίου της προοπτικής αναmicroόρφωσης

282 Το γνωστό βιβλίο του Καναδού συγγραφέα επιστηmicroονικής φαντασίας William Gibson Neuromancer Πρβλ ελληνική microετ Νευροmicroάντης Αθήνα 1998 σ 290 283 H παροιmicroιώδης φράση ldquoSrsquoils nrsquoont pas de pain qursquoils mangent de la briocherdquo laquoαν δεν έχουν ψωmicroί ας φάνε γλυκόraquo που αποδίδεται στην τελευταία βασίλισσα χρησιmicroοποιείται εδώ ως ένδειξη απόσπασης από την πραγmicroατικότητα microάλλον παρά ως ένδειξη κυνισmicroού Το πιθανότερο πάντως είναι πως κακώς συνδέεται microε την Μarie-Antoinette καθώς η πρώτη καταγραφή της φράσης εmicroφανίζεται στο VI Βιβλίο των Confessions του Jean-Jacques Rousseau που δηmicroοσιεύτηκε το 1782 ενώ το υποθετικό επεισόδιο της επαναστατικής περιόδου κατά το οποίο πεινασmicroένες γυναίκες φθάνουν στις Βερσαλλίες ζητώντας ψωmicroί αντιστοιχεί στις 5 Οκτωβρίου του 1789 284 Η Marie-Antoinette ζει στην περίοδο εκείνη του 18ου αιώνα κατά την οποία τα πρότυπα του γαλλικού κήπου έχουν ήδη υποχωρήσει στις πολιτιστικά κεντρικές περιοχές της Ευρώπης τουλάχιστον κάτω από την πίεση της laquomicroόδαςraquo των νεότερων προτύπων της αγγλικής τοπιοτεχνίας Εντούτοις οι συνθήκες εγκλεισmicroού των τοπιακών διαmicroορφώσεων και η προσπάθεια συγκρότησης microιας ολικής σκηνογραφικής ψευδαίσθησης φαίνεται να διατηρούν σε πολλές περιπτώσεις την καταγωγική σχέση τους microε τον προηγούmicroενο αιώνα 285 Όπως σηmicroειώθηκε αmicroέσως προηγούmicroενα το laquoχωριό της βασίλισσαςraquo δεν περιελάmicroβανε απλά microια φυσικότροπη τοπιακή διαmicroόρφωση ούτε microόνο microια σειρά κτισmicroάτων κατασκευασmicroένων έτσι ώστε να θυmicroίζουν αγροτικό οικισmicroό Αποτελούσε επιπλέον τον χώρο όπου η βασίλισσα και οι κυρίες της ακολουθίας της υποδύονταν αγροτικούς ρόλους ντυmicroένες ανάλογα και συmicromicroετέχοντας σε απλοποιηmicroένες αγροτικές δραστηριότητες

436 Η υπόδειξη επέκτασης στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα Μια από τις καταστατικές παρατηρήσεις του Heinrich Woumlllflin στο καθοριστικό κείmicroενό του για τη σχέση της Αναγέννησης microε το Baroque περιγράφει τα εκφραστικά εγχειρήmicroατα της περιόδου ως συνθέσεις οι οποίες υποδεικνύουν τη δυνατότητα επέκτασης Οι οποίες δηλαδή αντίθετα από τα πρωιmicroότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα δεν περιορίζουν την ολοκλήρωσή τους στο άmicroεσο πεδίο της χωρικής τους οργάνωσης Αντίθετα microάλιστα επιχειρούν να επεκτείνουν την πραγmicroατική τους παρουσία microε όρους υποθετικής επέκτασης της δράσης τους

Πως microπορεί να εφαρmicroοστεί η θεωρητική αυτή υπόδειξη στην περίπτωση των διαmicroορφώσεων του τοπίου Ακόmicroη ειδικότερα πως microπορεί να σχολιαστεί microε περισσότερη λεπτοmicroέρεια το πρόβληmicroα της ανοικτής σύνθεσης σε σχέση microε τους όρους συνθετικού εγκλεισmicroού των διαmicroορφώσεων τοπίου που απασχόλησαν προηγούmicroενα την έρευνα Ε420 και Ε421 (πρώτο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Cian Lorenzo Bernini Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η lsquoΕκσταση της αγίας Τερέζας της Άβιλα Το κεντρικό τmicroήmicroα της γλυπτικής σύνθεσης πλαισιώνεται από τα αρχιτεκτονικά microέλη της κόγχης microε τρόπο που ενισχύει τη δραmicroατική του ποιότητα Ε422 και Ε423 (δεύτερο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Με ανάλογο τρόπο η πυκνή φύτευση που πλαισιώνει τις κηποτεχνικές διαmicroορφώσεις του Vaux le Vicomte αυξάνει την εσωτερική συνοχή της σύνθεσης και ενισχύει την ένταση της αξονικής της ανάπτυξης

H αγία Τερέζα της Άβιλα στη γλυπτική σύνθεση του Bernini286 στροβιλίζεται σε κύmicroατα ιερού πάθους τα οποία εκτείνονται δυνητικά ως πνευmicroατικό φως πέρα από το πεδίο της microαρmicroάρινης γλυπτικής σύνθεσης Μια δέσmicroη χρυσών ακτινών κατέρχεται προς το σύmicroπλεγmicroα της αγίας και του αγγέλου Εκπορεύεται από σηmicroείο άγνωστο από το άπειρο πεδίο της θείας χάριτος η οποία προφανώς υπερβαίνει τη γήινη αρχιτεκτονικά προσδιορισmicroένη κόγχη του γλυπτού Αλλά συνθετικό κέντρο υπάρχει Πρόκειται για το εκστατικό πρόσωπο της αγίας και πολύ περισσότερο για το σηmicroείο της καρδίας της στο οποίο κατευθύνεται η ροmicroφαία του αγγέλου και στο οποίο η θεία χάρις καταλήγει πριν αποδώσει ακτινοβολώντας την αίγλη της στον παρατηρητή Αυτή η ακτινοβολία και εντέλει αυτή η σύνθεση δεν είναι υπαινίσσεται ο δηmicroιουργός του κόσmicroου τούτου Η δυνατότητά της να εκτείνεται πέρα από τα υλικά όρια της φυσικής έκτασης αναφέρεται σε microια συνθήκη πνευmicroατική Η εσωτερική της πλαστική οργάνωση εντούτοις υποδεικνύει ένα κέντρο σύνθεσης ενώ επιπλέον το σύmicroπλεγmicroα από λευκό microάρmicroαρο και επιχρυσωmicroένο microέταλλο ορίζεται microε έmicroφαση από το αρχιτεκτονικό περίγραmicromicroα της κόγχης από το βαθύχρωmicroο microάρmicroαρο των κιόνων που διαφοροποιεί microε σαφήνεια τον εσωτερικό από τον εξωτερικό ως προς τη σύνθεση χώρο Στην κορυφή της κόγχης ένα αόρατο άνοιγmicroα της οροφής λούζει το σύmicroπλεγmicroα microε φως υπερφυσικό ορίζοντας τη microοναδική ουσιώδη κατεύθυνση επικοινωνίας

Η πρώτη παρατήρηση επισηmicroαίνει πως η συνθήκη επέκτασης στο προηγούmicroενο παράδειγmicroα είναι της τάξης του πλασmicroατικού αναφέρεται σε όρους ψευδαισθησιακού χειρισmicroού όπως αυτούς που περιγράφηκαν ήδη κατά τον σχολιασmicroό της σκηνογραφικής συγκρότησης και της laquoθαυmicroατουργικήςraquo προοπτικής των γαλλικών κήπων287 Η ουσιωδέστερη δεύτερη παρατήρηση αναφέρεται στα microέσα εφαρmicroογής αυτού του χειρισmicroού

Προκειmicroένου δηλαδή να υποβάλλουν την αντίληψη της επέκτασης προκειmicroένου να επιτρέψουν την επέκταση προς microια κύρια κατεύθυνση περιορίζουν τη σύνθεση πλευρικά Στην πρώτη περίπτωση η δυνατότητα του γλυπτικού συmicroπλέγmicroατος του Bernini να υποβάλει την αίσθηση της υπερβατικής διαφυγής καθίσταται τόσο εντονότερη όσο αποσπάται από τον υπόλοιπο εσωτερικό χώρο της εκκλησίας microε την ένταξή της σε microια ιδιαίτερη κόγχη Στη δεύτερη περίπτωση η δυνατότητα των κήπων του Vaux le Vicomte να λειτουργήσουν laquoως τηλεσκόπιοraquo να υποβάλουν την αίσθηση πως η αίγλη τους επεκτείνεται υποθετικά έπrsquo άπειρον ενισχύεται ακριβώς από τους όρους του πλευρικού εγκλεισmicroού τους ο οποίος εντείνει τη σηmicroασία του βασικού κατά microήκος άξονα συmicromicroετρίας

Εγκλεισmicroός λοιπόν και υπόθεση επέκτασης πλασmicroατικής εν πολλοίς δεν αποτελούν αντιφατικές κινήσεις στις συνθέσεις του Baroque Εκφράζουν microάλλον συmicroπληρωmicroατικές πλευρές microιας συνθετικής τακτικής στα πλαίσια της οποίας η χωρικότητα περιορίζεται σε πρώτο χρόνο προκειmicroένου να εκτιναχθεί σε δεύτερο Το θέmicroα του συνθετικού εγκλεισmicroού και των αξόνων επικοινωνίας είναι ίσως ευκολότερο να σχολιαστεί στην περίπτωση microιας ελεγχόmicroενης γλυπτικής σύνθεσης ή ενός εξ αρχής ολοκληρωmicroένου δοmicroηmicroένου κήπου παρά στην περίπτωση microιας αστικής ανάπτυξης microιας σε εξέλιξη τοπιακής σύνθεσης εφαρmicroοσmicroένης στο πεδίο της πόλης Είναι δυσκολότερο να υποστηριχθεί κατά την εξέταση των συνθετικών χειρισmicroών που αποτελούν τις αρχικές κινήσεις για την ανάπτυξη microιας microελλοντικής πόλης η οποία δεν πραγmicroατοποιήθηκε κατά την περίοδο του Baroque όπως ισχύει στην περίπτωση των πολεοδοmicroικών προβλέψεων που συνδέονται microε τις Βερσαλλίες Φαίνεται εντούτοις πως οι αρχικοί αυτοί χειρισmicroοί αστικού σχεδιασmicroού διαθέτουν κοινή συνθετική στάση microε αυτήν που χαρακτηρίζει το πρότυπο των κήπων

Στο παράδειγmicroα των Βερσαλλιών τρεις λεωφόροι επεκτείνονται ελπίζοντας στην κατασκευή ενός microελλοντικού αστικού συmicroπλέγmicroατος στη συνέχεια των τοπιακών διαmicroορφώσεων και των ανακτόρων Αστικού συmicroπλέγmicroατος που θα διατηρούσε τη βασιλική αίγλη Μέχρι την υποθετική αυτή αστική ανάπτυξη η έξοδος από τις Βερσαλλίες προς την πόλη σφραγίζεται

286 Το γλυπτό σύmicroπλεγmicroα Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η Έκσταση της αγίας Τερέζα της Άβιλα στην εκκλησία της Santa Maria della Vittoria στη Ρώmicroη που ολοκληρώθηκε στην περίοδο 1647-1652 Το παράδειγmicroα χρησιmicroοποιείται τόσο για να σχολιαστεί η σχέση συνθετικού εγκλεισmicroού και η προς το άπειρο διαφυγή όσο και για να επισηmicroανθεί έστω και πλάγια η σχέση του γαλλικού microοναρχικού Baroque microε τα πολιτιστικά υποδείγmicroατα του ιταλικού καθολικισmicroού κατά την περίοδο της Αντιmicroεταρρύθmicroισης Πρβλ B Βoucher Italian Baroque Sculpture Λονδίνο 1998 287 Θυmicroίζουmicroε πως microια από τις εκδόσεις του θεωρητικού της προοπτικής αναmicroόρφωσης Jean-Franccedilois Niceron είχε τον τίτλο Thaumaturgus Opticus (1646) Πρβλ προηγούmicroενη υποσηmicroείωση

microε δυο κτηριακά laquoπώmicroαταraquo τα κτήρια των Μεγάλων Στάβλων288 που εξασφαλίζουν τον ορισmicroό της microέχρι τότε πραγmicroατοποιηmicroένης βασιλικής σύνθεσης ενώ περιγράφουν προς την πλευρά της microελλοντικής πόλης το laquoπόδι της χήναςraquo289 Ορίζεται έτσι η δέσmicroη τριών λεωφόρων της λεωφόρου του Παρισιού της Αvenue de Paris στο κέντρο και συmicromicroετρικά ως προς αυτήν microε απόκλιση τριάντα microοιρών προς τα νότια της Αvenue de St Cloud και προς τα βόρια της Αvenue de Sceaux Οι τρεις αυτοί άξονες κίνησης δυνητικά επεκτάσιmicroοι επrsquo άπειρον ορίζουν την ανοικτή προοπτική της σύνθεσης προς τη νοτιανατολική πλευρά ενώ προ τη βορειοδυτική πλευρά των ανακτόρων προς την πλευρά δηλαδή των διαmicroορφώσεων του τοπίου των ανακτόρων την ανάλογη σκόπευση του απείρου εξασφαλίζει ο κατά το microήκος άξονας του Μεγάλου Καναλιού

Η αρχική κατασκευή είναι εποmicroένως επεκτάσιmicroη και προς τις δυο πλευρές άλλοτε ως δυνατότητα νοητικού ελέγχου και ταυτόχρονα πραγmicroατικής κατασκευής και άλλοτε microόνο ως συνθήκη της προς τον ορίζοντα υποθετικής επέκτασης της όρασης

E424 H επέκταση της συνθετικής οργάνωσης των Κήπων στις Βερσαλλίες προς την πλευρά της πόλης του Παρισιού (του συγγραφέα)

Αλλά η ελεγχόmicroενη γεωmicroετρία των κήπων διαφοροποιείται ριζικά από το άmicroορφο περιβάλλον της Όmicroοια microπορούmicroε να υποθέσουmicroε την αντίθεση της τελικής σχεδιασmicroένης πόλης προς το δικό της άmicroορφο ή δύσmicroορφο περιβάλλον Στις πρώιmicroες αναπαραστάσεις του Israeumll Silvestre290 η διαφοροποίηση αυτή είναι σαφέστερη προς την πλευρά των κήπων αρχίζει εντούτοις να διαφαίνεται ανάλογη πρόθεση και στην περιγραφή της αντίθετης της αστικής πλευράς του ανακτορικού συγκροτήmicroατος Η σύνθεση είναι βεβαίως επεκτάσιmicroη Επεκτάσιmicroη όmicroως στα πλαίσια ενός microεγαλοπρεπούς κανονιστικού σχήmicroατος προορισmicroένου να αποκλείσει στο εξωτερικό του την ακανόνιστη φύση των ασχεδίαστων φυσικών

288 Les Grandes Eacutecuries 289 Το εφαρmicroόσιmicroο στην περίπτωση του τοπιακού σχεδιασmicroού γενικά patte drsquo oie 290 Γύρω στο 1690 ΠρβλP-A Lablaude The Gardens of Versailles Αγγλ microετ Λονδίνο 1995 σ 35

σχηmicroατισmicroών και των ασχεδίαστων microη πολιτιστικά επεξεργασmicroένων ανθρώπινων κατασκευών

Οι προηγούmicroενες περιγραφές microπορούν να γίνουν κατανοητές microε microεγαλύτερη σαφήνεια αν συγκρίνουmicroε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque microε αυτές του 18ου αιώνα microε την αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου Στη δεύτερη περίπτωση δεν πρόκειται απλά για πολύ microεγαλύτερες διαmicroορφώσεις οι οποίες περιλαmicroβάνουν ακόmicroη και αυτόνοmicroα τmicroήmicroατα φυσικών σχηmicroατισmicroών Το άνοιγmicroά τους στο τοπίο συνδέεται microε την έλλειψη ενός αυστηρού προδιαγεγραmicromicroένου σχήmicroατος έτσι ώστε να microην αντιστοιχούν συνολικά σε microια κεντρικά συγκροτηmicroένη συνθετική δοmicroή Με απλούστερη επαγγελmicroατική διατύπωση οι διαmicroορφώσεις τοπίου της περιόδου του Baroque microπορούν πολύ ευκολότερα να σχεδιαστούν από microνήmicroης Είτε ως περιmicroετρικά ορισmicroένα τοπία είτε ως συνθέσεις που υποβάλουν την laquoπροοπτικήraquo επέκτασης περιγράφουν microια εκτενή διαδικασία ελέγχου Περιγράφουν άρα και την εντονότερη προσαρmicroογή τους σε ένα νοητικό εντέλει σχήmicroα

Ε425 Προηγούmicroενη σελίδα Pierre Patel Vue cavaliegravere du Chacircteau de Versailles Άποψη του Πύργου των Βερσαλλιών από ύψος ιππέα (1668) (CC) Ε426 Επάνω Israeumll Silvestre Versaille-Le Grand Ensemble Βερσαλλίες-Συνολική Άποψη (1687)

44 Η δοmicroική οργάνωση του φυσικού χαρακτηριστική των διαmicroορφώσεων τοπίου του 17ου αιώνα Από την αναφορά στις αναγεννησιακές τοπιακές διαmicroορφώσεις ήδη η διερεύνηση αυτή έχει σχολιάσει την υπόθεση πως το πρότυπο της ζωής microε το οποίο οργανώνονται οι επαύλεις και οι τοπιακές κατασκευές που τις συνοδεύουν κατά την ιταλική Αναγέννηση και τον Μανιερισmicroό συνδέεται άmicroεσα microε τις συνήθειες microιας αστικής στην προέλευση της κοινωνικής οmicroάδας Αναφέρεται δηλαδή στα ήθη της πόλης και στις πολιτικές οικονοmicroικές και ευρύτερες πολιτιστικές επιδιώξεις microιας αστικής στην προέλευσή της τάξης ιδιοκτητών ενώ αναφέρεται επίσης σε συνθετικούς χειρισmicroούς που παραπέmicroπουν microε έmicroφαση στην κτηριακή δοmicroική εmicroπειρία σχεδιασmicroού

Ανάλογος φαίνεται να είναι και ο βασικός ιστός επιρροών που υποβαστάζει τις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα καθώς οι τελευταίες αυτές δεν προφασίζονται καν microια φυσικότροπη διάθεση όπως στα παραδείγmicroατα των αγγλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων που ακολουθούν Αντίθετα είναι εmicroφανής η δοmicroική ένταση των συνθέσεων η οργανωτική έντασή τους που ευνοεί τη microεταφορά της συνθετικής εmicroπειρίας από τα τοπιακά παραδείγmicroατα του γαλλικού Baroque στην περιοχή του αστικού σχεδιασmicroού

Κριτήρια αξιολόγησης Κριτήριο αξιολόγησης 41 Πως συσχετίζετε το πολιτιστικό και πολιτικό laquoπεριβάλλονraquo της περιόδου του Baroque microε τις συνθετικές προτάσεις των τοπιοτεχικών και κηποτεχνικών του προσεγγίσεων Αναφερθείτε ειδικότερα σε θέmicroατα όπως η ανάπτυξη του ορθολογισmicroού και η ενίσχυση της πολιτικής εικόνας των ισχυρών Ευρωπαϊκών βασιλείων ΑπάντησηΛύση Οι κήποι της περιόδου του Baroque έχουν ορθά περιγραφεί ως laquoπολιτικό θέατροraquo προορισmicroένο να προβάλει την ισχύ των microοναρχικών καθεστώτων της Ευρώπης του 17ου αιώνα ή των ισχυρών ανδρών της αυλής και της ευρύτερης πολιτικής και θρησκευτικής ιεραρχίας Αλλά στην τοπιοτεχνική laquoσκηνήraquo της περιόδου προβάλλεται πολύ ευρύτερα η συνολικότερη πολιτιστική δοmicroή της εποχής

Έτσι είναι προφανής η συσχέτιση microε την ορθολογική εφαρmicroογή της Ευκλείδειας γεωmicroετρίας ως βασικό στοιχείο οπτικού ελέγχου των διαmicroορφώσεων Ελέγχου ο οποίος δεν είναι πάντοτε προφανής ως προς τις προθέσεις του καθώς αναλαmicroβάνει σε πολλές τοπιοτεχνικές του εφαρmicroογές όπως και σε εφαρmicroογές που αντιστοιχούν στην εικαστική έκφραση ή στην αρχιτεκτονική να κινηθεί προς την πλευρά ψευδαισθησιακών κατασκευών όπως αυτές που αντιστοιχούν στα παραδείγmicroατα της προοπτικής laquoαναmicroόρφωσηςraquo Πρόκειται εποmicroένως για την εφαρmicroογή γεωmicroετρικών συσχετισmicroών οι οποίοι επιmicroένουν microάλλον στην αλαζονική προβολή του ελέγχου του υποκειmicroένου της νόησης επί του αντικειmicroένου της έκτασης παρά στην καταδεικτική χρήση των microαθηmicroατικών συσχετισmicroών Ανάλογης microεγαλεπήβολης πολιτιστικής στάσης είναι άλλωστε και η χρήση των τεχνολογικών εφαρmicroογών οι οποίες υποστηρίζουν τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Σηmicroαντικές παρεmicroβάσεις εδαφοτεχνικής τάξης και υδραυλικής microηχανικής αποτελούν το αφανές αλλά εκτενέστατο και ισχυρότατο υπόβαθρο των κήπων της περιόδου Επιδεικνύουν και αυτές όπως και κηποτεχνική επιτήδευση εφαρmicroοσmicroένη επί των φυτικών ειδών την πρόθεση των Ευρωπαϊκών βασιλείων να προβάλουν την ισχύ της κοινωνίας τους όχι απλά στον άmicroεσο χώρο των πολιτικών κοινωνικών ηθών αλλά πολύ ευρύτερα σε επίπεδο κοσmicroικής τάξης συνολικού ελέγχου του κόσmicroου Κριτήριο αξιολόγησης 42 Η φυσιογνωmicroία των κήπων της εποχής του Baroque εmicroφανίζεται microάλλον ξένη microε τις σύγχρονες τάσεις της φιλικής προς το περιβάλλον και τα φυσικά του χαρακτηριστικά διάθεσης Πως θα microπορούσαmicroε εποmicroένως να εξηγήσουmicroε το ενδιαφέρον για τη microελέτη της τοπιοτεχνίας του Baroque Ποια είναι τα επιχειρήmicroατα της ενασχόλησης microε τους κήπους της περιόδου του 17ου αιώνα ΑπάντησηΛύση Γιατί να microελετηθούν η θεώρηση και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου του microεγαλοπρεπούς microοναρχικού 17ου αιώνα Γιατί να microελετηθούν όταν το microέγεθος και η microεγαλοστοmicroία των επεmicroβάσεων η παρέmicroβαση στις ελεύθερες φυσικές διεργασίες ανάπτυξης ακόmicroη και το πολιτικό υπόβαθρο αναφοράς τους εmicroφανίζονται τόσο αντίθετες προς τη σύγχρονη οικολογική τοπιακή και ευρύτερα πολιτική microας ευαισθησία Γιατί να microελετηθούν ειδικά στον Ελληνικό ακαδηmicroαϊκό χώρο όταν εmicroφανίζονται τόσο ριζικά αντίθετες microε την τοπιακή εmicroπειρία και τις γνωστές laquoγηγενείςraquo τοπιακές αναφορές microας

Μια πρώτη κριτική απάντηση microπορεί να επισηmicroάνει πως έστω και για λόγους αντίρρησης η microελέτη αναλόγων διαmicroορφώσεων τοπίου δικαιολογείται ως τmicroήmicroα της αναγνώρισης της κατανόησης και της ερmicroηνείας ενός ευρύτερου πολιτικού και πολιτιστικού πλέγmicroατος επιβολής microε εmicroβέλεια επιρροών που αγγίζει τις ηmicroέρες microας

Μια δεύτερη απάντηση microπορεί να υποδείξει πως οι πολιτιστικές κατασκευές οι πολιτιστικές διαmicroορφώσεις του τοπίου εν προκειmicroένω ανεξάρτητα από τους όρους της αρχικής παραγωγής τους αποτελούν κληροδοτήmicroατα της ανθρώπινης ιστορίας Η παρουσία των πολιτιστικών αυτών κατασκευών εποmicroένως ως microνηmicroείων ως υλικών συσσωρεύσεων microνήmicroης εξασφαλίζει τη διαρκή δυνατότητα πρόσβασης στην ιστορική ακολουθία στις συσχετίσεις ή τις ασυνέχειες των ιστορικών περιόδων Πρόκειται βέβαια για το αντικείmicroενο αναφοράς το οποίο επισηmicroάνθηκε microόλις προηγούmicroενα κατά το πρώτο κριτήριο αξιολόγησης

Μια τρίτη απάντηση ειδικότερου προσανατολισmicroού σηmicroειώνει πως η microελέτη αυτών των παραδειγmicroάτων του 17ου αιώνα microπορεί να επισηmicroάνει συγκεκριmicroένους εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές οι κεντρικές και καθοριστικές για τη Δυτική τοπιοτεχνία Η microελέτη τους καθιστά κατανοητή τη σχετική διατήρηση ή τη σχετική αλλαγή των εκφραστικών τρόπων ξεκινώντας από τον 17ου αιώνα και φθάνοντας έως τις εγγύτερες προς τη σηmicroερινή περιόδους Επιτρέπει να περιγραφούν οι εκφραστικές επιρροές που διατηρούνται ή η εκφραστική απόσταση που διανύθηκε Αποδεικνύει για παράδειγmicroα τη διαφορά ανάmicroεσα στη νεότερη απόρριψη της τοπιοτεχνικής επιτήδευσης και στην ακραία κανονιστική διάθεση τη σκηνογραφική πρόθεση την εφαρmicroογή προοπτικών ψευδαισθησιακών τεχνασmicroάτων που συναντούmicroε στις διαmicroορφώσεις τοπίου του Baroque διαmicroορφώσεις οι οποίες παρά την εκφραστική τους υπερβολή εξακολουθούν εντούτοις να καθορίζουν πολλά νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα

Σύmicroφωνα microε την προηγούmicroενη τελευταία επισήmicroανση ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque Ε427 Παρίσι Parc Andreacute Citroeumln Προσπάθεια επανεγγραφής της τοπιοτεχνικής γεωmicroετρικής microεγαλοπρέπειας του 17ου αιώνα στο αστικό πεδίο της σύγχρονης Γαλλικής πρωτεύουσας (του συγγραφέα)

Κλασσικιστική πρόθεση χαρακτηρίζει και τον 17ο αιώνα Αυτό που τον διακρίνει εντούτοις από άλλες περιόδους κλασσικισmicroού προηγούmicroενες ή επόmicroενες δεν είναι ένας ελεγχόmicroενος πολιτικός και πολιτιστικός παραλληλισmicroός ηθών microε τα κλασσικά πρότυπα όσο microια απαστράπτουσα συνολική σκηνογραφία ελέγχου microε κλασσικιστικές αναφορές Στη σκηνογραφία αυτή εν πολλοίς τοπιακά εκφρασmicroένη εντάσσεται η απολλώνια για παράδειγmicroα αλληγορία ικανή να χαρακτηρίσει το σύνολο της ζωής και των δραστηριοτήτων στη βασιλική αυλή του Louis XΙV

Ε43 Nicolas Poussin LrsquoEacuteteacute ou Boaz et Ruth To Θέρος ή ο Βοάζ και η Ρουθ (1660-1664 Λούβρο) Η ελεύθερη φυσιοκρατική προσέγγιση του τοπίου από ζωγράφους του 17ου αιώνα όπως ο Poussin ή ο Claude Lorain υπερβαίνει την τοπιοτεχνία της σύγχρονής τους ιστορικά περιόδου η οποία αντιστοιχεί στις διαmicroορφώσεις του Baroque και καθιστά τους πίνακές τους σηmicroαντικούς ως εικαστικό τοπιακό παράδειγmicroα για τη φυσικότροπη αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου του επόmicroενου 18ου αιώνα που ακολουθεί (PD) Μια ωριmicroότερη microεθοδολογική προσέγγιση θα microπορούσε να θεωρήσει πως ο όρος Baroque περιγράφει περισσότερο ένα σύνολο εκφραστικών τάσεων και διαθέσεων παρά τη συνολική πολιτιστική παραγωγή microιας συγκεκριmicroένης χρονικής περιόδου Μπορούmicroε έτσι να διακρίνουmicroε στο εσωτερικό της ίδιας χρονικής έκτασης αποκλίνουσες εκφραστικές αποκρίσεις οι οποίες διαφοροποιούνται ανάλογα microε τις επιmicroέρους γεωγραφικές περιοχές και τις επιmicroέρους πολιτιστικές οmicroάδες του ευρωπαϊκού χώρου Άλλες χαρακτηρίζονται από την ένταση και την υπερβολή την οποία κύρια περιγράφουmicroε microε τον όρο Baroque και άλλες διακρίνονται από microια αφαιρετικότερη και ηπιότερη κλασσικιστική διατύπωση

Είναι δυνατόν να προσδιοριστούν έτσι διαφορές οι οποίες διακρίνουν την απαίτηση microεγαλοπρέπειας του καθολικισmicroού από έναν αυστηρότερο και περισσότερο λιτό ως προς την έκφρασή του προτεσταντισmicroό244 Αυτή η ελαστικότερη οmicroαδοποίηση τάσεων που συνυπάρχουν επιτρέπει να αποδεχθούmicroε ευκολότερα την ιστορική διαπίστωση σύmicroφωνα microε την οποία ενώ στη γαλλική επικράτεια εντείνεται η συσχέτιση του τοπίου microε την ηγεmicroονική κυριαρχία η φλαmicroανδική και ολλανδική τοπιογραφία επεξεργάζονται και επεκτείνουν φυσιοκρατικά πρότυπα Φυσιοκρατικά πρότυπα τα οποία θα συmicromicroετάσχουν καθοριστικά στη συγκρότηση της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου Με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο ακόmicroη και οι διαmicroορφώσεις των κήπων στις Κάτω Χώρες εmicroφανίζονται παρά τις αmicroοιβαίες επιρροές αυστηρότερες και περισσότερο λιτές σε σχέση microε τα γαλλικά παραδείγmicroατα Επιπλέον αυτή η ελαστικότερη οmicroαδοποίηση τάσεων επιτρέπει να προσδιοριστούν διαφορές ανάmicroεσα στα επιmicroέρους εκφραστικά πεδία διαφορές δηλαδή από τέχνη σε τέχνη όπως αυτές που διαπιστώνουmicroε ανάmicroεσα στις ηγεmicroονικές διαmicroορφώσεις του τοπίου και στις περισσότερο ελεύθερες ζωγραφικές παραστάσεις του Ανάmicroεσα στους βασιλικούς κήπους και στις σύγχρονες τους τοπιακές αναφορές στους πίνακες του Nicolas Poussin για παράδειγmicroα245 415 Τα θεωρητικά ενδιαφέροντα της εποχής του Baroque και η συσχέτισή τους microε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Η περίοδος του 17ου αιώνα όπως και του 18ου αιώνα που ακολουθεί αντιστοιχεί στη ραγδαία ανάπτυξη και στην ωρίmicroανση επιστηmicroονικών θεωριών και καινοφανών φιλοσοφικών προσεγγίσεων Ερευνητές από κάθε είδους περιοχές εξέτασης όπως για παράδειγmicroα αυτές που αφορούν στην αρχιτεκτονική ή στην αρχιτεκτονική τοπίου εmicroφανίζονται υποχρεωmicroένοι να σχολιάσουν έστω και ακροθιγώς τη θεωρητική ένταση της περιόδου και να τη συσχετίσουν microε τα ιδιαίτερα ερευνητικά τους ενδιαφέροντα

Αν όmicroως η παρουσία του Καρτέσιου εισηγείται microια φιλοσοφική κοσmicroογονία στη Δυτική ιστορία η οποία θα χαρακτηρίσει εφεξής το ευρωπαϊκό πνεύmicroα συνολικά246 τότε είναι microάλλον αναmicroενόmicroενο να αναζητηθεί η επιρροή του και σε εκείνες τις αντιλήψεις της εποχής του οι οποίες αφορούν το τοπίο

Τίθεται βέβαια microια σειρά από microεθοδολογικά ερωτήmicroατα όπως αυτό που αφορά τη δυνατότητα microια θεωρητική διερεύνηση του τοπίου να θίγει microε εγκυρότητα φιλοσοφικά θέmicroατα Επίσης όπως αυτό που αφορά τη δυνατότητα των τοπιακών διαmicroορφώσεων να laquoκατοπτρίζουνraquo φιλοσοφικές ανησυχίες και θέσεις της εποχής τους Πρόκειται βέβαια για microεθοδολογικά ερωτήmicroατα που όπως σηmicroειώθηκε και προηγούmicroενα microπορούν να απευθυνθούν προς κάθε ιστορική περίοδο Εισάγονται εντούτοις στην παρούσα διερεύνηση microε έmicroφαση στο σηmicroείο ακριβώς στο οποίο εξετάζονται οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του 17ου αιώνα εξαιτίας της καταστατικής σηmicroασίας για τη Δυτική σκέψη αυτής της συγκεκριmicroένης περιόδου Μια microεθοδολογικά επιθετικότερη υπόθεση εργασίας microπορεί βέβαια να επιmicroείνει πως η αρχιτεκτονική των γαλλικών κήπων δεν laquoκατοπτρίζειraquo microόνο τη συστηmicroατική κανονιστική σκέψη της εποχής της αλλά πως ταυτόχρονα τη συγκροτεί πως αποτελεί ουσιαστικό microέρος της πως συνιστά η ίδια microέλος microιας ευρύτερης πολιτιστικής κατασκευής στην οποία περιλαmicroβάνεται και βασικές θεωρητικές θέσεις της περιόδου

Οι συνήθεις αναλύσεις επιmicroένουν ελάχιστα στην ιδιαίτερη σχέση που microπορεί να έχουν η εξειδικευmicroένη στρατιωτική εκπαίδευση και τα κατασκευαστικά ενδιαφέροντα ενός από τους σηmicroαντικότερους φιλοσόφους της νεότερης Δυτικής ιστορίας microε τον θεωρητικό του φιλοσοφικό προσανατολισmicroό Εντούτοις ο Γάλλος πατέρας του ορθολογισmicroού για ένα τmicroήmicroα

244 Ο Β Teyssegravedre (πρβλ στο προηγούmicroενο σ 13) σχολιάζει microια ανάλογη θεωρητική στάση εξηγώντας laquoΉ βέβαια σύmicroφωνα microε τον Α Hauser microπορούmicroε να διακρίνουmicroε το microπαρόκ της προτεσταντικής αστικής τάξης από το microπαρόκ της Εκκλησίας ή της Αυλής (οι οποίες εξάλλου αποδέχονται τάσεις ετερογενείς που microπορεί να κατευθύνονται προς τον κλασσικισmicroό ή το νατουραλισmicroό) ή βέβαια σύmicroφωνα microε τον V L Tapieacute microπορούmicroε να αντιπαραβάλουmicroε το ΄κλασσικό΄ και το ΄microπαρόκ΄ ακόmicroη και microέσα σε ένα και το αυτό σύνολο έργων ή ακόmicroη να θεωρήσουmicroε ως εστία τη Ρώmicroη ή τη Μαδρίτη και να δείξουmicroε την επέκταση της επιρροής τους και τις διαmicroάχες microε διάφορες εθνικές οmicroάδες (πολιτιστικής) αντίστασηςraquo Στην προσέγγιση που υιοθετείται στη δική microας διερεύνηση ο όρος Baroque περιορίζεται στην περιγραφή ιταλικών ή γαλλικών προτύπων του 17ου αιώνα ενώ για τα παραδείγmicroατα των ολλανδικών αστικών κήπων χρησιmicroοποιείται ο όρος laquoκλασσικόςraquo 245 Πρβλ πίνακες του όπως Η Νύφη και ο Σάτυρος Nymph et Satyr (1625 ndash Εθνική Πινακοθήκη Λονδίνου) ή ο γνωστότερος Οι Βοσκοί της Αρκαδίας Les Bergers drsquo Arcadie (1630 - Λούβρο) ή και Ο Ενταφιασmicroός του Φωκίωνα (1648 ndash Εθνικό Μουσείο Ουαλλίας) Είναι χαρακτηριστικό πως οι πίνακες του Poussin θεωρήθηκαν ζωγραφικά υποδείγmicroατα για τις διαmicroορφώσεις τοπίου της αγγλικής τοπιοτεχνίας του επόmicroενου αιώνα όπως επισηmicroαίνεται σε επόmicroενο στο 6ο κεφάλαιο 246 Παρά την εmicroφάνιση αντιθετικών ρευmicroάτων που αφορούν τόσο στην ειδικότερη περιοχή της φιλοσοφικής θεωρίας και των επιστηmicroών όσο και στο ευρύτερο πεδίο του πολιτισmicroού

της ζωής του υπήρξε υποχρεωmicroένος να microελετά καθηmicroερινά τις κινήσεις στρατιωτικών σωmicroάτων τα οποία έπρεπε να επιτελέσουν microε τη microεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια ένα πρακτικό έργο άmicroεσης και υψηλής κρισιmicroότητας Αυτό το καθηmicroερινό καθήκον υποδείκνυε microε άmicroεσο εφαρmicroοσmicroένο τρόπο την πρακτική σηmicroασία της εσωτερικής λογικής συνέπειας τη δυνατότητα του ορθού λόγου να καθίσταται laquoκύριος και κυρίαρχοςraquo247 του φυσικού πεδίου και της ανθρώπινης ζωής Δεν πρέπει να λησmicroονούmicroε ακόmicroη το ενδιαφέρον του Descartes για την προοπτική και τη συνεργασία του microε τον microηχανικό Villebresieu ενώ είναι επιπλέον γνωστή η σηmicroασία της ακρίβειας που προσέφερε η αναλυτική καρτεσιανή γεωmicroετρία στη βλητική πρακτική των πυροβόλων248 Η άνοδος του ορθολογικού πνεύmicroατος δεν διέθετε εποmicroένως αποσπασmicroένη θεωρητική σηmicroασία Αναπτύχθηκε microέσα σε microια γενικότερη ατmicroόσφαιρα ενδιαφέροντος για εφαρmicroογές στις οποίες πρέπει να περιλάβουmicroε τόσο κατασκευαστικές πρακτικές όσο και κοινωνικές οργανωτικές διεργασίες

Κατ΄ αντίστροφη διάθεση σχολιασmicroού πρέπει να τονιστεί πως οι microεγάλες τοπιοτεχνήσεις του γαλλικού Baroque συνδέονται microε περίπλοκες συχνά microαθηmicroατικές κατασκευές και επιβεβαιώνουν ενισχύοντάς την τη δυνατότητα της θεωρητικής λογικής σκέψης να επιβληθεί στο πραγmicroατικό Με την έννοια αυτή η τοπιοτέχνηση όπως και η αρχιτεκτονική δεν αποτελούν microόνο πεδία εφαρmicroογής εννοιακών κατασκευών διαmicroορφωmicroένων σε άλλα επιστηmicroονικά και θεωρητικά πεδία αλλά προωθούν οι ίδιες διαρκώς ανάλογες εννοιακές κατασκευές Δε συνιστούν απλές laquomicroαρτυρίεςraquo λόγων συγκροτηmicroένων σε άλλα πεδία έκφρασης αλλά αποτελούν σύmicroφωνα microε την ορολογία του Michel Foucault τα laquomicroνηmicroείαraquo ενός δικού τους ιδιαίτερου λόγου ικανού να συmicroβάλλει microε τρόπο σηmicroαντικό στη νεότερη ευρωπαϊκή ιστορία

Με αυτήν την κατεύθυνση σκέψης η σύγκλιση περιοχών όπως η θεώρηση και η αρχιτεκτονική του τοπίου αφrsquo ενός και η φιλοσοφία αφετέρου πρέπει να θεωρείται αναmicroενόmicroενη καθώς όπως διαρκώς επαναλαmicroβάνεται ο χειρισmicroός του τοπίου αποδίδει τις απόψεις των κοινωνιών για τον ευρύτερο τόπο ζωής τους όπως και τη σχέση τους microε το φυσικό Αν ο Καρτέσιος υποδεικνύει στον Λόγον περί της Μεθόδου την κυριαρχία πάνω στη φύση είναι microάλλον απλοϊκός ο ισχυρισmicroός πως η υπόδειξη αυτή προέρχεται από microια αποκοmicromicroένη πρωτογενή διάθεση του εισηγητή της Αντίθετα είναι ιστορικά πιθανότερο να απηχεί τη συνολική στάση κοινωνιών οι οποίες ήδη είχαν αναπτύξει επί δυο αιώνες τουλάχιστον την κυριαρχία πάνω στο φυσικό πεδίο ώστε ο ορθολογισmicroός να επισηmicroοποιεί θεωρητικά και να κατοχυρώνει ρητά microια ήδη κατακτηmicroένη κοινωνική συνθήκη

Έχει ήδη επισηmicroανθεί πως οι διαmicroορφώσεις τοπίου αποτελούν σχηmicroατοποιήσεις του προϋπάρχοντος τόπου και πως διαθέτουν συmicroβολική ποιότητα εντάσσοντας τον τόπο σε ένα laquoτοπίοraquo σηmicroασιών κατασκευασmicroένο ταυτόχρονα microε την υλική διαmicroόρφωση Κατασκευαστικό αποτέλεσmicroα νοητική σχηmicroατοποίηση και σύστηmicroα σηmicroασιών παράγονται εποmicroένως σε συσχετισmicroό το έχουmicroε ήδη τονίσει ως αποτελέσmicroατα microια συνολικότερης laquoδοmicroικήςraquo πολιτιστικής επεξεργασίας Αλλά η φιλοσοφική θεώρηση συνιστά και αυτή δοmicroική νοητική ndash οργανωτική προσέγγιση η οποία είτε εκπορεύεται από τον τόπο είτε όχι επιστρέφει κατ΄ ανάγκην σε αυτόν ώστε να τον microεταλλάξει Αν εποmicroένως η διερεύνηση της αρχιτεκτονικής τοπίου αισθάνεται ανέτοιmicroη ώστε να χειριστεί περιπλοκότερες θεωρητικές ή φιλοσοφικές προσεγγίσεις

247 Πρόταση του Καρτέσιου από τον Λόγον περί της Μεθόδου η οποία σχολιάζεται αναλυτικότερα στη συνέχεια 248 Πρβλ την πληροφορία του πρώτου βιογράφου του Descartes του Andrien Baillet για τη συνεργασία του microε τον microηχανικό Ville-Bressieux microε τον οποίο συναντήθηκε στο Amsterdam το 1634 και έκανε κατά τη συνεργασία τους laquoθαυmicroαστές προόδους στη Μηχανική και στην Προοπτικήraquo Με τον Ville-Βressieux microελέτησε ανάmicroεσα στα άλλα microια καρέκλα-καρότσι (une chariot-chaise) για ανάπηρους πολέmicroου Πρβλ A Baillet La vie de Monsieur Descartes Παρίσι 1691 τ1 σσ 256-259 Επίσης Η Grossmann laquoDescartes and the Social Origins of the Mechanistic Concept of the Worldraquo από το The Social and the Economic Roots of the Scientific Revolution των G Freudenthal και P McLaughlin (επιmicro) Boston 2009 σ 157 laquoΕνώ τις καθαρά microαθηmicroατικές και λογικές απόψεις της Καρτεσιανής Άλγεβρας ή lsquoScience Universelle τις έχει τέλεια παρουσιάσει ο L Brunschvicg και την παραπέρα ανάπτυξή της ως lsquoΓενική Επιστήmicroηrsquo στον Leibniz την έχει εξαιρετικά εκθέσει ο L Couturat οι κοινωνιολογικές πλευρές της lsquoΠαγκόσmicroιας Επιστήmicroηςrsquo του Descartes δεν έχουν εξεταστεί από τους συγγραφείς αυτούς ή από κάποιους άλλους Μπορεί βέβαια να τεθεί το ερώτηmicroα αν υφίσταται καθrsquo οποιονδήποτε τρόπο ανάλογο κοινωνιολογικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να κατανοήσουmicroε πως όντως υπάρχει πρέπει να αντιληφθούmicroε πως όλα τα έργα του Descartes τα έχει βαθιά σηmicroαδέψει η σφραγίδα των microηχανικών αρχών πως ο Descartes εξήγαγε αυτές τις αρχές από τη microηχανική του δηλαδή από τη microελέτη των microηχανών και πως στη συνέχεια τις επέκτεινε στη φυσική και τελικά σε ολόκληρο το σύmicroπανraquo Το κείmicroενο του Grossmann θεωρητικού της οικονοmicroίας και των κοινωνικών επιστηmicroών microέλους του Ινστιτούτου Κοινωνικών Ερευνών της Φραγκφούρτης χρονολογείται από την περίοδο του 1946

microπορεί τουλάχιστον να υποδείξει πιθανές ανάλογες κατευθύνσεις ιδιαίτερα όταν αναφέρεται σε περιόδους οι οποίες προσφέρονται για ανάλογη εξέταση όπως ο 17ος και ο 18ος αιώνας 416 Σχήmicroατα ελέγχου Η ορθολογική ανασύνθεση των τόπων και το υπόδειγmicroα του Γαλλικού κήπου Στο παράδειγmicroα της villa Farnese και των κήπων της παρουσιάστηκε ήδη microια γραmicromicroική ακολουθία επεmicroβάσεων η οποία κλιmicroακώνεται ως προς την ένταση του σχεδιασmicroού microεταβαίνοντας από τον οικιστικό ιστό της ιταλικής κωmicroόπολης της Caprarola στο κτήριο της έπαυλης και στη συνέχεια στους οργανωmicroένους κήπους για να επεκταθεί στις γεωmicroετρικά οργανωmicroένες καλλιέργειες και την αδιαmicroόρφωτη δασική έκταση Πρόκειται για ένα σχετικά περιορισmicroένο σε έκταση παράδειγmicroα στην περιοχή του Lazio στην κεντρική Ιταλία και αντιστοιχεί ιστορικά στην περίοδο του ιταλικού Μανιερισmicroού Μια ανάλογη συνθετική συνθήκη microεγεθυmicroένη στο έπακρο διαπιστώνεται επίσης σε ένα microεταγενέστερο παράδειγmicroα αρχιτεκτονικής τοπίου στο γνωστότερο ίσως της Δυτικής ιστορίας στους κήπους των Βερσαλλιών στην άmicroεση γειτονία της γαλλικής πρωτεύουσας Η σύνθεση οδεύει από την αστική δοmicroή προς την περιοχή της κεντρικής εισόδου στα ανάκτορα Στη συνέχεια προχωρά στη microεγαλοπρεπή κατασκευή των ίδιων των ανακτόρων στην αξονική ακολουθία των κήπων των πλατωmicroάτων και των διαmicroορφώσεων του νερού στην ισχυρή συνθετική παρουσία του Μεγάλου Καναλιού έως ότου βυθιστεί στο άπειρο Ακόmicroη και αν αγνοούσαmicroε τη συνέχεια των χρονικών περιόδων την επαλληλία των εκφραστικών τάσεων την επιρροή που το ιταλικό αναγεννησιακό και microανιεριστικό παράδειγmicroα άσκησε στις αυλές των Γάλλων ηγεmicroόνων microπορούmicroε να αντιληφθούmicroε τη συνάφεια των συνθετικών διαθέσεων οι οποίες βαθmicroιαία οδηγούν από τις τοπιοτεχνικές προτάσεις της ιταλικής Αναγέννησης στις προτάσεις τοπίου και στους κήπους του γαλλικού ειδικότερα και γενικότερα του ευρωπαϊκού Baroque Συνάφεια η οποία καθίσταται τόσο εmicroφανέστερη όσο η διαφορά του microεγέθους των επεmicroβάσεων δεν προκαταλαmicroβάνει τον ανυποψίαστο παρατηρητή

Αλλά ερευνητική υποχρέωση της διερεύνησης αυτής είναι να επισηmicroάνει επίσης την τεράστια διαφορά των microεγεθών249 και τους νέους εκφραστικούς τρόπους τα εκφραστικά εντέλει άλmicroατα microεταβολής τα οποία αυτή η διαφορά κλίmicroακας εισηγείται Αξίζει ίσως να τονιστεί εξαρχής πως η υπέρmicroετρη αύξηση των microεγεθών η υπέρmicroετρη ένταση των χειρονοmicroιών στις τοπιακές διαmicroορφώσεις κατά τον 17ο και κατά το πρώτο microέρος του 18ου αιώνα υποδεικνύουν σηmicroαντικές ποιοτικές microεταβολές Οι διαmicroορφώσεις τοπίου αποκτούν τέτοια αντίληψη κλίmicroακας ώστε να microη microπορεί να θεωρηθεί ως κύρια αφετηρία της συγκρότησής τους η αναφορά στην πεπερασmicroένη φυσική ύπαρξη στις διαστάσεις του βιολογικά πεπερασmicroένου ανθρώπινου σώmicroατος Στη θέση του η κοινωνία της εποχής εγκαθιστά την υπόθεση ενός Υποκειmicroένου της νόησης ενός Υποκειmicroένου εξουσίας άπειρα ισχυρού ικανού να ελέγξει το σύνολο του υπαρκτού κόσmicroου

Ο Michel Foucault στο έργο του Les Mots et les Choses Οι Λέξεις και τα Πράγmicroατα υποδεικνύει πως η ένταση αυτού του ελέγχου είναι τόσο σηmicroαντικότερη όσο λιγότερο πρόδηλη καθίσταται η φυσική παρουσία του Υποκειmicroένου από το οποίο ο έλεγχος εκπορεύεται Αν στο αναγεννησιακό ιταλικό τοπίο παρά τον πλούτο των παρεmicroβάσεων η παραmicroυθία της ανθρωποmicroετρικής συνάφειας εξακολουθεί να είναι αισθητή στην εποχή του Baroque στην laquoκλασσική εποχήraquo όπως την αποκαλεί ο Michel Foucault250 στις παραστάσεις

249 Για να γίνει κατανοητή η διαφορά των microεγεθών αρκεί να σηmicroειωθεί πως η συνολική έκταση των διαmicroορφώσεων και των κτηριακών κατασκευών στην αναγεννησιακή villa Medici στο Fiesole αντιστοιχεί σε ένα πλαίσιο γενικών διαστάσεων εκατό σαράντα επί εξήντα microέτρων και στη microανιεριστική έπαυλη Gamberaia στην Τοσκάνη σε ένα πλαίσιο διαστάσεων εκατό επί διακοσίων σαράντα microέτρων Στην επίσης microανιεριστική villa Farnese το βασικό τmicroήmicroα των κατασκευών αντιστοιχεί σε διαστάσεις διακοσίων δέκα επί εκατόν ογδόντα microέτρων Συγκριτικά η έκταση των διαmicroορφώσεων της εποχής του Baroque στο γαλλικό παράδειγmicroα του Vaux-le-Vicomte προσδιορίζεται από ένα ορθογώνιο διαστάσεων τρεισήmicroισι χιλιόmicroετρων microήκους και περίπου ενός χιλιόmicroετρου πλάτους ενώ στις Βερσαλλίες από ένα ορθογώνιο διαστάσεων πεντέmicroισι επί τέσσερα χιλιόmicroετρα Στις διαmicroορφώσεις της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου οι διαστάσεις εκτινάσσονται σε ακόmicroη microεγαλύτερη κλίmicroακα ως εάν οι αιώνες της ευρωπαϊκής τοπιακής ιστορίας να ανταγωνίζονται ο ένας τον άλλο για το έλεγχο όλο και microεγαλύτερων εκτάσεων Στο αγγλικό πάρκο του Stowe η έκταση της τοπιοτέχνησης αντιστοιχεί σε διαστάσεις επτά επί τρεισήmicroισι χιλιόmicroετρα περίπου microε επιλεκτικές όmicroως περιοχές πυκνότερης τοπιακής διαmicroόρφωσης 250 Σηmicroειώθηκε προηγούmicroενα πως η χρήση των όρων laquoBaroqueraquo ή laquoκλασσικόςraquo αποδίδει τη θεωρητική πρόθεση του microελετητή και συνδέεται microε ειδικότερες ερευνητικές και θεωρητικές σκοπιmicroότητες Στον Michel Foucault οι όροι laquoκλασσική εποχήraquo επιτρέπουν την ταύτιση microε την σταθερότητα του Λόγου και την επέκταση της επιρροής του Καρτέσιου προς την κατεύθυνση της πρώτης περιόδου

και στις κατασκευές της los Reyes251 οι βασιλείς η ελέγχουσα αρχή επιβάλουν την αντίληψη της ισχύος τους microε τον εκτενέστερο δυνατό τρόπο Ακόmicroη και όταν αποκρύπτονται από την άmicroεση αντίληψη του παρατηρητή εξακολουθούν εντούτοις laquoαφrsquo υψηλούraquo να τον εποπτεύουν

Στο τοπίο των Βερσαλλιών η οπτική σύνδεση ανάmicroεσα στις επιmicroέρους περιοχές των διαmicroορφώσεων και στο κεντρικό σηmicroείο της οργάνωσής τους τα ανάκτορα παύει να υφίσταται για microεγάλο microέρος της σύνθεσης Εντούτοις οι αυστηρές σχέσεις οργάνωσης ανάmicroεσα στα συνθετικά microέρη παραmicroένουν και αποκαλύπτονται τmicroηmicroατικά Ο παρατηρητής διαισθάνεται δοmicroικούς συσχετισmicroούς οι οποίοι σκηνοθετούν τη θέση και την κίνησή του χωρίς εντούτοις ο ίδιος να διαθέτει τα microέσα ώστε να αντιπαρατεθεί microαζί τους252 στο πεδίο του φυσικού χώρου τουλάχιστον Οι microελετητές σχολιάζουν το τοπιακό αποτέλεσmicroα microιλώντας για την επιθυmicroία ελέγχου του απείρου253 για την οργανωτική δηλαδή έκταση του τοπιακού σχεδιασmicroού η οποία δεν υπερβαίνει απλά κατά πολύ τα ανθρώπινα microέτρα αλλά υπαινίσσεται microια ακόmicroη microεγαλύτερη έκταση ελέγχου 42 Οι συνθετικοί τρόποι των τοπιακών διαmicroορφώσεων κατά την εποχή του Baroque Σε προηγούmicroενο κεφάλαιο περιγράφονται οι αναγεννησιακοί κήποι ως καθορισmicroένοι από συνθετικούς τρόπους όπως αυτοί της σκηνογραφικής ένταξης τους της οργάνωσης των περίκλειστων τmicroηmicroάτων και της προοπτικής τους οργάνωσης σηmicroειώνοντας τη χρήση των προηγούmicroενων συνθετικών ευρηmicroάτων στα πλαίσια ενός αυστηρού γεωmicroετρικού σχεδιασmicroού ο οποίος καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από τη συmicromicroετρία Η σύνθεση στα παραδείγmicroατα που εξετάστηκαν υποδεικνύει κεντρικά σηmicroεία όρασης που αντιστοιχούν στα σηmicroαντικότερα σηmicroεία της θέας και η αλληλουχία των οποίων συγκροτεί τη βασική συνθετική δοmicroή

Ο Michel Foucault στο έργο του που σχολιάστηκε προηγούmicroενα επιmicroένει στην laquoεπιστηmicroικήraquo όπως την αποκαλεί τοmicroή ανάmicroεσα στους αιώνες που προηγούνται αφενός και στην λαmicroπερή εποχή των Γάλλων αυτοκρατόρων αφετέρου στη λαmicroπερή εποχή του κρατικά εφαρmicroοσmicroένου πολιτικού και πολιτιστικού ορθολογικού πνεύmicroατος Η εξέταση των τοπιακών διαmicroορφώσεων εντούτοις υποδεικνύει σηmicroαντικές σχέσεις συγγένειας έκφρασης σχέσεις καταγωγικές ανάmicroεσα στις δυο αυτές περιόδους εκατέρωθεν της υποθετικής ιστορικής τοmicroής Μένει να διερευνηθούν οι συγκεκριmicroένοι όροι της συνέχειας ανάmicroεσα στις τοπιακές επεmicroβάσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού και στις τοπιακές διαmicroορφώσεις του 17ου αιώνα όπως και να τονιστούν τα σηmicroεία ριζικής εκφραστικής microεταβολής Να εξεταστεί δηλαδή το θέmicroα των ιστορικών επιρροών που ασκούν τα ιταλικά παραδείγmicroατα στα νεότερά τους γαλλικά παραδείγmicroατα ή των ιστορικών υπερβάσεων που ορίζουν τα δεύτερα

του Διαφωτισmicroού laquoΣτις αρχές του 17ου αιώνα κατά την περίοδο που δίκαια ή άδικα την αποκαλούν microπαρόκraquo σηmicroειώνει ο Foucault στο κείmicroενο του Οι Λέξεις και τα Πράγmicroατα Αθήνα 1986 σ 89 Είναι βέβαια χαρακτηριστικό πως ο G Deleuze αντίθετα από τον Foucault χρησιmicroοποιεί ανενδοίαστα για την ίδια περίοδο του 17ου αιώνα τον όρο laquomicroπαρόκraquo 251 Los Reyes οι βασιλείς στα Ισπανικά Αναφορά στον διασηmicroότερο ίσως από τους πίνακες του Diego de Silva Veacutelazquez στον πίνακα Las Meninas (1656) τον οποίο χρησιmicroοποιεί ο Foucault ως πολιτιστικό καλλίτερα laquoεπιστηmicroικόraquo παράδειγmicroα ανάλυσης στο έργο του Les Mots et les Choses Στον πίνακα αυτό οι Ισπανοί βασιλείς Φίλιππος ο Δ΄ και Μαριάννα απουσιάζουν ως σαφής απεικόνιση Εξακολουθούν εντούτοις να αποτελούν το καθοριστικό κέντρο της υποκρυπτόmicroενης αναφοράς σε σχέση microε το οποίο συγκροτείται η εικονιστική δοmicroή του ζωγράφου της αυλής Veacutelazquez Πρβλ επιπλέον σχόλια στη συνέχεια όπως και Μ Foucault στο προηγούmicroενο σσ 27-44 κεφ laquoΟι Ακόλουθεςraquo Στην τελευταία παράγραφο του κεφαλαίου αυτού στη σελίδα 44 ο συγγραφέας δηλώνει πως θεωρεί τον προηγούmicroενο πίνακα ως γενικό υπόδειγmicroα της κλασσικής παράστασης και laquoτου χώρου που διανοίγειraquo Σε αυτήν laquoτο υποκείmicroενο έχει υποστεί έκλειψηraquo Εντούτοις το υποκείmicroενο αυτό είναι εκείνο που θεmicroελιώνει την παράσταση και τον χώρο της και εκείνο προς το οποίο η κανονιστική πρόθεση της παράστασης αποτείνεται ως συνθήκη επιβολής Αξίζει βέβαια να συσχετίσουmicroε τις παρατηρήσεις του Foucault microε τις ανάπτυξη των απόψεων microας για την προοπτική γεωmicroετρία στα παραδείγmicroατα της ανεστραmicromicroένης βυζαντινής προοπτικής και της αναγεννησιακής prospettiva artificialis Για την ανάλυση του Foucault ο J G Merquior σηmicroειώνει microια σειρά από αντιρρήσεις για να καταλήξει πως laquoκατά βάθος ο Foucault δεν lsquoδιαβάζειrsquo τις Κυρίες επί των Τιmicroών αλλά microάλλον επιδίδεται σε microια ανάγνωση του πίνακα microέσω της οποίας προβάλει πάνω του ένα βασικό αξίωmicroα της θεωρίας τουraquo Πρβλ J G Merquior Foucault Αθήνα 2002 σ 80 Πρβλ και άποψη της S Alpers laquoInterpretation without Representation or the viewing of Las Meninasraquo Περ Representations no 1 Berkeley 1983- σσ 30-42 252 Η σύλληψη και η κατανόησή τους υπονοεί τη διεισδυτικότερη γνώση του συνθετικού εγχειρήmicroατος 253 Πρβλ ΑS Weiss Miroirs de lrsquo infini Le jardin agrave la franccedilaise et la meacutetaphysique au XVIIe siegravecle Παρίσι 1992

421 Οι ιστορικοί φορείς της εκφραστικής συνέχειας των Ιταλικών και Γαλλικών προτύπων διαmicroόρφωσης του τοπίου Η Ευρώπη254 σε όλο το διάστηmicroα από τον 15ο αιώνα microέχρι και την περίοδο που εξετάζεται σε αυτό το κεφάλαιο αποτελεί χώρο συνεχών και εντονότατων ανταλλαγών ανάmicroεσα στους πληθυσmicroούς της

Πολλές από τις ανταλλαγές αυτές επιβάλλονται από τους πολέmicroους και τις βίαιες microετακινήσεις πληθυσmicroών Αλλά ακόmicroη και κάτω από βίαιες αναγκαστικές συνθήκες οι σχέσεις πολιτιστικής και πολιτισmicroικής microεταφοράς είναι σηmicroαντικές Παράλληλα εντείνεται διαρκώς η προσωπική επικοινωνία ανάmicroεσα στους λόγιους από διαφορετικές εθνότητες και η απρόσωπη επικοινωνία η οποία καθίσταται ολοένα και πυκνότερη microέσα από την τυπογραφική δραστηριότητα Η διάδοση των αρχιτεκτονικών απόψεων αλλά και των απόψεων για την τέχνη των κήπων φαίνεται πως ωφελείται εξαιρετικά όπως επισηmicroάνθηκε ήδη από το τελευταίο αυτό είδος των πολιτιστικών ανταλλαγών που αναπτύσσονται microέσω της εκδοτικής δραστηριότητας Σε όλη την περίοδο από τις αρχικές εκφράσεις της Αναγέννησης έως και την περίοδο που εξετάζεται εντείνεται επίσης η συνήθεια των ηγεmicroόνων ή των εκκλησιαστικών αρχόντων να προσεταιρίζονται την ποιότητα υψηλών διανοητών και καλλιτεχνών ακόmicroη και αν πρόκειται να τους εισάγουν στις χώρες τους κατά τρόπο ανάλογο microε τα χειρόγραφα τις σηmicroαντικές εκδόσεις ή τα καλλιτεχνικά αντικείmicroενα

Ο ιταλικός νεοπλατωνισmicroός και η ίδρυση της Accademia Platonica συνδέονται microε την αφετηριακή για τον ιταλικό ουmicroανισmicroό άφιξη στη Φλωρεντία του Γεώργιου Πλήθωνα Ο Leonardo da Vinci αποστέλλεται ως πολιτιστικό δώρο στον Ludovico Sforza Δούκα του Μιλάνο πριν ξενιτευτεί αργότερα για να εργαστεί ως καλλιτέχνης και microηχανικός στην αυλή του βασιλιά Francois Ι της Γαλλίας Ένας Γάλλος microηχανικός έmicroπειρος στην κατασκευή υδραυλικών microουσικών οργάνων ο Claude Venard σε microια πορεία αντιδανείου εργάζεται στις τοπιακές διαmicroορφώσεις της ιταλικής Villa drsquo Este Ένας Φλαmicroανδός ζωγράφος o Giusto Utens αναλαmicroβάνει να εικονίσει στις περίφηmicroες lunette τις επαύλεις και τους κήπους των Μεδίκων Ο Γάλλος Jacques Lemercier Πρώτος Αρχιτέκτονας του Βασιλέως Louis XIII που ασχολείται επίσης microε τον αστικό σχεδιασmicroό και τον σχεδιασmicroό κήπων έχει εκπαιδευτεί στη Ρώmicroη Ο Ιταλός γλύπτης και αρχιτέκτονας της εποχής του Baroque Giovanni Lorenzo Bernini δηmicroιουργός της πλατείας του Αγίου Πέτρου προσλαmicroβάνεται από τον Louis XIV το Νοέmicroβριο του 1665 στα πλαίσια microιας συνεργασίας που τελικά αποβαίνει άκαρπη προκειmicroένου να ασχοληθεί microε το σχεδιασmicroό του Λούβρου255 Ο Reneacute Descartes περιοδεύει την κεντρική και Δυτική Ευρώπη αναζητώντας πολεmicroικές περιπέτειες και πνευmicroατικά ερεθίσmicroατα και καταλήγει να εξάγει τη συνολική του παιδεία και τις συγκεκριmicroένες φιλοσοφικές του απόψεις στον ευρωπαϊκό βορρά όπου φθάνει ως εκπαιδευτής της βασίλισσας της Σουηδίας Χριστίνας 422 Οι βασιλικοί οίκοι και η υψηλή πολιτιστική αξιολόγηση του τοπίου Τέλος τα πολιτιστικά πρότυπα ιδιαίτερα τα κηποτεχνικά και τοπιοτεχνικά πρότυπα που συνδέονται microε τις επαύλεις και τα ανάκτορα των ηγεmicroόνων microεταφέρονται ακολουθώντας τα microέλη των βασιλικών οίκων όταν αυτά αναλαmicroβάνουν τη διοίκηση νέων κρατών ή όταν microετακινούνται στα πλαίσια βασιλικών γάmicroων

Ο Γουλιέλmicroος της Οράγγης Stadtholder Κυβερνήτης της Ολλανδίας όταν microετακινείται από τις Κάτω Χώρες προκειmicroένου να δεχθεί ως William ΙΙΙ το στέmicromicroα της Βρετανίας microεταφέρει στα αγγλικά νησιά την αγάπη του για τους κήπους του Baroque την αναφορά στη τοπιακή διαmicroόρφωση του ολλανδικού ανακτόρου του Het Loo όπως και την επιρροή της ζωγραφικής τοπίου των Κάτω Χωρών Ο Κάρολος ο VII βασιλιάς της Ισπανίας όταν προσθέτει στο αρχικό στέmicromicroα του αυτό της Νάπολης και Σικελίας microεταφέρει στους κήπους του νέου ανακτόρου του στην Caserta της Ιταλίας την ανάmicroνηση από τους αυτοκρατορικούς κήπους

254 Ορθότερα η Ευρώπη και ο διαρκώς διαστελλόmicroενος χώρος των εδαφικών ανακαλύψεων και της αποικιακής της επέκτασης 255 Η λύση αυτής της συνεργασίας προς χάριν του Γάλλου αρχιτέκτονα Claude Perrault υποδεικνύει την κάmicroψη της επιρροής των ιταλικών προτύπων στη γαλλική επικράτεια Διαθέτουmicroε όmicroως πραγmicroατοποιηmicroένη από τον Bernini microια εξαιρετική για την παρουσίαση των εκφραστικών τάσεων του ιταλικού Baroque προτοmicroή του βασιλιά Ήλιου όπως και τον έφιππο ανδριάντα του Πρβλ J Rykwert The First Moderns The Architects of the Eighteenth Century Massachusetts 1987 σσ 39-47

της Ισπανίας Την ανάmicroνηση από τους κήπους και τις τοπιακές διαmicroορφώσεις των ισπανικών ανακτόρων της La Granja στο San Ildefonso256 ή του Palacio Real στο Aranjuez

Ε44 ndash Ε45 ndash Ε46 Κατά σειρά οι τοπιακές διαmicroορφώσεις των ισπανικών ανακτόρων της La Granja στο San Ildefonso της Ισπανίας στα βόρεια της Μαδρίτης (CC) Οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του Aranjuez στα νότια της Μαδρίτης περικυκλωmicroένες πια από τον αστικό ιστό (GE) και τρίτη εικόνα οι τοπιακές διαmicroορφώσεις και το ανάκτορο της Caserta στην Ιταλία (GE)

Ανάλογους συσχετισmicroούς αποδεικνύουν και οι πορείες εισόδου των ιταλικών τοπιοτεχνικών προτύπων στον γαλλικό πολιτιστικό χώρο Ανάmicroεσα στους πολλούς τρόπους αυτής της microεταφοράς microια ρητή καταγεγραmicromicroένη συνθήκη επιρροής αναφέρεται στη διαmicroόρφωση των κήπων στα ανάκτορα των Tuileries την οποία επιβάλλει microετά την άνοδό της στο γαλλικό θρόνο η Αικατερίνη των Μεδίκων

Είναι πιθανόν η Αικατερίνη να ευθύνεται για την αιmicroατηρότατη σφαγή257 της νύχτας του Αγίου Βαρθολοmicroαίου Υπήρξε όmicroως σίγουρα η υπεύθυνη για τη microεταφορά του πνεύmicroατος του ιταλικού φλωρεντινού microανιερισmicroού στη Γαλλική πρωτεύουσα Αυτή είναι που αποφασίζει την κατασκευή του πρώτου ανακτόρου των Tuileries του Κεραmicroεικού και των

256 Που σχεδιάστηκε στην τελική του microορφή από τον Ιταλό αρχιτέκτονα και σχεδιαστή σκηνικών τον Filippo Juvarra 257 Σύmicroφωνα microε την άποψη του γιου της και άτυχου συmicroβασιλέα της Charles IX και τις απόψεις πολλών ιστορικών

κήπων που το συνοδεύουν Οι γαλλικοί κήποι της εποχής της αποτυπώνονται στους περίφηmicroους για την ιστορία της ευρωπαϊκής τέχνης Τάπητες των Valois τις Tappiseries des Valois που περιγράφουν microαζί microε τους αλληγορικούς πίνακες του Antoine Caron τους αφιερωmicroένους στον Θρίαmicroβο των Εποχών Les Triomphes des Saisons τις περίφηmicroες εορτές στην αυλή των Valois την περίοδο της βασιλείας της Αικατερίνης258 Εορτές που microεγάλο microέρος τους εξελίσσεται στις τοπιακές εκείνες διαmicroορφώσεις οι οποίες αναπτύσσονται γύρω από τα ανάκτορα και τους βασιλικούς πύργους

Ε47 Αριστερά Tapisserie των Valois που περιγράφει χορό στους κήπους των ανακτόρων του Κεραmicroικού στα 1573 προς τιmicroήν Πολωνών διπλωmicroατικών αποσταλmicroένων Στο κέντρο της παράστασης η Αικατερίνη των Μεδίκων ντυmicroένη στα microαύρα (PD) Ε48 Δεξιά Γιορτή στη Bayonne Προσχέδιο του Antoine Carons για tapisserie που περιγράφει τις εορταστικές εκδηλώσεις κατά τη συνάντηση των βασιλικών αυλών των Valois και των Αψβούργων στους βασιλικούς κήπους στη Bayonne στα 1565 Καθώς οι αυλικοί καmicroακώνουν το ψεύτικο κήτος κόκκινο κρασί ξεπηδά από τις laquoπληγέςraquo (PD)

Την Αικατερίνη και τους γιους της διαδέχεται στον γαλλικό θρόνο ο Ερρίκος της

Ισπανικής Ναβάρας ως Henrie IV της Γαλλίας259 Παντρεύεται σε δεύτερο γάmicroο microια άλλη Ιταλίδα την Marie de Medici κόρη του microεγάλου δούκα της Τοσκάνης και γιαγιά του Louis XIV η οποία εντείνει την ιταλική πολιτιστική επιρροή στη γαλλική αυλή συνδέοντας το όνοmicroά της microε το Palais de Luxembourg και τους κήπους του

258 Οι τάπητες αυτοί περιγράφουν εορτές οι οποίες οργανώνονταν microε την ευκαιρία διπλωmicroατικών συναντήσεων microεγάλης πολιτικής σηmicroασίας Πρβλ F Yates The Valois Tapestries Λονδίνο 1999 259 Μετά το θάνατο του Charles IX το θάνατο της microητέρας του Αικατερίνης των Μεδίκων και τη δολοφονία του αδελφού του και διαδόχου του του Henrie III de Valois

Ε49 Κήποι ndash κεντήmicroατα jardins de broderie στον πύργο του Villandry στο Indre et Loire (CC) Προκειmicroένου να γίνει κατανοητή η βασιλική γενεαλογία των κήπων του γαλάζιου αίmicroατος και η σηmicroασία τους για την τοπιοτεχνία του Baroque πρέπει να τονιστεί πως οι κήποι του ανακτόρου του Κεραmicroεικού των Tuileries είναι το επαγγελmicroατικό περιβάλλον και ταυτόχρονα το αρχικό εκφραστικό πρότυπο microέσα στο οποίο microεγαλώνει ο δηmicroιουργός των σηmicroαντικότερων γαλλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων του 17ου αιώνα ο Andreacute Le Nocirctre αφού ο πατέρας του και ο παππούς του είναι βασιλικοί κηπουροί των Tuileries

Τόσο ο Le Nocirctre όσο και ο σηmicroαντικότερος αποδέκτης του έργου του ο Louis XIV αναπτύσσονται εποmicroένως σε ένα κοινό περιβάλλον τοπιακής παιδείας microε προέλευση ιταλική Παιδείας λεπτοmicroερέστερης για τον πρώτο γενικότερης για τον δεύτερο η οποία συνδέει τις διαmicroορφώσεις των κήπων όχι απλά microε τη βασιλική πολυτέλεια αλλά microε την προβολή της βασιλικής κρατικής ισχύος laquoΗ Υψηλότης σας γνωρίζειraquo τονίζει ο Jean-Baptiste Colbert γενικός επιθεωρητής των οικονοmicroικών του Βασιλιά Ήλιου συmicroβουλεύοντας τον microονάρχη laquoπως microε εξαίρεση τις ξεχωριστές πράξεις του πολέmicroου τίποτα δεν σφραγίζει τόσο το microεγαλείο και το πνεύmicroα των ηγεmicroόνων όσο τα κτήρια και όλοι οι επιγενόmicroενοι σχηmicroατίζουν άποψη γι΄ αυτούς microε microέτρο αυτά τις υπέροχες οικίες που (οι ηγεmicroόνες) όρθωσαν στη διάρκεια της ζωής τουςraquo260 Οικίες βασιλικές βέβαια ανάκτορα ανάλογα των Βερσαλλιών που αποτελούσαν κέντρα αντίστοιχα microεγαλοπρεπών τοπιακών διαmicroορφώσεων

260 Ο Colbert γράφει το γράmicromicroα αυτό το 1665 ενόσω η κατασκευή των Βερσαλλιών βρίσκεται σε εξέλιξη τονίζοντας τους φόβους του για το αποτέλεσmicroα και προτρέποντάς τον Louis XIV να επιmicroείνει στην ποιότητα των κατασκευών laquoΤι κρίmicroαraquo συνεχίζει laquoο microεγαλύτερος βασιλιάς και ο περισσότερο ενάρετος αυτός που διαθέτει την αρετή εκείνη που κάνει τους microεγαλύτερους ανάmicroεσα στους ηγεmicroόνες να κριθεί microε το microέτρο των Βερσαλλιώνraquo Από C Santini Il giardino di Versailles Natura artificiomodello Bologna 2007 σ 71

43 Η εκφραστική συνέχεια και η διαφοροποίηση των Ιταλικών και των Γαλλικών προτύπων διαmicroόρφωσης του τοπίου Στους κήπους τους οποίους ο Le Nocirctre σχεδιάζει για τον βασιλιά τα microέλη της αυλής και την ανερχόmicroενη αστική τάξη261 κάποιοι από τους συνθετικούς τρόπους της παλαιότερης ιταλικής κηποτεχνίας διατηρούνται κάποιοι εφαρmicroόζονται σε περιορισmicroένη κλίmicroακα επιmicroέρους επεισοδίου ενώ άλλοι εξελίσσονται και αποκτούν κλίmicroακα ένταση και λαmicroπρότητα την οποία ποτέ πριν δεν είχαν προσεγγίσει Ε410 και Ε411 Diego de Silva Veacutelasquez Las Meninas Οι Ακόλουθες 1656 Ο συνολικός πίνακας αριστερά (PD) και η λεπτοmicroέρεια του βασιλικού ζεύγους (PD) απεικονισmicroένου στον καθρέφτη του βάθους Όπως στον πίνακα έτσι και στις τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque ο κυρίαρχος microονάρχης πίσω από τα νώτα του microέσου θεατή φαίνεται να αποτελεί τον ουσιαστικό κεντρικό αποδέκτη της διαmicroόρφωσης 431 Η γεωmicroετρική οργάνωση των κατόψεων και η εφαρmicroογή της συmicromicroετρίας Η αντίληψη της γεωmicroετρικής οργάνωσης των κατόψεων για παράδειγmicroα όπως και της γλυπτικά κλαδεmicroένης φυτικής microάζας παραmicroένει και εξελίσσεται microε τέτοια έmicroφαση ώστε να περιγράφεται microε έναν χαρακτηρισmicroό απόλυτα microη φυσικό συνώνυmicroο της λεπτότατης επεξεργασίας Jardins de broderie κήποι-κεντήmicroατα θα αποκληθούν όπως ήδη έχει σηmicroειωθεί τα τmicroήmicroατα εκείνα των τοπιακών διαmicroορφώσεων τα οποία διατηρούν microια λεπτότατη και απόλυτη σχηmicroατοποίηση της φύτευσης

Σύmicroφυτη microε την αντίληψη της γεωmicroετρικής οργάνωσης παραmicroένει η αντίληψη της συmicromicroετρίας που εφαρmicroόζεται και σε επιmicroέρους τmicroήmicroατα στους κήπους-κεντήmicroατα ή στα επιmicroέρους πλατώmicroατα στις δεξαmicroενές και τις διαmicroορφώσεις του νερού στη διάταξη των chacircteaux και των άλλων κτηριακών κατασκευών που εντάσσονται στη σύνθεση του τοπίου

261 Ενδεικτικά τις Βερσαλλίες για τον Louis XIV το Chantilly για τον θείο του microονάρχη τον Grand Condeacute το Vaux-le-Vicomte για τον Nicolas Fouquet και τις διαmicroορφώσεις στο Chacircteau de Sceaux για τον αντίπαλο και διάδοχο του Fouquet τον Jean Baptiste Colbert Αλλά ο τοπιακός σχεδιασmicroός εκ microέρους του Le Nocirctre επεκτείνεται και πέρα από τα γαλλικά σύνορα Πρβλ αναφορές στη συνέχεια

Στις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque όmicroως πολύ περισσότερο από όσο στις διαmicroορφώσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού οι επιmicroέρους συmicromicroετρικές οργανώσεις των τmicroηmicroάτων της σύνθεση υποβάλλονται σε microια ενιαία κεντρικά οργανωmicroένη συmicromicroετρική διάταξη αποφασισmicroένη να καθορίσει την microεγαλοπρέπεια του κεντρικού συνθετικού άξονα και τη σχέση της όρασης του παρατηρητή microε απώτατα σηmicroεία θέας

Η αmicroεσότερη και σηmicroαντικότερη ταυτόχρονα παρατήρηση για την περιγραφή αυτών των διατάξεων αναφέρεται στην ισχύ και στο εξαιρετικά microεγάλο microήκος που αποκτά αυτός ο κεντρικός άξονας συγκριτικά microε τις διαmicroορφώσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού Μήκος το οποίο όπως υποδεικνύουν οι microελετητές τείνει να διαφύγει από την πεπερασmicroένη αντίληψη καθώς χάνεται στον ορίζοντα σκοπεύοντας προς το άπειρο Ακολουθώντας προηγούmicroενο σχόλιο της διερεύνησης πρέπει να επαναλάβουmicroε πως ο υποθετικός παρατηρητής δεν microπορεί να περιοριστεί στην πεπερασmicroένη συνθήκη του κοινού περιπατητή επισκέπτη Αντιστοιχεί microάλλον στο Υποκείmicroενο του ελέγχοντος λόγου ή έστω του κυρίαρχου microονάρχη ο οποίος πίσω από τα νώτα του ταπεινού σηmicroερινού θεατή εξακολουθεί να αποτελεί όπως και στην περίπτωση των Ακολούθων της Πριγκίπισσας262 τον ουσιαστικό κεντρικό αποδέκτη της τοπιακής διαmicroόρφωσης 432 Ο εγκλεισmicroός των τοπιακών διαmicroορφώσεων Στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα η συνήθεια των ιταλικών κηποτεχνηmicroένων περίκλειστων χώρων των τοπιακών stanze διατηρείται αποσπασmicroατικά αλλά η κύρια συνθετική πρακτική είναι αυτή της εκτεταmicroένης ακολουθίας χώρων ανοικτών microεταξύ τους οι οποίοι αναπτύσσονται γραmicromicroικά κατά τρόπο αξονικό τονίζοντας την επιβολή της microεγάλης κλίmicroακας των διαmicroορφώσεων πάνω στη ανθρώπινη διάσταση Ένας άλλος εγκλεισmicroός εmicroφανίζεται όmicroως πολύ microεγαλύτερης κλίmicroακας προκειmicroένου να ορίσει πλευρικά το ενιαίο συνθετικό σύνολο έτσι ώστε η έmicroφαση του κατά microήκος άξονα και της κεντρικής ως προς αυτόν συmicromicroετρίας να επιτείνεται Ο εγκλεισmicroός αυτός microπορεί να επιτυγχάνεται όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte microε την ευφυή ερmicroηνεία του αρχικού αναγλύφου του εδάφους και την αναπροσαρmicroογή του microε χωmicroατουργικές εργασίες Αλλά πραγmicroατοποιείται επίσης χάρις στην πλαισίωση microε πυκνότατη φύτευση είτε αυτή παράγεται microε ενίσχυση της προϋπάρχουσας όπως πάλι στην περίπτωση του Vaux le Vicomte είτε microε την εξ αρχής φύτευση όπως στην περίπτωση των Βερσαλλιών

Στα περισσότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα η σύνθεση των microικρών σχετικά τοπιακών διαmicroορφώσεων είναι στις περισσότερες περιπτώσεις ανοικτή στρέφεται προς έναν πολύ microεγαλύτερο περιβάλλοντα χώρο Ο χώρος αυτός ως ζωντανό σύνολο σχέσεων πέρα από την έπαυλη και τους κήπους της όπως στα παραδείγmicroατα γύρω από τη Φλωρεντία εντάσσεται στην τοπιακή ερmicroηνεία microέσω του επιλεγmicroένου τρόπου θέασης Μέσω της από απόσταση δηλαδή επιλεγmicroένης οπτικής συσχέτισης η οποία αναφέρεται στο περιβάλλον σύνολο όπως αυτό υπάρχει πέρα από τη διαmicroόρφωση περιλαmicroβάνοντας βέβαια φυσικά ή κατασκευασmicroένα σηmicroεία αναφοράς Στα παραδείγmicroατα του Baroque αντίθετα οι τοπιακές διαmicroορφώσεις αποφασίζουν να καταστούν microε έmicroφαση αυτοαναφορικές όπως microόλις προηγούmicroενα σηmicroειώθηκε Επιλέγουν αντί για τη σκηνογραφική ενσωmicroάτωση στο περιβάλλον τοπιακό υπόβαθρο την εφαρmicroογή microιας αποσπασmicroένης από το εξωτερικό περιβάλλον σκηνογραφικής συγκρότησης η οποία να εξασφαλίζει τον πλήρη εσωτερικό έλεγχο Έτσι στο Vaux le Vicomte η συνολικότερη αντίληψη της σύνθεσης από τη νότια όψη του πύργου υποτάσσεται σε microια κεντρική γραmicromicroική στόχευση που αναφέρεται microε έmicroφαση σε έναν κύριο τρόπο θέασης προς το βάθος της διαmicroόρφωσης και τον ουρανό Στις Βερσαλλίες πάλι η θέα των κήπων από τον εξώστη του πρώτου ορόφου του ανακτόρου δεν επιτρέπει καν τη συνολική επισκόπηση της αλληλουχίας των διαmicroορφώσεων αλλά υποχρεώνει σε τmicroηmicroατικές διαδοχικές προσεγγίσεις καθορισmicroένες από την αξονική πάντα οργάνωση Τόσο στην πρώτη όσο και στη δεύτερη περίπτωση πύργος και ανάκτορα συνιστούν το

262 Στον πίνακα του Veacutelazquez Las Meninas Βλ και προηγούmicroενα

ενδιάmicroεσο αρχιτεκτονικό στοιχείο microέσω του οποίου διέρχεται ο επισκέπτης προκειmicroένου να ελεγχθεί η κίνηση και η εποπτεία του χώρου

Στους προηγούmicroενους χειρισmicroούς εγκλεισmicroού η νεότερη θεωρητική διερεύνηση προσθέτει microια επιπλέον συνθήκη αυτήν η οποία πραγmicroατοποιείται όταν microια επιφάνεια κάmicroπτεται Ο Gilles Deleuze ερευνώντας την περίοδο του Baroque επιmicroένει όπως θα αναλυθεί εκτενέστερα στην συνέχεια στον προσδιορισmicroό των laquoσηmicroείων καmicroπήςraquo τα οποία microπορούν να επιτείνουν την εσωστρέφεια microορφικών σχηmicroατισmicroών263 Ο Deleuze δεν αναφέρεται βέβαια σε τοπιακές διαmicroορφώσεις Εντούτοις οι τοπιοτεχνήσεις της εποχής που εξετάζει επισηmicroαίνουν άλλοι ερευνητές επιmicroένουν να laquoκάmicroπτονταιraquo προς το εσωτερικό τους συνήθως microε τρόπο άδηλο ελέγχοντας την κίνηση και την όραση του περιπατητή 433 Οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque ως γιγαντιαίες σκηνογραφικές κατασκευές

Ε412 Η αmicroφιθεατρική διαmicroόρφωση των κήπων Boboli στο Oltrarno στην Φλωρεντία Αναπαράσταση του 18ου αιώνα (PD) Έχει ήδη υποδειχθεί πως οι τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque είναι συνήθως εξαιρετικά microεγαλύτερες από αυτές της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού ενώ επιπλέον εmicroφανίζονται microε έmicroφαση αυτοαναφορικές σε σχέση microε τις προηγούmicroενες και συγκροτηmicroένες σκηνογραφικά microε τρόπο που επιτείνει την αυτοαναφορική στραmicromicroένη προς το εσωτερικά σύνθεσή τους

Η χρήση ορολογίας συναφούς microε το θέατρο για την περιγραφή των τοπιακών διαmicroορφώσεων του 17ου αιώνα δεν είναι βέβαια microεταφορική Οι δηmicroιουργοί τους όπως και οι βασιλικές αυλές αντιmicroετώπιζαν αυτούς τους χώρους ως το πολιτικό και πολιτιστικό θέατρο όπου η καθηmicroερινότητά τους έπρεπε να υποδυθεί

263 Για την έντεχνη κάmicroψη των microορφωmicroάτων προς το εσωτερικό τους η οποία προσδιορίζεται από τα σηmicroεία καmicroπής όπως την εξετάζει ο Gilles Deleuze στο έργο του Le Pli Η Πτύχωση αλλά και για τη δυνατότητα συσχετισmicroού αυτής της θεώρησης microε τη συνθήκη συνθετικού εγκλεισmicroού του γαλλικού κήπου της εποχής του Baroque βλ αναλυτικότερο σχολιασmicroό στη συνέχεια

ρόλους συγκεκριmicroένης συmicroπεριφοράς και να ενσωmicroατωθεί σε τελετές και εορταστικά σχήmicroατα σκηνοθετηmicroένα από εξειδικευmicroένους τελετάρχες που συνεργάζονται στενά microε δραmicroατουργούς και ηθοποιούς264 Έτσι τα κτήρια και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου αποβαίνουν το microόνιmicroο σκηνικό πλαίσιο το οποίο υποδέχεται τις επιmicroέρους δράσεις ή τα συνολικότερα τελετουργικά εορταστικά και θεατρικά σχήmicroατα Επιτρέπει σε αυτές τις πολυποίκιλες δράσεις να αναπτυχθούν και επιτείνει τη microεγαλοπρέπειά τους Με ειδικότερο τρόπο αποτελεί συνηθισmicroένη πρακτική στις αρχές ιδιαίτερα της περιόδου που εξετάζεται να προσθέτουν πραγmicroατικά σκηνικά στο χώρο των κήπων όπως για παράδειγmicroα στο καταληκτικό σηmicroείο του κεντρικού συνθετικού άξονα ώστε η όραση να εκτείνεται προοπτικά παραmicroένοντας εντούτοις εγκλωβισmicroένη στο ελεγχόmicroενο εσωτερικό της τοπιακής διαmicroόρφωσης

Ε413 Οι κήποι του Chantilly ως θεατρικός χώρος που αποκαλύπτεται στην ελέγχουσα όραση του Βασιλιά-Ήλιου Από την εντυπωσιακή για την ιστορική της αληθοφάνεια κινηmicroατογραφική ταινία Franccedilois Vatel του Roland Joffeacute (2000 ndash του συγγραφέα)

laquoΣτα microέσα του 17ου αιώνα δηmicroοσιεύονται δυο γαλλικές πραγmicroατείες για την τέχνη των κήπωνraquo σηmicroειώνουν οι Steenbergen και Reh265 Η πρώτη που έχει τον τίτλο laquo΄Le jardin de plaisir΄ (΄Ο Κήπος Της Χαράς΄) στα 1651 ήταν γραmicromicroένη από τον Andreacute Molletraquo Η δεύτερη που αποδίδεται στον πατέρα του τον Claude Mollet αρχικηπουρό του βασιλιά έχει τον τίτλο laquo΄Theacuteacirctre des plans et jardinages΄ (΄Θέατρο σχεδίων και κηπουρική΄) δηmicroοσιεύεται το 1652 microετά τον θάνατό του και είναι αφιερωmicroένη στον Andreacute Le Nocirctreraquo

Η σκηνογραφία που επιβάλλεται εντέλει στην τοπιακή θεώρηση του Baroque είναι αυτή microιας ελεγκτικής θέασης κατά το δυνατόν συνολικής όπου η διαδοχή των επιmicroέρους τmicroηmicroάτων οδηγεί βαθmicroιαία στην αποθέωση της πολιτιστικής microεγαλοπρέπειας στην κατrsquo ουσίαν αποθέωση του βασιλικού microεγαλείου του microονάρχη ο οποίος απευθύνεται στη σκηνή από το σηmicroείο του κεντρικού laquoθεωρείουraquo του διευρυmicroένου αυτού θεάτρου από τη θέση του κεντρικού σηmicroείου θέας Η σκηνικότητα των Ιταλικών επαύλεων εmicroφανίζει σε κάποιες περιπτώσεις ανάλογη διάθεση Ποτέ όmicroως microε αυτήν την ένταση και την εmicromicroονή του συνολικού εγκλεισmicroού στο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο τοπιακό τέχνηmicroα Στην παλλαδιανή άλλωστε εκδοχή της Villa Rotonda η πρόσβαση προς το τοπίο microολονότι κεντρική κατά τις εξόδους από την έπαυλη εmicroφανίζεται ως περίπου ισότιmicroη πολλαπλότητα θέασης προς ένα περιβάλλον φυσικό 266

264 Ο Μολιέρος όπως σηmicroειώνεται στη συνέχεια συmicromicroετέχει στις εορτές των εγκαινίων του Veaux le Vicomte παρουσιάζοντας στους χώρους των διαmicroορφώσεων ένα νέο θεατρικό έργο του ενώ τρία από τα γνωστά έργα του παρουσιάζονται για πρώτη φορά στους χώρους των Βερσαλλιών Πρβλ P-A Laplaude The Gardens of Versailles Λονδίνο 1995 σσ 21-31 Πρόκειται για τα έργα Les Facirccheux Tartuffe και Le Mariage Forceacute 265 Πρβλ C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 145 266 Είναι χαρακτηριστική στην εκδοχή της Villa Rotonda η έλλειψη του συγκροτηmicroένου συνοδευτικού κήπου ο οποίος στις περισσότερες περιπτώσεις τοπιακών διαmicroορφώσεων της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού συmicroπληρώνει ως ενδιάmicroεσος τη σχέση ανάmicroεσα στο κτήριο και στο περιβάλλον τοπίο

434 Η κεντρική παρουσία του ηγεmicroόνα χαρακτηριστική των τοπιακών απόψεων του 17ου αιώνα Γεωmicroετρική οργάνωση και τονισmicroός των συmicromicroετρικών διατάξεων εγκλεισmicroός των διαmicroορφώσεων σκηνογραφικός επαναπροσδιορισmicroός του εσωτερικού τους χώρου όλες αυτές οι συνθήκες τοπιακής οργάνωσης σκοπό έχουν να ενισχύσουν τον έλεγχο του τοπίου από την κυρίαρχη κεντρική θέση όρασης Σκοπό έχουν να επιβάλλουν microια συγκεκριmicroένη άποψη ηγεmicroονικού ελέγχου η οποία υπερβαίνει κατά πολύ τα παλαιότερα συγγενή αναγεννησιακά παραδείγmicroατα Επιπλέον διαφοροποιείται ριζικά από τα τοπιακά ήθη τα οποία εισηγείται ήδη από την περίοδο του 17ου αιώνα η εν πολλοίς φυσιοκρατική περιγραφική ολλανδική ζωγραφική τοπίου267

Αλλά η εντονότερη αντίθεση προς την κεντροθετηmicroένη αυτή αντίληψη αναφέρεται microάλλον στη ριζική διαφορά της από τη νεωτερική προσέγγιση Στην εmicroπειρία των δυο τελευταίων αιώνων η γεωmicroετρική κανονικότητα τείνει microε microεγαλύτερη ή microικρότερη αποφασιστικότητα να παραγκωνιστεί σε όφελος της ελευθερίας της όρασης και ακόmicroη περισσότερο σε όφελος της ελευθερίας της κίνησης microέσα στο τοπίο Στα ακραία νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα το τοπίο δεν κατασκευάζεται ούτε παρίσταται πλέον ως υπόβαθρο επιβεβληmicroένων κινήσεων αλλά αντιmicroετωπίζεται ως πεδίο εκδήλωσης microιας αυτεξούσιας και εποmicroένως συχνά απρόβλεπτης δυναmicroικής Ο περιπατητής εmicroφανίζεται έτοιmicroος να αποδεχθεί τη βύθισή του σε ένα σαγηνευτικό και πιθανόν επίφοβο τοπιακό υποδοχέα microε τον ίδιο περίπου τρόπο microε τον οποίο το κοινό της ζωγραφικής του ύστερου Ροmicroαντισmicroού αποδέχτηκε τους νεφελώδεις πίνακες του William Turner Στους πίνακες αυτούς η εmicromicroονή στο φυσικό υπόβαθρο εντείνεται Όχι απλά γιατί τα πρόσωπα υποβαθmicroίζονται ή απουσιάζουν αλλά πολύ περισσότερο γιατί η δυναmicroική απόδοση φυσικών διεργασιών στα όρια της αφαίρεσης θέτει υπό αίρεση τη στατική θεώρηση άρα και τον κεντρικό πολιτιστικό έλεγχο του θέmicroατος

Η αγωνία αυτής της φυγόκεντρης τοπιακής θεώρησης γίνεται ίσως σαφέστερη σε παλαιότερες microεταβατικές παραστατικές προσεγγίσεις στους πίνακες του πρώιmicroου Ροmicroαντισmicroού Στο εικαστικό εγχείρηmicroα του Eugegravene Delacroix στην περιγραφή του για την Καταστροφή της Χίου για παράδειγmicroα ή στο ακόmicroη παλαιότερο πίνακα του Antoine-Jean Gros στην περιγραφή του Πεδίου της microάχης του Eylau Σε παραστάσεις δηλαδή όπου τα σώmicroατα εmicromicroένουν αλλά η σύνθεση επιχειρεί να διαφύγει πλευρικά συνεχίζοντας την παρουσία της έξω από τα πλάγια όρια του πίνακα Υποδεικνύοντας δηλαδή το συνεχιζόmicroενο εύρος του τοπίου ως τον απόλυτο τελικό φορέα της δυναmicroικής εικονιστικής δράσης

Τα τοπιακά ήθη του γαλλικού Baroque τα πρότυπα δηλαδή της οργάνωσης των κήπων όπως αυτά εmicroφανίζονται στη γαλλική ιδιαίτερα επικράτεια χαρακτηρίζονται από την κεντρική συνθήκη ελέγχου η οποία πρέπει να οριστεί ως το βασικό στοιχείο της αντίθεσής τους προς τις νεότερες ροmicroαντικές και νεωτερικές προσεγγίσεις

Με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο στη γαλλική εικονογραφία του 17ου αιώνα ζωγράφοι όπως ο Adam Frans van der Meulen268 περιγράφουν στους πίνακες τους εκτεταmicroένα τοπία microε χειρισmicroούς που θυmicroίζουν τη ζωγραφική τοπιογραφία των Κάτω Χωρών269 Αλλά οι πίνακες δεν είναι θεmicroατικά τοπιογραφικοί κατά κύριο λόγο Στο κέντρο του πίνακα έφιππη κυρίαρχη η Υψηλότης του ο στρατηλάτης microονάρχης στρέφεται υπεροπτικά προς τον θεατή υποχρεώνοντας αβίαστα το άλογό του να ανυψωθεί σε στάση dressage Η κυριαρχία πάνω στο υπέροχο ζώο που η φυσική του δύναmicroη έχει microετατραπεί microε τη συνεχή εκγύmicroναση πρώτα σε πολεmicroικό όπλο και στη συνέχεια σε ελεγχόmicroενο αισθητικά πρότυπο τονίζει σε πρώτο επίπεδο αυτό που επαναλαmicroβάνεται στο βάθος του πίνακα Επαναλαmicroβάνει δηλαδή και τονίζει την κυριαρχία πάνω στον τόπο

267 Για τη ριζική αυτή διαφορά βλ επόmicroενο κεφάλαιο Η Alpers στηρίζει την εξέταση ανάλογων αντιθέσεων στην αντίθεση ανάmicroεσα στην laquoαφηγηmicroατικήraquo αναγεννησιακής καταγωγής τάση και στην laquoπεριγραφικήraquo τάση που γεννιέται στις Κάτω Χώρες εξετάζοντας βέβαια τη διαφορά που προκύπτει στο πεδίο της ζωγραφικής Η διερεύνηση που ακολουθεί επιχειρεί να υποκαταστήσει το δεύτερο microέρος του αντιθετικού ζεύγους microε την αποδοχή του φυσικού τοπίου και την ανάπτυξη φυσικότροπων τάσεων διαmicroόρφωσης όπως αυτές που συναντούmicroε στην αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου του 18ου αιώνα Τις τάσεις αυτές εισηγείται άmicroεσα όπως υποδεικνύεται από την ιστορική ακολουθία των όρων που περιγράφουν στις ευρωπαϊκές γλώσσες το τοπίο η ολλανδική ζωγραφική τοπίου του 17ου αιώνα Πρβλ S Alpers The Art of Describing Dutch Art in the Seventeenth Century Λονδίνο 1989 268 Ή Adam Franz van der Meulen 269 Ο Meulen εξάλλου ήταν φλαmicroανδικής καταγωγής στην υπηρεσία όmicroως του Louis XIV

στο τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων που περιγράφεται ζωγραφικά ως τοπίο microάχης ή πολιορκίας ως το τοπίο της ισχύος και του ελέγχου εντέλει Ε414 Επάνω Adam Frans van der Meulen Louis XIV at the siege of Besancon O Λουδοβίκος XIV στην πολιορκία της Besanccedilon (1674 ndash Μουσείο Ermitage PD) - και κάτω Ε415 Diego Rodriguez de Silva Velaacutezquez El Conde duque de Olivares a caballo Ο Κόmicroης-Δούκας του Olivares έφιππος (1634 - Museo del Prado Μαδρίτη PD) Στους δυο πίνακες περιγράφεται η κυριαρχία πάνω στο άλογο στην εκγυmicroνασmicroένη φύση που ανορθώνεται αβίαστα Αλλά περιγράφεται επίσης η κυριαρχία πάνω στον φυσικό τόπο που microετατρέπεται σε τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων Η συσχέτιση microε το ελέγχον Υποκείmicroενο είναι στους προηγούmicroενους πίνακες κεντρική εmicroφανώς απεικονισmicroένη microάλιστα Λιγότερο επιβλητική εντούτοις από την σηmicroαίνουσα απόκρυψή του όπως αυτή υποδηλώνεται στις επίσης θριαmicroβικές χωρικά πραγmicroατοποιηmicroένες διαmicroορφώσεις των τοπίων της εποχής Στις πραγmicroατοποιηmicroένες αυτές διαmicroορφώσεις το πραγmicroατικό microέγεθος των επεmicroβάσεων ο πλούτος και η κρισιmicroότητα των κατασκευών όσο και η εκφραστική τους περιπλοκότητα αποτελούν την εποπτικά ισχυρότερη δήλωση πολιτικής και πολιτιστικής ισχύος Αυτή συγκεφαλαιώνει όλες τις άλλες επιmicroέρους

ηγεmicroονικές υποδείξεις της έκφρασης των κοινωνιών Με τόσο ισχυρό microάλιστα τρόπο ώστε η microετακίνηση του πολιτικού και οικονοmicroικού ελέγχου στον ευρωπαϊκό χώρο να υπονοεί και την αντίστοιχη microεταβολή στα κέντρα παραγωγής τοπιακών προτύπων270 435 Οι προοπτικοί κανόνες και η προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης

laquoΜπορεί έτσι να φτιάξει κάποιος τις σκιές σε έναν κήπο ώστε να αναπαριστούν microορφές διάφορες όπως microορφές δέντρων ή άλλων πραγmicroάτων Επίσης να κλαδέψει τους φράχτες των θάmicroνων ώστε microε microια συγκεκριmicroένη προοπτική αυτοί να αναπαριστούν κάποιες microορφέςraquo περιγράφει ο Reneacute Descartes271 σε microια παράγραφο χαρακτηριστική για τις συνήθειες και τους κηποτεχνικούς χειρισmicroούς της εποχής του

Έχει ήδη περιγραφεί η εφαρmicroογή της προοπτικής ως σηmicroαντικής εκφραστικής επινόησης της Αναγέννησης Έχει περιγραφεί ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως εικονιστική συνθήκη την απόδοση του τοπιακού βάθους στη ζωγραφική της περιόδου Επίσης ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως συνθήκη οργάνωσης των διαmicroορφώσεων του τοπίου τη συσχέτισή τους microε τον περιβάλλοντα χώρο και τη σκηνογραφική ένταξή τους σε αυτόν272 Στους κήπους του Baroque η χρήση της προοπτικής εξακολουθεί να αποτελεί κεντρικό εκφραστικό τρόπο της εσωτερικά συγκροτηmicroένης σκηνικής οργάνωσης Αλλά η χρήση της αποδίδοντας πλήρως τη λειτουργία των σκηνογραφικών τεχνασmicroάτων σκοπό έχει να επιτείνει την εσωτερική αυτοαναφορική ιδιαιτερότητα της τοπιακής διαmicroόρφωσης Να σύρει την αντίληψη προς την εσωτερική συνθήκη συmicroπύκνωσης η οποία επιχειρεί microε όσο το δυνατόν πειστικότερο τρόπο να επιβάλει την προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης Αν η σύγχρονη πολιτική σκέψη έχει περιγράψει την ιδεολογία ως σύστηmicroα παραστάσεων τις οποίες διαθέτει microια κοινωνία για τους όρους ζωής της παραστάσεων εν microέρει πραγmicroατικών και εν microέρει πλασmicroατικών273 στις διαmicroορφώσεις της τοπιακής σκηνογραφίας του Baroque ανακαλύπτουmicroε ιδιαίτερα πειστικά παραδείγmicroατα πλασmicroατικής ιδεολογικής κατασκευής Συγκροτηmicroένης όχι microόνο ως σύστηmicroα πολιτιστικών σχέσεων οι οποίες υποβαστάζουν microια πολιτική εξουσία αλλά και ως σύστηmicroα πραγmicroατικών διαmicroορφώσεων Πραγmicroατικών Όχι ακριβώς χειροπιαστών microε την έννοια της χειροπιαστής απτής υλικότητας Η οιονεί πραγmicroατικότητα του γαλλικού κήπου ολοκληρώνεται ως οπτική εικόνα προορισmicroένη να εξαπατήσει τον παρατηρητή ως προς την κατασκευαστική πραγmicroατικότητα του τοπίου Επιβάλει συνειδητά την οφθαλmicroαπάτη ως την τελική συνθήκη ολοκλήρωσης της αντίληψης του χώρου ndash συνειδητά για τον δηmicroιουργό της βεβαίως γιατί για τον ανυποψίαστο παρατηρητή οι χειρισmicroοί προοπτικής παρέmicroβασης στο τοπίο παραmicroένουν κρυφοί

Στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte όπως περιγράφεται αναλυτικότερα στη συνέχεια της διερεύνησης η προσπάθεια του σχεδιασmicroού είναι να παραγάγει microια πλασmicroατική συνθήκη προσέγγισης των απώτερων τmicroηmicroάτων της σύνθεσης microια πλασmicroατική συνθήκη laquoτηλεσκοπίουraquo274

Η προσπάθεια επιτελείται microε τη χρήση αυτού που microπορεί να περιγραφεί ως laquoπροοπτική υστέρησηraquo laquoperspective retardeacuteeraquo και η οποία microπορεί να εξηγηθεί microε

270 Η παρατήρηση υποδεικνύει πως η κυριαρχία των τοπιακών παραδειγmicroάτων ακολουθεί την microεταβολή των όρων της πολιτικής και οικονοmicroικής κυριαρχίας στον Ευρωπαϊκό χώρο Από την Ιταλία στην Γαλλία και τελικά στη Βρετανία 271 C Santini στο προηγούmicroενο σ 30 Κατά τη Santini το απόσπασmicroα προέρχεται από τους Cogitationes privatae και αντιστοιχεί σε αποσπάσmicroατα τα οποία αναφέρονται από τον Leibniz 272 Πρβλ προηγούmicroενο Κεφάλαιο Γ 273 Η χαρακτηριστικότερη ίσως διατύπωση αυτού του πλέγmicroατος σχέσεων οφείλεται στον Louis Althusser Σύmicroφωνα microε αυτόν laquoη ιδεολογία είναι lsquoπαράστασηrsquo της φανταστικής σχέσης του ατόmicroου microε τις πραγmicroατικές συνθήκες ύπαρξής τουraquo Πρβλ Λ Αλτουσέρ Θέσεις ειδικότερα laquoΙδεολογία και Ιδεολογικοί Μηχανισmicroοί του Κράτουςraquo Αθήνα 1977 σ 99 Πρβλ επίσης του ιδίου Για τον Μαρξ ειδικότερα σχόλια στο laquoΜαρξισmicroός και Ανθρωπισmicroόςraquo Αθήνα 1978 σσ 232-233 274 laquoΟ κύριος του κτήmicroατος όχι microόνο έβλεπε τον lsquoάπειροrsquo χώρο αλλά επίσης τον διατηρούσε υπό έλεγχο Στον πύργο βρίσκονταν στον προσοφθάλmicroιο φακό ενός τηλεσκοπίου που ήταν φτιαγmicroένο από το ίδιο το τοπίο και microε το οποίο microπορούσε να φέρει τον άπειρο χώρο κοντά στο microάτι του στο άγγιγmicroά τουraquo C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 177

απλουστευmicroένη διατύπωση ως η διεργασία αναλογικής αύξησης των διαστάσεων κατά την αποmicroάκρυνση από το σηmicroείο όρασης ώστε να αναιρεθεί η προοπτική σmicroίκρυνση

Με εκτενέστερη παρουσίαση η προηγούmicroενη χρήση των προοπτικών κανόνων υποδεικνύει την ευρύτερη περιοχή της laquoπροοπτικής αναmicroόρφωσηςraquo275 Αν η συmicroβατική θεώρηση της προοπτικής περιγράφει πως τα περισσότερο αποmicroακρυσmicroένα αντικείmicroενα ίσης διάστασης εmicroφανίζονται ως microικρότερα τότε η ζωγραφική ή η κατασκευαστική παρουσίασή τους microε παραmicroορφώσεις ακριβώς αντίθετες από αυτές που υποθέτει η συmicroβατική προοπτική θα εξασφάλιζε το απαραmicroόρφωτο της τελικής όρασης ανατρέποντας τη συνήθη αντίληψη βάθους εφόσον βέβαια το σηmicroείο όρασης παρέmicroενε σταθερό

Με microια πραγmicroατιστική βάση θεώρησης πρόκειται για την τεχνητή επιβολή της νοητικής εικόνας πάνω στην υλική έκταση του φυσικού ή microε διαφορετική διατύπωση για την επιβολή του ορατού επί της χωρικότητας και της υλικότητας276 Αν υποθετικά περιγράφαmicroε ένα ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατατετmicroηmicroένο σε έναν ορθοκανονικό κάναβο και το θεωρήσουmicroε προοπτικά τότε η προοπτική εικόνα του ορθογωνίου αντιστοιχεί σε ένα τραπέζιο ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo στο οποίο η απώτερη παράλληλη προς τον παρατηρητή πλευρά ΑrsquoΒrsquo είναι microικρότερη από την πλησιέστερη ΓrsquoΔrsquo Οι πλάγιες πλευρές ΑrsquoΔrsquo και ΒrsquoΓrsquo συγκλίνουν προς την ΑrsquoΒrsquo ενώ οι εσωτερικές χαράξεις σε ίσα microεταξύ τους διαστήmicroατα σχεδιάζονται παράλληλες προς την κεφαλή και τη βάση του τραπεζίου πλησιάζοντας τόσο περισσότερο η microια την άλλη όσο περισσότερο αποmicroακρύνονται από τον παρατηρητή Ας αντιστρέψουmicroε την κατασκευή Έστω πως το ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατασκευάζεται ως τραπέζιο microε σχήmicroα αντίστροφο προς την προοπτικά παραmicroορφωmicroένη εικόνα ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo Το νέο τραπέζιο ΑrsquorsquoΒrsquorsquoΓrsquorsquoΔrsquorsquo έχει την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo ως τη microεγαλύτερη πλευρά του και τη ΓrsquorsquoΔrsquorsquo ως την microικρότερη Οι ενδιάmicroεσες παράλληλες δεν προσεγγίζουν αλλά αποmicroακρύνονται αναλογικά όσο πλησιάζουν την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo Τότε η ανεστραmicromicroένη αυτή κατασκευή δίνει ένα σηmicroείο φυγής προς την πλευρά του παρατηρητή Κοιτώντας την παραmicroορφωmicroένη κατασκευή του τραπεζίου έχουmicroε σε κάποιο σηmicroείο τοmicroής της οπτικής δέσmicroης ένα φανταστικό είδωλο που αντιστοιχεί όmicroως σε ένα κανονικό ορθογώνιο Με το σηmicroείο όρασης υψηλότερα από το έδαφος το ορθογώνιο αυτό θα εmicroφανίζονταν να στρέφεται ως προς την πλησιέστερη προς τον παρατηρητή βάση του και να υψώνεται προς τα επάνω

Σε ένα φανταστικό επίπεδο τοmicroής εποmicroένως κάπου ανάmicroεσα στον εξωτερικό φυσικό κόσmicroο της έκτασης του res extensa και στον εσωτερικό του res cogitans της νόησης πραγmicroατοποιείται κατ΄ αναλογίαν προς την καρτεσιανή λειτουργία του καρτεσιανού αδένα του κωναρίου η αναγωγή του εκτεινόmicroενου φυσικού πράγmicroατος σε ένα σύστηmicroα νοητικά επιβεβληmicroένης κανονικότητας Η αναγωγή αυτή συντελείται microέσω της laquoπαρά φύσινraquo παρέmicroβασης στη φυσική βιολογική οπτική πρόσληψη εξηγώντας microε σαφήνεια πως η παράσταση περιλαmicroβάνεται στο πεδίο των πολιτιστικών κατασκευών και πως συνιστά βασικό microέσο ελέγχου του τοπίου βασικό microέσο υποβολής του στην τάξη των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών σχηmicroάτων και των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών συmicroβόλων και σηmicroασιών Αν ακολουθήσουmicroε microάλιστα την προσέγγιση του Michel Foucault η παράσταση αποτελεί κατά την περίοδο του 17ου αιώνα το βασικό microέσο χάρις στο οποίο η υλικότητα και η χωρικότητα υποβάλλονται σε συνθήκες κανονικοποίησης και ελέγχου Είναι microάλλον παράτολmicroο microια διερεύνηση των τοπιακών διαmicroορφώσεων έστω και προσανατολισmicroένη προς συσχετίσεις πολιτιστικές να προσπαθήσει να ταυτίσει τη βασική συνθήκη συγκρότησης του καρτεσιανού δυϊσmicroού microε τη συνθήκη της ηθεληmicroένης προοπτικής ψευδαισθησιακής παραmicroόρφωσης της laquoαναmicroόρφωσηςraquo των κήπων του Baroque

275 Η laquoαναmicroόρφωσηraquo όπως επεξηγείται αναλυτικότερα στη συνέχεια αφορά microια συγκεκριmicroένη διαδικασία γεωmicroετρικής επεξεργασίας microε την οποία γίνεται δυνατός ο ψευδαισθησιακός έλεγχος των microορφών που σχεδιάζονται Μια ελεγχόmicroενη γεωmicroετρική παραmicroόρφωση επιτρέπει στον σχεδιαστή να παραγάγει το κατάλληλο οπτικό αποτέλεσmicroα από την κατάλληλη γωνία όρασης Ανάλογες τεχνικές δεν εφαρmicroόζονταν microόνο στη ζωγραφική στον περίφηmicroο πίνακα Οι Πρεσβευτές του Hans Holbein για παράδειγmicroα αλλά επίσης στις αρχιτεκτονικές και όπως εκτενώς παρουσιάζεται στη συνέχεια στις τοπιακές κατασκευές 276 Διατύπωση της κριτικής επιτροπής των Κ Μωραΐτη Δ Σεβαστάκη Σ Σταυρίδη microε αφορmicroή την παρουσίαση της διπλωmicroατικής εργασίας της Σ Σαραντοπούλου microε θέmicroα Προτάσεις για microια αρχαιολογική περιγραφή του Βοτανικού Κήπου στα πλαίσια του ΔΠΜΣ της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜ Πολυτεχνείου laquoΑρχιτεκτονική Χώρος Πολιτισmicroόςraquo Αθήνα Μάρτιος 2009

Επεξηγήσεις της αναmicroόρφωσης σε περιγραφή του 17ου αιώνα (E416 επάνω αριστερά CC) και σε διάγραmicromicroα περιγραφής της εφαρmicroογή της στον σχεδιασmicroό τοπιοτεχνικών διαmicroορφώσεων όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte (E417 κάτω αριστερά σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Μια από τις γνωστότερες εφαρmicroογές της αναmicroόρφωσης καταγράφεται στον πίνακα του Hans Holbein του Νεότερου Οι Πρεσβευτές (Ε418 επάνω δεξιά PD) όπου σε πρώτο επίπεδο εικονίζεται παραmicroορφωmicroένο ένα ανθρώπινο κρανίο Ωστόσο από ένα ορισmicroένο σηmicroείο θέασης το κρανίο γίνεται αντιληπτό microε την πραγmicroατική του microορφή (Ε419 κάτω δεξιά PD)

Εντούτοις για τη σχέση του Andreacute Le Nocirctre microε τη σκέψη του εισηγητή του ορθολογισmicroού υπάρχουν σηmicroαντικές microαρτυρίες laquoΣτο εργαστήριο του Λούβρουraquo σηmicroειώνει η Chiara Santini277 ο νέος ακόmicroη microαθητευόmicroενος κηπουρός Andreacute Le Nocirctre ως microαθητής του Simon Vouet laquoγνώριζε ότι πιο καινοτοmicroικό έφθανε να microελετηθεί στο πεδίο των ερευνών για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρου Είναι πιθανόν ποτέ να microην είχε διαβάσει τη Dioptrique του Καρτέσιου αλλά σίγουρα είχαν τεθεί υπrsquo όψιν του φιλοσόφου κάποια σχέδια για τον κήπο των Tuileries και είχε (οLe Nocirctre) την άmicroεση εmicroπειρία των πειραmicroατισmicroών του δασκάλου του (του Vouet) και των εικονογραφήσεων των έργων για την προοπτική που είχαν παραχθεί στο επιστηmicroονικό περιβάλλον το συναφές microε τη βασιλική αυλήraquo Σε αυτό το σηmicroείο οι αναφορές δεν συmicroφωνούν κατ΄ ανάγκην laquoΣτο πρώτο microισό του 20ου αιώνα κάποιοι συγγραφείς ειδικά ο Jules Guiffrey διατείνονται πως ο Le Nocirctre γνώριζε το έργο του Descartes και ερmicroηνεύουν το δικό του έργο στο φως αυτών των φιλοσοφικών-επιστηmicroονικών αποσκευών σήmicroερα αντίθετα υπάρχει η τάση εξ αιτίας της έλλειψης αποδείξεων να τηρείται microια στάση πιο επιφυλακτική που περιορίζεται να υποστηρίζει πως ο

277 Στο προηγούmicroενο σ 25

κηπουρός των Tuileries πρέπει να είχε κάποια επαφή λιγότερο ή περισσότερο άmicroεση microε το περιβάλλον του Καρτέσιουraquo278

Ακόmicroη όmicroως και αν η διερεύνηση αυτή δεν προχωρήσει στο τόλmicroηmicroα της ευθείας συσχέτισης τοπιακών εγχειρηmicroάτων και των φιλοσοφικών επιστηmicroονικών θεωρήσεων του καρτεσιανισmicroού ακόmicroη και αν η υπόδειξη συσχέτισης παραmicroείνει στο επίπεδο των γενικότερων σχέσεων οι αναλογίες εmicroφανίζονται καταδεικτικές microιας ενιαίας πολιτιστικής στάσης Στα πλαίσια της στάσης αυτής οι laquoέρευνες για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρουraquo είναι σηmicroαντικές τόσο για τη συνολική θεώρηση αυτού του πολιτισmicroού όσο και για τις τοπιακές επεmicroβάσεις που τον χαρακτηρίζουν Ακόmicroη και όταν οι ερευνητικές παρουσιάσεις δεν επεκτείνονται σε συγκρίσεις και συσχετισmicroούς τόσο φιλόδοξους όσο αυτούς του Guiffrey επιmicroένουν εντούτοις πάντοτε να αναφέρονται στις τεχνικές της αναmicroόρφωσης279 Άλλοτε περιγράφοντάς την microε γεωmicroετρικά ακριβέστερη περιγραφή και άλλοτε επιmicroένοντας στην αφανή για τον ανυποψίαστο περιπατητή λειτουργία της ως anamorphosis abscondita κρυφής αναmicroόρφωσης κατά τον Αllen S Weiss Αλλά και κτισmicroένης αναmicroόρφωσης ενσωmicroατωmicroένης συντεθειmicroένης στη νοητική και στην τοπιακή κατασκευή280 laquoAbsconditaraquo αποκεκρυmicromicroένη κρυφή σκοτεινή αλλά και προϊόν κατασκευής σύνθεσης από το λατινικό ρήmicroα laquoascondoraquo που σηmicroαίνει αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω αλλά και θεmicroελιώνω κτίζω ή συνθέτω συντάσσω281 Η υπόθεση της φαντασιακής πλασmicroατικής ατmicroόσφαιρας οφθαλmicroαπάτης που περιγράφηκε εκτενώς προηγούmicroενα εmicroφανίζεται ριζικά αντίθετη προς την απαίτηση αποκάλυψης της νεωτερικής εmicroπειριστικής αλήθειας των πραγmicroάτων όπως τίθεται για παράδειγmicroα από τη νεωτερική microοντέρνα αρχιτεκτονική Ακολουθώντας επισηmicroάνσεις καταστατικές για τη θεώρηση του Baroque συσχετίστηκε ήδη η καθολική Αντιmicroεταρρύθmicroιση και η παγίωση του Δυτικού microοναρχικού κράτους microε την προσπάθεια ελέγχου της σκέψης και της όρασης όπως και microε τους ειδικότερους συνθετικούς χειρισmicroούς οι οποίοι τελικά αποκρύβουν το κέντρο προέλευσης και τον τρόπο επιβολής αυτού του ελέγχου Στον αντίποδα πρέπει microάλλον να τοποθετηθεί η προτεσταντική ηθική απαίτηση αποκάλυψης η απαίτηση ηθικής και πραγmicroατικής διαφάνειας αυτού του κόσmicroου

Η νεωτερική προσέγγιση καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από αυτήν την ηθική στάση απαίτησης της ειλικρίνειας έως ότου σήmicroερα microια νέα σειρά σύγχρονων τεχνικών ανακαλύψεων τόσο καθοριστικών για την πολιτισmicroική εποπτεία όσο η προοπτική εισήγηση του Leon Battista Alberti στον καιρό της διατύπωσής της ή όσο η προώθηση της αναmicroόρφωσης από τον φραγκισκανό microοναχό Jean-Franccedilois Niceron ανατρέψει την πραγmicroατιστική βεβαιότητα

Η σύγχρονη αυτή ανατροπή καθορίζεται από την εκτενέστατη παραγωγή πλασmicroατικών-πραγmicroατικών παραστάσεων ο κεντρικός έλεγχος των οποίων εmicroφανίζεται ως ένας από τους σηmicroαντικότερους πολιτικούς φόβους για το microέλλον του πολιτισmicroού Ο δυϊσmicroός είναι εξίσου χαρακτηριστικός Μια εσωτερική αυτοαναφορική οιονεί πραγmicroατικότητα καθορισmicroένη από έναν πίνακα ένα matrix αρχικών λογισmicroικών κανόνων οι οποίοι εξελίσσονται αποσχισmicroένοι από τον εξωτερικό κόσmicroο που παύει να microας αφορά Ένας εσωτερικευmicroένος τόπος ορθότερα ένα εσωτερικευmicroένο πολιτισmicroικό τοπίο του οποίου επιπλέον τα βασικά χαρακτηριστικά σύνταξης microας διαφεύγουν Η αναλογία microπορεί να είναι ακόmicroη ισχυρότερη Ένα εσωτερικό τοπίο δικτυακών σχέσεων όπως και στη microη

278 Όπ σ 25 επίσης J Guiffrey Andreacute le Nostre Eacutetude critique Παρίσι 1908 Ακόmicroη Α Rostaing Lrsquo aeliguvre de Le Nocirctre Παρίσι 2000 σσ 7-10 279 Πρβλ C Santini στο προηγούmicroενο σσ 27-30 Για microια αναγωγή των αρχών της αναmicroόρφωσης στην αναγεννησιακή προοπτική βλ το κείmicroενο της Kirsti Andersen laquoThe mathematical treatment of anamorphoses from Piero della Francesca to Niceronraquo Στο History of mathematics states of the art σσ 3-28 Academic Press San Diego CA 1996 Είναι χαρακτηριστικό πως ο κύριος θεωρητικός εισηγητής της αναmicroόρφωσης ο φραγκισκανός microοναχός πατέρας Jean-Franccedilois Niceron αναφέρεται σε αυτήν microιλώντας για τεχνητή microαγεία laquomagia artificialisraquo ενώ τα συγγράmicromicroατά του φέρουν ανάλογα ονόmicroατα Η έκδοσή του του 1640 τιτλοφορείται Perspective curieuse Παράδοξη προοπτική Aυτή του 1646 έχει τον τίτλο Οπτικός Θαυmicroατουργός Thaumaturgus opticus Ανάλογους τίτλους χρησιmicroοποίησε στις εκδόσεις του και ο σύγχρονος microελετητής της αναmicroόρφωσης Jurgis Baltrusaitis 280 Α S Weiss στο προηγούmicroενο σσ 43-66 281 Abscondo λατινικό ρήmicroα σύνθετο από τις λέξεις ab(s) + condo (=con+do) lsquoΟπου Ab= από con=συν do= δίδωmicroι Έτσι condo microπορεί να σηmicroαίνει 1- ιδρύω θεmicroελιώ κτίζω ή 2 ndash συντίθηmicroι συντάσσω συγγράφω ή 3 ndash κατατίθηmicroι αποτίθηmicroι ταmicroιεύω διαφυλάττω ή 4 ndash αποτίθηmicroι κρύπτω κατακρύπτω αποκρύπτω Ascondo = αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω Absconditus = αποκεκρυmicromicroένος απόκρυφος σκοτεινός ασαφής Πρβλ Ε Τσακαλώτου Λεξικό Ελληνο-λατινικό Αθήνα 1988

πραγmicroατοποιηmicroένη υπόθεση microιας εκτενώς εφαρmicroοσmicroένης πολεοδοmicroίας του Baroque Ένα δικτυακό τοπίο το οποίο εγκαταλείπει εντούτοις έναν εκτός του ηλεκτρονικού πολιτισmicroού χώρο

Στην καταληκτική παράγραφο ενός σύγχρονου διηγήmicroατος επιστηmicroονικής φαντασίας στην αφήγηση του Νευροmicroάντη282 ο κύριος microυθιστορηmicroατικός ήρωας του έργου αναρωτιέται αν υπάρχει πραγmicroατικά αυτός ο ίδιος ως πρόσωπο ανεξάρτητο από τον ψευδαισθησιακό δικτυακό laquoτοπίοraquo

Με κάθε δυνατή επιφύλαξη για το θεmicroιτό των συγκρίσεων microπορούmicroε να ανακαλέσουmicroε από τον χώρο των ιστορικών microυθευmicroάτων την παροιmicroιώδη φράση που περιγράφει τη σύγχυση ανάmicroεσα σε microια εσωτερικά προσανατολισmicroένη κατασκευασmicroένη πραγmicroατικότητα και στην εξωτερική πραγmicroατικότητα του υπόλοιπου κοινωνικού πεδίου Στο καταληκτικό laquoκεφάλαιοraquo της γαλλικής microοναρχικής ισχύος ενώ ο αγγλικός Εmicroπειρισmicroός και ο γαλλικός Διαφωτισmicroός έχουν ήδη πολλαπλά αναπτύξει τα επιχειρήmicroατά τους και οι κινήσεις της πολιτικής ανατροπής διογκώνονται η Μαρία-Αντουανέττα ηρωίδα microιας αφήγησης η οποία δεν microπορεί πλέον να παραmicroένει στραmicromicroένη στο εσωτερικό της αναρωτιέται για τις αιτίες της πολιτικής αναταραχής και αποφασίζει ισχυρίζεται ο ιστορικός θρύλος πως οι αβράκωτοι microπορούν να κατευνάσουν την πείνα τους microε γλυκά εδέσmicroατα283

Πριν η λύση δοθεί σε microια άλλη σκηνή αυτή της λαϊκής τελετουργίας της guillotine της λαιmicroητόmicroου σε ένα άλλο τοπίο αυτό της ανοικτής επαναστατηmicroένης πόλης η δράση εξακολουθεί να εξελίσσεται στο σκηνικό πεδίο των βασιλικών τοπίων Η τελευταία βασίλισσα της Γαλλίας εγκλωβισmicroένη εν πολλοίς στον φανταστικό κόσmicroο του Petit Trianon στον θεατρικό του χώρο στο laquohameau de la reineraquo laquoτο χωρίο της βασίλισσαςraquo και στο υποθετικά φυσικό τοπίο που το περιβάλει υποδύεται την αθώα χωριατοπούλα284 To παράδειγmicroα της Marie-Antoinette ως εστεmicromicroένης η οποία παραmicroένει αποκοmicromicroένη από την εξωτερική πραγmicroατικότητα εγκλωβισmicroένη σε έναν επίσης αποκοmicromicroένο ελεγχόmicroενο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο και σκηνοθετηmicroένο τοπίο285 προσωποποιεί παραδειγmicroατικά microια στάση η οποία την υπερβαίνει κατά πολύ ως συγκεκριmicroένη ιστορική προσωπικότητα Η στάση αυτή ως γενική προσέγγιση ισχυρών κοινωνικών οmicroάδων και ως ειδική αντίληψη της διαmicroόρφωσης του τοπίου που εκπορεύεται από αυτές διατρέχει microάλλον το σύνολο της γνωστής ιστορίας Στο νεότερο ευρωπαϊκό χώρο ειδικότερα ο οποίος αφορά τη διερεύνηση αυτή οι ιδιαίτεροι τρόποι εκδήλωσής της ξεκινούν από την περίοδο της ιταλικής Αναγέννησης για να αποκτήσουν την ισχυρότερη έκφρασή τους κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα επεκτείνοντας microε ασθενέστερο τρόπο την επιρροή τους και στις περιόδους που ακολουθούν

Έγινε ήδη προφανές πως η συγκρότηση αυτής της αποσπασmicroένης ελεγχόmicroενης τοπιακής πραγmicroατικότητας όπως παρουσιάζεται microε παραδειγmicroατικό τρόπο στους γαλλικούς κήπους του 17ου αιώνα συνδέεται άmicroεσα microε ένα ιδιαίτερο ήθος όρασης microε τη δυνατότητα συγκρότησης οπτικών ψευδαισθήσεων οι οποίες επιmicroένουν να καθορίζουν την υλικότητα και τη χωρικότητα του τοπίου και οι οποίες στηρίζονται microεταξύ των άλλων στη microελέτη και την εφαρmicroογή στις διαmicroορφώσεις του τοπίου της προοπτικής αναmicroόρφωσης

282 Το γνωστό βιβλίο του Καναδού συγγραφέα επιστηmicroονικής φαντασίας William Gibson Neuromancer Πρβλ ελληνική microετ Νευροmicroάντης Αθήνα 1998 σ 290 283 H παροιmicroιώδης φράση ldquoSrsquoils nrsquoont pas de pain qursquoils mangent de la briocherdquo laquoαν δεν έχουν ψωmicroί ας φάνε γλυκόraquo που αποδίδεται στην τελευταία βασίλισσα χρησιmicroοποιείται εδώ ως ένδειξη απόσπασης από την πραγmicroατικότητα microάλλον παρά ως ένδειξη κυνισmicroού Το πιθανότερο πάντως είναι πως κακώς συνδέεται microε την Μarie-Antoinette καθώς η πρώτη καταγραφή της φράσης εmicroφανίζεται στο VI Βιβλίο των Confessions του Jean-Jacques Rousseau που δηmicroοσιεύτηκε το 1782 ενώ το υποθετικό επεισόδιο της επαναστατικής περιόδου κατά το οποίο πεινασmicroένες γυναίκες φθάνουν στις Βερσαλλίες ζητώντας ψωmicroί αντιστοιχεί στις 5 Οκτωβρίου του 1789 284 Η Marie-Antoinette ζει στην περίοδο εκείνη του 18ου αιώνα κατά την οποία τα πρότυπα του γαλλικού κήπου έχουν ήδη υποχωρήσει στις πολιτιστικά κεντρικές περιοχές της Ευρώπης τουλάχιστον κάτω από την πίεση της laquomicroόδαςraquo των νεότερων προτύπων της αγγλικής τοπιοτεχνίας Εντούτοις οι συνθήκες εγκλεισmicroού των τοπιακών διαmicroορφώσεων και η προσπάθεια συγκρότησης microιας ολικής σκηνογραφικής ψευδαίσθησης φαίνεται να διατηρούν σε πολλές περιπτώσεις την καταγωγική σχέση τους microε τον προηγούmicroενο αιώνα 285 Όπως σηmicroειώθηκε αmicroέσως προηγούmicroενα το laquoχωριό της βασίλισσαςraquo δεν περιελάmicroβανε απλά microια φυσικότροπη τοπιακή διαmicroόρφωση ούτε microόνο microια σειρά κτισmicroάτων κατασκευασmicroένων έτσι ώστε να θυmicroίζουν αγροτικό οικισmicroό Αποτελούσε επιπλέον τον χώρο όπου η βασίλισσα και οι κυρίες της ακολουθίας της υποδύονταν αγροτικούς ρόλους ντυmicroένες ανάλογα και συmicromicroετέχοντας σε απλοποιηmicroένες αγροτικές δραστηριότητες

436 Η υπόδειξη επέκτασης στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα Μια από τις καταστατικές παρατηρήσεις του Heinrich Woumlllflin στο καθοριστικό κείmicroενό του για τη σχέση της Αναγέννησης microε το Baroque περιγράφει τα εκφραστικά εγχειρήmicroατα της περιόδου ως συνθέσεις οι οποίες υποδεικνύουν τη δυνατότητα επέκτασης Οι οποίες δηλαδή αντίθετα από τα πρωιmicroότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα δεν περιορίζουν την ολοκλήρωσή τους στο άmicroεσο πεδίο της χωρικής τους οργάνωσης Αντίθετα microάλιστα επιχειρούν να επεκτείνουν την πραγmicroατική τους παρουσία microε όρους υποθετικής επέκτασης της δράσης τους

Πως microπορεί να εφαρmicroοστεί η θεωρητική αυτή υπόδειξη στην περίπτωση των διαmicroορφώσεων του τοπίου Ακόmicroη ειδικότερα πως microπορεί να σχολιαστεί microε περισσότερη λεπτοmicroέρεια το πρόβληmicroα της ανοικτής σύνθεσης σε σχέση microε τους όρους συνθετικού εγκλεισmicroού των διαmicroορφώσεων τοπίου που απασχόλησαν προηγούmicroενα την έρευνα Ε420 και Ε421 (πρώτο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Cian Lorenzo Bernini Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η lsquoΕκσταση της αγίας Τερέζας της Άβιλα Το κεντρικό τmicroήmicroα της γλυπτικής σύνθεσης πλαισιώνεται από τα αρχιτεκτονικά microέλη της κόγχης microε τρόπο που ενισχύει τη δραmicroατική του ποιότητα Ε422 και Ε423 (δεύτερο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Με ανάλογο τρόπο η πυκνή φύτευση που πλαισιώνει τις κηποτεχνικές διαmicroορφώσεις του Vaux le Vicomte αυξάνει την εσωτερική συνοχή της σύνθεσης και ενισχύει την ένταση της αξονικής της ανάπτυξης

H αγία Τερέζα της Άβιλα στη γλυπτική σύνθεση του Bernini286 στροβιλίζεται σε κύmicroατα ιερού πάθους τα οποία εκτείνονται δυνητικά ως πνευmicroατικό φως πέρα από το πεδίο της microαρmicroάρινης γλυπτικής σύνθεσης Μια δέσmicroη χρυσών ακτινών κατέρχεται προς το σύmicroπλεγmicroα της αγίας και του αγγέλου Εκπορεύεται από σηmicroείο άγνωστο από το άπειρο πεδίο της θείας χάριτος η οποία προφανώς υπερβαίνει τη γήινη αρχιτεκτονικά προσδιορισmicroένη κόγχη του γλυπτού Αλλά συνθετικό κέντρο υπάρχει Πρόκειται για το εκστατικό πρόσωπο της αγίας και πολύ περισσότερο για το σηmicroείο της καρδίας της στο οποίο κατευθύνεται η ροmicroφαία του αγγέλου και στο οποίο η θεία χάρις καταλήγει πριν αποδώσει ακτινοβολώντας την αίγλη της στον παρατηρητή Αυτή η ακτινοβολία και εντέλει αυτή η σύνθεση δεν είναι υπαινίσσεται ο δηmicroιουργός του κόσmicroου τούτου Η δυνατότητά της να εκτείνεται πέρα από τα υλικά όρια της φυσικής έκτασης αναφέρεται σε microια συνθήκη πνευmicroατική Η εσωτερική της πλαστική οργάνωση εντούτοις υποδεικνύει ένα κέντρο σύνθεσης ενώ επιπλέον το σύmicroπλεγmicroα από λευκό microάρmicroαρο και επιχρυσωmicroένο microέταλλο ορίζεται microε έmicroφαση από το αρχιτεκτονικό περίγραmicromicroα της κόγχης από το βαθύχρωmicroο microάρmicroαρο των κιόνων που διαφοροποιεί microε σαφήνεια τον εσωτερικό από τον εξωτερικό ως προς τη σύνθεση χώρο Στην κορυφή της κόγχης ένα αόρατο άνοιγmicroα της οροφής λούζει το σύmicroπλεγmicroα microε φως υπερφυσικό ορίζοντας τη microοναδική ουσιώδη κατεύθυνση επικοινωνίας

Η πρώτη παρατήρηση επισηmicroαίνει πως η συνθήκη επέκτασης στο προηγούmicroενο παράδειγmicroα είναι της τάξης του πλασmicroατικού αναφέρεται σε όρους ψευδαισθησιακού χειρισmicroού όπως αυτούς που περιγράφηκαν ήδη κατά τον σχολιασmicroό της σκηνογραφικής συγκρότησης και της laquoθαυmicroατουργικήςraquo προοπτικής των γαλλικών κήπων287 Η ουσιωδέστερη δεύτερη παρατήρηση αναφέρεται στα microέσα εφαρmicroογής αυτού του χειρισmicroού

Προκειmicroένου δηλαδή να υποβάλλουν την αντίληψη της επέκτασης προκειmicroένου να επιτρέψουν την επέκταση προς microια κύρια κατεύθυνση περιορίζουν τη σύνθεση πλευρικά Στην πρώτη περίπτωση η δυνατότητα του γλυπτικού συmicroπλέγmicroατος του Bernini να υποβάλει την αίσθηση της υπερβατικής διαφυγής καθίσταται τόσο εντονότερη όσο αποσπάται από τον υπόλοιπο εσωτερικό χώρο της εκκλησίας microε την ένταξή της σε microια ιδιαίτερη κόγχη Στη δεύτερη περίπτωση η δυνατότητα των κήπων του Vaux le Vicomte να λειτουργήσουν laquoως τηλεσκόπιοraquo να υποβάλουν την αίσθηση πως η αίγλη τους επεκτείνεται υποθετικά έπrsquo άπειρον ενισχύεται ακριβώς από τους όρους του πλευρικού εγκλεισmicroού τους ο οποίος εντείνει τη σηmicroασία του βασικού κατά microήκος άξονα συmicromicroετρίας

Εγκλεισmicroός λοιπόν και υπόθεση επέκτασης πλασmicroατικής εν πολλοίς δεν αποτελούν αντιφατικές κινήσεις στις συνθέσεις του Baroque Εκφράζουν microάλλον συmicroπληρωmicroατικές πλευρές microιας συνθετικής τακτικής στα πλαίσια της οποίας η χωρικότητα περιορίζεται σε πρώτο χρόνο προκειmicroένου να εκτιναχθεί σε δεύτερο Το θέmicroα του συνθετικού εγκλεισmicroού και των αξόνων επικοινωνίας είναι ίσως ευκολότερο να σχολιαστεί στην περίπτωση microιας ελεγχόmicroενης γλυπτικής σύνθεσης ή ενός εξ αρχής ολοκληρωmicroένου δοmicroηmicroένου κήπου παρά στην περίπτωση microιας αστικής ανάπτυξης microιας σε εξέλιξη τοπιακής σύνθεσης εφαρmicroοσmicroένης στο πεδίο της πόλης Είναι δυσκολότερο να υποστηριχθεί κατά την εξέταση των συνθετικών χειρισmicroών που αποτελούν τις αρχικές κινήσεις για την ανάπτυξη microιας microελλοντικής πόλης η οποία δεν πραγmicroατοποιήθηκε κατά την περίοδο του Baroque όπως ισχύει στην περίπτωση των πολεοδοmicroικών προβλέψεων που συνδέονται microε τις Βερσαλλίες Φαίνεται εντούτοις πως οι αρχικοί αυτοί χειρισmicroοί αστικού σχεδιασmicroού διαθέτουν κοινή συνθετική στάση microε αυτήν που χαρακτηρίζει το πρότυπο των κήπων

Στο παράδειγmicroα των Βερσαλλιών τρεις λεωφόροι επεκτείνονται ελπίζοντας στην κατασκευή ενός microελλοντικού αστικού συmicroπλέγmicroατος στη συνέχεια των τοπιακών διαmicroορφώσεων και των ανακτόρων Αστικού συmicroπλέγmicroατος που θα διατηρούσε τη βασιλική αίγλη Μέχρι την υποθετική αυτή αστική ανάπτυξη η έξοδος από τις Βερσαλλίες προς την πόλη σφραγίζεται

286 Το γλυπτό σύmicroπλεγmicroα Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η Έκσταση της αγίας Τερέζα της Άβιλα στην εκκλησία της Santa Maria della Vittoria στη Ρώmicroη που ολοκληρώθηκε στην περίοδο 1647-1652 Το παράδειγmicroα χρησιmicroοποιείται τόσο για να σχολιαστεί η σχέση συνθετικού εγκλεισmicroού και η προς το άπειρο διαφυγή όσο και για να επισηmicroανθεί έστω και πλάγια η σχέση του γαλλικού microοναρχικού Baroque microε τα πολιτιστικά υποδείγmicroατα του ιταλικού καθολικισmicroού κατά την περίοδο της Αντιmicroεταρρύθmicroισης Πρβλ B Βoucher Italian Baroque Sculpture Λονδίνο 1998 287 Θυmicroίζουmicroε πως microια από τις εκδόσεις του θεωρητικού της προοπτικής αναmicroόρφωσης Jean-Franccedilois Niceron είχε τον τίτλο Thaumaturgus Opticus (1646) Πρβλ προηγούmicroενη υποσηmicroείωση

microε δυο κτηριακά laquoπώmicroαταraquo τα κτήρια των Μεγάλων Στάβλων288 που εξασφαλίζουν τον ορισmicroό της microέχρι τότε πραγmicroατοποιηmicroένης βασιλικής σύνθεσης ενώ περιγράφουν προς την πλευρά της microελλοντικής πόλης το laquoπόδι της χήναςraquo289 Ορίζεται έτσι η δέσmicroη τριών λεωφόρων της λεωφόρου του Παρισιού της Αvenue de Paris στο κέντρο και συmicromicroετρικά ως προς αυτήν microε απόκλιση τριάντα microοιρών προς τα νότια της Αvenue de St Cloud και προς τα βόρια της Αvenue de Sceaux Οι τρεις αυτοί άξονες κίνησης δυνητικά επεκτάσιmicroοι επrsquo άπειρον ορίζουν την ανοικτή προοπτική της σύνθεσης προς τη νοτιανατολική πλευρά ενώ προ τη βορειοδυτική πλευρά των ανακτόρων προς την πλευρά δηλαδή των διαmicroορφώσεων του τοπίου των ανακτόρων την ανάλογη σκόπευση του απείρου εξασφαλίζει ο κατά το microήκος άξονας του Μεγάλου Καναλιού

Η αρχική κατασκευή είναι εποmicroένως επεκτάσιmicroη και προς τις δυο πλευρές άλλοτε ως δυνατότητα νοητικού ελέγχου και ταυτόχρονα πραγmicroατικής κατασκευής και άλλοτε microόνο ως συνθήκη της προς τον ορίζοντα υποθετικής επέκτασης της όρασης

E424 H επέκταση της συνθετικής οργάνωσης των Κήπων στις Βερσαλλίες προς την πλευρά της πόλης του Παρισιού (του συγγραφέα)

Αλλά η ελεγχόmicroενη γεωmicroετρία των κήπων διαφοροποιείται ριζικά από το άmicroορφο περιβάλλον της Όmicroοια microπορούmicroε να υποθέσουmicroε την αντίθεση της τελικής σχεδιασmicroένης πόλης προς το δικό της άmicroορφο ή δύσmicroορφο περιβάλλον Στις πρώιmicroες αναπαραστάσεις του Israeumll Silvestre290 η διαφοροποίηση αυτή είναι σαφέστερη προς την πλευρά των κήπων αρχίζει εντούτοις να διαφαίνεται ανάλογη πρόθεση και στην περιγραφή της αντίθετης της αστικής πλευράς του ανακτορικού συγκροτήmicroατος Η σύνθεση είναι βεβαίως επεκτάσιmicroη Επεκτάσιmicroη όmicroως στα πλαίσια ενός microεγαλοπρεπούς κανονιστικού σχήmicroατος προορισmicroένου να αποκλείσει στο εξωτερικό του την ακανόνιστη φύση των ασχεδίαστων φυσικών

288 Les Grandes Eacutecuries 289 Το εφαρmicroόσιmicroο στην περίπτωση του τοπιακού σχεδιασmicroού γενικά patte drsquo oie 290 Γύρω στο 1690 ΠρβλP-A Lablaude The Gardens of Versailles Αγγλ microετ Λονδίνο 1995 σ 35

σχηmicroατισmicroών και των ασχεδίαστων microη πολιτιστικά επεξεργασmicroένων ανθρώπινων κατασκευών

Οι προηγούmicroενες περιγραφές microπορούν να γίνουν κατανοητές microε microεγαλύτερη σαφήνεια αν συγκρίνουmicroε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque microε αυτές του 18ου αιώνα microε την αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου Στη δεύτερη περίπτωση δεν πρόκειται απλά για πολύ microεγαλύτερες διαmicroορφώσεις οι οποίες περιλαmicroβάνουν ακόmicroη και αυτόνοmicroα τmicroήmicroατα φυσικών σχηmicroατισmicroών Το άνοιγmicroά τους στο τοπίο συνδέεται microε την έλλειψη ενός αυστηρού προδιαγεγραmicromicroένου σχήmicroατος έτσι ώστε να microην αντιστοιχούν συνολικά σε microια κεντρικά συγκροτηmicroένη συνθετική δοmicroή Με απλούστερη επαγγελmicroατική διατύπωση οι διαmicroορφώσεις τοπίου της περιόδου του Baroque microπορούν πολύ ευκολότερα να σχεδιαστούν από microνήmicroης Είτε ως περιmicroετρικά ορισmicroένα τοπία είτε ως συνθέσεις που υποβάλουν την laquoπροοπτικήraquo επέκτασης περιγράφουν microια εκτενή διαδικασία ελέγχου Περιγράφουν άρα και την εντονότερη προσαρmicroογή τους σε ένα νοητικό εντέλει σχήmicroα

Ε425 Προηγούmicroενη σελίδα Pierre Patel Vue cavaliegravere du Chacircteau de Versailles Άποψη του Πύργου των Βερσαλλιών από ύψος ιππέα (1668) (CC) Ε426 Επάνω Israeumll Silvestre Versaille-Le Grand Ensemble Βερσαλλίες-Συνολική Άποψη (1687)

44 Η δοmicroική οργάνωση του φυσικού χαρακτηριστική των διαmicroορφώσεων τοπίου του 17ου αιώνα Από την αναφορά στις αναγεννησιακές τοπιακές διαmicroορφώσεις ήδη η διερεύνηση αυτή έχει σχολιάσει την υπόθεση πως το πρότυπο της ζωής microε το οποίο οργανώνονται οι επαύλεις και οι τοπιακές κατασκευές που τις συνοδεύουν κατά την ιταλική Αναγέννηση και τον Μανιερισmicroό συνδέεται άmicroεσα microε τις συνήθειες microιας αστικής στην προέλευση της κοινωνικής οmicroάδας Αναφέρεται δηλαδή στα ήθη της πόλης και στις πολιτικές οικονοmicroικές και ευρύτερες πολιτιστικές επιδιώξεις microιας αστικής στην προέλευσή της τάξης ιδιοκτητών ενώ αναφέρεται επίσης σε συνθετικούς χειρισmicroούς που παραπέmicroπουν microε έmicroφαση στην κτηριακή δοmicroική εmicroπειρία σχεδιασmicroού

Ανάλογος φαίνεται να είναι και ο βασικός ιστός επιρροών που υποβαστάζει τις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα καθώς οι τελευταίες αυτές δεν προφασίζονται καν microια φυσικότροπη διάθεση όπως στα παραδείγmicroατα των αγγλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων που ακολουθούν Αντίθετα είναι εmicroφανής η δοmicroική ένταση των συνθέσεων η οργανωτική έντασή τους που ευνοεί τη microεταφορά της συνθετικής εmicroπειρίας από τα τοπιακά παραδείγmicroατα του γαλλικού Baroque στην περιοχή του αστικού σχεδιασmicroού

Κριτήρια αξιολόγησης Κριτήριο αξιολόγησης 41 Πως συσχετίζετε το πολιτιστικό και πολιτικό laquoπεριβάλλονraquo της περιόδου του Baroque microε τις συνθετικές προτάσεις των τοπιοτεχικών και κηποτεχνικών του προσεγγίσεων Αναφερθείτε ειδικότερα σε θέmicroατα όπως η ανάπτυξη του ορθολογισmicroού και η ενίσχυση της πολιτικής εικόνας των ισχυρών Ευρωπαϊκών βασιλείων ΑπάντησηΛύση Οι κήποι της περιόδου του Baroque έχουν ορθά περιγραφεί ως laquoπολιτικό θέατροraquo προορισmicroένο να προβάλει την ισχύ των microοναρχικών καθεστώτων της Ευρώπης του 17ου αιώνα ή των ισχυρών ανδρών της αυλής και της ευρύτερης πολιτικής και θρησκευτικής ιεραρχίας Αλλά στην τοπιοτεχνική laquoσκηνήraquo της περιόδου προβάλλεται πολύ ευρύτερα η συνολικότερη πολιτιστική δοmicroή της εποχής

Έτσι είναι προφανής η συσχέτιση microε την ορθολογική εφαρmicroογή της Ευκλείδειας γεωmicroετρίας ως βασικό στοιχείο οπτικού ελέγχου των διαmicroορφώσεων Ελέγχου ο οποίος δεν είναι πάντοτε προφανής ως προς τις προθέσεις του καθώς αναλαmicroβάνει σε πολλές τοπιοτεχνικές του εφαρmicroογές όπως και σε εφαρmicroογές που αντιστοιχούν στην εικαστική έκφραση ή στην αρχιτεκτονική να κινηθεί προς την πλευρά ψευδαισθησιακών κατασκευών όπως αυτές που αντιστοιχούν στα παραδείγmicroατα της προοπτικής laquoαναmicroόρφωσηςraquo Πρόκειται εποmicroένως για την εφαρmicroογή γεωmicroετρικών συσχετισmicroών οι οποίοι επιmicroένουν microάλλον στην αλαζονική προβολή του ελέγχου του υποκειmicroένου της νόησης επί του αντικειmicroένου της έκτασης παρά στην καταδεικτική χρήση των microαθηmicroατικών συσχετισmicroών Ανάλογης microεγαλεπήβολης πολιτιστικής στάσης είναι άλλωστε και η χρήση των τεχνολογικών εφαρmicroογών οι οποίες υποστηρίζουν τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Σηmicroαντικές παρεmicroβάσεις εδαφοτεχνικής τάξης και υδραυλικής microηχανικής αποτελούν το αφανές αλλά εκτενέστατο και ισχυρότατο υπόβαθρο των κήπων της περιόδου Επιδεικνύουν και αυτές όπως και κηποτεχνική επιτήδευση εφαρmicroοσmicroένη επί των φυτικών ειδών την πρόθεση των Ευρωπαϊκών βασιλείων να προβάλουν την ισχύ της κοινωνίας τους όχι απλά στον άmicroεσο χώρο των πολιτικών κοινωνικών ηθών αλλά πολύ ευρύτερα σε επίπεδο κοσmicroικής τάξης συνολικού ελέγχου του κόσmicroου Κριτήριο αξιολόγησης 42 Η φυσιογνωmicroία των κήπων της εποχής του Baroque εmicroφανίζεται microάλλον ξένη microε τις σύγχρονες τάσεις της φιλικής προς το περιβάλλον και τα φυσικά του χαρακτηριστικά διάθεσης Πως θα microπορούσαmicroε εποmicroένως να εξηγήσουmicroε το ενδιαφέρον για τη microελέτη της τοπιοτεχνίας του Baroque Ποια είναι τα επιχειρήmicroατα της ενασχόλησης microε τους κήπους της περιόδου του 17ου αιώνα ΑπάντησηΛύση Γιατί να microελετηθούν η θεώρηση και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου του microεγαλοπρεπούς microοναρχικού 17ου αιώνα Γιατί να microελετηθούν όταν το microέγεθος και η microεγαλοστοmicroία των επεmicroβάσεων η παρέmicroβαση στις ελεύθερες φυσικές διεργασίες ανάπτυξης ακόmicroη και το πολιτικό υπόβαθρο αναφοράς τους εmicroφανίζονται τόσο αντίθετες προς τη σύγχρονη οικολογική τοπιακή και ευρύτερα πολιτική microας ευαισθησία Γιατί να microελετηθούν ειδικά στον Ελληνικό ακαδηmicroαϊκό χώρο όταν εmicroφανίζονται τόσο ριζικά αντίθετες microε την τοπιακή εmicroπειρία και τις γνωστές laquoγηγενείςraquo τοπιακές αναφορές microας

Μια πρώτη κριτική απάντηση microπορεί να επισηmicroάνει πως έστω και για λόγους αντίρρησης η microελέτη αναλόγων διαmicroορφώσεων τοπίου δικαιολογείται ως τmicroήmicroα της αναγνώρισης της κατανόησης και της ερmicroηνείας ενός ευρύτερου πολιτικού και πολιτιστικού πλέγmicroατος επιβολής microε εmicroβέλεια επιρροών που αγγίζει τις ηmicroέρες microας

Μια δεύτερη απάντηση microπορεί να υποδείξει πως οι πολιτιστικές κατασκευές οι πολιτιστικές διαmicroορφώσεις του τοπίου εν προκειmicroένω ανεξάρτητα από τους όρους της αρχικής παραγωγής τους αποτελούν κληροδοτήmicroατα της ανθρώπινης ιστορίας Η παρουσία των πολιτιστικών αυτών κατασκευών εποmicroένως ως microνηmicroείων ως υλικών συσσωρεύσεων microνήmicroης εξασφαλίζει τη διαρκή δυνατότητα πρόσβασης στην ιστορική ακολουθία στις συσχετίσεις ή τις ασυνέχειες των ιστορικών περιόδων Πρόκειται βέβαια για το αντικείmicroενο αναφοράς το οποίο επισηmicroάνθηκε microόλις προηγούmicroενα κατά το πρώτο κριτήριο αξιολόγησης

Μια τρίτη απάντηση ειδικότερου προσανατολισmicroού σηmicroειώνει πως η microελέτη αυτών των παραδειγmicroάτων του 17ου αιώνα microπορεί να επισηmicroάνει συγκεκριmicroένους εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές οι κεντρικές και καθοριστικές για τη Δυτική τοπιοτεχνία Η microελέτη τους καθιστά κατανοητή τη σχετική διατήρηση ή τη σχετική αλλαγή των εκφραστικών τρόπων ξεκινώντας από τον 17ου αιώνα και φθάνοντας έως τις εγγύτερες προς τη σηmicroερινή περιόδους Επιτρέπει να περιγραφούν οι εκφραστικές επιρροές που διατηρούνται ή η εκφραστική απόσταση που διανύθηκε Αποδεικνύει για παράδειγmicroα τη διαφορά ανάmicroεσα στη νεότερη απόρριψη της τοπιοτεχνικής επιτήδευσης και στην ακραία κανονιστική διάθεση τη σκηνογραφική πρόθεση την εφαρmicroογή προοπτικών ψευδαισθησιακών τεχνασmicroάτων που συναντούmicroε στις διαmicroορφώσεις τοπίου του Baroque διαmicroορφώσεις οι οποίες παρά την εκφραστική τους υπερβολή εξακολουθούν εντούτοις να καθορίζουν πολλά νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα

Σύmicroφωνα microε την προηγούmicroενη τελευταία επισήmicroανση ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque Ε427 Παρίσι Parc Andreacute Citroeumln Προσπάθεια επανεγγραφής της τοπιοτεχνικής γεωmicroετρικής microεγαλοπρέπειας του 17ου αιώνα στο αστικό πεδίο της σύγχρονης Γαλλικής πρωτεύουσας (του συγγραφέα)

Είναι δυνατόν να προσδιοριστούν έτσι διαφορές οι οποίες διακρίνουν την απαίτηση microεγαλοπρέπειας του καθολικισmicroού από έναν αυστηρότερο και περισσότερο λιτό ως προς την έκφρασή του προτεσταντισmicroό244 Αυτή η ελαστικότερη οmicroαδοποίηση τάσεων που συνυπάρχουν επιτρέπει να αποδεχθούmicroε ευκολότερα την ιστορική διαπίστωση σύmicroφωνα microε την οποία ενώ στη γαλλική επικράτεια εντείνεται η συσχέτιση του τοπίου microε την ηγεmicroονική κυριαρχία η φλαmicroανδική και ολλανδική τοπιογραφία επεξεργάζονται και επεκτείνουν φυσιοκρατικά πρότυπα Φυσιοκρατικά πρότυπα τα οποία θα συmicromicroετάσχουν καθοριστικά στη συγκρότηση της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου Με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο ακόmicroη και οι διαmicroορφώσεις των κήπων στις Κάτω Χώρες εmicroφανίζονται παρά τις αmicroοιβαίες επιρροές αυστηρότερες και περισσότερο λιτές σε σχέση microε τα γαλλικά παραδείγmicroατα Επιπλέον αυτή η ελαστικότερη οmicroαδοποίηση τάσεων επιτρέπει να προσδιοριστούν διαφορές ανάmicroεσα στα επιmicroέρους εκφραστικά πεδία διαφορές δηλαδή από τέχνη σε τέχνη όπως αυτές που διαπιστώνουmicroε ανάmicroεσα στις ηγεmicroονικές διαmicroορφώσεις του τοπίου και στις περισσότερο ελεύθερες ζωγραφικές παραστάσεις του Ανάmicroεσα στους βασιλικούς κήπους και στις σύγχρονες τους τοπιακές αναφορές στους πίνακες του Nicolas Poussin για παράδειγmicroα245 415 Τα θεωρητικά ενδιαφέροντα της εποχής του Baroque και η συσχέτισή τους microε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Η περίοδος του 17ου αιώνα όπως και του 18ου αιώνα που ακολουθεί αντιστοιχεί στη ραγδαία ανάπτυξη και στην ωρίmicroανση επιστηmicroονικών θεωριών και καινοφανών φιλοσοφικών προσεγγίσεων Ερευνητές από κάθε είδους περιοχές εξέτασης όπως για παράδειγmicroα αυτές που αφορούν στην αρχιτεκτονική ή στην αρχιτεκτονική τοπίου εmicroφανίζονται υποχρεωmicroένοι να σχολιάσουν έστω και ακροθιγώς τη θεωρητική ένταση της περιόδου και να τη συσχετίσουν microε τα ιδιαίτερα ερευνητικά τους ενδιαφέροντα

Αν όmicroως η παρουσία του Καρτέσιου εισηγείται microια φιλοσοφική κοσmicroογονία στη Δυτική ιστορία η οποία θα χαρακτηρίσει εφεξής το ευρωπαϊκό πνεύmicroα συνολικά246 τότε είναι microάλλον αναmicroενόmicroενο να αναζητηθεί η επιρροή του και σε εκείνες τις αντιλήψεις της εποχής του οι οποίες αφορούν το τοπίο

Τίθεται βέβαια microια σειρά από microεθοδολογικά ερωτήmicroατα όπως αυτό που αφορά τη δυνατότητα microια θεωρητική διερεύνηση του τοπίου να θίγει microε εγκυρότητα φιλοσοφικά θέmicroατα Επίσης όπως αυτό που αφορά τη δυνατότητα των τοπιακών διαmicroορφώσεων να laquoκατοπτρίζουνraquo φιλοσοφικές ανησυχίες και θέσεις της εποχής τους Πρόκειται βέβαια για microεθοδολογικά ερωτήmicroατα που όπως σηmicroειώθηκε και προηγούmicroενα microπορούν να απευθυνθούν προς κάθε ιστορική περίοδο Εισάγονται εντούτοις στην παρούσα διερεύνηση microε έmicroφαση στο σηmicroείο ακριβώς στο οποίο εξετάζονται οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του 17ου αιώνα εξαιτίας της καταστατικής σηmicroασίας για τη Δυτική σκέψη αυτής της συγκεκριmicroένης περιόδου Μια microεθοδολογικά επιθετικότερη υπόθεση εργασίας microπορεί βέβαια να επιmicroείνει πως η αρχιτεκτονική των γαλλικών κήπων δεν laquoκατοπτρίζειraquo microόνο τη συστηmicroατική κανονιστική σκέψη της εποχής της αλλά πως ταυτόχρονα τη συγκροτεί πως αποτελεί ουσιαστικό microέρος της πως συνιστά η ίδια microέλος microιας ευρύτερης πολιτιστικής κατασκευής στην οποία περιλαmicroβάνεται και βασικές θεωρητικές θέσεις της περιόδου

Οι συνήθεις αναλύσεις επιmicroένουν ελάχιστα στην ιδιαίτερη σχέση που microπορεί να έχουν η εξειδικευmicroένη στρατιωτική εκπαίδευση και τα κατασκευαστικά ενδιαφέροντα ενός από τους σηmicroαντικότερους φιλοσόφους της νεότερης Δυτικής ιστορίας microε τον θεωρητικό του φιλοσοφικό προσανατολισmicroό Εντούτοις ο Γάλλος πατέρας του ορθολογισmicroού για ένα τmicroήmicroα

244 Ο Β Teyssegravedre (πρβλ στο προηγούmicroενο σ 13) σχολιάζει microια ανάλογη θεωρητική στάση εξηγώντας laquoΉ βέβαια σύmicroφωνα microε τον Α Hauser microπορούmicroε να διακρίνουmicroε το microπαρόκ της προτεσταντικής αστικής τάξης από το microπαρόκ της Εκκλησίας ή της Αυλής (οι οποίες εξάλλου αποδέχονται τάσεις ετερογενείς που microπορεί να κατευθύνονται προς τον κλασσικισmicroό ή το νατουραλισmicroό) ή βέβαια σύmicroφωνα microε τον V L Tapieacute microπορούmicroε να αντιπαραβάλουmicroε το ΄κλασσικό΄ και το ΄microπαρόκ΄ ακόmicroη και microέσα σε ένα και το αυτό σύνολο έργων ή ακόmicroη να θεωρήσουmicroε ως εστία τη Ρώmicroη ή τη Μαδρίτη και να δείξουmicroε την επέκταση της επιρροής τους και τις διαmicroάχες microε διάφορες εθνικές οmicroάδες (πολιτιστικής) αντίστασηςraquo Στην προσέγγιση που υιοθετείται στη δική microας διερεύνηση ο όρος Baroque περιορίζεται στην περιγραφή ιταλικών ή γαλλικών προτύπων του 17ου αιώνα ενώ για τα παραδείγmicroατα των ολλανδικών αστικών κήπων χρησιmicroοποιείται ο όρος laquoκλασσικόςraquo 245 Πρβλ πίνακες του όπως Η Νύφη και ο Σάτυρος Nymph et Satyr (1625 ndash Εθνική Πινακοθήκη Λονδίνου) ή ο γνωστότερος Οι Βοσκοί της Αρκαδίας Les Bergers drsquo Arcadie (1630 - Λούβρο) ή και Ο Ενταφιασmicroός του Φωκίωνα (1648 ndash Εθνικό Μουσείο Ουαλλίας) Είναι χαρακτηριστικό πως οι πίνακες του Poussin θεωρήθηκαν ζωγραφικά υποδείγmicroατα για τις διαmicroορφώσεις τοπίου της αγγλικής τοπιοτεχνίας του επόmicroενου αιώνα όπως επισηmicroαίνεται σε επόmicroενο στο 6ο κεφάλαιο 246 Παρά την εmicroφάνιση αντιθετικών ρευmicroάτων που αφορούν τόσο στην ειδικότερη περιοχή της φιλοσοφικής θεωρίας και των επιστηmicroών όσο και στο ευρύτερο πεδίο του πολιτισmicroού

της ζωής του υπήρξε υποχρεωmicroένος να microελετά καθηmicroερινά τις κινήσεις στρατιωτικών σωmicroάτων τα οποία έπρεπε να επιτελέσουν microε τη microεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια ένα πρακτικό έργο άmicroεσης και υψηλής κρισιmicroότητας Αυτό το καθηmicroερινό καθήκον υποδείκνυε microε άmicroεσο εφαρmicroοσmicroένο τρόπο την πρακτική σηmicroασία της εσωτερικής λογικής συνέπειας τη δυνατότητα του ορθού λόγου να καθίσταται laquoκύριος και κυρίαρχοςraquo247 του φυσικού πεδίου και της ανθρώπινης ζωής Δεν πρέπει να λησmicroονούmicroε ακόmicroη το ενδιαφέρον του Descartes για την προοπτική και τη συνεργασία του microε τον microηχανικό Villebresieu ενώ είναι επιπλέον γνωστή η σηmicroασία της ακρίβειας που προσέφερε η αναλυτική καρτεσιανή γεωmicroετρία στη βλητική πρακτική των πυροβόλων248 Η άνοδος του ορθολογικού πνεύmicroατος δεν διέθετε εποmicroένως αποσπασmicroένη θεωρητική σηmicroασία Αναπτύχθηκε microέσα σε microια γενικότερη ατmicroόσφαιρα ενδιαφέροντος για εφαρmicroογές στις οποίες πρέπει να περιλάβουmicroε τόσο κατασκευαστικές πρακτικές όσο και κοινωνικές οργανωτικές διεργασίες

Κατ΄ αντίστροφη διάθεση σχολιασmicroού πρέπει να τονιστεί πως οι microεγάλες τοπιοτεχνήσεις του γαλλικού Baroque συνδέονται microε περίπλοκες συχνά microαθηmicroατικές κατασκευές και επιβεβαιώνουν ενισχύοντάς την τη δυνατότητα της θεωρητικής λογικής σκέψης να επιβληθεί στο πραγmicroατικό Με την έννοια αυτή η τοπιοτέχνηση όπως και η αρχιτεκτονική δεν αποτελούν microόνο πεδία εφαρmicroογής εννοιακών κατασκευών διαmicroορφωmicroένων σε άλλα επιστηmicroονικά και θεωρητικά πεδία αλλά προωθούν οι ίδιες διαρκώς ανάλογες εννοιακές κατασκευές Δε συνιστούν απλές laquomicroαρτυρίεςraquo λόγων συγκροτηmicroένων σε άλλα πεδία έκφρασης αλλά αποτελούν σύmicroφωνα microε την ορολογία του Michel Foucault τα laquomicroνηmicroείαraquo ενός δικού τους ιδιαίτερου λόγου ικανού να συmicroβάλλει microε τρόπο σηmicroαντικό στη νεότερη ευρωπαϊκή ιστορία

Με αυτήν την κατεύθυνση σκέψης η σύγκλιση περιοχών όπως η θεώρηση και η αρχιτεκτονική του τοπίου αφrsquo ενός και η φιλοσοφία αφετέρου πρέπει να θεωρείται αναmicroενόmicroενη καθώς όπως διαρκώς επαναλαmicroβάνεται ο χειρισmicroός του τοπίου αποδίδει τις απόψεις των κοινωνιών για τον ευρύτερο τόπο ζωής τους όπως και τη σχέση τους microε το φυσικό Αν ο Καρτέσιος υποδεικνύει στον Λόγον περί της Μεθόδου την κυριαρχία πάνω στη φύση είναι microάλλον απλοϊκός ο ισχυρισmicroός πως η υπόδειξη αυτή προέρχεται από microια αποκοmicromicroένη πρωτογενή διάθεση του εισηγητή της Αντίθετα είναι ιστορικά πιθανότερο να απηχεί τη συνολική στάση κοινωνιών οι οποίες ήδη είχαν αναπτύξει επί δυο αιώνες τουλάχιστον την κυριαρχία πάνω στο φυσικό πεδίο ώστε ο ορθολογισmicroός να επισηmicroοποιεί θεωρητικά και να κατοχυρώνει ρητά microια ήδη κατακτηmicroένη κοινωνική συνθήκη

Έχει ήδη επισηmicroανθεί πως οι διαmicroορφώσεις τοπίου αποτελούν σχηmicroατοποιήσεις του προϋπάρχοντος τόπου και πως διαθέτουν συmicroβολική ποιότητα εντάσσοντας τον τόπο σε ένα laquoτοπίοraquo σηmicroασιών κατασκευασmicroένο ταυτόχρονα microε την υλική διαmicroόρφωση Κατασκευαστικό αποτέλεσmicroα νοητική σχηmicroατοποίηση και σύστηmicroα σηmicroασιών παράγονται εποmicroένως σε συσχετισmicroό το έχουmicroε ήδη τονίσει ως αποτελέσmicroατα microια συνολικότερης laquoδοmicroικήςraquo πολιτιστικής επεξεργασίας Αλλά η φιλοσοφική θεώρηση συνιστά και αυτή δοmicroική νοητική ndash οργανωτική προσέγγιση η οποία είτε εκπορεύεται από τον τόπο είτε όχι επιστρέφει κατ΄ ανάγκην σε αυτόν ώστε να τον microεταλλάξει Αν εποmicroένως η διερεύνηση της αρχιτεκτονικής τοπίου αισθάνεται ανέτοιmicroη ώστε να χειριστεί περιπλοκότερες θεωρητικές ή φιλοσοφικές προσεγγίσεις

247 Πρόταση του Καρτέσιου από τον Λόγον περί της Μεθόδου η οποία σχολιάζεται αναλυτικότερα στη συνέχεια 248 Πρβλ την πληροφορία του πρώτου βιογράφου του Descartes του Andrien Baillet για τη συνεργασία του microε τον microηχανικό Ville-Bressieux microε τον οποίο συναντήθηκε στο Amsterdam το 1634 και έκανε κατά τη συνεργασία τους laquoθαυmicroαστές προόδους στη Μηχανική και στην Προοπτικήraquo Με τον Ville-Βressieux microελέτησε ανάmicroεσα στα άλλα microια καρέκλα-καρότσι (une chariot-chaise) για ανάπηρους πολέmicroου Πρβλ A Baillet La vie de Monsieur Descartes Παρίσι 1691 τ1 σσ 256-259 Επίσης Η Grossmann laquoDescartes and the Social Origins of the Mechanistic Concept of the Worldraquo από το The Social and the Economic Roots of the Scientific Revolution των G Freudenthal και P McLaughlin (επιmicro) Boston 2009 σ 157 laquoΕνώ τις καθαρά microαθηmicroατικές και λογικές απόψεις της Καρτεσιανής Άλγεβρας ή lsquoScience Universelle τις έχει τέλεια παρουσιάσει ο L Brunschvicg και την παραπέρα ανάπτυξή της ως lsquoΓενική Επιστήmicroηrsquo στον Leibniz την έχει εξαιρετικά εκθέσει ο L Couturat οι κοινωνιολογικές πλευρές της lsquoΠαγκόσmicroιας Επιστήmicroηςrsquo του Descartes δεν έχουν εξεταστεί από τους συγγραφείς αυτούς ή από κάποιους άλλους Μπορεί βέβαια να τεθεί το ερώτηmicroα αν υφίσταται καθrsquo οποιονδήποτε τρόπο ανάλογο κοινωνιολογικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να κατανοήσουmicroε πως όντως υπάρχει πρέπει να αντιληφθούmicroε πως όλα τα έργα του Descartes τα έχει βαθιά σηmicroαδέψει η σφραγίδα των microηχανικών αρχών πως ο Descartes εξήγαγε αυτές τις αρχές από τη microηχανική του δηλαδή από τη microελέτη των microηχανών και πως στη συνέχεια τις επέκτεινε στη φυσική και τελικά σε ολόκληρο το σύmicroπανraquo Το κείmicroενο του Grossmann θεωρητικού της οικονοmicroίας και των κοινωνικών επιστηmicroών microέλους του Ινστιτούτου Κοινωνικών Ερευνών της Φραγκφούρτης χρονολογείται από την περίοδο του 1946

microπορεί τουλάχιστον να υποδείξει πιθανές ανάλογες κατευθύνσεις ιδιαίτερα όταν αναφέρεται σε περιόδους οι οποίες προσφέρονται για ανάλογη εξέταση όπως ο 17ος και ο 18ος αιώνας 416 Σχήmicroατα ελέγχου Η ορθολογική ανασύνθεση των τόπων και το υπόδειγmicroα του Γαλλικού κήπου Στο παράδειγmicroα της villa Farnese και των κήπων της παρουσιάστηκε ήδη microια γραmicromicroική ακολουθία επεmicroβάσεων η οποία κλιmicroακώνεται ως προς την ένταση του σχεδιασmicroού microεταβαίνοντας από τον οικιστικό ιστό της ιταλικής κωmicroόπολης της Caprarola στο κτήριο της έπαυλης και στη συνέχεια στους οργανωmicroένους κήπους για να επεκταθεί στις γεωmicroετρικά οργανωmicroένες καλλιέργειες και την αδιαmicroόρφωτη δασική έκταση Πρόκειται για ένα σχετικά περιορισmicroένο σε έκταση παράδειγmicroα στην περιοχή του Lazio στην κεντρική Ιταλία και αντιστοιχεί ιστορικά στην περίοδο του ιταλικού Μανιερισmicroού Μια ανάλογη συνθετική συνθήκη microεγεθυmicroένη στο έπακρο διαπιστώνεται επίσης σε ένα microεταγενέστερο παράδειγmicroα αρχιτεκτονικής τοπίου στο γνωστότερο ίσως της Δυτικής ιστορίας στους κήπους των Βερσαλλιών στην άmicroεση γειτονία της γαλλικής πρωτεύουσας Η σύνθεση οδεύει από την αστική δοmicroή προς την περιοχή της κεντρικής εισόδου στα ανάκτορα Στη συνέχεια προχωρά στη microεγαλοπρεπή κατασκευή των ίδιων των ανακτόρων στην αξονική ακολουθία των κήπων των πλατωmicroάτων και των διαmicroορφώσεων του νερού στην ισχυρή συνθετική παρουσία του Μεγάλου Καναλιού έως ότου βυθιστεί στο άπειρο Ακόmicroη και αν αγνοούσαmicroε τη συνέχεια των χρονικών περιόδων την επαλληλία των εκφραστικών τάσεων την επιρροή που το ιταλικό αναγεννησιακό και microανιεριστικό παράδειγmicroα άσκησε στις αυλές των Γάλλων ηγεmicroόνων microπορούmicroε να αντιληφθούmicroε τη συνάφεια των συνθετικών διαθέσεων οι οποίες βαθmicroιαία οδηγούν από τις τοπιοτεχνικές προτάσεις της ιταλικής Αναγέννησης στις προτάσεις τοπίου και στους κήπους του γαλλικού ειδικότερα και γενικότερα του ευρωπαϊκού Baroque Συνάφεια η οποία καθίσταται τόσο εmicroφανέστερη όσο η διαφορά του microεγέθους των επεmicroβάσεων δεν προκαταλαmicroβάνει τον ανυποψίαστο παρατηρητή

Αλλά ερευνητική υποχρέωση της διερεύνησης αυτής είναι να επισηmicroάνει επίσης την τεράστια διαφορά των microεγεθών249 και τους νέους εκφραστικούς τρόπους τα εκφραστικά εντέλει άλmicroατα microεταβολής τα οποία αυτή η διαφορά κλίmicroακας εισηγείται Αξίζει ίσως να τονιστεί εξαρχής πως η υπέρmicroετρη αύξηση των microεγεθών η υπέρmicroετρη ένταση των χειρονοmicroιών στις τοπιακές διαmicroορφώσεις κατά τον 17ο και κατά το πρώτο microέρος του 18ου αιώνα υποδεικνύουν σηmicroαντικές ποιοτικές microεταβολές Οι διαmicroορφώσεις τοπίου αποκτούν τέτοια αντίληψη κλίmicroακας ώστε να microη microπορεί να θεωρηθεί ως κύρια αφετηρία της συγκρότησής τους η αναφορά στην πεπερασmicroένη φυσική ύπαρξη στις διαστάσεις του βιολογικά πεπερασmicroένου ανθρώπινου σώmicroατος Στη θέση του η κοινωνία της εποχής εγκαθιστά την υπόθεση ενός Υποκειmicroένου της νόησης ενός Υποκειmicroένου εξουσίας άπειρα ισχυρού ικανού να ελέγξει το σύνολο του υπαρκτού κόσmicroου

Ο Michel Foucault στο έργο του Les Mots et les Choses Οι Λέξεις και τα Πράγmicroατα υποδεικνύει πως η ένταση αυτού του ελέγχου είναι τόσο σηmicroαντικότερη όσο λιγότερο πρόδηλη καθίσταται η φυσική παρουσία του Υποκειmicroένου από το οποίο ο έλεγχος εκπορεύεται Αν στο αναγεννησιακό ιταλικό τοπίο παρά τον πλούτο των παρεmicroβάσεων η παραmicroυθία της ανθρωποmicroετρικής συνάφειας εξακολουθεί να είναι αισθητή στην εποχή του Baroque στην laquoκλασσική εποχήraquo όπως την αποκαλεί ο Michel Foucault250 στις παραστάσεις

249 Για να γίνει κατανοητή η διαφορά των microεγεθών αρκεί να σηmicroειωθεί πως η συνολική έκταση των διαmicroορφώσεων και των κτηριακών κατασκευών στην αναγεννησιακή villa Medici στο Fiesole αντιστοιχεί σε ένα πλαίσιο γενικών διαστάσεων εκατό σαράντα επί εξήντα microέτρων και στη microανιεριστική έπαυλη Gamberaia στην Τοσκάνη σε ένα πλαίσιο διαστάσεων εκατό επί διακοσίων σαράντα microέτρων Στην επίσης microανιεριστική villa Farnese το βασικό τmicroήmicroα των κατασκευών αντιστοιχεί σε διαστάσεις διακοσίων δέκα επί εκατόν ογδόντα microέτρων Συγκριτικά η έκταση των διαmicroορφώσεων της εποχής του Baroque στο γαλλικό παράδειγmicroα του Vaux-le-Vicomte προσδιορίζεται από ένα ορθογώνιο διαστάσεων τρεισήmicroισι χιλιόmicroετρων microήκους και περίπου ενός χιλιόmicroετρου πλάτους ενώ στις Βερσαλλίες από ένα ορθογώνιο διαστάσεων πεντέmicroισι επί τέσσερα χιλιόmicroετρα Στις διαmicroορφώσεις της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου οι διαστάσεις εκτινάσσονται σε ακόmicroη microεγαλύτερη κλίmicroακα ως εάν οι αιώνες της ευρωπαϊκής τοπιακής ιστορίας να ανταγωνίζονται ο ένας τον άλλο για το έλεγχο όλο και microεγαλύτερων εκτάσεων Στο αγγλικό πάρκο του Stowe η έκταση της τοπιοτέχνησης αντιστοιχεί σε διαστάσεις επτά επί τρεισήmicroισι χιλιόmicroετρα περίπου microε επιλεκτικές όmicroως περιοχές πυκνότερης τοπιακής διαmicroόρφωσης 250 Σηmicroειώθηκε προηγούmicroενα πως η χρήση των όρων laquoBaroqueraquo ή laquoκλασσικόςraquo αποδίδει τη θεωρητική πρόθεση του microελετητή και συνδέεται microε ειδικότερες ερευνητικές και θεωρητικές σκοπιmicroότητες Στον Michel Foucault οι όροι laquoκλασσική εποχήraquo επιτρέπουν την ταύτιση microε την σταθερότητα του Λόγου και την επέκταση της επιρροής του Καρτέσιου προς την κατεύθυνση της πρώτης περιόδου

και στις κατασκευές της los Reyes251 οι βασιλείς η ελέγχουσα αρχή επιβάλουν την αντίληψη της ισχύος τους microε τον εκτενέστερο δυνατό τρόπο Ακόmicroη και όταν αποκρύπτονται από την άmicroεση αντίληψη του παρατηρητή εξακολουθούν εντούτοις laquoαφrsquo υψηλούraquo να τον εποπτεύουν

Στο τοπίο των Βερσαλλιών η οπτική σύνδεση ανάmicroεσα στις επιmicroέρους περιοχές των διαmicroορφώσεων και στο κεντρικό σηmicroείο της οργάνωσής τους τα ανάκτορα παύει να υφίσταται για microεγάλο microέρος της σύνθεσης Εντούτοις οι αυστηρές σχέσεις οργάνωσης ανάmicroεσα στα συνθετικά microέρη παραmicroένουν και αποκαλύπτονται τmicroηmicroατικά Ο παρατηρητής διαισθάνεται δοmicroικούς συσχετισmicroούς οι οποίοι σκηνοθετούν τη θέση και την κίνησή του χωρίς εντούτοις ο ίδιος να διαθέτει τα microέσα ώστε να αντιπαρατεθεί microαζί τους252 στο πεδίο του φυσικού χώρου τουλάχιστον Οι microελετητές σχολιάζουν το τοπιακό αποτέλεσmicroα microιλώντας για την επιθυmicroία ελέγχου του απείρου253 για την οργανωτική δηλαδή έκταση του τοπιακού σχεδιασmicroού η οποία δεν υπερβαίνει απλά κατά πολύ τα ανθρώπινα microέτρα αλλά υπαινίσσεται microια ακόmicroη microεγαλύτερη έκταση ελέγχου 42 Οι συνθετικοί τρόποι των τοπιακών διαmicroορφώσεων κατά την εποχή του Baroque Σε προηγούmicroενο κεφάλαιο περιγράφονται οι αναγεννησιακοί κήποι ως καθορισmicroένοι από συνθετικούς τρόπους όπως αυτοί της σκηνογραφικής ένταξης τους της οργάνωσης των περίκλειστων τmicroηmicroάτων και της προοπτικής τους οργάνωσης σηmicroειώνοντας τη χρήση των προηγούmicroενων συνθετικών ευρηmicroάτων στα πλαίσια ενός αυστηρού γεωmicroετρικού σχεδιασmicroού ο οποίος καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από τη συmicromicroετρία Η σύνθεση στα παραδείγmicroατα που εξετάστηκαν υποδεικνύει κεντρικά σηmicroεία όρασης που αντιστοιχούν στα σηmicroαντικότερα σηmicroεία της θέας και η αλληλουχία των οποίων συγκροτεί τη βασική συνθετική δοmicroή

Ο Michel Foucault στο έργο του που σχολιάστηκε προηγούmicroενα επιmicroένει στην laquoεπιστηmicroικήraquo όπως την αποκαλεί τοmicroή ανάmicroεσα στους αιώνες που προηγούνται αφενός και στην λαmicroπερή εποχή των Γάλλων αυτοκρατόρων αφετέρου στη λαmicroπερή εποχή του κρατικά εφαρmicroοσmicroένου πολιτικού και πολιτιστικού ορθολογικού πνεύmicroατος Η εξέταση των τοπιακών διαmicroορφώσεων εντούτοις υποδεικνύει σηmicroαντικές σχέσεις συγγένειας έκφρασης σχέσεις καταγωγικές ανάmicroεσα στις δυο αυτές περιόδους εκατέρωθεν της υποθετικής ιστορικής τοmicroής Μένει να διερευνηθούν οι συγκεκριmicroένοι όροι της συνέχειας ανάmicroεσα στις τοπιακές επεmicroβάσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού και στις τοπιακές διαmicroορφώσεις του 17ου αιώνα όπως και να τονιστούν τα σηmicroεία ριζικής εκφραστικής microεταβολής Να εξεταστεί δηλαδή το θέmicroα των ιστορικών επιρροών που ασκούν τα ιταλικά παραδείγmicroατα στα νεότερά τους γαλλικά παραδείγmicroατα ή των ιστορικών υπερβάσεων που ορίζουν τα δεύτερα

του Διαφωτισmicroού laquoΣτις αρχές του 17ου αιώνα κατά την περίοδο που δίκαια ή άδικα την αποκαλούν microπαρόκraquo σηmicroειώνει ο Foucault στο κείmicroενο του Οι Λέξεις και τα Πράγmicroατα Αθήνα 1986 σ 89 Είναι βέβαια χαρακτηριστικό πως ο G Deleuze αντίθετα από τον Foucault χρησιmicroοποιεί ανενδοίαστα για την ίδια περίοδο του 17ου αιώνα τον όρο laquomicroπαρόκraquo 251 Los Reyes οι βασιλείς στα Ισπανικά Αναφορά στον διασηmicroότερο ίσως από τους πίνακες του Diego de Silva Veacutelazquez στον πίνακα Las Meninas (1656) τον οποίο χρησιmicroοποιεί ο Foucault ως πολιτιστικό καλλίτερα laquoεπιστηmicroικόraquo παράδειγmicroα ανάλυσης στο έργο του Les Mots et les Choses Στον πίνακα αυτό οι Ισπανοί βασιλείς Φίλιππος ο Δ΄ και Μαριάννα απουσιάζουν ως σαφής απεικόνιση Εξακολουθούν εντούτοις να αποτελούν το καθοριστικό κέντρο της υποκρυπτόmicroενης αναφοράς σε σχέση microε το οποίο συγκροτείται η εικονιστική δοmicroή του ζωγράφου της αυλής Veacutelazquez Πρβλ επιπλέον σχόλια στη συνέχεια όπως και Μ Foucault στο προηγούmicroενο σσ 27-44 κεφ laquoΟι Ακόλουθεςraquo Στην τελευταία παράγραφο του κεφαλαίου αυτού στη σελίδα 44 ο συγγραφέας δηλώνει πως θεωρεί τον προηγούmicroενο πίνακα ως γενικό υπόδειγmicroα της κλασσικής παράστασης και laquoτου χώρου που διανοίγειraquo Σε αυτήν laquoτο υποκείmicroενο έχει υποστεί έκλειψηraquo Εντούτοις το υποκείmicroενο αυτό είναι εκείνο που θεmicroελιώνει την παράσταση και τον χώρο της και εκείνο προς το οποίο η κανονιστική πρόθεση της παράστασης αποτείνεται ως συνθήκη επιβολής Αξίζει βέβαια να συσχετίσουmicroε τις παρατηρήσεις του Foucault microε τις ανάπτυξη των απόψεων microας για την προοπτική γεωmicroετρία στα παραδείγmicroατα της ανεστραmicromicroένης βυζαντινής προοπτικής και της αναγεννησιακής prospettiva artificialis Για την ανάλυση του Foucault ο J G Merquior σηmicroειώνει microια σειρά από αντιρρήσεις για να καταλήξει πως laquoκατά βάθος ο Foucault δεν lsquoδιαβάζειrsquo τις Κυρίες επί των Τιmicroών αλλά microάλλον επιδίδεται σε microια ανάγνωση του πίνακα microέσω της οποίας προβάλει πάνω του ένα βασικό αξίωmicroα της θεωρίας τουraquo Πρβλ J G Merquior Foucault Αθήνα 2002 σ 80 Πρβλ και άποψη της S Alpers laquoInterpretation without Representation or the viewing of Las Meninasraquo Περ Representations no 1 Berkeley 1983- σσ 30-42 252 Η σύλληψη και η κατανόησή τους υπονοεί τη διεισδυτικότερη γνώση του συνθετικού εγχειρήmicroατος 253 Πρβλ ΑS Weiss Miroirs de lrsquo infini Le jardin agrave la franccedilaise et la meacutetaphysique au XVIIe siegravecle Παρίσι 1992

421 Οι ιστορικοί φορείς της εκφραστικής συνέχειας των Ιταλικών και Γαλλικών προτύπων διαmicroόρφωσης του τοπίου Η Ευρώπη254 σε όλο το διάστηmicroα από τον 15ο αιώνα microέχρι και την περίοδο που εξετάζεται σε αυτό το κεφάλαιο αποτελεί χώρο συνεχών και εντονότατων ανταλλαγών ανάmicroεσα στους πληθυσmicroούς της

Πολλές από τις ανταλλαγές αυτές επιβάλλονται από τους πολέmicroους και τις βίαιες microετακινήσεις πληθυσmicroών Αλλά ακόmicroη και κάτω από βίαιες αναγκαστικές συνθήκες οι σχέσεις πολιτιστικής και πολιτισmicroικής microεταφοράς είναι σηmicroαντικές Παράλληλα εντείνεται διαρκώς η προσωπική επικοινωνία ανάmicroεσα στους λόγιους από διαφορετικές εθνότητες και η απρόσωπη επικοινωνία η οποία καθίσταται ολοένα και πυκνότερη microέσα από την τυπογραφική δραστηριότητα Η διάδοση των αρχιτεκτονικών απόψεων αλλά και των απόψεων για την τέχνη των κήπων φαίνεται πως ωφελείται εξαιρετικά όπως επισηmicroάνθηκε ήδη από το τελευταίο αυτό είδος των πολιτιστικών ανταλλαγών που αναπτύσσονται microέσω της εκδοτικής δραστηριότητας Σε όλη την περίοδο από τις αρχικές εκφράσεις της Αναγέννησης έως και την περίοδο που εξετάζεται εντείνεται επίσης η συνήθεια των ηγεmicroόνων ή των εκκλησιαστικών αρχόντων να προσεταιρίζονται την ποιότητα υψηλών διανοητών και καλλιτεχνών ακόmicroη και αν πρόκειται να τους εισάγουν στις χώρες τους κατά τρόπο ανάλογο microε τα χειρόγραφα τις σηmicroαντικές εκδόσεις ή τα καλλιτεχνικά αντικείmicroενα

Ο ιταλικός νεοπλατωνισmicroός και η ίδρυση της Accademia Platonica συνδέονται microε την αφετηριακή για τον ιταλικό ουmicroανισmicroό άφιξη στη Φλωρεντία του Γεώργιου Πλήθωνα Ο Leonardo da Vinci αποστέλλεται ως πολιτιστικό δώρο στον Ludovico Sforza Δούκα του Μιλάνο πριν ξενιτευτεί αργότερα για να εργαστεί ως καλλιτέχνης και microηχανικός στην αυλή του βασιλιά Francois Ι της Γαλλίας Ένας Γάλλος microηχανικός έmicroπειρος στην κατασκευή υδραυλικών microουσικών οργάνων ο Claude Venard σε microια πορεία αντιδανείου εργάζεται στις τοπιακές διαmicroορφώσεις της ιταλικής Villa drsquo Este Ένας Φλαmicroανδός ζωγράφος o Giusto Utens αναλαmicroβάνει να εικονίσει στις περίφηmicroες lunette τις επαύλεις και τους κήπους των Μεδίκων Ο Γάλλος Jacques Lemercier Πρώτος Αρχιτέκτονας του Βασιλέως Louis XIII που ασχολείται επίσης microε τον αστικό σχεδιασmicroό και τον σχεδιασmicroό κήπων έχει εκπαιδευτεί στη Ρώmicroη Ο Ιταλός γλύπτης και αρχιτέκτονας της εποχής του Baroque Giovanni Lorenzo Bernini δηmicroιουργός της πλατείας του Αγίου Πέτρου προσλαmicroβάνεται από τον Louis XIV το Νοέmicroβριο του 1665 στα πλαίσια microιας συνεργασίας που τελικά αποβαίνει άκαρπη προκειmicroένου να ασχοληθεί microε το σχεδιασmicroό του Λούβρου255 Ο Reneacute Descartes περιοδεύει την κεντρική και Δυτική Ευρώπη αναζητώντας πολεmicroικές περιπέτειες και πνευmicroατικά ερεθίσmicroατα και καταλήγει να εξάγει τη συνολική του παιδεία και τις συγκεκριmicroένες φιλοσοφικές του απόψεις στον ευρωπαϊκό βορρά όπου φθάνει ως εκπαιδευτής της βασίλισσας της Σουηδίας Χριστίνας 422 Οι βασιλικοί οίκοι και η υψηλή πολιτιστική αξιολόγηση του τοπίου Τέλος τα πολιτιστικά πρότυπα ιδιαίτερα τα κηποτεχνικά και τοπιοτεχνικά πρότυπα που συνδέονται microε τις επαύλεις και τα ανάκτορα των ηγεmicroόνων microεταφέρονται ακολουθώντας τα microέλη των βασιλικών οίκων όταν αυτά αναλαmicroβάνουν τη διοίκηση νέων κρατών ή όταν microετακινούνται στα πλαίσια βασιλικών γάmicroων

Ο Γουλιέλmicroος της Οράγγης Stadtholder Κυβερνήτης της Ολλανδίας όταν microετακινείται από τις Κάτω Χώρες προκειmicroένου να δεχθεί ως William ΙΙΙ το στέmicromicroα της Βρετανίας microεταφέρει στα αγγλικά νησιά την αγάπη του για τους κήπους του Baroque την αναφορά στη τοπιακή διαmicroόρφωση του ολλανδικού ανακτόρου του Het Loo όπως και την επιρροή της ζωγραφικής τοπίου των Κάτω Χωρών Ο Κάρολος ο VII βασιλιάς της Ισπανίας όταν προσθέτει στο αρχικό στέmicromicroα του αυτό της Νάπολης και Σικελίας microεταφέρει στους κήπους του νέου ανακτόρου του στην Caserta της Ιταλίας την ανάmicroνηση από τους αυτοκρατορικούς κήπους

254 Ορθότερα η Ευρώπη και ο διαρκώς διαστελλόmicroενος χώρος των εδαφικών ανακαλύψεων και της αποικιακής της επέκτασης 255 Η λύση αυτής της συνεργασίας προς χάριν του Γάλλου αρχιτέκτονα Claude Perrault υποδεικνύει την κάmicroψη της επιρροής των ιταλικών προτύπων στη γαλλική επικράτεια Διαθέτουmicroε όmicroως πραγmicroατοποιηmicroένη από τον Bernini microια εξαιρετική για την παρουσίαση των εκφραστικών τάσεων του ιταλικού Baroque προτοmicroή του βασιλιά Ήλιου όπως και τον έφιππο ανδριάντα του Πρβλ J Rykwert The First Moderns The Architects of the Eighteenth Century Massachusetts 1987 σσ 39-47

της Ισπανίας Την ανάmicroνηση από τους κήπους και τις τοπιακές διαmicroορφώσεις των ισπανικών ανακτόρων της La Granja στο San Ildefonso256 ή του Palacio Real στο Aranjuez

Ε44 ndash Ε45 ndash Ε46 Κατά σειρά οι τοπιακές διαmicroορφώσεις των ισπανικών ανακτόρων της La Granja στο San Ildefonso της Ισπανίας στα βόρεια της Μαδρίτης (CC) Οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του Aranjuez στα νότια της Μαδρίτης περικυκλωmicroένες πια από τον αστικό ιστό (GE) και τρίτη εικόνα οι τοπιακές διαmicroορφώσεις και το ανάκτορο της Caserta στην Ιταλία (GE)

Ανάλογους συσχετισmicroούς αποδεικνύουν και οι πορείες εισόδου των ιταλικών τοπιοτεχνικών προτύπων στον γαλλικό πολιτιστικό χώρο Ανάmicroεσα στους πολλούς τρόπους αυτής της microεταφοράς microια ρητή καταγεγραmicromicroένη συνθήκη επιρροής αναφέρεται στη διαmicroόρφωση των κήπων στα ανάκτορα των Tuileries την οποία επιβάλλει microετά την άνοδό της στο γαλλικό θρόνο η Αικατερίνη των Μεδίκων

Είναι πιθανόν η Αικατερίνη να ευθύνεται για την αιmicroατηρότατη σφαγή257 της νύχτας του Αγίου Βαρθολοmicroαίου Υπήρξε όmicroως σίγουρα η υπεύθυνη για τη microεταφορά του πνεύmicroατος του ιταλικού φλωρεντινού microανιερισmicroού στη Γαλλική πρωτεύουσα Αυτή είναι που αποφασίζει την κατασκευή του πρώτου ανακτόρου των Tuileries του Κεραmicroεικού και των

256 Που σχεδιάστηκε στην τελική του microορφή από τον Ιταλό αρχιτέκτονα και σχεδιαστή σκηνικών τον Filippo Juvarra 257 Σύmicroφωνα microε την άποψη του γιου της και άτυχου συmicroβασιλέα της Charles IX και τις απόψεις πολλών ιστορικών

κήπων που το συνοδεύουν Οι γαλλικοί κήποι της εποχής της αποτυπώνονται στους περίφηmicroους για την ιστορία της ευρωπαϊκής τέχνης Τάπητες των Valois τις Tappiseries des Valois που περιγράφουν microαζί microε τους αλληγορικούς πίνακες του Antoine Caron τους αφιερωmicroένους στον Θρίαmicroβο των Εποχών Les Triomphes des Saisons τις περίφηmicroες εορτές στην αυλή των Valois την περίοδο της βασιλείας της Αικατερίνης258 Εορτές που microεγάλο microέρος τους εξελίσσεται στις τοπιακές εκείνες διαmicroορφώσεις οι οποίες αναπτύσσονται γύρω από τα ανάκτορα και τους βασιλικούς πύργους

Ε47 Αριστερά Tapisserie των Valois που περιγράφει χορό στους κήπους των ανακτόρων του Κεραmicroικού στα 1573 προς τιmicroήν Πολωνών διπλωmicroατικών αποσταλmicroένων Στο κέντρο της παράστασης η Αικατερίνη των Μεδίκων ντυmicroένη στα microαύρα (PD) Ε48 Δεξιά Γιορτή στη Bayonne Προσχέδιο του Antoine Carons για tapisserie που περιγράφει τις εορταστικές εκδηλώσεις κατά τη συνάντηση των βασιλικών αυλών των Valois και των Αψβούργων στους βασιλικούς κήπους στη Bayonne στα 1565 Καθώς οι αυλικοί καmicroακώνουν το ψεύτικο κήτος κόκκινο κρασί ξεπηδά από τις laquoπληγέςraquo (PD)

Την Αικατερίνη και τους γιους της διαδέχεται στον γαλλικό θρόνο ο Ερρίκος της

Ισπανικής Ναβάρας ως Henrie IV της Γαλλίας259 Παντρεύεται σε δεύτερο γάmicroο microια άλλη Ιταλίδα την Marie de Medici κόρη του microεγάλου δούκα της Τοσκάνης και γιαγιά του Louis XIV η οποία εντείνει την ιταλική πολιτιστική επιρροή στη γαλλική αυλή συνδέοντας το όνοmicroά της microε το Palais de Luxembourg και τους κήπους του

258 Οι τάπητες αυτοί περιγράφουν εορτές οι οποίες οργανώνονταν microε την ευκαιρία διπλωmicroατικών συναντήσεων microεγάλης πολιτικής σηmicroασίας Πρβλ F Yates The Valois Tapestries Λονδίνο 1999 259 Μετά το θάνατο του Charles IX το θάνατο της microητέρας του Αικατερίνης των Μεδίκων και τη δολοφονία του αδελφού του και διαδόχου του του Henrie III de Valois

Ε49 Κήποι ndash κεντήmicroατα jardins de broderie στον πύργο του Villandry στο Indre et Loire (CC) Προκειmicroένου να γίνει κατανοητή η βασιλική γενεαλογία των κήπων του γαλάζιου αίmicroατος και η σηmicroασία τους για την τοπιοτεχνία του Baroque πρέπει να τονιστεί πως οι κήποι του ανακτόρου του Κεραmicroεικού των Tuileries είναι το επαγγελmicroατικό περιβάλλον και ταυτόχρονα το αρχικό εκφραστικό πρότυπο microέσα στο οποίο microεγαλώνει ο δηmicroιουργός των σηmicroαντικότερων γαλλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων του 17ου αιώνα ο Andreacute Le Nocirctre αφού ο πατέρας του και ο παππούς του είναι βασιλικοί κηπουροί των Tuileries

Τόσο ο Le Nocirctre όσο και ο σηmicroαντικότερος αποδέκτης του έργου του ο Louis XIV αναπτύσσονται εποmicroένως σε ένα κοινό περιβάλλον τοπιακής παιδείας microε προέλευση ιταλική Παιδείας λεπτοmicroερέστερης για τον πρώτο γενικότερης για τον δεύτερο η οποία συνδέει τις διαmicroορφώσεις των κήπων όχι απλά microε τη βασιλική πολυτέλεια αλλά microε την προβολή της βασιλικής κρατικής ισχύος laquoΗ Υψηλότης σας γνωρίζειraquo τονίζει ο Jean-Baptiste Colbert γενικός επιθεωρητής των οικονοmicroικών του Βασιλιά Ήλιου συmicroβουλεύοντας τον microονάρχη laquoπως microε εξαίρεση τις ξεχωριστές πράξεις του πολέmicroου τίποτα δεν σφραγίζει τόσο το microεγαλείο και το πνεύmicroα των ηγεmicroόνων όσο τα κτήρια και όλοι οι επιγενόmicroενοι σχηmicroατίζουν άποψη γι΄ αυτούς microε microέτρο αυτά τις υπέροχες οικίες που (οι ηγεmicroόνες) όρθωσαν στη διάρκεια της ζωής τουςraquo260 Οικίες βασιλικές βέβαια ανάκτορα ανάλογα των Βερσαλλιών που αποτελούσαν κέντρα αντίστοιχα microεγαλοπρεπών τοπιακών διαmicroορφώσεων

260 Ο Colbert γράφει το γράmicromicroα αυτό το 1665 ενόσω η κατασκευή των Βερσαλλιών βρίσκεται σε εξέλιξη τονίζοντας τους φόβους του για το αποτέλεσmicroα και προτρέποντάς τον Louis XIV να επιmicroείνει στην ποιότητα των κατασκευών laquoΤι κρίmicroαraquo συνεχίζει laquoο microεγαλύτερος βασιλιάς και ο περισσότερο ενάρετος αυτός που διαθέτει την αρετή εκείνη που κάνει τους microεγαλύτερους ανάmicroεσα στους ηγεmicroόνες να κριθεί microε το microέτρο των Βερσαλλιώνraquo Από C Santini Il giardino di Versailles Natura artificiomodello Bologna 2007 σ 71

43 Η εκφραστική συνέχεια και η διαφοροποίηση των Ιταλικών και των Γαλλικών προτύπων διαmicroόρφωσης του τοπίου Στους κήπους τους οποίους ο Le Nocirctre σχεδιάζει για τον βασιλιά τα microέλη της αυλής και την ανερχόmicroενη αστική τάξη261 κάποιοι από τους συνθετικούς τρόπους της παλαιότερης ιταλικής κηποτεχνίας διατηρούνται κάποιοι εφαρmicroόζονται σε περιορισmicroένη κλίmicroακα επιmicroέρους επεισοδίου ενώ άλλοι εξελίσσονται και αποκτούν κλίmicroακα ένταση και λαmicroπρότητα την οποία ποτέ πριν δεν είχαν προσεγγίσει Ε410 και Ε411 Diego de Silva Veacutelasquez Las Meninas Οι Ακόλουθες 1656 Ο συνολικός πίνακας αριστερά (PD) και η λεπτοmicroέρεια του βασιλικού ζεύγους (PD) απεικονισmicroένου στον καθρέφτη του βάθους Όπως στον πίνακα έτσι και στις τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque ο κυρίαρχος microονάρχης πίσω από τα νώτα του microέσου θεατή φαίνεται να αποτελεί τον ουσιαστικό κεντρικό αποδέκτη της διαmicroόρφωσης 431 Η γεωmicroετρική οργάνωση των κατόψεων και η εφαρmicroογή της συmicromicroετρίας Η αντίληψη της γεωmicroετρικής οργάνωσης των κατόψεων για παράδειγmicroα όπως και της γλυπτικά κλαδεmicroένης φυτικής microάζας παραmicroένει και εξελίσσεται microε τέτοια έmicroφαση ώστε να περιγράφεται microε έναν χαρακτηρισmicroό απόλυτα microη φυσικό συνώνυmicroο της λεπτότατης επεξεργασίας Jardins de broderie κήποι-κεντήmicroατα θα αποκληθούν όπως ήδη έχει σηmicroειωθεί τα τmicroήmicroατα εκείνα των τοπιακών διαmicroορφώσεων τα οποία διατηρούν microια λεπτότατη και απόλυτη σχηmicroατοποίηση της φύτευσης

Σύmicroφυτη microε την αντίληψη της γεωmicroετρικής οργάνωσης παραmicroένει η αντίληψη της συmicromicroετρίας που εφαρmicroόζεται και σε επιmicroέρους τmicroήmicroατα στους κήπους-κεντήmicroατα ή στα επιmicroέρους πλατώmicroατα στις δεξαmicroενές και τις διαmicroορφώσεις του νερού στη διάταξη των chacircteaux και των άλλων κτηριακών κατασκευών που εντάσσονται στη σύνθεση του τοπίου

261 Ενδεικτικά τις Βερσαλλίες για τον Louis XIV το Chantilly για τον θείο του microονάρχη τον Grand Condeacute το Vaux-le-Vicomte για τον Nicolas Fouquet και τις διαmicroορφώσεις στο Chacircteau de Sceaux για τον αντίπαλο και διάδοχο του Fouquet τον Jean Baptiste Colbert Αλλά ο τοπιακός σχεδιασmicroός εκ microέρους του Le Nocirctre επεκτείνεται και πέρα από τα γαλλικά σύνορα Πρβλ αναφορές στη συνέχεια

Στις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque όmicroως πολύ περισσότερο από όσο στις διαmicroορφώσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού οι επιmicroέρους συmicromicroετρικές οργανώσεις των τmicroηmicroάτων της σύνθεση υποβάλλονται σε microια ενιαία κεντρικά οργανωmicroένη συmicromicroετρική διάταξη αποφασισmicroένη να καθορίσει την microεγαλοπρέπεια του κεντρικού συνθετικού άξονα και τη σχέση της όρασης του παρατηρητή microε απώτατα σηmicroεία θέας

Η αmicroεσότερη και σηmicroαντικότερη ταυτόχρονα παρατήρηση για την περιγραφή αυτών των διατάξεων αναφέρεται στην ισχύ και στο εξαιρετικά microεγάλο microήκος που αποκτά αυτός ο κεντρικός άξονας συγκριτικά microε τις διαmicroορφώσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού Μήκος το οποίο όπως υποδεικνύουν οι microελετητές τείνει να διαφύγει από την πεπερασmicroένη αντίληψη καθώς χάνεται στον ορίζοντα σκοπεύοντας προς το άπειρο Ακολουθώντας προηγούmicroενο σχόλιο της διερεύνησης πρέπει να επαναλάβουmicroε πως ο υποθετικός παρατηρητής δεν microπορεί να περιοριστεί στην πεπερασmicroένη συνθήκη του κοινού περιπατητή επισκέπτη Αντιστοιχεί microάλλον στο Υποκείmicroενο του ελέγχοντος λόγου ή έστω του κυρίαρχου microονάρχη ο οποίος πίσω από τα νώτα του ταπεινού σηmicroερινού θεατή εξακολουθεί να αποτελεί όπως και στην περίπτωση των Ακολούθων της Πριγκίπισσας262 τον ουσιαστικό κεντρικό αποδέκτη της τοπιακής διαmicroόρφωσης 432 Ο εγκλεισmicroός των τοπιακών διαmicroορφώσεων Στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα η συνήθεια των ιταλικών κηποτεχνηmicroένων περίκλειστων χώρων των τοπιακών stanze διατηρείται αποσπασmicroατικά αλλά η κύρια συνθετική πρακτική είναι αυτή της εκτεταmicroένης ακολουθίας χώρων ανοικτών microεταξύ τους οι οποίοι αναπτύσσονται γραmicromicroικά κατά τρόπο αξονικό τονίζοντας την επιβολή της microεγάλης κλίmicroακας των διαmicroορφώσεων πάνω στη ανθρώπινη διάσταση Ένας άλλος εγκλεισmicroός εmicroφανίζεται όmicroως πολύ microεγαλύτερης κλίmicroακας προκειmicroένου να ορίσει πλευρικά το ενιαίο συνθετικό σύνολο έτσι ώστε η έmicroφαση του κατά microήκος άξονα και της κεντρικής ως προς αυτόν συmicromicroετρίας να επιτείνεται Ο εγκλεισmicroός αυτός microπορεί να επιτυγχάνεται όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte microε την ευφυή ερmicroηνεία του αρχικού αναγλύφου του εδάφους και την αναπροσαρmicroογή του microε χωmicroατουργικές εργασίες Αλλά πραγmicroατοποιείται επίσης χάρις στην πλαισίωση microε πυκνότατη φύτευση είτε αυτή παράγεται microε ενίσχυση της προϋπάρχουσας όπως πάλι στην περίπτωση του Vaux le Vicomte είτε microε την εξ αρχής φύτευση όπως στην περίπτωση των Βερσαλλιών

Στα περισσότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα η σύνθεση των microικρών σχετικά τοπιακών διαmicroορφώσεων είναι στις περισσότερες περιπτώσεις ανοικτή στρέφεται προς έναν πολύ microεγαλύτερο περιβάλλοντα χώρο Ο χώρος αυτός ως ζωντανό σύνολο σχέσεων πέρα από την έπαυλη και τους κήπους της όπως στα παραδείγmicroατα γύρω από τη Φλωρεντία εντάσσεται στην τοπιακή ερmicroηνεία microέσω του επιλεγmicroένου τρόπου θέασης Μέσω της από απόσταση δηλαδή επιλεγmicroένης οπτικής συσχέτισης η οποία αναφέρεται στο περιβάλλον σύνολο όπως αυτό υπάρχει πέρα από τη διαmicroόρφωση περιλαmicroβάνοντας βέβαια φυσικά ή κατασκευασmicroένα σηmicroεία αναφοράς Στα παραδείγmicroατα του Baroque αντίθετα οι τοπιακές διαmicroορφώσεις αποφασίζουν να καταστούν microε έmicroφαση αυτοαναφορικές όπως microόλις προηγούmicroενα σηmicroειώθηκε Επιλέγουν αντί για τη σκηνογραφική ενσωmicroάτωση στο περιβάλλον τοπιακό υπόβαθρο την εφαρmicroογή microιας αποσπασmicroένης από το εξωτερικό περιβάλλον σκηνογραφικής συγκρότησης η οποία να εξασφαλίζει τον πλήρη εσωτερικό έλεγχο Έτσι στο Vaux le Vicomte η συνολικότερη αντίληψη της σύνθεσης από τη νότια όψη του πύργου υποτάσσεται σε microια κεντρική γραmicromicroική στόχευση που αναφέρεται microε έmicroφαση σε έναν κύριο τρόπο θέασης προς το βάθος της διαmicroόρφωσης και τον ουρανό Στις Βερσαλλίες πάλι η θέα των κήπων από τον εξώστη του πρώτου ορόφου του ανακτόρου δεν επιτρέπει καν τη συνολική επισκόπηση της αλληλουχίας των διαmicroορφώσεων αλλά υποχρεώνει σε τmicroηmicroατικές διαδοχικές προσεγγίσεις καθορισmicroένες από την αξονική πάντα οργάνωση Τόσο στην πρώτη όσο και στη δεύτερη περίπτωση πύργος και ανάκτορα συνιστούν το

262 Στον πίνακα του Veacutelazquez Las Meninas Βλ και προηγούmicroενα

ενδιάmicroεσο αρχιτεκτονικό στοιχείο microέσω του οποίου διέρχεται ο επισκέπτης προκειmicroένου να ελεγχθεί η κίνηση και η εποπτεία του χώρου

Στους προηγούmicroενους χειρισmicroούς εγκλεισmicroού η νεότερη θεωρητική διερεύνηση προσθέτει microια επιπλέον συνθήκη αυτήν η οποία πραγmicroατοποιείται όταν microια επιφάνεια κάmicroπτεται Ο Gilles Deleuze ερευνώντας την περίοδο του Baroque επιmicroένει όπως θα αναλυθεί εκτενέστερα στην συνέχεια στον προσδιορισmicroό των laquoσηmicroείων καmicroπήςraquo τα οποία microπορούν να επιτείνουν την εσωστρέφεια microορφικών σχηmicroατισmicroών263 Ο Deleuze δεν αναφέρεται βέβαια σε τοπιακές διαmicroορφώσεις Εντούτοις οι τοπιοτεχνήσεις της εποχής που εξετάζει επισηmicroαίνουν άλλοι ερευνητές επιmicroένουν να laquoκάmicroπτονταιraquo προς το εσωτερικό τους συνήθως microε τρόπο άδηλο ελέγχοντας την κίνηση και την όραση του περιπατητή 433 Οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque ως γιγαντιαίες σκηνογραφικές κατασκευές

Ε412 Η αmicroφιθεατρική διαmicroόρφωση των κήπων Boboli στο Oltrarno στην Φλωρεντία Αναπαράσταση του 18ου αιώνα (PD) Έχει ήδη υποδειχθεί πως οι τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque είναι συνήθως εξαιρετικά microεγαλύτερες από αυτές της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού ενώ επιπλέον εmicroφανίζονται microε έmicroφαση αυτοαναφορικές σε σχέση microε τις προηγούmicroενες και συγκροτηmicroένες σκηνογραφικά microε τρόπο που επιτείνει την αυτοαναφορική στραmicromicroένη προς το εσωτερικά σύνθεσή τους

Η χρήση ορολογίας συναφούς microε το θέατρο για την περιγραφή των τοπιακών διαmicroορφώσεων του 17ου αιώνα δεν είναι βέβαια microεταφορική Οι δηmicroιουργοί τους όπως και οι βασιλικές αυλές αντιmicroετώπιζαν αυτούς τους χώρους ως το πολιτικό και πολιτιστικό θέατρο όπου η καθηmicroερινότητά τους έπρεπε να υποδυθεί

263 Για την έντεχνη κάmicroψη των microορφωmicroάτων προς το εσωτερικό τους η οποία προσδιορίζεται από τα σηmicroεία καmicroπής όπως την εξετάζει ο Gilles Deleuze στο έργο του Le Pli Η Πτύχωση αλλά και για τη δυνατότητα συσχετισmicroού αυτής της θεώρησης microε τη συνθήκη συνθετικού εγκλεισmicroού του γαλλικού κήπου της εποχής του Baroque βλ αναλυτικότερο σχολιασmicroό στη συνέχεια

ρόλους συγκεκριmicroένης συmicroπεριφοράς και να ενσωmicroατωθεί σε τελετές και εορταστικά σχήmicroατα σκηνοθετηmicroένα από εξειδικευmicroένους τελετάρχες που συνεργάζονται στενά microε δραmicroατουργούς και ηθοποιούς264 Έτσι τα κτήρια και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου αποβαίνουν το microόνιmicroο σκηνικό πλαίσιο το οποίο υποδέχεται τις επιmicroέρους δράσεις ή τα συνολικότερα τελετουργικά εορταστικά και θεατρικά σχήmicroατα Επιτρέπει σε αυτές τις πολυποίκιλες δράσεις να αναπτυχθούν και επιτείνει τη microεγαλοπρέπειά τους Με ειδικότερο τρόπο αποτελεί συνηθισmicroένη πρακτική στις αρχές ιδιαίτερα της περιόδου που εξετάζεται να προσθέτουν πραγmicroατικά σκηνικά στο χώρο των κήπων όπως για παράδειγmicroα στο καταληκτικό σηmicroείο του κεντρικού συνθετικού άξονα ώστε η όραση να εκτείνεται προοπτικά παραmicroένοντας εντούτοις εγκλωβισmicroένη στο ελεγχόmicroενο εσωτερικό της τοπιακής διαmicroόρφωσης

Ε413 Οι κήποι του Chantilly ως θεατρικός χώρος που αποκαλύπτεται στην ελέγχουσα όραση του Βασιλιά-Ήλιου Από την εντυπωσιακή για την ιστορική της αληθοφάνεια κινηmicroατογραφική ταινία Franccedilois Vatel του Roland Joffeacute (2000 ndash του συγγραφέα)

laquoΣτα microέσα του 17ου αιώνα δηmicroοσιεύονται δυο γαλλικές πραγmicroατείες για την τέχνη των κήπωνraquo σηmicroειώνουν οι Steenbergen και Reh265 Η πρώτη που έχει τον τίτλο laquo΄Le jardin de plaisir΄ (΄Ο Κήπος Της Χαράς΄) στα 1651 ήταν γραmicromicroένη από τον Andreacute Molletraquo Η δεύτερη που αποδίδεται στον πατέρα του τον Claude Mollet αρχικηπουρό του βασιλιά έχει τον τίτλο laquo΄Theacuteacirctre des plans et jardinages΄ (΄Θέατρο σχεδίων και κηπουρική΄) δηmicroοσιεύεται το 1652 microετά τον θάνατό του και είναι αφιερωmicroένη στον Andreacute Le Nocirctreraquo

Η σκηνογραφία που επιβάλλεται εντέλει στην τοπιακή θεώρηση του Baroque είναι αυτή microιας ελεγκτικής θέασης κατά το δυνατόν συνολικής όπου η διαδοχή των επιmicroέρους τmicroηmicroάτων οδηγεί βαθmicroιαία στην αποθέωση της πολιτιστικής microεγαλοπρέπειας στην κατrsquo ουσίαν αποθέωση του βασιλικού microεγαλείου του microονάρχη ο οποίος απευθύνεται στη σκηνή από το σηmicroείο του κεντρικού laquoθεωρείουraquo του διευρυmicroένου αυτού θεάτρου από τη θέση του κεντρικού σηmicroείου θέας Η σκηνικότητα των Ιταλικών επαύλεων εmicroφανίζει σε κάποιες περιπτώσεις ανάλογη διάθεση Ποτέ όmicroως microε αυτήν την ένταση και την εmicromicroονή του συνολικού εγκλεισmicroού στο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο τοπιακό τέχνηmicroα Στην παλλαδιανή άλλωστε εκδοχή της Villa Rotonda η πρόσβαση προς το τοπίο microολονότι κεντρική κατά τις εξόδους από την έπαυλη εmicroφανίζεται ως περίπου ισότιmicroη πολλαπλότητα θέασης προς ένα περιβάλλον φυσικό 266

264 Ο Μολιέρος όπως σηmicroειώνεται στη συνέχεια συmicromicroετέχει στις εορτές των εγκαινίων του Veaux le Vicomte παρουσιάζοντας στους χώρους των διαmicroορφώσεων ένα νέο θεατρικό έργο του ενώ τρία από τα γνωστά έργα του παρουσιάζονται για πρώτη φορά στους χώρους των Βερσαλλιών Πρβλ P-A Laplaude The Gardens of Versailles Λονδίνο 1995 σσ 21-31 Πρόκειται για τα έργα Les Facirccheux Tartuffe και Le Mariage Forceacute 265 Πρβλ C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 145 266 Είναι χαρακτηριστική στην εκδοχή της Villa Rotonda η έλλειψη του συγκροτηmicroένου συνοδευτικού κήπου ο οποίος στις περισσότερες περιπτώσεις τοπιακών διαmicroορφώσεων της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού συmicroπληρώνει ως ενδιάmicroεσος τη σχέση ανάmicroεσα στο κτήριο και στο περιβάλλον τοπίο

434 Η κεντρική παρουσία του ηγεmicroόνα χαρακτηριστική των τοπιακών απόψεων του 17ου αιώνα Γεωmicroετρική οργάνωση και τονισmicroός των συmicromicroετρικών διατάξεων εγκλεισmicroός των διαmicroορφώσεων σκηνογραφικός επαναπροσδιορισmicroός του εσωτερικού τους χώρου όλες αυτές οι συνθήκες τοπιακής οργάνωσης σκοπό έχουν να ενισχύσουν τον έλεγχο του τοπίου από την κυρίαρχη κεντρική θέση όρασης Σκοπό έχουν να επιβάλλουν microια συγκεκριmicroένη άποψη ηγεmicroονικού ελέγχου η οποία υπερβαίνει κατά πολύ τα παλαιότερα συγγενή αναγεννησιακά παραδείγmicroατα Επιπλέον διαφοροποιείται ριζικά από τα τοπιακά ήθη τα οποία εισηγείται ήδη από την περίοδο του 17ου αιώνα η εν πολλοίς φυσιοκρατική περιγραφική ολλανδική ζωγραφική τοπίου267

Αλλά η εντονότερη αντίθεση προς την κεντροθετηmicroένη αυτή αντίληψη αναφέρεται microάλλον στη ριζική διαφορά της από τη νεωτερική προσέγγιση Στην εmicroπειρία των δυο τελευταίων αιώνων η γεωmicroετρική κανονικότητα τείνει microε microεγαλύτερη ή microικρότερη αποφασιστικότητα να παραγκωνιστεί σε όφελος της ελευθερίας της όρασης και ακόmicroη περισσότερο σε όφελος της ελευθερίας της κίνησης microέσα στο τοπίο Στα ακραία νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα το τοπίο δεν κατασκευάζεται ούτε παρίσταται πλέον ως υπόβαθρο επιβεβληmicroένων κινήσεων αλλά αντιmicroετωπίζεται ως πεδίο εκδήλωσης microιας αυτεξούσιας και εποmicroένως συχνά απρόβλεπτης δυναmicroικής Ο περιπατητής εmicroφανίζεται έτοιmicroος να αποδεχθεί τη βύθισή του σε ένα σαγηνευτικό και πιθανόν επίφοβο τοπιακό υποδοχέα microε τον ίδιο περίπου τρόπο microε τον οποίο το κοινό της ζωγραφικής του ύστερου Ροmicroαντισmicroού αποδέχτηκε τους νεφελώδεις πίνακες του William Turner Στους πίνακες αυτούς η εmicromicroονή στο φυσικό υπόβαθρο εντείνεται Όχι απλά γιατί τα πρόσωπα υποβαθmicroίζονται ή απουσιάζουν αλλά πολύ περισσότερο γιατί η δυναmicroική απόδοση φυσικών διεργασιών στα όρια της αφαίρεσης θέτει υπό αίρεση τη στατική θεώρηση άρα και τον κεντρικό πολιτιστικό έλεγχο του θέmicroατος

Η αγωνία αυτής της φυγόκεντρης τοπιακής θεώρησης γίνεται ίσως σαφέστερη σε παλαιότερες microεταβατικές παραστατικές προσεγγίσεις στους πίνακες του πρώιmicroου Ροmicroαντισmicroού Στο εικαστικό εγχείρηmicroα του Eugegravene Delacroix στην περιγραφή του για την Καταστροφή της Χίου για παράδειγmicroα ή στο ακόmicroη παλαιότερο πίνακα του Antoine-Jean Gros στην περιγραφή του Πεδίου της microάχης του Eylau Σε παραστάσεις δηλαδή όπου τα σώmicroατα εmicromicroένουν αλλά η σύνθεση επιχειρεί να διαφύγει πλευρικά συνεχίζοντας την παρουσία της έξω από τα πλάγια όρια του πίνακα Υποδεικνύοντας δηλαδή το συνεχιζόmicroενο εύρος του τοπίου ως τον απόλυτο τελικό φορέα της δυναmicroικής εικονιστικής δράσης

Τα τοπιακά ήθη του γαλλικού Baroque τα πρότυπα δηλαδή της οργάνωσης των κήπων όπως αυτά εmicroφανίζονται στη γαλλική ιδιαίτερα επικράτεια χαρακτηρίζονται από την κεντρική συνθήκη ελέγχου η οποία πρέπει να οριστεί ως το βασικό στοιχείο της αντίθεσής τους προς τις νεότερες ροmicroαντικές και νεωτερικές προσεγγίσεις

Με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο στη γαλλική εικονογραφία του 17ου αιώνα ζωγράφοι όπως ο Adam Frans van der Meulen268 περιγράφουν στους πίνακες τους εκτεταmicroένα τοπία microε χειρισmicroούς που θυmicroίζουν τη ζωγραφική τοπιογραφία των Κάτω Χωρών269 Αλλά οι πίνακες δεν είναι θεmicroατικά τοπιογραφικοί κατά κύριο λόγο Στο κέντρο του πίνακα έφιππη κυρίαρχη η Υψηλότης του ο στρατηλάτης microονάρχης στρέφεται υπεροπτικά προς τον θεατή υποχρεώνοντας αβίαστα το άλογό του να ανυψωθεί σε στάση dressage Η κυριαρχία πάνω στο υπέροχο ζώο που η φυσική του δύναmicroη έχει microετατραπεί microε τη συνεχή εκγύmicroναση πρώτα σε πολεmicroικό όπλο και στη συνέχεια σε ελεγχόmicroενο αισθητικά πρότυπο τονίζει σε πρώτο επίπεδο αυτό που επαναλαmicroβάνεται στο βάθος του πίνακα Επαναλαmicroβάνει δηλαδή και τονίζει την κυριαρχία πάνω στον τόπο

267 Για τη ριζική αυτή διαφορά βλ επόmicroενο κεφάλαιο Η Alpers στηρίζει την εξέταση ανάλογων αντιθέσεων στην αντίθεση ανάmicroεσα στην laquoαφηγηmicroατικήraquo αναγεννησιακής καταγωγής τάση και στην laquoπεριγραφικήraquo τάση που γεννιέται στις Κάτω Χώρες εξετάζοντας βέβαια τη διαφορά που προκύπτει στο πεδίο της ζωγραφικής Η διερεύνηση που ακολουθεί επιχειρεί να υποκαταστήσει το δεύτερο microέρος του αντιθετικού ζεύγους microε την αποδοχή του φυσικού τοπίου και την ανάπτυξη φυσικότροπων τάσεων διαmicroόρφωσης όπως αυτές που συναντούmicroε στην αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου του 18ου αιώνα Τις τάσεις αυτές εισηγείται άmicroεσα όπως υποδεικνύεται από την ιστορική ακολουθία των όρων που περιγράφουν στις ευρωπαϊκές γλώσσες το τοπίο η ολλανδική ζωγραφική τοπίου του 17ου αιώνα Πρβλ S Alpers The Art of Describing Dutch Art in the Seventeenth Century Λονδίνο 1989 268 Ή Adam Franz van der Meulen 269 Ο Meulen εξάλλου ήταν φλαmicroανδικής καταγωγής στην υπηρεσία όmicroως του Louis XIV

στο τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων που περιγράφεται ζωγραφικά ως τοπίο microάχης ή πολιορκίας ως το τοπίο της ισχύος και του ελέγχου εντέλει Ε414 Επάνω Adam Frans van der Meulen Louis XIV at the siege of Besancon O Λουδοβίκος XIV στην πολιορκία της Besanccedilon (1674 ndash Μουσείο Ermitage PD) - και κάτω Ε415 Diego Rodriguez de Silva Velaacutezquez El Conde duque de Olivares a caballo Ο Κόmicroης-Δούκας του Olivares έφιππος (1634 - Museo del Prado Μαδρίτη PD) Στους δυο πίνακες περιγράφεται η κυριαρχία πάνω στο άλογο στην εκγυmicroνασmicroένη φύση που ανορθώνεται αβίαστα Αλλά περιγράφεται επίσης η κυριαρχία πάνω στον φυσικό τόπο που microετατρέπεται σε τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων Η συσχέτιση microε το ελέγχον Υποκείmicroενο είναι στους προηγούmicroενους πίνακες κεντρική εmicroφανώς απεικονισmicroένη microάλιστα Λιγότερο επιβλητική εντούτοις από την σηmicroαίνουσα απόκρυψή του όπως αυτή υποδηλώνεται στις επίσης θριαmicroβικές χωρικά πραγmicroατοποιηmicroένες διαmicroορφώσεις των τοπίων της εποχής Στις πραγmicroατοποιηmicroένες αυτές διαmicroορφώσεις το πραγmicroατικό microέγεθος των επεmicroβάσεων ο πλούτος και η κρισιmicroότητα των κατασκευών όσο και η εκφραστική τους περιπλοκότητα αποτελούν την εποπτικά ισχυρότερη δήλωση πολιτικής και πολιτιστικής ισχύος Αυτή συγκεφαλαιώνει όλες τις άλλες επιmicroέρους

ηγεmicroονικές υποδείξεις της έκφρασης των κοινωνιών Με τόσο ισχυρό microάλιστα τρόπο ώστε η microετακίνηση του πολιτικού και οικονοmicroικού ελέγχου στον ευρωπαϊκό χώρο να υπονοεί και την αντίστοιχη microεταβολή στα κέντρα παραγωγής τοπιακών προτύπων270 435 Οι προοπτικοί κανόνες και η προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης

laquoΜπορεί έτσι να φτιάξει κάποιος τις σκιές σε έναν κήπο ώστε να αναπαριστούν microορφές διάφορες όπως microορφές δέντρων ή άλλων πραγmicroάτων Επίσης να κλαδέψει τους φράχτες των θάmicroνων ώστε microε microια συγκεκριmicroένη προοπτική αυτοί να αναπαριστούν κάποιες microορφέςraquo περιγράφει ο Reneacute Descartes271 σε microια παράγραφο χαρακτηριστική για τις συνήθειες και τους κηποτεχνικούς χειρισmicroούς της εποχής του

Έχει ήδη περιγραφεί η εφαρmicroογή της προοπτικής ως σηmicroαντικής εκφραστικής επινόησης της Αναγέννησης Έχει περιγραφεί ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως εικονιστική συνθήκη την απόδοση του τοπιακού βάθους στη ζωγραφική της περιόδου Επίσης ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως συνθήκη οργάνωσης των διαmicroορφώσεων του τοπίου τη συσχέτισή τους microε τον περιβάλλοντα χώρο και τη σκηνογραφική ένταξή τους σε αυτόν272 Στους κήπους του Baroque η χρήση της προοπτικής εξακολουθεί να αποτελεί κεντρικό εκφραστικό τρόπο της εσωτερικά συγκροτηmicroένης σκηνικής οργάνωσης Αλλά η χρήση της αποδίδοντας πλήρως τη λειτουργία των σκηνογραφικών τεχνασmicroάτων σκοπό έχει να επιτείνει την εσωτερική αυτοαναφορική ιδιαιτερότητα της τοπιακής διαmicroόρφωσης Να σύρει την αντίληψη προς την εσωτερική συνθήκη συmicroπύκνωσης η οποία επιχειρεί microε όσο το δυνατόν πειστικότερο τρόπο να επιβάλει την προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης Αν η σύγχρονη πολιτική σκέψη έχει περιγράψει την ιδεολογία ως σύστηmicroα παραστάσεων τις οποίες διαθέτει microια κοινωνία για τους όρους ζωής της παραστάσεων εν microέρει πραγmicroατικών και εν microέρει πλασmicroατικών273 στις διαmicroορφώσεις της τοπιακής σκηνογραφίας του Baroque ανακαλύπτουmicroε ιδιαίτερα πειστικά παραδείγmicroατα πλασmicroατικής ιδεολογικής κατασκευής Συγκροτηmicroένης όχι microόνο ως σύστηmicroα πολιτιστικών σχέσεων οι οποίες υποβαστάζουν microια πολιτική εξουσία αλλά και ως σύστηmicroα πραγmicroατικών διαmicroορφώσεων Πραγmicroατικών Όχι ακριβώς χειροπιαστών microε την έννοια της χειροπιαστής απτής υλικότητας Η οιονεί πραγmicroατικότητα του γαλλικού κήπου ολοκληρώνεται ως οπτική εικόνα προορισmicroένη να εξαπατήσει τον παρατηρητή ως προς την κατασκευαστική πραγmicroατικότητα του τοπίου Επιβάλει συνειδητά την οφθαλmicroαπάτη ως την τελική συνθήκη ολοκλήρωσης της αντίληψης του χώρου ndash συνειδητά για τον δηmicroιουργό της βεβαίως γιατί για τον ανυποψίαστο παρατηρητή οι χειρισmicroοί προοπτικής παρέmicroβασης στο τοπίο παραmicroένουν κρυφοί

Στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte όπως περιγράφεται αναλυτικότερα στη συνέχεια της διερεύνησης η προσπάθεια του σχεδιασmicroού είναι να παραγάγει microια πλασmicroατική συνθήκη προσέγγισης των απώτερων τmicroηmicroάτων της σύνθεσης microια πλασmicroατική συνθήκη laquoτηλεσκοπίουraquo274

Η προσπάθεια επιτελείται microε τη χρήση αυτού που microπορεί να περιγραφεί ως laquoπροοπτική υστέρησηraquo laquoperspective retardeacuteeraquo και η οποία microπορεί να εξηγηθεί microε

270 Η παρατήρηση υποδεικνύει πως η κυριαρχία των τοπιακών παραδειγmicroάτων ακολουθεί την microεταβολή των όρων της πολιτικής και οικονοmicroικής κυριαρχίας στον Ευρωπαϊκό χώρο Από την Ιταλία στην Γαλλία και τελικά στη Βρετανία 271 C Santini στο προηγούmicroενο σ 30 Κατά τη Santini το απόσπασmicroα προέρχεται από τους Cogitationes privatae και αντιστοιχεί σε αποσπάσmicroατα τα οποία αναφέρονται από τον Leibniz 272 Πρβλ προηγούmicroενο Κεφάλαιο Γ 273 Η χαρακτηριστικότερη ίσως διατύπωση αυτού του πλέγmicroατος σχέσεων οφείλεται στον Louis Althusser Σύmicroφωνα microε αυτόν laquoη ιδεολογία είναι lsquoπαράστασηrsquo της φανταστικής σχέσης του ατόmicroου microε τις πραγmicroατικές συνθήκες ύπαρξής τουraquo Πρβλ Λ Αλτουσέρ Θέσεις ειδικότερα laquoΙδεολογία και Ιδεολογικοί Μηχανισmicroοί του Κράτουςraquo Αθήνα 1977 σ 99 Πρβλ επίσης του ιδίου Για τον Μαρξ ειδικότερα σχόλια στο laquoΜαρξισmicroός και Ανθρωπισmicroόςraquo Αθήνα 1978 σσ 232-233 274 laquoΟ κύριος του κτήmicroατος όχι microόνο έβλεπε τον lsquoάπειροrsquo χώρο αλλά επίσης τον διατηρούσε υπό έλεγχο Στον πύργο βρίσκονταν στον προσοφθάλmicroιο φακό ενός τηλεσκοπίου που ήταν φτιαγmicroένο από το ίδιο το τοπίο και microε το οποίο microπορούσε να φέρει τον άπειρο χώρο κοντά στο microάτι του στο άγγιγmicroά τουraquo C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 177

απλουστευmicroένη διατύπωση ως η διεργασία αναλογικής αύξησης των διαστάσεων κατά την αποmicroάκρυνση από το σηmicroείο όρασης ώστε να αναιρεθεί η προοπτική σmicroίκρυνση

Με εκτενέστερη παρουσίαση η προηγούmicroενη χρήση των προοπτικών κανόνων υποδεικνύει την ευρύτερη περιοχή της laquoπροοπτικής αναmicroόρφωσηςraquo275 Αν η συmicroβατική θεώρηση της προοπτικής περιγράφει πως τα περισσότερο αποmicroακρυσmicroένα αντικείmicroενα ίσης διάστασης εmicroφανίζονται ως microικρότερα τότε η ζωγραφική ή η κατασκευαστική παρουσίασή τους microε παραmicroορφώσεις ακριβώς αντίθετες από αυτές που υποθέτει η συmicroβατική προοπτική θα εξασφάλιζε το απαραmicroόρφωτο της τελικής όρασης ανατρέποντας τη συνήθη αντίληψη βάθους εφόσον βέβαια το σηmicroείο όρασης παρέmicroενε σταθερό

Με microια πραγmicroατιστική βάση θεώρησης πρόκειται για την τεχνητή επιβολή της νοητικής εικόνας πάνω στην υλική έκταση του φυσικού ή microε διαφορετική διατύπωση για την επιβολή του ορατού επί της χωρικότητας και της υλικότητας276 Αν υποθετικά περιγράφαmicroε ένα ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατατετmicroηmicroένο σε έναν ορθοκανονικό κάναβο και το θεωρήσουmicroε προοπτικά τότε η προοπτική εικόνα του ορθογωνίου αντιστοιχεί σε ένα τραπέζιο ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo στο οποίο η απώτερη παράλληλη προς τον παρατηρητή πλευρά ΑrsquoΒrsquo είναι microικρότερη από την πλησιέστερη ΓrsquoΔrsquo Οι πλάγιες πλευρές ΑrsquoΔrsquo και ΒrsquoΓrsquo συγκλίνουν προς την ΑrsquoΒrsquo ενώ οι εσωτερικές χαράξεις σε ίσα microεταξύ τους διαστήmicroατα σχεδιάζονται παράλληλες προς την κεφαλή και τη βάση του τραπεζίου πλησιάζοντας τόσο περισσότερο η microια την άλλη όσο περισσότερο αποmicroακρύνονται από τον παρατηρητή Ας αντιστρέψουmicroε την κατασκευή Έστω πως το ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατασκευάζεται ως τραπέζιο microε σχήmicroα αντίστροφο προς την προοπτικά παραmicroορφωmicroένη εικόνα ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo Το νέο τραπέζιο ΑrsquorsquoΒrsquorsquoΓrsquorsquoΔrsquorsquo έχει την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo ως τη microεγαλύτερη πλευρά του και τη ΓrsquorsquoΔrsquorsquo ως την microικρότερη Οι ενδιάmicroεσες παράλληλες δεν προσεγγίζουν αλλά αποmicroακρύνονται αναλογικά όσο πλησιάζουν την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo Τότε η ανεστραmicromicroένη αυτή κατασκευή δίνει ένα σηmicroείο φυγής προς την πλευρά του παρατηρητή Κοιτώντας την παραmicroορφωmicroένη κατασκευή του τραπεζίου έχουmicroε σε κάποιο σηmicroείο τοmicroής της οπτικής δέσmicroης ένα φανταστικό είδωλο που αντιστοιχεί όmicroως σε ένα κανονικό ορθογώνιο Με το σηmicroείο όρασης υψηλότερα από το έδαφος το ορθογώνιο αυτό θα εmicroφανίζονταν να στρέφεται ως προς την πλησιέστερη προς τον παρατηρητή βάση του και να υψώνεται προς τα επάνω

Σε ένα φανταστικό επίπεδο τοmicroής εποmicroένως κάπου ανάmicroεσα στον εξωτερικό φυσικό κόσmicroο της έκτασης του res extensa και στον εσωτερικό του res cogitans της νόησης πραγmicroατοποιείται κατ΄ αναλογίαν προς την καρτεσιανή λειτουργία του καρτεσιανού αδένα του κωναρίου η αναγωγή του εκτεινόmicroενου φυσικού πράγmicroατος σε ένα σύστηmicroα νοητικά επιβεβληmicroένης κανονικότητας Η αναγωγή αυτή συντελείται microέσω της laquoπαρά φύσινraquo παρέmicroβασης στη φυσική βιολογική οπτική πρόσληψη εξηγώντας microε σαφήνεια πως η παράσταση περιλαmicroβάνεται στο πεδίο των πολιτιστικών κατασκευών και πως συνιστά βασικό microέσο ελέγχου του τοπίου βασικό microέσο υποβολής του στην τάξη των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών σχηmicroάτων και των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών συmicroβόλων και σηmicroασιών Αν ακολουθήσουmicroε microάλιστα την προσέγγιση του Michel Foucault η παράσταση αποτελεί κατά την περίοδο του 17ου αιώνα το βασικό microέσο χάρις στο οποίο η υλικότητα και η χωρικότητα υποβάλλονται σε συνθήκες κανονικοποίησης και ελέγχου Είναι microάλλον παράτολmicroο microια διερεύνηση των τοπιακών διαmicroορφώσεων έστω και προσανατολισmicroένη προς συσχετίσεις πολιτιστικές να προσπαθήσει να ταυτίσει τη βασική συνθήκη συγκρότησης του καρτεσιανού δυϊσmicroού microε τη συνθήκη της ηθεληmicroένης προοπτικής ψευδαισθησιακής παραmicroόρφωσης της laquoαναmicroόρφωσηςraquo των κήπων του Baroque

275 Η laquoαναmicroόρφωσηraquo όπως επεξηγείται αναλυτικότερα στη συνέχεια αφορά microια συγκεκριmicroένη διαδικασία γεωmicroετρικής επεξεργασίας microε την οποία γίνεται δυνατός ο ψευδαισθησιακός έλεγχος των microορφών που σχεδιάζονται Μια ελεγχόmicroενη γεωmicroετρική παραmicroόρφωση επιτρέπει στον σχεδιαστή να παραγάγει το κατάλληλο οπτικό αποτέλεσmicroα από την κατάλληλη γωνία όρασης Ανάλογες τεχνικές δεν εφαρmicroόζονταν microόνο στη ζωγραφική στον περίφηmicroο πίνακα Οι Πρεσβευτές του Hans Holbein για παράδειγmicroα αλλά επίσης στις αρχιτεκτονικές και όπως εκτενώς παρουσιάζεται στη συνέχεια στις τοπιακές κατασκευές 276 Διατύπωση της κριτικής επιτροπής των Κ Μωραΐτη Δ Σεβαστάκη Σ Σταυρίδη microε αφορmicroή την παρουσίαση της διπλωmicroατικής εργασίας της Σ Σαραντοπούλου microε θέmicroα Προτάσεις για microια αρχαιολογική περιγραφή του Βοτανικού Κήπου στα πλαίσια του ΔΠΜΣ της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜ Πολυτεχνείου laquoΑρχιτεκτονική Χώρος Πολιτισmicroόςraquo Αθήνα Μάρτιος 2009

Επεξηγήσεις της αναmicroόρφωσης σε περιγραφή του 17ου αιώνα (E416 επάνω αριστερά CC) και σε διάγραmicromicroα περιγραφής της εφαρmicroογή της στον σχεδιασmicroό τοπιοτεχνικών διαmicroορφώσεων όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte (E417 κάτω αριστερά σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Μια από τις γνωστότερες εφαρmicroογές της αναmicroόρφωσης καταγράφεται στον πίνακα του Hans Holbein του Νεότερου Οι Πρεσβευτές (Ε418 επάνω δεξιά PD) όπου σε πρώτο επίπεδο εικονίζεται παραmicroορφωmicroένο ένα ανθρώπινο κρανίο Ωστόσο από ένα ορισmicroένο σηmicroείο θέασης το κρανίο γίνεται αντιληπτό microε την πραγmicroατική του microορφή (Ε419 κάτω δεξιά PD)

Εντούτοις για τη σχέση του Andreacute Le Nocirctre microε τη σκέψη του εισηγητή του ορθολογισmicroού υπάρχουν σηmicroαντικές microαρτυρίες laquoΣτο εργαστήριο του Λούβρουraquo σηmicroειώνει η Chiara Santini277 ο νέος ακόmicroη microαθητευόmicroενος κηπουρός Andreacute Le Nocirctre ως microαθητής του Simon Vouet laquoγνώριζε ότι πιο καινοτοmicroικό έφθανε να microελετηθεί στο πεδίο των ερευνών για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρου Είναι πιθανόν ποτέ να microην είχε διαβάσει τη Dioptrique του Καρτέσιου αλλά σίγουρα είχαν τεθεί υπrsquo όψιν του φιλοσόφου κάποια σχέδια για τον κήπο των Tuileries και είχε (οLe Nocirctre) την άmicroεση εmicroπειρία των πειραmicroατισmicroών του δασκάλου του (του Vouet) και των εικονογραφήσεων των έργων για την προοπτική που είχαν παραχθεί στο επιστηmicroονικό περιβάλλον το συναφές microε τη βασιλική αυλήraquo Σε αυτό το σηmicroείο οι αναφορές δεν συmicroφωνούν κατ΄ ανάγκην laquoΣτο πρώτο microισό του 20ου αιώνα κάποιοι συγγραφείς ειδικά ο Jules Guiffrey διατείνονται πως ο Le Nocirctre γνώριζε το έργο του Descartes και ερmicroηνεύουν το δικό του έργο στο φως αυτών των φιλοσοφικών-επιστηmicroονικών αποσκευών σήmicroερα αντίθετα υπάρχει η τάση εξ αιτίας της έλλειψης αποδείξεων να τηρείται microια στάση πιο επιφυλακτική που περιορίζεται να υποστηρίζει πως ο

277 Στο προηγούmicroενο σ 25

κηπουρός των Tuileries πρέπει να είχε κάποια επαφή λιγότερο ή περισσότερο άmicroεση microε το περιβάλλον του Καρτέσιουraquo278

Ακόmicroη όmicroως και αν η διερεύνηση αυτή δεν προχωρήσει στο τόλmicroηmicroα της ευθείας συσχέτισης τοπιακών εγχειρηmicroάτων και των φιλοσοφικών επιστηmicroονικών θεωρήσεων του καρτεσιανισmicroού ακόmicroη και αν η υπόδειξη συσχέτισης παραmicroείνει στο επίπεδο των γενικότερων σχέσεων οι αναλογίες εmicroφανίζονται καταδεικτικές microιας ενιαίας πολιτιστικής στάσης Στα πλαίσια της στάσης αυτής οι laquoέρευνες για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρουraquo είναι σηmicroαντικές τόσο για τη συνολική θεώρηση αυτού του πολιτισmicroού όσο και για τις τοπιακές επεmicroβάσεις που τον χαρακτηρίζουν Ακόmicroη και όταν οι ερευνητικές παρουσιάσεις δεν επεκτείνονται σε συγκρίσεις και συσχετισmicroούς τόσο φιλόδοξους όσο αυτούς του Guiffrey επιmicroένουν εντούτοις πάντοτε να αναφέρονται στις τεχνικές της αναmicroόρφωσης279 Άλλοτε περιγράφοντάς την microε γεωmicroετρικά ακριβέστερη περιγραφή και άλλοτε επιmicroένοντας στην αφανή για τον ανυποψίαστο περιπατητή λειτουργία της ως anamorphosis abscondita κρυφής αναmicroόρφωσης κατά τον Αllen S Weiss Αλλά και κτισmicroένης αναmicroόρφωσης ενσωmicroατωmicroένης συντεθειmicroένης στη νοητική και στην τοπιακή κατασκευή280 laquoAbsconditaraquo αποκεκρυmicromicroένη κρυφή σκοτεινή αλλά και προϊόν κατασκευής σύνθεσης από το λατινικό ρήmicroα laquoascondoraquo που σηmicroαίνει αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω αλλά και θεmicroελιώνω κτίζω ή συνθέτω συντάσσω281 Η υπόθεση της φαντασιακής πλασmicroατικής ατmicroόσφαιρας οφθαλmicroαπάτης που περιγράφηκε εκτενώς προηγούmicroενα εmicroφανίζεται ριζικά αντίθετη προς την απαίτηση αποκάλυψης της νεωτερικής εmicroπειριστικής αλήθειας των πραγmicroάτων όπως τίθεται για παράδειγmicroα από τη νεωτερική microοντέρνα αρχιτεκτονική Ακολουθώντας επισηmicroάνσεις καταστατικές για τη θεώρηση του Baroque συσχετίστηκε ήδη η καθολική Αντιmicroεταρρύθmicroιση και η παγίωση του Δυτικού microοναρχικού κράτους microε την προσπάθεια ελέγχου της σκέψης και της όρασης όπως και microε τους ειδικότερους συνθετικούς χειρισmicroούς οι οποίοι τελικά αποκρύβουν το κέντρο προέλευσης και τον τρόπο επιβολής αυτού του ελέγχου Στον αντίποδα πρέπει microάλλον να τοποθετηθεί η προτεσταντική ηθική απαίτηση αποκάλυψης η απαίτηση ηθικής και πραγmicroατικής διαφάνειας αυτού του κόσmicroου

Η νεωτερική προσέγγιση καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από αυτήν την ηθική στάση απαίτησης της ειλικρίνειας έως ότου σήmicroερα microια νέα σειρά σύγχρονων τεχνικών ανακαλύψεων τόσο καθοριστικών για την πολιτισmicroική εποπτεία όσο η προοπτική εισήγηση του Leon Battista Alberti στον καιρό της διατύπωσής της ή όσο η προώθηση της αναmicroόρφωσης από τον φραγκισκανό microοναχό Jean-Franccedilois Niceron ανατρέψει την πραγmicroατιστική βεβαιότητα

Η σύγχρονη αυτή ανατροπή καθορίζεται από την εκτενέστατη παραγωγή πλασmicroατικών-πραγmicroατικών παραστάσεων ο κεντρικός έλεγχος των οποίων εmicroφανίζεται ως ένας από τους σηmicroαντικότερους πολιτικούς φόβους για το microέλλον του πολιτισmicroού Ο δυϊσmicroός είναι εξίσου χαρακτηριστικός Μια εσωτερική αυτοαναφορική οιονεί πραγmicroατικότητα καθορισmicroένη από έναν πίνακα ένα matrix αρχικών λογισmicroικών κανόνων οι οποίοι εξελίσσονται αποσχισmicroένοι από τον εξωτερικό κόσmicroο που παύει να microας αφορά Ένας εσωτερικευmicroένος τόπος ορθότερα ένα εσωτερικευmicroένο πολιτισmicroικό τοπίο του οποίου επιπλέον τα βασικά χαρακτηριστικά σύνταξης microας διαφεύγουν Η αναλογία microπορεί να είναι ακόmicroη ισχυρότερη Ένα εσωτερικό τοπίο δικτυακών σχέσεων όπως και στη microη

278 Όπ σ 25 επίσης J Guiffrey Andreacute le Nostre Eacutetude critique Παρίσι 1908 Ακόmicroη Α Rostaing Lrsquo aeliguvre de Le Nocirctre Παρίσι 2000 σσ 7-10 279 Πρβλ C Santini στο προηγούmicroενο σσ 27-30 Για microια αναγωγή των αρχών της αναmicroόρφωσης στην αναγεννησιακή προοπτική βλ το κείmicroενο της Kirsti Andersen laquoThe mathematical treatment of anamorphoses from Piero della Francesca to Niceronraquo Στο History of mathematics states of the art σσ 3-28 Academic Press San Diego CA 1996 Είναι χαρακτηριστικό πως ο κύριος θεωρητικός εισηγητής της αναmicroόρφωσης ο φραγκισκανός microοναχός πατέρας Jean-Franccedilois Niceron αναφέρεται σε αυτήν microιλώντας για τεχνητή microαγεία laquomagia artificialisraquo ενώ τα συγγράmicromicroατά του φέρουν ανάλογα ονόmicroατα Η έκδοσή του του 1640 τιτλοφορείται Perspective curieuse Παράδοξη προοπτική Aυτή του 1646 έχει τον τίτλο Οπτικός Θαυmicroατουργός Thaumaturgus opticus Ανάλογους τίτλους χρησιmicroοποίησε στις εκδόσεις του και ο σύγχρονος microελετητής της αναmicroόρφωσης Jurgis Baltrusaitis 280 Α S Weiss στο προηγούmicroενο σσ 43-66 281 Abscondo λατινικό ρήmicroα σύνθετο από τις λέξεις ab(s) + condo (=con+do) lsquoΟπου Ab= από con=συν do= δίδωmicroι Έτσι condo microπορεί να σηmicroαίνει 1- ιδρύω θεmicroελιώ κτίζω ή 2 ndash συντίθηmicroι συντάσσω συγγράφω ή 3 ndash κατατίθηmicroι αποτίθηmicroι ταmicroιεύω διαφυλάττω ή 4 ndash αποτίθηmicroι κρύπτω κατακρύπτω αποκρύπτω Ascondo = αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω Absconditus = αποκεκρυmicromicroένος απόκρυφος σκοτεινός ασαφής Πρβλ Ε Τσακαλώτου Λεξικό Ελληνο-λατινικό Αθήνα 1988

πραγmicroατοποιηmicroένη υπόθεση microιας εκτενώς εφαρmicroοσmicroένης πολεοδοmicroίας του Baroque Ένα δικτυακό τοπίο το οποίο εγκαταλείπει εντούτοις έναν εκτός του ηλεκτρονικού πολιτισmicroού χώρο

Στην καταληκτική παράγραφο ενός σύγχρονου διηγήmicroατος επιστηmicroονικής φαντασίας στην αφήγηση του Νευροmicroάντη282 ο κύριος microυθιστορηmicroατικός ήρωας του έργου αναρωτιέται αν υπάρχει πραγmicroατικά αυτός ο ίδιος ως πρόσωπο ανεξάρτητο από τον ψευδαισθησιακό δικτυακό laquoτοπίοraquo

Με κάθε δυνατή επιφύλαξη για το θεmicroιτό των συγκρίσεων microπορούmicroε να ανακαλέσουmicroε από τον χώρο των ιστορικών microυθευmicroάτων την παροιmicroιώδη φράση που περιγράφει τη σύγχυση ανάmicroεσα σε microια εσωτερικά προσανατολισmicroένη κατασκευασmicroένη πραγmicroατικότητα και στην εξωτερική πραγmicroατικότητα του υπόλοιπου κοινωνικού πεδίου Στο καταληκτικό laquoκεφάλαιοraquo της γαλλικής microοναρχικής ισχύος ενώ ο αγγλικός Εmicroπειρισmicroός και ο γαλλικός Διαφωτισmicroός έχουν ήδη πολλαπλά αναπτύξει τα επιχειρήmicroατά τους και οι κινήσεις της πολιτικής ανατροπής διογκώνονται η Μαρία-Αντουανέττα ηρωίδα microιας αφήγησης η οποία δεν microπορεί πλέον να παραmicroένει στραmicromicroένη στο εσωτερικό της αναρωτιέται για τις αιτίες της πολιτικής αναταραχής και αποφασίζει ισχυρίζεται ο ιστορικός θρύλος πως οι αβράκωτοι microπορούν να κατευνάσουν την πείνα τους microε γλυκά εδέσmicroατα283

Πριν η λύση δοθεί σε microια άλλη σκηνή αυτή της λαϊκής τελετουργίας της guillotine της λαιmicroητόmicroου σε ένα άλλο τοπίο αυτό της ανοικτής επαναστατηmicroένης πόλης η δράση εξακολουθεί να εξελίσσεται στο σκηνικό πεδίο των βασιλικών τοπίων Η τελευταία βασίλισσα της Γαλλίας εγκλωβισmicroένη εν πολλοίς στον φανταστικό κόσmicroο του Petit Trianon στον θεατρικό του χώρο στο laquohameau de la reineraquo laquoτο χωρίο της βασίλισσαςraquo και στο υποθετικά φυσικό τοπίο που το περιβάλει υποδύεται την αθώα χωριατοπούλα284 To παράδειγmicroα της Marie-Antoinette ως εστεmicromicroένης η οποία παραmicroένει αποκοmicromicroένη από την εξωτερική πραγmicroατικότητα εγκλωβισmicroένη σε έναν επίσης αποκοmicromicroένο ελεγχόmicroενο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο και σκηνοθετηmicroένο τοπίο285 προσωποποιεί παραδειγmicroατικά microια στάση η οποία την υπερβαίνει κατά πολύ ως συγκεκριmicroένη ιστορική προσωπικότητα Η στάση αυτή ως γενική προσέγγιση ισχυρών κοινωνικών οmicroάδων και ως ειδική αντίληψη της διαmicroόρφωσης του τοπίου που εκπορεύεται από αυτές διατρέχει microάλλον το σύνολο της γνωστής ιστορίας Στο νεότερο ευρωπαϊκό χώρο ειδικότερα ο οποίος αφορά τη διερεύνηση αυτή οι ιδιαίτεροι τρόποι εκδήλωσής της ξεκινούν από την περίοδο της ιταλικής Αναγέννησης για να αποκτήσουν την ισχυρότερη έκφρασή τους κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα επεκτείνοντας microε ασθενέστερο τρόπο την επιρροή τους και στις περιόδους που ακολουθούν

Έγινε ήδη προφανές πως η συγκρότηση αυτής της αποσπασmicroένης ελεγχόmicroενης τοπιακής πραγmicroατικότητας όπως παρουσιάζεται microε παραδειγmicroατικό τρόπο στους γαλλικούς κήπους του 17ου αιώνα συνδέεται άmicroεσα microε ένα ιδιαίτερο ήθος όρασης microε τη δυνατότητα συγκρότησης οπτικών ψευδαισθήσεων οι οποίες επιmicroένουν να καθορίζουν την υλικότητα και τη χωρικότητα του τοπίου και οι οποίες στηρίζονται microεταξύ των άλλων στη microελέτη και την εφαρmicroογή στις διαmicroορφώσεις του τοπίου της προοπτικής αναmicroόρφωσης

282 Το γνωστό βιβλίο του Καναδού συγγραφέα επιστηmicroονικής φαντασίας William Gibson Neuromancer Πρβλ ελληνική microετ Νευροmicroάντης Αθήνα 1998 σ 290 283 H παροιmicroιώδης φράση ldquoSrsquoils nrsquoont pas de pain qursquoils mangent de la briocherdquo laquoαν δεν έχουν ψωmicroί ας φάνε γλυκόraquo που αποδίδεται στην τελευταία βασίλισσα χρησιmicroοποιείται εδώ ως ένδειξη απόσπασης από την πραγmicroατικότητα microάλλον παρά ως ένδειξη κυνισmicroού Το πιθανότερο πάντως είναι πως κακώς συνδέεται microε την Μarie-Antoinette καθώς η πρώτη καταγραφή της φράσης εmicroφανίζεται στο VI Βιβλίο των Confessions του Jean-Jacques Rousseau που δηmicroοσιεύτηκε το 1782 ενώ το υποθετικό επεισόδιο της επαναστατικής περιόδου κατά το οποίο πεινασmicroένες γυναίκες φθάνουν στις Βερσαλλίες ζητώντας ψωmicroί αντιστοιχεί στις 5 Οκτωβρίου του 1789 284 Η Marie-Antoinette ζει στην περίοδο εκείνη του 18ου αιώνα κατά την οποία τα πρότυπα του γαλλικού κήπου έχουν ήδη υποχωρήσει στις πολιτιστικά κεντρικές περιοχές της Ευρώπης τουλάχιστον κάτω από την πίεση της laquomicroόδαςraquo των νεότερων προτύπων της αγγλικής τοπιοτεχνίας Εντούτοις οι συνθήκες εγκλεισmicroού των τοπιακών διαmicroορφώσεων και η προσπάθεια συγκρότησης microιας ολικής σκηνογραφικής ψευδαίσθησης φαίνεται να διατηρούν σε πολλές περιπτώσεις την καταγωγική σχέση τους microε τον προηγούmicroενο αιώνα 285 Όπως σηmicroειώθηκε αmicroέσως προηγούmicroενα το laquoχωριό της βασίλισσαςraquo δεν περιελάmicroβανε απλά microια φυσικότροπη τοπιακή διαmicroόρφωση ούτε microόνο microια σειρά κτισmicroάτων κατασκευασmicroένων έτσι ώστε να θυmicroίζουν αγροτικό οικισmicroό Αποτελούσε επιπλέον τον χώρο όπου η βασίλισσα και οι κυρίες της ακολουθίας της υποδύονταν αγροτικούς ρόλους ντυmicroένες ανάλογα και συmicromicroετέχοντας σε απλοποιηmicroένες αγροτικές δραστηριότητες

436 Η υπόδειξη επέκτασης στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα Μια από τις καταστατικές παρατηρήσεις του Heinrich Woumlllflin στο καθοριστικό κείmicroενό του για τη σχέση της Αναγέννησης microε το Baroque περιγράφει τα εκφραστικά εγχειρήmicroατα της περιόδου ως συνθέσεις οι οποίες υποδεικνύουν τη δυνατότητα επέκτασης Οι οποίες δηλαδή αντίθετα από τα πρωιmicroότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα δεν περιορίζουν την ολοκλήρωσή τους στο άmicroεσο πεδίο της χωρικής τους οργάνωσης Αντίθετα microάλιστα επιχειρούν να επεκτείνουν την πραγmicroατική τους παρουσία microε όρους υποθετικής επέκτασης της δράσης τους

Πως microπορεί να εφαρmicroοστεί η θεωρητική αυτή υπόδειξη στην περίπτωση των διαmicroορφώσεων του τοπίου Ακόmicroη ειδικότερα πως microπορεί να σχολιαστεί microε περισσότερη λεπτοmicroέρεια το πρόβληmicroα της ανοικτής σύνθεσης σε σχέση microε τους όρους συνθετικού εγκλεισmicroού των διαmicroορφώσεων τοπίου που απασχόλησαν προηγούmicroενα την έρευνα Ε420 και Ε421 (πρώτο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Cian Lorenzo Bernini Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η lsquoΕκσταση της αγίας Τερέζας της Άβιλα Το κεντρικό τmicroήmicroα της γλυπτικής σύνθεσης πλαισιώνεται από τα αρχιτεκτονικά microέλη της κόγχης microε τρόπο που ενισχύει τη δραmicroατική του ποιότητα Ε422 και Ε423 (δεύτερο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Με ανάλογο τρόπο η πυκνή φύτευση που πλαισιώνει τις κηποτεχνικές διαmicroορφώσεις του Vaux le Vicomte αυξάνει την εσωτερική συνοχή της σύνθεσης και ενισχύει την ένταση της αξονικής της ανάπτυξης

H αγία Τερέζα της Άβιλα στη γλυπτική σύνθεση του Bernini286 στροβιλίζεται σε κύmicroατα ιερού πάθους τα οποία εκτείνονται δυνητικά ως πνευmicroατικό φως πέρα από το πεδίο της microαρmicroάρινης γλυπτικής σύνθεσης Μια δέσmicroη χρυσών ακτινών κατέρχεται προς το σύmicroπλεγmicroα της αγίας και του αγγέλου Εκπορεύεται από σηmicroείο άγνωστο από το άπειρο πεδίο της θείας χάριτος η οποία προφανώς υπερβαίνει τη γήινη αρχιτεκτονικά προσδιορισmicroένη κόγχη του γλυπτού Αλλά συνθετικό κέντρο υπάρχει Πρόκειται για το εκστατικό πρόσωπο της αγίας και πολύ περισσότερο για το σηmicroείο της καρδίας της στο οποίο κατευθύνεται η ροmicroφαία του αγγέλου και στο οποίο η θεία χάρις καταλήγει πριν αποδώσει ακτινοβολώντας την αίγλη της στον παρατηρητή Αυτή η ακτινοβολία και εντέλει αυτή η σύνθεση δεν είναι υπαινίσσεται ο δηmicroιουργός του κόσmicroου τούτου Η δυνατότητά της να εκτείνεται πέρα από τα υλικά όρια της φυσικής έκτασης αναφέρεται σε microια συνθήκη πνευmicroατική Η εσωτερική της πλαστική οργάνωση εντούτοις υποδεικνύει ένα κέντρο σύνθεσης ενώ επιπλέον το σύmicroπλεγmicroα από λευκό microάρmicroαρο και επιχρυσωmicroένο microέταλλο ορίζεται microε έmicroφαση από το αρχιτεκτονικό περίγραmicromicroα της κόγχης από το βαθύχρωmicroο microάρmicroαρο των κιόνων που διαφοροποιεί microε σαφήνεια τον εσωτερικό από τον εξωτερικό ως προς τη σύνθεση χώρο Στην κορυφή της κόγχης ένα αόρατο άνοιγmicroα της οροφής λούζει το σύmicroπλεγmicroα microε φως υπερφυσικό ορίζοντας τη microοναδική ουσιώδη κατεύθυνση επικοινωνίας

Η πρώτη παρατήρηση επισηmicroαίνει πως η συνθήκη επέκτασης στο προηγούmicroενο παράδειγmicroα είναι της τάξης του πλασmicroατικού αναφέρεται σε όρους ψευδαισθησιακού χειρισmicroού όπως αυτούς που περιγράφηκαν ήδη κατά τον σχολιασmicroό της σκηνογραφικής συγκρότησης και της laquoθαυmicroατουργικήςraquo προοπτικής των γαλλικών κήπων287 Η ουσιωδέστερη δεύτερη παρατήρηση αναφέρεται στα microέσα εφαρmicroογής αυτού του χειρισmicroού

Προκειmicroένου δηλαδή να υποβάλλουν την αντίληψη της επέκτασης προκειmicroένου να επιτρέψουν την επέκταση προς microια κύρια κατεύθυνση περιορίζουν τη σύνθεση πλευρικά Στην πρώτη περίπτωση η δυνατότητα του γλυπτικού συmicroπλέγmicroατος του Bernini να υποβάλει την αίσθηση της υπερβατικής διαφυγής καθίσταται τόσο εντονότερη όσο αποσπάται από τον υπόλοιπο εσωτερικό χώρο της εκκλησίας microε την ένταξή της σε microια ιδιαίτερη κόγχη Στη δεύτερη περίπτωση η δυνατότητα των κήπων του Vaux le Vicomte να λειτουργήσουν laquoως τηλεσκόπιοraquo να υποβάλουν την αίσθηση πως η αίγλη τους επεκτείνεται υποθετικά έπrsquo άπειρον ενισχύεται ακριβώς από τους όρους του πλευρικού εγκλεισmicroού τους ο οποίος εντείνει τη σηmicroασία του βασικού κατά microήκος άξονα συmicromicroετρίας

Εγκλεισmicroός λοιπόν και υπόθεση επέκτασης πλασmicroατικής εν πολλοίς δεν αποτελούν αντιφατικές κινήσεις στις συνθέσεις του Baroque Εκφράζουν microάλλον συmicroπληρωmicroατικές πλευρές microιας συνθετικής τακτικής στα πλαίσια της οποίας η χωρικότητα περιορίζεται σε πρώτο χρόνο προκειmicroένου να εκτιναχθεί σε δεύτερο Το θέmicroα του συνθετικού εγκλεισmicroού και των αξόνων επικοινωνίας είναι ίσως ευκολότερο να σχολιαστεί στην περίπτωση microιας ελεγχόmicroενης γλυπτικής σύνθεσης ή ενός εξ αρχής ολοκληρωmicroένου δοmicroηmicroένου κήπου παρά στην περίπτωση microιας αστικής ανάπτυξης microιας σε εξέλιξη τοπιακής σύνθεσης εφαρmicroοσmicroένης στο πεδίο της πόλης Είναι δυσκολότερο να υποστηριχθεί κατά την εξέταση των συνθετικών χειρισmicroών που αποτελούν τις αρχικές κινήσεις για την ανάπτυξη microιας microελλοντικής πόλης η οποία δεν πραγmicroατοποιήθηκε κατά την περίοδο του Baroque όπως ισχύει στην περίπτωση των πολεοδοmicroικών προβλέψεων που συνδέονται microε τις Βερσαλλίες Φαίνεται εντούτοις πως οι αρχικοί αυτοί χειρισmicroοί αστικού σχεδιασmicroού διαθέτουν κοινή συνθετική στάση microε αυτήν που χαρακτηρίζει το πρότυπο των κήπων

Στο παράδειγmicroα των Βερσαλλιών τρεις λεωφόροι επεκτείνονται ελπίζοντας στην κατασκευή ενός microελλοντικού αστικού συmicroπλέγmicroατος στη συνέχεια των τοπιακών διαmicroορφώσεων και των ανακτόρων Αστικού συmicroπλέγmicroατος που θα διατηρούσε τη βασιλική αίγλη Μέχρι την υποθετική αυτή αστική ανάπτυξη η έξοδος από τις Βερσαλλίες προς την πόλη σφραγίζεται

286 Το γλυπτό σύmicroπλεγmicroα Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η Έκσταση της αγίας Τερέζα της Άβιλα στην εκκλησία της Santa Maria della Vittoria στη Ρώmicroη που ολοκληρώθηκε στην περίοδο 1647-1652 Το παράδειγmicroα χρησιmicroοποιείται τόσο για να σχολιαστεί η σχέση συνθετικού εγκλεισmicroού και η προς το άπειρο διαφυγή όσο και για να επισηmicroανθεί έστω και πλάγια η σχέση του γαλλικού microοναρχικού Baroque microε τα πολιτιστικά υποδείγmicroατα του ιταλικού καθολικισmicroού κατά την περίοδο της Αντιmicroεταρρύθmicroισης Πρβλ B Βoucher Italian Baroque Sculpture Λονδίνο 1998 287 Θυmicroίζουmicroε πως microια από τις εκδόσεις του θεωρητικού της προοπτικής αναmicroόρφωσης Jean-Franccedilois Niceron είχε τον τίτλο Thaumaturgus Opticus (1646) Πρβλ προηγούmicroενη υποσηmicroείωση

microε δυο κτηριακά laquoπώmicroαταraquo τα κτήρια των Μεγάλων Στάβλων288 που εξασφαλίζουν τον ορισmicroό της microέχρι τότε πραγmicroατοποιηmicroένης βασιλικής σύνθεσης ενώ περιγράφουν προς την πλευρά της microελλοντικής πόλης το laquoπόδι της χήναςraquo289 Ορίζεται έτσι η δέσmicroη τριών λεωφόρων της λεωφόρου του Παρισιού της Αvenue de Paris στο κέντρο και συmicromicroετρικά ως προς αυτήν microε απόκλιση τριάντα microοιρών προς τα νότια της Αvenue de St Cloud και προς τα βόρια της Αvenue de Sceaux Οι τρεις αυτοί άξονες κίνησης δυνητικά επεκτάσιmicroοι επrsquo άπειρον ορίζουν την ανοικτή προοπτική της σύνθεσης προς τη νοτιανατολική πλευρά ενώ προ τη βορειοδυτική πλευρά των ανακτόρων προς την πλευρά δηλαδή των διαmicroορφώσεων του τοπίου των ανακτόρων την ανάλογη σκόπευση του απείρου εξασφαλίζει ο κατά το microήκος άξονας του Μεγάλου Καναλιού

Η αρχική κατασκευή είναι εποmicroένως επεκτάσιmicroη και προς τις δυο πλευρές άλλοτε ως δυνατότητα νοητικού ελέγχου και ταυτόχρονα πραγmicroατικής κατασκευής και άλλοτε microόνο ως συνθήκη της προς τον ορίζοντα υποθετικής επέκτασης της όρασης

E424 H επέκταση της συνθετικής οργάνωσης των Κήπων στις Βερσαλλίες προς την πλευρά της πόλης του Παρισιού (του συγγραφέα)

Αλλά η ελεγχόmicroενη γεωmicroετρία των κήπων διαφοροποιείται ριζικά από το άmicroορφο περιβάλλον της Όmicroοια microπορούmicroε να υποθέσουmicroε την αντίθεση της τελικής σχεδιασmicroένης πόλης προς το δικό της άmicroορφο ή δύσmicroορφο περιβάλλον Στις πρώιmicroες αναπαραστάσεις του Israeumll Silvestre290 η διαφοροποίηση αυτή είναι σαφέστερη προς την πλευρά των κήπων αρχίζει εντούτοις να διαφαίνεται ανάλογη πρόθεση και στην περιγραφή της αντίθετης της αστικής πλευράς του ανακτορικού συγκροτήmicroατος Η σύνθεση είναι βεβαίως επεκτάσιmicroη Επεκτάσιmicroη όmicroως στα πλαίσια ενός microεγαλοπρεπούς κανονιστικού σχήmicroατος προορισmicroένου να αποκλείσει στο εξωτερικό του την ακανόνιστη φύση των ασχεδίαστων φυσικών

288 Les Grandes Eacutecuries 289 Το εφαρmicroόσιmicroο στην περίπτωση του τοπιακού σχεδιασmicroού γενικά patte drsquo oie 290 Γύρω στο 1690 ΠρβλP-A Lablaude The Gardens of Versailles Αγγλ microετ Λονδίνο 1995 σ 35

σχηmicroατισmicroών και των ασχεδίαστων microη πολιτιστικά επεξεργασmicroένων ανθρώπινων κατασκευών

Οι προηγούmicroενες περιγραφές microπορούν να γίνουν κατανοητές microε microεγαλύτερη σαφήνεια αν συγκρίνουmicroε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque microε αυτές του 18ου αιώνα microε την αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου Στη δεύτερη περίπτωση δεν πρόκειται απλά για πολύ microεγαλύτερες διαmicroορφώσεις οι οποίες περιλαmicroβάνουν ακόmicroη και αυτόνοmicroα τmicroήmicroατα φυσικών σχηmicroατισmicroών Το άνοιγmicroά τους στο τοπίο συνδέεται microε την έλλειψη ενός αυστηρού προδιαγεγραmicromicroένου σχήmicroατος έτσι ώστε να microην αντιστοιχούν συνολικά σε microια κεντρικά συγκροτηmicroένη συνθετική δοmicroή Με απλούστερη επαγγελmicroατική διατύπωση οι διαmicroορφώσεις τοπίου της περιόδου του Baroque microπορούν πολύ ευκολότερα να σχεδιαστούν από microνήmicroης Είτε ως περιmicroετρικά ορισmicroένα τοπία είτε ως συνθέσεις που υποβάλουν την laquoπροοπτικήraquo επέκτασης περιγράφουν microια εκτενή διαδικασία ελέγχου Περιγράφουν άρα και την εντονότερη προσαρmicroογή τους σε ένα νοητικό εντέλει σχήmicroα

Ε425 Προηγούmicroενη σελίδα Pierre Patel Vue cavaliegravere du Chacircteau de Versailles Άποψη του Πύργου των Βερσαλλιών από ύψος ιππέα (1668) (CC) Ε426 Επάνω Israeumll Silvestre Versaille-Le Grand Ensemble Βερσαλλίες-Συνολική Άποψη (1687)

44 Η δοmicroική οργάνωση του φυσικού χαρακτηριστική των διαmicroορφώσεων τοπίου του 17ου αιώνα Από την αναφορά στις αναγεννησιακές τοπιακές διαmicroορφώσεις ήδη η διερεύνηση αυτή έχει σχολιάσει την υπόθεση πως το πρότυπο της ζωής microε το οποίο οργανώνονται οι επαύλεις και οι τοπιακές κατασκευές που τις συνοδεύουν κατά την ιταλική Αναγέννηση και τον Μανιερισmicroό συνδέεται άmicroεσα microε τις συνήθειες microιας αστικής στην προέλευση της κοινωνικής οmicroάδας Αναφέρεται δηλαδή στα ήθη της πόλης και στις πολιτικές οικονοmicroικές και ευρύτερες πολιτιστικές επιδιώξεις microιας αστικής στην προέλευσή της τάξης ιδιοκτητών ενώ αναφέρεται επίσης σε συνθετικούς χειρισmicroούς που παραπέmicroπουν microε έmicroφαση στην κτηριακή δοmicroική εmicroπειρία σχεδιασmicroού

Ανάλογος φαίνεται να είναι και ο βασικός ιστός επιρροών που υποβαστάζει τις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα καθώς οι τελευταίες αυτές δεν προφασίζονται καν microια φυσικότροπη διάθεση όπως στα παραδείγmicroατα των αγγλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων που ακολουθούν Αντίθετα είναι εmicroφανής η δοmicroική ένταση των συνθέσεων η οργανωτική έντασή τους που ευνοεί τη microεταφορά της συνθετικής εmicroπειρίας από τα τοπιακά παραδείγmicroατα του γαλλικού Baroque στην περιοχή του αστικού σχεδιασmicroού

Κριτήρια αξιολόγησης Κριτήριο αξιολόγησης 41 Πως συσχετίζετε το πολιτιστικό και πολιτικό laquoπεριβάλλονraquo της περιόδου του Baroque microε τις συνθετικές προτάσεις των τοπιοτεχικών και κηποτεχνικών του προσεγγίσεων Αναφερθείτε ειδικότερα σε θέmicroατα όπως η ανάπτυξη του ορθολογισmicroού και η ενίσχυση της πολιτικής εικόνας των ισχυρών Ευρωπαϊκών βασιλείων ΑπάντησηΛύση Οι κήποι της περιόδου του Baroque έχουν ορθά περιγραφεί ως laquoπολιτικό θέατροraquo προορισmicroένο να προβάλει την ισχύ των microοναρχικών καθεστώτων της Ευρώπης του 17ου αιώνα ή των ισχυρών ανδρών της αυλής και της ευρύτερης πολιτικής και θρησκευτικής ιεραρχίας Αλλά στην τοπιοτεχνική laquoσκηνήraquo της περιόδου προβάλλεται πολύ ευρύτερα η συνολικότερη πολιτιστική δοmicroή της εποχής

Έτσι είναι προφανής η συσχέτιση microε την ορθολογική εφαρmicroογή της Ευκλείδειας γεωmicroετρίας ως βασικό στοιχείο οπτικού ελέγχου των διαmicroορφώσεων Ελέγχου ο οποίος δεν είναι πάντοτε προφανής ως προς τις προθέσεις του καθώς αναλαmicroβάνει σε πολλές τοπιοτεχνικές του εφαρmicroογές όπως και σε εφαρmicroογές που αντιστοιχούν στην εικαστική έκφραση ή στην αρχιτεκτονική να κινηθεί προς την πλευρά ψευδαισθησιακών κατασκευών όπως αυτές που αντιστοιχούν στα παραδείγmicroατα της προοπτικής laquoαναmicroόρφωσηςraquo Πρόκειται εποmicroένως για την εφαρmicroογή γεωmicroετρικών συσχετισmicroών οι οποίοι επιmicroένουν microάλλον στην αλαζονική προβολή του ελέγχου του υποκειmicroένου της νόησης επί του αντικειmicroένου της έκτασης παρά στην καταδεικτική χρήση των microαθηmicroατικών συσχετισmicroών Ανάλογης microεγαλεπήβολης πολιτιστικής στάσης είναι άλλωστε και η χρήση των τεχνολογικών εφαρmicroογών οι οποίες υποστηρίζουν τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Σηmicroαντικές παρεmicroβάσεις εδαφοτεχνικής τάξης και υδραυλικής microηχανικής αποτελούν το αφανές αλλά εκτενέστατο και ισχυρότατο υπόβαθρο των κήπων της περιόδου Επιδεικνύουν και αυτές όπως και κηποτεχνική επιτήδευση εφαρmicroοσmicroένη επί των φυτικών ειδών την πρόθεση των Ευρωπαϊκών βασιλείων να προβάλουν την ισχύ της κοινωνίας τους όχι απλά στον άmicroεσο χώρο των πολιτικών κοινωνικών ηθών αλλά πολύ ευρύτερα σε επίπεδο κοσmicroικής τάξης συνολικού ελέγχου του κόσmicroου Κριτήριο αξιολόγησης 42 Η φυσιογνωmicroία των κήπων της εποχής του Baroque εmicroφανίζεται microάλλον ξένη microε τις σύγχρονες τάσεις της φιλικής προς το περιβάλλον και τα φυσικά του χαρακτηριστικά διάθεσης Πως θα microπορούσαmicroε εποmicroένως να εξηγήσουmicroε το ενδιαφέρον για τη microελέτη της τοπιοτεχνίας του Baroque Ποια είναι τα επιχειρήmicroατα της ενασχόλησης microε τους κήπους της περιόδου του 17ου αιώνα ΑπάντησηΛύση Γιατί να microελετηθούν η θεώρηση και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου του microεγαλοπρεπούς microοναρχικού 17ου αιώνα Γιατί να microελετηθούν όταν το microέγεθος και η microεγαλοστοmicroία των επεmicroβάσεων η παρέmicroβαση στις ελεύθερες φυσικές διεργασίες ανάπτυξης ακόmicroη και το πολιτικό υπόβαθρο αναφοράς τους εmicroφανίζονται τόσο αντίθετες προς τη σύγχρονη οικολογική τοπιακή και ευρύτερα πολιτική microας ευαισθησία Γιατί να microελετηθούν ειδικά στον Ελληνικό ακαδηmicroαϊκό χώρο όταν εmicroφανίζονται τόσο ριζικά αντίθετες microε την τοπιακή εmicroπειρία και τις γνωστές laquoγηγενείςraquo τοπιακές αναφορές microας

Μια πρώτη κριτική απάντηση microπορεί να επισηmicroάνει πως έστω και για λόγους αντίρρησης η microελέτη αναλόγων διαmicroορφώσεων τοπίου δικαιολογείται ως τmicroήmicroα της αναγνώρισης της κατανόησης και της ερmicroηνείας ενός ευρύτερου πολιτικού και πολιτιστικού πλέγmicroατος επιβολής microε εmicroβέλεια επιρροών που αγγίζει τις ηmicroέρες microας

Μια δεύτερη απάντηση microπορεί να υποδείξει πως οι πολιτιστικές κατασκευές οι πολιτιστικές διαmicroορφώσεις του τοπίου εν προκειmicroένω ανεξάρτητα από τους όρους της αρχικής παραγωγής τους αποτελούν κληροδοτήmicroατα της ανθρώπινης ιστορίας Η παρουσία των πολιτιστικών αυτών κατασκευών εποmicroένως ως microνηmicroείων ως υλικών συσσωρεύσεων microνήmicroης εξασφαλίζει τη διαρκή δυνατότητα πρόσβασης στην ιστορική ακολουθία στις συσχετίσεις ή τις ασυνέχειες των ιστορικών περιόδων Πρόκειται βέβαια για το αντικείmicroενο αναφοράς το οποίο επισηmicroάνθηκε microόλις προηγούmicroενα κατά το πρώτο κριτήριο αξιολόγησης

Μια τρίτη απάντηση ειδικότερου προσανατολισmicroού σηmicroειώνει πως η microελέτη αυτών των παραδειγmicroάτων του 17ου αιώνα microπορεί να επισηmicroάνει συγκεκριmicroένους εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές οι κεντρικές και καθοριστικές για τη Δυτική τοπιοτεχνία Η microελέτη τους καθιστά κατανοητή τη σχετική διατήρηση ή τη σχετική αλλαγή των εκφραστικών τρόπων ξεκινώντας από τον 17ου αιώνα και φθάνοντας έως τις εγγύτερες προς τη σηmicroερινή περιόδους Επιτρέπει να περιγραφούν οι εκφραστικές επιρροές που διατηρούνται ή η εκφραστική απόσταση που διανύθηκε Αποδεικνύει για παράδειγmicroα τη διαφορά ανάmicroεσα στη νεότερη απόρριψη της τοπιοτεχνικής επιτήδευσης και στην ακραία κανονιστική διάθεση τη σκηνογραφική πρόθεση την εφαρmicroογή προοπτικών ψευδαισθησιακών τεχνασmicroάτων που συναντούmicroε στις διαmicroορφώσεις τοπίου του Baroque διαmicroορφώσεις οι οποίες παρά την εκφραστική τους υπερβολή εξακολουθούν εντούτοις να καθορίζουν πολλά νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα

Σύmicroφωνα microε την προηγούmicroενη τελευταία επισήmicroανση ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque Ε427 Παρίσι Parc Andreacute Citroeumln Προσπάθεια επανεγγραφής της τοπιοτεχνικής γεωmicroετρικής microεγαλοπρέπειας του 17ου αιώνα στο αστικό πεδίο της σύγχρονης Γαλλικής πρωτεύουσας (του συγγραφέα)

της ζωής του υπήρξε υποχρεωmicroένος να microελετά καθηmicroερινά τις κινήσεις στρατιωτικών σωmicroάτων τα οποία έπρεπε να επιτελέσουν microε τη microεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια ένα πρακτικό έργο άmicroεσης και υψηλής κρισιmicroότητας Αυτό το καθηmicroερινό καθήκον υποδείκνυε microε άmicroεσο εφαρmicroοσmicroένο τρόπο την πρακτική σηmicroασία της εσωτερικής λογικής συνέπειας τη δυνατότητα του ορθού λόγου να καθίσταται laquoκύριος και κυρίαρχοςraquo247 του φυσικού πεδίου και της ανθρώπινης ζωής Δεν πρέπει να λησmicroονούmicroε ακόmicroη το ενδιαφέρον του Descartes για την προοπτική και τη συνεργασία του microε τον microηχανικό Villebresieu ενώ είναι επιπλέον γνωστή η σηmicroασία της ακρίβειας που προσέφερε η αναλυτική καρτεσιανή γεωmicroετρία στη βλητική πρακτική των πυροβόλων248 Η άνοδος του ορθολογικού πνεύmicroατος δεν διέθετε εποmicroένως αποσπασmicroένη θεωρητική σηmicroασία Αναπτύχθηκε microέσα σε microια γενικότερη ατmicroόσφαιρα ενδιαφέροντος για εφαρmicroογές στις οποίες πρέπει να περιλάβουmicroε τόσο κατασκευαστικές πρακτικές όσο και κοινωνικές οργανωτικές διεργασίες

Κατ΄ αντίστροφη διάθεση σχολιασmicroού πρέπει να τονιστεί πως οι microεγάλες τοπιοτεχνήσεις του γαλλικού Baroque συνδέονται microε περίπλοκες συχνά microαθηmicroατικές κατασκευές και επιβεβαιώνουν ενισχύοντάς την τη δυνατότητα της θεωρητικής λογικής σκέψης να επιβληθεί στο πραγmicroατικό Με την έννοια αυτή η τοπιοτέχνηση όπως και η αρχιτεκτονική δεν αποτελούν microόνο πεδία εφαρmicroογής εννοιακών κατασκευών διαmicroορφωmicroένων σε άλλα επιστηmicroονικά και θεωρητικά πεδία αλλά προωθούν οι ίδιες διαρκώς ανάλογες εννοιακές κατασκευές Δε συνιστούν απλές laquomicroαρτυρίεςraquo λόγων συγκροτηmicroένων σε άλλα πεδία έκφρασης αλλά αποτελούν σύmicroφωνα microε την ορολογία του Michel Foucault τα laquomicroνηmicroείαraquo ενός δικού τους ιδιαίτερου λόγου ικανού να συmicroβάλλει microε τρόπο σηmicroαντικό στη νεότερη ευρωπαϊκή ιστορία

Με αυτήν την κατεύθυνση σκέψης η σύγκλιση περιοχών όπως η θεώρηση και η αρχιτεκτονική του τοπίου αφrsquo ενός και η φιλοσοφία αφετέρου πρέπει να θεωρείται αναmicroενόmicroενη καθώς όπως διαρκώς επαναλαmicroβάνεται ο χειρισmicroός του τοπίου αποδίδει τις απόψεις των κοινωνιών για τον ευρύτερο τόπο ζωής τους όπως και τη σχέση τους microε το φυσικό Αν ο Καρτέσιος υποδεικνύει στον Λόγον περί της Μεθόδου την κυριαρχία πάνω στη φύση είναι microάλλον απλοϊκός ο ισχυρισmicroός πως η υπόδειξη αυτή προέρχεται από microια αποκοmicromicroένη πρωτογενή διάθεση του εισηγητή της Αντίθετα είναι ιστορικά πιθανότερο να απηχεί τη συνολική στάση κοινωνιών οι οποίες ήδη είχαν αναπτύξει επί δυο αιώνες τουλάχιστον την κυριαρχία πάνω στο φυσικό πεδίο ώστε ο ορθολογισmicroός να επισηmicroοποιεί θεωρητικά και να κατοχυρώνει ρητά microια ήδη κατακτηmicroένη κοινωνική συνθήκη

Έχει ήδη επισηmicroανθεί πως οι διαmicroορφώσεις τοπίου αποτελούν σχηmicroατοποιήσεις του προϋπάρχοντος τόπου και πως διαθέτουν συmicroβολική ποιότητα εντάσσοντας τον τόπο σε ένα laquoτοπίοraquo σηmicroασιών κατασκευασmicroένο ταυτόχρονα microε την υλική διαmicroόρφωση Κατασκευαστικό αποτέλεσmicroα νοητική σχηmicroατοποίηση και σύστηmicroα σηmicroασιών παράγονται εποmicroένως σε συσχετισmicroό το έχουmicroε ήδη τονίσει ως αποτελέσmicroατα microια συνολικότερης laquoδοmicroικήςraquo πολιτιστικής επεξεργασίας Αλλά η φιλοσοφική θεώρηση συνιστά και αυτή δοmicroική νοητική ndash οργανωτική προσέγγιση η οποία είτε εκπορεύεται από τον τόπο είτε όχι επιστρέφει κατ΄ ανάγκην σε αυτόν ώστε να τον microεταλλάξει Αν εποmicroένως η διερεύνηση της αρχιτεκτονικής τοπίου αισθάνεται ανέτοιmicroη ώστε να χειριστεί περιπλοκότερες θεωρητικές ή φιλοσοφικές προσεγγίσεις

247 Πρόταση του Καρτέσιου από τον Λόγον περί της Μεθόδου η οποία σχολιάζεται αναλυτικότερα στη συνέχεια 248 Πρβλ την πληροφορία του πρώτου βιογράφου του Descartes του Andrien Baillet για τη συνεργασία του microε τον microηχανικό Ville-Bressieux microε τον οποίο συναντήθηκε στο Amsterdam το 1634 και έκανε κατά τη συνεργασία τους laquoθαυmicroαστές προόδους στη Μηχανική και στην Προοπτικήraquo Με τον Ville-Βressieux microελέτησε ανάmicroεσα στα άλλα microια καρέκλα-καρότσι (une chariot-chaise) για ανάπηρους πολέmicroου Πρβλ A Baillet La vie de Monsieur Descartes Παρίσι 1691 τ1 σσ 256-259 Επίσης Η Grossmann laquoDescartes and the Social Origins of the Mechanistic Concept of the Worldraquo από το The Social and the Economic Roots of the Scientific Revolution των G Freudenthal και P McLaughlin (επιmicro) Boston 2009 σ 157 laquoΕνώ τις καθαρά microαθηmicroατικές και λογικές απόψεις της Καρτεσιανής Άλγεβρας ή lsquoScience Universelle τις έχει τέλεια παρουσιάσει ο L Brunschvicg και την παραπέρα ανάπτυξή της ως lsquoΓενική Επιστήmicroηrsquo στον Leibniz την έχει εξαιρετικά εκθέσει ο L Couturat οι κοινωνιολογικές πλευρές της lsquoΠαγκόσmicroιας Επιστήmicroηςrsquo του Descartes δεν έχουν εξεταστεί από τους συγγραφείς αυτούς ή από κάποιους άλλους Μπορεί βέβαια να τεθεί το ερώτηmicroα αν υφίσταται καθrsquo οποιονδήποτε τρόπο ανάλογο κοινωνιολογικό πρόβληmicroα Προκειmicroένου να κατανοήσουmicroε πως όντως υπάρχει πρέπει να αντιληφθούmicroε πως όλα τα έργα του Descartes τα έχει βαθιά σηmicroαδέψει η σφραγίδα των microηχανικών αρχών πως ο Descartes εξήγαγε αυτές τις αρχές από τη microηχανική του δηλαδή από τη microελέτη των microηχανών και πως στη συνέχεια τις επέκτεινε στη φυσική και τελικά σε ολόκληρο το σύmicroπανraquo Το κείmicroενο του Grossmann θεωρητικού της οικονοmicroίας και των κοινωνικών επιστηmicroών microέλους του Ινστιτούτου Κοινωνικών Ερευνών της Φραγκφούρτης χρονολογείται από την περίοδο του 1946

microπορεί τουλάχιστον να υποδείξει πιθανές ανάλογες κατευθύνσεις ιδιαίτερα όταν αναφέρεται σε περιόδους οι οποίες προσφέρονται για ανάλογη εξέταση όπως ο 17ος και ο 18ος αιώνας 416 Σχήmicroατα ελέγχου Η ορθολογική ανασύνθεση των τόπων και το υπόδειγmicroα του Γαλλικού κήπου Στο παράδειγmicroα της villa Farnese και των κήπων της παρουσιάστηκε ήδη microια γραmicromicroική ακολουθία επεmicroβάσεων η οποία κλιmicroακώνεται ως προς την ένταση του σχεδιασmicroού microεταβαίνοντας από τον οικιστικό ιστό της ιταλικής κωmicroόπολης της Caprarola στο κτήριο της έπαυλης και στη συνέχεια στους οργανωmicroένους κήπους για να επεκταθεί στις γεωmicroετρικά οργανωmicroένες καλλιέργειες και την αδιαmicroόρφωτη δασική έκταση Πρόκειται για ένα σχετικά περιορισmicroένο σε έκταση παράδειγmicroα στην περιοχή του Lazio στην κεντρική Ιταλία και αντιστοιχεί ιστορικά στην περίοδο του ιταλικού Μανιερισmicroού Μια ανάλογη συνθετική συνθήκη microεγεθυmicroένη στο έπακρο διαπιστώνεται επίσης σε ένα microεταγενέστερο παράδειγmicroα αρχιτεκτονικής τοπίου στο γνωστότερο ίσως της Δυτικής ιστορίας στους κήπους των Βερσαλλιών στην άmicroεση γειτονία της γαλλικής πρωτεύουσας Η σύνθεση οδεύει από την αστική δοmicroή προς την περιοχή της κεντρικής εισόδου στα ανάκτορα Στη συνέχεια προχωρά στη microεγαλοπρεπή κατασκευή των ίδιων των ανακτόρων στην αξονική ακολουθία των κήπων των πλατωmicroάτων και των διαmicroορφώσεων του νερού στην ισχυρή συνθετική παρουσία του Μεγάλου Καναλιού έως ότου βυθιστεί στο άπειρο Ακόmicroη και αν αγνοούσαmicroε τη συνέχεια των χρονικών περιόδων την επαλληλία των εκφραστικών τάσεων την επιρροή που το ιταλικό αναγεννησιακό και microανιεριστικό παράδειγmicroα άσκησε στις αυλές των Γάλλων ηγεmicroόνων microπορούmicroε να αντιληφθούmicroε τη συνάφεια των συνθετικών διαθέσεων οι οποίες βαθmicroιαία οδηγούν από τις τοπιοτεχνικές προτάσεις της ιταλικής Αναγέννησης στις προτάσεις τοπίου και στους κήπους του γαλλικού ειδικότερα και γενικότερα του ευρωπαϊκού Baroque Συνάφεια η οποία καθίσταται τόσο εmicroφανέστερη όσο η διαφορά του microεγέθους των επεmicroβάσεων δεν προκαταλαmicroβάνει τον ανυποψίαστο παρατηρητή

Αλλά ερευνητική υποχρέωση της διερεύνησης αυτής είναι να επισηmicroάνει επίσης την τεράστια διαφορά των microεγεθών249 και τους νέους εκφραστικούς τρόπους τα εκφραστικά εντέλει άλmicroατα microεταβολής τα οποία αυτή η διαφορά κλίmicroακας εισηγείται Αξίζει ίσως να τονιστεί εξαρχής πως η υπέρmicroετρη αύξηση των microεγεθών η υπέρmicroετρη ένταση των χειρονοmicroιών στις τοπιακές διαmicroορφώσεις κατά τον 17ο και κατά το πρώτο microέρος του 18ου αιώνα υποδεικνύουν σηmicroαντικές ποιοτικές microεταβολές Οι διαmicroορφώσεις τοπίου αποκτούν τέτοια αντίληψη κλίmicroακας ώστε να microη microπορεί να θεωρηθεί ως κύρια αφετηρία της συγκρότησής τους η αναφορά στην πεπερασmicroένη φυσική ύπαρξη στις διαστάσεις του βιολογικά πεπερασmicroένου ανθρώπινου σώmicroατος Στη θέση του η κοινωνία της εποχής εγκαθιστά την υπόθεση ενός Υποκειmicroένου της νόησης ενός Υποκειmicroένου εξουσίας άπειρα ισχυρού ικανού να ελέγξει το σύνολο του υπαρκτού κόσmicroου

Ο Michel Foucault στο έργο του Les Mots et les Choses Οι Λέξεις και τα Πράγmicroατα υποδεικνύει πως η ένταση αυτού του ελέγχου είναι τόσο σηmicroαντικότερη όσο λιγότερο πρόδηλη καθίσταται η φυσική παρουσία του Υποκειmicroένου από το οποίο ο έλεγχος εκπορεύεται Αν στο αναγεννησιακό ιταλικό τοπίο παρά τον πλούτο των παρεmicroβάσεων η παραmicroυθία της ανθρωποmicroετρικής συνάφειας εξακολουθεί να είναι αισθητή στην εποχή του Baroque στην laquoκλασσική εποχήraquo όπως την αποκαλεί ο Michel Foucault250 στις παραστάσεις

249 Για να γίνει κατανοητή η διαφορά των microεγεθών αρκεί να σηmicroειωθεί πως η συνολική έκταση των διαmicroορφώσεων και των κτηριακών κατασκευών στην αναγεννησιακή villa Medici στο Fiesole αντιστοιχεί σε ένα πλαίσιο γενικών διαστάσεων εκατό σαράντα επί εξήντα microέτρων και στη microανιεριστική έπαυλη Gamberaia στην Τοσκάνη σε ένα πλαίσιο διαστάσεων εκατό επί διακοσίων σαράντα microέτρων Στην επίσης microανιεριστική villa Farnese το βασικό τmicroήmicroα των κατασκευών αντιστοιχεί σε διαστάσεις διακοσίων δέκα επί εκατόν ογδόντα microέτρων Συγκριτικά η έκταση των διαmicroορφώσεων της εποχής του Baroque στο γαλλικό παράδειγmicroα του Vaux-le-Vicomte προσδιορίζεται από ένα ορθογώνιο διαστάσεων τρεισήmicroισι χιλιόmicroετρων microήκους και περίπου ενός χιλιόmicroετρου πλάτους ενώ στις Βερσαλλίες από ένα ορθογώνιο διαστάσεων πεντέmicroισι επί τέσσερα χιλιόmicroετρα Στις διαmicroορφώσεις της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου οι διαστάσεις εκτινάσσονται σε ακόmicroη microεγαλύτερη κλίmicroακα ως εάν οι αιώνες της ευρωπαϊκής τοπιακής ιστορίας να ανταγωνίζονται ο ένας τον άλλο για το έλεγχο όλο και microεγαλύτερων εκτάσεων Στο αγγλικό πάρκο του Stowe η έκταση της τοπιοτέχνησης αντιστοιχεί σε διαστάσεις επτά επί τρεισήmicroισι χιλιόmicroετρα περίπου microε επιλεκτικές όmicroως περιοχές πυκνότερης τοπιακής διαmicroόρφωσης 250 Σηmicroειώθηκε προηγούmicroενα πως η χρήση των όρων laquoBaroqueraquo ή laquoκλασσικόςraquo αποδίδει τη θεωρητική πρόθεση του microελετητή και συνδέεται microε ειδικότερες ερευνητικές και θεωρητικές σκοπιmicroότητες Στον Michel Foucault οι όροι laquoκλασσική εποχήraquo επιτρέπουν την ταύτιση microε την σταθερότητα του Λόγου και την επέκταση της επιρροής του Καρτέσιου προς την κατεύθυνση της πρώτης περιόδου

και στις κατασκευές της los Reyes251 οι βασιλείς η ελέγχουσα αρχή επιβάλουν την αντίληψη της ισχύος τους microε τον εκτενέστερο δυνατό τρόπο Ακόmicroη και όταν αποκρύπτονται από την άmicroεση αντίληψη του παρατηρητή εξακολουθούν εντούτοις laquoαφrsquo υψηλούraquo να τον εποπτεύουν

Στο τοπίο των Βερσαλλιών η οπτική σύνδεση ανάmicroεσα στις επιmicroέρους περιοχές των διαmicroορφώσεων και στο κεντρικό σηmicroείο της οργάνωσής τους τα ανάκτορα παύει να υφίσταται για microεγάλο microέρος της σύνθεσης Εντούτοις οι αυστηρές σχέσεις οργάνωσης ανάmicroεσα στα συνθετικά microέρη παραmicroένουν και αποκαλύπτονται τmicroηmicroατικά Ο παρατηρητής διαισθάνεται δοmicroικούς συσχετισmicroούς οι οποίοι σκηνοθετούν τη θέση και την κίνησή του χωρίς εντούτοις ο ίδιος να διαθέτει τα microέσα ώστε να αντιπαρατεθεί microαζί τους252 στο πεδίο του φυσικού χώρου τουλάχιστον Οι microελετητές σχολιάζουν το τοπιακό αποτέλεσmicroα microιλώντας για την επιθυmicroία ελέγχου του απείρου253 για την οργανωτική δηλαδή έκταση του τοπιακού σχεδιασmicroού η οποία δεν υπερβαίνει απλά κατά πολύ τα ανθρώπινα microέτρα αλλά υπαινίσσεται microια ακόmicroη microεγαλύτερη έκταση ελέγχου 42 Οι συνθετικοί τρόποι των τοπιακών διαmicroορφώσεων κατά την εποχή του Baroque Σε προηγούmicroενο κεφάλαιο περιγράφονται οι αναγεννησιακοί κήποι ως καθορισmicroένοι από συνθετικούς τρόπους όπως αυτοί της σκηνογραφικής ένταξης τους της οργάνωσης των περίκλειστων τmicroηmicroάτων και της προοπτικής τους οργάνωσης σηmicroειώνοντας τη χρήση των προηγούmicroενων συνθετικών ευρηmicroάτων στα πλαίσια ενός αυστηρού γεωmicroετρικού σχεδιασmicroού ο οποίος καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από τη συmicromicroετρία Η σύνθεση στα παραδείγmicroατα που εξετάστηκαν υποδεικνύει κεντρικά σηmicroεία όρασης που αντιστοιχούν στα σηmicroαντικότερα σηmicroεία της θέας και η αλληλουχία των οποίων συγκροτεί τη βασική συνθετική δοmicroή

Ο Michel Foucault στο έργο του που σχολιάστηκε προηγούmicroενα επιmicroένει στην laquoεπιστηmicroικήraquo όπως την αποκαλεί τοmicroή ανάmicroεσα στους αιώνες που προηγούνται αφενός και στην λαmicroπερή εποχή των Γάλλων αυτοκρατόρων αφετέρου στη λαmicroπερή εποχή του κρατικά εφαρmicroοσmicroένου πολιτικού και πολιτιστικού ορθολογικού πνεύmicroατος Η εξέταση των τοπιακών διαmicroορφώσεων εντούτοις υποδεικνύει σηmicroαντικές σχέσεις συγγένειας έκφρασης σχέσεις καταγωγικές ανάmicroεσα στις δυο αυτές περιόδους εκατέρωθεν της υποθετικής ιστορικής τοmicroής Μένει να διερευνηθούν οι συγκεκριmicroένοι όροι της συνέχειας ανάmicroεσα στις τοπιακές επεmicroβάσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού και στις τοπιακές διαmicroορφώσεις του 17ου αιώνα όπως και να τονιστούν τα σηmicroεία ριζικής εκφραστικής microεταβολής Να εξεταστεί δηλαδή το θέmicroα των ιστορικών επιρροών που ασκούν τα ιταλικά παραδείγmicroατα στα νεότερά τους γαλλικά παραδείγmicroατα ή των ιστορικών υπερβάσεων που ορίζουν τα δεύτερα

του Διαφωτισmicroού laquoΣτις αρχές του 17ου αιώνα κατά την περίοδο που δίκαια ή άδικα την αποκαλούν microπαρόκraquo σηmicroειώνει ο Foucault στο κείmicroενο του Οι Λέξεις και τα Πράγmicroατα Αθήνα 1986 σ 89 Είναι βέβαια χαρακτηριστικό πως ο G Deleuze αντίθετα από τον Foucault χρησιmicroοποιεί ανενδοίαστα για την ίδια περίοδο του 17ου αιώνα τον όρο laquomicroπαρόκraquo 251 Los Reyes οι βασιλείς στα Ισπανικά Αναφορά στον διασηmicroότερο ίσως από τους πίνακες του Diego de Silva Veacutelazquez στον πίνακα Las Meninas (1656) τον οποίο χρησιmicroοποιεί ο Foucault ως πολιτιστικό καλλίτερα laquoεπιστηmicroικόraquo παράδειγmicroα ανάλυσης στο έργο του Les Mots et les Choses Στον πίνακα αυτό οι Ισπανοί βασιλείς Φίλιππος ο Δ΄ και Μαριάννα απουσιάζουν ως σαφής απεικόνιση Εξακολουθούν εντούτοις να αποτελούν το καθοριστικό κέντρο της υποκρυπτόmicroενης αναφοράς σε σχέση microε το οποίο συγκροτείται η εικονιστική δοmicroή του ζωγράφου της αυλής Veacutelazquez Πρβλ επιπλέον σχόλια στη συνέχεια όπως και Μ Foucault στο προηγούmicroενο σσ 27-44 κεφ laquoΟι Ακόλουθεςraquo Στην τελευταία παράγραφο του κεφαλαίου αυτού στη σελίδα 44 ο συγγραφέας δηλώνει πως θεωρεί τον προηγούmicroενο πίνακα ως γενικό υπόδειγmicroα της κλασσικής παράστασης και laquoτου χώρου που διανοίγειraquo Σε αυτήν laquoτο υποκείmicroενο έχει υποστεί έκλειψηraquo Εντούτοις το υποκείmicroενο αυτό είναι εκείνο που θεmicroελιώνει την παράσταση και τον χώρο της και εκείνο προς το οποίο η κανονιστική πρόθεση της παράστασης αποτείνεται ως συνθήκη επιβολής Αξίζει βέβαια να συσχετίσουmicroε τις παρατηρήσεις του Foucault microε τις ανάπτυξη των απόψεων microας για την προοπτική γεωmicroετρία στα παραδείγmicroατα της ανεστραmicromicroένης βυζαντινής προοπτικής και της αναγεννησιακής prospettiva artificialis Για την ανάλυση του Foucault ο J G Merquior σηmicroειώνει microια σειρά από αντιρρήσεις για να καταλήξει πως laquoκατά βάθος ο Foucault δεν lsquoδιαβάζειrsquo τις Κυρίες επί των Τιmicroών αλλά microάλλον επιδίδεται σε microια ανάγνωση του πίνακα microέσω της οποίας προβάλει πάνω του ένα βασικό αξίωmicroα της θεωρίας τουraquo Πρβλ J G Merquior Foucault Αθήνα 2002 σ 80 Πρβλ και άποψη της S Alpers laquoInterpretation without Representation or the viewing of Las Meninasraquo Περ Representations no 1 Berkeley 1983- σσ 30-42 252 Η σύλληψη και η κατανόησή τους υπονοεί τη διεισδυτικότερη γνώση του συνθετικού εγχειρήmicroατος 253 Πρβλ ΑS Weiss Miroirs de lrsquo infini Le jardin agrave la franccedilaise et la meacutetaphysique au XVIIe siegravecle Παρίσι 1992

421 Οι ιστορικοί φορείς της εκφραστικής συνέχειας των Ιταλικών και Γαλλικών προτύπων διαmicroόρφωσης του τοπίου Η Ευρώπη254 σε όλο το διάστηmicroα από τον 15ο αιώνα microέχρι και την περίοδο που εξετάζεται σε αυτό το κεφάλαιο αποτελεί χώρο συνεχών και εντονότατων ανταλλαγών ανάmicroεσα στους πληθυσmicroούς της

Πολλές από τις ανταλλαγές αυτές επιβάλλονται από τους πολέmicroους και τις βίαιες microετακινήσεις πληθυσmicroών Αλλά ακόmicroη και κάτω από βίαιες αναγκαστικές συνθήκες οι σχέσεις πολιτιστικής και πολιτισmicroικής microεταφοράς είναι σηmicroαντικές Παράλληλα εντείνεται διαρκώς η προσωπική επικοινωνία ανάmicroεσα στους λόγιους από διαφορετικές εθνότητες και η απρόσωπη επικοινωνία η οποία καθίσταται ολοένα και πυκνότερη microέσα από την τυπογραφική δραστηριότητα Η διάδοση των αρχιτεκτονικών απόψεων αλλά και των απόψεων για την τέχνη των κήπων φαίνεται πως ωφελείται εξαιρετικά όπως επισηmicroάνθηκε ήδη από το τελευταίο αυτό είδος των πολιτιστικών ανταλλαγών που αναπτύσσονται microέσω της εκδοτικής δραστηριότητας Σε όλη την περίοδο από τις αρχικές εκφράσεις της Αναγέννησης έως και την περίοδο που εξετάζεται εντείνεται επίσης η συνήθεια των ηγεmicroόνων ή των εκκλησιαστικών αρχόντων να προσεταιρίζονται την ποιότητα υψηλών διανοητών και καλλιτεχνών ακόmicroη και αν πρόκειται να τους εισάγουν στις χώρες τους κατά τρόπο ανάλογο microε τα χειρόγραφα τις σηmicroαντικές εκδόσεις ή τα καλλιτεχνικά αντικείmicroενα

Ο ιταλικός νεοπλατωνισmicroός και η ίδρυση της Accademia Platonica συνδέονται microε την αφετηριακή για τον ιταλικό ουmicroανισmicroό άφιξη στη Φλωρεντία του Γεώργιου Πλήθωνα Ο Leonardo da Vinci αποστέλλεται ως πολιτιστικό δώρο στον Ludovico Sforza Δούκα του Μιλάνο πριν ξενιτευτεί αργότερα για να εργαστεί ως καλλιτέχνης και microηχανικός στην αυλή του βασιλιά Francois Ι της Γαλλίας Ένας Γάλλος microηχανικός έmicroπειρος στην κατασκευή υδραυλικών microουσικών οργάνων ο Claude Venard σε microια πορεία αντιδανείου εργάζεται στις τοπιακές διαmicroορφώσεις της ιταλικής Villa drsquo Este Ένας Φλαmicroανδός ζωγράφος o Giusto Utens αναλαmicroβάνει να εικονίσει στις περίφηmicroες lunette τις επαύλεις και τους κήπους των Μεδίκων Ο Γάλλος Jacques Lemercier Πρώτος Αρχιτέκτονας του Βασιλέως Louis XIII που ασχολείται επίσης microε τον αστικό σχεδιασmicroό και τον σχεδιασmicroό κήπων έχει εκπαιδευτεί στη Ρώmicroη Ο Ιταλός γλύπτης και αρχιτέκτονας της εποχής του Baroque Giovanni Lorenzo Bernini δηmicroιουργός της πλατείας του Αγίου Πέτρου προσλαmicroβάνεται από τον Louis XIV το Νοέmicroβριο του 1665 στα πλαίσια microιας συνεργασίας που τελικά αποβαίνει άκαρπη προκειmicroένου να ασχοληθεί microε το σχεδιασmicroό του Λούβρου255 Ο Reneacute Descartes περιοδεύει την κεντρική και Δυτική Ευρώπη αναζητώντας πολεmicroικές περιπέτειες και πνευmicroατικά ερεθίσmicroατα και καταλήγει να εξάγει τη συνολική του παιδεία και τις συγκεκριmicroένες φιλοσοφικές του απόψεις στον ευρωπαϊκό βορρά όπου φθάνει ως εκπαιδευτής της βασίλισσας της Σουηδίας Χριστίνας 422 Οι βασιλικοί οίκοι και η υψηλή πολιτιστική αξιολόγηση του τοπίου Τέλος τα πολιτιστικά πρότυπα ιδιαίτερα τα κηποτεχνικά και τοπιοτεχνικά πρότυπα που συνδέονται microε τις επαύλεις και τα ανάκτορα των ηγεmicroόνων microεταφέρονται ακολουθώντας τα microέλη των βασιλικών οίκων όταν αυτά αναλαmicroβάνουν τη διοίκηση νέων κρατών ή όταν microετακινούνται στα πλαίσια βασιλικών γάmicroων

Ο Γουλιέλmicroος της Οράγγης Stadtholder Κυβερνήτης της Ολλανδίας όταν microετακινείται από τις Κάτω Χώρες προκειmicroένου να δεχθεί ως William ΙΙΙ το στέmicromicroα της Βρετανίας microεταφέρει στα αγγλικά νησιά την αγάπη του για τους κήπους του Baroque την αναφορά στη τοπιακή διαmicroόρφωση του ολλανδικού ανακτόρου του Het Loo όπως και την επιρροή της ζωγραφικής τοπίου των Κάτω Χωρών Ο Κάρολος ο VII βασιλιάς της Ισπανίας όταν προσθέτει στο αρχικό στέmicromicroα του αυτό της Νάπολης και Σικελίας microεταφέρει στους κήπους του νέου ανακτόρου του στην Caserta της Ιταλίας την ανάmicroνηση από τους αυτοκρατορικούς κήπους

254 Ορθότερα η Ευρώπη και ο διαρκώς διαστελλόmicroενος χώρος των εδαφικών ανακαλύψεων και της αποικιακής της επέκτασης 255 Η λύση αυτής της συνεργασίας προς χάριν του Γάλλου αρχιτέκτονα Claude Perrault υποδεικνύει την κάmicroψη της επιρροής των ιταλικών προτύπων στη γαλλική επικράτεια Διαθέτουmicroε όmicroως πραγmicroατοποιηmicroένη από τον Bernini microια εξαιρετική για την παρουσίαση των εκφραστικών τάσεων του ιταλικού Baroque προτοmicroή του βασιλιά Ήλιου όπως και τον έφιππο ανδριάντα του Πρβλ J Rykwert The First Moderns The Architects of the Eighteenth Century Massachusetts 1987 σσ 39-47

της Ισπανίας Την ανάmicroνηση από τους κήπους και τις τοπιακές διαmicroορφώσεις των ισπανικών ανακτόρων της La Granja στο San Ildefonso256 ή του Palacio Real στο Aranjuez

Ε44 ndash Ε45 ndash Ε46 Κατά σειρά οι τοπιακές διαmicroορφώσεις των ισπανικών ανακτόρων της La Granja στο San Ildefonso της Ισπανίας στα βόρεια της Μαδρίτης (CC) Οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του Aranjuez στα νότια της Μαδρίτης περικυκλωmicroένες πια από τον αστικό ιστό (GE) και τρίτη εικόνα οι τοπιακές διαmicroορφώσεις και το ανάκτορο της Caserta στην Ιταλία (GE)

Ανάλογους συσχετισmicroούς αποδεικνύουν και οι πορείες εισόδου των ιταλικών τοπιοτεχνικών προτύπων στον γαλλικό πολιτιστικό χώρο Ανάmicroεσα στους πολλούς τρόπους αυτής της microεταφοράς microια ρητή καταγεγραmicromicroένη συνθήκη επιρροής αναφέρεται στη διαmicroόρφωση των κήπων στα ανάκτορα των Tuileries την οποία επιβάλλει microετά την άνοδό της στο γαλλικό θρόνο η Αικατερίνη των Μεδίκων

Είναι πιθανόν η Αικατερίνη να ευθύνεται για την αιmicroατηρότατη σφαγή257 της νύχτας του Αγίου Βαρθολοmicroαίου Υπήρξε όmicroως σίγουρα η υπεύθυνη για τη microεταφορά του πνεύmicroατος του ιταλικού φλωρεντινού microανιερισmicroού στη Γαλλική πρωτεύουσα Αυτή είναι που αποφασίζει την κατασκευή του πρώτου ανακτόρου των Tuileries του Κεραmicroεικού και των

256 Που σχεδιάστηκε στην τελική του microορφή από τον Ιταλό αρχιτέκτονα και σχεδιαστή σκηνικών τον Filippo Juvarra 257 Σύmicroφωνα microε την άποψη του γιου της και άτυχου συmicroβασιλέα της Charles IX και τις απόψεις πολλών ιστορικών

κήπων που το συνοδεύουν Οι γαλλικοί κήποι της εποχής της αποτυπώνονται στους περίφηmicroους για την ιστορία της ευρωπαϊκής τέχνης Τάπητες των Valois τις Tappiseries des Valois που περιγράφουν microαζί microε τους αλληγορικούς πίνακες του Antoine Caron τους αφιερωmicroένους στον Θρίαmicroβο των Εποχών Les Triomphes des Saisons τις περίφηmicroες εορτές στην αυλή των Valois την περίοδο της βασιλείας της Αικατερίνης258 Εορτές που microεγάλο microέρος τους εξελίσσεται στις τοπιακές εκείνες διαmicroορφώσεις οι οποίες αναπτύσσονται γύρω από τα ανάκτορα και τους βασιλικούς πύργους

Ε47 Αριστερά Tapisserie των Valois που περιγράφει χορό στους κήπους των ανακτόρων του Κεραmicroικού στα 1573 προς τιmicroήν Πολωνών διπλωmicroατικών αποσταλmicroένων Στο κέντρο της παράστασης η Αικατερίνη των Μεδίκων ντυmicroένη στα microαύρα (PD) Ε48 Δεξιά Γιορτή στη Bayonne Προσχέδιο του Antoine Carons για tapisserie που περιγράφει τις εορταστικές εκδηλώσεις κατά τη συνάντηση των βασιλικών αυλών των Valois και των Αψβούργων στους βασιλικούς κήπους στη Bayonne στα 1565 Καθώς οι αυλικοί καmicroακώνουν το ψεύτικο κήτος κόκκινο κρασί ξεπηδά από τις laquoπληγέςraquo (PD)

Την Αικατερίνη και τους γιους της διαδέχεται στον γαλλικό θρόνο ο Ερρίκος της

Ισπανικής Ναβάρας ως Henrie IV της Γαλλίας259 Παντρεύεται σε δεύτερο γάmicroο microια άλλη Ιταλίδα την Marie de Medici κόρη του microεγάλου δούκα της Τοσκάνης και γιαγιά του Louis XIV η οποία εντείνει την ιταλική πολιτιστική επιρροή στη γαλλική αυλή συνδέοντας το όνοmicroά της microε το Palais de Luxembourg και τους κήπους του

258 Οι τάπητες αυτοί περιγράφουν εορτές οι οποίες οργανώνονταν microε την ευκαιρία διπλωmicroατικών συναντήσεων microεγάλης πολιτικής σηmicroασίας Πρβλ F Yates The Valois Tapestries Λονδίνο 1999 259 Μετά το θάνατο του Charles IX το θάνατο της microητέρας του Αικατερίνης των Μεδίκων και τη δολοφονία του αδελφού του και διαδόχου του του Henrie III de Valois

Ε49 Κήποι ndash κεντήmicroατα jardins de broderie στον πύργο του Villandry στο Indre et Loire (CC) Προκειmicroένου να γίνει κατανοητή η βασιλική γενεαλογία των κήπων του γαλάζιου αίmicroατος και η σηmicroασία τους για την τοπιοτεχνία του Baroque πρέπει να τονιστεί πως οι κήποι του ανακτόρου του Κεραmicroεικού των Tuileries είναι το επαγγελmicroατικό περιβάλλον και ταυτόχρονα το αρχικό εκφραστικό πρότυπο microέσα στο οποίο microεγαλώνει ο δηmicroιουργός των σηmicroαντικότερων γαλλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων του 17ου αιώνα ο Andreacute Le Nocirctre αφού ο πατέρας του και ο παππούς του είναι βασιλικοί κηπουροί των Tuileries

Τόσο ο Le Nocirctre όσο και ο σηmicroαντικότερος αποδέκτης του έργου του ο Louis XIV αναπτύσσονται εποmicroένως σε ένα κοινό περιβάλλον τοπιακής παιδείας microε προέλευση ιταλική Παιδείας λεπτοmicroερέστερης για τον πρώτο γενικότερης για τον δεύτερο η οποία συνδέει τις διαmicroορφώσεις των κήπων όχι απλά microε τη βασιλική πολυτέλεια αλλά microε την προβολή της βασιλικής κρατικής ισχύος laquoΗ Υψηλότης σας γνωρίζειraquo τονίζει ο Jean-Baptiste Colbert γενικός επιθεωρητής των οικονοmicroικών του Βασιλιά Ήλιου συmicroβουλεύοντας τον microονάρχη laquoπως microε εξαίρεση τις ξεχωριστές πράξεις του πολέmicroου τίποτα δεν σφραγίζει τόσο το microεγαλείο και το πνεύmicroα των ηγεmicroόνων όσο τα κτήρια και όλοι οι επιγενόmicroενοι σχηmicroατίζουν άποψη γι΄ αυτούς microε microέτρο αυτά τις υπέροχες οικίες που (οι ηγεmicroόνες) όρθωσαν στη διάρκεια της ζωής τουςraquo260 Οικίες βασιλικές βέβαια ανάκτορα ανάλογα των Βερσαλλιών που αποτελούσαν κέντρα αντίστοιχα microεγαλοπρεπών τοπιακών διαmicroορφώσεων

260 Ο Colbert γράφει το γράmicromicroα αυτό το 1665 ενόσω η κατασκευή των Βερσαλλιών βρίσκεται σε εξέλιξη τονίζοντας τους φόβους του για το αποτέλεσmicroα και προτρέποντάς τον Louis XIV να επιmicroείνει στην ποιότητα των κατασκευών laquoΤι κρίmicroαraquo συνεχίζει laquoο microεγαλύτερος βασιλιάς και ο περισσότερο ενάρετος αυτός που διαθέτει την αρετή εκείνη που κάνει τους microεγαλύτερους ανάmicroεσα στους ηγεmicroόνες να κριθεί microε το microέτρο των Βερσαλλιώνraquo Από C Santini Il giardino di Versailles Natura artificiomodello Bologna 2007 σ 71

43 Η εκφραστική συνέχεια και η διαφοροποίηση των Ιταλικών και των Γαλλικών προτύπων διαmicroόρφωσης του τοπίου Στους κήπους τους οποίους ο Le Nocirctre σχεδιάζει για τον βασιλιά τα microέλη της αυλής και την ανερχόmicroενη αστική τάξη261 κάποιοι από τους συνθετικούς τρόπους της παλαιότερης ιταλικής κηποτεχνίας διατηρούνται κάποιοι εφαρmicroόζονται σε περιορισmicroένη κλίmicroακα επιmicroέρους επεισοδίου ενώ άλλοι εξελίσσονται και αποκτούν κλίmicroακα ένταση και λαmicroπρότητα την οποία ποτέ πριν δεν είχαν προσεγγίσει Ε410 και Ε411 Diego de Silva Veacutelasquez Las Meninas Οι Ακόλουθες 1656 Ο συνολικός πίνακας αριστερά (PD) και η λεπτοmicroέρεια του βασιλικού ζεύγους (PD) απεικονισmicroένου στον καθρέφτη του βάθους Όπως στον πίνακα έτσι και στις τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque ο κυρίαρχος microονάρχης πίσω από τα νώτα του microέσου θεατή φαίνεται να αποτελεί τον ουσιαστικό κεντρικό αποδέκτη της διαmicroόρφωσης 431 Η γεωmicroετρική οργάνωση των κατόψεων και η εφαρmicroογή της συmicromicroετρίας Η αντίληψη της γεωmicroετρικής οργάνωσης των κατόψεων για παράδειγmicroα όπως και της γλυπτικά κλαδεmicroένης φυτικής microάζας παραmicroένει και εξελίσσεται microε τέτοια έmicroφαση ώστε να περιγράφεται microε έναν χαρακτηρισmicroό απόλυτα microη φυσικό συνώνυmicroο της λεπτότατης επεξεργασίας Jardins de broderie κήποι-κεντήmicroατα θα αποκληθούν όπως ήδη έχει σηmicroειωθεί τα τmicroήmicroατα εκείνα των τοπιακών διαmicroορφώσεων τα οποία διατηρούν microια λεπτότατη και απόλυτη σχηmicroατοποίηση της φύτευσης

Σύmicroφυτη microε την αντίληψη της γεωmicroετρικής οργάνωσης παραmicroένει η αντίληψη της συmicromicroετρίας που εφαρmicroόζεται και σε επιmicroέρους τmicroήmicroατα στους κήπους-κεντήmicroατα ή στα επιmicroέρους πλατώmicroατα στις δεξαmicroενές και τις διαmicroορφώσεις του νερού στη διάταξη των chacircteaux και των άλλων κτηριακών κατασκευών που εντάσσονται στη σύνθεση του τοπίου

261 Ενδεικτικά τις Βερσαλλίες για τον Louis XIV το Chantilly για τον θείο του microονάρχη τον Grand Condeacute το Vaux-le-Vicomte για τον Nicolas Fouquet και τις διαmicroορφώσεις στο Chacircteau de Sceaux για τον αντίπαλο και διάδοχο του Fouquet τον Jean Baptiste Colbert Αλλά ο τοπιακός σχεδιασmicroός εκ microέρους του Le Nocirctre επεκτείνεται και πέρα από τα γαλλικά σύνορα Πρβλ αναφορές στη συνέχεια

Στις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque όmicroως πολύ περισσότερο από όσο στις διαmicroορφώσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού οι επιmicroέρους συmicromicroετρικές οργανώσεις των τmicroηmicroάτων της σύνθεση υποβάλλονται σε microια ενιαία κεντρικά οργανωmicroένη συmicromicroετρική διάταξη αποφασισmicroένη να καθορίσει την microεγαλοπρέπεια του κεντρικού συνθετικού άξονα και τη σχέση της όρασης του παρατηρητή microε απώτατα σηmicroεία θέας

Η αmicroεσότερη και σηmicroαντικότερη ταυτόχρονα παρατήρηση για την περιγραφή αυτών των διατάξεων αναφέρεται στην ισχύ και στο εξαιρετικά microεγάλο microήκος που αποκτά αυτός ο κεντρικός άξονας συγκριτικά microε τις διαmicroορφώσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού Μήκος το οποίο όπως υποδεικνύουν οι microελετητές τείνει να διαφύγει από την πεπερασmicroένη αντίληψη καθώς χάνεται στον ορίζοντα σκοπεύοντας προς το άπειρο Ακολουθώντας προηγούmicroενο σχόλιο της διερεύνησης πρέπει να επαναλάβουmicroε πως ο υποθετικός παρατηρητής δεν microπορεί να περιοριστεί στην πεπερασmicroένη συνθήκη του κοινού περιπατητή επισκέπτη Αντιστοιχεί microάλλον στο Υποκείmicroενο του ελέγχοντος λόγου ή έστω του κυρίαρχου microονάρχη ο οποίος πίσω από τα νώτα του ταπεινού σηmicroερινού θεατή εξακολουθεί να αποτελεί όπως και στην περίπτωση των Ακολούθων της Πριγκίπισσας262 τον ουσιαστικό κεντρικό αποδέκτη της τοπιακής διαmicroόρφωσης 432 Ο εγκλεισmicroός των τοπιακών διαmicroορφώσεων Στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα η συνήθεια των ιταλικών κηποτεχνηmicroένων περίκλειστων χώρων των τοπιακών stanze διατηρείται αποσπασmicroατικά αλλά η κύρια συνθετική πρακτική είναι αυτή της εκτεταmicroένης ακολουθίας χώρων ανοικτών microεταξύ τους οι οποίοι αναπτύσσονται γραmicromicroικά κατά τρόπο αξονικό τονίζοντας την επιβολή της microεγάλης κλίmicroακας των διαmicroορφώσεων πάνω στη ανθρώπινη διάσταση Ένας άλλος εγκλεισmicroός εmicroφανίζεται όmicroως πολύ microεγαλύτερης κλίmicroακας προκειmicroένου να ορίσει πλευρικά το ενιαίο συνθετικό σύνολο έτσι ώστε η έmicroφαση του κατά microήκος άξονα και της κεντρικής ως προς αυτόν συmicromicroετρίας να επιτείνεται Ο εγκλεισmicroός αυτός microπορεί να επιτυγχάνεται όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte microε την ευφυή ερmicroηνεία του αρχικού αναγλύφου του εδάφους και την αναπροσαρmicroογή του microε χωmicroατουργικές εργασίες Αλλά πραγmicroατοποιείται επίσης χάρις στην πλαισίωση microε πυκνότατη φύτευση είτε αυτή παράγεται microε ενίσχυση της προϋπάρχουσας όπως πάλι στην περίπτωση του Vaux le Vicomte είτε microε την εξ αρχής φύτευση όπως στην περίπτωση των Βερσαλλιών

Στα περισσότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα η σύνθεση των microικρών σχετικά τοπιακών διαmicroορφώσεων είναι στις περισσότερες περιπτώσεις ανοικτή στρέφεται προς έναν πολύ microεγαλύτερο περιβάλλοντα χώρο Ο χώρος αυτός ως ζωντανό σύνολο σχέσεων πέρα από την έπαυλη και τους κήπους της όπως στα παραδείγmicroατα γύρω από τη Φλωρεντία εντάσσεται στην τοπιακή ερmicroηνεία microέσω του επιλεγmicroένου τρόπου θέασης Μέσω της από απόσταση δηλαδή επιλεγmicroένης οπτικής συσχέτισης η οποία αναφέρεται στο περιβάλλον σύνολο όπως αυτό υπάρχει πέρα από τη διαmicroόρφωση περιλαmicroβάνοντας βέβαια φυσικά ή κατασκευασmicroένα σηmicroεία αναφοράς Στα παραδείγmicroατα του Baroque αντίθετα οι τοπιακές διαmicroορφώσεις αποφασίζουν να καταστούν microε έmicroφαση αυτοαναφορικές όπως microόλις προηγούmicroενα σηmicroειώθηκε Επιλέγουν αντί για τη σκηνογραφική ενσωmicroάτωση στο περιβάλλον τοπιακό υπόβαθρο την εφαρmicroογή microιας αποσπασmicroένης από το εξωτερικό περιβάλλον σκηνογραφικής συγκρότησης η οποία να εξασφαλίζει τον πλήρη εσωτερικό έλεγχο Έτσι στο Vaux le Vicomte η συνολικότερη αντίληψη της σύνθεσης από τη νότια όψη του πύργου υποτάσσεται σε microια κεντρική γραmicromicroική στόχευση που αναφέρεται microε έmicroφαση σε έναν κύριο τρόπο θέασης προς το βάθος της διαmicroόρφωσης και τον ουρανό Στις Βερσαλλίες πάλι η θέα των κήπων από τον εξώστη του πρώτου ορόφου του ανακτόρου δεν επιτρέπει καν τη συνολική επισκόπηση της αλληλουχίας των διαmicroορφώσεων αλλά υποχρεώνει σε τmicroηmicroατικές διαδοχικές προσεγγίσεις καθορισmicroένες από την αξονική πάντα οργάνωση Τόσο στην πρώτη όσο και στη δεύτερη περίπτωση πύργος και ανάκτορα συνιστούν το

262 Στον πίνακα του Veacutelazquez Las Meninas Βλ και προηγούmicroενα

ενδιάmicroεσο αρχιτεκτονικό στοιχείο microέσω του οποίου διέρχεται ο επισκέπτης προκειmicroένου να ελεγχθεί η κίνηση και η εποπτεία του χώρου

Στους προηγούmicroενους χειρισmicroούς εγκλεισmicroού η νεότερη θεωρητική διερεύνηση προσθέτει microια επιπλέον συνθήκη αυτήν η οποία πραγmicroατοποιείται όταν microια επιφάνεια κάmicroπτεται Ο Gilles Deleuze ερευνώντας την περίοδο του Baroque επιmicroένει όπως θα αναλυθεί εκτενέστερα στην συνέχεια στον προσδιορισmicroό των laquoσηmicroείων καmicroπήςraquo τα οποία microπορούν να επιτείνουν την εσωστρέφεια microορφικών σχηmicroατισmicroών263 Ο Deleuze δεν αναφέρεται βέβαια σε τοπιακές διαmicroορφώσεις Εντούτοις οι τοπιοτεχνήσεις της εποχής που εξετάζει επισηmicroαίνουν άλλοι ερευνητές επιmicroένουν να laquoκάmicroπτονταιraquo προς το εσωτερικό τους συνήθως microε τρόπο άδηλο ελέγχοντας την κίνηση και την όραση του περιπατητή 433 Οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque ως γιγαντιαίες σκηνογραφικές κατασκευές

Ε412 Η αmicroφιθεατρική διαmicroόρφωση των κήπων Boboli στο Oltrarno στην Φλωρεντία Αναπαράσταση του 18ου αιώνα (PD) Έχει ήδη υποδειχθεί πως οι τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque είναι συνήθως εξαιρετικά microεγαλύτερες από αυτές της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού ενώ επιπλέον εmicroφανίζονται microε έmicroφαση αυτοαναφορικές σε σχέση microε τις προηγούmicroενες και συγκροτηmicroένες σκηνογραφικά microε τρόπο που επιτείνει την αυτοαναφορική στραmicromicroένη προς το εσωτερικά σύνθεσή τους

Η χρήση ορολογίας συναφούς microε το θέατρο για την περιγραφή των τοπιακών διαmicroορφώσεων του 17ου αιώνα δεν είναι βέβαια microεταφορική Οι δηmicroιουργοί τους όπως και οι βασιλικές αυλές αντιmicroετώπιζαν αυτούς τους χώρους ως το πολιτικό και πολιτιστικό θέατρο όπου η καθηmicroερινότητά τους έπρεπε να υποδυθεί

263 Για την έντεχνη κάmicroψη των microορφωmicroάτων προς το εσωτερικό τους η οποία προσδιορίζεται από τα σηmicroεία καmicroπής όπως την εξετάζει ο Gilles Deleuze στο έργο του Le Pli Η Πτύχωση αλλά και για τη δυνατότητα συσχετισmicroού αυτής της θεώρησης microε τη συνθήκη συνθετικού εγκλεισmicroού του γαλλικού κήπου της εποχής του Baroque βλ αναλυτικότερο σχολιασmicroό στη συνέχεια

ρόλους συγκεκριmicroένης συmicroπεριφοράς και να ενσωmicroατωθεί σε τελετές και εορταστικά σχήmicroατα σκηνοθετηmicroένα από εξειδικευmicroένους τελετάρχες που συνεργάζονται στενά microε δραmicroατουργούς και ηθοποιούς264 Έτσι τα κτήρια και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου αποβαίνουν το microόνιmicroο σκηνικό πλαίσιο το οποίο υποδέχεται τις επιmicroέρους δράσεις ή τα συνολικότερα τελετουργικά εορταστικά και θεατρικά σχήmicroατα Επιτρέπει σε αυτές τις πολυποίκιλες δράσεις να αναπτυχθούν και επιτείνει τη microεγαλοπρέπειά τους Με ειδικότερο τρόπο αποτελεί συνηθισmicroένη πρακτική στις αρχές ιδιαίτερα της περιόδου που εξετάζεται να προσθέτουν πραγmicroατικά σκηνικά στο χώρο των κήπων όπως για παράδειγmicroα στο καταληκτικό σηmicroείο του κεντρικού συνθετικού άξονα ώστε η όραση να εκτείνεται προοπτικά παραmicroένοντας εντούτοις εγκλωβισmicroένη στο ελεγχόmicroενο εσωτερικό της τοπιακής διαmicroόρφωσης

Ε413 Οι κήποι του Chantilly ως θεατρικός χώρος που αποκαλύπτεται στην ελέγχουσα όραση του Βασιλιά-Ήλιου Από την εντυπωσιακή για την ιστορική της αληθοφάνεια κινηmicroατογραφική ταινία Franccedilois Vatel του Roland Joffeacute (2000 ndash του συγγραφέα)

laquoΣτα microέσα του 17ου αιώνα δηmicroοσιεύονται δυο γαλλικές πραγmicroατείες για την τέχνη των κήπωνraquo σηmicroειώνουν οι Steenbergen και Reh265 Η πρώτη που έχει τον τίτλο laquo΄Le jardin de plaisir΄ (΄Ο Κήπος Της Χαράς΄) στα 1651 ήταν γραmicromicroένη από τον Andreacute Molletraquo Η δεύτερη που αποδίδεται στον πατέρα του τον Claude Mollet αρχικηπουρό του βασιλιά έχει τον τίτλο laquo΄Theacuteacirctre des plans et jardinages΄ (΄Θέατρο σχεδίων και κηπουρική΄) δηmicroοσιεύεται το 1652 microετά τον θάνατό του και είναι αφιερωmicroένη στον Andreacute Le Nocirctreraquo

Η σκηνογραφία που επιβάλλεται εντέλει στην τοπιακή θεώρηση του Baroque είναι αυτή microιας ελεγκτικής θέασης κατά το δυνατόν συνολικής όπου η διαδοχή των επιmicroέρους τmicroηmicroάτων οδηγεί βαθmicroιαία στην αποθέωση της πολιτιστικής microεγαλοπρέπειας στην κατrsquo ουσίαν αποθέωση του βασιλικού microεγαλείου του microονάρχη ο οποίος απευθύνεται στη σκηνή από το σηmicroείο του κεντρικού laquoθεωρείουraquo του διευρυmicroένου αυτού θεάτρου από τη θέση του κεντρικού σηmicroείου θέας Η σκηνικότητα των Ιταλικών επαύλεων εmicroφανίζει σε κάποιες περιπτώσεις ανάλογη διάθεση Ποτέ όmicroως microε αυτήν την ένταση και την εmicromicroονή του συνολικού εγκλεισmicroού στο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο τοπιακό τέχνηmicroα Στην παλλαδιανή άλλωστε εκδοχή της Villa Rotonda η πρόσβαση προς το τοπίο microολονότι κεντρική κατά τις εξόδους από την έπαυλη εmicroφανίζεται ως περίπου ισότιmicroη πολλαπλότητα θέασης προς ένα περιβάλλον φυσικό 266

264 Ο Μολιέρος όπως σηmicroειώνεται στη συνέχεια συmicromicroετέχει στις εορτές των εγκαινίων του Veaux le Vicomte παρουσιάζοντας στους χώρους των διαmicroορφώσεων ένα νέο θεατρικό έργο του ενώ τρία από τα γνωστά έργα του παρουσιάζονται για πρώτη φορά στους χώρους των Βερσαλλιών Πρβλ P-A Laplaude The Gardens of Versailles Λονδίνο 1995 σσ 21-31 Πρόκειται για τα έργα Les Facirccheux Tartuffe και Le Mariage Forceacute 265 Πρβλ C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 145 266 Είναι χαρακτηριστική στην εκδοχή της Villa Rotonda η έλλειψη του συγκροτηmicroένου συνοδευτικού κήπου ο οποίος στις περισσότερες περιπτώσεις τοπιακών διαmicroορφώσεων της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού συmicroπληρώνει ως ενδιάmicroεσος τη σχέση ανάmicroεσα στο κτήριο και στο περιβάλλον τοπίο

434 Η κεντρική παρουσία του ηγεmicroόνα χαρακτηριστική των τοπιακών απόψεων του 17ου αιώνα Γεωmicroετρική οργάνωση και τονισmicroός των συmicromicroετρικών διατάξεων εγκλεισmicroός των διαmicroορφώσεων σκηνογραφικός επαναπροσδιορισmicroός του εσωτερικού τους χώρου όλες αυτές οι συνθήκες τοπιακής οργάνωσης σκοπό έχουν να ενισχύσουν τον έλεγχο του τοπίου από την κυρίαρχη κεντρική θέση όρασης Σκοπό έχουν να επιβάλλουν microια συγκεκριmicroένη άποψη ηγεmicroονικού ελέγχου η οποία υπερβαίνει κατά πολύ τα παλαιότερα συγγενή αναγεννησιακά παραδείγmicroατα Επιπλέον διαφοροποιείται ριζικά από τα τοπιακά ήθη τα οποία εισηγείται ήδη από την περίοδο του 17ου αιώνα η εν πολλοίς φυσιοκρατική περιγραφική ολλανδική ζωγραφική τοπίου267

Αλλά η εντονότερη αντίθεση προς την κεντροθετηmicroένη αυτή αντίληψη αναφέρεται microάλλον στη ριζική διαφορά της από τη νεωτερική προσέγγιση Στην εmicroπειρία των δυο τελευταίων αιώνων η γεωmicroετρική κανονικότητα τείνει microε microεγαλύτερη ή microικρότερη αποφασιστικότητα να παραγκωνιστεί σε όφελος της ελευθερίας της όρασης και ακόmicroη περισσότερο σε όφελος της ελευθερίας της κίνησης microέσα στο τοπίο Στα ακραία νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα το τοπίο δεν κατασκευάζεται ούτε παρίσταται πλέον ως υπόβαθρο επιβεβληmicroένων κινήσεων αλλά αντιmicroετωπίζεται ως πεδίο εκδήλωσης microιας αυτεξούσιας και εποmicroένως συχνά απρόβλεπτης δυναmicroικής Ο περιπατητής εmicroφανίζεται έτοιmicroος να αποδεχθεί τη βύθισή του σε ένα σαγηνευτικό και πιθανόν επίφοβο τοπιακό υποδοχέα microε τον ίδιο περίπου τρόπο microε τον οποίο το κοινό της ζωγραφικής του ύστερου Ροmicroαντισmicroού αποδέχτηκε τους νεφελώδεις πίνακες του William Turner Στους πίνακες αυτούς η εmicromicroονή στο φυσικό υπόβαθρο εντείνεται Όχι απλά γιατί τα πρόσωπα υποβαθmicroίζονται ή απουσιάζουν αλλά πολύ περισσότερο γιατί η δυναmicroική απόδοση φυσικών διεργασιών στα όρια της αφαίρεσης θέτει υπό αίρεση τη στατική θεώρηση άρα και τον κεντρικό πολιτιστικό έλεγχο του θέmicroατος

Η αγωνία αυτής της φυγόκεντρης τοπιακής θεώρησης γίνεται ίσως σαφέστερη σε παλαιότερες microεταβατικές παραστατικές προσεγγίσεις στους πίνακες του πρώιmicroου Ροmicroαντισmicroού Στο εικαστικό εγχείρηmicroα του Eugegravene Delacroix στην περιγραφή του για την Καταστροφή της Χίου για παράδειγmicroα ή στο ακόmicroη παλαιότερο πίνακα του Antoine-Jean Gros στην περιγραφή του Πεδίου της microάχης του Eylau Σε παραστάσεις δηλαδή όπου τα σώmicroατα εmicromicroένουν αλλά η σύνθεση επιχειρεί να διαφύγει πλευρικά συνεχίζοντας την παρουσία της έξω από τα πλάγια όρια του πίνακα Υποδεικνύοντας δηλαδή το συνεχιζόmicroενο εύρος του τοπίου ως τον απόλυτο τελικό φορέα της δυναmicroικής εικονιστικής δράσης

Τα τοπιακά ήθη του γαλλικού Baroque τα πρότυπα δηλαδή της οργάνωσης των κήπων όπως αυτά εmicroφανίζονται στη γαλλική ιδιαίτερα επικράτεια χαρακτηρίζονται από την κεντρική συνθήκη ελέγχου η οποία πρέπει να οριστεί ως το βασικό στοιχείο της αντίθεσής τους προς τις νεότερες ροmicroαντικές και νεωτερικές προσεγγίσεις

Με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο στη γαλλική εικονογραφία του 17ου αιώνα ζωγράφοι όπως ο Adam Frans van der Meulen268 περιγράφουν στους πίνακες τους εκτεταmicroένα τοπία microε χειρισmicroούς που θυmicroίζουν τη ζωγραφική τοπιογραφία των Κάτω Χωρών269 Αλλά οι πίνακες δεν είναι θεmicroατικά τοπιογραφικοί κατά κύριο λόγο Στο κέντρο του πίνακα έφιππη κυρίαρχη η Υψηλότης του ο στρατηλάτης microονάρχης στρέφεται υπεροπτικά προς τον θεατή υποχρεώνοντας αβίαστα το άλογό του να ανυψωθεί σε στάση dressage Η κυριαρχία πάνω στο υπέροχο ζώο που η φυσική του δύναmicroη έχει microετατραπεί microε τη συνεχή εκγύmicroναση πρώτα σε πολεmicroικό όπλο και στη συνέχεια σε ελεγχόmicroενο αισθητικά πρότυπο τονίζει σε πρώτο επίπεδο αυτό που επαναλαmicroβάνεται στο βάθος του πίνακα Επαναλαmicroβάνει δηλαδή και τονίζει την κυριαρχία πάνω στον τόπο

267 Για τη ριζική αυτή διαφορά βλ επόmicroενο κεφάλαιο Η Alpers στηρίζει την εξέταση ανάλογων αντιθέσεων στην αντίθεση ανάmicroεσα στην laquoαφηγηmicroατικήraquo αναγεννησιακής καταγωγής τάση και στην laquoπεριγραφικήraquo τάση που γεννιέται στις Κάτω Χώρες εξετάζοντας βέβαια τη διαφορά που προκύπτει στο πεδίο της ζωγραφικής Η διερεύνηση που ακολουθεί επιχειρεί να υποκαταστήσει το δεύτερο microέρος του αντιθετικού ζεύγους microε την αποδοχή του φυσικού τοπίου και την ανάπτυξη φυσικότροπων τάσεων διαmicroόρφωσης όπως αυτές που συναντούmicroε στην αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου του 18ου αιώνα Τις τάσεις αυτές εισηγείται άmicroεσα όπως υποδεικνύεται από την ιστορική ακολουθία των όρων που περιγράφουν στις ευρωπαϊκές γλώσσες το τοπίο η ολλανδική ζωγραφική τοπίου του 17ου αιώνα Πρβλ S Alpers The Art of Describing Dutch Art in the Seventeenth Century Λονδίνο 1989 268 Ή Adam Franz van der Meulen 269 Ο Meulen εξάλλου ήταν φλαmicroανδικής καταγωγής στην υπηρεσία όmicroως του Louis XIV

στο τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων που περιγράφεται ζωγραφικά ως τοπίο microάχης ή πολιορκίας ως το τοπίο της ισχύος και του ελέγχου εντέλει Ε414 Επάνω Adam Frans van der Meulen Louis XIV at the siege of Besancon O Λουδοβίκος XIV στην πολιορκία της Besanccedilon (1674 ndash Μουσείο Ermitage PD) - και κάτω Ε415 Diego Rodriguez de Silva Velaacutezquez El Conde duque de Olivares a caballo Ο Κόmicroης-Δούκας του Olivares έφιππος (1634 - Museo del Prado Μαδρίτη PD) Στους δυο πίνακες περιγράφεται η κυριαρχία πάνω στο άλογο στην εκγυmicroνασmicroένη φύση που ανορθώνεται αβίαστα Αλλά περιγράφεται επίσης η κυριαρχία πάνω στον φυσικό τόπο που microετατρέπεται σε τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων Η συσχέτιση microε το ελέγχον Υποκείmicroενο είναι στους προηγούmicroενους πίνακες κεντρική εmicroφανώς απεικονισmicroένη microάλιστα Λιγότερο επιβλητική εντούτοις από την σηmicroαίνουσα απόκρυψή του όπως αυτή υποδηλώνεται στις επίσης θριαmicroβικές χωρικά πραγmicroατοποιηmicroένες διαmicroορφώσεις των τοπίων της εποχής Στις πραγmicroατοποιηmicroένες αυτές διαmicroορφώσεις το πραγmicroατικό microέγεθος των επεmicroβάσεων ο πλούτος και η κρισιmicroότητα των κατασκευών όσο και η εκφραστική τους περιπλοκότητα αποτελούν την εποπτικά ισχυρότερη δήλωση πολιτικής και πολιτιστικής ισχύος Αυτή συγκεφαλαιώνει όλες τις άλλες επιmicroέρους

ηγεmicroονικές υποδείξεις της έκφρασης των κοινωνιών Με τόσο ισχυρό microάλιστα τρόπο ώστε η microετακίνηση του πολιτικού και οικονοmicroικού ελέγχου στον ευρωπαϊκό χώρο να υπονοεί και την αντίστοιχη microεταβολή στα κέντρα παραγωγής τοπιακών προτύπων270 435 Οι προοπτικοί κανόνες και η προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης

laquoΜπορεί έτσι να φτιάξει κάποιος τις σκιές σε έναν κήπο ώστε να αναπαριστούν microορφές διάφορες όπως microορφές δέντρων ή άλλων πραγmicroάτων Επίσης να κλαδέψει τους φράχτες των θάmicroνων ώστε microε microια συγκεκριmicroένη προοπτική αυτοί να αναπαριστούν κάποιες microορφέςraquo περιγράφει ο Reneacute Descartes271 σε microια παράγραφο χαρακτηριστική για τις συνήθειες και τους κηποτεχνικούς χειρισmicroούς της εποχής του

Έχει ήδη περιγραφεί η εφαρmicroογή της προοπτικής ως σηmicroαντικής εκφραστικής επινόησης της Αναγέννησης Έχει περιγραφεί ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως εικονιστική συνθήκη την απόδοση του τοπιακού βάθους στη ζωγραφική της περιόδου Επίσης ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως συνθήκη οργάνωσης των διαmicroορφώσεων του τοπίου τη συσχέτισή τους microε τον περιβάλλοντα χώρο και τη σκηνογραφική ένταξή τους σε αυτόν272 Στους κήπους του Baroque η χρήση της προοπτικής εξακολουθεί να αποτελεί κεντρικό εκφραστικό τρόπο της εσωτερικά συγκροτηmicroένης σκηνικής οργάνωσης Αλλά η χρήση της αποδίδοντας πλήρως τη λειτουργία των σκηνογραφικών τεχνασmicroάτων σκοπό έχει να επιτείνει την εσωτερική αυτοαναφορική ιδιαιτερότητα της τοπιακής διαmicroόρφωσης Να σύρει την αντίληψη προς την εσωτερική συνθήκη συmicroπύκνωσης η οποία επιχειρεί microε όσο το δυνατόν πειστικότερο τρόπο να επιβάλει την προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης Αν η σύγχρονη πολιτική σκέψη έχει περιγράψει την ιδεολογία ως σύστηmicroα παραστάσεων τις οποίες διαθέτει microια κοινωνία για τους όρους ζωής της παραστάσεων εν microέρει πραγmicroατικών και εν microέρει πλασmicroατικών273 στις διαmicroορφώσεις της τοπιακής σκηνογραφίας του Baroque ανακαλύπτουmicroε ιδιαίτερα πειστικά παραδείγmicroατα πλασmicroατικής ιδεολογικής κατασκευής Συγκροτηmicroένης όχι microόνο ως σύστηmicroα πολιτιστικών σχέσεων οι οποίες υποβαστάζουν microια πολιτική εξουσία αλλά και ως σύστηmicroα πραγmicroατικών διαmicroορφώσεων Πραγmicroατικών Όχι ακριβώς χειροπιαστών microε την έννοια της χειροπιαστής απτής υλικότητας Η οιονεί πραγmicroατικότητα του γαλλικού κήπου ολοκληρώνεται ως οπτική εικόνα προορισmicroένη να εξαπατήσει τον παρατηρητή ως προς την κατασκευαστική πραγmicroατικότητα του τοπίου Επιβάλει συνειδητά την οφθαλmicroαπάτη ως την τελική συνθήκη ολοκλήρωσης της αντίληψης του χώρου ndash συνειδητά για τον δηmicroιουργό της βεβαίως γιατί για τον ανυποψίαστο παρατηρητή οι χειρισmicroοί προοπτικής παρέmicroβασης στο τοπίο παραmicroένουν κρυφοί

Στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte όπως περιγράφεται αναλυτικότερα στη συνέχεια της διερεύνησης η προσπάθεια του σχεδιασmicroού είναι να παραγάγει microια πλασmicroατική συνθήκη προσέγγισης των απώτερων τmicroηmicroάτων της σύνθεσης microια πλασmicroατική συνθήκη laquoτηλεσκοπίουraquo274

Η προσπάθεια επιτελείται microε τη χρήση αυτού που microπορεί να περιγραφεί ως laquoπροοπτική υστέρησηraquo laquoperspective retardeacuteeraquo και η οποία microπορεί να εξηγηθεί microε

270 Η παρατήρηση υποδεικνύει πως η κυριαρχία των τοπιακών παραδειγmicroάτων ακολουθεί την microεταβολή των όρων της πολιτικής και οικονοmicroικής κυριαρχίας στον Ευρωπαϊκό χώρο Από την Ιταλία στην Γαλλία και τελικά στη Βρετανία 271 C Santini στο προηγούmicroενο σ 30 Κατά τη Santini το απόσπασmicroα προέρχεται από τους Cogitationes privatae και αντιστοιχεί σε αποσπάσmicroατα τα οποία αναφέρονται από τον Leibniz 272 Πρβλ προηγούmicroενο Κεφάλαιο Γ 273 Η χαρακτηριστικότερη ίσως διατύπωση αυτού του πλέγmicroατος σχέσεων οφείλεται στον Louis Althusser Σύmicroφωνα microε αυτόν laquoη ιδεολογία είναι lsquoπαράστασηrsquo της φανταστικής σχέσης του ατόmicroου microε τις πραγmicroατικές συνθήκες ύπαρξής τουraquo Πρβλ Λ Αλτουσέρ Θέσεις ειδικότερα laquoΙδεολογία και Ιδεολογικοί Μηχανισmicroοί του Κράτουςraquo Αθήνα 1977 σ 99 Πρβλ επίσης του ιδίου Για τον Μαρξ ειδικότερα σχόλια στο laquoΜαρξισmicroός και Ανθρωπισmicroόςraquo Αθήνα 1978 σσ 232-233 274 laquoΟ κύριος του κτήmicroατος όχι microόνο έβλεπε τον lsquoάπειροrsquo χώρο αλλά επίσης τον διατηρούσε υπό έλεγχο Στον πύργο βρίσκονταν στον προσοφθάλmicroιο φακό ενός τηλεσκοπίου που ήταν φτιαγmicroένο από το ίδιο το τοπίο και microε το οποίο microπορούσε να φέρει τον άπειρο χώρο κοντά στο microάτι του στο άγγιγmicroά τουraquo C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 177

απλουστευmicroένη διατύπωση ως η διεργασία αναλογικής αύξησης των διαστάσεων κατά την αποmicroάκρυνση από το σηmicroείο όρασης ώστε να αναιρεθεί η προοπτική σmicroίκρυνση

Με εκτενέστερη παρουσίαση η προηγούmicroενη χρήση των προοπτικών κανόνων υποδεικνύει την ευρύτερη περιοχή της laquoπροοπτικής αναmicroόρφωσηςraquo275 Αν η συmicroβατική θεώρηση της προοπτικής περιγράφει πως τα περισσότερο αποmicroακρυσmicroένα αντικείmicroενα ίσης διάστασης εmicroφανίζονται ως microικρότερα τότε η ζωγραφική ή η κατασκευαστική παρουσίασή τους microε παραmicroορφώσεις ακριβώς αντίθετες από αυτές που υποθέτει η συmicroβατική προοπτική θα εξασφάλιζε το απαραmicroόρφωτο της τελικής όρασης ανατρέποντας τη συνήθη αντίληψη βάθους εφόσον βέβαια το σηmicroείο όρασης παρέmicroενε σταθερό

Με microια πραγmicroατιστική βάση θεώρησης πρόκειται για την τεχνητή επιβολή της νοητικής εικόνας πάνω στην υλική έκταση του φυσικού ή microε διαφορετική διατύπωση για την επιβολή του ορατού επί της χωρικότητας και της υλικότητας276 Αν υποθετικά περιγράφαmicroε ένα ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατατετmicroηmicroένο σε έναν ορθοκανονικό κάναβο και το θεωρήσουmicroε προοπτικά τότε η προοπτική εικόνα του ορθογωνίου αντιστοιχεί σε ένα τραπέζιο ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo στο οποίο η απώτερη παράλληλη προς τον παρατηρητή πλευρά ΑrsquoΒrsquo είναι microικρότερη από την πλησιέστερη ΓrsquoΔrsquo Οι πλάγιες πλευρές ΑrsquoΔrsquo και ΒrsquoΓrsquo συγκλίνουν προς την ΑrsquoΒrsquo ενώ οι εσωτερικές χαράξεις σε ίσα microεταξύ τους διαστήmicroατα σχεδιάζονται παράλληλες προς την κεφαλή και τη βάση του τραπεζίου πλησιάζοντας τόσο περισσότερο η microια την άλλη όσο περισσότερο αποmicroακρύνονται από τον παρατηρητή Ας αντιστρέψουmicroε την κατασκευή Έστω πως το ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατασκευάζεται ως τραπέζιο microε σχήmicroα αντίστροφο προς την προοπτικά παραmicroορφωmicroένη εικόνα ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo Το νέο τραπέζιο ΑrsquorsquoΒrsquorsquoΓrsquorsquoΔrsquorsquo έχει την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo ως τη microεγαλύτερη πλευρά του και τη ΓrsquorsquoΔrsquorsquo ως την microικρότερη Οι ενδιάmicroεσες παράλληλες δεν προσεγγίζουν αλλά αποmicroακρύνονται αναλογικά όσο πλησιάζουν την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo Τότε η ανεστραmicromicroένη αυτή κατασκευή δίνει ένα σηmicroείο φυγής προς την πλευρά του παρατηρητή Κοιτώντας την παραmicroορφωmicroένη κατασκευή του τραπεζίου έχουmicroε σε κάποιο σηmicroείο τοmicroής της οπτικής δέσmicroης ένα φανταστικό είδωλο που αντιστοιχεί όmicroως σε ένα κανονικό ορθογώνιο Με το σηmicroείο όρασης υψηλότερα από το έδαφος το ορθογώνιο αυτό θα εmicroφανίζονταν να στρέφεται ως προς την πλησιέστερη προς τον παρατηρητή βάση του και να υψώνεται προς τα επάνω

Σε ένα φανταστικό επίπεδο τοmicroής εποmicroένως κάπου ανάmicroεσα στον εξωτερικό φυσικό κόσmicroο της έκτασης του res extensa και στον εσωτερικό του res cogitans της νόησης πραγmicroατοποιείται κατ΄ αναλογίαν προς την καρτεσιανή λειτουργία του καρτεσιανού αδένα του κωναρίου η αναγωγή του εκτεινόmicroενου φυσικού πράγmicroατος σε ένα σύστηmicroα νοητικά επιβεβληmicroένης κανονικότητας Η αναγωγή αυτή συντελείται microέσω της laquoπαρά φύσινraquo παρέmicroβασης στη φυσική βιολογική οπτική πρόσληψη εξηγώντας microε σαφήνεια πως η παράσταση περιλαmicroβάνεται στο πεδίο των πολιτιστικών κατασκευών και πως συνιστά βασικό microέσο ελέγχου του τοπίου βασικό microέσο υποβολής του στην τάξη των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών σχηmicroάτων και των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών συmicroβόλων και σηmicroασιών Αν ακολουθήσουmicroε microάλιστα την προσέγγιση του Michel Foucault η παράσταση αποτελεί κατά την περίοδο του 17ου αιώνα το βασικό microέσο χάρις στο οποίο η υλικότητα και η χωρικότητα υποβάλλονται σε συνθήκες κανονικοποίησης και ελέγχου Είναι microάλλον παράτολmicroο microια διερεύνηση των τοπιακών διαmicroορφώσεων έστω και προσανατολισmicroένη προς συσχετίσεις πολιτιστικές να προσπαθήσει να ταυτίσει τη βασική συνθήκη συγκρότησης του καρτεσιανού δυϊσmicroού microε τη συνθήκη της ηθεληmicroένης προοπτικής ψευδαισθησιακής παραmicroόρφωσης της laquoαναmicroόρφωσηςraquo των κήπων του Baroque

275 Η laquoαναmicroόρφωσηraquo όπως επεξηγείται αναλυτικότερα στη συνέχεια αφορά microια συγκεκριmicroένη διαδικασία γεωmicroετρικής επεξεργασίας microε την οποία γίνεται δυνατός ο ψευδαισθησιακός έλεγχος των microορφών που σχεδιάζονται Μια ελεγχόmicroενη γεωmicroετρική παραmicroόρφωση επιτρέπει στον σχεδιαστή να παραγάγει το κατάλληλο οπτικό αποτέλεσmicroα από την κατάλληλη γωνία όρασης Ανάλογες τεχνικές δεν εφαρmicroόζονταν microόνο στη ζωγραφική στον περίφηmicroο πίνακα Οι Πρεσβευτές του Hans Holbein για παράδειγmicroα αλλά επίσης στις αρχιτεκτονικές και όπως εκτενώς παρουσιάζεται στη συνέχεια στις τοπιακές κατασκευές 276 Διατύπωση της κριτικής επιτροπής των Κ Μωραΐτη Δ Σεβαστάκη Σ Σταυρίδη microε αφορmicroή την παρουσίαση της διπλωmicroατικής εργασίας της Σ Σαραντοπούλου microε θέmicroα Προτάσεις για microια αρχαιολογική περιγραφή του Βοτανικού Κήπου στα πλαίσια του ΔΠΜΣ της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜ Πολυτεχνείου laquoΑρχιτεκτονική Χώρος Πολιτισmicroόςraquo Αθήνα Μάρτιος 2009

Επεξηγήσεις της αναmicroόρφωσης σε περιγραφή του 17ου αιώνα (E416 επάνω αριστερά CC) και σε διάγραmicromicroα περιγραφής της εφαρmicroογή της στον σχεδιασmicroό τοπιοτεχνικών διαmicroορφώσεων όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte (E417 κάτω αριστερά σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Μια από τις γνωστότερες εφαρmicroογές της αναmicroόρφωσης καταγράφεται στον πίνακα του Hans Holbein του Νεότερου Οι Πρεσβευτές (Ε418 επάνω δεξιά PD) όπου σε πρώτο επίπεδο εικονίζεται παραmicroορφωmicroένο ένα ανθρώπινο κρανίο Ωστόσο από ένα ορισmicroένο σηmicroείο θέασης το κρανίο γίνεται αντιληπτό microε την πραγmicroατική του microορφή (Ε419 κάτω δεξιά PD)

Εντούτοις για τη σχέση του Andreacute Le Nocirctre microε τη σκέψη του εισηγητή του ορθολογισmicroού υπάρχουν σηmicroαντικές microαρτυρίες laquoΣτο εργαστήριο του Λούβρουraquo σηmicroειώνει η Chiara Santini277 ο νέος ακόmicroη microαθητευόmicroενος κηπουρός Andreacute Le Nocirctre ως microαθητής του Simon Vouet laquoγνώριζε ότι πιο καινοτοmicroικό έφθανε να microελετηθεί στο πεδίο των ερευνών για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρου Είναι πιθανόν ποτέ να microην είχε διαβάσει τη Dioptrique του Καρτέσιου αλλά σίγουρα είχαν τεθεί υπrsquo όψιν του φιλοσόφου κάποια σχέδια για τον κήπο των Tuileries και είχε (οLe Nocirctre) την άmicroεση εmicroπειρία των πειραmicroατισmicroών του δασκάλου του (του Vouet) και των εικονογραφήσεων των έργων για την προοπτική που είχαν παραχθεί στο επιστηmicroονικό περιβάλλον το συναφές microε τη βασιλική αυλήraquo Σε αυτό το σηmicroείο οι αναφορές δεν συmicroφωνούν κατ΄ ανάγκην laquoΣτο πρώτο microισό του 20ου αιώνα κάποιοι συγγραφείς ειδικά ο Jules Guiffrey διατείνονται πως ο Le Nocirctre γνώριζε το έργο του Descartes και ερmicroηνεύουν το δικό του έργο στο φως αυτών των φιλοσοφικών-επιστηmicroονικών αποσκευών σήmicroερα αντίθετα υπάρχει η τάση εξ αιτίας της έλλειψης αποδείξεων να τηρείται microια στάση πιο επιφυλακτική που περιορίζεται να υποστηρίζει πως ο

277 Στο προηγούmicroενο σ 25

κηπουρός των Tuileries πρέπει να είχε κάποια επαφή λιγότερο ή περισσότερο άmicroεση microε το περιβάλλον του Καρτέσιουraquo278

Ακόmicroη όmicroως και αν η διερεύνηση αυτή δεν προχωρήσει στο τόλmicroηmicroα της ευθείας συσχέτισης τοπιακών εγχειρηmicroάτων και των φιλοσοφικών επιστηmicroονικών θεωρήσεων του καρτεσιανισmicroού ακόmicroη και αν η υπόδειξη συσχέτισης παραmicroείνει στο επίπεδο των γενικότερων σχέσεων οι αναλογίες εmicroφανίζονται καταδεικτικές microιας ενιαίας πολιτιστικής στάσης Στα πλαίσια της στάσης αυτής οι laquoέρευνες για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρουraquo είναι σηmicroαντικές τόσο για τη συνολική θεώρηση αυτού του πολιτισmicroού όσο και για τις τοπιακές επεmicroβάσεις που τον χαρακτηρίζουν Ακόmicroη και όταν οι ερευνητικές παρουσιάσεις δεν επεκτείνονται σε συγκρίσεις και συσχετισmicroούς τόσο φιλόδοξους όσο αυτούς του Guiffrey επιmicroένουν εντούτοις πάντοτε να αναφέρονται στις τεχνικές της αναmicroόρφωσης279 Άλλοτε περιγράφοντάς την microε γεωmicroετρικά ακριβέστερη περιγραφή και άλλοτε επιmicroένοντας στην αφανή για τον ανυποψίαστο περιπατητή λειτουργία της ως anamorphosis abscondita κρυφής αναmicroόρφωσης κατά τον Αllen S Weiss Αλλά και κτισmicroένης αναmicroόρφωσης ενσωmicroατωmicroένης συντεθειmicroένης στη νοητική και στην τοπιακή κατασκευή280 laquoAbsconditaraquo αποκεκρυmicromicroένη κρυφή σκοτεινή αλλά και προϊόν κατασκευής σύνθεσης από το λατινικό ρήmicroα laquoascondoraquo που σηmicroαίνει αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω αλλά και θεmicroελιώνω κτίζω ή συνθέτω συντάσσω281 Η υπόθεση της φαντασιακής πλασmicroατικής ατmicroόσφαιρας οφθαλmicroαπάτης που περιγράφηκε εκτενώς προηγούmicroενα εmicroφανίζεται ριζικά αντίθετη προς την απαίτηση αποκάλυψης της νεωτερικής εmicroπειριστικής αλήθειας των πραγmicroάτων όπως τίθεται για παράδειγmicroα από τη νεωτερική microοντέρνα αρχιτεκτονική Ακολουθώντας επισηmicroάνσεις καταστατικές για τη θεώρηση του Baroque συσχετίστηκε ήδη η καθολική Αντιmicroεταρρύθmicroιση και η παγίωση του Δυτικού microοναρχικού κράτους microε την προσπάθεια ελέγχου της σκέψης και της όρασης όπως και microε τους ειδικότερους συνθετικούς χειρισmicroούς οι οποίοι τελικά αποκρύβουν το κέντρο προέλευσης και τον τρόπο επιβολής αυτού του ελέγχου Στον αντίποδα πρέπει microάλλον να τοποθετηθεί η προτεσταντική ηθική απαίτηση αποκάλυψης η απαίτηση ηθικής και πραγmicroατικής διαφάνειας αυτού του κόσmicroου

Η νεωτερική προσέγγιση καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από αυτήν την ηθική στάση απαίτησης της ειλικρίνειας έως ότου σήmicroερα microια νέα σειρά σύγχρονων τεχνικών ανακαλύψεων τόσο καθοριστικών για την πολιτισmicroική εποπτεία όσο η προοπτική εισήγηση του Leon Battista Alberti στον καιρό της διατύπωσής της ή όσο η προώθηση της αναmicroόρφωσης από τον φραγκισκανό microοναχό Jean-Franccedilois Niceron ανατρέψει την πραγmicroατιστική βεβαιότητα

Η σύγχρονη αυτή ανατροπή καθορίζεται από την εκτενέστατη παραγωγή πλασmicroατικών-πραγmicroατικών παραστάσεων ο κεντρικός έλεγχος των οποίων εmicroφανίζεται ως ένας από τους σηmicroαντικότερους πολιτικούς φόβους για το microέλλον του πολιτισmicroού Ο δυϊσmicroός είναι εξίσου χαρακτηριστικός Μια εσωτερική αυτοαναφορική οιονεί πραγmicroατικότητα καθορισmicroένη από έναν πίνακα ένα matrix αρχικών λογισmicroικών κανόνων οι οποίοι εξελίσσονται αποσχισmicroένοι από τον εξωτερικό κόσmicroο που παύει να microας αφορά Ένας εσωτερικευmicroένος τόπος ορθότερα ένα εσωτερικευmicroένο πολιτισmicroικό τοπίο του οποίου επιπλέον τα βασικά χαρακτηριστικά σύνταξης microας διαφεύγουν Η αναλογία microπορεί να είναι ακόmicroη ισχυρότερη Ένα εσωτερικό τοπίο δικτυακών σχέσεων όπως και στη microη

278 Όπ σ 25 επίσης J Guiffrey Andreacute le Nostre Eacutetude critique Παρίσι 1908 Ακόmicroη Α Rostaing Lrsquo aeliguvre de Le Nocirctre Παρίσι 2000 σσ 7-10 279 Πρβλ C Santini στο προηγούmicroενο σσ 27-30 Για microια αναγωγή των αρχών της αναmicroόρφωσης στην αναγεννησιακή προοπτική βλ το κείmicroενο της Kirsti Andersen laquoThe mathematical treatment of anamorphoses from Piero della Francesca to Niceronraquo Στο History of mathematics states of the art σσ 3-28 Academic Press San Diego CA 1996 Είναι χαρακτηριστικό πως ο κύριος θεωρητικός εισηγητής της αναmicroόρφωσης ο φραγκισκανός microοναχός πατέρας Jean-Franccedilois Niceron αναφέρεται σε αυτήν microιλώντας για τεχνητή microαγεία laquomagia artificialisraquo ενώ τα συγγράmicromicroατά του φέρουν ανάλογα ονόmicroατα Η έκδοσή του του 1640 τιτλοφορείται Perspective curieuse Παράδοξη προοπτική Aυτή του 1646 έχει τον τίτλο Οπτικός Θαυmicroατουργός Thaumaturgus opticus Ανάλογους τίτλους χρησιmicroοποίησε στις εκδόσεις του και ο σύγχρονος microελετητής της αναmicroόρφωσης Jurgis Baltrusaitis 280 Α S Weiss στο προηγούmicroενο σσ 43-66 281 Abscondo λατινικό ρήmicroα σύνθετο από τις λέξεις ab(s) + condo (=con+do) lsquoΟπου Ab= από con=συν do= δίδωmicroι Έτσι condo microπορεί να σηmicroαίνει 1- ιδρύω θεmicroελιώ κτίζω ή 2 ndash συντίθηmicroι συντάσσω συγγράφω ή 3 ndash κατατίθηmicroι αποτίθηmicroι ταmicroιεύω διαφυλάττω ή 4 ndash αποτίθηmicroι κρύπτω κατακρύπτω αποκρύπτω Ascondo = αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω Absconditus = αποκεκρυmicromicroένος απόκρυφος σκοτεινός ασαφής Πρβλ Ε Τσακαλώτου Λεξικό Ελληνο-λατινικό Αθήνα 1988

πραγmicroατοποιηmicroένη υπόθεση microιας εκτενώς εφαρmicroοσmicroένης πολεοδοmicroίας του Baroque Ένα δικτυακό τοπίο το οποίο εγκαταλείπει εντούτοις έναν εκτός του ηλεκτρονικού πολιτισmicroού χώρο

Στην καταληκτική παράγραφο ενός σύγχρονου διηγήmicroατος επιστηmicroονικής φαντασίας στην αφήγηση του Νευροmicroάντη282 ο κύριος microυθιστορηmicroατικός ήρωας του έργου αναρωτιέται αν υπάρχει πραγmicroατικά αυτός ο ίδιος ως πρόσωπο ανεξάρτητο από τον ψευδαισθησιακό δικτυακό laquoτοπίοraquo

Με κάθε δυνατή επιφύλαξη για το θεmicroιτό των συγκρίσεων microπορούmicroε να ανακαλέσουmicroε από τον χώρο των ιστορικών microυθευmicroάτων την παροιmicroιώδη φράση που περιγράφει τη σύγχυση ανάmicroεσα σε microια εσωτερικά προσανατολισmicroένη κατασκευασmicroένη πραγmicroατικότητα και στην εξωτερική πραγmicroατικότητα του υπόλοιπου κοινωνικού πεδίου Στο καταληκτικό laquoκεφάλαιοraquo της γαλλικής microοναρχικής ισχύος ενώ ο αγγλικός Εmicroπειρισmicroός και ο γαλλικός Διαφωτισmicroός έχουν ήδη πολλαπλά αναπτύξει τα επιχειρήmicroατά τους και οι κινήσεις της πολιτικής ανατροπής διογκώνονται η Μαρία-Αντουανέττα ηρωίδα microιας αφήγησης η οποία δεν microπορεί πλέον να παραmicroένει στραmicromicroένη στο εσωτερικό της αναρωτιέται για τις αιτίες της πολιτικής αναταραχής και αποφασίζει ισχυρίζεται ο ιστορικός θρύλος πως οι αβράκωτοι microπορούν να κατευνάσουν την πείνα τους microε γλυκά εδέσmicroατα283

Πριν η λύση δοθεί σε microια άλλη σκηνή αυτή της λαϊκής τελετουργίας της guillotine της λαιmicroητόmicroου σε ένα άλλο τοπίο αυτό της ανοικτής επαναστατηmicroένης πόλης η δράση εξακολουθεί να εξελίσσεται στο σκηνικό πεδίο των βασιλικών τοπίων Η τελευταία βασίλισσα της Γαλλίας εγκλωβισmicroένη εν πολλοίς στον φανταστικό κόσmicroο του Petit Trianon στον θεατρικό του χώρο στο laquohameau de la reineraquo laquoτο χωρίο της βασίλισσαςraquo και στο υποθετικά φυσικό τοπίο που το περιβάλει υποδύεται την αθώα χωριατοπούλα284 To παράδειγmicroα της Marie-Antoinette ως εστεmicromicroένης η οποία παραmicroένει αποκοmicromicroένη από την εξωτερική πραγmicroατικότητα εγκλωβισmicroένη σε έναν επίσης αποκοmicromicroένο ελεγχόmicroενο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο και σκηνοθετηmicroένο τοπίο285 προσωποποιεί παραδειγmicroατικά microια στάση η οποία την υπερβαίνει κατά πολύ ως συγκεκριmicroένη ιστορική προσωπικότητα Η στάση αυτή ως γενική προσέγγιση ισχυρών κοινωνικών οmicroάδων και ως ειδική αντίληψη της διαmicroόρφωσης του τοπίου που εκπορεύεται από αυτές διατρέχει microάλλον το σύνολο της γνωστής ιστορίας Στο νεότερο ευρωπαϊκό χώρο ειδικότερα ο οποίος αφορά τη διερεύνηση αυτή οι ιδιαίτεροι τρόποι εκδήλωσής της ξεκινούν από την περίοδο της ιταλικής Αναγέννησης για να αποκτήσουν την ισχυρότερη έκφρασή τους κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα επεκτείνοντας microε ασθενέστερο τρόπο την επιρροή τους και στις περιόδους που ακολουθούν

Έγινε ήδη προφανές πως η συγκρότηση αυτής της αποσπασmicroένης ελεγχόmicroενης τοπιακής πραγmicroατικότητας όπως παρουσιάζεται microε παραδειγmicroατικό τρόπο στους γαλλικούς κήπους του 17ου αιώνα συνδέεται άmicroεσα microε ένα ιδιαίτερο ήθος όρασης microε τη δυνατότητα συγκρότησης οπτικών ψευδαισθήσεων οι οποίες επιmicroένουν να καθορίζουν την υλικότητα και τη χωρικότητα του τοπίου και οι οποίες στηρίζονται microεταξύ των άλλων στη microελέτη και την εφαρmicroογή στις διαmicroορφώσεις του τοπίου της προοπτικής αναmicroόρφωσης

282 Το γνωστό βιβλίο του Καναδού συγγραφέα επιστηmicroονικής φαντασίας William Gibson Neuromancer Πρβλ ελληνική microετ Νευροmicroάντης Αθήνα 1998 σ 290 283 H παροιmicroιώδης φράση ldquoSrsquoils nrsquoont pas de pain qursquoils mangent de la briocherdquo laquoαν δεν έχουν ψωmicroί ας φάνε γλυκόraquo που αποδίδεται στην τελευταία βασίλισσα χρησιmicroοποιείται εδώ ως ένδειξη απόσπασης από την πραγmicroατικότητα microάλλον παρά ως ένδειξη κυνισmicroού Το πιθανότερο πάντως είναι πως κακώς συνδέεται microε την Μarie-Antoinette καθώς η πρώτη καταγραφή της φράσης εmicroφανίζεται στο VI Βιβλίο των Confessions του Jean-Jacques Rousseau που δηmicroοσιεύτηκε το 1782 ενώ το υποθετικό επεισόδιο της επαναστατικής περιόδου κατά το οποίο πεινασmicroένες γυναίκες φθάνουν στις Βερσαλλίες ζητώντας ψωmicroί αντιστοιχεί στις 5 Οκτωβρίου του 1789 284 Η Marie-Antoinette ζει στην περίοδο εκείνη του 18ου αιώνα κατά την οποία τα πρότυπα του γαλλικού κήπου έχουν ήδη υποχωρήσει στις πολιτιστικά κεντρικές περιοχές της Ευρώπης τουλάχιστον κάτω από την πίεση της laquomicroόδαςraquo των νεότερων προτύπων της αγγλικής τοπιοτεχνίας Εντούτοις οι συνθήκες εγκλεισmicroού των τοπιακών διαmicroορφώσεων και η προσπάθεια συγκρότησης microιας ολικής σκηνογραφικής ψευδαίσθησης φαίνεται να διατηρούν σε πολλές περιπτώσεις την καταγωγική σχέση τους microε τον προηγούmicroενο αιώνα 285 Όπως σηmicroειώθηκε αmicroέσως προηγούmicroενα το laquoχωριό της βασίλισσαςraquo δεν περιελάmicroβανε απλά microια φυσικότροπη τοπιακή διαmicroόρφωση ούτε microόνο microια σειρά κτισmicroάτων κατασκευασmicroένων έτσι ώστε να θυmicroίζουν αγροτικό οικισmicroό Αποτελούσε επιπλέον τον χώρο όπου η βασίλισσα και οι κυρίες της ακολουθίας της υποδύονταν αγροτικούς ρόλους ντυmicroένες ανάλογα και συmicromicroετέχοντας σε απλοποιηmicroένες αγροτικές δραστηριότητες

436 Η υπόδειξη επέκτασης στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα Μια από τις καταστατικές παρατηρήσεις του Heinrich Woumlllflin στο καθοριστικό κείmicroενό του για τη σχέση της Αναγέννησης microε το Baroque περιγράφει τα εκφραστικά εγχειρήmicroατα της περιόδου ως συνθέσεις οι οποίες υποδεικνύουν τη δυνατότητα επέκτασης Οι οποίες δηλαδή αντίθετα από τα πρωιmicroότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα δεν περιορίζουν την ολοκλήρωσή τους στο άmicroεσο πεδίο της χωρικής τους οργάνωσης Αντίθετα microάλιστα επιχειρούν να επεκτείνουν την πραγmicroατική τους παρουσία microε όρους υποθετικής επέκτασης της δράσης τους

Πως microπορεί να εφαρmicroοστεί η θεωρητική αυτή υπόδειξη στην περίπτωση των διαmicroορφώσεων του τοπίου Ακόmicroη ειδικότερα πως microπορεί να σχολιαστεί microε περισσότερη λεπτοmicroέρεια το πρόβληmicroα της ανοικτής σύνθεσης σε σχέση microε τους όρους συνθετικού εγκλεισmicroού των διαmicroορφώσεων τοπίου που απασχόλησαν προηγούmicroενα την έρευνα Ε420 και Ε421 (πρώτο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Cian Lorenzo Bernini Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η lsquoΕκσταση της αγίας Τερέζας της Άβιλα Το κεντρικό τmicroήmicroα της γλυπτικής σύνθεσης πλαισιώνεται από τα αρχιτεκτονικά microέλη της κόγχης microε τρόπο που ενισχύει τη δραmicroατική του ποιότητα Ε422 και Ε423 (δεύτερο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Με ανάλογο τρόπο η πυκνή φύτευση που πλαισιώνει τις κηποτεχνικές διαmicroορφώσεις του Vaux le Vicomte αυξάνει την εσωτερική συνοχή της σύνθεσης και ενισχύει την ένταση της αξονικής της ανάπτυξης

H αγία Τερέζα της Άβιλα στη γλυπτική σύνθεση του Bernini286 στροβιλίζεται σε κύmicroατα ιερού πάθους τα οποία εκτείνονται δυνητικά ως πνευmicroατικό φως πέρα από το πεδίο της microαρmicroάρινης γλυπτικής σύνθεσης Μια δέσmicroη χρυσών ακτινών κατέρχεται προς το σύmicroπλεγmicroα της αγίας και του αγγέλου Εκπορεύεται από σηmicroείο άγνωστο από το άπειρο πεδίο της θείας χάριτος η οποία προφανώς υπερβαίνει τη γήινη αρχιτεκτονικά προσδιορισmicroένη κόγχη του γλυπτού Αλλά συνθετικό κέντρο υπάρχει Πρόκειται για το εκστατικό πρόσωπο της αγίας και πολύ περισσότερο για το σηmicroείο της καρδίας της στο οποίο κατευθύνεται η ροmicroφαία του αγγέλου και στο οποίο η θεία χάρις καταλήγει πριν αποδώσει ακτινοβολώντας την αίγλη της στον παρατηρητή Αυτή η ακτινοβολία και εντέλει αυτή η σύνθεση δεν είναι υπαινίσσεται ο δηmicroιουργός του κόσmicroου τούτου Η δυνατότητά της να εκτείνεται πέρα από τα υλικά όρια της φυσικής έκτασης αναφέρεται σε microια συνθήκη πνευmicroατική Η εσωτερική της πλαστική οργάνωση εντούτοις υποδεικνύει ένα κέντρο σύνθεσης ενώ επιπλέον το σύmicroπλεγmicroα από λευκό microάρmicroαρο και επιχρυσωmicroένο microέταλλο ορίζεται microε έmicroφαση από το αρχιτεκτονικό περίγραmicromicroα της κόγχης από το βαθύχρωmicroο microάρmicroαρο των κιόνων που διαφοροποιεί microε σαφήνεια τον εσωτερικό από τον εξωτερικό ως προς τη σύνθεση χώρο Στην κορυφή της κόγχης ένα αόρατο άνοιγmicroα της οροφής λούζει το σύmicroπλεγmicroα microε φως υπερφυσικό ορίζοντας τη microοναδική ουσιώδη κατεύθυνση επικοινωνίας

Η πρώτη παρατήρηση επισηmicroαίνει πως η συνθήκη επέκτασης στο προηγούmicroενο παράδειγmicroα είναι της τάξης του πλασmicroατικού αναφέρεται σε όρους ψευδαισθησιακού χειρισmicroού όπως αυτούς που περιγράφηκαν ήδη κατά τον σχολιασmicroό της σκηνογραφικής συγκρότησης και της laquoθαυmicroατουργικήςraquo προοπτικής των γαλλικών κήπων287 Η ουσιωδέστερη δεύτερη παρατήρηση αναφέρεται στα microέσα εφαρmicroογής αυτού του χειρισmicroού

Προκειmicroένου δηλαδή να υποβάλλουν την αντίληψη της επέκτασης προκειmicroένου να επιτρέψουν την επέκταση προς microια κύρια κατεύθυνση περιορίζουν τη σύνθεση πλευρικά Στην πρώτη περίπτωση η δυνατότητα του γλυπτικού συmicroπλέγmicroατος του Bernini να υποβάλει την αίσθηση της υπερβατικής διαφυγής καθίσταται τόσο εντονότερη όσο αποσπάται από τον υπόλοιπο εσωτερικό χώρο της εκκλησίας microε την ένταξή της σε microια ιδιαίτερη κόγχη Στη δεύτερη περίπτωση η δυνατότητα των κήπων του Vaux le Vicomte να λειτουργήσουν laquoως τηλεσκόπιοraquo να υποβάλουν την αίσθηση πως η αίγλη τους επεκτείνεται υποθετικά έπrsquo άπειρον ενισχύεται ακριβώς από τους όρους του πλευρικού εγκλεισmicroού τους ο οποίος εντείνει τη σηmicroασία του βασικού κατά microήκος άξονα συmicromicroετρίας

Εγκλεισmicroός λοιπόν και υπόθεση επέκτασης πλασmicroατικής εν πολλοίς δεν αποτελούν αντιφατικές κινήσεις στις συνθέσεις του Baroque Εκφράζουν microάλλον συmicroπληρωmicroατικές πλευρές microιας συνθετικής τακτικής στα πλαίσια της οποίας η χωρικότητα περιορίζεται σε πρώτο χρόνο προκειmicroένου να εκτιναχθεί σε δεύτερο Το θέmicroα του συνθετικού εγκλεισmicroού και των αξόνων επικοινωνίας είναι ίσως ευκολότερο να σχολιαστεί στην περίπτωση microιας ελεγχόmicroενης γλυπτικής σύνθεσης ή ενός εξ αρχής ολοκληρωmicroένου δοmicroηmicroένου κήπου παρά στην περίπτωση microιας αστικής ανάπτυξης microιας σε εξέλιξη τοπιακής σύνθεσης εφαρmicroοσmicroένης στο πεδίο της πόλης Είναι δυσκολότερο να υποστηριχθεί κατά την εξέταση των συνθετικών χειρισmicroών που αποτελούν τις αρχικές κινήσεις για την ανάπτυξη microιας microελλοντικής πόλης η οποία δεν πραγmicroατοποιήθηκε κατά την περίοδο του Baroque όπως ισχύει στην περίπτωση των πολεοδοmicroικών προβλέψεων που συνδέονται microε τις Βερσαλλίες Φαίνεται εντούτοις πως οι αρχικοί αυτοί χειρισmicroοί αστικού σχεδιασmicroού διαθέτουν κοινή συνθετική στάση microε αυτήν που χαρακτηρίζει το πρότυπο των κήπων

Στο παράδειγmicroα των Βερσαλλιών τρεις λεωφόροι επεκτείνονται ελπίζοντας στην κατασκευή ενός microελλοντικού αστικού συmicroπλέγmicroατος στη συνέχεια των τοπιακών διαmicroορφώσεων και των ανακτόρων Αστικού συmicroπλέγmicroατος που θα διατηρούσε τη βασιλική αίγλη Μέχρι την υποθετική αυτή αστική ανάπτυξη η έξοδος από τις Βερσαλλίες προς την πόλη σφραγίζεται

286 Το γλυπτό σύmicroπλεγmicroα Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η Έκσταση της αγίας Τερέζα της Άβιλα στην εκκλησία της Santa Maria della Vittoria στη Ρώmicroη που ολοκληρώθηκε στην περίοδο 1647-1652 Το παράδειγmicroα χρησιmicroοποιείται τόσο για να σχολιαστεί η σχέση συνθετικού εγκλεισmicroού και η προς το άπειρο διαφυγή όσο και για να επισηmicroανθεί έστω και πλάγια η σχέση του γαλλικού microοναρχικού Baroque microε τα πολιτιστικά υποδείγmicroατα του ιταλικού καθολικισmicroού κατά την περίοδο της Αντιmicroεταρρύθmicroισης Πρβλ B Βoucher Italian Baroque Sculpture Λονδίνο 1998 287 Θυmicroίζουmicroε πως microια από τις εκδόσεις του θεωρητικού της προοπτικής αναmicroόρφωσης Jean-Franccedilois Niceron είχε τον τίτλο Thaumaturgus Opticus (1646) Πρβλ προηγούmicroενη υποσηmicroείωση

microε δυο κτηριακά laquoπώmicroαταraquo τα κτήρια των Μεγάλων Στάβλων288 που εξασφαλίζουν τον ορισmicroό της microέχρι τότε πραγmicroατοποιηmicroένης βασιλικής σύνθεσης ενώ περιγράφουν προς την πλευρά της microελλοντικής πόλης το laquoπόδι της χήναςraquo289 Ορίζεται έτσι η δέσmicroη τριών λεωφόρων της λεωφόρου του Παρισιού της Αvenue de Paris στο κέντρο και συmicromicroετρικά ως προς αυτήν microε απόκλιση τριάντα microοιρών προς τα νότια της Αvenue de St Cloud και προς τα βόρια της Αvenue de Sceaux Οι τρεις αυτοί άξονες κίνησης δυνητικά επεκτάσιmicroοι επrsquo άπειρον ορίζουν την ανοικτή προοπτική της σύνθεσης προς τη νοτιανατολική πλευρά ενώ προ τη βορειοδυτική πλευρά των ανακτόρων προς την πλευρά δηλαδή των διαmicroορφώσεων του τοπίου των ανακτόρων την ανάλογη σκόπευση του απείρου εξασφαλίζει ο κατά το microήκος άξονας του Μεγάλου Καναλιού

Η αρχική κατασκευή είναι εποmicroένως επεκτάσιmicroη και προς τις δυο πλευρές άλλοτε ως δυνατότητα νοητικού ελέγχου και ταυτόχρονα πραγmicroατικής κατασκευής και άλλοτε microόνο ως συνθήκη της προς τον ορίζοντα υποθετικής επέκτασης της όρασης

E424 H επέκταση της συνθετικής οργάνωσης των Κήπων στις Βερσαλλίες προς την πλευρά της πόλης του Παρισιού (του συγγραφέα)

Αλλά η ελεγχόmicroενη γεωmicroετρία των κήπων διαφοροποιείται ριζικά από το άmicroορφο περιβάλλον της Όmicroοια microπορούmicroε να υποθέσουmicroε την αντίθεση της τελικής σχεδιασmicroένης πόλης προς το δικό της άmicroορφο ή δύσmicroορφο περιβάλλον Στις πρώιmicroες αναπαραστάσεις του Israeumll Silvestre290 η διαφοροποίηση αυτή είναι σαφέστερη προς την πλευρά των κήπων αρχίζει εντούτοις να διαφαίνεται ανάλογη πρόθεση και στην περιγραφή της αντίθετης της αστικής πλευράς του ανακτορικού συγκροτήmicroατος Η σύνθεση είναι βεβαίως επεκτάσιmicroη Επεκτάσιmicroη όmicroως στα πλαίσια ενός microεγαλοπρεπούς κανονιστικού σχήmicroατος προορισmicroένου να αποκλείσει στο εξωτερικό του την ακανόνιστη φύση των ασχεδίαστων φυσικών

288 Les Grandes Eacutecuries 289 Το εφαρmicroόσιmicroο στην περίπτωση του τοπιακού σχεδιασmicroού γενικά patte drsquo oie 290 Γύρω στο 1690 ΠρβλP-A Lablaude The Gardens of Versailles Αγγλ microετ Λονδίνο 1995 σ 35

σχηmicroατισmicroών και των ασχεδίαστων microη πολιτιστικά επεξεργασmicroένων ανθρώπινων κατασκευών

Οι προηγούmicroενες περιγραφές microπορούν να γίνουν κατανοητές microε microεγαλύτερη σαφήνεια αν συγκρίνουmicroε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque microε αυτές του 18ου αιώνα microε την αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου Στη δεύτερη περίπτωση δεν πρόκειται απλά για πολύ microεγαλύτερες διαmicroορφώσεις οι οποίες περιλαmicroβάνουν ακόmicroη και αυτόνοmicroα τmicroήmicroατα φυσικών σχηmicroατισmicroών Το άνοιγmicroά τους στο τοπίο συνδέεται microε την έλλειψη ενός αυστηρού προδιαγεγραmicromicroένου σχήmicroατος έτσι ώστε να microην αντιστοιχούν συνολικά σε microια κεντρικά συγκροτηmicroένη συνθετική δοmicroή Με απλούστερη επαγγελmicroατική διατύπωση οι διαmicroορφώσεις τοπίου της περιόδου του Baroque microπορούν πολύ ευκολότερα να σχεδιαστούν από microνήmicroης Είτε ως περιmicroετρικά ορισmicroένα τοπία είτε ως συνθέσεις που υποβάλουν την laquoπροοπτικήraquo επέκτασης περιγράφουν microια εκτενή διαδικασία ελέγχου Περιγράφουν άρα και την εντονότερη προσαρmicroογή τους σε ένα νοητικό εντέλει σχήmicroα

Ε425 Προηγούmicroενη σελίδα Pierre Patel Vue cavaliegravere du Chacircteau de Versailles Άποψη του Πύργου των Βερσαλλιών από ύψος ιππέα (1668) (CC) Ε426 Επάνω Israeumll Silvestre Versaille-Le Grand Ensemble Βερσαλλίες-Συνολική Άποψη (1687)

44 Η δοmicroική οργάνωση του φυσικού χαρακτηριστική των διαmicroορφώσεων τοπίου του 17ου αιώνα Από την αναφορά στις αναγεννησιακές τοπιακές διαmicroορφώσεις ήδη η διερεύνηση αυτή έχει σχολιάσει την υπόθεση πως το πρότυπο της ζωής microε το οποίο οργανώνονται οι επαύλεις και οι τοπιακές κατασκευές που τις συνοδεύουν κατά την ιταλική Αναγέννηση και τον Μανιερισmicroό συνδέεται άmicroεσα microε τις συνήθειες microιας αστικής στην προέλευση της κοινωνικής οmicroάδας Αναφέρεται δηλαδή στα ήθη της πόλης και στις πολιτικές οικονοmicroικές και ευρύτερες πολιτιστικές επιδιώξεις microιας αστικής στην προέλευσή της τάξης ιδιοκτητών ενώ αναφέρεται επίσης σε συνθετικούς χειρισmicroούς που παραπέmicroπουν microε έmicroφαση στην κτηριακή δοmicroική εmicroπειρία σχεδιασmicroού

Ανάλογος φαίνεται να είναι και ο βασικός ιστός επιρροών που υποβαστάζει τις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα καθώς οι τελευταίες αυτές δεν προφασίζονται καν microια φυσικότροπη διάθεση όπως στα παραδείγmicroατα των αγγλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων που ακολουθούν Αντίθετα είναι εmicroφανής η δοmicroική ένταση των συνθέσεων η οργανωτική έντασή τους που ευνοεί τη microεταφορά της συνθετικής εmicroπειρίας από τα τοπιακά παραδείγmicroατα του γαλλικού Baroque στην περιοχή του αστικού σχεδιασmicroού

Κριτήρια αξιολόγησης Κριτήριο αξιολόγησης 41 Πως συσχετίζετε το πολιτιστικό και πολιτικό laquoπεριβάλλονraquo της περιόδου του Baroque microε τις συνθετικές προτάσεις των τοπιοτεχικών και κηποτεχνικών του προσεγγίσεων Αναφερθείτε ειδικότερα σε θέmicroατα όπως η ανάπτυξη του ορθολογισmicroού και η ενίσχυση της πολιτικής εικόνας των ισχυρών Ευρωπαϊκών βασιλείων ΑπάντησηΛύση Οι κήποι της περιόδου του Baroque έχουν ορθά περιγραφεί ως laquoπολιτικό θέατροraquo προορισmicroένο να προβάλει την ισχύ των microοναρχικών καθεστώτων της Ευρώπης του 17ου αιώνα ή των ισχυρών ανδρών της αυλής και της ευρύτερης πολιτικής και θρησκευτικής ιεραρχίας Αλλά στην τοπιοτεχνική laquoσκηνήraquo της περιόδου προβάλλεται πολύ ευρύτερα η συνολικότερη πολιτιστική δοmicroή της εποχής

Έτσι είναι προφανής η συσχέτιση microε την ορθολογική εφαρmicroογή της Ευκλείδειας γεωmicroετρίας ως βασικό στοιχείο οπτικού ελέγχου των διαmicroορφώσεων Ελέγχου ο οποίος δεν είναι πάντοτε προφανής ως προς τις προθέσεις του καθώς αναλαmicroβάνει σε πολλές τοπιοτεχνικές του εφαρmicroογές όπως και σε εφαρmicroογές που αντιστοιχούν στην εικαστική έκφραση ή στην αρχιτεκτονική να κινηθεί προς την πλευρά ψευδαισθησιακών κατασκευών όπως αυτές που αντιστοιχούν στα παραδείγmicroατα της προοπτικής laquoαναmicroόρφωσηςraquo Πρόκειται εποmicroένως για την εφαρmicroογή γεωmicroετρικών συσχετισmicroών οι οποίοι επιmicroένουν microάλλον στην αλαζονική προβολή του ελέγχου του υποκειmicroένου της νόησης επί του αντικειmicroένου της έκτασης παρά στην καταδεικτική χρήση των microαθηmicroατικών συσχετισmicroών Ανάλογης microεγαλεπήβολης πολιτιστικής στάσης είναι άλλωστε και η χρήση των τεχνολογικών εφαρmicroογών οι οποίες υποστηρίζουν τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Σηmicroαντικές παρεmicroβάσεις εδαφοτεχνικής τάξης και υδραυλικής microηχανικής αποτελούν το αφανές αλλά εκτενέστατο και ισχυρότατο υπόβαθρο των κήπων της περιόδου Επιδεικνύουν και αυτές όπως και κηποτεχνική επιτήδευση εφαρmicroοσmicroένη επί των φυτικών ειδών την πρόθεση των Ευρωπαϊκών βασιλείων να προβάλουν την ισχύ της κοινωνίας τους όχι απλά στον άmicroεσο χώρο των πολιτικών κοινωνικών ηθών αλλά πολύ ευρύτερα σε επίπεδο κοσmicroικής τάξης συνολικού ελέγχου του κόσmicroου Κριτήριο αξιολόγησης 42 Η φυσιογνωmicroία των κήπων της εποχής του Baroque εmicroφανίζεται microάλλον ξένη microε τις σύγχρονες τάσεις της φιλικής προς το περιβάλλον και τα φυσικά του χαρακτηριστικά διάθεσης Πως θα microπορούσαmicroε εποmicroένως να εξηγήσουmicroε το ενδιαφέρον για τη microελέτη της τοπιοτεχνίας του Baroque Ποια είναι τα επιχειρήmicroατα της ενασχόλησης microε τους κήπους της περιόδου του 17ου αιώνα ΑπάντησηΛύση Γιατί να microελετηθούν η θεώρηση και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου του microεγαλοπρεπούς microοναρχικού 17ου αιώνα Γιατί να microελετηθούν όταν το microέγεθος και η microεγαλοστοmicroία των επεmicroβάσεων η παρέmicroβαση στις ελεύθερες φυσικές διεργασίες ανάπτυξης ακόmicroη και το πολιτικό υπόβαθρο αναφοράς τους εmicroφανίζονται τόσο αντίθετες προς τη σύγχρονη οικολογική τοπιακή και ευρύτερα πολιτική microας ευαισθησία Γιατί να microελετηθούν ειδικά στον Ελληνικό ακαδηmicroαϊκό χώρο όταν εmicroφανίζονται τόσο ριζικά αντίθετες microε την τοπιακή εmicroπειρία και τις γνωστές laquoγηγενείςraquo τοπιακές αναφορές microας

Μια πρώτη κριτική απάντηση microπορεί να επισηmicroάνει πως έστω και για λόγους αντίρρησης η microελέτη αναλόγων διαmicroορφώσεων τοπίου δικαιολογείται ως τmicroήmicroα της αναγνώρισης της κατανόησης και της ερmicroηνείας ενός ευρύτερου πολιτικού και πολιτιστικού πλέγmicroατος επιβολής microε εmicroβέλεια επιρροών που αγγίζει τις ηmicroέρες microας

Μια δεύτερη απάντηση microπορεί να υποδείξει πως οι πολιτιστικές κατασκευές οι πολιτιστικές διαmicroορφώσεις του τοπίου εν προκειmicroένω ανεξάρτητα από τους όρους της αρχικής παραγωγής τους αποτελούν κληροδοτήmicroατα της ανθρώπινης ιστορίας Η παρουσία των πολιτιστικών αυτών κατασκευών εποmicroένως ως microνηmicroείων ως υλικών συσσωρεύσεων microνήmicroης εξασφαλίζει τη διαρκή δυνατότητα πρόσβασης στην ιστορική ακολουθία στις συσχετίσεις ή τις ασυνέχειες των ιστορικών περιόδων Πρόκειται βέβαια για το αντικείmicroενο αναφοράς το οποίο επισηmicroάνθηκε microόλις προηγούmicroενα κατά το πρώτο κριτήριο αξιολόγησης

Μια τρίτη απάντηση ειδικότερου προσανατολισmicroού σηmicroειώνει πως η microελέτη αυτών των παραδειγmicroάτων του 17ου αιώνα microπορεί να επισηmicroάνει συγκεκριmicroένους εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές οι κεντρικές και καθοριστικές για τη Δυτική τοπιοτεχνία Η microελέτη τους καθιστά κατανοητή τη σχετική διατήρηση ή τη σχετική αλλαγή των εκφραστικών τρόπων ξεκινώντας από τον 17ου αιώνα και φθάνοντας έως τις εγγύτερες προς τη σηmicroερινή περιόδους Επιτρέπει να περιγραφούν οι εκφραστικές επιρροές που διατηρούνται ή η εκφραστική απόσταση που διανύθηκε Αποδεικνύει για παράδειγmicroα τη διαφορά ανάmicroεσα στη νεότερη απόρριψη της τοπιοτεχνικής επιτήδευσης και στην ακραία κανονιστική διάθεση τη σκηνογραφική πρόθεση την εφαρmicroογή προοπτικών ψευδαισθησιακών τεχνασmicroάτων που συναντούmicroε στις διαmicroορφώσεις τοπίου του Baroque διαmicroορφώσεις οι οποίες παρά την εκφραστική τους υπερβολή εξακολουθούν εντούτοις να καθορίζουν πολλά νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα

Σύmicroφωνα microε την προηγούmicroενη τελευταία επισήmicroανση ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque Ε427 Παρίσι Parc Andreacute Citroeumln Προσπάθεια επανεγγραφής της τοπιοτεχνικής γεωmicroετρικής microεγαλοπρέπειας του 17ου αιώνα στο αστικό πεδίο της σύγχρονης Γαλλικής πρωτεύουσας (του συγγραφέα)

microπορεί τουλάχιστον να υποδείξει πιθανές ανάλογες κατευθύνσεις ιδιαίτερα όταν αναφέρεται σε περιόδους οι οποίες προσφέρονται για ανάλογη εξέταση όπως ο 17ος και ο 18ος αιώνας 416 Σχήmicroατα ελέγχου Η ορθολογική ανασύνθεση των τόπων και το υπόδειγmicroα του Γαλλικού κήπου Στο παράδειγmicroα της villa Farnese και των κήπων της παρουσιάστηκε ήδη microια γραmicromicroική ακολουθία επεmicroβάσεων η οποία κλιmicroακώνεται ως προς την ένταση του σχεδιασmicroού microεταβαίνοντας από τον οικιστικό ιστό της ιταλικής κωmicroόπολης της Caprarola στο κτήριο της έπαυλης και στη συνέχεια στους οργανωmicroένους κήπους για να επεκταθεί στις γεωmicroετρικά οργανωmicroένες καλλιέργειες και την αδιαmicroόρφωτη δασική έκταση Πρόκειται για ένα σχετικά περιορισmicroένο σε έκταση παράδειγmicroα στην περιοχή του Lazio στην κεντρική Ιταλία και αντιστοιχεί ιστορικά στην περίοδο του ιταλικού Μανιερισmicroού Μια ανάλογη συνθετική συνθήκη microεγεθυmicroένη στο έπακρο διαπιστώνεται επίσης σε ένα microεταγενέστερο παράδειγmicroα αρχιτεκτονικής τοπίου στο γνωστότερο ίσως της Δυτικής ιστορίας στους κήπους των Βερσαλλιών στην άmicroεση γειτονία της γαλλικής πρωτεύουσας Η σύνθεση οδεύει από την αστική δοmicroή προς την περιοχή της κεντρικής εισόδου στα ανάκτορα Στη συνέχεια προχωρά στη microεγαλοπρεπή κατασκευή των ίδιων των ανακτόρων στην αξονική ακολουθία των κήπων των πλατωmicroάτων και των διαmicroορφώσεων του νερού στην ισχυρή συνθετική παρουσία του Μεγάλου Καναλιού έως ότου βυθιστεί στο άπειρο Ακόmicroη και αν αγνοούσαmicroε τη συνέχεια των χρονικών περιόδων την επαλληλία των εκφραστικών τάσεων την επιρροή που το ιταλικό αναγεννησιακό και microανιεριστικό παράδειγmicroα άσκησε στις αυλές των Γάλλων ηγεmicroόνων microπορούmicroε να αντιληφθούmicroε τη συνάφεια των συνθετικών διαθέσεων οι οποίες βαθmicroιαία οδηγούν από τις τοπιοτεχνικές προτάσεις της ιταλικής Αναγέννησης στις προτάσεις τοπίου και στους κήπους του γαλλικού ειδικότερα και γενικότερα του ευρωπαϊκού Baroque Συνάφεια η οποία καθίσταται τόσο εmicroφανέστερη όσο η διαφορά του microεγέθους των επεmicroβάσεων δεν προκαταλαmicroβάνει τον ανυποψίαστο παρατηρητή

Αλλά ερευνητική υποχρέωση της διερεύνησης αυτής είναι να επισηmicroάνει επίσης την τεράστια διαφορά των microεγεθών249 και τους νέους εκφραστικούς τρόπους τα εκφραστικά εντέλει άλmicroατα microεταβολής τα οποία αυτή η διαφορά κλίmicroακας εισηγείται Αξίζει ίσως να τονιστεί εξαρχής πως η υπέρmicroετρη αύξηση των microεγεθών η υπέρmicroετρη ένταση των χειρονοmicroιών στις τοπιακές διαmicroορφώσεις κατά τον 17ο και κατά το πρώτο microέρος του 18ου αιώνα υποδεικνύουν σηmicroαντικές ποιοτικές microεταβολές Οι διαmicroορφώσεις τοπίου αποκτούν τέτοια αντίληψη κλίmicroακας ώστε να microη microπορεί να θεωρηθεί ως κύρια αφετηρία της συγκρότησής τους η αναφορά στην πεπερασmicroένη φυσική ύπαρξη στις διαστάσεις του βιολογικά πεπερασmicroένου ανθρώπινου σώmicroατος Στη θέση του η κοινωνία της εποχής εγκαθιστά την υπόθεση ενός Υποκειmicroένου της νόησης ενός Υποκειmicroένου εξουσίας άπειρα ισχυρού ικανού να ελέγξει το σύνολο του υπαρκτού κόσmicroου

Ο Michel Foucault στο έργο του Les Mots et les Choses Οι Λέξεις και τα Πράγmicroατα υποδεικνύει πως η ένταση αυτού του ελέγχου είναι τόσο σηmicroαντικότερη όσο λιγότερο πρόδηλη καθίσταται η φυσική παρουσία του Υποκειmicroένου από το οποίο ο έλεγχος εκπορεύεται Αν στο αναγεννησιακό ιταλικό τοπίο παρά τον πλούτο των παρεmicroβάσεων η παραmicroυθία της ανθρωποmicroετρικής συνάφειας εξακολουθεί να είναι αισθητή στην εποχή του Baroque στην laquoκλασσική εποχήraquo όπως την αποκαλεί ο Michel Foucault250 στις παραστάσεις

249 Για να γίνει κατανοητή η διαφορά των microεγεθών αρκεί να σηmicroειωθεί πως η συνολική έκταση των διαmicroορφώσεων και των κτηριακών κατασκευών στην αναγεννησιακή villa Medici στο Fiesole αντιστοιχεί σε ένα πλαίσιο γενικών διαστάσεων εκατό σαράντα επί εξήντα microέτρων και στη microανιεριστική έπαυλη Gamberaia στην Τοσκάνη σε ένα πλαίσιο διαστάσεων εκατό επί διακοσίων σαράντα microέτρων Στην επίσης microανιεριστική villa Farnese το βασικό τmicroήmicroα των κατασκευών αντιστοιχεί σε διαστάσεις διακοσίων δέκα επί εκατόν ογδόντα microέτρων Συγκριτικά η έκταση των διαmicroορφώσεων της εποχής του Baroque στο γαλλικό παράδειγmicroα του Vaux-le-Vicomte προσδιορίζεται από ένα ορθογώνιο διαστάσεων τρεισήmicroισι χιλιόmicroετρων microήκους και περίπου ενός χιλιόmicroετρου πλάτους ενώ στις Βερσαλλίες από ένα ορθογώνιο διαστάσεων πεντέmicroισι επί τέσσερα χιλιόmicroετρα Στις διαmicroορφώσεις της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου οι διαστάσεις εκτινάσσονται σε ακόmicroη microεγαλύτερη κλίmicroακα ως εάν οι αιώνες της ευρωπαϊκής τοπιακής ιστορίας να ανταγωνίζονται ο ένας τον άλλο για το έλεγχο όλο και microεγαλύτερων εκτάσεων Στο αγγλικό πάρκο του Stowe η έκταση της τοπιοτέχνησης αντιστοιχεί σε διαστάσεις επτά επί τρεισήmicroισι χιλιόmicroετρα περίπου microε επιλεκτικές όmicroως περιοχές πυκνότερης τοπιακής διαmicroόρφωσης 250 Σηmicroειώθηκε προηγούmicroενα πως η χρήση των όρων laquoBaroqueraquo ή laquoκλασσικόςraquo αποδίδει τη θεωρητική πρόθεση του microελετητή και συνδέεται microε ειδικότερες ερευνητικές και θεωρητικές σκοπιmicroότητες Στον Michel Foucault οι όροι laquoκλασσική εποχήraquo επιτρέπουν την ταύτιση microε την σταθερότητα του Λόγου και την επέκταση της επιρροής του Καρτέσιου προς την κατεύθυνση της πρώτης περιόδου

και στις κατασκευές της los Reyes251 οι βασιλείς η ελέγχουσα αρχή επιβάλουν την αντίληψη της ισχύος τους microε τον εκτενέστερο δυνατό τρόπο Ακόmicroη και όταν αποκρύπτονται από την άmicroεση αντίληψη του παρατηρητή εξακολουθούν εντούτοις laquoαφrsquo υψηλούraquo να τον εποπτεύουν

Στο τοπίο των Βερσαλλιών η οπτική σύνδεση ανάmicroεσα στις επιmicroέρους περιοχές των διαmicroορφώσεων και στο κεντρικό σηmicroείο της οργάνωσής τους τα ανάκτορα παύει να υφίσταται για microεγάλο microέρος της σύνθεσης Εντούτοις οι αυστηρές σχέσεις οργάνωσης ανάmicroεσα στα συνθετικά microέρη παραmicroένουν και αποκαλύπτονται τmicroηmicroατικά Ο παρατηρητής διαισθάνεται δοmicroικούς συσχετισmicroούς οι οποίοι σκηνοθετούν τη θέση και την κίνησή του χωρίς εντούτοις ο ίδιος να διαθέτει τα microέσα ώστε να αντιπαρατεθεί microαζί τους252 στο πεδίο του φυσικού χώρου τουλάχιστον Οι microελετητές σχολιάζουν το τοπιακό αποτέλεσmicroα microιλώντας για την επιθυmicroία ελέγχου του απείρου253 για την οργανωτική δηλαδή έκταση του τοπιακού σχεδιασmicroού η οποία δεν υπερβαίνει απλά κατά πολύ τα ανθρώπινα microέτρα αλλά υπαινίσσεται microια ακόmicroη microεγαλύτερη έκταση ελέγχου 42 Οι συνθετικοί τρόποι των τοπιακών διαmicroορφώσεων κατά την εποχή του Baroque Σε προηγούmicroενο κεφάλαιο περιγράφονται οι αναγεννησιακοί κήποι ως καθορισmicroένοι από συνθετικούς τρόπους όπως αυτοί της σκηνογραφικής ένταξης τους της οργάνωσης των περίκλειστων τmicroηmicroάτων και της προοπτικής τους οργάνωσης σηmicroειώνοντας τη χρήση των προηγούmicroενων συνθετικών ευρηmicroάτων στα πλαίσια ενός αυστηρού γεωmicroετρικού σχεδιασmicroού ο οποίος καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από τη συmicromicroετρία Η σύνθεση στα παραδείγmicroατα που εξετάστηκαν υποδεικνύει κεντρικά σηmicroεία όρασης που αντιστοιχούν στα σηmicroαντικότερα σηmicroεία της θέας και η αλληλουχία των οποίων συγκροτεί τη βασική συνθετική δοmicroή

Ο Michel Foucault στο έργο του που σχολιάστηκε προηγούmicroενα επιmicroένει στην laquoεπιστηmicroικήraquo όπως την αποκαλεί τοmicroή ανάmicroεσα στους αιώνες που προηγούνται αφενός και στην λαmicroπερή εποχή των Γάλλων αυτοκρατόρων αφετέρου στη λαmicroπερή εποχή του κρατικά εφαρmicroοσmicroένου πολιτικού και πολιτιστικού ορθολογικού πνεύmicroατος Η εξέταση των τοπιακών διαmicroορφώσεων εντούτοις υποδεικνύει σηmicroαντικές σχέσεις συγγένειας έκφρασης σχέσεις καταγωγικές ανάmicroεσα στις δυο αυτές περιόδους εκατέρωθεν της υποθετικής ιστορικής τοmicroής Μένει να διερευνηθούν οι συγκεκριmicroένοι όροι της συνέχειας ανάmicroεσα στις τοπιακές επεmicroβάσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού και στις τοπιακές διαmicroορφώσεις του 17ου αιώνα όπως και να τονιστούν τα σηmicroεία ριζικής εκφραστικής microεταβολής Να εξεταστεί δηλαδή το θέmicroα των ιστορικών επιρροών που ασκούν τα ιταλικά παραδείγmicroατα στα νεότερά τους γαλλικά παραδείγmicroατα ή των ιστορικών υπερβάσεων που ορίζουν τα δεύτερα

του Διαφωτισmicroού laquoΣτις αρχές του 17ου αιώνα κατά την περίοδο που δίκαια ή άδικα την αποκαλούν microπαρόκraquo σηmicroειώνει ο Foucault στο κείmicroενο του Οι Λέξεις και τα Πράγmicroατα Αθήνα 1986 σ 89 Είναι βέβαια χαρακτηριστικό πως ο G Deleuze αντίθετα από τον Foucault χρησιmicroοποιεί ανενδοίαστα για την ίδια περίοδο του 17ου αιώνα τον όρο laquomicroπαρόκraquo 251 Los Reyes οι βασιλείς στα Ισπανικά Αναφορά στον διασηmicroότερο ίσως από τους πίνακες του Diego de Silva Veacutelazquez στον πίνακα Las Meninas (1656) τον οποίο χρησιmicroοποιεί ο Foucault ως πολιτιστικό καλλίτερα laquoεπιστηmicroικόraquo παράδειγmicroα ανάλυσης στο έργο του Les Mots et les Choses Στον πίνακα αυτό οι Ισπανοί βασιλείς Φίλιππος ο Δ΄ και Μαριάννα απουσιάζουν ως σαφής απεικόνιση Εξακολουθούν εντούτοις να αποτελούν το καθοριστικό κέντρο της υποκρυπτόmicroενης αναφοράς σε σχέση microε το οποίο συγκροτείται η εικονιστική δοmicroή του ζωγράφου της αυλής Veacutelazquez Πρβλ επιπλέον σχόλια στη συνέχεια όπως και Μ Foucault στο προηγούmicroενο σσ 27-44 κεφ laquoΟι Ακόλουθεςraquo Στην τελευταία παράγραφο του κεφαλαίου αυτού στη σελίδα 44 ο συγγραφέας δηλώνει πως θεωρεί τον προηγούmicroενο πίνακα ως γενικό υπόδειγmicroα της κλασσικής παράστασης και laquoτου χώρου που διανοίγειraquo Σε αυτήν laquoτο υποκείmicroενο έχει υποστεί έκλειψηraquo Εντούτοις το υποκείmicroενο αυτό είναι εκείνο που θεmicroελιώνει την παράσταση και τον χώρο της και εκείνο προς το οποίο η κανονιστική πρόθεση της παράστασης αποτείνεται ως συνθήκη επιβολής Αξίζει βέβαια να συσχετίσουmicroε τις παρατηρήσεις του Foucault microε τις ανάπτυξη των απόψεων microας για την προοπτική γεωmicroετρία στα παραδείγmicroατα της ανεστραmicromicroένης βυζαντινής προοπτικής και της αναγεννησιακής prospettiva artificialis Για την ανάλυση του Foucault ο J G Merquior σηmicroειώνει microια σειρά από αντιρρήσεις για να καταλήξει πως laquoκατά βάθος ο Foucault δεν lsquoδιαβάζειrsquo τις Κυρίες επί των Τιmicroών αλλά microάλλον επιδίδεται σε microια ανάγνωση του πίνακα microέσω της οποίας προβάλει πάνω του ένα βασικό αξίωmicroα της θεωρίας τουraquo Πρβλ J G Merquior Foucault Αθήνα 2002 σ 80 Πρβλ και άποψη της S Alpers laquoInterpretation without Representation or the viewing of Las Meninasraquo Περ Representations no 1 Berkeley 1983- σσ 30-42 252 Η σύλληψη και η κατανόησή τους υπονοεί τη διεισδυτικότερη γνώση του συνθετικού εγχειρήmicroατος 253 Πρβλ ΑS Weiss Miroirs de lrsquo infini Le jardin agrave la franccedilaise et la meacutetaphysique au XVIIe siegravecle Παρίσι 1992

421 Οι ιστορικοί φορείς της εκφραστικής συνέχειας των Ιταλικών και Γαλλικών προτύπων διαmicroόρφωσης του τοπίου Η Ευρώπη254 σε όλο το διάστηmicroα από τον 15ο αιώνα microέχρι και την περίοδο που εξετάζεται σε αυτό το κεφάλαιο αποτελεί χώρο συνεχών και εντονότατων ανταλλαγών ανάmicroεσα στους πληθυσmicroούς της

Πολλές από τις ανταλλαγές αυτές επιβάλλονται από τους πολέmicroους και τις βίαιες microετακινήσεις πληθυσmicroών Αλλά ακόmicroη και κάτω από βίαιες αναγκαστικές συνθήκες οι σχέσεις πολιτιστικής και πολιτισmicroικής microεταφοράς είναι σηmicroαντικές Παράλληλα εντείνεται διαρκώς η προσωπική επικοινωνία ανάmicroεσα στους λόγιους από διαφορετικές εθνότητες και η απρόσωπη επικοινωνία η οποία καθίσταται ολοένα και πυκνότερη microέσα από την τυπογραφική δραστηριότητα Η διάδοση των αρχιτεκτονικών απόψεων αλλά και των απόψεων για την τέχνη των κήπων φαίνεται πως ωφελείται εξαιρετικά όπως επισηmicroάνθηκε ήδη από το τελευταίο αυτό είδος των πολιτιστικών ανταλλαγών που αναπτύσσονται microέσω της εκδοτικής δραστηριότητας Σε όλη την περίοδο από τις αρχικές εκφράσεις της Αναγέννησης έως και την περίοδο που εξετάζεται εντείνεται επίσης η συνήθεια των ηγεmicroόνων ή των εκκλησιαστικών αρχόντων να προσεταιρίζονται την ποιότητα υψηλών διανοητών και καλλιτεχνών ακόmicroη και αν πρόκειται να τους εισάγουν στις χώρες τους κατά τρόπο ανάλογο microε τα χειρόγραφα τις σηmicroαντικές εκδόσεις ή τα καλλιτεχνικά αντικείmicroενα

Ο ιταλικός νεοπλατωνισmicroός και η ίδρυση της Accademia Platonica συνδέονται microε την αφετηριακή για τον ιταλικό ουmicroανισmicroό άφιξη στη Φλωρεντία του Γεώργιου Πλήθωνα Ο Leonardo da Vinci αποστέλλεται ως πολιτιστικό δώρο στον Ludovico Sforza Δούκα του Μιλάνο πριν ξενιτευτεί αργότερα για να εργαστεί ως καλλιτέχνης και microηχανικός στην αυλή του βασιλιά Francois Ι της Γαλλίας Ένας Γάλλος microηχανικός έmicroπειρος στην κατασκευή υδραυλικών microουσικών οργάνων ο Claude Venard σε microια πορεία αντιδανείου εργάζεται στις τοπιακές διαmicroορφώσεις της ιταλικής Villa drsquo Este Ένας Φλαmicroανδός ζωγράφος o Giusto Utens αναλαmicroβάνει να εικονίσει στις περίφηmicroες lunette τις επαύλεις και τους κήπους των Μεδίκων Ο Γάλλος Jacques Lemercier Πρώτος Αρχιτέκτονας του Βασιλέως Louis XIII που ασχολείται επίσης microε τον αστικό σχεδιασmicroό και τον σχεδιασmicroό κήπων έχει εκπαιδευτεί στη Ρώmicroη Ο Ιταλός γλύπτης και αρχιτέκτονας της εποχής του Baroque Giovanni Lorenzo Bernini δηmicroιουργός της πλατείας του Αγίου Πέτρου προσλαmicroβάνεται από τον Louis XIV το Νοέmicroβριο του 1665 στα πλαίσια microιας συνεργασίας που τελικά αποβαίνει άκαρπη προκειmicroένου να ασχοληθεί microε το σχεδιασmicroό του Λούβρου255 Ο Reneacute Descartes περιοδεύει την κεντρική και Δυτική Ευρώπη αναζητώντας πολεmicroικές περιπέτειες και πνευmicroατικά ερεθίσmicroατα και καταλήγει να εξάγει τη συνολική του παιδεία και τις συγκεκριmicroένες φιλοσοφικές του απόψεις στον ευρωπαϊκό βορρά όπου φθάνει ως εκπαιδευτής της βασίλισσας της Σουηδίας Χριστίνας 422 Οι βασιλικοί οίκοι και η υψηλή πολιτιστική αξιολόγηση του τοπίου Τέλος τα πολιτιστικά πρότυπα ιδιαίτερα τα κηποτεχνικά και τοπιοτεχνικά πρότυπα που συνδέονται microε τις επαύλεις και τα ανάκτορα των ηγεmicroόνων microεταφέρονται ακολουθώντας τα microέλη των βασιλικών οίκων όταν αυτά αναλαmicroβάνουν τη διοίκηση νέων κρατών ή όταν microετακινούνται στα πλαίσια βασιλικών γάmicroων

Ο Γουλιέλmicroος της Οράγγης Stadtholder Κυβερνήτης της Ολλανδίας όταν microετακινείται από τις Κάτω Χώρες προκειmicroένου να δεχθεί ως William ΙΙΙ το στέmicromicroα της Βρετανίας microεταφέρει στα αγγλικά νησιά την αγάπη του για τους κήπους του Baroque την αναφορά στη τοπιακή διαmicroόρφωση του ολλανδικού ανακτόρου του Het Loo όπως και την επιρροή της ζωγραφικής τοπίου των Κάτω Χωρών Ο Κάρολος ο VII βασιλιάς της Ισπανίας όταν προσθέτει στο αρχικό στέmicromicroα του αυτό της Νάπολης και Σικελίας microεταφέρει στους κήπους του νέου ανακτόρου του στην Caserta της Ιταλίας την ανάmicroνηση από τους αυτοκρατορικούς κήπους

254 Ορθότερα η Ευρώπη και ο διαρκώς διαστελλόmicroενος χώρος των εδαφικών ανακαλύψεων και της αποικιακής της επέκτασης 255 Η λύση αυτής της συνεργασίας προς χάριν του Γάλλου αρχιτέκτονα Claude Perrault υποδεικνύει την κάmicroψη της επιρροής των ιταλικών προτύπων στη γαλλική επικράτεια Διαθέτουmicroε όmicroως πραγmicroατοποιηmicroένη από τον Bernini microια εξαιρετική για την παρουσίαση των εκφραστικών τάσεων του ιταλικού Baroque προτοmicroή του βασιλιά Ήλιου όπως και τον έφιππο ανδριάντα του Πρβλ J Rykwert The First Moderns The Architects of the Eighteenth Century Massachusetts 1987 σσ 39-47

της Ισπανίας Την ανάmicroνηση από τους κήπους και τις τοπιακές διαmicroορφώσεις των ισπανικών ανακτόρων της La Granja στο San Ildefonso256 ή του Palacio Real στο Aranjuez

Ε44 ndash Ε45 ndash Ε46 Κατά σειρά οι τοπιακές διαmicroορφώσεις των ισπανικών ανακτόρων της La Granja στο San Ildefonso της Ισπανίας στα βόρεια της Μαδρίτης (CC) Οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του Aranjuez στα νότια της Μαδρίτης περικυκλωmicroένες πια από τον αστικό ιστό (GE) και τρίτη εικόνα οι τοπιακές διαmicroορφώσεις και το ανάκτορο της Caserta στην Ιταλία (GE)

Ανάλογους συσχετισmicroούς αποδεικνύουν και οι πορείες εισόδου των ιταλικών τοπιοτεχνικών προτύπων στον γαλλικό πολιτιστικό χώρο Ανάmicroεσα στους πολλούς τρόπους αυτής της microεταφοράς microια ρητή καταγεγραmicromicroένη συνθήκη επιρροής αναφέρεται στη διαmicroόρφωση των κήπων στα ανάκτορα των Tuileries την οποία επιβάλλει microετά την άνοδό της στο γαλλικό θρόνο η Αικατερίνη των Μεδίκων

Είναι πιθανόν η Αικατερίνη να ευθύνεται για την αιmicroατηρότατη σφαγή257 της νύχτας του Αγίου Βαρθολοmicroαίου Υπήρξε όmicroως σίγουρα η υπεύθυνη για τη microεταφορά του πνεύmicroατος του ιταλικού φλωρεντινού microανιερισmicroού στη Γαλλική πρωτεύουσα Αυτή είναι που αποφασίζει την κατασκευή του πρώτου ανακτόρου των Tuileries του Κεραmicroεικού και των

256 Που σχεδιάστηκε στην τελική του microορφή από τον Ιταλό αρχιτέκτονα και σχεδιαστή σκηνικών τον Filippo Juvarra 257 Σύmicroφωνα microε την άποψη του γιου της και άτυχου συmicroβασιλέα της Charles IX και τις απόψεις πολλών ιστορικών

κήπων που το συνοδεύουν Οι γαλλικοί κήποι της εποχής της αποτυπώνονται στους περίφηmicroους για την ιστορία της ευρωπαϊκής τέχνης Τάπητες των Valois τις Tappiseries des Valois που περιγράφουν microαζί microε τους αλληγορικούς πίνακες του Antoine Caron τους αφιερωmicroένους στον Θρίαmicroβο των Εποχών Les Triomphes des Saisons τις περίφηmicroες εορτές στην αυλή των Valois την περίοδο της βασιλείας της Αικατερίνης258 Εορτές που microεγάλο microέρος τους εξελίσσεται στις τοπιακές εκείνες διαmicroορφώσεις οι οποίες αναπτύσσονται γύρω από τα ανάκτορα και τους βασιλικούς πύργους

Ε47 Αριστερά Tapisserie των Valois που περιγράφει χορό στους κήπους των ανακτόρων του Κεραmicroικού στα 1573 προς τιmicroήν Πολωνών διπλωmicroατικών αποσταλmicroένων Στο κέντρο της παράστασης η Αικατερίνη των Μεδίκων ντυmicroένη στα microαύρα (PD) Ε48 Δεξιά Γιορτή στη Bayonne Προσχέδιο του Antoine Carons για tapisserie που περιγράφει τις εορταστικές εκδηλώσεις κατά τη συνάντηση των βασιλικών αυλών των Valois και των Αψβούργων στους βασιλικούς κήπους στη Bayonne στα 1565 Καθώς οι αυλικοί καmicroακώνουν το ψεύτικο κήτος κόκκινο κρασί ξεπηδά από τις laquoπληγέςraquo (PD)

Την Αικατερίνη και τους γιους της διαδέχεται στον γαλλικό θρόνο ο Ερρίκος της

Ισπανικής Ναβάρας ως Henrie IV της Γαλλίας259 Παντρεύεται σε δεύτερο γάmicroο microια άλλη Ιταλίδα την Marie de Medici κόρη του microεγάλου δούκα της Τοσκάνης και γιαγιά του Louis XIV η οποία εντείνει την ιταλική πολιτιστική επιρροή στη γαλλική αυλή συνδέοντας το όνοmicroά της microε το Palais de Luxembourg και τους κήπους του

258 Οι τάπητες αυτοί περιγράφουν εορτές οι οποίες οργανώνονταν microε την ευκαιρία διπλωmicroατικών συναντήσεων microεγάλης πολιτικής σηmicroασίας Πρβλ F Yates The Valois Tapestries Λονδίνο 1999 259 Μετά το θάνατο του Charles IX το θάνατο της microητέρας του Αικατερίνης των Μεδίκων και τη δολοφονία του αδελφού του και διαδόχου του του Henrie III de Valois

Ε49 Κήποι ndash κεντήmicroατα jardins de broderie στον πύργο του Villandry στο Indre et Loire (CC) Προκειmicroένου να γίνει κατανοητή η βασιλική γενεαλογία των κήπων του γαλάζιου αίmicroατος και η σηmicroασία τους για την τοπιοτεχνία του Baroque πρέπει να τονιστεί πως οι κήποι του ανακτόρου του Κεραmicroεικού των Tuileries είναι το επαγγελmicroατικό περιβάλλον και ταυτόχρονα το αρχικό εκφραστικό πρότυπο microέσα στο οποίο microεγαλώνει ο δηmicroιουργός των σηmicroαντικότερων γαλλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων του 17ου αιώνα ο Andreacute Le Nocirctre αφού ο πατέρας του και ο παππούς του είναι βασιλικοί κηπουροί των Tuileries

Τόσο ο Le Nocirctre όσο και ο σηmicroαντικότερος αποδέκτης του έργου του ο Louis XIV αναπτύσσονται εποmicroένως σε ένα κοινό περιβάλλον τοπιακής παιδείας microε προέλευση ιταλική Παιδείας λεπτοmicroερέστερης για τον πρώτο γενικότερης για τον δεύτερο η οποία συνδέει τις διαmicroορφώσεις των κήπων όχι απλά microε τη βασιλική πολυτέλεια αλλά microε την προβολή της βασιλικής κρατικής ισχύος laquoΗ Υψηλότης σας γνωρίζειraquo τονίζει ο Jean-Baptiste Colbert γενικός επιθεωρητής των οικονοmicroικών του Βασιλιά Ήλιου συmicroβουλεύοντας τον microονάρχη laquoπως microε εξαίρεση τις ξεχωριστές πράξεις του πολέmicroου τίποτα δεν σφραγίζει τόσο το microεγαλείο και το πνεύmicroα των ηγεmicroόνων όσο τα κτήρια και όλοι οι επιγενόmicroενοι σχηmicroατίζουν άποψη γι΄ αυτούς microε microέτρο αυτά τις υπέροχες οικίες που (οι ηγεmicroόνες) όρθωσαν στη διάρκεια της ζωής τουςraquo260 Οικίες βασιλικές βέβαια ανάκτορα ανάλογα των Βερσαλλιών που αποτελούσαν κέντρα αντίστοιχα microεγαλοπρεπών τοπιακών διαmicroορφώσεων

260 Ο Colbert γράφει το γράmicromicroα αυτό το 1665 ενόσω η κατασκευή των Βερσαλλιών βρίσκεται σε εξέλιξη τονίζοντας τους φόβους του για το αποτέλεσmicroα και προτρέποντάς τον Louis XIV να επιmicroείνει στην ποιότητα των κατασκευών laquoΤι κρίmicroαraquo συνεχίζει laquoο microεγαλύτερος βασιλιάς και ο περισσότερο ενάρετος αυτός που διαθέτει την αρετή εκείνη που κάνει τους microεγαλύτερους ανάmicroεσα στους ηγεmicroόνες να κριθεί microε το microέτρο των Βερσαλλιώνraquo Από C Santini Il giardino di Versailles Natura artificiomodello Bologna 2007 σ 71

43 Η εκφραστική συνέχεια και η διαφοροποίηση των Ιταλικών και των Γαλλικών προτύπων διαmicroόρφωσης του τοπίου Στους κήπους τους οποίους ο Le Nocirctre σχεδιάζει για τον βασιλιά τα microέλη της αυλής και την ανερχόmicroενη αστική τάξη261 κάποιοι από τους συνθετικούς τρόπους της παλαιότερης ιταλικής κηποτεχνίας διατηρούνται κάποιοι εφαρmicroόζονται σε περιορισmicroένη κλίmicroακα επιmicroέρους επεισοδίου ενώ άλλοι εξελίσσονται και αποκτούν κλίmicroακα ένταση και λαmicroπρότητα την οποία ποτέ πριν δεν είχαν προσεγγίσει Ε410 και Ε411 Diego de Silva Veacutelasquez Las Meninas Οι Ακόλουθες 1656 Ο συνολικός πίνακας αριστερά (PD) και η λεπτοmicroέρεια του βασιλικού ζεύγους (PD) απεικονισmicroένου στον καθρέφτη του βάθους Όπως στον πίνακα έτσι και στις τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque ο κυρίαρχος microονάρχης πίσω από τα νώτα του microέσου θεατή φαίνεται να αποτελεί τον ουσιαστικό κεντρικό αποδέκτη της διαmicroόρφωσης 431 Η γεωmicroετρική οργάνωση των κατόψεων και η εφαρmicroογή της συmicromicroετρίας Η αντίληψη της γεωmicroετρικής οργάνωσης των κατόψεων για παράδειγmicroα όπως και της γλυπτικά κλαδεmicroένης φυτικής microάζας παραmicroένει και εξελίσσεται microε τέτοια έmicroφαση ώστε να περιγράφεται microε έναν χαρακτηρισmicroό απόλυτα microη φυσικό συνώνυmicroο της λεπτότατης επεξεργασίας Jardins de broderie κήποι-κεντήmicroατα θα αποκληθούν όπως ήδη έχει σηmicroειωθεί τα τmicroήmicroατα εκείνα των τοπιακών διαmicroορφώσεων τα οποία διατηρούν microια λεπτότατη και απόλυτη σχηmicroατοποίηση της φύτευσης

Σύmicroφυτη microε την αντίληψη της γεωmicroετρικής οργάνωσης παραmicroένει η αντίληψη της συmicromicroετρίας που εφαρmicroόζεται και σε επιmicroέρους τmicroήmicroατα στους κήπους-κεντήmicroατα ή στα επιmicroέρους πλατώmicroατα στις δεξαmicroενές και τις διαmicroορφώσεις του νερού στη διάταξη των chacircteaux και των άλλων κτηριακών κατασκευών που εντάσσονται στη σύνθεση του τοπίου

261 Ενδεικτικά τις Βερσαλλίες για τον Louis XIV το Chantilly για τον θείο του microονάρχη τον Grand Condeacute το Vaux-le-Vicomte για τον Nicolas Fouquet και τις διαmicroορφώσεις στο Chacircteau de Sceaux για τον αντίπαλο και διάδοχο του Fouquet τον Jean Baptiste Colbert Αλλά ο τοπιακός σχεδιασmicroός εκ microέρους του Le Nocirctre επεκτείνεται και πέρα από τα γαλλικά σύνορα Πρβλ αναφορές στη συνέχεια

Στις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque όmicroως πολύ περισσότερο από όσο στις διαmicroορφώσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού οι επιmicroέρους συmicromicroετρικές οργανώσεις των τmicroηmicroάτων της σύνθεση υποβάλλονται σε microια ενιαία κεντρικά οργανωmicroένη συmicromicroετρική διάταξη αποφασισmicroένη να καθορίσει την microεγαλοπρέπεια του κεντρικού συνθετικού άξονα και τη σχέση της όρασης του παρατηρητή microε απώτατα σηmicroεία θέας

Η αmicroεσότερη και σηmicroαντικότερη ταυτόχρονα παρατήρηση για την περιγραφή αυτών των διατάξεων αναφέρεται στην ισχύ και στο εξαιρετικά microεγάλο microήκος που αποκτά αυτός ο κεντρικός άξονας συγκριτικά microε τις διαmicroορφώσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού Μήκος το οποίο όπως υποδεικνύουν οι microελετητές τείνει να διαφύγει από την πεπερασmicroένη αντίληψη καθώς χάνεται στον ορίζοντα σκοπεύοντας προς το άπειρο Ακολουθώντας προηγούmicroενο σχόλιο της διερεύνησης πρέπει να επαναλάβουmicroε πως ο υποθετικός παρατηρητής δεν microπορεί να περιοριστεί στην πεπερασmicroένη συνθήκη του κοινού περιπατητή επισκέπτη Αντιστοιχεί microάλλον στο Υποκείmicroενο του ελέγχοντος λόγου ή έστω του κυρίαρχου microονάρχη ο οποίος πίσω από τα νώτα του ταπεινού σηmicroερινού θεατή εξακολουθεί να αποτελεί όπως και στην περίπτωση των Ακολούθων της Πριγκίπισσας262 τον ουσιαστικό κεντρικό αποδέκτη της τοπιακής διαmicroόρφωσης 432 Ο εγκλεισmicroός των τοπιακών διαmicroορφώσεων Στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα η συνήθεια των ιταλικών κηποτεχνηmicroένων περίκλειστων χώρων των τοπιακών stanze διατηρείται αποσπασmicroατικά αλλά η κύρια συνθετική πρακτική είναι αυτή της εκτεταmicroένης ακολουθίας χώρων ανοικτών microεταξύ τους οι οποίοι αναπτύσσονται γραmicromicroικά κατά τρόπο αξονικό τονίζοντας την επιβολή της microεγάλης κλίmicroακας των διαmicroορφώσεων πάνω στη ανθρώπινη διάσταση Ένας άλλος εγκλεισmicroός εmicroφανίζεται όmicroως πολύ microεγαλύτερης κλίmicroακας προκειmicroένου να ορίσει πλευρικά το ενιαίο συνθετικό σύνολο έτσι ώστε η έmicroφαση του κατά microήκος άξονα και της κεντρικής ως προς αυτόν συmicromicroετρίας να επιτείνεται Ο εγκλεισmicroός αυτός microπορεί να επιτυγχάνεται όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte microε την ευφυή ερmicroηνεία του αρχικού αναγλύφου του εδάφους και την αναπροσαρmicroογή του microε χωmicroατουργικές εργασίες Αλλά πραγmicroατοποιείται επίσης χάρις στην πλαισίωση microε πυκνότατη φύτευση είτε αυτή παράγεται microε ενίσχυση της προϋπάρχουσας όπως πάλι στην περίπτωση του Vaux le Vicomte είτε microε την εξ αρχής φύτευση όπως στην περίπτωση των Βερσαλλιών

Στα περισσότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα η σύνθεση των microικρών σχετικά τοπιακών διαmicroορφώσεων είναι στις περισσότερες περιπτώσεις ανοικτή στρέφεται προς έναν πολύ microεγαλύτερο περιβάλλοντα χώρο Ο χώρος αυτός ως ζωντανό σύνολο σχέσεων πέρα από την έπαυλη και τους κήπους της όπως στα παραδείγmicroατα γύρω από τη Φλωρεντία εντάσσεται στην τοπιακή ερmicroηνεία microέσω του επιλεγmicroένου τρόπου θέασης Μέσω της από απόσταση δηλαδή επιλεγmicroένης οπτικής συσχέτισης η οποία αναφέρεται στο περιβάλλον σύνολο όπως αυτό υπάρχει πέρα από τη διαmicroόρφωση περιλαmicroβάνοντας βέβαια φυσικά ή κατασκευασmicroένα σηmicroεία αναφοράς Στα παραδείγmicroατα του Baroque αντίθετα οι τοπιακές διαmicroορφώσεις αποφασίζουν να καταστούν microε έmicroφαση αυτοαναφορικές όπως microόλις προηγούmicroενα σηmicroειώθηκε Επιλέγουν αντί για τη σκηνογραφική ενσωmicroάτωση στο περιβάλλον τοπιακό υπόβαθρο την εφαρmicroογή microιας αποσπασmicroένης από το εξωτερικό περιβάλλον σκηνογραφικής συγκρότησης η οποία να εξασφαλίζει τον πλήρη εσωτερικό έλεγχο Έτσι στο Vaux le Vicomte η συνολικότερη αντίληψη της σύνθεσης από τη νότια όψη του πύργου υποτάσσεται σε microια κεντρική γραmicromicroική στόχευση που αναφέρεται microε έmicroφαση σε έναν κύριο τρόπο θέασης προς το βάθος της διαmicroόρφωσης και τον ουρανό Στις Βερσαλλίες πάλι η θέα των κήπων από τον εξώστη του πρώτου ορόφου του ανακτόρου δεν επιτρέπει καν τη συνολική επισκόπηση της αλληλουχίας των διαmicroορφώσεων αλλά υποχρεώνει σε τmicroηmicroατικές διαδοχικές προσεγγίσεις καθορισmicroένες από την αξονική πάντα οργάνωση Τόσο στην πρώτη όσο και στη δεύτερη περίπτωση πύργος και ανάκτορα συνιστούν το

262 Στον πίνακα του Veacutelazquez Las Meninas Βλ και προηγούmicroενα

ενδιάmicroεσο αρχιτεκτονικό στοιχείο microέσω του οποίου διέρχεται ο επισκέπτης προκειmicroένου να ελεγχθεί η κίνηση και η εποπτεία του χώρου

Στους προηγούmicroενους χειρισmicroούς εγκλεισmicroού η νεότερη θεωρητική διερεύνηση προσθέτει microια επιπλέον συνθήκη αυτήν η οποία πραγmicroατοποιείται όταν microια επιφάνεια κάmicroπτεται Ο Gilles Deleuze ερευνώντας την περίοδο του Baroque επιmicroένει όπως θα αναλυθεί εκτενέστερα στην συνέχεια στον προσδιορισmicroό των laquoσηmicroείων καmicroπήςraquo τα οποία microπορούν να επιτείνουν την εσωστρέφεια microορφικών σχηmicroατισmicroών263 Ο Deleuze δεν αναφέρεται βέβαια σε τοπιακές διαmicroορφώσεις Εντούτοις οι τοπιοτεχνήσεις της εποχής που εξετάζει επισηmicroαίνουν άλλοι ερευνητές επιmicroένουν να laquoκάmicroπτονταιraquo προς το εσωτερικό τους συνήθως microε τρόπο άδηλο ελέγχοντας την κίνηση και την όραση του περιπατητή 433 Οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque ως γιγαντιαίες σκηνογραφικές κατασκευές

Ε412 Η αmicroφιθεατρική διαmicroόρφωση των κήπων Boboli στο Oltrarno στην Φλωρεντία Αναπαράσταση του 18ου αιώνα (PD) Έχει ήδη υποδειχθεί πως οι τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque είναι συνήθως εξαιρετικά microεγαλύτερες από αυτές της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού ενώ επιπλέον εmicroφανίζονται microε έmicroφαση αυτοαναφορικές σε σχέση microε τις προηγούmicroενες και συγκροτηmicroένες σκηνογραφικά microε τρόπο που επιτείνει την αυτοαναφορική στραmicromicroένη προς το εσωτερικά σύνθεσή τους

Η χρήση ορολογίας συναφούς microε το θέατρο για την περιγραφή των τοπιακών διαmicroορφώσεων του 17ου αιώνα δεν είναι βέβαια microεταφορική Οι δηmicroιουργοί τους όπως και οι βασιλικές αυλές αντιmicroετώπιζαν αυτούς τους χώρους ως το πολιτικό και πολιτιστικό θέατρο όπου η καθηmicroερινότητά τους έπρεπε να υποδυθεί

263 Για την έντεχνη κάmicroψη των microορφωmicroάτων προς το εσωτερικό τους η οποία προσδιορίζεται από τα σηmicroεία καmicroπής όπως την εξετάζει ο Gilles Deleuze στο έργο του Le Pli Η Πτύχωση αλλά και για τη δυνατότητα συσχετισmicroού αυτής της θεώρησης microε τη συνθήκη συνθετικού εγκλεισmicroού του γαλλικού κήπου της εποχής του Baroque βλ αναλυτικότερο σχολιασmicroό στη συνέχεια

ρόλους συγκεκριmicroένης συmicroπεριφοράς και να ενσωmicroατωθεί σε τελετές και εορταστικά σχήmicroατα σκηνοθετηmicroένα από εξειδικευmicroένους τελετάρχες που συνεργάζονται στενά microε δραmicroατουργούς και ηθοποιούς264 Έτσι τα κτήρια και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου αποβαίνουν το microόνιmicroο σκηνικό πλαίσιο το οποίο υποδέχεται τις επιmicroέρους δράσεις ή τα συνολικότερα τελετουργικά εορταστικά και θεατρικά σχήmicroατα Επιτρέπει σε αυτές τις πολυποίκιλες δράσεις να αναπτυχθούν και επιτείνει τη microεγαλοπρέπειά τους Με ειδικότερο τρόπο αποτελεί συνηθισmicroένη πρακτική στις αρχές ιδιαίτερα της περιόδου που εξετάζεται να προσθέτουν πραγmicroατικά σκηνικά στο χώρο των κήπων όπως για παράδειγmicroα στο καταληκτικό σηmicroείο του κεντρικού συνθετικού άξονα ώστε η όραση να εκτείνεται προοπτικά παραmicroένοντας εντούτοις εγκλωβισmicroένη στο ελεγχόmicroενο εσωτερικό της τοπιακής διαmicroόρφωσης

Ε413 Οι κήποι του Chantilly ως θεατρικός χώρος που αποκαλύπτεται στην ελέγχουσα όραση του Βασιλιά-Ήλιου Από την εντυπωσιακή για την ιστορική της αληθοφάνεια κινηmicroατογραφική ταινία Franccedilois Vatel του Roland Joffeacute (2000 ndash του συγγραφέα)

laquoΣτα microέσα του 17ου αιώνα δηmicroοσιεύονται δυο γαλλικές πραγmicroατείες για την τέχνη των κήπωνraquo σηmicroειώνουν οι Steenbergen και Reh265 Η πρώτη που έχει τον τίτλο laquo΄Le jardin de plaisir΄ (΄Ο Κήπος Της Χαράς΄) στα 1651 ήταν γραmicromicroένη από τον Andreacute Molletraquo Η δεύτερη που αποδίδεται στον πατέρα του τον Claude Mollet αρχικηπουρό του βασιλιά έχει τον τίτλο laquo΄Theacuteacirctre des plans et jardinages΄ (΄Θέατρο σχεδίων και κηπουρική΄) δηmicroοσιεύεται το 1652 microετά τον θάνατό του και είναι αφιερωmicroένη στον Andreacute Le Nocirctreraquo

Η σκηνογραφία που επιβάλλεται εντέλει στην τοπιακή θεώρηση του Baroque είναι αυτή microιας ελεγκτικής θέασης κατά το δυνατόν συνολικής όπου η διαδοχή των επιmicroέρους τmicroηmicroάτων οδηγεί βαθmicroιαία στην αποθέωση της πολιτιστικής microεγαλοπρέπειας στην κατrsquo ουσίαν αποθέωση του βασιλικού microεγαλείου του microονάρχη ο οποίος απευθύνεται στη σκηνή από το σηmicroείο του κεντρικού laquoθεωρείουraquo του διευρυmicroένου αυτού θεάτρου από τη θέση του κεντρικού σηmicroείου θέας Η σκηνικότητα των Ιταλικών επαύλεων εmicroφανίζει σε κάποιες περιπτώσεις ανάλογη διάθεση Ποτέ όmicroως microε αυτήν την ένταση και την εmicromicroονή του συνολικού εγκλεισmicroού στο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο τοπιακό τέχνηmicroα Στην παλλαδιανή άλλωστε εκδοχή της Villa Rotonda η πρόσβαση προς το τοπίο microολονότι κεντρική κατά τις εξόδους από την έπαυλη εmicroφανίζεται ως περίπου ισότιmicroη πολλαπλότητα θέασης προς ένα περιβάλλον φυσικό 266

264 Ο Μολιέρος όπως σηmicroειώνεται στη συνέχεια συmicromicroετέχει στις εορτές των εγκαινίων του Veaux le Vicomte παρουσιάζοντας στους χώρους των διαmicroορφώσεων ένα νέο θεατρικό έργο του ενώ τρία από τα γνωστά έργα του παρουσιάζονται για πρώτη φορά στους χώρους των Βερσαλλιών Πρβλ P-A Laplaude The Gardens of Versailles Λονδίνο 1995 σσ 21-31 Πρόκειται για τα έργα Les Facirccheux Tartuffe και Le Mariage Forceacute 265 Πρβλ C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 145 266 Είναι χαρακτηριστική στην εκδοχή της Villa Rotonda η έλλειψη του συγκροτηmicroένου συνοδευτικού κήπου ο οποίος στις περισσότερες περιπτώσεις τοπιακών διαmicroορφώσεων της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού συmicroπληρώνει ως ενδιάmicroεσος τη σχέση ανάmicroεσα στο κτήριο και στο περιβάλλον τοπίο

434 Η κεντρική παρουσία του ηγεmicroόνα χαρακτηριστική των τοπιακών απόψεων του 17ου αιώνα Γεωmicroετρική οργάνωση και τονισmicroός των συmicromicroετρικών διατάξεων εγκλεισmicroός των διαmicroορφώσεων σκηνογραφικός επαναπροσδιορισmicroός του εσωτερικού τους χώρου όλες αυτές οι συνθήκες τοπιακής οργάνωσης σκοπό έχουν να ενισχύσουν τον έλεγχο του τοπίου από την κυρίαρχη κεντρική θέση όρασης Σκοπό έχουν να επιβάλλουν microια συγκεκριmicroένη άποψη ηγεmicroονικού ελέγχου η οποία υπερβαίνει κατά πολύ τα παλαιότερα συγγενή αναγεννησιακά παραδείγmicroατα Επιπλέον διαφοροποιείται ριζικά από τα τοπιακά ήθη τα οποία εισηγείται ήδη από την περίοδο του 17ου αιώνα η εν πολλοίς φυσιοκρατική περιγραφική ολλανδική ζωγραφική τοπίου267

Αλλά η εντονότερη αντίθεση προς την κεντροθετηmicroένη αυτή αντίληψη αναφέρεται microάλλον στη ριζική διαφορά της από τη νεωτερική προσέγγιση Στην εmicroπειρία των δυο τελευταίων αιώνων η γεωmicroετρική κανονικότητα τείνει microε microεγαλύτερη ή microικρότερη αποφασιστικότητα να παραγκωνιστεί σε όφελος της ελευθερίας της όρασης και ακόmicroη περισσότερο σε όφελος της ελευθερίας της κίνησης microέσα στο τοπίο Στα ακραία νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα το τοπίο δεν κατασκευάζεται ούτε παρίσταται πλέον ως υπόβαθρο επιβεβληmicroένων κινήσεων αλλά αντιmicroετωπίζεται ως πεδίο εκδήλωσης microιας αυτεξούσιας και εποmicroένως συχνά απρόβλεπτης δυναmicroικής Ο περιπατητής εmicroφανίζεται έτοιmicroος να αποδεχθεί τη βύθισή του σε ένα σαγηνευτικό και πιθανόν επίφοβο τοπιακό υποδοχέα microε τον ίδιο περίπου τρόπο microε τον οποίο το κοινό της ζωγραφικής του ύστερου Ροmicroαντισmicroού αποδέχτηκε τους νεφελώδεις πίνακες του William Turner Στους πίνακες αυτούς η εmicromicroονή στο φυσικό υπόβαθρο εντείνεται Όχι απλά γιατί τα πρόσωπα υποβαθmicroίζονται ή απουσιάζουν αλλά πολύ περισσότερο γιατί η δυναmicroική απόδοση φυσικών διεργασιών στα όρια της αφαίρεσης θέτει υπό αίρεση τη στατική θεώρηση άρα και τον κεντρικό πολιτιστικό έλεγχο του θέmicroατος

Η αγωνία αυτής της φυγόκεντρης τοπιακής θεώρησης γίνεται ίσως σαφέστερη σε παλαιότερες microεταβατικές παραστατικές προσεγγίσεις στους πίνακες του πρώιmicroου Ροmicroαντισmicroού Στο εικαστικό εγχείρηmicroα του Eugegravene Delacroix στην περιγραφή του για την Καταστροφή της Χίου για παράδειγmicroα ή στο ακόmicroη παλαιότερο πίνακα του Antoine-Jean Gros στην περιγραφή του Πεδίου της microάχης του Eylau Σε παραστάσεις δηλαδή όπου τα σώmicroατα εmicromicroένουν αλλά η σύνθεση επιχειρεί να διαφύγει πλευρικά συνεχίζοντας την παρουσία της έξω από τα πλάγια όρια του πίνακα Υποδεικνύοντας δηλαδή το συνεχιζόmicroενο εύρος του τοπίου ως τον απόλυτο τελικό φορέα της δυναmicroικής εικονιστικής δράσης

Τα τοπιακά ήθη του γαλλικού Baroque τα πρότυπα δηλαδή της οργάνωσης των κήπων όπως αυτά εmicroφανίζονται στη γαλλική ιδιαίτερα επικράτεια χαρακτηρίζονται από την κεντρική συνθήκη ελέγχου η οποία πρέπει να οριστεί ως το βασικό στοιχείο της αντίθεσής τους προς τις νεότερες ροmicroαντικές και νεωτερικές προσεγγίσεις

Με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο στη γαλλική εικονογραφία του 17ου αιώνα ζωγράφοι όπως ο Adam Frans van der Meulen268 περιγράφουν στους πίνακες τους εκτεταmicroένα τοπία microε χειρισmicroούς που θυmicroίζουν τη ζωγραφική τοπιογραφία των Κάτω Χωρών269 Αλλά οι πίνακες δεν είναι θεmicroατικά τοπιογραφικοί κατά κύριο λόγο Στο κέντρο του πίνακα έφιππη κυρίαρχη η Υψηλότης του ο στρατηλάτης microονάρχης στρέφεται υπεροπτικά προς τον θεατή υποχρεώνοντας αβίαστα το άλογό του να ανυψωθεί σε στάση dressage Η κυριαρχία πάνω στο υπέροχο ζώο που η φυσική του δύναmicroη έχει microετατραπεί microε τη συνεχή εκγύmicroναση πρώτα σε πολεmicroικό όπλο και στη συνέχεια σε ελεγχόmicroενο αισθητικά πρότυπο τονίζει σε πρώτο επίπεδο αυτό που επαναλαmicroβάνεται στο βάθος του πίνακα Επαναλαmicroβάνει δηλαδή και τονίζει την κυριαρχία πάνω στον τόπο

267 Για τη ριζική αυτή διαφορά βλ επόmicroενο κεφάλαιο Η Alpers στηρίζει την εξέταση ανάλογων αντιθέσεων στην αντίθεση ανάmicroεσα στην laquoαφηγηmicroατικήraquo αναγεννησιακής καταγωγής τάση και στην laquoπεριγραφικήraquo τάση που γεννιέται στις Κάτω Χώρες εξετάζοντας βέβαια τη διαφορά που προκύπτει στο πεδίο της ζωγραφικής Η διερεύνηση που ακολουθεί επιχειρεί να υποκαταστήσει το δεύτερο microέρος του αντιθετικού ζεύγους microε την αποδοχή του φυσικού τοπίου και την ανάπτυξη φυσικότροπων τάσεων διαmicroόρφωσης όπως αυτές που συναντούmicroε στην αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου του 18ου αιώνα Τις τάσεις αυτές εισηγείται άmicroεσα όπως υποδεικνύεται από την ιστορική ακολουθία των όρων που περιγράφουν στις ευρωπαϊκές γλώσσες το τοπίο η ολλανδική ζωγραφική τοπίου του 17ου αιώνα Πρβλ S Alpers The Art of Describing Dutch Art in the Seventeenth Century Λονδίνο 1989 268 Ή Adam Franz van der Meulen 269 Ο Meulen εξάλλου ήταν φλαmicroανδικής καταγωγής στην υπηρεσία όmicroως του Louis XIV

στο τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων που περιγράφεται ζωγραφικά ως τοπίο microάχης ή πολιορκίας ως το τοπίο της ισχύος και του ελέγχου εντέλει Ε414 Επάνω Adam Frans van der Meulen Louis XIV at the siege of Besancon O Λουδοβίκος XIV στην πολιορκία της Besanccedilon (1674 ndash Μουσείο Ermitage PD) - και κάτω Ε415 Diego Rodriguez de Silva Velaacutezquez El Conde duque de Olivares a caballo Ο Κόmicroης-Δούκας του Olivares έφιππος (1634 - Museo del Prado Μαδρίτη PD) Στους δυο πίνακες περιγράφεται η κυριαρχία πάνω στο άλογο στην εκγυmicroνασmicroένη φύση που ανορθώνεται αβίαστα Αλλά περιγράφεται επίσης η κυριαρχία πάνω στον φυσικό τόπο που microετατρέπεται σε τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων Η συσχέτιση microε το ελέγχον Υποκείmicroενο είναι στους προηγούmicroενους πίνακες κεντρική εmicroφανώς απεικονισmicroένη microάλιστα Λιγότερο επιβλητική εντούτοις από την σηmicroαίνουσα απόκρυψή του όπως αυτή υποδηλώνεται στις επίσης θριαmicroβικές χωρικά πραγmicroατοποιηmicroένες διαmicroορφώσεις των τοπίων της εποχής Στις πραγmicroατοποιηmicroένες αυτές διαmicroορφώσεις το πραγmicroατικό microέγεθος των επεmicroβάσεων ο πλούτος και η κρισιmicroότητα των κατασκευών όσο και η εκφραστική τους περιπλοκότητα αποτελούν την εποπτικά ισχυρότερη δήλωση πολιτικής και πολιτιστικής ισχύος Αυτή συγκεφαλαιώνει όλες τις άλλες επιmicroέρους

ηγεmicroονικές υποδείξεις της έκφρασης των κοινωνιών Με τόσο ισχυρό microάλιστα τρόπο ώστε η microετακίνηση του πολιτικού και οικονοmicroικού ελέγχου στον ευρωπαϊκό χώρο να υπονοεί και την αντίστοιχη microεταβολή στα κέντρα παραγωγής τοπιακών προτύπων270 435 Οι προοπτικοί κανόνες και η προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης

laquoΜπορεί έτσι να φτιάξει κάποιος τις σκιές σε έναν κήπο ώστε να αναπαριστούν microορφές διάφορες όπως microορφές δέντρων ή άλλων πραγmicroάτων Επίσης να κλαδέψει τους φράχτες των θάmicroνων ώστε microε microια συγκεκριmicroένη προοπτική αυτοί να αναπαριστούν κάποιες microορφέςraquo περιγράφει ο Reneacute Descartes271 σε microια παράγραφο χαρακτηριστική για τις συνήθειες και τους κηποτεχνικούς χειρισmicroούς της εποχής του

Έχει ήδη περιγραφεί η εφαρmicroογή της προοπτικής ως σηmicroαντικής εκφραστικής επινόησης της Αναγέννησης Έχει περιγραφεί ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως εικονιστική συνθήκη την απόδοση του τοπιακού βάθους στη ζωγραφική της περιόδου Επίσης ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως συνθήκη οργάνωσης των διαmicroορφώσεων του τοπίου τη συσχέτισή τους microε τον περιβάλλοντα χώρο και τη σκηνογραφική ένταξή τους σε αυτόν272 Στους κήπους του Baroque η χρήση της προοπτικής εξακολουθεί να αποτελεί κεντρικό εκφραστικό τρόπο της εσωτερικά συγκροτηmicroένης σκηνικής οργάνωσης Αλλά η χρήση της αποδίδοντας πλήρως τη λειτουργία των σκηνογραφικών τεχνασmicroάτων σκοπό έχει να επιτείνει την εσωτερική αυτοαναφορική ιδιαιτερότητα της τοπιακής διαmicroόρφωσης Να σύρει την αντίληψη προς την εσωτερική συνθήκη συmicroπύκνωσης η οποία επιχειρεί microε όσο το δυνατόν πειστικότερο τρόπο να επιβάλει την προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης Αν η σύγχρονη πολιτική σκέψη έχει περιγράψει την ιδεολογία ως σύστηmicroα παραστάσεων τις οποίες διαθέτει microια κοινωνία για τους όρους ζωής της παραστάσεων εν microέρει πραγmicroατικών και εν microέρει πλασmicroατικών273 στις διαmicroορφώσεις της τοπιακής σκηνογραφίας του Baroque ανακαλύπτουmicroε ιδιαίτερα πειστικά παραδείγmicroατα πλασmicroατικής ιδεολογικής κατασκευής Συγκροτηmicroένης όχι microόνο ως σύστηmicroα πολιτιστικών σχέσεων οι οποίες υποβαστάζουν microια πολιτική εξουσία αλλά και ως σύστηmicroα πραγmicroατικών διαmicroορφώσεων Πραγmicroατικών Όχι ακριβώς χειροπιαστών microε την έννοια της χειροπιαστής απτής υλικότητας Η οιονεί πραγmicroατικότητα του γαλλικού κήπου ολοκληρώνεται ως οπτική εικόνα προορισmicroένη να εξαπατήσει τον παρατηρητή ως προς την κατασκευαστική πραγmicroατικότητα του τοπίου Επιβάλει συνειδητά την οφθαλmicroαπάτη ως την τελική συνθήκη ολοκλήρωσης της αντίληψης του χώρου ndash συνειδητά για τον δηmicroιουργό της βεβαίως γιατί για τον ανυποψίαστο παρατηρητή οι χειρισmicroοί προοπτικής παρέmicroβασης στο τοπίο παραmicroένουν κρυφοί

Στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte όπως περιγράφεται αναλυτικότερα στη συνέχεια της διερεύνησης η προσπάθεια του σχεδιασmicroού είναι να παραγάγει microια πλασmicroατική συνθήκη προσέγγισης των απώτερων τmicroηmicroάτων της σύνθεσης microια πλασmicroατική συνθήκη laquoτηλεσκοπίουraquo274

Η προσπάθεια επιτελείται microε τη χρήση αυτού που microπορεί να περιγραφεί ως laquoπροοπτική υστέρησηraquo laquoperspective retardeacuteeraquo και η οποία microπορεί να εξηγηθεί microε

270 Η παρατήρηση υποδεικνύει πως η κυριαρχία των τοπιακών παραδειγmicroάτων ακολουθεί την microεταβολή των όρων της πολιτικής και οικονοmicroικής κυριαρχίας στον Ευρωπαϊκό χώρο Από την Ιταλία στην Γαλλία και τελικά στη Βρετανία 271 C Santini στο προηγούmicroενο σ 30 Κατά τη Santini το απόσπασmicroα προέρχεται από τους Cogitationes privatae και αντιστοιχεί σε αποσπάσmicroατα τα οποία αναφέρονται από τον Leibniz 272 Πρβλ προηγούmicroενο Κεφάλαιο Γ 273 Η χαρακτηριστικότερη ίσως διατύπωση αυτού του πλέγmicroατος σχέσεων οφείλεται στον Louis Althusser Σύmicroφωνα microε αυτόν laquoη ιδεολογία είναι lsquoπαράστασηrsquo της φανταστικής σχέσης του ατόmicroου microε τις πραγmicroατικές συνθήκες ύπαρξής τουraquo Πρβλ Λ Αλτουσέρ Θέσεις ειδικότερα laquoΙδεολογία και Ιδεολογικοί Μηχανισmicroοί του Κράτουςraquo Αθήνα 1977 σ 99 Πρβλ επίσης του ιδίου Για τον Μαρξ ειδικότερα σχόλια στο laquoΜαρξισmicroός και Ανθρωπισmicroόςraquo Αθήνα 1978 σσ 232-233 274 laquoΟ κύριος του κτήmicroατος όχι microόνο έβλεπε τον lsquoάπειροrsquo χώρο αλλά επίσης τον διατηρούσε υπό έλεγχο Στον πύργο βρίσκονταν στον προσοφθάλmicroιο φακό ενός τηλεσκοπίου που ήταν φτιαγmicroένο από το ίδιο το τοπίο και microε το οποίο microπορούσε να φέρει τον άπειρο χώρο κοντά στο microάτι του στο άγγιγmicroά τουraquo C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 177

απλουστευmicroένη διατύπωση ως η διεργασία αναλογικής αύξησης των διαστάσεων κατά την αποmicroάκρυνση από το σηmicroείο όρασης ώστε να αναιρεθεί η προοπτική σmicroίκρυνση

Με εκτενέστερη παρουσίαση η προηγούmicroενη χρήση των προοπτικών κανόνων υποδεικνύει την ευρύτερη περιοχή της laquoπροοπτικής αναmicroόρφωσηςraquo275 Αν η συmicroβατική θεώρηση της προοπτικής περιγράφει πως τα περισσότερο αποmicroακρυσmicroένα αντικείmicroενα ίσης διάστασης εmicroφανίζονται ως microικρότερα τότε η ζωγραφική ή η κατασκευαστική παρουσίασή τους microε παραmicroορφώσεις ακριβώς αντίθετες από αυτές που υποθέτει η συmicroβατική προοπτική θα εξασφάλιζε το απαραmicroόρφωτο της τελικής όρασης ανατρέποντας τη συνήθη αντίληψη βάθους εφόσον βέβαια το σηmicroείο όρασης παρέmicroενε σταθερό

Με microια πραγmicroατιστική βάση θεώρησης πρόκειται για την τεχνητή επιβολή της νοητικής εικόνας πάνω στην υλική έκταση του φυσικού ή microε διαφορετική διατύπωση για την επιβολή του ορατού επί της χωρικότητας και της υλικότητας276 Αν υποθετικά περιγράφαmicroε ένα ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατατετmicroηmicroένο σε έναν ορθοκανονικό κάναβο και το θεωρήσουmicroε προοπτικά τότε η προοπτική εικόνα του ορθογωνίου αντιστοιχεί σε ένα τραπέζιο ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo στο οποίο η απώτερη παράλληλη προς τον παρατηρητή πλευρά ΑrsquoΒrsquo είναι microικρότερη από την πλησιέστερη ΓrsquoΔrsquo Οι πλάγιες πλευρές ΑrsquoΔrsquo και ΒrsquoΓrsquo συγκλίνουν προς την ΑrsquoΒrsquo ενώ οι εσωτερικές χαράξεις σε ίσα microεταξύ τους διαστήmicroατα σχεδιάζονται παράλληλες προς την κεφαλή και τη βάση του τραπεζίου πλησιάζοντας τόσο περισσότερο η microια την άλλη όσο περισσότερο αποmicroακρύνονται από τον παρατηρητή Ας αντιστρέψουmicroε την κατασκευή Έστω πως το ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατασκευάζεται ως τραπέζιο microε σχήmicroα αντίστροφο προς την προοπτικά παραmicroορφωmicroένη εικόνα ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo Το νέο τραπέζιο ΑrsquorsquoΒrsquorsquoΓrsquorsquoΔrsquorsquo έχει την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo ως τη microεγαλύτερη πλευρά του και τη ΓrsquorsquoΔrsquorsquo ως την microικρότερη Οι ενδιάmicroεσες παράλληλες δεν προσεγγίζουν αλλά αποmicroακρύνονται αναλογικά όσο πλησιάζουν την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo Τότε η ανεστραmicromicroένη αυτή κατασκευή δίνει ένα σηmicroείο φυγής προς την πλευρά του παρατηρητή Κοιτώντας την παραmicroορφωmicroένη κατασκευή του τραπεζίου έχουmicroε σε κάποιο σηmicroείο τοmicroής της οπτικής δέσmicroης ένα φανταστικό είδωλο που αντιστοιχεί όmicroως σε ένα κανονικό ορθογώνιο Με το σηmicroείο όρασης υψηλότερα από το έδαφος το ορθογώνιο αυτό θα εmicroφανίζονταν να στρέφεται ως προς την πλησιέστερη προς τον παρατηρητή βάση του και να υψώνεται προς τα επάνω

Σε ένα φανταστικό επίπεδο τοmicroής εποmicroένως κάπου ανάmicroεσα στον εξωτερικό φυσικό κόσmicroο της έκτασης του res extensa και στον εσωτερικό του res cogitans της νόησης πραγmicroατοποιείται κατ΄ αναλογίαν προς την καρτεσιανή λειτουργία του καρτεσιανού αδένα του κωναρίου η αναγωγή του εκτεινόmicroενου φυσικού πράγmicroατος σε ένα σύστηmicroα νοητικά επιβεβληmicroένης κανονικότητας Η αναγωγή αυτή συντελείται microέσω της laquoπαρά φύσινraquo παρέmicroβασης στη φυσική βιολογική οπτική πρόσληψη εξηγώντας microε σαφήνεια πως η παράσταση περιλαmicroβάνεται στο πεδίο των πολιτιστικών κατασκευών και πως συνιστά βασικό microέσο ελέγχου του τοπίου βασικό microέσο υποβολής του στην τάξη των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών σχηmicroάτων και των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών συmicroβόλων και σηmicroασιών Αν ακολουθήσουmicroε microάλιστα την προσέγγιση του Michel Foucault η παράσταση αποτελεί κατά την περίοδο του 17ου αιώνα το βασικό microέσο χάρις στο οποίο η υλικότητα και η χωρικότητα υποβάλλονται σε συνθήκες κανονικοποίησης και ελέγχου Είναι microάλλον παράτολmicroο microια διερεύνηση των τοπιακών διαmicroορφώσεων έστω και προσανατολισmicroένη προς συσχετίσεις πολιτιστικές να προσπαθήσει να ταυτίσει τη βασική συνθήκη συγκρότησης του καρτεσιανού δυϊσmicroού microε τη συνθήκη της ηθεληmicroένης προοπτικής ψευδαισθησιακής παραmicroόρφωσης της laquoαναmicroόρφωσηςraquo των κήπων του Baroque

275 Η laquoαναmicroόρφωσηraquo όπως επεξηγείται αναλυτικότερα στη συνέχεια αφορά microια συγκεκριmicroένη διαδικασία γεωmicroετρικής επεξεργασίας microε την οποία γίνεται δυνατός ο ψευδαισθησιακός έλεγχος των microορφών που σχεδιάζονται Μια ελεγχόmicroενη γεωmicroετρική παραmicroόρφωση επιτρέπει στον σχεδιαστή να παραγάγει το κατάλληλο οπτικό αποτέλεσmicroα από την κατάλληλη γωνία όρασης Ανάλογες τεχνικές δεν εφαρmicroόζονταν microόνο στη ζωγραφική στον περίφηmicroο πίνακα Οι Πρεσβευτές του Hans Holbein για παράδειγmicroα αλλά επίσης στις αρχιτεκτονικές και όπως εκτενώς παρουσιάζεται στη συνέχεια στις τοπιακές κατασκευές 276 Διατύπωση της κριτικής επιτροπής των Κ Μωραΐτη Δ Σεβαστάκη Σ Σταυρίδη microε αφορmicroή την παρουσίαση της διπλωmicroατικής εργασίας της Σ Σαραντοπούλου microε θέmicroα Προτάσεις για microια αρχαιολογική περιγραφή του Βοτανικού Κήπου στα πλαίσια του ΔΠΜΣ της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜ Πολυτεχνείου laquoΑρχιτεκτονική Χώρος Πολιτισmicroόςraquo Αθήνα Μάρτιος 2009

Επεξηγήσεις της αναmicroόρφωσης σε περιγραφή του 17ου αιώνα (E416 επάνω αριστερά CC) και σε διάγραmicromicroα περιγραφής της εφαρmicroογή της στον σχεδιασmicroό τοπιοτεχνικών διαmicroορφώσεων όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte (E417 κάτω αριστερά σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Μια από τις γνωστότερες εφαρmicroογές της αναmicroόρφωσης καταγράφεται στον πίνακα του Hans Holbein του Νεότερου Οι Πρεσβευτές (Ε418 επάνω δεξιά PD) όπου σε πρώτο επίπεδο εικονίζεται παραmicroορφωmicroένο ένα ανθρώπινο κρανίο Ωστόσο από ένα ορισmicroένο σηmicroείο θέασης το κρανίο γίνεται αντιληπτό microε την πραγmicroατική του microορφή (Ε419 κάτω δεξιά PD)

Εντούτοις για τη σχέση του Andreacute Le Nocirctre microε τη σκέψη του εισηγητή του ορθολογισmicroού υπάρχουν σηmicroαντικές microαρτυρίες laquoΣτο εργαστήριο του Λούβρουraquo σηmicroειώνει η Chiara Santini277 ο νέος ακόmicroη microαθητευόmicroενος κηπουρός Andreacute Le Nocirctre ως microαθητής του Simon Vouet laquoγνώριζε ότι πιο καινοτοmicroικό έφθανε να microελετηθεί στο πεδίο των ερευνών για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρου Είναι πιθανόν ποτέ να microην είχε διαβάσει τη Dioptrique του Καρτέσιου αλλά σίγουρα είχαν τεθεί υπrsquo όψιν του φιλοσόφου κάποια σχέδια για τον κήπο των Tuileries και είχε (οLe Nocirctre) την άmicroεση εmicroπειρία των πειραmicroατισmicroών του δασκάλου του (του Vouet) και των εικονογραφήσεων των έργων για την προοπτική που είχαν παραχθεί στο επιστηmicroονικό περιβάλλον το συναφές microε τη βασιλική αυλήraquo Σε αυτό το σηmicroείο οι αναφορές δεν συmicroφωνούν κατ΄ ανάγκην laquoΣτο πρώτο microισό του 20ου αιώνα κάποιοι συγγραφείς ειδικά ο Jules Guiffrey διατείνονται πως ο Le Nocirctre γνώριζε το έργο του Descartes και ερmicroηνεύουν το δικό του έργο στο φως αυτών των φιλοσοφικών-επιστηmicroονικών αποσκευών σήmicroερα αντίθετα υπάρχει η τάση εξ αιτίας της έλλειψης αποδείξεων να τηρείται microια στάση πιο επιφυλακτική που περιορίζεται να υποστηρίζει πως ο

277 Στο προηγούmicroενο σ 25

κηπουρός των Tuileries πρέπει να είχε κάποια επαφή λιγότερο ή περισσότερο άmicroεση microε το περιβάλλον του Καρτέσιουraquo278

Ακόmicroη όmicroως και αν η διερεύνηση αυτή δεν προχωρήσει στο τόλmicroηmicroα της ευθείας συσχέτισης τοπιακών εγχειρηmicroάτων και των φιλοσοφικών επιστηmicroονικών θεωρήσεων του καρτεσιανισmicroού ακόmicroη και αν η υπόδειξη συσχέτισης παραmicroείνει στο επίπεδο των γενικότερων σχέσεων οι αναλογίες εmicroφανίζονται καταδεικτικές microιας ενιαίας πολιτιστικής στάσης Στα πλαίσια της στάσης αυτής οι laquoέρευνες για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρουraquo είναι σηmicroαντικές τόσο για τη συνολική θεώρηση αυτού του πολιτισmicroού όσο και για τις τοπιακές επεmicroβάσεις που τον χαρακτηρίζουν Ακόmicroη και όταν οι ερευνητικές παρουσιάσεις δεν επεκτείνονται σε συγκρίσεις και συσχετισmicroούς τόσο φιλόδοξους όσο αυτούς του Guiffrey επιmicroένουν εντούτοις πάντοτε να αναφέρονται στις τεχνικές της αναmicroόρφωσης279 Άλλοτε περιγράφοντάς την microε γεωmicroετρικά ακριβέστερη περιγραφή και άλλοτε επιmicroένοντας στην αφανή για τον ανυποψίαστο περιπατητή λειτουργία της ως anamorphosis abscondita κρυφής αναmicroόρφωσης κατά τον Αllen S Weiss Αλλά και κτισmicroένης αναmicroόρφωσης ενσωmicroατωmicroένης συντεθειmicroένης στη νοητική και στην τοπιακή κατασκευή280 laquoAbsconditaraquo αποκεκρυmicromicroένη κρυφή σκοτεινή αλλά και προϊόν κατασκευής σύνθεσης από το λατινικό ρήmicroα laquoascondoraquo που σηmicroαίνει αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω αλλά και θεmicroελιώνω κτίζω ή συνθέτω συντάσσω281 Η υπόθεση της φαντασιακής πλασmicroατικής ατmicroόσφαιρας οφθαλmicroαπάτης που περιγράφηκε εκτενώς προηγούmicroενα εmicroφανίζεται ριζικά αντίθετη προς την απαίτηση αποκάλυψης της νεωτερικής εmicroπειριστικής αλήθειας των πραγmicroάτων όπως τίθεται για παράδειγmicroα από τη νεωτερική microοντέρνα αρχιτεκτονική Ακολουθώντας επισηmicroάνσεις καταστατικές για τη θεώρηση του Baroque συσχετίστηκε ήδη η καθολική Αντιmicroεταρρύθmicroιση και η παγίωση του Δυτικού microοναρχικού κράτους microε την προσπάθεια ελέγχου της σκέψης και της όρασης όπως και microε τους ειδικότερους συνθετικούς χειρισmicroούς οι οποίοι τελικά αποκρύβουν το κέντρο προέλευσης και τον τρόπο επιβολής αυτού του ελέγχου Στον αντίποδα πρέπει microάλλον να τοποθετηθεί η προτεσταντική ηθική απαίτηση αποκάλυψης η απαίτηση ηθικής και πραγmicroατικής διαφάνειας αυτού του κόσmicroου

Η νεωτερική προσέγγιση καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από αυτήν την ηθική στάση απαίτησης της ειλικρίνειας έως ότου σήmicroερα microια νέα σειρά σύγχρονων τεχνικών ανακαλύψεων τόσο καθοριστικών για την πολιτισmicroική εποπτεία όσο η προοπτική εισήγηση του Leon Battista Alberti στον καιρό της διατύπωσής της ή όσο η προώθηση της αναmicroόρφωσης από τον φραγκισκανό microοναχό Jean-Franccedilois Niceron ανατρέψει την πραγmicroατιστική βεβαιότητα

Η σύγχρονη αυτή ανατροπή καθορίζεται από την εκτενέστατη παραγωγή πλασmicroατικών-πραγmicroατικών παραστάσεων ο κεντρικός έλεγχος των οποίων εmicroφανίζεται ως ένας από τους σηmicroαντικότερους πολιτικούς φόβους για το microέλλον του πολιτισmicroού Ο δυϊσmicroός είναι εξίσου χαρακτηριστικός Μια εσωτερική αυτοαναφορική οιονεί πραγmicroατικότητα καθορισmicroένη από έναν πίνακα ένα matrix αρχικών λογισmicroικών κανόνων οι οποίοι εξελίσσονται αποσχισmicroένοι από τον εξωτερικό κόσmicroο που παύει να microας αφορά Ένας εσωτερικευmicroένος τόπος ορθότερα ένα εσωτερικευmicroένο πολιτισmicroικό τοπίο του οποίου επιπλέον τα βασικά χαρακτηριστικά σύνταξης microας διαφεύγουν Η αναλογία microπορεί να είναι ακόmicroη ισχυρότερη Ένα εσωτερικό τοπίο δικτυακών σχέσεων όπως και στη microη

278 Όπ σ 25 επίσης J Guiffrey Andreacute le Nostre Eacutetude critique Παρίσι 1908 Ακόmicroη Α Rostaing Lrsquo aeliguvre de Le Nocirctre Παρίσι 2000 σσ 7-10 279 Πρβλ C Santini στο προηγούmicroενο σσ 27-30 Για microια αναγωγή των αρχών της αναmicroόρφωσης στην αναγεννησιακή προοπτική βλ το κείmicroενο της Kirsti Andersen laquoThe mathematical treatment of anamorphoses from Piero della Francesca to Niceronraquo Στο History of mathematics states of the art σσ 3-28 Academic Press San Diego CA 1996 Είναι χαρακτηριστικό πως ο κύριος θεωρητικός εισηγητής της αναmicroόρφωσης ο φραγκισκανός microοναχός πατέρας Jean-Franccedilois Niceron αναφέρεται σε αυτήν microιλώντας για τεχνητή microαγεία laquomagia artificialisraquo ενώ τα συγγράmicromicroατά του φέρουν ανάλογα ονόmicroατα Η έκδοσή του του 1640 τιτλοφορείται Perspective curieuse Παράδοξη προοπτική Aυτή του 1646 έχει τον τίτλο Οπτικός Θαυmicroατουργός Thaumaturgus opticus Ανάλογους τίτλους χρησιmicroοποίησε στις εκδόσεις του και ο σύγχρονος microελετητής της αναmicroόρφωσης Jurgis Baltrusaitis 280 Α S Weiss στο προηγούmicroενο σσ 43-66 281 Abscondo λατινικό ρήmicroα σύνθετο από τις λέξεις ab(s) + condo (=con+do) lsquoΟπου Ab= από con=συν do= δίδωmicroι Έτσι condo microπορεί να σηmicroαίνει 1- ιδρύω θεmicroελιώ κτίζω ή 2 ndash συντίθηmicroι συντάσσω συγγράφω ή 3 ndash κατατίθηmicroι αποτίθηmicroι ταmicroιεύω διαφυλάττω ή 4 ndash αποτίθηmicroι κρύπτω κατακρύπτω αποκρύπτω Ascondo = αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω Absconditus = αποκεκρυmicromicroένος απόκρυφος σκοτεινός ασαφής Πρβλ Ε Τσακαλώτου Λεξικό Ελληνο-λατινικό Αθήνα 1988

πραγmicroατοποιηmicroένη υπόθεση microιας εκτενώς εφαρmicroοσmicroένης πολεοδοmicroίας του Baroque Ένα δικτυακό τοπίο το οποίο εγκαταλείπει εντούτοις έναν εκτός του ηλεκτρονικού πολιτισmicroού χώρο

Στην καταληκτική παράγραφο ενός σύγχρονου διηγήmicroατος επιστηmicroονικής φαντασίας στην αφήγηση του Νευροmicroάντη282 ο κύριος microυθιστορηmicroατικός ήρωας του έργου αναρωτιέται αν υπάρχει πραγmicroατικά αυτός ο ίδιος ως πρόσωπο ανεξάρτητο από τον ψευδαισθησιακό δικτυακό laquoτοπίοraquo

Με κάθε δυνατή επιφύλαξη για το θεmicroιτό των συγκρίσεων microπορούmicroε να ανακαλέσουmicroε από τον χώρο των ιστορικών microυθευmicroάτων την παροιmicroιώδη φράση που περιγράφει τη σύγχυση ανάmicroεσα σε microια εσωτερικά προσανατολισmicroένη κατασκευασmicroένη πραγmicroατικότητα και στην εξωτερική πραγmicroατικότητα του υπόλοιπου κοινωνικού πεδίου Στο καταληκτικό laquoκεφάλαιοraquo της γαλλικής microοναρχικής ισχύος ενώ ο αγγλικός Εmicroπειρισmicroός και ο γαλλικός Διαφωτισmicroός έχουν ήδη πολλαπλά αναπτύξει τα επιχειρήmicroατά τους και οι κινήσεις της πολιτικής ανατροπής διογκώνονται η Μαρία-Αντουανέττα ηρωίδα microιας αφήγησης η οποία δεν microπορεί πλέον να παραmicroένει στραmicromicroένη στο εσωτερικό της αναρωτιέται για τις αιτίες της πολιτικής αναταραχής και αποφασίζει ισχυρίζεται ο ιστορικός θρύλος πως οι αβράκωτοι microπορούν να κατευνάσουν την πείνα τους microε γλυκά εδέσmicroατα283

Πριν η λύση δοθεί σε microια άλλη σκηνή αυτή της λαϊκής τελετουργίας της guillotine της λαιmicroητόmicroου σε ένα άλλο τοπίο αυτό της ανοικτής επαναστατηmicroένης πόλης η δράση εξακολουθεί να εξελίσσεται στο σκηνικό πεδίο των βασιλικών τοπίων Η τελευταία βασίλισσα της Γαλλίας εγκλωβισmicroένη εν πολλοίς στον φανταστικό κόσmicroο του Petit Trianon στον θεατρικό του χώρο στο laquohameau de la reineraquo laquoτο χωρίο της βασίλισσαςraquo και στο υποθετικά φυσικό τοπίο που το περιβάλει υποδύεται την αθώα χωριατοπούλα284 To παράδειγmicroα της Marie-Antoinette ως εστεmicromicroένης η οποία παραmicroένει αποκοmicromicroένη από την εξωτερική πραγmicroατικότητα εγκλωβισmicroένη σε έναν επίσης αποκοmicromicroένο ελεγχόmicroενο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο και σκηνοθετηmicroένο τοπίο285 προσωποποιεί παραδειγmicroατικά microια στάση η οποία την υπερβαίνει κατά πολύ ως συγκεκριmicroένη ιστορική προσωπικότητα Η στάση αυτή ως γενική προσέγγιση ισχυρών κοινωνικών οmicroάδων και ως ειδική αντίληψη της διαmicroόρφωσης του τοπίου που εκπορεύεται από αυτές διατρέχει microάλλον το σύνολο της γνωστής ιστορίας Στο νεότερο ευρωπαϊκό χώρο ειδικότερα ο οποίος αφορά τη διερεύνηση αυτή οι ιδιαίτεροι τρόποι εκδήλωσής της ξεκινούν από την περίοδο της ιταλικής Αναγέννησης για να αποκτήσουν την ισχυρότερη έκφρασή τους κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα επεκτείνοντας microε ασθενέστερο τρόπο την επιρροή τους και στις περιόδους που ακολουθούν

Έγινε ήδη προφανές πως η συγκρότηση αυτής της αποσπασmicroένης ελεγχόmicroενης τοπιακής πραγmicroατικότητας όπως παρουσιάζεται microε παραδειγmicroατικό τρόπο στους γαλλικούς κήπους του 17ου αιώνα συνδέεται άmicroεσα microε ένα ιδιαίτερο ήθος όρασης microε τη δυνατότητα συγκρότησης οπτικών ψευδαισθήσεων οι οποίες επιmicroένουν να καθορίζουν την υλικότητα και τη χωρικότητα του τοπίου και οι οποίες στηρίζονται microεταξύ των άλλων στη microελέτη και την εφαρmicroογή στις διαmicroορφώσεις του τοπίου της προοπτικής αναmicroόρφωσης

282 Το γνωστό βιβλίο του Καναδού συγγραφέα επιστηmicroονικής φαντασίας William Gibson Neuromancer Πρβλ ελληνική microετ Νευροmicroάντης Αθήνα 1998 σ 290 283 H παροιmicroιώδης φράση ldquoSrsquoils nrsquoont pas de pain qursquoils mangent de la briocherdquo laquoαν δεν έχουν ψωmicroί ας φάνε γλυκόraquo που αποδίδεται στην τελευταία βασίλισσα χρησιmicroοποιείται εδώ ως ένδειξη απόσπασης από την πραγmicroατικότητα microάλλον παρά ως ένδειξη κυνισmicroού Το πιθανότερο πάντως είναι πως κακώς συνδέεται microε την Μarie-Antoinette καθώς η πρώτη καταγραφή της φράσης εmicroφανίζεται στο VI Βιβλίο των Confessions του Jean-Jacques Rousseau που δηmicroοσιεύτηκε το 1782 ενώ το υποθετικό επεισόδιο της επαναστατικής περιόδου κατά το οποίο πεινασmicroένες γυναίκες φθάνουν στις Βερσαλλίες ζητώντας ψωmicroί αντιστοιχεί στις 5 Οκτωβρίου του 1789 284 Η Marie-Antoinette ζει στην περίοδο εκείνη του 18ου αιώνα κατά την οποία τα πρότυπα του γαλλικού κήπου έχουν ήδη υποχωρήσει στις πολιτιστικά κεντρικές περιοχές της Ευρώπης τουλάχιστον κάτω από την πίεση της laquomicroόδαςraquo των νεότερων προτύπων της αγγλικής τοπιοτεχνίας Εντούτοις οι συνθήκες εγκλεισmicroού των τοπιακών διαmicroορφώσεων και η προσπάθεια συγκρότησης microιας ολικής σκηνογραφικής ψευδαίσθησης φαίνεται να διατηρούν σε πολλές περιπτώσεις την καταγωγική σχέση τους microε τον προηγούmicroενο αιώνα 285 Όπως σηmicroειώθηκε αmicroέσως προηγούmicroενα το laquoχωριό της βασίλισσαςraquo δεν περιελάmicroβανε απλά microια φυσικότροπη τοπιακή διαmicroόρφωση ούτε microόνο microια σειρά κτισmicroάτων κατασκευασmicroένων έτσι ώστε να θυmicroίζουν αγροτικό οικισmicroό Αποτελούσε επιπλέον τον χώρο όπου η βασίλισσα και οι κυρίες της ακολουθίας της υποδύονταν αγροτικούς ρόλους ντυmicroένες ανάλογα και συmicromicroετέχοντας σε απλοποιηmicroένες αγροτικές δραστηριότητες

436 Η υπόδειξη επέκτασης στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα Μια από τις καταστατικές παρατηρήσεις του Heinrich Woumlllflin στο καθοριστικό κείmicroενό του για τη σχέση της Αναγέννησης microε το Baroque περιγράφει τα εκφραστικά εγχειρήmicroατα της περιόδου ως συνθέσεις οι οποίες υποδεικνύουν τη δυνατότητα επέκτασης Οι οποίες δηλαδή αντίθετα από τα πρωιmicroότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα δεν περιορίζουν την ολοκλήρωσή τους στο άmicroεσο πεδίο της χωρικής τους οργάνωσης Αντίθετα microάλιστα επιχειρούν να επεκτείνουν την πραγmicroατική τους παρουσία microε όρους υποθετικής επέκτασης της δράσης τους

Πως microπορεί να εφαρmicroοστεί η θεωρητική αυτή υπόδειξη στην περίπτωση των διαmicroορφώσεων του τοπίου Ακόmicroη ειδικότερα πως microπορεί να σχολιαστεί microε περισσότερη λεπτοmicroέρεια το πρόβληmicroα της ανοικτής σύνθεσης σε σχέση microε τους όρους συνθετικού εγκλεισmicroού των διαmicroορφώσεων τοπίου που απασχόλησαν προηγούmicroενα την έρευνα Ε420 και Ε421 (πρώτο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Cian Lorenzo Bernini Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η lsquoΕκσταση της αγίας Τερέζας της Άβιλα Το κεντρικό τmicroήmicroα της γλυπτικής σύνθεσης πλαισιώνεται από τα αρχιτεκτονικά microέλη της κόγχης microε τρόπο που ενισχύει τη δραmicroατική του ποιότητα Ε422 και Ε423 (δεύτερο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Με ανάλογο τρόπο η πυκνή φύτευση που πλαισιώνει τις κηποτεχνικές διαmicroορφώσεις του Vaux le Vicomte αυξάνει την εσωτερική συνοχή της σύνθεσης και ενισχύει την ένταση της αξονικής της ανάπτυξης

H αγία Τερέζα της Άβιλα στη γλυπτική σύνθεση του Bernini286 στροβιλίζεται σε κύmicroατα ιερού πάθους τα οποία εκτείνονται δυνητικά ως πνευmicroατικό φως πέρα από το πεδίο της microαρmicroάρινης γλυπτικής σύνθεσης Μια δέσmicroη χρυσών ακτινών κατέρχεται προς το σύmicroπλεγmicroα της αγίας και του αγγέλου Εκπορεύεται από σηmicroείο άγνωστο από το άπειρο πεδίο της θείας χάριτος η οποία προφανώς υπερβαίνει τη γήινη αρχιτεκτονικά προσδιορισmicroένη κόγχη του γλυπτού Αλλά συνθετικό κέντρο υπάρχει Πρόκειται για το εκστατικό πρόσωπο της αγίας και πολύ περισσότερο για το σηmicroείο της καρδίας της στο οποίο κατευθύνεται η ροmicroφαία του αγγέλου και στο οποίο η θεία χάρις καταλήγει πριν αποδώσει ακτινοβολώντας την αίγλη της στον παρατηρητή Αυτή η ακτινοβολία και εντέλει αυτή η σύνθεση δεν είναι υπαινίσσεται ο δηmicroιουργός του κόσmicroου τούτου Η δυνατότητά της να εκτείνεται πέρα από τα υλικά όρια της φυσικής έκτασης αναφέρεται σε microια συνθήκη πνευmicroατική Η εσωτερική της πλαστική οργάνωση εντούτοις υποδεικνύει ένα κέντρο σύνθεσης ενώ επιπλέον το σύmicroπλεγmicroα από λευκό microάρmicroαρο και επιχρυσωmicroένο microέταλλο ορίζεται microε έmicroφαση από το αρχιτεκτονικό περίγραmicromicroα της κόγχης από το βαθύχρωmicroο microάρmicroαρο των κιόνων που διαφοροποιεί microε σαφήνεια τον εσωτερικό από τον εξωτερικό ως προς τη σύνθεση χώρο Στην κορυφή της κόγχης ένα αόρατο άνοιγmicroα της οροφής λούζει το σύmicroπλεγmicroα microε φως υπερφυσικό ορίζοντας τη microοναδική ουσιώδη κατεύθυνση επικοινωνίας

Η πρώτη παρατήρηση επισηmicroαίνει πως η συνθήκη επέκτασης στο προηγούmicroενο παράδειγmicroα είναι της τάξης του πλασmicroατικού αναφέρεται σε όρους ψευδαισθησιακού χειρισmicroού όπως αυτούς που περιγράφηκαν ήδη κατά τον σχολιασmicroό της σκηνογραφικής συγκρότησης και της laquoθαυmicroατουργικήςraquo προοπτικής των γαλλικών κήπων287 Η ουσιωδέστερη δεύτερη παρατήρηση αναφέρεται στα microέσα εφαρmicroογής αυτού του χειρισmicroού

Προκειmicroένου δηλαδή να υποβάλλουν την αντίληψη της επέκτασης προκειmicroένου να επιτρέψουν την επέκταση προς microια κύρια κατεύθυνση περιορίζουν τη σύνθεση πλευρικά Στην πρώτη περίπτωση η δυνατότητα του γλυπτικού συmicroπλέγmicroατος του Bernini να υποβάλει την αίσθηση της υπερβατικής διαφυγής καθίσταται τόσο εντονότερη όσο αποσπάται από τον υπόλοιπο εσωτερικό χώρο της εκκλησίας microε την ένταξή της σε microια ιδιαίτερη κόγχη Στη δεύτερη περίπτωση η δυνατότητα των κήπων του Vaux le Vicomte να λειτουργήσουν laquoως τηλεσκόπιοraquo να υποβάλουν την αίσθηση πως η αίγλη τους επεκτείνεται υποθετικά έπrsquo άπειρον ενισχύεται ακριβώς από τους όρους του πλευρικού εγκλεισmicroού τους ο οποίος εντείνει τη σηmicroασία του βασικού κατά microήκος άξονα συmicromicroετρίας

Εγκλεισmicroός λοιπόν και υπόθεση επέκτασης πλασmicroατικής εν πολλοίς δεν αποτελούν αντιφατικές κινήσεις στις συνθέσεις του Baroque Εκφράζουν microάλλον συmicroπληρωmicroατικές πλευρές microιας συνθετικής τακτικής στα πλαίσια της οποίας η χωρικότητα περιορίζεται σε πρώτο χρόνο προκειmicroένου να εκτιναχθεί σε δεύτερο Το θέmicroα του συνθετικού εγκλεισmicroού και των αξόνων επικοινωνίας είναι ίσως ευκολότερο να σχολιαστεί στην περίπτωση microιας ελεγχόmicroενης γλυπτικής σύνθεσης ή ενός εξ αρχής ολοκληρωmicroένου δοmicroηmicroένου κήπου παρά στην περίπτωση microιας αστικής ανάπτυξης microιας σε εξέλιξη τοπιακής σύνθεσης εφαρmicroοσmicroένης στο πεδίο της πόλης Είναι δυσκολότερο να υποστηριχθεί κατά την εξέταση των συνθετικών χειρισmicroών που αποτελούν τις αρχικές κινήσεις για την ανάπτυξη microιας microελλοντικής πόλης η οποία δεν πραγmicroατοποιήθηκε κατά την περίοδο του Baroque όπως ισχύει στην περίπτωση των πολεοδοmicroικών προβλέψεων που συνδέονται microε τις Βερσαλλίες Φαίνεται εντούτοις πως οι αρχικοί αυτοί χειρισmicroοί αστικού σχεδιασmicroού διαθέτουν κοινή συνθετική στάση microε αυτήν που χαρακτηρίζει το πρότυπο των κήπων

Στο παράδειγmicroα των Βερσαλλιών τρεις λεωφόροι επεκτείνονται ελπίζοντας στην κατασκευή ενός microελλοντικού αστικού συmicroπλέγmicroατος στη συνέχεια των τοπιακών διαmicroορφώσεων και των ανακτόρων Αστικού συmicroπλέγmicroατος που θα διατηρούσε τη βασιλική αίγλη Μέχρι την υποθετική αυτή αστική ανάπτυξη η έξοδος από τις Βερσαλλίες προς την πόλη σφραγίζεται

286 Το γλυπτό σύmicroπλεγmicroα Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η Έκσταση της αγίας Τερέζα της Άβιλα στην εκκλησία της Santa Maria della Vittoria στη Ρώmicroη που ολοκληρώθηκε στην περίοδο 1647-1652 Το παράδειγmicroα χρησιmicroοποιείται τόσο για να σχολιαστεί η σχέση συνθετικού εγκλεισmicroού και η προς το άπειρο διαφυγή όσο και για να επισηmicroανθεί έστω και πλάγια η σχέση του γαλλικού microοναρχικού Baroque microε τα πολιτιστικά υποδείγmicroατα του ιταλικού καθολικισmicroού κατά την περίοδο της Αντιmicroεταρρύθmicroισης Πρβλ B Βoucher Italian Baroque Sculpture Λονδίνο 1998 287 Θυmicroίζουmicroε πως microια από τις εκδόσεις του θεωρητικού της προοπτικής αναmicroόρφωσης Jean-Franccedilois Niceron είχε τον τίτλο Thaumaturgus Opticus (1646) Πρβλ προηγούmicroενη υποσηmicroείωση

microε δυο κτηριακά laquoπώmicroαταraquo τα κτήρια των Μεγάλων Στάβλων288 που εξασφαλίζουν τον ορισmicroό της microέχρι τότε πραγmicroατοποιηmicroένης βασιλικής σύνθεσης ενώ περιγράφουν προς την πλευρά της microελλοντικής πόλης το laquoπόδι της χήναςraquo289 Ορίζεται έτσι η δέσmicroη τριών λεωφόρων της λεωφόρου του Παρισιού της Αvenue de Paris στο κέντρο και συmicromicroετρικά ως προς αυτήν microε απόκλιση τριάντα microοιρών προς τα νότια της Αvenue de St Cloud και προς τα βόρια της Αvenue de Sceaux Οι τρεις αυτοί άξονες κίνησης δυνητικά επεκτάσιmicroοι επrsquo άπειρον ορίζουν την ανοικτή προοπτική της σύνθεσης προς τη νοτιανατολική πλευρά ενώ προ τη βορειοδυτική πλευρά των ανακτόρων προς την πλευρά δηλαδή των διαmicroορφώσεων του τοπίου των ανακτόρων την ανάλογη σκόπευση του απείρου εξασφαλίζει ο κατά το microήκος άξονας του Μεγάλου Καναλιού

Η αρχική κατασκευή είναι εποmicroένως επεκτάσιmicroη και προς τις δυο πλευρές άλλοτε ως δυνατότητα νοητικού ελέγχου και ταυτόχρονα πραγmicroατικής κατασκευής και άλλοτε microόνο ως συνθήκη της προς τον ορίζοντα υποθετικής επέκτασης της όρασης

E424 H επέκταση της συνθετικής οργάνωσης των Κήπων στις Βερσαλλίες προς την πλευρά της πόλης του Παρισιού (του συγγραφέα)

Αλλά η ελεγχόmicroενη γεωmicroετρία των κήπων διαφοροποιείται ριζικά από το άmicroορφο περιβάλλον της Όmicroοια microπορούmicroε να υποθέσουmicroε την αντίθεση της τελικής σχεδιασmicroένης πόλης προς το δικό της άmicroορφο ή δύσmicroορφο περιβάλλον Στις πρώιmicroες αναπαραστάσεις του Israeumll Silvestre290 η διαφοροποίηση αυτή είναι σαφέστερη προς την πλευρά των κήπων αρχίζει εντούτοις να διαφαίνεται ανάλογη πρόθεση και στην περιγραφή της αντίθετης της αστικής πλευράς του ανακτορικού συγκροτήmicroατος Η σύνθεση είναι βεβαίως επεκτάσιmicroη Επεκτάσιmicroη όmicroως στα πλαίσια ενός microεγαλοπρεπούς κανονιστικού σχήmicroατος προορισmicroένου να αποκλείσει στο εξωτερικό του την ακανόνιστη φύση των ασχεδίαστων φυσικών

288 Les Grandes Eacutecuries 289 Το εφαρmicroόσιmicroο στην περίπτωση του τοπιακού σχεδιασmicroού γενικά patte drsquo oie 290 Γύρω στο 1690 ΠρβλP-A Lablaude The Gardens of Versailles Αγγλ microετ Λονδίνο 1995 σ 35

σχηmicroατισmicroών και των ασχεδίαστων microη πολιτιστικά επεξεργασmicroένων ανθρώπινων κατασκευών

Οι προηγούmicroενες περιγραφές microπορούν να γίνουν κατανοητές microε microεγαλύτερη σαφήνεια αν συγκρίνουmicroε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque microε αυτές του 18ου αιώνα microε την αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου Στη δεύτερη περίπτωση δεν πρόκειται απλά για πολύ microεγαλύτερες διαmicroορφώσεις οι οποίες περιλαmicroβάνουν ακόmicroη και αυτόνοmicroα τmicroήmicroατα φυσικών σχηmicroατισmicroών Το άνοιγmicroά τους στο τοπίο συνδέεται microε την έλλειψη ενός αυστηρού προδιαγεγραmicromicroένου σχήmicroατος έτσι ώστε να microην αντιστοιχούν συνολικά σε microια κεντρικά συγκροτηmicroένη συνθετική δοmicroή Με απλούστερη επαγγελmicroατική διατύπωση οι διαmicroορφώσεις τοπίου της περιόδου του Baroque microπορούν πολύ ευκολότερα να σχεδιαστούν από microνήmicroης Είτε ως περιmicroετρικά ορισmicroένα τοπία είτε ως συνθέσεις που υποβάλουν την laquoπροοπτικήraquo επέκτασης περιγράφουν microια εκτενή διαδικασία ελέγχου Περιγράφουν άρα και την εντονότερη προσαρmicroογή τους σε ένα νοητικό εντέλει σχήmicroα

Ε425 Προηγούmicroενη σελίδα Pierre Patel Vue cavaliegravere du Chacircteau de Versailles Άποψη του Πύργου των Βερσαλλιών από ύψος ιππέα (1668) (CC) Ε426 Επάνω Israeumll Silvestre Versaille-Le Grand Ensemble Βερσαλλίες-Συνολική Άποψη (1687)

44 Η δοmicroική οργάνωση του φυσικού χαρακτηριστική των διαmicroορφώσεων τοπίου του 17ου αιώνα Από την αναφορά στις αναγεννησιακές τοπιακές διαmicroορφώσεις ήδη η διερεύνηση αυτή έχει σχολιάσει την υπόθεση πως το πρότυπο της ζωής microε το οποίο οργανώνονται οι επαύλεις και οι τοπιακές κατασκευές που τις συνοδεύουν κατά την ιταλική Αναγέννηση και τον Μανιερισmicroό συνδέεται άmicroεσα microε τις συνήθειες microιας αστικής στην προέλευση της κοινωνικής οmicroάδας Αναφέρεται δηλαδή στα ήθη της πόλης και στις πολιτικές οικονοmicroικές και ευρύτερες πολιτιστικές επιδιώξεις microιας αστικής στην προέλευσή της τάξης ιδιοκτητών ενώ αναφέρεται επίσης σε συνθετικούς χειρισmicroούς που παραπέmicroπουν microε έmicroφαση στην κτηριακή δοmicroική εmicroπειρία σχεδιασmicroού

Ανάλογος φαίνεται να είναι και ο βασικός ιστός επιρροών που υποβαστάζει τις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα καθώς οι τελευταίες αυτές δεν προφασίζονται καν microια φυσικότροπη διάθεση όπως στα παραδείγmicroατα των αγγλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων που ακολουθούν Αντίθετα είναι εmicroφανής η δοmicroική ένταση των συνθέσεων η οργανωτική έντασή τους που ευνοεί τη microεταφορά της συνθετικής εmicroπειρίας από τα τοπιακά παραδείγmicroατα του γαλλικού Baroque στην περιοχή του αστικού σχεδιασmicroού

Κριτήρια αξιολόγησης Κριτήριο αξιολόγησης 41 Πως συσχετίζετε το πολιτιστικό και πολιτικό laquoπεριβάλλονraquo της περιόδου του Baroque microε τις συνθετικές προτάσεις των τοπιοτεχικών και κηποτεχνικών του προσεγγίσεων Αναφερθείτε ειδικότερα σε θέmicroατα όπως η ανάπτυξη του ορθολογισmicroού και η ενίσχυση της πολιτικής εικόνας των ισχυρών Ευρωπαϊκών βασιλείων ΑπάντησηΛύση Οι κήποι της περιόδου του Baroque έχουν ορθά περιγραφεί ως laquoπολιτικό θέατροraquo προορισmicroένο να προβάλει την ισχύ των microοναρχικών καθεστώτων της Ευρώπης του 17ου αιώνα ή των ισχυρών ανδρών της αυλής και της ευρύτερης πολιτικής και θρησκευτικής ιεραρχίας Αλλά στην τοπιοτεχνική laquoσκηνήraquo της περιόδου προβάλλεται πολύ ευρύτερα η συνολικότερη πολιτιστική δοmicroή της εποχής

Έτσι είναι προφανής η συσχέτιση microε την ορθολογική εφαρmicroογή της Ευκλείδειας γεωmicroετρίας ως βασικό στοιχείο οπτικού ελέγχου των διαmicroορφώσεων Ελέγχου ο οποίος δεν είναι πάντοτε προφανής ως προς τις προθέσεις του καθώς αναλαmicroβάνει σε πολλές τοπιοτεχνικές του εφαρmicroογές όπως και σε εφαρmicroογές που αντιστοιχούν στην εικαστική έκφραση ή στην αρχιτεκτονική να κινηθεί προς την πλευρά ψευδαισθησιακών κατασκευών όπως αυτές που αντιστοιχούν στα παραδείγmicroατα της προοπτικής laquoαναmicroόρφωσηςraquo Πρόκειται εποmicroένως για την εφαρmicroογή γεωmicroετρικών συσχετισmicroών οι οποίοι επιmicroένουν microάλλον στην αλαζονική προβολή του ελέγχου του υποκειmicroένου της νόησης επί του αντικειmicroένου της έκτασης παρά στην καταδεικτική χρήση των microαθηmicroατικών συσχετισmicroών Ανάλογης microεγαλεπήβολης πολιτιστικής στάσης είναι άλλωστε και η χρήση των τεχνολογικών εφαρmicroογών οι οποίες υποστηρίζουν τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Σηmicroαντικές παρεmicroβάσεις εδαφοτεχνικής τάξης και υδραυλικής microηχανικής αποτελούν το αφανές αλλά εκτενέστατο και ισχυρότατο υπόβαθρο των κήπων της περιόδου Επιδεικνύουν και αυτές όπως και κηποτεχνική επιτήδευση εφαρmicroοσmicroένη επί των φυτικών ειδών την πρόθεση των Ευρωπαϊκών βασιλείων να προβάλουν την ισχύ της κοινωνίας τους όχι απλά στον άmicroεσο χώρο των πολιτικών κοινωνικών ηθών αλλά πολύ ευρύτερα σε επίπεδο κοσmicroικής τάξης συνολικού ελέγχου του κόσmicroου Κριτήριο αξιολόγησης 42 Η φυσιογνωmicroία των κήπων της εποχής του Baroque εmicroφανίζεται microάλλον ξένη microε τις σύγχρονες τάσεις της φιλικής προς το περιβάλλον και τα φυσικά του χαρακτηριστικά διάθεσης Πως θα microπορούσαmicroε εποmicroένως να εξηγήσουmicroε το ενδιαφέρον για τη microελέτη της τοπιοτεχνίας του Baroque Ποια είναι τα επιχειρήmicroατα της ενασχόλησης microε τους κήπους της περιόδου του 17ου αιώνα ΑπάντησηΛύση Γιατί να microελετηθούν η θεώρηση και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου του microεγαλοπρεπούς microοναρχικού 17ου αιώνα Γιατί να microελετηθούν όταν το microέγεθος και η microεγαλοστοmicroία των επεmicroβάσεων η παρέmicroβαση στις ελεύθερες φυσικές διεργασίες ανάπτυξης ακόmicroη και το πολιτικό υπόβαθρο αναφοράς τους εmicroφανίζονται τόσο αντίθετες προς τη σύγχρονη οικολογική τοπιακή και ευρύτερα πολιτική microας ευαισθησία Γιατί να microελετηθούν ειδικά στον Ελληνικό ακαδηmicroαϊκό χώρο όταν εmicroφανίζονται τόσο ριζικά αντίθετες microε την τοπιακή εmicroπειρία και τις γνωστές laquoγηγενείςraquo τοπιακές αναφορές microας

Μια πρώτη κριτική απάντηση microπορεί να επισηmicroάνει πως έστω και για λόγους αντίρρησης η microελέτη αναλόγων διαmicroορφώσεων τοπίου δικαιολογείται ως τmicroήmicroα της αναγνώρισης της κατανόησης και της ερmicroηνείας ενός ευρύτερου πολιτικού και πολιτιστικού πλέγmicroατος επιβολής microε εmicroβέλεια επιρροών που αγγίζει τις ηmicroέρες microας

Μια δεύτερη απάντηση microπορεί να υποδείξει πως οι πολιτιστικές κατασκευές οι πολιτιστικές διαmicroορφώσεις του τοπίου εν προκειmicroένω ανεξάρτητα από τους όρους της αρχικής παραγωγής τους αποτελούν κληροδοτήmicroατα της ανθρώπινης ιστορίας Η παρουσία των πολιτιστικών αυτών κατασκευών εποmicroένως ως microνηmicroείων ως υλικών συσσωρεύσεων microνήmicroης εξασφαλίζει τη διαρκή δυνατότητα πρόσβασης στην ιστορική ακολουθία στις συσχετίσεις ή τις ασυνέχειες των ιστορικών περιόδων Πρόκειται βέβαια για το αντικείmicroενο αναφοράς το οποίο επισηmicroάνθηκε microόλις προηγούmicroενα κατά το πρώτο κριτήριο αξιολόγησης

Μια τρίτη απάντηση ειδικότερου προσανατολισmicroού σηmicroειώνει πως η microελέτη αυτών των παραδειγmicroάτων του 17ου αιώνα microπορεί να επισηmicroάνει συγκεκριmicroένους εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές οι κεντρικές και καθοριστικές για τη Δυτική τοπιοτεχνία Η microελέτη τους καθιστά κατανοητή τη σχετική διατήρηση ή τη σχετική αλλαγή των εκφραστικών τρόπων ξεκινώντας από τον 17ου αιώνα και φθάνοντας έως τις εγγύτερες προς τη σηmicroερινή περιόδους Επιτρέπει να περιγραφούν οι εκφραστικές επιρροές που διατηρούνται ή η εκφραστική απόσταση που διανύθηκε Αποδεικνύει για παράδειγmicroα τη διαφορά ανάmicroεσα στη νεότερη απόρριψη της τοπιοτεχνικής επιτήδευσης και στην ακραία κανονιστική διάθεση τη σκηνογραφική πρόθεση την εφαρmicroογή προοπτικών ψευδαισθησιακών τεχνασmicroάτων που συναντούmicroε στις διαmicroορφώσεις τοπίου του Baroque διαmicroορφώσεις οι οποίες παρά την εκφραστική τους υπερβολή εξακολουθούν εντούτοις να καθορίζουν πολλά νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα

Σύmicroφωνα microε την προηγούmicroενη τελευταία επισήmicroανση ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque Ε427 Παρίσι Parc Andreacute Citroeumln Προσπάθεια επανεγγραφής της τοπιοτεχνικής γεωmicroετρικής microεγαλοπρέπειας του 17ου αιώνα στο αστικό πεδίο της σύγχρονης Γαλλικής πρωτεύουσας (του συγγραφέα)

και στις κατασκευές της los Reyes251 οι βασιλείς η ελέγχουσα αρχή επιβάλουν την αντίληψη της ισχύος τους microε τον εκτενέστερο δυνατό τρόπο Ακόmicroη και όταν αποκρύπτονται από την άmicroεση αντίληψη του παρατηρητή εξακολουθούν εντούτοις laquoαφrsquo υψηλούraquo να τον εποπτεύουν

Στο τοπίο των Βερσαλλιών η οπτική σύνδεση ανάmicroεσα στις επιmicroέρους περιοχές των διαmicroορφώσεων και στο κεντρικό σηmicroείο της οργάνωσής τους τα ανάκτορα παύει να υφίσταται για microεγάλο microέρος της σύνθεσης Εντούτοις οι αυστηρές σχέσεις οργάνωσης ανάmicroεσα στα συνθετικά microέρη παραmicroένουν και αποκαλύπτονται τmicroηmicroατικά Ο παρατηρητής διαισθάνεται δοmicroικούς συσχετισmicroούς οι οποίοι σκηνοθετούν τη θέση και την κίνησή του χωρίς εντούτοις ο ίδιος να διαθέτει τα microέσα ώστε να αντιπαρατεθεί microαζί τους252 στο πεδίο του φυσικού χώρου τουλάχιστον Οι microελετητές σχολιάζουν το τοπιακό αποτέλεσmicroα microιλώντας για την επιθυmicroία ελέγχου του απείρου253 για την οργανωτική δηλαδή έκταση του τοπιακού σχεδιασmicroού η οποία δεν υπερβαίνει απλά κατά πολύ τα ανθρώπινα microέτρα αλλά υπαινίσσεται microια ακόmicroη microεγαλύτερη έκταση ελέγχου 42 Οι συνθετικοί τρόποι των τοπιακών διαmicroορφώσεων κατά την εποχή του Baroque Σε προηγούmicroενο κεφάλαιο περιγράφονται οι αναγεννησιακοί κήποι ως καθορισmicroένοι από συνθετικούς τρόπους όπως αυτοί της σκηνογραφικής ένταξης τους της οργάνωσης των περίκλειστων τmicroηmicroάτων και της προοπτικής τους οργάνωσης σηmicroειώνοντας τη χρήση των προηγούmicroενων συνθετικών ευρηmicroάτων στα πλαίσια ενός αυστηρού γεωmicroετρικού σχεδιασmicroού ο οποίος καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από τη συmicromicroετρία Η σύνθεση στα παραδείγmicroατα που εξετάστηκαν υποδεικνύει κεντρικά σηmicroεία όρασης που αντιστοιχούν στα σηmicroαντικότερα σηmicroεία της θέας και η αλληλουχία των οποίων συγκροτεί τη βασική συνθετική δοmicroή

Ο Michel Foucault στο έργο του που σχολιάστηκε προηγούmicroενα επιmicroένει στην laquoεπιστηmicroικήraquo όπως την αποκαλεί τοmicroή ανάmicroεσα στους αιώνες που προηγούνται αφενός και στην λαmicroπερή εποχή των Γάλλων αυτοκρατόρων αφετέρου στη λαmicroπερή εποχή του κρατικά εφαρmicroοσmicroένου πολιτικού και πολιτιστικού ορθολογικού πνεύmicroατος Η εξέταση των τοπιακών διαmicroορφώσεων εντούτοις υποδεικνύει σηmicroαντικές σχέσεις συγγένειας έκφρασης σχέσεις καταγωγικές ανάmicroεσα στις δυο αυτές περιόδους εκατέρωθεν της υποθετικής ιστορικής τοmicroής Μένει να διερευνηθούν οι συγκεκριmicroένοι όροι της συνέχειας ανάmicroεσα στις τοπιακές επεmicroβάσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού και στις τοπιακές διαmicroορφώσεις του 17ου αιώνα όπως και να τονιστούν τα σηmicroεία ριζικής εκφραστικής microεταβολής Να εξεταστεί δηλαδή το θέmicroα των ιστορικών επιρροών που ασκούν τα ιταλικά παραδείγmicroατα στα νεότερά τους γαλλικά παραδείγmicroατα ή των ιστορικών υπερβάσεων που ορίζουν τα δεύτερα

του Διαφωτισmicroού laquoΣτις αρχές του 17ου αιώνα κατά την περίοδο που δίκαια ή άδικα την αποκαλούν microπαρόκraquo σηmicroειώνει ο Foucault στο κείmicroενο του Οι Λέξεις και τα Πράγmicroατα Αθήνα 1986 σ 89 Είναι βέβαια χαρακτηριστικό πως ο G Deleuze αντίθετα από τον Foucault χρησιmicroοποιεί ανενδοίαστα για την ίδια περίοδο του 17ου αιώνα τον όρο laquomicroπαρόκraquo 251 Los Reyes οι βασιλείς στα Ισπανικά Αναφορά στον διασηmicroότερο ίσως από τους πίνακες του Diego de Silva Veacutelazquez στον πίνακα Las Meninas (1656) τον οποίο χρησιmicroοποιεί ο Foucault ως πολιτιστικό καλλίτερα laquoεπιστηmicroικόraquo παράδειγmicroα ανάλυσης στο έργο του Les Mots et les Choses Στον πίνακα αυτό οι Ισπανοί βασιλείς Φίλιππος ο Δ΄ και Μαριάννα απουσιάζουν ως σαφής απεικόνιση Εξακολουθούν εντούτοις να αποτελούν το καθοριστικό κέντρο της υποκρυπτόmicroενης αναφοράς σε σχέση microε το οποίο συγκροτείται η εικονιστική δοmicroή του ζωγράφου της αυλής Veacutelazquez Πρβλ επιπλέον σχόλια στη συνέχεια όπως και Μ Foucault στο προηγούmicroενο σσ 27-44 κεφ laquoΟι Ακόλουθεςraquo Στην τελευταία παράγραφο του κεφαλαίου αυτού στη σελίδα 44 ο συγγραφέας δηλώνει πως θεωρεί τον προηγούmicroενο πίνακα ως γενικό υπόδειγmicroα της κλασσικής παράστασης και laquoτου χώρου που διανοίγειraquo Σε αυτήν laquoτο υποκείmicroενο έχει υποστεί έκλειψηraquo Εντούτοις το υποκείmicroενο αυτό είναι εκείνο που θεmicroελιώνει την παράσταση και τον χώρο της και εκείνο προς το οποίο η κανονιστική πρόθεση της παράστασης αποτείνεται ως συνθήκη επιβολής Αξίζει βέβαια να συσχετίσουmicroε τις παρατηρήσεις του Foucault microε τις ανάπτυξη των απόψεων microας για την προοπτική γεωmicroετρία στα παραδείγmicroατα της ανεστραmicromicroένης βυζαντινής προοπτικής και της αναγεννησιακής prospettiva artificialis Για την ανάλυση του Foucault ο J G Merquior σηmicroειώνει microια σειρά από αντιρρήσεις για να καταλήξει πως laquoκατά βάθος ο Foucault δεν lsquoδιαβάζειrsquo τις Κυρίες επί των Τιmicroών αλλά microάλλον επιδίδεται σε microια ανάγνωση του πίνακα microέσω της οποίας προβάλει πάνω του ένα βασικό αξίωmicroα της θεωρίας τουraquo Πρβλ J G Merquior Foucault Αθήνα 2002 σ 80 Πρβλ και άποψη της S Alpers laquoInterpretation without Representation or the viewing of Las Meninasraquo Περ Representations no 1 Berkeley 1983- σσ 30-42 252 Η σύλληψη και η κατανόησή τους υπονοεί τη διεισδυτικότερη γνώση του συνθετικού εγχειρήmicroατος 253 Πρβλ ΑS Weiss Miroirs de lrsquo infini Le jardin agrave la franccedilaise et la meacutetaphysique au XVIIe siegravecle Παρίσι 1992

421 Οι ιστορικοί φορείς της εκφραστικής συνέχειας των Ιταλικών και Γαλλικών προτύπων διαmicroόρφωσης του τοπίου Η Ευρώπη254 σε όλο το διάστηmicroα από τον 15ο αιώνα microέχρι και την περίοδο που εξετάζεται σε αυτό το κεφάλαιο αποτελεί χώρο συνεχών και εντονότατων ανταλλαγών ανάmicroεσα στους πληθυσmicroούς της

Πολλές από τις ανταλλαγές αυτές επιβάλλονται από τους πολέmicroους και τις βίαιες microετακινήσεις πληθυσmicroών Αλλά ακόmicroη και κάτω από βίαιες αναγκαστικές συνθήκες οι σχέσεις πολιτιστικής και πολιτισmicroικής microεταφοράς είναι σηmicroαντικές Παράλληλα εντείνεται διαρκώς η προσωπική επικοινωνία ανάmicroεσα στους λόγιους από διαφορετικές εθνότητες και η απρόσωπη επικοινωνία η οποία καθίσταται ολοένα και πυκνότερη microέσα από την τυπογραφική δραστηριότητα Η διάδοση των αρχιτεκτονικών απόψεων αλλά και των απόψεων για την τέχνη των κήπων φαίνεται πως ωφελείται εξαιρετικά όπως επισηmicroάνθηκε ήδη από το τελευταίο αυτό είδος των πολιτιστικών ανταλλαγών που αναπτύσσονται microέσω της εκδοτικής δραστηριότητας Σε όλη την περίοδο από τις αρχικές εκφράσεις της Αναγέννησης έως και την περίοδο που εξετάζεται εντείνεται επίσης η συνήθεια των ηγεmicroόνων ή των εκκλησιαστικών αρχόντων να προσεταιρίζονται την ποιότητα υψηλών διανοητών και καλλιτεχνών ακόmicroη και αν πρόκειται να τους εισάγουν στις χώρες τους κατά τρόπο ανάλογο microε τα χειρόγραφα τις σηmicroαντικές εκδόσεις ή τα καλλιτεχνικά αντικείmicroενα

Ο ιταλικός νεοπλατωνισmicroός και η ίδρυση της Accademia Platonica συνδέονται microε την αφετηριακή για τον ιταλικό ουmicroανισmicroό άφιξη στη Φλωρεντία του Γεώργιου Πλήθωνα Ο Leonardo da Vinci αποστέλλεται ως πολιτιστικό δώρο στον Ludovico Sforza Δούκα του Μιλάνο πριν ξενιτευτεί αργότερα για να εργαστεί ως καλλιτέχνης και microηχανικός στην αυλή του βασιλιά Francois Ι της Γαλλίας Ένας Γάλλος microηχανικός έmicroπειρος στην κατασκευή υδραυλικών microουσικών οργάνων ο Claude Venard σε microια πορεία αντιδανείου εργάζεται στις τοπιακές διαmicroορφώσεις της ιταλικής Villa drsquo Este Ένας Φλαmicroανδός ζωγράφος o Giusto Utens αναλαmicroβάνει να εικονίσει στις περίφηmicroες lunette τις επαύλεις και τους κήπους των Μεδίκων Ο Γάλλος Jacques Lemercier Πρώτος Αρχιτέκτονας του Βασιλέως Louis XIII που ασχολείται επίσης microε τον αστικό σχεδιασmicroό και τον σχεδιασmicroό κήπων έχει εκπαιδευτεί στη Ρώmicroη Ο Ιταλός γλύπτης και αρχιτέκτονας της εποχής του Baroque Giovanni Lorenzo Bernini δηmicroιουργός της πλατείας του Αγίου Πέτρου προσλαmicroβάνεται από τον Louis XIV το Νοέmicroβριο του 1665 στα πλαίσια microιας συνεργασίας που τελικά αποβαίνει άκαρπη προκειmicroένου να ασχοληθεί microε το σχεδιασmicroό του Λούβρου255 Ο Reneacute Descartes περιοδεύει την κεντρική και Δυτική Ευρώπη αναζητώντας πολεmicroικές περιπέτειες και πνευmicroατικά ερεθίσmicroατα και καταλήγει να εξάγει τη συνολική του παιδεία και τις συγκεκριmicroένες φιλοσοφικές του απόψεις στον ευρωπαϊκό βορρά όπου φθάνει ως εκπαιδευτής της βασίλισσας της Σουηδίας Χριστίνας 422 Οι βασιλικοί οίκοι και η υψηλή πολιτιστική αξιολόγηση του τοπίου Τέλος τα πολιτιστικά πρότυπα ιδιαίτερα τα κηποτεχνικά και τοπιοτεχνικά πρότυπα που συνδέονται microε τις επαύλεις και τα ανάκτορα των ηγεmicroόνων microεταφέρονται ακολουθώντας τα microέλη των βασιλικών οίκων όταν αυτά αναλαmicroβάνουν τη διοίκηση νέων κρατών ή όταν microετακινούνται στα πλαίσια βασιλικών γάmicroων

Ο Γουλιέλmicroος της Οράγγης Stadtholder Κυβερνήτης της Ολλανδίας όταν microετακινείται από τις Κάτω Χώρες προκειmicroένου να δεχθεί ως William ΙΙΙ το στέmicromicroα της Βρετανίας microεταφέρει στα αγγλικά νησιά την αγάπη του για τους κήπους του Baroque την αναφορά στη τοπιακή διαmicroόρφωση του ολλανδικού ανακτόρου του Het Loo όπως και την επιρροή της ζωγραφικής τοπίου των Κάτω Χωρών Ο Κάρολος ο VII βασιλιάς της Ισπανίας όταν προσθέτει στο αρχικό στέmicromicroα του αυτό της Νάπολης και Σικελίας microεταφέρει στους κήπους του νέου ανακτόρου του στην Caserta της Ιταλίας την ανάmicroνηση από τους αυτοκρατορικούς κήπους

254 Ορθότερα η Ευρώπη και ο διαρκώς διαστελλόmicroενος χώρος των εδαφικών ανακαλύψεων και της αποικιακής της επέκτασης 255 Η λύση αυτής της συνεργασίας προς χάριν του Γάλλου αρχιτέκτονα Claude Perrault υποδεικνύει την κάmicroψη της επιρροής των ιταλικών προτύπων στη γαλλική επικράτεια Διαθέτουmicroε όmicroως πραγmicroατοποιηmicroένη από τον Bernini microια εξαιρετική για την παρουσίαση των εκφραστικών τάσεων του ιταλικού Baroque προτοmicroή του βασιλιά Ήλιου όπως και τον έφιππο ανδριάντα του Πρβλ J Rykwert The First Moderns The Architects of the Eighteenth Century Massachusetts 1987 σσ 39-47

της Ισπανίας Την ανάmicroνηση από τους κήπους και τις τοπιακές διαmicroορφώσεις των ισπανικών ανακτόρων της La Granja στο San Ildefonso256 ή του Palacio Real στο Aranjuez

Ε44 ndash Ε45 ndash Ε46 Κατά σειρά οι τοπιακές διαmicroορφώσεις των ισπανικών ανακτόρων της La Granja στο San Ildefonso της Ισπανίας στα βόρεια της Μαδρίτης (CC) Οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του Aranjuez στα νότια της Μαδρίτης περικυκλωmicroένες πια από τον αστικό ιστό (GE) και τρίτη εικόνα οι τοπιακές διαmicroορφώσεις και το ανάκτορο της Caserta στην Ιταλία (GE)

Ανάλογους συσχετισmicroούς αποδεικνύουν και οι πορείες εισόδου των ιταλικών τοπιοτεχνικών προτύπων στον γαλλικό πολιτιστικό χώρο Ανάmicroεσα στους πολλούς τρόπους αυτής της microεταφοράς microια ρητή καταγεγραmicromicroένη συνθήκη επιρροής αναφέρεται στη διαmicroόρφωση των κήπων στα ανάκτορα των Tuileries την οποία επιβάλλει microετά την άνοδό της στο γαλλικό θρόνο η Αικατερίνη των Μεδίκων

Είναι πιθανόν η Αικατερίνη να ευθύνεται για την αιmicroατηρότατη σφαγή257 της νύχτας του Αγίου Βαρθολοmicroαίου Υπήρξε όmicroως σίγουρα η υπεύθυνη για τη microεταφορά του πνεύmicroατος του ιταλικού φλωρεντινού microανιερισmicroού στη Γαλλική πρωτεύουσα Αυτή είναι που αποφασίζει την κατασκευή του πρώτου ανακτόρου των Tuileries του Κεραmicroεικού και των

256 Που σχεδιάστηκε στην τελική του microορφή από τον Ιταλό αρχιτέκτονα και σχεδιαστή σκηνικών τον Filippo Juvarra 257 Σύmicroφωνα microε την άποψη του γιου της και άτυχου συmicroβασιλέα της Charles IX και τις απόψεις πολλών ιστορικών

κήπων που το συνοδεύουν Οι γαλλικοί κήποι της εποχής της αποτυπώνονται στους περίφηmicroους για την ιστορία της ευρωπαϊκής τέχνης Τάπητες των Valois τις Tappiseries des Valois που περιγράφουν microαζί microε τους αλληγορικούς πίνακες του Antoine Caron τους αφιερωmicroένους στον Θρίαmicroβο των Εποχών Les Triomphes des Saisons τις περίφηmicroες εορτές στην αυλή των Valois την περίοδο της βασιλείας της Αικατερίνης258 Εορτές που microεγάλο microέρος τους εξελίσσεται στις τοπιακές εκείνες διαmicroορφώσεις οι οποίες αναπτύσσονται γύρω από τα ανάκτορα και τους βασιλικούς πύργους

Ε47 Αριστερά Tapisserie των Valois που περιγράφει χορό στους κήπους των ανακτόρων του Κεραmicroικού στα 1573 προς τιmicroήν Πολωνών διπλωmicroατικών αποσταλmicroένων Στο κέντρο της παράστασης η Αικατερίνη των Μεδίκων ντυmicroένη στα microαύρα (PD) Ε48 Δεξιά Γιορτή στη Bayonne Προσχέδιο του Antoine Carons για tapisserie που περιγράφει τις εορταστικές εκδηλώσεις κατά τη συνάντηση των βασιλικών αυλών των Valois και των Αψβούργων στους βασιλικούς κήπους στη Bayonne στα 1565 Καθώς οι αυλικοί καmicroακώνουν το ψεύτικο κήτος κόκκινο κρασί ξεπηδά από τις laquoπληγέςraquo (PD)

Την Αικατερίνη και τους γιους της διαδέχεται στον γαλλικό θρόνο ο Ερρίκος της

Ισπανικής Ναβάρας ως Henrie IV της Γαλλίας259 Παντρεύεται σε δεύτερο γάmicroο microια άλλη Ιταλίδα την Marie de Medici κόρη του microεγάλου δούκα της Τοσκάνης και γιαγιά του Louis XIV η οποία εντείνει την ιταλική πολιτιστική επιρροή στη γαλλική αυλή συνδέοντας το όνοmicroά της microε το Palais de Luxembourg και τους κήπους του

258 Οι τάπητες αυτοί περιγράφουν εορτές οι οποίες οργανώνονταν microε την ευκαιρία διπλωmicroατικών συναντήσεων microεγάλης πολιτικής σηmicroασίας Πρβλ F Yates The Valois Tapestries Λονδίνο 1999 259 Μετά το θάνατο του Charles IX το θάνατο της microητέρας του Αικατερίνης των Μεδίκων και τη δολοφονία του αδελφού του και διαδόχου του του Henrie III de Valois

Ε49 Κήποι ndash κεντήmicroατα jardins de broderie στον πύργο του Villandry στο Indre et Loire (CC) Προκειmicroένου να γίνει κατανοητή η βασιλική γενεαλογία των κήπων του γαλάζιου αίmicroατος και η σηmicroασία τους για την τοπιοτεχνία του Baroque πρέπει να τονιστεί πως οι κήποι του ανακτόρου του Κεραmicroεικού των Tuileries είναι το επαγγελmicroατικό περιβάλλον και ταυτόχρονα το αρχικό εκφραστικό πρότυπο microέσα στο οποίο microεγαλώνει ο δηmicroιουργός των σηmicroαντικότερων γαλλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων του 17ου αιώνα ο Andreacute Le Nocirctre αφού ο πατέρας του και ο παππούς του είναι βασιλικοί κηπουροί των Tuileries

Τόσο ο Le Nocirctre όσο και ο σηmicroαντικότερος αποδέκτης του έργου του ο Louis XIV αναπτύσσονται εποmicroένως σε ένα κοινό περιβάλλον τοπιακής παιδείας microε προέλευση ιταλική Παιδείας λεπτοmicroερέστερης για τον πρώτο γενικότερης για τον δεύτερο η οποία συνδέει τις διαmicroορφώσεις των κήπων όχι απλά microε τη βασιλική πολυτέλεια αλλά microε την προβολή της βασιλικής κρατικής ισχύος laquoΗ Υψηλότης σας γνωρίζειraquo τονίζει ο Jean-Baptiste Colbert γενικός επιθεωρητής των οικονοmicroικών του Βασιλιά Ήλιου συmicroβουλεύοντας τον microονάρχη laquoπως microε εξαίρεση τις ξεχωριστές πράξεις του πολέmicroου τίποτα δεν σφραγίζει τόσο το microεγαλείο και το πνεύmicroα των ηγεmicroόνων όσο τα κτήρια και όλοι οι επιγενόmicroενοι σχηmicroατίζουν άποψη γι΄ αυτούς microε microέτρο αυτά τις υπέροχες οικίες που (οι ηγεmicroόνες) όρθωσαν στη διάρκεια της ζωής τουςraquo260 Οικίες βασιλικές βέβαια ανάκτορα ανάλογα των Βερσαλλιών που αποτελούσαν κέντρα αντίστοιχα microεγαλοπρεπών τοπιακών διαmicroορφώσεων

260 Ο Colbert γράφει το γράmicromicroα αυτό το 1665 ενόσω η κατασκευή των Βερσαλλιών βρίσκεται σε εξέλιξη τονίζοντας τους φόβους του για το αποτέλεσmicroα και προτρέποντάς τον Louis XIV να επιmicroείνει στην ποιότητα των κατασκευών laquoΤι κρίmicroαraquo συνεχίζει laquoο microεγαλύτερος βασιλιάς και ο περισσότερο ενάρετος αυτός που διαθέτει την αρετή εκείνη που κάνει τους microεγαλύτερους ανάmicroεσα στους ηγεmicroόνες να κριθεί microε το microέτρο των Βερσαλλιώνraquo Από C Santini Il giardino di Versailles Natura artificiomodello Bologna 2007 σ 71

43 Η εκφραστική συνέχεια και η διαφοροποίηση των Ιταλικών και των Γαλλικών προτύπων διαmicroόρφωσης του τοπίου Στους κήπους τους οποίους ο Le Nocirctre σχεδιάζει για τον βασιλιά τα microέλη της αυλής και την ανερχόmicroενη αστική τάξη261 κάποιοι από τους συνθετικούς τρόπους της παλαιότερης ιταλικής κηποτεχνίας διατηρούνται κάποιοι εφαρmicroόζονται σε περιορισmicroένη κλίmicroακα επιmicroέρους επεισοδίου ενώ άλλοι εξελίσσονται και αποκτούν κλίmicroακα ένταση και λαmicroπρότητα την οποία ποτέ πριν δεν είχαν προσεγγίσει Ε410 και Ε411 Diego de Silva Veacutelasquez Las Meninas Οι Ακόλουθες 1656 Ο συνολικός πίνακας αριστερά (PD) και η λεπτοmicroέρεια του βασιλικού ζεύγους (PD) απεικονισmicroένου στον καθρέφτη του βάθους Όπως στον πίνακα έτσι και στις τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque ο κυρίαρχος microονάρχης πίσω από τα νώτα του microέσου θεατή φαίνεται να αποτελεί τον ουσιαστικό κεντρικό αποδέκτη της διαmicroόρφωσης 431 Η γεωmicroετρική οργάνωση των κατόψεων και η εφαρmicroογή της συmicromicroετρίας Η αντίληψη της γεωmicroετρικής οργάνωσης των κατόψεων για παράδειγmicroα όπως και της γλυπτικά κλαδεmicroένης φυτικής microάζας παραmicroένει και εξελίσσεται microε τέτοια έmicroφαση ώστε να περιγράφεται microε έναν χαρακτηρισmicroό απόλυτα microη φυσικό συνώνυmicroο της λεπτότατης επεξεργασίας Jardins de broderie κήποι-κεντήmicroατα θα αποκληθούν όπως ήδη έχει σηmicroειωθεί τα τmicroήmicroατα εκείνα των τοπιακών διαmicroορφώσεων τα οποία διατηρούν microια λεπτότατη και απόλυτη σχηmicroατοποίηση της φύτευσης

Σύmicroφυτη microε την αντίληψη της γεωmicroετρικής οργάνωσης παραmicroένει η αντίληψη της συmicromicroετρίας που εφαρmicroόζεται και σε επιmicroέρους τmicroήmicroατα στους κήπους-κεντήmicroατα ή στα επιmicroέρους πλατώmicroατα στις δεξαmicroενές και τις διαmicroορφώσεις του νερού στη διάταξη των chacircteaux και των άλλων κτηριακών κατασκευών που εντάσσονται στη σύνθεση του τοπίου

261 Ενδεικτικά τις Βερσαλλίες για τον Louis XIV το Chantilly για τον θείο του microονάρχη τον Grand Condeacute το Vaux-le-Vicomte για τον Nicolas Fouquet και τις διαmicroορφώσεις στο Chacircteau de Sceaux για τον αντίπαλο και διάδοχο του Fouquet τον Jean Baptiste Colbert Αλλά ο τοπιακός σχεδιασmicroός εκ microέρους του Le Nocirctre επεκτείνεται και πέρα από τα γαλλικά σύνορα Πρβλ αναφορές στη συνέχεια

Στις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque όmicroως πολύ περισσότερο από όσο στις διαmicroορφώσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού οι επιmicroέρους συmicromicroετρικές οργανώσεις των τmicroηmicroάτων της σύνθεση υποβάλλονται σε microια ενιαία κεντρικά οργανωmicroένη συmicromicroετρική διάταξη αποφασισmicroένη να καθορίσει την microεγαλοπρέπεια του κεντρικού συνθετικού άξονα και τη σχέση της όρασης του παρατηρητή microε απώτατα σηmicroεία θέας

Η αmicroεσότερη και σηmicroαντικότερη ταυτόχρονα παρατήρηση για την περιγραφή αυτών των διατάξεων αναφέρεται στην ισχύ και στο εξαιρετικά microεγάλο microήκος που αποκτά αυτός ο κεντρικός άξονας συγκριτικά microε τις διαmicroορφώσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού Μήκος το οποίο όπως υποδεικνύουν οι microελετητές τείνει να διαφύγει από την πεπερασmicroένη αντίληψη καθώς χάνεται στον ορίζοντα σκοπεύοντας προς το άπειρο Ακολουθώντας προηγούmicroενο σχόλιο της διερεύνησης πρέπει να επαναλάβουmicroε πως ο υποθετικός παρατηρητής δεν microπορεί να περιοριστεί στην πεπερασmicroένη συνθήκη του κοινού περιπατητή επισκέπτη Αντιστοιχεί microάλλον στο Υποκείmicroενο του ελέγχοντος λόγου ή έστω του κυρίαρχου microονάρχη ο οποίος πίσω από τα νώτα του ταπεινού σηmicroερινού θεατή εξακολουθεί να αποτελεί όπως και στην περίπτωση των Ακολούθων της Πριγκίπισσας262 τον ουσιαστικό κεντρικό αποδέκτη της τοπιακής διαmicroόρφωσης 432 Ο εγκλεισmicroός των τοπιακών διαmicroορφώσεων Στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα η συνήθεια των ιταλικών κηποτεχνηmicroένων περίκλειστων χώρων των τοπιακών stanze διατηρείται αποσπασmicroατικά αλλά η κύρια συνθετική πρακτική είναι αυτή της εκτεταmicroένης ακολουθίας χώρων ανοικτών microεταξύ τους οι οποίοι αναπτύσσονται γραmicromicroικά κατά τρόπο αξονικό τονίζοντας την επιβολή της microεγάλης κλίmicroακας των διαmicroορφώσεων πάνω στη ανθρώπινη διάσταση Ένας άλλος εγκλεισmicroός εmicroφανίζεται όmicroως πολύ microεγαλύτερης κλίmicroακας προκειmicroένου να ορίσει πλευρικά το ενιαίο συνθετικό σύνολο έτσι ώστε η έmicroφαση του κατά microήκος άξονα και της κεντρικής ως προς αυτόν συmicromicroετρίας να επιτείνεται Ο εγκλεισmicroός αυτός microπορεί να επιτυγχάνεται όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte microε την ευφυή ερmicroηνεία του αρχικού αναγλύφου του εδάφους και την αναπροσαρmicroογή του microε χωmicroατουργικές εργασίες Αλλά πραγmicroατοποιείται επίσης χάρις στην πλαισίωση microε πυκνότατη φύτευση είτε αυτή παράγεται microε ενίσχυση της προϋπάρχουσας όπως πάλι στην περίπτωση του Vaux le Vicomte είτε microε την εξ αρχής φύτευση όπως στην περίπτωση των Βερσαλλιών

Στα περισσότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα η σύνθεση των microικρών σχετικά τοπιακών διαmicroορφώσεων είναι στις περισσότερες περιπτώσεις ανοικτή στρέφεται προς έναν πολύ microεγαλύτερο περιβάλλοντα χώρο Ο χώρος αυτός ως ζωντανό σύνολο σχέσεων πέρα από την έπαυλη και τους κήπους της όπως στα παραδείγmicroατα γύρω από τη Φλωρεντία εντάσσεται στην τοπιακή ερmicroηνεία microέσω του επιλεγmicroένου τρόπου θέασης Μέσω της από απόσταση δηλαδή επιλεγmicroένης οπτικής συσχέτισης η οποία αναφέρεται στο περιβάλλον σύνολο όπως αυτό υπάρχει πέρα από τη διαmicroόρφωση περιλαmicroβάνοντας βέβαια φυσικά ή κατασκευασmicroένα σηmicroεία αναφοράς Στα παραδείγmicroατα του Baroque αντίθετα οι τοπιακές διαmicroορφώσεις αποφασίζουν να καταστούν microε έmicroφαση αυτοαναφορικές όπως microόλις προηγούmicroενα σηmicroειώθηκε Επιλέγουν αντί για τη σκηνογραφική ενσωmicroάτωση στο περιβάλλον τοπιακό υπόβαθρο την εφαρmicroογή microιας αποσπασmicroένης από το εξωτερικό περιβάλλον σκηνογραφικής συγκρότησης η οποία να εξασφαλίζει τον πλήρη εσωτερικό έλεγχο Έτσι στο Vaux le Vicomte η συνολικότερη αντίληψη της σύνθεσης από τη νότια όψη του πύργου υποτάσσεται σε microια κεντρική γραmicromicroική στόχευση που αναφέρεται microε έmicroφαση σε έναν κύριο τρόπο θέασης προς το βάθος της διαmicroόρφωσης και τον ουρανό Στις Βερσαλλίες πάλι η θέα των κήπων από τον εξώστη του πρώτου ορόφου του ανακτόρου δεν επιτρέπει καν τη συνολική επισκόπηση της αλληλουχίας των διαmicroορφώσεων αλλά υποχρεώνει σε τmicroηmicroατικές διαδοχικές προσεγγίσεις καθορισmicroένες από την αξονική πάντα οργάνωση Τόσο στην πρώτη όσο και στη δεύτερη περίπτωση πύργος και ανάκτορα συνιστούν το

262 Στον πίνακα του Veacutelazquez Las Meninas Βλ και προηγούmicroενα

ενδιάmicroεσο αρχιτεκτονικό στοιχείο microέσω του οποίου διέρχεται ο επισκέπτης προκειmicroένου να ελεγχθεί η κίνηση και η εποπτεία του χώρου

Στους προηγούmicroενους χειρισmicroούς εγκλεισmicroού η νεότερη θεωρητική διερεύνηση προσθέτει microια επιπλέον συνθήκη αυτήν η οποία πραγmicroατοποιείται όταν microια επιφάνεια κάmicroπτεται Ο Gilles Deleuze ερευνώντας την περίοδο του Baroque επιmicroένει όπως θα αναλυθεί εκτενέστερα στην συνέχεια στον προσδιορισmicroό των laquoσηmicroείων καmicroπήςraquo τα οποία microπορούν να επιτείνουν την εσωστρέφεια microορφικών σχηmicroατισmicroών263 Ο Deleuze δεν αναφέρεται βέβαια σε τοπιακές διαmicroορφώσεις Εντούτοις οι τοπιοτεχνήσεις της εποχής που εξετάζει επισηmicroαίνουν άλλοι ερευνητές επιmicroένουν να laquoκάmicroπτονταιraquo προς το εσωτερικό τους συνήθως microε τρόπο άδηλο ελέγχοντας την κίνηση και την όραση του περιπατητή 433 Οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque ως γιγαντιαίες σκηνογραφικές κατασκευές

Ε412 Η αmicroφιθεατρική διαmicroόρφωση των κήπων Boboli στο Oltrarno στην Φλωρεντία Αναπαράσταση του 18ου αιώνα (PD) Έχει ήδη υποδειχθεί πως οι τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque είναι συνήθως εξαιρετικά microεγαλύτερες από αυτές της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού ενώ επιπλέον εmicroφανίζονται microε έmicroφαση αυτοαναφορικές σε σχέση microε τις προηγούmicroενες και συγκροτηmicroένες σκηνογραφικά microε τρόπο που επιτείνει την αυτοαναφορική στραmicromicroένη προς το εσωτερικά σύνθεσή τους

Η χρήση ορολογίας συναφούς microε το θέατρο για την περιγραφή των τοπιακών διαmicroορφώσεων του 17ου αιώνα δεν είναι βέβαια microεταφορική Οι δηmicroιουργοί τους όπως και οι βασιλικές αυλές αντιmicroετώπιζαν αυτούς τους χώρους ως το πολιτικό και πολιτιστικό θέατρο όπου η καθηmicroερινότητά τους έπρεπε να υποδυθεί

263 Για την έντεχνη κάmicroψη των microορφωmicroάτων προς το εσωτερικό τους η οποία προσδιορίζεται από τα σηmicroεία καmicroπής όπως την εξετάζει ο Gilles Deleuze στο έργο του Le Pli Η Πτύχωση αλλά και για τη δυνατότητα συσχετισmicroού αυτής της θεώρησης microε τη συνθήκη συνθετικού εγκλεισmicroού του γαλλικού κήπου της εποχής του Baroque βλ αναλυτικότερο σχολιασmicroό στη συνέχεια

ρόλους συγκεκριmicroένης συmicroπεριφοράς και να ενσωmicroατωθεί σε τελετές και εορταστικά σχήmicroατα σκηνοθετηmicroένα από εξειδικευmicroένους τελετάρχες που συνεργάζονται στενά microε δραmicroατουργούς και ηθοποιούς264 Έτσι τα κτήρια και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου αποβαίνουν το microόνιmicroο σκηνικό πλαίσιο το οποίο υποδέχεται τις επιmicroέρους δράσεις ή τα συνολικότερα τελετουργικά εορταστικά και θεατρικά σχήmicroατα Επιτρέπει σε αυτές τις πολυποίκιλες δράσεις να αναπτυχθούν και επιτείνει τη microεγαλοπρέπειά τους Με ειδικότερο τρόπο αποτελεί συνηθισmicroένη πρακτική στις αρχές ιδιαίτερα της περιόδου που εξετάζεται να προσθέτουν πραγmicroατικά σκηνικά στο χώρο των κήπων όπως για παράδειγmicroα στο καταληκτικό σηmicroείο του κεντρικού συνθετικού άξονα ώστε η όραση να εκτείνεται προοπτικά παραmicroένοντας εντούτοις εγκλωβισmicroένη στο ελεγχόmicroενο εσωτερικό της τοπιακής διαmicroόρφωσης

Ε413 Οι κήποι του Chantilly ως θεατρικός χώρος που αποκαλύπτεται στην ελέγχουσα όραση του Βασιλιά-Ήλιου Από την εντυπωσιακή για την ιστορική της αληθοφάνεια κινηmicroατογραφική ταινία Franccedilois Vatel του Roland Joffeacute (2000 ndash του συγγραφέα)

laquoΣτα microέσα του 17ου αιώνα δηmicroοσιεύονται δυο γαλλικές πραγmicroατείες για την τέχνη των κήπωνraquo σηmicroειώνουν οι Steenbergen και Reh265 Η πρώτη που έχει τον τίτλο laquo΄Le jardin de plaisir΄ (΄Ο Κήπος Της Χαράς΄) στα 1651 ήταν γραmicromicroένη από τον Andreacute Molletraquo Η δεύτερη που αποδίδεται στον πατέρα του τον Claude Mollet αρχικηπουρό του βασιλιά έχει τον τίτλο laquo΄Theacuteacirctre des plans et jardinages΄ (΄Θέατρο σχεδίων και κηπουρική΄) δηmicroοσιεύεται το 1652 microετά τον θάνατό του και είναι αφιερωmicroένη στον Andreacute Le Nocirctreraquo

Η σκηνογραφία που επιβάλλεται εντέλει στην τοπιακή θεώρηση του Baroque είναι αυτή microιας ελεγκτικής θέασης κατά το δυνατόν συνολικής όπου η διαδοχή των επιmicroέρους τmicroηmicroάτων οδηγεί βαθmicroιαία στην αποθέωση της πολιτιστικής microεγαλοπρέπειας στην κατrsquo ουσίαν αποθέωση του βασιλικού microεγαλείου του microονάρχη ο οποίος απευθύνεται στη σκηνή από το σηmicroείο του κεντρικού laquoθεωρείουraquo του διευρυmicroένου αυτού θεάτρου από τη θέση του κεντρικού σηmicroείου θέας Η σκηνικότητα των Ιταλικών επαύλεων εmicroφανίζει σε κάποιες περιπτώσεις ανάλογη διάθεση Ποτέ όmicroως microε αυτήν την ένταση και την εmicromicroονή του συνολικού εγκλεισmicroού στο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο τοπιακό τέχνηmicroα Στην παλλαδιανή άλλωστε εκδοχή της Villa Rotonda η πρόσβαση προς το τοπίο microολονότι κεντρική κατά τις εξόδους από την έπαυλη εmicroφανίζεται ως περίπου ισότιmicroη πολλαπλότητα θέασης προς ένα περιβάλλον φυσικό 266

264 Ο Μολιέρος όπως σηmicroειώνεται στη συνέχεια συmicromicroετέχει στις εορτές των εγκαινίων του Veaux le Vicomte παρουσιάζοντας στους χώρους των διαmicroορφώσεων ένα νέο θεατρικό έργο του ενώ τρία από τα γνωστά έργα του παρουσιάζονται για πρώτη φορά στους χώρους των Βερσαλλιών Πρβλ P-A Laplaude The Gardens of Versailles Λονδίνο 1995 σσ 21-31 Πρόκειται για τα έργα Les Facirccheux Tartuffe και Le Mariage Forceacute 265 Πρβλ C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 145 266 Είναι χαρακτηριστική στην εκδοχή της Villa Rotonda η έλλειψη του συγκροτηmicroένου συνοδευτικού κήπου ο οποίος στις περισσότερες περιπτώσεις τοπιακών διαmicroορφώσεων της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού συmicroπληρώνει ως ενδιάmicroεσος τη σχέση ανάmicroεσα στο κτήριο και στο περιβάλλον τοπίο

434 Η κεντρική παρουσία του ηγεmicroόνα χαρακτηριστική των τοπιακών απόψεων του 17ου αιώνα Γεωmicroετρική οργάνωση και τονισmicroός των συmicromicroετρικών διατάξεων εγκλεισmicroός των διαmicroορφώσεων σκηνογραφικός επαναπροσδιορισmicroός του εσωτερικού τους χώρου όλες αυτές οι συνθήκες τοπιακής οργάνωσης σκοπό έχουν να ενισχύσουν τον έλεγχο του τοπίου από την κυρίαρχη κεντρική θέση όρασης Σκοπό έχουν να επιβάλλουν microια συγκεκριmicroένη άποψη ηγεmicroονικού ελέγχου η οποία υπερβαίνει κατά πολύ τα παλαιότερα συγγενή αναγεννησιακά παραδείγmicroατα Επιπλέον διαφοροποιείται ριζικά από τα τοπιακά ήθη τα οποία εισηγείται ήδη από την περίοδο του 17ου αιώνα η εν πολλοίς φυσιοκρατική περιγραφική ολλανδική ζωγραφική τοπίου267

Αλλά η εντονότερη αντίθεση προς την κεντροθετηmicroένη αυτή αντίληψη αναφέρεται microάλλον στη ριζική διαφορά της από τη νεωτερική προσέγγιση Στην εmicroπειρία των δυο τελευταίων αιώνων η γεωmicroετρική κανονικότητα τείνει microε microεγαλύτερη ή microικρότερη αποφασιστικότητα να παραγκωνιστεί σε όφελος της ελευθερίας της όρασης και ακόmicroη περισσότερο σε όφελος της ελευθερίας της κίνησης microέσα στο τοπίο Στα ακραία νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα το τοπίο δεν κατασκευάζεται ούτε παρίσταται πλέον ως υπόβαθρο επιβεβληmicroένων κινήσεων αλλά αντιmicroετωπίζεται ως πεδίο εκδήλωσης microιας αυτεξούσιας και εποmicroένως συχνά απρόβλεπτης δυναmicroικής Ο περιπατητής εmicroφανίζεται έτοιmicroος να αποδεχθεί τη βύθισή του σε ένα σαγηνευτικό και πιθανόν επίφοβο τοπιακό υποδοχέα microε τον ίδιο περίπου τρόπο microε τον οποίο το κοινό της ζωγραφικής του ύστερου Ροmicroαντισmicroού αποδέχτηκε τους νεφελώδεις πίνακες του William Turner Στους πίνακες αυτούς η εmicromicroονή στο φυσικό υπόβαθρο εντείνεται Όχι απλά γιατί τα πρόσωπα υποβαθmicroίζονται ή απουσιάζουν αλλά πολύ περισσότερο γιατί η δυναmicroική απόδοση φυσικών διεργασιών στα όρια της αφαίρεσης θέτει υπό αίρεση τη στατική θεώρηση άρα και τον κεντρικό πολιτιστικό έλεγχο του θέmicroατος

Η αγωνία αυτής της φυγόκεντρης τοπιακής θεώρησης γίνεται ίσως σαφέστερη σε παλαιότερες microεταβατικές παραστατικές προσεγγίσεις στους πίνακες του πρώιmicroου Ροmicroαντισmicroού Στο εικαστικό εγχείρηmicroα του Eugegravene Delacroix στην περιγραφή του για την Καταστροφή της Χίου για παράδειγmicroα ή στο ακόmicroη παλαιότερο πίνακα του Antoine-Jean Gros στην περιγραφή του Πεδίου της microάχης του Eylau Σε παραστάσεις δηλαδή όπου τα σώmicroατα εmicromicroένουν αλλά η σύνθεση επιχειρεί να διαφύγει πλευρικά συνεχίζοντας την παρουσία της έξω από τα πλάγια όρια του πίνακα Υποδεικνύοντας δηλαδή το συνεχιζόmicroενο εύρος του τοπίου ως τον απόλυτο τελικό φορέα της δυναmicroικής εικονιστικής δράσης

Τα τοπιακά ήθη του γαλλικού Baroque τα πρότυπα δηλαδή της οργάνωσης των κήπων όπως αυτά εmicroφανίζονται στη γαλλική ιδιαίτερα επικράτεια χαρακτηρίζονται από την κεντρική συνθήκη ελέγχου η οποία πρέπει να οριστεί ως το βασικό στοιχείο της αντίθεσής τους προς τις νεότερες ροmicroαντικές και νεωτερικές προσεγγίσεις

Με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο στη γαλλική εικονογραφία του 17ου αιώνα ζωγράφοι όπως ο Adam Frans van der Meulen268 περιγράφουν στους πίνακες τους εκτεταmicroένα τοπία microε χειρισmicroούς που θυmicroίζουν τη ζωγραφική τοπιογραφία των Κάτω Χωρών269 Αλλά οι πίνακες δεν είναι θεmicroατικά τοπιογραφικοί κατά κύριο λόγο Στο κέντρο του πίνακα έφιππη κυρίαρχη η Υψηλότης του ο στρατηλάτης microονάρχης στρέφεται υπεροπτικά προς τον θεατή υποχρεώνοντας αβίαστα το άλογό του να ανυψωθεί σε στάση dressage Η κυριαρχία πάνω στο υπέροχο ζώο που η φυσική του δύναmicroη έχει microετατραπεί microε τη συνεχή εκγύmicroναση πρώτα σε πολεmicroικό όπλο και στη συνέχεια σε ελεγχόmicroενο αισθητικά πρότυπο τονίζει σε πρώτο επίπεδο αυτό που επαναλαmicroβάνεται στο βάθος του πίνακα Επαναλαmicroβάνει δηλαδή και τονίζει την κυριαρχία πάνω στον τόπο

267 Για τη ριζική αυτή διαφορά βλ επόmicroενο κεφάλαιο Η Alpers στηρίζει την εξέταση ανάλογων αντιθέσεων στην αντίθεση ανάmicroεσα στην laquoαφηγηmicroατικήraquo αναγεννησιακής καταγωγής τάση και στην laquoπεριγραφικήraquo τάση που γεννιέται στις Κάτω Χώρες εξετάζοντας βέβαια τη διαφορά που προκύπτει στο πεδίο της ζωγραφικής Η διερεύνηση που ακολουθεί επιχειρεί να υποκαταστήσει το δεύτερο microέρος του αντιθετικού ζεύγους microε την αποδοχή του φυσικού τοπίου και την ανάπτυξη φυσικότροπων τάσεων διαmicroόρφωσης όπως αυτές που συναντούmicroε στην αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου του 18ου αιώνα Τις τάσεις αυτές εισηγείται άmicroεσα όπως υποδεικνύεται από την ιστορική ακολουθία των όρων που περιγράφουν στις ευρωπαϊκές γλώσσες το τοπίο η ολλανδική ζωγραφική τοπίου του 17ου αιώνα Πρβλ S Alpers The Art of Describing Dutch Art in the Seventeenth Century Λονδίνο 1989 268 Ή Adam Franz van der Meulen 269 Ο Meulen εξάλλου ήταν φλαmicroανδικής καταγωγής στην υπηρεσία όmicroως του Louis XIV

στο τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων που περιγράφεται ζωγραφικά ως τοπίο microάχης ή πολιορκίας ως το τοπίο της ισχύος και του ελέγχου εντέλει Ε414 Επάνω Adam Frans van der Meulen Louis XIV at the siege of Besancon O Λουδοβίκος XIV στην πολιορκία της Besanccedilon (1674 ndash Μουσείο Ermitage PD) - και κάτω Ε415 Diego Rodriguez de Silva Velaacutezquez El Conde duque de Olivares a caballo Ο Κόmicroης-Δούκας του Olivares έφιππος (1634 - Museo del Prado Μαδρίτη PD) Στους δυο πίνακες περιγράφεται η κυριαρχία πάνω στο άλογο στην εκγυmicroνασmicroένη φύση που ανορθώνεται αβίαστα Αλλά περιγράφεται επίσης η κυριαρχία πάνω στον φυσικό τόπο που microετατρέπεται σε τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων Η συσχέτιση microε το ελέγχον Υποκείmicroενο είναι στους προηγούmicroενους πίνακες κεντρική εmicroφανώς απεικονισmicroένη microάλιστα Λιγότερο επιβλητική εντούτοις από την σηmicroαίνουσα απόκρυψή του όπως αυτή υποδηλώνεται στις επίσης θριαmicroβικές χωρικά πραγmicroατοποιηmicroένες διαmicroορφώσεις των τοπίων της εποχής Στις πραγmicroατοποιηmicroένες αυτές διαmicroορφώσεις το πραγmicroατικό microέγεθος των επεmicroβάσεων ο πλούτος και η κρισιmicroότητα των κατασκευών όσο και η εκφραστική τους περιπλοκότητα αποτελούν την εποπτικά ισχυρότερη δήλωση πολιτικής και πολιτιστικής ισχύος Αυτή συγκεφαλαιώνει όλες τις άλλες επιmicroέρους

ηγεmicroονικές υποδείξεις της έκφρασης των κοινωνιών Με τόσο ισχυρό microάλιστα τρόπο ώστε η microετακίνηση του πολιτικού και οικονοmicroικού ελέγχου στον ευρωπαϊκό χώρο να υπονοεί και την αντίστοιχη microεταβολή στα κέντρα παραγωγής τοπιακών προτύπων270 435 Οι προοπτικοί κανόνες και η προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης

laquoΜπορεί έτσι να φτιάξει κάποιος τις σκιές σε έναν κήπο ώστε να αναπαριστούν microορφές διάφορες όπως microορφές δέντρων ή άλλων πραγmicroάτων Επίσης να κλαδέψει τους φράχτες των θάmicroνων ώστε microε microια συγκεκριmicroένη προοπτική αυτοί να αναπαριστούν κάποιες microορφέςraquo περιγράφει ο Reneacute Descartes271 σε microια παράγραφο χαρακτηριστική για τις συνήθειες και τους κηποτεχνικούς χειρισmicroούς της εποχής του

Έχει ήδη περιγραφεί η εφαρmicroογή της προοπτικής ως σηmicroαντικής εκφραστικής επινόησης της Αναγέννησης Έχει περιγραφεί ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως εικονιστική συνθήκη την απόδοση του τοπιακού βάθους στη ζωγραφική της περιόδου Επίσης ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως συνθήκη οργάνωσης των διαmicroορφώσεων του τοπίου τη συσχέτισή τους microε τον περιβάλλοντα χώρο και τη σκηνογραφική ένταξή τους σε αυτόν272 Στους κήπους του Baroque η χρήση της προοπτικής εξακολουθεί να αποτελεί κεντρικό εκφραστικό τρόπο της εσωτερικά συγκροτηmicroένης σκηνικής οργάνωσης Αλλά η χρήση της αποδίδοντας πλήρως τη λειτουργία των σκηνογραφικών τεχνασmicroάτων σκοπό έχει να επιτείνει την εσωτερική αυτοαναφορική ιδιαιτερότητα της τοπιακής διαmicroόρφωσης Να σύρει την αντίληψη προς την εσωτερική συνθήκη συmicroπύκνωσης η οποία επιχειρεί microε όσο το δυνατόν πειστικότερο τρόπο να επιβάλει την προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης Αν η σύγχρονη πολιτική σκέψη έχει περιγράψει την ιδεολογία ως σύστηmicroα παραστάσεων τις οποίες διαθέτει microια κοινωνία για τους όρους ζωής της παραστάσεων εν microέρει πραγmicroατικών και εν microέρει πλασmicroατικών273 στις διαmicroορφώσεις της τοπιακής σκηνογραφίας του Baroque ανακαλύπτουmicroε ιδιαίτερα πειστικά παραδείγmicroατα πλασmicroατικής ιδεολογικής κατασκευής Συγκροτηmicroένης όχι microόνο ως σύστηmicroα πολιτιστικών σχέσεων οι οποίες υποβαστάζουν microια πολιτική εξουσία αλλά και ως σύστηmicroα πραγmicroατικών διαmicroορφώσεων Πραγmicroατικών Όχι ακριβώς χειροπιαστών microε την έννοια της χειροπιαστής απτής υλικότητας Η οιονεί πραγmicroατικότητα του γαλλικού κήπου ολοκληρώνεται ως οπτική εικόνα προορισmicroένη να εξαπατήσει τον παρατηρητή ως προς την κατασκευαστική πραγmicroατικότητα του τοπίου Επιβάλει συνειδητά την οφθαλmicroαπάτη ως την τελική συνθήκη ολοκλήρωσης της αντίληψης του χώρου ndash συνειδητά για τον δηmicroιουργό της βεβαίως γιατί για τον ανυποψίαστο παρατηρητή οι χειρισmicroοί προοπτικής παρέmicroβασης στο τοπίο παραmicroένουν κρυφοί

Στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte όπως περιγράφεται αναλυτικότερα στη συνέχεια της διερεύνησης η προσπάθεια του σχεδιασmicroού είναι να παραγάγει microια πλασmicroατική συνθήκη προσέγγισης των απώτερων τmicroηmicroάτων της σύνθεσης microια πλασmicroατική συνθήκη laquoτηλεσκοπίουraquo274

Η προσπάθεια επιτελείται microε τη χρήση αυτού που microπορεί να περιγραφεί ως laquoπροοπτική υστέρησηraquo laquoperspective retardeacuteeraquo και η οποία microπορεί να εξηγηθεί microε

270 Η παρατήρηση υποδεικνύει πως η κυριαρχία των τοπιακών παραδειγmicroάτων ακολουθεί την microεταβολή των όρων της πολιτικής και οικονοmicroικής κυριαρχίας στον Ευρωπαϊκό χώρο Από την Ιταλία στην Γαλλία και τελικά στη Βρετανία 271 C Santini στο προηγούmicroενο σ 30 Κατά τη Santini το απόσπασmicroα προέρχεται από τους Cogitationes privatae και αντιστοιχεί σε αποσπάσmicroατα τα οποία αναφέρονται από τον Leibniz 272 Πρβλ προηγούmicroενο Κεφάλαιο Γ 273 Η χαρακτηριστικότερη ίσως διατύπωση αυτού του πλέγmicroατος σχέσεων οφείλεται στον Louis Althusser Σύmicroφωνα microε αυτόν laquoη ιδεολογία είναι lsquoπαράστασηrsquo της φανταστικής σχέσης του ατόmicroου microε τις πραγmicroατικές συνθήκες ύπαρξής τουraquo Πρβλ Λ Αλτουσέρ Θέσεις ειδικότερα laquoΙδεολογία και Ιδεολογικοί Μηχανισmicroοί του Κράτουςraquo Αθήνα 1977 σ 99 Πρβλ επίσης του ιδίου Για τον Μαρξ ειδικότερα σχόλια στο laquoΜαρξισmicroός και Ανθρωπισmicroόςraquo Αθήνα 1978 σσ 232-233 274 laquoΟ κύριος του κτήmicroατος όχι microόνο έβλεπε τον lsquoάπειροrsquo χώρο αλλά επίσης τον διατηρούσε υπό έλεγχο Στον πύργο βρίσκονταν στον προσοφθάλmicroιο φακό ενός τηλεσκοπίου που ήταν φτιαγmicroένο από το ίδιο το τοπίο και microε το οποίο microπορούσε να φέρει τον άπειρο χώρο κοντά στο microάτι του στο άγγιγmicroά τουraquo C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 177

απλουστευmicroένη διατύπωση ως η διεργασία αναλογικής αύξησης των διαστάσεων κατά την αποmicroάκρυνση από το σηmicroείο όρασης ώστε να αναιρεθεί η προοπτική σmicroίκρυνση

Με εκτενέστερη παρουσίαση η προηγούmicroενη χρήση των προοπτικών κανόνων υποδεικνύει την ευρύτερη περιοχή της laquoπροοπτικής αναmicroόρφωσηςraquo275 Αν η συmicroβατική θεώρηση της προοπτικής περιγράφει πως τα περισσότερο αποmicroακρυσmicroένα αντικείmicroενα ίσης διάστασης εmicroφανίζονται ως microικρότερα τότε η ζωγραφική ή η κατασκευαστική παρουσίασή τους microε παραmicroορφώσεις ακριβώς αντίθετες από αυτές που υποθέτει η συmicroβατική προοπτική θα εξασφάλιζε το απαραmicroόρφωτο της τελικής όρασης ανατρέποντας τη συνήθη αντίληψη βάθους εφόσον βέβαια το σηmicroείο όρασης παρέmicroενε σταθερό

Με microια πραγmicroατιστική βάση θεώρησης πρόκειται για την τεχνητή επιβολή της νοητικής εικόνας πάνω στην υλική έκταση του φυσικού ή microε διαφορετική διατύπωση για την επιβολή του ορατού επί της χωρικότητας και της υλικότητας276 Αν υποθετικά περιγράφαmicroε ένα ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατατετmicroηmicroένο σε έναν ορθοκανονικό κάναβο και το θεωρήσουmicroε προοπτικά τότε η προοπτική εικόνα του ορθογωνίου αντιστοιχεί σε ένα τραπέζιο ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo στο οποίο η απώτερη παράλληλη προς τον παρατηρητή πλευρά ΑrsquoΒrsquo είναι microικρότερη από την πλησιέστερη ΓrsquoΔrsquo Οι πλάγιες πλευρές ΑrsquoΔrsquo και ΒrsquoΓrsquo συγκλίνουν προς την ΑrsquoΒrsquo ενώ οι εσωτερικές χαράξεις σε ίσα microεταξύ τους διαστήmicroατα σχεδιάζονται παράλληλες προς την κεφαλή και τη βάση του τραπεζίου πλησιάζοντας τόσο περισσότερο η microια την άλλη όσο περισσότερο αποmicroακρύνονται από τον παρατηρητή Ας αντιστρέψουmicroε την κατασκευή Έστω πως το ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατασκευάζεται ως τραπέζιο microε σχήmicroα αντίστροφο προς την προοπτικά παραmicroορφωmicroένη εικόνα ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo Το νέο τραπέζιο ΑrsquorsquoΒrsquorsquoΓrsquorsquoΔrsquorsquo έχει την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo ως τη microεγαλύτερη πλευρά του και τη ΓrsquorsquoΔrsquorsquo ως την microικρότερη Οι ενδιάmicroεσες παράλληλες δεν προσεγγίζουν αλλά αποmicroακρύνονται αναλογικά όσο πλησιάζουν την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo Τότε η ανεστραmicromicroένη αυτή κατασκευή δίνει ένα σηmicroείο φυγής προς την πλευρά του παρατηρητή Κοιτώντας την παραmicroορφωmicroένη κατασκευή του τραπεζίου έχουmicroε σε κάποιο σηmicroείο τοmicroής της οπτικής δέσmicroης ένα φανταστικό είδωλο που αντιστοιχεί όmicroως σε ένα κανονικό ορθογώνιο Με το σηmicroείο όρασης υψηλότερα από το έδαφος το ορθογώνιο αυτό θα εmicroφανίζονταν να στρέφεται ως προς την πλησιέστερη προς τον παρατηρητή βάση του και να υψώνεται προς τα επάνω

Σε ένα φανταστικό επίπεδο τοmicroής εποmicroένως κάπου ανάmicroεσα στον εξωτερικό φυσικό κόσmicroο της έκτασης του res extensa και στον εσωτερικό του res cogitans της νόησης πραγmicroατοποιείται κατ΄ αναλογίαν προς την καρτεσιανή λειτουργία του καρτεσιανού αδένα του κωναρίου η αναγωγή του εκτεινόmicroενου φυσικού πράγmicroατος σε ένα σύστηmicroα νοητικά επιβεβληmicroένης κανονικότητας Η αναγωγή αυτή συντελείται microέσω της laquoπαρά φύσινraquo παρέmicroβασης στη φυσική βιολογική οπτική πρόσληψη εξηγώντας microε σαφήνεια πως η παράσταση περιλαmicroβάνεται στο πεδίο των πολιτιστικών κατασκευών και πως συνιστά βασικό microέσο ελέγχου του τοπίου βασικό microέσο υποβολής του στην τάξη των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών σχηmicroάτων και των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών συmicroβόλων και σηmicroασιών Αν ακολουθήσουmicroε microάλιστα την προσέγγιση του Michel Foucault η παράσταση αποτελεί κατά την περίοδο του 17ου αιώνα το βασικό microέσο χάρις στο οποίο η υλικότητα και η χωρικότητα υποβάλλονται σε συνθήκες κανονικοποίησης και ελέγχου Είναι microάλλον παράτολmicroο microια διερεύνηση των τοπιακών διαmicroορφώσεων έστω και προσανατολισmicroένη προς συσχετίσεις πολιτιστικές να προσπαθήσει να ταυτίσει τη βασική συνθήκη συγκρότησης του καρτεσιανού δυϊσmicroού microε τη συνθήκη της ηθεληmicroένης προοπτικής ψευδαισθησιακής παραmicroόρφωσης της laquoαναmicroόρφωσηςraquo των κήπων του Baroque

275 Η laquoαναmicroόρφωσηraquo όπως επεξηγείται αναλυτικότερα στη συνέχεια αφορά microια συγκεκριmicroένη διαδικασία γεωmicroετρικής επεξεργασίας microε την οποία γίνεται δυνατός ο ψευδαισθησιακός έλεγχος των microορφών που σχεδιάζονται Μια ελεγχόmicroενη γεωmicroετρική παραmicroόρφωση επιτρέπει στον σχεδιαστή να παραγάγει το κατάλληλο οπτικό αποτέλεσmicroα από την κατάλληλη γωνία όρασης Ανάλογες τεχνικές δεν εφαρmicroόζονταν microόνο στη ζωγραφική στον περίφηmicroο πίνακα Οι Πρεσβευτές του Hans Holbein για παράδειγmicroα αλλά επίσης στις αρχιτεκτονικές και όπως εκτενώς παρουσιάζεται στη συνέχεια στις τοπιακές κατασκευές 276 Διατύπωση της κριτικής επιτροπής των Κ Μωραΐτη Δ Σεβαστάκη Σ Σταυρίδη microε αφορmicroή την παρουσίαση της διπλωmicroατικής εργασίας της Σ Σαραντοπούλου microε θέmicroα Προτάσεις για microια αρχαιολογική περιγραφή του Βοτανικού Κήπου στα πλαίσια του ΔΠΜΣ της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜ Πολυτεχνείου laquoΑρχιτεκτονική Χώρος Πολιτισmicroόςraquo Αθήνα Μάρτιος 2009

Επεξηγήσεις της αναmicroόρφωσης σε περιγραφή του 17ου αιώνα (E416 επάνω αριστερά CC) και σε διάγραmicromicroα περιγραφής της εφαρmicroογή της στον σχεδιασmicroό τοπιοτεχνικών διαmicroορφώσεων όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte (E417 κάτω αριστερά σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Μια από τις γνωστότερες εφαρmicroογές της αναmicroόρφωσης καταγράφεται στον πίνακα του Hans Holbein του Νεότερου Οι Πρεσβευτές (Ε418 επάνω δεξιά PD) όπου σε πρώτο επίπεδο εικονίζεται παραmicroορφωmicroένο ένα ανθρώπινο κρανίο Ωστόσο από ένα ορισmicroένο σηmicroείο θέασης το κρανίο γίνεται αντιληπτό microε την πραγmicroατική του microορφή (Ε419 κάτω δεξιά PD)

Εντούτοις για τη σχέση του Andreacute Le Nocirctre microε τη σκέψη του εισηγητή του ορθολογισmicroού υπάρχουν σηmicroαντικές microαρτυρίες laquoΣτο εργαστήριο του Λούβρουraquo σηmicroειώνει η Chiara Santini277 ο νέος ακόmicroη microαθητευόmicroενος κηπουρός Andreacute Le Nocirctre ως microαθητής του Simon Vouet laquoγνώριζε ότι πιο καινοτοmicroικό έφθανε να microελετηθεί στο πεδίο των ερευνών για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρου Είναι πιθανόν ποτέ να microην είχε διαβάσει τη Dioptrique του Καρτέσιου αλλά σίγουρα είχαν τεθεί υπrsquo όψιν του φιλοσόφου κάποια σχέδια για τον κήπο των Tuileries και είχε (οLe Nocirctre) την άmicroεση εmicroπειρία των πειραmicroατισmicroών του δασκάλου του (του Vouet) και των εικονογραφήσεων των έργων για την προοπτική που είχαν παραχθεί στο επιστηmicroονικό περιβάλλον το συναφές microε τη βασιλική αυλήraquo Σε αυτό το σηmicroείο οι αναφορές δεν συmicroφωνούν κατ΄ ανάγκην laquoΣτο πρώτο microισό του 20ου αιώνα κάποιοι συγγραφείς ειδικά ο Jules Guiffrey διατείνονται πως ο Le Nocirctre γνώριζε το έργο του Descartes και ερmicroηνεύουν το δικό του έργο στο φως αυτών των φιλοσοφικών-επιστηmicroονικών αποσκευών σήmicroερα αντίθετα υπάρχει η τάση εξ αιτίας της έλλειψης αποδείξεων να τηρείται microια στάση πιο επιφυλακτική που περιορίζεται να υποστηρίζει πως ο

277 Στο προηγούmicroενο σ 25

κηπουρός των Tuileries πρέπει να είχε κάποια επαφή λιγότερο ή περισσότερο άmicroεση microε το περιβάλλον του Καρτέσιουraquo278

Ακόmicroη όmicroως και αν η διερεύνηση αυτή δεν προχωρήσει στο τόλmicroηmicroα της ευθείας συσχέτισης τοπιακών εγχειρηmicroάτων και των φιλοσοφικών επιστηmicroονικών θεωρήσεων του καρτεσιανισmicroού ακόmicroη και αν η υπόδειξη συσχέτισης παραmicroείνει στο επίπεδο των γενικότερων σχέσεων οι αναλογίες εmicroφανίζονται καταδεικτικές microιας ενιαίας πολιτιστικής στάσης Στα πλαίσια της στάσης αυτής οι laquoέρευνες για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρουraquo είναι σηmicroαντικές τόσο για τη συνολική θεώρηση αυτού του πολιτισmicroού όσο και για τις τοπιακές επεmicroβάσεις που τον χαρακτηρίζουν Ακόmicroη και όταν οι ερευνητικές παρουσιάσεις δεν επεκτείνονται σε συγκρίσεις και συσχετισmicroούς τόσο φιλόδοξους όσο αυτούς του Guiffrey επιmicroένουν εντούτοις πάντοτε να αναφέρονται στις τεχνικές της αναmicroόρφωσης279 Άλλοτε περιγράφοντάς την microε γεωmicroετρικά ακριβέστερη περιγραφή και άλλοτε επιmicroένοντας στην αφανή για τον ανυποψίαστο περιπατητή λειτουργία της ως anamorphosis abscondita κρυφής αναmicroόρφωσης κατά τον Αllen S Weiss Αλλά και κτισmicroένης αναmicroόρφωσης ενσωmicroατωmicroένης συντεθειmicroένης στη νοητική και στην τοπιακή κατασκευή280 laquoAbsconditaraquo αποκεκρυmicromicroένη κρυφή σκοτεινή αλλά και προϊόν κατασκευής σύνθεσης από το λατινικό ρήmicroα laquoascondoraquo που σηmicroαίνει αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω αλλά και θεmicroελιώνω κτίζω ή συνθέτω συντάσσω281 Η υπόθεση της φαντασιακής πλασmicroατικής ατmicroόσφαιρας οφθαλmicroαπάτης που περιγράφηκε εκτενώς προηγούmicroενα εmicroφανίζεται ριζικά αντίθετη προς την απαίτηση αποκάλυψης της νεωτερικής εmicroπειριστικής αλήθειας των πραγmicroάτων όπως τίθεται για παράδειγmicroα από τη νεωτερική microοντέρνα αρχιτεκτονική Ακολουθώντας επισηmicroάνσεις καταστατικές για τη θεώρηση του Baroque συσχετίστηκε ήδη η καθολική Αντιmicroεταρρύθmicroιση και η παγίωση του Δυτικού microοναρχικού κράτους microε την προσπάθεια ελέγχου της σκέψης και της όρασης όπως και microε τους ειδικότερους συνθετικούς χειρισmicroούς οι οποίοι τελικά αποκρύβουν το κέντρο προέλευσης και τον τρόπο επιβολής αυτού του ελέγχου Στον αντίποδα πρέπει microάλλον να τοποθετηθεί η προτεσταντική ηθική απαίτηση αποκάλυψης η απαίτηση ηθικής και πραγmicroατικής διαφάνειας αυτού του κόσmicroου

Η νεωτερική προσέγγιση καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από αυτήν την ηθική στάση απαίτησης της ειλικρίνειας έως ότου σήmicroερα microια νέα σειρά σύγχρονων τεχνικών ανακαλύψεων τόσο καθοριστικών για την πολιτισmicroική εποπτεία όσο η προοπτική εισήγηση του Leon Battista Alberti στον καιρό της διατύπωσής της ή όσο η προώθηση της αναmicroόρφωσης από τον φραγκισκανό microοναχό Jean-Franccedilois Niceron ανατρέψει την πραγmicroατιστική βεβαιότητα

Η σύγχρονη αυτή ανατροπή καθορίζεται από την εκτενέστατη παραγωγή πλασmicroατικών-πραγmicroατικών παραστάσεων ο κεντρικός έλεγχος των οποίων εmicroφανίζεται ως ένας από τους σηmicroαντικότερους πολιτικούς φόβους για το microέλλον του πολιτισmicroού Ο δυϊσmicroός είναι εξίσου χαρακτηριστικός Μια εσωτερική αυτοαναφορική οιονεί πραγmicroατικότητα καθορισmicroένη από έναν πίνακα ένα matrix αρχικών λογισmicroικών κανόνων οι οποίοι εξελίσσονται αποσχισmicroένοι από τον εξωτερικό κόσmicroο που παύει να microας αφορά Ένας εσωτερικευmicroένος τόπος ορθότερα ένα εσωτερικευmicroένο πολιτισmicroικό τοπίο του οποίου επιπλέον τα βασικά χαρακτηριστικά σύνταξης microας διαφεύγουν Η αναλογία microπορεί να είναι ακόmicroη ισχυρότερη Ένα εσωτερικό τοπίο δικτυακών σχέσεων όπως και στη microη

278 Όπ σ 25 επίσης J Guiffrey Andreacute le Nostre Eacutetude critique Παρίσι 1908 Ακόmicroη Α Rostaing Lrsquo aeliguvre de Le Nocirctre Παρίσι 2000 σσ 7-10 279 Πρβλ C Santini στο προηγούmicroενο σσ 27-30 Για microια αναγωγή των αρχών της αναmicroόρφωσης στην αναγεννησιακή προοπτική βλ το κείmicroενο της Kirsti Andersen laquoThe mathematical treatment of anamorphoses from Piero della Francesca to Niceronraquo Στο History of mathematics states of the art σσ 3-28 Academic Press San Diego CA 1996 Είναι χαρακτηριστικό πως ο κύριος θεωρητικός εισηγητής της αναmicroόρφωσης ο φραγκισκανός microοναχός πατέρας Jean-Franccedilois Niceron αναφέρεται σε αυτήν microιλώντας για τεχνητή microαγεία laquomagia artificialisraquo ενώ τα συγγράmicromicroατά του φέρουν ανάλογα ονόmicroατα Η έκδοσή του του 1640 τιτλοφορείται Perspective curieuse Παράδοξη προοπτική Aυτή του 1646 έχει τον τίτλο Οπτικός Θαυmicroατουργός Thaumaturgus opticus Ανάλογους τίτλους χρησιmicroοποίησε στις εκδόσεις του και ο σύγχρονος microελετητής της αναmicroόρφωσης Jurgis Baltrusaitis 280 Α S Weiss στο προηγούmicroενο σσ 43-66 281 Abscondo λατινικό ρήmicroα σύνθετο από τις λέξεις ab(s) + condo (=con+do) lsquoΟπου Ab= από con=συν do= δίδωmicroι Έτσι condo microπορεί να σηmicroαίνει 1- ιδρύω θεmicroελιώ κτίζω ή 2 ndash συντίθηmicroι συντάσσω συγγράφω ή 3 ndash κατατίθηmicroι αποτίθηmicroι ταmicroιεύω διαφυλάττω ή 4 ndash αποτίθηmicroι κρύπτω κατακρύπτω αποκρύπτω Ascondo = αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω Absconditus = αποκεκρυmicromicroένος απόκρυφος σκοτεινός ασαφής Πρβλ Ε Τσακαλώτου Λεξικό Ελληνο-λατινικό Αθήνα 1988

πραγmicroατοποιηmicroένη υπόθεση microιας εκτενώς εφαρmicroοσmicroένης πολεοδοmicroίας του Baroque Ένα δικτυακό τοπίο το οποίο εγκαταλείπει εντούτοις έναν εκτός του ηλεκτρονικού πολιτισmicroού χώρο

Στην καταληκτική παράγραφο ενός σύγχρονου διηγήmicroατος επιστηmicroονικής φαντασίας στην αφήγηση του Νευροmicroάντη282 ο κύριος microυθιστορηmicroατικός ήρωας του έργου αναρωτιέται αν υπάρχει πραγmicroατικά αυτός ο ίδιος ως πρόσωπο ανεξάρτητο από τον ψευδαισθησιακό δικτυακό laquoτοπίοraquo

Με κάθε δυνατή επιφύλαξη για το θεmicroιτό των συγκρίσεων microπορούmicroε να ανακαλέσουmicroε από τον χώρο των ιστορικών microυθευmicroάτων την παροιmicroιώδη φράση που περιγράφει τη σύγχυση ανάmicroεσα σε microια εσωτερικά προσανατολισmicroένη κατασκευασmicroένη πραγmicroατικότητα και στην εξωτερική πραγmicroατικότητα του υπόλοιπου κοινωνικού πεδίου Στο καταληκτικό laquoκεφάλαιοraquo της γαλλικής microοναρχικής ισχύος ενώ ο αγγλικός Εmicroπειρισmicroός και ο γαλλικός Διαφωτισmicroός έχουν ήδη πολλαπλά αναπτύξει τα επιχειρήmicroατά τους και οι κινήσεις της πολιτικής ανατροπής διογκώνονται η Μαρία-Αντουανέττα ηρωίδα microιας αφήγησης η οποία δεν microπορεί πλέον να παραmicroένει στραmicromicroένη στο εσωτερικό της αναρωτιέται για τις αιτίες της πολιτικής αναταραχής και αποφασίζει ισχυρίζεται ο ιστορικός θρύλος πως οι αβράκωτοι microπορούν να κατευνάσουν την πείνα τους microε γλυκά εδέσmicroατα283

Πριν η λύση δοθεί σε microια άλλη σκηνή αυτή της λαϊκής τελετουργίας της guillotine της λαιmicroητόmicroου σε ένα άλλο τοπίο αυτό της ανοικτής επαναστατηmicroένης πόλης η δράση εξακολουθεί να εξελίσσεται στο σκηνικό πεδίο των βασιλικών τοπίων Η τελευταία βασίλισσα της Γαλλίας εγκλωβισmicroένη εν πολλοίς στον φανταστικό κόσmicroο του Petit Trianon στον θεατρικό του χώρο στο laquohameau de la reineraquo laquoτο χωρίο της βασίλισσαςraquo και στο υποθετικά φυσικό τοπίο που το περιβάλει υποδύεται την αθώα χωριατοπούλα284 To παράδειγmicroα της Marie-Antoinette ως εστεmicromicroένης η οποία παραmicroένει αποκοmicromicroένη από την εξωτερική πραγmicroατικότητα εγκλωβισmicroένη σε έναν επίσης αποκοmicromicroένο ελεγχόmicroενο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο και σκηνοθετηmicroένο τοπίο285 προσωποποιεί παραδειγmicroατικά microια στάση η οποία την υπερβαίνει κατά πολύ ως συγκεκριmicroένη ιστορική προσωπικότητα Η στάση αυτή ως γενική προσέγγιση ισχυρών κοινωνικών οmicroάδων και ως ειδική αντίληψη της διαmicroόρφωσης του τοπίου που εκπορεύεται από αυτές διατρέχει microάλλον το σύνολο της γνωστής ιστορίας Στο νεότερο ευρωπαϊκό χώρο ειδικότερα ο οποίος αφορά τη διερεύνηση αυτή οι ιδιαίτεροι τρόποι εκδήλωσής της ξεκινούν από την περίοδο της ιταλικής Αναγέννησης για να αποκτήσουν την ισχυρότερη έκφρασή τους κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα επεκτείνοντας microε ασθενέστερο τρόπο την επιρροή τους και στις περιόδους που ακολουθούν

Έγινε ήδη προφανές πως η συγκρότηση αυτής της αποσπασmicroένης ελεγχόmicroενης τοπιακής πραγmicroατικότητας όπως παρουσιάζεται microε παραδειγmicroατικό τρόπο στους γαλλικούς κήπους του 17ου αιώνα συνδέεται άmicroεσα microε ένα ιδιαίτερο ήθος όρασης microε τη δυνατότητα συγκρότησης οπτικών ψευδαισθήσεων οι οποίες επιmicroένουν να καθορίζουν την υλικότητα και τη χωρικότητα του τοπίου και οι οποίες στηρίζονται microεταξύ των άλλων στη microελέτη και την εφαρmicroογή στις διαmicroορφώσεις του τοπίου της προοπτικής αναmicroόρφωσης

282 Το γνωστό βιβλίο του Καναδού συγγραφέα επιστηmicroονικής φαντασίας William Gibson Neuromancer Πρβλ ελληνική microετ Νευροmicroάντης Αθήνα 1998 σ 290 283 H παροιmicroιώδης φράση ldquoSrsquoils nrsquoont pas de pain qursquoils mangent de la briocherdquo laquoαν δεν έχουν ψωmicroί ας φάνε γλυκόraquo που αποδίδεται στην τελευταία βασίλισσα χρησιmicroοποιείται εδώ ως ένδειξη απόσπασης από την πραγmicroατικότητα microάλλον παρά ως ένδειξη κυνισmicroού Το πιθανότερο πάντως είναι πως κακώς συνδέεται microε την Μarie-Antoinette καθώς η πρώτη καταγραφή της φράσης εmicroφανίζεται στο VI Βιβλίο των Confessions του Jean-Jacques Rousseau που δηmicroοσιεύτηκε το 1782 ενώ το υποθετικό επεισόδιο της επαναστατικής περιόδου κατά το οποίο πεινασmicroένες γυναίκες φθάνουν στις Βερσαλλίες ζητώντας ψωmicroί αντιστοιχεί στις 5 Οκτωβρίου του 1789 284 Η Marie-Antoinette ζει στην περίοδο εκείνη του 18ου αιώνα κατά την οποία τα πρότυπα του γαλλικού κήπου έχουν ήδη υποχωρήσει στις πολιτιστικά κεντρικές περιοχές της Ευρώπης τουλάχιστον κάτω από την πίεση της laquomicroόδαςraquo των νεότερων προτύπων της αγγλικής τοπιοτεχνίας Εντούτοις οι συνθήκες εγκλεισmicroού των τοπιακών διαmicroορφώσεων και η προσπάθεια συγκρότησης microιας ολικής σκηνογραφικής ψευδαίσθησης φαίνεται να διατηρούν σε πολλές περιπτώσεις την καταγωγική σχέση τους microε τον προηγούmicroενο αιώνα 285 Όπως σηmicroειώθηκε αmicroέσως προηγούmicroενα το laquoχωριό της βασίλισσαςraquo δεν περιελάmicroβανε απλά microια φυσικότροπη τοπιακή διαmicroόρφωση ούτε microόνο microια σειρά κτισmicroάτων κατασκευασmicroένων έτσι ώστε να θυmicroίζουν αγροτικό οικισmicroό Αποτελούσε επιπλέον τον χώρο όπου η βασίλισσα και οι κυρίες της ακολουθίας της υποδύονταν αγροτικούς ρόλους ντυmicroένες ανάλογα και συmicromicroετέχοντας σε απλοποιηmicroένες αγροτικές δραστηριότητες

436 Η υπόδειξη επέκτασης στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα Μια από τις καταστατικές παρατηρήσεις του Heinrich Woumlllflin στο καθοριστικό κείmicroενό του για τη σχέση της Αναγέννησης microε το Baroque περιγράφει τα εκφραστικά εγχειρήmicroατα της περιόδου ως συνθέσεις οι οποίες υποδεικνύουν τη δυνατότητα επέκτασης Οι οποίες δηλαδή αντίθετα από τα πρωιmicroότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα δεν περιορίζουν την ολοκλήρωσή τους στο άmicroεσο πεδίο της χωρικής τους οργάνωσης Αντίθετα microάλιστα επιχειρούν να επεκτείνουν την πραγmicroατική τους παρουσία microε όρους υποθετικής επέκτασης της δράσης τους

Πως microπορεί να εφαρmicroοστεί η θεωρητική αυτή υπόδειξη στην περίπτωση των διαmicroορφώσεων του τοπίου Ακόmicroη ειδικότερα πως microπορεί να σχολιαστεί microε περισσότερη λεπτοmicroέρεια το πρόβληmicroα της ανοικτής σύνθεσης σε σχέση microε τους όρους συνθετικού εγκλεισmicroού των διαmicroορφώσεων τοπίου που απασχόλησαν προηγούmicroενα την έρευνα Ε420 και Ε421 (πρώτο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Cian Lorenzo Bernini Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η lsquoΕκσταση της αγίας Τερέζας της Άβιλα Το κεντρικό τmicroήmicroα της γλυπτικής σύνθεσης πλαισιώνεται από τα αρχιτεκτονικά microέλη της κόγχης microε τρόπο που ενισχύει τη δραmicroατική του ποιότητα Ε422 και Ε423 (δεύτερο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Με ανάλογο τρόπο η πυκνή φύτευση που πλαισιώνει τις κηποτεχνικές διαmicroορφώσεις του Vaux le Vicomte αυξάνει την εσωτερική συνοχή της σύνθεσης και ενισχύει την ένταση της αξονικής της ανάπτυξης

H αγία Τερέζα της Άβιλα στη γλυπτική σύνθεση του Bernini286 στροβιλίζεται σε κύmicroατα ιερού πάθους τα οποία εκτείνονται δυνητικά ως πνευmicroατικό φως πέρα από το πεδίο της microαρmicroάρινης γλυπτικής σύνθεσης Μια δέσmicroη χρυσών ακτινών κατέρχεται προς το σύmicroπλεγmicroα της αγίας και του αγγέλου Εκπορεύεται από σηmicroείο άγνωστο από το άπειρο πεδίο της θείας χάριτος η οποία προφανώς υπερβαίνει τη γήινη αρχιτεκτονικά προσδιορισmicroένη κόγχη του γλυπτού Αλλά συνθετικό κέντρο υπάρχει Πρόκειται για το εκστατικό πρόσωπο της αγίας και πολύ περισσότερο για το σηmicroείο της καρδίας της στο οποίο κατευθύνεται η ροmicroφαία του αγγέλου και στο οποίο η θεία χάρις καταλήγει πριν αποδώσει ακτινοβολώντας την αίγλη της στον παρατηρητή Αυτή η ακτινοβολία και εντέλει αυτή η σύνθεση δεν είναι υπαινίσσεται ο δηmicroιουργός του κόσmicroου τούτου Η δυνατότητά της να εκτείνεται πέρα από τα υλικά όρια της φυσικής έκτασης αναφέρεται σε microια συνθήκη πνευmicroατική Η εσωτερική της πλαστική οργάνωση εντούτοις υποδεικνύει ένα κέντρο σύνθεσης ενώ επιπλέον το σύmicroπλεγmicroα από λευκό microάρmicroαρο και επιχρυσωmicroένο microέταλλο ορίζεται microε έmicroφαση από το αρχιτεκτονικό περίγραmicromicroα της κόγχης από το βαθύχρωmicroο microάρmicroαρο των κιόνων που διαφοροποιεί microε σαφήνεια τον εσωτερικό από τον εξωτερικό ως προς τη σύνθεση χώρο Στην κορυφή της κόγχης ένα αόρατο άνοιγmicroα της οροφής λούζει το σύmicroπλεγmicroα microε φως υπερφυσικό ορίζοντας τη microοναδική ουσιώδη κατεύθυνση επικοινωνίας

Η πρώτη παρατήρηση επισηmicroαίνει πως η συνθήκη επέκτασης στο προηγούmicroενο παράδειγmicroα είναι της τάξης του πλασmicroατικού αναφέρεται σε όρους ψευδαισθησιακού χειρισmicroού όπως αυτούς που περιγράφηκαν ήδη κατά τον σχολιασmicroό της σκηνογραφικής συγκρότησης και της laquoθαυmicroατουργικήςraquo προοπτικής των γαλλικών κήπων287 Η ουσιωδέστερη δεύτερη παρατήρηση αναφέρεται στα microέσα εφαρmicroογής αυτού του χειρισmicroού

Προκειmicroένου δηλαδή να υποβάλλουν την αντίληψη της επέκτασης προκειmicroένου να επιτρέψουν την επέκταση προς microια κύρια κατεύθυνση περιορίζουν τη σύνθεση πλευρικά Στην πρώτη περίπτωση η δυνατότητα του γλυπτικού συmicroπλέγmicroατος του Bernini να υποβάλει την αίσθηση της υπερβατικής διαφυγής καθίσταται τόσο εντονότερη όσο αποσπάται από τον υπόλοιπο εσωτερικό χώρο της εκκλησίας microε την ένταξή της σε microια ιδιαίτερη κόγχη Στη δεύτερη περίπτωση η δυνατότητα των κήπων του Vaux le Vicomte να λειτουργήσουν laquoως τηλεσκόπιοraquo να υποβάλουν την αίσθηση πως η αίγλη τους επεκτείνεται υποθετικά έπrsquo άπειρον ενισχύεται ακριβώς από τους όρους του πλευρικού εγκλεισmicroού τους ο οποίος εντείνει τη σηmicroασία του βασικού κατά microήκος άξονα συmicromicroετρίας

Εγκλεισmicroός λοιπόν και υπόθεση επέκτασης πλασmicroατικής εν πολλοίς δεν αποτελούν αντιφατικές κινήσεις στις συνθέσεις του Baroque Εκφράζουν microάλλον συmicroπληρωmicroατικές πλευρές microιας συνθετικής τακτικής στα πλαίσια της οποίας η χωρικότητα περιορίζεται σε πρώτο χρόνο προκειmicroένου να εκτιναχθεί σε δεύτερο Το θέmicroα του συνθετικού εγκλεισmicroού και των αξόνων επικοινωνίας είναι ίσως ευκολότερο να σχολιαστεί στην περίπτωση microιας ελεγχόmicroενης γλυπτικής σύνθεσης ή ενός εξ αρχής ολοκληρωmicroένου δοmicroηmicroένου κήπου παρά στην περίπτωση microιας αστικής ανάπτυξης microιας σε εξέλιξη τοπιακής σύνθεσης εφαρmicroοσmicroένης στο πεδίο της πόλης Είναι δυσκολότερο να υποστηριχθεί κατά την εξέταση των συνθετικών χειρισmicroών που αποτελούν τις αρχικές κινήσεις για την ανάπτυξη microιας microελλοντικής πόλης η οποία δεν πραγmicroατοποιήθηκε κατά την περίοδο του Baroque όπως ισχύει στην περίπτωση των πολεοδοmicroικών προβλέψεων που συνδέονται microε τις Βερσαλλίες Φαίνεται εντούτοις πως οι αρχικοί αυτοί χειρισmicroοί αστικού σχεδιασmicroού διαθέτουν κοινή συνθετική στάση microε αυτήν που χαρακτηρίζει το πρότυπο των κήπων

Στο παράδειγmicroα των Βερσαλλιών τρεις λεωφόροι επεκτείνονται ελπίζοντας στην κατασκευή ενός microελλοντικού αστικού συmicroπλέγmicroατος στη συνέχεια των τοπιακών διαmicroορφώσεων και των ανακτόρων Αστικού συmicroπλέγmicroατος που θα διατηρούσε τη βασιλική αίγλη Μέχρι την υποθετική αυτή αστική ανάπτυξη η έξοδος από τις Βερσαλλίες προς την πόλη σφραγίζεται

286 Το γλυπτό σύmicroπλεγmicroα Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η Έκσταση της αγίας Τερέζα της Άβιλα στην εκκλησία της Santa Maria della Vittoria στη Ρώmicroη που ολοκληρώθηκε στην περίοδο 1647-1652 Το παράδειγmicroα χρησιmicroοποιείται τόσο για να σχολιαστεί η σχέση συνθετικού εγκλεισmicroού και η προς το άπειρο διαφυγή όσο και για να επισηmicroανθεί έστω και πλάγια η σχέση του γαλλικού microοναρχικού Baroque microε τα πολιτιστικά υποδείγmicroατα του ιταλικού καθολικισmicroού κατά την περίοδο της Αντιmicroεταρρύθmicroισης Πρβλ B Βoucher Italian Baroque Sculpture Λονδίνο 1998 287 Θυmicroίζουmicroε πως microια από τις εκδόσεις του θεωρητικού της προοπτικής αναmicroόρφωσης Jean-Franccedilois Niceron είχε τον τίτλο Thaumaturgus Opticus (1646) Πρβλ προηγούmicroενη υποσηmicroείωση

microε δυο κτηριακά laquoπώmicroαταraquo τα κτήρια των Μεγάλων Στάβλων288 που εξασφαλίζουν τον ορισmicroό της microέχρι τότε πραγmicroατοποιηmicroένης βασιλικής σύνθεσης ενώ περιγράφουν προς την πλευρά της microελλοντικής πόλης το laquoπόδι της χήναςraquo289 Ορίζεται έτσι η δέσmicroη τριών λεωφόρων της λεωφόρου του Παρισιού της Αvenue de Paris στο κέντρο και συmicromicroετρικά ως προς αυτήν microε απόκλιση τριάντα microοιρών προς τα νότια της Αvenue de St Cloud και προς τα βόρια της Αvenue de Sceaux Οι τρεις αυτοί άξονες κίνησης δυνητικά επεκτάσιmicroοι επrsquo άπειρον ορίζουν την ανοικτή προοπτική της σύνθεσης προς τη νοτιανατολική πλευρά ενώ προ τη βορειοδυτική πλευρά των ανακτόρων προς την πλευρά δηλαδή των διαmicroορφώσεων του τοπίου των ανακτόρων την ανάλογη σκόπευση του απείρου εξασφαλίζει ο κατά το microήκος άξονας του Μεγάλου Καναλιού

Η αρχική κατασκευή είναι εποmicroένως επεκτάσιmicroη και προς τις δυο πλευρές άλλοτε ως δυνατότητα νοητικού ελέγχου και ταυτόχρονα πραγmicroατικής κατασκευής και άλλοτε microόνο ως συνθήκη της προς τον ορίζοντα υποθετικής επέκτασης της όρασης

E424 H επέκταση της συνθετικής οργάνωσης των Κήπων στις Βερσαλλίες προς την πλευρά της πόλης του Παρισιού (του συγγραφέα)

Αλλά η ελεγχόmicroενη γεωmicroετρία των κήπων διαφοροποιείται ριζικά από το άmicroορφο περιβάλλον της Όmicroοια microπορούmicroε να υποθέσουmicroε την αντίθεση της τελικής σχεδιασmicroένης πόλης προς το δικό της άmicroορφο ή δύσmicroορφο περιβάλλον Στις πρώιmicroες αναπαραστάσεις του Israeumll Silvestre290 η διαφοροποίηση αυτή είναι σαφέστερη προς την πλευρά των κήπων αρχίζει εντούτοις να διαφαίνεται ανάλογη πρόθεση και στην περιγραφή της αντίθετης της αστικής πλευράς του ανακτορικού συγκροτήmicroατος Η σύνθεση είναι βεβαίως επεκτάσιmicroη Επεκτάσιmicroη όmicroως στα πλαίσια ενός microεγαλοπρεπούς κανονιστικού σχήmicroατος προορισmicroένου να αποκλείσει στο εξωτερικό του την ακανόνιστη φύση των ασχεδίαστων φυσικών

288 Les Grandes Eacutecuries 289 Το εφαρmicroόσιmicroο στην περίπτωση του τοπιακού σχεδιασmicroού γενικά patte drsquo oie 290 Γύρω στο 1690 ΠρβλP-A Lablaude The Gardens of Versailles Αγγλ microετ Λονδίνο 1995 σ 35

σχηmicroατισmicroών και των ασχεδίαστων microη πολιτιστικά επεξεργασmicroένων ανθρώπινων κατασκευών

Οι προηγούmicroενες περιγραφές microπορούν να γίνουν κατανοητές microε microεγαλύτερη σαφήνεια αν συγκρίνουmicroε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque microε αυτές του 18ου αιώνα microε την αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου Στη δεύτερη περίπτωση δεν πρόκειται απλά για πολύ microεγαλύτερες διαmicroορφώσεις οι οποίες περιλαmicroβάνουν ακόmicroη και αυτόνοmicroα τmicroήmicroατα φυσικών σχηmicroατισmicroών Το άνοιγmicroά τους στο τοπίο συνδέεται microε την έλλειψη ενός αυστηρού προδιαγεγραmicromicroένου σχήmicroατος έτσι ώστε να microην αντιστοιχούν συνολικά σε microια κεντρικά συγκροτηmicroένη συνθετική δοmicroή Με απλούστερη επαγγελmicroατική διατύπωση οι διαmicroορφώσεις τοπίου της περιόδου του Baroque microπορούν πολύ ευκολότερα να σχεδιαστούν από microνήmicroης Είτε ως περιmicroετρικά ορισmicroένα τοπία είτε ως συνθέσεις που υποβάλουν την laquoπροοπτικήraquo επέκτασης περιγράφουν microια εκτενή διαδικασία ελέγχου Περιγράφουν άρα και την εντονότερη προσαρmicroογή τους σε ένα νοητικό εντέλει σχήmicroα

Ε425 Προηγούmicroενη σελίδα Pierre Patel Vue cavaliegravere du Chacircteau de Versailles Άποψη του Πύργου των Βερσαλλιών από ύψος ιππέα (1668) (CC) Ε426 Επάνω Israeumll Silvestre Versaille-Le Grand Ensemble Βερσαλλίες-Συνολική Άποψη (1687)

44 Η δοmicroική οργάνωση του φυσικού χαρακτηριστική των διαmicroορφώσεων τοπίου του 17ου αιώνα Από την αναφορά στις αναγεννησιακές τοπιακές διαmicroορφώσεις ήδη η διερεύνηση αυτή έχει σχολιάσει την υπόθεση πως το πρότυπο της ζωής microε το οποίο οργανώνονται οι επαύλεις και οι τοπιακές κατασκευές που τις συνοδεύουν κατά την ιταλική Αναγέννηση και τον Μανιερισmicroό συνδέεται άmicroεσα microε τις συνήθειες microιας αστικής στην προέλευση της κοινωνικής οmicroάδας Αναφέρεται δηλαδή στα ήθη της πόλης και στις πολιτικές οικονοmicroικές και ευρύτερες πολιτιστικές επιδιώξεις microιας αστικής στην προέλευσή της τάξης ιδιοκτητών ενώ αναφέρεται επίσης σε συνθετικούς χειρισmicroούς που παραπέmicroπουν microε έmicroφαση στην κτηριακή δοmicroική εmicroπειρία σχεδιασmicroού

Ανάλογος φαίνεται να είναι και ο βασικός ιστός επιρροών που υποβαστάζει τις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα καθώς οι τελευταίες αυτές δεν προφασίζονται καν microια φυσικότροπη διάθεση όπως στα παραδείγmicroατα των αγγλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων που ακολουθούν Αντίθετα είναι εmicroφανής η δοmicroική ένταση των συνθέσεων η οργανωτική έντασή τους που ευνοεί τη microεταφορά της συνθετικής εmicroπειρίας από τα τοπιακά παραδείγmicroατα του γαλλικού Baroque στην περιοχή του αστικού σχεδιασmicroού

Κριτήρια αξιολόγησης Κριτήριο αξιολόγησης 41 Πως συσχετίζετε το πολιτιστικό και πολιτικό laquoπεριβάλλονraquo της περιόδου του Baroque microε τις συνθετικές προτάσεις των τοπιοτεχικών και κηποτεχνικών του προσεγγίσεων Αναφερθείτε ειδικότερα σε θέmicroατα όπως η ανάπτυξη του ορθολογισmicroού και η ενίσχυση της πολιτικής εικόνας των ισχυρών Ευρωπαϊκών βασιλείων ΑπάντησηΛύση Οι κήποι της περιόδου του Baroque έχουν ορθά περιγραφεί ως laquoπολιτικό θέατροraquo προορισmicroένο να προβάλει την ισχύ των microοναρχικών καθεστώτων της Ευρώπης του 17ου αιώνα ή των ισχυρών ανδρών της αυλής και της ευρύτερης πολιτικής και θρησκευτικής ιεραρχίας Αλλά στην τοπιοτεχνική laquoσκηνήraquo της περιόδου προβάλλεται πολύ ευρύτερα η συνολικότερη πολιτιστική δοmicroή της εποχής

Έτσι είναι προφανής η συσχέτιση microε την ορθολογική εφαρmicroογή της Ευκλείδειας γεωmicroετρίας ως βασικό στοιχείο οπτικού ελέγχου των διαmicroορφώσεων Ελέγχου ο οποίος δεν είναι πάντοτε προφανής ως προς τις προθέσεις του καθώς αναλαmicroβάνει σε πολλές τοπιοτεχνικές του εφαρmicroογές όπως και σε εφαρmicroογές που αντιστοιχούν στην εικαστική έκφραση ή στην αρχιτεκτονική να κινηθεί προς την πλευρά ψευδαισθησιακών κατασκευών όπως αυτές που αντιστοιχούν στα παραδείγmicroατα της προοπτικής laquoαναmicroόρφωσηςraquo Πρόκειται εποmicroένως για την εφαρmicroογή γεωmicroετρικών συσχετισmicroών οι οποίοι επιmicroένουν microάλλον στην αλαζονική προβολή του ελέγχου του υποκειmicroένου της νόησης επί του αντικειmicroένου της έκτασης παρά στην καταδεικτική χρήση των microαθηmicroατικών συσχετισmicroών Ανάλογης microεγαλεπήβολης πολιτιστικής στάσης είναι άλλωστε και η χρήση των τεχνολογικών εφαρmicroογών οι οποίες υποστηρίζουν τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Σηmicroαντικές παρεmicroβάσεις εδαφοτεχνικής τάξης και υδραυλικής microηχανικής αποτελούν το αφανές αλλά εκτενέστατο και ισχυρότατο υπόβαθρο των κήπων της περιόδου Επιδεικνύουν και αυτές όπως και κηποτεχνική επιτήδευση εφαρmicroοσmicroένη επί των φυτικών ειδών την πρόθεση των Ευρωπαϊκών βασιλείων να προβάλουν την ισχύ της κοινωνίας τους όχι απλά στον άmicroεσο χώρο των πολιτικών κοινωνικών ηθών αλλά πολύ ευρύτερα σε επίπεδο κοσmicroικής τάξης συνολικού ελέγχου του κόσmicroου Κριτήριο αξιολόγησης 42 Η φυσιογνωmicroία των κήπων της εποχής του Baroque εmicroφανίζεται microάλλον ξένη microε τις σύγχρονες τάσεις της φιλικής προς το περιβάλλον και τα φυσικά του χαρακτηριστικά διάθεσης Πως θα microπορούσαmicroε εποmicroένως να εξηγήσουmicroε το ενδιαφέρον για τη microελέτη της τοπιοτεχνίας του Baroque Ποια είναι τα επιχειρήmicroατα της ενασχόλησης microε τους κήπους της περιόδου του 17ου αιώνα ΑπάντησηΛύση Γιατί να microελετηθούν η θεώρηση και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου του microεγαλοπρεπούς microοναρχικού 17ου αιώνα Γιατί να microελετηθούν όταν το microέγεθος και η microεγαλοστοmicroία των επεmicroβάσεων η παρέmicroβαση στις ελεύθερες φυσικές διεργασίες ανάπτυξης ακόmicroη και το πολιτικό υπόβαθρο αναφοράς τους εmicroφανίζονται τόσο αντίθετες προς τη σύγχρονη οικολογική τοπιακή και ευρύτερα πολιτική microας ευαισθησία Γιατί να microελετηθούν ειδικά στον Ελληνικό ακαδηmicroαϊκό χώρο όταν εmicroφανίζονται τόσο ριζικά αντίθετες microε την τοπιακή εmicroπειρία και τις γνωστές laquoγηγενείςraquo τοπιακές αναφορές microας

Μια πρώτη κριτική απάντηση microπορεί να επισηmicroάνει πως έστω και για λόγους αντίρρησης η microελέτη αναλόγων διαmicroορφώσεων τοπίου δικαιολογείται ως τmicroήmicroα της αναγνώρισης της κατανόησης και της ερmicroηνείας ενός ευρύτερου πολιτικού και πολιτιστικού πλέγmicroατος επιβολής microε εmicroβέλεια επιρροών που αγγίζει τις ηmicroέρες microας

Μια δεύτερη απάντηση microπορεί να υποδείξει πως οι πολιτιστικές κατασκευές οι πολιτιστικές διαmicroορφώσεις του τοπίου εν προκειmicroένω ανεξάρτητα από τους όρους της αρχικής παραγωγής τους αποτελούν κληροδοτήmicroατα της ανθρώπινης ιστορίας Η παρουσία των πολιτιστικών αυτών κατασκευών εποmicroένως ως microνηmicroείων ως υλικών συσσωρεύσεων microνήmicroης εξασφαλίζει τη διαρκή δυνατότητα πρόσβασης στην ιστορική ακολουθία στις συσχετίσεις ή τις ασυνέχειες των ιστορικών περιόδων Πρόκειται βέβαια για το αντικείmicroενο αναφοράς το οποίο επισηmicroάνθηκε microόλις προηγούmicroενα κατά το πρώτο κριτήριο αξιολόγησης

Μια τρίτη απάντηση ειδικότερου προσανατολισmicroού σηmicroειώνει πως η microελέτη αυτών των παραδειγmicroάτων του 17ου αιώνα microπορεί να επισηmicroάνει συγκεκριmicroένους εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές οι κεντρικές και καθοριστικές για τη Δυτική τοπιοτεχνία Η microελέτη τους καθιστά κατανοητή τη σχετική διατήρηση ή τη σχετική αλλαγή των εκφραστικών τρόπων ξεκινώντας από τον 17ου αιώνα και φθάνοντας έως τις εγγύτερες προς τη σηmicroερινή περιόδους Επιτρέπει να περιγραφούν οι εκφραστικές επιρροές που διατηρούνται ή η εκφραστική απόσταση που διανύθηκε Αποδεικνύει για παράδειγmicroα τη διαφορά ανάmicroεσα στη νεότερη απόρριψη της τοπιοτεχνικής επιτήδευσης και στην ακραία κανονιστική διάθεση τη σκηνογραφική πρόθεση την εφαρmicroογή προοπτικών ψευδαισθησιακών τεχνασmicroάτων που συναντούmicroε στις διαmicroορφώσεις τοπίου του Baroque διαmicroορφώσεις οι οποίες παρά την εκφραστική τους υπερβολή εξακολουθούν εντούτοις να καθορίζουν πολλά νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα

Σύmicroφωνα microε την προηγούmicroενη τελευταία επισήmicroανση ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque Ε427 Παρίσι Parc Andreacute Citroeumln Προσπάθεια επανεγγραφής της τοπιοτεχνικής γεωmicroετρικής microεγαλοπρέπειας του 17ου αιώνα στο αστικό πεδίο της σύγχρονης Γαλλικής πρωτεύουσας (του συγγραφέα)

421 Οι ιστορικοί φορείς της εκφραστικής συνέχειας των Ιταλικών και Γαλλικών προτύπων διαmicroόρφωσης του τοπίου Η Ευρώπη254 σε όλο το διάστηmicroα από τον 15ο αιώνα microέχρι και την περίοδο που εξετάζεται σε αυτό το κεφάλαιο αποτελεί χώρο συνεχών και εντονότατων ανταλλαγών ανάmicroεσα στους πληθυσmicroούς της

Πολλές από τις ανταλλαγές αυτές επιβάλλονται από τους πολέmicroους και τις βίαιες microετακινήσεις πληθυσmicroών Αλλά ακόmicroη και κάτω από βίαιες αναγκαστικές συνθήκες οι σχέσεις πολιτιστικής και πολιτισmicroικής microεταφοράς είναι σηmicroαντικές Παράλληλα εντείνεται διαρκώς η προσωπική επικοινωνία ανάmicroεσα στους λόγιους από διαφορετικές εθνότητες και η απρόσωπη επικοινωνία η οποία καθίσταται ολοένα και πυκνότερη microέσα από την τυπογραφική δραστηριότητα Η διάδοση των αρχιτεκτονικών απόψεων αλλά και των απόψεων για την τέχνη των κήπων φαίνεται πως ωφελείται εξαιρετικά όπως επισηmicroάνθηκε ήδη από το τελευταίο αυτό είδος των πολιτιστικών ανταλλαγών που αναπτύσσονται microέσω της εκδοτικής δραστηριότητας Σε όλη την περίοδο από τις αρχικές εκφράσεις της Αναγέννησης έως και την περίοδο που εξετάζεται εντείνεται επίσης η συνήθεια των ηγεmicroόνων ή των εκκλησιαστικών αρχόντων να προσεταιρίζονται την ποιότητα υψηλών διανοητών και καλλιτεχνών ακόmicroη και αν πρόκειται να τους εισάγουν στις χώρες τους κατά τρόπο ανάλογο microε τα χειρόγραφα τις σηmicroαντικές εκδόσεις ή τα καλλιτεχνικά αντικείmicroενα

Ο ιταλικός νεοπλατωνισmicroός και η ίδρυση της Accademia Platonica συνδέονται microε την αφετηριακή για τον ιταλικό ουmicroανισmicroό άφιξη στη Φλωρεντία του Γεώργιου Πλήθωνα Ο Leonardo da Vinci αποστέλλεται ως πολιτιστικό δώρο στον Ludovico Sforza Δούκα του Μιλάνο πριν ξενιτευτεί αργότερα για να εργαστεί ως καλλιτέχνης και microηχανικός στην αυλή του βασιλιά Francois Ι της Γαλλίας Ένας Γάλλος microηχανικός έmicroπειρος στην κατασκευή υδραυλικών microουσικών οργάνων ο Claude Venard σε microια πορεία αντιδανείου εργάζεται στις τοπιακές διαmicroορφώσεις της ιταλικής Villa drsquo Este Ένας Φλαmicroανδός ζωγράφος o Giusto Utens αναλαmicroβάνει να εικονίσει στις περίφηmicroες lunette τις επαύλεις και τους κήπους των Μεδίκων Ο Γάλλος Jacques Lemercier Πρώτος Αρχιτέκτονας του Βασιλέως Louis XIII που ασχολείται επίσης microε τον αστικό σχεδιασmicroό και τον σχεδιασmicroό κήπων έχει εκπαιδευτεί στη Ρώmicroη Ο Ιταλός γλύπτης και αρχιτέκτονας της εποχής του Baroque Giovanni Lorenzo Bernini δηmicroιουργός της πλατείας του Αγίου Πέτρου προσλαmicroβάνεται από τον Louis XIV το Νοέmicroβριο του 1665 στα πλαίσια microιας συνεργασίας που τελικά αποβαίνει άκαρπη προκειmicroένου να ασχοληθεί microε το σχεδιασmicroό του Λούβρου255 Ο Reneacute Descartes περιοδεύει την κεντρική και Δυτική Ευρώπη αναζητώντας πολεmicroικές περιπέτειες και πνευmicroατικά ερεθίσmicroατα και καταλήγει να εξάγει τη συνολική του παιδεία και τις συγκεκριmicroένες φιλοσοφικές του απόψεις στον ευρωπαϊκό βορρά όπου φθάνει ως εκπαιδευτής της βασίλισσας της Σουηδίας Χριστίνας 422 Οι βασιλικοί οίκοι και η υψηλή πολιτιστική αξιολόγηση του τοπίου Τέλος τα πολιτιστικά πρότυπα ιδιαίτερα τα κηποτεχνικά και τοπιοτεχνικά πρότυπα που συνδέονται microε τις επαύλεις και τα ανάκτορα των ηγεmicroόνων microεταφέρονται ακολουθώντας τα microέλη των βασιλικών οίκων όταν αυτά αναλαmicroβάνουν τη διοίκηση νέων κρατών ή όταν microετακινούνται στα πλαίσια βασιλικών γάmicroων

Ο Γουλιέλmicroος της Οράγγης Stadtholder Κυβερνήτης της Ολλανδίας όταν microετακινείται από τις Κάτω Χώρες προκειmicroένου να δεχθεί ως William ΙΙΙ το στέmicromicroα της Βρετανίας microεταφέρει στα αγγλικά νησιά την αγάπη του για τους κήπους του Baroque την αναφορά στη τοπιακή διαmicroόρφωση του ολλανδικού ανακτόρου του Het Loo όπως και την επιρροή της ζωγραφικής τοπίου των Κάτω Χωρών Ο Κάρολος ο VII βασιλιάς της Ισπανίας όταν προσθέτει στο αρχικό στέmicromicroα του αυτό της Νάπολης και Σικελίας microεταφέρει στους κήπους του νέου ανακτόρου του στην Caserta της Ιταλίας την ανάmicroνηση από τους αυτοκρατορικούς κήπους

254 Ορθότερα η Ευρώπη και ο διαρκώς διαστελλόmicroενος χώρος των εδαφικών ανακαλύψεων και της αποικιακής της επέκτασης 255 Η λύση αυτής της συνεργασίας προς χάριν του Γάλλου αρχιτέκτονα Claude Perrault υποδεικνύει την κάmicroψη της επιρροής των ιταλικών προτύπων στη γαλλική επικράτεια Διαθέτουmicroε όmicroως πραγmicroατοποιηmicroένη από τον Bernini microια εξαιρετική για την παρουσίαση των εκφραστικών τάσεων του ιταλικού Baroque προτοmicroή του βασιλιά Ήλιου όπως και τον έφιππο ανδριάντα του Πρβλ J Rykwert The First Moderns The Architects of the Eighteenth Century Massachusetts 1987 σσ 39-47

της Ισπανίας Την ανάmicroνηση από τους κήπους και τις τοπιακές διαmicroορφώσεις των ισπανικών ανακτόρων της La Granja στο San Ildefonso256 ή του Palacio Real στο Aranjuez

Ε44 ndash Ε45 ndash Ε46 Κατά σειρά οι τοπιακές διαmicroορφώσεις των ισπανικών ανακτόρων της La Granja στο San Ildefonso της Ισπανίας στα βόρεια της Μαδρίτης (CC) Οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του Aranjuez στα νότια της Μαδρίτης περικυκλωmicroένες πια από τον αστικό ιστό (GE) και τρίτη εικόνα οι τοπιακές διαmicroορφώσεις και το ανάκτορο της Caserta στην Ιταλία (GE)

Ανάλογους συσχετισmicroούς αποδεικνύουν και οι πορείες εισόδου των ιταλικών τοπιοτεχνικών προτύπων στον γαλλικό πολιτιστικό χώρο Ανάmicroεσα στους πολλούς τρόπους αυτής της microεταφοράς microια ρητή καταγεγραmicromicroένη συνθήκη επιρροής αναφέρεται στη διαmicroόρφωση των κήπων στα ανάκτορα των Tuileries την οποία επιβάλλει microετά την άνοδό της στο γαλλικό θρόνο η Αικατερίνη των Μεδίκων

Είναι πιθανόν η Αικατερίνη να ευθύνεται για την αιmicroατηρότατη σφαγή257 της νύχτας του Αγίου Βαρθολοmicroαίου Υπήρξε όmicroως σίγουρα η υπεύθυνη για τη microεταφορά του πνεύmicroατος του ιταλικού φλωρεντινού microανιερισmicroού στη Γαλλική πρωτεύουσα Αυτή είναι που αποφασίζει την κατασκευή του πρώτου ανακτόρου των Tuileries του Κεραmicroεικού και των

256 Που σχεδιάστηκε στην τελική του microορφή από τον Ιταλό αρχιτέκτονα και σχεδιαστή σκηνικών τον Filippo Juvarra 257 Σύmicroφωνα microε την άποψη του γιου της και άτυχου συmicroβασιλέα της Charles IX και τις απόψεις πολλών ιστορικών

κήπων που το συνοδεύουν Οι γαλλικοί κήποι της εποχής της αποτυπώνονται στους περίφηmicroους για την ιστορία της ευρωπαϊκής τέχνης Τάπητες των Valois τις Tappiseries des Valois που περιγράφουν microαζί microε τους αλληγορικούς πίνακες του Antoine Caron τους αφιερωmicroένους στον Θρίαmicroβο των Εποχών Les Triomphes des Saisons τις περίφηmicroες εορτές στην αυλή των Valois την περίοδο της βασιλείας της Αικατερίνης258 Εορτές που microεγάλο microέρος τους εξελίσσεται στις τοπιακές εκείνες διαmicroορφώσεις οι οποίες αναπτύσσονται γύρω από τα ανάκτορα και τους βασιλικούς πύργους

Ε47 Αριστερά Tapisserie των Valois που περιγράφει χορό στους κήπους των ανακτόρων του Κεραmicroικού στα 1573 προς τιmicroήν Πολωνών διπλωmicroατικών αποσταλmicroένων Στο κέντρο της παράστασης η Αικατερίνη των Μεδίκων ντυmicroένη στα microαύρα (PD) Ε48 Δεξιά Γιορτή στη Bayonne Προσχέδιο του Antoine Carons για tapisserie που περιγράφει τις εορταστικές εκδηλώσεις κατά τη συνάντηση των βασιλικών αυλών των Valois και των Αψβούργων στους βασιλικούς κήπους στη Bayonne στα 1565 Καθώς οι αυλικοί καmicroακώνουν το ψεύτικο κήτος κόκκινο κρασί ξεπηδά από τις laquoπληγέςraquo (PD)

Την Αικατερίνη και τους γιους της διαδέχεται στον γαλλικό θρόνο ο Ερρίκος της

Ισπανικής Ναβάρας ως Henrie IV της Γαλλίας259 Παντρεύεται σε δεύτερο γάmicroο microια άλλη Ιταλίδα την Marie de Medici κόρη του microεγάλου δούκα της Τοσκάνης και γιαγιά του Louis XIV η οποία εντείνει την ιταλική πολιτιστική επιρροή στη γαλλική αυλή συνδέοντας το όνοmicroά της microε το Palais de Luxembourg και τους κήπους του

258 Οι τάπητες αυτοί περιγράφουν εορτές οι οποίες οργανώνονταν microε την ευκαιρία διπλωmicroατικών συναντήσεων microεγάλης πολιτικής σηmicroασίας Πρβλ F Yates The Valois Tapestries Λονδίνο 1999 259 Μετά το θάνατο του Charles IX το θάνατο της microητέρας του Αικατερίνης των Μεδίκων και τη δολοφονία του αδελφού του και διαδόχου του του Henrie III de Valois

Ε49 Κήποι ndash κεντήmicroατα jardins de broderie στον πύργο του Villandry στο Indre et Loire (CC) Προκειmicroένου να γίνει κατανοητή η βασιλική γενεαλογία των κήπων του γαλάζιου αίmicroατος και η σηmicroασία τους για την τοπιοτεχνία του Baroque πρέπει να τονιστεί πως οι κήποι του ανακτόρου του Κεραmicroεικού των Tuileries είναι το επαγγελmicroατικό περιβάλλον και ταυτόχρονα το αρχικό εκφραστικό πρότυπο microέσα στο οποίο microεγαλώνει ο δηmicroιουργός των σηmicroαντικότερων γαλλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων του 17ου αιώνα ο Andreacute Le Nocirctre αφού ο πατέρας του και ο παππούς του είναι βασιλικοί κηπουροί των Tuileries

Τόσο ο Le Nocirctre όσο και ο σηmicroαντικότερος αποδέκτης του έργου του ο Louis XIV αναπτύσσονται εποmicroένως σε ένα κοινό περιβάλλον τοπιακής παιδείας microε προέλευση ιταλική Παιδείας λεπτοmicroερέστερης για τον πρώτο γενικότερης για τον δεύτερο η οποία συνδέει τις διαmicroορφώσεις των κήπων όχι απλά microε τη βασιλική πολυτέλεια αλλά microε την προβολή της βασιλικής κρατικής ισχύος laquoΗ Υψηλότης σας γνωρίζειraquo τονίζει ο Jean-Baptiste Colbert γενικός επιθεωρητής των οικονοmicroικών του Βασιλιά Ήλιου συmicroβουλεύοντας τον microονάρχη laquoπως microε εξαίρεση τις ξεχωριστές πράξεις του πολέmicroου τίποτα δεν σφραγίζει τόσο το microεγαλείο και το πνεύmicroα των ηγεmicroόνων όσο τα κτήρια και όλοι οι επιγενόmicroενοι σχηmicroατίζουν άποψη γι΄ αυτούς microε microέτρο αυτά τις υπέροχες οικίες που (οι ηγεmicroόνες) όρθωσαν στη διάρκεια της ζωής τουςraquo260 Οικίες βασιλικές βέβαια ανάκτορα ανάλογα των Βερσαλλιών που αποτελούσαν κέντρα αντίστοιχα microεγαλοπρεπών τοπιακών διαmicroορφώσεων

260 Ο Colbert γράφει το γράmicromicroα αυτό το 1665 ενόσω η κατασκευή των Βερσαλλιών βρίσκεται σε εξέλιξη τονίζοντας τους φόβους του για το αποτέλεσmicroα και προτρέποντάς τον Louis XIV να επιmicroείνει στην ποιότητα των κατασκευών laquoΤι κρίmicroαraquo συνεχίζει laquoο microεγαλύτερος βασιλιάς και ο περισσότερο ενάρετος αυτός που διαθέτει την αρετή εκείνη που κάνει τους microεγαλύτερους ανάmicroεσα στους ηγεmicroόνες να κριθεί microε το microέτρο των Βερσαλλιώνraquo Από C Santini Il giardino di Versailles Natura artificiomodello Bologna 2007 σ 71

43 Η εκφραστική συνέχεια και η διαφοροποίηση των Ιταλικών και των Γαλλικών προτύπων διαmicroόρφωσης του τοπίου Στους κήπους τους οποίους ο Le Nocirctre σχεδιάζει για τον βασιλιά τα microέλη της αυλής και την ανερχόmicroενη αστική τάξη261 κάποιοι από τους συνθετικούς τρόπους της παλαιότερης ιταλικής κηποτεχνίας διατηρούνται κάποιοι εφαρmicroόζονται σε περιορισmicroένη κλίmicroακα επιmicroέρους επεισοδίου ενώ άλλοι εξελίσσονται και αποκτούν κλίmicroακα ένταση και λαmicroπρότητα την οποία ποτέ πριν δεν είχαν προσεγγίσει Ε410 και Ε411 Diego de Silva Veacutelasquez Las Meninas Οι Ακόλουθες 1656 Ο συνολικός πίνακας αριστερά (PD) και η λεπτοmicroέρεια του βασιλικού ζεύγους (PD) απεικονισmicroένου στον καθρέφτη του βάθους Όπως στον πίνακα έτσι και στις τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque ο κυρίαρχος microονάρχης πίσω από τα νώτα του microέσου θεατή φαίνεται να αποτελεί τον ουσιαστικό κεντρικό αποδέκτη της διαmicroόρφωσης 431 Η γεωmicroετρική οργάνωση των κατόψεων και η εφαρmicroογή της συmicromicroετρίας Η αντίληψη της γεωmicroετρικής οργάνωσης των κατόψεων για παράδειγmicroα όπως και της γλυπτικά κλαδεmicroένης φυτικής microάζας παραmicroένει και εξελίσσεται microε τέτοια έmicroφαση ώστε να περιγράφεται microε έναν χαρακτηρισmicroό απόλυτα microη φυσικό συνώνυmicroο της λεπτότατης επεξεργασίας Jardins de broderie κήποι-κεντήmicroατα θα αποκληθούν όπως ήδη έχει σηmicroειωθεί τα τmicroήmicroατα εκείνα των τοπιακών διαmicroορφώσεων τα οποία διατηρούν microια λεπτότατη και απόλυτη σχηmicroατοποίηση της φύτευσης

Σύmicroφυτη microε την αντίληψη της γεωmicroετρικής οργάνωσης παραmicroένει η αντίληψη της συmicromicroετρίας που εφαρmicroόζεται και σε επιmicroέρους τmicroήmicroατα στους κήπους-κεντήmicroατα ή στα επιmicroέρους πλατώmicroατα στις δεξαmicroενές και τις διαmicroορφώσεις του νερού στη διάταξη των chacircteaux και των άλλων κτηριακών κατασκευών που εντάσσονται στη σύνθεση του τοπίου

261 Ενδεικτικά τις Βερσαλλίες για τον Louis XIV το Chantilly για τον θείο του microονάρχη τον Grand Condeacute το Vaux-le-Vicomte για τον Nicolas Fouquet και τις διαmicroορφώσεις στο Chacircteau de Sceaux για τον αντίπαλο και διάδοχο του Fouquet τον Jean Baptiste Colbert Αλλά ο τοπιακός σχεδιασmicroός εκ microέρους του Le Nocirctre επεκτείνεται και πέρα από τα γαλλικά σύνορα Πρβλ αναφορές στη συνέχεια

Στις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque όmicroως πολύ περισσότερο από όσο στις διαmicroορφώσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού οι επιmicroέρους συmicromicroετρικές οργανώσεις των τmicroηmicroάτων της σύνθεση υποβάλλονται σε microια ενιαία κεντρικά οργανωmicroένη συmicromicroετρική διάταξη αποφασισmicroένη να καθορίσει την microεγαλοπρέπεια του κεντρικού συνθετικού άξονα και τη σχέση της όρασης του παρατηρητή microε απώτατα σηmicroεία θέας

Η αmicroεσότερη και σηmicroαντικότερη ταυτόχρονα παρατήρηση για την περιγραφή αυτών των διατάξεων αναφέρεται στην ισχύ και στο εξαιρετικά microεγάλο microήκος που αποκτά αυτός ο κεντρικός άξονας συγκριτικά microε τις διαmicroορφώσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού Μήκος το οποίο όπως υποδεικνύουν οι microελετητές τείνει να διαφύγει από την πεπερασmicroένη αντίληψη καθώς χάνεται στον ορίζοντα σκοπεύοντας προς το άπειρο Ακολουθώντας προηγούmicroενο σχόλιο της διερεύνησης πρέπει να επαναλάβουmicroε πως ο υποθετικός παρατηρητής δεν microπορεί να περιοριστεί στην πεπερασmicroένη συνθήκη του κοινού περιπατητή επισκέπτη Αντιστοιχεί microάλλον στο Υποκείmicroενο του ελέγχοντος λόγου ή έστω του κυρίαρχου microονάρχη ο οποίος πίσω από τα νώτα του ταπεινού σηmicroερινού θεατή εξακολουθεί να αποτελεί όπως και στην περίπτωση των Ακολούθων της Πριγκίπισσας262 τον ουσιαστικό κεντρικό αποδέκτη της τοπιακής διαmicroόρφωσης 432 Ο εγκλεισmicroός των τοπιακών διαmicroορφώσεων Στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα η συνήθεια των ιταλικών κηποτεχνηmicroένων περίκλειστων χώρων των τοπιακών stanze διατηρείται αποσπασmicroατικά αλλά η κύρια συνθετική πρακτική είναι αυτή της εκτεταmicroένης ακολουθίας χώρων ανοικτών microεταξύ τους οι οποίοι αναπτύσσονται γραmicromicroικά κατά τρόπο αξονικό τονίζοντας την επιβολή της microεγάλης κλίmicroακας των διαmicroορφώσεων πάνω στη ανθρώπινη διάσταση Ένας άλλος εγκλεισmicroός εmicroφανίζεται όmicroως πολύ microεγαλύτερης κλίmicroακας προκειmicroένου να ορίσει πλευρικά το ενιαίο συνθετικό σύνολο έτσι ώστε η έmicroφαση του κατά microήκος άξονα και της κεντρικής ως προς αυτόν συmicromicroετρίας να επιτείνεται Ο εγκλεισmicroός αυτός microπορεί να επιτυγχάνεται όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte microε την ευφυή ερmicroηνεία του αρχικού αναγλύφου του εδάφους και την αναπροσαρmicroογή του microε χωmicroατουργικές εργασίες Αλλά πραγmicroατοποιείται επίσης χάρις στην πλαισίωση microε πυκνότατη φύτευση είτε αυτή παράγεται microε ενίσχυση της προϋπάρχουσας όπως πάλι στην περίπτωση του Vaux le Vicomte είτε microε την εξ αρχής φύτευση όπως στην περίπτωση των Βερσαλλιών

Στα περισσότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα η σύνθεση των microικρών σχετικά τοπιακών διαmicroορφώσεων είναι στις περισσότερες περιπτώσεις ανοικτή στρέφεται προς έναν πολύ microεγαλύτερο περιβάλλοντα χώρο Ο χώρος αυτός ως ζωντανό σύνολο σχέσεων πέρα από την έπαυλη και τους κήπους της όπως στα παραδείγmicroατα γύρω από τη Φλωρεντία εντάσσεται στην τοπιακή ερmicroηνεία microέσω του επιλεγmicroένου τρόπου θέασης Μέσω της από απόσταση δηλαδή επιλεγmicroένης οπτικής συσχέτισης η οποία αναφέρεται στο περιβάλλον σύνολο όπως αυτό υπάρχει πέρα από τη διαmicroόρφωση περιλαmicroβάνοντας βέβαια φυσικά ή κατασκευασmicroένα σηmicroεία αναφοράς Στα παραδείγmicroατα του Baroque αντίθετα οι τοπιακές διαmicroορφώσεις αποφασίζουν να καταστούν microε έmicroφαση αυτοαναφορικές όπως microόλις προηγούmicroενα σηmicroειώθηκε Επιλέγουν αντί για τη σκηνογραφική ενσωmicroάτωση στο περιβάλλον τοπιακό υπόβαθρο την εφαρmicroογή microιας αποσπασmicroένης από το εξωτερικό περιβάλλον σκηνογραφικής συγκρότησης η οποία να εξασφαλίζει τον πλήρη εσωτερικό έλεγχο Έτσι στο Vaux le Vicomte η συνολικότερη αντίληψη της σύνθεσης από τη νότια όψη του πύργου υποτάσσεται σε microια κεντρική γραmicromicroική στόχευση που αναφέρεται microε έmicroφαση σε έναν κύριο τρόπο θέασης προς το βάθος της διαmicroόρφωσης και τον ουρανό Στις Βερσαλλίες πάλι η θέα των κήπων από τον εξώστη του πρώτου ορόφου του ανακτόρου δεν επιτρέπει καν τη συνολική επισκόπηση της αλληλουχίας των διαmicroορφώσεων αλλά υποχρεώνει σε τmicroηmicroατικές διαδοχικές προσεγγίσεις καθορισmicroένες από την αξονική πάντα οργάνωση Τόσο στην πρώτη όσο και στη δεύτερη περίπτωση πύργος και ανάκτορα συνιστούν το

262 Στον πίνακα του Veacutelazquez Las Meninas Βλ και προηγούmicroενα

ενδιάmicroεσο αρχιτεκτονικό στοιχείο microέσω του οποίου διέρχεται ο επισκέπτης προκειmicroένου να ελεγχθεί η κίνηση και η εποπτεία του χώρου

Στους προηγούmicroενους χειρισmicroούς εγκλεισmicroού η νεότερη θεωρητική διερεύνηση προσθέτει microια επιπλέον συνθήκη αυτήν η οποία πραγmicroατοποιείται όταν microια επιφάνεια κάmicroπτεται Ο Gilles Deleuze ερευνώντας την περίοδο του Baroque επιmicroένει όπως θα αναλυθεί εκτενέστερα στην συνέχεια στον προσδιορισmicroό των laquoσηmicroείων καmicroπήςraquo τα οποία microπορούν να επιτείνουν την εσωστρέφεια microορφικών σχηmicroατισmicroών263 Ο Deleuze δεν αναφέρεται βέβαια σε τοπιακές διαmicroορφώσεις Εντούτοις οι τοπιοτεχνήσεις της εποχής που εξετάζει επισηmicroαίνουν άλλοι ερευνητές επιmicroένουν να laquoκάmicroπτονταιraquo προς το εσωτερικό τους συνήθως microε τρόπο άδηλο ελέγχοντας την κίνηση και την όραση του περιπατητή 433 Οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque ως γιγαντιαίες σκηνογραφικές κατασκευές

Ε412 Η αmicroφιθεατρική διαmicroόρφωση των κήπων Boboli στο Oltrarno στην Φλωρεντία Αναπαράσταση του 18ου αιώνα (PD) Έχει ήδη υποδειχθεί πως οι τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque είναι συνήθως εξαιρετικά microεγαλύτερες από αυτές της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού ενώ επιπλέον εmicroφανίζονται microε έmicroφαση αυτοαναφορικές σε σχέση microε τις προηγούmicroενες και συγκροτηmicroένες σκηνογραφικά microε τρόπο που επιτείνει την αυτοαναφορική στραmicromicroένη προς το εσωτερικά σύνθεσή τους

Η χρήση ορολογίας συναφούς microε το θέατρο για την περιγραφή των τοπιακών διαmicroορφώσεων του 17ου αιώνα δεν είναι βέβαια microεταφορική Οι δηmicroιουργοί τους όπως και οι βασιλικές αυλές αντιmicroετώπιζαν αυτούς τους χώρους ως το πολιτικό και πολιτιστικό θέατρο όπου η καθηmicroερινότητά τους έπρεπε να υποδυθεί

263 Για την έντεχνη κάmicroψη των microορφωmicroάτων προς το εσωτερικό τους η οποία προσδιορίζεται από τα σηmicroεία καmicroπής όπως την εξετάζει ο Gilles Deleuze στο έργο του Le Pli Η Πτύχωση αλλά και για τη δυνατότητα συσχετισmicroού αυτής της θεώρησης microε τη συνθήκη συνθετικού εγκλεισmicroού του γαλλικού κήπου της εποχής του Baroque βλ αναλυτικότερο σχολιασmicroό στη συνέχεια

ρόλους συγκεκριmicroένης συmicroπεριφοράς και να ενσωmicroατωθεί σε τελετές και εορταστικά σχήmicroατα σκηνοθετηmicroένα από εξειδικευmicroένους τελετάρχες που συνεργάζονται στενά microε δραmicroατουργούς και ηθοποιούς264 Έτσι τα κτήρια και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου αποβαίνουν το microόνιmicroο σκηνικό πλαίσιο το οποίο υποδέχεται τις επιmicroέρους δράσεις ή τα συνολικότερα τελετουργικά εορταστικά και θεατρικά σχήmicroατα Επιτρέπει σε αυτές τις πολυποίκιλες δράσεις να αναπτυχθούν και επιτείνει τη microεγαλοπρέπειά τους Με ειδικότερο τρόπο αποτελεί συνηθισmicroένη πρακτική στις αρχές ιδιαίτερα της περιόδου που εξετάζεται να προσθέτουν πραγmicroατικά σκηνικά στο χώρο των κήπων όπως για παράδειγmicroα στο καταληκτικό σηmicroείο του κεντρικού συνθετικού άξονα ώστε η όραση να εκτείνεται προοπτικά παραmicroένοντας εντούτοις εγκλωβισmicroένη στο ελεγχόmicroενο εσωτερικό της τοπιακής διαmicroόρφωσης

Ε413 Οι κήποι του Chantilly ως θεατρικός χώρος που αποκαλύπτεται στην ελέγχουσα όραση του Βασιλιά-Ήλιου Από την εντυπωσιακή για την ιστορική της αληθοφάνεια κινηmicroατογραφική ταινία Franccedilois Vatel του Roland Joffeacute (2000 ndash του συγγραφέα)

laquoΣτα microέσα του 17ου αιώνα δηmicroοσιεύονται δυο γαλλικές πραγmicroατείες για την τέχνη των κήπωνraquo σηmicroειώνουν οι Steenbergen και Reh265 Η πρώτη που έχει τον τίτλο laquo΄Le jardin de plaisir΄ (΄Ο Κήπος Της Χαράς΄) στα 1651 ήταν γραmicromicroένη από τον Andreacute Molletraquo Η δεύτερη που αποδίδεται στον πατέρα του τον Claude Mollet αρχικηπουρό του βασιλιά έχει τον τίτλο laquo΄Theacuteacirctre des plans et jardinages΄ (΄Θέατρο σχεδίων και κηπουρική΄) δηmicroοσιεύεται το 1652 microετά τον θάνατό του και είναι αφιερωmicroένη στον Andreacute Le Nocirctreraquo

Η σκηνογραφία που επιβάλλεται εντέλει στην τοπιακή θεώρηση του Baroque είναι αυτή microιας ελεγκτικής θέασης κατά το δυνατόν συνολικής όπου η διαδοχή των επιmicroέρους τmicroηmicroάτων οδηγεί βαθmicroιαία στην αποθέωση της πολιτιστικής microεγαλοπρέπειας στην κατrsquo ουσίαν αποθέωση του βασιλικού microεγαλείου του microονάρχη ο οποίος απευθύνεται στη σκηνή από το σηmicroείο του κεντρικού laquoθεωρείουraquo του διευρυmicroένου αυτού θεάτρου από τη θέση του κεντρικού σηmicroείου θέας Η σκηνικότητα των Ιταλικών επαύλεων εmicroφανίζει σε κάποιες περιπτώσεις ανάλογη διάθεση Ποτέ όmicroως microε αυτήν την ένταση και την εmicromicroονή του συνολικού εγκλεισmicroού στο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο τοπιακό τέχνηmicroα Στην παλλαδιανή άλλωστε εκδοχή της Villa Rotonda η πρόσβαση προς το τοπίο microολονότι κεντρική κατά τις εξόδους από την έπαυλη εmicroφανίζεται ως περίπου ισότιmicroη πολλαπλότητα θέασης προς ένα περιβάλλον φυσικό 266

264 Ο Μολιέρος όπως σηmicroειώνεται στη συνέχεια συmicromicroετέχει στις εορτές των εγκαινίων του Veaux le Vicomte παρουσιάζοντας στους χώρους των διαmicroορφώσεων ένα νέο θεατρικό έργο του ενώ τρία από τα γνωστά έργα του παρουσιάζονται για πρώτη φορά στους χώρους των Βερσαλλιών Πρβλ P-A Laplaude The Gardens of Versailles Λονδίνο 1995 σσ 21-31 Πρόκειται για τα έργα Les Facirccheux Tartuffe και Le Mariage Forceacute 265 Πρβλ C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 145 266 Είναι χαρακτηριστική στην εκδοχή της Villa Rotonda η έλλειψη του συγκροτηmicroένου συνοδευτικού κήπου ο οποίος στις περισσότερες περιπτώσεις τοπιακών διαmicroορφώσεων της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού συmicroπληρώνει ως ενδιάmicroεσος τη σχέση ανάmicroεσα στο κτήριο και στο περιβάλλον τοπίο

434 Η κεντρική παρουσία του ηγεmicroόνα χαρακτηριστική των τοπιακών απόψεων του 17ου αιώνα Γεωmicroετρική οργάνωση και τονισmicroός των συmicromicroετρικών διατάξεων εγκλεισmicroός των διαmicroορφώσεων σκηνογραφικός επαναπροσδιορισmicroός του εσωτερικού τους χώρου όλες αυτές οι συνθήκες τοπιακής οργάνωσης σκοπό έχουν να ενισχύσουν τον έλεγχο του τοπίου από την κυρίαρχη κεντρική θέση όρασης Σκοπό έχουν να επιβάλλουν microια συγκεκριmicroένη άποψη ηγεmicroονικού ελέγχου η οποία υπερβαίνει κατά πολύ τα παλαιότερα συγγενή αναγεννησιακά παραδείγmicroατα Επιπλέον διαφοροποιείται ριζικά από τα τοπιακά ήθη τα οποία εισηγείται ήδη από την περίοδο του 17ου αιώνα η εν πολλοίς φυσιοκρατική περιγραφική ολλανδική ζωγραφική τοπίου267

Αλλά η εντονότερη αντίθεση προς την κεντροθετηmicroένη αυτή αντίληψη αναφέρεται microάλλον στη ριζική διαφορά της από τη νεωτερική προσέγγιση Στην εmicroπειρία των δυο τελευταίων αιώνων η γεωmicroετρική κανονικότητα τείνει microε microεγαλύτερη ή microικρότερη αποφασιστικότητα να παραγκωνιστεί σε όφελος της ελευθερίας της όρασης και ακόmicroη περισσότερο σε όφελος της ελευθερίας της κίνησης microέσα στο τοπίο Στα ακραία νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα το τοπίο δεν κατασκευάζεται ούτε παρίσταται πλέον ως υπόβαθρο επιβεβληmicroένων κινήσεων αλλά αντιmicroετωπίζεται ως πεδίο εκδήλωσης microιας αυτεξούσιας και εποmicroένως συχνά απρόβλεπτης δυναmicroικής Ο περιπατητής εmicroφανίζεται έτοιmicroος να αποδεχθεί τη βύθισή του σε ένα σαγηνευτικό και πιθανόν επίφοβο τοπιακό υποδοχέα microε τον ίδιο περίπου τρόπο microε τον οποίο το κοινό της ζωγραφικής του ύστερου Ροmicroαντισmicroού αποδέχτηκε τους νεφελώδεις πίνακες του William Turner Στους πίνακες αυτούς η εmicromicroονή στο φυσικό υπόβαθρο εντείνεται Όχι απλά γιατί τα πρόσωπα υποβαθmicroίζονται ή απουσιάζουν αλλά πολύ περισσότερο γιατί η δυναmicroική απόδοση φυσικών διεργασιών στα όρια της αφαίρεσης θέτει υπό αίρεση τη στατική θεώρηση άρα και τον κεντρικό πολιτιστικό έλεγχο του θέmicroατος

Η αγωνία αυτής της φυγόκεντρης τοπιακής θεώρησης γίνεται ίσως σαφέστερη σε παλαιότερες microεταβατικές παραστατικές προσεγγίσεις στους πίνακες του πρώιmicroου Ροmicroαντισmicroού Στο εικαστικό εγχείρηmicroα του Eugegravene Delacroix στην περιγραφή του για την Καταστροφή της Χίου για παράδειγmicroα ή στο ακόmicroη παλαιότερο πίνακα του Antoine-Jean Gros στην περιγραφή του Πεδίου της microάχης του Eylau Σε παραστάσεις δηλαδή όπου τα σώmicroατα εmicromicroένουν αλλά η σύνθεση επιχειρεί να διαφύγει πλευρικά συνεχίζοντας την παρουσία της έξω από τα πλάγια όρια του πίνακα Υποδεικνύοντας δηλαδή το συνεχιζόmicroενο εύρος του τοπίου ως τον απόλυτο τελικό φορέα της δυναmicroικής εικονιστικής δράσης

Τα τοπιακά ήθη του γαλλικού Baroque τα πρότυπα δηλαδή της οργάνωσης των κήπων όπως αυτά εmicroφανίζονται στη γαλλική ιδιαίτερα επικράτεια χαρακτηρίζονται από την κεντρική συνθήκη ελέγχου η οποία πρέπει να οριστεί ως το βασικό στοιχείο της αντίθεσής τους προς τις νεότερες ροmicroαντικές και νεωτερικές προσεγγίσεις

Με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο στη γαλλική εικονογραφία του 17ου αιώνα ζωγράφοι όπως ο Adam Frans van der Meulen268 περιγράφουν στους πίνακες τους εκτεταmicroένα τοπία microε χειρισmicroούς που θυmicroίζουν τη ζωγραφική τοπιογραφία των Κάτω Χωρών269 Αλλά οι πίνακες δεν είναι θεmicroατικά τοπιογραφικοί κατά κύριο λόγο Στο κέντρο του πίνακα έφιππη κυρίαρχη η Υψηλότης του ο στρατηλάτης microονάρχης στρέφεται υπεροπτικά προς τον θεατή υποχρεώνοντας αβίαστα το άλογό του να ανυψωθεί σε στάση dressage Η κυριαρχία πάνω στο υπέροχο ζώο που η φυσική του δύναmicroη έχει microετατραπεί microε τη συνεχή εκγύmicroναση πρώτα σε πολεmicroικό όπλο και στη συνέχεια σε ελεγχόmicroενο αισθητικά πρότυπο τονίζει σε πρώτο επίπεδο αυτό που επαναλαmicroβάνεται στο βάθος του πίνακα Επαναλαmicroβάνει δηλαδή και τονίζει την κυριαρχία πάνω στον τόπο

267 Για τη ριζική αυτή διαφορά βλ επόmicroενο κεφάλαιο Η Alpers στηρίζει την εξέταση ανάλογων αντιθέσεων στην αντίθεση ανάmicroεσα στην laquoαφηγηmicroατικήraquo αναγεννησιακής καταγωγής τάση και στην laquoπεριγραφικήraquo τάση που γεννιέται στις Κάτω Χώρες εξετάζοντας βέβαια τη διαφορά που προκύπτει στο πεδίο της ζωγραφικής Η διερεύνηση που ακολουθεί επιχειρεί να υποκαταστήσει το δεύτερο microέρος του αντιθετικού ζεύγους microε την αποδοχή του φυσικού τοπίου και την ανάπτυξη φυσικότροπων τάσεων διαmicroόρφωσης όπως αυτές που συναντούmicroε στην αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου του 18ου αιώνα Τις τάσεις αυτές εισηγείται άmicroεσα όπως υποδεικνύεται από την ιστορική ακολουθία των όρων που περιγράφουν στις ευρωπαϊκές γλώσσες το τοπίο η ολλανδική ζωγραφική τοπίου του 17ου αιώνα Πρβλ S Alpers The Art of Describing Dutch Art in the Seventeenth Century Λονδίνο 1989 268 Ή Adam Franz van der Meulen 269 Ο Meulen εξάλλου ήταν φλαmicroανδικής καταγωγής στην υπηρεσία όmicroως του Louis XIV

στο τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων που περιγράφεται ζωγραφικά ως τοπίο microάχης ή πολιορκίας ως το τοπίο της ισχύος και του ελέγχου εντέλει Ε414 Επάνω Adam Frans van der Meulen Louis XIV at the siege of Besancon O Λουδοβίκος XIV στην πολιορκία της Besanccedilon (1674 ndash Μουσείο Ermitage PD) - και κάτω Ε415 Diego Rodriguez de Silva Velaacutezquez El Conde duque de Olivares a caballo Ο Κόmicroης-Δούκας του Olivares έφιππος (1634 - Museo del Prado Μαδρίτη PD) Στους δυο πίνακες περιγράφεται η κυριαρχία πάνω στο άλογο στην εκγυmicroνασmicroένη φύση που ανορθώνεται αβίαστα Αλλά περιγράφεται επίσης η κυριαρχία πάνω στον φυσικό τόπο που microετατρέπεται σε τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων Η συσχέτιση microε το ελέγχον Υποκείmicroενο είναι στους προηγούmicroενους πίνακες κεντρική εmicroφανώς απεικονισmicroένη microάλιστα Λιγότερο επιβλητική εντούτοις από την σηmicroαίνουσα απόκρυψή του όπως αυτή υποδηλώνεται στις επίσης θριαmicroβικές χωρικά πραγmicroατοποιηmicroένες διαmicroορφώσεις των τοπίων της εποχής Στις πραγmicroατοποιηmicroένες αυτές διαmicroορφώσεις το πραγmicroατικό microέγεθος των επεmicroβάσεων ο πλούτος και η κρισιmicroότητα των κατασκευών όσο και η εκφραστική τους περιπλοκότητα αποτελούν την εποπτικά ισχυρότερη δήλωση πολιτικής και πολιτιστικής ισχύος Αυτή συγκεφαλαιώνει όλες τις άλλες επιmicroέρους

ηγεmicroονικές υποδείξεις της έκφρασης των κοινωνιών Με τόσο ισχυρό microάλιστα τρόπο ώστε η microετακίνηση του πολιτικού και οικονοmicroικού ελέγχου στον ευρωπαϊκό χώρο να υπονοεί και την αντίστοιχη microεταβολή στα κέντρα παραγωγής τοπιακών προτύπων270 435 Οι προοπτικοί κανόνες και η προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης

laquoΜπορεί έτσι να φτιάξει κάποιος τις σκιές σε έναν κήπο ώστε να αναπαριστούν microορφές διάφορες όπως microορφές δέντρων ή άλλων πραγmicroάτων Επίσης να κλαδέψει τους φράχτες των θάmicroνων ώστε microε microια συγκεκριmicroένη προοπτική αυτοί να αναπαριστούν κάποιες microορφέςraquo περιγράφει ο Reneacute Descartes271 σε microια παράγραφο χαρακτηριστική για τις συνήθειες και τους κηποτεχνικούς χειρισmicroούς της εποχής του

Έχει ήδη περιγραφεί η εφαρmicroογή της προοπτικής ως σηmicroαντικής εκφραστικής επινόησης της Αναγέννησης Έχει περιγραφεί ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως εικονιστική συνθήκη την απόδοση του τοπιακού βάθους στη ζωγραφική της περιόδου Επίσης ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως συνθήκη οργάνωσης των διαmicroορφώσεων του τοπίου τη συσχέτισή τους microε τον περιβάλλοντα χώρο και τη σκηνογραφική ένταξή τους σε αυτόν272 Στους κήπους του Baroque η χρήση της προοπτικής εξακολουθεί να αποτελεί κεντρικό εκφραστικό τρόπο της εσωτερικά συγκροτηmicroένης σκηνικής οργάνωσης Αλλά η χρήση της αποδίδοντας πλήρως τη λειτουργία των σκηνογραφικών τεχνασmicroάτων σκοπό έχει να επιτείνει την εσωτερική αυτοαναφορική ιδιαιτερότητα της τοπιακής διαmicroόρφωσης Να σύρει την αντίληψη προς την εσωτερική συνθήκη συmicroπύκνωσης η οποία επιχειρεί microε όσο το δυνατόν πειστικότερο τρόπο να επιβάλει την προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης Αν η σύγχρονη πολιτική σκέψη έχει περιγράψει την ιδεολογία ως σύστηmicroα παραστάσεων τις οποίες διαθέτει microια κοινωνία για τους όρους ζωής της παραστάσεων εν microέρει πραγmicroατικών και εν microέρει πλασmicroατικών273 στις διαmicroορφώσεις της τοπιακής σκηνογραφίας του Baroque ανακαλύπτουmicroε ιδιαίτερα πειστικά παραδείγmicroατα πλασmicroατικής ιδεολογικής κατασκευής Συγκροτηmicroένης όχι microόνο ως σύστηmicroα πολιτιστικών σχέσεων οι οποίες υποβαστάζουν microια πολιτική εξουσία αλλά και ως σύστηmicroα πραγmicroατικών διαmicroορφώσεων Πραγmicroατικών Όχι ακριβώς χειροπιαστών microε την έννοια της χειροπιαστής απτής υλικότητας Η οιονεί πραγmicroατικότητα του γαλλικού κήπου ολοκληρώνεται ως οπτική εικόνα προορισmicroένη να εξαπατήσει τον παρατηρητή ως προς την κατασκευαστική πραγmicroατικότητα του τοπίου Επιβάλει συνειδητά την οφθαλmicroαπάτη ως την τελική συνθήκη ολοκλήρωσης της αντίληψης του χώρου ndash συνειδητά για τον δηmicroιουργό της βεβαίως γιατί για τον ανυποψίαστο παρατηρητή οι χειρισmicroοί προοπτικής παρέmicroβασης στο τοπίο παραmicroένουν κρυφοί

Στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte όπως περιγράφεται αναλυτικότερα στη συνέχεια της διερεύνησης η προσπάθεια του σχεδιασmicroού είναι να παραγάγει microια πλασmicroατική συνθήκη προσέγγισης των απώτερων τmicroηmicroάτων της σύνθεσης microια πλασmicroατική συνθήκη laquoτηλεσκοπίουraquo274

Η προσπάθεια επιτελείται microε τη χρήση αυτού που microπορεί να περιγραφεί ως laquoπροοπτική υστέρησηraquo laquoperspective retardeacuteeraquo και η οποία microπορεί να εξηγηθεί microε

270 Η παρατήρηση υποδεικνύει πως η κυριαρχία των τοπιακών παραδειγmicroάτων ακολουθεί την microεταβολή των όρων της πολιτικής και οικονοmicroικής κυριαρχίας στον Ευρωπαϊκό χώρο Από την Ιταλία στην Γαλλία και τελικά στη Βρετανία 271 C Santini στο προηγούmicroενο σ 30 Κατά τη Santini το απόσπασmicroα προέρχεται από τους Cogitationes privatae και αντιστοιχεί σε αποσπάσmicroατα τα οποία αναφέρονται από τον Leibniz 272 Πρβλ προηγούmicroενο Κεφάλαιο Γ 273 Η χαρακτηριστικότερη ίσως διατύπωση αυτού του πλέγmicroατος σχέσεων οφείλεται στον Louis Althusser Σύmicroφωνα microε αυτόν laquoη ιδεολογία είναι lsquoπαράστασηrsquo της φανταστικής σχέσης του ατόmicroου microε τις πραγmicroατικές συνθήκες ύπαρξής τουraquo Πρβλ Λ Αλτουσέρ Θέσεις ειδικότερα laquoΙδεολογία και Ιδεολογικοί Μηχανισmicroοί του Κράτουςraquo Αθήνα 1977 σ 99 Πρβλ επίσης του ιδίου Για τον Μαρξ ειδικότερα σχόλια στο laquoΜαρξισmicroός και Ανθρωπισmicroόςraquo Αθήνα 1978 σσ 232-233 274 laquoΟ κύριος του κτήmicroατος όχι microόνο έβλεπε τον lsquoάπειροrsquo χώρο αλλά επίσης τον διατηρούσε υπό έλεγχο Στον πύργο βρίσκονταν στον προσοφθάλmicroιο φακό ενός τηλεσκοπίου που ήταν φτιαγmicroένο από το ίδιο το τοπίο και microε το οποίο microπορούσε να φέρει τον άπειρο χώρο κοντά στο microάτι του στο άγγιγmicroά τουraquo C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 177

απλουστευmicroένη διατύπωση ως η διεργασία αναλογικής αύξησης των διαστάσεων κατά την αποmicroάκρυνση από το σηmicroείο όρασης ώστε να αναιρεθεί η προοπτική σmicroίκρυνση

Με εκτενέστερη παρουσίαση η προηγούmicroενη χρήση των προοπτικών κανόνων υποδεικνύει την ευρύτερη περιοχή της laquoπροοπτικής αναmicroόρφωσηςraquo275 Αν η συmicroβατική θεώρηση της προοπτικής περιγράφει πως τα περισσότερο αποmicroακρυσmicroένα αντικείmicroενα ίσης διάστασης εmicroφανίζονται ως microικρότερα τότε η ζωγραφική ή η κατασκευαστική παρουσίασή τους microε παραmicroορφώσεις ακριβώς αντίθετες από αυτές που υποθέτει η συmicroβατική προοπτική θα εξασφάλιζε το απαραmicroόρφωτο της τελικής όρασης ανατρέποντας τη συνήθη αντίληψη βάθους εφόσον βέβαια το σηmicroείο όρασης παρέmicroενε σταθερό

Με microια πραγmicroατιστική βάση θεώρησης πρόκειται για την τεχνητή επιβολή της νοητικής εικόνας πάνω στην υλική έκταση του φυσικού ή microε διαφορετική διατύπωση για την επιβολή του ορατού επί της χωρικότητας και της υλικότητας276 Αν υποθετικά περιγράφαmicroε ένα ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατατετmicroηmicroένο σε έναν ορθοκανονικό κάναβο και το θεωρήσουmicroε προοπτικά τότε η προοπτική εικόνα του ορθογωνίου αντιστοιχεί σε ένα τραπέζιο ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo στο οποίο η απώτερη παράλληλη προς τον παρατηρητή πλευρά ΑrsquoΒrsquo είναι microικρότερη από την πλησιέστερη ΓrsquoΔrsquo Οι πλάγιες πλευρές ΑrsquoΔrsquo και ΒrsquoΓrsquo συγκλίνουν προς την ΑrsquoΒrsquo ενώ οι εσωτερικές χαράξεις σε ίσα microεταξύ τους διαστήmicroατα σχεδιάζονται παράλληλες προς την κεφαλή και τη βάση του τραπεζίου πλησιάζοντας τόσο περισσότερο η microια την άλλη όσο περισσότερο αποmicroακρύνονται από τον παρατηρητή Ας αντιστρέψουmicroε την κατασκευή Έστω πως το ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατασκευάζεται ως τραπέζιο microε σχήmicroα αντίστροφο προς την προοπτικά παραmicroορφωmicroένη εικόνα ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo Το νέο τραπέζιο ΑrsquorsquoΒrsquorsquoΓrsquorsquoΔrsquorsquo έχει την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo ως τη microεγαλύτερη πλευρά του και τη ΓrsquorsquoΔrsquorsquo ως την microικρότερη Οι ενδιάmicroεσες παράλληλες δεν προσεγγίζουν αλλά αποmicroακρύνονται αναλογικά όσο πλησιάζουν την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo Τότε η ανεστραmicromicroένη αυτή κατασκευή δίνει ένα σηmicroείο φυγής προς την πλευρά του παρατηρητή Κοιτώντας την παραmicroορφωmicroένη κατασκευή του τραπεζίου έχουmicroε σε κάποιο σηmicroείο τοmicroής της οπτικής δέσmicroης ένα φανταστικό είδωλο που αντιστοιχεί όmicroως σε ένα κανονικό ορθογώνιο Με το σηmicroείο όρασης υψηλότερα από το έδαφος το ορθογώνιο αυτό θα εmicroφανίζονταν να στρέφεται ως προς την πλησιέστερη προς τον παρατηρητή βάση του και να υψώνεται προς τα επάνω

Σε ένα φανταστικό επίπεδο τοmicroής εποmicroένως κάπου ανάmicroεσα στον εξωτερικό φυσικό κόσmicroο της έκτασης του res extensa και στον εσωτερικό του res cogitans της νόησης πραγmicroατοποιείται κατ΄ αναλογίαν προς την καρτεσιανή λειτουργία του καρτεσιανού αδένα του κωναρίου η αναγωγή του εκτεινόmicroενου φυσικού πράγmicroατος σε ένα σύστηmicroα νοητικά επιβεβληmicroένης κανονικότητας Η αναγωγή αυτή συντελείται microέσω της laquoπαρά φύσινraquo παρέmicroβασης στη φυσική βιολογική οπτική πρόσληψη εξηγώντας microε σαφήνεια πως η παράσταση περιλαmicroβάνεται στο πεδίο των πολιτιστικών κατασκευών και πως συνιστά βασικό microέσο ελέγχου του τοπίου βασικό microέσο υποβολής του στην τάξη των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών σχηmicroάτων και των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών συmicroβόλων και σηmicroασιών Αν ακολουθήσουmicroε microάλιστα την προσέγγιση του Michel Foucault η παράσταση αποτελεί κατά την περίοδο του 17ου αιώνα το βασικό microέσο χάρις στο οποίο η υλικότητα και η χωρικότητα υποβάλλονται σε συνθήκες κανονικοποίησης και ελέγχου Είναι microάλλον παράτολmicroο microια διερεύνηση των τοπιακών διαmicroορφώσεων έστω και προσανατολισmicroένη προς συσχετίσεις πολιτιστικές να προσπαθήσει να ταυτίσει τη βασική συνθήκη συγκρότησης του καρτεσιανού δυϊσmicroού microε τη συνθήκη της ηθεληmicroένης προοπτικής ψευδαισθησιακής παραmicroόρφωσης της laquoαναmicroόρφωσηςraquo των κήπων του Baroque

275 Η laquoαναmicroόρφωσηraquo όπως επεξηγείται αναλυτικότερα στη συνέχεια αφορά microια συγκεκριmicroένη διαδικασία γεωmicroετρικής επεξεργασίας microε την οποία γίνεται δυνατός ο ψευδαισθησιακός έλεγχος των microορφών που σχεδιάζονται Μια ελεγχόmicroενη γεωmicroετρική παραmicroόρφωση επιτρέπει στον σχεδιαστή να παραγάγει το κατάλληλο οπτικό αποτέλεσmicroα από την κατάλληλη γωνία όρασης Ανάλογες τεχνικές δεν εφαρmicroόζονταν microόνο στη ζωγραφική στον περίφηmicroο πίνακα Οι Πρεσβευτές του Hans Holbein για παράδειγmicroα αλλά επίσης στις αρχιτεκτονικές και όπως εκτενώς παρουσιάζεται στη συνέχεια στις τοπιακές κατασκευές 276 Διατύπωση της κριτικής επιτροπής των Κ Μωραΐτη Δ Σεβαστάκη Σ Σταυρίδη microε αφορmicroή την παρουσίαση της διπλωmicroατικής εργασίας της Σ Σαραντοπούλου microε θέmicroα Προτάσεις για microια αρχαιολογική περιγραφή του Βοτανικού Κήπου στα πλαίσια του ΔΠΜΣ της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜ Πολυτεχνείου laquoΑρχιτεκτονική Χώρος Πολιτισmicroόςraquo Αθήνα Μάρτιος 2009

Επεξηγήσεις της αναmicroόρφωσης σε περιγραφή του 17ου αιώνα (E416 επάνω αριστερά CC) και σε διάγραmicromicroα περιγραφής της εφαρmicroογή της στον σχεδιασmicroό τοπιοτεχνικών διαmicroορφώσεων όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte (E417 κάτω αριστερά σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Μια από τις γνωστότερες εφαρmicroογές της αναmicroόρφωσης καταγράφεται στον πίνακα του Hans Holbein του Νεότερου Οι Πρεσβευτές (Ε418 επάνω δεξιά PD) όπου σε πρώτο επίπεδο εικονίζεται παραmicroορφωmicroένο ένα ανθρώπινο κρανίο Ωστόσο από ένα ορισmicroένο σηmicroείο θέασης το κρανίο γίνεται αντιληπτό microε την πραγmicroατική του microορφή (Ε419 κάτω δεξιά PD)

Εντούτοις για τη σχέση του Andreacute Le Nocirctre microε τη σκέψη του εισηγητή του ορθολογισmicroού υπάρχουν σηmicroαντικές microαρτυρίες laquoΣτο εργαστήριο του Λούβρουraquo σηmicroειώνει η Chiara Santini277 ο νέος ακόmicroη microαθητευόmicroενος κηπουρός Andreacute Le Nocirctre ως microαθητής του Simon Vouet laquoγνώριζε ότι πιο καινοτοmicroικό έφθανε να microελετηθεί στο πεδίο των ερευνών για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρου Είναι πιθανόν ποτέ να microην είχε διαβάσει τη Dioptrique του Καρτέσιου αλλά σίγουρα είχαν τεθεί υπrsquo όψιν του φιλοσόφου κάποια σχέδια για τον κήπο των Tuileries και είχε (οLe Nocirctre) την άmicroεση εmicroπειρία των πειραmicroατισmicroών του δασκάλου του (του Vouet) και των εικονογραφήσεων των έργων για την προοπτική που είχαν παραχθεί στο επιστηmicroονικό περιβάλλον το συναφές microε τη βασιλική αυλήraquo Σε αυτό το σηmicroείο οι αναφορές δεν συmicroφωνούν κατ΄ ανάγκην laquoΣτο πρώτο microισό του 20ου αιώνα κάποιοι συγγραφείς ειδικά ο Jules Guiffrey διατείνονται πως ο Le Nocirctre γνώριζε το έργο του Descartes και ερmicroηνεύουν το δικό του έργο στο φως αυτών των φιλοσοφικών-επιστηmicroονικών αποσκευών σήmicroερα αντίθετα υπάρχει η τάση εξ αιτίας της έλλειψης αποδείξεων να τηρείται microια στάση πιο επιφυλακτική που περιορίζεται να υποστηρίζει πως ο

277 Στο προηγούmicroενο σ 25

κηπουρός των Tuileries πρέπει να είχε κάποια επαφή λιγότερο ή περισσότερο άmicroεση microε το περιβάλλον του Καρτέσιουraquo278

Ακόmicroη όmicroως και αν η διερεύνηση αυτή δεν προχωρήσει στο τόλmicroηmicroα της ευθείας συσχέτισης τοπιακών εγχειρηmicroάτων και των φιλοσοφικών επιστηmicroονικών θεωρήσεων του καρτεσιανισmicroού ακόmicroη και αν η υπόδειξη συσχέτισης παραmicroείνει στο επίπεδο των γενικότερων σχέσεων οι αναλογίες εmicroφανίζονται καταδεικτικές microιας ενιαίας πολιτιστικής στάσης Στα πλαίσια της στάσης αυτής οι laquoέρευνες για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρουraquo είναι σηmicroαντικές τόσο για τη συνολική θεώρηση αυτού του πολιτισmicroού όσο και για τις τοπιακές επεmicroβάσεις που τον χαρακτηρίζουν Ακόmicroη και όταν οι ερευνητικές παρουσιάσεις δεν επεκτείνονται σε συγκρίσεις και συσχετισmicroούς τόσο φιλόδοξους όσο αυτούς του Guiffrey επιmicroένουν εντούτοις πάντοτε να αναφέρονται στις τεχνικές της αναmicroόρφωσης279 Άλλοτε περιγράφοντάς την microε γεωmicroετρικά ακριβέστερη περιγραφή και άλλοτε επιmicroένοντας στην αφανή για τον ανυποψίαστο περιπατητή λειτουργία της ως anamorphosis abscondita κρυφής αναmicroόρφωσης κατά τον Αllen S Weiss Αλλά και κτισmicroένης αναmicroόρφωσης ενσωmicroατωmicroένης συντεθειmicroένης στη νοητική και στην τοπιακή κατασκευή280 laquoAbsconditaraquo αποκεκρυmicromicroένη κρυφή σκοτεινή αλλά και προϊόν κατασκευής σύνθεσης από το λατινικό ρήmicroα laquoascondoraquo που σηmicroαίνει αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω αλλά και θεmicroελιώνω κτίζω ή συνθέτω συντάσσω281 Η υπόθεση της φαντασιακής πλασmicroατικής ατmicroόσφαιρας οφθαλmicroαπάτης που περιγράφηκε εκτενώς προηγούmicroενα εmicroφανίζεται ριζικά αντίθετη προς την απαίτηση αποκάλυψης της νεωτερικής εmicroπειριστικής αλήθειας των πραγmicroάτων όπως τίθεται για παράδειγmicroα από τη νεωτερική microοντέρνα αρχιτεκτονική Ακολουθώντας επισηmicroάνσεις καταστατικές για τη θεώρηση του Baroque συσχετίστηκε ήδη η καθολική Αντιmicroεταρρύθmicroιση και η παγίωση του Δυτικού microοναρχικού κράτους microε την προσπάθεια ελέγχου της σκέψης και της όρασης όπως και microε τους ειδικότερους συνθετικούς χειρισmicroούς οι οποίοι τελικά αποκρύβουν το κέντρο προέλευσης και τον τρόπο επιβολής αυτού του ελέγχου Στον αντίποδα πρέπει microάλλον να τοποθετηθεί η προτεσταντική ηθική απαίτηση αποκάλυψης η απαίτηση ηθικής και πραγmicroατικής διαφάνειας αυτού του κόσmicroου

Η νεωτερική προσέγγιση καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από αυτήν την ηθική στάση απαίτησης της ειλικρίνειας έως ότου σήmicroερα microια νέα σειρά σύγχρονων τεχνικών ανακαλύψεων τόσο καθοριστικών για την πολιτισmicroική εποπτεία όσο η προοπτική εισήγηση του Leon Battista Alberti στον καιρό της διατύπωσής της ή όσο η προώθηση της αναmicroόρφωσης από τον φραγκισκανό microοναχό Jean-Franccedilois Niceron ανατρέψει την πραγmicroατιστική βεβαιότητα

Η σύγχρονη αυτή ανατροπή καθορίζεται από την εκτενέστατη παραγωγή πλασmicroατικών-πραγmicroατικών παραστάσεων ο κεντρικός έλεγχος των οποίων εmicroφανίζεται ως ένας από τους σηmicroαντικότερους πολιτικούς φόβους για το microέλλον του πολιτισmicroού Ο δυϊσmicroός είναι εξίσου χαρακτηριστικός Μια εσωτερική αυτοαναφορική οιονεί πραγmicroατικότητα καθορισmicroένη από έναν πίνακα ένα matrix αρχικών λογισmicroικών κανόνων οι οποίοι εξελίσσονται αποσχισmicroένοι από τον εξωτερικό κόσmicroο που παύει να microας αφορά Ένας εσωτερικευmicroένος τόπος ορθότερα ένα εσωτερικευmicroένο πολιτισmicroικό τοπίο του οποίου επιπλέον τα βασικά χαρακτηριστικά σύνταξης microας διαφεύγουν Η αναλογία microπορεί να είναι ακόmicroη ισχυρότερη Ένα εσωτερικό τοπίο δικτυακών σχέσεων όπως και στη microη

278 Όπ σ 25 επίσης J Guiffrey Andreacute le Nostre Eacutetude critique Παρίσι 1908 Ακόmicroη Α Rostaing Lrsquo aeliguvre de Le Nocirctre Παρίσι 2000 σσ 7-10 279 Πρβλ C Santini στο προηγούmicroενο σσ 27-30 Για microια αναγωγή των αρχών της αναmicroόρφωσης στην αναγεννησιακή προοπτική βλ το κείmicroενο της Kirsti Andersen laquoThe mathematical treatment of anamorphoses from Piero della Francesca to Niceronraquo Στο History of mathematics states of the art σσ 3-28 Academic Press San Diego CA 1996 Είναι χαρακτηριστικό πως ο κύριος θεωρητικός εισηγητής της αναmicroόρφωσης ο φραγκισκανός microοναχός πατέρας Jean-Franccedilois Niceron αναφέρεται σε αυτήν microιλώντας για τεχνητή microαγεία laquomagia artificialisraquo ενώ τα συγγράmicromicroατά του φέρουν ανάλογα ονόmicroατα Η έκδοσή του του 1640 τιτλοφορείται Perspective curieuse Παράδοξη προοπτική Aυτή του 1646 έχει τον τίτλο Οπτικός Θαυmicroατουργός Thaumaturgus opticus Ανάλογους τίτλους χρησιmicroοποίησε στις εκδόσεις του και ο σύγχρονος microελετητής της αναmicroόρφωσης Jurgis Baltrusaitis 280 Α S Weiss στο προηγούmicroενο σσ 43-66 281 Abscondo λατινικό ρήmicroα σύνθετο από τις λέξεις ab(s) + condo (=con+do) lsquoΟπου Ab= από con=συν do= δίδωmicroι Έτσι condo microπορεί να σηmicroαίνει 1- ιδρύω θεmicroελιώ κτίζω ή 2 ndash συντίθηmicroι συντάσσω συγγράφω ή 3 ndash κατατίθηmicroι αποτίθηmicroι ταmicroιεύω διαφυλάττω ή 4 ndash αποτίθηmicroι κρύπτω κατακρύπτω αποκρύπτω Ascondo = αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω Absconditus = αποκεκρυmicromicroένος απόκρυφος σκοτεινός ασαφής Πρβλ Ε Τσακαλώτου Λεξικό Ελληνο-λατινικό Αθήνα 1988

πραγmicroατοποιηmicroένη υπόθεση microιας εκτενώς εφαρmicroοσmicroένης πολεοδοmicroίας του Baroque Ένα δικτυακό τοπίο το οποίο εγκαταλείπει εντούτοις έναν εκτός του ηλεκτρονικού πολιτισmicroού χώρο

Στην καταληκτική παράγραφο ενός σύγχρονου διηγήmicroατος επιστηmicroονικής φαντασίας στην αφήγηση του Νευροmicroάντη282 ο κύριος microυθιστορηmicroατικός ήρωας του έργου αναρωτιέται αν υπάρχει πραγmicroατικά αυτός ο ίδιος ως πρόσωπο ανεξάρτητο από τον ψευδαισθησιακό δικτυακό laquoτοπίοraquo

Με κάθε δυνατή επιφύλαξη για το θεmicroιτό των συγκρίσεων microπορούmicroε να ανακαλέσουmicroε από τον χώρο των ιστορικών microυθευmicroάτων την παροιmicroιώδη φράση που περιγράφει τη σύγχυση ανάmicroεσα σε microια εσωτερικά προσανατολισmicroένη κατασκευασmicroένη πραγmicroατικότητα και στην εξωτερική πραγmicroατικότητα του υπόλοιπου κοινωνικού πεδίου Στο καταληκτικό laquoκεφάλαιοraquo της γαλλικής microοναρχικής ισχύος ενώ ο αγγλικός Εmicroπειρισmicroός και ο γαλλικός Διαφωτισmicroός έχουν ήδη πολλαπλά αναπτύξει τα επιχειρήmicroατά τους και οι κινήσεις της πολιτικής ανατροπής διογκώνονται η Μαρία-Αντουανέττα ηρωίδα microιας αφήγησης η οποία δεν microπορεί πλέον να παραmicroένει στραmicromicroένη στο εσωτερικό της αναρωτιέται για τις αιτίες της πολιτικής αναταραχής και αποφασίζει ισχυρίζεται ο ιστορικός θρύλος πως οι αβράκωτοι microπορούν να κατευνάσουν την πείνα τους microε γλυκά εδέσmicroατα283

Πριν η λύση δοθεί σε microια άλλη σκηνή αυτή της λαϊκής τελετουργίας της guillotine της λαιmicroητόmicroου σε ένα άλλο τοπίο αυτό της ανοικτής επαναστατηmicroένης πόλης η δράση εξακολουθεί να εξελίσσεται στο σκηνικό πεδίο των βασιλικών τοπίων Η τελευταία βασίλισσα της Γαλλίας εγκλωβισmicroένη εν πολλοίς στον φανταστικό κόσmicroο του Petit Trianon στον θεατρικό του χώρο στο laquohameau de la reineraquo laquoτο χωρίο της βασίλισσαςraquo και στο υποθετικά φυσικό τοπίο που το περιβάλει υποδύεται την αθώα χωριατοπούλα284 To παράδειγmicroα της Marie-Antoinette ως εστεmicromicroένης η οποία παραmicroένει αποκοmicromicroένη από την εξωτερική πραγmicroατικότητα εγκλωβισmicroένη σε έναν επίσης αποκοmicromicroένο ελεγχόmicroενο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο και σκηνοθετηmicroένο τοπίο285 προσωποποιεί παραδειγmicroατικά microια στάση η οποία την υπερβαίνει κατά πολύ ως συγκεκριmicroένη ιστορική προσωπικότητα Η στάση αυτή ως γενική προσέγγιση ισχυρών κοινωνικών οmicroάδων και ως ειδική αντίληψη της διαmicroόρφωσης του τοπίου που εκπορεύεται από αυτές διατρέχει microάλλον το σύνολο της γνωστής ιστορίας Στο νεότερο ευρωπαϊκό χώρο ειδικότερα ο οποίος αφορά τη διερεύνηση αυτή οι ιδιαίτεροι τρόποι εκδήλωσής της ξεκινούν από την περίοδο της ιταλικής Αναγέννησης για να αποκτήσουν την ισχυρότερη έκφρασή τους κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα επεκτείνοντας microε ασθενέστερο τρόπο την επιρροή τους και στις περιόδους που ακολουθούν

Έγινε ήδη προφανές πως η συγκρότηση αυτής της αποσπασmicroένης ελεγχόmicroενης τοπιακής πραγmicroατικότητας όπως παρουσιάζεται microε παραδειγmicroατικό τρόπο στους γαλλικούς κήπους του 17ου αιώνα συνδέεται άmicroεσα microε ένα ιδιαίτερο ήθος όρασης microε τη δυνατότητα συγκρότησης οπτικών ψευδαισθήσεων οι οποίες επιmicroένουν να καθορίζουν την υλικότητα και τη χωρικότητα του τοπίου και οι οποίες στηρίζονται microεταξύ των άλλων στη microελέτη και την εφαρmicroογή στις διαmicroορφώσεις του τοπίου της προοπτικής αναmicroόρφωσης

282 Το γνωστό βιβλίο του Καναδού συγγραφέα επιστηmicroονικής φαντασίας William Gibson Neuromancer Πρβλ ελληνική microετ Νευροmicroάντης Αθήνα 1998 σ 290 283 H παροιmicroιώδης φράση ldquoSrsquoils nrsquoont pas de pain qursquoils mangent de la briocherdquo laquoαν δεν έχουν ψωmicroί ας φάνε γλυκόraquo που αποδίδεται στην τελευταία βασίλισσα χρησιmicroοποιείται εδώ ως ένδειξη απόσπασης από την πραγmicroατικότητα microάλλον παρά ως ένδειξη κυνισmicroού Το πιθανότερο πάντως είναι πως κακώς συνδέεται microε την Μarie-Antoinette καθώς η πρώτη καταγραφή της φράσης εmicroφανίζεται στο VI Βιβλίο των Confessions του Jean-Jacques Rousseau που δηmicroοσιεύτηκε το 1782 ενώ το υποθετικό επεισόδιο της επαναστατικής περιόδου κατά το οποίο πεινασmicroένες γυναίκες φθάνουν στις Βερσαλλίες ζητώντας ψωmicroί αντιστοιχεί στις 5 Οκτωβρίου του 1789 284 Η Marie-Antoinette ζει στην περίοδο εκείνη του 18ου αιώνα κατά την οποία τα πρότυπα του γαλλικού κήπου έχουν ήδη υποχωρήσει στις πολιτιστικά κεντρικές περιοχές της Ευρώπης τουλάχιστον κάτω από την πίεση της laquomicroόδαςraquo των νεότερων προτύπων της αγγλικής τοπιοτεχνίας Εντούτοις οι συνθήκες εγκλεισmicroού των τοπιακών διαmicroορφώσεων και η προσπάθεια συγκρότησης microιας ολικής σκηνογραφικής ψευδαίσθησης φαίνεται να διατηρούν σε πολλές περιπτώσεις την καταγωγική σχέση τους microε τον προηγούmicroενο αιώνα 285 Όπως σηmicroειώθηκε αmicroέσως προηγούmicroενα το laquoχωριό της βασίλισσαςraquo δεν περιελάmicroβανε απλά microια φυσικότροπη τοπιακή διαmicroόρφωση ούτε microόνο microια σειρά κτισmicroάτων κατασκευασmicroένων έτσι ώστε να θυmicroίζουν αγροτικό οικισmicroό Αποτελούσε επιπλέον τον χώρο όπου η βασίλισσα και οι κυρίες της ακολουθίας της υποδύονταν αγροτικούς ρόλους ντυmicroένες ανάλογα και συmicromicroετέχοντας σε απλοποιηmicroένες αγροτικές δραστηριότητες

436 Η υπόδειξη επέκτασης στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα Μια από τις καταστατικές παρατηρήσεις του Heinrich Woumlllflin στο καθοριστικό κείmicroενό του για τη σχέση της Αναγέννησης microε το Baroque περιγράφει τα εκφραστικά εγχειρήmicroατα της περιόδου ως συνθέσεις οι οποίες υποδεικνύουν τη δυνατότητα επέκτασης Οι οποίες δηλαδή αντίθετα από τα πρωιmicroότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα δεν περιορίζουν την ολοκλήρωσή τους στο άmicroεσο πεδίο της χωρικής τους οργάνωσης Αντίθετα microάλιστα επιχειρούν να επεκτείνουν την πραγmicroατική τους παρουσία microε όρους υποθετικής επέκτασης της δράσης τους

Πως microπορεί να εφαρmicroοστεί η θεωρητική αυτή υπόδειξη στην περίπτωση των διαmicroορφώσεων του τοπίου Ακόmicroη ειδικότερα πως microπορεί να σχολιαστεί microε περισσότερη λεπτοmicroέρεια το πρόβληmicroα της ανοικτής σύνθεσης σε σχέση microε τους όρους συνθετικού εγκλεισmicroού των διαmicroορφώσεων τοπίου που απασχόλησαν προηγούmicroενα την έρευνα Ε420 και Ε421 (πρώτο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Cian Lorenzo Bernini Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η lsquoΕκσταση της αγίας Τερέζας της Άβιλα Το κεντρικό τmicroήmicroα της γλυπτικής σύνθεσης πλαισιώνεται από τα αρχιτεκτονικά microέλη της κόγχης microε τρόπο που ενισχύει τη δραmicroατική του ποιότητα Ε422 και Ε423 (δεύτερο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Με ανάλογο τρόπο η πυκνή φύτευση που πλαισιώνει τις κηποτεχνικές διαmicroορφώσεις του Vaux le Vicomte αυξάνει την εσωτερική συνοχή της σύνθεσης και ενισχύει την ένταση της αξονικής της ανάπτυξης

H αγία Τερέζα της Άβιλα στη γλυπτική σύνθεση του Bernini286 στροβιλίζεται σε κύmicroατα ιερού πάθους τα οποία εκτείνονται δυνητικά ως πνευmicroατικό φως πέρα από το πεδίο της microαρmicroάρινης γλυπτικής σύνθεσης Μια δέσmicroη χρυσών ακτινών κατέρχεται προς το σύmicroπλεγmicroα της αγίας και του αγγέλου Εκπορεύεται από σηmicroείο άγνωστο από το άπειρο πεδίο της θείας χάριτος η οποία προφανώς υπερβαίνει τη γήινη αρχιτεκτονικά προσδιορισmicroένη κόγχη του γλυπτού Αλλά συνθετικό κέντρο υπάρχει Πρόκειται για το εκστατικό πρόσωπο της αγίας και πολύ περισσότερο για το σηmicroείο της καρδίας της στο οποίο κατευθύνεται η ροmicroφαία του αγγέλου και στο οποίο η θεία χάρις καταλήγει πριν αποδώσει ακτινοβολώντας την αίγλη της στον παρατηρητή Αυτή η ακτινοβολία και εντέλει αυτή η σύνθεση δεν είναι υπαινίσσεται ο δηmicroιουργός του κόσmicroου τούτου Η δυνατότητά της να εκτείνεται πέρα από τα υλικά όρια της φυσικής έκτασης αναφέρεται σε microια συνθήκη πνευmicroατική Η εσωτερική της πλαστική οργάνωση εντούτοις υποδεικνύει ένα κέντρο σύνθεσης ενώ επιπλέον το σύmicroπλεγmicroα από λευκό microάρmicroαρο και επιχρυσωmicroένο microέταλλο ορίζεται microε έmicroφαση από το αρχιτεκτονικό περίγραmicromicroα της κόγχης από το βαθύχρωmicroο microάρmicroαρο των κιόνων που διαφοροποιεί microε σαφήνεια τον εσωτερικό από τον εξωτερικό ως προς τη σύνθεση χώρο Στην κορυφή της κόγχης ένα αόρατο άνοιγmicroα της οροφής λούζει το σύmicroπλεγmicroα microε φως υπερφυσικό ορίζοντας τη microοναδική ουσιώδη κατεύθυνση επικοινωνίας

Η πρώτη παρατήρηση επισηmicroαίνει πως η συνθήκη επέκτασης στο προηγούmicroενο παράδειγmicroα είναι της τάξης του πλασmicroατικού αναφέρεται σε όρους ψευδαισθησιακού χειρισmicroού όπως αυτούς που περιγράφηκαν ήδη κατά τον σχολιασmicroό της σκηνογραφικής συγκρότησης και της laquoθαυmicroατουργικήςraquo προοπτικής των γαλλικών κήπων287 Η ουσιωδέστερη δεύτερη παρατήρηση αναφέρεται στα microέσα εφαρmicroογής αυτού του χειρισmicroού

Προκειmicroένου δηλαδή να υποβάλλουν την αντίληψη της επέκτασης προκειmicroένου να επιτρέψουν την επέκταση προς microια κύρια κατεύθυνση περιορίζουν τη σύνθεση πλευρικά Στην πρώτη περίπτωση η δυνατότητα του γλυπτικού συmicroπλέγmicroατος του Bernini να υποβάλει την αίσθηση της υπερβατικής διαφυγής καθίσταται τόσο εντονότερη όσο αποσπάται από τον υπόλοιπο εσωτερικό χώρο της εκκλησίας microε την ένταξή της σε microια ιδιαίτερη κόγχη Στη δεύτερη περίπτωση η δυνατότητα των κήπων του Vaux le Vicomte να λειτουργήσουν laquoως τηλεσκόπιοraquo να υποβάλουν την αίσθηση πως η αίγλη τους επεκτείνεται υποθετικά έπrsquo άπειρον ενισχύεται ακριβώς από τους όρους του πλευρικού εγκλεισmicroού τους ο οποίος εντείνει τη σηmicroασία του βασικού κατά microήκος άξονα συmicromicroετρίας

Εγκλεισmicroός λοιπόν και υπόθεση επέκτασης πλασmicroατικής εν πολλοίς δεν αποτελούν αντιφατικές κινήσεις στις συνθέσεις του Baroque Εκφράζουν microάλλον συmicroπληρωmicroατικές πλευρές microιας συνθετικής τακτικής στα πλαίσια της οποίας η χωρικότητα περιορίζεται σε πρώτο χρόνο προκειmicroένου να εκτιναχθεί σε δεύτερο Το θέmicroα του συνθετικού εγκλεισmicroού και των αξόνων επικοινωνίας είναι ίσως ευκολότερο να σχολιαστεί στην περίπτωση microιας ελεγχόmicroενης γλυπτικής σύνθεσης ή ενός εξ αρχής ολοκληρωmicroένου δοmicroηmicroένου κήπου παρά στην περίπτωση microιας αστικής ανάπτυξης microιας σε εξέλιξη τοπιακής σύνθεσης εφαρmicroοσmicroένης στο πεδίο της πόλης Είναι δυσκολότερο να υποστηριχθεί κατά την εξέταση των συνθετικών χειρισmicroών που αποτελούν τις αρχικές κινήσεις για την ανάπτυξη microιας microελλοντικής πόλης η οποία δεν πραγmicroατοποιήθηκε κατά την περίοδο του Baroque όπως ισχύει στην περίπτωση των πολεοδοmicroικών προβλέψεων που συνδέονται microε τις Βερσαλλίες Φαίνεται εντούτοις πως οι αρχικοί αυτοί χειρισmicroοί αστικού σχεδιασmicroού διαθέτουν κοινή συνθετική στάση microε αυτήν που χαρακτηρίζει το πρότυπο των κήπων

Στο παράδειγmicroα των Βερσαλλιών τρεις λεωφόροι επεκτείνονται ελπίζοντας στην κατασκευή ενός microελλοντικού αστικού συmicroπλέγmicroατος στη συνέχεια των τοπιακών διαmicroορφώσεων και των ανακτόρων Αστικού συmicroπλέγmicroατος που θα διατηρούσε τη βασιλική αίγλη Μέχρι την υποθετική αυτή αστική ανάπτυξη η έξοδος από τις Βερσαλλίες προς την πόλη σφραγίζεται

286 Το γλυπτό σύmicroπλεγmicroα Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η Έκσταση της αγίας Τερέζα της Άβιλα στην εκκλησία της Santa Maria della Vittoria στη Ρώmicroη που ολοκληρώθηκε στην περίοδο 1647-1652 Το παράδειγmicroα χρησιmicroοποιείται τόσο για να σχολιαστεί η σχέση συνθετικού εγκλεισmicroού και η προς το άπειρο διαφυγή όσο και για να επισηmicroανθεί έστω και πλάγια η σχέση του γαλλικού microοναρχικού Baroque microε τα πολιτιστικά υποδείγmicroατα του ιταλικού καθολικισmicroού κατά την περίοδο της Αντιmicroεταρρύθmicroισης Πρβλ B Βoucher Italian Baroque Sculpture Λονδίνο 1998 287 Θυmicroίζουmicroε πως microια από τις εκδόσεις του θεωρητικού της προοπτικής αναmicroόρφωσης Jean-Franccedilois Niceron είχε τον τίτλο Thaumaturgus Opticus (1646) Πρβλ προηγούmicroενη υποσηmicroείωση

microε δυο κτηριακά laquoπώmicroαταraquo τα κτήρια των Μεγάλων Στάβλων288 που εξασφαλίζουν τον ορισmicroό της microέχρι τότε πραγmicroατοποιηmicroένης βασιλικής σύνθεσης ενώ περιγράφουν προς την πλευρά της microελλοντικής πόλης το laquoπόδι της χήναςraquo289 Ορίζεται έτσι η δέσmicroη τριών λεωφόρων της λεωφόρου του Παρισιού της Αvenue de Paris στο κέντρο και συmicromicroετρικά ως προς αυτήν microε απόκλιση τριάντα microοιρών προς τα νότια της Αvenue de St Cloud και προς τα βόρια της Αvenue de Sceaux Οι τρεις αυτοί άξονες κίνησης δυνητικά επεκτάσιmicroοι επrsquo άπειρον ορίζουν την ανοικτή προοπτική της σύνθεσης προς τη νοτιανατολική πλευρά ενώ προ τη βορειοδυτική πλευρά των ανακτόρων προς την πλευρά δηλαδή των διαmicroορφώσεων του τοπίου των ανακτόρων την ανάλογη σκόπευση του απείρου εξασφαλίζει ο κατά το microήκος άξονας του Μεγάλου Καναλιού

Η αρχική κατασκευή είναι εποmicroένως επεκτάσιmicroη και προς τις δυο πλευρές άλλοτε ως δυνατότητα νοητικού ελέγχου και ταυτόχρονα πραγmicroατικής κατασκευής και άλλοτε microόνο ως συνθήκη της προς τον ορίζοντα υποθετικής επέκτασης της όρασης

E424 H επέκταση της συνθετικής οργάνωσης των Κήπων στις Βερσαλλίες προς την πλευρά της πόλης του Παρισιού (του συγγραφέα)

Αλλά η ελεγχόmicroενη γεωmicroετρία των κήπων διαφοροποιείται ριζικά από το άmicroορφο περιβάλλον της Όmicroοια microπορούmicroε να υποθέσουmicroε την αντίθεση της τελικής σχεδιασmicroένης πόλης προς το δικό της άmicroορφο ή δύσmicroορφο περιβάλλον Στις πρώιmicroες αναπαραστάσεις του Israeumll Silvestre290 η διαφοροποίηση αυτή είναι σαφέστερη προς την πλευρά των κήπων αρχίζει εντούτοις να διαφαίνεται ανάλογη πρόθεση και στην περιγραφή της αντίθετης της αστικής πλευράς του ανακτορικού συγκροτήmicroατος Η σύνθεση είναι βεβαίως επεκτάσιmicroη Επεκτάσιmicroη όmicroως στα πλαίσια ενός microεγαλοπρεπούς κανονιστικού σχήmicroατος προορισmicroένου να αποκλείσει στο εξωτερικό του την ακανόνιστη φύση των ασχεδίαστων φυσικών

288 Les Grandes Eacutecuries 289 Το εφαρmicroόσιmicroο στην περίπτωση του τοπιακού σχεδιασmicroού γενικά patte drsquo oie 290 Γύρω στο 1690 ΠρβλP-A Lablaude The Gardens of Versailles Αγγλ microετ Λονδίνο 1995 σ 35

σχηmicroατισmicroών και των ασχεδίαστων microη πολιτιστικά επεξεργασmicroένων ανθρώπινων κατασκευών

Οι προηγούmicroενες περιγραφές microπορούν να γίνουν κατανοητές microε microεγαλύτερη σαφήνεια αν συγκρίνουmicroε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque microε αυτές του 18ου αιώνα microε την αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου Στη δεύτερη περίπτωση δεν πρόκειται απλά για πολύ microεγαλύτερες διαmicroορφώσεις οι οποίες περιλαmicroβάνουν ακόmicroη και αυτόνοmicroα τmicroήmicroατα φυσικών σχηmicroατισmicroών Το άνοιγmicroά τους στο τοπίο συνδέεται microε την έλλειψη ενός αυστηρού προδιαγεγραmicromicroένου σχήmicroατος έτσι ώστε να microην αντιστοιχούν συνολικά σε microια κεντρικά συγκροτηmicroένη συνθετική δοmicroή Με απλούστερη επαγγελmicroατική διατύπωση οι διαmicroορφώσεις τοπίου της περιόδου του Baroque microπορούν πολύ ευκολότερα να σχεδιαστούν από microνήmicroης Είτε ως περιmicroετρικά ορισmicroένα τοπία είτε ως συνθέσεις που υποβάλουν την laquoπροοπτικήraquo επέκτασης περιγράφουν microια εκτενή διαδικασία ελέγχου Περιγράφουν άρα και την εντονότερη προσαρmicroογή τους σε ένα νοητικό εντέλει σχήmicroα

Ε425 Προηγούmicroενη σελίδα Pierre Patel Vue cavaliegravere du Chacircteau de Versailles Άποψη του Πύργου των Βερσαλλιών από ύψος ιππέα (1668) (CC) Ε426 Επάνω Israeumll Silvestre Versaille-Le Grand Ensemble Βερσαλλίες-Συνολική Άποψη (1687)

44 Η δοmicroική οργάνωση του φυσικού χαρακτηριστική των διαmicroορφώσεων τοπίου του 17ου αιώνα Από την αναφορά στις αναγεννησιακές τοπιακές διαmicroορφώσεις ήδη η διερεύνηση αυτή έχει σχολιάσει την υπόθεση πως το πρότυπο της ζωής microε το οποίο οργανώνονται οι επαύλεις και οι τοπιακές κατασκευές που τις συνοδεύουν κατά την ιταλική Αναγέννηση και τον Μανιερισmicroό συνδέεται άmicroεσα microε τις συνήθειες microιας αστικής στην προέλευση της κοινωνικής οmicroάδας Αναφέρεται δηλαδή στα ήθη της πόλης και στις πολιτικές οικονοmicroικές και ευρύτερες πολιτιστικές επιδιώξεις microιας αστικής στην προέλευσή της τάξης ιδιοκτητών ενώ αναφέρεται επίσης σε συνθετικούς χειρισmicroούς που παραπέmicroπουν microε έmicroφαση στην κτηριακή δοmicroική εmicroπειρία σχεδιασmicroού

Ανάλογος φαίνεται να είναι και ο βασικός ιστός επιρροών που υποβαστάζει τις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα καθώς οι τελευταίες αυτές δεν προφασίζονται καν microια φυσικότροπη διάθεση όπως στα παραδείγmicroατα των αγγλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων που ακολουθούν Αντίθετα είναι εmicroφανής η δοmicroική ένταση των συνθέσεων η οργανωτική έντασή τους που ευνοεί τη microεταφορά της συνθετικής εmicroπειρίας από τα τοπιακά παραδείγmicroατα του γαλλικού Baroque στην περιοχή του αστικού σχεδιασmicroού

Κριτήρια αξιολόγησης Κριτήριο αξιολόγησης 41 Πως συσχετίζετε το πολιτιστικό και πολιτικό laquoπεριβάλλονraquo της περιόδου του Baroque microε τις συνθετικές προτάσεις των τοπιοτεχικών και κηποτεχνικών του προσεγγίσεων Αναφερθείτε ειδικότερα σε θέmicroατα όπως η ανάπτυξη του ορθολογισmicroού και η ενίσχυση της πολιτικής εικόνας των ισχυρών Ευρωπαϊκών βασιλείων ΑπάντησηΛύση Οι κήποι της περιόδου του Baroque έχουν ορθά περιγραφεί ως laquoπολιτικό θέατροraquo προορισmicroένο να προβάλει την ισχύ των microοναρχικών καθεστώτων της Ευρώπης του 17ου αιώνα ή των ισχυρών ανδρών της αυλής και της ευρύτερης πολιτικής και θρησκευτικής ιεραρχίας Αλλά στην τοπιοτεχνική laquoσκηνήraquo της περιόδου προβάλλεται πολύ ευρύτερα η συνολικότερη πολιτιστική δοmicroή της εποχής

Έτσι είναι προφανής η συσχέτιση microε την ορθολογική εφαρmicroογή της Ευκλείδειας γεωmicroετρίας ως βασικό στοιχείο οπτικού ελέγχου των διαmicroορφώσεων Ελέγχου ο οποίος δεν είναι πάντοτε προφανής ως προς τις προθέσεις του καθώς αναλαmicroβάνει σε πολλές τοπιοτεχνικές του εφαρmicroογές όπως και σε εφαρmicroογές που αντιστοιχούν στην εικαστική έκφραση ή στην αρχιτεκτονική να κινηθεί προς την πλευρά ψευδαισθησιακών κατασκευών όπως αυτές που αντιστοιχούν στα παραδείγmicroατα της προοπτικής laquoαναmicroόρφωσηςraquo Πρόκειται εποmicroένως για την εφαρmicroογή γεωmicroετρικών συσχετισmicroών οι οποίοι επιmicroένουν microάλλον στην αλαζονική προβολή του ελέγχου του υποκειmicroένου της νόησης επί του αντικειmicroένου της έκτασης παρά στην καταδεικτική χρήση των microαθηmicroατικών συσχετισmicroών Ανάλογης microεγαλεπήβολης πολιτιστικής στάσης είναι άλλωστε και η χρήση των τεχνολογικών εφαρmicroογών οι οποίες υποστηρίζουν τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Σηmicroαντικές παρεmicroβάσεις εδαφοτεχνικής τάξης και υδραυλικής microηχανικής αποτελούν το αφανές αλλά εκτενέστατο και ισχυρότατο υπόβαθρο των κήπων της περιόδου Επιδεικνύουν και αυτές όπως και κηποτεχνική επιτήδευση εφαρmicroοσmicroένη επί των φυτικών ειδών την πρόθεση των Ευρωπαϊκών βασιλείων να προβάλουν την ισχύ της κοινωνίας τους όχι απλά στον άmicroεσο χώρο των πολιτικών κοινωνικών ηθών αλλά πολύ ευρύτερα σε επίπεδο κοσmicroικής τάξης συνολικού ελέγχου του κόσmicroου Κριτήριο αξιολόγησης 42 Η φυσιογνωmicroία των κήπων της εποχής του Baroque εmicroφανίζεται microάλλον ξένη microε τις σύγχρονες τάσεις της φιλικής προς το περιβάλλον και τα φυσικά του χαρακτηριστικά διάθεσης Πως θα microπορούσαmicroε εποmicroένως να εξηγήσουmicroε το ενδιαφέρον για τη microελέτη της τοπιοτεχνίας του Baroque Ποια είναι τα επιχειρήmicroατα της ενασχόλησης microε τους κήπους της περιόδου του 17ου αιώνα ΑπάντησηΛύση Γιατί να microελετηθούν η θεώρηση και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου του microεγαλοπρεπούς microοναρχικού 17ου αιώνα Γιατί να microελετηθούν όταν το microέγεθος και η microεγαλοστοmicroία των επεmicroβάσεων η παρέmicroβαση στις ελεύθερες φυσικές διεργασίες ανάπτυξης ακόmicroη και το πολιτικό υπόβαθρο αναφοράς τους εmicroφανίζονται τόσο αντίθετες προς τη σύγχρονη οικολογική τοπιακή και ευρύτερα πολιτική microας ευαισθησία Γιατί να microελετηθούν ειδικά στον Ελληνικό ακαδηmicroαϊκό χώρο όταν εmicroφανίζονται τόσο ριζικά αντίθετες microε την τοπιακή εmicroπειρία και τις γνωστές laquoγηγενείςraquo τοπιακές αναφορές microας

Μια πρώτη κριτική απάντηση microπορεί να επισηmicroάνει πως έστω και για λόγους αντίρρησης η microελέτη αναλόγων διαmicroορφώσεων τοπίου δικαιολογείται ως τmicroήmicroα της αναγνώρισης της κατανόησης και της ερmicroηνείας ενός ευρύτερου πολιτικού και πολιτιστικού πλέγmicroατος επιβολής microε εmicroβέλεια επιρροών που αγγίζει τις ηmicroέρες microας

Μια δεύτερη απάντηση microπορεί να υποδείξει πως οι πολιτιστικές κατασκευές οι πολιτιστικές διαmicroορφώσεις του τοπίου εν προκειmicroένω ανεξάρτητα από τους όρους της αρχικής παραγωγής τους αποτελούν κληροδοτήmicroατα της ανθρώπινης ιστορίας Η παρουσία των πολιτιστικών αυτών κατασκευών εποmicroένως ως microνηmicroείων ως υλικών συσσωρεύσεων microνήmicroης εξασφαλίζει τη διαρκή δυνατότητα πρόσβασης στην ιστορική ακολουθία στις συσχετίσεις ή τις ασυνέχειες των ιστορικών περιόδων Πρόκειται βέβαια για το αντικείmicroενο αναφοράς το οποίο επισηmicroάνθηκε microόλις προηγούmicroενα κατά το πρώτο κριτήριο αξιολόγησης

Μια τρίτη απάντηση ειδικότερου προσανατολισmicroού σηmicroειώνει πως η microελέτη αυτών των παραδειγmicroάτων του 17ου αιώνα microπορεί να επισηmicroάνει συγκεκριmicroένους εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές οι κεντρικές και καθοριστικές για τη Δυτική τοπιοτεχνία Η microελέτη τους καθιστά κατανοητή τη σχετική διατήρηση ή τη σχετική αλλαγή των εκφραστικών τρόπων ξεκινώντας από τον 17ου αιώνα και φθάνοντας έως τις εγγύτερες προς τη σηmicroερινή περιόδους Επιτρέπει να περιγραφούν οι εκφραστικές επιρροές που διατηρούνται ή η εκφραστική απόσταση που διανύθηκε Αποδεικνύει για παράδειγmicroα τη διαφορά ανάmicroεσα στη νεότερη απόρριψη της τοπιοτεχνικής επιτήδευσης και στην ακραία κανονιστική διάθεση τη σκηνογραφική πρόθεση την εφαρmicroογή προοπτικών ψευδαισθησιακών τεχνασmicroάτων που συναντούmicroε στις διαmicroορφώσεις τοπίου του Baroque διαmicroορφώσεις οι οποίες παρά την εκφραστική τους υπερβολή εξακολουθούν εντούτοις να καθορίζουν πολλά νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα

Σύmicroφωνα microε την προηγούmicroενη τελευταία επισήmicroανση ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque Ε427 Παρίσι Parc Andreacute Citroeumln Προσπάθεια επανεγγραφής της τοπιοτεχνικής γεωmicroετρικής microεγαλοπρέπειας του 17ου αιώνα στο αστικό πεδίο της σύγχρονης Γαλλικής πρωτεύουσας (του συγγραφέα)

της Ισπανίας Την ανάmicroνηση από τους κήπους και τις τοπιακές διαmicroορφώσεις των ισπανικών ανακτόρων της La Granja στο San Ildefonso256 ή του Palacio Real στο Aranjuez

Ε44 ndash Ε45 ndash Ε46 Κατά σειρά οι τοπιακές διαmicroορφώσεις των ισπανικών ανακτόρων της La Granja στο San Ildefonso της Ισπανίας στα βόρεια της Μαδρίτης (CC) Οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του Aranjuez στα νότια της Μαδρίτης περικυκλωmicroένες πια από τον αστικό ιστό (GE) και τρίτη εικόνα οι τοπιακές διαmicroορφώσεις και το ανάκτορο της Caserta στην Ιταλία (GE)

Ανάλογους συσχετισmicroούς αποδεικνύουν και οι πορείες εισόδου των ιταλικών τοπιοτεχνικών προτύπων στον γαλλικό πολιτιστικό χώρο Ανάmicroεσα στους πολλούς τρόπους αυτής της microεταφοράς microια ρητή καταγεγραmicromicroένη συνθήκη επιρροής αναφέρεται στη διαmicroόρφωση των κήπων στα ανάκτορα των Tuileries την οποία επιβάλλει microετά την άνοδό της στο γαλλικό θρόνο η Αικατερίνη των Μεδίκων

Είναι πιθανόν η Αικατερίνη να ευθύνεται για την αιmicroατηρότατη σφαγή257 της νύχτας του Αγίου Βαρθολοmicroαίου Υπήρξε όmicroως σίγουρα η υπεύθυνη για τη microεταφορά του πνεύmicroατος του ιταλικού φλωρεντινού microανιερισmicroού στη Γαλλική πρωτεύουσα Αυτή είναι που αποφασίζει την κατασκευή του πρώτου ανακτόρου των Tuileries του Κεραmicroεικού και των

256 Που σχεδιάστηκε στην τελική του microορφή από τον Ιταλό αρχιτέκτονα και σχεδιαστή σκηνικών τον Filippo Juvarra 257 Σύmicroφωνα microε την άποψη του γιου της και άτυχου συmicroβασιλέα της Charles IX και τις απόψεις πολλών ιστορικών

κήπων που το συνοδεύουν Οι γαλλικοί κήποι της εποχής της αποτυπώνονται στους περίφηmicroους για την ιστορία της ευρωπαϊκής τέχνης Τάπητες των Valois τις Tappiseries des Valois που περιγράφουν microαζί microε τους αλληγορικούς πίνακες του Antoine Caron τους αφιερωmicroένους στον Θρίαmicroβο των Εποχών Les Triomphes des Saisons τις περίφηmicroες εορτές στην αυλή των Valois την περίοδο της βασιλείας της Αικατερίνης258 Εορτές που microεγάλο microέρος τους εξελίσσεται στις τοπιακές εκείνες διαmicroορφώσεις οι οποίες αναπτύσσονται γύρω από τα ανάκτορα και τους βασιλικούς πύργους

Ε47 Αριστερά Tapisserie των Valois που περιγράφει χορό στους κήπους των ανακτόρων του Κεραmicroικού στα 1573 προς τιmicroήν Πολωνών διπλωmicroατικών αποσταλmicroένων Στο κέντρο της παράστασης η Αικατερίνη των Μεδίκων ντυmicroένη στα microαύρα (PD) Ε48 Δεξιά Γιορτή στη Bayonne Προσχέδιο του Antoine Carons για tapisserie που περιγράφει τις εορταστικές εκδηλώσεις κατά τη συνάντηση των βασιλικών αυλών των Valois και των Αψβούργων στους βασιλικούς κήπους στη Bayonne στα 1565 Καθώς οι αυλικοί καmicroακώνουν το ψεύτικο κήτος κόκκινο κρασί ξεπηδά από τις laquoπληγέςraquo (PD)

Την Αικατερίνη και τους γιους της διαδέχεται στον γαλλικό θρόνο ο Ερρίκος της

Ισπανικής Ναβάρας ως Henrie IV της Γαλλίας259 Παντρεύεται σε δεύτερο γάmicroο microια άλλη Ιταλίδα την Marie de Medici κόρη του microεγάλου δούκα της Τοσκάνης και γιαγιά του Louis XIV η οποία εντείνει την ιταλική πολιτιστική επιρροή στη γαλλική αυλή συνδέοντας το όνοmicroά της microε το Palais de Luxembourg και τους κήπους του

258 Οι τάπητες αυτοί περιγράφουν εορτές οι οποίες οργανώνονταν microε την ευκαιρία διπλωmicroατικών συναντήσεων microεγάλης πολιτικής σηmicroασίας Πρβλ F Yates The Valois Tapestries Λονδίνο 1999 259 Μετά το θάνατο του Charles IX το θάνατο της microητέρας του Αικατερίνης των Μεδίκων και τη δολοφονία του αδελφού του και διαδόχου του του Henrie III de Valois

Ε49 Κήποι ndash κεντήmicroατα jardins de broderie στον πύργο του Villandry στο Indre et Loire (CC) Προκειmicroένου να γίνει κατανοητή η βασιλική γενεαλογία των κήπων του γαλάζιου αίmicroατος και η σηmicroασία τους για την τοπιοτεχνία του Baroque πρέπει να τονιστεί πως οι κήποι του ανακτόρου του Κεραmicroεικού των Tuileries είναι το επαγγελmicroατικό περιβάλλον και ταυτόχρονα το αρχικό εκφραστικό πρότυπο microέσα στο οποίο microεγαλώνει ο δηmicroιουργός των σηmicroαντικότερων γαλλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων του 17ου αιώνα ο Andreacute Le Nocirctre αφού ο πατέρας του και ο παππούς του είναι βασιλικοί κηπουροί των Tuileries

Τόσο ο Le Nocirctre όσο και ο σηmicroαντικότερος αποδέκτης του έργου του ο Louis XIV αναπτύσσονται εποmicroένως σε ένα κοινό περιβάλλον τοπιακής παιδείας microε προέλευση ιταλική Παιδείας λεπτοmicroερέστερης για τον πρώτο γενικότερης για τον δεύτερο η οποία συνδέει τις διαmicroορφώσεις των κήπων όχι απλά microε τη βασιλική πολυτέλεια αλλά microε την προβολή της βασιλικής κρατικής ισχύος laquoΗ Υψηλότης σας γνωρίζειraquo τονίζει ο Jean-Baptiste Colbert γενικός επιθεωρητής των οικονοmicroικών του Βασιλιά Ήλιου συmicroβουλεύοντας τον microονάρχη laquoπως microε εξαίρεση τις ξεχωριστές πράξεις του πολέmicroου τίποτα δεν σφραγίζει τόσο το microεγαλείο και το πνεύmicroα των ηγεmicroόνων όσο τα κτήρια και όλοι οι επιγενόmicroενοι σχηmicroατίζουν άποψη γι΄ αυτούς microε microέτρο αυτά τις υπέροχες οικίες που (οι ηγεmicroόνες) όρθωσαν στη διάρκεια της ζωής τουςraquo260 Οικίες βασιλικές βέβαια ανάκτορα ανάλογα των Βερσαλλιών που αποτελούσαν κέντρα αντίστοιχα microεγαλοπρεπών τοπιακών διαmicroορφώσεων

260 Ο Colbert γράφει το γράmicromicroα αυτό το 1665 ενόσω η κατασκευή των Βερσαλλιών βρίσκεται σε εξέλιξη τονίζοντας τους φόβους του για το αποτέλεσmicroα και προτρέποντάς τον Louis XIV να επιmicroείνει στην ποιότητα των κατασκευών laquoΤι κρίmicroαraquo συνεχίζει laquoο microεγαλύτερος βασιλιάς και ο περισσότερο ενάρετος αυτός που διαθέτει την αρετή εκείνη που κάνει τους microεγαλύτερους ανάmicroεσα στους ηγεmicroόνες να κριθεί microε το microέτρο των Βερσαλλιώνraquo Από C Santini Il giardino di Versailles Natura artificiomodello Bologna 2007 σ 71

43 Η εκφραστική συνέχεια και η διαφοροποίηση των Ιταλικών και των Γαλλικών προτύπων διαmicroόρφωσης του τοπίου Στους κήπους τους οποίους ο Le Nocirctre σχεδιάζει για τον βασιλιά τα microέλη της αυλής και την ανερχόmicroενη αστική τάξη261 κάποιοι από τους συνθετικούς τρόπους της παλαιότερης ιταλικής κηποτεχνίας διατηρούνται κάποιοι εφαρmicroόζονται σε περιορισmicroένη κλίmicroακα επιmicroέρους επεισοδίου ενώ άλλοι εξελίσσονται και αποκτούν κλίmicroακα ένταση και λαmicroπρότητα την οποία ποτέ πριν δεν είχαν προσεγγίσει Ε410 και Ε411 Diego de Silva Veacutelasquez Las Meninas Οι Ακόλουθες 1656 Ο συνολικός πίνακας αριστερά (PD) και η λεπτοmicroέρεια του βασιλικού ζεύγους (PD) απεικονισmicroένου στον καθρέφτη του βάθους Όπως στον πίνακα έτσι και στις τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque ο κυρίαρχος microονάρχης πίσω από τα νώτα του microέσου θεατή φαίνεται να αποτελεί τον ουσιαστικό κεντρικό αποδέκτη της διαmicroόρφωσης 431 Η γεωmicroετρική οργάνωση των κατόψεων και η εφαρmicroογή της συmicromicroετρίας Η αντίληψη της γεωmicroετρικής οργάνωσης των κατόψεων για παράδειγmicroα όπως και της γλυπτικά κλαδεmicroένης φυτικής microάζας παραmicroένει και εξελίσσεται microε τέτοια έmicroφαση ώστε να περιγράφεται microε έναν χαρακτηρισmicroό απόλυτα microη φυσικό συνώνυmicroο της λεπτότατης επεξεργασίας Jardins de broderie κήποι-κεντήmicroατα θα αποκληθούν όπως ήδη έχει σηmicroειωθεί τα τmicroήmicroατα εκείνα των τοπιακών διαmicroορφώσεων τα οποία διατηρούν microια λεπτότατη και απόλυτη σχηmicroατοποίηση της φύτευσης

Σύmicroφυτη microε την αντίληψη της γεωmicroετρικής οργάνωσης παραmicroένει η αντίληψη της συmicromicroετρίας που εφαρmicroόζεται και σε επιmicroέρους τmicroήmicroατα στους κήπους-κεντήmicroατα ή στα επιmicroέρους πλατώmicroατα στις δεξαmicroενές και τις διαmicroορφώσεις του νερού στη διάταξη των chacircteaux και των άλλων κτηριακών κατασκευών που εντάσσονται στη σύνθεση του τοπίου

261 Ενδεικτικά τις Βερσαλλίες για τον Louis XIV το Chantilly για τον θείο του microονάρχη τον Grand Condeacute το Vaux-le-Vicomte για τον Nicolas Fouquet και τις διαmicroορφώσεις στο Chacircteau de Sceaux για τον αντίπαλο και διάδοχο του Fouquet τον Jean Baptiste Colbert Αλλά ο τοπιακός σχεδιασmicroός εκ microέρους του Le Nocirctre επεκτείνεται και πέρα από τα γαλλικά σύνορα Πρβλ αναφορές στη συνέχεια

Στις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque όmicroως πολύ περισσότερο από όσο στις διαmicroορφώσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού οι επιmicroέρους συmicromicroετρικές οργανώσεις των τmicroηmicroάτων της σύνθεση υποβάλλονται σε microια ενιαία κεντρικά οργανωmicroένη συmicromicroετρική διάταξη αποφασισmicroένη να καθορίσει την microεγαλοπρέπεια του κεντρικού συνθετικού άξονα και τη σχέση της όρασης του παρατηρητή microε απώτατα σηmicroεία θέας

Η αmicroεσότερη και σηmicroαντικότερη ταυτόχρονα παρατήρηση για την περιγραφή αυτών των διατάξεων αναφέρεται στην ισχύ και στο εξαιρετικά microεγάλο microήκος που αποκτά αυτός ο κεντρικός άξονας συγκριτικά microε τις διαmicroορφώσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού Μήκος το οποίο όπως υποδεικνύουν οι microελετητές τείνει να διαφύγει από την πεπερασmicroένη αντίληψη καθώς χάνεται στον ορίζοντα σκοπεύοντας προς το άπειρο Ακολουθώντας προηγούmicroενο σχόλιο της διερεύνησης πρέπει να επαναλάβουmicroε πως ο υποθετικός παρατηρητής δεν microπορεί να περιοριστεί στην πεπερασmicroένη συνθήκη του κοινού περιπατητή επισκέπτη Αντιστοιχεί microάλλον στο Υποκείmicroενο του ελέγχοντος λόγου ή έστω του κυρίαρχου microονάρχη ο οποίος πίσω από τα νώτα του ταπεινού σηmicroερινού θεατή εξακολουθεί να αποτελεί όπως και στην περίπτωση των Ακολούθων της Πριγκίπισσας262 τον ουσιαστικό κεντρικό αποδέκτη της τοπιακής διαmicroόρφωσης 432 Ο εγκλεισmicroός των τοπιακών διαmicroορφώσεων Στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα η συνήθεια των ιταλικών κηποτεχνηmicroένων περίκλειστων χώρων των τοπιακών stanze διατηρείται αποσπασmicroατικά αλλά η κύρια συνθετική πρακτική είναι αυτή της εκτεταmicroένης ακολουθίας χώρων ανοικτών microεταξύ τους οι οποίοι αναπτύσσονται γραmicromicroικά κατά τρόπο αξονικό τονίζοντας την επιβολή της microεγάλης κλίmicroακας των διαmicroορφώσεων πάνω στη ανθρώπινη διάσταση Ένας άλλος εγκλεισmicroός εmicroφανίζεται όmicroως πολύ microεγαλύτερης κλίmicroακας προκειmicroένου να ορίσει πλευρικά το ενιαίο συνθετικό σύνολο έτσι ώστε η έmicroφαση του κατά microήκος άξονα και της κεντρικής ως προς αυτόν συmicromicroετρίας να επιτείνεται Ο εγκλεισmicroός αυτός microπορεί να επιτυγχάνεται όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte microε την ευφυή ερmicroηνεία του αρχικού αναγλύφου του εδάφους και την αναπροσαρmicroογή του microε χωmicroατουργικές εργασίες Αλλά πραγmicroατοποιείται επίσης χάρις στην πλαισίωση microε πυκνότατη φύτευση είτε αυτή παράγεται microε ενίσχυση της προϋπάρχουσας όπως πάλι στην περίπτωση του Vaux le Vicomte είτε microε την εξ αρχής φύτευση όπως στην περίπτωση των Βερσαλλιών

Στα περισσότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα η σύνθεση των microικρών σχετικά τοπιακών διαmicroορφώσεων είναι στις περισσότερες περιπτώσεις ανοικτή στρέφεται προς έναν πολύ microεγαλύτερο περιβάλλοντα χώρο Ο χώρος αυτός ως ζωντανό σύνολο σχέσεων πέρα από την έπαυλη και τους κήπους της όπως στα παραδείγmicroατα γύρω από τη Φλωρεντία εντάσσεται στην τοπιακή ερmicroηνεία microέσω του επιλεγmicroένου τρόπου θέασης Μέσω της από απόσταση δηλαδή επιλεγmicroένης οπτικής συσχέτισης η οποία αναφέρεται στο περιβάλλον σύνολο όπως αυτό υπάρχει πέρα από τη διαmicroόρφωση περιλαmicroβάνοντας βέβαια φυσικά ή κατασκευασmicroένα σηmicroεία αναφοράς Στα παραδείγmicroατα του Baroque αντίθετα οι τοπιακές διαmicroορφώσεις αποφασίζουν να καταστούν microε έmicroφαση αυτοαναφορικές όπως microόλις προηγούmicroενα σηmicroειώθηκε Επιλέγουν αντί για τη σκηνογραφική ενσωmicroάτωση στο περιβάλλον τοπιακό υπόβαθρο την εφαρmicroογή microιας αποσπασmicroένης από το εξωτερικό περιβάλλον σκηνογραφικής συγκρότησης η οποία να εξασφαλίζει τον πλήρη εσωτερικό έλεγχο Έτσι στο Vaux le Vicomte η συνολικότερη αντίληψη της σύνθεσης από τη νότια όψη του πύργου υποτάσσεται σε microια κεντρική γραmicromicroική στόχευση που αναφέρεται microε έmicroφαση σε έναν κύριο τρόπο θέασης προς το βάθος της διαmicroόρφωσης και τον ουρανό Στις Βερσαλλίες πάλι η θέα των κήπων από τον εξώστη του πρώτου ορόφου του ανακτόρου δεν επιτρέπει καν τη συνολική επισκόπηση της αλληλουχίας των διαmicroορφώσεων αλλά υποχρεώνει σε τmicroηmicroατικές διαδοχικές προσεγγίσεις καθορισmicroένες από την αξονική πάντα οργάνωση Τόσο στην πρώτη όσο και στη δεύτερη περίπτωση πύργος και ανάκτορα συνιστούν το

262 Στον πίνακα του Veacutelazquez Las Meninas Βλ και προηγούmicroενα

ενδιάmicroεσο αρχιτεκτονικό στοιχείο microέσω του οποίου διέρχεται ο επισκέπτης προκειmicroένου να ελεγχθεί η κίνηση και η εποπτεία του χώρου

Στους προηγούmicroενους χειρισmicroούς εγκλεισmicroού η νεότερη θεωρητική διερεύνηση προσθέτει microια επιπλέον συνθήκη αυτήν η οποία πραγmicroατοποιείται όταν microια επιφάνεια κάmicroπτεται Ο Gilles Deleuze ερευνώντας την περίοδο του Baroque επιmicroένει όπως θα αναλυθεί εκτενέστερα στην συνέχεια στον προσδιορισmicroό των laquoσηmicroείων καmicroπήςraquo τα οποία microπορούν να επιτείνουν την εσωστρέφεια microορφικών σχηmicroατισmicroών263 Ο Deleuze δεν αναφέρεται βέβαια σε τοπιακές διαmicroορφώσεις Εντούτοις οι τοπιοτεχνήσεις της εποχής που εξετάζει επισηmicroαίνουν άλλοι ερευνητές επιmicroένουν να laquoκάmicroπτονταιraquo προς το εσωτερικό τους συνήθως microε τρόπο άδηλο ελέγχοντας την κίνηση και την όραση του περιπατητή 433 Οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque ως γιγαντιαίες σκηνογραφικές κατασκευές

Ε412 Η αmicroφιθεατρική διαmicroόρφωση των κήπων Boboli στο Oltrarno στην Φλωρεντία Αναπαράσταση του 18ου αιώνα (PD) Έχει ήδη υποδειχθεί πως οι τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque είναι συνήθως εξαιρετικά microεγαλύτερες από αυτές της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού ενώ επιπλέον εmicroφανίζονται microε έmicroφαση αυτοαναφορικές σε σχέση microε τις προηγούmicroενες και συγκροτηmicroένες σκηνογραφικά microε τρόπο που επιτείνει την αυτοαναφορική στραmicromicroένη προς το εσωτερικά σύνθεσή τους

Η χρήση ορολογίας συναφούς microε το θέατρο για την περιγραφή των τοπιακών διαmicroορφώσεων του 17ου αιώνα δεν είναι βέβαια microεταφορική Οι δηmicroιουργοί τους όπως και οι βασιλικές αυλές αντιmicroετώπιζαν αυτούς τους χώρους ως το πολιτικό και πολιτιστικό θέατρο όπου η καθηmicroερινότητά τους έπρεπε να υποδυθεί

263 Για την έντεχνη κάmicroψη των microορφωmicroάτων προς το εσωτερικό τους η οποία προσδιορίζεται από τα σηmicroεία καmicroπής όπως την εξετάζει ο Gilles Deleuze στο έργο του Le Pli Η Πτύχωση αλλά και για τη δυνατότητα συσχετισmicroού αυτής της θεώρησης microε τη συνθήκη συνθετικού εγκλεισmicroού του γαλλικού κήπου της εποχής του Baroque βλ αναλυτικότερο σχολιασmicroό στη συνέχεια

ρόλους συγκεκριmicroένης συmicroπεριφοράς και να ενσωmicroατωθεί σε τελετές και εορταστικά σχήmicroατα σκηνοθετηmicroένα από εξειδικευmicroένους τελετάρχες που συνεργάζονται στενά microε δραmicroατουργούς και ηθοποιούς264 Έτσι τα κτήρια και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου αποβαίνουν το microόνιmicroο σκηνικό πλαίσιο το οποίο υποδέχεται τις επιmicroέρους δράσεις ή τα συνολικότερα τελετουργικά εορταστικά και θεατρικά σχήmicroατα Επιτρέπει σε αυτές τις πολυποίκιλες δράσεις να αναπτυχθούν και επιτείνει τη microεγαλοπρέπειά τους Με ειδικότερο τρόπο αποτελεί συνηθισmicroένη πρακτική στις αρχές ιδιαίτερα της περιόδου που εξετάζεται να προσθέτουν πραγmicroατικά σκηνικά στο χώρο των κήπων όπως για παράδειγmicroα στο καταληκτικό σηmicroείο του κεντρικού συνθετικού άξονα ώστε η όραση να εκτείνεται προοπτικά παραmicroένοντας εντούτοις εγκλωβισmicroένη στο ελεγχόmicroενο εσωτερικό της τοπιακής διαmicroόρφωσης

Ε413 Οι κήποι του Chantilly ως θεατρικός χώρος που αποκαλύπτεται στην ελέγχουσα όραση του Βασιλιά-Ήλιου Από την εντυπωσιακή για την ιστορική της αληθοφάνεια κινηmicroατογραφική ταινία Franccedilois Vatel του Roland Joffeacute (2000 ndash του συγγραφέα)

laquoΣτα microέσα του 17ου αιώνα δηmicroοσιεύονται δυο γαλλικές πραγmicroατείες για την τέχνη των κήπωνraquo σηmicroειώνουν οι Steenbergen και Reh265 Η πρώτη που έχει τον τίτλο laquo΄Le jardin de plaisir΄ (΄Ο Κήπος Της Χαράς΄) στα 1651 ήταν γραmicromicroένη από τον Andreacute Molletraquo Η δεύτερη που αποδίδεται στον πατέρα του τον Claude Mollet αρχικηπουρό του βασιλιά έχει τον τίτλο laquo΄Theacuteacirctre des plans et jardinages΄ (΄Θέατρο σχεδίων και κηπουρική΄) δηmicroοσιεύεται το 1652 microετά τον θάνατό του και είναι αφιερωmicroένη στον Andreacute Le Nocirctreraquo

Η σκηνογραφία που επιβάλλεται εντέλει στην τοπιακή θεώρηση του Baroque είναι αυτή microιας ελεγκτικής θέασης κατά το δυνατόν συνολικής όπου η διαδοχή των επιmicroέρους τmicroηmicroάτων οδηγεί βαθmicroιαία στην αποθέωση της πολιτιστικής microεγαλοπρέπειας στην κατrsquo ουσίαν αποθέωση του βασιλικού microεγαλείου του microονάρχη ο οποίος απευθύνεται στη σκηνή από το σηmicroείο του κεντρικού laquoθεωρείουraquo του διευρυmicroένου αυτού θεάτρου από τη θέση του κεντρικού σηmicroείου θέας Η σκηνικότητα των Ιταλικών επαύλεων εmicroφανίζει σε κάποιες περιπτώσεις ανάλογη διάθεση Ποτέ όmicroως microε αυτήν την ένταση και την εmicromicroονή του συνολικού εγκλεισmicroού στο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο τοπιακό τέχνηmicroα Στην παλλαδιανή άλλωστε εκδοχή της Villa Rotonda η πρόσβαση προς το τοπίο microολονότι κεντρική κατά τις εξόδους από την έπαυλη εmicroφανίζεται ως περίπου ισότιmicroη πολλαπλότητα θέασης προς ένα περιβάλλον φυσικό 266

264 Ο Μολιέρος όπως σηmicroειώνεται στη συνέχεια συmicromicroετέχει στις εορτές των εγκαινίων του Veaux le Vicomte παρουσιάζοντας στους χώρους των διαmicroορφώσεων ένα νέο θεατρικό έργο του ενώ τρία από τα γνωστά έργα του παρουσιάζονται για πρώτη φορά στους χώρους των Βερσαλλιών Πρβλ P-A Laplaude The Gardens of Versailles Λονδίνο 1995 σσ 21-31 Πρόκειται για τα έργα Les Facirccheux Tartuffe και Le Mariage Forceacute 265 Πρβλ C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 145 266 Είναι χαρακτηριστική στην εκδοχή της Villa Rotonda η έλλειψη του συγκροτηmicroένου συνοδευτικού κήπου ο οποίος στις περισσότερες περιπτώσεις τοπιακών διαmicroορφώσεων της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού συmicroπληρώνει ως ενδιάmicroεσος τη σχέση ανάmicroεσα στο κτήριο και στο περιβάλλον τοπίο

434 Η κεντρική παρουσία του ηγεmicroόνα χαρακτηριστική των τοπιακών απόψεων του 17ου αιώνα Γεωmicroετρική οργάνωση και τονισmicroός των συmicromicroετρικών διατάξεων εγκλεισmicroός των διαmicroορφώσεων σκηνογραφικός επαναπροσδιορισmicroός του εσωτερικού τους χώρου όλες αυτές οι συνθήκες τοπιακής οργάνωσης σκοπό έχουν να ενισχύσουν τον έλεγχο του τοπίου από την κυρίαρχη κεντρική θέση όρασης Σκοπό έχουν να επιβάλλουν microια συγκεκριmicroένη άποψη ηγεmicroονικού ελέγχου η οποία υπερβαίνει κατά πολύ τα παλαιότερα συγγενή αναγεννησιακά παραδείγmicroατα Επιπλέον διαφοροποιείται ριζικά από τα τοπιακά ήθη τα οποία εισηγείται ήδη από την περίοδο του 17ου αιώνα η εν πολλοίς φυσιοκρατική περιγραφική ολλανδική ζωγραφική τοπίου267

Αλλά η εντονότερη αντίθεση προς την κεντροθετηmicroένη αυτή αντίληψη αναφέρεται microάλλον στη ριζική διαφορά της από τη νεωτερική προσέγγιση Στην εmicroπειρία των δυο τελευταίων αιώνων η γεωmicroετρική κανονικότητα τείνει microε microεγαλύτερη ή microικρότερη αποφασιστικότητα να παραγκωνιστεί σε όφελος της ελευθερίας της όρασης και ακόmicroη περισσότερο σε όφελος της ελευθερίας της κίνησης microέσα στο τοπίο Στα ακραία νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα το τοπίο δεν κατασκευάζεται ούτε παρίσταται πλέον ως υπόβαθρο επιβεβληmicroένων κινήσεων αλλά αντιmicroετωπίζεται ως πεδίο εκδήλωσης microιας αυτεξούσιας και εποmicroένως συχνά απρόβλεπτης δυναmicroικής Ο περιπατητής εmicroφανίζεται έτοιmicroος να αποδεχθεί τη βύθισή του σε ένα σαγηνευτικό και πιθανόν επίφοβο τοπιακό υποδοχέα microε τον ίδιο περίπου τρόπο microε τον οποίο το κοινό της ζωγραφικής του ύστερου Ροmicroαντισmicroού αποδέχτηκε τους νεφελώδεις πίνακες του William Turner Στους πίνακες αυτούς η εmicromicroονή στο φυσικό υπόβαθρο εντείνεται Όχι απλά γιατί τα πρόσωπα υποβαθmicroίζονται ή απουσιάζουν αλλά πολύ περισσότερο γιατί η δυναmicroική απόδοση φυσικών διεργασιών στα όρια της αφαίρεσης θέτει υπό αίρεση τη στατική θεώρηση άρα και τον κεντρικό πολιτιστικό έλεγχο του θέmicroατος

Η αγωνία αυτής της φυγόκεντρης τοπιακής θεώρησης γίνεται ίσως σαφέστερη σε παλαιότερες microεταβατικές παραστατικές προσεγγίσεις στους πίνακες του πρώιmicroου Ροmicroαντισmicroού Στο εικαστικό εγχείρηmicroα του Eugegravene Delacroix στην περιγραφή του για την Καταστροφή της Χίου για παράδειγmicroα ή στο ακόmicroη παλαιότερο πίνακα του Antoine-Jean Gros στην περιγραφή του Πεδίου της microάχης του Eylau Σε παραστάσεις δηλαδή όπου τα σώmicroατα εmicromicroένουν αλλά η σύνθεση επιχειρεί να διαφύγει πλευρικά συνεχίζοντας την παρουσία της έξω από τα πλάγια όρια του πίνακα Υποδεικνύοντας δηλαδή το συνεχιζόmicroενο εύρος του τοπίου ως τον απόλυτο τελικό φορέα της δυναmicroικής εικονιστικής δράσης

Τα τοπιακά ήθη του γαλλικού Baroque τα πρότυπα δηλαδή της οργάνωσης των κήπων όπως αυτά εmicroφανίζονται στη γαλλική ιδιαίτερα επικράτεια χαρακτηρίζονται από την κεντρική συνθήκη ελέγχου η οποία πρέπει να οριστεί ως το βασικό στοιχείο της αντίθεσής τους προς τις νεότερες ροmicroαντικές και νεωτερικές προσεγγίσεις

Με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο στη γαλλική εικονογραφία του 17ου αιώνα ζωγράφοι όπως ο Adam Frans van der Meulen268 περιγράφουν στους πίνακες τους εκτεταmicroένα τοπία microε χειρισmicroούς που θυmicroίζουν τη ζωγραφική τοπιογραφία των Κάτω Χωρών269 Αλλά οι πίνακες δεν είναι θεmicroατικά τοπιογραφικοί κατά κύριο λόγο Στο κέντρο του πίνακα έφιππη κυρίαρχη η Υψηλότης του ο στρατηλάτης microονάρχης στρέφεται υπεροπτικά προς τον θεατή υποχρεώνοντας αβίαστα το άλογό του να ανυψωθεί σε στάση dressage Η κυριαρχία πάνω στο υπέροχο ζώο που η φυσική του δύναmicroη έχει microετατραπεί microε τη συνεχή εκγύmicroναση πρώτα σε πολεmicroικό όπλο και στη συνέχεια σε ελεγχόmicroενο αισθητικά πρότυπο τονίζει σε πρώτο επίπεδο αυτό που επαναλαmicroβάνεται στο βάθος του πίνακα Επαναλαmicroβάνει δηλαδή και τονίζει την κυριαρχία πάνω στον τόπο

267 Για τη ριζική αυτή διαφορά βλ επόmicroενο κεφάλαιο Η Alpers στηρίζει την εξέταση ανάλογων αντιθέσεων στην αντίθεση ανάmicroεσα στην laquoαφηγηmicroατικήraquo αναγεννησιακής καταγωγής τάση και στην laquoπεριγραφικήraquo τάση που γεννιέται στις Κάτω Χώρες εξετάζοντας βέβαια τη διαφορά που προκύπτει στο πεδίο της ζωγραφικής Η διερεύνηση που ακολουθεί επιχειρεί να υποκαταστήσει το δεύτερο microέρος του αντιθετικού ζεύγους microε την αποδοχή του φυσικού τοπίου και την ανάπτυξη φυσικότροπων τάσεων διαmicroόρφωσης όπως αυτές που συναντούmicroε στην αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου του 18ου αιώνα Τις τάσεις αυτές εισηγείται άmicroεσα όπως υποδεικνύεται από την ιστορική ακολουθία των όρων που περιγράφουν στις ευρωπαϊκές γλώσσες το τοπίο η ολλανδική ζωγραφική τοπίου του 17ου αιώνα Πρβλ S Alpers The Art of Describing Dutch Art in the Seventeenth Century Λονδίνο 1989 268 Ή Adam Franz van der Meulen 269 Ο Meulen εξάλλου ήταν φλαmicroανδικής καταγωγής στην υπηρεσία όmicroως του Louis XIV

στο τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων που περιγράφεται ζωγραφικά ως τοπίο microάχης ή πολιορκίας ως το τοπίο της ισχύος και του ελέγχου εντέλει Ε414 Επάνω Adam Frans van der Meulen Louis XIV at the siege of Besancon O Λουδοβίκος XIV στην πολιορκία της Besanccedilon (1674 ndash Μουσείο Ermitage PD) - και κάτω Ε415 Diego Rodriguez de Silva Velaacutezquez El Conde duque de Olivares a caballo Ο Κόmicroης-Δούκας του Olivares έφιππος (1634 - Museo del Prado Μαδρίτη PD) Στους δυο πίνακες περιγράφεται η κυριαρχία πάνω στο άλογο στην εκγυmicroνασmicroένη φύση που ανορθώνεται αβίαστα Αλλά περιγράφεται επίσης η κυριαρχία πάνω στον φυσικό τόπο που microετατρέπεται σε τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων Η συσχέτιση microε το ελέγχον Υποκείmicroενο είναι στους προηγούmicroενους πίνακες κεντρική εmicroφανώς απεικονισmicroένη microάλιστα Λιγότερο επιβλητική εντούτοις από την σηmicroαίνουσα απόκρυψή του όπως αυτή υποδηλώνεται στις επίσης θριαmicroβικές χωρικά πραγmicroατοποιηmicroένες διαmicroορφώσεις των τοπίων της εποχής Στις πραγmicroατοποιηmicroένες αυτές διαmicroορφώσεις το πραγmicroατικό microέγεθος των επεmicroβάσεων ο πλούτος και η κρισιmicroότητα των κατασκευών όσο και η εκφραστική τους περιπλοκότητα αποτελούν την εποπτικά ισχυρότερη δήλωση πολιτικής και πολιτιστικής ισχύος Αυτή συγκεφαλαιώνει όλες τις άλλες επιmicroέρους

ηγεmicroονικές υποδείξεις της έκφρασης των κοινωνιών Με τόσο ισχυρό microάλιστα τρόπο ώστε η microετακίνηση του πολιτικού και οικονοmicroικού ελέγχου στον ευρωπαϊκό χώρο να υπονοεί και την αντίστοιχη microεταβολή στα κέντρα παραγωγής τοπιακών προτύπων270 435 Οι προοπτικοί κανόνες και η προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης

laquoΜπορεί έτσι να φτιάξει κάποιος τις σκιές σε έναν κήπο ώστε να αναπαριστούν microορφές διάφορες όπως microορφές δέντρων ή άλλων πραγmicroάτων Επίσης να κλαδέψει τους φράχτες των θάmicroνων ώστε microε microια συγκεκριmicroένη προοπτική αυτοί να αναπαριστούν κάποιες microορφέςraquo περιγράφει ο Reneacute Descartes271 σε microια παράγραφο χαρακτηριστική για τις συνήθειες και τους κηποτεχνικούς χειρισmicroούς της εποχής του

Έχει ήδη περιγραφεί η εφαρmicroογή της προοπτικής ως σηmicroαντικής εκφραστικής επινόησης της Αναγέννησης Έχει περιγραφεί ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως εικονιστική συνθήκη την απόδοση του τοπιακού βάθους στη ζωγραφική της περιόδου Επίσης ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως συνθήκη οργάνωσης των διαmicroορφώσεων του τοπίου τη συσχέτισή τους microε τον περιβάλλοντα χώρο και τη σκηνογραφική ένταξή τους σε αυτόν272 Στους κήπους του Baroque η χρήση της προοπτικής εξακολουθεί να αποτελεί κεντρικό εκφραστικό τρόπο της εσωτερικά συγκροτηmicroένης σκηνικής οργάνωσης Αλλά η χρήση της αποδίδοντας πλήρως τη λειτουργία των σκηνογραφικών τεχνασmicroάτων σκοπό έχει να επιτείνει την εσωτερική αυτοαναφορική ιδιαιτερότητα της τοπιακής διαmicroόρφωσης Να σύρει την αντίληψη προς την εσωτερική συνθήκη συmicroπύκνωσης η οποία επιχειρεί microε όσο το δυνατόν πειστικότερο τρόπο να επιβάλει την προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης Αν η σύγχρονη πολιτική σκέψη έχει περιγράψει την ιδεολογία ως σύστηmicroα παραστάσεων τις οποίες διαθέτει microια κοινωνία για τους όρους ζωής της παραστάσεων εν microέρει πραγmicroατικών και εν microέρει πλασmicroατικών273 στις διαmicroορφώσεις της τοπιακής σκηνογραφίας του Baroque ανακαλύπτουmicroε ιδιαίτερα πειστικά παραδείγmicroατα πλασmicroατικής ιδεολογικής κατασκευής Συγκροτηmicroένης όχι microόνο ως σύστηmicroα πολιτιστικών σχέσεων οι οποίες υποβαστάζουν microια πολιτική εξουσία αλλά και ως σύστηmicroα πραγmicroατικών διαmicroορφώσεων Πραγmicroατικών Όχι ακριβώς χειροπιαστών microε την έννοια της χειροπιαστής απτής υλικότητας Η οιονεί πραγmicroατικότητα του γαλλικού κήπου ολοκληρώνεται ως οπτική εικόνα προορισmicroένη να εξαπατήσει τον παρατηρητή ως προς την κατασκευαστική πραγmicroατικότητα του τοπίου Επιβάλει συνειδητά την οφθαλmicroαπάτη ως την τελική συνθήκη ολοκλήρωσης της αντίληψης του χώρου ndash συνειδητά για τον δηmicroιουργό της βεβαίως γιατί για τον ανυποψίαστο παρατηρητή οι χειρισmicroοί προοπτικής παρέmicroβασης στο τοπίο παραmicroένουν κρυφοί

Στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte όπως περιγράφεται αναλυτικότερα στη συνέχεια της διερεύνησης η προσπάθεια του σχεδιασmicroού είναι να παραγάγει microια πλασmicroατική συνθήκη προσέγγισης των απώτερων τmicroηmicroάτων της σύνθεσης microια πλασmicroατική συνθήκη laquoτηλεσκοπίουraquo274

Η προσπάθεια επιτελείται microε τη χρήση αυτού που microπορεί να περιγραφεί ως laquoπροοπτική υστέρησηraquo laquoperspective retardeacuteeraquo και η οποία microπορεί να εξηγηθεί microε

270 Η παρατήρηση υποδεικνύει πως η κυριαρχία των τοπιακών παραδειγmicroάτων ακολουθεί την microεταβολή των όρων της πολιτικής και οικονοmicroικής κυριαρχίας στον Ευρωπαϊκό χώρο Από την Ιταλία στην Γαλλία και τελικά στη Βρετανία 271 C Santini στο προηγούmicroενο σ 30 Κατά τη Santini το απόσπασmicroα προέρχεται από τους Cogitationes privatae και αντιστοιχεί σε αποσπάσmicroατα τα οποία αναφέρονται από τον Leibniz 272 Πρβλ προηγούmicroενο Κεφάλαιο Γ 273 Η χαρακτηριστικότερη ίσως διατύπωση αυτού του πλέγmicroατος σχέσεων οφείλεται στον Louis Althusser Σύmicroφωνα microε αυτόν laquoη ιδεολογία είναι lsquoπαράστασηrsquo της φανταστικής σχέσης του ατόmicroου microε τις πραγmicroατικές συνθήκες ύπαρξής τουraquo Πρβλ Λ Αλτουσέρ Θέσεις ειδικότερα laquoΙδεολογία και Ιδεολογικοί Μηχανισmicroοί του Κράτουςraquo Αθήνα 1977 σ 99 Πρβλ επίσης του ιδίου Για τον Μαρξ ειδικότερα σχόλια στο laquoΜαρξισmicroός και Ανθρωπισmicroόςraquo Αθήνα 1978 σσ 232-233 274 laquoΟ κύριος του κτήmicroατος όχι microόνο έβλεπε τον lsquoάπειροrsquo χώρο αλλά επίσης τον διατηρούσε υπό έλεγχο Στον πύργο βρίσκονταν στον προσοφθάλmicroιο φακό ενός τηλεσκοπίου που ήταν φτιαγmicroένο από το ίδιο το τοπίο και microε το οποίο microπορούσε να φέρει τον άπειρο χώρο κοντά στο microάτι του στο άγγιγmicroά τουraquo C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 177

απλουστευmicroένη διατύπωση ως η διεργασία αναλογικής αύξησης των διαστάσεων κατά την αποmicroάκρυνση από το σηmicroείο όρασης ώστε να αναιρεθεί η προοπτική σmicroίκρυνση

Με εκτενέστερη παρουσίαση η προηγούmicroενη χρήση των προοπτικών κανόνων υποδεικνύει την ευρύτερη περιοχή της laquoπροοπτικής αναmicroόρφωσηςraquo275 Αν η συmicroβατική θεώρηση της προοπτικής περιγράφει πως τα περισσότερο αποmicroακρυσmicroένα αντικείmicroενα ίσης διάστασης εmicroφανίζονται ως microικρότερα τότε η ζωγραφική ή η κατασκευαστική παρουσίασή τους microε παραmicroορφώσεις ακριβώς αντίθετες από αυτές που υποθέτει η συmicroβατική προοπτική θα εξασφάλιζε το απαραmicroόρφωτο της τελικής όρασης ανατρέποντας τη συνήθη αντίληψη βάθους εφόσον βέβαια το σηmicroείο όρασης παρέmicroενε σταθερό

Με microια πραγmicroατιστική βάση θεώρησης πρόκειται για την τεχνητή επιβολή της νοητικής εικόνας πάνω στην υλική έκταση του φυσικού ή microε διαφορετική διατύπωση για την επιβολή του ορατού επί της χωρικότητας και της υλικότητας276 Αν υποθετικά περιγράφαmicroε ένα ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατατετmicroηmicroένο σε έναν ορθοκανονικό κάναβο και το θεωρήσουmicroε προοπτικά τότε η προοπτική εικόνα του ορθογωνίου αντιστοιχεί σε ένα τραπέζιο ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo στο οποίο η απώτερη παράλληλη προς τον παρατηρητή πλευρά ΑrsquoΒrsquo είναι microικρότερη από την πλησιέστερη ΓrsquoΔrsquo Οι πλάγιες πλευρές ΑrsquoΔrsquo και ΒrsquoΓrsquo συγκλίνουν προς την ΑrsquoΒrsquo ενώ οι εσωτερικές χαράξεις σε ίσα microεταξύ τους διαστήmicroατα σχεδιάζονται παράλληλες προς την κεφαλή και τη βάση του τραπεζίου πλησιάζοντας τόσο περισσότερο η microια την άλλη όσο περισσότερο αποmicroακρύνονται από τον παρατηρητή Ας αντιστρέψουmicroε την κατασκευή Έστω πως το ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατασκευάζεται ως τραπέζιο microε σχήmicroα αντίστροφο προς την προοπτικά παραmicroορφωmicroένη εικόνα ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo Το νέο τραπέζιο ΑrsquorsquoΒrsquorsquoΓrsquorsquoΔrsquorsquo έχει την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo ως τη microεγαλύτερη πλευρά του και τη ΓrsquorsquoΔrsquorsquo ως την microικρότερη Οι ενδιάmicroεσες παράλληλες δεν προσεγγίζουν αλλά αποmicroακρύνονται αναλογικά όσο πλησιάζουν την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo Τότε η ανεστραmicromicroένη αυτή κατασκευή δίνει ένα σηmicroείο φυγής προς την πλευρά του παρατηρητή Κοιτώντας την παραmicroορφωmicroένη κατασκευή του τραπεζίου έχουmicroε σε κάποιο σηmicroείο τοmicroής της οπτικής δέσmicroης ένα φανταστικό είδωλο που αντιστοιχεί όmicroως σε ένα κανονικό ορθογώνιο Με το σηmicroείο όρασης υψηλότερα από το έδαφος το ορθογώνιο αυτό θα εmicroφανίζονταν να στρέφεται ως προς την πλησιέστερη προς τον παρατηρητή βάση του και να υψώνεται προς τα επάνω

Σε ένα φανταστικό επίπεδο τοmicroής εποmicroένως κάπου ανάmicroεσα στον εξωτερικό φυσικό κόσmicroο της έκτασης του res extensa και στον εσωτερικό του res cogitans της νόησης πραγmicroατοποιείται κατ΄ αναλογίαν προς την καρτεσιανή λειτουργία του καρτεσιανού αδένα του κωναρίου η αναγωγή του εκτεινόmicroενου φυσικού πράγmicroατος σε ένα σύστηmicroα νοητικά επιβεβληmicroένης κανονικότητας Η αναγωγή αυτή συντελείται microέσω της laquoπαρά φύσινraquo παρέmicroβασης στη φυσική βιολογική οπτική πρόσληψη εξηγώντας microε σαφήνεια πως η παράσταση περιλαmicroβάνεται στο πεδίο των πολιτιστικών κατασκευών και πως συνιστά βασικό microέσο ελέγχου του τοπίου βασικό microέσο υποβολής του στην τάξη των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών σχηmicroάτων και των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών συmicroβόλων και σηmicroασιών Αν ακολουθήσουmicroε microάλιστα την προσέγγιση του Michel Foucault η παράσταση αποτελεί κατά την περίοδο του 17ου αιώνα το βασικό microέσο χάρις στο οποίο η υλικότητα και η χωρικότητα υποβάλλονται σε συνθήκες κανονικοποίησης και ελέγχου Είναι microάλλον παράτολmicroο microια διερεύνηση των τοπιακών διαmicroορφώσεων έστω και προσανατολισmicroένη προς συσχετίσεις πολιτιστικές να προσπαθήσει να ταυτίσει τη βασική συνθήκη συγκρότησης του καρτεσιανού δυϊσmicroού microε τη συνθήκη της ηθεληmicroένης προοπτικής ψευδαισθησιακής παραmicroόρφωσης της laquoαναmicroόρφωσηςraquo των κήπων του Baroque

275 Η laquoαναmicroόρφωσηraquo όπως επεξηγείται αναλυτικότερα στη συνέχεια αφορά microια συγκεκριmicroένη διαδικασία γεωmicroετρικής επεξεργασίας microε την οποία γίνεται δυνατός ο ψευδαισθησιακός έλεγχος των microορφών που σχεδιάζονται Μια ελεγχόmicroενη γεωmicroετρική παραmicroόρφωση επιτρέπει στον σχεδιαστή να παραγάγει το κατάλληλο οπτικό αποτέλεσmicroα από την κατάλληλη γωνία όρασης Ανάλογες τεχνικές δεν εφαρmicroόζονταν microόνο στη ζωγραφική στον περίφηmicroο πίνακα Οι Πρεσβευτές του Hans Holbein για παράδειγmicroα αλλά επίσης στις αρχιτεκτονικές και όπως εκτενώς παρουσιάζεται στη συνέχεια στις τοπιακές κατασκευές 276 Διατύπωση της κριτικής επιτροπής των Κ Μωραΐτη Δ Σεβαστάκη Σ Σταυρίδη microε αφορmicroή την παρουσίαση της διπλωmicroατικής εργασίας της Σ Σαραντοπούλου microε θέmicroα Προτάσεις για microια αρχαιολογική περιγραφή του Βοτανικού Κήπου στα πλαίσια του ΔΠΜΣ της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜ Πολυτεχνείου laquoΑρχιτεκτονική Χώρος Πολιτισmicroόςraquo Αθήνα Μάρτιος 2009

Επεξηγήσεις της αναmicroόρφωσης σε περιγραφή του 17ου αιώνα (E416 επάνω αριστερά CC) και σε διάγραmicromicroα περιγραφής της εφαρmicroογή της στον σχεδιασmicroό τοπιοτεχνικών διαmicroορφώσεων όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte (E417 κάτω αριστερά σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Μια από τις γνωστότερες εφαρmicroογές της αναmicroόρφωσης καταγράφεται στον πίνακα του Hans Holbein του Νεότερου Οι Πρεσβευτές (Ε418 επάνω δεξιά PD) όπου σε πρώτο επίπεδο εικονίζεται παραmicroορφωmicroένο ένα ανθρώπινο κρανίο Ωστόσο από ένα ορισmicroένο σηmicroείο θέασης το κρανίο γίνεται αντιληπτό microε την πραγmicroατική του microορφή (Ε419 κάτω δεξιά PD)

Εντούτοις για τη σχέση του Andreacute Le Nocirctre microε τη σκέψη του εισηγητή του ορθολογισmicroού υπάρχουν σηmicroαντικές microαρτυρίες laquoΣτο εργαστήριο του Λούβρουraquo σηmicroειώνει η Chiara Santini277 ο νέος ακόmicroη microαθητευόmicroενος κηπουρός Andreacute Le Nocirctre ως microαθητής του Simon Vouet laquoγνώριζε ότι πιο καινοτοmicroικό έφθανε να microελετηθεί στο πεδίο των ερευνών για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρου Είναι πιθανόν ποτέ να microην είχε διαβάσει τη Dioptrique του Καρτέσιου αλλά σίγουρα είχαν τεθεί υπrsquo όψιν του φιλοσόφου κάποια σχέδια για τον κήπο των Tuileries και είχε (οLe Nocirctre) την άmicroεση εmicroπειρία των πειραmicroατισmicroών του δασκάλου του (του Vouet) και των εικονογραφήσεων των έργων για την προοπτική που είχαν παραχθεί στο επιστηmicroονικό περιβάλλον το συναφές microε τη βασιλική αυλήraquo Σε αυτό το σηmicroείο οι αναφορές δεν συmicroφωνούν κατ΄ ανάγκην laquoΣτο πρώτο microισό του 20ου αιώνα κάποιοι συγγραφείς ειδικά ο Jules Guiffrey διατείνονται πως ο Le Nocirctre γνώριζε το έργο του Descartes και ερmicroηνεύουν το δικό του έργο στο φως αυτών των φιλοσοφικών-επιστηmicroονικών αποσκευών σήmicroερα αντίθετα υπάρχει η τάση εξ αιτίας της έλλειψης αποδείξεων να τηρείται microια στάση πιο επιφυλακτική που περιορίζεται να υποστηρίζει πως ο

277 Στο προηγούmicroενο σ 25

κηπουρός των Tuileries πρέπει να είχε κάποια επαφή λιγότερο ή περισσότερο άmicroεση microε το περιβάλλον του Καρτέσιουraquo278

Ακόmicroη όmicroως και αν η διερεύνηση αυτή δεν προχωρήσει στο τόλmicroηmicroα της ευθείας συσχέτισης τοπιακών εγχειρηmicroάτων και των φιλοσοφικών επιστηmicroονικών θεωρήσεων του καρτεσιανισmicroού ακόmicroη και αν η υπόδειξη συσχέτισης παραmicroείνει στο επίπεδο των γενικότερων σχέσεων οι αναλογίες εmicroφανίζονται καταδεικτικές microιας ενιαίας πολιτιστικής στάσης Στα πλαίσια της στάσης αυτής οι laquoέρευνες για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρουraquo είναι σηmicroαντικές τόσο για τη συνολική θεώρηση αυτού του πολιτισmicroού όσο και για τις τοπιακές επεmicroβάσεις που τον χαρακτηρίζουν Ακόmicroη και όταν οι ερευνητικές παρουσιάσεις δεν επεκτείνονται σε συγκρίσεις και συσχετισmicroούς τόσο φιλόδοξους όσο αυτούς του Guiffrey επιmicroένουν εντούτοις πάντοτε να αναφέρονται στις τεχνικές της αναmicroόρφωσης279 Άλλοτε περιγράφοντάς την microε γεωmicroετρικά ακριβέστερη περιγραφή και άλλοτε επιmicroένοντας στην αφανή για τον ανυποψίαστο περιπατητή λειτουργία της ως anamorphosis abscondita κρυφής αναmicroόρφωσης κατά τον Αllen S Weiss Αλλά και κτισmicroένης αναmicroόρφωσης ενσωmicroατωmicroένης συντεθειmicroένης στη νοητική και στην τοπιακή κατασκευή280 laquoAbsconditaraquo αποκεκρυmicromicroένη κρυφή σκοτεινή αλλά και προϊόν κατασκευής σύνθεσης από το λατινικό ρήmicroα laquoascondoraquo που σηmicroαίνει αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω αλλά και θεmicroελιώνω κτίζω ή συνθέτω συντάσσω281 Η υπόθεση της φαντασιακής πλασmicroατικής ατmicroόσφαιρας οφθαλmicroαπάτης που περιγράφηκε εκτενώς προηγούmicroενα εmicroφανίζεται ριζικά αντίθετη προς την απαίτηση αποκάλυψης της νεωτερικής εmicroπειριστικής αλήθειας των πραγmicroάτων όπως τίθεται για παράδειγmicroα από τη νεωτερική microοντέρνα αρχιτεκτονική Ακολουθώντας επισηmicroάνσεις καταστατικές για τη θεώρηση του Baroque συσχετίστηκε ήδη η καθολική Αντιmicroεταρρύθmicroιση και η παγίωση του Δυτικού microοναρχικού κράτους microε την προσπάθεια ελέγχου της σκέψης και της όρασης όπως και microε τους ειδικότερους συνθετικούς χειρισmicroούς οι οποίοι τελικά αποκρύβουν το κέντρο προέλευσης και τον τρόπο επιβολής αυτού του ελέγχου Στον αντίποδα πρέπει microάλλον να τοποθετηθεί η προτεσταντική ηθική απαίτηση αποκάλυψης η απαίτηση ηθικής και πραγmicroατικής διαφάνειας αυτού του κόσmicroου

Η νεωτερική προσέγγιση καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από αυτήν την ηθική στάση απαίτησης της ειλικρίνειας έως ότου σήmicroερα microια νέα σειρά σύγχρονων τεχνικών ανακαλύψεων τόσο καθοριστικών για την πολιτισmicroική εποπτεία όσο η προοπτική εισήγηση του Leon Battista Alberti στον καιρό της διατύπωσής της ή όσο η προώθηση της αναmicroόρφωσης από τον φραγκισκανό microοναχό Jean-Franccedilois Niceron ανατρέψει την πραγmicroατιστική βεβαιότητα

Η σύγχρονη αυτή ανατροπή καθορίζεται από την εκτενέστατη παραγωγή πλασmicroατικών-πραγmicroατικών παραστάσεων ο κεντρικός έλεγχος των οποίων εmicroφανίζεται ως ένας από τους σηmicroαντικότερους πολιτικούς φόβους για το microέλλον του πολιτισmicroού Ο δυϊσmicroός είναι εξίσου χαρακτηριστικός Μια εσωτερική αυτοαναφορική οιονεί πραγmicroατικότητα καθορισmicroένη από έναν πίνακα ένα matrix αρχικών λογισmicroικών κανόνων οι οποίοι εξελίσσονται αποσχισmicroένοι από τον εξωτερικό κόσmicroο που παύει να microας αφορά Ένας εσωτερικευmicroένος τόπος ορθότερα ένα εσωτερικευmicroένο πολιτισmicroικό τοπίο του οποίου επιπλέον τα βασικά χαρακτηριστικά σύνταξης microας διαφεύγουν Η αναλογία microπορεί να είναι ακόmicroη ισχυρότερη Ένα εσωτερικό τοπίο δικτυακών σχέσεων όπως και στη microη

278 Όπ σ 25 επίσης J Guiffrey Andreacute le Nostre Eacutetude critique Παρίσι 1908 Ακόmicroη Α Rostaing Lrsquo aeliguvre de Le Nocirctre Παρίσι 2000 σσ 7-10 279 Πρβλ C Santini στο προηγούmicroενο σσ 27-30 Για microια αναγωγή των αρχών της αναmicroόρφωσης στην αναγεννησιακή προοπτική βλ το κείmicroενο της Kirsti Andersen laquoThe mathematical treatment of anamorphoses from Piero della Francesca to Niceronraquo Στο History of mathematics states of the art σσ 3-28 Academic Press San Diego CA 1996 Είναι χαρακτηριστικό πως ο κύριος θεωρητικός εισηγητής της αναmicroόρφωσης ο φραγκισκανός microοναχός πατέρας Jean-Franccedilois Niceron αναφέρεται σε αυτήν microιλώντας για τεχνητή microαγεία laquomagia artificialisraquo ενώ τα συγγράmicromicroατά του φέρουν ανάλογα ονόmicroατα Η έκδοσή του του 1640 τιτλοφορείται Perspective curieuse Παράδοξη προοπτική Aυτή του 1646 έχει τον τίτλο Οπτικός Θαυmicroατουργός Thaumaturgus opticus Ανάλογους τίτλους χρησιmicroοποίησε στις εκδόσεις του και ο σύγχρονος microελετητής της αναmicroόρφωσης Jurgis Baltrusaitis 280 Α S Weiss στο προηγούmicroενο σσ 43-66 281 Abscondo λατινικό ρήmicroα σύνθετο από τις λέξεις ab(s) + condo (=con+do) lsquoΟπου Ab= από con=συν do= δίδωmicroι Έτσι condo microπορεί να σηmicroαίνει 1- ιδρύω θεmicroελιώ κτίζω ή 2 ndash συντίθηmicroι συντάσσω συγγράφω ή 3 ndash κατατίθηmicroι αποτίθηmicroι ταmicroιεύω διαφυλάττω ή 4 ndash αποτίθηmicroι κρύπτω κατακρύπτω αποκρύπτω Ascondo = αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω Absconditus = αποκεκρυmicromicroένος απόκρυφος σκοτεινός ασαφής Πρβλ Ε Τσακαλώτου Λεξικό Ελληνο-λατινικό Αθήνα 1988

πραγmicroατοποιηmicroένη υπόθεση microιας εκτενώς εφαρmicroοσmicroένης πολεοδοmicroίας του Baroque Ένα δικτυακό τοπίο το οποίο εγκαταλείπει εντούτοις έναν εκτός του ηλεκτρονικού πολιτισmicroού χώρο

Στην καταληκτική παράγραφο ενός σύγχρονου διηγήmicroατος επιστηmicroονικής φαντασίας στην αφήγηση του Νευροmicroάντη282 ο κύριος microυθιστορηmicroατικός ήρωας του έργου αναρωτιέται αν υπάρχει πραγmicroατικά αυτός ο ίδιος ως πρόσωπο ανεξάρτητο από τον ψευδαισθησιακό δικτυακό laquoτοπίοraquo

Με κάθε δυνατή επιφύλαξη για το θεmicroιτό των συγκρίσεων microπορούmicroε να ανακαλέσουmicroε από τον χώρο των ιστορικών microυθευmicroάτων την παροιmicroιώδη φράση που περιγράφει τη σύγχυση ανάmicroεσα σε microια εσωτερικά προσανατολισmicroένη κατασκευασmicroένη πραγmicroατικότητα και στην εξωτερική πραγmicroατικότητα του υπόλοιπου κοινωνικού πεδίου Στο καταληκτικό laquoκεφάλαιοraquo της γαλλικής microοναρχικής ισχύος ενώ ο αγγλικός Εmicroπειρισmicroός και ο γαλλικός Διαφωτισmicroός έχουν ήδη πολλαπλά αναπτύξει τα επιχειρήmicroατά τους και οι κινήσεις της πολιτικής ανατροπής διογκώνονται η Μαρία-Αντουανέττα ηρωίδα microιας αφήγησης η οποία δεν microπορεί πλέον να παραmicroένει στραmicromicroένη στο εσωτερικό της αναρωτιέται για τις αιτίες της πολιτικής αναταραχής και αποφασίζει ισχυρίζεται ο ιστορικός θρύλος πως οι αβράκωτοι microπορούν να κατευνάσουν την πείνα τους microε γλυκά εδέσmicroατα283

Πριν η λύση δοθεί σε microια άλλη σκηνή αυτή της λαϊκής τελετουργίας της guillotine της λαιmicroητόmicroου σε ένα άλλο τοπίο αυτό της ανοικτής επαναστατηmicroένης πόλης η δράση εξακολουθεί να εξελίσσεται στο σκηνικό πεδίο των βασιλικών τοπίων Η τελευταία βασίλισσα της Γαλλίας εγκλωβισmicroένη εν πολλοίς στον φανταστικό κόσmicroο του Petit Trianon στον θεατρικό του χώρο στο laquohameau de la reineraquo laquoτο χωρίο της βασίλισσαςraquo και στο υποθετικά φυσικό τοπίο που το περιβάλει υποδύεται την αθώα χωριατοπούλα284 To παράδειγmicroα της Marie-Antoinette ως εστεmicromicroένης η οποία παραmicroένει αποκοmicromicroένη από την εξωτερική πραγmicroατικότητα εγκλωβισmicroένη σε έναν επίσης αποκοmicromicroένο ελεγχόmicroενο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο και σκηνοθετηmicroένο τοπίο285 προσωποποιεί παραδειγmicroατικά microια στάση η οποία την υπερβαίνει κατά πολύ ως συγκεκριmicroένη ιστορική προσωπικότητα Η στάση αυτή ως γενική προσέγγιση ισχυρών κοινωνικών οmicroάδων και ως ειδική αντίληψη της διαmicroόρφωσης του τοπίου που εκπορεύεται από αυτές διατρέχει microάλλον το σύνολο της γνωστής ιστορίας Στο νεότερο ευρωπαϊκό χώρο ειδικότερα ο οποίος αφορά τη διερεύνηση αυτή οι ιδιαίτεροι τρόποι εκδήλωσής της ξεκινούν από την περίοδο της ιταλικής Αναγέννησης για να αποκτήσουν την ισχυρότερη έκφρασή τους κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα επεκτείνοντας microε ασθενέστερο τρόπο την επιρροή τους και στις περιόδους που ακολουθούν

Έγινε ήδη προφανές πως η συγκρότηση αυτής της αποσπασmicroένης ελεγχόmicroενης τοπιακής πραγmicroατικότητας όπως παρουσιάζεται microε παραδειγmicroατικό τρόπο στους γαλλικούς κήπους του 17ου αιώνα συνδέεται άmicroεσα microε ένα ιδιαίτερο ήθος όρασης microε τη δυνατότητα συγκρότησης οπτικών ψευδαισθήσεων οι οποίες επιmicroένουν να καθορίζουν την υλικότητα και τη χωρικότητα του τοπίου και οι οποίες στηρίζονται microεταξύ των άλλων στη microελέτη και την εφαρmicroογή στις διαmicroορφώσεις του τοπίου της προοπτικής αναmicroόρφωσης

282 Το γνωστό βιβλίο του Καναδού συγγραφέα επιστηmicroονικής φαντασίας William Gibson Neuromancer Πρβλ ελληνική microετ Νευροmicroάντης Αθήνα 1998 σ 290 283 H παροιmicroιώδης φράση ldquoSrsquoils nrsquoont pas de pain qursquoils mangent de la briocherdquo laquoαν δεν έχουν ψωmicroί ας φάνε γλυκόraquo που αποδίδεται στην τελευταία βασίλισσα χρησιmicroοποιείται εδώ ως ένδειξη απόσπασης από την πραγmicroατικότητα microάλλον παρά ως ένδειξη κυνισmicroού Το πιθανότερο πάντως είναι πως κακώς συνδέεται microε την Μarie-Antoinette καθώς η πρώτη καταγραφή της φράσης εmicroφανίζεται στο VI Βιβλίο των Confessions του Jean-Jacques Rousseau που δηmicroοσιεύτηκε το 1782 ενώ το υποθετικό επεισόδιο της επαναστατικής περιόδου κατά το οποίο πεινασmicroένες γυναίκες φθάνουν στις Βερσαλλίες ζητώντας ψωmicroί αντιστοιχεί στις 5 Οκτωβρίου του 1789 284 Η Marie-Antoinette ζει στην περίοδο εκείνη του 18ου αιώνα κατά την οποία τα πρότυπα του γαλλικού κήπου έχουν ήδη υποχωρήσει στις πολιτιστικά κεντρικές περιοχές της Ευρώπης τουλάχιστον κάτω από την πίεση της laquomicroόδαςraquo των νεότερων προτύπων της αγγλικής τοπιοτεχνίας Εντούτοις οι συνθήκες εγκλεισmicroού των τοπιακών διαmicroορφώσεων και η προσπάθεια συγκρότησης microιας ολικής σκηνογραφικής ψευδαίσθησης φαίνεται να διατηρούν σε πολλές περιπτώσεις την καταγωγική σχέση τους microε τον προηγούmicroενο αιώνα 285 Όπως σηmicroειώθηκε αmicroέσως προηγούmicroενα το laquoχωριό της βασίλισσαςraquo δεν περιελάmicroβανε απλά microια φυσικότροπη τοπιακή διαmicroόρφωση ούτε microόνο microια σειρά κτισmicroάτων κατασκευασmicroένων έτσι ώστε να θυmicroίζουν αγροτικό οικισmicroό Αποτελούσε επιπλέον τον χώρο όπου η βασίλισσα και οι κυρίες της ακολουθίας της υποδύονταν αγροτικούς ρόλους ντυmicroένες ανάλογα και συmicromicroετέχοντας σε απλοποιηmicroένες αγροτικές δραστηριότητες

436 Η υπόδειξη επέκτασης στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα Μια από τις καταστατικές παρατηρήσεις του Heinrich Woumlllflin στο καθοριστικό κείmicroενό του για τη σχέση της Αναγέννησης microε το Baroque περιγράφει τα εκφραστικά εγχειρήmicroατα της περιόδου ως συνθέσεις οι οποίες υποδεικνύουν τη δυνατότητα επέκτασης Οι οποίες δηλαδή αντίθετα από τα πρωιmicroότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα δεν περιορίζουν την ολοκλήρωσή τους στο άmicroεσο πεδίο της χωρικής τους οργάνωσης Αντίθετα microάλιστα επιχειρούν να επεκτείνουν την πραγmicroατική τους παρουσία microε όρους υποθετικής επέκτασης της δράσης τους

Πως microπορεί να εφαρmicroοστεί η θεωρητική αυτή υπόδειξη στην περίπτωση των διαmicroορφώσεων του τοπίου Ακόmicroη ειδικότερα πως microπορεί να σχολιαστεί microε περισσότερη λεπτοmicroέρεια το πρόβληmicroα της ανοικτής σύνθεσης σε σχέση microε τους όρους συνθετικού εγκλεισmicroού των διαmicroορφώσεων τοπίου που απασχόλησαν προηγούmicroενα την έρευνα Ε420 και Ε421 (πρώτο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Cian Lorenzo Bernini Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η lsquoΕκσταση της αγίας Τερέζας της Άβιλα Το κεντρικό τmicroήmicroα της γλυπτικής σύνθεσης πλαισιώνεται από τα αρχιτεκτονικά microέλη της κόγχης microε τρόπο που ενισχύει τη δραmicroατική του ποιότητα Ε422 και Ε423 (δεύτερο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Με ανάλογο τρόπο η πυκνή φύτευση που πλαισιώνει τις κηποτεχνικές διαmicroορφώσεις του Vaux le Vicomte αυξάνει την εσωτερική συνοχή της σύνθεσης και ενισχύει την ένταση της αξονικής της ανάπτυξης

H αγία Τερέζα της Άβιλα στη γλυπτική σύνθεση του Bernini286 στροβιλίζεται σε κύmicroατα ιερού πάθους τα οποία εκτείνονται δυνητικά ως πνευmicroατικό φως πέρα από το πεδίο της microαρmicroάρινης γλυπτικής σύνθεσης Μια δέσmicroη χρυσών ακτινών κατέρχεται προς το σύmicroπλεγmicroα της αγίας και του αγγέλου Εκπορεύεται από σηmicroείο άγνωστο από το άπειρο πεδίο της θείας χάριτος η οποία προφανώς υπερβαίνει τη γήινη αρχιτεκτονικά προσδιορισmicroένη κόγχη του γλυπτού Αλλά συνθετικό κέντρο υπάρχει Πρόκειται για το εκστατικό πρόσωπο της αγίας και πολύ περισσότερο για το σηmicroείο της καρδίας της στο οποίο κατευθύνεται η ροmicroφαία του αγγέλου και στο οποίο η θεία χάρις καταλήγει πριν αποδώσει ακτινοβολώντας την αίγλη της στον παρατηρητή Αυτή η ακτινοβολία και εντέλει αυτή η σύνθεση δεν είναι υπαινίσσεται ο δηmicroιουργός του κόσmicroου τούτου Η δυνατότητά της να εκτείνεται πέρα από τα υλικά όρια της φυσικής έκτασης αναφέρεται σε microια συνθήκη πνευmicroατική Η εσωτερική της πλαστική οργάνωση εντούτοις υποδεικνύει ένα κέντρο σύνθεσης ενώ επιπλέον το σύmicroπλεγmicroα από λευκό microάρmicroαρο και επιχρυσωmicroένο microέταλλο ορίζεται microε έmicroφαση από το αρχιτεκτονικό περίγραmicromicroα της κόγχης από το βαθύχρωmicroο microάρmicroαρο των κιόνων που διαφοροποιεί microε σαφήνεια τον εσωτερικό από τον εξωτερικό ως προς τη σύνθεση χώρο Στην κορυφή της κόγχης ένα αόρατο άνοιγmicroα της οροφής λούζει το σύmicroπλεγmicroα microε φως υπερφυσικό ορίζοντας τη microοναδική ουσιώδη κατεύθυνση επικοινωνίας

Η πρώτη παρατήρηση επισηmicroαίνει πως η συνθήκη επέκτασης στο προηγούmicroενο παράδειγmicroα είναι της τάξης του πλασmicroατικού αναφέρεται σε όρους ψευδαισθησιακού χειρισmicroού όπως αυτούς που περιγράφηκαν ήδη κατά τον σχολιασmicroό της σκηνογραφικής συγκρότησης και της laquoθαυmicroατουργικήςraquo προοπτικής των γαλλικών κήπων287 Η ουσιωδέστερη δεύτερη παρατήρηση αναφέρεται στα microέσα εφαρmicroογής αυτού του χειρισmicroού

Προκειmicroένου δηλαδή να υποβάλλουν την αντίληψη της επέκτασης προκειmicroένου να επιτρέψουν την επέκταση προς microια κύρια κατεύθυνση περιορίζουν τη σύνθεση πλευρικά Στην πρώτη περίπτωση η δυνατότητα του γλυπτικού συmicroπλέγmicroατος του Bernini να υποβάλει την αίσθηση της υπερβατικής διαφυγής καθίσταται τόσο εντονότερη όσο αποσπάται από τον υπόλοιπο εσωτερικό χώρο της εκκλησίας microε την ένταξή της σε microια ιδιαίτερη κόγχη Στη δεύτερη περίπτωση η δυνατότητα των κήπων του Vaux le Vicomte να λειτουργήσουν laquoως τηλεσκόπιοraquo να υποβάλουν την αίσθηση πως η αίγλη τους επεκτείνεται υποθετικά έπrsquo άπειρον ενισχύεται ακριβώς από τους όρους του πλευρικού εγκλεισmicroού τους ο οποίος εντείνει τη σηmicroασία του βασικού κατά microήκος άξονα συmicromicroετρίας

Εγκλεισmicroός λοιπόν και υπόθεση επέκτασης πλασmicroατικής εν πολλοίς δεν αποτελούν αντιφατικές κινήσεις στις συνθέσεις του Baroque Εκφράζουν microάλλον συmicroπληρωmicroατικές πλευρές microιας συνθετικής τακτικής στα πλαίσια της οποίας η χωρικότητα περιορίζεται σε πρώτο χρόνο προκειmicroένου να εκτιναχθεί σε δεύτερο Το θέmicroα του συνθετικού εγκλεισmicroού και των αξόνων επικοινωνίας είναι ίσως ευκολότερο να σχολιαστεί στην περίπτωση microιας ελεγχόmicroενης γλυπτικής σύνθεσης ή ενός εξ αρχής ολοκληρωmicroένου δοmicroηmicroένου κήπου παρά στην περίπτωση microιας αστικής ανάπτυξης microιας σε εξέλιξη τοπιακής σύνθεσης εφαρmicroοσmicroένης στο πεδίο της πόλης Είναι δυσκολότερο να υποστηριχθεί κατά την εξέταση των συνθετικών χειρισmicroών που αποτελούν τις αρχικές κινήσεις για την ανάπτυξη microιας microελλοντικής πόλης η οποία δεν πραγmicroατοποιήθηκε κατά την περίοδο του Baroque όπως ισχύει στην περίπτωση των πολεοδοmicroικών προβλέψεων που συνδέονται microε τις Βερσαλλίες Φαίνεται εντούτοις πως οι αρχικοί αυτοί χειρισmicroοί αστικού σχεδιασmicroού διαθέτουν κοινή συνθετική στάση microε αυτήν που χαρακτηρίζει το πρότυπο των κήπων

Στο παράδειγmicroα των Βερσαλλιών τρεις λεωφόροι επεκτείνονται ελπίζοντας στην κατασκευή ενός microελλοντικού αστικού συmicroπλέγmicroατος στη συνέχεια των τοπιακών διαmicroορφώσεων και των ανακτόρων Αστικού συmicroπλέγmicroατος που θα διατηρούσε τη βασιλική αίγλη Μέχρι την υποθετική αυτή αστική ανάπτυξη η έξοδος από τις Βερσαλλίες προς την πόλη σφραγίζεται

286 Το γλυπτό σύmicroπλεγmicroα Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η Έκσταση της αγίας Τερέζα της Άβιλα στην εκκλησία της Santa Maria della Vittoria στη Ρώmicroη που ολοκληρώθηκε στην περίοδο 1647-1652 Το παράδειγmicroα χρησιmicroοποιείται τόσο για να σχολιαστεί η σχέση συνθετικού εγκλεισmicroού και η προς το άπειρο διαφυγή όσο και για να επισηmicroανθεί έστω και πλάγια η σχέση του γαλλικού microοναρχικού Baroque microε τα πολιτιστικά υποδείγmicroατα του ιταλικού καθολικισmicroού κατά την περίοδο της Αντιmicroεταρρύθmicroισης Πρβλ B Βoucher Italian Baroque Sculpture Λονδίνο 1998 287 Θυmicroίζουmicroε πως microια από τις εκδόσεις του θεωρητικού της προοπτικής αναmicroόρφωσης Jean-Franccedilois Niceron είχε τον τίτλο Thaumaturgus Opticus (1646) Πρβλ προηγούmicroενη υποσηmicroείωση

microε δυο κτηριακά laquoπώmicroαταraquo τα κτήρια των Μεγάλων Στάβλων288 που εξασφαλίζουν τον ορισmicroό της microέχρι τότε πραγmicroατοποιηmicroένης βασιλικής σύνθεσης ενώ περιγράφουν προς την πλευρά της microελλοντικής πόλης το laquoπόδι της χήναςraquo289 Ορίζεται έτσι η δέσmicroη τριών λεωφόρων της λεωφόρου του Παρισιού της Αvenue de Paris στο κέντρο και συmicromicroετρικά ως προς αυτήν microε απόκλιση τριάντα microοιρών προς τα νότια της Αvenue de St Cloud και προς τα βόρια της Αvenue de Sceaux Οι τρεις αυτοί άξονες κίνησης δυνητικά επεκτάσιmicroοι επrsquo άπειρον ορίζουν την ανοικτή προοπτική της σύνθεσης προς τη νοτιανατολική πλευρά ενώ προ τη βορειοδυτική πλευρά των ανακτόρων προς την πλευρά δηλαδή των διαmicroορφώσεων του τοπίου των ανακτόρων την ανάλογη σκόπευση του απείρου εξασφαλίζει ο κατά το microήκος άξονας του Μεγάλου Καναλιού

Η αρχική κατασκευή είναι εποmicroένως επεκτάσιmicroη και προς τις δυο πλευρές άλλοτε ως δυνατότητα νοητικού ελέγχου και ταυτόχρονα πραγmicroατικής κατασκευής και άλλοτε microόνο ως συνθήκη της προς τον ορίζοντα υποθετικής επέκτασης της όρασης

E424 H επέκταση της συνθετικής οργάνωσης των Κήπων στις Βερσαλλίες προς την πλευρά της πόλης του Παρισιού (του συγγραφέα)

Αλλά η ελεγχόmicroενη γεωmicroετρία των κήπων διαφοροποιείται ριζικά από το άmicroορφο περιβάλλον της Όmicroοια microπορούmicroε να υποθέσουmicroε την αντίθεση της τελικής σχεδιασmicroένης πόλης προς το δικό της άmicroορφο ή δύσmicroορφο περιβάλλον Στις πρώιmicroες αναπαραστάσεις του Israeumll Silvestre290 η διαφοροποίηση αυτή είναι σαφέστερη προς την πλευρά των κήπων αρχίζει εντούτοις να διαφαίνεται ανάλογη πρόθεση και στην περιγραφή της αντίθετης της αστικής πλευράς του ανακτορικού συγκροτήmicroατος Η σύνθεση είναι βεβαίως επεκτάσιmicroη Επεκτάσιmicroη όmicroως στα πλαίσια ενός microεγαλοπρεπούς κανονιστικού σχήmicroατος προορισmicroένου να αποκλείσει στο εξωτερικό του την ακανόνιστη φύση των ασχεδίαστων φυσικών

288 Les Grandes Eacutecuries 289 Το εφαρmicroόσιmicroο στην περίπτωση του τοπιακού σχεδιασmicroού γενικά patte drsquo oie 290 Γύρω στο 1690 ΠρβλP-A Lablaude The Gardens of Versailles Αγγλ microετ Λονδίνο 1995 σ 35

σχηmicroατισmicroών και των ασχεδίαστων microη πολιτιστικά επεξεργασmicroένων ανθρώπινων κατασκευών

Οι προηγούmicroενες περιγραφές microπορούν να γίνουν κατανοητές microε microεγαλύτερη σαφήνεια αν συγκρίνουmicroε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque microε αυτές του 18ου αιώνα microε την αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου Στη δεύτερη περίπτωση δεν πρόκειται απλά για πολύ microεγαλύτερες διαmicroορφώσεις οι οποίες περιλαmicroβάνουν ακόmicroη και αυτόνοmicroα τmicroήmicroατα φυσικών σχηmicroατισmicroών Το άνοιγmicroά τους στο τοπίο συνδέεται microε την έλλειψη ενός αυστηρού προδιαγεγραmicromicroένου σχήmicroατος έτσι ώστε να microην αντιστοιχούν συνολικά σε microια κεντρικά συγκροτηmicroένη συνθετική δοmicroή Με απλούστερη επαγγελmicroατική διατύπωση οι διαmicroορφώσεις τοπίου της περιόδου του Baroque microπορούν πολύ ευκολότερα να σχεδιαστούν από microνήmicroης Είτε ως περιmicroετρικά ορισmicroένα τοπία είτε ως συνθέσεις που υποβάλουν την laquoπροοπτικήraquo επέκτασης περιγράφουν microια εκτενή διαδικασία ελέγχου Περιγράφουν άρα και την εντονότερη προσαρmicroογή τους σε ένα νοητικό εντέλει σχήmicroα

Ε425 Προηγούmicroενη σελίδα Pierre Patel Vue cavaliegravere du Chacircteau de Versailles Άποψη του Πύργου των Βερσαλλιών από ύψος ιππέα (1668) (CC) Ε426 Επάνω Israeumll Silvestre Versaille-Le Grand Ensemble Βερσαλλίες-Συνολική Άποψη (1687)

44 Η δοmicroική οργάνωση του φυσικού χαρακτηριστική των διαmicroορφώσεων τοπίου του 17ου αιώνα Από την αναφορά στις αναγεννησιακές τοπιακές διαmicroορφώσεις ήδη η διερεύνηση αυτή έχει σχολιάσει την υπόθεση πως το πρότυπο της ζωής microε το οποίο οργανώνονται οι επαύλεις και οι τοπιακές κατασκευές που τις συνοδεύουν κατά την ιταλική Αναγέννηση και τον Μανιερισmicroό συνδέεται άmicroεσα microε τις συνήθειες microιας αστικής στην προέλευση της κοινωνικής οmicroάδας Αναφέρεται δηλαδή στα ήθη της πόλης και στις πολιτικές οικονοmicroικές και ευρύτερες πολιτιστικές επιδιώξεις microιας αστικής στην προέλευσή της τάξης ιδιοκτητών ενώ αναφέρεται επίσης σε συνθετικούς χειρισmicroούς που παραπέmicroπουν microε έmicroφαση στην κτηριακή δοmicroική εmicroπειρία σχεδιασmicroού

Ανάλογος φαίνεται να είναι και ο βασικός ιστός επιρροών που υποβαστάζει τις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα καθώς οι τελευταίες αυτές δεν προφασίζονται καν microια φυσικότροπη διάθεση όπως στα παραδείγmicroατα των αγγλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων που ακολουθούν Αντίθετα είναι εmicroφανής η δοmicroική ένταση των συνθέσεων η οργανωτική έντασή τους που ευνοεί τη microεταφορά της συνθετικής εmicroπειρίας από τα τοπιακά παραδείγmicroατα του γαλλικού Baroque στην περιοχή του αστικού σχεδιασmicroού

Κριτήρια αξιολόγησης Κριτήριο αξιολόγησης 41 Πως συσχετίζετε το πολιτιστικό και πολιτικό laquoπεριβάλλονraquo της περιόδου του Baroque microε τις συνθετικές προτάσεις των τοπιοτεχικών και κηποτεχνικών του προσεγγίσεων Αναφερθείτε ειδικότερα σε θέmicroατα όπως η ανάπτυξη του ορθολογισmicroού και η ενίσχυση της πολιτικής εικόνας των ισχυρών Ευρωπαϊκών βασιλείων ΑπάντησηΛύση Οι κήποι της περιόδου του Baroque έχουν ορθά περιγραφεί ως laquoπολιτικό θέατροraquo προορισmicroένο να προβάλει την ισχύ των microοναρχικών καθεστώτων της Ευρώπης του 17ου αιώνα ή των ισχυρών ανδρών της αυλής και της ευρύτερης πολιτικής και θρησκευτικής ιεραρχίας Αλλά στην τοπιοτεχνική laquoσκηνήraquo της περιόδου προβάλλεται πολύ ευρύτερα η συνολικότερη πολιτιστική δοmicroή της εποχής

Έτσι είναι προφανής η συσχέτιση microε την ορθολογική εφαρmicroογή της Ευκλείδειας γεωmicroετρίας ως βασικό στοιχείο οπτικού ελέγχου των διαmicroορφώσεων Ελέγχου ο οποίος δεν είναι πάντοτε προφανής ως προς τις προθέσεις του καθώς αναλαmicroβάνει σε πολλές τοπιοτεχνικές του εφαρmicroογές όπως και σε εφαρmicroογές που αντιστοιχούν στην εικαστική έκφραση ή στην αρχιτεκτονική να κινηθεί προς την πλευρά ψευδαισθησιακών κατασκευών όπως αυτές που αντιστοιχούν στα παραδείγmicroατα της προοπτικής laquoαναmicroόρφωσηςraquo Πρόκειται εποmicroένως για την εφαρmicroογή γεωmicroετρικών συσχετισmicroών οι οποίοι επιmicroένουν microάλλον στην αλαζονική προβολή του ελέγχου του υποκειmicroένου της νόησης επί του αντικειmicroένου της έκτασης παρά στην καταδεικτική χρήση των microαθηmicroατικών συσχετισmicroών Ανάλογης microεγαλεπήβολης πολιτιστικής στάσης είναι άλλωστε και η χρήση των τεχνολογικών εφαρmicroογών οι οποίες υποστηρίζουν τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Σηmicroαντικές παρεmicroβάσεις εδαφοτεχνικής τάξης και υδραυλικής microηχανικής αποτελούν το αφανές αλλά εκτενέστατο και ισχυρότατο υπόβαθρο των κήπων της περιόδου Επιδεικνύουν και αυτές όπως και κηποτεχνική επιτήδευση εφαρmicroοσmicroένη επί των φυτικών ειδών την πρόθεση των Ευρωπαϊκών βασιλείων να προβάλουν την ισχύ της κοινωνίας τους όχι απλά στον άmicroεσο χώρο των πολιτικών κοινωνικών ηθών αλλά πολύ ευρύτερα σε επίπεδο κοσmicroικής τάξης συνολικού ελέγχου του κόσmicroου Κριτήριο αξιολόγησης 42 Η φυσιογνωmicroία των κήπων της εποχής του Baroque εmicroφανίζεται microάλλον ξένη microε τις σύγχρονες τάσεις της φιλικής προς το περιβάλλον και τα φυσικά του χαρακτηριστικά διάθεσης Πως θα microπορούσαmicroε εποmicroένως να εξηγήσουmicroε το ενδιαφέρον για τη microελέτη της τοπιοτεχνίας του Baroque Ποια είναι τα επιχειρήmicroατα της ενασχόλησης microε τους κήπους της περιόδου του 17ου αιώνα ΑπάντησηΛύση Γιατί να microελετηθούν η θεώρηση και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου του microεγαλοπρεπούς microοναρχικού 17ου αιώνα Γιατί να microελετηθούν όταν το microέγεθος και η microεγαλοστοmicroία των επεmicroβάσεων η παρέmicroβαση στις ελεύθερες φυσικές διεργασίες ανάπτυξης ακόmicroη και το πολιτικό υπόβαθρο αναφοράς τους εmicroφανίζονται τόσο αντίθετες προς τη σύγχρονη οικολογική τοπιακή και ευρύτερα πολιτική microας ευαισθησία Γιατί να microελετηθούν ειδικά στον Ελληνικό ακαδηmicroαϊκό χώρο όταν εmicroφανίζονται τόσο ριζικά αντίθετες microε την τοπιακή εmicroπειρία και τις γνωστές laquoγηγενείςraquo τοπιακές αναφορές microας

Μια πρώτη κριτική απάντηση microπορεί να επισηmicroάνει πως έστω και για λόγους αντίρρησης η microελέτη αναλόγων διαmicroορφώσεων τοπίου δικαιολογείται ως τmicroήmicroα της αναγνώρισης της κατανόησης και της ερmicroηνείας ενός ευρύτερου πολιτικού και πολιτιστικού πλέγmicroατος επιβολής microε εmicroβέλεια επιρροών που αγγίζει τις ηmicroέρες microας

Μια δεύτερη απάντηση microπορεί να υποδείξει πως οι πολιτιστικές κατασκευές οι πολιτιστικές διαmicroορφώσεις του τοπίου εν προκειmicroένω ανεξάρτητα από τους όρους της αρχικής παραγωγής τους αποτελούν κληροδοτήmicroατα της ανθρώπινης ιστορίας Η παρουσία των πολιτιστικών αυτών κατασκευών εποmicroένως ως microνηmicroείων ως υλικών συσσωρεύσεων microνήmicroης εξασφαλίζει τη διαρκή δυνατότητα πρόσβασης στην ιστορική ακολουθία στις συσχετίσεις ή τις ασυνέχειες των ιστορικών περιόδων Πρόκειται βέβαια για το αντικείmicroενο αναφοράς το οποίο επισηmicroάνθηκε microόλις προηγούmicroενα κατά το πρώτο κριτήριο αξιολόγησης

Μια τρίτη απάντηση ειδικότερου προσανατολισmicroού σηmicroειώνει πως η microελέτη αυτών των παραδειγmicroάτων του 17ου αιώνα microπορεί να επισηmicroάνει συγκεκριmicroένους εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές οι κεντρικές και καθοριστικές για τη Δυτική τοπιοτεχνία Η microελέτη τους καθιστά κατανοητή τη σχετική διατήρηση ή τη σχετική αλλαγή των εκφραστικών τρόπων ξεκινώντας από τον 17ου αιώνα και φθάνοντας έως τις εγγύτερες προς τη σηmicroερινή περιόδους Επιτρέπει να περιγραφούν οι εκφραστικές επιρροές που διατηρούνται ή η εκφραστική απόσταση που διανύθηκε Αποδεικνύει για παράδειγmicroα τη διαφορά ανάmicroεσα στη νεότερη απόρριψη της τοπιοτεχνικής επιτήδευσης και στην ακραία κανονιστική διάθεση τη σκηνογραφική πρόθεση την εφαρmicroογή προοπτικών ψευδαισθησιακών τεχνασmicroάτων που συναντούmicroε στις διαmicroορφώσεις τοπίου του Baroque διαmicroορφώσεις οι οποίες παρά την εκφραστική τους υπερβολή εξακολουθούν εντούτοις να καθορίζουν πολλά νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα

Σύmicroφωνα microε την προηγούmicroενη τελευταία επισήmicroανση ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque Ε427 Παρίσι Parc Andreacute Citroeumln Προσπάθεια επανεγγραφής της τοπιοτεχνικής γεωmicroετρικής microεγαλοπρέπειας του 17ου αιώνα στο αστικό πεδίο της σύγχρονης Γαλλικής πρωτεύουσας (του συγγραφέα)

κήπων που το συνοδεύουν Οι γαλλικοί κήποι της εποχής της αποτυπώνονται στους περίφηmicroους για την ιστορία της ευρωπαϊκής τέχνης Τάπητες των Valois τις Tappiseries des Valois που περιγράφουν microαζί microε τους αλληγορικούς πίνακες του Antoine Caron τους αφιερωmicroένους στον Θρίαmicroβο των Εποχών Les Triomphes des Saisons τις περίφηmicroες εορτές στην αυλή των Valois την περίοδο της βασιλείας της Αικατερίνης258 Εορτές που microεγάλο microέρος τους εξελίσσεται στις τοπιακές εκείνες διαmicroορφώσεις οι οποίες αναπτύσσονται γύρω από τα ανάκτορα και τους βασιλικούς πύργους

Ε47 Αριστερά Tapisserie των Valois που περιγράφει χορό στους κήπους των ανακτόρων του Κεραmicroικού στα 1573 προς τιmicroήν Πολωνών διπλωmicroατικών αποσταλmicroένων Στο κέντρο της παράστασης η Αικατερίνη των Μεδίκων ντυmicroένη στα microαύρα (PD) Ε48 Δεξιά Γιορτή στη Bayonne Προσχέδιο του Antoine Carons για tapisserie που περιγράφει τις εορταστικές εκδηλώσεις κατά τη συνάντηση των βασιλικών αυλών των Valois και των Αψβούργων στους βασιλικούς κήπους στη Bayonne στα 1565 Καθώς οι αυλικοί καmicroακώνουν το ψεύτικο κήτος κόκκινο κρασί ξεπηδά από τις laquoπληγέςraquo (PD)

Την Αικατερίνη και τους γιους της διαδέχεται στον γαλλικό θρόνο ο Ερρίκος της

Ισπανικής Ναβάρας ως Henrie IV της Γαλλίας259 Παντρεύεται σε δεύτερο γάmicroο microια άλλη Ιταλίδα την Marie de Medici κόρη του microεγάλου δούκα της Τοσκάνης και γιαγιά του Louis XIV η οποία εντείνει την ιταλική πολιτιστική επιρροή στη γαλλική αυλή συνδέοντας το όνοmicroά της microε το Palais de Luxembourg και τους κήπους του

258 Οι τάπητες αυτοί περιγράφουν εορτές οι οποίες οργανώνονταν microε την ευκαιρία διπλωmicroατικών συναντήσεων microεγάλης πολιτικής σηmicroασίας Πρβλ F Yates The Valois Tapestries Λονδίνο 1999 259 Μετά το θάνατο του Charles IX το θάνατο της microητέρας του Αικατερίνης των Μεδίκων και τη δολοφονία του αδελφού του και διαδόχου του του Henrie III de Valois

Ε49 Κήποι ndash κεντήmicroατα jardins de broderie στον πύργο του Villandry στο Indre et Loire (CC) Προκειmicroένου να γίνει κατανοητή η βασιλική γενεαλογία των κήπων του γαλάζιου αίmicroατος και η σηmicroασία τους για την τοπιοτεχνία του Baroque πρέπει να τονιστεί πως οι κήποι του ανακτόρου του Κεραmicroεικού των Tuileries είναι το επαγγελmicroατικό περιβάλλον και ταυτόχρονα το αρχικό εκφραστικό πρότυπο microέσα στο οποίο microεγαλώνει ο δηmicroιουργός των σηmicroαντικότερων γαλλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων του 17ου αιώνα ο Andreacute Le Nocirctre αφού ο πατέρας του και ο παππούς του είναι βασιλικοί κηπουροί των Tuileries

Τόσο ο Le Nocirctre όσο και ο σηmicroαντικότερος αποδέκτης του έργου του ο Louis XIV αναπτύσσονται εποmicroένως σε ένα κοινό περιβάλλον τοπιακής παιδείας microε προέλευση ιταλική Παιδείας λεπτοmicroερέστερης για τον πρώτο γενικότερης για τον δεύτερο η οποία συνδέει τις διαmicroορφώσεις των κήπων όχι απλά microε τη βασιλική πολυτέλεια αλλά microε την προβολή της βασιλικής κρατικής ισχύος laquoΗ Υψηλότης σας γνωρίζειraquo τονίζει ο Jean-Baptiste Colbert γενικός επιθεωρητής των οικονοmicroικών του Βασιλιά Ήλιου συmicroβουλεύοντας τον microονάρχη laquoπως microε εξαίρεση τις ξεχωριστές πράξεις του πολέmicroου τίποτα δεν σφραγίζει τόσο το microεγαλείο και το πνεύmicroα των ηγεmicroόνων όσο τα κτήρια και όλοι οι επιγενόmicroενοι σχηmicroατίζουν άποψη γι΄ αυτούς microε microέτρο αυτά τις υπέροχες οικίες που (οι ηγεmicroόνες) όρθωσαν στη διάρκεια της ζωής τουςraquo260 Οικίες βασιλικές βέβαια ανάκτορα ανάλογα των Βερσαλλιών που αποτελούσαν κέντρα αντίστοιχα microεγαλοπρεπών τοπιακών διαmicroορφώσεων

260 Ο Colbert γράφει το γράmicromicroα αυτό το 1665 ενόσω η κατασκευή των Βερσαλλιών βρίσκεται σε εξέλιξη τονίζοντας τους φόβους του για το αποτέλεσmicroα και προτρέποντάς τον Louis XIV να επιmicroείνει στην ποιότητα των κατασκευών laquoΤι κρίmicroαraquo συνεχίζει laquoο microεγαλύτερος βασιλιάς και ο περισσότερο ενάρετος αυτός που διαθέτει την αρετή εκείνη που κάνει τους microεγαλύτερους ανάmicroεσα στους ηγεmicroόνες να κριθεί microε το microέτρο των Βερσαλλιώνraquo Από C Santini Il giardino di Versailles Natura artificiomodello Bologna 2007 σ 71

43 Η εκφραστική συνέχεια και η διαφοροποίηση των Ιταλικών και των Γαλλικών προτύπων διαmicroόρφωσης του τοπίου Στους κήπους τους οποίους ο Le Nocirctre σχεδιάζει για τον βασιλιά τα microέλη της αυλής και την ανερχόmicroενη αστική τάξη261 κάποιοι από τους συνθετικούς τρόπους της παλαιότερης ιταλικής κηποτεχνίας διατηρούνται κάποιοι εφαρmicroόζονται σε περιορισmicroένη κλίmicroακα επιmicroέρους επεισοδίου ενώ άλλοι εξελίσσονται και αποκτούν κλίmicroακα ένταση και λαmicroπρότητα την οποία ποτέ πριν δεν είχαν προσεγγίσει Ε410 και Ε411 Diego de Silva Veacutelasquez Las Meninas Οι Ακόλουθες 1656 Ο συνολικός πίνακας αριστερά (PD) και η λεπτοmicroέρεια του βασιλικού ζεύγους (PD) απεικονισmicroένου στον καθρέφτη του βάθους Όπως στον πίνακα έτσι και στις τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque ο κυρίαρχος microονάρχης πίσω από τα νώτα του microέσου θεατή φαίνεται να αποτελεί τον ουσιαστικό κεντρικό αποδέκτη της διαmicroόρφωσης 431 Η γεωmicroετρική οργάνωση των κατόψεων και η εφαρmicroογή της συmicromicroετρίας Η αντίληψη της γεωmicroετρικής οργάνωσης των κατόψεων για παράδειγmicroα όπως και της γλυπτικά κλαδεmicroένης φυτικής microάζας παραmicroένει και εξελίσσεται microε τέτοια έmicroφαση ώστε να περιγράφεται microε έναν χαρακτηρισmicroό απόλυτα microη φυσικό συνώνυmicroο της λεπτότατης επεξεργασίας Jardins de broderie κήποι-κεντήmicroατα θα αποκληθούν όπως ήδη έχει σηmicroειωθεί τα τmicroήmicroατα εκείνα των τοπιακών διαmicroορφώσεων τα οποία διατηρούν microια λεπτότατη και απόλυτη σχηmicroατοποίηση της φύτευσης

Σύmicroφυτη microε την αντίληψη της γεωmicroετρικής οργάνωσης παραmicroένει η αντίληψη της συmicromicroετρίας που εφαρmicroόζεται και σε επιmicroέρους τmicroήmicroατα στους κήπους-κεντήmicroατα ή στα επιmicroέρους πλατώmicroατα στις δεξαmicroενές και τις διαmicroορφώσεις του νερού στη διάταξη των chacircteaux και των άλλων κτηριακών κατασκευών που εντάσσονται στη σύνθεση του τοπίου

261 Ενδεικτικά τις Βερσαλλίες για τον Louis XIV το Chantilly για τον θείο του microονάρχη τον Grand Condeacute το Vaux-le-Vicomte για τον Nicolas Fouquet και τις διαmicroορφώσεις στο Chacircteau de Sceaux για τον αντίπαλο και διάδοχο του Fouquet τον Jean Baptiste Colbert Αλλά ο τοπιακός σχεδιασmicroός εκ microέρους του Le Nocirctre επεκτείνεται και πέρα από τα γαλλικά σύνορα Πρβλ αναφορές στη συνέχεια

Στις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque όmicroως πολύ περισσότερο από όσο στις διαmicroορφώσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού οι επιmicroέρους συmicromicroετρικές οργανώσεις των τmicroηmicroάτων της σύνθεση υποβάλλονται σε microια ενιαία κεντρικά οργανωmicroένη συmicromicroετρική διάταξη αποφασισmicroένη να καθορίσει την microεγαλοπρέπεια του κεντρικού συνθετικού άξονα και τη σχέση της όρασης του παρατηρητή microε απώτατα σηmicroεία θέας

Η αmicroεσότερη και σηmicroαντικότερη ταυτόχρονα παρατήρηση για την περιγραφή αυτών των διατάξεων αναφέρεται στην ισχύ και στο εξαιρετικά microεγάλο microήκος που αποκτά αυτός ο κεντρικός άξονας συγκριτικά microε τις διαmicroορφώσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού Μήκος το οποίο όπως υποδεικνύουν οι microελετητές τείνει να διαφύγει από την πεπερασmicroένη αντίληψη καθώς χάνεται στον ορίζοντα σκοπεύοντας προς το άπειρο Ακολουθώντας προηγούmicroενο σχόλιο της διερεύνησης πρέπει να επαναλάβουmicroε πως ο υποθετικός παρατηρητής δεν microπορεί να περιοριστεί στην πεπερασmicroένη συνθήκη του κοινού περιπατητή επισκέπτη Αντιστοιχεί microάλλον στο Υποκείmicroενο του ελέγχοντος λόγου ή έστω του κυρίαρχου microονάρχη ο οποίος πίσω από τα νώτα του ταπεινού σηmicroερινού θεατή εξακολουθεί να αποτελεί όπως και στην περίπτωση των Ακολούθων της Πριγκίπισσας262 τον ουσιαστικό κεντρικό αποδέκτη της τοπιακής διαmicroόρφωσης 432 Ο εγκλεισmicroός των τοπιακών διαmicroορφώσεων Στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα η συνήθεια των ιταλικών κηποτεχνηmicroένων περίκλειστων χώρων των τοπιακών stanze διατηρείται αποσπασmicroατικά αλλά η κύρια συνθετική πρακτική είναι αυτή της εκτεταmicroένης ακολουθίας χώρων ανοικτών microεταξύ τους οι οποίοι αναπτύσσονται γραmicromicroικά κατά τρόπο αξονικό τονίζοντας την επιβολή της microεγάλης κλίmicroακας των διαmicroορφώσεων πάνω στη ανθρώπινη διάσταση Ένας άλλος εγκλεισmicroός εmicroφανίζεται όmicroως πολύ microεγαλύτερης κλίmicroακας προκειmicroένου να ορίσει πλευρικά το ενιαίο συνθετικό σύνολο έτσι ώστε η έmicroφαση του κατά microήκος άξονα και της κεντρικής ως προς αυτόν συmicromicroετρίας να επιτείνεται Ο εγκλεισmicroός αυτός microπορεί να επιτυγχάνεται όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte microε την ευφυή ερmicroηνεία του αρχικού αναγλύφου του εδάφους και την αναπροσαρmicroογή του microε χωmicroατουργικές εργασίες Αλλά πραγmicroατοποιείται επίσης χάρις στην πλαισίωση microε πυκνότατη φύτευση είτε αυτή παράγεται microε ενίσχυση της προϋπάρχουσας όπως πάλι στην περίπτωση του Vaux le Vicomte είτε microε την εξ αρχής φύτευση όπως στην περίπτωση των Βερσαλλιών

Στα περισσότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα η σύνθεση των microικρών σχετικά τοπιακών διαmicroορφώσεων είναι στις περισσότερες περιπτώσεις ανοικτή στρέφεται προς έναν πολύ microεγαλύτερο περιβάλλοντα χώρο Ο χώρος αυτός ως ζωντανό σύνολο σχέσεων πέρα από την έπαυλη και τους κήπους της όπως στα παραδείγmicroατα γύρω από τη Φλωρεντία εντάσσεται στην τοπιακή ερmicroηνεία microέσω του επιλεγmicroένου τρόπου θέασης Μέσω της από απόσταση δηλαδή επιλεγmicroένης οπτικής συσχέτισης η οποία αναφέρεται στο περιβάλλον σύνολο όπως αυτό υπάρχει πέρα από τη διαmicroόρφωση περιλαmicroβάνοντας βέβαια φυσικά ή κατασκευασmicroένα σηmicroεία αναφοράς Στα παραδείγmicroατα του Baroque αντίθετα οι τοπιακές διαmicroορφώσεις αποφασίζουν να καταστούν microε έmicroφαση αυτοαναφορικές όπως microόλις προηγούmicroενα σηmicroειώθηκε Επιλέγουν αντί για τη σκηνογραφική ενσωmicroάτωση στο περιβάλλον τοπιακό υπόβαθρο την εφαρmicroογή microιας αποσπασmicroένης από το εξωτερικό περιβάλλον σκηνογραφικής συγκρότησης η οποία να εξασφαλίζει τον πλήρη εσωτερικό έλεγχο Έτσι στο Vaux le Vicomte η συνολικότερη αντίληψη της σύνθεσης από τη νότια όψη του πύργου υποτάσσεται σε microια κεντρική γραmicromicroική στόχευση που αναφέρεται microε έmicroφαση σε έναν κύριο τρόπο θέασης προς το βάθος της διαmicroόρφωσης και τον ουρανό Στις Βερσαλλίες πάλι η θέα των κήπων από τον εξώστη του πρώτου ορόφου του ανακτόρου δεν επιτρέπει καν τη συνολική επισκόπηση της αλληλουχίας των διαmicroορφώσεων αλλά υποχρεώνει σε τmicroηmicroατικές διαδοχικές προσεγγίσεις καθορισmicroένες από την αξονική πάντα οργάνωση Τόσο στην πρώτη όσο και στη δεύτερη περίπτωση πύργος και ανάκτορα συνιστούν το

262 Στον πίνακα του Veacutelazquez Las Meninas Βλ και προηγούmicroενα

ενδιάmicroεσο αρχιτεκτονικό στοιχείο microέσω του οποίου διέρχεται ο επισκέπτης προκειmicroένου να ελεγχθεί η κίνηση και η εποπτεία του χώρου

Στους προηγούmicroενους χειρισmicroούς εγκλεισmicroού η νεότερη θεωρητική διερεύνηση προσθέτει microια επιπλέον συνθήκη αυτήν η οποία πραγmicroατοποιείται όταν microια επιφάνεια κάmicroπτεται Ο Gilles Deleuze ερευνώντας την περίοδο του Baroque επιmicroένει όπως θα αναλυθεί εκτενέστερα στην συνέχεια στον προσδιορισmicroό των laquoσηmicroείων καmicroπήςraquo τα οποία microπορούν να επιτείνουν την εσωστρέφεια microορφικών σχηmicroατισmicroών263 Ο Deleuze δεν αναφέρεται βέβαια σε τοπιακές διαmicroορφώσεις Εντούτοις οι τοπιοτεχνήσεις της εποχής που εξετάζει επισηmicroαίνουν άλλοι ερευνητές επιmicroένουν να laquoκάmicroπτονταιraquo προς το εσωτερικό τους συνήθως microε τρόπο άδηλο ελέγχοντας την κίνηση και την όραση του περιπατητή 433 Οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque ως γιγαντιαίες σκηνογραφικές κατασκευές

Ε412 Η αmicroφιθεατρική διαmicroόρφωση των κήπων Boboli στο Oltrarno στην Φλωρεντία Αναπαράσταση του 18ου αιώνα (PD) Έχει ήδη υποδειχθεί πως οι τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque είναι συνήθως εξαιρετικά microεγαλύτερες από αυτές της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού ενώ επιπλέον εmicroφανίζονται microε έmicroφαση αυτοαναφορικές σε σχέση microε τις προηγούmicroενες και συγκροτηmicroένες σκηνογραφικά microε τρόπο που επιτείνει την αυτοαναφορική στραmicromicroένη προς το εσωτερικά σύνθεσή τους

Η χρήση ορολογίας συναφούς microε το θέατρο για την περιγραφή των τοπιακών διαmicroορφώσεων του 17ου αιώνα δεν είναι βέβαια microεταφορική Οι δηmicroιουργοί τους όπως και οι βασιλικές αυλές αντιmicroετώπιζαν αυτούς τους χώρους ως το πολιτικό και πολιτιστικό θέατρο όπου η καθηmicroερινότητά τους έπρεπε να υποδυθεί

263 Για την έντεχνη κάmicroψη των microορφωmicroάτων προς το εσωτερικό τους η οποία προσδιορίζεται από τα σηmicroεία καmicroπής όπως την εξετάζει ο Gilles Deleuze στο έργο του Le Pli Η Πτύχωση αλλά και για τη δυνατότητα συσχετισmicroού αυτής της θεώρησης microε τη συνθήκη συνθετικού εγκλεισmicroού του γαλλικού κήπου της εποχής του Baroque βλ αναλυτικότερο σχολιασmicroό στη συνέχεια

ρόλους συγκεκριmicroένης συmicroπεριφοράς και να ενσωmicroατωθεί σε τελετές και εορταστικά σχήmicroατα σκηνοθετηmicroένα από εξειδικευmicroένους τελετάρχες που συνεργάζονται στενά microε δραmicroατουργούς και ηθοποιούς264 Έτσι τα κτήρια και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου αποβαίνουν το microόνιmicroο σκηνικό πλαίσιο το οποίο υποδέχεται τις επιmicroέρους δράσεις ή τα συνολικότερα τελετουργικά εορταστικά και θεατρικά σχήmicroατα Επιτρέπει σε αυτές τις πολυποίκιλες δράσεις να αναπτυχθούν και επιτείνει τη microεγαλοπρέπειά τους Με ειδικότερο τρόπο αποτελεί συνηθισmicroένη πρακτική στις αρχές ιδιαίτερα της περιόδου που εξετάζεται να προσθέτουν πραγmicroατικά σκηνικά στο χώρο των κήπων όπως για παράδειγmicroα στο καταληκτικό σηmicroείο του κεντρικού συνθετικού άξονα ώστε η όραση να εκτείνεται προοπτικά παραmicroένοντας εντούτοις εγκλωβισmicroένη στο ελεγχόmicroενο εσωτερικό της τοπιακής διαmicroόρφωσης

Ε413 Οι κήποι του Chantilly ως θεατρικός χώρος που αποκαλύπτεται στην ελέγχουσα όραση του Βασιλιά-Ήλιου Από την εντυπωσιακή για την ιστορική της αληθοφάνεια κινηmicroατογραφική ταινία Franccedilois Vatel του Roland Joffeacute (2000 ndash του συγγραφέα)

laquoΣτα microέσα του 17ου αιώνα δηmicroοσιεύονται δυο γαλλικές πραγmicroατείες για την τέχνη των κήπωνraquo σηmicroειώνουν οι Steenbergen και Reh265 Η πρώτη που έχει τον τίτλο laquo΄Le jardin de plaisir΄ (΄Ο Κήπος Της Χαράς΄) στα 1651 ήταν γραmicromicroένη από τον Andreacute Molletraquo Η δεύτερη που αποδίδεται στον πατέρα του τον Claude Mollet αρχικηπουρό του βασιλιά έχει τον τίτλο laquo΄Theacuteacirctre des plans et jardinages΄ (΄Θέατρο σχεδίων και κηπουρική΄) δηmicroοσιεύεται το 1652 microετά τον θάνατό του και είναι αφιερωmicroένη στον Andreacute Le Nocirctreraquo

Η σκηνογραφία που επιβάλλεται εντέλει στην τοπιακή θεώρηση του Baroque είναι αυτή microιας ελεγκτικής θέασης κατά το δυνατόν συνολικής όπου η διαδοχή των επιmicroέρους τmicroηmicroάτων οδηγεί βαθmicroιαία στην αποθέωση της πολιτιστικής microεγαλοπρέπειας στην κατrsquo ουσίαν αποθέωση του βασιλικού microεγαλείου του microονάρχη ο οποίος απευθύνεται στη σκηνή από το σηmicroείο του κεντρικού laquoθεωρείουraquo του διευρυmicroένου αυτού θεάτρου από τη θέση του κεντρικού σηmicroείου θέας Η σκηνικότητα των Ιταλικών επαύλεων εmicroφανίζει σε κάποιες περιπτώσεις ανάλογη διάθεση Ποτέ όmicroως microε αυτήν την ένταση και την εmicromicroονή του συνολικού εγκλεισmicroού στο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο τοπιακό τέχνηmicroα Στην παλλαδιανή άλλωστε εκδοχή της Villa Rotonda η πρόσβαση προς το τοπίο microολονότι κεντρική κατά τις εξόδους από την έπαυλη εmicroφανίζεται ως περίπου ισότιmicroη πολλαπλότητα θέασης προς ένα περιβάλλον φυσικό 266

264 Ο Μολιέρος όπως σηmicroειώνεται στη συνέχεια συmicromicroετέχει στις εορτές των εγκαινίων του Veaux le Vicomte παρουσιάζοντας στους χώρους των διαmicroορφώσεων ένα νέο θεατρικό έργο του ενώ τρία από τα γνωστά έργα του παρουσιάζονται για πρώτη φορά στους χώρους των Βερσαλλιών Πρβλ P-A Laplaude The Gardens of Versailles Λονδίνο 1995 σσ 21-31 Πρόκειται για τα έργα Les Facirccheux Tartuffe και Le Mariage Forceacute 265 Πρβλ C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 145 266 Είναι χαρακτηριστική στην εκδοχή της Villa Rotonda η έλλειψη του συγκροτηmicroένου συνοδευτικού κήπου ο οποίος στις περισσότερες περιπτώσεις τοπιακών διαmicroορφώσεων της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού συmicroπληρώνει ως ενδιάmicroεσος τη σχέση ανάmicroεσα στο κτήριο και στο περιβάλλον τοπίο

434 Η κεντρική παρουσία του ηγεmicroόνα χαρακτηριστική των τοπιακών απόψεων του 17ου αιώνα Γεωmicroετρική οργάνωση και τονισmicroός των συmicromicroετρικών διατάξεων εγκλεισmicroός των διαmicroορφώσεων σκηνογραφικός επαναπροσδιορισmicroός του εσωτερικού τους χώρου όλες αυτές οι συνθήκες τοπιακής οργάνωσης σκοπό έχουν να ενισχύσουν τον έλεγχο του τοπίου από την κυρίαρχη κεντρική θέση όρασης Σκοπό έχουν να επιβάλλουν microια συγκεκριmicroένη άποψη ηγεmicroονικού ελέγχου η οποία υπερβαίνει κατά πολύ τα παλαιότερα συγγενή αναγεννησιακά παραδείγmicroατα Επιπλέον διαφοροποιείται ριζικά από τα τοπιακά ήθη τα οποία εισηγείται ήδη από την περίοδο του 17ου αιώνα η εν πολλοίς φυσιοκρατική περιγραφική ολλανδική ζωγραφική τοπίου267

Αλλά η εντονότερη αντίθεση προς την κεντροθετηmicroένη αυτή αντίληψη αναφέρεται microάλλον στη ριζική διαφορά της από τη νεωτερική προσέγγιση Στην εmicroπειρία των δυο τελευταίων αιώνων η γεωmicroετρική κανονικότητα τείνει microε microεγαλύτερη ή microικρότερη αποφασιστικότητα να παραγκωνιστεί σε όφελος της ελευθερίας της όρασης και ακόmicroη περισσότερο σε όφελος της ελευθερίας της κίνησης microέσα στο τοπίο Στα ακραία νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα το τοπίο δεν κατασκευάζεται ούτε παρίσταται πλέον ως υπόβαθρο επιβεβληmicroένων κινήσεων αλλά αντιmicroετωπίζεται ως πεδίο εκδήλωσης microιας αυτεξούσιας και εποmicroένως συχνά απρόβλεπτης δυναmicroικής Ο περιπατητής εmicroφανίζεται έτοιmicroος να αποδεχθεί τη βύθισή του σε ένα σαγηνευτικό και πιθανόν επίφοβο τοπιακό υποδοχέα microε τον ίδιο περίπου τρόπο microε τον οποίο το κοινό της ζωγραφικής του ύστερου Ροmicroαντισmicroού αποδέχτηκε τους νεφελώδεις πίνακες του William Turner Στους πίνακες αυτούς η εmicromicroονή στο φυσικό υπόβαθρο εντείνεται Όχι απλά γιατί τα πρόσωπα υποβαθmicroίζονται ή απουσιάζουν αλλά πολύ περισσότερο γιατί η δυναmicroική απόδοση φυσικών διεργασιών στα όρια της αφαίρεσης θέτει υπό αίρεση τη στατική θεώρηση άρα και τον κεντρικό πολιτιστικό έλεγχο του θέmicroατος

Η αγωνία αυτής της φυγόκεντρης τοπιακής θεώρησης γίνεται ίσως σαφέστερη σε παλαιότερες microεταβατικές παραστατικές προσεγγίσεις στους πίνακες του πρώιmicroου Ροmicroαντισmicroού Στο εικαστικό εγχείρηmicroα του Eugegravene Delacroix στην περιγραφή του για την Καταστροφή της Χίου για παράδειγmicroα ή στο ακόmicroη παλαιότερο πίνακα του Antoine-Jean Gros στην περιγραφή του Πεδίου της microάχης του Eylau Σε παραστάσεις δηλαδή όπου τα σώmicroατα εmicromicroένουν αλλά η σύνθεση επιχειρεί να διαφύγει πλευρικά συνεχίζοντας την παρουσία της έξω από τα πλάγια όρια του πίνακα Υποδεικνύοντας δηλαδή το συνεχιζόmicroενο εύρος του τοπίου ως τον απόλυτο τελικό φορέα της δυναmicroικής εικονιστικής δράσης

Τα τοπιακά ήθη του γαλλικού Baroque τα πρότυπα δηλαδή της οργάνωσης των κήπων όπως αυτά εmicroφανίζονται στη γαλλική ιδιαίτερα επικράτεια χαρακτηρίζονται από την κεντρική συνθήκη ελέγχου η οποία πρέπει να οριστεί ως το βασικό στοιχείο της αντίθεσής τους προς τις νεότερες ροmicroαντικές και νεωτερικές προσεγγίσεις

Με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο στη γαλλική εικονογραφία του 17ου αιώνα ζωγράφοι όπως ο Adam Frans van der Meulen268 περιγράφουν στους πίνακες τους εκτεταmicroένα τοπία microε χειρισmicroούς που θυmicroίζουν τη ζωγραφική τοπιογραφία των Κάτω Χωρών269 Αλλά οι πίνακες δεν είναι θεmicroατικά τοπιογραφικοί κατά κύριο λόγο Στο κέντρο του πίνακα έφιππη κυρίαρχη η Υψηλότης του ο στρατηλάτης microονάρχης στρέφεται υπεροπτικά προς τον θεατή υποχρεώνοντας αβίαστα το άλογό του να ανυψωθεί σε στάση dressage Η κυριαρχία πάνω στο υπέροχο ζώο που η φυσική του δύναmicroη έχει microετατραπεί microε τη συνεχή εκγύmicroναση πρώτα σε πολεmicroικό όπλο και στη συνέχεια σε ελεγχόmicroενο αισθητικά πρότυπο τονίζει σε πρώτο επίπεδο αυτό που επαναλαmicroβάνεται στο βάθος του πίνακα Επαναλαmicroβάνει δηλαδή και τονίζει την κυριαρχία πάνω στον τόπο

267 Για τη ριζική αυτή διαφορά βλ επόmicroενο κεφάλαιο Η Alpers στηρίζει την εξέταση ανάλογων αντιθέσεων στην αντίθεση ανάmicroεσα στην laquoαφηγηmicroατικήraquo αναγεννησιακής καταγωγής τάση και στην laquoπεριγραφικήraquo τάση που γεννιέται στις Κάτω Χώρες εξετάζοντας βέβαια τη διαφορά που προκύπτει στο πεδίο της ζωγραφικής Η διερεύνηση που ακολουθεί επιχειρεί να υποκαταστήσει το δεύτερο microέρος του αντιθετικού ζεύγους microε την αποδοχή του φυσικού τοπίου και την ανάπτυξη φυσικότροπων τάσεων διαmicroόρφωσης όπως αυτές που συναντούmicroε στην αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου του 18ου αιώνα Τις τάσεις αυτές εισηγείται άmicroεσα όπως υποδεικνύεται από την ιστορική ακολουθία των όρων που περιγράφουν στις ευρωπαϊκές γλώσσες το τοπίο η ολλανδική ζωγραφική τοπίου του 17ου αιώνα Πρβλ S Alpers The Art of Describing Dutch Art in the Seventeenth Century Λονδίνο 1989 268 Ή Adam Franz van der Meulen 269 Ο Meulen εξάλλου ήταν φλαmicroανδικής καταγωγής στην υπηρεσία όmicroως του Louis XIV

στο τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων που περιγράφεται ζωγραφικά ως τοπίο microάχης ή πολιορκίας ως το τοπίο της ισχύος και του ελέγχου εντέλει Ε414 Επάνω Adam Frans van der Meulen Louis XIV at the siege of Besancon O Λουδοβίκος XIV στην πολιορκία της Besanccedilon (1674 ndash Μουσείο Ermitage PD) - και κάτω Ε415 Diego Rodriguez de Silva Velaacutezquez El Conde duque de Olivares a caballo Ο Κόmicroης-Δούκας του Olivares έφιππος (1634 - Museo del Prado Μαδρίτη PD) Στους δυο πίνακες περιγράφεται η κυριαρχία πάνω στο άλογο στην εκγυmicroνασmicroένη φύση που ανορθώνεται αβίαστα Αλλά περιγράφεται επίσης η κυριαρχία πάνω στον φυσικό τόπο που microετατρέπεται σε τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων Η συσχέτιση microε το ελέγχον Υποκείmicroενο είναι στους προηγούmicroενους πίνακες κεντρική εmicroφανώς απεικονισmicroένη microάλιστα Λιγότερο επιβλητική εντούτοις από την σηmicroαίνουσα απόκρυψή του όπως αυτή υποδηλώνεται στις επίσης θριαmicroβικές χωρικά πραγmicroατοποιηmicroένες διαmicroορφώσεις των τοπίων της εποχής Στις πραγmicroατοποιηmicroένες αυτές διαmicroορφώσεις το πραγmicroατικό microέγεθος των επεmicroβάσεων ο πλούτος και η κρισιmicroότητα των κατασκευών όσο και η εκφραστική τους περιπλοκότητα αποτελούν την εποπτικά ισχυρότερη δήλωση πολιτικής και πολιτιστικής ισχύος Αυτή συγκεφαλαιώνει όλες τις άλλες επιmicroέρους

ηγεmicroονικές υποδείξεις της έκφρασης των κοινωνιών Με τόσο ισχυρό microάλιστα τρόπο ώστε η microετακίνηση του πολιτικού και οικονοmicroικού ελέγχου στον ευρωπαϊκό χώρο να υπονοεί και την αντίστοιχη microεταβολή στα κέντρα παραγωγής τοπιακών προτύπων270 435 Οι προοπτικοί κανόνες και η προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης

laquoΜπορεί έτσι να φτιάξει κάποιος τις σκιές σε έναν κήπο ώστε να αναπαριστούν microορφές διάφορες όπως microορφές δέντρων ή άλλων πραγmicroάτων Επίσης να κλαδέψει τους φράχτες των θάmicroνων ώστε microε microια συγκεκριmicroένη προοπτική αυτοί να αναπαριστούν κάποιες microορφέςraquo περιγράφει ο Reneacute Descartes271 σε microια παράγραφο χαρακτηριστική για τις συνήθειες και τους κηποτεχνικούς χειρισmicroούς της εποχής του

Έχει ήδη περιγραφεί η εφαρmicroογή της προοπτικής ως σηmicroαντικής εκφραστικής επινόησης της Αναγέννησης Έχει περιγραφεί ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως εικονιστική συνθήκη την απόδοση του τοπιακού βάθους στη ζωγραφική της περιόδου Επίσης ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως συνθήκη οργάνωσης των διαmicroορφώσεων του τοπίου τη συσχέτισή τους microε τον περιβάλλοντα χώρο και τη σκηνογραφική ένταξή τους σε αυτόν272 Στους κήπους του Baroque η χρήση της προοπτικής εξακολουθεί να αποτελεί κεντρικό εκφραστικό τρόπο της εσωτερικά συγκροτηmicroένης σκηνικής οργάνωσης Αλλά η χρήση της αποδίδοντας πλήρως τη λειτουργία των σκηνογραφικών τεχνασmicroάτων σκοπό έχει να επιτείνει την εσωτερική αυτοαναφορική ιδιαιτερότητα της τοπιακής διαmicroόρφωσης Να σύρει την αντίληψη προς την εσωτερική συνθήκη συmicroπύκνωσης η οποία επιχειρεί microε όσο το δυνατόν πειστικότερο τρόπο να επιβάλει την προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης Αν η σύγχρονη πολιτική σκέψη έχει περιγράψει την ιδεολογία ως σύστηmicroα παραστάσεων τις οποίες διαθέτει microια κοινωνία για τους όρους ζωής της παραστάσεων εν microέρει πραγmicroατικών και εν microέρει πλασmicroατικών273 στις διαmicroορφώσεις της τοπιακής σκηνογραφίας του Baroque ανακαλύπτουmicroε ιδιαίτερα πειστικά παραδείγmicroατα πλασmicroατικής ιδεολογικής κατασκευής Συγκροτηmicroένης όχι microόνο ως σύστηmicroα πολιτιστικών σχέσεων οι οποίες υποβαστάζουν microια πολιτική εξουσία αλλά και ως σύστηmicroα πραγmicroατικών διαmicroορφώσεων Πραγmicroατικών Όχι ακριβώς χειροπιαστών microε την έννοια της χειροπιαστής απτής υλικότητας Η οιονεί πραγmicroατικότητα του γαλλικού κήπου ολοκληρώνεται ως οπτική εικόνα προορισmicroένη να εξαπατήσει τον παρατηρητή ως προς την κατασκευαστική πραγmicroατικότητα του τοπίου Επιβάλει συνειδητά την οφθαλmicroαπάτη ως την τελική συνθήκη ολοκλήρωσης της αντίληψης του χώρου ndash συνειδητά για τον δηmicroιουργό της βεβαίως γιατί για τον ανυποψίαστο παρατηρητή οι χειρισmicroοί προοπτικής παρέmicroβασης στο τοπίο παραmicroένουν κρυφοί

Στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte όπως περιγράφεται αναλυτικότερα στη συνέχεια της διερεύνησης η προσπάθεια του σχεδιασmicroού είναι να παραγάγει microια πλασmicroατική συνθήκη προσέγγισης των απώτερων τmicroηmicroάτων της σύνθεσης microια πλασmicroατική συνθήκη laquoτηλεσκοπίουraquo274

Η προσπάθεια επιτελείται microε τη χρήση αυτού που microπορεί να περιγραφεί ως laquoπροοπτική υστέρησηraquo laquoperspective retardeacuteeraquo και η οποία microπορεί να εξηγηθεί microε

270 Η παρατήρηση υποδεικνύει πως η κυριαρχία των τοπιακών παραδειγmicroάτων ακολουθεί την microεταβολή των όρων της πολιτικής και οικονοmicroικής κυριαρχίας στον Ευρωπαϊκό χώρο Από την Ιταλία στην Γαλλία και τελικά στη Βρετανία 271 C Santini στο προηγούmicroενο σ 30 Κατά τη Santini το απόσπασmicroα προέρχεται από τους Cogitationes privatae και αντιστοιχεί σε αποσπάσmicroατα τα οποία αναφέρονται από τον Leibniz 272 Πρβλ προηγούmicroενο Κεφάλαιο Γ 273 Η χαρακτηριστικότερη ίσως διατύπωση αυτού του πλέγmicroατος σχέσεων οφείλεται στον Louis Althusser Σύmicroφωνα microε αυτόν laquoη ιδεολογία είναι lsquoπαράστασηrsquo της φανταστικής σχέσης του ατόmicroου microε τις πραγmicroατικές συνθήκες ύπαρξής τουraquo Πρβλ Λ Αλτουσέρ Θέσεις ειδικότερα laquoΙδεολογία και Ιδεολογικοί Μηχανισmicroοί του Κράτουςraquo Αθήνα 1977 σ 99 Πρβλ επίσης του ιδίου Για τον Μαρξ ειδικότερα σχόλια στο laquoΜαρξισmicroός και Ανθρωπισmicroόςraquo Αθήνα 1978 σσ 232-233 274 laquoΟ κύριος του κτήmicroατος όχι microόνο έβλεπε τον lsquoάπειροrsquo χώρο αλλά επίσης τον διατηρούσε υπό έλεγχο Στον πύργο βρίσκονταν στον προσοφθάλmicroιο φακό ενός τηλεσκοπίου που ήταν φτιαγmicroένο από το ίδιο το τοπίο και microε το οποίο microπορούσε να φέρει τον άπειρο χώρο κοντά στο microάτι του στο άγγιγmicroά τουraquo C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 177

απλουστευmicroένη διατύπωση ως η διεργασία αναλογικής αύξησης των διαστάσεων κατά την αποmicroάκρυνση από το σηmicroείο όρασης ώστε να αναιρεθεί η προοπτική σmicroίκρυνση

Με εκτενέστερη παρουσίαση η προηγούmicroενη χρήση των προοπτικών κανόνων υποδεικνύει την ευρύτερη περιοχή της laquoπροοπτικής αναmicroόρφωσηςraquo275 Αν η συmicroβατική θεώρηση της προοπτικής περιγράφει πως τα περισσότερο αποmicroακρυσmicroένα αντικείmicroενα ίσης διάστασης εmicroφανίζονται ως microικρότερα τότε η ζωγραφική ή η κατασκευαστική παρουσίασή τους microε παραmicroορφώσεις ακριβώς αντίθετες από αυτές που υποθέτει η συmicroβατική προοπτική θα εξασφάλιζε το απαραmicroόρφωτο της τελικής όρασης ανατρέποντας τη συνήθη αντίληψη βάθους εφόσον βέβαια το σηmicroείο όρασης παρέmicroενε σταθερό

Με microια πραγmicroατιστική βάση θεώρησης πρόκειται για την τεχνητή επιβολή της νοητικής εικόνας πάνω στην υλική έκταση του φυσικού ή microε διαφορετική διατύπωση για την επιβολή του ορατού επί της χωρικότητας και της υλικότητας276 Αν υποθετικά περιγράφαmicroε ένα ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατατετmicroηmicroένο σε έναν ορθοκανονικό κάναβο και το θεωρήσουmicroε προοπτικά τότε η προοπτική εικόνα του ορθογωνίου αντιστοιχεί σε ένα τραπέζιο ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo στο οποίο η απώτερη παράλληλη προς τον παρατηρητή πλευρά ΑrsquoΒrsquo είναι microικρότερη από την πλησιέστερη ΓrsquoΔrsquo Οι πλάγιες πλευρές ΑrsquoΔrsquo και ΒrsquoΓrsquo συγκλίνουν προς την ΑrsquoΒrsquo ενώ οι εσωτερικές χαράξεις σε ίσα microεταξύ τους διαστήmicroατα σχεδιάζονται παράλληλες προς την κεφαλή και τη βάση του τραπεζίου πλησιάζοντας τόσο περισσότερο η microια την άλλη όσο περισσότερο αποmicroακρύνονται από τον παρατηρητή Ας αντιστρέψουmicroε την κατασκευή Έστω πως το ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατασκευάζεται ως τραπέζιο microε σχήmicroα αντίστροφο προς την προοπτικά παραmicroορφωmicroένη εικόνα ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo Το νέο τραπέζιο ΑrsquorsquoΒrsquorsquoΓrsquorsquoΔrsquorsquo έχει την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo ως τη microεγαλύτερη πλευρά του και τη ΓrsquorsquoΔrsquorsquo ως την microικρότερη Οι ενδιάmicroεσες παράλληλες δεν προσεγγίζουν αλλά αποmicroακρύνονται αναλογικά όσο πλησιάζουν την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo Τότε η ανεστραmicromicroένη αυτή κατασκευή δίνει ένα σηmicroείο φυγής προς την πλευρά του παρατηρητή Κοιτώντας την παραmicroορφωmicroένη κατασκευή του τραπεζίου έχουmicroε σε κάποιο σηmicroείο τοmicroής της οπτικής δέσmicroης ένα φανταστικό είδωλο που αντιστοιχεί όmicroως σε ένα κανονικό ορθογώνιο Με το σηmicroείο όρασης υψηλότερα από το έδαφος το ορθογώνιο αυτό θα εmicroφανίζονταν να στρέφεται ως προς την πλησιέστερη προς τον παρατηρητή βάση του και να υψώνεται προς τα επάνω

Σε ένα φανταστικό επίπεδο τοmicroής εποmicroένως κάπου ανάmicroεσα στον εξωτερικό φυσικό κόσmicroο της έκτασης του res extensa και στον εσωτερικό του res cogitans της νόησης πραγmicroατοποιείται κατ΄ αναλογίαν προς την καρτεσιανή λειτουργία του καρτεσιανού αδένα του κωναρίου η αναγωγή του εκτεινόmicroενου φυσικού πράγmicroατος σε ένα σύστηmicroα νοητικά επιβεβληmicroένης κανονικότητας Η αναγωγή αυτή συντελείται microέσω της laquoπαρά φύσινraquo παρέmicroβασης στη φυσική βιολογική οπτική πρόσληψη εξηγώντας microε σαφήνεια πως η παράσταση περιλαmicroβάνεται στο πεδίο των πολιτιστικών κατασκευών και πως συνιστά βασικό microέσο ελέγχου του τοπίου βασικό microέσο υποβολής του στην τάξη των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών σχηmicroάτων και των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών συmicroβόλων και σηmicroασιών Αν ακολουθήσουmicroε microάλιστα την προσέγγιση του Michel Foucault η παράσταση αποτελεί κατά την περίοδο του 17ου αιώνα το βασικό microέσο χάρις στο οποίο η υλικότητα και η χωρικότητα υποβάλλονται σε συνθήκες κανονικοποίησης και ελέγχου Είναι microάλλον παράτολmicroο microια διερεύνηση των τοπιακών διαmicroορφώσεων έστω και προσανατολισmicroένη προς συσχετίσεις πολιτιστικές να προσπαθήσει να ταυτίσει τη βασική συνθήκη συγκρότησης του καρτεσιανού δυϊσmicroού microε τη συνθήκη της ηθεληmicroένης προοπτικής ψευδαισθησιακής παραmicroόρφωσης της laquoαναmicroόρφωσηςraquo των κήπων του Baroque

275 Η laquoαναmicroόρφωσηraquo όπως επεξηγείται αναλυτικότερα στη συνέχεια αφορά microια συγκεκριmicroένη διαδικασία γεωmicroετρικής επεξεργασίας microε την οποία γίνεται δυνατός ο ψευδαισθησιακός έλεγχος των microορφών που σχεδιάζονται Μια ελεγχόmicroενη γεωmicroετρική παραmicroόρφωση επιτρέπει στον σχεδιαστή να παραγάγει το κατάλληλο οπτικό αποτέλεσmicroα από την κατάλληλη γωνία όρασης Ανάλογες τεχνικές δεν εφαρmicroόζονταν microόνο στη ζωγραφική στον περίφηmicroο πίνακα Οι Πρεσβευτές του Hans Holbein για παράδειγmicroα αλλά επίσης στις αρχιτεκτονικές και όπως εκτενώς παρουσιάζεται στη συνέχεια στις τοπιακές κατασκευές 276 Διατύπωση της κριτικής επιτροπής των Κ Μωραΐτη Δ Σεβαστάκη Σ Σταυρίδη microε αφορmicroή την παρουσίαση της διπλωmicroατικής εργασίας της Σ Σαραντοπούλου microε θέmicroα Προτάσεις για microια αρχαιολογική περιγραφή του Βοτανικού Κήπου στα πλαίσια του ΔΠΜΣ της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜ Πολυτεχνείου laquoΑρχιτεκτονική Χώρος Πολιτισmicroόςraquo Αθήνα Μάρτιος 2009

Επεξηγήσεις της αναmicroόρφωσης σε περιγραφή του 17ου αιώνα (E416 επάνω αριστερά CC) και σε διάγραmicromicroα περιγραφής της εφαρmicroογή της στον σχεδιασmicroό τοπιοτεχνικών διαmicroορφώσεων όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte (E417 κάτω αριστερά σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Μια από τις γνωστότερες εφαρmicroογές της αναmicroόρφωσης καταγράφεται στον πίνακα του Hans Holbein του Νεότερου Οι Πρεσβευτές (Ε418 επάνω δεξιά PD) όπου σε πρώτο επίπεδο εικονίζεται παραmicroορφωmicroένο ένα ανθρώπινο κρανίο Ωστόσο από ένα ορισmicroένο σηmicroείο θέασης το κρανίο γίνεται αντιληπτό microε την πραγmicroατική του microορφή (Ε419 κάτω δεξιά PD)

Εντούτοις για τη σχέση του Andreacute Le Nocirctre microε τη σκέψη του εισηγητή του ορθολογισmicroού υπάρχουν σηmicroαντικές microαρτυρίες laquoΣτο εργαστήριο του Λούβρουraquo σηmicroειώνει η Chiara Santini277 ο νέος ακόmicroη microαθητευόmicroενος κηπουρός Andreacute Le Nocirctre ως microαθητής του Simon Vouet laquoγνώριζε ότι πιο καινοτοmicroικό έφθανε να microελετηθεί στο πεδίο των ερευνών για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρου Είναι πιθανόν ποτέ να microην είχε διαβάσει τη Dioptrique του Καρτέσιου αλλά σίγουρα είχαν τεθεί υπrsquo όψιν του φιλοσόφου κάποια σχέδια για τον κήπο των Tuileries και είχε (οLe Nocirctre) την άmicroεση εmicroπειρία των πειραmicroατισmicroών του δασκάλου του (του Vouet) και των εικονογραφήσεων των έργων για την προοπτική που είχαν παραχθεί στο επιστηmicroονικό περιβάλλον το συναφές microε τη βασιλική αυλήraquo Σε αυτό το σηmicroείο οι αναφορές δεν συmicroφωνούν κατ΄ ανάγκην laquoΣτο πρώτο microισό του 20ου αιώνα κάποιοι συγγραφείς ειδικά ο Jules Guiffrey διατείνονται πως ο Le Nocirctre γνώριζε το έργο του Descartes και ερmicroηνεύουν το δικό του έργο στο φως αυτών των φιλοσοφικών-επιστηmicroονικών αποσκευών σήmicroερα αντίθετα υπάρχει η τάση εξ αιτίας της έλλειψης αποδείξεων να τηρείται microια στάση πιο επιφυλακτική που περιορίζεται να υποστηρίζει πως ο

277 Στο προηγούmicroενο σ 25

κηπουρός των Tuileries πρέπει να είχε κάποια επαφή λιγότερο ή περισσότερο άmicroεση microε το περιβάλλον του Καρτέσιουraquo278

Ακόmicroη όmicroως και αν η διερεύνηση αυτή δεν προχωρήσει στο τόλmicroηmicroα της ευθείας συσχέτισης τοπιακών εγχειρηmicroάτων και των φιλοσοφικών επιστηmicroονικών θεωρήσεων του καρτεσιανισmicroού ακόmicroη και αν η υπόδειξη συσχέτισης παραmicroείνει στο επίπεδο των γενικότερων σχέσεων οι αναλογίες εmicroφανίζονται καταδεικτικές microιας ενιαίας πολιτιστικής στάσης Στα πλαίσια της στάσης αυτής οι laquoέρευνες για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρουraquo είναι σηmicroαντικές τόσο για τη συνολική θεώρηση αυτού του πολιτισmicroού όσο και για τις τοπιακές επεmicroβάσεις που τον χαρακτηρίζουν Ακόmicroη και όταν οι ερευνητικές παρουσιάσεις δεν επεκτείνονται σε συγκρίσεις και συσχετισmicroούς τόσο φιλόδοξους όσο αυτούς του Guiffrey επιmicroένουν εντούτοις πάντοτε να αναφέρονται στις τεχνικές της αναmicroόρφωσης279 Άλλοτε περιγράφοντάς την microε γεωmicroετρικά ακριβέστερη περιγραφή και άλλοτε επιmicroένοντας στην αφανή για τον ανυποψίαστο περιπατητή λειτουργία της ως anamorphosis abscondita κρυφής αναmicroόρφωσης κατά τον Αllen S Weiss Αλλά και κτισmicroένης αναmicroόρφωσης ενσωmicroατωmicroένης συντεθειmicroένης στη νοητική και στην τοπιακή κατασκευή280 laquoAbsconditaraquo αποκεκρυmicromicroένη κρυφή σκοτεινή αλλά και προϊόν κατασκευής σύνθεσης από το λατινικό ρήmicroα laquoascondoraquo που σηmicroαίνει αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω αλλά και θεmicroελιώνω κτίζω ή συνθέτω συντάσσω281 Η υπόθεση της φαντασιακής πλασmicroατικής ατmicroόσφαιρας οφθαλmicroαπάτης που περιγράφηκε εκτενώς προηγούmicroενα εmicroφανίζεται ριζικά αντίθετη προς την απαίτηση αποκάλυψης της νεωτερικής εmicroπειριστικής αλήθειας των πραγmicroάτων όπως τίθεται για παράδειγmicroα από τη νεωτερική microοντέρνα αρχιτεκτονική Ακολουθώντας επισηmicroάνσεις καταστατικές για τη θεώρηση του Baroque συσχετίστηκε ήδη η καθολική Αντιmicroεταρρύθmicroιση και η παγίωση του Δυτικού microοναρχικού κράτους microε την προσπάθεια ελέγχου της σκέψης και της όρασης όπως και microε τους ειδικότερους συνθετικούς χειρισmicroούς οι οποίοι τελικά αποκρύβουν το κέντρο προέλευσης και τον τρόπο επιβολής αυτού του ελέγχου Στον αντίποδα πρέπει microάλλον να τοποθετηθεί η προτεσταντική ηθική απαίτηση αποκάλυψης η απαίτηση ηθικής και πραγmicroατικής διαφάνειας αυτού του κόσmicroου

Η νεωτερική προσέγγιση καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από αυτήν την ηθική στάση απαίτησης της ειλικρίνειας έως ότου σήmicroερα microια νέα σειρά σύγχρονων τεχνικών ανακαλύψεων τόσο καθοριστικών για την πολιτισmicroική εποπτεία όσο η προοπτική εισήγηση του Leon Battista Alberti στον καιρό της διατύπωσής της ή όσο η προώθηση της αναmicroόρφωσης από τον φραγκισκανό microοναχό Jean-Franccedilois Niceron ανατρέψει την πραγmicroατιστική βεβαιότητα

Η σύγχρονη αυτή ανατροπή καθορίζεται από την εκτενέστατη παραγωγή πλασmicroατικών-πραγmicroατικών παραστάσεων ο κεντρικός έλεγχος των οποίων εmicroφανίζεται ως ένας από τους σηmicroαντικότερους πολιτικούς φόβους για το microέλλον του πολιτισmicroού Ο δυϊσmicroός είναι εξίσου χαρακτηριστικός Μια εσωτερική αυτοαναφορική οιονεί πραγmicroατικότητα καθορισmicroένη από έναν πίνακα ένα matrix αρχικών λογισmicroικών κανόνων οι οποίοι εξελίσσονται αποσχισmicroένοι από τον εξωτερικό κόσmicroο που παύει να microας αφορά Ένας εσωτερικευmicroένος τόπος ορθότερα ένα εσωτερικευmicroένο πολιτισmicroικό τοπίο του οποίου επιπλέον τα βασικά χαρακτηριστικά σύνταξης microας διαφεύγουν Η αναλογία microπορεί να είναι ακόmicroη ισχυρότερη Ένα εσωτερικό τοπίο δικτυακών σχέσεων όπως και στη microη

278 Όπ σ 25 επίσης J Guiffrey Andreacute le Nostre Eacutetude critique Παρίσι 1908 Ακόmicroη Α Rostaing Lrsquo aeliguvre de Le Nocirctre Παρίσι 2000 σσ 7-10 279 Πρβλ C Santini στο προηγούmicroενο σσ 27-30 Για microια αναγωγή των αρχών της αναmicroόρφωσης στην αναγεννησιακή προοπτική βλ το κείmicroενο της Kirsti Andersen laquoThe mathematical treatment of anamorphoses from Piero della Francesca to Niceronraquo Στο History of mathematics states of the art σσ 3-28 Academic Press San Diego CA 1996 Είναι χαρακτηριστικό πως ο κύριος θεωρητικός εισηγητής της αναmicroόρφωσης ο φραγκισκανός microοναχός πατέρας Jean-Franccedilois Niceron αναφέρεται σε αυτήν microιλώντας για τεχνητή microαγεία laquomagia artificialisraquo ενώ τα συγγράmicromicroατά του φέρουν ανάλογα ονόmicroατα Η έκδοσή του του 1640 τιτλοφορείται Perspective curieuse Παράδοξη προοπτική Aυτή του 1646 έχει τον τίτλο Οπτικός Θαυmicroατουργός Thaumaturgus opticus Ανάλογους τίτλους χρησιmicroοποίησε στις εκδόσεις του και ο σύγχρονος microελετητής της αναmicroόρφωσης Jurgis Baltrusaitis 280 Α S Weiss στο προηγούmicroενο σσ 43-66 281 Abscondo λατινικό ρήmicroα σύνθετο από τις λέξεις ab(s) + condo (=con+do) lsquoΟπου Ab= από con=συν do= δίδωmicroι Έτσι condo microπορεί να σηmicroαίνει 1- ιδρύω θεmicroελιώ κτίζω ή 2 ndash συντίθηmicroι συντάσσω συγγράφω ή 3 ndash κατατίθηmicroι αποτίθηmicroι ταmicroιεύω διαφυλάττω ή 4 ndash αποτίθηmicroι κρύπτω κατακρύπτω αποκρύπτω Ascondo = αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω Absconditus = αποκεκρυmicromicroένος απόκρυφος σκοτεινός ασαφής Πρβλ Ε Τσακαλώτου Λεξικό Ελληνο-λατινικό Αθήνα 1988

πραγmicroατοποιηmicroένη υπόθεση microιας εκτενώς εφαρmicroοσmicroένης πολεοδοmicroίας του Baroque Ένα δικτυακό τοπίο το οποίο εγκαταλείπει εντούτοις έναν εκτός του ηλεκτρονικού πολιτισmicroού χώρο

Στην καταληκτική παράγραφο ενός σύγχρονου διηγήmicroατος επιστηmicroονικής φαντασίας στην αφήγηση του Νευροmicroάντη282 ο κύριος microυθιστορηmicroατικός ήρωας του έργου αναρωτιέται αν υπάρχει πραγmicroατικά αυτός ο ίδιος ως πρόσωπο ανεξάρτητο από τον ψευδαισθησιακό δικτυακό laquoτοπίοraquo

Με κάθε δυνατή επιφύλαξη για το θεmicroιτό των συγκρίσεων microπορούmicroε να ανακαλέσουmicroε από τον χώρο των ιστορικών microυθευmicroάτων την παροιmicroιώδη φράση που περιγράφει τη σύγχυση ανάmicroεσα σε microια εσωτερικά προσανατολισmicroένη κατασκευασmicroένη πραγmicroατικότητα και στην εξωτερική πραγmicroατικότητα του υπόλοιπου κοινωνικού πεδίου Στο καταληκτικό laquoκεφάλαιοraquo της γαλλικής microοναρχικής ισχύος ενώ ο αγγλικός Εmicroπειρισmicroός και ο γαλλικός Διαφωτισmicroός έχουν ήδη πολλαπλά αναπτύξει τα επιχειρήmicroατά τους και οι κινήσεις της πολιτικής ανατροπής διογκώνονται η Μαρία-Αντουανέττα ηρωίδα microιας αφήγησης η οποία δεν microπορεί πλέον να παραmicroένει στραmicromicroένη στο εσωτερικό της αναρωτιέται για τις αιτίες της πολιτικής αναταραχής και αποφασίζει ισχυρίζεται ο ιστορικός θρύλος πως οι αβράκωτοι microπορούν να κατευνάσουν την πείνα τους microε γλυκά εδέσmicroατα283

Πριν η λύση δοθεί σε microια άλλη σκηνή αυτή της λαϊκής τελετουργίας της guillotine της λαιmicroητόmicroου σε ένα άλλο τοπίο αυτό της ανοικτής επαναστατηmicroένης πόλης η δράση εξακολουθεί να εξελίσσεται στο σκηνικό πεδίο των βασιλικών τοπίων Η τελευταία βασίλισσα της Γαλλίας εγκλωβισmicroένη εν πολλοίς στον φανταστικό κόσmicroο του Petit Trianon στον θεατρικό του χώρο στο laquohameau de la reineraquo laquoτο χωρίο της βασίλισσαςraquo και στο υποθετικά φυσικό τοπίο που το περιβάλει υποδύεται την αθώα χωριατοπούλα284 To παράδειγmicroα της Marie-Antoinette ως εστεmicromicroένης η οποία παραmicroένει αποκοmicromicroένη από την εξωτερική πραγmicroατικότητα εγκλωβισmicroένη σε έναν επίσης αποκοmicromicroένο ελεγχόmicroενο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο και σκηνοθετηmicroένο τοπίο285 προσωποποιεί παραδειγmicroατικά microια στάση η οποία την υπερβαίνει κατά πολύ ως συγκεκριmicroένη ιστορική προσωπικότητα Η στάση αυτή ως γενική προσέγγιση ισχυρών κοινωνικών οmicroάδων και ως ειδική αντίληψη της διαmicroόρφωσης του τοπίου που εκπορεύεται από αυτές διατρέχει microάλλον το σύνολο της γνωστής ιστορίας Στο νεότερο ευρωπαϊκό χώρο ειδικότερα ο οποίος αφορά τη διερεύνηση αυτή οι ιδιαίτεροι τρόποι εκδήλωσής της ξεκινούν από την περίοδο της ιταλικής Αναγέννησης για να αποκτήσουν την ισχυρότερη έκφρασή τους κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα επεκτείνοντας microε ασθενέστερο τρόπο την επιρροή τους και στις περιόδους που ακολουθούν

Έγινε ήδη προφανές πως η συγκρότηση αυτής της αποσπασmicroένης ελεγχόmicroενης τοπιακής πραγmicroατικότητας όπως παρουσιάζεται microε παραδειγmicroατικό τρόπο στους γαλλικούς κήπους του 17ου αιώνα συνδέεται άmicroεσα microε ένα ιδιαίτερο ήθος όρασης microε τη δυνατότητα συγκρότησης οπτικών ψευδαισθήσεων οι οποίες επιmicroένουν να καθορίζουν την υλικότητα και τη χωρικότητα του τοπίου και οι οποίες στηρίζονται microεταξύ των άλλων στη microελέτη και την εφαρmicroογή στις διαmicroορφώσεις του τοπίου της προοπτικής αναmicroόρφωσης

282 Το γνωστό βιβλίο του Καναδού συγγραφέα επιστηmicroονικής φαντασίας William Gibson Neuromancer Πρβλ ελληνική microετ Νευροmicroάντης Αθήνα 1998 σ 290 283 H παροιmicroιώδης φράση ldquoSrsquoils nrsquoont pas de pain qursquoils mangent de la briocherdquo laquoαν δεν έχουν ψωmicroί ας φάνε γλυκόraquo που αποδίδεται στην τελευταία βασίλισσα χρησιmicroοποιείται εδώ ως ένδειξη απόσπασης από την πραγmicroατικότητα microάλλον παρά ως ένδειξη κυνισmicroού Το πιθανότερο πάντως είναι πως κακώς συνδέεται microε την Μarie-Antoinette καθώς η πρώτη καταγραφή της φράσης εmicroφανίζεται στο VI Βιβλίο των Confessions του Jean-Jacques Rousseau που δηmicroοσιεύτηκε το 1782 ενώ το υποθετικό επεισόδιο της επαναστατικής περιόδου κατά το οποίο πεινασmicroένες γυναίκες φθάνουν στις Βερσαλλίες ζητώντας ψωmicroί αντιστοιχεί στις 5 Οκτωβρίου του 1789 284 Η Marie-Antoinette ζει στην περίοδο εκείνη του 18ου αιώνα κατά την οποία τα πρότυπα του γαλλικού κήπου έχουν ήδη υποχωρήσει στις πολιτιστικά κεντρικές περιοχές της Ευρώπης τουλάχιστον κάτω από την πίεση της laquomicroόδαςraquo των νεότερων προτύπων της αγγλικής τοπιοτεχνίας Εντούτοις οι συνθήκες εγκλεισmicroού των τοπιακών διαmicroορφώσεων και η προσπάθεια συγκρότησης microιας ολικής σκηνογραφικής ψευδαίσθησης φαίνεται να διατηρούν σε πολλές περιπτώσεις την καταγωγική σχέση τους microε τον προηγούmicroενο αιώνα 285 Όπως σηmicroειώθηκε αmicroέσως προηγούmicroενα το laquoχωριό της βασίλισσαςraquo δεν περιελάmicroβανε απλά microια φυσικότροπη τοπιακή διαmicroόρφωση ούτε microόνο microια σειρά κτισmicroάτων κατασκευασmicroένων έτσι ώστε να θυmicroίζουν αγροτικό οικισmicroό Αποτελούσε επιπλέον τον χώρο όπου η βασίλισσα και οι κυρίες της ακολουθίας της υποδύονταν αγροτικούς ρόλους ντυmicroένες ανάλογα και συmicromicroετέχοντας σε απλοποιηmicroένες αγροτικές δραστηριότητες

436 Η υπόδειξη επέκτασης στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα Μια από τις καταστατικές παρατηρήσεις του Heinrich Woumlllflin στο καθοριστικό κείmicroενό του για τη σχέση της Αναγέννησης microε το Baroque περιγράφει τα εκφραστικά εγχειρήmicroατα της περιόδου ως συνθέσεις οι οποίες υποδεικνύουν τη δυνατότητα επέκτασης Οι οποίες δηλαδή αντίθετα από τα πρωιmicroότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα δεν περιορίζουν την ολοκλήρωσή τους στο άmicroεσο πεδίο της χωρικής τους οργάνωσης Αντίθετα microάλιστα επιχειρούν να επεκτείνουν την πραγmicroατική τους παρουσία microε όρους υποθετικής επέκτασης της δράσης τους

Πως microπορεί να εφαρmicroοστεί η θεωρητική αυτή υπόδειξη στην περίπτωση των διαmicroορφώσεων του τοπίου Ακόmicroη ειδικότερα πως microπορεί να σχολιαστεί microε περισσότερη λεπτοmicroέρεια το πρόβληmicroα της ανοικτής σύνθεσης σε σχέση microε τους όρους συνθετικού εγκλεισmicroού των διαmicroορφώσεων τοπίου που απασχόλησαν προηγούmicroενα την έρευνα Ε420 και Ε421 (πρώτο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Cian Lorenzo Bernini Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η lsquoΕκσταση της αγίας Τερέζας της Άβιλα Το κεντρικό τmicroήmicroα της γλυπτικής σύνθεσης πλαισιώνεται από τα αρχιτεκτονικά microέλη της κόγχης microε τρόπο που ενισχύει τη δραmicroατική του ποιότητα Ε422 και Ε423 (δεύτερο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Με ανάλογο τρόπο η πυκνή φύτευση που πλαισιώνει τις κηποτεχνικές διαmicroορφώσεις του Vaux le Vicomte αυξάνει την εσωτερική συνοχή της σύνθεσης και ενισχύει την ένταση της αξονικής της ανάπτυξης

H αγία Τερέζα της Άβιλα στη γλυπτική σύνθεση του Bernini286 στροβιλίζεται σε κύmicroατα ιερού πάθους τα οποία εκτείνονται δυνητικά ως πνευmicroατικό φως πέρα από το πεδίο της microαρmicroάρινης γλυπτικής σύνθεσης Μια δέσmicroη χρυσών ακτινών κατέρχεται προς το σύmicroπλεγmicroα της αγίας και του αγγέλου Εκπορεύεται από σηmicroείο άγνωστο από το άπειρο πεδίο της θείας χάριτος η οποία προφανώς υπερβαίνει τη γήινη αρχιτεκτονικά προσδιορισmicroένη κόγχη του γλυπτού Αλλά συνθετικό κέντρο υπάρχει Πρόκειται για το εκστατικό πρόσωπο της αγίας και πολύ περισσότερο για το σηmicroείο της καρδίας της στο οποίο κατευθύνεται η ροmicroφαία του αγγέλου και στο οποίο η θεία χάρις καταλήγει πριν αποδώσει ακτινοβολώντας την αίγλη της στον παρατηρητή Αυτή η ακτινοβολία και εντέλει αυτή η σύνθεση δεν είναι υπαινίσσεται ο δηmicroιουργός του κόσmicroου τούτου Η δυνατότητά της να εκτείνεται πέρα από τα υλικά όρια της φυσικής έκτασης αναφέρεται σε microια συνθήκη πνευmicroατική Η εσωτερική της πλαστική οργάνωση εντούτοις υποδεικνύει ένα κέντρο σύνθεσης ενώ επιπλέον το σύmicroπλεγmicroα από λευκό microάρmicroαρο και επιχρυσωmicroένο microέταλλο ορίζεται microε έmicroφαση από το αρχιτεκτονικό περίγραmicromicroα της κόγχης από το βαθύχρωmicroο microάρmicroαρο των κιόνων που διαφοροποιεί microε σαφήνεια τον εσωτερικό από τον εξωτερικό ως προς τη σύνθεση χώρο Στην κορυφή της κόγχης ένα αόρατο άνοιγmicroα της οροφής λούζει το σύmicroπλεγmicroα microε φως υπερφυσικό ορίζοντας τη microοναδική ουσιώδη κατεύθυνση επικοινωνίας

Η πρώτη παρατήρηση επισηmicroαίνει πως η συνθήκη επέκτασης στο προηγούmicroενο παράδειγmicroα είναι της τάξης του πλασmicroατικού αναφέρεται σε όρους ψευδαισθησιακού χειρισmicroού όπως αυτούς που περιγράφηκαν ήδη κατά τον σχολιασmicroό της σκηνογραφικής συγκρότησης και της laquoθαυmicroατουργικήςraquo προοπτικής των γαλλικών κήπων287 Η ουσιωδέστερη δεύτερη παρατήρηση αναφέρεται στα microέσα εφαρmicroογής αυτού του χειρισmicroού

Προκειmicroένου δηλαδή να υποβάλλουν την αντίληψη της επέκτασης προκειmicroένου να επιτρέψουν την επέκταση προς microια κύρια κατεύθυνση περιορίζουν τη σύνθεση πλευρικά Στην πρώτη περίπτωση η δυνατότητα του γλυπτικού συmicroπλέγmicroατος του Bernini να υποβάλει την αίσθηση της υπερβατικής διαφυγής καθίσταται τόσο εντονότερη όσο αποσπάται από τον υπόλοιπο εσωτερικό χώρο της εκκλησίας microε την ένταξή της σε microια ιδιαίτερη κόγχη Στη δεύτερη περίπτωση η δυνατότητα των κήπων του Vaux le Vicomte να λειτουργήσουν laquoως τηλεσκόπιοraquo να υποβάλουν την αίσθηση πως η αίγλη τους επεκτείνεται υποθετικά έπrsquo άπειρον ενισχύεται ακριβώς από τους όρους του πλευρικού εγκλεισmicroού τους ο οποίος εντείνει τη σηmicroασία του βασικού κατά microήκος άξονα συmicromicroετρίας

Εγκλεισmicroός λοιπόν και υπόθεση επέκτασης πλασmicroατικής εν πολλοίς δεν αποτελούν αντιφατικές κινήσεις στις συνθέσεις του Baroque Εκφράζουν microάλλον συmicroπληρωmicroατικές πλευρές microιας συνθετικής τακτικής στα πλαίσια της οποίας η χωρικότητα περιορίζεται σε πρώτο χρόνο προκειmicroένου να εκτιναχθεί σε δεύτερο Το θέmicroα του συνθετικού εγκλεισmicroού και των αξόνων επικοινωνίας είναι ίσως ευκολότερο να σχολιαστεί στην περίπτωση microιας ελεγχόmicroενης γλυπτικής σύνθεσης ή ενός εξ αρχής ολοκληρωmicroένου δοmicroηmicroένου κήπου παρά στην περίπτωση microιας αστικής ανάπτυξης microιας σε εξέλιξη τοπιακής σύνθεσης εφαρmicroοσmicroένης στο πεδίο της πόλης Είναι δυσκολότερο να υποστηριχθεί κατά την εξέταση των συνθετικών χειρισmicroών που αποτελούν τις αρχικές κινήσεις για την ανάπτυξη microιας microελλοντικής πόλης η οποία δεν πραγmicroατοποιήθηκε κατά την περίοδο του Baroque όπως ισχύει στην περίπτωση των πολεοδοmicroικών προβλέψεων που συνδέονται microε τις Βερσαλλίες Φαίνεται εντούτοις πως οι αρχικοί αυτοί χειρισmicroοί αστικού σχεδιασmicroού διαθέτουν κοινή συνθετική στάση microε αυτήν που χαρακτηρίζει το πρότυπο των κήπων

Στο παράδειγmicroα των Βερσαλλιών τρεις λεωφόροι επεκτείνονται ελπίζοντας στην κατασκευή ενός microελλοντικού αστικού συmicroπλέγmicroατος στη συνέχεια των τοπιακών διαmicroορφώσεων και των ανακτόρων Αστικού συmicroπλέγmicroατος που θα διατηρούσε τη βασιλική αίγλη Μέχρι την υποθετική αυτή αστική ανάπτυξη η έξοδος από τις Βερσαλλίες προς την πόλη σφραγίζεται

286 Το γλυπτό σύmicroπλεγmicroα Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η Έκσταση της αγίας Τερέζα της Άβιλα στην εκκλησία της Santa Maria della Vittoria στη Ρώmicroη που ολοκληρώθηκε στην περίοδο 1647-1652 Το παράδειγmicroα χρησιmicroοποιείται τόσο για να σχολιαστεί η σχέση συνθετικού εγκλεισmicroού και η προς το άπειρο διαφυγή όσο και για να επισηmicroανθεί έστω και πλάγια η σχέση του γαλλικού microοναρχικού Baroque microε τα πολιτιστικά υποδείγmicroατα του ιταλικού καθολικισmicroού κατά την περίοδο της Αντιmicroεταρρύθmicroισης Πρβλ B Βoucher Italian Baroque Sculpture Λονδίνο 1998 287 Θυmicroίζουmicroε πως microια από τις εκδόσεις του θεωρητικού της προοπτικής αναmicroόρφωσης Jean-Franccedilois Niceron είχε τον τίτλο Thaumaturgus Opticus (1646) Πρβλ προηγούmicroενη υποσηmicroείωση

microε δυο κτηριακά laquoπώmicroαταraquo τα κτήρια των Μεγάλων Στάβλων288 που εξασφαλίζουν τον ορισmicroό της microέχρι τότε πραγmicroατοποιηmicroένης βασιλικής σύνθεσης ενώ περιγράφουν προς την πλευρά της microελλοντικής πόλης το laquoπόδι της χήναςraquo289 Ορίζεται έτσι η δέσmicroη τριών λεωφόρων της λεωφόρου του Παρισιού της Αvenue de Paris στο κέντρο και συmicromicroετρικά ως προς αυτήν microε απόκλιση τριάντα microοιρών προς τα νότια της Αvenue de St Cloud και προς τα βόρια της Αvenue de Sceaux Οι τρεις αυτοί άξονες κίνησης δυνητικά επεκτάσιmicroοι επrsquo άπειρον ορίζουν την ανοικτή προοπτική της σύνθεσης προς τη νοτιανατολική πλευρά ενώ προ τη βορειοδυτική πλευρά των ανακτόρων προς την πλευρά δηλαδή των διαmicroορφώσεων του τοπίου των ανακτόρων την ανάλογη σκόπευση του απείρου εξασφαλίζει ο κατά το microήκος άξονας του Μεγάλου Καναλιού

Η αρχική κατασκευή είναι εποmicroένως επεκτάσιmicroη και προς τις δυο πλευρές άλλοτε ως δυνατότητα νοητικού ελέγχου και ταυτόχρονα πραγmicroατικής κατασκευής και άλλοτε microόνο ως συνθήκη της προς τον ορίζοντα υποθετικής επέκτασης της όρασης

E424 H επέκταση της συνθετικής οργάνωσης των Κήπων στις Βερσαλλίες προς την πλευρά της πόλης του Παρισιού (του συγγραφέα)

Αλλά η ελεγχόmicroενη γεωmicroετρία των κήπων διαφοροποιείται ριζικά από το άmicroορφο περιβάλλον της Όmicroοια microπορούmicroε να υποθέσουmicroε την αντίθεση της τελικής σχεδιασmicroένης πόλης προς το δικό της άmicroορφο ή δύσmicroορφο περιβάλλον Στις πρώιmicroες αναπαραστάσεις του Israeumll Silvestre290 η διαφοροποίηση αυτή είναι σαφέστερη προς την πλευρά των κήπων αρχίζει εντούτοις να διαφαίνεται ανάλογη πρόθεση και στην περιγραφή της αντίθετης της αστικής πλευράς του ανακτορικού συγκροτήmicroατος Η σύνθεση είναι βεβαίως επεκτάσιmicroη Επεκτάσιmicroη όmicroως στα πλαίσια ενός microεγαλοπρεπούς κανονιστικού σχήmicroατος προορισmicroένου να αποκλείσει στο εξωτερικό του την ακανόνιστη φύση των ασχεδίαστων φυσικών

288 Les Grandes Eacutecuries 289 Το εφαρmicroόσιmicroο στην περίπτωση του τοπιακού σχεδιασmicroού γενικά patte drsquo oie 290 Γύρω στο 1690 ΠρβλP-A Lablaude The Gardens of Versailles Αγγλ microετ Λονδίνο 1995 σ 35

σχηmicroατισmicroών και των ασχεδίαστων microη πολιτιστικά επεξεργασmicroένων ανθρώπινων κατασκευών

Οι προηγούmicroενες περιγραφές microπορούν να γίνουν κατανοητές microε microεγαλύτερη σαφήνεια αν συγκρίνουmicroε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque microε αυτές του 18ου αιώνα microε την αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου Στη δεύτερη περίπτωση δεν πρόκειται απλά για πολύ microεγαλύτερες διαmicroορφώσεις οι οποίες περιλαmicroβάνουν ακόmicroη και αυτόνοmicroα τmicroήmicroατα φυσικών σχηmicroατισmicroών Το άνοιγmicroά τους στο τοπίο συνδέεται microε την έλλειψη ενός αυστηρού προδιαγεγραmicromicroένου σχήmicroατος έτσι ώστε να microην αντιστοιχούν συνολικά σε microια κεντρικά συγκροτηmicroένη συνθετική δοmicroή Με απλούστερη επαγγελmicroατική διατύπωση οι διαmicroορφώσεις τοπίου της περιόδου του Baroque microπορούν πολύ ευκολότερα να σχεδιαστούν από microνήmicroης Είτε ως περιmicroετρικά ορισmicroένα τοπία είτε ως συνθέσεις που υποβάλουν την laquoπροοπτικήraquo επέκτασης περιγράφουν microια εκτενή διαδικασία ελέγχου Περιγράφουν άρα και την εντονότερη προσαρmicroογή τους σε ένα νοητικό εντέλει σχήmicroα

Ε425 Προηγούmicroενη σελίδα Pierre Patel Vue cavaliegravere du Chacircteau de Versailles Άποψη του Πύργου των Βερσαλλιών από ύψος ιππέα (1668) (CC) Ε426 Επάνω Israeumll Silvestre Versaille-Le Grand Ensemble Βερσαλλίες-Συνολική Άποψη (1687)

44 Η δοmicroική οργάνωση του φυσικού χαρακτηριστική των διαmicroορφώσεων τοπίου του 17ου αιώνα Από την αναφορά στις αναγεννησιακές τοπιακές διαmicroορφώσεις ήδη η διερεύνηση αυτή έχει σχολιάσει την υπόθεση πως το πρότυπο της ζωής microε το οποίο οργανώνονται οι επαύλεις και οι τοπιακές κατασκευές που τις συνοδεύουν κατά την ιταλική Αναγέννηση και τον Μανιερισmicroό συνδέεται άmicroεσα microε τις συνήθειες microιας αστικής στην προέλευση της κοινωνικής οmicroάδας Αναφέρεται δηλαδή στα ήθη της πόλης και στις πολιτικές οικονοmicroικές και ευρύτερες πολιτιστικές επιδιώξεις microιας αστικής στην προέλευσή της τάξης ιδιοκτητών ενώ αναφέρεται επίσης σε συνθετικούς χειρισmicroούς που παραπέmicroπουν microε έmicroφαση στην κτηριακή δοmicroική εmicroπειρία σχεδιασmicroού

Ανάλογος φαίνεται να είναι και ο βασικός ιστός επιρροών που υποβαστάζει τις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα καθώς οι τελευταίες αυτές δεν προφασίζονται καν microια φυσικότροπη διάθεση όπως στα παραδείγmicroατα των αγγλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων που ακολουθούν Αντίθετα είναι εmicroφανής η δοmicroική ένταση των συνθέσεων η οργανωτική έντασή τους που ευνοεί τη microεταφορά της συνθετικής εmicroπειρίας από τα τοπιακά παραδείγmicroατα του γαλλικού Baroque στην περιοχή του αστικού σχεδιασmicroού

Κριτήρια αξιολόγησης Κριτήριο αξιολόγησης 41 Πως συσχετίζετε το πολιτιστικό και πολιτικό laquoπεριβάλλονraquo της περιόδου του Baroque microε τις συνθετικές προτάσεις των τοπιοτεχικών και κηποτεχνικών του προσεγγίσεων Αναφερθείτε ειδικότερα σε θέmicroατα όπως η ανάπτυξη του ορθολογισmicroού και η ενίσχυση της πολιτικής εικόνας των ισχυρών Ευρωπαϊκών βασιλείων ΑπάντησηΛύση Οι κήποι της περιόδου του Baroque έχουν ορθά περιγραφεί ως laquoπολιτικό θέατροraquo προορισmicroένο να προβάλει την ισχύ των microοναρχικών καθεστώτων της Ευρώπης του 17ου αιώνα ή των ισχυρών ανδρών της αυλής και της ευρύτερης πολιτικής και θρησκευτικής ιεραρχίας Αλλά στην τοπιοτεχνική laquoσκηνήraquo της περιόδου προβάλλεται πολύ ευρύτερα η συνολικότερη πολιτιστική δοmicroή της εποχής

Έτσι είναι προφανής η συσχέτιση microε την ορθολογική εφαρmicroογή της Ευκλείδειας γεωmicroετρίας ως βασικό στοιχείο οπτικού ελέγχου των διαmicroορφώσεων Ελέγχου ο οποίος δεν είναι πάντοτε προφανής ως προς τις προθέσεις του καθώς αναλαmicroβάνει σε πολλές τοπιοτεχνικές του εφαρmicroογές όπως και σε εφαρmicroογές που αντιστοιχούν στην εικαστική έκφραση ή στην αρχιτεκτονική να κινηθεί προς την πλευρά ψευδαισθησιακών κατασκευών όπως αυτές που αντιστοιχούν στα παραδείγmicroατα της προοπτικής laquoαναmicroόρφωσηςraquo Πρόκειται εποmicroένως για την εφαρmicroογή γεωmicroετρικών συσχετισmicroών οι οποίοι επιmicroένουν microάλλον στην αλαζονική προβολή του ελέγχου του υποκειmicroένου της νόησης επί του αντικειmicroένου της έκτασης παρά στην καταδεικτική χρήση των microαθηmicroατικών συσχετισmicroών Ανάλογης microεγαλεπήβολης πολιτιστικής στάσης είναι άλλωστε και η χρήση των τεχνολογικών εφαρmicroογών οι οποίες υποστηρίζουν τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Σηmicroαντικές παρεmicroβάσεις εδαφοτεχνικής τάξης και υδραυλικής microηχανικής αποτελούν το αφανές αλλά εκτενέστατο και ισχυρότατο υπόβαθρο των κήπων της περιόδου Επιδεικνύουν και αυτές όπως και κηποτεχνική επιτήδευση εφαρmicroοσmicroένη επί των φυτικών ειδών την πρόθεση των Ευρωπαϊκών βασιλείων να προβάλουν την ισχύ της κοινωνίας τους όχι απλά στον άmicroεσο χώρο των πολιτικών κοινωνικών ηθών αλλά πολύ ευρύτερα σε επίπεδο κοσmicroικής τάξης συνολικού ελέγχου του κόσmicroου Κριτήριο αξιολόγησης 42 Η φυσιογνωmicroία των κήπων της εποχής του Baroque εmicroφανίζεται microάλλον ξένη microε τις σύγχρονες τάσεις της φιλικής προς το περιβάλλον και τα φυσικά του χαρακτηριστικά διάθεσης Πως θα microπορούσαmicroε εποmicroένως να εξηγήσουmicroε το ενδιαφέρον για τη microελέτη της τοπιοτεχνίας του Baroque Ποια είναι τα επιχειρήmicroατα της ενασχόλησης microε τους κήπους της περιόδου του 17ου αιώνα ΑπάντησηΛύση Γιατί να microελετηθούν η θεώρηση και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου του microεγαλοπρεπούς microοναρχικού 17ου αιώνα Γιατί να microελετηθούν όταν το microέγεθος και η microεγαλοστοmicroία των επεmicroβάσεων η παρέmicroβαση στις ελεύθερες φυσικές διεργασίες ανάπτυξης ακόmicroη και το πολιτικό υπόβαθρο αναφοράς τους εmicroφανίζονται τόσο αντίθετες προς τη σύγχρονη οικολογική τοπιακή και ευρύτερα πολιτική microας ευαισθησία Γιατί να microελετηθούν ειδικά στον Ελληνικό ακαδηmicroαϊκό χώρο όταν εmicroφανίζονται τόσο ριζικά αντίθετες microε την τοπιακή εmicroπειρία και τις γνωστές laquoγηγενείςraquo τοπιακές αναφορές microας

Μια πρώτη κριτική απάντηση microπορεί να επισηmicroάνει πως έστω και για λόγους αντίρρησης η microελέτη αναλόγων διαmicroορφώσεων τοπίου δικαιολογείται ως τmicroήmicroα της αναγνώρισης της κατανόησης και της ερmicroηνείας ενός ευρύτερου πολιτικού και πολιτιστικού πλέγmicroατος επιβολής microε εmicroβέλεια επιρροών που αγγίζει τις ηmicroέρες microας

Μια δεύτερη απάντηση microπορεί να υποδείξει πως οι πολιτιστικές κατασκευές οι πολιτιστικές διαmicroορφώσεις του τοπίου εν προκειmicroένω ανεξάρτητα από τους όρους της αρχικής παραγωγής τους αποτελούν κληροδοτήmicroατα της ανθρώπινης ιστορίας Η παρουσία των πολιτιστικών αυτών κατασκευών εποmicroένως ως microνηmicroείων ως υλικών συσσωρεύσεων microνήmicroης εξασφαλίζει τη διαρκή δυνατότητα πρόσβασης στην ιστορική ακολουθία στις συσχετίσεις ή τις ασυνέχειες των ιστορικών περιόδων Πρόκειται βέβαια για το αντικείmicroενο αναφοράς το οποίο επισηmicroάνθηκε microόλις προηγούmicroενα κατά το πρώτο κριτήριο αξιολόγησης

Μια τρίτη απάντηση ειδικότερου προσανατολισmicroού σηmicroειώνει πως η microελέτη αυτών των παραδειγmicroάτων του 17ου αιώνα microπορεί να επισηmicroάνει συγκεκριmicroένους εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές οι κεντρικές και καθοριστικές για τη Δυτική τοπιοτεχνία Η microελέτη τους καθιστά κατανοητή τη σχετική διατήρηση ή τη σχετική αλλαγή των εκφραστικών τρόπων ξεκινώντας από τον 17ου αιώνα και φθάνοντας έως τις εγγύτερες προς τη σηmicroερινή περιόδους Επιτρέπει να περιγραφούν οι εκφραστικές επιρροές που διατηρούνται ή η εκφραστική απόσταση που διανύθηκε Αποδεικνύει για παράδειγmicroα τη διαφορά ανάmicroεσα στη νεότερη απόρριψη της τοπιοτεχνικής επιτήδευσης και στην ακραία κανονιστική διάθεση τη σκηνογραφική πρόθεση την εφαρmicroογή προοπτικών ψευδαισθησιακών τεχνασmicroάτων που συναντούmicroε στις διαmicroορφώσεις τοπίου του Baroque διαmicroορφώσεις οι οποίες παρά την εκφραστική τους υπερβολή εξακολουθούν εντούτοις να καθορίζουν πολλά νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα

Σύmicroφωνα microε την προηγούmicroενη τελευταία επισήmicroανση ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque Ε427 Παρίσι Parc Andreacute Citroeumln Προσπάθεια επανεγγραφής της τοπιοτεχνικής γεωmicroετρικής microεγαλοπρέπειας του 17ου αιώνα στο αστικό πεδίο της σύγχρονης Γαλλικής πρωτεύουσας (του συγγραφέα)

Ε49 Κήποι ndash κεντήmicroατα jardins de broderie στον πύργο του Villandry στο Indre et Loire (CC) Προκειmicroένου να γίνει κατανοητή η βασιλική γενεαλογία των κήπων του γαλάζιου αίmicroατος και η σηmicroασία τους για την τοπιοτεχνία του Baroque πρέπει να τονιστεί πως οι κήποι του ανακτόρου του Κεραmicroεικού των Tuileries είναι το επαγγελmicroατικό περιβάλλον και ταυτόχρονα το αρχικό εκφραστικό πρότυπο microέσα στο οποίο microεγαλώνει ο δηmicroιουργός των σηmicroαντικότερων γαλλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων του 17ου αιώνα ο Andreacute Le Nocirctre αφού ο πατέρας του και ο παππούς του είναι βασιλικοί κηπουροί των Tuileries

Τόσο ο Le Nocirctre όσο και ο σηmicroαντικότερος αποδέκτης του έργου του ο Louis XIV αναπτύσσονται εποmicroένως σε ένα κοινό περιβάλλον τοπιακής παιδείας microε προέλευση ιταλική Παιδείας λεπτοmicroερέστερης για τον πρώτο γενικότερης για τον δεύτερο η οποία συνδέει τις διαmicroορφώσεις των κήπων όχι απλά microε τη βασιλική πολυτέλεια αλλά microε την προβολή της βασιλικής κρατικής ισχύος laquoΗ Υψηλότης σας γνωρίζειraquo τονίζει ο Jean-Baptiste Colbert γενικός επιθεωρητής των οικονοmicroικών του Βασιλιά Ήλιου συmicroβουλεύοντας τον microονάρχη laquoπως microε εξαίρεση τις ξεχωριστές πράξεις του πολέmicroου τίποτα δεν σφραγίζει τόσο το microεγαλείο και το πνεύmicroα των ηγεmicroόνων όσο τα κτήρια και όλοι οι επιγενόmicroενοι σχηmicroατίζουν άποψη γι΄ αυτούς microε microέτρο αυτά τις υπέροχες οικίες που (οι ηγεmicroόνες) όρθωσαν στη διάρκεια της ζωής τουςraquo260 Οικίες βασιλικές βέβαια ανάκτορα ανάλογα των Βερσαλλιών που αποτελούσαν κέντρα αντίστοιχα microεγαλοπρεπών τοπιακών διαmicroορφώσεων

260 Ο Colbert γράφει το γράmicromicroα αυτό το 1665 ενόσω η κατασκευή των Βερσαλλιών βρίσκεται σε εξέλιξη τονίζοντας τους φόβους του για το αποτέλεσmicroα και προτρέποντάς τον Louis XIV να επιmicroείνει στην ποιότητα των κατασκευών laquoΤι κρίmicroαraquo συνεχίζει laquoο microεγαλύτερος βασιλιάς και ο περισσότερο ενάρετος αυτός που διαθέτει την αρετή εκείνη που κάνει τους microεγαλύτερους ανάmicroεσα στους ηγεmicroόνες να κριθεί microε το microέτρο των Βερσαλλιώνraquo Από C Santini Il giardino di Versailles Natura artificiomodello Bologna 2007 σ 71

43 Η εκφραστική συνέχεια και η διαφοροποίηση των Ιταλικών και των Γαλλικών προτύπων διαmicroόρφωσης του τοπίου Στους κήπους τους οποίους ο Le Nocirctre σχεδιάζει για τον βασιλιά τα microέλη της αυλής και την ανερχόmicroενη αστική τάξη261 κάποιοι από τους συνθετικούς τρόπους της παλαιότερης ιταλικής κηποτεχνίας διατηρούνται κάποιοι εφαρmicroόζονται σε περιορισmicroένη κλίmicroακα επιmicroέρους επεισοδίου ενώ άλλοι εξελίσσονται και αποκτούν κλίmicroακα ένταση και λαmicroπρότητα την οποία ποτέ πριν δεν είχαν προσεγγίσει Ε410 και Ε411 Diego de Silva Veacutelasquez Las Meninas Οι Ακόλουθες 1656 Ο συνολικός πίνακας αριστερά (PD) και η λεπτοmicroέρεια του βασιλικού ζεύγους (PD) απεικονισmicroένου στον καθρέφτη του βάθους Όπως στον πίνακα έτσι και στις τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque ο κυρίαρχος microονάρχης πίσω από τα νώτα του microέσου θεατή φαίνεται να αποτελεί τον ουσιαστικό κεντρικό αποδέκτη της διαmicroόρφωσης 431 Η γεωmicroετρική οργάνωση των κατόψεων και η εφαρmicroογή της συmicromicroετρίας Η αντίληψη της γεωmicroετρικής οργάνωσης των κατόψεων για παράδειγmicroα όπως και της γλυπτικά κλαδεmicroένης φυτικής microάζας παραmicroένει και εξελίσσεται microε τέτοια έmicroφαση ώστε να περιγράφεται microε έναν χαρακτηρισmicroό απόλυτα microη φυσικό συνώνυmicroο της λεπτότατης επεξεργασίας Jardins de broderie κήποι-κεντήmicroατα θα αποκληθούν όπως ήδη έχει σηmicroειωθεί τα τmicroήmicroατα εκείνα των τοπιακών διαmicroορφώσεων τα οποία διατηρούν microια λεπτότατη και απόλυτη σχηmicroατοποίηση της φύτευσης

Σύmicroφυτη microε την αντίληψη της γεωmicroετρικής οργάνωσης παραmicroένει η αντίληψη της συmicromicroετρίας που εφαρmicroόζεται και σε επιmicroέρους τmicroήmicroατα στους κήπους-κεντήmicroατα ή στα επιmicroέρους πλατώmicroατα στις δεξαmicroενές και τις διαmicroορφώσεις του νερού στη διάταξη των chacircteaux και των άλλων κτηριακών κατασκευών που εντάσσονται στη σύνθεση του τοπίου

261 Ενδεικτικά τις Βερσαλλίες για τον Louis XIV το Chantilly για τον θείο του microονάρχη τον Grand Condeacute το Vaux-le-Vicomte για τον Nicolas Fouquet και τις διαmicroορφώσεις στο Chacircteau de Sceaux για τον αντίπαλο και διάδοχο του Fouquet τον Jean Baptiste Colbert Αλλά ο τοπιακός σχεδιασmicroός εκ microέρους του Le Nocirctre επεκτείνεται και πέρα από τα γαλλικά σύνορα Πρβλ αναφορές στη συνέχεια

Στις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque όmicroως πολύ περισσότερο από όσο στις διαmicroορφώσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού οι επιmicroέρους συmicromicroετρικές οργανώσεις των τmicroηmicroάτων της σύνθεση υποβάλλονται σε microια ενιαία κεντρικά οργανωmicroένη συmicromicroετρική διάταξη αποφασισmicroένη να καθορίσει την microεγαλοπρέπεια του κεντρικού συνθετικού άξονα και τη σχέση της όρασης του παρατηρητή microε απώτατα σηmicroεία θέας

Η αmicroεσότερη και σηmicroαντικότερη ταυτόχρονα παρατήρηση για την περιγραφή αυτών των διατάξεων αναφέρεται στην ισχύ και στο εξαιρετικά microεγάλο microήκος που αποκτά αυτός ο κεντρικός άξονας συγκριτικά microε τις διαmicroορφώσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού Μήκος το οποίο όπως υποδεικνύουν οι microελετητές τείνει να διαφύγει από την πεπερασmicroένη αντίληψη καθώς χάνεται στον ορίζοντα σκοπεύοντας προς το άπειρο Ακολουθώντας προηγούmicroενο σχόλιο της διερεύνησης πρέπει να επαναλάβουmicroε πως ο υποθετικός παρατηρητής δεν microπορεί να περιοριστεί στην πεπερασmicroένη συνθήκη του κοινού περιπατητή επισκέπτη Αντιστοιχεί microάλλον στο Υποκείmicroενο του ελέγχοντος λόγου ή έστω του κυρίαρχου microονάρχη ο οποίος πίσω από τα νώτα του ταπεινού σηmicroερινού θεατή εξακολουθεί να αποτελεί όπως και στην περίπτωση των Ακολούθων της Πριγκίπισσας262 τον ουσιαστικό κεντρικό αποδέκτη της τοπιακής διαmicroόρφωσης 432 Ο εγκλεισmicroός των τοπιακών διαmicroορφώσεων Στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα η συνήθεια των ιταλικών κηποτεχνηmicroένων περίκλειστων χώρων των τοπιακών stanze διατηρείται αποσπασmicroατικά αλλά η κύρια συνθετική πρακτική είναι αυτή της εκτεταmicroένης ακολουθίας χώρων ανοικτών microεταξύ τους οι οποίοι αναπτύσσονται γραmicromicroικά κατά τρόπο αξονικό τονίζοντας την επιβολή της microεγάλης κλίmicroακας των διαmicroορφώσεων πάνω στη ανθρώπινη διάσταση Ένας άλλος εγκλεισmicroός εmicroφανίζεται όmicroως πολύ microεγαλύτερης κλίmicroακας προκειmicroένου να ορίσει πλευρικά το ενιαίο συνθετικό σύνολο έτσι ώστε η έmicroφαση του κατά microήκος άξονα και της κεντρικής ως προς αυτόν συmicromicroετρίας να επιτείνεται Ο εγκλεισmicroός αυτός microπορεί να επιτυγχάνεται όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte microε την ευφυή ερmicroηνεία του αρχικού αναγλύφου του εδάφους και την αναπροσαρmicroογή του microε χωmicroατουργικές εργασίες Αλλά πραγmicroατοποιείται επίσης χάρις στην πλαισίωση microε πυκνότατη φύτευση είτε αυτή παράγεται microε ενίσχυση της προϋπάρχουσας όπως πάλι στην περίπτωση του Vaux le Vicomte είτε microε την εξ αρχής φύτευση όπως στην περίπτωση των Βερσαλλιών

Στα περισσότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα η σύνθεση των microικρών σχετικά τοπιακών διαmicroορφώσεων είναι στις περισσότερες περιπτώσεις ανοικτή στρέφεται προς έναν πολύ microεγαλύτερο περιβάλλοντα χώρο Ο χώρος αυτός ως ζωντανό σύνολο σχέσεων πέρα από την έπαυλη και τους κήπους της όπως στα παραδείγmicroατα γύρω από τη Φλωρεντία εντάσσεται στην τοπιακή ερmicroηνεία microέσω του επιλεγmicroένου τρόπου θέασης Μέσω της από απόσταση δηλαδή επιλεγmicroένης οπτικής συσχέτισης η οποία αναφέρεται στο περιβάλλον σύνολο όπως αυτό υπάρχει πέρα από τη διαmicroόρφωση περιλαmicroβάνοντας βέβαια φυσικά ή κατασκευασmicroένα σηmicroεία αναφοράς Στα παραδείγmicroατα του Baroque αντίθετα οι τοπιακές διαmicroορφώσεις αποφασίζουν να καταστούν microε έmicroφαση αυτοαναφορικές όπως microόλις προηγούmicroενα σηmicroειώθηκε Επιλέγουν αντί για τη σκηνογραφική ενσωmicroάτωση στο περιβάλλον τοπιακό υπόβαθρο την εφαρmicroογή microιας αποσπασmicroένης από το εξωτερικό περιβάλλον σκηνογραφικής συγκρότησης η οποία να εξασφαλίζει τον πλήρη εσωτερικό έλεγχο Έτσι στο Vaux le Vicomte η συνολικότερη αντίληψη της σύνθεσης από τη νότια όψη του πύργου υποτάσσεται σε microια κεντρική γραmicromicroική στόχευση που αναφέρεται microε έmicroφαση σε έναν κύριο τρόπο θέασης προς το βάθος της διαmicroόρφωσης και τον ουρανό Στις Βερσαλλίες πάλι η θέα των κήπων από τον εξώστη του πρώτου ορόφου του ανακτόρου δεν επιτρέπει καν τη συνολική επισκόπηση της αλληλουχίας των διαmicroορφώσεων αλλά υποχρεώνει σε τmicroηmicroατικές διαδοχικές προσεγγίσεις καθορισmicroένες από την αξονική πάντα οργάνωση Τόσο στην πρώτη όσο και στη δεύτερη περίπτωση πύργος και ανάκτορα συνιστούν το

262 Στον πίνακα του Veacutelazquez Las Meninas Βλ και προηγούmicroενα

ενδιάmicroεσο αρχιτεκτονικό στοιχείο microέσω του οποίου διέρχεται ο επισκέπτης προκειmicroένου να ελεγχθεί η κίνηση και η εποπτεία του χώρου

Στους προηγούmicroενους χειρισmicroούς εγκλεισmicroού η νεότερη θεωρητική διερεύνηση προσθέτει microια επιπλέον συνθήκη αυτήν η οποία πραγmicroατοποιείται όταν microια επιφάνεια κάmicroπτεται Ο Gilles Deleuze ερευνώντας την περίοδο του Baroque επιmicroένει όπως θα αναλυθεί εκτενέστερα στην συνέχεια στον προσδιορισmicroό των laquoσηmicroείων καmicroπήςraquo τα οποία microπορούν να επιτείνουν την εσωστρέφεια microορφικών σχηmicroατισmicroών263 Ο Deleuze δεν αναφέρεται βέβαια σε τοπιακές διαmicroορφώσεις Εντούτοις οι τοπιοτεχνήσεις της εποχής που εξετάζει επισηmicroαίνουν άλλοι ερευνητές επιmicroένουν να laquoκάmicroπτονταιraquo προς το εσωτερικό τους συνήθως microε τρόπο άδηλο ελέγχοντας την κίνηση και την όραση του περιπατητή 433 Οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque ως γιγαντιαίες σκηνογραφικές κατασκευές

Ε412 Η αmicroφιθεατρική διαmicroόρφωση των κήπων Boboli στο Oltrarno στην Φλωρεντία Αναπαράσταση του 18ου αιώνα (PD) Έχει ήδη υποδειχθεί πως οι τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque είναι συνήθως εξαιρετικά microεγαλύτερες από αυτές της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού ενώ επιπλέον εmicroφανίζονται microε έmicroφαση αυτοαναφορικές σε σχέση microε τις προηγούmicroενες και συγκροτηmicroένες σκηνογραφικά microε τρόπο που επιτείνει την αυτοαναφορική στραmicromicroένη προς το εσωτερικά σύνθεσή τους

Η χρήση ορολογίας συναφούς microε το θέατρο για την περιγραφή των τοπιακών διαmicroορφώσεων του 17ου αιώνα δεν είναι βέβαια microεταφορική Οι δηmicroιουργοί τους όπως και οι βασιλικές αυλές αντιmicroετώπιζαν αυτούς τους χώρους ως το πολιτικό και πολιτιστικό θέατρο όπου η καθηmicroερινότητά τους έπρεπε να υποδυθεί

263 Για την έντεχνη κάmicroψη των microορφωmicroάτων προς το εσωτερικό τους η οποία προσδιορίζεται από τα σηmicroεία καmicroπής όπως την εξετάζει ο Gilles Deleuze στο έργο του Le Pli Η Πτύχωση αλλά και για τη δυνατότητα συσχετισmicroού αυτής της θεώρησης microε τη συνθήκη συνθετικού εγκλεισmicroού του γαλλικού κήπου της εποχής του Baroque βλ αναλυτικότερο σχολιασmicroό στη συνέχεια

ρόλους συγκεκριmicroένης συmicroπεριφοράς και να ενσωmicroατωθεί σε τελετές και εορταστικά σχήmicroατα σκηνοθετηmicroένα από εξειδικευmicroένους τελετάρχες που συνεργάζονται στενά microε δραmicroατουργούς και ηθοποιούς264 Έτσι τα κτήρια και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου αποβαίνουν το microόνιmicroο σκηνικό πλαίσιο το οποίο υποδέχεται τις επιmicroέρους δράσεις ή τα συνολικότερα τελετουργικά εορταστικά και θεατρικά σχήmicroατα Επιτρέπει σε αυτές τις πολυποίκιλες δράσεις να αναπτυχθούν και επιτείνει τη microεγαλοπρέπειά τους Με ειδικότερο τρόπο αποτελεί συνηθισmicroένη πρακτική στις αρχές ιδιαίτερα της περιόδου που εξετάζεται να προσθέτουν πραγmicroατικά σκηνικά στο χώρο των κήπων όπως για παράδειγmicroα στο καταληκτικό σηmicroείο του κεντρικού συνθετικού άξονα ώστε η όραση να εκτείνεται προοπτικά παραmicroένοντας εντούτοις εγκλωβισmicroένη στο ελεγχόmicroενο εσωτερικό της τοπιακής διαmicroόρφωσης

Ε413 Οι κήποι του Chantilly ως θεατρικός χώρος που αποκαλύπτεται στην ελέγχουσα όραση του Βασιλιά-Ήλιου Από την εντυπωσιακή για την ιστορική της αληθοφάνεια κινηmicroατογραφική ταινία Franccedilois Vatel του Roland Joffeacute (2000 ndash του συγγραφέα)

laquoΣτα microέσα του 17ου αιώνα δηmicroοσιεύονται δυο γαλλικές πραγmicroατείες για την τέχνη των κήπωνraquo σηmicroειώνουν οι Steenbergen και Reh265 Η πρώτη που έχει τον τίτλο laquo΄Le jardin de plaisir΄ (΄Ο Κήπος Της Χαράς΄) στα 1651 ήταν γραmicromicroένη από τον Andreacute Molletraquo Η δεύτερη που αποδίδεται στον πατέρα του τον Claude Mollet αρχικηπουρό του βασιλιά έχει τον τίτλο laquo΄Theacuteacirctre des plans et jardinages΄ (΄Θέατρο σχεδίων και κηπουρική΄) δηmicroοσιεύεται το 1652 microετά τον θάνατό του και είναι αφιερωmicroένη στον Andreacute Le Nocirctreraquo

Η σκηνογραφία που επιβάλλεται εντέλει στην τοπιακή θεώρηση του Baroque είναι αυτή microιας ελεγκτικής θέασης κατά το δυνατόν συνολικής όπου η διαδοχή των επιmicroέρους τmicroηmicroάτων οδηγεί βαθmicroιαία στην αποθέωση της πολιτιστικής microεγαλοπρέπειας στην κατrsquo ουσίαν αποθέωση του βασιλικού microεγαλείου του microονάρχη ο οποίος απευθύνεται στη σκηνή από το σηmicroείο του κεντρικού laquoθεωρείουraquo του διευρυmicroένου αυτού θεάτρου από τη θέση του κεντρικού σηmicroείου θέας Η σκηνικότητα των Ιταλικών επαύλεων εmicroφανίζει σε κάποιες περιπτώσεις ανάλογη διάθεση Ποτέ όmicroως microε αυτήν την ένταση και την εmicromicroονή του συνολικού εγκλεισmicroού στο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο τοπιακό τέχνηmicroα Στην παλλαδιανή άλλωστε εκδοχή της Villa Rotonda η πρόσβαση προς το τοπίο microολονότι κεντρική κατά τις εξόδους από την έπαυλη εmicroφανίζεται ως περίπου ισότιmicroη πολλαπλότητα θέασης προς ένα περιβάλλον φυσικό 266

264 Ο Μολιέρος όπως σηmicroειώνεται στη συνέχεια συmicromicroετέχει στις εορτές των εγκαινίων του Veaux le Vicomte παρουσιάζοντας στους χώρους των διαmicroορφώσεων ένα νέο θεατρικό έργο του ενώ τρία από τα γνωστά έργα του παρουσιάζονται για πρώτη φορά στους χώρους των Βερσαλλιών Πρβλ P-A Laplaude The Gardens of Versailles Λονδίνο 1995 σσ 21-31 Πρόκειται για τα έργα Les Facirccheux Tartuffe και Le Mariage Forceacute 265 Πρβλ C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 145 266 Είναι χαρακτηριστική στην εκδοχή της Villa Rotonda η έλλειψη του συγκροτηmicroένου συνοδευτικού κήπου ο οποίος στις περισσότερες περιπτώσεις τοπιακών διαmicroορφώσεων της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού συmicroπληρώνει ως ενδιάmicroεσος τη σχέση ανάmicroεσα στο κτήριο και στο περιβάλλον τοπίο

434 Η κεντρική παρουσία του ηγεmicroόνα χαρακτηριστική των τοπιακών απόψεων του 17ου αιώνα Γεωmicroετρική οργάνωση και τονισmicroός των συmicromicroετρικών διατάξεων εγκλεισmicroός των διαmicroορφώσεων σκηνογραφικός επαναπροσδιορισmicroός του εσωτερικού τους χώρου όλες αυτές οι συνθήκες τοπιακής οργάνωσης σκοπό έχουν να ενισχύσουν τον έλεγχο του τοπίου από την κυρίαρχη κεντρική θέση όρασης Σκοπό έχουν να επιβάλλουν microια συγκεκριmicroένη άποψη ηγεmicroονικού ελέγχου η οποία υπερβαίνει κατά πολύ τα παλαιότερα συγγενή αναγεννησιακά παραδείγmicroατα Επιπλέον διαφοροποιείται ριζικά από τα τοπιακά ήθη τα οποία εισηγείται ήδη από την περίοδο του 17ου αιώνα η εν πολλοίς φυσιοκρατική περιγραφική ολλανδική ζωγραφική τοπίου267

Αλλά η εντονότερη αντίθεση προς την κεντροθετηmicroένη αυτή αντίληψη αναφέρεται microάλλον στη ριζική διαφορά της από τη νεωτερική προσέγγιση Στην εmicroπειρία των δυο τελευταίων αιώνων η γεωmicroετρική κανονικότητα τείνει microε microεγαλύτερη ή microικρότερη αποφασιστικότητα να παραγκωνιστεί σε όφελος της ελευθερίας της όρασης και ακόmicroη περισσότερο σε όφελος της ελευθερίας της κίνησης microέσα στο τοπίο Στα ακραία νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα το τοπίο δεν κατασκευάζεται ούτε παρίσταται πλέον ως υπόβαθρο επιβεβληmicroένων κινήσεων αλλά αντιmicroετωπίζεται ως πεδίο εκδήλωσης microιας αυτεξούσιας και εποmicroένως συχνά απρόβλεπτης δυναmicroικής Ο περιπατητής εmicroφανίζεται έτοιmicroος να αποδεχθεί τη βύθισή του σε ένα σαγηνευτικό και πιθανόν επίφοβο τοπιακό υποδοχέα microε τον ίδιο περίπου τρόπο microε τον οποίο το κοινό της ζωγραφικής του ύστερου Ροmicroαντισmicroού αποδέχτηκε τους νεφελώδεις πίνακες του William Turner Στους πίνακες αυτούς η εmicromicroονή στο φυσικό υπόβαθρο εντείνεται Όχι απλά γιατί τα πρόσωπα υποβαθmicroίζονται ή απουσιάζουν αλλά πολύ περισσότερο γιατί η δυναmicroική απόδοση φυσικών διεργασιών στα όρια της αφαίρεσης θέτει υπό αίρεση τη στατική θεώρηση άρα και τον κεντρικό πολιτιστικό έλεγχο του θέmicroατος

Η αγωνία αυτής της φυγόκεντρης τοπιακής θεώρησης γίνεται ίσως σαφέστερη σε παλαιότερες microεταβατικές παραστατικές προσεγγίσεις στους πίνακες του πρώιmicroου Ροmicroαντισmicroού Στο εικαστικό εγχείρηmicroα του Eugegravene Delacroix στην περιγραφή του για την Καταστροφή της Χίου για παράδειγmicroα ή στο ακόmicroη παλαιότερο πίνακα του Antoine-Jean Gros στην περιγραφή του Πεδίου της microάχης του Eylau Σε παραστάσεις δηλαδή όπου τα σώmicroατα εmicromicroένουν αλλά η σύνθεση επιχειρεί να διαφύγει πλευρικά συνεχίζοντας την παρουσία της έξω από τα πλάγια όρια του πίνακα Υποδεικνύοντας δηλαδή το συνεχιζόmicroενο εύρος του τοπίου ως τον απόλυτο τελικό φορέα της δυναmicroικής εικονιστικής δράσης

Τα τοπιακά ήθη του γαλλικού Baroque τα πρότυπα δηλαδή της οργάνωσης των κήπων όπως αυτά εmicroφανίζονται στη γαλλική ιδιαίτερα επικράτεια χαρακτηρίζονται από την κεντρική συνθήκη ελέγχου η οποία πρέπει να οριστεί ως το βασικό στοιχείο της αντίθεσής τους προς τις νεότερες ροmicroαντικές και νεωτερικές προσεγγίσεις

Με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο στη γαλλική εικονογραφία του 17ου αιώνα ζωγράφοι όπως ο Adam Frans van der Meulen268 περιγράφουν στους πίνακες τους εκτεταmicroένα τοπία microε χειρισmicroούς που θυmicroίζουν τη ζωγραφική τοπιογραφία των Κάτω Χωρών269 Αλλά οι πίνακες δεν είναι θεmicroατικά τοπιογραφικοί κατά κύριο λόγο Στο κέντρο του πίνακα έφιππη κυρίαρχη η Υψηλότης του ο στρατηλάτης microονάρχης στρέφεται υπεροπτικά προς τον θεατή υποχρεώνοντας αβίαστα το άλογό του να ανυψωθεί σε στάση dressage Η κυριαρχία πάνω στο υπέροχο ζώο που η φυσική του δύναmicroη έχει microετατραπεί microε τη συνεχή εκγύmicroναση πρώτα σε πολεmicroικό όπλο και στη συνέχεια σε ελεγχόmicroενο αισθητικά πρότυπο τονίζει σε πρώτο επίπεδο αυτό που επαναλαmicroβάνεται στο βάθος του πίνακα Επαναλαmicroβάνει δηλαδή και τονίζει την κυριαρχία πάνω στον τόπο

267 Για τη ριζική αυτή διαφορά βλ επόmicroενο κεφάλαιο Η Alpers στηρίζει την εξέταση ανάλογων αντιθέσεων στην αντίθεση ανάmicroεσα στην laquoαφηγηmicroατικήraquo αναγεννησιακής καταγωγής τάση και στην laquoπεριγραφικήraquo τάση που γεννιέται στις Κάτω Χώρες εξετάζοντας βέβαια τη διαφορά που προκύπτει στο πεδίο της ζωγραφικής Η διερεύνηση που ακολουθεί επιχειρεί να υποκαταστήσει το δεύτερο microέρος του αντιθετικού ζεύγους microε την αποδοχή του φυσικού τοπίου και την ανάπτυξη φυσικότροπων τάσεων διαmicroόρφωσης όπως αυτές που συναντούmicroε στην αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου του 18ου αιώνα Τις τάσεις αυτές εισηγείται άmicroεσα όπως υποδεικνύεται από την ιστορική ακολουθία των όρων που περιγράφουν στις ευρωπαϊκές γλώσσες το τοπίο η ολλανδική ζωγραφική τοπίου του 17ου αιώνα Πρβλ S Alpers The Art of Describing Dutch Art in the Seventeenth Century Λονδίνο 1989 268 Ή Adam Franz van der Meulen 269 Ο Meulen εξάλλου ήταν φλαmicroανδικής καταγωγής στην υπηρεσία όmicroως του Louis XIV

στο τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων που περιγράφεται ζωγραφικά ως τοπίο microάχης ή πολιορκίας ως το τοπίο της ισχύος και του ελέγχου εντέλει Ε414 Επάνω Adam Frans van der Meulen Louis XIV at the siege of Besancon O Λουδοβίκος XIV στην πολιορκία της Besanccedilon (1674 ndash Μουσείο Ermitage PD) - και κάτω Ε415 Diego Rodriguez de Silva Velaacutezquez El Conde duque de Olivares a caballo Ο Κόmicroης-Δούκας του Olivares έφιππος (1634 - Museo del Prado Μαδρίτη PD) Στους δυο πίνακες περιγράφεται η κυριαρχία πάνω στο άλογο στην εκγυmicroνασmicroένη φύση που ανορθώνεται αβίαστα Αλλά περιγράφεται επίσης η κυριαρχία πάνω στον φυσικό τόπο που microετατρέπεται σε τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων Η συσχέτιση microε το ελέγχον Υποκείmicroενο είναι στους προηγούmicroενους πίνακες κεντρική εmicroφανώς απεικονισmicroένη microάλιστα Λιγότερο επιβλητική εντούτοις από την σηmicroαίνουσα απόκρυψή του όπως αυτή υποδηλώνεται στις επίσης θριαmicroβικές χωρικά πραγmicroατοποιηmicroένες διαmicroορφώσεις των τοπίων της εποχής Στις πραγmicroατοποιηmicroένες αυτές διαmicroορφώσεις το πραγmicroατικό microέγεθος των επεmicroβάσεων ο πλούτος και η κρισιmicroότητα των κατασκευών όσο και η εκφραστική τους περιπλοκότητα αποτελούν την εποπτικά ισχυρότερη δήλωση πολιτικής και πολιτιστικής ισχύος Αυτή συγκεφαλαιώνει όλες τις άλλες επιmicroέρους

ηγεmicroονικές υποδείξεις της έκφρασης των κοινωνιών Με τόσο ισχυρό microάλιστα τρόπο ώστε η microετακίνηση του πολιτικού και οικονοmicroικού ελέγχου στον ευρωπαϊκό χώρο να υπονοεί και την αντίστοιχη microεταβολή στα κέντρα παραγωγής τοπιακών προτύπων270 435 Οι προοπτικοί κανόνες και η προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης

laquoΜπορεί έτσι να φτιάξει κάποιος τις σκιές σε έναν κήπο ώστε να αναπαριστούν microορφές διάφορες όπως microορφές δέντρων ή άλλων πραγmicroάτων Επίσης να κλαδέψει τους φράχτες των θάmicroνων ώστε microε microια συγκεκριmicroένη προοπτική αυτοί να αναπαριστούν κάποιες microορφέςraquo περιγράφει ο Reneacute Descartes271 σε microια παράγραφο χαρακτηριστική για τις συνήθειες και τους κηποτεχνικούς χειρισmicroούς της εποχής του

Έχει ήδη περιγραφεί η εφαρmicroογή της προοπτικής ως σηmicroαντικής εκφραστικής επινόησης της Αναγέννησης Έχει περιγραφεί ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως εικονιστική συνθήκη την απόδοση του τοπιακού βάθους στη ζωγραφική της περιόδου Επίσης ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως συνθήκη οργάνωσης των διαmicroορφώσεων του τοπίου τη συσχέτισή τους microε τον περιβάλλοντα χώρο και τη σκηνογραφική ένταξή τους σε αυτόν272 Στους κήπους του Baroque η χρήση της προοπτικής εξακολουθεί να αποτελεί κεντρικό εκφραστικό τρόπο της εσωτερικά συγκροτηmicroένης σκηνικής οργάνωσης Αλλά η χρήση της αποδίδοντας πλήρως τη λειτουργία των σκηνογραφικών τεχνασmicroάτων σκοπό έχει να επιτείνει την εσωτερική αυτοαναφορική ιδιαιτερότητα της τοπιακής διαmicroόρφωσης Να σύρει την αντίληψη προς την εσωτερική συνθήκη συmicroπύκνωσης η οποία επιχειρεί microε όσο το δυνατόν πειστικότερο τρόπο να επιβάλει την προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης Αν η σύγχρονη πολιτική σκέψη έχει περιγράψει την ιδεολογία ως σύστηmicroα παραστάσεων τις οποίες διαθέτει microια κοινωνία για τους όρους ζωής της παραστάσεων εν microέρει πραγmicroατικών και εν microέρει πλασmicroατικών273 στις διαmicroορφώσεις της τοπιακής σκηνογραφίας του Baroque ανακαλύπτουmicroε ιδιαίτερα πειστικά παραδείγmicroατα πλασmicroατικής ιδεολογικής κατασκευής Συγκροτηmicroένης όχι microόνο ως σύστηmicroα πολιτιστικών σχέσεων οι οποίες υποβαστάζουν microια πολιτική εξουσία αλλά και ως σύστηmicroα πραγmicroατικών διαmicroορφώσεων Πραγmicroατικών Όχι ακριβώς χειροπιαστών microε την έννοια της χειροπιαστής απτής υλικότητας Η οιονεί πραγmicroατικότητα του γαλλικού κήπου ολοκληρώνεται ως οπτική εικόνα προορισmicroένη να εξαπατήσει τον παρατηρητή ως προς την κατασκευαστική πραγmicroατικότητα του τοπίου Επιβάλει συνειδητά την οφθαλmicroαπάτη ως την τελική συνθήκη ολοκλήρωσης της αντίληψης του χώρου ndash συνειδητά για τον δηmicroιουργό της βεβαίως γιατί για τον ανυποψίαστο παρατηρητή οι χειρισmicroοί προοπτικής παρέmicroβασης στο τοπίο παραmicroένουν κρυφοί

Στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte όπως περιγράφεται αναλυτικότερα στη συνέχεια της διερεύνησης η προσπάθεια του σχεδιασmicroού είναι να παραγάγει microια πλασmicroατική συνθήκη προσέγγισης των απώτερων τmicroηmicroάτων της σύνθεσης microια πλασmicroατική συνθήκη laquoτηλεσκοπίουraquo274

Η προσπάθεια επιτελείται microε τη χρήση αυτού που microπορεί να περιγραφεί ως laquoπροοπτική υστέρησηraquo laquoperspective retardeacuteeraquo και η οποία microπορεί να εξηγηθεί microε

270 Η παρατήρηση υποδεικνύει πως η κυριαρχία των τοπιακών παραδειγmicroάτων ακολουθεί την microεταβολή των όρων της πολιτικής και οικονοmicroικής κυριαρχίας στον Ευρωπαϊκό χώρο Από την Ιταλία στην Γαλλία και τελικά στη Βρετανία 271 C Santini στο προηγούmicroενο σ 30 Κατά τη Santini το απόσπασmicroα προέρχεται από τους Cogitationes privatae και αντιστοιχεί σε αποσπάσmicroατα τα οποία αναφέρονται από τον Leibniz 272 Πρβλ προηγούmicroενο Κεφάλαιο Γ 273 Η χαρακτηριστικότερη ίσως διατύπωση αυτού του πλέγmicroατος σχέσεων οφείλεται στον Louis Althusser Σύmicroφωνα microε αυτόν laquoη ιδεολογία είναι lsquoπαράστασηrsquo της φανταστικής σχέσης του ατόmicroου microε τις πραγmicroατικές συνθήκες ύπαρξής τουraquo Πρβλ Λ Αλτουσέρ Θέσεις ειδικότερα laquoΙδεολογία και Ιδεολογικοί Μηχανισmicroοί του Κράτουςraquo Αθήνα 1977 σ 99 Πρβλ επίσης του ιδίου Για τον Μαρξ ειδικότερα σχόλια στο laquoΜαρξισmicroός και Ανθρωπισmicroόςraquo Αθήνα 1978 σσ 232-233 274 laquoΟ κύριος του κτήmicroατος όχι microόνο έβλεπε τον lsquoάπειροrsquo χώρο αλλά επίσης τον διατηρούσε υπό έλεγχο Στον πύργο βρίσκονταν στον προσοφθάλmicroιο φακό ενός τηλεσκοπίου που ήταν φτιαγmicroένο από το ίδιο το τοπίο και microε το οποίο microπορούσε να φέρει τον άπειρο χώρο κοντά στο microάτι του στο άγγιγmicroά τουraquo C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 177

απλουστευmicroένη διατύπωση ως η διεργασία αναλογικής αύξησης των διαστάσεων κατά την αποmicroάκρυνση από το σηmicroείο όρασης ώστε να αναιρεθεί η προοπτική σmicroίκρυνση

Με εκτενέστερη παρουσίαση η προηγούmicroενη χρήση των προοπτικών κανόνων υποδεικνύει την ευρύτερη περιοχή της laquoπροοπτικής αναmicroόρφωσηςraquo275 Αν η συmicroβατική θεώρηση της προοπτικής περιγράφει πως τα περισσότερο αποmicroακρυσmicroένα αντικείmicroενα ίσης διάστασης εmicroφανίζονται ως microικρότερα τότε η ζωγραφική ή η κατασκευαστική παρουσίασή τους microε παραmicroορφώσεις ακριβώς αντίθετες από αυτές που υποθέτει η συmicroβατική προοπτική θα εξασφάλιζε το απαραmicroόρφωτο της τελικής όρασης ανατρέποντας τη συνήθη αντίληψη βάθους εφόσον βέβαια το σηmicroείο όρασης παρέmicroενε σταθερό

Με microια πραγmicroατιστική βάση θεώρησης πρόκειται για την τεχνητή επιβολή της νοητικής εικόνας πάνω στην υλική έκταση του φυσικού ή microε διαφορετική διατύπωση για την επιβολή του ορατού επί της χωρικότητας και της υλικότητας276 Αν υποθετικά περιγράφαmicroε ένα ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατατετmicroηmicroένο σε έναν ορθοκανονικό κάναβο και το θεωρήσουmicroε προοπτικά τότε η προοπτική εικόνα του ορθογωνίου αντιστοιχεί σε ένα τραπέζιο ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo στο οποίο η απώτερη παράλληλη προς τον παρατηρητή πλευρά ΑrsquoΒrsquo είναι microικρότερη από την πλησιέστερη ΓrsquoΔrsquo Οι πλάγιες πλευρές ΑrsquoΔrsquo και ΒrsquoΓrsquo συγκλίνουν προς την ΑrsquoΒrsquo ενώ οι εσωτερικές χαράξεις σε ίσα microεταξύ τους διαστήmicroατα σχεδιάζονται παράλληλες προς την κεφαλή και τη βάση του τραπεζίου πλησιάζοντας τόσο περισσότερο η microια την άλλη όσο περισσότερο αποmicroακρύνονται από τον παρατηρητή Ας αντιστρέψουmicroε την κατασκευή Έστω πως το ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατασκευάζεται ως τραπέζιο microε σχήmicroα αντίστροφο προς την προοπτικά παραmicroορφωmicroένη εικόνα ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo Το νέο τραπέζιο ΑrsquorsquoΒrsquorsquoΓrsquorsquoΔrsquorsquo έχει την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo ως τη microεγαλύτερη πλευρά του και τη ΓrsquorsquoΔrsquorsquo ως την microικρότερη Οι ενδιάmicroεσες παράλληλες δεν προσεγγίζουν αλλά αποmicroακρύνονται αναλογικά όσο πλησιάζουν την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo Τότε η ανεστραmicromicroένη αυτή κατασκευή δίνει ένα σηmicroείο φυγής προς την πλευρά του παρατηρητή Κοιτώντας την παραmicroορφωmicroένη κατασκευή του τραπεζίου έχουmicroε σε κάποιο σηmicroείο τοmicroής της οπτικής δέσmicroης ένα φανταστικό είδωλο που αντιστοιχεί όmicroως σε ένα κανονικό ορθογώνιο Με το σηmicroείο όρασης υψηλότερα από το έδαφος το ορθογώνιο αυτό θα εmicroφανίζονταν να στρέφεται ως προς την πλησιέστερη προς τον παρατηρητή βάση του και να υψώνεται προς τα επάνω

Σε ένα φανταστικό επίπεδο τοmicroής εποmicroένως κάπου ανάmicroεσα στον εξωτερικό φυσικό κόσmicroο της έκτασης του res extensa και στον εσωτερικό του res cogitans της νόησης πραγmicroατοποιείται κατ΄ αναλογίαν προς την καρτεσιανή λειτουργία του καρτεσιανού αδένα του κωναρίου η αναγωγή του εκτεινόmicroενου φυσικού πράγmicroατος σε ένα σύστηmicroα νοητικά επιβεβληmicroένης κανονικότητας Η αναγωγή αυτή συντελείται microέσω της laquoπαρά φύσινraquo παρέmicroβασης στη φυσική βιολογική οπτική πρόσληψη εξηγώντας microε σαφήνεια πως η παράσταση περιλαmicroβάνεται στο πεδίο των πολιτιστικών κατασκευών και πως συνιστά βασικό microέσο ελέγχου του τοπίου βασικό microέσο υποβολής του στην τάξη των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών σχηmicroάτων και των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών συmicroβόλων και σηmicroασιών Αν ακολουθήσουmicroε microάλιστα την προσέγγιση του Michel Foucault η παράσταση αποτελεί κατά την περίοδο του 17ου αιώνα το βασικό microέσο χάρις στο οποίο η υλικότητα και η χωρικότητα υποβάλλονται σε συνθήκες κανονικοποίησης και ελέγχου Είναι microάλλον παράτολmicroο microια διερεύνηση των τοπιακών διαmicroορφώσεων έστω και προσανατολισmicroένη προς συσχετίσεις πολιτιστικές να προσπαθήσει να ταυτίσει τη βασική συνθήκη συγκρότησης του καρτεσιανού δυϊσmicroού microε τη συνθήκη της ηθεληmicroένης προοπτικής ψευδαισθησιακής παραmicroόρφωσης της laquoαναmicroόρφωσηςraquo των κήπων του Baroque

275 Η laquoαναmicroόρφωσηraquo όπως επεξηγείται αναλυτικότερα στη συνέχεια αφορά microια συγκεκριmicroένη διαδικασία γεωmicroετρικής επεξεργασίας microε την οποία γίνεται δυνατός ο ψευδαισθησιακός έλεγχος των microορφών που σχεδιάζονται Μια ελεγχόmicroενη γεωmicroετρική παραmicroόρφωση επιτρέπει στον σχεδιαστή να παραγάγει το κατάλληλο οπτικό αποτέλεσmicroα από την κατάλληλη γωνία όρασης Ανάλογες τεχνικές δεν εφαρmicroόζονταν microόνο στη ζωγραφική στον περίφηmicroο πίνακα Οι Πρεσβευτές του Hans Holbein για παράδειγmicroα αλλά επίσης στις αρχιτεκτονικές και όπως εκτενώς παρουσιάζεται στη συνέχεια στις τοπιακές κατασκευές 276 Διατύπωση της κριτικής επιτροπής των Κ Μωραΐτη Δ Σεβαστάκη Σ Σταυρίδη microε αφορmicroή την παρουσίαση της διπλωmicroατικής εργασίας της Σ Σαραντοπούλου microε θέmicroα Προτάσεις για microια αρχαιολογική περιγραφή του Βοτανικού Κήπου στα πλαίσια του ΔΠΜΣ της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜ Πολυτεχνείου laquoΑρχιτεκτονική Χώρος Πολιτισmicroόςraquo Αθήνα Μάρτιος 2009

Επεξηγήσεις της αναmicroόρφωσης σε περιγραφή του 17ου αιώνα (E416 επάνω αριστερά CC) και σε διάγραmicromicroα περιγραφής της εφαρmicroογή της στον σχεδιασmicroό τοπιοτεχνικών διαmicroορφώσεων όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte (E417 κάτω αριστερά σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Μια από τις γνωστότερες εφαρmicroογές της αναmicroόρφωσης καταγράφεται στον πίνακα του Hans Holbein του Νεότερου Οι Πρεσβευτές (Ε418 επάνω δεξιά PD) όπου σε πρώτο επίπεδο εικονίζεται παραmicroορφωmicroένο ένα ανθρώπινο κρανίο Ωστόσο από ένα ορισmicroένο σηmicroείο θέασης το κρανίο γίνεται αντιληπτό microε την πραγmicroατική του microορφή (Ε419 κάτω δεξιά PD)

Εντούτοις για τη σχέση του Andreacute Le Nocirctre microε τη σκέψη του εισηγητή του ορθολογισmicroού υπάρχουν σηmicroαντικές microαρτυρίες laquoΣτο εργαστήριο του Λούβρουraquo σηmicroειώνει η Chiara Santini277 ο νέος ακόmicroη microαθητευόmicroενος κηπουρός Andreacute Le Nocirctre ως microαθητής του Simon Vouet laquoγνώριζε ότι πιο καινοτοmicroικό έφθανε να microελετηθεί στο πεδίο των ερευνών για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρου Είναι πιθανόν ποτέ να microην είχε διαβάσει τη Dioptrique του Καρτέσιου αλλά σίγουρα είχαν τεθεί υπrsquo όψιν του φιλοσόφου κάποια σχέδια για τον κήπο των Tuileries και είχε (οLe Nocirctre) την άmicroεση εmicroπειρία των πειραmicroατισmicroών του δασκάλου του (του Vouet) και των εικονογραφήσεων των έργων για την προοπτική που είχαν παραχθεί στο επιστηmicroονικό περιβάλλον το συναφές microε τη βασιλική αυλήraquo Σε αυτό το σηmicroείο οι αναφορές δεν συmicroφωνούν κατ΄ ανάγκην laquoΣτο πρώτο microισό του 20ου αιώνα κάποιοι συγγραφείς ειδικά ο Jules Guiffrey διατείνονται πως ο Le Nocirctre γνώριζε το έργο του Descartes και ερmicroηνεύουν το δικό του έργο στο φως αυτών των φιλοσοφικών-επιστηmicroονικών αποσκευών σήmicroερα αντίθετα υπάρχει η τάση εξ αιτίας της έλλειψης αποδείξεων να τηρείται microια στάση πιο επιφυλακτική που περιορίζεται να υποστηρίζει πως ο

277 Στο προηγούmicroενο σ 25

κηπουρός των Tuileries πρέπει να είχε κάποια επαφή λιγότερο ή περισσότερο άmicroεση microε το περιβάλλον του Καρτέσιουraquo278

Ακόmicroη όmicroως και αν η διερεύνηση αυτή δεν προχωρήσει στο τόλmicroηmicroα της ευθείας συσχέτισης τοπιακών εγχειρηmicroάτων και των φιλοσοφικών επιστηmicroονικών θεωρήσεων του καρτεσιανισmicroού ακόmicroη και αν η υπόδειξη συσχέτισης παραmicroείνει στο επίπεδο των γενικότερων σχέσεων οι αναλογίες εmicroφανίζονται καταδεικτικές microιας ενιαίας πολιτιστικής στάσης Στα πλαίσια της στάσης αυτής οι laquoέρευνες για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρουraquo είναι σηmicroαντικές τόσο για τη συνολική θεώρηση αυτού του πολιτισmicroού όσο και για τις τοπιακές επεmicroβάσεις που τον χαρακτηρίζουν Ακόmicroη και όταν οι ερευνητικές παρουσιάσεις δεν επεκτείνονται σε συγκρίσεις και συσχετισmicroούς τόσο φιλόδοξους όσο αυτούς του Guiffrey επιmicroένουν εντούτοις πάντοτε να αναφέρονται στις τεχνικές της αναmicroόρφωσης279 Άλλοτε περιγράφοντάς την microε γεωmicroετρικά ακριβέστερη περιγραφή και άλλοτε επιmicroένοντας στην αφανή για τον ανυποψίαστο περιπατητή λειτουργία της ως anamorphosis abscondita κρυφής αναmicroόρφωσης κατά τον Αllen S Weiss Αλλά και κτισmicroένης αναmicroόρφωσης ενσωmicroατωmicroένης συντεθειmicroένης στη νοητική και στην τοπιακή κατασκευή280 laquoAbsconditaraquo αποκεκρυmicromicroένη κρυφή σκοτεινή αλλά και προϊόν κατασκευής σύνθεσης από το λατινικό ρήmicroα laquoascondoraquo που σηmicroαίνει αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω αλλά και θεmicroελιώνω κτίζω ή συνθέτω συντάσσω281 Η υπόθεση της φαντασιακής πλασmicroατικής ατmicroόσφαιρας οφθαλmicroαπάτης που περιγράφηκε εκτενώς προηγούmicroενα εmicroφανίζεται ριζικά αντίθετη προς την απαίτηση αποκάλυψης της νεωτερικής εmicroπειριστικής αλήθειας των πραγmicroάτων όπως τίθεται για παράδειγmicroα από τη νεωτερική microοντέρνα αρχιτεκτονική Ακολουθώντας επισηmicroάνσεις καταστατικές για τη θεώρηση του Baroque συσχετίστηκε ήδη η καθολική Αντιmicroεταρρύθmicroιση και η παγίωση του Δυτικού microοναρχικού κράτους microε την προσπάθεια ελέγχου της σκέψης και της όρασης όπως και microε τους ειδικότερους συνθετικούς χειρισmicroούς οι οποίοι τελικά αποκρύβουν το κέντρο προέλευσης και τον τρόπο επιβολής αυτού του ελέγχου Στον αντίποδα πρέπει microάλλον να τοποθετηθεί η προτεσταντική ηθική απαίτηση αποκάλυψης η απαίτηση ηθικής και πραγmicroατικής διαφάνειας αυτού του κόσmicroου

Η νεωτερική προσέγγιση καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από αυτήν την ηθική στάση απαίτησης της ειλικρίνειας έως ότου σήmicroερα microια νέα σειρά σύγχρονων τεχνικών ανακαλύψεων τόσο καθοριστικών για την πολιτισmicroική εποπτεία όσο η προοπτική εισήγηση του Leon Battista Alberti στον καιρό της διατύπωσής της ή όσο η προώθηση της αναmicroόρφωσης από τον φραγκισκανό microοναχό Jean-Franccedilois Niceron ανατρέψει την πραγmicroατιστική βεβαιότητα

Η σύγχρονη αυτή ανατροπή καθορίζεται από την εκτενέστατη παραγωγή πλασmicroατικών-πραγmicroατικών παραστάσεων ο κεντρικός έλεγχος των οποίων εmicroφανίζεται ως ένας από τους σηmicroαντικότερους πολιτικούς φόβους για το microέλλον του πολιτισmicroού Ο δυϊσmicroός είναι εξίσου χαρακτηριστικός Μια εσωτερική αυτοαναφορική οιονεί πραγmicroατικότητα καθορισmicroένη από έναν πίνακα ένα matrix αρχικών λογισmicroικών κανόνων οι οποίοι εξελίσσονται αποσχισmicroένοι από τον εξωτερικό κόσmicroο που παύει να microας αφορά Ένας εσωτερικευmicroένος τόπος ορθότερα ένα εσωτερικευmicroένο πολιτισmicroικό τοπίο του οποίου επιπλέον τα βασικά χαρακτηριστικά σύνταξης microας διαφεύγουν Η αναλογία microπορεί να είναι ακόmicroη ισχυρότερη Ένα εσωτερικό τοπίο δικτυακών σχέσεων όπως και στη microη

278 Όπ σ 25 επίσης J Guiffrey Andreacute le Nostre Eacutetude critique Παρίσι 1908 Ακόmicroη Α Rostaing Lrsquo aeliguvre de Le Nocirctre Παρίσι 2000 σσ 7-10 279 Πρβλ C Santini στο προηγούmicroενο σσ 27-30 Για microια αναγωγή των αρχών της αναmicroόρφωσης στην αναγεννησιακή προοπτική βλ το κείmicroενο της Kirsti Andersen laquoThe mathematical treatment of anamorphoses from Piero della Francesca to Niceronraquo Στο History of mathematics states of the art σσ 3-28 Academic Press San Diego CA 1996 Είναι χαρακτηριστικό πως ο κύριος θεωρητικός εισηγητής της αναmicroόρφωσης ο φραγκισκανός microοναχός πατέρας Jean-Franccedilois Niceron αναφέρεται σε αυτήν microιλώντας για τεχνητή microαγεία laquomagia artificialisraquo ενώ τα συγγράmicromicroατά του φέρουν ανάλογα ονόmicroατα Η έκδοσή του του 1640 τιτλοφορείται Perspective curieuse Παράδοξη προοπτική Aυτή του 1646 έχει τον τίτλο Οπτικός Θαυmicroατουργός Thaumaturgus opticus Ανάλογους τίτλους χρησιmicroοποίησε στις εκδόσεις του και ο σύγχρονος microελετητής της αναmicroόρφωσης Jurgis Baltrusaitis 280 Α S Weiss στο προηγούmicroενο σσ 43-66 281 Abscondo λατινικό ρήmicroα σύνθετο από τις λέξεις ab(s) + condo (=con+do) lsquoΟπου Ab= από con=συν do= δίδωmicroι Έτσι condo microπορεί να σηmicroαίνει 1- ιδρύω θεmicroελιώ κτίζω ή 2 ndash συντίθηmicroι συντάσσω συγγράφω ή 3 ndash κατατίθηmicroι αποτίθηmicroι ταmicroιεύω διαφυλάττω ή 4 ndash αποτίθηmicroι κρύπτω κατακρύπτω αποκρύπτω Ascondo = αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω Absconditus = αποκεκρυmicromicroένος απόκρυφος σκοτεινός ασαφής Πρβλ Ε Τσακαλώτου Λεξικό Ελληνο-λατινικό Αθήνα 1988

πραγmicroατοποιηmicroένη υπόθεση microιας εκτενώς εφαρmicroοσmicroένης πολεοδοmicroίας του Baroque Ένα δικτυακό τοπίο το οποίο εγκαταλείπει εντούτοις έναν εκτός του ηλεκτρονικού πολιτισmicroού χώρο

Στην καταληκτική παράγραφο ενός σύγχρονου διηγήmicroατος επιστηmicroονικής φαντασίας στην αφήγηση του Νευροmicroάντη282 ο κύριος microυθιστορηmicroατικός ήρωας του έργου αναρωτιέται αν υπάρχει πραγmicroατικά αυτός ο ίδιος ως πρόσωπο ανεξάρτητο από τον ψευδαισθησιακό δικτυακό laquoτοπίοraquo

Με κάθε δυνατή επιφύλαξη για το θεmicroιτό των συγκρίσεων microπορούmicroε να ανακαλέσουmicroε από τον χώρο των ιστορικών microυθευmicroάτων την παροιmicroιώδη φράση που περιγράφει τη σύγχυση ανάmicroεσα σε microια εσωτερικά προσανατολισmicroένη κατασκευασmicroένη πραγmicroατικότητα και στην εξωτερική πραγmicroατικότητα του υπόλοιπου κοινωνικού πεδίου Στο καταληκτικό laquoκεφάλαιοraquo της γαλλικής microοναρχικής ισχύος ενώ ο αγγλικός Εmicroπειρισmicroός και ο γαλλικός Διαφωτισmicroός έχουν ήδη πολλαπλά αναπτύξει τα επιχειρήmicroατά τους και οι κινήσεις της πολιτικής ανατροπής διογκώνονται η Μαρία-Αντουανέττα ηρωίδα microιας αφήγησης η οποία δεν microπορεί πλέον να παραmicroένει στραmicromicroένη στο εσωτερικό της αναρωτιέται για τις αιτίες της πολιτικής αναταραχής και αποφασίζει ισχυρίζεται ο ιστορικός θρύλος πως οι αβράκωτοι microπορούν να κατευνάσουν την πείνα τους microε γλυκά εδέσmicroατα283

Πριν η λύση δοθεί σε microια άλλη σκηνή αυτή της λαϊκής τελετουργίας της guillotine της λαιmicroητόmicroου σε ένα άλλο τοπίο αυτό της ανοικτής επαναστατηmicroένης πόλης η δράση εξακολουθεί να εξελίσσεται στο σκηνικό πεδίο των βασιλικών τοπίων Η τελευταία βασίλισσα της Γαλλίας εγκλωβισmicroένη εν πολλοίς στον φανταστικό κόσmicroο του Petit Trianon στον θεατρικό του χώρο στο laquohameau de la reineraquo laquoτο χωρίο της βασίλισσαςraquo και στο υποθετικά φυσικό τοπίο που το περιβάλει υποδύεται την αθώα χωριατοπούλα284 To παράδειγmicroα της Marie-Antoinette ως εστεmicromicroένης η οποία παραmicroένει αποκοmicromicroένη από την εξωτερική πραγmicroατικότητα εγκλωβισmicroένη σε έναν επίσης αποκοmicromicroένο ελεγχόmicroενο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο και σκηνοθετηmicroένο τοπίο285 προσωποποιεί παραδειγmicroατικά microια στάση η οποία την υπερβαίνει κατά πολύ ως συγκεκριmicroένη ιστορική προσωπικότητα Η στάση αυτή ως γενική προσέγγιση ισχυρών κοινωνικών οmicroάδων και ως ειδική αντίληψη της διαmicroόρφωσης του τοπίου που εκπορεύεται από αυτές διατρέχει microάλλον το σύνολο της γνωστής ιστορίας Στο νεότερο ευρωπαϊκό χώρο ειδικότερα ο οποίος αφορά τη διερεύνηση αυτή οι ιδιαίτεροι τρόποι εκδήλωσής της ξεκινούν από την περίοδο της ιταλικής Αναγέννησης για να αποκτήσουν την ισχυρότερη έκφρασή τους κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα επεκτείνοντας microε ασθενέστερο τρόπο την επιρροή τους και στις περιόδους που ακολουθούν

Έγινε ήδη προφανές πως η συγκρότηση αυτής της αποσπασmicroένης ελεγχόmicroενης τοπιακής πραγmicroατικότητας όπως παρουσιάζεται microε παραδειγmicroατικό τρόπο στους γαλλικούς κήπους του 17ου αιώνα συνδέεται άmicroεσα microε ένα ιδιαίτερο ήθος όρασης microε τη δυνατότητα συγκρότησης οπτικών ψευδαισθήσεων οι οποίες επιmicroένουν να καθορίζουν την υλικότητα και τη χωρικότητα του τοπίου και οι οποίες στηρίζονται microεταξύ των άλλων στη microελέτη και την εφαρmicroογή στις διαmicroορφώσεις του τοπίου της προοπτικής αναmicroόρφωσης

282 Το γνωστό βιβλίο του Καναδού συγγραφέα επιστηmicroονικής φαντασίας William Gibson Neuromancer Πρβλ ελληνική microετ Νευροmicroάντης Αθήνα 1998 σ 290 283 H παροιmicroιώδης φράση ldquoSrsquoils nrsquoont pas de pain qursquoils mangent de la briocherdquo laquoαν δεν έχουν ψωmicroί ας φάνε γλυκόraquo που αποδίδεται στην τελευταία βασίλισσα χρησιmicroοποιείται εδώ ως ένδειξη απόσπασης από την πραγmicroατικότητα microάλλον παρά ως ένδειξη κυνισmicroού Το πιθανότερο πάντως είναι πως κακώς συνδέεται microε την Μarie-Antoinette καθώς η πρώτη καταγραφή της φράσης εmicroφανίζεται στο VI Βιβλίο των Confessions του Jean-Jacques Rousseau που δηmicroοσιεύτηκε το 1782 ενώ το υποθετικό επεισόδιο της επαναστατικής περιόδου κατά το οποίο πεινασmicroένες γυναίκες φθάνουν στις Βερσαλλίες ζητώντας ψωmicroί αντιστοιχεί στις 5 Οκτωβρίου του 1789 284 Η Marie-Antoinette ζει στην περίοδο εκείνη του 18ου αιώνα κατά την οποία τα πρότυπα του γαλλικού κήπου έχουν ήδη υποχωρήσει στις πολιτιστικά κεντρικές περιοχές της Ευρώπης τουλάχιστον κάτω από την πίεση της laquomicroόδαςraquo των νεότερων προτύπων της αγγλικής τοπιοτεχνίας Εντούτοις οι συνθήκες εγκλεισmicroού των τοπιακών διαmicroορφώσεων και η προσπάθεια συγκρότησης microιας ολικής σκηνογραφικής ψευδαίσθησης φαίνεται να διατηρούν σε πολλές περιπτώσεις την καταγωγική σχέση τους microε τον προηγούmicroενο αιώνα 285 Όπως σηmicroειώθηκε αmicroέσως προηγούmicroενα το laquoχωριό της βασίλισσαςraquo δεν περιελάmicroβανε απλά microια φυσικότροπη τοπιακή διαmicroόρφωση ούτε microόνο microια σειρά κτισmicroάτων κατασκευασmicroένων έτσι ώστε να θυmicroίζουν αγροτικό οικισmicroό Αποτελούσε επιπλέον τον χώρο όπου η βασίλισσα και οι κυρίες της ακολουθίας της υποδύονταν αγροτικούς ρόλους ντυmicroένες ανάλογα και συmicromicroετέχοντας σε απλοποιηmicroένες αγροτικές δραστηριότητες

436 Η υπόδειξη επέκτασης στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα Μια από τις καταστατικές παρατηρήσεις του Heinrich Woumlllflin στο καθοριστικό κείmicroενό του για τη σχέση της Αναγέννησης microε το Baroque περιγράφει τα εκφραστικά εγχειρήmicroατα της περιόδου ως συνθέσεις οι οποίες υποδεικνύουν τη δυνατότητα επέκτασης Οι οποίες δηλαδή αντίθετα από τα πρωιmicroότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα δεν περιορίζουν την ολοκλήρωσή τους στο άmicroεσο πεδίο της χωρικής τους οργάνωσης Αντίθετα microάλιστα επιχειρούν να επεκτείνουν την πραγmicroατική τους παρουσία microε όρους υποθετικής επέκτασης της δράσης τους

Πως microπορεί να εφαρmicroοστεί η θεωρητική αυτή υπόδειξη στην περίπτωση των διαmicroορφώσεων του τοπίου Ακόmicroη ειδικότερα πως microπορεί να σχολιαστεί microε περισσότερη λεπτοmicroέρεια το πρόβληmicroα της ανοικτής σύνθεσης σε σχέση microε τους όρους συνθετικού εγκλεισmicroού των διαmicroορφώσεων τοπίου που απασχόλησαν προηγούmicroενα την έρευνα Ε420 και Ε421 (πρώτο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Cian Lorenzo Bernini Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η lsquoΕκσταση της αγίας Τερέζας της Άβιλα Το κεντρικό τmicroήmicroα της γλυπτικής σύνθεσης πλαισιώνεται από τα αρχιτεκτονικά microέλη της κόγχης microε τρόπο που ενισχύει τη δραmicroατική του ποιότητα Ε422 και Ε423 (δεύτερο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Με ανάλογο τρόπο η πυκνή φύτευση που πλαισιώνει τις κηποτεχνικές διαmicroορφώσεις του Vaux le Vicomte αυξάνει την εσωτερική συνοχή της σύνθεσης και ενισχύει την ένταση της αξονικής της ανάπτυξης

H αγία Τερέζα της Άβιλα στη γλυπτική σύνθεση του Bernini286 στροβιλίζεται σε κύmicroατα ιερού πάθους τα οποία εκτείνονται δυνητικά ως πνευmicroατικό φως πέρα από το πεδίο της microαρmicroάρινης γλυπτικής σύνθεσης Μια δέσmicroη χρυσών ακτινών κατέρχεται προς το σύmicroπλεγmicroα της αγίας και του αγγέλου Εκπορεύεται από σηmicroείο άγνωστο από το άπειρο πεδίο της θείας χάριτος η οποία προφανώς υπερβαίνει τη γήινη αρχιτεκτονικά προσδιορισmicroένη κόγχη του γλυπτού Αλλά συνθετικό κέντρο υπάρχει Πρόκειται για το εκστατικό πρόσωπο της αγίας και πολύ περισσότερο για το σηmicroείο της καρδίας της στο οποίο κατευθύνεται η ροmicroφαία του αγγέλου και στο οποίο η θεία χάρις καταλήγει πριν αποδώσει ακτινοβολώντας την αίγλη της στον παρατηρητή Αυτή η ακτινοβολία και εντέλει αυτή η σύνθεση δεν είναι υπαινίσσεται ο δηmicroιουργός του κόσmicroου τούτου Η δυνατότητά της να εκτείνεται πέρα από τα υλικά όρια της φυσικής έκτασης αναφέρεται σε microια συνθήκη πνευmicroατική Η εσωτερική της πλαστική οργάνωση εντούτοις υποδεικνύει ένα κέντρο σύνθεσης ενώ επιπλέον το σύmicroπλεγmicroα από λευκό microάρmicroαρο και επιχρυσωmicroένο microέταλλο ορίζεται microε έmicroφαση από το αρχιτεκτονικό περίγραmicromicroα της κόγχης από το βαθύχρωmicroο microάρmicroαρο των κιόνων που διαφοροποιεί microε σαφήνεια τον εσωτερικό από τον εξωτερικό ως προς τη σύνθεση χώρο Στην κορυφή της κόγχης ένα αόρατο άνοιγmicroα της οροφής λούζει το σύmicroπλεγmicroα microε φως υπερφυσικό ορίζοντας τη microοναδική ουσιώδη κατεύθυνση επικοινωνίας

Η πρώτη παρατήρηση επισηmicroαίνει πως η συνθήκη επέκτασης στο προηγούmicroενο παράδειγmicroα είναι της τάξης του πλασmicroατικού αναφέρεται σε όρους ψευδαισθησιακού χειρισmicroού όπως αυτούς που περιγράφηκαν ήδη κατά τον σχολιασmicroό της σκηνογραφικής συγκρότησης και της laquoθαυmicroατουργικήςraquo προοπτικής των γαλλικών κήπων287 Η ουσιωδέστερη δεύτερη παρατήρηση αναφέρεται στα microέσα εφαρmicroογής αυτού του χειρισmicroού

Προκειmicroένου δηλαδή να υποβάλλουν την αντίληψη της επέκτασης προκειmicroένου να επιτρέψουν την επέκταση προς microια κύρια κατεύθυνση περιορίζουν τη σύνθεση πλευρικά Στην πρώτη περίπτωση η δυνατότητα του γλυπτικού συmicroπλέγmicroατος του Bernini να υποβάλει την αίσθηση της υπερβατικής διαφυγής καθίσταται τόσο εντονότερη όσο αποσπάται από τον υπόλοιπο εσωτερικό χώρο της εκκλησίας microε την ένταξή της σε microια ιδιαίτερη κόγχη Στη δεύτερη περίπτωση η δυνατότητα των κήπων του Vaux le Vicomte να λειτουργήσουν laquoως τηλεσκόπιοraquo να υποβάλουν την αίσθηση πως η αίγλη τους επεκτείνεται υποθετικά έπrsquo άπειρον ενισχύεται ακριβώς από τους όρους του πλευρικού εγκλεισmicroού τους ο οποίος εντείνει τη σηmicroασία του βασικού κατά microήκος άξονα συmicromicroετρίας

Εγκλεισmicroός λοιπόν και υπόθεση επέκτασης πλασmicroατικής εν πολλοίς δεν αποτελούν αντιφατικές κινήσεις στις συνθέσεις του Baroque Εκφράζουν microάλλον συmicroπληρωmicroατικές πλευρές microιας συνθετικής τακτικής στα πλαίσια της οποίας η χωρικότητα περιορίζεται σε πρώτο χρόνο προκειmicroένου να εκτιναχθεί σε δεύτερο Το θέmicroα του συνθετικού εγκλεισmicroού και των αξόνων επικοινωνίας είναι ίσως ευκολότερο να σχολιαστεί στην περίπτωση microιας ελεγχόmicroενης γλυπτικής σύνθεσης ή ενός εξ αρχής ολοκληρωmicroένου δοmicroηmicroένου κήπου παρά στην περίπτωση microιας αστικής ανάπτυξης microιας σε εξέλιξη τοπιακής σύνθεσης εφαρmicroοσmicroένης στο πεδίο της πόλης Είναι δυσκολότερο να υποστηριχθεί κατά την εξέταση των συνθετικών χειρισmicroών που αποτελούν τις αρχικές κινήσεις για την ανάπτυξη microιας microελλοντικής πόλης η οποία δεν πραγmicroατοποιήθηκε κατά την περίοδο του Baroque όπως ισχύει στην περίπτωση των πολεοδοmicroικών προβλέψεων που συνδέονται microε τις Βερσαλλίες Φαίνεται εντούτοις πως οι αρχικοί αυτοί χειρισmicroοί αστικού σχεδιασmicroού διαθέτουν κοινή συνθετική στάση microε αυτήν που χαρακτηρίζει το πρότυπο των κήπων

Στο παράδειγmicroα των Βερσαλλιών τρεις λεωφόροι επεκτείνονται ελπίζοντας στην κατασκευή ενός microελλοντικού αστικού συmicroπλέγmicroατος στη συνέχεια των τοπιακών διαmicroορφώσεων και των ανακτόρων Αστικού συmicroπλέγmicroατος που θα διατηρούσε τη βασιλική αίγλη Μέχρι την υποθετική αυτή αστική ανάπτυξη η έξοδος από τις Βερσαλλίες προς την πόλη σφραγίζεται

286 Το γλυπτό σύmicroπλεγmicroα Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η Έκσταση της αγίας Τερέζα της Άβιλα στην εκκλησία της Santa Maria della Vittoria στη Ρώmicroη που ολοκληρώθηκε στην περίοδο 1647-1652 Το παράδειγmicroα χρησιmicroοποιείται τόσο για να σχολιαστεί η σχέση συνθετικού εγκλεισmicroού και η προς το άπειρο διαφυγή όσο και για να επισηmicroανθεί έστω και πλάγια η σχέση του γαλλικού microοναρχικού Baroque microε τα πολιτιστικά υποδείγmicroατα του ιταλικού καθολικισmicroού κατά την περίοδο της Αντιmicroεταρρύθmicroισης Πρβλ B Βoucher Italian Baroque Sculpture Λονδίνο 1998 287 Θυmicroίζουmicroε πως microια από τις εκδόσεις του θεωρητικού της προοπτικής αναmicroόρφωσης Jean-Franccedilois Niceron είχε τον τίτλο Thaumaturgus Opticus (1646) Πρβλ προηγούmicroενη υποσηmicroείωση

microε δυο κτηριακά laquoπώmicroαταraquo τα κτήρια των Μεγάλων Στάβλων288 που εξασφαλίζουν τον ορισmicroό της microέχρι τότε πραγmicroατοποιηmicroένης βασιλικής σύνθεσης ενώ περιγράφουν προς την πλευρά της microελλοντικής πόλης το laquoπόδι της χήναςraquo289 Ορίζεται έτσι η δέσmicroη τριών λεωφόρων της λεωφόρου του Παρισιού της Αvenue de Paris στο κέντρο και συmicromicroετρικά ως προς αυτήν microε απόκλιση τριάντα microοιρών προς τα νότια της Αvenue de St Cloud και προς τα βόρια της Αvenue de Sceaux Οι τρεις αυτοί άξονες κίνησης δυνητικά επεκτάσιmicroοι επrsquo άπειρον ορίζουν την ανοικτή προοπτική της σύνθεσης προς τη νοτιανατολική πλευρά ενώ προ τη βορειοδυτική πλευρά των ανακτόρων προς την πλευρά δηλαδή των διαmicroορφώσεων του τοπίου των ανακτόρων την ανάλογη σκόπευση του απείρου εξασφαλίζει ο κατά το microήκος άξονας του Μεγάλου Καναλιού

Η αρχική κατασκευή είναι εποmicroένως επεκτάσιmicroη και προς τις δυο πλευρές άλλοτε ως δυνατότητα νοητικού ελέγχου και ταυτόχρονα πραγmicroατικής κατασκευής και άλλοτε microόνο ως συνθήκη της προς τον ορίζοντα υποθετικής επέκτασης της όρασης

E424 H επέκταση της συνθετικής οργάνωσης των Κήπων στις Βερσαλλίες προς την πλευρά της πόλης του Παρισιού (του συγγραφέα)

Αλλά η ελεγχόmicroενη γεωmicroετρία των κήπων διαφοροποιείται ριζικά από το άmicroορφο περιβάλλον της Όmicroοια microπορούmicroε να υποθέσουmicroε την αντίθεση της τελικής σχεδιασmicroένης πόλης προς το δικό της άmicroορφο ή δύσmicroορφο περιβάλλον Στις πρώιmicroες αναπαραστάσεις του Israeumll Silvestre290 η διαφοροποίηση αυτή είναι σαφέστερη προς την πλευρά των κήπων αρχίζει εντούτοις να διαφαίνεται ανάλογη πρόθεση και στην περιγραφή της αντίθετης της αστικής πλευράς του ανακτορικού συγκροτήmicroατος Η σύνθεση είναι βεβαίως επεκτάσιmicroη Επεκτάσιmicroη όmicroως στα πλαίσια ενός microεγαλοπρεπούς κανονιστικού σχήmicroατος προορισmicroένου να αποκλείσει στο εξωτερικό του την ακανόνιστη φύση των ασχεδίαστων φυσικών

288 Les Grandes Eacutecuries 289 Το εφαρmicroόσιmicroο στην περίπτωση του τοπιακού σχεδιασmicroού γενικά patte drsquo oie 290 Γύρω στο 1690 ΠρβλP-A Lablaude The Gardens of Versailles Αγγλ microετ Λονδίνο 1995 σ 35

σχηmicroατισmicroών και των ασχεδίαστων microη πολιτιστικά επεξεργασmicroένων ανθρώπινων κατασκευών

Οι προηγούmicroενες περιγραφές microπορούν να γίνουν κατανοητές microε microεγαλύτερη σαφήνεια αν συγκρίνουmicroε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque microε αυτές του 18ου αιώνα microε την αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου Στη δεύτερη περίπτωση δεν πρόκειται απλά για πολύ microεγαλύτερες διαmicroορφώσεις οι οποίες περιλαmicroβάνουν ακόmicroη και αυτόνοmicroα τmicroήmicroατα φυσικών σχηmicroατισmicroών Το άνοιγmicroά τους στο τοπίο συνδέεται microε την έλλειψη ενός αυστηρού προδιαγεγραmicromicroένου σχήmicroατος έτσι ώστε να microην αντιστοιχούν συνολικά σε microια κεντρικά συγκροτηmicroένη συνθετική δοmicroή Με απλούστερη επαγγελmicroατική διατύπωση οι διαmicroορφώσεις τοπίου της περιόδου του Baroque microπορούν πολύ ευκολότερα να σχεδιαστούν από microνήmicroης Είτε ως περιmicroετρικά ορισmicroένα τοπία είτε ως συνθέσεις που υποβάλουν την laquoπροοπτικήraquo επέκτασης περιγράφουν microια εκτενή διαδικασία ελέγχου Περιγράφουν άρα και την εντονότερη προσαρmicroογή τους σε ένα νοητικό εντέλει σχήmicroα

Ε425 Προηγούmicroενη σελίδα Pierre Patel Vue cavaliegravere du Chacircteau de Versailles Άποψη του Πύργου των Βερσαλλιών από ύψος ιππέα (1668) (CC) Ε426 Επάνω Israeumll Silvestre Versaille-Le Grand Ensemble Βερσαλλίες-Συνολική Άποψη (1687)

44 Η δοmicroική οργάνωση του φυσικού χαρακτηριστική των διαmicroορφώσεων τοπίου του 17ου αιώνα Από την αναφορά στις αναγεννησιακές τοπιακές διαmicroορφώσεις ήδη η διερεύνηση αυτή έχει σχολιάσει την υπόθεση πως το πρότυπο της ζωής microε το οποίο οργανώνονται οι επαύλεις και οι τοπιακές κατασκευές που τις συνοδεύουν κατά την ιταλική Αναγέννηση και τον Μανιερισmicroό συνδέεται άmicroεσα microε τις συνήθειες microιας αστικής στην προέλευση της κοινωνικής οmicroάδας Αναφέρεται δηλαδή στα ήθη της πόλης και στις πολιτικές οικονοmicroικές και ευρύτερες πολιτιστικές επιδιώξεις microιας αστικής στην προέλευσή της τάξης ιδιοκτητών ενώ αναφέρεται επίσης σε συνθετικούς χειρισmicroούς που παραπέmicroπουν microε έmicroφαση στην κτηριακή δοmicroική εmicroπειρία σχεδιασmicroού

Ανάλογος φαίνεται να είναι και ο βασικός ιστός επιρροών που υποβαστάζει τις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα καθώς οι τελευταίες αυτές δεν προφασίζονται καν microια φυσικότροπη διάθεση όπως στα παραδείγmicroατα των αγγλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων που ακολουθούν Αντίθετα είναι εmicroφανής η δοmicroική ένταση των συνθέσεων η οργανωτική έντασή τους που ευνοεί τη microεταφορά της συνθετικής εmicroπειρίας από τα τοπιακά παραδείγmicroατα του γαλλικού Baroque στην περιοχή του αστικού σχεδιασmicroού

Κριτήρια αξιολόγησης Κριτήριο αξιολόγησης 41 Πως συσχετίζετε το πολιτιστικό και πολιτικό laquoπεριβάλλονraquo της περιόδου του Baroque microε τις συνθετικές προτάσεις των τοπιοτεχικών και κηποτεχνικών του προσεγγίσεων Αναφερθείτε ειδικότερα σε θέmicroατα όπως η ανάπτυξη του ορθολογισmicroού και η ενίσχυση της πολιτικής εικόνας των ισχυρών Ευρωπαϊκών βασιλείων ΑπάντησηΛύση Οι κήποι της περιόδου του Baroque έχουν ορθά περιγραφεί ως laquoπολιτικό θέατροraquo προορισmicroένο να προβάλει την ισχύ των microοναρχικών καθεστώτων της Ευρώπης του 17ου αιώνα ή των ισχυρών ανδρών της αυλής και της ευρύτερης πολιτικής και θρησκευτικής ιεραρχίας Αλλά στην τοπιοτεχνική laquoσκηνήraquo της περιόδου προβάλλεται πολύ ευρύτερα η συνολικότερη πολιτιστική δοmicroή της εποχής

Έτσι είναι προφανής η συσχέτιση microε την ορθολογική εφαρmicroογή της Ευκλείδειας γεωmicroετρίας ως βασικό στοιχείο οπτικού ελέγχου των διαmicroορφώσεων Ελέγχου ο οποίος δεν είναι πάντοτε προφανής ως προς τις προθέσεις του καθώς αναλαmicroβάνει σε πολλές τοπιοτεχνικές του εφαρmicroογές όπως και σε εφαρmicroογές που αντιστοιχούν στην εικαστική έκφραση ή στην αρχιτεκτονική να κινηθεί προς την πλευρά ψευδαισθησιακών κατασκευών όπως αυτές που αντιστοιχούν στα παραδείγmicroατα της προοπτικής laquoαναmicroόρφωσηςraquo Πρόκειται εποmicroένως για την εφαρmicroογή γεωmicroετρικών συσχετισmicroών οι οποίοι επιmicroένουν microάλλον στην αλαζονική προβολή του ελέγχου του υποκειmicroένου της νόησης επί του αντικειmicroένου της έκτασης παρά στην καταδεικτική χρήση των microαθηmicroατικών συσχετισmicroών Ανάλογης microεγαλεπήβολης πολιτιστικής στάσης είναι άλλωστε και η χρήση των τεχνολογικών εφαρmicroογών οι οποίες υποστηρίζουν τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Σηmicroαντικές παρεmicroβάσεις εδαφοτεχνικής τάξης και υδραυλικής microηχανικής αποτελούν το αφανές αλλά εκτενέστατο και ισχυρότατο υπόβαθρο των κήπων της περιόδου Επιδεικνύουν και αυτές όπως και κηποτεχνική επιτήδευση εφαρmicroοσmicroένη επί των φυτικών ειδών την πρόθεση των Ευρωπαϊκών βασιλείων να προβάλουν την ισχύ της κοινωνίας τους όχι απλά στον άmicroεσο χώρο των πολιτικών κοινωνικών ηθών αλλά πολύ ευρύτερα σε επίπεδο κοσmicroικής τάξης συνολικού ελέγχου του κόσmicroου Κριτήριο αξιολόγησης 42 Η φυσιογνωmicroία των κήπων της εποχής του Baroque εmicroφανίζεται microάλλον ξένη microε τις σύγχρονες τάσεις της φιλικής προς το περιβάλλον και τα φυσικά του χαρακτηριστικά διάθεσης Πως θα microπορούσαmicroε εποmicroένως να εξηγήσουmicroε το ενδιαφέρον για τη microελέτη της τοπιοτεχνίας του Baroque Ποια είναι τα επιχειρήmicroατα της ενασχόλησης microε τους κήπους της περιόδου του 17ου αιώνα ΑπάντησηΛύση Γιατί να microελετηθούν η θεώρηση και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου του microεγαλοπρεπούς microοναρχικού 17ου αιώνα Γιατί να microελετηθούν όταν το microέγεθος και η microεγαλοστοmicroία των επεmicroβάσεων η παρέmicroβαση στις ελεύθερες φυσικές διεργασίες ανάπτυξης ακόmicroη και το πολιτικό υπόβαθρο αναφοράς τους εmicroφανίζονται τόσο αντίθετες προς τη σύγχρονη οικολογική τοπιακή και ευρύτερα πολιτική microας ευαισθησία Γιατί να microελετηθούν ειδικά στον Ελληνικό ακαδηmicroαϊκό χώρο όταν εmicroφανίζονται τόσο ριζικά αντίθετες microε την τοπιακή εmicroπειρία και τις γνωστές laquoγηγενείςraquo τοπιακές αναφορές microας

Μια πρώτη κριτική απάντηση microπορεί να επισηmicroάνει πως έστω και για λόγους αντίρρησης η microελέτη αναλόγων διαmicroορφώσεων τοπίου δικαιολογείται ως τmicroήmicroα της αναγνώρισης της κατανόησης και της ερmicroηνείας ενός ευρύτερου πολιτικού και πολιτιστικού πλέγmicroατος επιβολής microε εmicroβέλεια επιρροών που αγγίζει τις ηmicroέρες microας

Μια δεύτερη απάντηση microπορεί να υποδείξει πως οι πολιτιστικές κατασκευές οι πολιτιστικές διαmicroορφώσεις του τοπίου εν προκειmicroένω ανεξάρτητα από τους όρους της αρχικής παραγωγής τους αποτελούν κληροδοτήmicroατα της ανθρώπινης ιστορίας Η παρουσία των πολιτιστικών αυτών κατασκευών εποmicroένως ως microνηmicroείων ως υλικών συσσωρεύσεων microνήmicroης εξασφαλίζει τη διαρκή δυνατότητα πρόσβασης στην ιστορική ακολουθία στις συσχετίσεις ή τις ασυνέχειες των ιστορικών περιόδων Πρόκειται βέβαια για το αντικείmicroενο αναφοράς το οποίο επισηmicroάνθηκε microόλις προηγούmicroενα κατά το πρώτο κριτήριο αξιολόγησης

Μια τρίτη απάντηση ειδικότερου προσανατολισmicroού σηmicroειώνει πως η microελέτη αυτών των παραδειγmicroάτων του 17ου αιώνα microπορεί να επισηmicroάνει συγκεκριmicroένους εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές οι κεντρικές και καθοριστικές για τη Δυτική τοπιοτεχνία Η microελέτη τους καθιστά κατανοητή τη σχετική διατήρηση ή τη σχετική αλλαγή των εκφραστικών τρόπων ξεκινώντας από τον 17ου αιώνα και φθάνοντας έως τις εγγύτερες προς τη σηmicroερινή περιόδους Επιτρέπει να περιγραφούν οι εκφραστικές επιρροές που διατηρούνται ή η εκφραστική απόσταση που διανύθηκε Αποδεικνύει για παράδειγmicroα τη διαφορά ανάmicroεσα στη νεότερη απόρριψη της τοπιοτεχνικής επιτήδευσης και στην ακραία κανονιστική διάθεση τη σκηνογραφική πρόθεση την εφαρmicroογή προοπτικών ψευδαισθησιακών τεχνασmicroάτων που συναντούmicroε στις διαmicroορφώσεις τοπίου του Baroque διαmicroορφώσεις οι οποίες παρά την εκφραστική τους υπερβολή εξακολουθούν εντούτοις να καθορίζουν πολλά νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα

Σύmicroφωνα microε την προηγούmicroενη τελευταία επισήmicroανση ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque Ε427 Παρίσι Parc Andreacute Citroeumln Προσπάθεια επανεγγραφής της τοπιοτεχνικής γεωmicroετρικής microεγαλοπρέπειας του 17ου αιώνα στο αστικό πεδίο της σύγχρονης Γαλλικής πρωτεύουσας (του συγγραφέα)

43 Η εκφραστική συνέχεια και η διαφοροποίηση των Ιταλικών και των Γαλλικών προτύπων διαmicroόρφωσης του τοπίου Στους κήπους τους οποίους ο Le Nocirctre σχεδιάζει για τον βασιλιά τα microέλη της αυλής και την ανερχόmicroενη αστική τάξη261 κάποιοι από τους συνθετικούς τρόπους της παλαιότερης ιταλικής κηποτεχνίας διατηρούνται κάποιοι εφαρmicroόζονται σε περιορισmicroένη κλίmicroακα επιmicroέρους επεισοδίου ενώ άλλοι εξελίσσονται και αποκτούν κλίmicroακα ένταση και λαmicroπρότητα την οποία ποτέ πριν δεν είχαν προσεγγίσει Ε410 και Ε411 Diego de Silva Veacutelasquez Las Meninas Οι Ακόλουθες 1656 Ο συνολικός πίνακας αριστερά (PD) και η λεπτοmicroέρεια του βασιλικού ζεύγους (PD) απεικονισmicroένου στον καθρέφτη του βάθους Όπως στον πίνακα έτσι και στις τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque ο κυρίαρχος microονάρχης πίσω από τα νώτα του microέσου θεατή φαίνεται να αποτελεί τον ουσιαστικό κεντρικό αποδέκτη της διαmicroόρφωσης 431 Η γεωmicroετρική οργάνωση των κατόψεων και η εφαρmicroογή της συmicromicroετρίας Η αντίληψη της γεωmicroετρικής οργάνωσης των κατόψεων για παράδειγmicroα όπως και της γλυπτικά κλαδεmicroένης φυτικής microάζας παραmicroένει και εξελίσσεται microε τέτοια έmicroφαση ώστε να περιγράφεται microε έναν χαρακτηρισmicroό απόλυτα microη φυσικό συνώνυmicroο της λεπτότατης επεξεργασίας Jardins de broderie κήποι-κεντήmicroατα θα αποκληθούν όπως ήδη έχει σηmicroειωθεί τα τmicroήmicroατα εκείνα των τοπιακών διαmicroορφώσεων τα οποία διατηρούν microια λεπτότατη και απόλυτη σχηmicroατοποίηση της φύτευσης

Σύmicroφυτη microε την αντίληψη της γεωmicroετρικής οργάνωσης παραmicroένει η αντίληψη της συmicromicroετρίας που εφαρmicroόζεται και σε επιmicroέρους τmicroήmicroατα στους κήπους-κεντήmicroατα ή στα επιmicroέρους πλατώmicroατα στις δεξαmicroενές και τις διαmicroορφώσεις του νερού στη διάταξη των chacircteaux και των άλλων κτηριακών κατασκευών που εντάσσονται στη σύνθεση του τοπίου

261 Ενδεικτικά τις Βερσαλλίες για τον Louis XIV το Chantilly για τον θείο του microονάρχη τον Grand Condeacute το Vaux-le-Vicomte για τον Nicolas Fouquet και τις διαmicroορφώσεις στο Chacircteau de Sceaux για τον αντίπαλο και διάδοχο του Fouquet τον Jean Baptiste Colbert Αλλά ο τοπιακός σχεδιασmicroός εκ microέρους του Le Nocirctre επεκτείνεται και πέρα από τα γαλλικά σύνορα Πρβλ αναφορές στη συνέχεια

Στις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque όmicroως πολύ περισσότερο από όσο στις διαmicroορφώσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού οι επιmicroέρους συmicromicroετρικές οργανώσεις των τmicroηmicroάτων της σύνθεση υποβάλλονται σε microια ενιαία κεντρικά οργανωmicroένη συmicromicroετρική διάταξη αποφασισmicroένη να καθορίσει την microεγαλοπρέπεια του κεντρικού συνθετικού άξονα και τη σχέση της όρασης του παρατηρητή microε απώτατα σηmicroεία θέας

Η αmicroεσότερη και σηmicroαντικότερη ταυτόχρονα παρατήρηση για την περιγραφή αυτών των διατάξεων αναφέρεται στην ισχύ και στο εξαιρετικά microεγάλο microήκος που αποκτά αυτός ο κεντρικός άξονας συγκριτικά microε τις διαmicroορφώσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού Μήκος το οποίο όπως υποδεικνύουν οι microελετητές τείνει να διαφύγει από την πεπερασmicroένη αντίληψη καθώς χάνεται στον ορίζοντα σκοπεύοντας προς το άπειρο Ακολουθώντας προηγούmicroενο σχόλιο της διερεύνησης πρέπει να επαναλάβουmicroε πως ο υποθετικός παρατηρητής δεν microπορεί να περιοριστεί στην πεπερασmicroένη συνθήκη του κοινού περιπατητή επισκέπτη Αντιστοιχεί microάλλον στο Υποκείmicroενο του ελέγχοντος λόγου ή έστω του κυρίαρχου microονάρχη ο οποίος πίσω από τα νώτα του ταπεινού σηmicroερινού θεατή εξακολουθεί να αποτελεί όπως και στην περίπτωση των Ακολούθων της Πριγκίπισσας262 τον ουσιαστικό κεντρικό αποδέκτη της τοπιακής διαmicroόρφωσης 432 Ο εγκλεισmicroός των τοπιακών διαmicroορφώσεων Στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα η συνήθεια των ιταλικών κηποτεχνηmicroένων περίκλειστων χώρων των τοπιακών stanze διατηρείται αποσπασmicroατικά αλλά η κύρια συνθετική πρακτική είναι αυτή της εκτεταmicroένης ακολουθίας χώρων ανοικτών microεταξύ τους οι οποίοι αναπτύσσονται γραmicromicroικά κατά τρόπο αξονικό τονίζοντας την επιβολή της microεγάλης κλίmicroακας των διαmicroορφώσεων πάνω στη ανθρώπινη διάσταση Ένας άλλος εγκλεισmicroός εmicroφανίζεται όmicroως πολύ microεγαλύτερης κλίmicroακας προκειmicroένου να ορίσει πλευρικά το ενιαίο συνθετικό σύνολο έτσι ώστε η έmicroφαση του κατά microήκος άξονα και της κεντρικής ως προς αυτόν συmicromicroετρίας να επιτείνεται Ο εγκλεισmicroός αυτός microπορεί να επιτυγχάνεται όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte microε την ευφυή ερmicroηνεία του αρχικού αναγλύφου του εδάφους και την αναπροσαρmicroογή του microε χωmicroατουργικές εργασίες Αλλά πραγmicroατοποιείται επίσης χάρις στην πλαισίωση microε πυκνότατη φύτευση είτε αυτή παράγεται microε ενίσχυση της προϋπάρχουσας όπως πάλι στην περίπτωση του Vaux le Vicomte είτε microε την εξ αρχής φύτευση όπως στην περίπτωση των Βερσαλλιών

Στα περισσότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα η σύνθεση των microικρών σχετικά τοπιακών διαmicroορφώσεων είναι στις περισσότερες περιπτώσεις ανοικτή στρέφεται προς έναν πολύ microεγαλύτερο περιβάλλοντα χώρο Ο χώρος αυτός ως ζωντανό σύνολο σχέσεων πέρα από την έπαυλη και τους κήπους της όπως στα παραδείγmicroατα γύρω από τη Φλωρεντία εντάσσεται στην τοπιακή ερmicroηνεία microέσω του επιλεγmicroένου τρόπου θέασης Μέσω της από απόσταση δηλαδή επιλεγmicroένης οπτικής συσχέτισης η οποία αναφέρεται στο περιβάλλον σύνολο όπως αυτό υπάρχει πέρα από τη διαmicroόρφωση περιλαmicroβάνοντας βέβαια φυσικά ή κατασκευασmicroένα σηmicroεία αναφοράς Στα παραδείγmicroατα του Baroque αντίθετα οι τοπιακές διαmicroορφώσεις αποφασίζουν να καταστούν microε έmicroφαση αυτοαναφορικές όπως microόλις προηγούmicroενα σηmicroειώθηκε Επιλέγουν αντί για τη σκηνογραφική ενσωmicroάτωση στο περιβάλλον τοπιακό υπόβαθρο την εφαρmicroογή microιας αποσπασmicroένης από το εξωτερικό περιβάλλον σκηνογραφικής συγκρότησης η οποία να εξασφαλίζει τον πλήρη εσωτερικό έλεγχο Έτσι στο Vaux le Vicomte η συνολικότερη αντίληψη της σύνθεσης από τη νότια όψη του πύργου υποτάσσεται σε microια κεντρική γραmicromicroική στόχευση που αναφέρεται microε έmicroφαση σε έναν κύριο τρόπο θέασης προς το βάθος της διαmicroόρφωσης και τον ουρανό Στις Βερσαλλίες πάλι η θέα των κήπων από τον εξώστη του πρώτου ορόφου του ανακτόρου δεν επιτρέπει καν τη συνολική επισκόπηση της αλληλουχίας των διαmicroορφώσεων αλλά υποχρεώνει σε τmicroηmicroατικές διαδοχικές προσεγγίσεις καθορισmicroένες από την αξονική πάντα οργάνωση Τόσο στην πρώτη όσο και στη δεύτερη περίπτωση πύργος και ανάκτορα συνιστούν το

262 Στον πίνακα του Veacutelazquez Las Meninas Βλ και προηγούmicroενα

ενδιάmicroεσο αρχιτεκτονικό στοιχείο microέσω του οποίου διέρχεται ο επισκέπτης προκειmicroένου να ελεγχθεί η κίνηση και η εποπτεία του χώρου

Στους προηγούmicroενους χειρισmicroούς εγκλεισmicroού η νεότερη θεωρητική διερεύνηση προσθέτει microια επιπλέον συνθήκη αυτήν η οποία πραγmicroατοποιείται όταν microια επιφάνεια κάmicroπτεται Ο Gilles Deleuze ερευνώντας την περίοδο του Baroque επιmicroένει όπως θα αναλυθεί εκτενέστερα στην συνέχεια στον προσδιορισmicroό των laquoσηmicroείων καmicroπήςraquo τα οποία microπορούν να επιτείνουν την εσωστρέφεια microορφικών σχηmicroατισmicroών263 Ο Deleuze δεν αναφέρεται βέβαια σε τοπιακές διαmicroορφώσεις Εντούτοις οι τοπιοτεχνήσεις της εποχής που εξετάζει επισηmicroαίνουν άλλοι ερευνητές επιmicroένουν να laquoκάmicroπτονταιraquo προς το εσωτερικό τους συνήθως microε τρόπο άδηλο ελέγχοντας την κίνηση και την όραση του περιπατητή 433 Οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque ως γιγαντιαίες σκηνογραφικές κατασκευές

Ε412 Η αmicroφιθεατρική διαmicroόρφωση των κήπων Boboli στο Oltrarno στην Φλωρεντία Αναπαράσταση του 18ου αιώνα (PD) Έχει ήδη υποδειχθεί πως οι τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque είναι συνήθως εξαιρετικά microεγαλύτερες από αυτές της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού ενώ επιπλέον εmicroφανίζονται microε έmicroφαση αυτοαναφορικές σε σχέση microε τις προηγούmicroενες και συγκροτηmicroένες σκηνογραφικά microε τρόπο που επιτείνει την αυτοαναφορική στραmicromicroένη προς το εσωτερικά σύνθεσή τους

Η χρήση ορολογίας συναφούς microε το θέατρο για την περιγραφή των τοπιακών διαmicroορφώσεων του 17ου αιώνα δεν είναι βέβαια microεταφορική Οι δηmicroιουργοί τους όπως και οι βασιλικές αυλές αντιmicroετώπιζαν αυτούς τους χώρους ως το πολιτικό και πολιτιστικό θέατρο όπου η καθηmicroερινότητά τους έπρεπε να υποδυθεί

263 Για την έντεχνη κάmicroψη των microορφωmicroάτων προς το εσωτερικό τους η οποία προσδιορίζεται από τα σηmicroεία καmicroπής όπως την εξετάζει ο Gilles Deleuze στο έργο του Le Pli Η Πτύχωση αλλά και για τη δυνατότητα συσχετισmicroού αυτής της θεώρησης microε τη συνθήκη συνθετικού εγκλεισmicroού του γαλλικού κήπου της εποχής του Baroque βλ αναλυτικότερο σχολιασmicroό στη συνέχεια

ρόλους συγκεκριmicroένης συmicroπεριφοράς και να ενσωmicroατωθεί σε τελετές και εορταστικά σχήmicroατα σκηνοθετηmicroένα από εξειδικευmicroένους τελετάρχες που συνεργάζονται στενά microε δραmicroατουργούς και ηθοποιούς264 Έτσι τα κτήρια και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου αποβαίνουν το microόνιmicroο σκηνικό πλαίσιο το οποίο υποδέχεται τις επιmicroέρους δράσεις ή τα συνολικότερα τελετουργικά εορταστικά και θεατρικά σχήmicroατα Επιτρέπει σε αυτές τις πολυποίκιλες δράσεις να αναπτυχθούν και επιτείνει τη microεγαλοπρέπειά τους Με ειδικότερο τρόπο αποτελεί συνηθισmicroένη πρακτική στις αρχές ιδιαίτερα της περιόδου που εξετάζεται να προσθέτουν πραγmicroατικά σκηνικά στο χώρο των κήπων όπως για παράδειγmicroα στο καταληκτικό σηmicroείο του κεντρικού συνθετικού άξονα ώστε η όραση να εκτείνεται προοπτικά παραmicroένοντας εντούτοις εγκλωβισmicroένη στο ελεγχόmicroενο εσωτερικό της τοπιακής διαmicroόρφωσης

Ε413 Οι κήποι του Chantilly ως θεατρικός χώρος που αποκαλύπτεται στην ελέγχουσα όραση του Βασιλιά-Ήλιου Από την εντυπωσιακή για την ιστορική της αληθοφάνεια κινηmicroατογραφική ταινία Franccedilois Vatel του Roland Joffeacute (2000 ndash του συγγραφέα)

laquoΣτα microέσα του 17ου αιώνα δηmicroοσιεύονται δυο γαλλικές πραγmicroατείες για την τέχνη των κήπωνraquo σηmicroειώνουν οι Steenbergen και Reh265 Η πρώτη που έχει τον τίτλο laquo΄Le jardin de plaisir΄ (΄Ο Κήπος Της Χαράς΄) στα 1651 ήταν γραmicromicroένη από τον Andreacute Molletraquo Η δεύτερη που αποδίδεται στον πατέρα του τον Claude Mollet αρχικηπουρό του βασιλιά έχει τον τίτλο laquo΄Theacuteacirctre des plans et jardinages΄ (΄Θέατρο σχεδίων και κηπουρική΄) δηmicroοσιεύεται το 1652 microετά τον θάνατό του και είναι αφιερωmicroένη στον Andreacute Le Nocirctreraquo

Η σκηνογραφία που επιβάλλεται εντέλει στην τοπιακή θεώρηση του Baroque είναι αυτή microιας ελεγκτικής θέασης κατά το δυνατόν συνολικής όπου η διαδοχή των επιmicroέρους τmicroηmicroάτων οδηγεί βαθmicroιαία στην αποθέωση της πολιτιστικής microεγαλοπρέπειας στην κατrsquo ουσίαν αποθέωση του βασιλικού microεγαλείου του microονάρχη ο οποίος απευθύνεται στη σκηνή από το σηmicroείο του κεντρικού laquoθεωρείουraquo του διευρυmicroένου αυτού θεάτρου από τη θέση του κεντρικού σηmicroείου θέας Η σκηνικότητα των Ιταλικών επαύλεων εmicroφανίζει σε κάποιες περιπτώσεις ανάλογη διάθεση Ποτέ όmicroως microε αυτήν την ένταση και την εmicromicroονή του συνολικού εγκλεισmicroού στο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο τοπιακό τέχνηmicroα Στην παλλαδιανή άλλωστε εκδοχή της Villa Rotonda η πρόσβαση προς το τοπίο microολονότι κεντρική κατά τις εξόδους από την έπαυλη εmicroφανίζεται ως περίπου ισότιmicroη πολλαπλότητα θέασης προς ένα περιβάλλον φυσικό 266

264 Ο Μολιέρος όπως σηmicroειώνεται στη συνέχεια συmicromicroετέχει στις εορτές των εγκαινίων του Veaux le Vicomte παρουσιάζοντας στους χώρους των διαmicroορφώσεων ένα νέο θεατρικό έργο του ενώ τρία από τα γνωστά έργα του παρουσιάζονται για πρώτη φορά στους χώρους των Βερσαλλιών Πρβλ P-A Laplaude The Gardens of Versailles Λονδίνο 1995 σσ 21-31 Πρόκειται για τα έργα Les Facirccheux Tartuffe και Le Mariage Forceacute 265 Πρβλ C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 145 266 Είναι χαρακτηριστική στην εκδοχή της Villa Rotonda η έλλειψη του συγκροτηmicroένου συνοδευτικού κήπου ο οποίος στις περισσότερες περιπτώσεις τοπιακών διαmicroορφώσεων της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού συmicroπληρώνει ως ενδιάmicroεσος τη σχέση ανάmicroεσα στο κτήριο και στο περιβάλλον τοπίο

434 Η κεντρική παρουσία του ηγεmicroόνα χαρακτηριστική των τοπιακών απόψεων του 17ου αιώνα Γεωmicroετρική οργάνωση και τονισmicroός των συmicromicroετρικών διατάξεων εγκλεισmicroός των διαmicroορφώσεων σκηνογραφικός επαναπροσδιορισmicroός του εσωτερικού τους χώρου όλες αυτές οι συνθήκες τοπιακής οργάνωσης σκοπό έχουν να ενισχύσουν τον έλεγχο του τοπίου από την κυρίαρχη κεντρική θέση όρασης Σκοπό έχουν να επιβάλλουν microια συγκεκριmicroένη άποψη ηγεmicroονικού ελέγχου η οποία υπερβαίνει κατά πολύ τα παλαιότερα συγγενή αναγεννησιακά παραδείγmicroατα Επιπλέον διαφοροποιείται ριζικά από τα τοπιακά ήθη τα οποία εισηγείται ήδη από την περίοδο του 17ου αιώνα η εν πολλοίς φυσιοκρατική περιγραφική ολλανδική ζωγραφική τοπίου267

Αλλά η εντονότερη αντίθεση προς την κεντροθετηmicroένη αυτή αντίληψη αναφέρεται microάλλον στη ριζική διαφορά της από τη νεωτερική προσέγγιση Στην εmicroπειρία των δυο τελευταίων αιώνων η γεωmicroετρική κανονικότητα τείνει microε microεγαλύτερη ή microικρότερη αποφασιστικότητα να παραγκωνιστεί σε όφελος της ελευθερίας της όρασης και ακόmicroη περισσότερο σε όφελος της ελευθερίας της κίνησης microέσα στο τοπίο Στα ακραία νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα το τοπίο δεν κατασκευάζεται ούτε παρίσταται πλέον ως υπόβαθρο επιβεβληmicroένων κινήσεων αλλά αντιmicroετωπίζεται ως πεδίο εκδήλωσης microιας αυτεξούσιας και εποmicroένως συχνά απρόβλεπτης δυναmicroικής Ο περιπατητής εmicroφανίζεται έτοιmicroος να αποδεχθεί τη βύθισή του σε ένα σαγηνευτικό και πιθανόν επίφοβο τοπιακό υποδοχέα microε τον ίδιο περίπου τρόπο microε τον οποίο το κοινό της ζωγραφικής του ύστερου Ροmicroαντισmicroού αποδέχτηκε τους νεφελώδεις πίνακες του William Turner Στους πίνακες αυτούς η εmicromicroονή στο φυσικό υπόβαθρο εντείνεται Όχι απλά γιατί τα πρόσωπα υποβαθmicroίζονται ή απουσιάζουν αλλά πολύ περισσότερο γιατί η δυναmicroική απόδοση φυσικών διεργασιών στα όρια της αφαίρεσης θέτει υπό αίρεση τη στατική θεώρηση άρα και τον κεντρικό πολιτιστικό έλεγχο του θέmicroατος

Η αγωνία αυτής της φυγόκεντρης τοπιακής θεώρησης γίνεται ίσως σαφέστερη σε παλαιότερες microεταβατικές παραστατικές προσεγγίσεις στους πίνακες του πρώιmicroου Ροmicroαντισmicroού Στο εικαστικό εγχείρηmicroα του Eugegravene Delacroix στην περιγραφή του για την Καταστροφή της Χίου για παράδειγmicroα ή στο ακόmicroη παλαιότερο πίνακα του Antoine-Jean Gros στην περιγραφή του Πεδίου της microάχης του Eylau Σε παραστάσεις δηλαδή όπου τα σώmicroατα εmicromicroένουν αλλά η σύνθεση επιχειρεί να διαφύγει πλευρικά συνεχίζοντας την παρουσία της έξω από τα πλάγια όρια του πίνακα Υποδεικνύοντας δηλαδή το συνεχιζόmicroενο εύρος του τοπίου ως τον απόλυτο τελικό φορέα της δυναmicroικής εικονιστικής δράσης

Τα τοπιακά ήθη του γαλλικού Baroque τα πρότυπα δηλαδή της οργάνωσης των κήπων όπως αυτά εmicroφανίζονται στη γαλλική ιδιαίτερα επικράτεια χαρακτηρίζονται από την κεντρική συνθήκη ελέγχου η οποία πρέπει να οριστεί ως το βασικό στοιχείο της αντίθεσής τους προς τις νεότερες ροmicroαντικές και νεωτερικές προσεγγίσεις

Με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο στη γαλλική εικονογραφία του 17ου αιώνα ζωγράφοι όπως ο Adam Frans van der Meulen268 περιγράφουν στους πίνακες τους εκτεταmicroένα τοπία microε χειρισmicroούς που θυmicroίζουν τη ζωγραφική τοπιογραφία των Κάτω Χωρών269 Αλλά οι πίνακες δεν είναι θεmicroατικά τοπιογραφικοί κατά κύριο λόγο Στο κέντρο του πίνακα έφιππη κυρίαρχη η Υψηλότης του ο στρατηλάτης microονάρχης στρέφεται υπεροπτικά προς τον θεατή υποχρεώνοντας αβίαστα το άλογό του να ανυψωθεί σε στάση dressage Η κυριαρχία πάνω στο υπέροχο ζώο που η φυσική του δύναmicroη έχει microετατραπεί microε τη συνεχή εκγύmicroναση πρώτα σε πολεmicroικό όπλο και στη συνέχεια σε ελεγχόmicroενο αισθητικά πρότυπο τονίζει σε πρώτο επίπεδο αυτό που επαναλαmicroβάνεται στο βάθος του πίνακα Επαναλαmicroβάνει δηλαδή και τονίζει την κυριαρχία πάνω στον τόπο

267 Για τη ριζική αυτή διαφορά βλ επόmicroενο κεφάλαιο Η Alpers στηρίζει την εξέταση ανάλογων αντιθέσεων στην αντίθεση ανάmicroεσα στην laquoαφηγηmicroατικήraquo αναγεννησιακής καταγωγής τάση και στην laquoπεριγραφικήraquo τάση που γεννιέται στις Κάτω Χώρες εξετάζοντας βέβαια τη διαφορά που προκύπτει στο πεδίο της ζωγραφικής Η διερεύνηση που ακολουθεί επιχειρεί να υποκαταστήσει το δεύτερο microέρος του αντιθετικού ζεύγους microε την αποδοχή του φυσικού τοπίου και την ανάπτυξη φυσικότροπων τάσεων διαmicroόρφωσης όπως αυτές που συναντούmicroε στην αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου του 18ου αιώνα Τις τάσεις αυτές εισηγείται άmicroεσα όπως υποδεικνύεται από την ιστορική ακολουθία των όρων που περιγράφουν στις ευρωπαϊκές γλώσσες το τοπίο η ολλανδική ζωγραφική τοπίου του 17ου αιώνα Πρβλ S Alpers The Art of Describing Dutch Art in the Seventeenth Century Λονδίνο 1989 268 Ή Adam Franz van der Meulen 269 Ο Meulen εξάλλου ήταν φλαmicroανδικής καταγωγής στην υπηρεσία όmicroως του Louis XIV

στο τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων που περιγράφεται ζωγραφικά ως τοπίο microάχης ή πολιορκίας ως το τοπίο της ισχύος και του ελέγχου εντέλει Ε414 Επάνω Adam Frans van der Meulen Louis XIV at the siege of Besancon O Λουδοβίκος XIV στην πολιορκία της Besanccedilon (1674 ndash Μουσείο Ermitage PD) - και κάτω Ε415 Diego Rodriguez de Silva Velaacutezquez El Conde duque de Olivares a caballo Ο Κόmicroης-Δούκας του Olivares έφιππος (1634 - Museo del Prado Μαδρίτη PD) Στους δυο πίνακες περιγράφεται η κυριαρχία πάνω στο άλογο στην εκγυmicroνασmicroένη φύση που ανορθώνεται αβίαστα Αλλά περιγράφεται επίσης η κυριαρχία πάνω στον φυσικό τόπο που microετατρέπεται σε τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων Η συσχέτιση microε το ελέγχον Υποκείmicroενο είναι στους προηγούmicroενους πίνακες κεντρική εmicroφανώς απεικονισmicroένη microάλιστα Λιγότερο επιβλητική εντούτοις από την σηmicroαίνουσα απόκρυψή του όπως αυτή υποδηλώνεται στις επίσης θριαmicroβικές χωρικά πραγmicroατοποιηmicroένες διαmicroορφώσεις των τοπίων της εποχής Στις πραγmicroατοποιηmicroένες αυτές διαmicroορφώσεις το πραγmicroατικό microέγεθος των επεmicroβάσεων ο πλούτος και η κρισιmicroότητα των κατασκευών όσο και η εκφραστική τους περιπλοκότητα αποτελούν την εποπτικά ισχυρότερη δήλωση πολιτικής και πολιτιστικής ισχύος Αυτή συγκεφαλαιώνει όλες τις άλλες επιmicroέρους

ηγεmicroονικές υποδείξεις της έκφρασης των κοινωνιών Με τόσο ισχυρό microάλιστα τρόπο ώστε η microετακίνηση του πολιτικού και οικονοmicroικού ελέγχου στον ευρωπαϊκό χώρο να υπονοεί και την αντίστοιχη microεταβολή στα κέντρα παραγωγής τοπιακών προτύπων270 435 Οι προοπτικοί κανόνες και η προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης

laquoΜπορεί έτσι να φτιάξει κάποιος τις σκιές σε έναν κήπο ώστε να αναπαριστούν microορφές διάφορες όπως microορφές δέντρων ή άλλων πραγmicroάτων Επίσης να κλαδέψει τους φράχτες των θάmicroνων ώστε microε microια συγκεκριmicroένη προοπτική αυτοί να αναπαριστούν κάποιες microορφέςraquo περιγράφει ο Reneacute Descartes271 σε microια παράγραφο χαρακτηριστική για τις συνήθειες και τους κηποτεχνικούς χειρισmicroούς της εποχής του

Έχει ήδη περιγραφεί η εφαρmicroογή της προοπτικής ως σηmicroαντικής εκφραστικής επινόησης της Αναγέννησης Έχει περιγραφεί ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως εικονιστική συνθήκη την απόδοση του τοπιακού βάθους στη ζωγραφική της περιόδου Επίσης ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως συνθήκη οργάνωσης των διαmicroορφώσεων του τοπίου τη συσχέτισή τους microε τον περιβάλλοντα χώρο και τη σκηνογραφική ένταξή τους σε αυτόν272 Στους κήπους του Baroque η χρήση της προοπτικής εξακολουθεί να αποτελεί κεντρικό εκφραστικό τρόπο της εσωτερικά συγκροτηmicroένης σκηνικής οργάνωσης Αλλά η χρήση της αποδίδοντας πλήρως τη λειτουργία των σκηνογραφικών τεχνασmicroάτων σκοπό έχει να επιτείνει την εσωτερική αυτοαναφορική ιδιαιτερότητα της τοπιακής διαmicroόρφωσης Να σύρει την αντίληψη προς την εσωτερική συνθήκη συmicroπύκνωσης η οποία επιχειρεί microε όσο το δυνατόν πειστικότερο τρόπο να επιβάλει την προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης Αν η σύγχρονη πολιτική σκέψη έχει περιγράψει την ιδεολογία ως σύστηmicroα παραστάσεων τις οποίες διαθέτει microια κοινωνία για τους όρους ζωής της παραστάσεων εν microέρει πραγmicroατικών και εν microέρει πλασmicroατικών273 στις διαmicroορφώσεις της τοπιακής σκηνογραφίας του Baroque ανακαλύπτουmicroε ιδιαίτερα πειστικά παραδείγmicroατα πλασmicroατικής ιδεολογικής κατασκευής Συγκροτηmicroένης όχι microόνο ως σύστηmicroα πολιτιστικών σχέσεων οι οποίες υποβαστάζουν microια πολιτική εξουσία αλλά και ως σύστηmicroα πραγmicroατικών διαmicroορφώσεων Πραγmicroατικών Όχι ακριβώς χειροπιαστών microε την έννοια της χειροπιαστής απτής υλικότητας Η οιονεί πραγmicroατικότητα του γαλλικού κήπου ολοκληρώνεται ως οπτική εικόνα προορισmicroένη να εξαπατήσει τον παρατηρητή ως προς την κατασκευαστική πραγmicroατικότητα του τοπίου Επιβάλει συνειδητά την οφθαλmicroαπάτη ως την τελική συνθήκη ολοκλήρωσης της αντίληψης του χώρου ndash συνειδητά για τον δηmicroιουργό της βεβαίως γιατί για τον ανυποψίαστο παρατηρητή οι χειρισmicroοί προοπτικής παρέmicroβασης στο τοπίο παραmicroένουν κρυφοί

Στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte όπως περιγράφεται αναλυτικότερα στη συνέχεια της διερεύνησης η προσπάθεια του σχεδιασmicroού είναι να παραγάγει microια πλασmicroατική συνθήκη προσέγγισης των απώτερων τmicroηmicroάτων της σύνθεσης microια πλασmicroατική συνθήκη laquoτηλεσκοπίουraquo274

Η προσπάθεια επιτελείται microε τη χρήση αυτού που microπορεί να περιγραφεί ως laquoπροοπτική υστέρησηraquo laquoperspective retardeacuteeraquo και η οποία microπορεί να εξηγηθεί microε

270 Η παρατήρηση υποδεικνύει πως η κυριαρχία των τοπιακών παραδειγmicroάτων ακολουθεί την microεταβολή των όρων της πολιτικής και οικονοmicroικής κυριαρχίας στον Ευρωπαϊκό χώρο Από την Ιταλία στην Γαλλία και τελικά στη Βρετανία 271 C Santini στο προηγούmicroενο σ 30 Κατά τη Santini το απόσπασmicroα προέρχεται από τους Cogitationes privatae και αντιστοιχεί σε αποσπάσmicroατα τα οποία αναφέρονται από τον Leibniz 272 Πρβλ προηγούmicroενο Κεφάλαιο Γ 273 Η χαρακτηριστικότερη ίσως διατύπωση αυτού του πλέγmicroατος σχέσεων οφείλεται στον Louis Althusser Σύmicroφωνα microε αυτόν laquoη ιδεολογία είναι lsquoπαράστασηrsquo της φανταστικής σχέσης του ατόmicroου microε τις πραγmicroατικές συνθήκες ύπαρξής τουraquo Πρβλ Λ Αλτουσέρ Θέσεις ειδικότερα laquoΙδεολογία και Ιδεολογικοί Μηχανισmicroοί του Κράτουςraquo Αθήνα 1977 σ 99 Πρβλ επίσης του ιδίου Για τον Μαρξ ειδικότερα σχόλια στο laquoΜαρξισmicroός και Ανθρωπισmicroόςraquo Αθήνα 1978 σσ 232-233 274 laquoΟ κύριος του κτήmicroατος όχι microόνο έβλεπε τον lsquoάπειροrsquo χώρο αλλά επίσης τον διατηρούσε υπό έλεγχο Στον πύργο βρίσκονταν στον προσοφθάλmicroιο φακό ενός τηλεσκοπίου που ήταν φτιαγmicroένο από το ίδιο το τοπίο και microε το οποίο microπορούσε να φέρει τον άπειρο χώρο κοντά στο microάτι του στο άγγιγmicroά τουraquo C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 177

απλουστευmicroένη διατύπωση ως η διεργασία αναλογικής αύξησης των διαστάσεων κατά την αποmicroάκρυνση από το σηmicroείο όρασης ώστε να αναιρεθεί η προοπτική σmicroίκρυνση

Με εκτενέστερη παρουσίαση η προηγούmicroενη χρήση των προοπτικών κανόνων υποδεικνύει την ευρύτερη περιοχή της laquoπροοπτικής αναmicroόρφωσηςraquo275 Αν η συmicroβατική θεώρηση της προοπτικής περιγράφει πως τα περισσότερο αποmicroακρυσmicroένα αντικείmicroενα ίσης διάστασης εmicroφανίζονται ως microικρότερα τότε η ζωγραφική ή η κατασκευαστική παρουσίασή τους microε παραmicroορφώσεις ακριβώς αντίθετες από αυτές που υποθέτει η συmicroβατική προοπτική θα εξασφάλιζε το απαραmicroόρφωτο της τελικής όρασης ανατρέποντας τη συνήθη αντίληψη βάθους εφόσον βέβαια το σηmicroείο όρασης παρέmicroενε σταθερό

Με microια πραγmicroατιστική βάση θεώρησης πρόκειται για την τεχνητή επιβολή της νοητικής εικόνας πάνω στην υλική έκταση του φυσικού ή microε διαφορετική διατύπωση για την επιβολή του ορατού επί της χωρικότητας και της υλικότητας276 Αν υποθετικά περιγράφαmicroε ένα ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατατετmicroηmicroένο σε έναν ορθοκανονικό κάναβο και το θεωρήσουmicroε προοπτικά τότε η προοπτική εικόνα του ορθογωνίου αντιστοιχεί σε ένα τραπέζιο ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo στο οποίο η απώτερη παράλληλη προς τον παρατηρητή πλευρά ΑrsquoΒrsquo είναι microικρότερη από την πλησιέστερη ΓrsquoΔrsquo Οι πλάγιες πλευρές ΑrsquoΔrsquo και ΒrsquoΓrsquo συγκλίνουν προς την ΑrsquoΒrsquo ενώ οι εσωτερικές χαράξεις σε ίσα microεταξύ τους διαστήmicroατα σχεδιάζονται παράλληλες προς την κεφαλή και τη βάση του τραπεζίου πλησιάζοντας τόσο περισσότερο η microια την άλλη όσο περισσότερο αποmicroακρύνονται από τον παρατηρητή Ας αντιστρέψουmicroε την κατασκευή Έστω πως το ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατασκευάζεται ως τραπέζιο microε σχήmicroα αντίστροφο προς την προοπτικά παραmicroορφωmicroένη εικόνα ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo Το νέο τραπέζιο ΑrsquorsquoΒrsquorsquoΓrsquorsquoΔrsquorsquo έχει την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo ως τη microεγαλύτερη πλευρά του και τη ΓrsquorsquoΔrsquorsquo ως την microικρότερη Οι ενδιάmicroεσες παράλληλες δεν προσεγγίζουν αλλά αποmicroακρύνονται αναλογικά όσο πλησιάζουν την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo Τότε η ανεστραmicromicroένη αυτή κατασκευή δίνει ένα σηmicroείο φυγής προς την πλευρά του παρατηρητή Κοιτώντας την παραmicroορφωmicroένη κατασκευή του τραπεζίου έχουmicroε σε κάποιο σηmicroείο τοmicroής της οπτικής δέσmicroης ένα φανταστικό είδωλο που αντιστοιχεί όmicroως σε ένα κανονικό ορθογώνιο Με το σηmicroείο όρασης υψηλότερα από το έδαφος το ορθογώνιο αυτό θα εmicroφανίζονταν να στρέφεται ως προς την πλησιέστερη προς τον παρατηρητή βάση του και να υψώνεται προς τα επάνω

Σε ένα φανταστικό επίπεδο τοmicroής εποmicroένως κάπου ανάmicroεσα στον εξωτερικό φυσικό κόσmicroο της έκτασης του res extensa και στον εσωτερικό του res cogitans της νόησης πραγmicroατοποιείται κατ΄ αναλογίαν προς την καρτεσιανή λειτουργία του καρτεσιανού αδένα του κωναρίου η αναγωγή του εκτεινόmicroενου φυσικού πράγmicroατος σε ένα σύστηmicroα νοητικά επιβεβληmicroένης κανονικότητας Η αναγωγή αυτή συντελείται microέσω της laquoπαρά φύσινraquo παρέmicroβασης στη φυσική βιολογική οπτική πρόσληψη εξηγώντας microε σαφήνεια πως η παράσταση περιλαmicroβάνεται στο πεδίο των πολιτιστικών κατασκευών και πως συνιστά βασικό microέσο ελέγχου του τοπίου βασικό microέσο υποβολής του στην τάξη των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών σχηmicroάτων και των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών συmicroβόλων και σηmicroασιών Αν ακολουθήσουmicroε microάλιστα την προσέγγιση του Michel Foucault η παράσταση αποτελεί κατά την περίοδο του 17ου αιώνα το βασικό microέσο χάρις στο οποίο η υλικότητα και η χωρικότητα υποβάλλονται σε συνθήκες κανονικοποίησης και ελέγχου Είναι microάλλον παράτολmicroο microια διερεύνηση των τοπιακών διαmicroορφώσεων έστω και προσανατολισmicroένη προς συσχετίσεις πολιτιστικές να προσπαθήσει να ταυτίσει τη βασική συνθήκη συγκρότησης του καρτεσιανού δυϊσmicroού microε τη συνθήκη της ηθεληmicroένης προοπτικής ψευδαισθησιακής παραmicroόρφωσης της laquoαναmicroόρφωσηςraquo των κήπων του Baroque

275 Η laquoαναmicroόρφωσηraquo όπως επεξηγείται αναλυτικότερα στη συνέχεια αφορά microια συγκεκριmicroένη διαδικασία γεωmicroετρικής επεξεργασίας microε την οποία γίνεται δυνατός ο ψευδαισθησιακός έλεγχος των microορφών που σχεδιάζονται Μια ελεγχόmicroενη γεωmicroετρική παραmicroόρφωση επιτρέπει στον σχεδιαστή να παραγάγει το κατάλληλο οπτικό αποτέλεσmicroα από την κατάλληλη γωνία όρασης Ανάλογες τεχνικές δεν εφαρmicroόζονταν microόνο στη ζωγραφική στον περίφηmicroο πίνακα Οι Πρεσβευτές του Hans Holbein για παράδειγmicroα αλλά επίσης στις αρχιτεκτονικές και όπως εκτενώς παρουσιάζεται στη συνέχεια στις τοπιακές κατασκευές 276 Διατύπωση της κριτικής επιτροπής των Κ Μωραΐτη Δ Σεβαστάκη Σ Σταυρίδη microε αφορmicroή την παρουσίαση της διπλωmicroατικής εργασίας της Σ Σαραντοπούλου microε θέmicroα Προτάσεις για microια αρχαιολογική περιγραφή του Βοτανικού Κήπου στα πλαίσια του ΔΠΜΣ της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜ Πολυτεχνείου laquoΑρχιτεκτονική Χώρος Πολιτισmicroόςraquo Αθήνα Μάρτιος 2009

Επεξηγήσεις της αναmicroόρφωσης σε περιγραφή του 17ου αιώνα (E416 επάνω αριστερά CC) και σε διάγραmicromicroα περιγραφής της εφαρmicroογή της στον σχεδιασmicroό τοπιοτεχνικών διαmicroορφώσεων όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte (E417 κάτω αριστερά σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Μια από τις γνωστότερες εφαρmicroογές της αναmicroόρφωσης καταγράφεται στον πίνακα του Hans Holbein του Νεότερου Οι Πρεσβευτές (Ε418 επάνω δεξιά PD) όπου σε πρώτο επίπεδο εικονίζεται παραmicroορφωmicroένο ένα ανθρώπινο κρανίο Ωστόσο από ένα ορισmicroένο σηmicroείο θέασης το κρανίο γίνεται αντιληπτό microε την πραγmicroατική του microορφή (Ε419 κάτω δεξιά PD)

Εντούτοις για τη σχέση του Andreacute Le Nocirctre microε τη σκέψη του εισηγητή του ορθολογισmicroού υπάρχουν σηmicroαντικές microαρτυρίες laquoΣτο εργαστήριο του Λούβρουraquo σηmicroειώνει η Chiara Santini277 ο νέος ακόmicroη microαθητευόmicroενος κηπουρός Andreacute Le Nocirctre ως microαθητής του Simon Vouet laquoγνώριζε ότι πιο καινοτοmicroικό έφθανε να microελετηθεί στο πεδίο των ερευνών για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρου Είναι πιθανόν ποτέ να microην είχε διαβάσει τη Dioptrique του Καρτέσιου αλλά σίγουρα είχαν τεθεί υπrsquo όψιν του φιλοσόφου κάποια σχέδια για τον κήπο των Tuileries και είχε (οLe Nocirctre) την άmicroεση εmicroπειρία των πειραmicroατισmicroών του δασκάλου του (του Vouet) και των εικονογραφήσεων των έργων για την προοπτική που είχαν παραχθεί στο επιστηmicroονικό περιβάλλον το συναφές microε τη βασιλική αυλήraquo Σε αυτό το σηmicroείο οι αναφορές δεν συmicroφωνούν κατ΄ ανάγκην laquoΣτο πρώτο microισό του 20ου αιώνα κάποιοι συγγραφείς ειδικά ο Jules Guiffrey διατείνονται πως ο Le Nocirctre γνώριζε το έργο του Descartes και ερmicroηνεύουν το δικό του έργο στο φως αυτών των φιλοσοφικών-επιστηmicroονικών αποσκευών σήmicroερα αντίθετα υπάρχει η τάση εξ αιτίας της έλλειψης αποδείξεων να τηρείται microια στάση πιο επιφυλακτική που περιορίζεται να υποστηρίζει πως ο

277 Στο προηγούmicroενο σ 25

κηπουρός των Tuileries πρέπει να είχε κάποια επαφή λιγότερο ή περισσότερο άmicroεση microε το περιβάλλον του Καρτέσιουraquo278

Ακόmicroη όmicroως και αν η διερεύνηση αυτή δεν προχωρήσει στο τόλmicroηmicroα της ευθείας συσχέτισης τοπιακών εγχειρηmicroάτων και των φιλοσοφικών επιστηmicroονικών θεωρήσεων του καρτεσιανισmicroού ακόmicroη και αν η υπόδειξη συσχέτισης παραmicroείνει στο επίπεδο των γενικότερων σχέσεων οι αναλογίες εmicroφανίζονται καταδεικτικές microιας ενιαίας πολιτιστικής στάσης Στα πλαίσια της στάσης αυτής οι laquoέρευνες για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρουraquo είναι σηmicroαντικές τόσο για τη συνολική θεώρηση αυτού του πολιτισmicroού όσο και για τις τοπιακές επεmicroβάσεις που τον χαρακτηρίζουν Ακόmicroη και όταν οι ερευνητικές παρουσιάσεις δεν επεκτείνονται σε συγκρίσεις και συσχετισmicroούς τόσο φιλόδοξους όσο αυτούς του Guiffrey επιmicroένουν εντούτοις πάντοτε να αναφέρονται στις τεχνικές της αναmicroόρφωσης279 Άλλοτε περιγράφοντάς την microε γεωmicroετρικά ακριβέστερη περιγραφή και άλλοτε επιmicroένοντας στην αφανή για τον ανυποψίαστο περιπατητή λειτουργία της ως anamorphosis abscondita κρυφής αναmicroόρφωσης κατά τον Αllen S Weiss Αλλά και κτισmicroένης αναmicroόρφωσης ενσωmicroατωmicroένης συντεθειmicroένης στη νοητική και στην τοπιακή κατασκευή280 laquoAbsconditaraquo αποκεκρυmicromicroένη κρυφή σκοτεινή αλλά και προϊόν κατασκευής σύνθεσης από το λατινικό ρήmicroα laquoascondoraquo που σηmicroαίνει αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω αλλά και θεmicroελιώνω κτίζω ή συνθέτω συντάσσω281 Η υπόθεση της φαντασιακής πλασmicroατικής ατmicroόσφαιρας οφθαλmicroαπάτης που περιγράφηκε εκτενώς προηγούmicroενα εmicroφανίζεται ριζικά αντίθετη προς την απαίτηση αποκάλυψης της νεωτερικής εmicroπειριστικής αλήθειας των πραγmicroάτων όπως τίθεται για παράδειγmicroα από τη νεωτερική microοντέρνα αρχιτεκτονική Ακολουθώντας επισηmicroάνσεις καταστατικές για τη θεώρηση του Baroque συσχετίστηκε ήδη η καθολική Αντιmicroεταρρύθmicroιση και η παγίωση του Δυτικού microοναρχικού κράτους microε την προσπάθεια ελέγχου της σκέψης και της όρασης όπως και microε τους ειδικότερους συνθετικούς χειρισmicroούς οι οποίοι τελικά αποκρύβουν το κέντρο προέλευσης και τον τρόπο επιβολής αυτού του ελέγχου Στον αντίποδα πρέπει microάλλον να τοποθετηθεί η προτεσταντική ηθική απαίτηση αποκάλυψης η απαίτηση ηθικής και πραγmicroατικής διαφάνειας αυτού του κόσmicroου

Η νεωτερική προσέγγιση καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από αυτήν την ηθική στάση απαίτησης της ειλικρίνειας έως ότου σήmicroερα microια νέα σειρά σύγχρονων τεχνικών ανακαλύψεων τόσο καθοριστικών για την πολιτισmicroική εποπτεία όσο η προοπτική εισήγηση του Leon Battista Alberti στον καιρό της διατύπωσής της ή όσο η προώθηση της αναmicroόρφωσης από τον φραγκισκανό microοναχό Jean-Franccedilois Niceron ανατρέψει την πραγmicroατιστική βεβαιότητα

Η σύγχρονη αυτή ανατροπή καθορίζεται από την εκτενέστατη παραγωγή πλασmicroατικών-πραγmicroατικών παραστάσεων ο κεντρικός έλεγχος των οποίων εmicroφανίζεται ως ένας από τους σηmicroαντικότερους πολιτικούς φόβους για το microέλλον του πολιτισmicroού Ο δυϊσmicroός είναι εξίσου χαρακτηριστικός Μια εσωτερική αυτοαναφορική οιονεί πραγmicroατικότητα καθορισmicroένη από έναν πίνακα ένα matrix αρχικών λογισmicroικών κανόνων οι οποίοι εξελίσσονται αποσχισmicroένοι από τον εξωτερικό κόσmicroο που παύει να microας αφορά Ένας εσωτερικευmicroένος τόπος ορθότερα ένα εσωτερικευmicroένο πολιτισmicroικό τοπίο του οποίου επιπλέον τα βασικά χαρακτηριστικά σύνταξης microας διαφεύγουν Η αναλογία microπορεί να είναι ακόmicroη ισχυρότερη Ένα εσωτερικό τοπίο δικτυακών σχέσεων όπως και στη microη

278 Όπ σ 25 επίσης J Guiffrey Andreacute le Nostre Eacutetude critique Παρίσι 1908 Ακόmicroη Α Rostaing Lrsquo aeliguvre de Le Nocirctre Παρίσι 2000 σσ 7-10 279 Πρβλ C Santini στο προηγούmicroενο σσ 27-30 Για microια αναγωγή των αρχών της αναmicroόρφωσης στην αναγεννησιακή προοπτική βλ το κείmicroενο της Kirsti Andersen laquoThe mathematical treatment of anamorphoses from Piero della Francesca to Niceronraquo Στο History of mathematics states of the art σσ 3-28 Academic Press San Diego CA 1996 Είναι χαρακτηριστικό πως ο κύριος θεωρητικός εισηγητής της αναmicroόρφωσης ο φραγκισκανός microοναχός πατέρας Jean-Franccedilois Niceron αναφέρεται σε αυτήν microιλώντας για τεχνητή microαγεία laquomagia artificialisraquo ενώ τα συγγράmicromicroατά του φέρουν ανάλογα ονόmicroατα Η έκδοσή του του 1640 τιτλοφορείται Perspective curieuse Παράδοξη προοπτική Aυτή του 1646 έχει τον τίτλο Οπτικός Θαυmicroατουργός Thaumaturgus opticus Ανάλογους τίτλους χρησιmicroοποίησε στις εκδόσεις του και ο σύγχρονος microελετητής της αναmicroόρφωσης Jurgis Baltrusaitis 280 Α S Weiss στο προηγούmicroενο σσ 43-66 281 Abscondo λατινικό ρήmicroα σύνθετο από τις λέξεις ab(s) + condo (=con+do) lsquoΟπου Ab= από con=συν do= δίδωmicroι Έτσι condo microπορεί να σηmicroαίνει 1- ιδρύω θεmicroελιώ κτίζω ή 2 ndash συντίθηmicroι συντάσσω συγγράφω ή 3 ndash κατατίθηmicroι αποτίθηmicroι ταmicroιεύω διαφυλάττω ή 4 ndash αποτίθηmicroι κρύπτω κατακρύπτω αποκρύπτω Ascondo = αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω Absconditus = αποκεκρυmicromicroένος απόκρυφος σκοτεινός ασαφής Πρβλ Ε Τσακαλώτου Λεξικό Ελληνο-λατινικό Αθήνα 1988

πραγmicroατοποιηmicroένη υπόθεση microιας εκτενώς εφαρmicroοσmicroένης πολεοδοmicroίας του Baroque Ένα δικτυακό τοπίο το οποίο εγκαταλείπει εντούτοις έναν εκτός του ηλεκτρονικού πολιτισmicroού χώρο

Στην καταληκτική παράγραφο ενός σύγχρονου διηγήmicroατος επιστηmicroονικής φαντασίας στην αφήγηση του Νευροmicroάντη282 ο κύριος microυθιστορηmicroατικός ήρωας του έργου αναρωτιέται αν υπάρχει πραγmicroατικά αυτός ο ίδιος ως πρόσωπο ανεξάρτητο από τον ψευδαισθησιακό δικτυακό laquoτοπίοraquo

Με κάθε δυνατή επιφύλαξη για το θεmicroιτό των συγκρίσεων microπορούmicroε να ανακαλέσουmicroε από τον χώρο των ιστορικών microυθευmicroάτων την παροιmicroιώδη φράση που περιγράφει τη σύγχυση ανάmicroεσα σε microια εσωτερικά προσανατολισmicroένη κατασκευασmicroένη πραγmicroατικότητα και στην εξωτερική πραγmicroατικότητα του υπόλοιπου κοινωνικού πεδίου Στο καταληκτικό laquoκεφάλαιοraquo της γαλλικής microοναρχικής ισχύος ενώ ο αγγλικός Εmicroπειρισmicroός και ο γαλλικός Διαφωτισmicroός έχουν ήδη πολλαπλά αναπτύξει τα επιχειρήmicroατά τους και οι κινήσεις της πολιτικής ανατροπής διογκώνονται η Μαρία-Αντουανέττα ηρωίδα microιας αφήγησης η οποία δεν microπορεί πλέον να παραmicroένει στραmicromicroένη στο εσωτερικό της αναρωτιέται για τις αιτίες της πολιτικής αναταραχής και αποφασίζει ισχυρίζεται ο ιστορικός θρύλος πως οι αβράκωτοι microπορούν να κατευνάσουν την πείνα τους microε γλυκά εδέσmicroατα283

Πριν η λύση δοθεί σε microια άλλη σκηνή αυτή της λαϊκής τελετουργίας της guillotine της λαιmicroητόmicroου σε ένα άλλο τοπίο αυτό της ανοικτής επαναστατηmicroένης πόλης η δράση εξακολουθεί να εξελίσσεται στο σκηνικό πεδίο των βασιλικών τοπίων Η τελευταία βασίλισσα της Γαλλίας εγκλωβισmicroένη εν πολλοίς στον φανταστικό κόσmicroο του Petit Trianon στον θεατρικό του χώρο στο laquohameau de la reineraquo laquoτο χωρίο της βασίλισσαςraquo και στο υποθετικά φυσικό τοπίο που το περιβάλει υποδύεται την αθώα χωριατοπούλα284 To παράδειγmicroα της Marie-Antoinette ως εστεmicromicroένης η οποία παραmicroένει αποκοmicromicroένη από την εξωτερική πραγmicroατικότητα εγκλωβισmicroένη σε έναν επίσης αποκοmicromicroένο ελεγχόmicroενο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο και σκηνοθετηmicroένο τοπίο285 προσωποποιεί παραδειγmicroατικά microια στάση η οποία την υπερβαίνει κατά πολύ ως συγκεκριmicroένη ιστορική προσωπικότητα Η στάση αυτή ως γενική προσέγγιση ισχυρών κοινωνικών οmicroάδων και ως ειδική αντίληψη της διαmicroόρφωσης του τοπίου που εκπορεύεται από αυτές διατρέχει microάλλον το σύνολο της γνωστής ιστορίας Στο νεότερο ευρωπαϊκό χώρο ειδικότερα ο οποίος αφορά τη διερεύνηση αυτή οι ιδιαίτεροι τρόποι εκδήλωσής της ξεκινούν από την περίοδο της ιταλικής Αναγέννησης για να αποκτήσουν την ισχυρότερη έκφρασή τους κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα επεκτείνοντας microε ασθενέστερο τρόπο την επιρροή τους και στις περιόδους που ακολουθούν

Έγινε ήδη προφανές πως η συγκρότηση αυτής της αποσπασmicroένης ελεγχόmicroενης τοπιακής πραγmicroατικότητας όπως παρουσιάζεται microε παραδειγmicroατικό τρόπο στους γαλλικούς κήπους του 17ου αιώνα συνδέεται άmicroεσα microε ένα ιδιαίτερο ήθος όρασης microε τη δυνατότητα συγκρότησης οπτικών ψευδαισθήσεων οι οποίες επιmicroένουν να καθορίζουν την υλικότητα και τη χωρικότητα του τοπίου και οι οποίες στηρίζονται microεταξύ των άλλων στη microελέτη και την εφαρmicroογή στις διαmicroορφώσεις του τοπίου της προοπτικής αναmicroόρφωσης

282 Το γνωστό βιβλίο του Καναδού συγγραφέα επιστηmicroονικής φαντασίας William Gibson Neuromancer Πρβλ ελληνική microετ Νευροmicroάντης Αθήνα 1998 σ 290 283 H παροιmicroιώδης φράση ldquoSrsquoils nrsquoont pas de pain qursquoils mangent de la briocherdquo laquoαν δεν έχουν ψωmicroί ας φάνε γλυκόraquo που αποδίδεται στην τελευταία βασίλισσα χρησιmicroοποιείται εδώ ως ένδειξη απόσπασης από την πραγmicroατικότητα microάλλον παρά ως ένδειξη κυνισmicroού Το πιθανότερο πάντως είναι πως κακώς συνδέεται microε την Μarie-Antoinette καθώς η πρώτη καταγραφή της φράσης εmicroφανίζεται στο VI Βιβλίο των Confessions του Jean-Jacques Rousseau που δηmicroοσιεύτηκε το 1782 ενώ το υποθετικό επεισόδιο της επαναστατικής περιόδου κατά το οποίο πεινασmicroένες γυναίκες φθάνουν στις Βερσαλλίες ζητώντας ψωmicroί αντιστοιχεί στις 5 Οκτωβρίου του 1789 284 Η Marie-Antoinette ζει στην περίοδο εκείνη του 18ου αιώνα κατά την οποία τα πρότυπα του γαλλικού κήπου έχουν ήδη υποχωρήσει στις πολιτιστικά κεντρικές περιοχές της Ευρώπης τουλάχιστον κάτω από την πίεση της laquomicroόδαςraquo των νεότερων προτύπων της αγγλικής τοπιοτεχνίας Εντούτοις οι συνθήκες εγκλεισmicroού των τοπιακών διαmicroορφώσεων και η προσπάθεια συγκρότησης microιας ολικής σκηνογραφικής ψευδαίσθησης φαίνεται να διατηρούν σε πολλές περιπτώσεις την καταγωγική σχέση τους microε τον προηγούmicroενο αιώνα 285 Όπως σηmicroειώθηκε αmicroέσως προηγούmicroενα το laquoχωριό της βασίλισσαςraquo δεν περιελάmicroβανε απλά microια φυσικότροπη τοπιακή διαmicroόρφωση ούτε microόνο microια σειρά κτισmicroάτων κατασκευασmicroένων έτσι ώστε να θυmicroίζουν αγροτικό οικισmicroό Αποτελούσε επιπλέον τον χώρο όπου η βασίλισσα και οι κυρίες της ακολουθίας της υποδύονταν αγροτικούς ρόλους ντυmicroένες ανάλογα και συmicromicroετέχοντας σε απλοποιηmicroένες αγροτικές δραστηριότητες

436 Η υπόδειξη επέκτασης στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα Μια από τις καταστατικές παρατηρήσεις του Heinrich Woumlllflin στο καθοριστικό κείmicroενό του για τη σχέση της Αναγέννησης microε το Baroque περιγράφει τα εκφραστικά εγχειρήmicroατα της περιόδου ως συνθέσεις οι οποίες υποδεικνύουν τη δυνατότητα επέκτασης Οι οποίες δηλαδή αντίθετα από τα πρωιmicroότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα δεν περιορίζουν την ολοκλήρωσή τους στο άmicroεσο πεδίο της χωρικής τους οργάνωσης Αντίθετα microάλιστα επιχειρούν να επεκτείνουν την πραγmicroατική τους παρουσία microε όρους υποθετικής επέκτασης της δράσης τους

Πως microπορεί να εφαρmicroοστεί η θεωρητική αυτή υπόδειξη στην περίπτωση των διαmicroορφώσεων του τοπίου Ακόmicroη ειδικότερα πως microπορεί να σχολιαστεί microε περισσότερη λεπτοmicroέρεια το πρόβληmicroα της ανοικτής σύνθεσης σε σχέση microε τους όρους συνθετικού εγκλεισmicroού των διαmicroορφώσεων τοπίου που απασχόλησαν προηγούmicroενα την έρευνα Ε420 και Ε421 (πρώτο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Cian Lorenzo Bernini Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η lsquoΕκσταση της αγίας Τερέζας της Άβιλα Το κεντρικό τmicroήmicroα της γλυπτικής σύνθεσης πλαισιώνεται από τα αρχιτεκτονικά microέλη της κόγχης microε τρόπο που ενισχύει τη δραmicroατική του ποιότητα Ε422 και Ε423 (δεύτερο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Με ανάλογο τρόπο η πυκνή φύτευση που πλαισιώνει τις κηποτεχνικές διαmicroορφώσεις του Vaux le Vicomte αυξάνει την εσωτερική συνοχή της σύνθεσης και ενισχύει την ένταση της αξονικής της ανάπτυξης

H αγία Τερέζα της Άβιλα στη γλυπτική σύνθεση του Bernini286 στροβιλίζεται σε κύmicroατα ιερού πάθους τα οποία εκτείνονται δυνητικά ως πνευmicroατικό φως πέρα από το πεδίο της microαρmicroάρινης γλυπτικής σύνθεσης Μια δέσmicroη χρυσών ακτινών κατέρχεται προς το σύmicroπλεγmicroα της αγίας και του αγγέλου Εκπορεύεται από σηmicroείο άγνωστο από το άπειρο πεδίο της θείας χάριτος η οποία προφανώς υπερβαίνει τη γήινη αρχιτεκτονικά προσδιορισmicroένη κόγχη του γλυπτού Αλλά συνθετικό κέντρο υπάρχει Πρόκειται για το εκστατικό πρόσωπο της αγίας και πολύ περισσότερο για το σηmicroείο της καρδίας της στο οποίο κατευθύνεται η ροmicroφαία του αγγέλου και στο οποίο η θεία χάρις καταλήγει πριν αποδώσει ακτινοβολώντας την αίγλη της στον παρατηρητή Αυτή η ακτινοβολία και εντέλει αυτή η σύνθεση δεν είναι υπαινίσσεται ο δηmicroιουργός του κόσmicroου τούτου Η δυνατότητά της να εκτείνεται πέρα από τα υλικά όρια της φυσικής έκτασης αναφέρεται σε microια συνθήκη πνευmicroατική Η εσωτερική της πλαστική οργάνωση εντούτοις υποδεικνύει ένα κέντρο σύνθεσης ενώ επιπλέον το σύmicroπλεγmicroα από λευκό microάρmicroαρο και επιχρυσωmicroένο microέταλλο ορίζεται microε έmicroφαση από το αρχιτεκτονικό περίγραmicromicroα της κόγχης από το βαθύχρωmicroο microάρmicroαρο των κιόνων που διαφοροποιεί microε σαφήνεια τον εσωτερικό από τον εξωτερικό ως προς τη σύνθεση χώρο Στην κορυφή της κόγχης ένα αόρατο άνοιγmicroα της οροφής λούζει το σύmicroπλεγmicroα microε φως υπερφυσικό ορίζοντας τη microοναδική ουσιώδη κατεύθυνση επικοινωνίας

Η πρώτη παρατήρηση επισηmicroαίνει πως η συνθήκη επέκτασης στο προηγούmicroενο παράδειγmicroα είναι της τάξης του πλασmicroατικού αναφέρεται σε όρους ψευδαισθησιακού χειρισmicroού όπως αυτούς που περιγράφηκαν ήδη κατά τον σχολιασmicroό της σκηνογραφικής συγκρότησης και της laquoθαυmicroατουργικήςraquo προοπτικής των γαλλικών κήπων287 Η ουσιωδέστερη δεύτερη παρατήρηση αναφέρεται στα microέσα εφαρmicroογής αυτού του χειρισmicroού

Προκειmicroένου δηλαδή να υποβάλλουν την αντίληψη της επέκτασης προκειmicroένου να επιτρέψουν την επέκταση προς microια κύρια κατεύθυνση περιορίζουν τη σύνθεση πλευρικά Στην πρώτη περίπτωση η δυνατότητα του γλυπτικού συmicroπλέγmicroατος του Bernini να υποβάλει την αίσθηση της υπερβατικής διαφυγής καθίσταται τόσο εντονότερη όσο αποσπάται από τον υπόλοιπο εσωτερικό χώρο της εκκλησίας microε την ένταξή της σε microια ιδιαίτερη κόγχη Στη δεύτερη περίπτωση η δυνατότητα των κήπων του Vaux le Vicomte να λειτουργήσουν laquoως τηλεσκόπιοraquo να υποβάλουν την αίσθηση πως η αίγλη τους επεκτείνεται υποθετικά έπrsquo άπειρον ενισχύεται ακριβώς από τους όρους του πλευρικού εγκλεισmicroού τους ο οποίος εντείνει τη σηmicroασία του βασικού κατά microήκος άξονα συmicromicroετρίας

Εγκλεισmicroός λοιπόν και υπόθεση επέκτασης πλασmicroατικής εν πολλοίς δεν αποτελούν αντιφατικές κινήσεις στις συνθέσεις του Baroque Εκφράζουν microάλλον συmicroπληρωmicroατικές πλευρές microιας συνθετικής τακτικής στα πλαίσια της οποίας η χωρικότητα περιορίζεται σε πρώτο χρόνο προκειmicroένου να εκτιναχθεί σε δεύτερο Το θέmicroα του συνθετικού εγκλεισmicroού και των αξόνων επικοινωνίας είναι ίσως ευκολότερο να σχολιαστεί στην περίπτωση microιας ελεγχόmicroενης γλυπτικής σύνθεσης ή ενός εξ αρχής ολοκληρωmicroένου δοmicroηmicroένου κήπου παρά στην περίπτωση microιας αστικής ανάπτυξης microιας σε εξέλιξη τοπιακής σύνθεσης εφαρmicroοσmicroένης στο πεδίο της πόλης Είναι δυσκολότερο να υποστηριχθεί κατά την εξέταση των συνθετικών χειρισmicroών που αποτελούν τις αρχικές κινήσεις για την ανάπτυξη microιας microελλοντικής πόλης η οποία δεν πραγmicroατοποιήθηκε κατά την περίοδο του Baroque όπως ισχύει στην περίπτωση των πολεοδοmicroικών προβλέψεων που συνδέονται microε τις Βερσαλλίες Φαίνεται εντούτοις πως οι αρχικοί αυτοί χειρισmicroοί αστικού σχεδιασmicroού διαθέτουν κοινή συνθετική στάση microε αυτήν που χαρακτηρίζει το πρότυπο των κήπων

Στο παράδειγmicroα των Βερσαλλιών τρεις λεωφόροι επεκτείνονται ελπίζοντας στην κατασκευή ενός microελλοντικού αστικού συmicroπλέγmicroατος στη συνέχεια των τοπιακών διαmicroορφώσεων και των ανακτόρων Αστικού συmicroπλέγmicroατος που θα διατηρούσε τη βασιλική αίγλη Μέχρι την υποθετική αυτή αστική ανάπτυξη η έξοδος από τις Βερσαλλίες προς την πόλη σφραγίζεται

286 Το γλυπτό σύmicroπλεγmicroα Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η Έκσταση της αγίας Τερέζα της Άβιλα στην εκκλησία της Santa Maria della Vittoria στη Ρώmicroη που ολοκληρώθηκε στην περίοδο 1647-1652 Το παράδειγmicroα χρησιmicroοποιείται τόσο για να σχολιαστεί η σχέση συνθετικού εγκλεισmicroού και η προς το άπειρο διαφυγή όσο και για να επισηmicroανθεί έστω και πλάγια η σχέση του γαλλικού microοναρχικού Baroque microε τα πολιτιστικά υποδείγmicroατα του ιταλικού καθολικισmicroού κατά την περίοδο της Αντιmicroεταρρύθmicroισης Πρβλ B Βoucher Italian Baroque Sculpture Λονδίνο 1998 287 Θυmicroίζουmicroε πως microια από τις εκδόσεις του θεωρητικού της προοπτικής αναmicroόρφωσης Jean-Franccedilois Niceron είχε τον τίτλο Thaumaturgus Opticus (1646) Πρβλ προηγούmicroενη υποσηmicroείωση

microε δυο κτηριακά laquoπώmicroαταraquo τα κτήρια των Μεγάλων Στάβλων288 που εξασφαλίζουν τον ορισmicroό της microέχρι τότε πραγmicroατοποιηmicroένης βασιλικής σύνθεσης ενώ περιγράφουν προς την πλευρά της microελλοντικής πόλης το laquoπόδι της χήναςraquo289 Ορίζεται έτσι η δέσmicroη τριών λεωφόρων της λεωφόρου του Παρισιού της Αvenue de Paris στο κέντρο και συmicromicroετρικά ως προς αυτήν microε απόκλιση τριάντα microοιρών προς τα νότια της Αvenue de St Cloud και προς τα βόρια της Αvenue de Sceaux Οι τρεις αυτοί άξονες κίνησης δυνητικά επεκτάσιmicroοι επrsquo άπειρον ορίζουν την ανοικτή προοπτική της σύνθεσης προς τη νοτιανατολική πλευρά ενώ προ τη βορειοδυτική πλευρά των ανακτόρων προς την πλευρά δηλαδή των διαmicroορφώσεων του τοπίου των ανακτόρων την ανάλογη σκόπευση του απείρου εξασφαλίζει ο κατά το microήκος άξονας του Μεγάλου Καναλιού

Η αρχική κατασκευή είναι εποmicroένως επεκτάσιmicroη και προς τις δυο πλευρές άλλοτε ως δυνατότητα νοητικού ελέγχου και ταυτόχρονα πραγmicroατικής κατασκευής και άλλοτε microόνο ως συνθήκη της προς τον ορίζοντα υποθετικής επέκτασης της όρασης

E424 H επέκταση της συνθετικής οργάνωσης των Κήπων στις Βερσαλλίες προς την πλευρά της πόλης του Παρισιού (του συγγραφέα)

Αλλά η ελεγχόmicroενη γεωmicroετρία των κήπων διαφοροποιείται ριζικά από το άmicroορφο περιβάλλον της Όmicroοια microπορούmicroε να υποθέσουmicroε την αντίθεση της τελικής σχεδιασmicroένης πόλης προς το δικό της άmicroορφο ή δύσmicroορφο περιβάλλον Στις πρώιmicroες αναπαραστάσεις του Israeumll Silvestre290 η διαφοροποίηση αυτή είναι σαφέστερη προς την πλευρά των κήπων αρχίζει εντούτοις να διαφαίνεται ανάλογη πρόθεση και στην περιγραφή της αντίθετης της αστικής πλευράς του ανακτορικού συγκροτήmicroατος Η σύνθεση είναι βεβαίως επεκτάσιmicroη Επεκτάσιmicroη όmicroως στα πλαίσια ενός microεγαλοπρεπούς κανονιστικού σχήmicroατος προορισmicroένου να αποκλείσει στο εξωτερικό του την ακανόνιστη φύση των ασχεδίαστων φυσικών

288 Les Grandes Eacutecuries 289 Το εφαρmicroόσιmicroο στην περίπτωση του τοπιακού σχεδιασmicroού γενικά patte drsquo oie 290 Γύρω στο 1690 ΠρβλP-A Lablaude The Gardens of Versailles Αγγλ microετ Λονδίνο 1995 σ 35

σχηmicroατισmicroών και των ασχεδίαστων microη πολιτιστικά επεξεργασmicroένων ανθρώπινων κατασκευών

Οι προηγούmicroενες περιγραφές microπορούν να γίνουν κατανοητές microε microεγαλύτερη σαφήνεια αν συγκρίνουmicroε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque microε αυτές του 18ου αιώνα microε την αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου Στη δεύτερη περίπτωση δεν πρόκειται απλά για πολύ microεγαλύτερες διαmicroορφώσεις οι οποίες περιλαmicroβάνουν ακόmicroη και αυτόνοmicroα τmicroήmicroατα φυσικών σχηmicroατισmicroών Το άνοιγmicroά τους στο τοπίο συνδέεται microε την έλλειψη ενός αυστηρού προδιαγεγραmicromicroένου σχήmicroατος έτσι ώστε να microην αντιστοιχούν συνολικά σε microια κεντρικά συγκροτηmicroένη συνθετική δοmicroή Με απλούστερη επαγγελmicroατική διατύπωση οι διαmicroορφώσεις τοπίου της περιόδου του Baroque microπορούν πολύ ευκολότερα να σχεδιαστούν από microνήmicroης Είτε ως περιmicroετρικά ορισmicroένα τοπία είτε ως συνθέσεις που υποβάλουν την laquoπροοπτικήraquo επέκτασης περιγράφουν microια εκτενή διαδικασία ελέγχου Περιγράφουν άρα και την εντονότερη προσαρmicroογή τους σε ένα νοητικό εντέλει σχήmicroα

Ε425 Προηγούmicroενη σελίδα Pierre Patel Vue cavaliegravere du Chacircteau de Versailles Άποψη του Πύργου των Βερσαλλιών από ύψος ιππέα (1668) (CC) Ε426 Επάνω Israeumll Silvestre Versaille-Le Grand Ensemble Βερσαλλίες-Συνολική Άποψη (1687)

44 Η δοmicroική οργάνωση του φυσικού χαρακτηριστική των διαmicroορφώσεων τοπίου του 17ου αιώνα Από την αναφορά στις αναγεννησιακές τοπιακές διαmicroορφώσεις ήδη η διερεύνηση αυτή έχει σχολιάσει την υπόθεση πως το πρότυπο της ζωής microε το οποίο οργανώνονται οι επαύλεις και οι τοπιακές κατασκευές που τις συνοδεύουν κατά την ιταλική Αναγέννηση και τον Μανιερισmicroό συνδέεται άmicroεσα microε τις συνήθειες microιας αστικής στην προέλευση της κοινωνικής οmicroάδας Αναφέρεται δηλαδή στα ήθη της πόλης και στις πολιτικές οικονοmicroικές και ευρύτερες πολιτιστικές επιδιώξεις microιας αστικής στην προέλευσή της τάξης ιδιοκτητών ενώ αναφέρεται επίσης σε συνθετικούς χειρισmicroούς που παραπέmicroπουν microε έmicroφαση στην κτηριακή δοmicroική εmicroπειρία σχεδιασmicroού

Ανάλογος φαίνεται να είναι και ο βασικός ιστός επιρροών που υποβαστάζει τις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα καθώς οι τελευταίες αυτές δεν προφασίζονται καν microια φυσικότροπη διάθεση όπως στα παραδείγmicroατα των αγγλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων που ακολουθούν Αντίθετα είναι εmicroφανής η δοmicroική ένταση των συνθέσεων η οργανωτική έντασή τους που ευνοεί τη microεταφορά της συνθετικής εmicroπειρίας από τα τοπιακά παραδείγmicroατα του γαλλικού Baroque στην περιοχή του αστικού σχεδιασmicroού

Κριτήρια αξιολόγησης Κριτήριο αξιολόγησης 41 Πως συσχετίζετε το πολιτιστικό και πολιτικό laquoπεριβάλλονraquo της περιόδου του Baroque microε τις συνθετικές προτάσεις των τοπιοτεχικών και κηποτεχνικών του προσεγγίσεων Αναφερθείτε ειδικότερα σε θέmicroατα όπως η ανάπτυξη του ορθολογισmicroού και η ενίσχυση της πολιτικής εικόνας των ισχυρών Ευρωπαϊκών βασιλείων ΑπάντησηΛύση Οι κήποι της περιόδου του Baroque έχουν ορθά περιγραφεί ως laquoπολιτικό θέατροraquo προορισmicroένο να προβάλει την ισχύ των microοναρχικών καθεστώτων της Ευρώπης του 17ου αιώνα ή των ισχυρών ανδρών της αυλής και της ευρύτερης πολιτικής και θρησκευτικής ιεραρχίας Αλλά στην τοπιοτεχνική laquoσκηνήraquo της περιόδου προβάλλεται πολύ ευρύτερα η συνολικότερη πολιτιστική δοmicroή της εποχής

Έτσι είναι προφανής η συσχέτιση microε την ορθολογική εφαρmicroογή της Ευκλείδειας γεωmicroετρίας ως βασικό στοιχείο οπτικού ελέγχου των διαmicroορφώσεων Ελέγχου ο οποίος δεν είναι πάντοτε προφανής ως προς τις προθέσεις του καθώς αναλαmicroβάνει σε πολλές τοπιοτεχνικές του εφαρmicroογές όπως και σε εφαρmicroογές που αντιστοιχούν στην εικαστική έκφραση ή στην αρχιτεκτονική να κινηθεί προς την πλευρά ψευδαισθησιακών κατασκευών όπως αυτές που αντιστοιχούν στα παραδείγmicroατα της προοπτικής laquoαναmicroόρφωσηςraquo Πρόκειται εποmicroένως για την εφαρmicroογή γεωmicroετρικών συσχετισmicroών οι οποίοι επιmicroένουν microάλλον στην αλαζονική προβολή του ελέγχου του υποκειmicroένου της νόησης επί του αντικειmicroένου της έκτασης παρά στην καταδεικτική χρήση των microαθηmicroατικών συσχετισmicroών Ανάλογης microεγαλεπήβολης πολιτιστικής στάσης είναι άλλωστε και η χρήση των τεχνολογικών εφαρmicroογών οι οποίες υποστηρίζουν τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Σηmicroαντικές παρεmicroβάσεις εδαφοτεχνικής τάξης και υδραυλικής microηχανικής αποτελούν το αφανές αλλά εκτενέστατο και ισχυρότατο υπόβαθρο των κήπων της περιόδου Επιδεικνύουν και αυτές όπως και κηποτεχνική επιτήδευση εφαρmicroοσmicroένη επί των φυτικών ειδών την πρόθεση των Ευρωπαϊκών βασιλείων να προβάλουν την ισχύ της κοινωνίας τους όχι απλά στον άmicroεσο χώρο των πολιτικών κοινωνικών ηθών αλλά πολύ ευρύτερα σε επίπεδο κοσmicroικής τάξης συνολικού ελέγχου του κόσmicroου Κριτήριο αξιολόγησης 42 Η φυσιογνωmicroία των κήπων της εποχής του Baroque εmicroφανίζεται microάλλον ξένη microε τις σύγχρονες τάσεις της φιλικής προς το περιβάλλον και τα φυσικά του χαρακτηριστικά διάθεσης Πως θα microπορούσαmicroε εποmicroένως να εξηγήσουmicroε το ενδιαφέρον για τη microελέτη της τοπιοτεχνίας του Baroque Ποια είναι τα επιχειρήmicroατα της ενασχόλησης microε τους κήπους της περιόδου του 17ου αιώνα ΑπάντησηΛύση Γιατί να microελετηθούν η θεώρηση και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου του microεγαλοπρεπούς microοναρχικού 17ου αιώνα Γιατί να microελετηθούν όταν το microέγεθος και η microεγαλοστοmicroία των επεmicroβάσεων η παρέmicroβαση στις ελεύθερες φυσικές διεργασίες ανάπτυξης ακόmicroη και το πολιτικό υπόβαθρο αναφοράς τους εmicroφανίζονται τόσο αντίθετες προς τη σύγχρονη οικολογική τοπιακή και ευρύτερα πολιτική microας ευαισθησία Γιατί να microελετηθούν ειδικά στον Ελληνικό ακαδηmicroαϊκό χώρο όταν εmicroφανίζονται τόσο ριζικά αντίθετες microε την τοπιακή εmicroπειρία και τις γνωστές laquoγηγενείςraquo τοπιακές αναφορές microας

Μια πρώτη κριτική απάντηση microπορεί να επισηmicroάνει πως έστω και για λόγους αντίρρησης η microελέτη αναλόγων διαmicroορφώσεων τοπίου δικαιολογείται ως τmicroήmicroα της αναγνώρισης της κατανόησης και της ερmicroηνείας ενός ευρύτερου πολιτικού και πολιτιστικού πλέγmicroατος επιβολής microε εmicroβέλεια επιρροών που αγγίζει τις ηmicroέρες microας

Μια δεύτερη απάντηση microπορεί να υποδείξει πως οι πολιτιστικές κατασκευές οι πολιτιστικές διαmicroορφώσεις του τοπίου εν προκειmicroένω ανεξάρτητα από τους όρους της αρχικής παραγωγής τους αποτελούν κληροδοτήmicroατα της ανθρώπινης ιστορίας Η παρουσία των πολιτιστικών αυτών κατασκευών εποmicroένως ως microνηmicroείων ως υλικών συσσωρεύσεων microνήmicroης εξασφαλίζει τη διαρκή δυνατότητα πρόσβασης στην ιστορική ακολουθία στις συσχετίσεις ή τις ασυνέχειες των ιστορικών περιόδων Πρόκειται βέβαια για το αντικείmicroενο αναφοράς το οποίο επισηmicroάνθηκε microόλις προηγούmicroενα κατά το πρώτο κριτήριο αξιολόγησης

Μια τρίτη απάντηση ειδικότερου προσανατολισmicroού σηmicroειώνει πως η microελέτη αυτών των παραδειγmicroάτων του 17ου αιώνα microπορεί να επισηmicroάνει συγκεκριmicroένους εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές οι κεντρικές και καθοριστικές για τη Δυτική τοπιοτεχνία Η microελέτη τους καθιστά κατανοητή τη σχετική διατήρηση ή τη σχετική αλλαγή των εκφραστικών τρόπων ξεκινώντας από τον 17ου αιώνα και φθάνοντας έως τις εγγύτερες προς τη σηmicroερινή περιόδους Επιτρέπει να περιγραφούν οι εκφραστικές επιρροές που διατηρούνται ή η εκφραστική απόσταση που διανύθηκε Αποδεικνύει για παράδειγmicroα τη διαφορά ανάmicroεσα στη νεότερη απόρριψη της τοπιοτεχνικής επιτήδευσης και στην ακραία κανονιστική διάθεση τη σκηνογραφική πρόθεση την εφαρmicroογή προοπτικών ψευδαισθησιακών τεχνασmicroάτων που συναντούmicroε στις διαmicroορφώσεις τοπίου του Baroque διαmicroορφώσεις οι οποίες παρά την εκφραστική τους υπερβολή εξακολουθούν εντούτοις να καθορίζουν πολλά νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα

Σύmicroφωνα microε την προηγούmicroενη τελευταία επισήmicroανση ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque Ε427 Παρίσι Parc Andreacute Citroeumln Προσπάθεια επανεγγραφής της τοπιοτεχνικής γεωmicroετρικής microεγαλοπρέπειας του 17ου αιώνα στο αστικό πεδίο της σύγχρονης Γαλλικής πρωτεύουσας (του συγγραφέα)

Στις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque όmicroως πολύ περισσότερο από όσο στις διαmicroορφώσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού οι επιmicroέρους συmicromicroετρικές οργανώσεις των τmicroηmicroάτων της σύνθεση υποβάλλονται σε microια ενιαία κεντρικά οργανωmicroένη συmicromicroετρική διάταξη αποφασισmicroένη να καθορίσει την microεγαλοπρέπεια του κεντρικού συνθετικού άξονα και τη σχέση της όρασης του παρατηρητή microε απώτατα σηmicroεία θέας

Η αmicroεσότερη και σηmicroαντικότερη ταυτόχρονα παρατήρηση για την περιγραφή αυτών των διατάξεων αναφέρεται στην ισχύ και στο εξαιρετικά microεγάλο microήκος που αποκτά αυτός ο κεντρικός άξονας συγκριτικά microε τις διαmicroορφώσεις της Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού Μήκος το οποίο όπως υποδεικνύουν οι microελετητές τείνει να διαφύγει από την πεπερασmicroένη αντίληψη καθώς χάνεται στον ορίζοντα σκοπεύοντας προς το άπειρο Ακολουθώντας προηγούmicroενο σχόλιο της διερεύνησης πρέπει να επαναλάβουmicroε πως ο υποθετικός παρατηρητής δεν microπορεί να περιοριστεί στην πεπερασmicroένη συνθήκη του κοινού περιπατητή επισκέπτη Αντιστοιχεί microάλλον στο Υποκείmicroενο του ελέγχοντος λόγου ή έστω του κυρίαρχου microονάρχη ο οποίος πίσω από τα νώτα του ταπεινού σηmicroερινού θεατή εξακολουθεί να αποτελεί όπως και στην περίπτωση των Ακολούθων της Πριγκίπισσας262 τον ουσιαστικό κεντρικό αποδέκτη της τοπιακής διαmicroόρφωσης 432 Ο εγκλεισmicroός των τοπιακών διαmicroορφώσεων Στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα η συνήθεια των ιταλικών κηποτεχνηmicroένων περίκλειστων χώρων των τοπιακών stanze διατηρείται αποσπασmicroατικά αλλά η κύρια συνθετική πρακτική είναι αυτή της εκτεταmicroένης ακολουθίας χώρων ανοικτών microεταξύ τους οι οποίοι αναπτύσσονται γραmicromicroικά κατά τρόπο αξονικό τονίζοντας την επιβολή της microεγάλης κλίmicroακας των διαmicroορφώσεων πάνω στη ανθρώπινη διάσταση Ένας άλλος εγκλεισmicroός εmicroφανίζεται όmicroως πολύ microεγαλύτερης κλίmicroακας προκειmicroένου να ορίσει πλευρικά το ενιαίο συνθετικό σύνολο έτσι ώστε η έmicroφαση του κατά microήκος άξονα και της κεντρικής ως προς αυτόν συmicromicroετρίας να επιτείνεται Ο εγκλεισmicroός αυτός microπορεί να επιτυγχάνεται όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte microε την ευφυή ερmicroηνεία του αρχικού αναγλύφου του εδάφους και την αναπροσαρmicroογή του microε χωmicroατουργικές εργασίες Αλλά πραγmicroατοποιείται επίσης χάρις στην πλαισίωση microε πυκνότατη φύτευση είτε αυτή παράγεται microε ενίσχυση της προϋπάρχουσας όπως πάλι στην περίπτωση του Vaux le Vicomte είτε microε την εξ αρχής φύτευση όπως στην περίπτωση των Βερσαλλιών

Στα περισσότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα η σύνθεση των microικρών σχετικά τοπιακών διαmicroορφώσεων είναι στις περισσότερες περιπτώσεις ανοικτή στρέφεται προς έναν πολύ microεγαλύτερο περιβάλλοντα χώρο Ο χώρος αυτός ως ζωντανό σύνολο σχέσεων πέρα από την έπαυλη και τους κήπους της όπως στα παραδείγmicroατα γύρω από τη Φλωρεντία εντάσσεται στην τοπιακή ερmicroηνεία microέσω του επιλεγmicroένου τρόπου θέασης Μέσω της από απόσταση δηλαδή επιλεγmicroένης οπτικής συσχέτισης η οποία αναφέρεται στο περιβάλλον σύνολο όπως αυτό υπάρχει πέρα από τη διαmicroόρφωση περιλαmicroβάνοντας βέβαια φυσικά ή κατασκευασmicroένα σηmicroεία αναφοράς Στα παραδείγmicroατα του Baroque αντίθετα οι τοπιακές διαmicroορφώσεις αποφασίζουν να καταστούν microε έmicroφαση αυτοαναφορικές όπως microόλις προηγούmicroενα σηmicroειώθηκε Επιλέγουν αντί για τη σκηνογραφική ενσωmicroάτωση στο περιβάλλον τοπιακό υπόβαθρο την εφαρmicroογή microιας αποσπασmicroένης από το εξωτερικό περιβάλλον σκηνογραφικής συγκρότησης η οποία να εξασφαλίζει τον πλήρη εσωτερικό έλεγχο Έτσι στο Vaux le Vicomte η συνολικότερη αντίληψη της σύνθεσης από τη νότια όψη του πύργου υποτάσσεται σε microια κεντρική γραmicromicroική στόχευση που αναφέρεται microε έmicroφαση σε έναν κύριο τρόπο θέασης προς το βάθος της διαmicroόρφωσης και τον ουρανό Στις Βερσαλλίες πάλι η θέα των κήπων από τον εξώστη του πρώτου ορόφου του ανακτόρου δεν επιτρέπει καν τη συνολική επισκόπηση της αλληλουχίας των διαmicroορφώσεων αλλά υποχρεώνει σε τmicroηmicroατικές διαδοχικές προσεγγίσεις καθορισmicroένες από την αξονική πάντα οργάνωση Τόσο στην πρώτη όσο και στη δεύτερη περίπτωση πύργος και ανάκτορα συνιστούν το

262 Στον πίνακα του Veacutelazquez Las Meninas Βλ και προηγούmicroενα

ενδιάmicroεσο αρχιτεκτονικό στοιχείο microέσω του οποίου διέρχεται ο επισκέπτης προκειmicroένου να ελεγχθεί η κίνηση και η εποπτεία του χώρου

Στους προηγούmicroενους χειρισmicroούς εγκλεισmicroού η νεότερη θεωρητική διερεύνηση προσθέτει microια επιπλέον συνθήκη αυτήν η οποία πραγmicroατοποιείται όταν microια επιφάνεια κάmicroπτεται Ο Gilles Deleuze ερευνώντας την περίοδο του Baroque επιmicroένει όπως θα αναλυθεί εκτενέστερα στην συνέχεια στον προσδιορισmicroό των laquoσηmicroείων καmicroπήςraquo τα οποία microπορούν να επιτείνουν την εσωστρέφεια microορφικών σχηmicroατισmicroών263 Ο Deleuze δεν αναφέρεται βέβαια σε τοπιακές διαmicroορφώσεις Εντούτοις οι τοπιοτεχνήσεις της εποχής που εξετάζει επισηmicroαίνουν άλλοι ερευνητές επιmicroένουν να laquoκάmicroπτονταιraquo προς το εσωτερικό τους συνήθως microε τρόπο άδηλο ελέγχοντας την κίνηση και την όραση του περιπατητή 433 Οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque ως γιγαντιαίες σκηνογραφικές κατασκευές

Ε412 Η αmicroφιθεατρική διαmicroόρφωση των κήπων Boboli στο Oltrarno στην Φλωρεντία Αναπαράσταση του 18ου αιώνα (PD) Έχει ήδη υποδειχθεί πως οι τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque είναι συνήθως εξαιρετικά microεγαλύτερες από αυτές της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού ενώ επιπλέον εmicroφανίζονται microε έmicroφαση αυτοαναφορικές σε σχέση microε τις προηγούmicroενες και συγκροτηmicroένες σκηνογραφικά microε τρόπο που επιτείνει την αυτοαναφορική στραmicromicroένη προς το εσωτερικά σύνθεσή τους

Η χρήση ορολογίας συναφούς microε το θέατρο για την περιγραφή των τοπιακών διαmicroορφώσεων του 17ου αιώνα δεν είναι βέβαια microεταφορική Οι δηmicroιουργοί τους όπως και οι βασιλικές αυλές αντιmicroετώπιζαν αυτούς τους χώρους ως το πολιτικό και πολιτιστικό θέατρο όπου η καθηmicroερινότητά τους έπρεπε να υποδυθεί

263 Για την έντεχνη κάmicroψη των microορφωmicroάτων προς το εσωτερικό τους η οποία προσδιορίζεται από τα σηmicroεία καmicroπής όπως την εξετάζει ο Gilles Deleuze στο έργο του Le Pli Η Πτύχωση αλλά και για τη δυνατότητα συσχετισmicroού αυτής της θεώρησης microε τη συνθήκη συνθετικού εγκλεισmicroού του γαλλικού κήπου της εποχής του Baroque βλ αναλυτικότερο σχολιασmicroό στη συνέχεια

ρόλους συγκεκριmicroένης συmicroπεριφοράς και να ενσωmicroατωθεί σε τελετές και εορταστικά σχήmicroατα σκηνοθετηmicroένα από εξειδικευmicroένους τελετάρχες που συνεργάζονται στενά microε δραmicroατουργούς και ηθοποιούς264 Έτσι τα κτήρια και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου αποβαίνουν το microόνιmicroο σκηνικό πλαίσιο το οποίο υποδέχεται τις επιmicroέρους δράσεις ή τα συνολικότερα τελετουργικά εορταστικά και θεατρικά σχήmicroατα Επιτρέπει σε αυτές τις πολυποίκιλες δράσεις να αναπτυχθούν και επιτείνει τη microεγαλοπρέπειά τους Με ειδικότερο τρόπο αποτελεί συνηθισmicroένη πρακτική στις αρχές ιδιαίτερα της περιόδου που εξετάζεται να προσθέτουν πραγmicroατικά σκηνικά στο χώρο των κήπων όπως για παράδειγmicroα στο καταληκτικό σηmicroείο του κεντρικού συνθετικού άξονα ώστε η όραση να εκτείνεται προοπτικά παραmicroένοντας εντούτοις εγκλωβισmicroένη στο ελεγχόmicroενο εσωτερικό της τοπιακής διαmicroόρφωσης

Ε413 Οι κήποι του Chantilly ως θεατρικός χώρος που αποκαλύπτεται στην ελέγχουσα όραση του Βασιλιά-Ήλιου Από την εντυπωσιακή για την ιστορική της αληθοφάνεια κινηmicroατογραφική ταινία Franccedilois Vatel του Roland Joffeacute (2000 ndash του συγγραφέα)

laquoΣτα microέσα του 17ου αιώνα δηmicroοσιεύονται δυο γαλλικές πραγmicroατείες για την τέχνη των κήπωνraquo σηmicroειώνουν οι Steenbergen και Reh265 Η πρώτη που έχει τον τίτλο laquo΄Le jardin de plaisir΄ (΄Ο Κήπος Της Χαράς΄) στα 1651 ήταν γραmicromicroένη από τον Andreacute Molletraquo Η δεύτερη που αποδίδεται στον πατέρα του τον Claude Mollet αρχικηπουρό του βασιλιά έχει τον τίτλο laquo΄Theacuteacirctre des plans et jardinages΄ (΄Θέατρο σχεδίων και κηπουρική΄) δηmicroοσιεύεται το 1652 microετά τον θάνατό του και είναι αφιερωmicroένη στον Andreacute Le Nocirctreraquo

Η σκηνογραφία που επιβάλλεται εντέλει στην τοπιακή θεώρηση του Baroque είναι αυτή microιας ελεγκτικής θέασης κατά το δυνατόν συνολικής όπου η διαδοχή των επιmicroέρους τmicroηmicroάτων οδηγεί βαθmicroιαία στην αποθέωση της πολιτιστικής microεγαλοπρέπειας στην κατrsquo ουσίαν αποθέωση του βασιλικού microεγαλείου του microονάρχη ο οποίος απευθύνεται στη σκηνή από το σηmicroείο του κεντρικού laquoθεωρείουraquo του διευρυmicroένου αυτού θεάτρου από τη θέση του κεντρικού σηmicroείου θέας Η σκηνικότητα των Ιταλικών επαύλεων εmicroφανίζει σε κάποιες περιπτώσεις ανάλογη διάθεση Ποτέ όmicroως microε αυτήν την ένταση και την εmicromicroονή του συνολικού εγκλεισmicroού στο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο τοπιακό τέχνηmicroα Στην παλλαδιανή άλλωστε εκδοχή της Villa Rotonda η πρόσβαση προς το τοπίο microολονότι κεντρική κατά τις εξόδους από την έπαυλη εmicroφανίζεται ως περίπου ισότιmicroη πολλαπλότητα θέασης προς ένα περιβάλλον φυσικό 266

264 Ο Μολιέρος όπως σηmicroειώνεται στη συνέχεια συmicromicroετέχει στις εορτές των εγκαινίων του Veaux le Vicomte παρουσιάζοντας στους χώρους των διαmicroορφώσεων ένα νέο θεατρικό έργο του ενώ τρία από τα γνωστά έργα του παρουσιάζονται για πρώτη φορά στους χώρους των Βερσαλλιών Πρβλ P-A Laplaude The Gardens of Versailles Λονδίνο 1995 σσ 21-31 Πρόκειται για τα έργα Les Facirccheux Tartuffe και Le Mariage Forceacute 265 Πρβλ C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 145 266 Είναι χαρακτηριστική στην εκδοχή της Villa Rotonda η έλλειψη του συγκροτηmicroένου συνοδευτικού κήπου ο οποίος στις περισσότερες περιπτώσεις τοπιακών διαmicroορφώσεων της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού συmicroπληρώνει ως ενδιάmicroεσος τη σχέση ανάmicroεσα στο κτήριο και στο περιβάλλον τοπίο

434 Η κεντρική παρουσία του ηγεmicroόνα χαρακτηριστική των τοπιακών απόψεων του 17ου αιώνα Γεωmicroετρική οργάνωση και τονισmicroός των συmicromicroετρικών διατάξεων εγκλεισmicroός των διαmicroορφώσεων σκηνογραφικός επαναπροσδιορισmicroός του εσωτερικού τους χώρου όλες αυτές οι συνθήκες τοπιακής οργάνωσης σκοπό έχουν να ενισχύσουν τον έλεγχο του τοπίου από την κυρίαρχη κεντρική θέση όρασης Σκοπό έχουν να επιβάλλουν microια συγκεκριmicroένη άποψη ηγεmicroονικού ελέγχου η οποία υπερβαίνει κατά πολύ τα παλαιότερα συγγενή αναγεννησιακά παραδείγmicroατα Επιπλέον διαφοροποιείται ριζικά από τα τοπιακά ήθη τα οποία εισηγείται ήδη από την περίοδο του 17ου αιώνα η εν πολλοίς φυσιοκρατική περιγραφική ολλανδική ζωγραφική τοπίου267

Αλλά η εντονότερη αντίθεση προς την κεντροθετηmicroένη αυτή αντίληψη αναφέρεται microάλλον στη ριζική διαφορά της από τη νεωτερική προσέγγιση Στην εmicroπειρία των δυο τελευταίων αιώνων η γεωmicroετρική κανονικότητα τείνει microε microεγαλύτερη ή microικρότερη αποφασιστικότητα να παραγκωνιστεί σε όφελος της ελευθερίας της όρασης και ακόmicroη περισσότερο σε όφελος της ελευθερίας της κίνησης microέσα στο τοπίο Στα ακραία νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα το τοπίο δεν κατασκευάζεται ούτε παρίσταται πλέον ως υπόβαθρο επιβεβληmicroένων κινήσεων αλλά αντιmicroετωπίζεται ως πεδίο εκδήλωσης microιας αυτεξούσιας και εποmicroένως συχνά απρόβλεπτης δυναmicroικής Ο περιπατητής εmicroφανίζεται έτοιmicroος να αποδεχθεί τη βύθισή του σε ένα σαγηνευτικό και πιθανόν επίφοβο τοπιακό υποδοχέα microε τον ίδιο περίπου τρόπο microε τον οποίο το κοινό της ζωγραφικής του ύστερου Ροmicroαντισmicroού αποδέχτηκε τους νεφελώδεις πίνακες του William Turner Στους πίνακες αυτούς η εmicromicroονή στο φυσικό υπόβαθρο εντείνεται Όχι απλά γιατί τα πρόσωπα υποβαθmicroίζονται ή απουσιάζουν αλλά πολύ περισσότερο γιατί η δυναmicroική απόδοση φυσικών διεργασιών στα όρια της αφαίρεσης θέτει υπό αίρεση τη στατική θεώρηση άρα και τον κεντρικό πολιτιστικό έλεγχο του θέmicroατος

Η αγωνία αυτής της φυγόκεντρης τοπιακής θεώρησης γίνεται ίσως σαφέστερη σε παλαιότερες microεταβατικές παραστατικές προσεγγίσεις στους πίνακες του πρώιmicroου Ροmicroαντισmicroού Στο εικαστικό εγχείρηmicroα του Eugegravene Delacroix στην περιγραφή του για την Καταστροφή της Χίου για παράδειγmicroα ή στο ακόmicroη παλαιότερο πίνακα του Antoine-Jean Gros στην περιγραφή του Πεδίου της microάχης του Eylau Σε παραστάσεις δηλαδή όπου τα σώmicroατα εmicromicroένουν αλλά η σύνθεση επιχειρεί να διαφύγει πλευρικά συνεχίζοντας την παρουσία της έξω από τα πλάγια όρια του πίνακα Υποδεικνύοντας δηλαδή το συνεχιζόmicroενο εύρος του τοπίου ως τον απόλυτο τελικό φορέα της δυναmicroικής εικονιστικής δράσης

Τα τοπιακά ήθη του γαλλικού Baroque τα πρότυπα δηλαδή της οργάνωσης των κήπων όπως αυτά εmicroφανίζονται στη γαλλική ιδιαίτερα επικράτεια χαρακτηρίζονται από την κεντρική συνθήκη ελέγχου η οποία πρέπει να οριστεί ως το βασικό στοιχείο της αντίθεσής τους προς τις νεότερες ροmicroαντικές και νεωτερικές προσεγγίσεις

Με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο στη γαλλική εικονογραφία του 17ου αιώνα ζωγράφοι όπως ο Adam Frans van der Meulen268 περιγράφουν στους πίνακες τους εκτεταmicroένα τοπία microε χειρισmicroούς που θυmicroίζουν τη ζωγραφική τοπιογραφία των Κάτω Χωρών269 Αλλά οι πίνακες δεν είναι θεmicroατικά τοπιογραφικοί κατά κύριο λόγο Στο κέντρο του πίνακα έφιππη κυρίαρχη η Υψηλότης του ο στρατηλάτης microονάρχης στρέφεται υπεροπτικά προς τον θεατή υποχρεώνοντας αβίαστα το άλογό του να ανυψωθεί σε στάση dressage Η κυριαρχία πάνω στο υπέροχο ζώο που η φυσική του δύναmicroη έχει microετατραπεί microε τη συνεχή εκγύmicroναση πρώτα σε πολεmicroικό όπλο και στη συνέχεια σε ελεγχόmicroενο αισθητικά πρότυπο τονίζει σε πρώτο επίπεδο αυτό που επαναλαmicroβάνεται στο βάθος του πίνακα Επαναλαmicroβάνει δηλαδή και τονίζει την κυριαρχία πάνω στον τόπο

267 Για τη ριζική αυτή διαφορά βλ επόmicroενο κεφάλαιο Η Alpers στηρίζει την εξέταση ανάλογων αντιθέσεων στην αντίθεση ανάmicroεσα στην laquoαφηγηmicroατικήraquo αναγεννησιακής καταγωγής τάση και στην laquoπεριγραφικήraquo τάση που γεννιέται στις Κάτω Χώρες εξετάζοντας βέβαια τη διαφορά που προκύπτει στο πεδίο της ζωγραφικής Η διερεύνηση που ακολουθεί επιχειρεί να υποκαταστήσει το δεύτερο microέρος του αντιθετικού ζεύγους microε την αποδοχή του φυσικού τοπίου και την ανάπτυξη φυσικότροπων τάσεων διαmicroόρφωσης όπως αυτές που συναντούmicroε στην αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου του 18ου αιώνα Τις τάσεις αυτές εισηγείται άmicroεσα όπως υποδεικνύεται από την ιστορική ακολουθία των όρων που περιγράφουν στις ευρωπαϊκές γλώσσες το τοπίο η ολλανδική ζωγραφική τοπίου του 17ου αιώνα Πρβλ S Alpers The Art of Describing Dutch Art in the Seventeenth Century Λονδίνο 1989 268 Ή Adam Franz van der Meulen 269 Ο Meulen εξάλλου ήταν φλαmicroανδικής καταγωγής στην υπηρεσία όmicroως του Louis XIV

στο τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων που περιγράφεται ζωγραφικά ως τοπίο microάχης ή πολιορκίας ως το τοπίο της ισχύος και του ελέγχου εντέλει Ε414 Επάνω Adam Frans van der Meulen Louis XIV at the siege of Besancon O Λουδοβίκος XIV στην πολιορκία της Besanccedilon (1674 ndash Μουσείο Ermitage PD) - και κάτω Ε415 Diego Rodriguez de Silva Velaacutezquez El Conde duque de Olivares a caballo Ο Κόmicroης-Δούκας του Olivares έφιππος (1634 - Museo del Prado Μαδρίτη PD) Στους δυο πίνακες περιγράφεται η κυριαρχία πάνω στο άλογο στην εκγυmicroνασmicroένη φύση που ανορθώνεται αβίαστα Αλλά περιγράφεται επίσης η κυριαρχία πάνω στον φυσικό τόπο που microετατρέπεται σε τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων Η συσχέτιση microε το ελέγχον Υποκείmicroενο είναι στους προηγούmicroενους πίνακες κεντρική εmicroφανώς απεικονισmicroένη microάλιστα Λιγότερο επιβλητική εντούτοις από την σηmicroαίνουσα απόκρυψή του όπως αυτή υποδηλώνεται στις επίσης θριαmicroβικές χωρικά πραγmicroατοποιηmicroένες διαmicroορφώσεις των τοπίων της εποχής Στις πραγmicroατοποιηmicroένες αυτές διαmicroορφώσεις το πραγmicroατικό microέγεθος των επεmicroβάσεων ο πλούτος και η κρισιmicroότητα των κατασκευών όσο και η εκφραστική τους περιπλοκότητα αποτελούν την εποπτικά ισχυρότερη δήλωση πολιτικής και πολιτιστικής ισχύος Αυτή συγκεφαλαιώνει όλες τις άλλες επιmicroέρους

ηγεmicroονικές υποδείξεις της έκφρασης των κοινωνιών Με τόσο ισχυρό microάλιστα τρόπο ώστε η microετακίνηση του πολιτικού και οικονοmicroικού ελέγχου στον ευρωπαϊκό χώρο να υπονοεί και την αντίστοιχη microεταβολή στα κέντρα παραγωγής τοπιακών προτύπων270 435 Οι προοπτικοί κανόνες και η προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης

laquoΜπορεί έτσι να φτιάξει κάποιος τις σκιές σε έναν κήπο ώστε να αναπαριστούν microορφές διάφορες όπως microορφές δέντρων ή άλλων πραγmicroάτων Επίσης να κλαδέψει τους φράχτες των θάmicroνων ώστε microε microια συγκεκριmicroένη προοπτική αυτοί να αναπαριστούν κάποιες microορφέςraquo περιγράφει ο Reneacute Descartes271 σε microια παράγραφο χαρακτηριστική για τις συνήθειες και τους κηποτεχνικούς χειρισmicroούς της εποχής του

Έχει ήδη περιγραφεί η εφαρmicroογή της προοπτικής ως σηmicroαντικής εκφραστικής επινόησης της Αναγέννησης Έχει περιγραφεί ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως εικονιστική συνθήκη την απόδοση του τοπιακού βάθους στη ζωγραφική της περιόδου Επίσης ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως συνθήκη οργάνωσης των διαmicroορφώσεων του τοπίου τη συσχέτισή τους microε τον περιβάλλοντα χώρο και τη σκηνογραφική ένταξή τους σε αυτόν272 Στους κήπους του Baroque η χρήση της προοπτικής εξακολουθεί να αποτελεί κεντρικό εκφραστικό τρόπο της εσωτερικά συγκροτηmicroένης σκηνικής οργάνωσης Αλλά η χρήση της αποδίδοντας πλήρως τη λειτουργία των σκηνογραφικών τεχνασmicroάτων σκοπό έχει να επιτείνει την εσωτερική αυτοαναφορική ιδιαιτερότητα της τοπιακής διαmicroόρφωσης Να σύρει την αντίληψη προς την εσωτερική συνθήκη συmicroπύκνωσης η οποία επιχειρεί microε όσο το δυνατόν πειστικότερο τρόπο να επιβάλει την προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης Αν η σύγχρονη πολιτική σκέψη έχει περιγράψει την ιδεολογία ως σύστηmicroα παραστάσεων τις οποίες διαθέτει microια κοινωνία για τους όρους ζωής της παραστάσεων εν microέρει πραγmicroατικών και εν microέρει πλασmicroατικών273 στις διαmicroορφώσεις της τοπιακής σκηνογραφίας του Baroque ανακαλύπτουmicroε ιδιαίτερα πειστικά παραδείγmicroατα πλασmicroατικής ιδεολογικής κατασκευής Συγκροτηmicroένης όχι microόνο ως σύστηmicroα πολιτιστικών σχέσεων οι οποίες υποβαστάζουν microια πολιτική εξουσία αλλά και ως σύστηmicroα πραγmicroατικών διαmicroορφώσεων Πραγmicroατικών Όχι ακριβώς χειροπιαστών microε την έννοια της χειροπιαστής απτής υλικότητας Η οιονεί πραγmicroατικότητα του γαλλικού κήπου ολοκληρώνεται ως οπτική εικόνα προορισmicroένη να εξαπατήσει τον παρατηρητή ως προς την κατασκευαστική πραγmicroατικότητα του τοπίου Επιβάλει συνειδητά την οφθαλmicroαπάτη ως την τελική συνθήκη ολοκλήρωσης της αντίληψης του χώρου ndash συνειδητά για τον δηmicroιουργό της βεβαίως γιατί για τον ανυποψίαστο παρατηρητή οι χειρισmicroοί προοπτικής παρέmicroβασης στο τοπίο παραmicroένουν κρυφοί

Στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte όπως περιγράφεται αναλυτικότερα στη συνέχεια της διερεύνησης η προσπάθεια του σχεδιασmicroού είναι να παραγάγει microια πλασmicroατική συνθήκη προσέγγισης των απώτερων τmicroηmicroάτων της σύνθεσης microια πλασmicroατική συνθήκη laquoτηλεσκοπίουraquo274

Η προσπάθεια επιτελείται microε τη χρήση αυτού που microπορεί να περιγραφεί ως laquoπροοπτική υστέρησηraquo laquoperspective retardeacuteeraquo και η οποία microπορεί να εξηγηθεί microε

270 Η παρατήρηση υποδεικνύει πως η κυριαρχία των τοπιακών παραδειγmicroάτων ακολουθεί την microεταβολή των όρων της πολιτικής και οικονοmicroικής κυριαρχίας στον Ευρωπαϊκό χώρο Από την Ιταλία στην Γαλλία και τελικά στη Βρετανία 271 C Santini στο προηγούmicroενο σ 30 Κατά τη Santini το απόσπασmicroα προέρχεται από τους Cogitationes privatae και αντιστοιχεί σε αποσπάσmicroατα τα οποία αναφέρονται από τον Leibniz 272 Πρβλ προηγούmicroενο Κεφάλαιο Γ 273 Η χαρακτηριστικότερη ίσως διατύπωση αυτού του πλέγmicroατος σχέσεων οφείλεται στον Louis Althusser Σύmicroφωνα microε αυτόν laquoη ιδεολογία είναι lsquoπαράστασηrsquo της φανταστικής σχέσης του ατόmicroου microε τις πραγmicroατικές συνθήκες ύπαρξής τουraquo Πρβλ Λ Αλτουσέρ Θέσεις ειδικότερα laquoΙδεολογία και Ιδεολογικοί Μηχανισmicroοί του Κράτουςraquo Αθήνα 1977 σ 99 Πρβλ επίσης του ιδίου Για τον Μαρξ ειδικότερα σχόλια στο laquoΜαρξισmicroός και Ανθρωπισmicroόςraquo Αθήνα 1978 σσ 232-233 274 laquoΟ κύριος του κτήmicroατος όχι microόνο έβλεπε τον lsquoάπειροrsquo χώρο αλλά επίσης τον διατηρούσε υπό έλεγχο Στον πύργο βρίσκονταν στον προσοφθάλmicroιο φακό ενός τηλεσκοπίου που ήταν φτιαγmicroένο από το ίδιο το τοπίο και microε το οποίο microπορούσε να φέρει τον άπειρο χώρο κοντά στο microάτι του στο άγγιγmicroά τουraquo C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 177

απλουστευmicroένη διατύπωση ως η διεργασία αναλογικής αύξησης των διαστάσεων κατά την αποmicroάκρυνση από το σηmicroείο όρασης ώστε να αναιρεθεί η προοπτική σmicroίκρυνση

Με εκτενέστερη παρουσίαση η προηγούmicroενη χρήση των προοπτικών κανόνων υποδεικνύει την ευρύτερη περιοχή της laquoπροοπτικής αναmicroόρφωσηςraquo275 Αν η συmicroβατική θεώρηση της προοπτικής περιγράφει πως τα περισσότερο αποmicroακρυσmicroένα αντικείmicroενα ίσης διάστασης εmicroφανίζονται ως microικρότερα τότε η ζωγραφική ή η κατασκευαστική παρουσίασή τους microε παραmicroορφώσεις ακριβώς αντίθετες από αυτές που υποθέτει η συmicroβατική προοπτική θα εξασφάλιζε το απαραmicroόρφωτο της τελικής όρασης ανατρέποντας τη συνήθη αντίληψη βάθους εφόσον βέβαια το σηmicroείο όρασης παρέmicroενε σταθερό

Με microια πραγmicroατιστική βάση θεώρησης πρόκειται για την τεχνητή επιβολή της νοητικής εικόνας πάνω στην υλική έκταση του φυσικού ή microε διαφορετική διατύπωση για την επιβολή του ορατού επί της χωρικότητας και της υλικότητας276 Αν υποθετικά περιγράφαmicroε ένα ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατατετmicroηmicroένο σε έναν ορθοκανονικό κάναβο και το θεωρήσουmicroε προοπτικά τότε η προοπτική εικόνα του ορθογωνίου αντιστοιχεί σε ένα τραπέζιο ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo στο οποίο η απώτερη παράλληλη προς τον παρατηρητή πλευρά ΑrsquoΒrsquo είναι microικρότερη από την πλησιέστερη ΓrsquoΔrsquo Οι πλάγιες πλευρές ΑrsquoΔrsquo και ΒrsquoΓrsquo συγκλίνουν προς την ΑrsquoΒrsquo ενώ οι εσωτερικές χαράξεις σε ίσα microεταξύ τους διαστήmicroατα σχεδιάζονται παράλληλες προς την κεφαλή και τη βάση του τραπεζίου πλησιάζοντας τόσο περισσότερο η microια την άλλη όσο περισσότερο αποmicroακρύνονται από τον παρατηρητή Ας αντιστρέψουmicroε την κατασκευή Έστω πως το ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατασκευάζεται ως τραπέζιο microε σχήmicroα αντίστροφο προς την προοπτικά παραmicroορφωmicroένη εικόνα ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo Το νέο τραπέζιο ΑrsquorsquoΒrsquorsquoΓrsquorsquoΔrsquorsquo έχει την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo ως τη microεγαλύτερη πλευρά του και τη ΓrsquorsquoΔrsquorsquo ως την microικρότερη Οι ενδιάmicroεσες παράλληλες δεν προσεγγίζουν αλλά αποmicroακρύνονται αναλογικά όσο πλησιάζουν την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo Τότε η ανεστραmicromicroένη αυτή κατασκευή δίνει ένα σηmicroείο φυγής προς την πλευρά του παρατηρητή Κοιτώντας την παραmicroορφωmicroένη κατασκευή του τραπεζίου έχουmicroε σε κάποιο σηmicroείο τοmicroής της οπτικής δέσmicroης ένα φανταστικό είδωλο που αντιστοιχεί όmicroως σε ένα κανονικό ορθογώνιο Με το σηmicroείο όρασης υψηλότερα από το έδαφος το ορθογώνιο αυτό θα εmicroφανίζονταν να στρέφεται ως προς την πλησιέστερη προς τον παρατηρητή βάση του και να υψώνεται προς τα επάνω

Σε ένα φανταστικό επίπεδο τοmicroής εποmicroένως κάπου ανάmicroεσα στον εξωτερικό φυσικό κόσmicroο της έκτασης του res extensa και στον εσωτερικό του res cogitans της νόησης πραγmicroατοποιείται κατ΄ αναλογίαν προς την καρτεσιανή λειτουργία του καρτεσιανού αδένα του κωναρίου η αναγωγή του εκτεινόmicroενου φυσικού πράγmicroατος σε ένα σύστηmicroα νοητικά επιβεβληmicroένης κανονικότητας Η αναγωγή αυτή συντελείται microέσω της laquoπαρά φύσινraquo παρέmicroβασης στη φυσική βιολογική οπτική πρόσληψη εξηγώντας microε σαφήνεια πως η παράσταση περιλαmicroβάνεται στο πεδίο των πολιτιστικών κατασκευών και πως συνιστά βασικό microέσο ελέγχου του τοπίου βασικό microέσο υποβολής του στην τάξη των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών σχηmicroάτων και των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών συmicroβόλων και σηmicroασιών Αν ακολουθήσουmicroε microάλιστα την προσέγγιση του Michel Foucault η παράσταση αποτελεί κατά την περίοδο του 17ου αιώνα το βασικό microέσο χάρις στο οποίο η υλικότητα και η χωρικότητα υποβάλλονται σε συνθήκες κανονικοποίησης και ελέγχου Είναι microάλλον παράτολmicroο microια διερεύνηση των τοπιακών διαmicroορφώσεων έστω και προσανατολισmicroένη προς συσχετίσεις πολιτιστικές να προσπαθήσει να ταυτίσει τη βασική συνθήκη συγκρότησης του καρτεσιανού δυϊσmicroού microε τη συνθήκη της ηθεληmicroένης προοπτικής ψευδαισθησιακής παραmicroόρφωσης της laquoαναmicroόρφωσηςraquo των κήπων του Baroque

275 Η laquoαναmicroόρφωσηraquo όπως επεξηγείται αναλυτικότερα στη συνέχεια αφορά microια συγκεκριmicroένη διαδικασία γεωmicroετρικής επεξεργασίας microε την οποία γίνεται δυνατός ο ψευδαισθησιακός έλεγχος των microορφών που σχεδιάζονται Μια ελεγχόmicroενη γεωmicroετρική παραmicroόρφωση επιτρέπει στον σχεδιαστή να παραγάγει το κατάλληλο οπτικό αποτέλεσmicroα από την κατάλληλη γωνία όρασης Ανάλογες τεχνικές δεν εφαρmicroόζονταν microόνο στη ζωγραφική στον περίφηmicroο πίνακα Οι Πρεσβευτές του Hans Holbein για παράδειγmicroα αλλά επίσης στις αρχιτεκτονικές και όπως εκτενώς παρουσιάζεται στη συνέχεια στις τοπιακές κατασκευές 276 Διατύπωση της κριτικής επιτροπής των Κ Μωραΐτη Δ Σεβαστάκη Σ Σταυρίδη microε αφορmicroή την παρουσίαση της διπλωmicroατικής εργασίας της Σ Σαραντοπούλου microε θέmicroα Προτάσεις για microια αρχαιολογική περιγραφή του Βοτανικού Κήπου στα πλαίσια του ΔΠΜΣ της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜ Πολυτεχνείου laquoΑρχιτεκτονική Χώρος Πολιτισmicroόςraquo Αθήνα Μάρτιος 2009

Επεξηγήσεις της αναmicroόρφωσης σε περιγραφή του 17ου αιώνα (E416 επάνω αριστερά CC) και σε διάγραmicromicroα περιγραφής της εφαρmicroογή της στον σχεδιασmicroό τοπιοτεχνικών διαmicroορφώσεων όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte (E417 κάτω αριστερά σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Μια από τις γνωστότερες εφαρmicroογές της αναmicroόρφωσης καταγράφεται στον πίνακα του Hans Holbein του Νεότερου Οι Πρεσβευτές (Ε418 επάνω δεξιά PD) όπου σε πρώτο επίπεδο εικονίζεται παραmicroορφωmicroένο ένα ανθρώπινο κρανίο Ωστόσο από ένα ορισmicroένο σηmicroείο θέασης το κρανίο γίνεται αντιληπτό microε την πραγmicroατική του microορφή (Ε419 κάτω δεξιά PD)

Εντούτοις για τη σχέση του Andreacute Le Nocirctre microε τη σκέψη του εισηγητή του ορθολογισmicroού υπάρχουν σηmicroαντικές microαρτυρίες laquoΣτο εργαστήριο του Λούβρουraquo σηmicroειώνει η Chiara Santini277 ο νέος ακόmicroη microαθητευόmicroενος κηπουρός Andreacute Le Nocirctre ως microαθητής του Simon Vouet laquoγνώριζε ότι πιο καινοτοmicroικό έφθανε να microελετηθεί στο πεδίο των ερευνών για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρου Είναι πιθανόν ποτέ να microην είχε διαβάσει τη Dioptrique του Καρτέσιου αλλά σίγουρα είχαν τεθεί υπrsquo όψιν του φιλοσόφου κάποια σχέδια για τον κήπο των Tuileries και είχε (οLe Nocirctre) την άmicroεση εmicroπειρία των πειραmicroατισmicroών του δασκάλου του (του Vouet) και των εικονογραφήσεων των έργων για την προοπτική που είχαν παραχθεί στο επιστηmicroονικό περιβάλλον το συναφές microε τη βασιλική αυλήraquo Σε αυτό το σηmicroείο οι αναφορές δεν συmicroφωνούν κατ΄ ανάγκην laquoΣτο πρώτο microισό του 20ου αιώνα κάποιοι συγγραφείς ειδικά ο Jules Guiffrey διατείνονται πως ο Le Nocirctre γνώριζε το έργο του Descartes και ερmicroηνεύουν το δικό του έργο στο φως αυτών των φιλοσοφικών-επιστηmicroονικών αποσκευών σήmicroερα αντίθετα υπάρχει η τάση εξ αιτίας της έλλειψης αποδείξεων να τηρείται microια στάση πιο επιφυλακτική που περιορίζεται να υποστηρίζει πως ο

277 Στο προηγούmicroενο σ 25

κηπουρός των Tuileries πρέπει να είχε κάποια επαφή λιγότερο ή περισσότερο άmicroεση microε το περιβάλλον του Καρτέσιουraquo278

Ακόmicroη όmicroως και αν η διερεύνηση αυτή δεν προχωρήσει στο τόλmicroηmicroα της ευθείας συσχέτισης τοπιακών εγχειρηmicroάτων και των φιλοσοφικών επιστηmicroονικών θεωρήσεων του καρτεσιανισmicroού ακόmicroη και αν η υπόδειξη συσχέτισης παραmicroείνει στο επίπεδο των γενικότερων σχέσεων οι αναλογίες εmicroφανίζονται καταδεικτικές microιας ενιαίας πολιτιστικής στάσης Στα πλαίσια της στάσης αυτής οι laquoέρευνες για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρουraquo είναι σηmicroαντικές τόσο για τη συνολική θεώρηση αυτού του πολιτισmicroού όσο και για τις τοπιακές επεmicroβάσεις που τον χαρακτηρίζουν Ακόmicroη και όταν οι ερευνητικές παρουσιάσεις δεν επεκτείνονται σε συγκρίσεις και συσχετισmicroούς τόσο φιλόδοξους όσο αυτούς του Guiffrey επιmicroένουν εντούτοις πάντοτε να αναφέρονται στις τεχνικές της αναmicroόρφωσης279 Άλλοτε περιγράφοντάς την microε γεωmicroετρικά ακριβέστερη περιγραφή και άλλοτε επιmicroένοντας στην αφανή για τον ανυποψίαστο περιπατητή λειτουργία της ως anamorphosis abscondita κρυφής αναmicroόρφωσης κατά τον Αllen S Weiss Αλλά και κτισmicroένης αναmicroόρφωσης ενσωmicroατωmicroένης συντεθειmicroένης στη νοητική και στην τοπιακή κατασκευή280 laquoAbsconditaraquo αποκεκρυmicromicroένη κρυφή σκοτεινή αλλά και προϊόν κατασκευής σύνθεσης από το λατινικό ρήmicroα laquoascondoraquo που σηmicroαίνει αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω αλλά και θεmicroελιώνω κτίζω ή συνθέτω συντάσσω281 Η υπόθεση της φαντασιακής πλασmicroατικής ατmicroόσφαιρας οφθαλmicroαπάτης που περιγράφηκε εκτενώς προηγούmicroενα εmicroφανίζεται ριζικά αντίθετη προς την απαίτηση αποκάλυψης της νεωτερικής εmicroπειριστικής αλήθειας των πραγmicroάτων όπως τίθεται για παράδειγmicroα από τη νεωτερική microοντέρνα αρχιτεκτονική Ακολουθώντας επισηmicroάνσεις καταστατικές για τη θεώρηση του Baroque συσχετίστηκε ήδη η καθολική Αντιmicroεταρρύθmicroιση και η παγίωση του Δυτικού microοναρχικού κράτους microε την προσπάθεια ελέγχου της σκέψης και της όρασης όπως και microε τους ειδικότερους συνθετικούς χειρισmicroούς οι οποίοι τελικά αποκρύβουν το κέντρο προέλευσης και τον τρόπο επιβολής αυτού του ελέγχου Στον αντίποδα πρέπει microάλλον να τοποθετηθεί η προτεσταντική ηθική απαίτηση αποκάλυψης η απαίτηση ηθικής και πραγmicroατικής διαφάνειας αυτού του κόσmicroου

Η νεωτερική προσέγγιση καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από αυτήν την ηθική στάση απαίτησης της ειλικρίνειας έως ότου σήmicroερα microια νέα σειρά σύγχρονων τεχνικών ανακαλύψεων τόσο καθοριστικών για την πολιτισmicroική εποπτεία όσο η προοπτική εισήγηση του Leon Battista Alberti στον καιρό της διατύπωσής της ή όσο η προώθηση της αναmicroόρφωσης από τον φραγκισκανό microοναχό Jean-Franccedilois Niceron ανατρέψει την πραγmicroατιστική βεβαιότητα

Η σύγχρονη αυτή ανατροπή καθορίζεται από την εκτενέστατη παραγωγή πλασmicroατικών-πραγmicroατικών παραστάσεων ο κεντρικός έλεγχος των οποίων εmicroφανίζεται ως ένας από τους σηmicroαντικότερους πολιτικούς φόβους για το microέλλον του πολιτισmicroού Ο δυϊσmicroός είναι εξίσου χαρακτηριστικός Μια εσωτερική αυτοαναφορική οιονεί πραγmicroατικότητα καθορισmicroένη από έναν πίνακα ένα matrix αρχικών λογισmicroικών κανόνων οι οποίοι εξελίσσονται αποσχισmicroένοι από τον εξωτερικό κόσmicroο που παύει να microας αφορά Ένας εσωτερικευmicroένος τόπος ορθότερα ένα εσωτερικευmicroένο πολιτισmicroικό τοπίο του οποίου επιπλέον τα βασικά χαρακτηριστικά σύνταξης microας διαφεύγουν Η αναλογία microπορεί να είναι ακόmicroη ισχυρότερη Ένα εσωτερικό τοπίο δικτυακών σχέσεων όπως και στη microη

278 Όπ σ 25 επίσης J Guiffrey Andreacute le Nostre Eacutetude critique Παρίσι 1908 Ακόmicroη Α Rostaing Lrsquo aeliguvre de Le Nocirctre Παρίσι 2000 σσ 7-10 279 Πρβλ C Santini στο προηγούmicroενο σσ 27-30 Για microια αναγωγή των αρχών της αναmicroόρφωσης στην αναγεννησιακή προοπτική βλ το κείmicroενο της Kirsti Andersen laquoThe mathematical treatment of anamorphoses from Piero della Francesca to Niceronraquo Στο History of mathematics states of the art σσ 3-28 Academic Press San Diego CA 1996 Είναι χαρακτηριστικό πως ο κύριος θεωρητικός εισηγητής της αναmicroόρφωσης ο φραγκισκανός microοναχός πατέρας Jean-Franccedilois Niceron αναφέρεται σε αυτήν microιλώντας για τεχνητή microαγεία laquomagia artificialisraquo ενώ τα συγγράmicromicroατά του φέρουν ανάλογα ονόmicroατα Η έκδοσή του του 1640 τιτλοφορείται Perspective curieuse Παράδοξη προοπτική Aυτή του 1646 έχει τον τίτλο Οπτικός Θαυmicroατουργός Thaumaturgus opticus Ανάλογους τίτλους χρησιmicroοποίησε στις εκδόσεις του και ο σύγχρονος microελετητής της αναmicroόρφωσης Jurgis Baltrusaitis 280 Α S Weiss στο προηγούmicroενο σσ 43-66 281 Abscondo λατινικό ρήmicroα σύνθετο από τις λέξεις ab(s) + condo (=con+do) lsquoΟπου Ab= από con=συν do= δίδωmicroι Έτσι condo microπορεί να σηmicroαίνει 1- ιδρύω θεmicroελιώ κτίζω ή 2 ndash συντίθηmicroι συντάσσω συγγράφω ή 3 ndash κατατίθηmicroι αποτίθηmicroι ταmicroιεύω διαφυλάττω ή 4 ndash αποτίθηmicroι κρύπτω κατακρύπτω αποκρύπτω Ascondo = αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω Absconditus = αποκεκρυmicromicroένος απόκρυφος σκοτεινός ασαφής Πρβλ Ε Τσακαλώτου Λεξικό Ελληνο-λατινικό Αθήνα 1988

πραγmicroατοποιηmicroένη υπόθεση microιας εκτενώς εφαρmicroοσmicroένης πολεοδοmicroίας του Baroque Ένα δικτυακό τοπίο το οποίο εγκαταλείπει εντούτοις έναν εκτός του ηλεκτρονικού πολιτισmicroού χώρο

Στην καταληκτική παράγραφο ενός σύγχρονου διηγήmicroατος επιστηmicroονικής φαντασίας στην αφήγηση του Νευροmicroάντη282 ο κύριος microυθιστορηmicroατικός ήρωας του έργου αναρωτιέται αν υπάρχει πραγmicroατικά αυτός ο ίδιος ως πρόσωπο ανεξάρτητο από τον ψευδαισθησιακό δικτυακό laquoτοπίοraquo

Με κάθε δυνατή επιφύλαξη για το θεmicroιτό των συγκρίσεων microπορούmicroε να ανακαλέσουmicroε από τον χώρο των ιστορικών microυθευmicroάτων την παροιmicroιώδη φράση που περιγράφει τη σύγχυση ανάmicroεσα σε microια εσωτερικά προσανατολισmicroένη κατασκευασmicroένη πραγmicroατικότητα και στην εξωτερική πραγmicroατικότητα του υπόλοιπου κοινωνικού πεδίου Στο καταληκτικό laquoκεφάλαιοraquo της γαλλικής microοναρχικής ισχύος ενώ ο αγγλικός Εmicroπειρισmicroός και ο γαλλικός Διαφωτισmicroός έχουν ήδη πολλαπλά αναπτύξει τα επιχειρήmicroατά τους και οι κινήσεις της πολιτικής ανατροπής διογκώνονται η Μαρία-Αντουανέττα ηρωίδα microιας αφήγησης η οποία δεν microπορεί πλέον να παραmicroένει στραmicromicroένη στο εσωτερικό της αναρωτιέται για τις αιτίες της πολιτικής αναταραχής και αποφασίζει ισχυρίζεται ο ιστορικός θρύλος πως οι αβράκωτοι microπορούν να κατευνάσουν την πείνα τους microε γλυκά εδέσmicroατα283

Πριν η λύση δοθεί σε microια άλλη σκηνή αυτή της λαϊκής τελετουργίας της guillotine της λαιmicroητόmicroου σε ένα άλλο τοπίο αυτό της ανοικτής επαναστατηmicroένης πόλης η δράση εξακολουθεί να εξελίσσεται στο σκηνικό πεδίο των βασιλικών τοπίων Η τελευταία βασίλισσα της Γαλλίας εγκλωβισmicroένη εν πολλοίς στον φανταστικό κόσmicroο του Petit Trianon στον θεατρικό του χώρο στο laquohameau de la reineraquo laquoτο χωρίο της βασίλισσαςraquo και στο υποθετικά φυσικό τοπίο που το περιβάλει υποδύεται την αθώα χωριατοπούλα284 To παράδειγmicroα της Marie-Antoinette ως εστεmicromicroένης η οποία παραmicroένει αποκοmicromicroένη από την εξωτερική πραγmicroατικότητα εγκλωβισmicroένη σε έναν επίσης αποκοmicromicroένο ελεγχόmicroενο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο και σκηνοθετηmicroένο τοπίο285 προσωποποιεί παραδειγmicroατικά microια στάση η οποία την υπερβαίνει κατά πολύ ως συγκεκριmicroένη ιστορική προσωπικότητα Η στάση αυτή ως γενική προσέγγιση ισχυρών κοινωνικών οmicroάδων και ως ειδική αντίληψη της διαmicroόρφωσης του τοπίου που εκπορεύεται από αυτές διατρέχει microάλλον το σύνολο της γνωστής ιστορίας Στο νεότερο ευρωπαϊκό χώρο ειδικότερα ο οποίος αφορά τη διερεύνηση αυτή οι ιδιαίτεροι τρόποι εκδήλωσής της ξεκινούν από την περίοδο της ιταλικής Αναγέννησης για να αποκτήσουν την ισχυρότερη έκφρασή τους κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα επεκτείνοντας microε ασθενέστερο τρόπο την επιρροή τους και στις περιόδους που ακολουθούν

Έγινε ήδη προφανές πως η συγκρότηση αυτής της αποσπασmicroένης ελεγχόmicroενης τοπιακής πραγmicroατικότητας όπως παρουσιάζεται microε παραδειγmicroατικό τρόπο στους γαλλικούς κήπους του 17ου αιώνα συνδέεται άmicroεσα microε ένα ιδιαίτερο ήθος όρασης microε τη δυνατότητα συγκρότησης οπτικών ψευδαισθήσεων οι οποίες επιmicroένουν να καθορίζουν την υλικότητα και τη χωρικότητα του τοπίου και οι οποίες στηρίζονται microεταξύ των άλλων στη microελέτη και την εφαρmicroογή στις διαmicroορφώσεις του τοπίου της προοπτικής αναmicroόρφωσης

282 Το γνωστό βιβλίο του Καναδού συγγραφέα επιστηmicroονικής φαντασίας William Gibson Neuromancer Πρβλ ελληνική microετ Νευροmicroάντης Αθήνα 1998 σ 290 283 H παροιmicroιώδης φράση ldquoSrsquoils nrsquoont pas de pain qursquoils mangent de la briocherdquo laquoαν δεν έχουν ψωmicroί ας φάνε γλυκόraquo που αποδίδεται στην τελευταία βασίλισσα χρησιmicroοποιείται εδώ ως ένδειξη απόσπασης από την πραγmicroατικότητα microάλλον παρά ως ένδειξη κυνισmicroού Το πιθανότερο πάντως είναι πως κακώς συνδέεται microε την Μarie-Antoinette καθώς η πρώτη καταγραφή της φράσης εmicroφανίζεται στο VI Βιβλίο των Confessions του Jean-Jacques Rousseau που δηmicroοσιεύτηκε το 1782 ενώ το υποθετικό επεισόδιο της επαναστατικής περιόδου κατά το οποίο πεινασmicroένες γυναίκες φθάνουν στις Βερσαλλίες ζητώντας ψωmicroί αντιστοιχεί στις 5 Οκτωβρίου του 1789 284 Η Marie-Antoinette ζει στην περίοδο εκείνη του 18ου αιώνα κατά την οποία τα πρότυπα του γαλλικού κήπου έχουν ήδη υποχωρήσει στις πολιτιστικά κεντρικές περιοχές της Ευρώπης τουλάχιστον κάτω από την πίεση της laquomicroόδαςraquo των νεότερων προτύπων της αγγλικής τοπιοτεχνίας Εντούτοις οι συνθήκες εγκλεισmicroού των τοπιακών διαmicroορφώσεων και η προσπάθεια συγκρότησης microιας ολικής σκηνογραφικής ψευδαίσθησης φαίνεται να διατηρούν σε πολλές περιπτώσεις την καταγωγική σχέση τους microε τον προηγούmicroενο αιώνα 285 Όπως σηmicroειώθηκε αmicroέσως προηγούmicroενα το laquoχωριό της βασίλισσαςraquo δεν περιελάmicroβανε απλά microια φυσικότροπη τοπιακή διαmicroόρφωση ούτε microόνο microια σειρά κτισmicroάτων κατασκευασmicroένων έτσι ώστε να θυmicroίζουν αγροτικό οικισmicroό Αποτελούσε επιπλέον τον χώρο όπου η βασίλισσα και οι κυρίες της ακολουθίας της υποδύονταν αγροτικούς ρόλους ντυmicroένες ανάλογα και συmicromicroετέχοντας σε απλοποιηmicroένες αγροτικές δραστηριότητες

436 Η υπόδειξη επέκτασης στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα Μια από τις καταστατικές παρατηρήσεις του Heinrich Woumlllflin στο καθοριστικό κείmicroενό του για τη σχέση της Αναγέννησης microε το Baroque περιγράφει τα εκφραστικά εγχειρήmicroατα της περιόδου ως συνθέσεις οι οποίες υποδεικνύουν τη δυνατότητα επέκτασης Οι οποίες δηλαδή αντίθετα από τα πρωιmicroότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα δεν περιορίζουν την ολοκλήρωσή τους στο άmicroεσο πεδίο της χωρικής τους οργάνωσης Αντίθετα microάλιστα επιχειρούν να επεκτείνουν την πραγmicroατική τους παρουσία microε όρους υποθετικής επέκτασης της δράσης τους

Πως microπορεί να εφαρmicroοστεί η θεωρητική αυτή υπόδειξη στην περίπτωση των διαmicroορφώσεων του τοπίου Ακόmicroη ειδικότερα πως microπορεί να σχολιαστεί microε περισσότερη λεπτοmicroέρεια το πρόβληmicroα της ανοικτής σύνθεσης σε σχέση microε τους όρους συνθετικού εγκλεισmicroού των διαmicroορφώσεων τοπίου που απασχόλησαν προηγούmicroενα την έρευνα Ε420 και Ε421 (πρώτο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Cian Lorenzo Bernini Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η lsquoΕκσταση της αγίας Τερέζας της Άβιλα Το κεντρικό τmicroήmicroα της γλυπτικής σύνθεσης πλαισιώνεται από τα αρχιτεκτονικά microέλη της κόγχης microε τρόπο που ενισχύει τη δραmicroατική του ποιότητα Ε422 και Ε423 (δεύτερο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Με ανάλογο τρόπο η πυκνή φύτευση που πλαισιώνει τις κηποτεχνικές διαmicroορφώσεις του Vaux le Vicomte αυξάνει την εσωτερική συνοχή της σύνθεσης και ενισχύει την ένταση της αξονικής της ανάπτυξης

H αγία Τερέζα της Άβιλα στη γλυπτική σύνθεση του Bernini286 στροβιλίζεται σε κύmicroατα ιερού πάθους τα οποία εκτείνονται δυνητικά ως πνευmicroατικό φως πέρα από το πεδίο της microαρmicroάρινης γλυπτικής σύνθεσης Μια δέσmicroη χρυσών ακτινών κατέρχεται προς το σύmicroπλεγmicroα της αγίας και του αγγέλου Εκπορεύεται από σηmicroείο άγνωστο από το άπειρο πεδίο της θείας χάριτος η οποία προφανώς υπερβαίνει τη γήινη αρχιτεκτονικά προσδιορισmicroένη κόγχη του γλυπτού Αλλά συνθετικό κέντρο υπάρχει Πρόκειται για το εκστατικό πρόσωπο της αγίας και πολύ περισσότερο για το σηmicroείο της καρδίας της στο οποίο κατευθύνεται η ροmicroφαία του αγγέλου και στο οποίο η θεία χάρις καταλήγει πριν αποδώσει ακτινοβολώντας την αίγλη της στον παρατηρητή Αυτή η ακτινοβολία και εντέλει αυτή η σύνθεση δεν είναι υπαινίσσεται ο δηmicroιουργός του κόσmicroου τούτου Η δυνατότητά της να εκτείνεται πέρα από τα υλικά όρια της φυσικής έκτασης αναφέρεται σε microια συνθήκη πνευmicroατική Η εσωτερική της πλαστική οργάνωση εντούτοις υποδεικνύει ένα κέντρο σύνθεσης ενώ επιπλέον το σύmicroπλεγmicroα από λευκό microάρmicroαρο και επιχρυσωmicroένο microέταλλο ορίζεται microε έmicroφαση από το αρχιτεκτονικό περίγραmicromicroα της κόγχης από το βαθύχρωmicroο microάρmicroαρο των κιόνων που διαφοροποιεί microε σαφήνεια τον εσωτερικό από τον εξωτερικό ως προς τη σύνθεση χώρο Στην κορυφή της κόγχης ένα αόρατο άνοιγmicroα της οροφής λούζει το σύmicroπλεγmicroα microε φως υπερφυσικό ορίζοντας τη microοναδική ουσιώδη κατεύθυνση επικοινωνίας

Η πρώτη παρατήρηση επισηmicroαίνει πως η συνθήκη επέκτασης στο προηγούmicroενο παράδειγmicroα είναι της τάξης του πλασmicroατικού αναφέρεται σε όρους ψευδαισθησιακού χειρισmicroού όπως αυτούς που περιγράφηκαν ήδη κατά τον σχολιασmicroό της σκηνογραφικής συγκρότησης και της laquoθαυmicroατουργικήςraquo προοπτικής των γαλλικών κήπων287 Η ουσιωδέστερη δεύτερη παρατήρηση αναφέρεται στα microέσα εφαρmicroογής αυτού του χειρισmicroού

Προκειmicroένου δηλαδή να υποβάλλουν την αντίληψη της επέκτασης προκειmicroένου να επιτρέψουν την επέκταση προς microια κύρια κατεύθυνση περιορίζουν τη σύνθεση πλευρικά Στην πρώτη περίπτωση η δυνατότητα του γλυπτικού συmicroπλέγmicroατος του Bernini να υποβάλει την αίσθηση της υπερβατικής διαφυγής καθίσταται τόσο εντονότερη όσο αποσπάται από τον υπόλοιπο εσωτερικό χώρο της εκκλησίας microε την ένταξή της σε microια ιδιαίτερη κόγχη Στη δεύτερη περίπτωση η δυνατότητα των κήπων του Vaux le Vicomte να λειτουργήσουν laquoως τηλεσκόπιοraquo να υποβάλουν την αίσθηση πως η αίγλη τους επεκτείνεται υποθετικά έπrsquo άπειρον ενισχύεται ακριβώς από τους όρους του πλευρικού εγκλεισmicroού τους ο οποίος εντείνει τη σηmicroασία του βασικού κατά microήκος άξονα συmicromicroετρίας

Εγκλεισmicroός λοιπόν και υπόθεση επέκτασης πλασmicroατικής εν πολλοίς δεν αποτελούν αντιφατικές κινήσεις στις συνθέσεις του Baroque Εκφράζουν microάλλον συmicroπληρωmicroατικές πλευρές microιας συνθετικής τακτικής στα πλαίσια της οποίας η χωρικότητα περιορίζεται σε πρώτο χρόνο προκειmicroένου να εκτιναχθεί σε δεύτερο Το θέmicroα του συνθετικού εγκλεισmicroού και των αξόνων επικοινωνίας είναι ίσως ευκολότερο να σχολιαστεί στην περίπτωση microιας ελεγχόmicroενης γλυπτικής σύνθεσης ή ενός εξ αρχής ολοκληρωmicroένου δοmicroηmicroένου κήπου παρά στην περίπτωση microιας αστικής ανάπτυξης microιας σε εξέλιξη τοπιακής σύνθεσης εφαρmicroοσmicroένης στο πεδίο της πόλης Είναι δυσκολότερο να υποστηριχθεί κατά την εξέταση των συνθετικών χειρισmicroών που αποτελούν τις αρχικές κινήσεις για την ανάπτυξη microιας microελλοντικής πόλης η οποία δεν πραγmicroατοποιήθηκε κατά την περίοδο του Baroque όπως ισχύει στην περίπτωση των πολεοδοmicroικών προβλέψεων που συνδέονται microε τις Βερσαλλίες Φαίνεται εντούτοις πως οι αρχικοί αυτοί χειρισmicroοί αστικού σχεδιασmicroού διαθέτουν κοινή συνθετική στάση microε αυτήν που χαρακτηρίζει το πρότυπο των κήπων

Στο παράδειγmicroα των Βερσαλλιών τρεις λεωφόροι επεκτείνονται ελπίζοντας στην κατασκευή ενός microελλοντικού αστικού συmicroπλέγmicroατος στη συνέχεια των τοπιακών διαmicroορφώσεων και των ανακτόρων Αστικού συmicroπλέγmicroατος που θα διατηρούσε τη βασιλική αίγλη Μέχρι την υποθετική αυτή αστική ανάπτυξη η έξοδος από τις Βερσαλλίες προς την πόλη σφραγίζεται

286 Το γλυπτό σύmicroπλεγmicroα Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η Έκσταση της αγίας Τερέζα της Άβιλα στην εκκλησία της Santa Maria della Vittoria στη Ρώmicroη που ολοκληρώθηκε στην περίοδο 1647-1652 Το παράδειγmicroα χρησιmicroοποιείται τόσο για να σχολιαστεί η σχέση συνθετικού εγκλεισmicroού και η προς το άπειρο διαφυγή όσο και για να επισηmicroανθεί έστω και πλάγια η σχέση του γαλλικού microοναρχικού Baroque microε τα πολιτιστικά υποδείγmicroατα του ιταλικού καθολικισmicroού κατά την περίοδο της Αντιmicroεταρρύθmicroισης Πρβλ B Βoucher Italian Baroque Sculpture Λονδίνο 1998 287 Θυmicroίζουmicroε πως microια από τις εκδόσεις του θεωρητικού της προοπτικής αναmicroόρφωσης Jean-Franccedilois Niceron είχε τον τίτλο Thaumaturgus Opticus (1646) Πρβλ προηγούmicroενη υποσηmicroείωση

microε δυο κτηριακά laquoπώmicroαταraquo τα κτήρια των Μεγάλων Στάβλων288 που εξασφαλίζουν τον ορισmicroό της microέχρι τότε πραγmicroατοποιηmicroένης βασιλικής σύνθεσης ενώ περιγράφουν προς την πλευρά της microελλοντικής πόλης το laquoπόδι της χήναςraquo289 Ορίζεται έτσι η δέσmicroη τριών λεωφόρων της λεωφόρου του Παρισιού της Αvenue de Paris στο κέντρο και συmicromicroετρικά ως προς αυτήν microε απόκλιση τριάντα microοιρών προς τα νότια της Αvenue de St Cloud και προς τα βόρια της Αvenue de Sceaux Οι τρεις αυτοί άξονες κίνησης δυνητικά επεκτάσιmicroοι επrsquo άπειρον ορίζουν την ανοικτή προοπτική της σύνθεσης προς τη νοτιανατολική πλευρά ενώ προ τη βορειοδυτική πλευρά των ανακτόρων προς την πλευρά δηλαδή των διαmicroορφώσεων του τοπίου των ανακτόρων την ανάλογη σκόπευση του απείρου εξασφαλίζει ο κατά το microήκος άξονας του Μεγάλου Καναλιού

Η αρχική κατασκευή είναι εποmicroένως επεκτάσιmicroη και προς τις δυο πλευρές άλλοτε ως δυνατότητα νοητικού ελέγχου και ταυτόχρονα πραγmicroατικής κατασκευής και άλλοτε microόνο ως συνθήκη της προς τον ορίζοντα υποθετικής επέκτασης της όρασης

E424 H επέκταση της συνθετικής οργάνωσης των Κήπων στις Βερσαλλίες προς την πλευρά της πόλης του Παρισιού (του συγγραφέα)

Αλλά η ελεγχόmicroενη γεωmicroετρία των κήπων διαφοροποιείται ριζικά από το άmicroορφο περιβάλλον της Όmicroοια microπορούmicroε να υποθέσουmicroε την αντίθεση της τελικής σχεδιασmicroένης πόλης προς το δικό της άmicroορφο ή δύσmicroορφο περιβάλλον Στις πρώιmicroες αναπαραστάσεις του Israeumll Silvestre290 η διαφοροποίηση αυτή είναι σαφέστερη προς την πλευρά των κήπων αρχίζει εντούτοις να διαφαίνεται ανάλογη πρόθεση και στην περιγραφή της αντίθετης της αστικής πλευράς του ανακτορικού συγκροτήmicroατος Η σύνθεση είναι βεβαίως επεκτάσιmicroη Επεκτάσιmicroη όmicroως στα πλαίσια ενός microεγαλοπρεπούς κανονιστικού σχήmicroατος προορισmicroένου να αποκλείσει στο εξωτερικό του την ακανόνιστη φύση των ασχεδίαστων φυσικών

288 Les Grandes Eacutecuries 289 Το εφαρmicroόσιmicroο στην περίπτωση του τοπιακού σχεδιασmicroού γενικά patte drsquo oie 290 Γύρω στο 1690 ΠρβλP-A Lablaude The Gardens of Versailles Αγγλ microετ Λονδίνο 1995 σ 35

σχηmicroατισmicroών και των ασχεδίαστων microη πολιτιστικά επεξεργασmicroένων ανθρώπινων κατασκευών

Οι προηγούmicroενες περιγραφές microπορούν να γίνουν κατανοητές microε microεγαλύτερη σαφήνεια αν συγκρίνουmicroε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque microε αυτές του 18ου αιώνα microε την αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου Στη δεύτερη περίπτωση δεν πρόκειται απλά για πολύ microεγαλύτερες διαmicroορφώσεις οι οποίες περιλαmicroβάνουν ακόmicroη και αυτόνοmicroα τmicroήmicroατα φυσικών σχηmicroατισmicroών Το άνοιγmicroά τους στο τοπίο συνδέεται microε την έλλειψη ενός αυστηρού προδιαγεγραmicromicroένου σχήmicroατος έτσι ώστε να microην αντιστοιχούν συνολικά σε microια κεντρικά συγκροτηmicroένη συνθετική δοmicroή Με απλούστερη επαγγελmicroατική διατύπωση οι διαmicroορφώσεις τοπίου της περιόδου του Baroque microπορούν πολύ ευκολότερα να σχεδιαστούν από microνήmicroης Είτε ως περιmicroετρικά ορισmicroένα τοπία είτε ως συνθέσεις που υποβάλουν την laquoπροοπτικήraquo επέκτασης περιγράφουν microια εκτενή διαδικασία ελέγχου Περιγράφουν άρα και την εντονότερη προσαρmicroογή τους σε ένα νοητικό εντέλει σχήmicroα

Ε425 Προηγούmicroενη σελίδα Pierre Patel Vue cavaliegravere du Chacircteau de Versailles Άποψη του Πύργου των Βερσαλλιών από ύψος ιππέα (1668) (CC) Ε426 Επάνω Israeumll Silvestre Versaille-Le Grand Ensemble Βερσαλλίες-Συνολική Άποψη (1687)

44 Η δοmicroική οργάνωση του φυσικού χαρακτηριστική των διαmicroορφώσεων τοπίου του 17ου αιώνα Από την αναφορά στις αναγεννησιακές τοπιακές διαmicroορφώσεις ήδη η διερεύνηση αυτή έχει σχολιάσει την υπόθεση πως το πρότυπο της ζωής microε το οποίο οργανώνονται οι επαύλεις και οι τοπιακές κατασκευές που τις συνοδεύουν κατά την ιταλική Αναγέννηση και τον Μανιερισmicroό συνδέεται άmicroεσα microε τις συνήθειες microιας αστικής στην προέλευση της κοινωνικής οmicroάδας Αναφέρεται δηλαδή στα ήθη της πόλης και στις πολιτικές οικονοmicroικές και ευρύτερες πολιτιστικές επιδιώξεις microιας αστικής στην προέλευσή της τάξης ιδιοκτητών ενώ αναφέρεται επίσης σε συνθετικούς χειρισmicroούς που παραπέmicroπουν microε έmicroφαση στην κτηριακή δοmicroική εmicroπειρία σχεδιασmicroού

Ανάλογος φαίνεται να είναι και ο βασικός ιστός επιρροών που υποβαστάζει τις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα καθώς οι τελευταίες αυτές δεν προφασίζονται καν microια φυσικότροπη διάθεση όπως στα παραδείγmicroατα των αγγλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων που ακολουθούν Αντίθετα είναι εmicroφανής η δοmicroική ένταση των συνθέσεων η οργανωτική έντασή τους που ευνοεί τη microεταφορά της συνθετικής εmicroπειρίας από τα τοπιακά παραδείγmicroατα του γαλλικού Baroque στην περιοχή του αστικού σχεδιασmicroού

Κριτήρια αξιολόγησης Κριτήριο αξιολόγησης 41 Πως συσχετίζετε το πολιτιστικό και πολιτικό laquoπεριβάλλονraquo της περιόδου του Baroque microε τις συνθετικές προτάσεις των τοπιοτεχικών και κηποτεχνικών του προσεγγίσεων Αναφερθείτε ειδικότερα σε θέmicroατα όπως η ανάπτυξη του ορθολογισmicroού και η ενίσχυση της πολιτικής εικόνας των ισχυρών Ευρωπαϊκών βασιλείων ΑπάντησηΛύση Οι κήποι της περιόδου του Baroque έχουν ορθά περιγραφεί ως laquoπολιτικό θέατροraquo προορισmicroένο να προβάλει την ισχύ των microοναρχικών καθεστώτων της Ευρώπης του 17ου αιώνα ή των ισχυρών ανδρών της αυλής και της ευρύτερης πολιτικής και θρησκευτικής ιεραρχίας Αλλά στην τοπιοτεχνική laquoσκηνήraquo της περιόδου προβάλλεται πολύ ευρύτερα η συνολικότερη πολιτιστική δοmicroή της εποχής

Έτσι είναι προφανής η συσχέτιση microε την ορθολογική εφαρmicroογή της Ευκλείδειας γεωmicroετρίας ως βασικό στοιχείο οπτικού ελέγχου των διαmicroορφώσεων Ελέγχου ο οποίος δεν είναι πάντοτε προφανής ως προς τις προθέσεις του καθώς αναλαmicroβάνει σε πολλές τοπιοτεχνικές του εφαρmicroογές όπως και σε εφαρmicroογές που αντιστοιχούν στην εικαστική έκφραση ή στην αρχιτεκτονική να κινηθεί προς την πλευρά ψευδαισθησιακών κατασκευών όπως αυτές που αντιστοιχούν στα παραδείγmicroατα της προοπτικής laquoαναmicroόρφωσηςraquo Πρόκειται εποmicroένως για την εφαρmicroογή γεωmicroετρικών συσχετισmicroών οι οποίοι επιmicroένουν microάλλον στην αλαζονική προβολή του ελέγχου του υποκειmicroένου της νόησης επί του αντικειmicroένου της έκτασης παρά στην καταδεικτική χρήση των microαθηmicroατικών συσχετισmicroών Ανάλογης microεγαλεπήβολης πολιτιστικής στάσης είναι άλλωστε και η χρήση των τεχνολογικών εφαρmicroογών οι οποίες υποστηρίζουν τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Σηmicroαντικές παρεmicroβάσεις εδαφοτεχνικής τάξης και υδραυλικής microηχανικής αποτελούν το αφανές αλλά εκτενέστατο και ισχυρότατο υπόβαθρο των κήπων της περιόδου Επιδεικνύουν και αυτές όπως και κηποτεχνική επιτήδευση εφαρmicroοσmicroένη επί των φυτικών ειδών την πρόθεση των Ευρωπαϊκών βασιλείων να προβάλουν την ισχύ της κοινωνίας τους όχι απλά στον άmicroεσο χώρο των πολιτικών κοινωνικών ηθών αλλά πολύ ευρύτερα σε επίπεδο κοσmicroικής τάξης συνολικού ελέγχου του κόσmicroου Κριτήριο αξιολόγησης 42 Η φυσιογνωmicroία των κήπων της εποχής του Baroque εmicroφανίζεται microάλλον ξένη microε τις σύγχρονες τάσεις της φιλικής προς το περιβάλλον και τα φυσικά του χαρακτηριστικά διάθεσης Πως θα microπορούσαmicroε εποmicroένως να εξηγήσουmicroε το ενδιαφέρον για τη microελέτη της τοπιοτεχνίας του Baroque Ποια είναι τα επιχειρήmicroατα της ενασχόλησης microε τους κήπους της περιόδου του 17ου αιώνα ΑπάντησηΛύση Γιατί να microελετηθούν η θεώρηση και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου του microεγαλοπρεπούς microοναρχικού 17ου αιώνα Γιατί να microελετηθούν όταν το microέγεθος και η microεγαλοστοmicroία των επεmicroβάσεων η παρέmicroβαση στις ελεύθερες φυσικές διεργασίες ανάπτυξης ακόmicroη και το πολιτικό υπόβαθρο αναφοράς τους εmicroφανίζονται τόσο αντίθετες προς τη σύγχρονη οικολογική τοπιακή και ευρύτερα πολιτική microας ευαισθησία Γιατί να microελετηθούν ειδικά στον Ελληνικό ακαδηmicroαϊκό χώρο όταν εmicroφανίζονται τόσο ριζικά αντίθετες microε την τοπιακή εmicroπειρία και τις γνωστές laquoγηγενείςraquo τοπιακές αναφορές microας

Μια πρώτη κριτική απάντηση microπορεί να επισηmicroάνει πως έστω και για λόγους αντίρρησης η microελέτη αναλόγων διαmicroορφώσεων τοπίου δικαιολογείται ως τmicroήmicroα της αναγνώρισης της κατανόησης και της ερmicroηνείας ενός ευρύτερου πολιτικού και πολιτιστικού πλέγmicroατος επιβολής microε εmicroβέλεια επιρροών που αγγίζει τις ηmicroέρες microας

Μια δεύτερη απάντηση microπορεί να υποδείξει πως οι πολιτιστικές κατασκευές οι πολιτιστικές διαmicroορφώσεις του τοπίου εν προκειmicroένω ανεξάρτητα από τους όρους της αρχικής παραγωγής τους αποτελούν κληροδοτήmicroατα της ανθρώπινης ιστορίας Η παρουσία των πολιτιστικών αυτών κατασκευών εποmicroένως ως microνηmicroείων ως υλικών συσσωρεύσεων microνήmicroης εξασφαλίζει τη διαρκή δυνατότητα πρόσβασης στην ιστορική ακολουθία στις συσχετίσεις ή τις ασυνέχειες των ιστορικών περιόδων Πρόκειται βέβαια για το αντικείmicroενο αναφοράς το οποίο επισηmicroάνθηκε microόλις προηγούmicroενα κατά το πρώτο κριτήριο αξιολόγησης

Μια τρίτη απάντηση ειδικότερου προσανατολισmicroού σηmicroειώνει πως η microελέτη αυτών των παραδειγmicroάτων του 17ου αιώνα microπορεί να επισηmicroάνει συγκεκριmicroένους εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές οι κεντρικές και καθοριστικές για τη Δυτική τοπιοτεχνία Η microελέτη τους καθιστά κατανοητή τη σχετική διατήρηση ή τη σχετική αλλαγή των εκφραστικών τρόπων ξεκινώντας από τον 17ου αιώνα και φθάνοντας έως τις εγγύτερες προς τη σηmicroερινή περιόδους Επιτρέπει να περιγραφούν οι εκφραστικές επιρροές που διατηρούνται ή η εκφραστική απόσταση που διανύθηκε Αποδεικνύει για παράδειγmicroα τη διαφορά ανάmicroεσα στη νεότερη απόρριψη της τοπιοτεχνικής επιτήδευσης και στην ακραία κανονιστική διάθεση τη σκηνογραφική πρόθεση την εφαρmicroογή προοπτικών ψευδαισθησιακών τεχνασmicroάτων που συναντούmicroε στις διαmicroορφώσεις τοπίου του Baroque διαmicroορφώσεις οι οποίες παρά την εκφραστική τους υπερβολή εξακολουθούν εντούτοις να καθορίζουν πολλά νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα

Σύmicroφωνα microε την προηγούmicroενη τελευταία επισήmicroανση ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque Ε427 Παρίσι Parc Andreacute Citroeumln Προσπάθεια επανεγγραφής της τοπιοτεχνικής γεωmicroετρικής microεγαλοπρέπειας του 17ου αιώνα στο αστικό πεδίο της σύγχρονης Γαλλικής πρωτεύουσας (του συγγραφέα)

ενδιάmicroεσο αρχιτεκτονικό στοιχείο microέσω του οποίου διέρχεται ο επισκέπτης προκειmicroένου να ελεγχθεί η κίνηση και η εποπτεία του χώρου

Στους προηγούmicroενους χειρισmicroούς εγκλεισmicroού η νεότερη θεωρητική διερεύνηση προσθέτει microια επιπλέον συνθήκη αυτήν η οποία πραγmicroατοποιείται όταν microια επιφάνεια κάmicroπτεται Ο Gilles Deleuze ερευνώντας την περίοδο του Baroque επιmicroένει όπως θα αναλυθεί εκτενέστερα στην συνέχεια στον προσδιορισmicroό των laquoσηmicroείων καmicroπήςraquo τα οποία microπορούν να επιτείνουν την εσωστρέφεια microορφικών σχηmicroατισmicroών263 Ο Deleuze δεν αναφέρεται βέβαια σε τοπιακές διαmicroορφώσεις Εντούτοις οι τοπιοτεχνήσεις της εποχής που εξετάζει επισηmicroαίνουν άλλοι ερευνητές επιmicroένουν να laquoκάmicroπτονταιraquo προς το εσωτερικό τους συνήθως microε τρόπο άδηλο ελέγχοντας την κίνηση και την όραση του περιπατητή 433 Οι τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque ως γιγαντιαίες σκηνογραφικές κατασκευές

Ε412 Η αmicroφιθεατρική διαmicroόρφωση των κήπων Boboli στο Oltrarno στην Φλωρεντία Αναπαράσταση του 18ου αιώνα (PD) Έχει ήδη υποδειχθεί πως οι τοπιακές διαmicroορφώσεις της εποχής του Baroque είναι συνήθως εξαιρετικά microεγαλύτερες από αυτές της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού ενώ επιπλέον εmicroφανίζονται microε έmicroφαση αυτοαναφορικές σε σχέση microε τις προηγούmicroενες και συγκροτηmicroένες σκηνογραφικά microε τρόπο που επιτείνει την αυτοαναφορική στραmicromicroένη προς το εσωτερικά σύνθεσή τους

Η χρήση ορολογίας συναφούς microε το θέατρο για την περιγραφή των τοπιακών διαmicroορφώσεων του 17ου αιώνα δεν είναι βέβαια microεταφορική Οι δηmicroιουργοί τους όπως και οι βασιλικές αυλές αντιmicroετώπιζαν αυτούς τους χώρους ως το πολιτικό και πολιτιστικό θέατρο όπου η καθηmicroερινότητά τους έπρεπε να υποδυθεί

263 Για την έντεχνη κάmicroψη των microορφωmicroάτων προς το εσωτερικό τους η οποία προσδιορίζεται από τα σηmicroεία καmicroπής όπως την εξετάζει ο Gilles Deleuze στο έργο του Le Pli Η Πτύχωση αλλά και για τη δυνατότητα συσχετισmicroού αυτής της θεώρησης microε τη συνθήκη συνθετικού εγκλεισmicroού του γαλλικού κήπου της εποχής του Baroque βλ αναλυτικότερο σχολιασmicroό στη συνέχεια

ρόλους συγκεκριmicroένης συmicroπεριφοράς και να ενσωmicroατωθεί σε τελετές και εορταστικά σχήmicroατα σκηνοθετηmicroένα από εξειδικευmicroένους τελετάρχες που συνεργάζονται στενά microε δραmicroατουργούς και ηθοποιούς264 Έτσι τα κτήρια και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου αποβαίνουν το microόνιmicroο σκηνικό πλαίσιο το οποίο υποδέχεται τις επιmicroέρους δράσεις ή τα συνολικότερα τελετουργικά εορταστικά και θεατρικά σχήmicroατα Επιτρέπει σε αυτές τις πολυποίκιλες δράσεις να αναπτυχθούν και επιτείνει τη microεγαλοπρέπειά τους Με ειδικότερο τρόπο αποτελεί συνηθισmicroένη πρακτική στις αρχές ιδιαίτερα της περιόδου που εξετάζεται να προσθέτουν πραγmicroατικά σκηνικά στο χώρο των κήπων όπως για παράδειγmicroα στο καταληκτικό σηmicroείο του κεντρικού συνθετικού άξονα ώστε η όραση να εκτείνεται προοπτικά παραmicroένοντας εντούτοις εγκλωβισmicroένη στο ελεγχόmicroενο εσωτερικό της τοπιακής διαmicroόρφωσης

Ε413 Οι κήποι του Chantilly ως θεατρικός χώρος που αποκαλύπτεται στην ελέγχουσα όραση του Βασιλιά-Ήλιου Από την εντυπωσιακή για την ιστορική της αληθοφάνεια κινηmicroατογραφική ταινία Franccedilois Vatel του Roland Joffeacute (2000 ndash του συγγραφέα)

laquoΣτα microέσα του 17ου αιώνα δηmicroοσιεύονται δυο γαλλικές πραγmicroατείες για την τέχνη των κήπωνraquo σηmicroειώνουν οι Steenbergen και Reh265 Η πρώτη που έχει τον τίτλο laquo΄Le jardin de plaisir΄ (΄Ο Κήπος Της Χαράς΄) στα 1651 ήταν γραmicromicroένη από τον Andreacute Molletraquo Η δεύτερη που αποδίδεται στον πατέρα του τον Claude Mollet αρχικηπουρό του βασιλιά έχει τον τίτλο laquo΄Theacuteacirctre des plans et jardinages΄ (΄Θέατρο σχεδίων και κηπουρική΄) δηmicroοσιεύεται το 1652 microετά τον θάνατό του και είναι αφιερωmicroένη στον Andreacute Le Nocirctreraquo

Η σκηνογραφία που επιβάλλεται εντέλει στην τοπιακή θεώρηση του Baroque είναι αυτή microιας ελεγκτικής θέασης κατά το δυνατόν συνολικής όπου η διαδοχή των επιmicroέρους τmicroηmicroάτων οδηγεί βαθmicroιαία στην αποθέωση της πολιτιστικής microεγαλοπρέπειας στην κατrsquo ουσίαν αποθέωση του βασιλικού microεγαλείου του microονάρχη ο οποίος απευθύνεται στη σκηνή από το σηmicroείο του κεντρικού laquoθεωρείουraquo του διευρυmicroένου αυτού θεάτρου από τη θέση του κεντρικού σηmicroείου θέας Η σκηνικότητα των Ιταλικών επαύλεων εmicroφανίζει σε κάποιες περιπτώσεις ανάλογη διάθεση Ποτέ όmicroως microε αυτήν την ένταση και την εmicromicroονή του συνολικού εγκλεισmicroού στο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο τοπιακό τέχνηmicroα Στην παλλαδιανή άλλωστε εκδοχή της Villa Rotonda η πρόσβαση προς το τοπίο microολονότι κεντρική κατά τις εξόδους από την έπαυλη εmicroφανίζεται ως περίπου ισότιmicroη πολλαπλότητα θέασης προς ένα περιβάλλον φυσικό 266

264 Ο Μολιέρος όπως σηmicroειώνεται στη συνέχεια συmicromicroετέχει στις εορτές των εγκαινίων του Veaux le Vicomte παρουσιάζοντας στους χώρους των διαmicroορφώσεων ένα νέο θεατρικό έργο του ενώ τρία από τα γνωστά έργα του παρουσιάζονται για πρώτη φορά στους χώρους των Βερσαλλιών Πρβλ P-A Laplaude The Gardens of Versailles Λονδίνο 1995 σσ 21-31 Πρόκειται για τα έργα Les Facirccheux Tartuffe και Le Mariage Forceacute 265 Πρβλ C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 145 266 Είναι χαρακτηριστική στην εκδοχή της Villa Rotonda η έλλειψη του συγκροτηmicroένου συνοδευτικού κήπου ο οποίος στις περισσότερες περιπτώσεις τοπιακών διαmicroορφώσεων της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού συmicroπληρώνει ως ενδιάmicroεσος τη σχέση ανάmicroεσα στο κτήριο και στο περιβάλλον τοπίο

434 Η κεντρική παρουσία του ηγεmicroόνα χαρακτηριστική των τοπιακών απόψεων του 17ου αιώνα Γεωmicroετρική οργάνωση και τονισmicroός των συmicromicroετρικών διατάξεων εγκλεισmicroός των διαmicroορφώσεων σκηνογραφικός επαναπροσδιορισmicroός του εσωτερικού τους χώρου όλες αυτές οι συνθήκες τοπιακής οργάνωσης σκοπό έχουν να ενισχύσουν τον έλεγχο του τοπίου από την κυρίαρχη κεντρική θέση όρασης Σκοπό έχουν να επιβάλλουν microια συγκεκριmicroένη άποψη ηγεmicroονικού ελέγχου η οποία υπερβαίνει κατά πολύ τα παλαιότερα συγγενή αναγεννησιακά παραδείγmicroατα Επιπλέον διαφοροποιείται ριζικά από τα τοπιακά ήθη τα οποία εισηγείται ήδη από την περίοδο του 17ου αιώνα η εν πολλοίς φυσιοκρατική περιγραφική ολλανδική ζωγραφική τοπίου267

Αλλά η εντονότερη αντίθεση προς την κεντροθετηmicroένη αυτή αντίληψη αναφέρεται microάλλον στη ριζική διαφορά της από τη νεωτερική προσέγγιση Στην εmicroπειρία των δυο τελευταίων αιώνων η γεωmicroετρική κανονικότητα τείνει microε microεγαλύτερη ή microικρότερη αποφασιστικότητα να παραγκωνιστεί σε όφελος της ελευθερίας της όρασης και ακόmicroη περισσότερο σε όφελος της ελευθερίας της κίνησης microέσα στο τοπίο Στα ακραία νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα το τοπίο δεν κατασκευάζεται ούτε παρίσταται πλέον ως υπόβαθρο επιβεβληmicroένων κινήσεων αλλά αντιmicroετωπίζεται ως πεδίο εκδήλωσης microιας αυτεξούσιας και εποmicroένως συχνά απρόβλεπτης δυναmicroικής Ο περιπατητής εmicroφανίζεται έτοιmicroος να αποδεχθεί τη βύθισή του σε ένα σαγηνευτικό και πιθανόν επίφοβο τοπιακό υποδοχέα microε τον ίδιο περίπου τρόπο microε τον οποίο το κοινό της ζωγραφικής του ύστερου Ροmicroαντισmicroού αποδέχτηκε τους νεφελώδεις πίνακες του William Turner Στους πίνακες αυτούς η εmicromicroονή στο φυσικό υπόβαθρο εντείνεται Όχι απλά γιατί τα πρόσωπα υποβαθmicroίζονται ή απουσιάζουν αλλά πολύ περισσότερο γιατί η δυναmicroική απόδοση φυσικών διεργασιών στα όρια της αφαίρεσης θέτει υπό αίρεση τη στατική θεώρηση άρα και τον κεντρικό πολιτιστικό έλεγχο του θέmicroατος

Η αγωνία αυτής της φυγόκεντρης τοπιακής θεώρησης γίνεται ίσως σαφέστερη σε παλαιότερες microεταβατικές παραστατικές προσεγγίσεις στους πίνακες του πρώιmicroου Ροmicroαντισmicroού Στο εικαστικό εγχείρηmicroα του Eugegravene Delacroix στην περιγραφή του για την Καταστροφή της Χίου για παράδειγmicroα ή στο ακόmicroη παλαιότερο πίνακα του Antoine-Jean Gros στην περιγραφή του Πεδίου της microάχης του Eylau Σε παραστάσεις δηλαδή όπου τα σώmicroατα εmicromicroένουν αλλά η σύνθεση επιχειρεί να διαφύγει πλευρικά συνεχίζοντας την παρουσία της έξω από τα πλάγια όρια του πίνακα Υποδεικνύοντας δηλαδή το συνεχιζόmicroενο εύρος του τοπίου ως τον απόλυτο τελικό φορέα της δυναmicroικής εικονιστικής δράσης

Τα τοπιακά ήθη του γαλλικού Baroque τα πρότυπα δηλαδή της οργάνωσης των κήπων όπως αυτά εmicroφανίζονται στη γαλλική ιδιαίτερα επικράτεια χαρακτηρίζονται από την κεντρική συνθήκη ελέγχου η οποία πρέπει να οριστεί ως το βασικό στοιχείο της αντίθεσής τους προς τις νεότερες ροmicroαντικές και νεωτερικές προσεγγίσεις

Με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο στη γαλλική εικονογραφία του 17ου αιώνα ζωγράφοι όπως ο Adam Frans van der Meulen268 περιγράφουν στους πίνακες τους εκτεταmicroένα τοπία microε χειρισmicroούς που θυmicroίζουν τη ζωγραφική τοπιογραφία των Κάτω Χωρών269 Αλλά οι πίνακες δεν είναι θεmicroατικά τοπιογραφικοί κατά κύριο λόγο Στο κέντρο του πίνακα έφιππη κυρίαρχη η Υψηλότης του ο στρατηλάτης microονάρχης στρέφεται υπεροπτικά προς τον θεατή υποχρεώνοντας αβίαστα το άλογό του να ανυψωθεί σε στάση dressage Η κυριαρχία πάνω στο υπέροχο ζώο που η φυσική του δύναmicroη έχει microετατραπεί microε τη συνεχή εκγύmicroναση πρώτα σε πολεmicroικό όπλο και στη συνέχεια σε ελεγχόmicroενο αισθητικά πρότυπο τονίζει σε πρώτο επίπεδο αυτό που επαναλαmicroβάνεται στο βάθος του πίνακα Επαναλαmicroβάνει δηλαδή και τονίζει την κυριαρχία πάνω στον τόπο

267 Για τη ριζική αυτή διαφορά βλ επόmicroενο κεφάλαιο Η Alpers στηρίζει την εξέταση ανάλογων αντιθέσεων στην αντίθεση ανάmicroεσα στην laquoαφηγηmicroατικήraquo αναγεννησιακής καταγωγής τάση και στην laquoπεριγραφικήraquo τάση που γεννιέται στις Κάτω Χώρες εξετάζοντας βέβαια τη διαφορά που προκύπτει στο πεδίο της ζωγραφικής Η διερεύνηση που ακολουθεί επιχειρεί να υποκαταστήσει το δεύτερο microέρος του αντιθετικού ζεύγους microε την αποδοχή του φυσικού τοπίου και την ανάπτυξη φυσικότροπων τάσεων διαmicroόρφωσης όπως αυτές που συναντούmicroε στην αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου του 18ου αιώνα Τις τάσεις αυτές εισηγείται άmicroεσα όπως υποδεικνύεται από την ιστορική ακολουθία των όρων που περιγράφουν στις ευρωπαϊκές γλώσσες το τοπίο η ολλανδική ζωγραφική τοπίου του 17ου αιώνα Πρβλ S Alpers The Art of Describing Dutch Art in the Seventeenth Century Λονδίνο 1989 268 Ή Adam Franz van der Meulen 269 Ο Meulen εξάλλου ήταν φλαmicroανδικής καταγωγής στην υπηρεσία όmicroως του Louis XIV

στο τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων που περιγράφεται ζωγραφικά ως τοπίο microάχης ή πολιορκίας ως το τοπίο της ισχύος και του ελέγχου εντέλει Ε414 Επάνω Adam Frans van der Meulen Louis XIV at the siege of Besancon O Λουδοβίκος XIV στην πολιορκία της Besanccedilon (1674 ndash Μουσείο Ermitage PD) - και κάτω Ε415 Diego Rodriguez de Silva Velaacutezquez El Conde duque de Olivares a caballo Ο Κόmicroης-Δούκας του Olivares έφιππος (1634 - Museo del Prado Μαδρίτη PD) Στους δυο πίνακες περιγράφεται η κυριαρχία πάνω στο άλογο στην εκγυmicroνασmicroένη φύση που ανορθώνεται αβίαστα Αλλά περιγράφεται επίσης η κυριαρχία πάνω στον φυσικό τόπο που microετατρέπεται σε τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων Η συσχέτιση microε το ελέγχον Υποκείmicroενο είναι στους προηγούmicroενους πίνακες κεντρική εmicroφανώς απεικονισmicroένη microάλιστα Λιγότερο επιβλητική εντούτοις από την σηmicroαίνουσα απόκρυψή του όπως αυτή υποδηλώνεται στις επίσης θριαmicroβικές χωρικά πραγmicroατοποιηmicroένες διαmicroορφώσεις των τοπίων της εποχής Στις πραγmicroατοποιηmicroένες αυτές διαmicroορφώσεις το πραγmicroατικό microέγεθος των επεmicroβάσεων ο πλούτος και η κρισιmicroότητα των κατασκευών όσο και η εκφραστική τους περιπλοκότητα αποτελούν την εποπτικά ισχυρότερη δήλωση πολιτικής και πολιτιστικής ισχύος Αυτή συγκεφαλαιώνει όλες τις άλλες επιmicroέρους

ηγεmicroονικές υποδείξεις της έκφρασης των κοινωνιών Με τόσο ισχυρό microάλιστα τρόπο ώστε η microετακίνηση του πολιτικού και οικονοmicroικού ελέγχου στον ευρωπαϊκό χώρο να υπονοεί και την αντίστοιχη microεταβολή στα κέντρα παραγωγής τοπιακών προτύπων270 435 Οι προοπτικοί κανόνες και η προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης

laquoΜπορεί έτσι να φτιάξει κάποιος τις σκιές σε έναν κήπο ώστε να αναπαριστούν microορφές διάφορες όπως microορφές δέντρων ή άλλων πραγmicroάτων Επίσης να κλαδέψει τους φράχτες των θάmicroνων ώστε microε microια συγκεκριmicroένη προοπτική αυτοί να αναπαριστούν κάποιες microορφέςraquo περιγράφει ο Reneacute Descartes271 σε microια παράγραφο χαρακτηριστική για τις συνήθειες και τους κηποτεχνικούς χειρισmicroούς της εποχής του

Έχει ήδη περιγραφεί η εφαρmicroογή της προοπτικής ως σηmicroαντικής εκφραστικής επινόησης της Αναγέννησης Έχει περιγραφεί ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως εικονιστική συνθήκη την απόδοση του τοπιακού βάθους στη ζωγραφική της περιόδου Επίσης ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως συνθήκη οργάνωσης των διαmicroορφώσεων του τοπίου τη συσχέτισή τους microε τον περιβάλλοντα χώρο και τη σκηνογραφική ένταξή τους σε αυτόν272 Στους κήπους του Baroque η χρήση της προοπτικής εξακολουθεί να αποτελεί κεντρικό εκφραστικό τρόπο της εσωτερικά συγκροτηmicroένης σκηνικής οργάνωσης Αλλά η χρήση της αποδίδοντας πλήρως τη λειτουργία των σκηνογραφικών τεχνασmicroάτων σκοπό έχει να επιτείνει την εσωτερική αυτοαναφορική ιδιαιτερότητα της τοπιακής διαmicroόρφωσης Να σύρει την αντίληψη προς την εσωτερική συνθήκη συmicroπύκνωσης η οποία επιχειρεί microε όσο το δυνατόν πειστικότερο τρόπο να επιβάλει την προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης Αν η σύγχρονη πολιτική σκέψη έχει περιγράψει την ιδεολογία ως σύστηmicroα παραστάσεων τις οποίες διαθέτει microια κοινωνία για τους όρους ζωής της παραστάσεων εν microέρει πραγmicroατικών και εν microέρει πλασmicroατικών273 στις διαmicroορφώσεις της τοπιακής σκηνογραφίας του Baroque ανακαλύπτουmicroε ιδιαίτερα πειστικά παραδείγmicroατα πλασmicroατικής ιδεολογικής κατασκευής Συγκροτηmicroένης όχι microόνο ως σύστηmicroα πολιτιστικών σχέσεων οι οποίες υποβαστάζουν microια πολιτική εξουσία αλλά και ως σύστηmicroα πραγmicroατικών διαmicroορφώσεων Πραγmicroατικών Όχι ακριβώς χειροπιαστών microε την έννοια της χειροπιαστής απτής υλικότητας Η οιονεί πραγmicroατικότητα του γαλλικού κήπου ολοκληρώνεται ως οπτική εικόνα προορισmicroένη να εξαπατήσει τον παρατηρητή ως προς την κατασκευαστική πραγmicroατικότητα του τοπίου Επιβάλει συνειδητά την οφθαλmicroαπάτη ως την τελική συνθήκη ολοκλήρωσης της αντίληψης του χώρου ndash συνειδητά για τον δηmicroιουργό της βεβαίως γιατί για τον ανυποψίαστο παρατηρητή οι χειρισmicroοί προοπτικής παρέmicroβασης στο τοπίο παραmicroένουν κρυφοί

Στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte όπως περιγράφεται αναλυτικότερα στη συνέχεια της διερεύνησης η προσπάθεια του σχεδιασmicroού είναι να παραγάγει microια πλασmicroατική συνθήκη προσέγγισης των απώτερων τmicroηmicroάτων της σύνθεσης microια πλασmicroατική συνθήκη laquoτηλεσκοπίουraquo274

Η προσπάθεια επιτελείται microε τη χρήση αυτού που microπορεί να περιγραφεί ως laquoπροοπτική υστέρησηraquo laquoperspective retardeacuteeraquo και η οποία microπορεί να εξηγηθεί microε

270 Η παρατήρηση υποδεικνύει πως η κυριαρχία των τοπιακών παραδειγmicroάτων ακολουθεί την microεταβολή των όρων της πολιτικής και οικονοmicroικής κυριαρχίας στον Ευρωπαϊκό χώρο Από την Ιταλία στην Γαλλία και τελικά στη Βρετανία 271 C Santini στο προηγούmicroενο σ 30 Κατά τη Santini το απόσπασmicroα προέρχεται από τους Cogitationes privatae και αντιστοιχεί σε αποσπάσmicroατα τα οποία αναφέρονται από τον Leibniz 272 Πρβλ προηγούmicroενο Κεφάλαιο Γ 273 Η χαρακτηριστικότερη ίσως διατύπωση αυτού του πλέγmicroατος σχέσεων οφείλεται στον Louis Althusser Σύmicroφωνα microε αυτόν laquoη ιδεολογία είναι lsquoπαράστασηrsquo της φανταστικής σχέσης του ατόmicroου microε τις πραγmicroατικές συνθήκες ύπαρξής τουraquo Πρβλ Λ Αλτουσέρ Θέσεις ειδικότερα laquoΙδεολογία και Ιδεολογικοί Μηχανισmicroοί του Κράτουςraquo Αθήνα 1977 σ 99 Πρβλ επίσης του ιδίου Για τον Μαρξ ειδικότερα σχόλια στο laquoΜαρξισmicroός και Ανθρωπισmicroόςraquo Αθήνα 1978 σσ 232-233 274 laquoΟ κύριος του κτήmicroατος όχι microόνο έβλεπε τον lsquoάπειροrsquo χώρο αλλά επίσης τον διατηρούσε υπό έλεγχο Στον πύργο βρίσκονταν στον προσοφθάλmicroιο φακό ενός τηλεσκοπίου που ήταν φτιαγmicroένο από το ίδιο το τοπίο και microε το οποίο microπορούσε να φέρει τον άπειρο χώρο κοντά στο microάτι του στο άγγιγmicroά τουraquo C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 177

απλουστευmicroένη διατύπωση ως η διεργασία αναλογικής αύξησης των διαστάσεων κατά την αποmicroάκρυνση από το σηmicroείο όρασης ώστε να αναιρεθεί η προοπτική σmicroίκρυνση

Με εκτενέστερη παρουσίαση η προηγούmicroενη χρήση των προοπτικών κανόνων υποδεικνύει την ευρύτερη περιοχή της laquoπροοπτικής αναmicroόρφωσηςraquo275 Αν η συmicroβατική θεώρηση της προοπτικής περιγράφει πως τα περισσότερο αποmicroακρυσmicroένα αντικείmicroενα ίσης διάστασης εmicroφανίζονται ως microικρότερα τότε η ζωγραφική ή η κατασκευαστική παρουσίασή τους microε παραmicroορφώσεις ακριβώς αντίθετες από αυτές που υποθέτει η συmicroβατική προοπτική θα εξασφάλιζε το απαραmicroόρφωτο της τελικής όρασης ανατρέποντας τη συνήθη αντίληψη βάθους εφόσον βέβαια το σηmicroείο όρασης παρέmicroενε σταθερό

Με microια πραγmicroατιστική βάση θεώρησης πρόκειται για την τεχνητή επιβολή της νοητικής εικόνας πάνω στην υλική έκταση του φυσικού ή microε διαφορετική διατύπωση για την επιβολή του ορατού επί της χωρικότητας και της υλικότητας276 Αν υποθετικά περιγράφαmicroε ένα ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατατετmicroηmicroένο σε έναν ορθοκανονικό κάναβο και το θεωρήσουmicroε προοπτικά τότε η προοπτική εικόνα του ορθογωνίου αντιστοιχεί σε ένα τραπέζιο ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo στο οποίο η απώτερη παράλληλη προς τον παρατηρητή πλευρά ΑrsquoΒrsquo είναι microικρότερη από την πλησιέστερη ΓrsquoΔrsquo Οι πλάγιες πλευρές ΑrsquoΔrsquo και ΒrsquoΓrsquo συγκλίνουν προς την ΑrsquoΒrsquo ενώ οι εσωτερικές χαράξεις σε ίσα microεταξύ τους διαστήmicroατα σχεδιάζονται παράλληλες προς την κεφαλή και τη βάση του τραπεζίου πλησιάζοντας τόσο περισσότερο η microια την άλλη όσο περισσότερο αποmicroακρύνονται από τον παρατηρητή Ας αντιστρέψουmicroε την κατασκευή Έστω πως το ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατασκευάζεται ως τραπέζιο microε σχήmicroα αντίστροφο προς την προοπτικά παραmicroορφωmicroένη εικόνα ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo Το νέο τραπέζιο ΑrsquorsquoΒrsquorsquoΓrsquorsquoΔrsquorsquo έχει την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo ως τη microεγαλύτερη πλευρά του και τη ΓrsquorsquoΔrsquorsquo ως την microικρότερη Οι ενδιάmicroεσες παράλληλες δεν προσεγγίζουν αλλά αποmicroακρύνονται αναλογικά όσο πλησιάζουν την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo Τότε η ανεστραmicromicroένη αυτή κατασκευή δίνει ένα σηmicroείο φυγής προς την πλευρά του παρατηρητή Κοιτώντας την παραmicroορφωmicroένη κατασκευή του τραπεζίου έχουmicroε σε κάποιο σηmicroείο τοmicroής της οπτικής δέσmicroης ένα φανταστικό είδωλο που αντιστοιχεί όmicroως σε ένα κανονικό ορθογώνιο Με το σηmicroείο όρασης υψηλότερα από το έδαφος το ορθογώνιο αυτό θα εmicroφανίζονταν να στρέφεται ως προς την πλησιέστερη προς τον παρατηρητή βάση του και να υψώνεται προς τα επάνω

Σε ένα φανταστικό επίπεδο τοmicroής εποmicroένως κάπου ανάmicroεσα στον εξωτερικό φυσικό κόσmicroο της έκτασης του res extensa και στον εσωτερικό του res cogitans της νόησης πραγmicroατοποιείται κατ΄ αναλογίαν προς την καρτεσιανή λειτουργία του καρτεσιανού αδένα του κωναρίου η αναγωγή του εκτεινόmicroενου φυσικού πράγmicroατος σε ένα σύστηmicroα νοητικά επιβεβληmicroένης κανονικότητας Η αναγωγή αυτή συντελείται microέσω της laquoπαρά φύσινraquo παρέmicroβασης στη φυσική βιολογική οπτική πρόσληψη εξηγώντας microε σαφήνεια πως η παράσταση περιλαmicroβάνεται στο πεδίο των πολιτιστικών κατασκευών και πως συνιστά βασικό microέσο ελέγχου του τοπίου βασικό microέσο υποβολής του στην τάξη των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών σχηmicroάτων και των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών συmicroβόλων και σηmicroασιών Αν ακολουθήσουmicroε microάλιστα την προσέγγιση του Michel Foucault η παράσταση αποτελεί κατά την περίοδο του 17ου αιώνα το βασικό microέσο χάρις στο οποίο η υλικότητα και η χωρικότητα υποβάλλονται σε συνθήκες κανονικοποίησης και ελέγχου Είναι microάλλον παράτολmicroο microια διερεύνηση των τοπιακών διαmicroορφώσεων έστω και προσανατολισmicroένη προς συσχετίσεις πολιτιστικές να προσπαθήσει να ταυτίσει τη βασική συνθήκη συγκρότησης του καρτεσιανού δυϊσmicroού microε τη συνθήκη της ηθεληmicroένης προοπτικής ψευδαισθησιακής παραmicroόρφωσης της laquoαναmicroόρφωσηςraquo των κήπων του Baroque

275 Η laquoαναmicroόρφωσηraquo όπως επεξηγείται αναλυτικότερα στη συνέχεια αφορά microια συγκεκριmicroένη διαδικασία γεωmicroετρικής επεξεργασίας microε την οποία γίνεται δυνατός ο ψευδαισθησιακός έλεγχος των microορφών που σχεδιάζονται Μια ελεγχόmicroενη γεωmicroετρική παραmicroόρφωση επιτρέπει στον σχεδιαστή να παραγάγει το κατάλληλο οπτικό αποτέλεσmicroα από την κατάλληλη γωνία όρασης Ανάλογες τεχνικές δεν εφαρmicroόζονταν microόνο στη ζωγραφική στον περίφηmicroο πίνακα Οι Πρεσβευτές του Hans Holbein για παράδειγmicroα αλλά επίσης στις αρχιτεκτονικές και όπως εκτενώς παρουσιάζεται στη συνέχεια στις τοπιακές κατασκευές 276 Διατύπωση της κριτικής επιτροπής των Κ Μωραΐτη Δ Σεβαστάκη Σ Σταυρίδη microε αφορmicroή την παρουσίαση της διπλωmicroατικής εργασίας της Σ Σαραντοπούλου microε θέmicroα Προτάσεις για microια αρχαιολογική περιγραφή του Βοτανικού Κήπου στα πλαίσια του ΔΠΜΣ της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜ Πολυτεχνείου laquoΑρχιτεκτονική Χώρος Πολιτισmicroόςraquo Αθήνα Μάρτιος 2009

Επεξηγήσεις της αναmicroόρφωσης σε περιγραφή του 17ου αιώνα (E416 επάνω αριστερά CC) και σε διάγραmicromicroα περιγραφής της εφαρmicroογή της στον σχεδιασmicroό τοπιοτεχνικών διαmicroορφώσεων όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte (E417 κάτω αριστερά σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Μια από τις γνωστότερες εφαρmicroογές της αναmicroόρφωσης καταγράφεται στον πίνακα του Hans Holbein του Νεότερου Οι Πρεσβευτές (Ε418 επάνω δεξιά PD) όπου σε πρώτο επίπεδο εικονίζεται παραmicroορφωmicroένο ένα ανθρώπινο κρανίο Ωστόσο από ένα ορισmicroένο σηmicroείο θέασης το κρανίο γίνεται αντιληπτό microε την πραγmicroατική του microορφή (Ε419 κάτω δεξιά PD)

Εντούτοις για τη σχέση του Andreacute Le Nocirctre microε τη σκέψη του εισηγητή του ορθολογισmicroού υπάρχουν σηmicroαντικές microαρτυρίες laquoΣτο εργαστήριο του Λούβρουraquo σηmicroειώνει η Chiara Santini277 ο νέος ακόmicroη microαθητευόmicroενος κηπουρός Andreacute Le Nocirctre ως microαθητής του Simon Vouet laquoγνώριζε ότι πιο καινοτοmicroικό έφθανε να microελετηθεί στο πεδίο των ερευνών για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρου Είναι πιθανόν ποτέ να microην είχε διαβάσει τη Dioptrique του Καρτέσιου αλλά σίγουρα είχαν τεθεί υπrsquo όψιν του φιλοσόφου κάποια σχέδια για τον κήπο των Tuileries και είχε (οLe Nocirctre) την άmicroεση εmicroπειρία των πειραmicroατισmicroών του δασκάλου του (του Vouet) και των εικονογραφήσεων των έργων για την προοπτική που είχαν παραχθεί στο επιστηmicroονικό περιβάλλον το συναφές microε τη βασιλική αυλήraquo Σε αυτό το σηmicroείο οι αναφορές δεν συmicroφωνούν κατ΄ ανάγκην laquoΣτο πρώτο microισό του 20ου αιώνα κάποιοι συγγραφείς ειδικά ο Jules Guiffrey διατείνονται πως ο Le Nocirctre γνώριζε το έργο του Descartes και ερmicroηνεύουν το δικό του έργο στο φως αυτών των φιλοσοφικών-επιστηmicroονικών αποσκευών σήmicroερα αντίθετα υπάρχει η τάση εξ αιτίας της έλλειψης αποδείξεων να τηρείται microια στάση πιο επιφυλακτική που περιορίζεται να υποστηρίζει πως ο

277 Στο προηγούmicroενο σ 25

κηπουρός των Tuileries πρέπει να είχε κάποια επαφή λιγότερο ή περισσότερο άmicroεση microε το περιβάλλον του Καρτέσιουraquo278

Ακόmicroη όmicroως και αν η διερεύνηση αυτή δεν προχωρήσει στο τόλmicroηmicroα της ευθείας συσχέτισης τοπιακών εγχειρηmicroάτων και των φιλοσοφικών επιστηmicroονικών θεωρήσεων του καρτεσιανισmicroού ακόmicroη και αν η υπόδειξη συσχέτισης παραmicroείνει στο επίπεδο των γενικότερων σχέσεων οι αναλογίες εmicroφανίζονται καταδεικτικές microιας ενιαίας πολιτιστικής στάσης Στα πλαίσια της στάσης αυτής οι laquoέρευνες για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρουraquo είναι σηmicroαντικές τόσο για τη συνολική θεώρηση αυτού του πολιτισmicroού όσο και για τις τοπιακές επεmicroβάσεις που τον χαρακτηρίζουν Ακόmicroη και όταν οι ερευνητικές παρουσιάσεις δεν επεκτείνονται σε συγκρίσεις και συσχετισmicroούς τόσο φιλόδοξους όσο αυτούς του Guiffrey επιmicroένουν εντούτοις πάντοτε να αναφέρονται στις τεχνικές της αναmicroόρφωσης279 Άλλοτε περιγράφοντάς την microε γεωmicroετρικά ακριβέστερη περιγραφή και άλλοτε επιmicroένοντας στην αφανή για τον ανυποψίαστο περιπατητή λειτουργία της ως anamorphosis abscondita κρυφής αναmicroόρφωσης κατά τον Αllen S Weiss Αλλά και κτισmicroένης αναmicroόρφωσης ενσωmicroατωmicroένης συντεθειmicroένης στη νοητική και στην τοπιακή κατασκευή280 laquoAbsconditaraquo αποκεκρυmicromicroένη κρυφή σκοτεινή αλλά και προϊόν κατασκευής σύνθεσης από το λατινικό ρήmicroα laquoascondoraquo που σηmicroαίνει αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω αλλά και θεmicroελιώνω κτίζω ή συνθέτω συντάσσω281 Η υπόθεση της φαντασιακής πλασmicroατικής ατmicroόσφαιρας οφθαλmicroαπάτης που περιγράφηκε εκτενώς προηγούmicroενα εmicroφανίζεται ριζικά αντίθετη προς την απαίτηση αποκάλυψης της νεωτερικής εmicroπειριστικής αλήθειας των πραγmicroάτων όπως τίθεται για παράδειγmicroα από τη νεωτερική microοντέρνα αρχιτεκτονική Ακολουθώντας επισηmicroάνσεις καταστατικές για τη θεώρηση του Baroque συσχετίστηκε ήδη η καθολική Αντιmicroεταρρύθmicroιση και η παγίωση του Δυτικού microοναρχικού κράτους microε την προσπάθεια ελέγχου της σκέψης και της όρασης όπως και microε τους ειδικότερους συνθετικούς χειρισmicroούς οι οποίοι τελικά αποκρύβουν το κέντρο προέλευσης και τον τρόπο επιβολής αυτού του ελέγχου Στον αντίποδα πρέπει microάλλον να τοποθετηθεί η προτεσταντική ηθική απαίτηση αποκάλυψης η απαίτηση ηθικής και πραγmicroατικής διαφάνειας αυτού του κόσmicroου

Η νεωτερική προσέγγιση καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από αυτήν την ηθική στάση απαίτησης της ειλικρίνειας έως ότου σήmicroερα microια νέα σειρά σύγχρονων τεχνικών ανακαλύψεων τόσο καθοριστικών για την πολιτισmicroική εποπτεία όσο η προοπτική εισήγηση του Leon Battista Alberti στον καιρό της διατύπωσής της ή όσο η προώθηση της αναmicroόρφωσης από τον φραγκισκανό microοναχό Jean-Franccedilois Niceron ανατρέψει την πραγmicroατιστική βεβαιότητα

Η σύγχρονη αυτή ανατροπή καθορίζεται από την εκτενέστατη παραγωγή πλασmicroατικών-πραγmicroατικών παραστάσεων ο κεντρικός έλεγχος των οποίων εmicroφανίζεται ως ένας από τους σηmicroαντικότερους πολιτικούς φόβους για το microέλλον του πολιτισmicroού Ο δυϊσmicroός είναι εξίσου χαρακτηριστικός Μια εσωτερική αυτοαναφορική οιονεί πραγmicroατικότητα καθορισmicroένη από έναν πίνακα ένα matrix αρχικών λογισmicroικών κανόνων οι οποίοι εξελίσσονται αποσχισmicroένοι από τον εξωτερικό κόσmicroο που παύει να microας αφορά Ένας εσωτερικευmicroένος τόπος ορθότερα ένα εσωτερικευmicroένο πολιτισmicroικό τοπίο του οποίου επιπλέον τα βασικά χαρακτηριστικά σύνταξης microας διαφεύγουν Η αναλογία microπορεί να είναι ακόmicroη ισχυρότερη Ένα εσωτερικό τοπίο δικτυακών σχέσεων όπως και στη microη

278 Όπ σ 25 επίσης J Guiffrey Andreacute le Nostre Eacutetude critique Παρίσι 1908 Ακόmicroη Α Rostaing Lrsquo aeliguvre de Le Nocirctre Παρίσι 2000 σσ 7-10 279 Πρβλ C Santini στο προηγούmicroενο σσ 27-30 Για microια αναγωγή των αρχών της αναmicroόρφωσης στην αναγεννησιακή προοπτική βλ το κείmicroενο της Kirsti Andersen laquoThe mathematical treatment of anamorphoses from Piero della Francesca to Niceronraquo Στο History of mathematics states of the art σσ 3-28 Academic Press San Diego CA 1996 Είναι χαρακτηριστικό πως ο κύριος θεωρητικός εισηγητής της αναmicroόρφωσης ο φραγκισκανός microοναχός πατέρας Jean-Franccedilois Niceron αναφέρεται σε αυτήν microιλώντας για τεχνητή microαγεία laquomagia artificialisraquo ενώ τα συγγράmicromicroατά του φέρουν ανάλογα ονόmicroατα Η έκδοσή του του 1640 τιτλοφορείται Perspective curieuse Παράδοξη προοπτική Aυτή του 1646 έχει τον τίτλο Οπτικός Θαυmicroατουργός Thaumaturgus opticus Ανάλογους τίτλους χρησιmicroοποίησε στις εκδόσεις του και ο σύγχρονος microελετητής της αναmicroόρφωσης Jurgis Baltrusaitis 280 Α S Weiss στο προηγούmicroενο σσ 43-66 281 Abscondo λατινικό ρήmicroα σύνθετο από τις λέξεις ab(s) + condo (=con+do) lsquoΟπου Ab= από con=συν do= δίδωmicroι Έτσι condo microπορεί να σηmicroαίνει 1- ιδρύω θεmicroελιώ κτίζω ή 2 ndash συντίθηmicroι συντάσσω συγγράφω ή 3 ndash κατατίθηmicroι αποτίθηmicroι ταmicroιεύω διαφυλάττω ή 4 ndash αποτίθηmicroι κρύπτω κατακρύπτω αποκρύπτω Ascondo = αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω Absconditus = αποκεκρυmicromicroένος απόκρυφος σκοτεινός ασαφής Πρβλ Ε Τσακαλώτου Λεξικό Ελληνο-λατινικό Αθήνα 1988

πραγmicroατοποιηmicroένη υπόθεση microιας εκτενώς εφαρmicroοσmicroένης πολεοδοmicroίας του Baroque Ένα δικτυακό τοπίο το οποίο εγκαταλείπει εντούτοις έναν εκτός του ηλεκτρονικού πολιτισmicroού χώρο

Στην καταληκτική παράγραφο ενός σύγχρονου διηγήmicroατος επιστηmicroονικής φαντασίας στην αφήγηση του Νευροmicroάντη282 ο κύριος microυθιστορηmicroατικός ήρωας του έργου αναρωτιέται αν υπάρχει πραγmicroατικά αυτός ο ίδιος ως πρόσωπο ανεξάρτητο από τον ψευδαισθησιακό δικτυακό laquoτοπίοraquo

Με κάθε δυνατή επιφύλαξη για το θεmicroιτό των συγκρίσεων microπορούmicroε να ανακαλέσουmicroε από τον χώρο των ιστορικών microυθευmicroάτων την παροιmicroιώδη φράση που περιγράφει τη σύγχυση ανάmicroεσα σε microια εσωτερικά προσανατολισmicroένη κατασκευασmicroένη πραγmicroατικότητα και στην εξωτερική πραγmicroατικότητα του υπόλοιπου κοινωνικού πεδίου Στο καταληκτικό laquoκεφάλαιοraquo της γαλλικής microοναρχικής ισχύος ενώ ο αγγλικός Εmicroπειρισmicroός και ο γαλλικός Διαφωτισmicroός έχουν ήδη πολλαπλά αναπτύξει τα επιχειρήmicroατά τους και οι κινήσεις της πολιτικής ανατροπής διογκώνονται η Μαρία-Αντουανέττα ηρωίδα microιας αφήγησης η οποία δεν microπορεί πλέον να παραmicroένει στραmicromicroένη στο εσωτερικό της αναρωτιέται για τις αιτίες της πολιτικής αναταραχής και αποφασίζει ισχυρίζεται ο ιστορικός θρύλος πως οι αβράκωτοι microπορούν να κατευνάσουν την πείνα τους microε γλυκά εδέσmicroατα283

Πριν η λύση δοθεί σε microια άλλη σκηνή αυτή της λαϊκής τελετουργίας της guillotine της λαιmicroητόmicroου σε ένα άλλο τοπίο αυτό της ανοικτής επαναστατηmicroένης πόλης η δράση εξακολουθεί να εξελίσσεται στο σκηνικό πεδίο των βασιλικών τοπίων Η τελευταία βασίλισσα της Γαλλίας εγκλωβισmicroένη εν πολλοίς στον φανταστικό κόσmicroο του Petit Trianon στον θεατρικό του χώρο στο laquohameau de la reineraquo laquoτο χωρίο της βασίλισσαςraquo και στο υποθετικά φυσικό τοπίο που το περιβάλει υποδύεται την αθώα χωριατοπούλα284 To παράδειγmicroα της Marie-Antoinette ως εστεmicromicroένης η οποία παραmicroένει αποκοmicromicroένη από την εξωτερική πραγmicroατικότητα εγκλωβισmicroένη σε έναν επίσης αποκοmicromicroένο ελεγχόmicroενο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο και σκηνοθετηmicroένο τοπίο285 προσωποποιεί παραδειγmicroατικά microια στάση η οποία την υπερβαίνει κατά πολύ ως συγκεκριmicroένη ιστορική προσωπικότητα Η στάση αυτή ως γενική προσέγγιση ισχυρών κοινωνικών οmicroάδων και ως ειδική αντίληψη της διαmicroόρφωσης του τοπίου που εκπορεύεται από αυτές διατρέχει microάλλον το σύνολο της γνωστής ιστορίας Στο νεότερο ευρωπαϊκό χώρο ειδικότερα ο οποίος αφορά τη διερεύνηση αυτή οι ιδιαίτεροι τρόποι εκδήλωσής της ξεκινούν από την περίοδο της ιταλικής Αναγέννησης για να αποκτήσουν την ισχυρότερη έκφρασή τους κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα επεκτείνοντας microε ασθενέστερο τρόπο την επιρροή τους και στις περιόδους που ακολουθούν

Έγινε ήδη προφανές πως η συγκρότηση αυτής της αποσπασmicroένης ελεγχόmicroενης τοπιακής πραγmicroατικότητας όπως παρουσιάζεται microε παραδειγmicroατικό τρόπο στους γαλλικούς κήπους του 17ου αιώνα συνδέεται άmicroεσα microε ένα ιδιαίτερο ήθος όρασης microε τη δυνατότητα συγκρότησης οπτικών ψευδαισθήσεων οι οποίες επιmicroένουν να καθορίζουν την υλικότητα και τη χωρικότητα του τοπίου και οι οποίες στηρίζονται microεταξύ των άλλων στη microελέτη και την εφαρmicroογή στις διαmicroορφώσεις του τοπίου της προοπτικής αναmicroόρφωσης

282 Το γνωστό βιβλίο του Καναδού συγγραφέα επιστηmicroονικής φαντασίας William Gibson Neuromancer Πρβλ ελληνική microετ Νευροmicroάντης Αθήνα 1998 σ 290 283 H παροιmicroιώδης φράση ldquoSrsquoils nrsquoont pas de pain qursquoils mangent de la briocherdquo laquoαν δεν έχουν ψωmicroί ας φάνε γλυκόraquo που αποδίδεται στην τελευταία βασίλισσα χρησιmicroοποιείται εδώ ως ένδειξη απόσπασης από την πραγmicroατικότητα microάλλον παρά ως ένδειξη κυνισmicroού Το πιθανότερο πάντως είναι πως κακώς συνδέεται microε την Μarie-Antoinette καθώς η πρώτη καταγραφή της φράσης εmicroφανίζεται στο VI Βιβλίο των Confessions του Jean-Jacques Rousseau που δηmicroοσιεύτηκε το 1782 ενώ το υποθετικό επεισόδιο της επαναστατικής περιόδου κατά το οποίο πεινασmicroένες γυναίκες φθάνουν στις Βερσαλλίες ζητώντας ψωmicroί αντιστοιχεί στις 5 Οκτωβρίου του 1789 284 Η Marie-Antoinette ζει στην περίοδο εκείνη του 18ου αιώνα κατά την οποία τα πρότυπα του γαλλικού κήπου έχουν ήδη υποχωρήσει στις πολιτιστικά κεντρικές περιοχές της Ευρώπης τουλάχιστον κάτω από την πίεση της laquomicroόδαςraquo των νεότερων προτύπων της αγγλικής τοπιοτεχνίας Εντούτοις οι συνθήκες εγκλεισmicroού των τοπιακών διαmicroορφώσεων και η προσπάθεια συγκρότησης microιας ολικής σκηνογραφικής ψευδαίσθησης φαίνεται να διατηρούν σε πολλές περιπτώσεις την καταγωγική σχέση τους microε τον προηγούmicroενο αιώνα 285 Όπως σηmicroειώθηκε αmicroέσως προηγούmicroενα το laquoχωριό της βασίλισσαςraquo δεν περιελάmicroβανε απλά microια φυσικότροπη τοπιακή διαmicroόρφωση ούτε microόνο microια σειρά κτισmicroάτων κατασκευασmicroένων έτσι ώστε να θυmicroίζουν αγροτικό οικισmicroό Αποτελούσε επιπλέον τον χώρο όπου η βασίλισσα και οι κυρίες της ακολουθίας της υποδύονταν αγροτικούς ρόλους ντυmicroένες ανάλογα και συmicromicroετέχοντας σε απλοποιηmicroένες αγροτικές δραστηριότητες

436 Η υπόδειξη επέκτασης στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα Μια από τις καταστατικές παρατηρήσεις του Heinrich Woumlllflin στο καθοριστικό κείmicroενό του για τη σχέση της Αναγέννησης microε το Baroque περιγράφει τα εκφραστικά εγχειρήmicroατα της περιόδου ως συνθέσεις οι οποίες υποδεικνύουν τη δυνατότητα επέκτασης Οι οποίες δηλαδή αντίθετα από τα πρωιmicroότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα δεν περιορίζουν την ολοκλήρωσή τους στο άmicroεσο πεδίο της χωρικής τους οργάνωσης Αντίθετα microάλιστα επιχειρούν να επεκτείνουν την πραγmicroατική τους παρουσία microε όρους υποθετικής επέκτασης της δράσης τους

Πως microπορεί να εφαρmicroοστεί η θεωρητική αυτή υπόδειξη στην περίπτωση των διαmicroορφώσεων του τοπίου Ακόmicroη ειδικότερα πως microπορεί να σχολιαστεί microε περισσότερη λεπτοmicroέρεια το πρόβληmicroα της ανοικτής σύνθεσης σε σχέση microε τους όρους συνθετικού εγκλεισmicroού των διαmicroορφώσεων τοπίου που απασχόλησαν προηγούmicroενα την έρευνα Ε420 και Ε421 (πρώτο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Cian Lorenzo Bernini Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η lsquoΕκσταση της αγίας Τερέζας της Άβιλα Το κεντρικό τmicroήmicroα της γλυπτικής σύνθεσης πλαισιώνεται από τα αρχιτεκτονικά microέλη της κόγχης microε τρόπο που ενισχύει τη δραmicroατική του ποιότητα Ε422 και Ε423 (δεύτερο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Με ανάλογο τρόπο η πυκνή φύτευση που πλαισιώνει τις κηποτεχνικές διαmicroορφώσεις του Vaux le Vicomte αυξάνει την εσωτερική συνοχή της σύνθεσης και ενισχύει την ένταση της αξονικής της ανάπτυξης

H αγία Τερέζα της Άβιλα στη γλυπτική σύνθεση του Bernini286 στροβιλίζεται σε κύmicroατα ιερού πάθους τα οποία εκτείνονται δυνητικά ως πνευmicroατικό φως πέρα από το πεδίο της microαρmicroάρινης γλυπτικής σύνθεσης Μια δέσmicroη χρυσών ακτινών κατέρχεται προς το σύmicroπλεγmicroα της αγίας και του αγγέλου Εκπορεύεται από σηmicroείο άγνωστο από το άπειρο πεδίο της θείας χάριτος η οποία προφανώς υπερβαίνει τη γήινη αρχιτεκτονικά προσδιορισmicroένη κόγχη του γλυπτού Αλλά συνθετικό κέντρο υπάρχει Πρόκειται για το εκστατικό πρόσωπο της αγίας και πολύ περισσότερο για το σηmicroείο της καρδίας της στο οποίο κατευθύνεται η ροmicroφαία του αγγέλου και στο οποίο η θεία χάρις καταλήγει πριν αποδώσει ακτινοβολώντας την αίγλη της στον παρατηρητή Αυτή η ακτινοβολία και εντέλει αυτή η σύνθεση δεν είναι υπαινίσσεται ο δηmicroιουργός του κόσmicroου τούτου Η δυνατότητά της να εκτείνεται πέρα από τα υλικά όρια της φυσικής έκτασης αναφέρεται σε microια συνθήκη πνευmicroατική Η εσωτερική της πλαστική οργάνωση εντούτοις υποδεικνύει ένα κέντρο σύνθεσης ενώ επιπλέον το σύmicroπλεγmicroα από λευκό microάρmicroαρο και επιχρυσωmicroένο microέταλλο ορίζεται microε έmicroφαση από το αρχιτεκτονικό περίγραmicromicroα της κόγχης από το βαθύχρωmicroο microάρmicroαρο των κιόνων που διαφοροποιεί microε σαφήνεια τον εσωτερικό από τον εξωτερικό ως προς τη σύνθεση χώρο Στην κορυφή της κόγχης ένα αόρατο άνοιγmicroα της οροφής λούζει το σύmicroπλεγmicroα microε φως υπερφυσικό ορίζοντας τη microοναδική ουσιώδη κατεύθυνση επικοινωνίας

Η πρώτη παρατήρηση επισηmicroαίνει πως η συνθήκη επέκτασης στο προηγούmicroενο παράδειγmicroα είναι της τάξης του πλασmicroατικού αναφέρεται σε όρους ψευδαισθησιακού χειρισmicroού όπως αυτούς που περιγράφηκαν ήδη κατά τον σχολιασmicroό της σκηνογραφικής συγκρότησης και της laquoθαυmicroατουργικήςraquo προοπτικής των γαλλικών κήπων287 Η ουσιωδέστερη δεύτερη παρατήρηση αναφέρεται στα microέσα εφαρmicroογής αυτού του χειρισmicroού

Προκειmicroένου δηλαδή να υποβάλλουν την αντίληψη της επέκτασης προκειmicroένου να επιτρέψουν την επέκταση προς microια κύρια κατεύθυνση περιορίζουν τη σύνθεση πλευρικά Στην πρώτη περίπτωση η δυνατότητα του γλυπτικού συmicroπλέγmicroατος του Bernini να υποβάλει την αίσθηση της υπερβατικής διαφυγής καθίσταται τόσο εντονότερη όσο αποσπάται από τον υπόλοιπο εσωτερικό χώρο της εκκλησίας microε την ένταξή της σε microια ιδιαίτερη κόγχη Στη δεύτερη περίπτωση η δυνατότητα των κήπων του Vaux le Vicomte να λειτουργήσουν laquoως τηλεσκόπιοraquo να υποβάλουν την αίσθηση πως η αίγλη τους επεκτείνεται υποθετικά έπrsquo άπειρον ενισχύεται ακριβώς από τους όρους του πλευρικού εγκλεισmicroού τους ο οποίος εντείνει τη σηmicroασία του βασικού κατά microήκος άξονα συmicromicroετρίας

Εγκλεισmicroός λοιπόν και υπόθεση επέκτασης πλασmicroατικής εν πολλοίς δεν αποτελούν αντιφατικές κινήσεις στις συνθέσεις του Baroque Εκφράζουν microάλλον συmicroπληρωmicroατικές πλευρές microιας συνθετικής τακτικής στα πλαίσια της οποίας η χωρικότητα περιορίζεται σε πρώτο χρόνο προκειmicroένου να εκτιναχθεί σε δεύτερο Το θέmicroα του συνθετικού εγκλεισmicroού και των αξόνων επικοινωνίας είναι ίσως ευκολότερο να σχολιαστεί στην περίπτωση microιας ελεγχόmicroενης γλυπτικής σύνθεσης ή ενός εξ αρχής ολοκληρωmicroένου δοmicroηmicroένου κήπου παρά στην περίπτωση microιας αστικής ανάπτυξης microιας σε εξέλιξη τοπιακής σύνθεσης εφαρmicroοσmicroένης στο πεδίο της πόλης Είναι δυσκολότερο να υποστηριχθεί κατά την εξέταση των συνθετικών χειρισmicroών που αποτελούν τις αρχικές κινήσεις για την ανάπτυξη microιας microελλοντικής πόλης η οποία δεν πραγmicroατοποιήθηκε κατά την περίοδο του Baroque όπως ισχύει στην περίπτωση των πολεοδοmicroικών προβλέψεων που συνδέονται microε τις Βερσαλλίες Φαίνεται εντούτοις πως οι αρχικοί αυτοί χειρισmicroοί αστικού σχεδιασmicroού διαθέτουν κοινή συνθετική στάση microε αυτήν που χαρακτηρίζει το πρότυπο των κήπων

Στο παράδειγmicroα των Βερσαλλιών τρεις λεωφόροι επεκτείνονται ελπίζοντας στην κατασκευή ενός microελλοντικού αστικού συmicroπλέγmicroατος στη συνέχεια των τοπιακών διαmicroορφώσεων και των ανακτόρων Αστικού συmicroπλέγmicroατος που θα διατηρούσε τη βασιλική αίγλη Μέχρι την υποθετική αυτή αστική ανάπτυξη η έξοδος από τις Βερσαλλίες προς την πόλη σφραγίζεται

286 Το γλυπτό σύmicroπλεγmicroα Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η Έκσταση της αγίας Τερέζα της Άβιλα στην εκκλησία της Santa Maria della Vittoria στη Ρώmicroη που ολοκληρώθηκε στην περίοδο 1647-1652 Το παράδειγmicroα χρησιmicroοποιείται τόσο για να σχολιαστεί η σχέση συνθετικού εγκλεισmicroού και η προς το άπειρο διαφυγή όσο και για να επισηmicroανθεί έστω και πλάγια η σχέση του γαλλικού microοναρχικού Baroque microε τα πολιτιστικά υποδείγmicroατα του ιταλικού καθολικισmicroού κατά την περίοδο της Αντιmicroεταρρύθmicroισης Πρβλ B Βoucher Italian Baroque Sculpture Λονδίνο 1998 287 Θυmicroίζουmicroε πως microια από τις εκδόσεις του θεωρητικού της προοπτικής αναmicroόρφωσης Jean-Franccedilois Niceron είχε τον τίτλο Thaumaturgus Opticus (1646) Πρβλ προηγούmicroενη υποσηmicroείωση

microε δυο κτηριακά laquoπώmicroαταraquo τα κτήρια των Μεγάλων Στάβλων288 που εξασφαλίζουν τον ορισmicroό της microέχρι τότε πραγmicroατοποιηmicroένης βασιλικής σύνθεσης ενώ περιγράφουν προς την πλευρά της microελλοντικής πόλης το laquoπόδι της χήναςraquo289 Ορίζεται έτσι η δέσmicroη τριών λεωφόρων της λεωφόρου του Παρισιού της Αvenue de Paris στο κέντρο και συmicromicroετρικά ως προς αυτήν microε απόκλιση τριάντα microοιρών προς τα νότια της Αvenue de St Cloud και προς τα βόρια της Αvenue de Sceaux Οι τρεις αυτοί άξονες κίνησης δυνητικά επεκτάσιmicroοι επrsquo άπειρον ορίζουν την ανοικτή προοπτική της σύνθεσης προς τη νοτιανατολική πλευρά ενώ προ τη βορειοδυτική πλευρά των ανακτόρων προς την πλευρά δηλαδή των διαmicroορφώσεων του τοπίου των ανακτόρων την ανάλογη σκόπευση του απείρου εξασφαλίζει ο κατά το microήκος άξονας του Μεγάλου Καναλιού

Η αρχική κατασκευή είναι εποmicroένως επεκτάσιmicroη και προς τις δυο πλευρές άλλοτε ως δυνατότητα νοητικού ελέγχου και ταυτόχρονα πραγmicroατικής κατασκευής και άλλοτε microόνο ως συνθήκη της προς τον ορίζοντα υποθετικής επέκτασης της όρασης

E424 H επέκταση της συνθετικής οργάνωσης των Κήπων στις Βερσαλλίες προς την πλευρά της πόλης του Παρισιού (του συγγραφέα)

Αλλά η ελεγχόmicroενη γεωmicroετρία των κήπων διαφοροποιείται ριζικά από το άmicroορφο περιβάλλον της Όmicroοια microπορούmicroε να υποθέσουmicroε την αντίθεση της τελικής σχεδιασmicroένης πόλης προς το δικό της άmicroορφο ή δύσmicroορφο περιβάλλον Στις πρώιmicroες αναπαραστάσεις του Israeumll Silvestre290 η διαφοροποίηση αυτή είναι σαφέστερη προς την πλευρά των κήπων αρχίζει εντούτοις να διαφαίνεται ανάλογη πρόθεση και στην περιγραφή της αντίθετης της αστικής πλευράς του ανακτορικού συγκροτήmicroατος Η σύνθεση είναι βεβαίως επεκτάσιmicroη Επεκτάσιmicroη όmicroως στα πλαίσια ενός microεγαλοπρεπούς κανονιστικού σχήmicroατος προορισmicroένου να αποκλείσει στο εξωτερικό του την ακανόνιστη φύση των ασχεδίαστων φυσικών

288 Les Grandes Eacutecuries 289 Το εφαρmicroόσιmicroο στην περίπτωση του τοπιακού σχεδιασmicroού γενικά patte drsquo oie 290 Γύρω στο 1690 ΠρβλP-A Lablaude The Gardens of Versailles Αγγλ microετ Λονδίνο 1995 σ 35

σχηmicroατισmicroών και των ασχεδίαστων microη πολιτιστικά επεξεργασmicroένων ανθρώπινων κατασκευών

Οι προηγούmicroενες περιγραφές microπορούν να γίνουν κατανοητές microε microεγαλύτερη σαφήνεια αν συγκρίνουmicroε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque microε αυτές του 18ου αιώνα microε την αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου Στη δεύτερη περίπτωση δεν πρόκειται απλά για πολύ microεγαλύτερες διαmicroορφώσεις οι οποίες περιλαmicroβάνουν ακόmicroη και αυτόνοmicroα τmicroήmicroατα φυσικών σχηmicroατισmicroών Το άνοιγmicroά τους στο τοπίο συνδέεται microε την έλλειψη ενός αυστηρού προδιαγεγραmicromicroένου σχήmicroατος έτσι ώστε να microην αντιστοιχούν συνολικά σε microια κεντρικά συγκροτηmicroένη συνθετική δοmicroή Με απλούστερη επαγγελmicroατική διατύπωση οι διαmicroορφώσεις τοπίου της περιόδου του Baroque microπορούν πολύ ευκολότερα να σχεδιαστούν από microνήmicroης Είτε ως περιmicroετρικά ορισmicroένα τοπία είτε ως συνθέσεις που υποβάλουν την laquoπροοπτικήraquo επέκτασης περιγράφουν microια εκτενή διαδικασία ελέγχου Περιγράφουν άρα και την εντονότερη προσαρmicroογή τους σε ένα νοητικό εντέλει σχήmicroα

Ε425 Προηγούmicroενη σελίδα Pierre Patel Vue cavaliegravere du Chacircteau de Versailles Άποψη του Πύργου των Βερσαλλιών από ύψος ιππέα (1668) (CC) Ε426 Επάνω Israeumll Silvestre Versaille-Le Grand Ensemble Βερσαλλίες-Συνολική Άποψη (1687)

44 Η δοmicroική οργάνωση του φυσικού χαρακτηριστική των διαmicroορφώσεων τοπίου του 17ου αιώνα Από την αναφορά στις αναγεννησιακές τοπιακές διαmicroορφώσεις ήδη η διερεύνηση αυτή έχει σχολιάσει την υπόθεση πως το πρότυπο της ζωής microε το οποίο οργανώνονται οι επαύλεις και οι τοπιακές κατασκευές που τις συνοδεύουν κατά την ιταλική Αναγέννηση και τον Μανιερισmicroό συνδέεται άmicroεσα microε τις συνήθειες microιας αστικής στην προέλευση της κοινωνικής οmicroάδας Αναφέρεται δηλαδή στα ήθη της πόλης και στις πολιτικές οικονοmicroικές και ευρύτερες πολιτιστικές επιδιώξεις microιας αστικής στην προέλευσή της τάξης ιδιοκτητών ενώ αναφέρεται επίσης σε συνθετικούς χειρισmicroούς που παραπέmicroπουν microε έmicroφαση στην κτηριακή δοmicroική εmicroπειρία σχεδιασmicroού

Ανάλογος φαίνεται να είναι και ο βασικός ιστός επιρροών που υποβαστάζει τις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα καθώς οι τελευταίες αυτές δεν προφασίζονται καν microια φυσικότροπη διάθεση όπως στα παραδείγmicroατα των αγγλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων που ακολουθούν Αντίθετα είναι εmicroφανής η δοmicroική ένταση των συνθέσεων η οργανωτική έντασή τους που ευνοεί τη microεταφορά της συνθετικής εmicroπειρίας από τα τοπιακά παραδείγmicroατα του γαλλικού Baroque στην περιοχή του αστικού σχεδιασmicroού

Κριτήρια αξιολόγησης Κριτήριο αξιολόγησης 41 Πως συσχετίζετε το πολιτιστικό και πολιτικό laquoπεριβάλλονraquo της περιόδου του Baroque microε τις συνθετικές προτάσεις των τοπιοτεχικών και κηποτεχνικών του προσεγγίσεων Αναφερθείτε ειδικότερα σε θέmicroατα όπως η ανάπτυξη του ορθολογισmicroού και η ενίσχυση της πολιτικής εικόνας των ισχυρών Ευρωπαϊκών βασιλείων ΑπάντησηΛύση Οι κήποι της περιόδου του Baroque έχουν ορθά περιγραφεί ως laquoπολιτικό θέατροraquo προορισmicroένο να προβάλει την ισχύ των microοναρχικών καθεστώτων της Ευρώπης του 17ου αιώνα ή των ισχυρών ανδρών της αυλής και της ευρύτερης πολιτικής και θρησκευτικής ιεραρχίας Αλλά στην τοπιοτεχνική laquoσκηνήraquo της περιόδου προβάλλεται πολύ ευρύτερα η συνολικότερη πολιτιστική δοmicroή της εποχής

Έτσι είναι προφανής η συσχέτιση microε την ορθολογική εφαρmicroογή της Ευκλείδειας γεωmicroετρίας ως βασικό στοιχείο οπτικού ελέγχου των διαmicroορφώσεων Ελέγχου ο οποίος δεν είναι πάντοτε προφανής ως προς τις προθέσεις του καθώς αναλαmicroβάνει σε πολλές τοπιοτεχνικές του εφαρmicroογές όπως και σε εφαρmicroογές που αντιστοιχούν στην εικαστική έκφραση ή στην αρχιτεκτονική να κινηθεί προς την πλευρά ψευδαισθησιακών κατασκευών όπως αυτές που αντιστοιχούν στα παραδείγmicroατα της προοπτικής laquoαναmicroόρφωσηςraquo Πρόκειται εποmicroένως για την εφαρmicroογή γεωmicroετρικών συσχετισmicroών οι οποίοι επιmicroένουν microάλλον στην αλαζονική προβολή του ελέγχου του υποκειmicroένου της νόησης επί του αντικειmicroένου της έκτασης παρά στην καταδεικτική χρήση των microαθηmicroατικών συσχετισmicroών Ανάλογης microεγαλεπήβολης πολιτιστικής στάσης είναι άλλωστε και η χρήση των τεχνολογικών εφαρmicroογών οι οποίες υποστηρίζουν τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Σηmicroαντικές παρεmicroβάσεις εδαφοτεχνικής τάξης και υδραυλικής microηχανικής αποτελούν το αφανές αλλά εκτενέστατο και ισχυρότατο υπόβαθρο των κήπων της περιόδου Επιδεικνύουν και αυτές όπως και κηποτεχνική επιτήδευση εφαρmicroοσmicroένη επί των φυτικών ειδών την πρόθεση των Ευρωπαϊκών βασιλείων να προβάλουν την ισχύ της κοινωνίας τους όχι απλά στον άmicroεσο χώρο των πολιτικών κοινωνικών ηθών αλλά πολύ ευρύτερα σε επίπεδο κοσmicroικής τάξης συνολικού ελέγχου του κόσmicroου Κριτήριο αξιολόγησης 42 Η φυσιογνωmicroία των κήπων της εποχής του Baroque εmicroφανίζεται microάλλον ξένη microε τις σύγχρονες τάσεις της φιλικής προς το περιβάλλον και τα φυσικά του χαρακτηριστικά διάθεσης Πως θα microπορούσαmicroε εποmicroένως να εξηγήσουmicroε το ενδιαφέρον για τη microελέτη της τοπιοτεχνίας του Baroque Ποια είναι τα επιχειρήmicroατα της ενασχόλησης microε τους κήπους της περιόδου του 17ου αιώνα ΑπάντησηΛύση Γιατί να microελετηθούν η θεώρηση και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου του microεγαλοπρεπούς microοναρχικού 17ου αιώνα Γιατί να microελετηθούν όταν το microέγεθος και η microεγαλοστοmicroία των επεmicroβάσεων η παρέmicroβαση στις ελεύθερες φυσικές διεργασίες ανάπτυξης ακόmicroη και το πολιτικό υπόβαθρο αναφοράς τους εmicroφανίζονται τόσο αντίθετες προς τη σύγχρονη οικολογική τοπιακή και ευρύτερα πολιτική microας ευαισθησία Γιατί να microελετηθούν ειδικά στον Ελληνικό ακαδηmicroαϊκό χώρο όταν εmicroφανίζονται τόσο ριζικά αντίθετες microε την τοπιακή εmicroπειρία και τις γνωστές laquoγηγενείςraquo τοπιακές αναφορές microας

Μια πρώτη κριτική απάντηση microπορεί να επισηmicroάνει πως έστω και για λόγους αντίρρησης η microελέτη αναλόγων διαmicroορφώσεων τοπίου δικαιολογείται ως τmicroήmicroα της αναγνώρισης της κατανόησης και της ερmicroηνείας ενός ευρύτερου πολιτικού και πολιτιστικού πλέγmicroατος επιβολής microε εmicroβέλεια επιρροών που αγγίζει τις ηmicroέρες microας

Μια δεύτερη απάντηση microπορεί να υποδείξει πως οι πολιτιστικές κατασκευές οι πολιτιστικές διαmicroορφώσεις του τοπίου εν προκειmicroένω ανεξάρτητα από τους όρους της αρχικής παραγωγής τους αποτελούν κληροδοτήmicroατα της ανθρώπινης ιστορίας Η παρουσία των πολιτιστικών αυτών κατασκευών εποmicroένως ως microνηmicroείων ως υλικών συσσωρεύσεων microνήmicroης εξασφαλίζει τη διαρκή δυνατότητα πρόσβασης στην ιστορική ακολουθία στις συσχετίσεις ή τις ασυνέχειες των ιστορικών περιόδων Πρόκειται βέβαια για το αντικείmicroενο αναφοράς το οποίο επισηmicroάνθηκε microόλις προηγούmicroενα κατά το πρώτο κριτήριο αξιολόγησης

Μια τρίτη απάντηση ειδικότερου προσανατολισmicroού σηmicroειώνει πως η microελέτη αυτών των παραδειγmicroάτων του 17ου αιώνα microπορεί να επισηmicroάνει συγκεκριmicroένους εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές οι κεντρικές και καθοριστικές για τη Δυτική τοπιοτεχνία Η microελέτη τους καθιστά κατανοητή τη σχετική διατήρηση ή τη σχετική αλλαγή των εκφραστικών τρόπων ξεκινώντας από τον 17ου αιώνα και φθάνοντας έως τις εγγύτερες προς τη σηmicroερινή περιόδους Επιτρέπει να περιγραφούν οι εκφραστικές επιρροές που διατηρούνται ή η εκφραστική απόσταση που διανύθηκε Αποδεικνύει για παράδειγmicroα τη διαφορά ανάmicroεσα στη νεότερη απόρριψη της τοπιοτεχνικής επιτήδευσης και στην ακραία κανονιστική διάθεση τη σκηνογραφική πρόθεση την εφαρmicroογή προοπτικών ψευδαισθησιακών τεχνασmicroάτων που συναντούmicroε στις διαmicroορφώσεις τοπίου του Baroque διαmicroορφώσεις οι οποίες παρά την εκφραστική τους υπερβολή εξακολουθούν εντούτοις να καθορίζουν πολλά νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα

Σύmicroφωνα microε την προηγούmicroενη τελευταία επισήmicroανση ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque Ε427 Παρίσι Parc Andreacute Citroeumln Προσπάθεια επανεγγραφής της τοπιοτεχνικής γεωmicroετρικής microεγαλοπρέπειας του 17ου αιώνα στο αστικό πεδίο της σύγχρονης Γαλλικής πρωτεύουσας (του συγγραφέα)

ρόλους συγκεκριmicroένης συmicroπεριφοράς και να ενσωmicroατωθεί σε τελετές και εορταστικά σχήmicroατα σκηνοθετηmicroένα από εξειδικευmicroένους τελετάρχες που συνεργάζονται στενά microε δραmicroατουργούς και ηθοποιούς264 Έτσι τα κτήρια και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου αποβαίνουν το microόνιmicroο σκηνικό πλαίσιο το οποίο υποδέχεται τις επιmicroέρους δράσεις ή τα συνολικότερα τελετουργικά εορταστικά και θεατρικά σχήmicroατα Επιτρέπει σε αυτές τις πολυποίκιλες δράσεις να αναπτυχθούν και επιτείνει τη microεγαλοπρέπειά τους Με ειδικότερο τρόπο αποτελεί συνηθισmicroένη πρακτική στις αρχές ιδιαίτερα της περιόδου που εξετάζεται να προσθέτουν πραγmicroατικά σκηνικά στο χώρο των κήπων όπως για παράδειγmicroα στο καταληκτικό σηmicroείο του κεντρικού συνθετικού άξονα ώστε η όραση να εκτείνεται προοπτικά παραmicroένοντας εντούτοις εγκλωβισmicroένη στο ελεγχόmicroενο εσωτερικό της τοπιακής διαmicroόρφωσης

Ε413 Οι κήποι του Chantilly ως θεατρικός χώρος που αποκαλύπτεται στην ελέγχουσα όραση του Βασιλιά-Ήλιου Από την εντυπωσιακή για την ιστορική της αληθοφάνεια κινηmicroατογραφική ταινία Franccedilois Vatel του Roland Joffeacute (2000 ndash του συγγραφέα)

laquoΣτα microέσα του 17ου αιώνα δηmicroοσιεύονται δυο γαλλικές πραγmicroατείες για την τέχνη των κήπωνraquo σηmicroειώνουν οι Steenbergen και Reh265 Η πρώτη που έχει τον τίτλο laquo΄Le jardin de plaisir΄ (΄Ο Κήπος Της Χαράς΄) στα 1651 ήταν γραmicromicroένη από τον Andreacute Molletraquo Η δεύτερη που αποδίδεται στον πατέρα του τον Claude Mollet αρχικηπουρό του βασιλιά έχει τον τίτλο laquo΄Theacuteacirctre des plans et jardinages΄ (΄Θέατρο σχεδίων και κηπουρική΄) δηmicroοσιεύεται το 1652 microετά τον θάνατό του και είναι αφιερωmicroένη στον Andreacute Le Nocirctreraquo

Η σκηνογραφία που επιβάλλεται εντέλει στην τοπιακή θεώρηση του Baroque είναι αυτή microιας ελεγκτικής θέασης κατά το δυνατόν συνολικής όπου η διαδοχή των επιmicroέρους τmicroηmicroάτων οδηγεί βαθmicroιαία στην αποθέωση της πολιτιστικής microεγαλοπρέπειας στην κατrsquo ουσίαν αποθέωση του βασιλικού microεγαλείου του microονάρχη ο οποίος απευθύνεται στη σκηνή από το σηmicroείο του κεντρικού laquoθεωρείουraquo του διευρυmicroένου αυτού θεάτρου από τη θέση του κεντρικού σηmicroείου θέας Η σκηνικότητα των Ιταλικών επαύλεων εmicroφανίζει σε κάποιες περιπτώσεις ανάλογη διάθεση Ποτέ όmicroως microε αυτήν την ένταση και την εmicromicroονή του συνολικού εγκλεισmicroού στο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο τοπιακό τέχνηmicroα Στην παλλαδιανή άλλωστε εκδοχή της Villa Rotonda η πρόσβαση προς το τοπίο microολονότι κεντρική κατά τις εξόδους από την έπαυλη εmicroφανίζεται ως περίπου ισότιmicroη πολλαπλότητα θέασης προς ένα περιβάλλον φυσικό 266

264 Ο Μολιέρος όπως σηmicroειώνεται στη συνέχεια συmicromicroετέχει στις εορτές των εγκαινίων του Veaux le Vicomte παρουσιάζοντας στους χώρους των διαmicroορφώσεων ένα νέο θεατρικό έργο του ενώ τρία από τα γνωστά έργα του παρουσιάζονται για πρώτη φορά στους χώρους των Βερσαλλιών Πρβλ P-A Laplaude The Gardens of Versailles Λονδίνο 1995 σσ 21-31 Πρόκειται για τα έργα Les Facirccheux Tartuffe και Le Mariage Forceacute 265 Πρβλ C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 145 266 Είναι χαρακτηριστική στην εκδοχή της Villa Rotonda η έλλειψη του συγκροτηmicroένου συνοδευτικού κήπου ο οποίος στις περισσότερες περιπτώσεις τοπιακών διαmicroορφώσεων της ιταλικής Αναγέννησης και του Μανιερισmicroού συmicroπληρώνει ως ενδιάmicroεσος τη σχέση ανάmicroεσα στο κτήριο και στο περιβάλλον τοπίο

434 Η κεντρική παρουσία του ηγεmicroόνα χαρακτηριστική των τοπιακών απόψεων του 17ου αιώνα Γεωmicroετρική οργάνωση και τονισmicroός των συmicromicroετρικών διατάξεων εγκλεισmicroός των διαmicroορφώσεων σκηνογραφικός επαναπροσδιορισmicroός του εσωτερικού τους χώρου όλες αυτές οι συνθήκες τοπιακής οργάνωσης σκοπό έχουν να ενισχύσουν τον έλεγχο του τοπίου από την κυρίαρχη κεντρική θέση όρασης Σκοπό έχουν να επιβάλλουν microια συγκεκριmicroένη άποψη ηγεmicroονικού ελέγχου η οποία υπερβαίνει κατά πολύ τα παλαιότερα συγγενή αναγεννησιακά παραδείγmicroατα Επιπλέον διαφοροποιείται ριζικά από τα τοπιακά ήθη τα οποία εισηγείται ήδη από την περίοδο του 17ου αιώνα η εν πολλοίς φυσιοκρατική περιγραφική ολλανδική ζωγραφική τοπίου267

Αλλά η εντονότερη αντίθεση προς την κεντροθετηmicroένη αυτή αντίληψη αναφέρεται microάλλον στη ριζική διαφορά της από τη νεωτερική προσέγγιση Στην εmicroπειρία των δυο τελευταίων αιώνων η γεωmicroετρική κανονικότητα τείνει microε microεγαλύτερη ή microικρότερη αποφασιστικότητα να παραγκωνιστεί σε όφελος της ελευθερίας της όρασης και ακόmicroη περισσότερο σε όφελος της ελευθερίας της κίνησης microέσα στο τοπίο Στα ακραία νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα το τοπίο δεν κατασκευάζεται ούτε παρίσταται πλέον ως υπόβαθρο επιβεβληmicroένων κινήσεων αλλά αντιmicroετωπίζεται ως πεδίο εκδήλωσης microιας αυτεξούσιας και εποmicroένως συχνά απρόβλεπτης δυναmicroικής Ο περιπατητής εmicroφανίζεται έτοιmicroος να αποδεχθεί τη βύθισή του σε ένα σαγηνευτικό και πιθανόν επίφοβο τοπιακό υποδοχέα microε τον ίδιο περίπου τρόπο microε τον οποίο το κοινό της ζωγραφικής του ύστερου Ροmicroαντισmicroού αποδέχτηκε τους νεφελώδεις πίνακες του William Turner Στους πίνακες αυτούς η εmicromicroονή στο φυσικό υπόβαθρο εντείνεται Όχι απλά γιατί τα πρόσωπα υποβαθmicroίζονται ή απουσιάζουν αλλά πολύ περισσότερο γιατί η δυναmicroική απόδοση φυσικών διεργασιών στα όρια της αφαίρεσης θέτει υπό αίρεση τη στατική θεώρηση άρα και τον κεντρικό πολιτιστικό έλεγχο του θέmicroατος

Η αγωνία αυτής της φυγόκεντρης τοπιακής θεώρησης γίνεται ίσως σαφέστερη σε παλαιότερες microεταβατικές παραστατικές προσεγγίσεις στους πίνακες του πρώιmicroου Ροmicroαντισmicroού Στο εικαστικό εγχείρηmicroα του Eugegravene Delacroix στην περιγραφή του για την Καταστροφή της Χίου για παράδειγmicroα ή στο ακόmicroη παλαιότερο πίνακα του Antoine-Jean Gros στην περιγραφή του Πεδίου της microάχης του Eylau Σε παραστάσεις δηλαδή όπου τα σώmicroατα εmicromicroένουν αλλά η σύνθεση επιχειρεί να διαφύγει πλευρικά συνεχίζοντας την παρουσία της έξω από τα πλάγια όρια του πίνακα Υποδεικνύοντας δηλαδή το συνεχιζόmicroενο εύρος του τοπίου ως τον απόλυτο τελικό φορέα της δυναmicroικής εικονιστικής δράσης

Τα τοπιακά ήθη του γαλλικού Baroque τα πρότυπα δηλαδή της οργάνωσης των κήπων όπως αυτά εmicroφανίζονται στη γαλλική ιδιαίτερα επικράτεια χαρακτηρίζονται από την κεντρική συνθήκη ελέγχου η οποία πρέπει να οριστεί ως το βασικό στοιχείο της αντίθεσής τους προς τις νεότερες ροmicroαντικές και νεωτερικές προσεγγίσεις

Με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο στη γαλλική εικονογραφία του 17ου αιώνα ζωγράφοι όπως ο Adam Frans van der Meulen268 περιγράφουν στους πίνακες τους εκτεταmicroένα τοπία microε χειρισmicroούς που θυmicroίζουν τη ζωγραφική τοπιογραφία των Κάτω Χωρών269 Αλλά οι πίνακες δεν είναι θεmicroατικά τοπιογραφικοί κατά κύριο λόγο Στο κέντρο του πίνακα έφιππη κυρίαρχη η Υψηλότης του ο στρατηλάτης microονάρχης στρέφεται υπεροπτικά προς τον θεατή υποχρεώνοντας αβίαστα το άλογό του να ανυψωθεί σε στάση dressage Η κυριαρχία πάνω στο υπέροχο ζώο που η φυσική του δύναmicroη έχει microετατραπεί microε τη συνεχή εκγύmicroναση πρώτα σε πολεmicroικό όπλο και στη συνέχεια σε ελεγχόmicroενο αισθητικά πρότυπο τονίζει σε πρώτο επίπεδο αυτό που επαναλαmicroβάνεται στο βάθος του πίνακα Επαναλαmicroβάνει δηλαδή και τονίζει την κυριαρχία πάνω στον τόπο

267 Για τη ριζική αυτή διαφορά βλ επόmicroενο κεφάλαιο Η Alpers στηρίζει την εξέταση ανάλογων αντιθέσεων στην αντίθεση ανάmicroεσα στην laquoαφηγηmicroατικήraquo αναγεννησιακής καταγωγής τάση και στην laquoπεριγραφικήraquo τάση που γεννιέται στις Κάτω Χώρες εξετάζοντας βέβαια τη διαφορά που προκύπτει στο πεδίο της ζωγραφικής Η διερεύνηση που ακολουθεί επιχειρεί να υποκαταστήσει το δεύτερο microέρος του αντιθετικού ζεύγους microε την αποδοχή του φυσικού τοπίου και την ανάπτυξη φυσικότροπων τάσεων διαmicroόρφωσης όπως αυτές που συναντούmicroε στην αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου του 18ου αιώνα Τις τάσεις αυτές εισηγείται άmicroεσα όπως υποδεικνύεται από την ιστορική ακολουθία των όρων που περιγράφουν στις ευρωπαϊκές γλώσσες το τοπίο η ολλανδική ζωγραφική τοπίου του 17ου αιώνα Πρβλ S Alpers The Art of Describing Dutch Art in the Seventeenth Century Λονδίνο 1989 268 Ή Adam Franz van der Meulen 269 Ο Meulen εξάλλου ήταν φλαmicroανδικής καταγωγής στην υπηρεσία όmicroως του Louis XIV

στο τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων που περιγράφεται ζωγραφικά ως τοπίο microάχης ή πολιορκίας ως το τοπίο της ισχύος και του ελέγχου εντέλει Ε414 Επάνω Adam Frans van der Meulen Louis XIV at the siege of Besancon O Λουδοβίκος XIV στην πολιορκία της Besanccedilon (1674 ndash Μουσείο Ermitage PD) - και κάτω Ε415 Diego Rodriguez de Silva Velaacutezquez El Conde duque de Olivares a caballo Ο Κόmicroης-Δούκας του Olivares έφιππος (1634 - Museo del Prado Μαδρίτη PD) Στους δυο πίνακες περιγράφεται η κυριαρχία πάνω στο άλογο στην εκγυmicroνασmicroένη φύση που ανορθώνεται αβίαστα Αλλά περιγράφεται επίσης η κυριαρχία πάνω στον φυσικό τόπο που microετατρέπεται σε τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων Η συσχέτιση microε το ελέγχον Υποκείmicroενο είναι στους προηγούmicroενους πίνακες κεντρική εmicroφανώς απεικονισmicroένη microάλιστα Λιγότερο επιβλητική εντούτοις από την σηmicroαίνουσα απόκρυψή του όπως αυτή υποδηλώνεται στις επίσης θριαmicroβικές χωρικά πραγmicroατοποιηmicroένες διαmicroορφώσεις των τοπίων της εποχής Στις πραγmicroατοποιηmicroένες αυτές διαmicroορφώσεις το πραγmicroατικό microέγεθος των επεmicroβάσεων ο πλούτος και η κρισιmicroότητα των κατασκευών όσο και η εκφραστική τους περιπλοκότητα αποτελούν την εποπτικά ισχυρότερη δήλωση πολιτικής και πολιτιστικής ισχύος Αυτή συγκεφαλαιώνει όλες τις άλλες επιmicroέρους

ηγεmicroονικές υποδείξεις της έκφρασης των κοινωνιών Με τόσο ισχυρό microάλιστα τρόπο ώστε η microετακίνηση του πολιτικού και οικονοmicroικού ελέγχου στον ευρωπαϊκό χώρο να υπονοεί και την αντίστοιχη microεταβολή στα κέντρα παραγωγής τοπιακών προτύπων270 435 Οι προοπτικοί κανόνες και η προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης

laquoΜπορεί έτσι να φτιάξει κάποιος τις σκιές σε έναν κήπο ώστε να αναπαριστούν microορφές διάφορες όπως microορφές δέντρων ή άλλων πραγmicroάτων Επίσης να κλαδέψει τους φράχτες των θάmicroνων ώστε microε microια συγκεκριmicroένη προοπτική αυτοί να αναπαριστούν κάποιες microορφέςraquo περιγράφει ο Reneacute Descartes271 σε microια παράγραφο χαρακτηριστική για τις συνήθειες και τους κηποτεχνικούς χειρισmicroούς της εποχής του

Έχει ήδη περιγραφεί η εφαρmicroογή της προοπτικής ως σηmicroαντικής εκφραστικής επινόησης της Αναγέννησης Έχει περιγραφεί ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως εικονιστική συνθήκη την απόδοση του τοπιακού βάθους στη ζωγραφική της περιόδου Επίσης ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως συνθήκη οργάνωσης των διαmicroορφώσεων του τοπίου τη συσχέτισή τους microε τον περιβάλλοντα χώρο και τη σκηνογραφική ένταξή τους σε αυτόν272 Στους κήπους του Baroque η χρήση της προοπτικής εξακολουθεί να αποτελεί κεντρικό εκφραστικό τρόπο της εσωτερικά συγκροτηmicroένης σκηνικής οργάνωσης Αλλά η χρήση της αποδίδοντας πλήρως τη λειτουργία των σκηνογραφικών τεχνασmicroάτων σκοπό έχει να επιτείνει την εσωτερική αυτοαναφορική ιδιαιτερότητα της τοπιακής διαmicroόρφωσης Να σύρει την αντίληψη προς την εσωτερική συνθήκη συmicroπύκνωσης η οποία επιχειρεί microε όσο το δυνατόν πειστικότερο τρόπο να επιβάλει την προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης Αν η σύγχρονη πολιτική σκέψη έχει περιγράψει την ιδεολογία ως σύστηmicroα παραστάσεων τις οποίες διαθέτει microια κοινωνία για τους όρους ζωής της παραστάσεων εν microέρει πραγmicroατικών και εν microέρει πλασmicroατικών273 στις διαmicroορφώσεις της τοπιακής σκηνογραφίας του Baroque ανακαλύπτουmicroε ιδιαίτερα πειστικά παραδείγmicroατα πλασmicroατικής ιδεολογικής κατασκευής Συγκροτηmicroένης όχι microόνο ως σύστηmicroα πολιτιστικών σχέσεων οι οποίες υποβαστάζουν microια πολιτική εξουσία αλλά και ως σύστηmicroα πραγmicroατικών διαmicroορφώσεων Πραγmicroατικών Όχι ακριβώς χειροπιαστών microε την έννοια της χειροπιαστής απτής υλικότητας Η οιονεί πραγmicroατικότητα του γαλλικού κήπου ολοκληρώνεται ως οπτική εικόνα προορισmicroένη να εξαπατήσει τον παρατηρητή ως προς την κατασκευαστική πραγmicroατικότητα του τοπίου Επιβάλει συνειδητά την οφθαλmicroαπάτη ως την τελική συνθήκη ολοκλήρωσης της αντίληψης του χώρου ndash συνειδητά για τον δηmicroιουργό της βεβαίως γιατί για τον ανυποψίαστο παρατηρητή οι χειρισmicroοί προοπτικής παρέmicroβασης στο τοπίο παραmicroένουν κρυφοί

Στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte όπως περιγράφεται αναλυτικότερα στη συνέχεια της διερεύνησης η προσπάθεια του σχεδιασmicroού είναι να παραγάγει microια πλασmicroατική συνθήκη προσέγγισης των απώτερων τmicroηmicroάτων της σύνθεσης microια πλασmicroατική συνθήκη laquoτηλεσκοπίουraquo274

Η προσπάθεια επιτελείται microε τη χρήση αυτού που microπορεί να περιγραφεί ως laquoπροοπτική υστέρησηraquo laquoperspective retardeacuteeraquo και η οποία microπορεί να εξηγηθεί microε

270 Η παρατήρηση υποδεικνύει πως η κυριαρχία των τοπιακών παραδειγmicroάτων ακολουθεί την microεταβολή των όρων της πολιτικής και οικονοmicroικής κυριαρχίας στον Ευρωπαϊκό χώρο Από την Ιταλία στην Γαλλία και τελικά στη Βρετανία 271 C Santini στο προηγούmicroενο σ 30 Κατά τη Santini το απόσπασmicroα προέρχεται από τους Cogitationes privatae και αντιστοιχεί σε αποσπάσmicroατα τα οποία αναφέρονται από τον Leibniz 272 Πρβλ προηγούmicroενο Κεφάλαιο Γ 273 Η χαρακτηριστικότερη ίσως διατύπωση αυτού του πλέγmicroατος σχέσεων οφείλεται στον Louis Althusser Σύmicroφωνα microε αυτόν laquoη ιδεολογία είναι lsquoπαράστασηrsquo της φανταστικής σχέσης του ατόmicroου microε τις πραγmicroατικές συνθήκες ύπαρξής τουraquo Πρβλ Λ Αλτουσέρ Θέσεις ειδικότερα laquoΙδεολογία και Ιδεολογικοί Μηχανισmicroοί του Κράτουςraquo Αθήνα 1977 σ 99 Πρβλ επίσης του ιδίου Για τον Μαρξ ειδικότερα σχόλια στο laquoΜαρξισmicroός και Ανθρωπισmicroόςraquo Αθήνα 1978 σσ 232-233 274 laquoΟ κύριος του κτήmicroατος όχι microόνο έβλεπε τον lsquoάπειροrsquo χώρο αλλά επίσης τον διατηρούσε υπό έλεγχο Στον πύργο βρίσκονταν στον προσοφθάλmicroιο φακό ενός τηλεσκοπίου που ήταν φτιαγmicroένο από το ίδιο το τοπίο και microε το οποίο microπορούσε να φέρει τον άπειρο χώρο κοντά στο microάτι του στο άγγιγmicroά τουraquo C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 177

απλουστευmicroένη διατύπωση ως η διεργασία αναλογικής αύξησης των διαστάσεων κατά την αποmicroάκρυνση από το σηmicroείο όρασης ώστε να αναιρεθεί η προοπτική σmicroίκρυνση

Με εκτενέστερη παρουσίαση η προηγούmicroενη χρήση των προοπτικών κανόνων υποδεικνύει την ευρύτερη περιοχή της laquoπροοπτικής αναmicroόρφωσηςraquo275 Αν η συmicroβατική θεώρηση της προοπτικής περιγράφει πως τα περισσότερο αποmicroακρυσmicroένα αντικείmicroενα ίσης διάστασης εmicroφανίζονται ως microικρότερα τότε η ζωγραφική ή η κατασκευαστική παρουσίασή τους microε παραmicroορφώσεις ακριβώς αντίθετες από αυτές που υποθέτει η συmicroβατική προοπτική θα εξασφάλιζε το απαραmicroόρφωτο της τελικής όρασης ανατρέποντας τη συνήθη αντίληψη βάθους εφόσον βέβαια το σηmicroείο όρασης παρέmicroενε σταθερό

Με microια πραγmicroατιστική βάση θεώρησης πρόκειται για την τεχνητή επιβολή της νοητικής εικόνας πάνω στην υλική έκταση του φυσικού ή microε διαφορετική διατύπωση για την επιβολή του ορατού επί της χωρικότητας και της υλικότητας276 Αν υποθετικά περιγράφαmicroε ένα ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατατετmicroηmicroένο σε έναν ορθοκανονικό κάναβο και το θεωρήσουmicroε προοπτικά τότε η προοπτική εικόνα του ορθογωνίου αντιστοιχεί σε ένα τραπέζιο ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo στο οποίο η απώτερη παράλληλη προς τον παρατηρητή πλευρά ΑrsquoΒrsquo είναι microικρότερη από την πλησιέστερη ΓrsquoΔrsquo Οι πλάγιες πλευρές ΑrsquoΔrsquo και ΒrsquoΓrsquo συγκλίνουν προς την ΑrsquoΒrsquo ενώ οι εσωτερικές χαράξεις σε ίσα microεταξύ τους διαστήmicroατα σχεδιάζονται παράλληλες προς την κεφαλή και τη βάση του τραπεζίου πλησιάζοντας τόσο περισσότερο η microια την άλλη όσο περισσότερο αποmicroακρύνονται από τον παρατηρητή Ας αντιστρέψουmicroε την κατασκευή Έστω πως το ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατασκευάζεται ως τραπέζιο microε σχήmicroα αντίστροφο προς την προοπτικά παραmicroορφωmicroένη εικόνα ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo Το νέο τραπέζιο ΑrsquorsquoΒrsquorsquoΓrsquorsquoΔrsquorsquo έχει την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo ως τη microεγαλύτερη πλευρά του και τη ΓrsquorsquoΔrsquorsquo ως την microικρότερη Οι ενδιάmicroεσες παράλληλες δεν προσεγγίζουν αλλά αποmicroακρύνονται αναλογικά όσο πλησιάζουν την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo Τότε η ανεστραmicromicroένη αυτή κατασκευή δίνει ένα σηmicroείο φυγής προς την πλευρά του παρατηρητή Κοιτώντας την παραmicroορφωmicroένη κατασκευή του τραπεζίου έχουmicroε σε κάποιο σηmicroείο τοmicroής της οπτικής δέσmicroης ένα φανταστικό είδωλο που αντιστοιχεί όmicroως σε ένα κανονικό ορθογώνιο Με το σηmicroείο όρασης υψηλότερα από το έδαφος το ορθογώνιο αυτό θα εmicroφανίζονταν να στρέφεται ως προς την πλησιέστερη προς τον παρατηρητή βάση του και να υψώνεται προς τα επάνω

Σε ένα φανταστικό επίπεδο τοmicroής εποmicroένως κάπου ανάmicroεσα στον εξωτερικό φυσικό κόσmicroο της έκτασης του res extensa και στον εσωτερικό του res cogitans της νόησης πραγmicroατοποιείται κατ΄ αναλογίαν προς την καρτεσιανή λειτουργία του καρτεσιανού αδένα του κωναρίου η αναγωγή του εκτεινόmicroενου φυσικού πράγmicroατος σε ένα σύστηmicroα νοητικά επιβεβληmicroένης κανονικότητας Η αναγωγή αυτή συντελείται microέσω της laquoπαρά φύσινraquo παρέmicroβασης στη φυσική βιολογική οπτική πρόσληψη εξηγώντας microε σαφήνεια πως η παράσταση περιλαmicroβάνεται στο πεδίο των πολιτιστικών κατασκευών και πως συνιστά βασικό microέσο ελέγχου του τοπίου βασικό microέσο υποβολής του στην τάξη των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών σχηmicroάτων και των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών συmicroβόλων και σηmicroασιών Αν ακολουθήσουmicroε microάλιστα την προσέγγιση του Michel Foucault η παράσταση αποτελεί κατά την περίοδο του 17ου αιώνα το βασικό microέσο χάρις στο οποίο η υλικότητα και η χωρικότητα υποβάλλονται σε συνθήκες κανονικοποίησης και ελέγχου Είναι microάλλον παράτολmicroο microια διερεύνηση των τοπιακών διαmicroορφώσεων έστω και προσανατολισmicroένη προς συσχετίσεις πολιτιστικές να προσπαθήσει να ταυτίσει τη βασική συνθήκη συγκρότησης του καρτεσιανού δυϊσmicroού microε τη συνθήκη της ηθεληmicroένης προοπτικής ψευδαισθησιακής παραmicroόρφωσης της laquoαναmicroόρφωσηςraquo των κήπων του Baroque

275 Η laquoαναmicroόρφωσηraquo όπως επεξηγείται αναλυτικότερα στη συνέχεια αφορά microια συγκεκριmicroένη διαδικασία γεωmicroετρικής επεξεργασίας microε την οποία γίνεται δυνατός ο ψευδαισθησιακός έλεγχος των microορφών που σχεδιάζονται Μια ελεγχόmicroενη γεωmicroετρική παραmicroόρφωση επιτρέπει στον σχεδιαστή να παραγάγει το κατάλληλο οπτικό αποτέλεσmicroα από την κατάλληλη γωνία όρασης Ανάλογες τεχνικές δεν εφαρmicroόζονταν microόνο στη ζωγραφική στον περίφηmicroο πίνακα Οι Πρεσβευτές του Hans Holbein για παράδειγmicroα αλλά επίσης στις αρχιτεκτονικές και όπως εκτενώς παρουσιάζεται στη συνέχεια στις τοπιακές κατασκευές 276 Διατύπωση της κριτικής επιτροπής των Κ Μωραΐτη Δ Σεβαστάκη Σ Σταυρίδη microε αφορmicroή την παρουσίαση της διπλωmicroατικής εργασίας της Σ Σαραντοπούλου microε θέmicroα Προτάσεις για microια αρχαιολογική περιγραφή του Βοτανικού Κήπου στα πλαίσια του ΔΠΜΣ της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜ Πολυτεχνείου laquoΑρχιτεκτονική Χώρος Πολιτισmicroόςraquo Αθήνα Μάρτιος 2009

Επεξηγήσεις της αναmicroόρφωσης σε περιγραφή του 17ου αιώνα (E416 επάνω αριστερά CC) και σε διάγραmicromicroα περιγραφής της εφαρmicroογή της στον σχεδιασmicroό τοπιοτεχνικών διαmicroορφώσεων όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte (E417 κάτω αριστερά σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Μια από τις γνωστότερες εφαρmicroογές της αναmicroόρφωσης καταγράφεται στον πίνακα του Hans Holbein του Νεότερου Οι Πρεσβευτές (Ε418 επάνω δεξιά PD) όπου σε πρώτο επίπεδο εικονίζεται παραmicroορφωmicroένο ένα ανθρώπινο κρανίο Ωστόσο από ένα ορισmicroένο σηmicroείο θέασης το κρανίο γίνεται αντιληπτό microε την πραγmicroατική του microορφή (Ε419 κάτω δεξιά PD)

Εντούτοις για τη σχέση του Andreacute Le Nocirctre microε τη σκέψη του εισηγητή του ορθολογισmicroού υπάρχουν σηmicroαντικές microαρτυρίες laquoΣτο εργαστήριο του Λούβρουraquo σηmicroειώνει η Chiara Santini277 ο νέος ακόmicroη microαθητευόmicroενος κηπουρός Andreacute Le Nocirctre ως microαθητής του Simon Vouet laquoγνώριζε ότι πιο καινοτοmicroικό έφθανε να microελετηθεί στο πεδίο των ερευνών για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρου Είναι πιθανόν ποτέ να microην είχε διαβάσει τη Dioptrique του Καρτέσιου αλλά σίγουρα είχαν τεθεί υπrsquo όψιν του φιλοσόφου κάποια σχέδια για τον κήπο των Tuileries και είχε (οLe Nocirctre) την άmicroεση εmicroπειρία των πειραmicroατισmicroών του δασκάλου του (του Vouet) και των εικονογραφήσεων των έργων για την προοπτική που είχαν παραχθεί στο επιστηmicroονικό περιβάλλον το συναφές microε τη βασιλική αυλήraquo Σε αυτό το σηmicroείο οι αναφορές δεν συmicroφωνούν κατ΄ ανάγκην laquoΣτο πρώτο microισό του 20ου αιώνα κάποιοι συγγραφείς ειδικά ο Jules Guiffrey διατείνονται πως ο Le Nocirctre γνώριζε το έργο του Descartes και ερmicroηνεύουν το δικό του έργο στο φως αυτών των φιλοσοφικών-επιστηmicroονικών αποσκευών σήmicroερα αντίθετα υπάρχει η τάση εξ αιτίας της έλλειψης αποδείξεων να τηρείται microια στάση πιο επιφυλακτική που περιορίζεται να υποστηρίζει πως ο

277 Στο προηγούmicroενο σ 25

κηπουρός των Tuileries πρέπει να είχε κάποια επαφή λιγότερο ή περισσότερο άmicroεση microε το περιβάλλον του Καρτέσιουraquo278

Ακόmicroη όmicroως και αν η διερεύνηση αυτή δεν προχωρήσει στο τόλmicroηmicroα της ευθείας συσχέτισης τοπιακών εγχειρηmicroάτων και των φιλοσοφικών επιστηmicroονικών θεωρήσεων του καρτεσιανισmicroού ακόmicroη και αν η υπόδειξη συσχέτισης παραmicroείνει στο επίπεδο των γενικότερων σχέσεων οι αναλογίες εmicroφανίζονται καταδεικτικές microιας ενιαίας πολιτιστικής στάσης Στα πλαίσια της στάσης αυτής οι laquoέρευνες για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρουraquo είναι σηmicroαντικές τόσο για τη συνολική θεώρηση αυτού του πολιτισmicroού όσο και για τις τοπιακές επεmicroβάσεις που τον χαρακτηρίζουν Ακόmicroη και όταν οι ερευνητικές παρουσιάσεις δεν επεκτείνονται σε συγκρίσεις και συσχετισmicroούς τόσο φιλόδοξους όσο αυτούς του Guiffrey επιmicroένουν εντούτοις πάντοτε να αναφέρονται στις τεχνικές της αναmicroόρφωσης279 Άλλοτε περιγράφοντάς την microε γεωmicroετρικά ακριβέστερη περιγραφή και άλλοτε επιmicroένοντας στην αφανή για τον ανυποψίαστο περιπατητή λειτουργία της ως anamorphosis abscondita κρυφής αναmicroόρφωσης κατά τον Αllen S Weiss Αλλά και κτισmicroένης αναmicroόρφωσης ενσωmicroατωmicroένης συντεθειmicroένης στη νοητική και στην τοπιακή κατασκευή280 laquoAbsconditaraquo αποκεκρυmicromicroένη κρυφή σκοτεινή αλλά και προϊόν κατασκευής σύνθεσης από το λατινικό ρήmicroα laquoascondoraquo που σηmicroαίνει αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω αλλά και θεmicroελιώνω κτίζω ή συνθέτω συντάσσω281 Η υπόθεση της φαντασιακής πλασmicroατικής ατmicroόσφαιρας οφθαλmicroαπάτης που περιγράφηκε εκτενώς προηγούmicroενα εmicroφανίζεται ριζικά αντίθετη προς την απαίτηση αποκάλυψης της νεωτερικής εmicroπειριστικής αλήθειας των πραγmicroάτων όπως τίθεται για παράδειγmicroα από τη νεωτερική microοντέρνα αρχιτεκτονική Ακολουθώντας επισηmicroάνσεις καταστατικές για τη θεώρηση του Baroque συσχετίστηκε ήδη η καθολική Αντιmicroεταρρύθmicroιση και η παγίωση του Δυτικού microοναρχικού κράτους microε την προσπάθεια ελέγχου της σκέψης και της όρασης όπως και microε τους ειδικότερους συνθετικούς χειρισmicroούς οι οποίοι τελικά αποκρύβουν το κέντρο προέλευσης και τον τρόπο επιβολής αυτού του ελέγχου Στον αντίποδα πρέπει microάλλον να τοποθετηθεί η προτεσταντική ηθική απαίτηση αποκάλυψης η απαίτηση ηθικής και πραγmicroατικής διαφάνειας αυτού του κόσmicroου

Η νεωτερική προσέγγιση καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από αυτήν την ηθική στάση απαίτησης της ειλικρίνειας έως ότου σήmicroερα microια νέα σειρά σύγχρονων τεχνικών ανακαλύψεων τόσο καθοριστικών για την πολιτισmicroική εποπτεία όσο η προοπτική εισήγηση του Leon Battista Alberti στον καιρό της διατύπωσής της ή όσο η προώθηση της αναmicroόρφωσης από τον φραγκισκανό microοναχό Jean-Franccedilois Niceron ανατρέψει την πραγmicroατιστική βεβαιότητα

Η σύγχρονη αυτή ανατροπή καθορίζεται από την εκτενέστατη παραγωγή πλασmicroατικών-πραγmicroατικών παραστάσεων ο κεντρικός έλεγχος των οποίων εmicroφανίζεται ως ένας από τους σηmicroαντικότερους πολιτικούς φόβους για το microέλλον του πολιτισmicroού Ο δυϊσmicroός είναι εξίσου χαρακτηριστικός Μια εσωτερική αυτοαναφορική οιονεί πραγmicroατικότητα καθορισmicroένη από έναν πίνακα ένα matrix αρχικών λογισmicroικών κανόνων οι οποίοι εξελίσσονται αποσχισmicroένοι από τον εξωτερικό κόσmicroο που παύει να microας αφορά Ένας εσωτερικευmicroένος τόπος ορθότερα ένα εσωτερικευmicroένο πολιτισmicroικό τοπίο του οποίου επιπλέον τα βασικά χαρακτηριστικά σύνταξης microας διαφεύγουν Η αναλογία microπορεί να είναι ακόmicroη ισχυρότερη Ένα εσωτερικό τοπίο δικτυακών σχέσεων όπως και στη microη

278 Όπ σ 25 επίσης J Guiffrey Andreacute le Nostre Eacutetude critique Παρίσι 1908 Ακόmicroη Α Rostaing Lrsquo aeliguvre de Le Nocirctre Παρίσι 2000 σσ 7-10 279 Πρβλ C Santini στο προηγούmicroενο σσ 27-30 Για microια αναγωγή των αρχών της αναmicroόρφωσης στην αναγεννησιακή προοπτική βλ το κείmicroενο της Kirsti Andersen laquoThe mathematical treatment of anamorphoses from Piero della Francesca to Niceronraquo Στο History of mathematics states of the art σσ 3-28 Academic Press San Diego CA 1996 Είναι χαρακτηριστικό πως ο κύριος θεωρητικός εισηγητής της αναmicroόρφωσης ο φραγκισκανός microοναχός πατέρας Jean-Franccedilois Niceron αναφέρεται σε αυτήν microιλώντας για τεχνητή microαγεία laquomagia artificialisraquo ενώ τα συγγράmicromicroατά του φέρουν ανάλογα ονόmicroατα Η έκδοσή του του 1640 τιτλοφορείται Perspective curieuse Παράδοξη προοπτική Aυτή του 1646 έχει τον τίτλο Οπτικός Θαυmicroατουργός Thaumaturgus opticus Ανάλογους τίτλους χρησιmicroοποίησε στις εκδόσεις του και ο σύγχρονος microελετητής της αναmicroόρφωσης Jurgis Baltrusaitis 280 Α S Weiss στο προηγούmicroενο σσ 43-66 281 Abscondo λατινικό ρήmicroα σύνθετο από τις λέξεις ab(s) + condo (=con+do) lsquoΟπου Ab= από con=συν do= δίδωmicroι Έτσι condo microπορεί να σηmicroαίνει 1- ιδρύω θεmicroελιώ κτίζω ή 2 ndash συντίθηmicroι συντάσσω συγγράφω ή 3 ndash κατατίθηmicroι αποτίθηmicroι ταmicroιεύω διαφυλάττω ή 4 ndash αποτίθηmicroι κρύπτω κατακρύπτω αποκρύπτω Ascondo = αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω Absconditus = αποκεκρυmicromicroένος απόκρυφος σκοτεινός ασαφής Πρβλ Ε Τσακαλώτου Λεξικό Ελληνο-λατινικό Αθήνα 1988

πραγmicroατοποιηmicroένη υπόθεση microιας εκτενώς εφαρmicroοσmicroένης πολεοδοmicroίας του Baroque Ένα δικτυακό τοπίο το οποίο εγκαταλείπει εντούτοις έναν εκτός του ηλεκτρονικού πολιτισmicroού χώρο

Στην καταληκτική παράγραφο ενός σύγχρονου διηγήmicroατος επιστηmicroονικής φαντασίας στην αφήγηση του Νευροmicroάντη282 ο κύριος microυθιστορηmicroατικός ήρωας του έργου αναρωτιέται αν υπάρχει πραγmicroατικά αυτός ο ίδιος ως πρόσωπο ανεξάρτητο από τον ψευδαισθησιακό δικτυακό laquoτοπίοraquo

Με κάθε δυνατή επιφύλαξη για το θεmicroιτό των συγκρίσεων microπορούmicroε να ανακαλέσουmicroε από τον χώρο των ιστορικών microυθευmicroάτων την παροιmicroιώδη φράση που περιγράφει τη σύγχυση ανάmicroεσα σε microια εσωτερικά προσανατολισmicroένη κατασκευασmicroένη πραγmicroατικότητα και στην εξωτερική πραγmicroατικότητα του υπόλοιπου κοινωνικού πεδίου Στο καταληκτικό laquoκεφάλαιοraquo της γαλλικής microοναρχικής ισχύος ενώ ο αγγλικός Εmicroπειρισmicroός και ο γαλλικός Διαφωτισmicroός έχουν ήδη πολλαπλά αναπτύξει τα επιχειρήmicroατά τους και οι κινήσεις της πολιτικής ανατροπής διογκώνονται η Μαρία-Αντουανέττα ηρωίδα microιας αφήγησης η οποία δεν microπορεί πλέον να παραmicroένει στραmicromicroένη στο εσωτερικό της αναρωτιέται για τις αιτίες της πολιτικής αναταραχής και αποφασίζει ισχυρίζεται ο ιστορικός θρύλος πως οι αβράκωτοι microπορούν να κατευνάσουν την πείνα τους microε γλυκά εδέσmicroατα283

Πριν η λύση δοθεί σε microια άλλη σκηνή αυτή της λαϊκής τελετουργίας της guillotine της λαιmicroητόmicroου σε ένα άλλο τοπίο αυτό της ανοικτής επαναστατηmicroένης πόλης η δράση εξακολουθεί να εξελίσσεται στο σκηνικό πεδίο των βασιλικών τοπίων Η τελευταία βασίλισσα της Γαλλίας εγκλωβισmicroένη εν πολλοίς στον φανταστικό κόσmicroο του Petit Trianon στον θεατρικό του χώρο στο laquohameau de la reineraquo laquoτο χωρίο της βασίλισσαςraquo και στο υποθετικά φυσικό τοπίο που το περιβάλει υποδύεται την αθώα χωριατοπούλα284 To παράδειγmicroα της Marie-Antoinette ως εστεmicromicroένης η οποία παραmicroένει αποκοmicromicroένη από την εξωτερική πραγmicroατικότητα εγκλωβισmicroένη σε έναν επίσης αποκοmicromicroένο ελεγχόmicroενο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο και σκηνοθετηmicroένο τοπίο285 προσωποποιεί παραδειγmicroατικά microια στάση η οποία την υπερβαίνει κατά πολύ ως συγκεκριmicroένη ιστορική προσωπικότητα Η στάση αυτή ως γενική προσέγγιση ισχυρών κοινωνικών οmicroάδων και ως ειδική αντίληψη της διαmicroόρφωσης του τοπίου που εκπορεύεται από αυτές διατρέχει microάλλον το σύνολο της γνωστής ιστορίας Στο νεότερο ευρωπαϊκό χώρο ειδικότερα ο οποίος αφορά τη διερεύνηση αυτή οι ιδιαίτεροι τρόποι εκδήλωσής της ξεκινούν από την περίοδο της ιταλικής Αναγέννησης για να αποκτήσουν την ισχυρότερη έκφρασή τους κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα επεκτείνοντας microε ασθενέστερο τρόπο την επιρροή τους και στις περιόδους που ακολουθούν

Έγινε ήδη προφανές πως η συγκρότηση αυτής της αποσπασmicroένης ελεγχόmicroενης τοπιακής πραγmicroατικότητας όπως παρουσιάζεται microε παραδειγmicroατικό τρόπο στους γαλλικούς κήπους του 17ου αιώνα συνδέεται άmicroεσα microε ένα ιδιαίτερο ήθος όρασης microε τη δυνατότητα συγκρότησης οπτικών ψευδαισθήσεων οι οποίες επιmicroένουν να καθορίζουν την υλικότητα και τη χωρικότητα του τοπίου και οι οποίες στηρίζονται microεταξύ των άλλων στη microελέτη και την εφαρmicroογή στις διαmicroορφώσεις του τοπίου της προοπτικής αναmicroόρφωσης

282 Το γνωστό βιβλίο του Καναδού συγγραφέα επιστηmicroονικής φαντασίας William Gibson Neuromancer Πρβλ ελληνική microετ Νευροmicroάντης Αθήνα 1998 σ 290 283 H παροιmicroιώδης φράση ldquoSrsquoils nrsquoont pas de pain qursquoils mangent de la briocherdquo laquoαν δεν έχουν ψωmicroί ας φάνε γλυκόraquo που αποδίδεται στην τελευταία βασίλισσα χρησιmicroοποιείται εδώ ως ένδειξη απόσπασης από την πραγmicroατικότητα microάλλον παρά ως ένδειξη κυνισmicroού Το πιθανότερο πάντως είναι πως κακώς συνδέεται microε την Μarie-Antoinette καθώς η πρώτη καταγραφή της φράσης εmicroφανίζεται στο VI Βιβλίο των Confessions του Jean-Jacques Rousseau που δηmicroοσιεύτηκε το 1782 ενώ το υποθετικό επεισόδιο της επαναστατικής περιόδου κατά το οποίο πεινασmicroένες γυναίκες φθάνουν στις Βερσαλλίες ζητώντας ψωmicroί αντιστοιχεί στις 5 Οκτωβρίου του 1789 284 Η Marie-Antoinette ζει στην περίοδο εκείνη του 18ου αιώνα κατά την οποία τα πρότυπα του γαλλικού κήπου έχουν ήδη υποχωρήσει στις πολιτιστικά κεντρικές περιοχές της Ευρώπης τουλάχιστον κάτω από την πίεση της laquomicroόδαςraquo των νεότερων προτύπων της αγγλικής τοπιοτεχνίας Εντούτοις οι συνθήκες εγκλεισmicroού των τοπιακών διαmicroορφώσεων και η προσπάθεια συγκρότησης microιας ολικής σκηνογραφικής ψευδαίσθησης φαίνεται να διατηρούν σε πολλές περιπτώσεις την καταγωγική σχέση τους microε τον προηγούmicroενο αιώνα 285 Όπως σηmicroειώθηκε αmicroέσως προηγούmicroενα το laquoχωριό της βασίλισσαςraquo δεν περιελάmicroβανε απλά microια φυσικότροπη τοπιακή διαmicroόρφωση ούτε microόνο microια σειρά κτισmicroάτων κατασκευασmicroένων έτσι ώστε να θυmicroίζουν αγροτικό οικισmicroό Αποτελούσε επιπλέον τον χώρο όπου η βασίλισσα και οι κυρίες της ακολουθίας της υποδύονταν αγροτικούς ρόλους ντυmicroένες ανάλογα και συmicromicroετέχοντας σε απλοποιηmicroένες αγροτικές δραστηριότητες

436 Η υπόδειξη επέκτασης στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα Μια από τις καταστατικές παρατηρήσεις του Heinrich Woumlllflin στο καθοριστικό κείmicroενό του για τη σχέση της Αναγέννησης microε το Baroque περιγράφει τα εκφραστικά εγχειρήmicroατα της περιόδου ως συνθέσεις οι οποίες υποδεικνύουν τη δυνατότητα επέκτασης Οι οποίες δηλαδή αντίθετα από τα πρωιmicroότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα δεν περιορίζουν την ολοκλήρωσή τους στο άmicroεσο πεδίο της χωρικής τους οργάνωσης Αντίθετα microάλιστα επιχειρούν να επεκτείνουν την πραγmicroατική τους παρουσία microε όρους υποθετικής επέκτασης της δράσης τους

Πως microπορεί να εφαρmicroοστεί η θεωρητική αυτή υπόδειξη στην περίπτωση των διαmicroορφώσεων του τοπίου Ακόmicroη ειδικότερα πως microπορεί να σχολιαστεί microε περισσότερη λεπτοmicroέρεια το πρόβληmicroα της ανοικτής σύνθεσης σε σχέση microε τους όρους συνθετικού εγκλεισmicroού των διαmicroορφώσεων τοπίου που απασχόλησαν προηγούmicroενα την έρευνα Ε420 και Ε421 (πρώτο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Cian Lorenzo Bernini Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η lsquoΕκσταση της αγίας Τερέζας της Άβιλα Το κεντρικό τmicroήmicroα της γλυπτικής σύνθεσης πλαισιώνεται από τα αρχιτεκτονικά microέλη της κόγχης microε τρόπο που ενισχύει τη δραmicroατική του ποιότητα Ε422 και Ε423 (δεύτερο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Με ανάλογο τρόπο η πυκνή φύτευση που πλαισιώνει τις κηποτεχνικές διαmicroορφώσεις του Vaux le Vicomte αυξάνει την εσωτερική συνοχή της σύνθεσης και ενισχύει την ένταση της αξονικής της ανάπτυξης

H αγία Τερέζα της Άβιλα στη γλυπτική σύνθεση του Bernini286 στροβιλίζεται σε κύmicroατα ιερού πάθους τα οποία εκτείνονται δυνητικά ως πνευmicroατικό φως πέρα από το πεδίο της microαρmicroάρινης γλυπτικής σύνθεσης Μια δέσmicroη χρυσών ακτινών κατέρχεται προς το σύmicroπλεγmicroα της αγίας και του αγγέλου Εκπορεύεται από σηmicroείο άγνωστο από το άπειρο πεδίο της θείας χάριτος η οποία προφανώς υπερβαίνει τη γήινη αρχιτεκτονικά προσδιορισmicroένη κόγχη του γλυπτού Αλλά συνθετικό κέντρο υπάρχει Πρόκειται για το εκστατικό πρόσωπο της αγίας και πολύ περισσότερο για το σηmicroείο της καρδίας της στο οποίο κατευθύνεται η ροmicroφαία του αγγέλου και στο οποίο η θεία χάρις καταλήγει πριν αποδώσει ακτινοβολώντας την αίγλη της στον παρατηρητή Αυτή η ακτινοβολία και εντέλει αυτή η σύνθεση δεν είναι υπαινίσσεται ο δηmicroιουργός του κόσmicroου τούτου Η δυνατότητά της να εκτείνεται πέρα από τα υλικά όρια της φυσικής έκτασης αναφέρεται σε microια συνθήκη πνευmicroατική Η εσωτερική της πλαστική οργάνωση εντούτοις υποδεικνύει ένα κέντρο σύνθεσης ενώ επιπλέον το σύmicroπλεγmicroα από λευκό microάρmicroαρο και επιχρυσωmicroένο microέταλλο ορίζεται microε έmicroφαση από το αρχιτεκτονικό περίγραmicromicroα της κόγχης από το βαθύχρωmicroο microάρmicroαρο των κιόνων που διαφοροποιεί microε σαφήνεια τον εσωτερικό από τον εξωτερικό ως προς τη σύνθεση χώρο Στην κορυφή της κόγχης ένα αόρατο άνοιγmicroα της οροφής λούζει το σύmicroπλεγmicroα microε φως υπερφυσικό ορίζοντας τη microοναδική ουσιώδη κατεύθυνση επικοινωνίας

Η πρώτη παρατήρηση επισηmicroαίνει πως η συνθήκη επέκτασης στο προηγούmicroενο παράδειγmicroα είναι της τάξης του πλασmicroατικού αναφέρεται σε όρους ψευδαισθησιακού χειρισmicroού όπως αυτούς που περιγράφηκαν ήδη κατά τον σχολιασmicroό της σκηνογραφικής συγκρότησης και της laquoθαυmicroατουργικήςraquo προοπτικής των γαλλικών κήπων287 Η ουσιωδέστερη δεύτερη παρατήρηση αναφέρεται στα microέσα εφαρmicroογής αυτού του χειρισmicroού

Προκειmicroένου δηλαδή να υποβάλλουν την αντίληψη της επέκτασης προκειmicroένου να επιτρέψουν την επέκταση προς microια κύρια κατεύθυνση περιορίζουν τη σύνθεση πλευρικά Στην πρώτη περίπτωση η δυνατότητα του γλυπτικού συmicroπλέγmicroατος του Bernini να υποβάλει την αίσθηση της υπερβατικής διαφυγής καθίσταται τόσο εντονότερη όσο αποσπάται από τον υπόλοιπο εσωτερικό χώρο της εκκλησίας microε την ένταξή της σε microια ιδιαίτερη κόγχη Στη δεύτερη περίπτωση η δυνατότητα των κήπων του Vaux le Vicomte να λειτουργήσουν laquoως τηλεσκόπιοraquo να υποβάλουν την αίσθηση πως η αίγλη τους επεκτείνεται υποθετικά έπrsquo άπειρον ενισχύεται ακριβώς από τους όρους του πλευρικού εγκλεισmicroού τους ο οποίος εντείνει τη σηmicroασία του βασικού κατά microήκος άξονα συmicromicroετρίας

Εγκλεισmicroός λοιπόν και υπόθεση επέκτασης πλασmicroατικής εν πολλοίς δεν αποτελούν αντιφατικές κινήσεις στις συνθέσεις του Baroque Εκφράζουν microάλλον συmicroπληρωmicroατικές πλευρές microιας συνθετικής τακτικής στα πλαίσια της οποίας η χωρικότητα περιορίζεται σε πρώτο χρόνο προκειmicroένου να εκτιναχθεί σε δεύτερο Το θέmicroα του συνθετικού εγκλεισmicroού και των αξόνων επικοινωνίας είναι ίσως ευκολότερο να σχολιαστεί στην περίπτωση microιας ελεγχόmicroενης γλυπτικής σύνθεσης ή ενός εξ αρχής ολοκληρωmicroένου δοmicroηmicroένου κήπου παρά στην περίπτωση microιας αστικής ανάπτυξης microιας σε εξέλιξη τοπιακής σύνθεσης εφαρmicroοσmicroένης στο πεδίο της πόλης Είναι δυσκολότερο να υποστηριχθεί κατά την εξέταση των συνθετικών χειρισmicroών που αποτελούν τις αρχικές κινήσεις για την ανάπτυξη microιας microελλοντικής πόλης η οποία δεν πραγmicroατοποιήθηκε κατά την περίοδο του Baroque όπως ισχύει στην περίπτωση των πολεοδοmicroικών προβλέψεων που συνδέονται microε τις Βερσαλλίες Φαίνεται εντούτοις πως οι αρχικοί αυτοί χειρισmicroοί αστικού σχεδιασmicroού διαθέτουν κοινή συνθετική στάση microε αυτήν που χαρακτηρίζει το πρότυπο των κήπων

Στο παράδειγmicroα των Βερσαλλιών τρεις λεωφόροι επεκτείνονται ελπίζοντας στην κατασκευή ενός microελλοντικού αστικού συmicroπλέγmicroατος στη συνέχεια των τοπιακών διαmicroορφώσεων και των ανακτόρων Αστικού συmicroπλέγmicroατος που θα διατηρούσε τη βασιλική αίγλη Μέχρι την υποθετική αυτή αστική ανάπτυξη η έξοδος από τις Βερσαλλίες προς την πόλη σφραγίζεται

286 Το γλυπτό σύmicroπλεγmicroα Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η Έκσταση της αγίας Τερέζα της Άβιλα στην εκκλησία της Santa Maria della Vittoria στη Ρώmicroη που ολοκληρώθηκε στην περίοδο 1647-1652 Το παράδειγmicroα χρησιmicroοποιείται τόσο για να σχολιαστεί η σχέση συνθετικού εγκλεισmicroού και η προς το άπειρο διαφυγή όσο και για να επισηmicroανθεί έστω και πλάγια η σχέση του γαλλικού microοναρχικού Baroque microε τα πολιτιστικά υποδείγmicroατα του ιταλικού καθολικισmicroού κατά την περίοδο της Αντιmicroεταρρύθmicroισης Πρβλ B Βoucher Italian Baroque Sculpture Λονδίνο 1998 287 Θυmicroίζουmicroε πως microια από τις εκδόσεις του θεωρητικού της προοπτικής αναmicroόρφωσης Jean-Franccedilois Niceron είχε τον τίτλο Thaumaturgus Opticus (1646) Πρβλ προηγούmicroενη υποσηmicroείωση

microε δυο κτηριακά laquoπώmicroαταraquo τα κτήρια των Μεγάλων Στάβλων288 που εξασφαλίζουν τον ορισmicroό της microέχρι τότε πραγmicroατοποιηmicroένης βασιλικής σύνθεσης ενώ περιγράφουν προς την πλευρά της microελλοντικής πόλης το laquoπόδι της χήναςraquo289 Ορίζεται έτσι η δέσmicroη τριών λεωφόρων της λεωφόρου του Παρισιού της Αvenue de Paris στο κέντρο και συmicromicroετρικά ως προς αυτήν microε απόκλιση τριάντα microοιρών προς τα νότια της Αvenue de St Cloud και προς τα βόρια της Αvenue de Sceaux Οι τρεις αυτοί άξονες κίνησης δυνητικά επεκτάσιmicroοι επrsquo άπειρον ορίζουν την ανοικτή προοπτική της σύνθεσης προς τη νοτιανατολική πλευρά ενώ προ τη βορειοδυτική πλευρά των ανακτόρων προς την πλευρά δηλαδή των διαmicroορφώσεων του τοπίου των ανακτόρων την ανάλογη σκόπευση του απείρου εξασφαλίζει ο κατά το microήκος άξονας του Μεγάλου Καναλιού

Η αρχική κατασκευή είναι εποmicroένως επεκτάσιmicroη και προς τις δυο πλευρές άλλοτε ως δυνατότητα νοητικού ελέγχου και ταυτόχρονα πραγmicroατικής κατασκευής και άλλοτε microόνο ως συνθήκη της προς τον ορίζοντα υποθετικής επέκτασης της όρασης

E424 H επέκταση της συνθετικής οργάνωσης των Κήπων στις Βερσαλλίες προς την πλευρά της πόλης του Παρισιού (του συγγραφέα)

Αλλά η ελεγχόmicroενη γεωmicroετρία των κήπων διαφοροποιείται ριζικά από το άmicroορφο περιβάλλον της Όmicroοια microπορούmicroε να υποθέσουmicroε την αντίθεση της τελικής σχεδιασmicroένης πόλης προς το δικό της άmicroορφο ή δύσmicroορφο περιβάλλον Στις πρώιmicroες αναπαραστάσεις του Israeumll Silvestre290 η διαφοροποίηση αυτή είναι σαφέστερη προς την πλευρά των κήπων αρχίζει εντούτοις να διαφαίνεται ανάλογη πρόθεση και στην περιγραφή της αντίθετης της αστικής πλευράς του ανακτορικού συγκροτήmicroατος Η σύνθεση είναι βεβαίως επεκτάσιmicroη Επεκτάσιmicroη όmicroως στα πλαίσια ενός microεγαλοπρεπούς κανονιστικού σχήmicroατος προορισmicroένου να αποκλείσει στο εξωτερικό του την ακανόνιστη φύση των ασχεδίαστων φυσικών

288 Les Grandes Eacutecuries 289 Το εφαρmicroόσιmicroο στην περίπτωση του τοπιακού σχεδιασmicroού γενικά patte drsquo oie 290 Γύρω στο 1690 ΠρβλP-A Lablaude The Gardens of Versailles Αγγλ microετ Λονδίνο 1995 σ 35

σχηmicroατισmicroών και των ασχεδίαστων microη πολιτιστικά επεξεργασmicroένων ανθρώπινων κατασκευών

Οι προηγούmicroενες περιγραφές microπορούν να γίνουν κατανοητές microε microεγαλύτερη σαφήνεια αν συγκρίνουmicroε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque microε αυτές του 18ου αιώνα microε την αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου Στη δεύτερη περίπτωση δεν πρόκειται απλά για πολύ microεγαλύτερες διαmicroορφώσεις οι οποίες περιλαmicroβάνουν ακόmicroη και αυτόνοmicroα τmicroήmicroατα φυσικών σχηmicroατισmicroών Το άνοιγmicroά τους στο τοπίο συνδέεται microε την έλλειψη ενός αυστηρού προδιαγεγραmicromicroένου σχήmicroατος έτσι ώστε να microην αντιστοιχούν συνολικά σε microια κεντρικά συγκροτηmicroένη συνθετική δοmicroή Με απλούστερη επαγγελmicroατική διατύπωση οι διαmicroορφώσεις τοπίου της περιόδου του Baroque microπορούν πολύ ευκολότερα να σχεδιαστούν από microνήmicroης Είτε ως περιmicroετρικά ορισmicroένα τοπία είτε ως συνθέσεις που υποβάλουν την laquoπροοπτικήraquo επέκτασης περιγράφουν microια εκτενή διαδικασία ελέγχου Περιγράφουν άρα και την εντονότερη προσαρmicroογή τους σε ένα νοητικό εντέλει σχήmicroα

Ε425 Προηγούmicroενη σελίδα Pierre Patel Vue cavaliegravere du Chacircteau de Versailles Άποψη του Πύργου των Βερσαλλιών από ύψος ιππέα (1668) (CC) Ε426 Επάνω Israeumll Silvestre Versaille-Le Grand Ensemble Βερσαλλίες-Συνολική Άποψη (1687)

44 Η δοmicroική οργάνωση του φυσικού χαρακτηριστική των διαmicroορφώσεων τοπίου του 17ου αιώνα Από την αναφορά στις αναγεννησιακές τοπιακές διαmicroορφώσεις ήδη η διερεύνηση αυτή έχει σχολιάσει την υπόθεση πως το πρότυπο της ζωής microε το οποίο οργανώνονται οι επαύλεις και οι τοπιακές κατασκευές που τις συνοδεύουν κατά την ιταλική Αναγέννηση και τον Μανιερισmicroό συνδέεται άmicroεσα microε τις συνήθειες microιας αστικής στην προέλευση της κοινωνικής οmicroάδας Αναφέρεται δηλαδή στα ήθη της πόλης και στις πολιτικές οικονοmicroικές και ευρύτερες πολιτιστικές επιδιώξεις microιας αστικής στην προέλευσή της τάξης ιδιοκτητών ενώ αναφέρεται επίσης σε συνθετικούς χειρισmicroούς που παραπέmicroπουν microε έmicroφαση στην κτηριακή δοmicroική εmicroπειρία σχεδιασmicroού

Ανάλογος φαίνεται να είναι και ο βασικός ιστός επιρροών που υποβαστάζει τις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα καθώς οι τελευταίες αυτές δεν προφασίζονται καν microια φυσικότροπη διάθεση όπως στα παραδείγmicroατα των αγγλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων που ακολουθούν Αντίθετα είναι εmicroφανής η δοmicroική ένταση των συνθέσεων η οργανωτική έντασή τους που ευνοεί τη microεταφορά της συνθετικής εmicroπειρίας από τα τοπιακά παραδείγmicroατα του γαλλικού Baroque στην περιοχή του αστικού σχεδιασmicroού

Κριτήρια αξιολόγησης Κριτήριο αξιολόγησης 41 Πως συσχετίζετε το πολιτιστικό και πολιτικό laquoπεριβάλλονraquo της περιόδου του Baroque microε τις συνθετικές προτάσεις των τοπιοτεχικών και κηποτεχνικών του προσεγγίσεων Αναφερθείτε ειδικότερα σε θέmicroατα όπως η ανάπτυξη του ορθολογισmicroού και η ενίσχυση της πολιτικής εικόνας των ισχυρών Ευρωπαϊκών βασιλείων ΑπάντησηΛύση Οι κήποι της περιόδου του Baroque έχουν ορθά περιγραφεί ως laquoπολιτικό θέατροraquo προορισmicroένο να προβάλει την ισχύ των microοναρχικών καθεστώτων της Ευρώπης του 17ου αιώνα ή των ισχυρών ανδρών της αυλής και της ευρύτερης πολιτικής και θρησκευτικής ιεραρχίας Αλλά στην τοπιοτεχνική laquoσκηνήraquo της περιόδου προβάλλεται πολύ ευρύτερα η συνολικότερη πολιτιστική δοmicroή της εποχής

Έτσι είναι προφανής η συσχέτιση microε την ορθολογική εφαρmicroογή της Ευκλείδειας γεωmicroετρίας ως βασικό στοιχείο οπτικού ελέγχου των διαmicroορφώσεων Ελέγχου ο οποίος δεν είναι πάντοτε προφανής ως προς τις προθέσεις του καθώς αναλαmicroβάνει σε πολλές τοπιοτεχνικές του εφαρmicroογές όπως και σε εφαρmicroογές που αντιστοιχούν στην εικαστική έκφραση ή στην αρχιτεκτονική να κινηθεί προς την πλευρά ψευδαισθησιακών κατασκευών όπως αυτές που αντιστοιχούν στα παραδείγmicroατα της προοπτικής laquoαναmicroόρφωσηςraquo Πρόκειται εποmicroένως για την εφαρmicroογή γεωmicroετρικών συσχετισmicroών οι οποίοι επιmicroένουν microάλλον στην αλαζονική προβολή του ελέγχου του υποκειmicroένου της νόησης επί του αντικειmicroένου της έκτασης παρά στην καταδεικτική χρήση των microαθηmicroατικών συσχετισmicroών Ανάλογης microεγαλεπήβολης πολιτιστικής στάσης είναι άλλωστε και η χρήση των τεχνολογικών εφαρmicroογών οι οποίες υποστηρίζουν τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Σηmicroαντικές παρεmicroβάσεις εδαφοτεχνικής τάξης και υδραυλικής microηχανικής αποτελούν το αφανές αλλά εκτενέστατο και ισχυρότατο υπόβαθρο των κήπων της περιόδου Επιδεικνύουν και αυτές όπως και κηποτεχνική επιτήδευση εφαρmicroοσmicroένη επί των φυτικών ειδών την πρόθεση των Ευρωπαϊκών βασιλείων να προβάλουν την ισχύ της κοινωνίας τους όχι απλά στον άmicroεσο χώρο των πολιτικών κοινωνικών ηθών αλλά πολύ ευρύτερα σε επίπεδο κοσmicroικής τάξης συνολικού ελέγχου του κόσmicroου Κριτήριο αξιολόγησης 42 Η φυσιογνωmicroία των κήπων της εποχής του Baroque εmicroφανίζεται microάλλον ξένη microε τις σύγχρονες τάσεις της φιλικής προς το περιβάλλον και τα φυσικά του χαρακτηριστικά διάθεσης Πως θα microπορούσαmicroε εποmicroένως να εξηγήσουmicroε το ενδιαφέρον για τη microελέτη της τοπιοτεχνίας του Baroque Ποια είναι τα επιχειρήmicroατα της ενασχόλησης microε τους κήπους της περιόδου του 17ου αιώνα ΑπάντησηΛύση Γιατί να microελετηθούν η θεώρηση και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου του microεγαλοπρεπούς microοναρχικού 17ου αιώνα Γιατί να microελετηθούν όταν το microέγεθος και η microεγαλοστοmicroία των επεmicroβάσεων η παρέmicroβαση στις ελεύθερες φυσικές διεργασίες ανάπτυξης ακόmicroη και το πολιτικό υπόβαθρο αναφοράς τους εmicroφανίζονται τόσο αντίθετες προς τη σύγχρονη οικολογική τοπιακή και ευρύτερα πολιτική microας ευαισθησία Γιατί να microελετηθούν ειδικά στον Ελληνικό ακαδηmicroαϊκό χώρο όταν εmicroφανίζονται τόσο ριζικά αντίθετες microε την τοπιακή εmicroπειρία και τις γνωστές laquoγηγενείςraquo τοπιακές αναφορές microας

Μια πρώτη κριτική απάντηση microπορεί να επισηmicroάνει πως έστω και για λόγους αντίρρησης η microελέτη αναλόγων διαmicroορφώσεων τοπίου δικαιολογείται ως τmicroήmicroα της αναγνώρισης της κατανόησης και της ερmicroηνείας ενός ευρύτερου πολιτικού και πολιτιστικού πλέγmicroατος επιβολής microε εmicroβέλεια επιρροών που αγγίζει τις ηmicroέρες microας

Μια δεύτερη απάντηση microπορεί να υποδείξει πως οι πολιτιστικές κατασκευές οι πολιτιστικές διαmicroορφώσεις του τοπίου εν προκειmicroένω ανεξάρτητα από τους όρους της αρχικής παραγωγής τους αποτελούν κληροδοτήmicroατα της ανθρώπινης ιστορίας Η παρουσία των πολιτιστικών αυτών κατασκευών εποmicroένως ως microνηmicroείων ως υλικών συσσωρεύσεων microνήmicroης εξασφαλίζει τη διαρκή δυνατότητα πρόσβασης στην ιστορική ακολουθία στις συσχετίσεις ή τις ασυνέχειες των ιστορικών περιόδων Πρόκειται βέβαια για το αντικείmicroενο αναφοράς το οποίο επισηmicroάνθηκε microόλις προηγούmicroενα κατά το πρώτο κριτήριο αξιολόγησης

Μια τρίτη απάντηση ειδικότερου προσανατολισmicroού σηmicroειώνει πως η microελέτη αυτών των παραδειγmicroάτων του 17ου αιώνα microπορεί να επισηmicroάνει συγκεκριmicroένους εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές οι κεντρικές και καθοριστικές για τη Δυτική τοπιοτεχνία Η microελέτη τους καθιστά κατανοητή τη σχετική διατήρηση ή τη σχετική αλλαγή των εκφραστικών τρόπων ξεκινώντας από τον 17ου αιώνα και φθάνοντας έως τις εγγύτερες προς τη σηmicroερινή περιόδους Επιτρέπει να περιγραφούν οι εκφραστικές επιρροές που διατηρούνται ή η εκφραστική απόσταση που διανύθηκε Αποδεικνύει για παράδειγmicroα τη διαφορά ανάmicroεσα στη νεότερη απόρριψη της τοπιοτεχνικής επιτήδευσης και στην ακραία κανονιστική διάθεση τη σκηνογραφική πρόθεση την εφαρmicroογή προοπτικών ψευδαισθησιακών τεχνασmicroάτων που συναντούmicroε στις διαmicroορφώσεις τοπίου του Baroque διαmicroορφώσεις οι οποίες παρά την εκφραστική τους υπερβολή εξακολουθούν εντούτοις να καθορίζουν πολλά νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα

Σύmicroφωνα microε την προηγούmicroενη τελευταία επισήmicroανση ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque Ε427 Παρίσι Parc Andreacute Citroeumln Προσπάθεια επανεγγραφής της τοπιοτεχνικής γεωmicroετρικής microεγαλοπρέπειας του 17ου αιώνα στο αστικό πεδίο της σύγχρονης Γαλλικής πρωτεύουσας (του συγγραφέα)

434 Η κεντρική παρουσία του ηγεmicroόνα χαρακτηριστική των τοπιακών απόψεων του 17ου αιώνα Γεωmicroετρική οργάνωση και τονισmicroός των συmicromicroετρικών διατάξεων εγκλεισmicroός των διαmicroορφώσεων σκηνογραφικός επαναπροσδιορισmicroός του εσωτερικού τους χώρου όλες αυτές οι συνθήκες τοπιακής οργάνωσης σκοπό έχουν να ενισχύσουν τον έλεγχο του τοπίου από την κυρίαρχη κεντρική θέση όρασης Σκοπό έχουν να επιβάλλουν microια συγκεκριmicroένη άποψη ηγεmicroονικού ελέγχου η οποία υπερβαίνει κατά πολύ τα παλαιότερα συγγενή αναγεννησιακά παραδείγmicroατα Επιπλέον διαφοροποιείται ριζικά από τα τοπιακά ήθη τα οποία εισηγείται ήδη από την περίοδο του 17ου αιώνα η εν πολλοίς φυσιοκρατική περιγραφική ολλανδική ζωγραφική τοπίου267

Αλλά η εντονότερη αντίθεση προς την κεντροθετηmicroένη αυτή αντίληψη αναφέρεται microάλλον στη ριζική διαφορά της από τη νεωτερική προσέγγιση Στην εmicroπειρία των δυο τελευταίων αιώνων η γεωmicroετρική κανονικότητα τείνει microε microεγαλύτερη ή microικρότερη αποφασιστικότητα να παραγκωνιστεί σε όφελος της ελευθερίας της όρασης και ακόmicroη περισσότερο σε όφελος της ελευθερίας της κίνησης microέσα στο τοπίο Στα ακραία νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα το τοπίο δεν κατασκευάζεται ούτε παρίσταται πλέον ως υπόβαθρο επιβεβληmicroένων κινήσεων αλλά αντιmicroετωπίζεται ως πεδίο εκδήλωσης microιας αυτεξούσιας και εποmicroένως συχνά απρόβλεπτης δυναmicroικής Ο περιπατητής εmicroφανίζεται έτοιmicroος να αποδεχθεί τη βύθισή του σε ένα σαγηνευτικό και πιθανόν επίφοβο τοπιακό υποδοχέα microε τον ίδιο περίπου τρόπο microε τον οποίο το κοινό της ζωγραφικής του ύστερου Ροmicroαντισmicroού αποδέχτηκε τους νεφελώδεις πίνακες του William Turner Στους πίνακες αυτούς η εmicromicroονή στο φυσικό υπόβαθρο εντείνεται Όχι απλά γιατί τα πρόσωπα υποβαθmicroίζονται ή απουσιάζουν αλλά πολύ περισσότερο γιατί η δυναmicroική απόδοση φυσικών διεργασιών στα όρια της αφαίρεσης θέτει υπό αίρεση τη στατική θεώρηση άρα και τον κεντρικό πολιτιστικό έλεγχο του θέmicroατος

Η αγωνία αυτής της φυγόκεντρης τοπιακής θεώρησης γίνεται ίσως σαφέστερη σε παλαιότερες microεταβατικές παραστατικές προσεγγίσεις στους πίνακες του πρώιmicroου Ροmicroαντισmicroού Στο εικαστικό εγχείρηmicroα του Eugegravene Delacroix στην περιγραφή του για την Καταστροφή της Χίου για παράδειγmicroα ή στο ακόmicroη παλαιότερο πίνακα του Antoine-Jean Gros στην περιγραφή του Πεδίου της microάχης του Eylau Σε παραστάσεις δηλαδή όπου τα σώmicroατα εmicromicroένουν αλλά η σύνθεση επιχειρεί να διαφύγει πλευρικά συνεχίζοντας την παρουσία της έξω από τα πλάγια όρια του πίνακα Υποδεικνύοντας δηλαδή το συνεχιζόmicroενο εύρος του τοπίου ως τον απόλυτο τελικό φορέα της δυναmicroικής εικονιστικής δράσης

Τα τοπιακά ήθη του γαλλικού Baroque τα πρότυπα δηλαδή της οργάνωσης των κήπων όπως αυτά εmicroφανίζονται στη γαλλική ιδιαίτερα επικράτεια χαρακτηρίζονται από την κεντρική συνθήκη ελέγχου η οποία πρέπει να οριστεί ως το βασικό στοιχείο της αντίθεσής τους προς τις νεότερες ροmicroαντικές και νεωτερικές προσεγγίσεις

Με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο στη γαλλική εικονογραφία του 17ου αιώνα ζωγράφοι όπως ο Adam Frans van der Meulen268 περιγράφουν στους πίνακες τους εκτεταmicroένα τοπία microε χειρισmicroούς που θυmicroίζουν τη ζωγραφική τοπιογραφία των Κάτω Χωρών269 Αλλά οι πίνακες δεν είναι θεmicroατικά τοπιογραφικοί κατά κύριο λόγο Στο κέντρο του πίνακα έφιππη κυρίαρχη η Υψηλότης του ο στρατηλάτης microονάρχης στρέφεται υπεροπτικά προς τον θεατή υποχρεώνοντας αβίαστα το άλογό του να ανυψωθεί σε στάση dressage Η κυριαρχία πάνω στο υπέροχο ζώο που η φυσική του δύναmicroη έχει microετατραπεί microε τη συνεχή εκγύmicroναση πρώτα σε πολεmicroικό όπλο και στη συνέχεια σε ελεγχόmicroενο αισθητικά πρότυπο τονίζει σε πρώτο επίπεδο αυτό που επαναλαmicroβάνεται στο βάθος του πίνακα Επαναλαmicroβάνει δηλαδή και τονίζει την κυριαρχία πάνω στον τόπο

267 Για τη ριζική αυτή διαφορά βλ επόmicroενο κεφάλαιο Η Alpers στηρίζει την εξέταση ανάλογων αντιθέσεων στην αντίθεση ανάmicroεσα στην laquoαφηγηmicroατικήraquo αναγεννησιακής καταγωγής τάση και στην laquoπεριγραφικήraquo τάση που γεννιέται στις Κάτω Χώρες εξετάζοντας βέβαια τη διαφορά που προκύπτει στο πεδίο της ζωγραφικής Η διερεύνηση που ακολουθεί επιχειρεί να υποκαταστήσει το δεύτερο microέρος του αντιθετικού ζεύγους microε την αποδοχή του φυσικού τοπίου και την ανάπτυξη φυσικότροπων τάσεων διαmicroόρφωσης όπως αυτές που συναντούmicroε στην αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου του 18ου αιώνα Τις τάσεις αυτές εισηγείται άmicroεσα όπως υποδεικνύεται από την ιστορική ακολουθία των όρων που περιγράφουν στις ευρωπαϊκές γλώσσες το τοπίο η ολλανδική ζωγραφική τοπίου του 17ου αιώνα Πρβλ S Alpers The Art of Describing Dutch Art in the Seventeenth Century Λονδίνο 1989 268 Ή Adam Franz van der Meulen 269 Ο Meulen εξάλλου ήταν φλαmicroανδικής καταγωγής στην υπηρεσία όmicroως του Louis XIV

στο τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων που περιγράφεται ζωγραφικά ως τοπίο microάχης ή πολιορκίας ως το τοπίο της ισχύος και του ελέγχου εντέλει Ε414 Επάνω Adam Frans van der Meulen Louis XIV at the siege of Besancon O Λουδοβίκος XIV στην πολιορκία της Besanccedilon (1674 ndash Μουσείο Ermitage PD) - και κάτω Ε415 Diego Rodriguez de Silva Velaacutezquez El Conde duque de Olivares a caballo Ο Κόmicroης-Δούκας του Olivares έφιππος (1634 - Museo del Prado Μαδρίτη PD) Στους δυο πίνακες περιγράφεται η κυριαρχία πάνω στο άλογο στην εκγυmicroνασmicroένη φύση που ανορθώνεται αβίαστα Αλλά περιγράφεται επίσης η κυριαρχία πάνω στον φυσικό τόπο που microετατρέπεται σε τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων Η συσχέτιση microε το ελέγχον Υποκείmicroενο είναι στους προηγούmicroενους πίνακες κεντρική εmicroφανώς απεικονισmicroένη microάλιστα Λιγότερο επιβλητική εντούτοις από την σηmicroαίνουσα απόκρυψή του όπως αυτή υποδηλώνεται στις επίσης θριαmicroβικές χωρικά πραγmicroατοποιηmicroένες διαmicroορφώσεις των τοπίων της εποχής Στις πραγmicroατοποιηmicroένες αυτές διαmicroορφώσεις το πραγmicroατικό microέγεθος των επεmicroβάσεων ο πλούτος και η κρισιmicroότητα των κατασκευών όσο και η εκφραστική τους περιπλοκότητα αποτελούν την εποπτικά ισχυρότερη δήλωση πολιτικής και πολιτιστικής ισχύος Αυτή συγκεφαλαιώνει όλες τις άλλες επιmicroέρους

ηγεmicroονικές υποδείξεις της έκφρασης των κοινωνιών Με τόσο ισχυρό microάλιστα τρόπο ώστε η microετακίνηση του πολιτικού και οικονοmicroικού ελέγχου στον ευρωπαϊκό χώρο να υπονοεί και την αντίστοιχη microεταβολή στα κέντρα παραγωγής τοπιακών προτύπων270 435 Οι προοπτικοί κανόνες και η προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης

laquoΜπορεί έτσι να φτιάξει κάποιος τις σκιές σε έναν κήπο ώστε να αναπαριστούν microορφές διάφορες όπως microορφές δέντρων ή άλλων πραγmicroάτων Επίσης να κλαδέψει τους φράχτες των θάmicroνων ώστε microε microια συγκεκριmicroένη προοπτική αυτοί να αναπαριστούν κάποιες microορφέςraquo περιγράφει ο Reneacute Descartes271 σε microια παράγραφο χαρακτηριστική για τις συνήθειες και τους κηποτεχνικούς χειρισmicroούς της εποχής του

Έχει ήδη περιγραφεί η εφαρmicroογή της προοπτικής ως σηmicroαντικής εκφραστικής επινόησης της Αναγέννησης Έχει περιγραφεί ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως εικονιστική συνθήκη την απόδοση του τοπιακού βάθους στη ζωγραφική της περιόδου Επίσης ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως συνθήκη οργάνωσης των διαmicroορφώσεων του τοπίου τη συσχέτισή τους microε τον περιβάλλοντα χώρο και τη σκηνογραφική ένταξή τους σε αυτόν272 Στους κήπους του Baroque η χρήση της προοπτικής εξακολουθεί να αποτελεί κεντρικό εκφραστικό τρόπο της εσωτερικά συγκροτηmicroένης σκηνικής οργάνωσης Αλλά η χρήση της αποδίδοντας πλήρως τη λειτουργία των σκηνογραφικών τεχνασmicroάτων σκοπό έχει να επιτείνει την εσωτερική αυτοαναφορική ιδιαιτερότητα της τοπιακής διαmicroόρφωσης Να σύρει την αντίληψη προς την εσωτερική συνθήκη συmicroπύκνωσης η οποία επιχειρεί microε όσο το δυνατόν πειστικότερο τρόπο να επιβάλει την προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης Αν η σύγχρονη πολιτική σκέψη έχει περιγράψει την ιδεολογία ως σύστηmicroα παραστάσεων τις οποίες διαθέτει microια κοινωνία για τους όρους ζωής της παραστάσεων εν microέρει πραγmicroατικών και εν microέρει πλασmicroατικών273 στις διαmicroορφώσεις της τοπιακής σκηνογραφίας του Baroque ανακαλύπτουmicroε ιδιαίτερα πειστικά παραδείγmicroατα πλασmicroατικής ιδεολογικής κατασκευής Συγκροτηmicroένης όχι microόνο ως σύστηmicroα πολιτιστικών σχέσεων οι οποίες υποβαστάζουν microια πολιτική εξουσία αλλά και ως σύστηmicroα πραγmicroατικών διαmicroορφώσεων Πραγmicroατικών Όχι ακριβώς χειροπιαστών microε την έννοια της χειροπιαστής απτής υλικότητας Η οιονεί πραγmicroατικότητα του γαλλικού κήπου ολοκληρώνεται ως οπτική εικόνα προορισmicroένη να εξαπατήσει τον παρατηρητή ως προς την κατασκευαστική πραγmicroατικότητα του τοπίου Επιβάλει συνειδητά την οφθαλmicroαπάτη ως την τελική συνθήκη ολοκλήρωσης της αντίληψης του χώρου ndash συνειδητά για τον δηmicroιουργό της βεβαίως γιατί για τον ανυποψίαστο παρατηρητή οι χειρισmicroοί προοπτικής παρέmicroβασης στο τοπίο παραmicroένουν κρυφοί

Στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte όπως περιγράφεται αναλυτικότερα στη συνέχεια της διερεύνησης η προσπάθεια του σχεδιασmicroού είναι να παραγάγει microια πλασmicroατική συνθήκη προσέγγισης των απώτερων τmicroηmicroάτων της σύνθεσης microια πλασmicroατική συνθήκη laquoτηλεσκοπίουraquo274

Η προσπάθεια επιτελείται microε τη χρήση αυτού που microπορεί να περιγραφεί ως laquoπροοπτική υστέρησηraquo laquoperspective retardeacuteeraquo και η οποία microπορεί να εξηγηθεί microε

270 Η παρατήρηση υποδεικνύει πως η κυριαρχία των τοπιακών παραδειγmicroάτων ακολουθεί την microεταβολή των όρων της πολιτικής και οικονοmicroικής κυριαρχίας στον Ευρωπαϊκό χώρο Από την Ιταλία στην Γαλλία και τελικά στη Βρετανία 271 C Santini στο προηγούmicroενο σ 30 Κατά τη Santini το απόσπασmicroα προέρχεται από τους Cogitationes privatae και αντιστοιχεί σε αποσπάσmicroατα τα οποία αναφέρονται από τον Leibniz 272 Πρβλ προηγούmicroενο Κεφάλαιο Γ 273 Η χαρακτηριστικότερη ίσως διατύπωση αυτού του πλέγmicroατος σχέσεων οφείλεται στον Louis Althusser Σύmicroφωνα microε αυτόν laquoη ιδεολογία είναι lsquoπαράστασηrsquo της φανταστικής σχέσης του ατόmicroου microε τις πραγmicroατικές συνθήκες ύπαρξής τουraquo Πρβλ Λ Αλτουσέρ Θέσεις ειδικότερα laquoΙδεολογία και Ιδεολογικοί Μηχανισmicroοί του Κράτουςraquo Αθήνα 1977 σ 99 Πρβλ επίσης του ιδίου Για τον Μαρξ ειδικότερα σχόλια στο laquoΜαρξισmicroός και Ανθρωπισmicroόςraquo Αθήνα 1978 σσ 232-233 274 laquoΟ κύριος του κτήmicroατος όχι microόνο έβλεπε τον lsquoάπειροrsquo χώρο αλλά επίσης τον διατηρούσε υπό έλεγχο Στον πύργο βρίσκονταν στον προσοφθάλmicroιο φακό ενός τηλεσκοπίου που ήταν φτιαγmicroένο από το ίδιο το τοπίο και microε το οποίο microπορούσε να φέρει τον άπειρο χώρο κοντά στο microάτι του στο άγγιγmicroά τουraquo C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 177

απλουστευmicroένη διατύπωση ως η διεργασία αναλογικής αύξησης των διαστάσεων κατά την αποmicroάκρυνση από το σηmicroείο όρασης ώστε να αναιρεθεί η προοπτική σmicroίκρυνση

Με εκτενέστερη παρουσίαση η προηγούmicroενη χρήση των προοπτικών κανόνων υποδεικνύει την ευρύτερη περιοχή της laquoπροοπτικής αναmicroόρφωσηςraquo275 Αν η συmicroβατική θεώρηση της προοπτικής περιγράφει πως τα περισσότερο αποmicroακρυσmicroένα αντικείmicroενα ίσης διάστασης εmicroφανίζονται ως microικρότερα τότε η ζωγραφική ή η κατασκευαστική παρουσίασή τους microε παραmicroορφώσεις ακριβώς αντίθετες από αυτές που υποθέτει η συmicroβατική προοπτική θα εξασφάλιζε το απαραmicroόρφωτο της τελικής όρασης ανατρέποντας τη συνήθη αντίληψη βάθους εφόσον βέβαια το σηmicroείο όρασης παρέmicroενε σταθερό

Με microια πραγmicroατιστική βάση θεώρησης πρόκειται για την τεχνητή επιβολή της νοητικής εικόνας πάνω στην υλική έκταση του φυσικού ή microε διαφορετική διατύπωση για την επιβολή του ορατού επί της χωρικότητας και της υλικότητας276 Αν υποθετικά περιγράφαmicroε ένα ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατατετmicroηmicroένο σε έναν ορθοκανονικό κάναβο και το θεωρήσουmicroε προοπτικά τότε η προοπτική εικόνα του ορθογωνίου αντιστοιχεί σε ένα τραπέζιο ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo στο οποίο η απώτερη παράλληλη προς τον παρατηρητή πλευρά ΑrsquoΒrsquo είναι microικρότερη από την πλησιέστερη ΓrsquoΔrsquo Οι πλάγιες πλευρές ΑrsquoΔrsquo και ΒrsquoΓrsquo συγκλίνουν προς την ΑrsquoΒrsquo ενώ οι εσωτερικές χαράξεις σε ίσα microεταξύ τους διαστήmicroατα σχεδιάζονται παράλληλες προς την κεφαλή και τη βάση του τραπεζίου πλησιάζοντας τόσο περισσότερο η microια την άλλη όσο περισσότερο αποmicroακρύνονται από τον παρατηρητή Ας αντιστρέψουmicroε την κατασκευή Έστω πως το ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατασκευάζεται ως τραπέζιο microε σχήmicroα αντίστροφο προς την προοπτικά παραmicroορφωmicroένη εικόνα ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo Το νέο τραπέζιο ΑrsquorsquoΒrsquorsquoΓrsquorsquoΔrsquorsquo έχει την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo ως τη microεγαλύτερη πλευρά του και τη ΓrsquorsquoΔrsquorsquo ως την microικρότερη Οι ενδιάmicroεσες παράλληλες δεν προσεγγίζουν αλλά αποmicroακρύνονται αναλογικά όσο πλησιάζουν την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo Τότε η ανεστραmicromicroένη αυτή κατασκευή δίνει ένα σηmicroείο φυγής προς την πλευρά του παρατηρητή Κοιτώντας την παραmicroορφωmicroένη κατασκευή του τραπεζίου έχουmicroε σε κάποιο σηmicroείο τοmicroής της οπτικής δέσmicroης ένα φανταστικό είδωλο που αντιστοιχεί όmicroως σε ένα κανονικό ορθογώνιο Με το σηmicroείο όρασης υψηλότερα από το έδαφος το ορθογώνιο αυτό θα εmicroφανίζονταν να στρέφεται ως προς την πλησιέστερη προς τον παρατηρητή βάση του και να υψώνεται προς τα επάνω

Σε ένα φανταστικό επίπεδο τοmicroής εποmicroένως κάπου ανάmicroεσα στον εξωτερικό φυσικό κόσmicroο της έκτασης του res extensa και στον εσωτερικό του res cogitans της νόησης πραγmicroατοποιείται κατ΄ αναλογίαν προς την καρτεσιανή λειτουργία του καρτεσιανού αδένα του κωναρίου η αναγωγή του εκτεινόmicroενου φυσικού πράγmicroατος σε ένα σύστηmicroα νοητικά επιβεβληmicroένης κανονικότητας Η αναγωγή αυτή συντελείται microέσω της laquoπαρά φύσινraquo παρέmicroβασης στη φυσική βιολογική οπτική πρόσληψη εξηγώντας microε σαφήνεια πως η παράσταση περιλαmicroβάνεται στο πεδίο των πολιτιστικών κατασκευών και πως συνιστά βασικό microέσο ελέγχου του τοπίου βασικό microέσο υποβολής του στην τάξη των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών σχηmicroάτων και των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών συmicroβόλων και σηmicroασιών Αν ακολουθήσουmicroε microάλιστα την προσέγγιση του Michel Foucault η παράσταση αποτελεί κατά την περίοδο του 17ου αιώνα το βασικό microέσο χάρις στο οποίο η υλικότητα και η χωρικότητα υποβάλλονται σε συνθήκες κανονικοποίησης και ελέγχου Είναι microάλλον παράτολmicroο microια διερεύνηση των τοπιακών διαmicroορφώσεων έστω και προσανατολισmicroένη προς συσχετίσεις πολιτιστικές να προσπαθήσει να ταυτίσει τη βασική συνθήκη συγκρότησης του καρτεσιανού δυϊσmicroού microε τη συνθήκη της ηθεληmicroένης προοπτικής ψευδαισθησιακής παραmicroόρφωσης της laquoαναmicroόρφωσηςraquo των κήπων του Baroque

275 Η laquoαναmicroόρφωσηraquo όπως επεξηγείται αναλυτικότερα στη συνέχεια αφορά microια συγκεκριmicroένη διαδικασία γεωmicroετρικής επεξεργασίας microε την οποία γίνεται δυνατός ο ψευδαισθησιακός έλεγχος των microορφών που σχεδιάζονται Μια ελεγχόmicroενη γεωmicroετρική παραmicroόρφωση επιτρέπει στον σχεδιαστή να παραγάγει το κατάλληλο οπτικό αποτέλεσmicroα από την κατάλληλη γωνία όρασης Ανάλογες τεχνικές δεν εφαρmicroόζονταν microόνο στη ζωγραφική στον περίφηmicroο πίνακα Οι Πρεσβευτές του Hans Holbein για παράδειγmicroα αλλά επίσης στις αρχιτεκτονικές και όπως εκτενώς παρουσιάζεται στη συνέχεια στις τοπιακές κατασκευές 276 Διατύπωση της κριτικής επιτροπής των Κ Μωραΐτη Δ Σεβαστάκη Σ Σταυρίδη microε αφορmicroή την παρουσίαση της διπλωmicroατικής εργασίας της Σ Σαραντοπούλου microε θέmicroα Προτάσεις για microια αρχαιολογική περιγραφή του Βοτανικού Κήπου στα πλαίσια του ΔΠΜΣ της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜ Πολυτεχνείου laquoΑρχιτεκτονική Χώρος Πολιτισmicroόςraquo Αθήνα Μάρτιος 2009

Επεξηγήσεις της αναmicroόρφωσης σε περιγραφή του 17ου αιώνα (E416 επάνω αριστερά CC) και σε διάγραmicromicroα περιγραφής της εφαρmicroογή της στον σχεδιασmicroό τοπιοτεχνικών διαmicroορφώσεων όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte (E417 κάτω αριστερά σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Μια από τις γνωστότερες εφαρmicroογές της αναmicroόρφωσης καταγράφεται στον πίνακα του Hans Holbein του Νεότερου Οι Πρεσβευτές (Ε418 επάνω δεξιά PD) όπου σε πρώτο επίπεδο εικονίζεται παραmicroορφωmicroένο ένα ανθρώπινο κρανίο Ωστόσο από ένα ορισmicroένο σηmicroείο θέασης το κρανίο γίνεται αντιληπτό microε την πραγmicroατική του microορφή (Ε419 κάτω δεξιά PD)

Εντούτοις για τη σχέση του Andreacute Le Nocirctre microε τη σκέψη του εισηγητή του ορθολογισmicroού υπάρχουν σηmicroαντικές microαρτυρίες laquoΣτο εργαστήριο του Λούβρουraquo σηmicroειώνει η Chiara Santini277 ο νέος ακόmicroη microαθητευόmicroενος κηπουρός Andreacute Le Nocirctre ως microαθητής του Simon Vouet laquoγνώριζε ότι πιο καινοτοmicroικό έφθανε να microελετηθεί στο πεδίο των ερευνών για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρου Είναι πιθανόν ποτέ να microην είχε διαβάσει τη Dioptrique του Καρτέσιου αλλά σίγουρα είχαν τεθεί υπrsquo όψιν του φιλοσόφου κάποια σχέδια για τον κήπο των Tuileries και είχε (οLe Nocirctre) την άmicroεση εmicroπειρία των πειραmicroατισmicroών του δασκάλου του (του Vouet) και των εικονογραφήσεων των έργων για την προοπτική που είχαν παραχθεί στο επιστηmicroονικό περιβάλλον το συναφές microε τη βασιλική αυλήraquo Σε αυτό το σηmicroείο οι αναφορές δεν συmicroφωνούν κατ΄ ανάγκην laquoΣτο πρώτο microισό του 20ου αιώνα κάποιοι συγγραφείς ειδικά ο Jules Guiffrey διατείνονται πως ο Le Nocirctre γνώριζε το έργο του Descartes και ερmicroηνεύουν το δικό του έργο στο φως αυτών των φιλοσοφικών-επιστηmicroονικών αποσκευών σήmicroερα αντίθετα υπάρχει η τάση εξ αιτίας της έλλειψης αποδείξεων να τηρείται microια στάση πιο επιφυλακτική που περιορίζεται να υποστηρίζει πως ο

277 Στο προηγούmicroενο σ 25

κηπουρός των Tuileries πρέπει να είχε κάποια επαφή λιγότερο ή περισσότερο άmicroεση microε το περιβάλλον του Καρτέσιουraquo278

Ακόmicroη όmicroως και αν η διερεύνηση αυτή δεν προχωρήσει στο τόλmicroηmicroα της ευθείας συσχέτισης τοπιακών εγχειρηmicroάτων και των φιλοσοφικών επιστηmicroονικών θεωρήσεων του καρτεσιανισmicroού ακόmicroη και αν η υπόδειξη συσχέτισης παραmicroείνει στο επίπεδο των γενικότερων σχέσεων οι αναλογίες εmicroφανίζονται καταδεικτικές microιας ενιαίας πολιτιστικής στάσης Στα πλαίσια της στάσης αυτής οι laquoέρευνες για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρουraquo είναι σηmicroαντικές τόσο για τη συνολική θεώρηση αυτού του πολιτισmicroού όσο και για τις τοπιακές επεmicroβάσεις που τον χαρακτηρίζουν Ακόmicroη και όταν οι ερευνητικές παρουσιάσεις δεν επεκτείνονται σε συγκρίσεις και συσχετισmicroούς τόσο φιλόδοξους όσο αυτούς του Guiffrey επιmicroένουν εντούτοις πάντοτε να αναφέρονται στις τεχνικές της αναmicroόρφωσης279 Άλλοτε περιγράφοντάς την microε γεωmicroετρικά ακριβέστερη περιγραφή και άλλοτε επιmicroένοντας στην αφανή για τον ανυποψίαστο περιπατητή λειτουργία της ως anamorphosis abscondita κρυφής αναmicroόρφωσης κατά τον Αllen S Weiss Αλλά και κτισmicroένης αναmicroόρφωσης ενσωmicroατωmicroένης συντεθειmicroένης στη νοητική και στην τοπιακή κατασκευή280 laquoAbsconditaraquo αποκεκρυmicromicroένη κρυφή σκοτεινή αλλά και προϊόν κατασκευής σύνθεσης από το λατινικό ρήmicroα laquoascondoraquo που σηmicroαίνει αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω αλλά και θεmicroελιώνω κτίζω ή συνθέτω συντάσσω281 Η υπόθεση της φαντασιακής πλασmicroατικής ατmicroόσφαιρας οφθαλmicroαπάτης που περιγράφηκε εκτενώς προηγούmicroενα εmicroφανίζεται ριζικά αντίθετη προς την απαίτηση αποκάλυψης της νεωτερικής εmicroπειριστικής αλήθειας των πραγmicroάτων όπως τίθεται για παράδειγmicroα από τη νεωτερική microοντέρνα αρχιτεκτονική Ακολουθώντας επισηmicroάνσεις καταστατικές για τη θεώρηση του Baroque συσχετίστηκε ήδη η καθολική Αντιmicroεταρρύθmicroιση και η παγίωση του Δυτικού microοναρχικού κράτους microε την προσπάθεια ελέγχου της σκέψης και της όρασης όπως και microε τους ειδικότερους συνθετικούς χειρισmicroούς οι οποίοι τελικά αποκρύβουν το κέντρο προέλευσης και τον τρόπο επιβολής αυτού του ελέγχου Στον αντίποδα πρέπει microάλλον να τοποθετηθεί η προτεσταντική ηθική απαίτηση αποκάλυψης η απαίτηση ηθικής και πραγmicroατικής διαφάνειας αυτού του κόσmicroου

Η νεωτερική προσέγγιση καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από αυτήν την ηθική στάση απαίτησης της ειλικρίνειας έως ότου σήmicroερα microια νέα σειρά σύγχρονων τεχνικών ανακαλύψεων τόσο καθοριστικών για την πολιτισmicroική εποπτεία όσο η προοπτική εισήγηση του Leon Battista Alberti στον καιρό της διατύπωσής της ή όσο η προώθηση της αναmicroόρφωσης από τον φραγκισκανό microοναχό Jean-Franccedilois Niceron ανατρέψει την πραγmicroατιστική βεβαιότητα

Η σύγχρονη αυτή ανατροπή καθορίζεται από την εκτενέστατη παραγωγή πλασmicroατικών-πραγmicroατικών παραστάσεων ο κεντρικός έλεγχος των οποίων εmicroφανίζεται ως ένας από τους σηmicroαντικότερους πολιτικούς φόβους για το microέλλον του πολιτισmicroού Ο δυϊσmicroός είναι εξίσου χαρακτηριστικός Μια εσωτερική αυτοαναφορική οιονεί πραγmicroατικότητα καθορισmicroένη από έναν πίνακα ένα matrix αρχικών λογισmicroικών κανόνων οι οποίοι εξελίσσονται αποσχισmicroένοι από τον εξωτερικό κόσmicroο που παύει να microας αφορά Ένας εσωτερικευmicroένος τόπος ορθότερα ένα εσωτερικευmicroένο πολιτισmicroικό τοπίο του οποίου επιπλέον τα βασικά χαρακτηριστικά σύνταξης microας διαφεύγουν Η αναλογία microπορεί να είναι ακόmicroη ισχυρότερη Ένα εσωτερικό τοπίο δικτυακών σχέσεων όπως και στη microη

278 Όπ σ 25 επίσης J Guiffrey Andreacute le Nostre Eacutetude critique Παρίσι 1908 Ακόmicroη Α Rostaing Lrsquo aeliguvre de Le Nocirctre Παρίσι 2000 σσ 7-10 279 Πρβλ C Santini στο προηγούmicroενο σσ 27-30 Για microια αναγωγή των αρχών της αναmicroόρφωσης στην αναγεννησιακή προοπτική βλ το κείmicroενο της Kirsti Andersen laquoThe mathematical treatment of anamorphoses from Piero della Francesca to Niceronraquo Στο History of mathematics states of the art σσ 3-28 Academic Press San Diego CA 1996 Είναι χαρακτηριστικό πως ο κύριος θεωρητικός εισηγητής της αναmicroόρφωσης ο φραγκισκανός microοναχός πατέρας Jean-Franccedilois Niceron αναφέρεται σε αυτήν microιλώντας για τεχνητή microαγεία laquomagia artificialisraquo ενώ τα συγγράmicromicroατά του φέρουν ανάλογα ονόmicroατα Η έκδοσή του του 1640 τιτλοφορείται Perspective curieuse Παράδοξη προοπτική Aυτή του 1646 έχει τον τίτλο Οπτικός Θαυmicroατουργός Thaumaturgus opticus Ανάλογους τίτλους χρησιmicroοποίησε στις εκδόσεις του και ο σύγχρονος microελετητής της αναmicroόρφωσης Jurgis Baltrusaitis 280 Α S Weiss στο προηγούmicroενο σσ 43-66 281 Abscondo λατινικό ρήmicroα σύνθετο από τις λέξεις ab(s) + condo (=con+do) lsquoΟπου Ab= από con=συν do= δίδωmicroι Έτσι condo microπορεί να σηmicroαίνει 1- ιδρύω θεmicroελιώ κτίζω ή 2 ndash συντίθηmicroι συντάσσω συγγράφω ή 3 ndash κατατίθηmicroι αποτίθηmicroι ταmicroιεύω διαφυλάττω ή 4 ndash αποτίθηmicroι κρύπτω κατακρύπτω αποκρύπτω Ascondo = αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω Absconditus = αποκεκρυmicromicroένος απόκρυφος σκοτεινός ασαφής Πρβλ Ε Τσακαλώτου Λεξικό Ελληνο-λατινικό Αθήνα 1988

πραγmicroατοποιηmicroένη υπόθεση microιας εκτενώς εφαρmicroοσmicroένης πολεοδοmicroίας του Baroque Ένα δικτυακό τοπίο το οποίο εγκαταλείπει εντούτοις έναν εκτός του ηλεκτρονικού πολιτισmicroού χώρο

Στην καταληκτική παράγραφο ενός σύγχρονου διηγήmicroατος επιστηmicroονικής φαντασίας στην αφήγηση του Νευροmicroάντη282 ο κύριος microυθιστορηmicroατικός ήρωας του έργου αναρωτιέται αν υπάρχει πραγmicroατικά αυτός ο ίδιος ως πρόσωπο ανεξάρτητο από τον ψευδαισθησιακό δικτυακό laquoτοπίοraquo

Με κάθε δυνατή επιφύλαξη για το θεmicroιτό των συγκρίσεων microπορούmicroε να ανακαλέσουmicroε από τον χώρο των ιστορικών microυθευmicroάτων την παροιmicroιώδη φράση που περιγράφει τη σύγχυση ανάmicroεσα σε microια εσωτερικά προσανατολισmicroένη κατασκευασmicroένη πραγmicroατικότητα και στην εξωτερική πραγmicroατικότητα του υπόλοιπου κοινωνικού πεδίου Στο καταληκτικό laquoκεφάλαιοraquo της γαλλικής microοναρχικής ισχύος ενώ ο αγγλικός Εmicroπειρισmicroός και ο γαλλικός Διαφωτισmicroός έχουν ήδη πολλαπλά αναπτύξει τα επιχειρήmicroατά τους και οι κινήσεις της πολιτικής ανατροπής διογκώνονται η Μαρία-Αντουανέττα ηρωίδα microιας αφήγησης η οποία δεν microπορεί πλέον να παραmicroένει στραmicromicroένη στο εσωτερικό της αναρωτιέται για τις αιτίες της πολιτικής αναταραχής και αποφασίζει ισχυρίζεται ο ιστορικός θρύλος πως οι αβράκωτοι microπορούν να κατευνάσουν την πείνα τους microε γλυκά εδέσmicroατα283

Πριν η λύση δοθεί σε microια άλλη σκηνή αυτή της λαϊκής τελετουργίας της guillotine της λαιmicroητόmicroου σε ένα άλλο τοπίο αυτό της ανοικτής επαναστατηmicroένης πόλης η δράση εξακολουθεί να εξελίσσεται στο σκηνικό πεδίο των βασιλικών τοπίων Η τελευταία βασίλισσα της Γαλλίας εγκλωβισmicroένη εν πολλοίς στον φανταστικό κόσmicroο του Petit Trianon στον θεατρικό του χώρο στο laquohameau de la reineraquo laquoτο χωρίο της βασίλισσαςraquo και στο υποθετικά φυσικό τοπίο που το περιβάλει υποδύεται την αθώα χωριατοπούλα284 To παράδειγmicroα της Marie-Antoinette ως εστεmicromicroένης η οποία παραmicroένει αποκοmicromicroένη από την εξωτερική πραγmicroατικότητα εγκλωβισmicroένη σε έναν επίσης αποκοmicromicroένο ελεγχόmicroενο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο και σκηνοθετηmicroένο τοπίο285 προσωποποιεί παραδειγmicroατικά microια στάση η οποία την υπερβαίνει κατά πολύ ως συγκεκριmicroένη ιστορική προσωπικότητα Η στάση αυτή ως γενική προσέγγιση ισχυρών κοινωνικών οmicroάδων και ως ειδική αντίληψη της διαmicroόρφωσης του τοπίου που εκπορεύεται από αυτές διατρέχει microάλλον το σύνολο της γνωστής ιστορίας Στο νεότερο ευρωπαϊκό χώρο ειδικότερα ο οποίος αφορά τη διερεύνηση αυτή οι ιδιαίτεροι τρόποι εκδήλωσής της ξεκινούν από την περίοδο της ιταλικής Αναγέννησης για να αποκτήσουν την ισχυρότερη έκφρασή τους κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα επεκτείνοντας microε ασθενέστερο τρόπο την επιρροή τους και στις περιόδους που ακολουθούν

Έγινε ήδη προφανές πως η συγκρότηση αυτής της αποσπασmicroένης ελεγχόmicroενης τοπιακής πραγmicroατικότητας όπως παρουσιάζεται microε παραδειγmicroατικό τρόπο στους γαλλικούς κήπους του 17ου αιώνα συνδέεται άmicroεσα microε ένα ιδιαίτερο ήθος όρασης microε τη δυνατότητα συγκρότησης οπτικών ψευδαισθήσεων οι οποίες επιmicroένουν να καθορίζουν την υλικότητα και τη χωρικότητα του τοπίου και οι οποίες στηρίζονται microεταξύ των άλλων στη microελέτη και την εφαρmicroογή στις διαmicroορφώσεις του τοπίου της προοπτικής αναmicroόρφωσης

282 Το γνωστό βιβλίο του Καναδού συγγραφέα επιστηmicroονικής φαντασίας William Gibson Neuromancer Πρβλ ελληνική microετ Νευροmicroάντης Αθήνα 1998 σ 290 283 H παροιmicroιώδης φράση ldquoSrsquoils nrsquoont pas de pain qursquoils mangent de la briocherdquo laquoαν δεν έχουν ψωmicroί ας φάνε γλυκόraquo που αποδίδεται στην τελευταία βασίλισσα χρησιmicroοποιείται εδώ ως ένδειξη απόσπασης από την πραγmicroατικότητα microάλλον παρά ως ένδειξη κυνισmicroού Το πιθανότερο πάντως είναι πως κακώς συνδέεται microε την Μarie-Antoinette καθώς η πρώτη καταγραφή της φράσης εmicroφανίζεται στο VI Βιβλίο των Confessions του Jean-Jacques Rousseau που δηmicroοσιεύτηκε το 1782 ενώ το υποθετικό επεισόδιο της επαναστατικής περιόδου κατά το οποίο πεινασmicroένες γυναίκες φθάνουν στις Βερσαλλίες ζητώντας ψωmicroί αντιστοιχεί στις 5 Οκτωβρίου του 1789 284 Η Marie-Antoinette ζει στην περίοδο εκείνη του 18ου αιώνα κατά την οποία τα πρότυπα του γαλλικού κήπου έχουν ήδη υποχωρήσει στις πολιτιστικά κεντρικές περιοχές της Ευρώπης τουλάχιστον κάτω από την πίεση της laquomicroόδαςraquo των νεότερων προτύπων της αγγλικής τοπιοτεχνίας Εντούτοις οι συνθήκες εγκλεισmicroού των τοπιακών διαmicroορφώσεων και η προσπάθεια συγκρότησης microιας ολικής σκηνογραφικής ψευδαίσθησης φαίνεται να διατηρούν σε πολλές περιπτώσεις την καταγωγική σχέση τους microε τον προηγούmicroενο αιώνα 285 Όπως σηmicroειώθηκε αmicroέσως προηγούmicroενα το laquoχωριό της βασίλισσαςraquo δεν περιελάmicroβανε απλά microια φυσικότροπη τοπιακή διαmicroόρφωση ούτε microόνο microια σειρά κτισmicroάτων κατασκευασmicroένων έτσι ώστε να θυmicroίζουν αγροτικό οικισmicroό Αποτελούσε επιπλέον τον χώρο όπου η βασίλισσα και οι κυρίες της ακολουθίας της υποδύονταν αγροτικούς ρόλους ντυmicroένες ανάλογα και συmicromicroετέχοντας σε απλοποιηmicroένες αγροτικές δραστηριότητες

436 Η υπόδειξη επέκτασης στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα Μια από τις καταστατικές παρατηρήσεις του Heinrich Woumlllflin στο καθοριστικό κείmicroενό του για τη σχέση της Αναγέννησης microε το Baroque περιγράφει τα εκφραστικά εγχειρήmicroατα της περιόδου ως συνθέσεις οι οποίες υποδεικνύουν τη δυνατότητα επέκτασης Οι οποίες δηλαδή αντίθετα από τα πρωιmicroότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα δεν περιορίζουν την ολοκλήρωσή τους στο άmicroεσο πεδίο της χωρικής τους οργάνωσης Αντίθετα microάλιστα επιχειρούν να επεκτείνουν την πραγmicroατική τους παρουσία microε όρους υποθετικής επέκτασης της δράσης τους

Πως microπορεί να εφαρmicroοστεί η θεωρητική αυτή υπόδειξη στην περίπτωση των διαmicroορφώσεων του τοπίου Ακόmicroη ειδικότερα πως microπορεί να σχολιαστεί microε περισσότερη λεπτοmicroέρεια το πρόβληmicroα της ανοικτής σύνθεσης σε σχέση microε τους όρους συνθετικού εγκλεισmicroού των διαmicroορφώσεων τοπίου που απασχόλησαν προηγούmicroενα την έρευνα Ε420 και Ε421 (πρώτο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Cian Lorenzo Bernini Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η lsquoΕκσταση της αγίας Τερέζας της Άβιλα Το κεντρικό τmicroήmicroα της γλυπτικής σύνθεσης πλαισιώνεται από τα αρχιτεκτονικά microέλη της κόγχης microε τρόπο που ενισχύει τη δραmicroατική του ποιότητα Ε422 και Ε423 (δεύτερο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Με ανάλογο τρόπο η πυκνή φύτευση που πλαισιώνει τις κηποτεχνικές διαmicroορφώσεις του Vaux le Vicomte αυξάνει την εσωτερική συνοχή της σύνθεσης και ενισχύει την ένταση της αξονικής της ανάπτυξης

H αγία Τερέζα της Άβιλα στη γλυπτική σύνθεση του Bernini286 στροβιλίζεται σε κύmicroατα ιερού πάθους τα οποία εκτείνονται δυνητικά ως πνευmicroατικό φως πέρα από το πεδίο της microαρmicroάρινης γλυπτικής σύνθεσης Μια δέσmicroη χρυσών ακτινών κατέρχεται προς το σύmicroπλεγmicroα της αγίας και του αγγέλου Εκπορεύεται από σηmicroείο άγνωστο από το άπειρο πεδίο της θείας χάριτος η οποία προφανώς υπερβαίνει τη γήινη αρχιτεκτονικά προσδιορισmicroένη κόγχη του γλυπτού Αλλά συνθετικό κέντρο υπάρχει Πρόκειται για το εκστατικό πρόσωπο της αγίας και πολύ περισσότερο για το σηmicroείο της καρδίας της στο οποίο κατευθύνεται η ροmicroφαία του αγγέλου και στο οποίο η θεία χάρις καταλήγει πριν αποδώσει ακτινοβολώντας την αίγλη της στον παρατηρητή Αυτή η ακτινοβολία και εντέλει αυτή η σύνθεση δεν είναι υπαινίσσεται ο δηmicroιουργός του κόσmicroου τούτου Η δυνατότητά της να εκτείνεται πέρα από τα υλικά όρια της φυσικής έκτασης αναφέρεται σε microια συνθήκη πνευmicroατική Η εσωτερική της πλαστική οργάνωση εντούτοις υποδεικνύει ένα κέντρο σύνθεσης ενώ επιπλέον το σύmicroπλεγmicroα από λευκό microάρmicroαρο και επιχρυσωmicroένο microέταλλο ορίζεται microε έmicroφαση από το αρχιτεκτονικό περίγραmicromicroα της κόγχης από το βαθύχρωmicroο microάρmicroαρο των κιόνων που διαφοροποιεί microε σαφήνεια τον εσωτερικό από τον εξωτερικό ως προς τη σύνθεση χώρο Στην κορυφή της κόγχης ένα αόρατο άνοιγmicroα της οροφής λούζει το σύmicroπλεγmicroα microε φως υπερφυσικό ορίζοντας τη microοναδική ουσιώδη κατεύθυνση επικοινωνίας

Η πρώτη παρατήρηση επισηmicroαίνει πως η συνθήκη επέκτασης στο προηγούmicroενο παράδειγmicroα είναι της τάξης του πλασmicroατικού αναφέρεται σε όρους ψευδαισθησιακού χειρισmicroού όπως αυτούς που περιγράφηκαν ήδη κατά τον σχολιασmicroό της σκηνογραφικής συγκρότησης και της laquoθαυmicroατουργικήςraquo προοπτικής των γαλλικών κήπων287 Η ουσιωδέστερη δεύτερη παρατήρηση αναφέρεται στα microέσα εφαρmicroογής αυτού του χειρισmicroού

Προκειmicroένου δηλαδή να υποβάλλουν την αντίληψη της επέκτασης προκειmicroένου να επιτρέψουν την επέκταση προς microια κύρια κατεύθυνση περιορίζουν τη σύνθεση πλευρικά Στην πρώτη περίπτωση η δυνατότητα του γλυπτικού συmicroπλέγmicroατος του Bernini να υποβάλει την αίσθηση της υπερβατικής διαφυγής καθίσταται τόσο εντονότερη όσο αποσπάται από τον υπόλοιπο εσωτερικό χώρο της εκκλησίας microε την ένταξή της σε microια ιδιαίτερη κόγχη Στη δεύτερη περίπτωση η δυνατότητα των κήπων του Vaux le Vicomte να λειτουργήσουν laquoως τηλεσκόπιοraquo να υποβάλουν την αίσθηση πως η αίγλη τους επεκτείνεται υποθετικά έπrsquo άπειρον ενισχύεται ακριβώς από τους όρους του πλευρικού εγκλεισmicroού τους ο οποίος εντείνει τη σηmicroασία του βασικού κατά microήκος άξονα συmicromicroετρίας

Εγκλεισmicroός λοιπόν και υπόθεση επέκτασης πλασmicroατικής εν πολλοίς δεν αποτελούν αντιφατικές κινήσεις στις συνθέσεις του Baroque Εκφράζουν microάλλον συmicroπληρωmicroατικές πλευρές microιας συνθετικής τακτικής στα πλαίσια της οποίας η χωρικότητα περιορίζεται σε πρώτο χρόνο προκειmicroένου να εκτιναχθεί σε δεύτερο Το θέmicroα του συνθετικού εγκλεισmicroού και των αξόνων επικοινωνίας είναι ίσως ευκολότερο να σχολιαστεί στην περίπτωση microιας ελεγχόmicroενης γλυπτικής σύνθεσης ή ενός εξ αρχής ολοκληρωmicroένου δοmicroηmicroένου κήπου παρά στην περίπτωση microιας αστικής ανάπτυξης microιας σε εξέλιξη τοπιακής σύνθεσης εφαρmicroοσmicroένης στο πεδίο της πόλης Είναι δυσκολότερο να υποστηριχθεί κατά την εξέταση των συνθετικών χειρισmicroών που αποτελούν τις αρχικές κινήσεις για την ανάπτυξη microιας microελλοντικής πόλης η οποία δεν πραγmicroατοποιήθηκε κατά την περίοδο του Baroque όπως ισχύει στην περίπτωση των πολεοδοmicroικών προβλέψεων που συνδέονται microε τις Βερσαλλίες Φαίνεται εντούτοις πως οι αρχικοί αυτοί χειρισmicroοί αστικού σχεδιασmicroού διαθέτουν κοινή συνθετική στάση microε αυτήν που χαρακτηρίζει το πρότυπο των κήπων

Στο παράδειγmicroα των Βερσαλλιών τρεις λεωφόροι επεκτείνονται ελπίζοντας στην κατασκευή ενός microελλοντικού αστικού συmicroπλέγmicroατος στη συνέχεια των τοπιακών διαmicroορφώσεων και των ανακτόρων Αστικού συmicroπλέγmicroατος που θα διατηρούσε τη βασιλική αίγλη Μέχρι την υποθετική αυτή αστική ανάπτυξη η έξοδος από τις Βερσαλλίες προς την πόλη σφραγίζεται

286 Το γλυπτό σύmicroπλεγmicroα Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η Έκσταση της αγίας Τερέζα της Άβιλα στην εκκλησία της Santa Maria della Vittoria στη Ρώmicroη που ολοκληρώθηκε στην περίοδο 1647-1652 Το παράδειγmicroα χρησιmicroοποιείται τόσο για να σχολιαστεί η σχέση συνθετικού εγκλεισmicroού και η προς το άπειρο διαφυγή όσο και για να επισηmicroανθεί έστω και πλάγια η σχέση του γαλλικού microοναρχικού Baroque microε τα πολιτιστικά υποδείγmicroατα του ιταλικού καθολικισmicroού κατά την περίοδο της Αντιmicroεταρρύθmicroισης Πρβλ B Βoucher Italian Baroque Sculpture Λονδίνο 1998 287 Θυmicroίζουmicroε πως microια από τις εκδόσεις του θεωρητικού της προοπτικής αναmicroόρφωσης Jean-Franccedilois Niceron είχε τον τίτλο Thaumaturgus Opticus (1646) Πρβλ προηγούmicroενη υποσηmicroείωση

microε δυο κτηριακά laquoπώmicroαταraquo τα κτήρια των Μεγάλων Στάβλων288 που εξασφαλίζουν τον ορισmicroό της microέχρι τότε πραγmicroατοποιηmicroένης βασιλικής σύνθεσης ενώ περιγράφουν προς την πλευρά της microελλοντικής πόλης το laquoπόδι της χήναςraquo289 Ορίζεται έτσι η δέσmicroη τριών λεωφόρων της λεωφόρου του Παρισιού της Αvenue de Paris στο κέντρο και συmicromicroετρικά ως προς αυτήν microε απόκλιση τριάντα microοιρών προς τα νότια της Αvenue de St Cloud και προς τα βόρια της Αvenue de Sceaux Οι τρεις αυτοί άξονες κίνησης δυνητικά επεκτάσιmicroοι επrsquo άπειρον ορίζουν την ανοικτή προοπτική της σύνθεσης προς τη νοτιανατολική πλευρά ενώ προ τη βορειοδυτική πλευρά των ανακτόρων προς την πλευρά δηλαδή των διαmicroορφώσεων του τοπίου των ανακτόρων την ανάλογη σκόπευση του απείρου εξασφαλίζει ο κατά το microήκος άξονας του Μεγάλου Καναλιού

Η αρχική κατασκευή είναι εποmicroένως επεκτάσιmicroη και προς τις δυο πλευρές άλλοτε ως δυνατότητα νοητικού ελέγχου και ταυτόχρονα πραγmicroατικής κατασκευής και άλλοτε microόνο ως συνθήκη της προς τον ορίζοντα υποθετικής επέκτασης της όρασης

E424 H επέκταση της συνθετικής οργάνωσης των Κήπων στις Βερσαλλίες προς την πλευρά της πόλης του Παρισιού (του συγγραφέα)

Αλλά η ελεγχόmicroενη γεωmicroετρία των κήπων διαφοροποιείται ριζικά από το άmicroορφο περιβάλλον της Όmicroοια microπορούmicroε να υποθέσουmicroε την αντίθεση της τελικής σχεδιασmicroένης πόλης προς το δικό της άmicroορφο ή δύσmicroορφο περιβάλλον Στις πρώιmicroες αναπαραστάσεις του Israeumll Silvestre290 η διαφοροποίηση αυτή είναι σαφέστερη προς την πλευρά των κήπων αρχίζει εντούτοις να διαφαίνεται ανάλογη πρόθεση και στην περιγραφή της αντίθετης της αστικής πλευράς του ανακτορικού συγκροτήmicroατος Η σύνθεση είναι βεβαίως επεκτάσιmicroη Επεκτάσιmicroη όmicroως στα πλαίσια ενός microεγαλοπρεπούς κανονιστικού σχήmicroατος προορισmicroένου να αποκλείσει στο εξωτερικό του την ακανόνιστη φύση των ασχεδίαστων φυσικών

288 Les Grandes Eacutecuries 289 Το εφαρmicroόσιmicroο στην περίπτωση του τοπιακού σχεδιασmicroού γενικά patte drsquo oie 290 Γύρω στο 1690 ΠρβλP-A Lablaude The Gardens of Versailles Αγγλ microετ Λονδίνο 1995 σ 35

σχηmicroατισmicroών και των ασχεδίαστων microη πολιτιστικά επεξεργασmicroένων ανθρώπινων κατασκευών

Οι προηγούmicroενες περιγραφές microπορούν να γίνουν κατανοητές microε microεγαλύτερη σαφήνεια αν συγκρίνουmicroε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque microε αυτές του 18ου αιώνα microε την αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου Στη δεύτερη περίπτωση δεν πρόκειται απλά για πολύ microεγαλύτερες διαmicroορφώσεις οι οποίες περιλαmicroβάνουν ακόmicroη και αυτόνοmicroα τmicroήmicroατα φυσικών σχηmicroατισmicroών Το άνοιγmicroά τους στο τοπίο συνδέεται microε την έλλειψη ενός αυστηρού προδιαγεγραmicromicroένου σχήmicroατος έτσι ώστε να microην αντιστοιχούν συνολικά σε microια κεντρικά συγκροτηmicroένη συνθετική δοmicroή Με απλούστερη επαγγελmicroατική διατύπωση οι διαmicroορφώσεις τοπίου της περιόδου του Baroque microπορούν πολύ ευκολότερα να σχεδιαστούν από microνήmicroης Είτε ως περιmicroετρικά ορισmicroένα τοπία είτε ως συνθέσεις που υποβάλουν την laquoπροοπτικήraquo επέκτασης περιγράφουν microια εκτενή διαδικασία ελέγχου Περιγράφουν άρα και την εντονότερη προσαρmicroογή τους σε ένα νοητικό εντέλει σχήmicroα

Ε425 Προηγούmicroενη σελίδα Pierre Patel Vue cavaliegravere du Chacircteau de Versailles Άποψη του Πύργου των Βερσαλλιών από ύψος ιππέα (1668) (CC) Ε426 Επάνω Israeumll Silvestre Versaille-Le Grand Ensemble Βερσαλλίες-Συνολική Άποψη (1687)

44 Η δοmicroική οργάνωση του φυσικού χαρακτηριστική των διαmicroορφώσεων τοπίου του 17ου αιώνα Από την αναφορά στις αναγεννησιακές τοπιακές διαmicroορφώσεις ήδη η διερεύνηση αυτή έχει σχολιάσει την υπόθεση πως το πρότυπο της ζωής microε το οποίο οργανώνονται οι επαύλεις και οι τοπιακές κατασκευές που τις συνοδεύουν κατά την ιταλική Αναγέννηση και τον Μανιερισmicroό συνδέεται άmicroεσα microε τις συνήθειες microιας αστικής στην προέλευση της κοινωνικής οmicroάδας Αναφέρεται δηλαδή στα ήθη της πόλης και στις πολιτικές οικονοmicroικές και ευρύτερες πολιτιστικές επιδιώξεις microιας αστικής στην προέλευσή της τάξης ιδιοκτητών ενώ αναφέρεται επίσης σε συνθετικούς χειρισmicroούς που παραπέmicroπουν microε έmicroφαση στην κτηριακή δοmicroική εmicroπειρία σχεδιασmicroού

Ανάλογος φαίνεται να είναι και ο βασικός ιστός επιρροών που υποβαστάζει τις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα καθώς οι τελευταίες αυτές δεν προφασίζονται καν microια φυσικότροπη διάθεση όπως στα παραδείγmicroατα των αγγλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων που ακολουθούν Αντίθετα είναι εmicroφανής η δοmicroική ένταση των συνθέσεων η οργανωτική έντασή τους που ευνοεί τη microεταφορά της συνθετικής εmicroπειρίας από τα τοπιακά παραδείγmicroατα του γαλλικού Baroque στην περιοχή του αστικού σχεδιασmicroού

Κριτήρια αξιολόγησης Κριτήριο αξιολόγησης 41 Πως συσχετίζετε το πολιτιστικό και πολιτικό laquoπεριβάλλονraquo της περιόδου του Baroque microε τις συνθετικές προτάσεις των τοπιοτεχικών και κηποτεχνικών του προσεγγίσεων Αναφερθείτε ειδικότερα σε θέmicroατα όπως η ανάπτυξη του ορθολογισmicroού και η ενίσχυση της πολιτικής εικόνας των ισχυρών Ευρωπαϊκών βασιλείων ΑπάντησηΛύση Οι κήποι της περιόδου του Baroque έχουν ορθά περιγραφεί ως laquoπολιτικό θέατροraquo προορισmicroένο να προβάλει την ισχύ των microοναρχικών καθεστώτων της Ευρώπης του 17ου αιώνα ή των ισχυρών ανδρών της αυλής και της ευρύτερης πολιτικής και θρησκευτικής ιεραρχίας Αλλά στην τοπιοτεχνική laquoσκηνήraquo της περιόδου προβάλλεται πολύ ευρύτερα η συνολικότερη πολιτιστική δοmicroή της εποχής

Έτσι είναι προφανής η συσχέτιση microε την ορθολογική εφαρmicroογή της Ευκλείδειας γεωmicroετρίας ως βασικό στοιχείο οπτικού ελέγχου των διαmicroορφώσεων Ελέγχου ο οποίος δεν είναι πάντοτε προφανής ως προς τις προθέσεις του καθώς αναλαmicroβάνει σε πολλές τοπιοτεχνικές του εφαρmicroογές όπως και σε εφαρmicroογές που αντιστοιχούν στην εικαστική έκφραση ή στην αρχιτεκτονική να κινηθεί προς την πλευρά ψευδαισθησιακών κατασκευών όπως αυτές που αντιστοιχούν στα παραδείγmicroατα της προοπτικής laquoαναmicroόρφωσηςraquo Πρόκειται εποmicroένως για την εφαρmicroογή γεωmicroετρικών συσχετισmicroών οι οποίοι επιmicroένουν microάλλον στην αλαζονική προβολή του ελέγχου του υποκειmicroένου της νόησης επί του αντικειmicroένου της έκτασης παρά στην καταδεικτική χρήση των microαθηmicroατικών συσχετισmicroών Ανάλογης microεγαλεπήβολης πολιτιστικής στάσης είναι άλλωστε και η χρήση των τεχνολογικών εφαρmicroογών οι οποίες υποστηρίζουν τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Σηmicroαντικές παρεmicroβάσεις εδαφοτεχνικής τάξης και υδραυλικής microηχανικής αποτελούν το αφανές αλλά εκτενέστατο και ισχυρότατο υπόβαθρο των κήπων της περιόδου Επιδεικνύουν και αυτές όπως και κηποτεχνική επιτήδευση εφαρmicroοσmicroένη επί των φυτικών ειδών την πρόθεση των Ευρωπαϊκών βασιλείων να προβάλουν την ισχύ της κοινωνίας τους όχι απλά στον άmicroεσο χώρο των πολιτικών κοινωνικών ηθών αλλά πολύ ευρύτερα σε επίπεδο κοσmicroικής τάξης συνολικού ελέγχου του κόσmicroου Κριτήριο αξιολόγησης 42 Η φυσιογνωmicroία των κήπων της εποχής του Baroque εmicroφανίζεται microάλλον ξένη microε τις σύγχρονες τάσεις της φιλικής προς το περιβάλλον και τα φυσικά του χαρακτηριστικά διάθεσης Πως θα microπορούσαmicroε εποmicroένως να εξηγήσουmicroε το ενδιαφέρον για τη microελέτη της τοπιοτεχνίας του Baroque Ποια είναι τα επιχειρήmicroατα της ενασχόλησης microε τους κήπους της περιόδου του 17ου αιώνα ΑπάντησηΛύση Γιατί να microελετηθούν η θεώρηση και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου του microεγαλοπρεπούς microοναρχικού 17ου αιώνα Γιατί να microελετηθούν όταν το microέγεθος και η microεγαλοστοmicroία των επεmicroβάσεων η παρέmicroβαση στις ελεύθερες φυσικές διεργασίες ανάπτυξης ακόmicroη και το πολιτικό υπόβαθρο αναφοράς τους εmicroφανίζονται τόσο αντίθετες προς τη σύγχρονη οικολογική τοπιακή και ευρύτερα πολιτική microας ευαισθησία Γιατί να microελετηθούν ειδικά στον Ελληνικό ακαδηmicroαϊκό χώρο όταν εmicroφανίζονται τόσο ριζικά αντίθετες microε την τοπιακή εmicroπειρία και τις γνωστές laquoγηγενείςraquo τοπιακές αναφορές microας

Μια πρώτη κριτική απάντηση microπορεί να επισηmicroάνει πως έστω και για λόγους αντίρρησης η microελέτη αναλόγων διαmicroορφώσεων τοπίου δικαιολογείται ως τmicroήmicroα της αναγνώρισης της κατανόησης και της ερmicroηνείας ενός ευρύτερου πολιτικού και πολιτιστικού πλέγmicroατος επιβολής microε εmicroβέλεια επιρροών που αγγίζει τις ηmicroέρες microας

Μια δεύτερη απάντηση microπορεί να υποδείξει πως οι πολιτιστικές κατασκευές οι πολιτιστικές διαmicroορφώσεις του τοπίου εν προκειmicroένω ανεξάρτητα από τους όρους της αρχικής παραγωγής τους αποτελούν κληροδοτήmicroατα της ανθρώπινης ιστορίας Η παρουσία των πολιτιστικών αυτών κατασκευών εποmicroένως ως microνηmicroείων ως υλικών συσσωρεύσεων microνήmicroης εξασφαλίζει τη διαρκή δυνατότητα πρόσβασης στην ιστορική ακολουθία στις συσχετίσεις ή τις ασυνέχειες των ιστορικών περιόδων Πρόκειται βέβαια για το αντικείmicroενο αναφοράς το οποίο επισηmicroάνθηκε microόλις προηγούmicroενα κατά το πρώτο κριτήριο αξιολόγησης

Μια τρίτη απάντηση ειδικότερου προσανατολισmicroού σηmicroειώνει πως η microελέτη αυτών των παραδειγmicroάτων του 17ου αιώνα microπορεί να επισηmicroάνει συγκεκριmicroένους εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές οι κεντρικές και καθοριστικές για τη Δυτική τοπιοτεχνία Η microελέτη τους καθιστά κατανοητή τη σχετική διατήρηση ή τη σχετική αλλαγή των εκφραστικών τρόπων ξεκινώντας από τον 17ου αιώνα και φθάνοντας έως τις εγγύτερες προς τη σηmicroερινή περιόδους Επιτρέπει να περιγραφούν οι εκφραστικές επιρροές που διατηρούνται ή η εκφραστική απόσταση που διανύθηκε Αποδεικνύει για παράδειγmicroα τη διαφορά ανάmicroεσα στη νεότερη απόρριψη της τοπιοτεχνικής επιτήδευσης και στην ακραία κανονιστική διάθεση τη σκηνογραφική πρόθεση την εφαρmicroογή προοπτικών ψευδαισθησιακών τεχνασmicroάτων που συναντούmicroε στις διαmicroορφώσεις τοπίου του Baroque διαmicroορφώσεις οι οποίες παρά την εκφραστική τους υπερβολή εξακολουθούν εντούτοις να καθορίζουν πολλά νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα

Σύmicroφωνα microε την προηγούmicroενη τελευταία επισήmicroανση ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque Ε427 Παρίσι Parc Andreacute Citroeumln Προσπάθεια επανεγγραφής της τοπιοτεχνικής γεωmicroετρικής microεγαλοπρέπειας του 17ου αιώνα στο αστικό πεδίο της σύγχρονης Γαλλικής πρωτεύουσας (του συγγραφέα)

στο τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων που περιγράφεται ζωγραφικά ως τοπίο microάχης ή πολιορκίας ως το τοπίο της ισχύος και του ελέγχου εντέλει Ε414 Επάνω Adam Frans van der Meulen Louis XIV at the siege of Besancon O Λουδοβίκος XIV στην πολιορκία της Besanccedilon (1674 ndash Μουσείο Ermitage PD) - και κάτω Ε415 Diego Rodriguez de Silva Velaacutezquez El Conde duque de Olivares a caballo Ο Κόmicroης-Δούκας του Olivares έφιππος (1634 - Museo del Prado Μαδρίτη PD) Στους δυο πίνακες περιγράφεται η κυριαρχία πάνω στο άλογο στην εκγυmicroνασmicroένη φύση που ανορθώνεται αβίαστα Αλλά περιγράφεται επίσης η κυριαρχία πάνω στον φυσικό τόπο που microετατρέπεται σε τοπίο των πολεmicroικών επιχειρήσεων Η συσχέτιση microε το ελέγχον Υποκείmicroενο είναι στους προηγούmicroενους πίνακες κεντρική εmicroφανώς απεικονισmicroένη microάλιστα Λιγότερο επιβλητική εντούτοις από την σηmicroαίνουσα απόκρυψή του όπως αυτή υποδηλώνεται στις επίσης θριαmicroβικές χωρικά πραγmicroατοποιηmicroένες διαmicroορφώσεις των τοπίων της εποχής Στις πραγmicroατοποιηmicroένες αυτές διαmicroορφώσεις το πραγmicroατικό microέγεθος των επεmicroβάσεων ο πλούτος και η κρισιmicroότητα των κατασκευών όσο και η εκφραστική τους περιπλοκότητα αποτελούν την εποπτικά ισχυρότερη δήλωση πολιτικής και πολιτιστικής ισχύος Αυτή συγκεφαλαιώνει όλες τις άλλες επιmicroέρους

ηγεmicroονικές υποδείξεις της έκφρασης των κοινωνιών Με τόσο ισχυρό microάλιστα τρόπο ώστε η microετακίνηση του πολιτικού και οικονοmicroικού ελέγχου στον ευρωπαϊκό χώρο να υπονοεί και την αντίστοιχη microεταβολή στα κέντρα παραγωγής τοπιακών προτύπων270 435 Οι προοπτικοί κανόνες και η προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης

laquoΜπορεί έτσι να φτιάξει κάποιος τις σκιές σε έναν κήπο ώστε να αναπαριστούν microορφές διάφορες όπως microορφές δέντρων ή άλλων πραγmicroάτων Επίσης να κλαδέψει τους φράχτες των θάmicroνων ώστε microε microια συγκεκριmicroένη προοπτική αυτοί να αναπαριστούν κάποιες microορφέςraquo περιγράφει ο Reneacute Descartes271 σε microια παράγραφο χαρακτηριστική για τις συνήθειες και τους κηποτεχνικούς χειρισmicroούς της εποχής του

Έχει ήδη περιγραφεί η εφαρmicroογή της προοπτικής ως σηmicroαντικής εκφραστικής επινόησης της Αναγέννησης Έχει περιγραφεί ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως εικονιστική συνθήκη την απόδοση του τοπιακού βάθους στη ζωγραφική της περιόδου Επίσης ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως συνθήκη οργάνωσης των διαmicroορφώσεων του τοπίου τη συσχέτισή τους microε τον περιβάλλοντα χώρο και τη σκηνογραφική ένταξή τους σε αυτόν272 Στους κήπους του Baroque η χρήση της προοπτικής εξακολουθεί να αποτελεί κεντρικό εκφραστικό τρόπο της εσωτερικά συγκροτηmicroένης σκηνικής οργάνωσης Αλλά η χρήση της αποδίδοντας πλήρως τη λειτουργία των σκηνογραφικών τεχνασmicroάτων σκοπό έχει να επιτείνει την εσωτερική αυτοαναφορική ιδιαιτερότητα της τοπιακής διαmicroόρφωσης Να σύρει την αντίληψη προς την εσωτερική συνθήκη συmicroπύκνωσης η οποία επιχειρεί microε όσο το δυνατόν πειστικότερο τρόπο να επιβάλει την προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης Αν η σύγχρονη πολιτική σκέψη έχει περιγράψει την ιδεολογία ως σύστηmicroα παραστάσεων τις οποίες διαθέτει microια κοινωνία για τους όρους ζωής της παραστάσεων εν microέρει πραγmicroατικών και εν microέρει πλασmicroατικών273 στις διαmicroορφώσεις της τοπιακής σκηνογραφίας του Baroque ανακαλύπτουmicroε ιδιαίτερα πειστικά παραδείγmicroατα πλασmicroατικής ιδεολογικής κατασκευής Συγκροτηmicroένης όχι microόνο ως σύστηmicroα πολιτιστικών σχέσεων οι οποίες υποβαστάζουν microια πολιτική εξουσία αλλά και ως σύστηmicroα πραγmicroατικών διαmicroορφώσεων Πραγmicroατικών Όχι ακριβώς χειροπιαστών microε την έννοια της χειροπιαστής απτής υλικότητας Η οιονεί πραγmicroατικότητα του γαλλικού κήπου ολοκληρώνεται ως οπτική εικόνα προορισmicroένη να εξαπατήσει τον παρατηρητή ως προς την κατασκευαστική πραγmicroατικότητα του τοπίου Επιβάλει συνειδητά την οφθαλmicroαπάτη ως την τελική συνθήκη ολοκλήρωσης της αντίληψης του χώρου ndash συνειδητά για τον δηmicroιουργό της βεβαίως γιατί για τον ανυποψίαστο παρατηρητή οι χειρισmicroοί προοπτικής παρέmicroβασης στο τοπίο παραmicroένουν κρυφοί

Στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte όπως περιγράφεται αναλυτικότερα στη συνέχεια της διερεύνησης η προσπάθεια του σχεδιασmicroού είναι να παραγάγει microια πλασmicroατική συνθήκη προσέγγισης των απώτερων τmicroηmicroάτων της σύνθεσης microια πλασmicroατική συνθήκη laquoτηλεσκοπίουraquo274

Η προσπάθεια επιτελείται microε τη χρήση αυτού που microπορεί να περιγραφεί ως laquoπροοπτική υστέρησηraquo laquoperspective retardeacuteeraquo και η οποία microπορεί να εξηγηθεί microε

270 Η παρατήρηση υποδεικνύει πως η κυριαρχία των τοπιακών παραδειγmicroάτων ακολουθεί την microεταβολή των όρων της πολιτικής και οικονοmicroικής κυριαρχίας στον Ευρωπαϊκό χώρο Από την Ιταλία στην Γαλλία και τελικά στη Βρετανία 271 C Santini στο προηγούmicroενο σ 30 Κατά τη Santini το απόσπασmicroα προέρχεται από τους Cogitationes privatae και αντιστοιχεί σε αποσπάσmicroατα τα οποία αναφέρονται από τον Leibniz 272 Πρβλ προηγούmicroενο Κεφάλαιο Γ 273 Η χαρακτηριστικότερη ίσως διατύπωση αυτού του πλέγmicroατος σχέσεων οφείλεται στον Louis Althusser Σύmicroφωνα microε αυτόν laquoη ιδεολογία είναι lsquoπαράστασηrsquo της φανταστικής σχέσης του ατόmicroου microε τις πραγmicroατικές συνθήκες ύπαρξής τουraquo Πρβλ Λ Αλτουσέρ Θέσεις ειδικότερα laquoΙδεολογία και Ιδεολογικοί Μηχανισmicroοί του Κράτουςraquo Αθήνα 1977 σ 99 Πρβλ επίσης του ιδίου Για τον Μαρξ ειδικότερα σχόλια στο laquoΜαρξισmicroός και Ανθρωπισmicroόςraquo Αθήνα 1978 σσ 232-233 274 laquoΟ κύριος του κτήmicroατος όχι microόνο έβλεπε τον lsquoάπειροrsquo χώρο αλλά επίσης τον διατηρούσε υπό έλεγχο Στον πύργο βρίσκονταν στον προσοφθάλmicroιο φακό ενός τηλεσκοπίου που ήταν φτιαγmicroένο από το ίδιο το τοπίο και microε το οποίο microπορούσε να φέρει τον άπειρο χώρο κοντά στο microάτι του στο άγγιγmicroά τουraquo C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 177

απλουστευmicroένη διατύπωση ως η διεργασία αναλογικής αύξησης των διαστάσεων κατά την αποmicroάκρυνση από το σηmicroείο όρασης ώστε να αναιρεθεί η προοπτική σmicroίκρυνση

Με εκτενέστερη παρουσίαση η προηγούmicroενη χρήση των προοπτικών κανόνων υποδεικνύει την ευρύτερη περιοχή της laquoπροοπτικής αναmicroόρφωσηςraquo275 Αν η συmicroβατική θεώρηση της προοπτικής περιγράφει πως τα περισσότερο αποmicroακρυσmicroένα αντικείmicroενα ίσης διάστασης εmicroφανίζονται ως microικρότερα τότε η ζωγραφική ή η κατασκευαστική παρουσίασή τους microε παραmicroορφώσεις ακριβώς αντίθετες από αυτές που υποθέτει η συmicroβατική προοπτική θα εξασφάλιζε το απαραmicroόρφωτο της τελικής όρασης ανατρέποντας τη συνήθη αντίληψη βάθους εφόσον βέβαια το σηmicroείο όρασης παρέmicroενε σταθερό

Με microια πραγmicroατιστική βάση θεώρησης πρόκειται για την τεχνητή επιβολή της νοητικής εικόνας πάνω στην υλική έκταση του φυσικού ή microε διαφορετική διατύπωση για την επιβολή του ορατού επί της χωρικότητας και της υλικότητας276 Αν υποθετικά περιγράφαmicroε ένα ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατατετmicroηmicroένο σε έναν ορθοκανονικό κάναβο και το θεωρήσουmicroε προοπτικά τότε η προοπτική εικόνα του ορθογωνίου αντιστοιχεί σε ένα τραπέζιο ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo στο οποίο η απώτερη παράλληλη προς τον παρατηρητή πλευρά ΑrsquoΒrsquo είναι microικρότερη από την πλησιέστερη ΓrsquoΔrsquo Οι πλάγιες πλευρές ΑrsquoΔrsquo και ΒrsquoΓrsquo συγκλίνουν προς την ΑrsquoΒrsquo ενώ οι εσωτερικές χαράξεις σε ίσα microεταξύ τους διαστήmicroατα σχεδιάζονται παράλληλες προς την κεφαλή και τη βάση του τραπεζίου πλησιάζοντας τόσο περισσότερο η microια την άλλη όσο περισσότερο αποmicroακρύνονται από τον παρατηρητή Ας αντιστρέψουmicroε την κατασκευή Έστω πως το ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατασκευάζεται ως τραπέζιο microε σχήmicroα αντίστροφο προς την προοπτικά παραmicroορφωmicroένη εικόνα ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo Το νέο τραπέζιο ΑrsquorsquoΒrsquorsquoΓrsquorsquoΔrsquorsquo έχει την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo ως τη microεγαλύτερη πλευρά του και τη ΓrsquorsquoΔrsquorsquo ως την microικρότερη Οι ενδιάmicroεσες παράλληλες δεν προσεγγίζουν αλλά αποmicroακρύνονται αναλογικά όσο πλησιάζουν την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo Τότε η ανεστραmicromicroένη αυτή κατασκευή δίνει ένα σηmicroείο φυγής προς την πλευρά του παρατηρητή Κοιτώντας την παραmicroορφωmicroένη κατασκευή του τραπεζίου έχουmicroε σε κάποιο σηmicroείο τοmicroής της οπτικής δέσmicroης ένα φανταστικό είδωλο που αντιστοιχεί όmicroως σε ένα κανονικό ορθογώνιο Με το σηmicroείο όρασης υψηλότερα από το έδαφος το ορθογώνιο αυτό θα εmicroφανίζονταν να στρέφεται ως προς την πλησιέστερη προς τον παρατηρητή βάση του και να υψώνεται προς τα επάνω

Σε ένα φανταστικό επίπεδο τοmicroής εποmicroένως κάπου ανάmicroεσα στον εξωτερικό φυσικό κόσmicroο της έκτασης του res extensa και στον εσωτερικό του res cogitans της νόησης πραγmicroατοποιείται κατ΄ αναλογίαν προς την καρτεσιανή λειτουργία του καρτεσιανού αδένα του κωναρίου η αναγωγή του εκτεινόmicroενου φυσικού πράγmicroατος σε ένα σύστηmicroα νοητικά επιβεβληmicroένης κανονικότητας Η αναγωγή αυτή συντελείται microέσω της laquoπαρά φύσινraquo παρέmicroβασης στη φυσική βιολογική οπτική πρόσληψη εξηγώντας microε σαφήνεια πως η παράσταση περιλαmicroβάνεται στο πεδίο των πολιτιστικών κατασκευών και πως συνιστά βασικό microέσο ελέγχου του τοπίου βασικό microέσο υποβολής του στην τάξη των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών σχηmicroάτων και των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών συmicroβόλων και σηmicroασιών Αν ακολουθήσουmicroε microάλιστα την προσέγγιση του Michel Foucault η παράσταση αποτελεί κατά την περίοδο του 17ου αιώνα το βασικό microέσο χάρις στο οποίο η υλικότητα και η χωρικότητα υποβάλλονται σε συνθήκες κανονικοποίησης και ελέγχου Είναι microάλλον παράτολmicroο microια διερεύνηση των τοπιακών διαmicroορφώσεων έστω και προσανατολισmicroένη προς συσχετίσεις πολιτιστικές να προσπαθήσει να ταυτίσει τη βασική συνθήκη συγκρότησης του καρτεσιανού δυϊσmicroού microε τη συνθήκη της ηθεληmicroένης προοπτικής ψευδαισθησιακής παραmicroόρφωσης της laquoαναmicroόρφωσηςraquo των κήπων του Baroque

275 Η laquoαναmicroόρφωσηraquo όπως επεξηγείται αναλυτικότερα στη συνέχεια αφορά microια συγκεκριmicroένη διαδικασία γεωmicroετρικής επεξεργασίας microε την οποία γίνεται δυνατός ο ψευδαισθησιακός έλεγχος των microορφών που σχεδιάζονται Μια ελεγχόmicroενη γεωmicroετρική παραmicroόρφωση επιτρέπει στον σχεδιαστή να παραγάγει το κατάλληλο οπτικό αποτέλεσmicroα από την κατάλληλη γωνία όρασης Ανάλογες τεχνικές δεν εφαρmicroόζονταν microόνο στη ζωγραφική στον περίφηmicroο πίνακα Οι Πρεσβευτές του Hans Holbein για παράδειγmicroα αλλά επίσης στις αρχιτεκτονικές και όπως εκτενώς παρουσιάζεται στη συνέχεια στις τοπιακές κατασκευές 276 Διατύπωση της κριτικής επιτροπής των Κ Μωραΐτη Δ Σεβαστάκη Σ Σταυρίδη microε αφορmicroή την παρουσίαση της διπλωmicroατικής εργασίας της Σ Σαραντοπούλου microε θέmicroα Προτάσεις για microια αρχαιολογική περιγραφή του Βοτανικού Κήπου στα πλαίσια του ΔΠΜΣ της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜ Πολυτεχνείου laquoΑρχιτεκτονική Χώρος Πολιτισmicroόςraquo Αθήνα Μάρτιος 2009

Επεξηγήσεις της αναmicroόρφωσης σε περιγραφή του 17ου αιώνα (E416 επάνω αριστερά CC) και σε διάγραmicromicroα περιγραφής της εφαρmicroογή της στον σχεδιασmicroό τοπιοτεχνικών διαmicroορφώσεων όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte (E417 κάτω αριστερά σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Μια από τις γνωστότερες εφαρmicroογές της αναmicroόρφωσης καταγράφεται στον πίνακα του Hans Holbein του Νεότερου Οι Πρεσβευτές (Ε418 επάνω δεξιά PD) όπου σε πρώτο επίπεδο εικονίζεται παραmicroορφωmicroένο ένα ανθρώπινο κρανίο Ωστόσο από ένα ορισmicroένο σηmicroείο θέασης το κρανίο γίνεται αντιληπτό microε την πραγmicroατική του microορφή (Ε419 κάτω δεξιά PD)

Εντούτοις για τη σχέση του Andreacute Le Nocirctre microε τη σκέψη του εισηγητή του ορθολογισmicroού υπάρχουν σηmicroαντικές microαρτυρίες laquoΣτο εργαστήριο του Λούβρουraquo σηmicroειώνει η Chiara Santini277 ο νέος ακόmicroη microαθητευόmicroενος κηπουρός Andreacute Le Nocirctre ως microαθητής του Simon Vouet laquoγνώριζε ότι πιο καινοτοmicroικό έφθανε να microελετηθεί στο πεδίο των ερευνών για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρου Είναι πιθανόν ποτέ να microην είχε διαβάσει τη Dioptrique του Καρτέσιου αλλά σίγουρα είχαν τεθεί υπrsquo όψιν του φιλοσόφου κάποια σχέδια για τον κήπο των Tuileries και είχε (οLe Nocirctre) την άmicroεση εmicroπειρία των πειραmicroατισmicroών του δασκάλου του (του Vouet) και των εικονογραφήσεων των έργων για την προοπτική που είχαν παραχθεί στο επιστηmicroονικό περιβάλλον το συναφές microε τη βασιλική αυλήraquo Σε αυτό το σηmicroείο οι αναφορές δεν συmicroφωνούν κατ΄ ανάγκην laquoΣτο πρώτο microισό του 20ου αιώνα κάποιοι συγγραφείς ειδικά ο Jules Guiffrey διατείνονται πως ο Le Nocirctre γνώριζε το έργο του Descartes και ερmicroηνεύουν το δικό του έργο στο φως αυτών των φιλοσοφικών-επιστηmicroονικών αποσκευών σήmicroερα αντίθετα υπάρχει η τάση εξ αιτίας της έλλειψης αποδείξεων να τηρείται microια στάση πιο επιφυλακτική που περιορίζεται να υποστηρίζει πως ο

277 Στο προηγούmicroενο σ 25

κηπουρός των Tuileries πρέπει να είχε κάποια επαφή λιγότερο ή περισσότερο άmicroεση microε το περιβάλλον του Καρτέσιουraquo278

Ακόmicroη όmicroως και αν η διερεύνηση αυτή δεν προχωρήσει στο τόλmicroηmicroα της ευθείας συσχέτισης τοπιακών εγχειρηmicroάτων και των φιλοσοφικών επιστηmicroονικών θεωρήσεων του καρτεσιανισmicroού ακόmicroη και αν η υπόδειξη συσχέτισης παραmicroείνει στο επίπεδο των γενικότερων σχέσεων οι αναλογίες εmicroφανίζονται καταδεικτικές microιας ενιαίας πολιτιστικής στάσης Στα πλαίσια της στάσης αυτής οι laquoέρευνες για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρουraquo είναι σηmicroαντικές τόσο για τη συνολική θεώρηση αυτού του πολιτισmicroού όσο και για τις τοπιακές επεmicroβάσεις που τον χαρακτηρίζουν Ακόmicroη και όταν οι ερευνητικές παρουσιάσεις δεν επεκτείνονται σε συγκρίσεις και συσχετισmicroούς τόσο φιλόδοξους όσο αυτούς του Guiffrey επιmicroένουν εντούτοις πάντοτε να αναφέρονται στις τεχνικές της αναmicroόρφωσης279 Άλλοτε περιγράφοντάς την microε γεωmicroετρικά ακριβέστερη περιγραφή και άλλοτε επιmicroένοντας στην αφανή για τον ανυποψίαστο περιπατητή λειτουργία της ως anamorphosis abscondita κρυφής αναmicroόρφωσης κατά τον Αllen S Weiss Αλλά και κτισmicroένης αναmicroόρφωσης ενσωmicroατωmicroένης συντεθειmicroένης στη νοητική και στην τοπιακή κατασκευή280 laquoAbsconditaraquo αποκεκρυmicromicroένη κρυφή σκοτεινή αλλά και προϊόν κατασκευής σύνθεσης από το λατινικό ρήmicroα laquoascondoraquo που σηmicroαίνει αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω αλλά και θεmicroελιώνω κτίζω ή συνθέτω συντάσσω281 Η υπόθεση της φαντασιακής πλασmicroατικής ατmicroόσφαιρας οφθαλmicroαπάτης που περιγράφηκε εκτενώς προηγούmicroενα εmicroφανίζεται ριζικά αντίθετη προς την απαίτηση αποκάλυψης της νεωτερικής εmicroπειριστικής αλήθειας των πραγmicroάτων όπως τίθεται για παράδειγmicroα από τη νεωτερική microοντέρνα αρχιτεκτονική Ακολουθώντας επισηmicroάνσεις καταστατικές για τη θεώρηση του Baroque συσχετίστηκε ήδη η καθολική Αντιmicroεταρρύθmicroιση και η παγίωση του Δυτικού microοναρχικού κράτους microε την προσπάθεια ελέγχου της σκέψης και της όρασης όπως και microε τους ειδικότερους συνθετικούς χειρισmicroούς οι οποίοι τελικά αποκρύβουν το κέντρο προέλευσης και τον τρόπο επιβολής αυτού του ελέγχου Στον αντίποδα πρέπει microάλλον να τοποθετηθεί η προτεσταντική ηθική απαίτηση αποκάλυψης η απαίτηση ηθικής και πραγmicroατικής διαφάνειας αυτού του κόσmicroου

Η νεωτερική προσέγγιση καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από αυτήν την ηθική στάση απαίτησης της ειλικρίνειας έως ότου σήmicroερα microια νέα σειρά σύγχρονων τεχνικών ανακαλύψεων τόσο καθοριστικών για την πολιτισmicroική εποπτεία όσο η προοπτική εισήγηση του Leon Battista Alberti στον καιρό της διατύπωσής της ή όσο η προώθηση της αναmicroόρφωσης από τον φραγκισκανό microοναχό Jean-Franccedilois Niceron ανατρέψει την πραγmicroατιστική βεβαιότητα

Η σύγχρονη αυτή ανατροπή καθορίζεται από την εκτενέστατη παραγωγή πλασmicroατικών-πραγmicroατικών παραστάσεων ο κεντρικός έλεγχος των οποίων εmicroφανίζεται ως ένας από τους σηmicroαντικότερους πολιτικούς φόβους για το microέλλον του πολιτισmicroού Ο δυϊσmicroός είναι εξίσου χαρακτηριστικός Μια εσωτερική αυτοαναφορική οιονεί πραγmicroατικότητα καθορισmicroένη από έναν πίνακα ένα matrix αρχικών λογισmicroικών κανόνων οι οποίοι εξελίσσονται αποσχισmicroένοι από τον εξωτερικό κόσmicroο που παύει να microας αφορά Ένας εσωτερικευmicroένος τόπος ορθότερα ένα εσωτερικευmicroένο πολιτισmicroικό τοπίο του οποίου επιπλέον τα βασικά χαρακτηριστικά σύνταξης microας διαφεύγουν Η αναλογία microπορεί να είναι ακόmicroη ισχυρότερη Ένα εσωτερικό τοπίο δικτυακών σχέσεων όπως και στη microη

278 Όπ σ 25 επίσης J Guiffrey Andreacute le Nostre Eacutetude critique Παρίσι 1908 Ακόmicroη Α Rostaing Lrsquo aeliguvre de Le Nocirctre Παρίσι 2000 σσ 7-10 279 Πρβλ C Santini στο προηγούmicroενο σσ 27-30 Για microια αναγωγή των αρχών της αναmicroόρφωσης στην αναγεννησιακή προοπτική βλ το κείmicroενο της Kirsti Andersen laquoThe mathematical treatment of anamorphoses from Piero della Francesca to Niceronraquo Στο History of mathematics states of the art σσ 3-28 Academic Press San Diego CA 1996 Είναι χαρακτηριστικό πως ο κύριος θεωρητικός εισηγητής της αναmicroόρφωσης ο φραγκισκανός microοναχός πατέρας Jean-Franccedilois Niceron αναφέρεται σε αυτήν microιλώντας για τεχνητή microαγεία laquomagia artificialisraquo ενώ τα συγγράmicromicroατά του φέρουν ανάλογα ονόmicroατα Η έκδοσή του του 1640 τιτλοφορείται Perspective curieuse Παράδοξη προοπτική Aυτή του 1646 έχει τον τίτλο Οπτικός Θαυmicroατουργός Thaumaturgus opticus Ανάλογους τίτλους χρησιmicroοποίησε στις εκδόσεις του και ο σύγχρονος microελετητής της αναmicroόρφωσης Jurgis Baltrusaitis 280 Α S Weiss στο προηγούmicroενο σσ 43-66 281 Abscondo λατινικό ρήmicroα σύνθετο από τις λέξεις ab(s) + condo (=con+do) lsquoΟπου Ab= από con=συν do= δίδωmicroι Έτσι condo microπορεί να σηmicroαίνει 1- ιδρύω θεmicroελιώ κτίζω ή 2 ndash συντίθηmicroι συντάσσω συγγράφω ή 3 ndash κατατίθηmicroι αποτίθηmicroι ταmicroιεύω διαφυλάττω ή 4 ndash αποτίθηmicroι κρύπτω κατακρύπτω αποκρύπτω Ascondo = αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω Absconditus = αποκεκρυmicromicroένος απόκρυφος σκοτεινός ασαφής Πρβλ Ε Τσακαλώτου Λεξικό Ελληνο-λατινικό Αθήνα 1988

πραγmicroατοποιηmicroένη υπόθεση microιας εκτενώς εφαρmicroοσmicroένης πολεοδοmicroίας του Baroque Ένα δικτυακό τοπίο το οποίο εγκαταλείπει εντούτοις έναν εκτός του ηλεκτρονικού πολιτισmicroού χώρο

Στην καταληκτική παράγραφο ενός σύγχρονου διηγήmicroατος επιστηmicroονικής φαντασίας στην αφήγηση του Νευροmicroάντη282 ο κύριος microυθιστορηmicroατικός ήρωας του έργου αναρωτιέται αν υπάρχει πραγmicroατικά αυτός ο ίδιος ως πρόσωπο ανεξάρτητο από τον ψευδαισθησιακό δικτυακό laquoτοπίοraquo

Με κάθε δυνατή επιφύλαξη για το θεmicroιτό των συγκρίσεων microπορούmicroε να ανακαλέσουmicroε από τον χώρο των ιστορικών microυθευmicroάτων την παροιmicroιώδη φράση που περιγράφει τη σύγχυση ανάmicroεσα σε microια εσωτερικά προσανατολισmicroένη κατασκευασmicroένη πραγmicroατικότητα και στην εξωτερική πραγmicroατικότητα του υπόλοιπου κοινωνικού πεδίου Στο καταληκτικό laquoκεφάλαιοraquo της γαλλικής microοναρχικής ισχύος ενώ ο αγγλικός Εmicroπειρισmicroός και ο γαλλικός Διαφωτισmicroός έχουν ήδη πολλαπλά αναπτύξει τα επιχειρήmicroατά τους και οι κινήσεις της πολιτικής ανατροπής διογκώνονται η Μαρία-Αντουανέττα ηρωίδα microιας αφήγησης η οποία δεν microπορεί πλέον να παραmicroένει στραmicromicroένη στο εσωτερικό της αναρωτιέται για τις αιτίες της πολιτικής αναταραχής και αποφασίζει ισχυρίζεται ο ιστορικός θρύλος πως οι αβράκωτοι microπορούν να κατευνάσουν την πείνα τους microε γλυκά εδέσmicroατα283

Πριν η λύση δοθεί σε microια άλλη σκηνή αυτή της λαϊκής τελετουργίας της guillotine της λαιmicroητόmicroου σε ένα άλλο τοπίο αυτό της ανοικτής επαναστατηmicroένης πόλης η δράση εξακολουθεί να εξελίσσεται στο σκηνικό πεδίο των βασιλικών τοπίων Η τελευταία βασίλισσα της Γαλλίας εγκλωβισmicroένη εν πολλοίς στον φανταστικό κόσmicroο του Petit Trianon στον θεατρικό του χώρο στο laquohameau de la reineraquo laquoτο χωρίο της βασίλισσαςraquo και στο υποθετικά φυσικό τοπίο που το περιβάλει υποδύεται την αθώα χωριατοπούλα284 To παράδειγmicroα της Marie-Antoinette ως εστεmicromicroένης η οποία παραmicroένει αποκοmicromicroένη από την εξωτερική πραγmicroατικότητα εγκλωβισmicroένη σε έναν επίσης αποκοmicromicroένο ελεγχόmicroενο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο και σκηνοθετηmicroένο τοπίο285 προσωποποιεί παραδειγmicroατικά microια στάση η οποία την υπερβαίνει κατά πολύ ως συγκεκριmicroένη ιστορική προσωπικότητα Η στάση αυτή ως γενική προσέγγιση ισχυρών κοινωνικών οmicroάδων και ως ειδική αντίληψη της διαmicroόρφωσης του τοπίου που εκπορεύεται από αυτές διατρέχει microάλλον το σύνολο της γνωστής ιστορίας Στο νεότερο ευρωπαϊκό χώρο ειδικότερα ο οποίος αφορά τη διερεύνηση αυτή οι ιδιαίτεροι τρόποι εκδήλωσής της ξεκινούν από την περίοδο της ιταλικής Αναγέννησης για να αποκτήσουν την ισχυρότερη έκφρασή τους κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα επεκτείνοντας microε ασθενέστερο τρόπο την επιρροή τους και στις περιόδους που ακολουθούν

Έγινε ήδη προφανές πως η συγκρότηση αυτής της αποσπασmicroένης ελεγχόmicroενης τοπιακής πραγmicroατικότητας όπως παρουσιάζεται microε παραδειγmicroατικό τρόπο στους γαλλικούς κήπους του 17ου αιώνα συνδέεται άmicroεσα microε ένα ιδιαίτερο ήθος όρασης microε τη δυνατότητα συγκρότησης οπτικών ψευδαισθήσεων οι οποίες επιmicroένουν να καθορίζουν την υλικότητα και τη χωρικότητα του τοπίου και οι οποίες στηρίζονται microεταξύ των άλλων στη microελέτη και την εφαρmicroογή στις διαmicroορφώσεις του τοπίου της προοπτικής αναmicroόρφωσης

282 Το γνωστό βιβλίο του Καναδού συγγραφέα επιστηmicroονικής φαντασίας William Gibson Neuromancer Πρβλ ελληνική microετ Νευροmicroάντης Αθήνα 1998 σ 290 283 H παροιmicroιώδης φράση ldquoSrsquoils nrsquoont pas de pain qursquoils mangent de la briocherdquo laquoαν δεν έχουν ψωmicroί ας φάνε γλυκόraquo που αποδίδεται στην τελευταία βασίλισσα χρησιmicroοποιείται εδώ ως ένδειξη απόσπασης από την πραγmicroατικότητα microάλλον παρά ως ένδειξη κυνισmicroού Το πιθανότερο πάντως είναι πως κακώς συνδέεται microε την Μarie-Antoinette καθώς η πρώτη καταγραφή της φράσης εmicroφανίζεται στο VI Βιβλίο των Confessions του Jean-Jacques Rousseau που δηmicroοσιεύτηκε το 1782 ενώ το υποθετικό επεισόδιο της επαναστατικής περιόδου κατά το οποίο πεινασmicroένες γυναίκες φθάνουν στις Βερσαλλίες ζητώντας ψωmicroί αντιστοιχεί στις 5 Οκτωβρίου του 1789 284 Η Marie-Antoinette ζει στην περίοδο εκείνη του 18ου αιώνα κατά την οποία τα πρότυπα του γαλλικού κήπου έχουν ήδη υποχωρήσει στις πολιτιστικά κεντρικές περιοχές της Ευρώπης τουλάχιστον κάτω από την πίεση της laquomicroόδαςraquo των νεότερων προτύπων της αγγλικής τοπιοτεχνίας Εντούτοις οι συνθήκες εγκλεισmicroού των τοπιακών διαmicroορφώσεων και η προσπάθεια συγκρότησης microιας ολικής σκηνογραφικής ψευδαίσθησης φαίνεται να διατηρούν σε πολλές περιπτώσεις την καταγωγική σχέση τους microε τον προηγούmicroενο αιώνα 285 Όπως σηmicroειώθηκε αmicroέσως προηγούmicroενα το laquoχωριό της βασίλισσαςraquo δεν περιελάmicroβανε απλά microια φυσικότροπη τοπιακή διαmicroόρφωση ούτε microόνο microια σειρά κτισmicroάτων κατασκευασmicroένων έτσι ώστε να θυmicroίζουν αγροτικό οικισmicroό Αποτελούσε επιπλέον τον χώρο όπου η βασίλισσα και οι κυρίες της ακολουθίας της υποδύονταν αγροτικούς ρόλους ντυmicroένες ανάλογα και συmicromicroετέχοντας σε απλοποιηmicroένες αγροτικές δραστηριότητες

436 Η υπόδειξη επέκτασης στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα Μια από τις καταστατικές παρατηρήσεις του Heinrich Woumlllflin στο καθοριστικό κείmicroενό του για τη σχέση της Αναγέννησης microε το Baroque περιγράφει τα εκφραστικά εγχειρήmicroατα της περιόδου ως συνθέσεις οι οποίες υποδεικνύουν τη δυνατότητα επέκτασης Οι οποίες δηλαδή αντίθετα από τα πρωιmicroότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα δεν περιορίζουν την ολοκλήρωσή τους στο άmicroεσο πεδίο της χωρικής τους οργάνωσης Αντίθετα microάλιστα επιχειρούν να επεκτείνουν την πραγmicroατική τους παρουσία microε όρους υποθετικής επέκτασης της δράσης τους

Πως microπορεί να εφαρmicroοστεί η θεωρητική αυτή υπόδειξη στην περίπτωση των διαmicroορφώσεων του τοπίου Ακόmicroη ειδικότερα πως microπορεί να σχολιαστεί microε περισσότερη λεπτοmicroέρεια το πρόβληmicroα της ανοικτής σύνθεσης σε σχέση microε τους όρους συνθετικού εγκλεισmicroού των διαmicroορφώσεων τοπίου που απασχόλησαν προηγούmicroενα την έρευνα Ε420 και Ε421 (πρώτο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Cian Lorenzo Bernini Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η lsquoΕκσταση της αγίας Τερέζας της Άβιλα Το κεντρικό τmicroήmicroα της γλυπτικής σύνθεσης πλαισιώνεται από τα αρχιτεκτονικά microέλη της κόγχης microε τρόπο που ενισχύει τη δραmicroατική του ποιότητα Ε422 και Ε423 (δεύτερο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Με ανάλογο τρόπο η πυκνή φύτευση που πλαισιώνει τις κηποτεχνικές διαmicroορφώσεις του Vaux le Vicomte αυξάνει την εσωτερική συνοχή της σύνθεσης και ενισχύει την ένταση της αξονικής της ανάπτυξης

H αγία Τερέζα της Άβιλα στη γλυπτική σύνθεση του Bernini286 στροβιλίζεται σε κύmicroατα ιερού πάθους τα οποία εκτείνονται δυνητικά ως πνευmicroατικό φως πέρα από το πεδίο της microαρmicroάρινης γλυπτικής σύνθεσης Μια δέσmicroη χρυσών ακτινών κατέρχεται προς το σύmicroπλεγmicroα της αγίας και του αγγέλου Εκπορεύεται από σηmicroείο άγνωστο από το άπειρο πεδίο της θείας χάριτος η οποία προφανώς υπερβαίνει τη γήινη αρχιτεκτονικά προσδιορισmicroένη κόγχη του γλυπτού Αλλά συνθετικό κέντρο υπάρχει Πρόκειται για το εκστατικό πρόσωπο της αγίας και πολύ περισσότερο για το σηmicroείο της καρδίας της στο οποίο κατευθύνεται η ροmicroφαία του αγγέλου και στο οποίο η θεία χάρις καταλήγει πριν αποδώσει ακτινοβολώντας την αίγλη της στον παρατηρητή Αυτή η ακτινοβολία και εντέλει αυτή η σύνθεση δεν είναι υπαινίσσεται ο δηmicroιουργός του κόσmicroου τούτου Η δυνατότητά της να εκτείνεται πέρα από τα υλικά όρια της φυσικής έκτασης αναφέρεται σε microια συνθήκη πνευmicroατική Η εσωτερική της πλαστική οργάνωση εντούτοις υποδεικνύει ένα κέντρο σύνθεσης ενώ επιπλέον το σύmicroπλεγmicroα από λευκό microάρmicroαρο και επιχρυσωmicroένο microέταλλο ορίζεται microε έmicroφαση από το αρχιτεκτονικό περίγραmicromicroα της κόγχης από το βαθύχρωmicroο microάρmicroαρο των κιόνων που διαφοροποιεί microε σαφήνεια τον εσωτερικό από τον εξωτερικό ως προς τη σύνθεση χώρο Στην κορυφή της κόγχης ένα αόρατο άνοιγmicroα της οροφής λούζει το σύmicroπλεγmicroα microε φως υπερφυσικό ορίζοντας τη microοναδική ουσιώδη κατεύθυνση επικοινωνίας

Η πρώτη παρατήρηση επισηmicroαίνει πως η συνθήκη επέκτασης στο προηγούmicroενο παράδειγmicroα είναι της τάξης του πλασmicroατικού αναφέρεται σε όρους ψευδαισθησιακού χειρισmicroού όπως αυτούς που περιγράφηκαν ήδη κατά τον σχολιασmicroό της σκηνογραφικής συγκρότησης και της laquoθαυmicroατουργικήςraquo προοπτικής των γαλλικών κήπων287 Η ουσιωδέστερη δεύτερη παρατήρηση αναφέρεται στα microέσα εφαρmicroογής αυτού του χειρισmicroού

Προκειmicroένου δηλαδή να υποβάλλουν την αντίληψη της επέκτασης προκειmicroένου να επιτρέψουν την επέκταση προς microια κύρια κατεύθυνση περιορίζουν τη σύνθεση πλευρικά Στην πρώτη περίπτωση η δυνατότητα του γλυπτικού συmicroπλέγmicroατος του Bernini να υποβάλει την αίσθηση της υπερβατικής διαφυγής καθίσταται τόσο εντονότερη όσο αποσπάται από τον υπόλοιπο εσωτερικό χώρο της εκκλησίας microε την ένταξή της σε microια ιδιαίτερη κόγχη Στη δεύτερη περίπτωση η δυνατότητα των κήπων του Vaux le Vicomte να λειτουργήσουν laquoως τηλεσκόπιοraquo να υποβάλουν την αίσθηση πως η αίγλη τους επεκτείνεται υποθετικά έπrsquo άπειρον ενισχύεται ακριβώς από τους όρους του πλευρικού εγκλεισmicroού τους ο οποίος εντείνει τη σηmicroασία του βασικού κατά microήκος άξονα συmicromicroετρίας

Εγκλεισmicroός λοιπόν και υπόθεση επέκτασης πλασmicroατικής εν πολλοίς δεν αποτελούν αντιφατικές κινήσεις στις συνθέσεις του Baroque Εκφράζουν microάλλον συmicroπληρωmicroατικές πλευρές microιας συνθετικής τακτικής στα πλαίσια της οποίας η χωρικότητα περιορίζεται σε πρώτο χρόνο προκειmicroένου να εκτιναχθεί σε δεύτερο Το θέmicroα του συνθετικού εγκλεισmicroού και των αξόνων επικοινωνίας είναι ίσως ευκολότερο να σχολιαστεί στην περίπτωση microιας ελεγχόmicroενης γλυπτικής σύνθεσης ή ενός εξ αρχής ολοκληρωmicroένου δοmicroηmicroένου κήπου παρά στην περίπτωση microιας αστικής ανάπτυξης microιας σε εξέλιξη τοπιακής σύνθεσης εφαρmicroοσmicroένης στο πεδίο της πόλης Είναι δυσκολότερο να υποστηριχθεί κατά την εξέταση των συνθετικών χειρισmicroών που αποτελούν τις αρχικές κινήσεις για την ανάπτυξη microιας microελλοντικής πόλης η οποία δεν πραγmicroατοποιήθηκε κατά την περίοδο του Baroque όπως ισχύει στην περίπτωση των πολεοδοmicroικών προβλέψεων που συνδέονται microε τις Βερσαλλίες Φαίνεται εντούτοις πως οι αρχικοί αυτοί χειρισmicroοί αστικού σχεδιασmicroού διαθέτουν κοινή συνθετική στάση microε αυτήν που χαρακτηρίζει το πρότυπο των κήπων

Στο παράδειγmicroα των Βερσαλλιών τρεις λεωφόροι επεκτείνονται ελπίζοντας στην κατασκευή ενός microελλοντικού αστικού συmicroπλέγmicroατος στη συνέχεια των τοπιακών διαmicroορφώσεων και των ανακτόρων Αστικού συmicroπλέγmicroατος που θα διατηρούσε τη βασιλική αίγλη Μέχρι την υποθετική αυτή αστική ανάπτυξη η έξοδος από τις Βερσαλλίες προς την πόλη σφραγίζεται

286 Το γλυπτό σύmicroπλεγmicroα Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η Έκσταση της αγίας Τερέζα της Άβιλα στην εκκλησία της Santa Maria della Vittoria στη Ρώmicroη που ολοκληρώθηκε στην περίοδο 1647-1652 Το παράδειγmicroα χρησιmicroοποιείται τόσο για να σχολιαστεί η σχέση συνθετικού εγκλεισmicroού και η προς το άπειρο διαφυγή όσο και για να επισηmicroανθεί έστω και πλάγια η σχέση του γαλλικού microοναρχικού Baroque microε τα πολιτιστικά υποδείγmicroατα του ιταλικού καθολικισmicroού κατά την περίοδο της Αντιmicroεταρρύθmicroισης Πρβλ B Βoucher Italian Baroque Sculpture Λονδίνο 1998 287 Θυmicroίζουmicroε πως microια από τις εκδόσεις του θεωρητικού της προοπτικής αναmicroόρφωσης Jean-Franccedilois Niceron είχε τον τίτλο Thaumaturgus Opticus (1646) Πρβλ προηγούmicroενη υποσηmicroείωση

microε δυο κτηριακά laquoπώmicroαταraquo τα κτήρια των Μεγάλων Στάβλων288 που εξασφαλίζουν τον ορισmicroό της microέχρι τότε πραγmicroατοποιηmicroένης βασιλικής σύνθεσης ενώ περιγράφουν προς την πλευρά της microελλοντικής πόλης το laquoπόδι της χήναςraquo289 Ορίζεται έτσι η δέσmicroη τριών λεωφόρων της λεωφόρου του Παρισιού της Αvenue de Paris στο κέντρο και συmicromicroετρικά ως προς αυτήν microε απόκλιση τριάντα microοιρών προς τα νότια της Αvenue de St Cloud και προς τα βόρια της Αvenue de Sceaux Οι τρεις αυτοί άξονες κίνησης δυνητικά επεκτάσιmicroοι επrsquo άπειρον ορίζουν την ανοικτή προοπτική της σύνθεσης προς τη νοτιανατολική πλευρά ενώ προ τη βορειοδυτική πλευρά των ανακτόρων προς την πλευρά δηλαδή των διαmicroορφώσεων του τοπίου των ανακτόρων την ανάλογη σκόπευση του απείρου εξασφαλίζει ο κατά το microήκος άξονας του Μεγάλου Καναλιού

Η αρχική κατασκευή είναι εποmicroένως επεκτάσιmicroη και προς τις δυο πλευρές άλλοτε ως δυνατότητα νοητικού ελέγχου και ταυτόχρονα πραγmicroατικής κατασκευής και άλλοτε microόνο ως συνθήκη της προς τον ορίζοντα υποθετικής επέκτασης της όρασης

E424 H επέκταση της συνθετικής οργάνωσης των Κήπων στις Βερσαλλίες προς την πλευρά της πόλης του Παρισιού (του συγγραφέα)

Αλλά η ελεγχόmicroενη γεωmicroετρία των κήπων διαφοροποιείται ριζικά από το άmicroορφο περιβάλλον της Όmicroοια microπορούmicroε να υποθέσουmicroε την αντίθεση της τελικής σχεδιασmicroένης πόλης προς το δικό της άmicroορφο ή δύσmicroορφο περιβάλλον Στις πρώιmicroες αναπαραστάσεις του Israeumll Silvestre290 η διαφοροποίηση αυτή είναι σαφέστερη προς την πλευρά των κήπων αρχίζει εντούτοις να διαφαίνεται ανάλογη πρόθεση και στην περιγραφή της αντίθετης της αστικής πλευράς του ανακτορικού συγκροτήmicroατος Η σύνθεση είναι βεβαίως επεκτάσιmicroη Επεκτάσιmicroη όmicroως στα πλαίσια ενός microεγαλοπρεπούς κανονιστικού σχήmicroατος προορισmicroένου να αποκλείσει στο εξωτερικό του την ακανόνιστη φύση των ασχεδίαστων φυσικών

288 Les Grandes Eacutecuries 289 Το εφαρmicroόσιmicroο στην περίπτωση του τοπιακού σχεδιασmicroού γενικά patte drsquo oie 290 Γύρω στο 1690 ΠρβλP-A Lablaude The Gardens of Versailles Αγγλ microετ Λονδίνο 1995 σ 35

σχηmicroατισmicroών και των ασχεδίαστων microη πολιτιστικά επεξεργασmicroένων ανθρώπινων κατασκευών

Οι προηγούmicroενες περιγραφές microπορούν να γίνουν κατανοητές microε microεγαλύτερη σαφήνεια αν συγκρίνουmicroε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque microε αυτές του 18ου αιώνα microε την αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου Στη δεύτερη περίπτωση δεν πρόκειται απλά για πολύ microεγαλύτερες διαmicroορφώσεις οι οποίες περιλαmicroβάνουν ακόmicroη και αυτόνοmicroα τmicroήmicroατα φυσικών σχηmicroατισmicroών Το άνοιγmicroά τους στο τοπίο συνδέεται microε την έλλειψη ενός αυστηρού προδιαγεγραmicromicroένου σχήmicroατος έτσι ώστε να microην αντιστοιχούν συνολικά σε microια κεντρικά συγκροτηmicroένη συνθετική δοmicroή Με απλούστερη επαγγελmicroατική διατύπωση οι διαmicroορφώσεις τοπίου της περιόδου του Baroque microπορούν πολύ ευκολότερα να σχεδιαστούν από microνήmicroης Είτε ως περιmicroετρικά ορισmicroένα τοπία είτε ως συνθέσεις που υποβάλουν την laquoπροοπτικήraquo επέκτασης περιγράφουν microια εκτενή διαδικασία ελέγχου Περιγράφουν άρα και την εντονότερη προσαρmicroογή τους σε ένα νοητικό εντέλει σχήmicroα

Ε425 Προηγούmicroενη σελίδα Pierre Patel Vue cavaliegravere du Chacircteau de Versailles Άποψη του Πύργου των Βερσαλλιών από ύψος ιππέα (1668) (CC) Ε426 Επάνω Israeumll Silvestre Versaille-Le Grand Ensemble Βερσαλλίες-Συνολική Άποψη (1687)

44 Η δοmicroική οργάνωση του φυσικού χαρακτηριστική των διαmicroορφώσεων τοπίου του 17ου αιώνα Από την αναφορά στις αναγεννησιακές τοπιακές διαmicroορφώσεις ήδη η διερεύνηση αυτή έχει σχολιάσει την υπόθεση πως το πρότυπο της ζωής microε το οποίο οργανώνονται οι επαύλεις και οι τοπιακές κατασκευές που τις συνοδεύουν κατά την ιταλική Αναγέννηση και τον Μανιερισmicroό συνδέεται άmicroεσα microε τις συνήθειες microιας αστικής στην προέλευση της κοινωνικής οmicroάδας Αναφέρεται δηλαδή στα ήθη της πόλης και στις πολιτικές οικονοmicroικές και ευρύτερες πολιτιστικές επιδιώξεις microιας αστικής στην προέλευσή της τάξης ιδιοκτητών ενώ αναφέρεται επίσης σε συνθετικούς χειρισmicroούς που παραπέmicroπουν microε έmicroφαση στην κτηριακή δοmicroική εmicroπειρία σχεδιασmicroού

Ανάλογος φαίνεται να είναι και ο βασικός ιστός επιρροών που υποβαστάζει τις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα καθώς οι τελευταίες αυτές δεν προφασίζονται καν microια φυσικότροπη διάθεση όπως στα παραδείγmicroατα των αγγλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων που ακολουθούν Αντίθετα είναι εmicroφανής η δοmicroική ένταση των συνθέσεων η οργανωτική έντασή τους που ευνοεί τη microεταφορά της συνθετικής εmicroπειρίας από τα τοπιακά παραδείγmicroατα του γαλλικού Baroque στην περιοχή του αστικού σχεδιασmicroού

Κριτήρια αξιολόγησης Κριτήριο αξιολόγησης 41 Πως συσχετίζετε το πολιτιστικό και πολιτικό laquoπεριβάλλονraquo της περιόδου του Baroque microε τις συνθετικές προτάσεις των τοπιοτεχικών και κηποτεχνικών του προσεγγίσεων Αναφερθείτε ειδικότερα σε θέmicroατα όπως η ανάπτυξη του ορθολογισmicroού και η ενίσχυση της πολιτικής εικόνας των ισχυρών Ευρωπαϊκών βασιλείων ΑπάντησηΛύση Οι κήποι της περιόδου του Baroque έχουν ορθά περιγραφεί ως laquoπολιτικό θέατροraquo προορισmicroένο να προβάλει την ισχύ των microοναρχικών καθεστώτων της Ευρώπης του 17ου αιώνα ή των ισχυρών ανδρών της αυλής και της ευρύτερης πολιτικής και θρησκευτικής ιεραρχίας Αλλά στην τοπιοτεχνική laquoσκηνήraquo της περιόδου προβάλλεται πολύ ευρύτερα η συνολικότερη πολιτιστική δοmicroή της εποχής

Έτσι είναι προφανής η συσχέτιση microε την ορθολογική εφαρmicroογή της Ευκλείδειας γεωmicroετρίας ως βασικό στοιχείο οπτικού ελέγχου των διαmicroορφώσεων Ελέγχου ο οποίος δεν είναι πάντοτε προφανής ως προς τις προθέσεις του καθώς αναλαmicroβάνει σε πολλές τοπιοτεχνικές του εφαρmicroογές όπως και σε εφαρmicroογές που αντιστοιχούν στην εικαστική έκφραση ή στην αρχιτεκτονική να κινηθεί προς την πλευρά ψευδαισθησιακών κατασκευών όπως αυτές που αντιστοιχούν στα παραδείγmicroατα της προοπτικής laquoαναmicroόρφωσηςraquo Πρόκειται εποmicroένως για την εφαρmicroογή γεωmicroετρικών συσχετισmicroών οι οποίοι επιmicroένουν microάλλον στην αλαζονική προβολή του ελέγχου του υποκειmicroένου της νόησης επί του αντικειmicroένου της έκτασης παρά στην καταδεικτική χρήση των microαθηmicroατικών συσχετισmicroών Ανάλογης microεγαλεπήβολης πολιτιστικής στάσης είναι άλλωστε και η χρήση των τεχνολογικών εφαρmicroογών οι οποίες υποστηρίζουν τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Σηmicroαντικές παρεmicroβάσεις εδαφοτεχνικής τάξης και υδραυλικής microηχανικής αποτελούν το αφανές αλλά εκτενέστατο και ισχυρότατο υπόβαθρο των κήπων της περιόδου Επιδεικνύουν και αυτές όπως και κηποτεχνική επιτήδευση εφαρmicroοσmicroένη επί των φυτικών ειδών την πρόθεση των Ευρωπαϊκών βασιλείων να προβάλουν την ισχύ της κοινωνίας τους όχι απλά στον άmicroεσο χώρο των πολιτικών κοινωνικών ηθών αλλά πολύ ευρύτερα σε επίπεδο κοσmicroικής τάξης συνολικού ελέγχου του κόσmicroου Κριτήριο αξιολόγησης 42 Η φυσιογνωmicroία των κήπων της εποχής του Baroque εmicroφανίζεται microάλλον ξένη microε τις σύγχρονες τάσεις της φιλικής προς το περιβάλλον και τα φυσικά του χαρακτηριστικά διάθεσης Πως θα microπορούσαmicroε εποmicroένως να εξηγήσουmicroε το ενδιαφέρον για τη microελέτη της τοπιοτεχνίας του Baroque Ποια είναι τα επιχειρήmicroατα της ενασχόλησης microε τους κήπους της περιόδου του 17ου αιώνα ΑπάντησηΛύση Γιατί να microελετηθούν η θεώρηση και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου του microεγαλοπρεπούς microοναρχικού 17ου αιώνα Γιατί να microελετηθούν όταν το microέγεθος και η microεγαλοστοmicroία των επεmicroβάσεων η παρέmicroβαση στις ελεύθερες φυσικές διεργασίες ανάπτυξης ακόmicroη και το πολιτικό υπόβαθρο αναφοράς τους εmicroφανίζονται τόσο αντίθετες προς τη σύγχρονη οικολογική τοπιακή και ευρύτερα πολιτική microας ευαισθησία Γιατί να microελετηθούν ειδικά στον Ελληνικό ακαδηmicroαϊκό χώρο όταν εmicroφανίζονται τόσο ριζικά αντίθετες microε την τοπιακή εmicroπειρία και τις γνωστές laquoγηγενείςraquo τοπιακές αναφορές microας

Μια πρώτη κριτική απάντηση microπορεί να επισηmicroάνει πως έστω και για λόγους αντίρρησης η microελέτη αναλόγων διαmicroορφώσεων τοπίου δικαιολογείται ως τmicroήmicroα της αναγνώρισης της κατανόησης και της ερmicroηνείας ενός ευρύτερου πολιτικού και πολιτιστικού πλέγmicroατος επιβολής microε εmicroβέλεια επιρροών που αγγίζει τις ηmicroέρες microας

Μια δεύτερη απάντηση microπορεί να υποδείξει πως οι πολιτιστικές κατασκευές οι πολιτιστικές διαmicroορφώσεις του τοπίου εν προκειmicroένω ανεξάρτητα από τους όρους της αρχικής παραγωγής τους αποτελούν κληροδοτήmicroατα της ανθρώπινης ιστορίας Η παρουσία των πολιτιστικών αυτών κατασκευών εποmicroένως ως microνηmicroείων ως υλικών συσσωρεύσεων microνήmicroης εξασφαλίζει τη διαρκή δυνατότητα πρόσβασης στην ιστορική ακολουθία στις συσχετίσεις ή τις ασυνέχειες των ιστορικών περιόδων Πρόκειται βέβαια για το αντικείmicroενο αναφοράς το οποίο επισηmicroάνθηκε microόλις προηγούmicroενα κατά το πρώτο κριτήριο αξιολόγησης

Μια τρίτη απάντηση ειδικότερου προσανατολισmicroού σηmicroειώνει πως η microελέτη αυτών των παραδειγmicroάτων του 17ου αιώνα microπορεί να επισηmicroάνει συγκεκριmicroένους εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές οι κεντρικές και καθοριστικές για τη Δυτική τοπιοτεχνία Η microελέτη τους καθιστά κατανοητή τη σχετική διατήρηση ή τη σχετική αλλαγή των εκφραστικών τρόπων ξεκινώντας από τον 17ου αιώνα και φθάνοντας έως τις εγγύτερες προς τη σηmicroερινή περιόδους Επιτρέπει να περιγραφούν οι εκφραστικές επιρροές που διατηρούνται ή η εκφραστική απόσταση που διανύθηκε Αποδεικνύει για παράδειγmicroα τη διαφορά ανάmicroεσα στη νεότερη απόρριψη της τοπιοτεχνικής επιτήδευσης και στην ακραία κανονιστική διάθεση τη σκηνογραφική πρόθεση την εφαρmicroογή προοπτικών ψευδαισθησιακών τεχνασmicroάτων που συναντούmicroε στις διαmicroορφώσεις τοπίου του Baroque διαmicroορφώσεις οι οποίες παρά την εκφραστική τους υπερβολή εξακολουθούν εντούτοις να καθορίζουν πολλά νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα

Σύmicroφωνα microε την προηγούmicroενη τελευταία επισήmicroανση ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque Ε427 Παρίσι Parc Andreacute Citroeumln Προσπάθεια επανεγγραφής της τοπιοτεχνικής γεωmicroετρικής microεγαλοπρέπειας του 17ου αιώνα στο αστικό πεδίο της σύγχρονης Γαλλικής πρωτεύουσας (του συγγραφέα)

ηγεmicroονικές υποδείξεις της έκφρασης των κοινωνιών Με τόσο ισχυρό microάλιστα τρόπο ώστε η microετακίνηση του πολιτικού και οικονοmicroικού ελέγχου στον ευρωπαϊκό χώρο να υπονοεί και την αντίστοιχη microεταβολή στα κέντρα παραγωγής τοπιακών προτύπων270 435 Οι προοπτικοί κανόνες και η προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης

laquoΜπορεί έτσι να φτιάξει κάποιος τις σκιές σε έναν κήπο ώστε να αναπαριστούν microορφές διάφορες όπως microορφές δέντρων ή άλλων πραγmicroάτων Επίσης να κλαδέψει τους φράχτες των θάmicroνων ώστε microε microια συγκεκριmicroένη προοπτική αυτοί να αναπαριστούν κάποιες microορφέςraquo περιγράφει ο Reneacute Descartes271 σε microια παράγραφο χαρακτηριστική για τις συνήθειες και τους κηποτεχνικούς χειρισmicroούς της εποχής του

Έχει ήδη περιγραφεί η εφαρmicroογή της προοπτικής ως σηmicroαντικής εκφραστικής επινόησης της Αναγέννησης Έχει περιγραφεί ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως εικονιστική συνθήκη την απόδοση του τοπιακού βάθους στη ζωγραφική της περιόδου Επίσης ο τρόπος microε τον οποίο ορίζει ως συνθήκη οργάνωσης των διαmicroορφώσεων του τοπίου τη συσχέτισή τους microε τον περιβάλλοντα χώρο και τη σκηνογραφική ένταξή τους σε αυτόν272 Στους κήπους του Baroque η χρήση της προοπτικής εξακολουθεί να αποτελεί κεντρικό εκφραστικό τρόπο της εσωτερικά συγκροτηmicroένης σκηνικής οργάνωσης Αλλά η χρήση της αποδίδοντας πλήρως τη λειτουργία των σκηνογραφικών τεχνασmicroάτων σκοπό έχει να επιτείνει την εσωτερική αυτοαναφορική ιδιαιτερότητα της τοπιακής διαmicroόρφωσης Να σύρει την αντίληψη προς την εσωτερική συνθήκη συmicroπύκνωσης η οποία επιχειρεί microε όσο το δυνατόν πειστικότερο τρόπο να επιβάλει την προβολή της νοητικής εικόνας επί της πραγmicroατικής έκτασης Αν η σύγχρονη πολιτική σκέψη έχει περιγράψει την ιδεολογία ως σύστηmicroα παραστάσεων τις οποίες διαθέτει microια κοινωνία για τους όρους ζωής της παραστάσεων εν microέρει πραγmicroατικών και εν microέρει πλασmicroατικών273 στις διαmicroορφώσεις της τοπιακής σκηνογραφίας του Baroque ανακαλύπτουmicroε ιδιαίτερα πειστικά παραδείγmicroατα πλασmicroατικής ιδεολογικής κατασκευής Συγκροτηmicroένης όχι microόνο ως σύστηmicroα πολιτιστικών σχέσεων οι οποίες υποβαστάζουν microια πολιτική εξουσία αλλά και ως σύστηmicroα πραγmicroατικών διαmicroορφώσεων Πραγmicroατικών Όχι ακριβώς χειροπιαστών microε την έννοια της χειροπιαστής απτής υλικότητας Η οιονεί πραγmicroατικότητα του γαλλικού κήπου ολοκληρώνεται ως οπτική εικόνα προορισmicroένη να εξαπατήσει τον παρατηρητή ως προς την κατασκευαστική πραγmicroατικότητα του τοπίου Επιβάλει συνειδητά την οφθαλmicroαπάτη ως την τελική συνθήκη ολοκλήρωσης της αντίληψης του χώρου ndash συνειδητά για τον δηmicroιουργό της βεβαίως γιατί για τον ανυποψίαστο παρατηρητή οι χειρισmicroοί προοπτικής παρέmicroβασης στο τοπίο παραmicroένουν κρυφοί

Στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte όπως περιγράφεται αναλυτικότερα στη συνέχεια της διερεύνησης η προσπάθεια του σχεδιασmicroού είναι να παραγάγει microια πλασmicroατική συνθήκη προσέγγισης των απώτερων τmicroηmicroάτων της σύνθεσης microια πλασmicroατική συνθήκη laquoτηλεσκοπίουraquo274

Η προσπάθεια επιτελείται microε τη χρήση αυτού που microπορεί να περιγραφεί ως laquoπροοπτική υστέρησηraquo laquoperspective retardeacuteeraquo και η οποία microπορεί να εξηγηθεί microε

270 Η παρατήρηση υποδεικνύει πως η κυριαρχία των τοπιακών παραδειγmicroάτων ακολουθεί την microεταβολή των όρων της πολιτικής και οικονοmicroικής κυριαρχίας στον Ευρωπαϊκό χώρο Από την Ιταλία στην Γαλλία και τελικά στη Βρετανία 271 C Santini στο προηγούmicroενο σ 30 Κατά τη Santini το απόσπασmicroα προέρχεται από τους Cogitationes privatae και αντιστοιχεί σε αποσπάσmicroατα τα οποία αναφέρονται από τον Leibniz 272 Πρβλ προηγούmicroενο Κεφάλαιο Γ 273 Η χαρακτηριστικότερη ίσως διατύπωση αυτού του πλέγmicroατος σχέσεων οφείλεται στον Louis Althusser Σύmicroφωνα microε αυτόν laquoη ιδεολογία είναι lsquoπαράστασηrsquo της φανταστικής σχέσης του ατόmicroου microε τις πραγmicroατικές συνθήκες ύπαρξής τουraquo Πρβλ Λ Αλτουσέρ Θέσεις ειδικότερα laquoΙδεολογία και Ιδεολογικοί Μηχανισmicroοί του Κράτουςraquo Αθήνα 1977 σ 99 Πρβλ επίσης του ιδίου Για τον Μαρξ ειδικότερα σχόλια στο laquoΜαρξισmicroός και Ανθρωπισmicroόςraquo Αθήνα 1978 σσ 232-233 274 laquoΟ κύριος του κτήmicroατος όχι microόνο έβλεπε τον lsquoάπειροrsquo χώρο αλλά επίσης τον διατηρούσε υπό έλεγχο Στον πύργο βρίσκονταν στον προσοφθάλmicroιο φακό ενός τηλεσκοπίου που ήταν φτιαγmicroένο από το ίδιο το τοπίο και microε το οποίο microπορούσε να φέρει τον άπειρο χώρο κοντά στο microάτι του στο άγγιγmicroά τουraquo C Steenbergen W Reh στο προηγούmicroενο σ 177

απλουστευmicroένη διατύπωση ως η διεργασία αναλογικής αύξησης των διαστάσεων κατά την αποmicroάκρυνση από το σηmicroείο όρασης ώστε να αναιρεθεί η προοπτική σmicroίκρυνση

Με εκτενέστερη παρουσίαση η προηγούmicroενη χρήση των προοπτικών κανόνων υποδεικνύει την ευρύτερη περιοχή της laquoπροοπτικής αναmicroόρφωσηςraquo275 Αν η συmicroβατική θεώρηση της προοπτικής περιγράφει πως τα περισσότερο αποmicroακρυσmicroένα αντικείmicroενα ίσης διάστασης εmicroφανίζονται ως microικρότερα τότε η ζωγραφική ή η κατασκευαστική παρουσίασή τους microε παραmicroορφώσεις ακριβώς αντίθετες από αυτές που υποθέτει η συmicroβατική προοπτική θα εξασφάλιζε το απαραmicroόρφωτο της τελικής όρασης ανατρέποντας τη συνήθη αντίληψη βάθους εφόσον βέβαια το σηmicroείο όρασης παρέmicroενε σταθερό

Με microια πραγmicroατιστική βάση θεώρησης πρόκειται για την τεχνητή επιβολή της νοητικής εικόνας πάνω στην υλική έκταση του φυσικού ή microε διαφορετική διατύπωση για την επιβολή του ορατού επί της χωρικότητας και της υλικότητας276 Αν υποθετικά περιγράφαmicroε ένα ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατατετmicroηmicroένο σε έναν ορθοκανονικό κάναβο και το θεωρήσουmicroε προοπτικά τότε η προοπτική εικόνα του ορθογωνίου αντιστοιχεί σε ένα τραπέζιο ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo στο οποίο η απώτερη παράλληλη προς τον παρατηρητή πλευρά ΑrsquoΒrsquo είναι microικρότερη από την πλησιέστερη ΓrsquoΔrsquo Οι πλάγιες πλευρές ΑrsquoΔrsquo και ΒrsquoΓrsquo συγκλίνουν προς την ΑrsquoΒrsquo ενώ οι εσωτερικές χαράξεις σε ίσα microεταξύ τους διαστήmicroατα σχεδιάζονται παράλληλες προς την κεφαλή και τη βάση του τραπεζίου πλησιάζοντας τόσο περισσότερο η microια την άλλη όσο περισσότερο αποmicroακρύνονται από τον παρατηρητή Ας αντιστρέψουmicroε την κατασκευή Έστω πως το ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατασκευάζεται ως τραπέζιο microε σχήmicroα αντίστροφο προς την προοπτικά παραmicroορφωmicroένη εικόνα ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo Το νέο τραπέζιο ΑrsquorsquoΒrsquorsquoΓrsquorsquoΔrsquorsquo έχει την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo ως τη microεγαλύτερη πλευρά του και τη ΓrsquorsquoΔrsquorsquo ως την microικρότερη Οι ενδιάmicroεσες παράλληλες δεν προσεγγίζουν αλλά αποmicroακρύνονται αναλογικά όσο πλησιάζουν την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo Τότε η ανεστραmicromicroένη αυτή κατασκευή δίνει ένα σηmicroείο φυγής προς την πλευρά του παρατηρητή Κοιτώντας την παραmicroορφωmicroένη κατασκευή του τραπεζίου έχουmicroε σε κάποιο σηmicroείο τοmicroής της οπτικής δέσmicroης ένα φανταστικό είδωλο που αντιστοιχεί όmicroως σε ένα κανονικό ορθογώνιο Με το σηmicroείο όρασης υψηλότερα από το έδαφος το ορθογώνιο αυτό θα εmicroφανίζονταν να στρέφεται ως προς την πλησιέστερη προς τον παρατηρητή βάση του και να υψώνεται προς τα επάνω

Σε ένα φανταστικό επίπεδο τοmicroής εποmicroένως κάπου ανάmicroεσα στον εξωτερικό φυσικό κόσmicroο της έκτασης του res extensa και στον εσωτερικό του res cogitans της νόησης πραγmicroατοποιείται κατ΄ αναλογίαν προς την καρτεσιανή λειτουργία του καρτεσιανού αδένα του κωναρίου η αναγωγή του εκτεινόmicroενου φυσικού πράγmicroατος σε ένα σύστηmicroα νοητικά επιβεβληmicroένης κανονικότητας Η αναγωγή αυτή συντελείται microέσω της laquoπαρά φύσινraquo παρέmicroβασης στη φυσική βιολογική οπτική πρόσληψη εξηγώντας microε σαφήνεια πως η παράσταση περιλαmicroβάνεται στο πεδίο των πολιτιστικών κατασκευών και πως συνιστά βασικό microέσο ελέγχου του τοπίου βασικό microέσο υποβολής του στην τάξη των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών σχηmicroάτων και των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών συmicroβόλων και σηmicroασιών Αν ακολουθήσουmicroε microάλιστα την προσέγγιση του Michel Foucault η παράσταση αποτελεί κατά την περίοδο του 17ου αιώνα το βασικό microέσο χάρις στο οποίο η υλικότητα και η χωρικότητα υποβάλλονται σε συνθήκες κανονικοποίησης και ελέγχου Είναι microάλλον παράτολmicroο microια διερεύνηση των τοπιακών διαmicroορφώσεων έστω και προσανατολισmicroένη προς συσχετίσεις πολιτιστικές να προσπαθήσει να ταυτίσει τη βασική συνθήκη συγκρότησης του καρτεσιανού δυϊσmicroού microε τη συνθήκη της ηθεληmicroένης προοπτικής ψευδαισθησιακής παραmicroόρφωσης της laquoαναmicroόρφωσηςraquo των κήπων του Baroque

275 Η laquoαναmicroόρφωσηraquo όπως επεξηγείται αναλυτικότερα στη συνέχεια αφορά microια συγκεκριmicroένη διαδικασία γεωmicroετρικής επεξεργασίας microε την οποία γίνεται δυνατός ο ψευδαισθησιακός έλεγχος των microορφών που σχεδιάζονται Μια ελεγχόmicroενη γεωmicroετρική παραmicroόρφωση επιτρέπει στον σχεδιαστή να παραγάγει το κατάλληλο οπτικό αποτέλεσmicroα από την κατάλληλη γωνία όρασης Ανάλογες τεχνικές δεν εφαρmicroόζονταν microόνο στη ζωγραφική στον περίφηmicroο πίνακα Οι Πρεσβευτές του Hans Holbein για παράδειγmicroα αλλά επίσης στις αρχιτεκτονικές και όπως εκτενώς παρουσιάζεται στη συνέχεια στις τοπιακές κατασκευές 276 Διατύπωση της κριτικής επιτροπής των Κ Μωραΐτη Δ Σεβαστάκη Σ Σταυρίδη microε αφορmicroή την παρουσίαση της διπλωmicroατικής εργασίας της Σ Σαραντοπούλου microε θέmicroα Προτάσεις για microια αρχαιολογική περιγραφή του Βοτανικού Κήπου στα πλαίσια του ΔΠΜΣ της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜ Πολυτεχνείου laquoΑρχιτεκτονική Χώρος Πολιτισmicroόςraquo Αθήνα Μάρτιος 2009

Επεξηγήσεις της αναmicroόρφωσης σε περιγραφή του 17ου αιώνα (E416 επάνω αριστερά CC) και σε διάγραmicromicroα περιγραφής της εφαρmicroογή της στον σχεδιασmicroό τοπιοτεχνικών διαmicroορφώσεων όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte (E417 κάτω αριστερά σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Μια από τις γνωστότερες εφαρmicroογές της αναmicroόρφωσης καταγράφεται στον πίνακα του Hans Holbein του Νεότερου Οι Πρεσβευτές (Ε418 επάνω δεξιά PD) όπου σε πρώτο επίπεδο εικονίζεται παραmicroορφωmicroένο ένα ανθρώπινο κρανίο Ωστόσο από ένα ορισmicroένο σηmicroείο θέασης το κρανίο γίνεται αντιληπτό microε την πραγmicroατική του microορφή (Ε419 κάτω δεξιά PD)

Εντούτοις για τη σχέση του Andreacute Le Nocirctre microε τη σκέψη του εισηγητή του ορθολογισmicroού υπάρχουν σηmicroαντικές microαρτυρίες laquoΣτο εργαστήριο του Λούβρουraquo σηmicroειώνει η Chiara Santini277 ο νέος ακόmicroη microαθητευόmicroενος κηπουρός Andreacute Le Nocirctre ως microαθητής του Simon Vouet laquoγνώριζε ότι πιο καινοτοmicroικό έφθανε να microελετηθεί στο πεδίο των ερευνών για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρου Είναι πιθανόν ποτέ να microην είχε διαβάσει τη Dioptrique του Καρτέσιου αλλά σίγουρα είχαν τεθεί υπrsquo όψιν του φιλοσόφου κάποια σχέδια για τον κήπο των Tuileries και είχε (οLe Nocirctre) την άmicroεση εmicroπειρία των πειραmicroατισmicroών του δασκάλου του (του Vouet) και των εικονογραφήσεων των έργων για την προοπτική που είχαν παραχθεί στο επιστηmicroονικό περιβάλλον το συναφές microε τη βασιλική αυλήraquo Σε αυτό το σηmicroείο οι αναφορές δεν συmicroφωνούν κατ΄ ανάγκην laquoΣτο πρώτο microισό του 20ου αιώνα κάποιοι συγγραφείς ειδικά ο Jules Guiffrey διατείνονται πως ο Le Nocirctre γνώριζε το έργο του Descartes και ερmicroηνεύουν το δικό του έργο στο φως αυτών των φιλοσοφικών-επιστηmicroονικών αποσκευών σήmicroερα αντίθετα υπάρχει η τάση εξ αιτίας της έλλειψης αποδείξεων να τηρείται microια στάση πιο επιφυλακτική που περιορίζεται να υποστηρίζει πως ο

277 Στο προηγούmicroενο σ 25

κηπουρός των Tuileries πρέπει να είχε κάποια επαφή λιγότερο ή περισσότερο άmicroεση microε το περιβάλλον του Καρτέσιουraquo278

Ακόmicroη όmicroως και αν η διερεύνηση αυτή δεν προχωρήσει στο τόλmicroηmicroα της ευθείας συσχέτισης τοπιακών εγχειρηmicroάτων και των φιλοσοφικών επιστηmicroονικών θεωρήσεων του καρτεσιανισmicroού ακόmicroη και αν η υπόδειξη συσχέτισης παραmicroείνει στο επίπεδο των γενικότερων σχέσεων οι αναλογίες εmicroφανίζονται καταδεικτικές microιας ενιαίας πολιτιστικής στάσης Στα πλαίσια της στάσης αυτής οι laquoέρευνες για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρουraquo είναι σηmicroαντικές τόσο για τη συνολική θεώρηση αυτού του πολιτισmicroού όσο και για τις τοπιακές επεmicroβάσεις που τον χαρακτηρίζουν Ακόmicroη και όταν οι ερευνητικές παρουσιάσεις δεν επεκτείνονται σε συγκρίσεις και συσχετισmicroούς τόσο φιλόδοξους όσο αυτούς του Guiffrey επιmicroένουν εντούτοις πάντοτε να αναφέρονται στις τεχνικές της αναmicroόρφωσης279 Άλλοτε περιγράφοντάς την microε γεωmicroετρικά ακριβέστερη περιγραφή και άλλοτε επιmicroένοντας στην αφανή για τον ανυποψίαστο περιπατητή λειτουργία της ως anamorphosis abscondita κρυφής αναmicroόρφωσης κατά τον Αllen S Weiss Αλλά και κτισmicroένης αναmicroόρφωσης ενσωmicroατωmicroένης συντεθειmicroένης στη νοητική και στην τοπιακή κατασκευή280 laquoAbsconditaraquo αποκεκρυmicromicroένη κρυφή σκοτεινή αλλά και προϊόν κατασκευής σύνθεσης από το λατινικό ρήmicroα laquoascondoraquo που σηmicroαίνει αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω αλλά και θεmicroελιώνω κτίζω ή συνθέτω συντάσσω281 Η υπόθεση της φαντασιακής πλασmicroατικής ατmicroόσφαιρας οφθαλmicroαπάτης που περιγράφηκε εκτενώς προηγούmicroενα εmicroφανίζεται ριζικά αντίθετη προς την απαίτηση αποκάλυψης της νεωτερικής εmicroπειριστικής αλήθειας των πραγmicroάτων όπως τίθεται για παράδειγmicroα από τη νεωτερική microοντέρνα αρχιτεκτονική Ακολουθώντας επισηmicroάνσεις καταστατικές για τη θεώρηση του Baroque συσχετίστηκε ήδη η καθολική Αντιmicroεταρρύθmicroιση και η παγίωση του Δυτικού microοναρχικού κράτους microε την προσπάθεια ελέγχου της σκέψης και της όρασης όπως και microε τους ειδικότερους συνθετικούς χειρισmicroούς οι οποίοι τελικά αποκρύβουν το κέντρο προέλευσης και τον τρόπο επιβολής αυτού του ελέγχου Στον αντίποδα πρέπει microάλλον να τοποθετηθεί η προτεσταντική ηθική απαίτηση αποκάλυψης η απαίτηση ηθικής και πραγmicroατικής διαφάνειας αυτού του κόσmicroου

Η νεωτερική προσέγγιση καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από αυτήν την ηθική στάση απαίτησης της ειλικρίνειας έως ότου σήmicroερα microια νέα σειρά σύγχρονων τεχνικών ανακαλύψεων τόσο καθοριστικών για την πολιτισmicroική εποπτεία όσο η προοπτική εισήγηση του Leon Battista Alberti στον καιρό της διατύπωσής της ή όσο η προώθηση της αναmicroόρφωσης από τον φραγκισκανό microοναχό Jean-Franccedilois Niceron ανατρέψει την πραγmicroατιστική βεβαιότητα

Η σύγχρονη αυτή ανατροπή καθορίζεται από την εκτενέστατη παραγωγή πλασmicroατικών-πραγmicroατικών παραστάσεων ο κεντρικός έλεγχος των οποίων εmicroφανίζεται ως ένας από τους σηmicroαντικότερους πολιτικούς φόβους για το microέλλον του πολιτισmicroού Ο δυϊσmicroός είναι εξίσου χαρακτηριστικός Μια εσωτερική αυτοαναφορική οιονεί πραγmicroατικότητα καθορισmicroένη από έναν πίνακα ένα matrix αρχικών λογισmicroικών κανόνων οι οποίοι εξελίσσονται αποσχισmicroένοι από τον εξωτερικό κόσmicroο που παύει να microας αφορά Ένας εσωτερικευmicroένος τόπος ορθότερα ένα εσωτερικευmicroένο πολιτισmicroικό τοπίο του οποίου επιπλέον τα βασικά χαρακτηριστικά σύνταξης microας διαφεύγουν Η αναλογία microπορεί να είναι ακόmicroη ισχυρότερη Ένα εσωτερικό τοπίο δικτυακών σχέσεων όπως και στη microη

278 Όπ σ 25 επίσης J Guiffrey Andreacute le Nostre Eacutetude critique Παρίσι 1908 Ακόmicroη Α Rostaing Lrsquo aeliguvre de Le Nocirctre Παρίσι 2000 σσ 7-10 279 Πρβλ C Santini στο προηγούmicroενο σσ 27-30 Για microια αναγωγή των αρχών της αναmicroόρφωσης στην αναγεννησιακή προοπτική βλ το κείmicroενο της Kirsti Andersen laquoThe mathematical treatment of anamorphoses from Piero della Francesca to Niceronraquo Στο History of mathematics states of the art σσ 3-28 Academic Press San Diego CA 1996 Είναι χαρακτηριστικό πως ο κύριος θεωρητικός εισηγητής της αναmicroόρφωσης ο φραγκισκανός microοναχός πατέρας Jean-Franccedilois Niceron αναφέρεται σε αυτήν microιλώντας για τεχνητή microαγεία laquomagia artificialisraquo ενώ τα συγγράmicromicroατά του φέρουν ανάλογα ονόmicroατα Η έκδοσή του του 1640 τιτλοφορείται Perspective curieuse Παράδοξη προοπτική Aυτή του 1646 έχει τον τίτλο Οπτικός Θαυmicroατουργός Thaumaturgus opticus Ανάλογους τίτλους χρησιmicroοποίησε στις εκδόσεις του και ο σύγχρονος microελετητής της αναmicroόρφωσης Jurgis Baltrusaitis 280 Α S Weiss στο προηγούmicroενο σσ 43-66 281 Abscondo λατινικό ρήmicroα σύνθετο από τις λέξεις ab(s) + condo (=con+do) lsquoΟπου Ab= από con=συν do= δίδωmicroι Έτσι condo microπορεί να σηmicroαίνει 1- ιδρύω θεmicroελιώ κτίζω ή 2 ndash συντίθηmicroι συντάσσω συγγράφω ή 3 ndash κατατίθηmicroι αποτίθηmicroι ταmicroιεύω διαφυλάττω ή 4 ndash αποτίθηmicroι κρύπτω κατακρύπτω αποκρύπτω Ascondo = αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω Absconditus = αποκεκρυmicromicroένος απόκρυφος σκοτεινός ασαφής Πρβλ Ε Τσακαλώτου Λεξικό Ελληνο-λατινικό Αθήνα 1988

πραγmicroατοποιηmicroένη υπόθεση microιας εκτενώς εφαρmicroοσmicroένης πολεοδοmicroίας του Baroque Ένα δικτυακό τοπίο το οποίο εγκαταλείπει εντούτοις έναν εκτός του ηλεκτρονικού πολιτισmicroού χώρο

Στην καταληκτική παράγραφο ενός σύγχρονου διηγήmicroατος επιστηmicroονικής φαντασίας στην αφήγηση του Νευροmicroάντη282 ο κύριος microυθιστορηmicroατικός ήρωας του έργου αναρωτιέται αν υπάρχει πραγmicroατικά αυτός ο ίδιος ως πρόσωπο ανεξάρτητο από τον ψευδαισθησιακό δικτυακό laquoτοπίοraquo

Με κάθε δυνατή επιφύλαξη για το θεmicroιτό των συγκρίσεων microπορούmicroε να ανακαλέσουmicroε από τον χώρο των ιστορικών microυθευmicroάτων την παροιmicroιώδη φράση που περιγράφει τη σύγχυση ανάmicroεσα σε microια εσωτερικά προσανατολισmicroένη κατασκευασmicroένη πραγmicroατικότητα και στην εξωτερική πραγmicroατικότητα του υπόλοιπου κοινωνικού πεδίου Στο καταληκτικό laquoκεφάλαιοraquo της γαλλικής microοναρχικής ισχύος ενώ ο αγγλικός Εmicroπειρισmicroός και ο γαλλικός Διαφωτισmicroός έχουν ήδη πολλαπλά αναπτύξει τα επιχειρήmicroατά τους και οι κινήσεις της πολιτικής ανατροπής διογκώνονται η Μαρία-Αντουανέττα ηρωίδα microιας αφήγησης η οποία δεν microπορεί πλέον να παραmicroένει στραmicromicroένη στο εσωτερικό της αναρωτιέται για τις αιτίες της πολιτικής αναταραχής και αποφασίζει ισχυρίζεται ο ιστορικός θρύλος πως οι αβράκωτοι microπορούν να κατευνάσουν την πείνα τους microε γλυκά εδέσmicroατα283

Πριν η λύση δοθεί σε microια άλλη σκηνή αυτή της λαϊκής τελετουργίας της guillotine της λαιmicroητόmicroου σε ένα άλλο τοπίο αυτό της ανοικτής επαναστατηmicroένης πόλης η δράση εξακολουθεί να εξελίσσεται στο σκηνικό πεδίο των βασιλικών τοπίων Η τελευταία βασίλισσα της Γαλλίας εγκλωβισmicroένη εν πολλοίς στον φανταστικό κόσmicroο του Petit Trianon στον θεατρικό του χώρο στο laquohameau de la reineraquo laquoτο χωρίο της βασίλισσαςraquo και στο υποθετικά φυσικό τοπίο που το περιβάλει υποδύεται την αθώα χωριατοπούλα284 To παράδειγmicroα της Marie-Antoinette ως εστεmicromicroένης η οποία παραmicroένει αποκοmicromicroένη από την εξωτερική πραγmicroατικότητα εγκλωβισmicroένη σε έναν επίσης αποκοmicromicroένο ελεγχόmicroενο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο και σκηνοθετηmicroένο τοπίο285 προσωποποιεί παραδειγmicroατικά microια στάση η οποία την υπερβαίνει κατά πολύ ως συγκεκριmicroένη ιστορική προσωπικότητα Η στάση αυτή ως γενική προσέγγιση ισχυρών κοινωνικών οmicroάδων και ως ειδική αντίληψη της διαmicroόρφωσης του τοπίου που εκπορεύεται από αυτές διατρέχει microάλλον το σύνολο της γνωστής ιστορίας Στο νεότερο ευρωπαϊκό χώρο ειδικότερα ο οποίος αφορά τη διερεύνηση αυτή οι ιδιαίτεροι τρόποι εκδήλωσής της ξεκινούν από την περίοδο της ιταλικής Αναγέννησης για να αποκτήσουν την ισχυρότερη έκφρασή τους κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα επεκτείνοντας microε ασθενέστερο τρόπο την επιρροή τους και στις περιόδους που ακολουθούν

Έγινε ήδη προφανές πως η συγκρότηση αυτής της αποσπασmicroένης ελεγχόmicroενης τοπιακής πραγmicroατικότητας όπως παρουσιάζεται microε παραδειγmicroατικό τρόπο στους γαλλικούς κήπους του 17ου αιώνα συνδέεται άmicroεσα microε ένα ιδιαίτερο ήθος όρασης microε τη δυνατότητα συγκρότησης οπτικών ψευδαισθήσεων οι οποίες επιmicroένουν να καθορίζουν την υλικότητα και τη χωρικότητα του τοπίου και οι οποίες στηρίζονται microεταξύ των άλλων στη microελέτη και την εφαρmicroογή στις διαmicroορφώσεις του τοπίου της προοπτικής αναmicroόρφωσης

282 Το γνωστό βιβλίο του Καναδού συγγραφέα επιστηmicroονικής φαντασίας William Gibson Neuromancer Πρβλ ελληνική microετ Νευροmicroάντης Αθήνα 1998 σ 290 283 H παροιmicroιώδης φράση ldquoSrsquoils nrsquoont pas de pain qursquoils mangent de la briocherdquo laquoαν δεν έχουν ψωmicroί ας φάνε γλυκόraquo που αποδίδεται στην τελευταία βασίλισσα χρησιmicroοποιείται εδώ ως ένδειξη απόσπασης από την πραγmicroατικότητα microάλλον παρά ως ένδειξη κυνισmicroού Το πιθανότερο πάντως είναι πως κακώς συνδέεται microε την Μarie-Antoinette καθώς η πρώτη καταγραφή της φράσης εmicroφανίζεται στο VI Βιβλίο των Confessions του Jean-Jacques Rousseau που δηmicroοσιεύτηκε το 1782 ενώ το υποθετικό επεισόδιο της επαναστατικής περιόδου κατά το οποίο πεινασmicroένες γυναίκες φθάνουν στις Βερσαλλίες ζητώντας ψωmicroί αντιστοιχεί στις 5 Οκτωβρίου του 1789 284 Η Marie-Antoinette ζει στην περίοδο εκείνη του 18ου αιώνα κατά την οποία τα πρότυπα του γαλλικού κήπου έχουν ήδη υποχωρήσει στις πολιτιστικά κεντρικές περιοχές της Ευρώπης τουλάχιστον κάτω από την πίεση της laquomicroόδαςraquo των νεότερων προτύπων της αγγλικής τοπιοτεχνίας Εντούτοις οι συνθήκες εγκλεισmicroού των τοπιακών διαmicroορφώσεων και η προσπάθεια συγκρότησης microιας ολικής σκηνογραφικής ψευδαίσθησης φαίνεται να διατηρούν σε πολλές περιπτώσεις την καταγωγική σχέση τους microε τον προηγούmicroενο αιώνα 285 Όπως σηmicroειώθηκε αmicroέσως προηγούmicroενα το laquoχωριό της βασίλισσαςraquo δεν περιελάmicroβανε απλά microια φυσικότροπη τοπιακή διαmicroόρφωση ούτε microόνο microια σειρά κτισmicroάτων κατασκευασmicroένων έτσι ώστε να θυmicroίζουν αγροτικό οικισmicroό Αποτελούσε επιπλέον τον χώρο όπου η βασίλισσα και οι κυρίες της ακολουθίας της υποδύονταν αγροτικούς ρόλους ντυmicroένες ανάλογα και συmicromicroετέχοντας σε απλοποιηmicroένες αγροτικές δραστηριότητες

436 Η υπόδειξη επέκτασης στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα Μια από τις καταστατικές παρατηρήσεις του Heinrich Woumlllflin στο καθοριστικό κείmicroενό του για τη σχέση της Αναγέννησης microε το Baroque περιγράφει τα εκφραστικά εγχειρήmicroατα της περιόδου ως συνθέσεις οι οποίες υποδεικνύουν τη δυνατότητα επέκτασης Οι οποίες δηλαδή αντίθετα από τα πρωιmicroότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα δεν περιορίζουν την ολοκλήρωσή τους στο άmicroεσο πεδίο της χωρικής τους οργάνωσης Αντίθετα microάλιστα επιχειρούν να επεκτείνουν την πραγmicroατική τους παρουσία microε όρους υποθετικής επέκτασης της δράσης τους

Πως microπορεί να εφαρmicroοστεί η θεωρητική αυτή υπόδειξη στην περίπτωση των διαmicroορφώσεων του τοπίου Ακόmicroη ειδικότερα πως microπορεί να σχολιαστεί microε περισσότερη λεπτοmicroέρεια το πρόβληmicroα της ανοικτής σύνθεσης σε σχέση microε τους όρους συνθετικού εγκλεισmicroού των διαmicroορφώσεων τοπίου που απασχόλησαν προηγούmicroενα την έρευνα Ε420 και Ε421 (πρώτο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Cian Lorenzo Bernini Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η lsquoΕκσταση της αγίας Τερέζας της Άβιλα Το κεντρικό τmicroήmicroα της γλυπτικής σύνθεσης πλαισιώνεται από τα αρχιτεκτονικά microέλη της κόγχης microε τρόπο που ενισχύει τη δραmicroατική του ποιότητα Ε422 και Ε423 (δεύτερο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Με ανάλογο τρόπο η πυκνή φύτευση που πλαισιώνει τις κηποτεχνικές διαmicroορφώσεις του Vaux le Vicomte αυξάνει την εσωτερική συνοχή της σύνθεσης και ενισχύει την ένταση της αξονικής της ανάπτυξης

H αγία Τερέζα της Άβιλα στη γλυπτική σύνθεση του Bernini286 στροβιλίζεται σε κύmicroατα ιερού πάθους τα οποία εκτείνονται δυνητικά ως πνευmicroατικό φως πέρα από το πεδίο της microαρmicroάρινης γλυπτικής σύνθεσης Μια δέσmicroη χρυσών ακτινών κατέρχεται προς το σύmicroπλεγmicroα της αγίας και του αγγέλου Εκπορεύεται από σηmicroείο άγνωστο από το άπειρο πεδίο της θείας χάριτος η οποία προφανώς υπερβαίνει τη γήινη αρχιτεκτονικά προσδιορισmicroένη κόγχη του γλυπτού Αλλά συνθετικό κέντρο υπάρχει Πρόκειται για το εκστατικό πρόσωπο της αγίας και πολύ περισσότερο για το σηmicroείο της καρδίας της στο οποίο κατευθύνεται η ροmicroφαία του αγγέλου και στο οποίο η θεία χάρις καταλήγει πριν αποδώσει ακτινοβολώντας την αίγλη της στον παρατηρητή Αυτή η ακτινοβολία και εντέλει αυτή η σύνθεση δεν είναι υπαινίσσεται ο δηmicroιουργός του κόσmicroου τούτου Η δυνατότητά της να εκτείνεται πέρα από τα υλικά όρια της φυσικής έκτασης αναφέρεται σε microια συνθήκη πνευmicroατική Η εσωτερική της πλαστική οργάνωση εντούτοις υποδεικνύει ένα κέντρο σύνθεσης ενώ επιπλέον το σύmicroπλεγmicroα από λευκό microάρmicroαρο και επιχρυσωmicroένο microέταλλο ορίζεται microε έmicroφαση από το αρχιτεκτονικό περίγραmicromicroα της κόγχης από το βαθύχρωmicroο microάρmicroαρο των κιόνων που διαφοροποιεί microε σαφήνεια τον εσωτερικό από τον εξωτερικό ως προς τη σύνθεση χώρο Στην κορυφή της κόγχης ένα αόρατο άνοιγmicroα της οροφής λούζει το σύmicroπλεγmicroα microε φως υπερφυσικό ορίζοντας τη microοναδική ουσιώδη κατεύθυνση επικοινωνίας

Η πρώτη παρατήρηση επισηmicroαίνει πως η συνθήκη επέκτασης στο προηγούmicroενο παράδειγmicroα είναι της τάξης του πλασmicroατικού αναφέρεται σε όρους ψευδαισθησιακού χειρισmicroού όπως αυτούς που περιγράφηκαν ήδη κατά τον σχολιασmicroό της σκηνογραφικής συγκρότησης και της laquoθαυmicroατουργικήςraquo προοπτικής των γαλλικών κήπων287 Η ουσιωδέστερη δεύτερη παρατήρηση αναφέρεται στα microέσα εφαρmicroογής αυτού του χειρισmicroού

Προκειmicroένου δηλαδή να υποβάλλουν την αντίληψη της επέκτασης προκειmicroένου να επιτρέψουν την επέκταση προς microια κύρια κατεύθυνση περιορίζουν τη σύνθεση πλευρικά Στην πρώτη περίπτωση η δυνατότητα του γλυπτικού συmicroπλέγmicroατος του Bernini να υποβάλει την αίσθηση της υπερβατικής διαφυγής καθίσταται τόσο εντονότερη όσο αποσπάται από τον υπόλοιπο εσωτερικό χώρο της εκκλησίας microε την ένταξή της σε microια ιδιαίτερη κόγχη Στη δεύτερη περίπτωση η δυνατότητα των κήπων του Vaux le Vicomte να λειτουργήσουν laquoως τηλεσκόπιοraquo να υποβάλουν την αίσθηση πως η αίγλη τους επεκτείνεται υποθετικά έπrsquo άπειρον ενισχύεται ακριβώς από τους όρους του πλευρικού εγκλεισmicroού τους ο οποίος εντείνει τη σηmicroασία του βασικού κατά microήκος άξονα συmicromicroετρίας

Εγκλεισmicroός λοιπόν και υπόθεση επέκτασης πλασmicroατικής εν πολλοίς δεν αποτελούν αντιφατικές κινήσεις στις συνθέσεις του Baroque Εκφράζουν microάλλον συmicroπληρωmicroατικές πλευρές microιας συνθετικής τακτικής στα πλαίσια της οποίας η χωρικότητα περιορίζεται σε πρώτο χρόνο προκειmicroένου να εκτιναχθεί σε δεύτερο Το θέmicroα του συνθετικού εγκλεισmicroού και των αξόνων επικοινωνίας είναι ίσως ευκολότερο να σχολιαστεί στην περίπτωση microιας ελεγχόmicroενης γλυπτικής σύνθεσης ή ενός εξ αρχής ολοκληρωmicroένου δοmicroηmicroένου κήπου παρά στην περίπτωση microιας αστικής ανάπτυξης microιας σε εξέλιξη τοπιακής σύνθεσης εφαρmicroοσmicroένης στο πεδίο της πόλης Είναι δυσκολότερο να υποστηριχθεί κατά την εξέταση των συνθετικών χειρισmicroών που αποτελούν τις αρχικές κινήσεις για την ανάπτυξη microιας microελλοντικής πόλης η οποία δεν πραγmicroατοποιήθηκε κατά την περίοδο του Baroque όπως ισχύει στην περίπτωση των πολεοδοmicroικών προβλέψεων που συνδέονται microε τις Βερσαλλίες Φαίνεται εντούτοις πως οι αρχικοί αυτοί χειρισmicroοί αστικού σχεδιασmicroού διαθέτουν κοινή συνθετική στάση microε αυτήν που χαρακτηρίζει το πρότυπο των κήπων

Στο παράδειγmicroα των Βερσαλλιών τρεις λεωφόροι επεκτείνονται ελπίζοντας στην κατασκευή ενός microελλοντικού αστικού συmicroπλέγmicroατος στη συνέχεια των τοπιακών διαmicroορφώσεων και των ανακτόρων Αστικού συmicroπλέγmicroατος που θα διατηρούσε τη βασιλική αίγλη Μέχρι την υποθετική αυτή αστική ανάπτυξη η έξοδος από τις Βερσαλλίες προς την πόλη σφραγίζεται

286 Το γλυπτό σύmicroπλεγmicroα Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η Έκσταση της αγίας Τερέζα της Άβιλα στην εκκλησία της Santa Maria della Vittoria στη Ρώmicroη που ολοκληρώθηκε στην περίοδο 1647-1652 Το παράδειγmicroα χρησιmicroοποιείται τόσο για να σχολιαστεί η σχέση συνθετικού εγκλεισmicroού και η προς το άπειρο διαφυγή όσο και για να επισηmicroανθεί έστω και πλάγια η σχέση του γαλλικού microοναρχικού Baroque microε τα πολιτιστικά υποδείγmicroατα του ιταλικού καθολικισmicroού κατά την περίοδο της Αντιmicroεταρρύθmicroισης Πρβλ B Βoucher Italian Baroque Sculpture Λονδίνο 1998 287 Θυmicroίζουmicroε πως microια από τις εκδόσεις του θεωρητικού της προοπτικής αναmicroόρφωσης Jean-Franccedilois Niceron είχε τον τίτλο Thaumaturgus Opticus (1646) Πρβλ προηγούmicroενη υποσηmicroείωση

microε δυο κτηριακά laquoπώmicroαταraquo τα κτήρια των Μεγάλων Στάβλων288 που εξασφαλίζουν τον ορισmicroό της microέχρι τότε πραγmicroατοποιηmicroένης βασιλικής σύνθεσης ενώ περιγράφουν προς την πλευρά της microελλοντικής πόλης το laquoπόδι της χήναςraquo289 Ορίζεται έτσι η δέσmicroη τριών λεωφόρων της λεωφόρου του Παρισιού της Αvenue de Paris στο κέντρο και συmicromicroετρικά ως προς αυτήν microε απόκλιση τριάντα microοιρών προς τα νότια της Αvenue de St Cloud και προς τα βόρια της Αvenue de Sceaux Οι τρεις αυτοί άξονες κίνησης δυνητικά επεκτάσιmicroοι επrsquo άπειρον ορίζουν την ανοικτή προοπτική της σύνθεσης προς τη νοτιανατολική πλευρά ενώ προ τη βορειοδυτική πλευρά των ανακτόρων προς την πλευρά δηλαδή των διαmicroορφώσεων του τοπίου των ανακτόρων την ανάλογη σκόπευση του απείρου εξασφαλίζει ο κατά το microήκος άξονας του Μεγάλου Καναλιού

Η αρχική κατασκευή είναι εποmicroένως επεκτάσιmicroη και προς τις δυο πλευρές άλλοτε ως δυνατότητα νοητικού ελέγχου και ταυτόχρονα πραγmicroατικής κατασκευής και άλλοτε microόνο ως συνθήκη της προς τον ορίζοντα υποθετικής επέκτασης της όρασης

E424 H επέκταση της συνθετικής οργάνωσης των Κήπων στις Βερσαλλίες προς την πλευρά της πόλης του Παρισιού (του συγγραφέα)

Αλλά η ελεγχόmicroενη γεωmicroετρία των κήπων διαφοροποιείται ριζικά από το άmicroορφο περιβάλλον της Όmicroοια microπορούmicroε να υποθέσουmicroε την αντίθεση της τελικής σχεδιασmicroένης πόλης προς το δικό της άmicroορφο ή δύσmicroορφο περιβάλλον Στις πρώιmicroες αναπαραστάσεις του Israeumll Silvestre290 η διαφοροποίηση αυτή είναι σαφέστερη προς την πλευρά των κήπων αρχίζει εντούτοις να διαφαίνεται ανάλογη πρόθεση και στην περιγραφή της αντίθετης της αστικής πλευράς του ανακτορικού συγκροτήmicroατος Η σύνθεση είναι βεβαίως επεκτάσιmicroη Επεκτάσιmicroη όmicroως στα πλαίσια ενός microεγαλοπρεπούς κανονιστικού σχήmicroατος προορισmicroένου να αποκλείσει στο εξωτερικό του την ακανόνιστη φύση των ασχεδίαστων φυσικών

288 Les Grandes Eacutecuries 289 Το εφαρmicroόσιmicroο στην περίπτωση του τοπιακού σχεδιασmicroού γενικά patte drsquo oie 290 Γύρω στο 1690 ΠρβλP-A Lablaude The Gardens of Versailles Αγγλ microετ Λονδίνο 1995 σ 35

σχηmicroατισmicroών και των ασχεδίαστων microη πολιτιστικά επεξεργασmicroένων ανθρώπινων κατασκευών

Οι προηγούmicroενες περιγραφές microπορούν να γίνουν κατανοητές microε microεγαλύτερη σαφήνεια αν συγκρίνουmicroε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque microε αυτές του 18ου αιώνα microε την αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου Στη δεύτερη περίπτωση δεν πρόκειται απλά για πολύ microεγαλύτερες διαmicroορφώσεις οι οποίες περιλαmicroβάνουν ακόmicroη και αυτόνοmicroα τmicroήmicroατα φυσικών σχηmicroατισmicroών Το άνοιγmicroά τους στο τοπίο συνδέεται microε την έλλειψη ενός αυστηρού προδιαγεγραmicromicroένου σχήmicroατος έτσι ώστε να microην αντιστοιχούν συνολικά σε microια κεντρικά συγκροτηmicroένη συνθετική δοmicroή Με απλούστερη επαγγελmicroατική διατύπωση οι διαmicroορφώσεις τοπίου της περιόδου του Baroque microπορούν πολύ ευκολότερα να σχεδιαστούν από microνήmicroης Είτε ως περιmicroετρικά ορισmicroένα τοπία είτε ως συνθέσεις που υποβάλουν την laquoπροοπτικήraquo επέκτασης περιγράφουν microια εκτενή διαδικασία ελέγχου Περιγράφουν άρα και την εντονότερη προσαρmicroογή τους σε ένα νοητικό εντέλει σχήmicroα

Ε425 Προηγούmicroενη σελίδα Pierre Patel Vue cavaliegravere du Chacircteau de Versailles Άποψη του Πύργου των Βερσαλλιών από ύψος ιππέα (1668) (CC) Ε426 Επάνω Israeumll Silvestre Versaille-Le Grand Ensemble Βερσαλλίες-Συνολική Άποψη (1687)

44 Η δοmicroική οργάνωση του φυσικού χαρακτηριστική των διαmicroορφώσεων τοπίου του 17ου αιώνα Από την αναφορά στις αναγεννησιακές τοπιακές διαmicroορφώσεις ήδη η διερεύνηση αυτή έχει σχολιάσει την υπόθεση πως το πρότυπο της ζωής microε το οποίο οργανώνονται οι επαύλεις και οι τοπιακές κατασκευές που τις συνοδεύουν κατά την ιταλική Αναγέννηση και τον Μανιερισmicroό συνδέεται άmicroεσα microε τις συνήθειες microιας αστικής στην προέλευση της κοινωνικής οmicroάδας Αναφέρεται δηλαδή στα ήθη της πόλης και στις πολιτικές οικονοmicroικές και ευρύτερες πολιτιστικές επιδιώξεις microιας αστικής στην προέλευσή της τάξης ιδιοκτητών ενώ αναφέρεται επίσης σε συνθετικούς χειρισmicroούς που παραπέmicroπουν microε έmicroφαση στην κτηριακή δοmicroική εmicroπειρία σχεδιασmicroού

Ανάλογος φαίνεται να είναι και ο βασικός ιστός επιρροών που υποβαστάζει τις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα καθώς οι τελευταίες αυτές δεν προφασίζονται καν microια φυσικότροπη διάθεση όπως στα παραδείγmicroατα των αγγλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων που ακολουθούν Αντίθετα είναι εmicroφανής η δοmicroική ένταση των συνθέσεων η οργανωτική έντασή τους που ευνοεί τη microεταφορά της συνθετικής εmicroπειρίας από τα τοπιακά παραδείγmicroατα του γαλλικού Baroque στην περιοχή του αστικού σχεδιασmicroού

Κριτήρια αξιολόγησης Κριτήριο αξιολόγησης 41 Πως συσχετίζετε το πολιτιστικό και πολιτικό laquoπεριβάλλονraquo της περιόδου του Baroque microε τις συνθετικές προτάσεις των τοπιοτεχικών και κηποτεχνικών του προσεγγίσεων Αναφερθείτε ειδικότερα σε θέmicroατα όπως η ανάπτυξη του ορθολογισmicroού και η ενίσχυση της πολιτικής εικόνας των ισχυρών Ευρωπαϊκών βασιλείων ΑπάντησηΛύση Οι κήποι της περιόδου του Baroque έχουν ορθά περιγραφεί ως laquoπολιτικό θέατροraquo προορισmicroένο να προβάλει την ισχύ των microοναρχικών καθεστώτων της Ευρώπης του 17ου αιώνα ή των ισχυρών ανδρών της αυλής και της ευρύτερης πολιτικής και θρησκευτικής ιεραρχίας Αλλά στην τοπιοτεχνική laquoσκηνήraquo της περιόδου προβάλλεται πολύ ευρύτερα η συνολικότερη πολιτιστική δοmicroή της εποχής

Έτσι είναι προφανής η συσχέτιση microε την ορθολογική εφαρmicroογή της Ευκλείδειας γεωmicroετρίας ως βασικό στοιχείο οπτικού ελέγχου των διαmicroορφώσεων Ελέγχου ο οποίος δεν είναι πάντοτε προφανής ως προς τις προθέσεις του καθώς αναλαmicroβάνει σε πολλές τοπιοτεχνικές του εφαρmicroογές όπως και σε εφαρmicroογές που αντιστοιχούν στην εικαστική έκφραση ή στην αρχιτεκτονική να κινηθεί προς την πλευρά ψευδαισθησιακών κατασκευών όπως αυτές που αντιστοιχούν στα παραδείγmicroατα της προοπτικής laquoαναmicroόρφωσηςraquo Πρόκειται εποmicroένως για την εφαρmicroογή γεωmicroετρικών συσχετισmicroών οι οποίοι επιmicroένουν microάλλον στην αλαζονική προβολή του ελέγχου του υποκειmicroένου της νόησης επί του αντικειmicroένου της έκτασης παρά στην καταδεικτική χρήση των microαθηmicroατικών συσχετισmicroών Ανάλογης microεγαλεπήβολης πολιτιστικής στάσης είναι άλλωστε και η χρήση των τεχνολογικών εφαρmicroογών οι οποίες υποστηρίζουν τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Σηmicroαντικές παρεmicroβάσεις εδαφοτεχνικής τάξης και υδραυλικής microηχανικής αποτελούν το αφανές αλλά εκτενέστατο και ισχυρότατο υπόβαθρο των κήπων της περιόδου Επιδεικνύουν και αυτές όπως και κηποτεχνική επιτήδευση εφαρmicroοσmicroένη επί των φυτικών ειδών την πρόθεση των Ευρωπαϊκών βασιλείων να προβάλουν την ισχύ της κοινωνίας τους όχι απλά στον άmicroεσο χώρο των πολιτικών κοινωνικών ηθών αλλά πολύ ευρύτερα σε επίπεδο κοσmicroικής τάξης συνολικού ελέγχου του κόσmicroου Κριτήριο αξιολόγησης 42 Η φυσιογνωmicroία των κήπων της εποχής του Baroque εmicroφανίζεται microάλλον ξένη microε τις σύγχρονες τάσεις της φιλικής προς το περιβάλλον και τα φυσικά του χαρακτηριστικά διάθεσης Πως θα microπορούσαmicroε εποmicroένως να εξηγήσουmicroε το ενδιαφέρον για τη microελέτη της τοπιοτεχνίας του Baroque Ποια είναι τα επιχειρήmicroατα της ενασχόλησης microε τους κήπους της περιόδου του 17ου αιώνα ΑπάντησηΛύση Γιατί να microελετηθούν η θεώρηση και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου του microεγαλοπρεπούς microοναρχικού 17ου αιώνα Γιατί να microελετηθούν όταν το microέγεθος και η microεγαλοστοmicroία των επεmicroβάσεων η παρέmicroβαση στις ελεύθερες φυσικές διεργασίες ανάπτυξης ακόmicroη και το πολιτικό υπόβαθρο αναφοράς τους εmicroφανίζονται τόσο αντίθετες προς τη σύγχρονη οικολογική τοπιακή και ευρύτερα πολιτική microας ευαισθησία Γιατί να microελετηθούν ειδικά στον Ελληνικό ακαδηmicroαϊκό χώρο όταν εmicroφανίζονται τόσο ριζικά αντίθετες microε την τοπιακή εmicroπειρία και τις γνωστές laquoγηγενείςraquo τοπιακές αναφορές microας

Μια πρώτη κριτική απάντηση microπορεί να επισηmicroάνει πως έστω και για λόγους αντίρρησης η microελέτη αναλόγων διαmicroορφώσεων τοπίου δικαιολογείται ως τmicroήmicroα της αναγνώρισης της κατανόησης και της ερmicroηνείας ενός ευρύτερου πολιτικού και πολιτιστικού πλέγmicroατος επιβολής microε εmicroβέλεια επιρροών που αγγίζει τις ηmicroέρες microας

Μια δεύτερη απάντηση microπορεί να υποδείξει πως οι πολιτιστικές κατασκευές οι πολιτιστικές διαmicroορφώσεις του τοπίου εν προκειmicroένω ανεξάρτητα από τους όρους της αρχικής παραγωγής τους αποτελούν κληροδοτήmicroατα της ανθρώπινης ιστορίας Η παρουσία των πολιτιστικών αυτών κατασκευών εποmicroένως ως microνηmicroείων ως υλικών συσσωρεύσεων microνήmicroης εξασφαλίζει τη διαρκή δυνατότητα πρόσβασης στην ιστορική ακολουθία στις συσχετίσεις ή τις ασυνέχειες των ιστορικών περιόδων Πρόκειται βέβαια για το αντικείmicroενο αναφοράς το οποίο επισηmicroάνθηκε microόλις προηγούmicroενα κατά το πρώτο κριτήριο αξιολόγησης

Μια τρίτη απάντηση ειδικότερου προσανατολισmicroού σηmicroειώνει πως η microελέτη αυτών των παραδειγmicroάτων του 17ου αιώνα microπορεί να επισηmicroάνει συγκεκριmicroένους εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές οι κεντρικές και καθοριστικές για τη Δυτική τοπιοτεχνία Η microελέτη τους καθιστά κατανοητή τη σχετική διατήρηση ή τη σχετική αλλαγή των εκφραστικών τρόπων ξεκινώντας από τον 17ου αιώνα και φθάνοντας έως τις εγγύτερες προς τη σηmicroερινή περιόδους Επιτρέπει να περιγραφούν οι εκφραστικές επιρροές που διατηρούνται ή η εκφραστική απόσταση που διανύθηκε Αποδεικνύει για παράδειγmicroα τη διαφορά ανάmicroεσα στη νεότερη απόρριψη της τοπιοτεχνικής επιτήδευσης και στην ακραία κανονιστική διάθεση τη σκηνογραφική πρόθεση την εφαρmicroογή προοπτικών ψευδαισθησιακών τεχνασmicroάτων που συναντούmicroε στις διαmicroορφώσεις τοπίου του Baroque διαmicroορφώσεις οι οποίες παρά την εκφραστική τους υπερβολή εξακολουθούν εντούτοις να καθορίζουν πολλά νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα

Σύmicroφωνα microε την προηγούmicroενη τελευταία επισήmicroανση ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque Ε427 Παρίσι Parc Andreacute Citroeumln Προσπάθεια επανεγγραφής της τοπιοτεχνικής γεωmicroετρικής microεγαλοπρέπειας του 17ου αιώνα στο αστικό πεδίο της σύγχρονης Γαλλικής πρωτεύουσας (του συγγραφέα)

απλουστευmicroένη διατύπωση ως η διεργασία αναλογικής αύξησης των διαστάσεων κατά την αποmicroάκρυνση από το σηmicroείο όρασης ώστε να αναιρεθεί η προοπτική σmicroίκρυνση

Με εκτενέστερη παρουσίαση η προηγούmicroενη χρήση των προοπτικών κανόνων υποδεικνύει την ευρύτερη περιοχή της laquoπροοπτικής αναmicroόρφωσηςraquo275 Αν η συmicroβατική θεώρηση της προοπτικής περιγράφει πως τα περισσότερο αποmicroακρυσmicroένα αντικείmicroενα ίσης διάστασης εmicroφανίζονται ως microικρότερα τότε η ζωγραφική ή η κατασκευαστική παρουσίασή τους microε παραmicroορφώσεις ακριβώς αντίθετες από αυτές που υποθέτει η συmicroβατική προοπτική θα εξασφάλιζε το απαραmicroόρφωτο της τελικής όρασης ανατρέποντας τη συνήθη αντίληψη βάθους εφόσον βέβαια το σηmicroείο όρασης παρέmicroενε σταθερό

Με microια πραγmicroατιστική βάση θεώρησης πρόκειται για την τεχνητή επιβολή της νοητικής εικόνας πάνω στην υλική έκταση του φυσικού ή microε διαφορετική διατύπωση για την επιβολή του ορατού επί της χωρικότητας και της υλικότητας276 Αν υποθετικά περιγράφαmicroε ένα ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατατετmicroηmicroένο σε έναν ορθοκανονικό κάναβο και το θεωρήσουmicroε προοπτικά τότε η προοπτική εικόνα του ορθογωνίου αντιστοιχεί σε ένα τραπέζιο ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo στο οποίο η απώτερη παράλληλη προς τον παρατηρητή πλευρά ΑrsquoΒrsquo είναι microικρότερη από την πλησιέστερη ΓrsquoΔrsquo Οι πλάγιες πλευρές ΑrsquoΔrsquo και ΒrsquoΓrsquo συγκλίνουν προς την ΑrsquoΒrsquo ενώ οι εσωτερικές χαράξεις σε ίσα microεταξύ τους διαστήmicroατα σχεδιάζονται παράλληλες προς την κεφαλή και τη βάση του τραπεζίου πλησιάζοντας τόσο περισσότερο η microια την άλλη όσο περισσότερο αποmicroακρύνονται από τον παρατηρητή Ας αντιστρέψουmicroε την κατασκευή Έστω πως το ορθογώνιο ΑΒΓΔ κατασκευάζεται ως τραπέζιο microε σχήmicroα αντίστροφο προς την προοπτικά παραmicroορφωmicroένη εικόνα ΑrsquoΒrsquoΓrsquoΔrsquo Το νέο τραπέζιο ΑrsquorsquoΒrsquorsquoΓrsquorsquoΔrsquorsquo έχει την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo ως τη microεγαλύτερη πλευρά του και τη ΓrsquorsquoΔrsquorsquo ως την microικρότερη Οι ενδιάmicroεσες παράλληλες δεν προσεγγίζουν αλλά αποmicroακρύνονται αναλογικά όσο πλησιάζουν την ΑrsquorsquoΒrsquorsquo Τότε η ανεστραmicromicroένη αυτή κατασκευή δίνει ένα σηmicroείο φυγής προς την πλευρά του παρατηρητή Κοιτώντας την παραmicroορφωmicroένη κατασκευή του τραπεζίου έχουmicroε σε κάποιο σηmicroείο τοmicroής της οπτικής δέσmicroης ένα φανταστικό είδωλο που αντιστοιχεί όmicroως σε ένα κανονικό ορθογώνιο Με το σηmicroείο όρασης υψηλότερα από το έδαφος το ορθογώνιο αυτό θα εmicroφανίζονταν να στρέφεται ως προς την πλησιέστερη προς τον παρατηρητή βάση του και να υψώνεται προς τα επάνω

Σε ένα φανταστικό επίπεδο τοmicroής εποmicroένως κάπου ανάmicroεσα στον εξωτερικό φυσικό κόσmicroο της έκτασης του res extensa και στον εσωτερικό του res cogitans της νόησης πραγmicroατοποιείται κατ΄ αναλογίαν προς την καρτεσιανή λειτουργία του καρτεσιανού αδένα του κωναρίου η αναγωγή του εκτεινόmicroενου φυσικού πράγmicroατος σε ένα σύστηmicroα νοητικά επιβεβληmicroένης κανονικότητας Η αναγωγή αυτή συντελείται microέσω της laquoπαρά φύσινraquo παρέmicroβασης στη φυσική βιολογική οπτική πρόσληψη εξηγώντας microε σαφήνεια πως η παράσταση περιλαmicroβάνεται στο πεδίο των πολιτιστικών κατασκευών και πως συνιστά βασικό microέσο ελέγχου του τοπίου βασικό microέσο υποβολής του στην τάξη των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών σχηmicroάτων και των πολιτιστικών ή πολιτισmicroικών συmicroβόλων και σηmicroασιών Αν ακολουθήσουmicroε microάλιστα την προσέγγιση του Michel Foucault η παράσταση αποτελεί κατά την περίοδο του 17ου αιώνα το βασικό microέσο χάρις στο οποίο η υλικότητα και η χωρικότητα υποβάλλονται σε συνθήκες κανονικοποίησης και ελέγχου Είναι microάλλον παράτολmicroο microια διερεύνηση των τοπιακών διαmicroορφώσεων έστω και προσανατολισmicroένη προς συσχετίσεις πολιτιστικές να προσπαθήσει να ταυτίσει τη βασική συνθήκη συγκρότησης του καρτεσιανού δυϊσmicroού microε τη συνθήκη της ηθεληmicroένης προοπτικής ψευδαισθησιακής παραmicroόρφωσης της laquoαναmicroόρφωσηςraquo των κήπων του Baroque

275 Η laquoαναmicroόρφωσηraquo όπως επεξηγείται αναλυτικότερα στη συνέχεια αφορά microια συγκεκριmicroένη διαδικασία γεωmicroετρικής επεξεργασίας microε την οποία γίνεται δυνατός ο ψευδαισθησιακός έλεγχος των microορφών που σχεδιάζονται Μια ελεγχόmicroενη γεωmicroετρική παραmicroόρφωση επιτρέπει στον σχεδιαστή να παραγάγει το κατάλληλο οπτικό αποτέλεσmicroα από την κατάλληλη γωνία όρασης Ανάλογες τεχνικές δεν εφαρmicroόζονταν microόνο στη ζωγραφική στον περίφηmicroο πίνακα Οι Πρεσβευτές του Hans Holbein για παράδειγmicroα αλλά επίσης στις αρχιτεκτονικές και όπως εκτενώς παρουσιάζεται στη συνέχεια στις τοπιακές κατασκευές 276 Διατύπωση της κριτικής επιτροπής των Κ Μωραΐτη Δ Σεβαστάκη Σ Σταυρίδη microε αφορmicroή την παρουσίαση της διπλωmicroατικής εργασίας της Σ Σαραντοπούλου microε θέmicroα Προτάσεις για microια αρχαιολογική περιγραφή του Βοτανικού Κήπου στα πλαίσια του ΔΠΜΣ της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜ Πολυτεχνείου laquoΑρχιτεκτονική Χώρος Πολιτισmicroόςraquo Αθήνα Μάρτιος 2009

Επεξηγήσεις της αναmicroόρφωσης σε περιγραφή του 17ου αιώνα (E416 επάνω αριστερά CC) και σε διάγραmicromicroα περιγραφής της εφαρmicroογή της στον σχεδιασmicroό τοπιοτεχνικών διαmicroορφώσεων όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte (E417 κάτω αριστερά σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Μια από τις γνωστότερες εφαρmicroογές της αναmicroόρφωσης καταγράφεται στον πίνακα του Hans Holbein του Νεότερου Οι Πρεσβευτές (Ε418 επάνω δεξιά PD) όπου σε πρώτο επίπεδο εικονίζεται παραmicroορφωmicroένο ένα ανθρώπινο κρανίο Ωστόσο από ένα ορισmicroένο σηmicroείο θέασης το κρανίο γίνεται αντιληπτό microε την πραγmicroατική του microορφή (Ε419 κάτω δεξιά PD)

Εντούτοις για τη σχέση του Andreacute Le Nocirctre microε τη σκέψη του εισηγητή του ορθολογισmicroού υπάρχουν σηmicroαντικές microαρτυρίες laquoΣτο εργαστήριο του Λούβρουraquo σηmicroειώνει η Chiara Santini277 ο νέος ακόmicroη microαθητευόmicroενος κηπουρός Andreacute Le Nocirctre ως microαθητής του Simon Vouet laquoγνώριζε ότι πιο καινοτοmicroικό έφθανε να microελετηθεί στο πεδίο των ερευνών για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρου Είναι πιθανόν ποτέ να microην είχε διαβάσει τη Dioptrique του Καρτέσιου αλλά σίγουρα είχαν τεθεί υπrsquo όψιν του φιλοσόφου κάποια σχέδια για τον κήπο των Tuileries και είχε (οLe Nocirctre) την άmicroεση εmicroπειρία των πειραmicroατισmicroών του δασκάλου του (του Vouet) και των εικονογραφήσεων των έργων για την προοπτική που είχαν παραχθεί στο επιστηmicroονικό περιβάλλον το συναφές microε τη βασιλική αυλήraquo Σε αυτό το σηmicroείο οι αναφορές δεν συmicroφωνούν κατ΄ ανάγκην laquoΣτο πρώτο microισό του 20ου αιώνα κάποιοι συγγραφείς ειδικά ο Jules Guiffrey διατείνονται πως ο Le Nocirctre γνώριζε το έργο του Descartes και ερmicroηνεύουν το δικό του έργο στο φως αυτών των φιλοσοφικών-επιστηmicroονικών αποσκευών σήmicroερα αντίθετα υπάρχει η τάση εξ αιτίας της έλλειψης αποδείξεων να τηρείται microια στάση πιο επιφυλακτική που περιορίζεται να υποστηρίζει πως ο

277 Στο προηγούmicroενο σ 25

κηπουρός των Tuileries πρέπει να είχε κάποια επαφή λιγότερο ή περισσότερο άmicroεση microε το περιβάλλον του Καρτέσιουraquo278

Ακόmicroη όmicroως και αν η διερεύνηση αυτή δεν προχωρήσει στο τόλmicroηmicroα της ευθείας συσχέτισης τοπιακών εγχειρηmicroάτων και των φιλοσοφικών επιστηmicroονικών θεωρήσεων του καρτεσιανισmicroού ακόmicroη και αν η υπόδειξη συσχέτισης παραmicroείνει στο επίπεδο των γενικότερων σχέσεων οι αναλογίες εmicroφανίζονται καταδεικτικές microιας ενιαίας πολιτιστικής στάσης Στα πλαίσια της στάσης αυτής οι laquoέρευνες για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρουraquo είναι σηmicroαντικές τόσο για τη συνολική θεώρηση αυτού του πολιτισmicroού όσο και για τις τοπιακές επεmicroβάσεις που τον χαρακτηρίζουν Ακόmicroη και όταν οι ερευνητικές παρουσιάσεις δεν επεκτείνονται σε συγκρίσεις και συσχετισmicroούς τόσο φιλόδοξους όσο αυτούς του Guiffrey επιmicroένουν εντούτοις πάντοτε να αναφέρονται στις τεχνικές της αναmicroόρφωσης279 Άλλοτε περιγράφοντάς την microε γεωmicroετρικά ακριβέστερη περιγραφή και άλλοτε επιmicroένοντας στην αφανή για τον ανυποψίαστο περιπατητή λειτουργία της ως anamorphosis abscondita κρυφής αναmicroόρφωσης κατά τον Αllen S Weiss Αλλά και κτισmicroένης αναmicroόρφωσης ενσωmicroατωmicroένης συντεθειmicroένης στη νοητική και στην τοπιακή κατασκευή280 laquoAbsconditaraquo αποκεκρυmicromicroένη κρυφή σκοτεινή αλλά και προϊόν κατασκευής σύνθεσης από το λατινικό ρήmicroα laquoascondoraquo που σηmicroαίνει αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω αλλά και θεmicroελιώνω κτίζω ή συνθέτω συντάσσω281 Η υπόθεση της φαντασιακής πλασmicroατικής ατmicroόσφαιρας οφθαλmicroαπάτης που περιγράφηκε εκτενώς προηγούmicroενα εmicroφανίζεται ριζικά αντίθετη προς την απαίτηση αποκάλυψης της νεωτερικής εmicroπειριστικής αλήθειας των πραγmicroάτων όπως τίθεται για παράδειγmicroα από τη νεωτερική microοντέρνα αρχιτεκτονική Ακολουθώντας επισηmicroάνσεις καταστατικές για τη θεώρηση του Baroque συσχετίστηκε ήδη η καθολική Αντιmicroεταρρύθmicroιση και η παγίωση του Δυτικού microοναρχικού κράτους microε την προσπάθεια ελέγχου της σκέψης και της όρασης όπως και microε τους ειδικότερους συνθετικούς χειρισmicroούς οι οποίοι τελικά αποκρύβουν το κέντρο προέλευσης και τον τρόπο επιβολής αυτού του ελέγχου Στον αντίποδα πρέπει microάλλον να τοποθετηθεί η προτεσταντική ηθική απαίτηση αποκάλυψης η απαίτηση ηθικής και πραγmicroατικής διαφάνειας αυτού του κόσmicroου

Η νεωτερική προσέγγιση καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από αυτήν την ηθική στάση απαίτησης της ειλικρίνειας έως ότου σήmicroερα microια νέα σειρά σύγχρονων τεχνικών ανακαλύψεων τόσο καθοριστικών για την πολιτισmicroική εποπτεία όσο η προοπτική εισήγηση του Leon Battista Alberti στον καιρό της διατύπωσής της ή όσο η προώθηση της αναmicroόρφωσης από τον φραγκισκανό microοναχό Jean-Franccedilois Niceron ανατρέψει την πραγmicroατιστική βεβαιότητα

Η σύγχρονη αυτή ανατροπή καθορίζεται από την εκτενέστατη παραγωγή πλασmicroατικών-πραγmicroατικών παραστάσεων ο κεντρικός έλεγχος των οποίων εmicroφανίζεται ως ένας από τους σηmicroαντικότερους πολιτικούς φόβους για το microέλλον του πολιτισmicroού Ο δυϊσmicroός είναι εξίσου χαρακτηριστικός Μια εσωτερική αυτοαναφορική οιονεί πραγmicroατικότητα καθορισmicroένη από έναν πίνακα ένα matrix αρχικών λογισmicroικών κανόνων οι οποίοι εξελίσσονται αποσχισmicroένοι από τον εξωτερικό κόσmicroο που παύει να microας αφορά Ένας εσωτερικευmicroένος τόπος ορθότερα ένα εσωτερικευmicroένο πολιτισmicroικό τοπίο του οποίου επιπλέον τα βασικά χαρακτηριστικά σύνταξης microας διαφεύγουν Η αναλογία microπορεί να είναι ακόmicroη ισχυρότερη Ένα εσωτερικό τοπίο δικτυακών σχέσεων όπως και στη microη

278 Όπ σ 25 επίσης J Guiffrey Andreacute le Nostre Eacutetude critique Παρίσι 1908 Ακόmicroη Α Rostaing Lrsquo aeliguvre de Le Nocirctre Παρίσι 2000 σσ 7-10 279 Πρβλ C Santini στο προηγούmicroενο σσ 27-30 Για microια αναγωγή των αρχών της αναmicroόρφωσης στην αναγεννησιακή προοπτική βλ το κείmicroενο της Kirsti Andersen laquoThe mathematical treatment of anamorphoses from Piero della Francesca to Niceronraquo Στο History of mathematics states of the art σσ 3-28 Academic Press San Diego CA 1996 Είναι χαρακτηριστικό πως ο κύριος θεωρητικός εισηγητής της αναmicroόρφωσης ο φραγκισκανός microοναχός πατέρας Jean-Franccedilois Niceron αναφέρεται σε αυτήν microιλώντας για τεχνητή microαγεία laquomagia artificialisraquo ενώ τα συγγράmicromicroατά του φέρουν ανάλογα ονόmicroατα Η έκδοσή του του 1640 τιτλοφορείται Perspective curieuse Παράδοξη προοπτική Aυτή του 1646 έχει τον τίτλο Οπτικός Θαυmicroατουργός Thaumaturgus opticus Ανάλογους τίτλους χρησιmicroοποίησε στις εκδόσεις του και ο σύγχρονος microελετητής της αναmicroόρφωσης Jurgis Baltrusaitis 280 Α S Weiss στο προηγούmicroενο σσ 43-66 281 Abscondo λατινικό ρήmicroα σύνθετο από τις λέξεις ab(s) + condo (=con+do) lsquoΟπου Ab= από con=συν do= δίδωmicroι Έτσι condo microπορεί να σηmicroαίνει 1- ιδρύω θεmicroελιώ κτίζω ή 2 ndash συντίθηmicroι συντάσσω συγγράφω ή 3 ndash κατατίθηmicroι αποτίθηmicroι ταmicroιεύω διαφυλάττω ή 4 ndash αποτίθηmicroι κρύπτω κατακρύπτω αποκρύπτω Ascondo = αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω Absconditus = αποκεκρυmicromicroένος απόκρυφος σκοτεινός ασαφής Πρβλ Ε Τσακαλώτου Λεξικό Ελληνο-λατινικό Αθήνα 1988

πραγmicroατοποιηmicroένη υπόθεση microιας εκτενώς εφαρmicroοσmicroένης πολεοδοmicroίας του Baroque Ένα δικτυακό τοπίο το οποίο εγκαταλείπει εντούτοις έναν εκτός του ηλεκτρονικού πολιτισmicroού χώρο

Στην καταληκτική παράγραφο ενός σύγχρονου διηγήmicroατος επιστηmicroονικής φαντασίας στην αφήγηση του Νευροmicroάντη282 ο κύριος microυθιστορηmicroατικός ήρωας του έργου αναρωτιέται αν υπάρχει πραγmicroατικά αυτός ο ίδιος ως πρόσωπο ανεξάρτητο από τον ψευδαισθησιακό δικτυακό laquoτοπίοraquo

Με κάθε δυνατή επιφύλαξη για το θεmicroιτό των συγκρίσεων microπορούmicroε να ανακαλέσουmicroε από τον χώρο των ιστορικών microυθευmicroάτων την παροιmicroιώδη φράση που περιγράφει τη σύγχυση ανάmicroεσα σε microια εσωτερικά προσανατολισmicroένη κατασκευασmicroένη πραγmicroατικότητα και στην εξωτερική πραγmicroατικότητα του υπόλοιπου κοινωνικού πεδίου Στο καταληκτικό laquoκεφάλαιοraquo της γαλλικής microοναρχικής ισχύος ενώ ο αγγλικός Εmicroπειρισmicroός και ο γαλλικός Διαφωτισmicroός έχουν ήδη πολλαπλά αναπτύξει τα επιχειρήmicroατά τους και οι κινήσεις της πολιτικής ανατροπής διογκώνονται η Μαρία-Αντουανέττα ηρωίδα microιας αφήγησης η οποία δεν microπορεί πλέον να παραmicroένει στραmicromicroένη στο εσωτερικό της αναρωτιέται για τις αιτίες της πολιτικής αναταραχής και αποφασίζει ισχυρίζεται ο ιστορικός θρύλος πως οι αβράκωτοι microπορούν να κατευνάσουν την πείνα τους microε γλυκά εδέσmicroατα283

Πριν η λύση δοθεί σε microια άλλη σκηνή αυτή της λαϊκής τελετουργίας της guillotine της λαιmicroητόmicroου σε ένα άλλο τοπίο αυτό της ανοικτής επαναστατηmicroένης πόλης η δράση εξακολουθεί να εξελίσσεται στο σκηνικό πεδίο των βασιλικών τοπίων Η τελευταία βασίλισσα της Γαλλίας εγκλωβισmicroένη εν πολλοίς στον φανταστικό κόσmicroο του Petit Trianon στον θεατρικό του χώρο στο laquohameau de la reineraquo laquoτο χωρίο της βασίλισσαςraquo και στο υποθετικά φυσικό τοπίο που το περιβάλει υποδύεται την αθώα χωριατοπούλα284 To παράδειγmicroα της Marie-Antoinette ως εστεmicromicroένης η οποία παραmicroένει αποκοmicromicroένη από την εξωτερική πραγmicroατικότητα εγκλωβισmicroένη σε έναν επίσης αποκοmicromicroένο ελεγχόmicroενο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο και σκηνοθετηmicroένο τοπίο285 προσωποποιεί παραδειγmicroατικά microια στάση η οποία την υπερβαίνει κατά πολύ ως συγκεκριmicroένη ιστορική προσωπικότητα Η στάση αυτή ως γενική προσέγγιση ισχυρών κοινωνικών οmicroάδων και ως ειδική αντίληψη της διαmicroόρφωσης του τοπίου που εκπορεύεται από αυτές διατρέχει microάλλον το σύνολο της γνωστής ιστορίας Στο νεότερο ευρωπαϊκό χώρο ειδικότερα ο οποίος αφορά τη διερεύνηση αυτή οι ιδιαίτεροι τρόποι εκδήλωσής της ξεκινούν από την περίοδο της ιταλικής Αναγέννησης για να αποκτήσουν την ισχυρότερη έκφρασή τους κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα επεκτείνοντας microε ασθενέστερο τρόπο την επιρροή τους και στις περιόδους που ακολουθούν

Έγινε ήδη προφανές πως η συγκρότηση αυτής της αποσπασmicroένης ελεγχόmicroενης τοπιακής πραγmicroατικότητας όπως παρουσιάζεται microε παραδειγmicroατικό τρόπο στους γαλλικούς κήπους του 17ου αιώνα συνδέεται άmicroεσα microε ένα ιδιαίτερο ήθος όρασης microε τη δυνατότητα συγκρότησης οπτικών ψευδαισθήσεων οι οποίες επιmicroένουν να καθορίζουν την υλικότητα και τη χωρικότητα του τοπίου και οι οποίες στηρίζονται microεταξύ των άλλων στη microελέτη και την εφαρmicroογή στις διαmicroορφώσεις του τοπίου της προοπτικής αναmicroόρφωσης

282 Το γνωστό βιβλίο του Καναδού συγγραφέα επιστηmicroονικής φαντασίας William Gibson Neuromancer Πρβλ ελληνική microετ Νευροmicroάντης Αθήνα 1998 σ 290 283 H παροιmicroιώδης φράση ldquoSrsquoils nrsquoont pas de pain qursquoils mangent de la briocherdquo laquoαν δεν έχουν ψωmicroί ας φάνε γλυκόraquo που αποδίδεται στην τελευταία βασίλισσα χρησιmicroοποιείται εδώ ως ένδειξη απόσπασης από την πραγmicroατικότητα microάλλον παρά ως ένδειξη κυνισmicroού Το πιθανότερο πάντως είναι πως κακώς συνδέεται microε την Μarie-Antoinette καθώς η πρώτη καταγραφή της φράσης εmicroφανίζεται στο VI Βιβλίο των Confessions του Jean-Jacques Rousseau που δηmicroοσιεύτηκε το 1782 ενώ το υποθετικό επεισόδιο της επαναστατικής περιόδου κατά το οποίο πεινασmicroένες γυναίκες φθάνουν στις Βερσαλλίες ζητώντας ψωmicroί αντιστοιχεί στις 5 Οκτωβρίου του 1789 284 Η Marie-Antoinette ζει στην περίοδο εκείνη του 18ου αιώνα κατά την οποία τα πρότυπα του γαλλικού κήπου έχουν ήδη υποχωρήσει στις πολιτιστικά κεντρικές περιοχές της Ευρώπης τουλάχιστον κάτω από την πίεση της laquomicroόδαςraquo των νεότερων προτύπων της αγγλικής τοπιοτεχνίας Εντούτοις οι συνθήκες εγκλεισmicroού των τοπιακών διαmicroορφώσεων και η προσπάθεια συγκρότησης microιας ολικής σκηνογραφικής ψευδαίσθησης φαίνεται να διατηρούν σε πολλές περιπτώσεις την καταγωγική σχέση τους microε τον προηγούmicroενο αιώνα 285 Όπως σηmicroειώθηκε αmicroέσως προηγούmicroενα το laquoχωριό της βασίλισσαςraquo δεν περιελάmicroβανε απλά microια φυσικότροπη τοπιακή διαmicroόρφωση ούτε microόνο microια σειρά κτισmicroάτων κατασκευασmicroένων έτσι ώστε να θυmicroίζουν αγροτικό οικισmicroό Αποτελούσε επιπλέον τον χώρο όπου η βασίλισσα και οι κυρίες της ακολουθίας της υποδύονταν αγροτικούς ρόλους ντυmicroένες ανάλογα και συmicromicroετέχοντας σε απλοποιηmicroένες αγροτικές δραστηριότητες

436 Η υπόδειξη επέκτασης στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα Μια από τις καταστατικές παρατηρήσεις του Heinrich Woumlllflin στο καθοριστικό κείmicroενό του για τη σχέση της Αναγέννησης microε το Baroque περιγράφει τα εκφραστικά εγχειρήmicroατα της περιόδου ως συνθέσεις οι οποίες υποδεικνύουν τη δυνατότητα επέκτασης Οι οποίες δηλαδή αντίθετα από τα πρωιmicroότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα δεν περιορίζουν την ολοκλήρωσή τους στο άmicroεσο πεδίο της χωρικής τους οργάνωσης Αντίθετα microάλιστα επιχειρούν να επεκτείνουν την πραγmicroατική τους παρουσία microε όρους υποθετικής επέκτασης της δράσης τους

Πως microπορεί να εφαρmicroοστεί η θεωρητική αυτή υπόδειξη στην περίπτωση των διαmicroορφώσεων του τοπίου Ακόmicroη ειδικότερα πως microπορεί να σχολιαστεί microε περισσότερη λεπτοmicroέρεια το πρόβληmicroα της ανοικτής σύνθεσης σε σχέση microε τους όρους συνθετικού εγκλεισmicroού των διαmicroορφώσεων τοπίου που απασχόλησαν προηγούmicroενα την έρευνα Ε420 και Ε421 (πρώτο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Cian Lorenzo Bernini Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η lsquoΕκσταση της αγίας Τερέζας της Άβιλα Το κεντρικό τmicroήmicroα της γλυπτικής σύνθεσης πλαισιώνεται από τα αρχιτεκτονικά microέλη της κόγχης microε τρόπο που ενισχύει τη δραmicroατική του ποιότητα Ε422 και Ε423 (δεύτερο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Με ανάλογο τρόπο η πυκνή φύτευση που πλαισιώνει τις κηποτεχνικές διαmicroορφώσεις του Vaux le Vicomte αυξάνει την εσωτερική συνοχή της σύνθεσης και ενισχύει την ένταση της αξονικής της ανάπτυξης

H αγία Τερέζα της Άβιλα στη γλυπτική σύνθεση του Bernini286 στροβιλίζεται σε κύmicroατα ιερού πάθους τα οποία εκτείνονται δυνητικά ως πνευmicroατικό φως πέρα από το πεδίο της microαρmicroάρινης γλυπτικής σύνθεσης Μια δέσmicroη χρυσών ακτινών κατέρχεται προς το σύmicroπλεγmicroα της αγίας και του αγγέλου Εκπορεύεται από σηmicroείο άγνωστο από το άπειρο πεδίο της θείας χάριτος η οποία προφανώς υπερβαίνει τη γήινη αρχιτεκτονικά προσδιορισmicroένη κόγχη του γλυπτού Αλλά συνθετικό κέντρο υπάρχει Πρόκειται για το εκστατικό πρόσωπο της αγίας και πολύ περισσότερο για το σηmicroείο της καρδίας της στο οποίο κατευθύνεται η ροmicroφαία του αγγέλου και στο οποίο η θεία χάρις καταλήγει πριν αποδώσει ακτινοβολώντας την αίγλη της στον παρατηρητή Αυτή η ακτινοβολία και εντέλει αυτή η σύνθεση δεν είναι υπαινίσσεται ο δηmicroιουργός του κόσmicroου τούτου Η δυνατότητά της να εκτείνεται πέρα από τα υλικά όρια της φυσικής έκτασης αναφέρεται σε microια συνθήκη πνευmicroατική Η εσωτερική της πλαστική οργάνωση εντούτοις υποδεικνύει ένα κέντρο σύνθεσης ενώ επιπλέον το σύmicroπλεγmicroα από λευκό microάρmicroαρο και επιχρυσωmicroένο microέταλλο ορίζεται microε έmicroφαση από το αρχιτεκτονικό περίγραmicromicroα της κόγχης από το βαθύχρωmicroο microάρmicroαρο των κιόνων που διαφοροποιεί microε σαφήνεια τον εσωτερικό από τον εξωτερικό ως προς τη σύνθεση χώρο Στην κορυφή της κόγχης ένα αόρατο άνοιγmicroα της οροφής λούζει το σύmicroπλεγmicroα microε φως υπερφυσικό ορίζοντας τη microοναδική ουσιώδη κατεύθυνση επικοινωνίας

Η πρώτη παρατήρηση επισηmicroαίνει πως η συνθήκη επέκτασης στο προηγούmicroενο παράδειγmicroα είναι της τάξης του πλασmicroατικού αναφέρεται σε όρους ψευδαισθησιακού χειρισmicroού όπως αυτούς που περιγράφηκαν ήδη κατά τον σχολιασmicroό της σκηνογραφικής συγκρότησης και της laquoθαυmicroατουργικήςraquo προοπτικής των γαλλικών κήπων287 Η ουσιωδέστερη δεύτερη παρατήρηση αναφέρεται στα microέσα εφαρmicroογής αυτού του χειρισmicroού

Προκειmicroένου δηλαδή να υποβάλλουν την αντίληψη της επέκτασης προκειmicroένου να επιτρέψουν την επέκταση προς microια κύρια κατεύθυνση περιορίζουν τη σύνθεση πλευρικά Στην πρώτη περίπτωση η δυνατότητα του γλυπτικού συmicroπλέγmicroατος του Bernini να υποβάλει την αίσθηση της υπερβατικής διαφυγής καθίσταται τόσο εντονότερη όσο αποσπάται από τον υπόλοιπο εσωτερικό χώρο της εκκλησίας microε την ένταξή της σε microια ιδιαίτερη κόγχη Στη δεύτερη περίπτωση η δυνατότητα των κήπων του Vaux le Vicomte να λειτουργήσουν laquoως τηλεσκόπιοraquo να υποβάλουν την αίσθηση πως η αίγλη τους επεκτείνεται υποθετικά έπrsquo άπειρον ενισχύεται ακριβώς από τους όρους του πλευρικού εγκλεισmicroού τους ο οποίος εντείνει τη σηmicroασία του βασικού κατά microήκος άξονα συmicromicroετρίας

Εγκλεισmicroός λοιπόν και υπόθεση επέκτασης πλασmicroατικής εν πολλοίς δεν αποτελούν αντιφατικές κινήσεις στις συνθέσεις του Baroque Εκφράζουν microάλλον συmicroπληρωmicroατικές πλευρές microιας συνθετικής τακτικής στα πλαίσια της οποίας η χωρικότητα περιορίζεται σε πρώτο χρόνο προκειmicroένου να εκτιναχθεί σε δεύτερο Το θέmicroα του συνθετικού εγκλεισmicroού και των αξόνων επικοινωνίας είναι ίσως ευκολότερο να σχολιαστεί στην περίπτωση microιας ελεγχόmicroενης γλυπτικής σύνθεσης ή ενός εξ αρχής ολοκληρωmicroένου δοmicroηmicroένου κήπου παρά στην περίπτωση microιας αστικής ανάπτυξης microιας σε εξέλιξη τοπιακής σύνθεσης εφαρmicroοσmicroένης στο πεδίο της πόλης Είναι δυσκολότερο να υποστηριχθεί κατά την εξέταση των συνθετικών χειρισmicroών που αποτελούν τις αρχικές κινήσεις για την ανάπτυξη microιας microελλοντικής πόλης η οποία δεν πραγmicroατοποιήθηκε κατά την περίοδο του Baroque όπως ισχύει στην περίπτωση των πολεοδοmicroικών προβλέψεων που συνδέονται microε τις Βερσαλλίες Φαίνεται εντούτοις πως οι αρχικοί αυτοί χειρισmicroοί αστικού σχεδιασmicroού διαθέτουν κοινή συνθετική στάση microε αυτήν που χαρακτηρίζει το πρότυπο των κήπων

Στο παράδειγmicroα των Βερσαλλιών τρεις λεωφόροι επεκτείνονται ελπίζοντας στην κατασκευή ενός microελλοντικού αστικού συmicroπλέγmicroατος στη συνέχεια των τοπιακών διαmicroορφώσεων και των ανακτόρων Αστικού συmicroπλέγmicroατος που θα διατηρούσε τη βασιλική αίγλη Μέχρι την υποθετική αυτή αστική ανάπτυξη η έξοδος από τις Βερσαλλίες προς την πόλη σφραγίζεται

286 Το γλυπτό σύmicroπλεγmicroα Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η Έκσταση της αγίας Τερέζα της Άβιλα στην εκκλησία της Santa Maria della Vittoria στη Ρώmicroη που ολοκληρώθηκε στην περίοδο 1647-1652 Το παράδειγmicroα χρησιmicroοποιείται τόσο για να σχολιαστεί η σχέση συνθετικού εγκλεισmicroού και η προς το άπειρο διαφυγή όσο και για να επισηmicroανθεί έστω και πλάγια η σχέση του γαλλικού microοναρχικού Baroque microε τα πολιτιστικά υποδείγmicroατα του ιταλικού καθολικισmicroού κατά την περίοδο της Αντιmicroεταρρύθmicroισης Πρβλ B Βoucher Italian Baroque Sculpture Λονδίνο 1998 287 Θυmicroίζουmicroε πως microια από τις εκδόσεις του θεωρητικού της προοπτικής αναmicroόρφωσης Jean-Franccedilois Niceron είχε τον τίτλο Thaumaturgus Opticus (1646) Πρβλ προηγούmicroενη υποσηmicroείωση

microε δυο κτηριακά laquoπώmicroαταraquo τα κτήρια των Μεγάλων Στάβλων288 που εξασφαλίζουν τον ορισmicroό της microέχρι τότε πραγmicroατοποιηmicroένης βασιλικής σύνθεσης ενώ περιγράφουν προς την πλευρά της microελλοντικής πόλης το laquoπόδι της χήναςraquo289 Ορίζεται έτσι η δέσmicroη τριών λεωφόρων της λεωφόρου του Παρισιού της Αvenue de Paris στο κέντρο και συmicromicroετρικά ως προς αυτήν microε απόκλιση τριάντα microοιρών προς τα νότια της Αvenue de St Cloud και προς τα βόρια της Αvenue de Sceaux Οι τρεις αυτοί άξονες κίνησης δυνητικά επεκτάσιmicroοι επrsquo άπειρον ορίζουν την ανοικτή προοπτική της σύνθεσης προς τη νοτιανατολική πλευρά ενώ προ τη βορειοδυτική πλευρά των ανακτόρων προς την πλευρά δηλαδή των διαmicroορφώσεων του τοπίου των ανακτόρων την ανάλογη σκόπευση του απείρου εξασφαλίζει ο κατά το microήκος άξονας του Μεγάλου Καναλιού

Η αρχική κατασκευή είναι εποmicroένως επεκτάσιmicroη και προς τις δυο πλευρές άλλοτε ως δυνατότητα νοητικού ελέγχου και ταυτόχρονα πραγmicroατικής κατασκευής και άλλοτε microόνο ως συνθήκη της προς τον ορίζοντα υποθετικής επέκτασης της όρασης

E424 H επέκταση της συνθετικής οργάνωσης των Κήπων στις Βερσαλλίες προς την πλευρά της πόλης του Παρισιού (του συγγραφέα)

Αλλά η ελεγχόmicroενη γεωmicroετρία των κήπων διαφοροποιείται ριζικά από το άmicroορφο περιβάλλον της Όmicroοια microπορούmicroε να υποθέσουmicroε την αντίθεση της τελικής σχεδιασmicroένης πόλης προς το δικό της άmicroορφο ή δύσmicroορφο περιβάλλον Στις πρώιmicroες αναπαραστάσεις του Israeumll Silvestre290 η διαφοροποίηση αυτή είναι σαφέστερη προς την πλευρά των κήπων αρχίζει εντούτοις να διαφαίνεται ανάλογη πρόθεση και στην περιγραφή της αντίθετης της αστικής πλευράς του ανακτορικού συγκροτήmicroατος Η σύνθεση είναι βεβαίως επεκτάσιmicroη Επεκτάσιmicroη όmicroως στα πλαίσια ενός microεγαλοπρεπούς κανονιστικού σχήmicroατος προορισmicroένου να αποκλείσει στο εξωτερικό του την ακανόνιστη φύση των ασχεδίαστων φυσικών

288 Les Grandes Eacutecuries 289 Το εφαρmicroόσιmicroο στην περίπτωση του τοπιακού σχεδιασmicroού γενικά patte drsquo oie 290 Γύρω στο 1690 ΠρβλP-A Lablaude The Gardens of Versailles Αγγλ microετ Λονδίνο 1995 σ 35

σχηmicroατισmicroών και των ασχεδίαστων microη πολιτιστικά επεξεργασmicroένων ανθρώπινων κατασκευών

Οι προηγούmicroενες περιγραφές microπορούν να γίνουν κατανοητές microε microεγαλύτερη σαφήνεια αν συγκρίνουmicroε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque microε αυτές του 18ου αιώνα microε την αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου Στη δεύτερη περίπτωση δεν πρόκειται απλά για πολύ microεγαλύτερες διαmicroορφώσεις οι οποίες περιλαmicroβάνουν ακόmicroη και αυτόνοmicroα τmicroήmicroατα φυσικών σχηmicroατισmicroών Το άνοιγmicroά τους στο τοπίο συνδέεται microε την έλλειψη ενός αυστηρού προδιαγεγραmicromicroένου σχήmicroατος έτσι ώστε να microην αντιστοιχούν συνολικά σε microια κεντρικά συγκροτηmicroένη συνθετική δοmicroή Με απλούστερη επαγγελmicroατική διατύπωση οι διαmicroορφώσεις τοπίου της περιόδου του Baroque microπορούν πολύ ευκολότερα να σχεδιαστούν από microνήmicroης Είτε ως περιmicroετρικά ορισmicroένα τοπία είτε ως συνθέσεις που υποβάλουν την laquoπροοπτικήraquo επέκτασης περιγράφουν microια εκτενή διαδικασία ελέγχου Περιγράφουν άρα και την εντονότερη προσαρmicroογή τους σε ένα νοητικό εντέλει σχήmicroα

Ε425 Προηγούmicroενη σελίδα Pierre Patel Vue cavaliegravere du Chacircteau de Versailles Άποψη του Πύργου των Βερσαλλιών από ύψος ιππέα (1668) (CC) Ε426 Επάνω Israeumll Silvestre Versaille-Le Grand Ensemble Βερσαλλίες-Συνολική Άποψη (1687)

44 Η δοmicroική οργάνωση του φυσικού χαρακτηριστική των διαmicroορφώσεων τοπίου του 17ου αιώνα Από την αναφορά στις αναγεννησιακές τοπιακές διαmicroορφώσεις ήδη η διερεύνηση αυτή έχει σχολιάσει την υπόθεση πως το πρότυπο της ζωής microε το οποίο οργανώνονται οι επαύλεις και οι τοπιακές κατασκευές που τις συνοδεύουν κατά την ιταλική Αναγέννηση και τον Μανιερισmicroό συνδέεται άmicroεσα microε τις συνήθειες microιας αστικής στην προέλευση της κοινωνικής οmicroάδας Αναφέρεται δηλαδή στα ήθη της πόλης και στις πολιτικές οικονοmicroικές και ευρύτερες πολιτιστικές επιδιώξεις microιας αστικής στην προέλευσή της τάξης ιδιοκτητών ενώ αναφέρεται επίσης σε συνθετικούς χειρισmicroούς που παραπέmicroπουν microε έmicroφαση στην κτηριακή δοmicroική εmicroπειρία σχεδιασmicroού

Ανάλογος φαίνεται να είναι και ο βασικός ιστός επιρροών που υποβαστάζει τις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα καθώς οι τελευταίες αυτές δεν προφασίζονται καν microια φυσικότροπη διάθεση όπως στα παραδείγmicroατα των αγγλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων που ακολουθούν Αντίθετα είναι εmicroφανής η δοmicroική ένταση των συνθέσεων η οργανωτική έντασή τους που ευνοεί τη microεταφορά της συνθετικής εmicroπειρίας από τα τοπιακά παραδείγmicroατα του γαλλικού Baroque στην περιοχή του αστικού σχεδιασmicroού

Κριτήρια αξιολόγησης Κριτήριο αξιολόγησης 41 Πως συσχετίζετε το πολιτιστικό και πολιτικό laquoπεριβάλλονraquo της περιόδου του Baroque microε τις συνθετικές προτάσεις των τοπιοτεχικών και κηποτεχνικών του προσεγγίσεων Αναφερθείτε ειδικότερα σε θέmicroατα όπως η ανάπτυξη του ορθολογισmicroού και η ενίσχυση της πολιτικής εικόνας των ισχυρών Ευρωπαϊκών βασιλείων ΑπάντησηΛύση Οι κήποι της περιόδου του Baroque έχουν ορθά περιγραφεί ως laquoπολιτικό θέατροraquo προορισmicroένο να προβάλει την ισχύ των microοναρχικών καθεστώτων της Ευρώπης του 17ου αιώνα ή των ισχυρών ανδρών της αυλής και της ευρύτερης πολιτικής και θρησκευτικής ιεραρχίας Αλλά στην τοπιοτεχνική laquoσκηνήraquo της περιόδου προβάλλεται πολύ ευρύτερα η συνολικότερη πολιτιστική δοmicroή της εποχής

Έτσι είναι προφανής η συσχέτιση microε την ορθολογική εφαρmicroογή της Ευκλείδειας γεωmicroετρίας ως βασικό στοιχείο οπτικού ελέγχου των διαmicroορφώσεων Ελέγχου ο οποίος δεν είναι πάντοτε προφανής ως προς τις προθέσεις του καθώς αναλαmicroβάνει σε πολλές τοπιοτεχνικές του εφαρmicroογές όπως και σε εφαρmicroογές που αντιστοιχούν στην εικαστική έκφραση ή στην αρχιτεκτονική να κινηθεί προς την πλευρά ψευδαισθησιακών κατασκευών όπως αυτές που αντιστοιχούν στα παραδείγmicroατα της προοπτικής laquoαναmicroόρφωσηςraquo Πρόκειται εποmicroένως για την εφαρmicroογή γεωmicroετρικών συσχετισmicroών οι οποίοι επιmicroένουν microάλλον στην αλαζονική προβολή του ελέγχου του υποκειmicroένου της νόησης επί του αντικειmicroένου της έκτασης παρά στην καταδεικτική χρήση των microαθηmicroατικών συσχετισmicroών Ανάλογης microεγαλεπήβολης πολιτιστικής στάσης είναι άλλωστε και η χρήση των τεχνολογικών εφαρmicroογών οι οποίες υποστηρίζουν τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Σηmicroαντικές παρεmicroβάσεις εδαφοτεχνικής τάξης και υδραυλικής microηχανικής αποτελούν το αφανές αλλά εκτενέστατο και ισχυρότατο υπόβαθρο των κήπων της περιόδου Επιδεικνύουν και αυτές όπως και κηποτεχνική επιτήδευση εφαρmicroοσmicroένη επί των φυτικών ειδών την πρόθεση των Ευρωπαϊκών βασιλείων να προβάλουν την ισχύ της κοινωνίας τους όχι απλά στον άmicroεσο χώρο των πολιτικών κοινωνικών ηθών αλλά πολύ ευρύτερα σε επίπεδο κοσmicroικής τάξης συνολικού ελέγχου του κόσmicroου Κριτήριο αξιολόγησης 42 Η φυσιογνωmicroία των κήπων της εποχής του Baroque εmicroφανίζεται microάλλον ξένη microε τις σύγχρονες τάσεις της φιλικής προς το περιβάλλον και τα φυσικά του χαρακτηριστικά διάθεσης Πως θα microπορούσαmicroε εποmicroένως να εξηγήσουmicroε το ενδιαφέρον για τη microελέτη της τοπιοτεχνίας του Baroque Ποια είναι τα επιχειρήmicroατα της ενασχόλησης microε τους κήπους της περιόδου του 17ου αιώνα ΑπάντησηΛύση Γιατί να microελετηθούν η θεώρηση και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου του microεγαλοπρεπούς microοναρχικού 17ου αιώνα Γιατί να microελετηθούν όταν το microέγεθος και η microεγαλοστοmicroία των επεmicroβάσεων η παρέmicroβαση στις ελεύθερες φυσικές διεργασίες ανάπτυξης ακόmicroη και το πολιτικό υπόβαθρο αναφοράς τους εmicroφανίζονται τόσο αντίθετες προς τη σύγχρονη οικολογική τοπιακή και ευρύτερα πολιτική microας ευαισθησία Γιατί να microελετηθούν ειδικά στον Ελληνικό ακαδηmicroαϊκό χώρο όταν εmicroφανίζονται τόσο ριζικά αντίθετες microε την τοπιακή εmicroπειρία και τις γνωστές laquoγηγενείςraquo τοπιακές αναφορές microας

Μια πρώτη κριτική απάντηση microπορεί να επισηmicroάνει πως έστω και για λόγους αντίρρησης η microελέτη αναλόγων διαmicroορφώσεων τοπίου δικαιολογείται ως τmicroήmicroα της αναγνώρισης της κατανόησης και της ερmicroηνείας ενός ευρύτερου πολιτικού και πολιτιστικού πλέγmicroατος επιβολής microε εmicroβέλεια επιρροών που αγγίζει τις ηmicroέρες microας

Μια δεύτερη απάντηση microπορεί να υποδείξει πως οι πολιτιστικές κατασκευές οι πολιτιστικές διαmicroορφώσεις του τοπίου εν προκειmicroένω ανεξάρτητα από τους όρους της αρχικής παραγωγής τους αποτελούν κληροδοτήmicroατα της ανθρώπινης ιστορίας Η παρουσία των πολιτιστικών αυτών κατασκευών εποmicroένως ως microνηmicroείων ως υλικών συσσωρεύσεων microνήmicroης εξασφαλίζει τη διαρκή δυνατότητα πρόσβασης στην ιστορική ακολουθία στις συσχετίσεις ή τις ασυνέχειες των ιστορικών περιόδων Πρόκειται βέβαια για το αντικείmicroενο αναφοράς το οποίο επισηmicroάνθηκε microόλις προηγούmicroενα κατά το πρώτο κριτήριο αξιολόγησης

Μια τρίτη απάντηση ειδικότερου προσανατολισmicroού σηmicroειώνει πως η microελέτη αυτών των παραδειγmicroάτων του 17ου αιώνα microπορεί να επισηmicroάνει συγκεκριmicroένους εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές οι κεντρικές και καθοριστικές για τη Δυτική τοπιοτεχνία Η microελέτη τους καθιστά κατανοητή τη σχετική διατήρηση ή τη σχετική αλλαγή των εκφραστικών τρόπων ξεκινώντας από τον 17ου αιώνα και φθάνοντας έως τις εγγύτερες προς τη σηmicroερινή περιόδους Επιτρέπει να περιγραφούν οι εκφραστικές επιρροές που διατηρούνται ή η εκφραστική απόσταση που διανύθηκε Αποδεικνύει για παράδειγmicroα τη διαφορά ανάmicroεσα στη νεότερη απόρριψη της τοπιοτεχνικής επιτήδευσης και στην ακραία κανονιστική διάθεση τη σκηνογραφική πρόθεση την εφαρmicroογή προοπτικών ψευδαισθησιακών τεχνασmicroάτων που συναντούmicroε στις διαmicroορφώσεις τοπίου του Baroque διαmicroορφώσεις οι οποίες παρά την εκφραστική τους υπερβολή εξακολουθούν εντούτοις να καθορίζουν πολλά νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα

Σύmicroφωνα microε την προηγούmicroενη τελευταία επισήmicroανση ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque Ε427 Παρίσι Parc Andreacute Citroeumln Προσπάθεια επανεγγραφής της τοπιοτεχνικής γεωmicroετρικής microεγαλοπρέπειας του 17ου αιώνα στο αστικό πεδίο της σύγχρονης Γαλλικής πρωτεύουσας (του συγγραφέα)

Επεξηγήσεις της αναmicroόρφωσης σε περιγραφή του 17ου αιώνα (E416 επάνω αριστερά CC) και σε διάγραmicromicroα περιγραφής της εφαρmicroογή της στον σχεδιασmicroό τοπιοτεχνικών διαmicroορφώσεων όπως στο παράδειγmicroα του Vaux le Vicomte (E417 κάτω αριστερά σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Μια από τις γνωστότερες εφαρmicroογές της αναmicroόρφωσης καταγράφεται στον πίνακα του Hans Holbein του Νεότερου Οι Πρεσβευτές (Ε418 επάνω δεξιά PD) όπου σε πρώτο επίπεδο εικονίζεται παραmicroορφωmicroένο ένα ανθρώπινο κρανίο Ωστόσο από ένα ορισmicroένο σηmicroείο θέασης το κρανίο γίνεται αντιληπτό microε την πραγmicroατική του microορφή (Ε419 κάτω δεξιά PD)

Εντούτοις για τη σχέση του Andreacute Le Nocirctre microε τη σκέψη του εισηγητή του ορθολογισmicroού υπάρχουν σηmicroαντικές microαρτυρίες laquoΣτο εργαστήριο του Λούβρουraquo σηmicroειώνει η Chiara Santini277 ο νέος ακόmicroη microαθητευόmicroενος κηπουρός Andreacute Le Nocirctre ως microαθητής του Simon Vouet laquoγνώριζε ότι πιο καινοτοmicroικό έφθανε να microελετηθεί στο πεδίο των ερευνών για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρου Είναι πιθανόν ποτέ να microην είχε διαβάσει τη Dioptrique του Καρτέσιου αλλά σίγουρα είχαν τεθεί υπrsquo όψιν του φιλοσόφου κάποια σχέδια για τον κήπο των Tuileries και είχε (οLe Nocirctre) την άmicroεση εmicroπειρία των πειραmicroατισmicroών του δασκάλου του (του Vouet) και των εικονογραφήσεων των έργων για την προοπτική που είχαν παραχθεί στο επιστηmicroονικό περιβάλλον το συναφές microε τη βασιλική αυλήraquo Σε αυτό το σηmicroείο οι αναφορές δεν συmicroφωνούν κατ΄ ανάγκην laquoΣτο πρώτο microισό του 20ου αιώνα κάποιοι συγγραφείς ειδικά ο Jules Guiffrey διατείνονται πως ο Le Nocirctre γνώριζε το έργο του Descartes και ερmicroηνεύουν το δικό του έργο στο φως αυτών των φιλοσοφικών-επιστηmicroονικών αποσκευών σήmicroερα αντίθετα υπάρχει η τάση εξ αιτίας της έλλειψης αποδείξεων να τηρείται microια στάση πιο επιφυλακτική που περιορίζεται να υποστηρίζει πως ο

277 Στο προηγούmicroενο σ 25

κηπουρός των Tuileries πρέπει να είχε κάποια επαφή λιγότερο ή περισσότερο άmicroεση microε το περιβάλλον του Καρτέσιουraquo278

Ακόmicroη όmicroως και αν η διερεύνηση αυτή δεν προχωρήσει στο τόλmicroηmicroα της ευθείας συσχέτισης τοπιακών εγχειρηmicroάτων και των φιλοσοφικών επιστηmicroονικών θεωρήσεων του καρτεσιανισmicroού ακόmicroη και αν η υπόδειξη συσχέτισης παραmicroείνει στο επίπεδο των γενικότερων σχέσεων οι αναλογίες εmicroφανίζονται καταδεικτικές microιας ενιαίας πολιτιστικής στάσης Στα πλαίσια της στάσης αυτής οι laquoέρευνες για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρουraquo είναι σηmicroαντικές τόσο για τη συνολική θεώρηση αυτού του πολιτισmicroού όσο και για τις τοπιακές επεmicroβάσεις που τον χαρακτηρίζουν Ακόmicroη και όταν οι ερευνητικές παρουσιάσεις δεν επεκτείνονται σε συγκρίσεις και συσχετισmicroούς τόσο φιλόδοξους όσο αυτούς του Guiffrey επιmicroένουν εντούτοις πάντοτε να αναφέρονται στις τεχνικές της αναmicroόρφωσης279 Άλλοτε περιγράφοντάς την microε γεωmicroετρικά ακριβέστερη περιγραφή και άλλοτε επιmicroένοντας στην αφανή για τον ανυποψίαστο περιπατητή λειτουργία της ως anamorphosis abscondita κρυφής αναmicroόρφωσης κατά τον Αllen S Weiss Αλλά και κτισmicroένης αναmicroόρφωσης ενσωmicroατωmicroένης συντεθειmicroένης στη νοητική και στην τοπιακή κατασκευή280 laquoAbsconditaraquo αποκεκρυmicromicroένη κρυφή σκοτεινή αλλά και προϊόν κατασκευής σύνθεσης από το λατινικό ρήmicroα laquoascondoraquo που σηmicroαίνει αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω αλλά και θεmicroελιώνω κτίζω ή συνθέτω συντάσσω281 Η υπόθεση της φαντασιακής πλασmicroατικής ατmicroόσφαιρας οφθαλmicroαπάτης που περιγράφηκε εκτενώς προηγούmicroενα εmicroφανίζεται ριζικά αντίθετη προς την απαίτηση αποκάλυψης της νεωτερικής εmicroπειριστικής αλήθειας των πραγmicroάτων όπως τίθεται για παράδειγmicroα από τη νεωτερική microοντέρνα αρχιτεκτονική Ακολουθώντας επισηmicroάνσεις καταστατικές για τη θεώρηση του Baroque συσχετίστηκε ήδη η καθολική Αντιmicroεταρρύθmicroιση και η παγίωση του Δυτικού microοναρχικού κράτους microε την προσπάθεια ελέγχου της σκέψης και της όρασης όπως και microε τους ειδικότερους συνθετικούς χειρισmicroούς οι οποίοι τελικά αποκρύβουν το κέντρο προέλευσης και τον τρόπο επιβολής αυτού του ελέγχου Στον αντίποδα πρέπει microάλλον να τοποθετηθεί η προτεσταντική ηθική απαίτηση αποκάλυψης η απαίτηση ηθικής και πραγmicroατικής διαφάνειας αυτού του κόσmicroου

Η νεωτερική προσέγγιση καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από αυτήν την ηθική στάση απαίτησης της ειλικρίνειας έως ότου σήmicroερα microια νέα σειρά σύγχρονων τεχνικών ανακαλύψεων τόσο καθοριστικών για την πολιτισmicroική εποπτεία όσο η προοπτική εισήγηση του Leon Battista Alberti στον καιρό της διατύπωσής της ή όσο η προώθηση της αναmicroόρφωσης από τον φραγκισκανό microοναχό Jean-Franccedilois Niceron ανατρέψει την πραγmicroατιστική βεβαιότητα

Η σύγχρονη αυτή ανατροπή καθορίζεται από την εκτενέστατη παραγωγή πλασmicroατικών-πραγmicroατικών παραστάσεων ο κεντρικός έλεγχος των οποίων εmicroφανίζεται ως ένας από τους σηmicroαντικότερους πολιτικούς φόβους για το microέλλον του πολιτισmicroού Ο δυϊσmicroός είναι εξίσου χαρακτηριστικός Μια εσωτερική αυτοαναφορική οιονεί πραγmicroατικότητα καθορισmicroένη από έναν πίνακα ένα matrix αρχικών λογισmicroικών κανόνων οι οποίοι εξελίσσονται αποσχισmicroένοι από τον εξωτερικό κόσmicroο που παύει να microας αφορά Ένας εσωτερικευmicroένος τόπος ορθότερα ένα εσωτερικευmicroένο πολιτισmicroικό τοπίο του οποίου επιπλέον τα βασικά χαρακτηριστικά σύνταξης microας διαφεύγουν Η αναλογία microπορεί να είναι ακόmicroη ισχυρότερη Ένα εσωτερικό τοπίο δικτυακών σχέσεων όπως και στη microη

278 Όπ σ 25 επίσης J Guiffrey Andreacute le Nostre Eacutetude critique Παρίσι 1908 Ακόmicroη Α Rostaing Lrsquo aeliguvre de Le Nocirctre Παρίσι 2000 σσ 7-10 279 Πρβλ C Santini στο προηγούmicroενο σσ 27-30 Για microια αναγωγή των αρχών της αναmicroόρφωσης στην αναγεννησιακή προοπτική βλ το κείmicroενο της Kirsti Andersen laquoThe mathematical treatment of anamorphoses from Piero della Francesca to Niceronraquo Στο History of mathematics states of the art σσ 3-28 Academic Press San Diego CA 1996 Είναι χαρακτηριστικό πως ο κύριος θεωρητικός εισηγητής της αναmicroόρφωσης ο φραγκισκανός microοναχός πατέρας Jean-Franccedilois Niceron αναφέρεται σε αυτήν microιλώντας για τεχνητή microαγεία laquomagia artificialisraquo ενώ τα συγγράmicromicroατά του φέρουν ανάλογα ονόmicroατα Η έκδοσή του του 1640 τιτλοφορείται Perspective curieuse Παράδοξη προοπτική Aυτή του 1646 έχει τον τίτλο Οπτικός Θαυmicroατουργός Thaumaturgus opticus Ανάλογους τίτλους χρησιmicroοποίησε στις εκδόσεις του και ο σύγχρονος microελετητής της αναmicroόρφωσης Jurgis Baltrusaitis 280 Α S Weiss στο προηγούmicroενο σσ 43-66 281 Abscondo λατινικό ρήmicroα σύνθετο από τις λέξεις ab(s) + condo (=con+do) lsquoΟπου Ab= από con=συν do= δίδωmicroι Έτσι condo microπορεί να σηmicroαίνει 1- ιδρύω θεmicroελιώ κτίζω ή 2 ndash συντίθηmicroι συντάσσω συγγράφω ή 3 ndash κατατίθηmicroι αποτίθηmicroι ταmicroιεύω διαφυλάττω ή 4 ndash αποτίθηmicroι κρύπτω κατακρύπτω αποκρύπτω Ascondo = αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω Absconditus = αποκεκρυmicromicroένος απόκρυφος σκοτεινός ασαφής Πρβλ Ε Τσακαλώτου Λεξικό Ελληνο-λατινικό Αθήνα 1988

πραγmicroατοποιηmicroένη υπόθεση microιας εκτενώς εφαρmicroοσmicroένης πολεοδοmicroίας του Baroque Ένα δικτυακό τοπίο το οποίο εγκαταλείπει εντούτοις έναν εκτός του ηλεκτρονικού πολιτισmicroού χώρο

Στην καταληκτική παράγραφο ενός σύγχρονου διηγήmicroατος επιστηmicroονικής φαντασίας στην αφήγηση του Νευροmicroάντη282 ο κύριος microυθιστορηmicroατικός ήρωας του έργου αναρωτιέται αν υπάρχει πραγmicroατικά αυτός ο ίδιος ως πρόσωπο ανεξάρτητο από τον ψευδαισθησιακό δικτυακό laquoτοπίοraquo

Με κάθε δυνατή επιφύλαξη για το θεmicroιτό των συγκρίσεων microπορούmicroε να ανακαλέσουmicroε από τον χώρο των ιστορικών microυθευmicroάτων την παροιmicroιώδη φράση που περιγράφει τη σύγχυση ανάmicroεσα σε microια εσωτερικά προσανατολισmicroένη κατασκευασmicroένη πραγmicroατικότητα και στην εξωτερική πραγmicroατικότητα του υπόλοιπου κοινωνικού πεδίου Στο καταληκτικό laquoκεφάλαιοraquo της γαλλικής microοναρχικής ισχύος ενώ ο αγγλικός Εmicroπειρισmicroός και ο γαλλικός Διαφωτισmicroός έχουν ήδη πολλαπλά αναπτύξει τα επιχειρήmicroατά τους και οι κινήσεις της πολιτικής ανατροπής διογκώνονται η Μαρία-Αντουανέττα ηρωίδα microιας αφήγησης η οποία δεν microπορεί πλέον να παραmicroένει στραmicromicroένη στο εσωτερικό της αναρωτιέται για τις αιτίες της πολιτικής αναταραχής και αποφασίζει ισχυρίζεται ο ιστορικός θρύλος πως οι αβράκωτοι microπορούν να κατευνάσουν την πείνα τους microε γλυκά εδέσmicroατα283

Πριν η λύση δοθεί σε microια άλλη σκηνή αυτή της λαϊκής τελετουργίας της guillotine της λαιmicroητόmicroου σε ένα άλλο τοπίο αυτό της ανοικτής επαναστατηmicroένης πόλης η δράση εξακολουθεί να εξελίσσεται στο σκηνικό πεδίο των βασιλικών τοπίων Η τελευταία βασίλισσα της Γαλλίας εγκλωβισmicroένη εν πολλοίς στον φανταστικό κόσmicroο του Petit Trianon στον θεατρικό του χώρο στο laquohameau de la reineraquo laquoτο χωρίο της βασίλισσαςraquo και στο υποθετικά φυσικό τοπίο που το περιβάλει υποδύεται την αθώα χωριατοπούλα284 To παράδειγmicroα της Marie-Antoinette ως εστεmicromicroένης η οποία παραmicroένει αποκοmicromicroένη από την εξωτερική πραγmicroατικότητα εγκλωβισmicroένη σε έναν επίσης αποκοmicromicroένο ελεγχόmicroενο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο και σκηνοθετηmicroένο τοπίο285 προσωποποιεί παραδειγmicroατικά microια στάση η οποία την υπερβαίνει κατά πολύ ως συγκεκριmicroένη ιστορική προσωπικότητα Η στάση αυτή ως γενική προσέγγιση ισχυρών κοινωνικών οmicroάδων και ως ειδική αντίληψη της διαmicroόρφωσης του τοπίου που εκπορεύεται από αυτές διατρέχει microάλλον το σύνολο της γνωστής ιστορίας Στο νεότερο ευρωπαϊκό χώρο ειδικότερα ο οποίος αφορά τη διερεύνηση αυτή οι ιδιαίτεροι τρόποι εκδήλωσής της ξεκινούν από την περίοδο της ιταλικής Αναγέννησης για να αποκτήσουν την ισχυρότερη έκφρασή τους κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα επεκτείνοντας microε ασθενέστερο τρόπο την επιρροή τους και στις περιόδους που ακολουθούν

Έγινε ήδη προφανές πως η συγκρότηση αυτής της αποσπασmicroένης ελεγχόmicroενης τοπιακής πραγmicroατικότητας όπως παρουσιάζεται microε παραδειγmicroατικό τρόπο στους γαλλικούς κήπους του 17ου αιώνα συνδέεται άmicroεσα microε ένα ιδιαίτερο ήθος όρασης microε τη δυνατότητα συγκρότησης οπτικών ψευδαισθήσεων οι οποίες επιmicroένουν να καθορίζουν την υλικότητα και τη χωρικότητα του τοπίου και οι οποίες στηρίζονται microεταξύ των άλλων στη microελέτη και την εφαρmicroογή στις διαmicroορφώσεις του τοπίου της προοπτικής αναmicroόρφωσης

282 Το γνωστό βιβλίο του Καναδού συγγραφέα επιστηmicroονικής φαντασίας William Gibson Neuromancer Πρβλ ελληνική microετ Νευροmicroάντης Αθήνα 1998 σ 290 283 H παροιmicroιώδης φράση ldquoSrsquoils nrsquoont pas de pain qursquoils mangent de la briocherdquo laquoαν δεν έχουν ψωmicroί ας φάνε γλυκόraquo που αποδίδεται στην τελευταία βασίλισσα χρησιmicroοποιείται εδώ ως ένδειξη απόσπασης από την πραγmicroατικότητα microάλλον παρά ως ένδειξη κυνισmicroού Το πιθανότερο πάντως είναι πως κακώς συνδέεται microε την Μarie-Antoinette καθώς η πρώτη καταγραφή της φράσης εmicroφανίζεται στο VI Βιβλίο των Confessions του Jean-Jacques Rousseau που δηmicroοσιεύτηκε το 1782 ενώ το υποθετικό επεισόδιο της επαναστατικής περιόδου κατά το οποίο πεινασmicroένες γυναίκες φθάνουν στις Βερσαλλίες ζητώντας ψωmicroί αντιστοιχεί στις 5 Οκτωβρίου του 1789 284 Η Marie-Antoinette ζει στην περίοδο εκείνη του 18ου αιώνα κατά την οποία τα πρότυπα του γαλλικού κήπου έχουν ήδη υποχωρήσει στις πολιτιστικά κεντρικές περιοχές της Ευρώπης τουλάχιστον κάτω από την πίεση της laquomicroόδαςraquo των νεότερων προτύπων της αγγλικής τοπιοτεχνίας Εντούτοις οι συνθήκες εγκλεισmicroού των τοπιακών διαmicroορφώσεων και η προσπάθεια συγκρότησης microιας ολικής σκηνογραφικής ψευδαίσθησης φαίνεται να διατηρούν σε πολλές περιπτώσεις την καταγωγική σχέση τους microε τον προηγούmicroενο αιώνα 285 Όπως σηmicroειώθηκε αmicroέσως προηγούmicroενα το laquoχωριό της βασίλισσαςraquo δεν περιελάmicroβανε απλά microια φυσικότροπη τοπιακή διαmicroόρφωση ούτε microόνο microια σειρά κτισmicroάτων κατασκευασmicroένων έτσι ώστε να θυmicroίζουν αγροτικό οικισmicroό Αποτελούσε επιπλέον τον χώρο όπου η βασίλισσα και οι κυρίες της ακολουθίας της υποδύονταν αγροτικούς ρόλους ντυmicroένες ανάλογα και συmicromicroετέχοντας σε απλοποιηmicroένες αγροτικές δραστηριότητες

436 Η υπόδειξη επέκτασης στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα Μια από τις καταστατικές παρατηρήσεις του Heinrich Woumlllflin στο καθοριστικό κείmicroενό του για τη σχέση της Αναγέννησης microε το Baroque περιγράφει τα εκφραστικά εγχειρήmicroατα της περιόδου ως συνθέσεις οι οποίες υποδεικνύουν τη δυνατότητα επέκτασης Οι οποίες δηλαδή αντίθετα από τα πρωιmicroότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα δεν περιορίζουν την ολοκλήρωσή τους στο άmicroεσο πεδίο της χωρικής τους οργάνωσης Αντίθετα microάλιστα επιχειρούν να επεκτείνουν την πραγmicroατική τους παρουσία microε όρους υποθετικής επέκτασης της δράσης τους

Πως microπορεί να εφαρmicroοστεί η θεωρητική αυτή υπόδειξη στην περίπτωση των διαmicroορφώσεων του τοπίου Ακόmicroη ειδικότερα πως microπορεί να σχολιαστεί microε περισσότερη λεπτοmicroέρεια το πρόβληmicroα της ανοικτής σύνθεσης σε σχέση microε τους όρους συνθετικού εγκλεισmicroού των διαmicroορφώσεων τοπίου που απασχόλησαν προηγούmicroενα την έρευνα Ε420 και Ε421 (πρώτο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Cian Lorenzo Bernini Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η lsquoΕκσταση της αγίας Τερέζας της Άβιλα Το κεντρικό τmicroήmicroα της γλυπτικής σύνθεσης πλαισιώνεται από τα αρχιτεκτονικά microέλη της κόγχης microε τρόπο που ενισχύει τη δραmicroατική του ποιότητα Ε422 και Ε423 (δεύτερο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Με ανάλογο τρόπο η πυκνή φύτευση που πλαισιώνει τις κηποτεχνικές διαmicroορφώσεις του Vaux le Vicomte αυξάνει την εσωτερική συνοχή της σύνθεσης και ενισχύει την ένταση της αξονικής της ανάπτυξης

H αγία Τερέζα της Άβιλα στη γλυπτική σύνθεση του Bernini286 στροβιλίζεται σε κύmicroατα ιερού πάθους τα οποία εκτείνονται δυνητικά ως πνευmicroατικό φως πέρα από το πεδίο της microαρmicroάρινης γλυπτικής σύνθεσης Μια δέσmicroη χρυσών ακτινών κατέρχεται προς το σύmicroπλεγmicroα της αγίας και του αγγέλου Εκπορεύεται από σηmicroείο άγνωστο από το άπειρο πεδίο της θείας χάριτος η οποία προφανώς υπερβαίνει τη γήινη αρχιτεκτονικά προσδιορισmicroένη κόγχη του γλυπτού Αλλά συνθετικό κέντρο υπάρχει Πρόκειται για το εκστατικό πρόσωπο της αγίας και πολύ περισσότερο για το σηmicroείο της καρδίας της στο οποίο κατευθύνεται η ροmicroφαία του αγγέλου και στο οποίο η θεία χάρις καταλήγει πριν αποδώσει ακτινοβολώντας την αίγλη της στον παρατηρητή Αυτή η ακτινοβολία και εντέλει αυτή η σύνθεση δεν είναι υπαινίσσεται ο δηmicroιουργός του κόσmicroου τούτου Η δυνατότητά της να εκτείνεται πέρα από τα υλικά όρια της φυσικής έκτασης αναφέρεται σε microια συνθήκη πνευmicroατική Η εσωτερική της πλαστική οργάνωση εντούτοις υποδεικνύει ένα κέντρο σύνθεσης ενώ επιπλέον το σύmicroπλεγmicroα από λευκό microάρmicroαρο και επιχρυσωmicroένο microέταλλο ορίζεται microε έmicroφαση από το αρχιτεκτονικό περίγραmicromicroα της κόγχης από το βαθύχρωmicroο microάρmicroαρο των κιόνων που διαφοροποιεί microε σαφήνεια τον εσωτερικό από τον εξωτερικό ως προς τη σύνθεση χώρο Στην κορυφή της κόγχης ένα αόρατο άνοιγmicroα της οροφής λούζει το σύmicroπλεγmicroα microε φως υπερφυσικό ορίζοντας τη microοναδική ουσιώδη κατεύθυνση επικοινωνίας

Η πρώτη παρατήρηση επισηmicroαίνει πως η συνθήκη επέκτασης στο προηγούmicroενο παράδειγmicroα είναι της τάξης του πλασmicroατικού αναφέρεται σε όρους ψευδαισθησιακού χειρισmicroού όπως αυτούς που περιγράφηκαν ήδη κατά τον σχολιασmicroό της σκηνογραφικής συγκρότησης και της laquoθαυmicroατουργικήςraquo προοπτικής των γαλλικών κήπων287 Η ουσιωδέστερη δεύτερη παρατήρηση αναφέρεται στα microέσα εφαρmicroογής αυτού του χειρισmicroού

Προκειmicroένου δηλαδή να υποβάλλουν την αντίληψη της επέκτασης προκειmicroένου να επιτρέψουν την επέκταση προς microια κύρια κατεύθυνση περιορίζουν τη σύνθεση πλευρικά Στην πρώτη περίπτωση η δυνατότητα του γλυπτικού συmicroπλέγmicroατος του Bernini να υποβάλει την αίσθηση της υπερβατικής διαφυγής καθίσταται τόσο εντονότερη όσο αποσπάται από τον υπόλοιπο εσωτερικό χώρο της εκκλησίας microε την ένταξή της σε microια ιδιαίτερη κόγχη Στη δεύτερη περίπτωση η δυνατότητα των κήπων του Vaux le Vicomte να λειτουργήσουν laquoως τηλεσκόπιοraquo να υποβάλουν την αίσθηση πως η αίγλη τους επεκτείνεται υποθετικά έπrsquo άπειρον ενισχύεται ακριβώς από τους όρους του πλευρικού εγκλεισmicroού τους ο οποίος εντείνει τη σηmicroασία του βασικού κατά microήκος άξονα συmicromicroετρίας

Εγκλεισmicroός λοιπόν και υπόθεση επέκτασης πλασmicroατικής εν πολλοίς δεν αποτελούν αντιφατικές κινήσεις στις συνθέσεις του Baroque Εκφράζουν microάλλον συmicroπληρωmicroατικές πλευρές microιας συνθετικής τακτικής στα πλαίσια της οποίας η χωρικότητα περιορίζεται σε πρώτο χρόνο προκειmicroένου να εκτιναχθεί σε δεύτερο Το θέmicroα του συνθετικού εγκλεισmicroού και των αξόνων επικοινωνίας είναι ίσως ευκολότερο να σχολιαστεί στην περίπτωση microιας ελεγχόmicroενης γλυπτικής σύνθεσης ή ενός εξ αρχής ολοκληρωmicroένου δοmicroηmicroένου κήπου παρά στην περίπτωση microιας αστικής ανάπτυξης microιας σε εξέλιξη τοπιακής σύνθεσης εφαρmicroοσmicroένης στο πεδίο της πόλης Είναι δυσκολότερο να υποστηριχθεί κατά την εξέταση των συνθετικών χειρισmicroών που αποτελούν τις αρχικές κινήσεις για την ανάπτυξη microιας microελλοντικής πόλης η οποία δεν πραγmicroατοποιήθηκε κατά την περίοδο του Baroque όπως ισχύει στην περίπτωση των πολεοδοmicroικών προβλέψεων που συνδέονται microε τις Βερσαλλίες Φαίνεται εντούτοις πως οι αρχικοί αυτοί χειρισmicroοί αστικού σχεδιασmicroού διαθέτουν κοινή συνθετική στάση microε αυτήν που χαρακτηρίζει το πρότυπο των κήπων

Στο παράδειγmicroα των Βερσαλλιών τρεις λεωφόροι επεκτείνονται ελπίζοντας στην κατασκευή ενός microελλοντικού αστικού συmicroπλέγmicroατος στη συνέχεια των τοπιακών διαmicroορφώσεων και των ανακτόρων Αστικού συmicroπλέγmicroατος που θα διατηρούσε τη βασιλική αίγλη Μέχρι την υποθετική αυτή αστική ανάπτυξη η έξοδος από τις Βερσαλλίες προς την πόλη σφραγίζεται

286 Το γλυπτό σύmicroπλεγmicroα Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η Έκσταση της αγίας Τερέζα της Άβιλα στην εκκλησία της Santa Maria della Vittoria στη Ρώmicroη που ολοκληρώθηκε στην περίοδο 1647-1652 Το παράδειγmicroα χρησιmicroοποιείται τόσο για να σχολιαστεί η σχέση συνθετικού εγκλεισmicroού και η προς το άπειρο διαφυγή όσο και για να επισηmicroανθεί έστω και πλάγια η σχέση του γαλλικού microοναρχικού Baroque microε τα πολιτιστικά υποδείγmicroατα του ιταλικού καθολικισmicroού κατά την περίοδο της Αντιmicroεταρρύθmicroισης Πρβλ B Βoucher Italian Baroque Sculpture Λονδίνο 1998 287 Θυmicroίζουmicroε πως microια από τις εκδόσεις του θεωρητικού της προοπτικής αναmicroόρφωσης Jean-Franccedilois Niceron είχε τον τίτλο Thaumaturgus Opticus (1646) Πρβλ προηγούmicroενη υποσηmicroείωση

microε δυο κτηριακά laquoπώmicroαταraquo τα κτήρια των Μεγάλων Στάβλων288 που εξασφαλίζουν τον ορισmicroό της microέχρι τότε πραγmicroατοποιηmicroένης βασιλικής σύνθεσης ενώ περιγράφουν προς την πλευρά της microελλοντικής πόλης το laquoπόδι της χήναςraquo289 Ορίζεται έτσι η δέσmicroη τριών λεωφόρων της λεωφόρου του Παρισιού της Αvenue de Paris στο κέντρο και συmicromicroετρικά ως προς αυτήν microε απόκλιση τριάντα microοιρών προς τα νότια της Αvenue de St Cloud και προς τα βόρια της Αvenue de Sceaux Οι τρεις αυτοί άξονες κίνησης δυνητικά επεκτάσιmicroοι επrsquo άπειρον ορίζουν την ανοικτή προοπτική της σύνθεσης προς τη νοτιανατολική πλευρά ενώ προ τη βορειοδυτική πλευρά των ανακτόρων προς την πλευρά δηλαδή των διαmicroορφώσεων του τοπίου των ανακτόρων την ανάλογη σκόπευση του απείρου εξασφαλίζει ο κατά το microήκος άξονας του Μεγάλου Καναλιού

Η αρχική κατασκευή είναι εποmicroένως επεκτάσιmicroη και προς τις δυο πλευρές άλλοτε ως δυνατότητα νοητικού ελέγχου και ταυτόχρονα πραγmicroατικής κατασκευής και άλλοτε microόνο ως συνθήκη της προς τον ορίζοντα υποθετικής επέκτασης της όρασης

E424 H επέκταση της συνθετικής οργάνωσης των Κήπων στις Βερσαλλίες προς την πλευρά της πόλης του Παρισιού (του συγγραφέα)

Αλλά η ελεγχόmicroενη γεωmicroετρία των κήπων διαφοροποιείται ριζικά από το άmicroορφο περιβάλλον της Όmicroοια microπορούmicroε να υποθέσουmicroε την αντίθεση της τελικής σχεδιασmicroένης πόλης προς το δικό της άmicroορφο ή δύσmicroορφο περιβάλλον Στις πρώιmicroες αναπαραστάσεις του Israeumll Silvestre290 η διαφοροποίηση αυτή είναι σαφέστερη προς την πλευρά των κήπων αρχίζει εντούτοις να διαφαίνεται ανάλογη πρόθεση και στην περιγραφή της αντίθετης της αστικής πλευράς του ανακτορικού συγκροτήmicroατος Η σύνθεση είναι βεβαίως επεκτάσιmicroη Επεκτάσιmicroη όmicroως στα πλαίσια ενός microεγαλοπρεπούς κανονιστικού σχήmicroατος προορισmicroένου να αποκλείσει στο εξωτερικό του την ακανόνιστη φύση των ασχεδίαστων φυσικών

288 Les Grandes Eacutecuries 289 Το εφαρmicroόσιmicroο στην περίπτωση του τοπιακού σχεδιασmicroού γενικά patte drsquo oie 290 Γύρω στο 1690 ΠρβλP-A Lablaude The Gardens of Versailles Αγγλ microετ Λονδίνο 1995 σ 35

σχηmicroατισmicroών και των ασχεδίαστων microη πολιτιστικά επεξεργασmicroένων ανθρώπινων κατασκευών

Οι προηγούmicroενες περιγραφές microπορούν να γίνουν κατανοητές microε microεγαλύτερη σαφήνεια αν συγκρίνουmicroε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque microε αυτές του 18ου αιώνα microε την αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου Στη δεύτερη περίπτωση δεν πρόκειται απλά για πολύ microεγαλύτερες διαmicroορφώσεις οι οποίες περιλαmicroβάνουν ακόmicroη και αυτόνοmicroα τmicroήmicroατα φυσικών σχηmicroατισmicroών Το άνοιγmicroά τους στο τοπίο συνδέεται microε την έλλειψη ενός αυστηρού προδιαγεγραmicromicroένου σχήmicroατος έτσι ώστε να microην αντιστοιχούν συνολικά σε microια κεντρικά συγκροτηmicroένη συνθετική δοmicroή Με απλούστερη επαγγελmicroατική διατύπωση οι διαmicroορφώσεις τοπίου της περιόδου του Baroque microπορούν πολύ ευκολότερα να σχεδιαστούν από microνήmicroης Είτε ως περιmicroετρικά ορισmicroένα τοπία είτε ως συνθέσεις που υποβάλουν την laquoπροοπτικήraquo επέκτασης περιγράφουν microια εκτενή διαδικασία ελέγχου Περιγράφουν άρα και την εντονότερη προσαρmicroογή τους σε ένα νοητικό εντέλει σχήmicroα

Ε425 Προηγούmicroενη σελίδα Pierre Patel Vue cavaliegravere du Chacircteau de Versailles Άποψη του Πύργου των Βερσαλλιών από ύψος ιππέα (1668) (CC) Ε426 Επάνω Israeumll Silvestre Versaille-Le Grand Ensemble Βερσαλλίες-Συνολική Άποψη (1687)

44 Η δοmicroική οργάνωση του φυσικού χαρακτηριστική των διαmicroορφώσεων τοπίου του 17ου αιώνα Από την αναφορά στις αναγεννησιακές τοπιακές διαmicroορφώσεις ήδη η διερεύνηση αυτή έχει σχολιάσει την υπόθεση πως το πρότυπο της ζωής microε το οποίο οργανώνονται οι επαύλεις και οι τοπιακές κατασκευές που τις συνοδεύουν κατά την ιταλική Αναγέννηση και τον Μανιερισmicroό συνδέεται άmicroεσα microε τις συνήθειες microιας αστικής στην προέλευση της κοινωνικής οmicroάδας Αναφέρεται δηλαδή στα ήθη της πόλης και στις πολιτικές οικονοmicroικές και ευρύτερες πολιτιστικές επιδιώξεις microιας αστικής στην προέλευσή της τάξης ιδιοκτητών ενώ αναφέρεται επίσης σε συνθετικούς χειρισmicroούς που παραπέmicroπουν microε έmicroφαση στην κτηριακή δοmicroική εmicroπειρία σχεδιασmicroού

Ανάλογος φαίνεται να είναι και ο βασικός ιστός επιρροών που υποβαστάζει τις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα καθώς οι τελευταίες αυτές δεν προφασίζονται καν microια φυσικότροπη διάθεση όπως στα παραδείγmicroατα των αγγλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων που ακολουθούν Αντίθετα είναι εmicroφανής η δοmicroική ένταση των συνθέσεων η οργανωτική έντασή τους που ευνοεί τη microεταφορά της συνθετικής εmicroπειρίας από τα τοπιακά παραδείγmicroατα του γαλλικού Baroque στην περιοχή του αστικού σχεδιασmicroού

Κριτήρια αξιολόγησης Κριτήριο αξιολόγησης 41 Πως συσχετίζετε το πολιτιστικό και πολιτικό laquoπεριβάλλονraquo της περιόδου του Baroque microε τις συνθετικές προτάσεις των τοπιοτεχικών και κηποτεχνικών του προσεγγίσεων Αναφερθείτε ειδικότερα σε θέmicroατα όπως η ανάπτυξη του ορθολογισmicroού και η ενίσχυση της πολιτικής εικόνας των ισχυρών Ευρωπαϊκών βασιλείων ΑπάντησηΛύση Οι κήποι της περιόδου του Baroque έχουν ορθά περιγραφεί ως laquoπολιτικό θέατροraquo προορισmicroένο να προβάλει την ισχύ των microοναρχικών καθεστώτων της Ευρώπης του 17ου αιώνα ή των ισχυρών ανδρών της αυλής και της ευρύτερης πολιτικής και θρησκευτικής ιεραρχίας Αλλά στην τοπιοτεχνική laquoσκηνήraquo της περιόδου προβάλλεται πολύ ευρύτερα η συνολικότερη πολιτιστική δοmicroή της εποχής

Έτσι είναι προφανής η συσχέτιση microε την ορθολογική εφαρmicroογή της Ευκλείδειας γεωmicroετρίας ως βασικό στοιχείο οπτικού ελέγχου των διαmicroορφώσεων Ελέγχου ο οποίος δεν είναι πάντοτε προφανής ως προς τις προθέσεις του καθώς αναλαmicroβάνει σε πολλές τοπιοτεχνικές του εφαρmicroογές όπως και σε εφαρmicroογές που αντιστοιχούν στην εικαστική έκφραση ή στην αρχιτεκτονική να κινηθεί προς την πλευρά ψευδαισθησιακών κατασκευών όπως αυτές που αντιστοιχούν στα παραδείγmicroατα της προοπτικής laquoαναmicroόρφωσηςraquo Πρόκειται εποmicroένως για την εφαρmicroογή γεωmicroετρικών συσχετισmicroών οι οποίοι επιmicroένουν microάλλον στην αλαζονική προβολή του ελέγχου του υποκειmicroένου της νόησης επί του αντικειmicroένου της έκτασης παρά στην καταδεικτική χρήση των microαθηmicroατικών συσχετισmicroών Ανάλογης microεγαλεπήβολης πολιτιστικής στάσης είναι άλλωστε και η χρήση των τεχνολογικών εφαρmicroογών οι οποίες υποστηρίζουν τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Σηmicroαντικές παρεmicroβάσεις εδαφοτεχνικής τάξης και υδραυλικής microηχανικής αποτελούν το αφανές αλλά εκτενέστατο και ισχυρότατο υπόβαθρο των κήπων της περιόδου Επιδεικνύουν και αυτές όπως και κηποτεχνική επιτήδευση εφαρmicroοσmicroένη επί των φυτικών ειδών την πρόθεση των Ευρωπαϊκών βασιλείων να προβάλουν την ισχύ της κοινωνίας τους όχι απλά στον άmicroεσο χώρο των πολιτικών κοινωνικών ηθών αλλά πολύ ευρύτερα σε επίπεδο κοσmicroικής τάξης συνολικού ελέγχου του κόσmicroου Κριτήριο αξιολόγησης 42 Η φυσιογνωmicroία των κήπων της εποχής του Baroque εmicroφανίζεται microάλλον ξένη microε τις σύγχρονες τάσεις της φιλικής προς το περιβάλλον και τα φυσικά του χαρακτηριστικά διάθεσης Πως θα microπορούσαmicroε εποmicroένως να εξηγήσουmicroε το ενδιαφέρον για τη microελέτη της τοπιοτεχνίας του Baroque Ποια είναι τα επιχειρήmicroατα της ενασχόλησης microε τους κήπους της περιόδου του 17ου αιώνα ΑπάντησηΛύση Γιατί να microελετηθούν η θεώρηση και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου του microεγαλοπρεπούς microοναρχικού 17ου αιώνα Γιατί να microελετηθούν όταν το microέγεθος και η microεγαλοστοmicroία των επεmicroβάσεων η παρέmicroβαση στις ελεύθερες φυσικές διεργασίες ανάπτυξης ακόmicroη και το πολιτικό υπόβαθρο αναφοράς τους εmicroφανίζονται τόσο αντίθετες προς τη σύγχρονη οικολογική τοπιακή και ευρύτερα πολιτική microας ευαισθησία Γιατί να microελετηθούν ειδικά στον Ελληνικό ακαδηmicroαϊκό χώρο όταν εmicroφανίζονται τόσο ριζικά αντίθετες microε την τοπιακή εmicroπειρία και τις γνωστές laquoγηγενείςraquo τοπιακές αναφορές microας

Μια πρώτη κριτική απάντηση microπορεί να επισηmicroάνει πως έστω και για λόγους αντίρρησης η microελέτη αναλόγων διαmicroορφώσεων τοπίου δικαιολογείται ως τmicroήmicroα της αναγνώρισης της κατανόησης και της ερmicroηνείας ενός ευρύτερου πολιτικού και πολιτιστικού πλέγmicroατος επιβολής microε εmicroβέλεια επιρροών που αγγίζει τις ηmicroέρες microας

Μια δεύτερη απάντηση microπορεί να υποδείξει πως οι πολιτιστικές κατασκευές οι πολιτιστικές διαmicroορφώσεις του τοπίου εν προκειmicroένω ανεξάρτητα από τους όρους της αρχικής παραγωγής τους αποτελούν κληροδοτήmicroατα της ανθρώπινης ιστορίας Η παρουσία των πολιτιστικών αυτών κατασκευών εποmicroένως ως microνηmicroείων ως υλικών συσσωρεύσεων microνήmicroης εξασφαλίζει τη διαρκή δυνατότητα πρόσβασης στην ιστορική ακολουθία στις συσχετίσεις ή τις ασυνέχειες των ιστορικών περιόδων Πρόκειται βέβαια για το αντικείmicroενο αναφοράς το οποίο επισηmicroάνθηκε microόλις προηγούmicroενα κατά το πρώτο κριτήριο αξιολόγησης

Μια τρίτη απάντηση ειδικότερου προσανατολισmicroού σηmicroειώνει πως η microελέτη αυτών των παραδειγmicroάτων του 17ου αιώνα microπορεί να επισηmicroάνει συγκεκριmicroένους εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές οι κεντρικές και καθοριστικές για τη Δυτική τοπιοτεχνία Η microελέτη τους καθιστά κατανοητή τη σχετική διατήρηση ή τη σχετική αλλαγή των εκφραστικών τρόπων ξεκινώντας από τον 17ου αιώνα και φθάνοντας έως τις εγγύτερες προς τη σηmicroερινή περιόδους Επιτρέπει να περιγραφούν οι εκφραστικές επιρροές που διατηρούνται ή η εκφραστική απόσταση που διανύθηκε Αποδεικνύει για παράδειγmicroα τη διαφορά ανάmicroεσα στη νεότερη απόρριψη της τοπιοτεχνικής επιτήδευσης και στην ακραία κανονιστική διάθεση τη σκηνογραφική πρόθεση την εφαρmicroογή προοπτικών ψευδαισθησιακών τεχνασmicroάτων που συναντούmicroε στις διαmicroορφώσεις τοπίου του Baroque διαmicroορφώσεις οι οποίες παρά την εκφραστική τους υπερβολή εξακολουθούν εντούτοις να καθορίζουν πολλά νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα

Σύmicroφωνα microε την προηγούmicroενη τελευταία επισήmicroανση ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque Ε427 Παρίσι Parc Andreacute Citroeumln Προσπάθεια επανεγγραφής της τοπιοτεχνικής γεωmicroετρικής microεγαλοπρέπειας του 17ου αιώνα στο αστικό πεδίο της σύγχρονης Γαλλικής πρωτεύουσας (του συγγραφέα)

κηπουρός των Tuileries πρέπει να είχε κάποια επαφή λιγότερο ή περισσότερο άmicroεση microε το περιβάλλον του Καρτέσιουraquo278

Ακόmicroη όmicroως και αν η διερεύνηση αυτή δεν προχωρήσει στο τόλmicroηmicroα της ευθείας συσχέτισης τοπιακών εγχειρηmicroάτων και των φιλοσοφικών επιστηmicroονικών θεωρήσεων του καρτεσιανισmicroού ακόmicroη και αν η υπόδειξη συσχέτισης παραmicroείνει στο επίπεδο των γενικότερων σχέσεων οι αναλογίες εmicroφανίζονται καταδεικτικές microιας ενιαίας πολιτιστικής στάσης Στα πλαίσια της στάσης αυτής οι laquoέρευνες για την προοπτική και για τη γεωmicroετρική αναπαράσταση του χώρουraquo είναι σηmicroαντικές τόσο για τη συνολική θεώρηση αυτού του πολιτισmicroού όσο και για τις τοπιακές επεmicroβάσεις που τον χαρακτηρίζουν Ακόmicroη και όταν οι ερευνητικές παρουσιάσεις δεν επεκτείνονται σε συγκρίσεις και συσχετισmicroούς τόσο φιλόδοξους όσο αυτούς του Guiffrey επιmicroένουν εντούτοις πάντοτε να αναφέρονται στις τεχνικές της αναmicroόρφωσης279 Άλλοτε περιγράφοντάς την microε γεωmicroετρικά ακριβέστερη περιγραφή και άλλοτε επιmicroένοντας στην αφανή για τον ανυποψίαστο περιπατητή λειτουργία της ως anamorphosis abscondita κρυφής αναmicroόρφωσης κατά τον Αllen S Weiss Αλλά και κτισmicroένης αναmicroόρφωσης ενσωmicroατωmicroένης συντεθειmicroένης στη νοητική και στην τοπιακή κατασκευή280 laquoAbsconditaraquo αποκεκρυmicromicroένη κρυφή σκοτεινή αλλά και προϊόν κατασκευής σύνθεσης από το λατινικό ρήmicroα laquoascondoraquo που σηmicroαίνει αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω αλλά και θεmicroελιώνω κτίζω ή συνθέτω συντάσσω281 Η υπόθεση της φαντασιακής πλασmicroατικής ατmicroόσφαιρας οφθαλmicroαπάτης που περιγράφηκε εκτενώς προηγούmicroενα εmicroφανίζεται ριζικά αντίθετη προς την απαίτηση αποκάλυψης της νεωτερικής εmicroπειριστικής αλήθειας των πραγmicroάτων όπως τίθεται για παράδειγmicroα από τη νεωτερική microοντέρνα αρχιτεκτονική Ακολουθώντας επισηmicroάνσεις καταστατικές για τη θεώρηση του Baroque συσχετίστηκε ήδη η καθολική Αντιmicroεταρρύθmicroιση και η παγίωση του Δυτικού microοναρχικού κράτους microε την προσπάθεια ελέγχου της σκέψης και της όρασης όπως και microε τους ειδικότερους συνθετικούς χειρισmicroούς οι οποίοι τελικά αποκρύβουν το κέντρο προέλευσης και τον τρόπο επιβολής αυτού του ελέγχου Στον αντίποδα πρέπει microάλλον να τοποθετηθεί η προτεσταντική ηθική απαίτηση αποκάλυψης η απαίτηση ηθικής και πραγmicroατικής διαφάνειας αυτού του κόσmicroου

Η νεωτερική προσέγγιση καθορίζεται σε microεγάλο βαθmicroό από αυτήν την ηθική στάση απαίτησης της ειλικρίνειας έως ότου σήmicroερα microια νέα σειρά σύγχρονων τεχνικών ανακαλύψεων τόσο καθοριστικών για την πολιτισmicroική εποπτεία όσο η προοπτική εισήγηση του Leon Battista Alberti στον καιρό της διατύπωσής της ή όσο η προώθηση της αναmicroόρφωσης από τον φραγκισκανό microοναχό Jean-Franccedilois Niceron ανατρέψει την πραγmicroατιστική βεβαιότητα

Η σύγχρονη αυτή ανατροπή καθορίζεται από την εκτενέστατη παραγωγή πλασmicroατικών-πραγmicroατικών παραστάσεων ο κεντρικός έλεγχος των οποίων εmicroφανίζεται ως ένας από τους σηmicroαντικότερους πολιτικούς φόβους για το microέλλον του πολιτισmicroού Ο δυϊσmicroός είναι εξίσου χαρακτηριστικός Μια εσωτερική αυτοαναφορική οιονεί πραγmicroατικότητα καθορισmicroένη από έναν πίνακα ένα matrix αρχικών λογισmicroικών κανόνων οι οποίοι εξελίσσονται αποσχισmicroένοι από τον εξωτερικό κόσmicroο που παύει να microας αφορά Ένας εσωτερικευmicroένος τόπος ορθότερα ένα εσωτερικευmicroένο πολιτισmicroικό τοπίο του οποίου επιπλέον τα βασικά χαρακτηριστικά σύνταξης microας διαφεύγουν Η αναλογία microπορεί να είναι ακόmicroη ισχυρότερη Ένα εσωτερικό τοπίο δικτυακών σχέσεων όπως και στη microη

278 Όπ σ 25 επίσης J Guiffrey Andreacute le Nostre Eacutetude critique Παρίσι 1908 Ακόmicroη Α Rostaing Lrsquo aeliguvre de Le Nocirctre Παρίσι 2000 σσ 7-10 279 Πρβλ C Santini στο προηγούmicroενο σσ 27-30 Για microια αναγωγή των αρχών της αναmicroόρφωσης στην αναγεννησιακή προοπτική βλ το κείmicroενο της Kirsti Andersen laquoThe mathematical treatment of anamorphoses from Piero della Francesca to Niceronraquo Στο History of mathematics states of the art σσ 3-28 Academic Press San Diego CA 1996 Είναι χαρακτηριστικό πως ο κύριος θεωρητικός εισηγητής της αναmicroόρφωσης ο φραγκισκανός microοναχός πατέρας Jean-Franccedilois Niceron αναφέρεται σε αυτήν microιλώντας για τεχνητή microαγεία laquomagia artificialisraquo ενώ τα συγγράmicromicroατά του φέρουν ανάλογα ονόmicroατα Η έκδοσή του του 1640 τιτλοφορείται Perspective curieuse Παράδοξη προοπτική Aυτή του 1646 έχει τον τίτλο Οπτικός Θαυmicroατουργός Thaumaturgus opticus Ανάλογους τίτλους χρησιmicroοποίησε στις εκδόσεις του και ο σύγχρονος microελετητής της αναmicroόρφωσης Jurgis Baltrusaitis 280 Α S Weiss στο προηγούmicroενο σσ 43-66 281 Abscondo λατινικό ρήmicroα σύνθετο από τις λέξεις ab(s) + condo (=con+do) lsquoΟπου Ab= από con=συν do= δίδωmicroι Έτσι condo microπορεί να σηmicroαίνει 1- ιδρύω θεmicroελιώ κτίζω ή 2 ndash συντίθηmicroι συντάσσω συγγράφω ή 3 ndash κατατίθηmicroι αποτίθηmicroι ταmicroιεύω διαφυλάττω ή 4 ndash αποτίθηmicroι κρύπτω κατακρύπτω αποκρύπτω Ascondo = αποκρύπτω κρύπτω καλύπτω Absconditus = αποκεκρυmicromicroένος απόκρυφος σκοτεινός ασαφής Πρβλ Ε Τσακαλώτου Λεξικό Ελληνο-λατινικό Αθήνα 1988

πραγmicroατοποιηmicroένη υπόθεση microιας εκτενώς εφαρmicroοσmicroένης πολεοδοmicroίας του Baroque Ένα δικτυακό τοπίο το οποίο εγκαταλείπει εντούτοις έναν εκτός του ηλεκτρονικού πολιτισmicroού χώρο

Στην καταληκτική παράγραφο ενός σύγχρονου διηγήmicroατος επιστηmicroονικής φαντασίας στην αφήγηση του Νευροmicroάντη282 ο κύριος microυθιστορηmicroατικός ήρωας του έργου αναρωτιέται αν υπάρχει πραγmicroατικά αυτός ο ίδιος ως πρόσωπο ανεξάρτητο από τον ψευδαισθησιακό δικτυακό laquoτοπίοraquo

Με κάθε δυνατή επιφύλαξη για το θεmicroιτό των συγκρίσεων microπορούmicroε να ανακαλέσουmicroε από τον χώρο των ιστορικών microυθευmicroάτων την παροιmicroιώδη φράση που περιγράφει τη σύγχυση ανάmicroεσα σε microια εσωτερικά προσανατολισmicroένη κατασκευασmicroένη πραγmicroατικότητα και στην εξωτερική πραγmicroατικότητα του υπόλοιπου κοινωνικού πεδίου Στο καταληκτικό laquoκεφάλαιοraquo της γαλλικής microοναρχικής ισχύος ενώ ο αγγλικός Εmicroπειρισmicroός και ο γαλλικός Διαφωτισmicroός έχουν ήδη πολλαπλά αναπτύξει τα επιχειρήmicroατά τους και οι κινήσεις της πολιτικής ανατροπής διογκώνονται η Μαρία-Αντουανέττα ηρωίδα microιας αφήγησης η οποία δεν microπορεί πλέον να παραmicroένει στραmicromicroένη στο εσωτερικό της αναρωτιέται για τις αιτίες της πολιτικής αναταραχής και αποφασίζει ισχυρίζεται ο ιστορικός θρύλος πως οι αβράκωτοι microπορούν να κατευνάσουν την πείνα τους microε γλυκά εδέσmicroατα283

Πριν η λύση δοθεί σε microια άλλη σκηνή αυτή της λαϊκής τελετουργίας της guillotine της λαιmicroητόmicroου σε ένα άλλο τοπίο αυτό της ανοικτής επαναστατηmicroένης πόλης η δράση εξακολουθεί να εξελίσσεται στο σκηνικό πεδίο των βασιλικών τοπίων Η τελευταία βασίλισσα της Γαλλίας εγκλωβισmicroένη εν πολλοίς στον φανταστικό κόσmicroο του Petit Trianon στον θεατρικό του χώρο στο laquohameau de la reineraquo laquoτο χωρίο της βασίλισσαςraquo και στο υποθετικά φυσικό τοπίο που το περιβάλει υποδύεται την αθώα χωριατοπούλα284 To παράδειγmicroα της Marie-Antoinette ως εστεmicromicroένης η οποία παραmicroένει αποκοmicromicroένη από την εξωτερική πραγmicroατικότητα εγκλωβισmicroένη σε έναν επίσης αποκοmicromicroένο ελεγχόmicroενο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο και σκηνοθετηmicroένο τοπίο285 προσωποποιεί παραδειγmicroατικά microια στάση η οποία την υπερβαίνει κατά πολύ ως συγκεκριmicroένη ιστορική προσωπικότητα Η στάση αυτή ως γενική προσέγγιση ισχυρών κοινωνικών οmicroάδων και ως ειδική αντίληψη της διαmicroόρφωσης του τοπίου που εκπορεύεται από αυτές διατρέχει microάλλον το σύνολο της γνωστής ιστορίας Στο νεότερο ευρωπαϊκό χώρο ειδικότερα ο οποίος αφορά τη διερεύνηση αυτή οι ιδιαίτεροι τρόποι εκδήλωσής της ξεκινούν από την περίοδο της ιταλικής Αναγέννησης για να αποκτήσουν την ισχυρότερη έκφρασή τους κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα επεκτείνοντας microε ασθενέστερο τρόπο την επιρροή τους και στις περιόδους που ακολουθούν

Έγινε ήδη προφανές πως η συγκρότηση αυτής της αποσπασmicroένης ελεγχόmicroενης τοπιακής πραγmicroατικότητας όπως παρουσιάζεται microε παραδειγmicroατικό τρόπο στους γαλλικούς κήπους του 17ου αιώνα συνδέεται άmicroεσα microε ένα ιδιαίτερο ήθος όρασης microε τη δυνατότητα συγκρότησης οπτικών ψευδαισθήσεων οι οποίες επιmicroένουν να καθορίζουν την υλικότητα και τη χωρικότητα του τοπίου και οι οποίες στηρίζονται microεταξύ των άλλων στη microελέτη και την εφαρmicroογή στις διαmicroορφώσεις του τοπίου της προοπτικής αναmicroόρφωσης

282 Το γνωστό βιβλίο του Καναδού συγγραφέα επιστηmicroονικής φαντασίας William Gibson Neuromancer Πρβλ ελληνική microετ Νευροmicroάντης Αθήνα 1998 σ 290 283 H παροιmicroιώδης φράση ldquoSrsquoils nrsquoont pas de pain qursquoils mangent de la briocherdquo laquoαν δεν έχουν ψωmicroί ας φάνε γλυκόraquo που αποδίδεται στην τελευταία βασίλισσα χρησιmicroοποιείται εδώ ως ένδειξη απόσπασης από την πραγmicroατικότητα microάλλον παρά ως ένδειξη κυνισmicroού Το πιθανότερο πάντως είναι πως κακώς συνδέεται microε την Μarie-Antoinette καθώς η πρώτη καταγραφή της φράσης εmicroφανίζεται στο VI Βιβλίο των Confessions του Jean-Jacques Rousseau που δηmicroοσιεύτηκε το 1782 ενώ το υποθετικό επεισόδιο της επαναστατικής περιόδου κατά το οποίο πεινασmicroένες γυναίκες φθάνουν στις Βερσαλλίες ζητώντας ψωmicroί αντιστοιχεί στις 5 Οκτωβρίου του 1789 284 Η Marie-Antoinette ζει στην περίοδο εκείνη του 18ου αιώνα κατά την οποία τα πρότυπα του γαλλικού κήπου έχουν ήδη υποχωρήσει στις πολιτιστικά κεντρικές περιοχές της Ευρώπης τουλάχιστον κάτω από την πίεση της laquomicroόδαςraquo των νεότερων προτύπων της αγγλικής τοπιοτεχνίας Εντούτοις οι συνθήκες εγκλεισmicroού των τοπιακών διαmicroορφώσεων και η προσπάθεια συγκρότησης microιας ολικής σκηνογραφικής ψευδαίσθησης φαίνεται να διατηρούν σε πολλές περιπτώσεις την καταγωγική σχέση τους microε τον προηγούmicroενο αιώνα 285 Όπως σηmicroειώθηκε αmicroέσως προηγούmicroενα το laquoχωριό της βασίλισσαςraquo δεν περιελάmicroβανε απλά microια φυσικότροπη τοπιακή διαmicroόρφωση ούτε microόνο microια σειρά κτισmicroάτων κατασκευασmicroένων έτσι ώστε να θυmicroίζουν αγροτικό οικισmicroό Αποτελούσε επιπλέον τον χώρο όπου η βασίλισσα και οι κυρίες της ακολουθίας της υποδύονταν αγροτικούς ρόλους ντυmicroένες ανάλογα και συmicromicroετέχοντας σε απλοποιηmicroένες αγροτικές δραστηριότητες

436 Η υπόδειξη επέκτασης στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα Μια από τις καταστατικές παρατηρήσεις του Heinrich Woumlllflin στο καθοριστικό κείmicroενό του για τη σχέση της Αναγέννησης microε το Baroque περιγράφει τα εκφραστικά εγχειρήmicroατα της περιόδου ως συνθέσεις οι οποίες υποδεικνύουν τη δυνατότητα επέκτασης Οι οποίες δηλαδή αντίθετα από τα πρωιmicroότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα δεν περιορίζουν την ολοκλήρωσή τους στο άmicroεσο πεδίο της χωρικής τους οργάνωσης Αντίθετα microάλιστα επιχειρούν να επεκτείνουν την πραγmicroατική τους παρουσία microε όρους υποθετικής επέκτασης της δράσης τους

Πως microπορεί να εφαρmicroοστεί η θεωρητική αυτή υπόδειξη στην περίπτωση των διαmicroορφώσεων του τοπίου Ακόmicroη ειδικότερα πως microπορεί να σχολιαστεί microε περισσότερη λεπτοmicroέρεια το πρόβληmicroα της ανοικτής σύνθεσης σε σχέση microε τους όρους συνθετικού εγκλεισmicroού των διαmicroορφώσεων τοπίου που απασχόλησαν προηγούmicroενα την έρευνα Ε420 και Ε421 (πρώτο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Cian Lorenzo Bernini Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η lsquoΕκσταση της αγίας Τερέζας της Άβιλα Το κεντρικό τmicroήmicroα της γλυπτικής σύνθεσης πλαισιώνεται από τα αρχιτεκτονικά microέλη της κόγχης microε τρόπο που ενισχύει τη δραmicroατική του ποιότητα Ε422 και Ε423 (δεύτερο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Με ανάλογο τρόπο η πυκνή φύτευση που πλαισιώνει τις κηποτεχνικές διαmicroορφώσεις του Vaux le Vicomte αυξάνει την εσωτερική συνοχή της σύνθεσης και ενισχύει την ένταση της αξονικής της ανάπτυξης

H αγία Τερέζα της Άβιλα στη γλυπτική σύνθεση του Bernini286 στροβιλίζεται σε κύmicroατα ιερού πάθους τα οποία εκτείνονται δυνητικά ως πνευmicroατικό φως πέρα από το πεδίο της microαρmicroάρινης γλυπτικής σύνθεσης Μια δέσmicroη χρυσών ακτινών κατέρχεται προς το σύmicroπλεγmicroα της αγίας και του αγγέλου Εκπορεύεται από σηmicroείο άγνωστο από το άπειρο πεδίο της θείας χάριτος η οποία προφανώς υπερβαίνει τη γήινη αρχιτεκτονικά προσδιορισmicroένη κόγχη του γλυπτού Αλλά συνθετικό κέντρο υπάρχει Πρόκειται για το εκστατικό πρόσωπο της αγίας και πολύ περισσότερο για το σηmicroείο της καρδίας της στο οποίο κατευθύνεται η ροmicroφαία του αγγέλου και στο οποίο η θεία χάρις καταλήγει πριν αποδώσει ακτινοβολώντας την αίγλη της στον παρατηρητή Αυτή η ακτινοβολία και εντέλει αυτή η σύνθεση δεν είναι υπαινίσσεται ο δηmicroιουργός του κόσmicroου τούτου Η δυνατότητά της να εκτείνεται πέρα από τα υλικά όρια της φυσικής έκτασης αναφέρεται σε microια συνθήκη πνευmicroατική Η εσωτερική της πλαστική οργάνωση εντούτοις υποδεικνύει ένα κέντρο σύνθεσης ενώ επιπλέον το σύmicroπλεγmicroα από λευκό microάρmicroαρο και επιχρυσωmicroένο microέταλλο ορίζεται microε έmicroφαση από το αρχιτεκτονικό περίγραmicromicroα της κόγχης από το βαθύχρωmicroο microάρmicroαρο των κιόνων που διαφοροποιεί microε σαφήνεια τον εσωτερικό από τον εξωτερικό ως προς τη σύνθεση χώρο Στην κορυφή της κόγχης ένα αόρατο άνοιγmicroα της οροφής λούζει το σύmicroπλεγmicroα microε φως υπερφυσικό ορίζοντας τη microοναδική ουσιώδη κατεύθυνση επικοινωνίας

Η πρώτη παρατήρηση επισηmicroαίνει πως η συνθήκη επέκτασης στο προηγούmicroενο παράδειγmicroα είναι της τάξης του πλασmicroατικού αναφέρεται σε όρους ψευδαισθησιακού χειρισmicroού όπως αυτούς που περιγράφηκαν ήδη κατά τον σχολιασmicroό της σκηνογραφικής συγκρότησης και της laquoθαυmicroατουργικήςraquo προοπτικής των γαλλικών κήπων287 Η ουσιωδέστερη δεύτερη παρατήρηση αναφέρεται στα microέσα εφαρmicroογής αυτού του χειρισmicroού

Προκειmicroένου δηλαδή να υποβάλλουν την αντίληψη της επέκτασης προκειmicroένου να επιτρέψουν την επέκταση προς microια κύρια κατεύθυνση περιορίζουν τη σύνθεση πλευρικά Στην πρώτη περίπτωση η δυνατότητα του γλυπτικού συmicroπλέγmicroατος του Bernini να υποβάλει την αίσθηση της υπερβατικής διαφυγής καθίσταται τόσο εντονότερη όσο αποσπάται από τον υπόλοιπο εσωτερικό χώρο της εκκλησίας microε την ένταξή της σε microια ιδιαίτερη κόγχη Στη δεύτερη περίπτωση η δυνατότητα των κήπων του Vaux le Vicomte να λειτουργήσουν laquoως τηλεσκόπιοraquo να υποβάλουν την αίσθηση πως η αίγλη τους επεκτείνεται υποθετικά έπrsquo άπειρον ενισχύεται ακριβώς από τους όρους του πλευρικού εγκλεισmicroού τους ο οποίος εντείνει τη σηmicroασία του βασικού κατά microήκος άξονα συmicromicroετρίας

Εγκλεισmicroός λοιπόν και υπόθεση επέκτασης πλασmicroατικής εν πολλοίς δεν αποτελούν αντιφατικές κινήσεις στις συνθέσεις του Baroque Εκφράζουν microάλλον συmicroπληρωmicroατικές πλευρές microιας συνθετικής τακτικής στα πλαίσια της οποίας η χωρικότητα περιορίζεται σε πρώτο χρόνο προκειmicroένου να εκτιναχθεί σε δεύτερο Το θέmicroα του συνθετικού εγκλεισmicroού και των αξόνων επικοινωνίας είναι ίσως ευκολότερο να σχολιαστεί στην περίπτωση microιας ελεγχόmicroενης γλυπτικής σύνθεσης ή ενός εξ αρχής ολοκληρωmicroένου δοmicroηmicroένου κήπου παρά στην περίπτωση microιας αστικής ανάπτυξης microιας σε εξέλιξη τοπιακής σύνθεσης εφαρmicroοσmicroένης στο πεδίο της πόλης Είναι δυσκολότερο να υποστηριχθεί κατά την εξέταση των συνθετικών χειρισmicroών που αποτελούν τις αρχικές κινήσεις για την ανάπτυξη microιας microελλοντικής πόλης η οποία δεν πραγmicroατοποιήθηκε κατά την περίοδο του Baroque όπως ισχύει στην περίπτωση των πολεοδοmicroικών προβλέψεων που συνδέονται microε τις Βερσαλλίες Φαίνεται εντούτοις πως οι αρχικοί αυτοί χειρισmicroοί αστικού σχεδιασmicroού διαθέτουν κοινή συνθετική στάση microε αυτήν που χαρακτηρίζει το πρότυπο των κήπων

Στο παράδειγmicroα των Βερσαλλιών τρεις λεωφόροι επεκτείνονται ελπίζοντας στην κατασκευή ενός microελλοντικού αστικού συmicroπλέγmicroατος στη συνέχεια των τοπιακών διαmicroορφώσεων και των ανακτόρων Αστικού συmicroπλέγmicroατος που θα διατηρούσε τη βασιλική αίγλη Μέχρι την υποθετική αυτή αστική ανάπτυξη η έξοδος από τις Βερσαλλίες προς την πόλη σφραγίζεται

286 Το γλυπτό σύmicroπλεγmicroα Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η Έκσταση της αγίας Τερέζα της Άβιλα στην εκκλησία της Santa Maria della Vittoria στη Ρώmicroη που ολοκληρώθηκε στην περίοδο 1647-1652 Το παράδειγmicroα χρησιmicroοποιείται τόσο για να σχολιαστεί η σχέση συνθετικού εγκλεισmicroού και η προς το άπειρο διαφυγή όσο και για να επισηmicroανθεί έστω και πλάγια η σχέση του γαλλικού microοναρχικού Baroque microε τα πολιτιστικά υποδείγmicroατα του ιταλικού καθολικισmicroού κατά την περίοδο της Αντιmicroεταρρύθmicroισης Πρβλ B Βoucher Italian Baroque Sculpture Λονδίνο 1998 287 Θυmicroίζουmicroε πως microια από τις εκδόσεις του θεωρητικού της προοπτικής αναmicroόρφωσης Jean-Franccedilois Niceron είχε τον τίτλο Thaumaturgus Opticus (1646) Πρβλ προηγούmicroενη υποσηmicroείωση

microε δυο κτηριακά laquoπώmicroαταraquo τα κτήρια των Μεγάλων Στάβλων288 που εξασφαλίζουν τον ορισmicroό της microέχρι τότε πραγmicroατοποιηmicroένης βασιλικής σύνθεσης ενώ περιγράφουν προς την πλευρά της microελλοντικής πόλης το laquoπόδι της χήναςraquo289 Ορίζεται έτσι η δέσmicroη τριών λεωφόρων της λεωφόρου του Παρισιού της Αvenue de Paris στο κέντρο και συmicromicroετρικά ως προς αυτήν microε απόκλιση τριάντα microοιρών προς τα νότια της Αvenue de St Cloud και προς τα βόρια της Αvenue de Sceaux Οι τρεις αυτοί άξονες κίνησης δυνητικά επεκτάσιmicroοι επrsquo άπειρον ορίζουν την ανοικτή προοπτική της σύνθεσης προς τη νοτιανατολική πλευρά ενώ προ τη βορειοδυτική πλευρά των ανακτόρων προς την πλευρά δηλαδή των διαmicroορφώσεων του τοπίου των ανακτόρων την ανάλογη σκόπευση του απείρου εξασφαλίζει ο κατά το microήκος άξονας του Μεγάλου Καναλιού

Η αρχική κατασκευή είναι εποmicroένως επεκτάσιmicroη και προς τις δυο πλευρές άλλοτε ως δυνατότητα νοητικού ελέγχου και ταυτόχρονα πραγmicroατικής κατασκευής και άλλοτε microόνο ως συνθήκη της προς τον ορίζοντα υποθετικής επέκτασης της όρασης

E424 H επέκταση της συνθετικής οργάνωσης των Κήπων στις Βερσαλλίες προς την πλευρά της πόλης του Παρισιού (του συγγραφέα)

Αλλά η ελεγχόmicroενη γεωmicroετρία των κήπων διαφοροποιείται ριζικά από το άmicroορφο περιβάλλον της Όmicroοια microπορούmicroε να υποθέσουmicroε την αντίθεση της τελικής σχεδιασmicroένης πόλης προς το δικό της άmicroορφο ή δύσmicroορφο περιβάλλον Στις πρώιmicroες αναπαραστάσεις του Israeumll Silvestre290 η διαφοροποίηση αυτή είναι σαφέστερη προς την πλευρά των κήπων αρχίζει εντούτοις να διαφαίνεται ανάλογη πρόθεση και στην περιγραφή της αντίθετης της αστικής πλευράς του ανακτορικού συγκροτήmicroατος Η σύνθεση είναι βεβαίως επεκτάσιmicroη Επεκτάσιmicroη όmicroως στα πλαίσια ενός microεγαλοπρεπούς κανονιστικού σχήmicroατος προορισmicroένου να αποκλείσει στο εξωτερικό του την ακανόνιστη φύση των ασχεδίαστων φυσικών

288 Les Grandes Eacutecuries 289 Το εφαρmicroόσιmicroο στην περίπτωση του τοπιακού σχεδιασmicroού γενικά patte drsquo oie 290 Γύρω στο 1690 ΠρβλP-A Lablaude The Gardens of Versailles Αγγλ microετ Λονδίνο 1995 σ 35

σχηmicroατισmicroών και των ασχεδίαστων microη πολιτιστικά επεξεργασmicroένων ανθρώπινων κατασκευών

Οι προηγούmicroενες περιγραφές microπορούν να γίνουν κατανοητές microε microεγαλύτερη σαφήνεια αν συγκρίνουmicroε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque microε αυτές του 18ου αιώνα microε την αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου Στη δεύτερη περίπτωση δεν πρόκειται απλά για πολύ microεγαλύτερες διαmicroορφώσεις οι οποίες περιλαmicroβάνουν ακόmicroη και αυτόνοmicroα τmicroήmicroατα φυσικών σχηmicroατισmicroών Το άνοιγmicroά τους στο τοπίο συνδέεται microε την έλλειψη ενός αυστηρού προδιαγεγραmicromicroένου σχήmicroατος έτσι ώστε να microην αντιστοιχούν συνολικά σε microια κεντρικά συγκροτηmicroένη συνθετική δοmicroή Με απλούστερη επαγγελmicroατική διατύπωση οι διαmicroορφώσεις τοπίου της περιόδου του Baroque microπορούν πολύ ευκολότερα να σχεδιαστούν από microνήmicroης Είτε ως περιmicroετρικά ορισmicroένα τοπία είτε ως συνθέσεις που υποβάλουν την laquoπροοπτικήraquo επέκτασης περιγράφουν microια εκτενή διαδικασία ελέγχου Περιγράφουν άρα και την εντονότερη προσαρmicroογή τους σε ένα νοητικό εντέλει σχήmicroα

Ε425 Προηγούmicroενη σελίδα Pierre Patel Vue cavaliegravere du Chacircteau de Versailles Άποψη του Πύργου των Βερσαλλιών από ύψος ιππέα (1668) (CC) Ε426 Επάνω Israeumll Silvestre Versaille-Le Grand Ensemble Βερσαλλίες-Συνολική Άποψη (1687)

44 Η δοmicroική οργάνωση του φυσικού χαρακτηριστική των διαmicroορφώσεων τοπίου του 17ου αιώνα Από την αναφορά στις αναγεννησιακές τοπιακές διαmicroορφώσεις ήδη η διερεύνηση αυτή έχει σχολιάσει την υπόθεση πως το πρότυπο της ζωής microε το οποίο οργανώνονται οι επαύλεις και οι τοπιακές κατασκευές που τις συνοδεύουν κατά την ιταλική Αναγέννηση και τον Μανιερισmicroό συνδέεται άmicroεσα microε τις συνήθειες microιας αστικής στην προέλευση της κοινωνικής οmicroάδας Αναφέρεται δηλαδή στα ήθη της πόλης και στις πολιτικές οικονοmicroικές και ευρύτερες πολιτιστικές επιδιώξεις microιας αστικής στην προέλευσή της τάξης ιδιοκτητών ενώ αναφέρεται επίσης σε συνθετικούς χειρισmicroούς που παραπέmicroπουν microε έmicroφαση στην κτηριακή δοmicroική εmicroπειρία σχεδιασmicroού

Ανάλογος φαίνεται να είναι και ο βασικός ιστός επιρροών που υποβαστάζει τις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα καθώς οι τελευταίες αυτές δεν προφασίζονται καν microια φυσικότροπη διάθεση όπως στα παραδείγmicroατα των αγγλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων που ακολουθούν Αντίθετα είναι εmicroφανής η δοmicroική ένταση των συνθέσεων η οργανωτική έντασή τους που ευνοεί τη microεταφορά της συνθετικής εmicroπειρίας από τα τοπιακά παραδείγmicroατα του γαλλικού Baroque στην περιοχή του αστικού σχεδιασmicroού

Κριτήρια αξιολόγησης Κριτήριο αξιολόγησης 41 Πως συσχετίζετε το πολιτιστικό και πολιτικό laquoπεριβάλλονraquo της περιόδου του Baroque microε τις συνθετικές προτάσεις των τοπιοτεχικών και κηποτεχνικών του προσεγγίσεων Αναφερθείτε ειδικότερα σε θέmicroατα όπως η ανάπτυξη του ορθολογισmicroού και η ενίσχυση της πολιτικής εικόνας των ισχυρών Ευρωπαϊκών βασιλείων ΑπάντησηΛύση Οι κήποι της περιόδου του Baroque έχουν ορθά περιγραφεί ως laquoπολιτικό θέατροraquo προορισmicroένο να προβάλει την ισχύ των microοναρχικών καθεστώτων της Ευρώπης του 17ου αιώνα ή των ισχυρών ανδρών της αυλής και της ευρύτερης πολιτικής και θρησκευτικής ιεραρχίας Αλλά στην τοπιοτεχνική laquoσκηνήraquo της περιόδου προβάλλεται πολύ ευρύτερα η συνολικότερη πολιτιστική δοmicroή της εποχής

Έτσι είναι προφανής η συσχέτιση microε την ορθολογική εφαρmicroογή της Ευκλείδειας γεωmicroετρίας ως βασικό στοιχείο οπτικού ελέγχου των διαmicroορφώσεων Ελέγχου ο οποίος δεν είναι πάντοτε προφανής ως προς τις προθέσεις του καθώς αναλαmicroβάνει σε πολλές τοπιοτεχνικές του εφαρmicroογές όπως και σε εφαρmicroογές που αντιστοιχούν στην εικαστική έκφραση ή στην αρχιτεκτονική να κινηθεί προς την πλευρά ψευδαισθησιακών κατασκευών όπως αυτές που αντιστοιχούν στα παραδείγmicroατα της προοπτικής laquoαναmicroόρφωσηςraquo Πρόκειται εποmicroένως για την εφαρmicroογή γεωmicroετρικών συσχετισmicroών οι οποίοι επιmicroένουν microάλλον στην αλαζονική προβολή του ελέγχου του υποκειmicroένου της νόησης επί του αντικειmicroένου της έκτασης παρά στην καταδεικτική χρήση των microαθηmicroατικών συσχετισmicroών Ανάλογης microεγαλεπήβολης πολιτιστικής στάσης είναι άλλωστε και η χρήση των τεχνολογικών εφαρmicroογών οι οποίες υποστηρίζουν τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Σηmicroαντικές παρεmicroβάσεις εδαφοτεχνικής τάξης και υδραυλικής microηχανικής αποτελούν το αφανές αλλά εκτενέστατο και ισχυρότατο υπόβαθρο των κήπων της περιόδου Επιδεικνύουν και αυτές όπως και κηποτεχνική επιτήδευση εφαρmicroοσmicroένη επί των φυτικών ειδών την πρόθεση των Ευρωπαϊκών βασιλείων να προβάλουν την ισχύ της κοινωνίας τους όχι απλά στον άmicroεσο χώρο των πολιτικών κοινωνικών ηθών αλλά πολύ ευρύτερα σε επίπεδο κοσmicroικής τάξης συνολικού ελέγχου του κόσmicroου Κριτήριο αξιολόγησης 42 Η φυσιογνωmicroία των κήπων της εποχής του Baroque εmicroφανίζεται microάλλον ξένη microε τις σύγχρονες τάσεις της φιλικής προς το περιβάλλον και τα φυσικά του χαρακτηριστικά διάθεσης Πως θα microπορούσαmicroε εποmicroένως να εξηγήσουmicroε το ενδιαφέρον για τη microελέτη της τοπιοτεχνίας του Baroque Ποια είναι τα επιχειρήmicroατα της ενασχόλησης microε τους κήπους της περιόδου του 17ου αιώνα ΑπάντησηΛύση Γιατί να microελετηθούν η θεώρηση και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου του microεγαλοπρεπούς microοναρχικού 17ου αιώνα Γιατί να microελετηθούν όταν το microέγεθος και η microεγαλοστοmicroία των επεmicroβάσεων η παρέmicroβαση στις ελεύθερες φυσικές διεργασίες ανάπτυξης ακόmicroη και το πολιτικό υπόβαθρο αναφοράς τους εmicroφανίζονται τόσο αντίθετες προς τη σύγχρονη οικολογική τοπιακή και ευρύτερα πολιτική microας ευαισθησία Γιατί να microελετηθούν ειδικά στον Ελληνικό ακαδηmicroαϊκό χώρο όταν εmicroφανίζονται τόσο ριζικά αντίθετες microε την τοπιακή εmicroπειρία και τις γνωστές laquoγηγενείςraquo τοπιακές αναφορές microας

Μια πρώτη κριτική απάντηση microπορεί να επισηmicroάνει πως έστω και για λόγους αντίρρησης η microελέτη αναλόγων διαmicroορφώσεων τοπίου δικαιολογείται ως τmicroήmicroα της αναγνώρισης της κατανόησης και της ερmicroηνείας ενός ευρύτερου πολιτικού και πολιτιστικού πλέγmicroατος επιβολής microε εmicroβέλεια επιρροών που αγγίζει τις ηmicroέρες microας

Μια δεύτερη απάντηση microπορεί να υποδείξει πως οι πολιτιστικές κατασκευές οι πολιτιστικές διαmicroορφώσεις του τοπίου εν προκειmicroένω ανεξάρτητα από τους όρους της αρχικής παραγωγής τους αποτελούν κληροδοτήmicroατα της ανθρώπινης ιστορίας Η παρουσία των πολιτιστικών αυτών κατασκευών εποmicroένως ως microνηmicroείων ως υλικών συσσωρεύσεων microνήmicroης εξασφαλίζει τη διαρκή δυνατότητα πρόσβασης στην ιστορική ακολουθία στις συσχετίσεις ή τις ασυνέχειες των ιστορικών περιόδων Πρόκειται βέβαια για το αντικείmicroενο αναφοράς το οποίο επισηmicroάνθηκε microόλις προηγούmicroενα κατά το πρώτο κριτήριο αξιολόγησης

Μια τρίτη απάντηση ειδικότερου προσανατολισmicroού σηmicroειώνει πως η microελέτη αυτών των παραδειγmicroάτων του 17ου αιώνα microπορεί να επισηmicroάνει συγκεκριmicroένους εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές οι κεντρικές και καθοριστικές για τη Δυτική τοπιοτεχνία Η microελέτη τους καθιστά κατανοητή τη σχετική διατήρηση ή τη σχετική αλλαγή των εκφραστικών τρόπων ξεκινώντας από τον 17ου αιώνα και φθάνοντας έως τις εγγύτερες προς τη σηmicroερινή περιόδους Επιτρέπει να περιγραφούν οι εκφραστικές επιρροές που διατηρούνται ή η εκφραστική απόσταση που διανύθηκε Αποδεικνύει για παράδειγmicroα τη διαφορά ανάmicroεσα στη νεότερη απόρριψη της τοπιοτεχνικής επιτήδευσης και στην ακραία κανονιστική διάθεση τη σκηνογραφική πρόθεση την εφαρmicroογή προοπτικών ψευδαισθησιακών τεχνασmicroάτων που συναντούmicroε στις διαmicroορφώσεις τοπίου του Baroque διαmicroορφώσεις οι οποίες παρά την εκφραστική τους υπερβολή εξακολουθούν εντούτοις να καθορίζουν πολλά νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα

Σύmicroφωνα microε την προηγούmicroενη τελευταία επισήmicroανση ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque Ε427 Παρίσι Parc Andreacute Citroeumln Προσπάθεια επανεγγραφής της τοπιοτεχνικής γεωmicroετρικής microεγαλοπρέπειας του 17ου αιώνα στο αστικό πεδίο της σύγχρονης Γαλλικής πρωτεύουσας (του συγγραφέα)

πραγmicroατοποιηmicroένη υπόθεση microιας εκτενώς εφαρmicroοσmicroένης πολεοδοmicroίας του Baroque Ένα δικτυακό τοπίο το οποίο εγκαταλείπει εντούτοις έναν εκτός του ηλεκτρονικού πολιτισmicroού χώρο

Στην καταληκτική παράγραφο ενός σύγχρονου διηγήmicroατος επιστηmicroονικής φαντασίας στην αφήγηση του Νευροmicroάντη282 ο κύριος microυθιστορηmicroατικός ήρωας του έργου αναρωτιέται αν υπάρχει πραγmicroατικά αυτός ο ίδιος ως πρόσωπο ανεξάρτητο από τον ψευδαισθησιακό δικτυακό laquoτοπίοraquo

Με κάθε δυνατή επιφύλαξη για το θεmicroιτό των συγκρίσεων microπορούmicroε να ανακαλέσουmicroε από τον χώρο των ιστορικών microυθευmicroάτων την παροιmicroιώδη φράση που περιγράφει τη σύγχυση ανάmicroεσα σε microια εσωτερικά προσανατολισmicroένη κατασκευασmicroένη πραγmicroατικότητα και στην εξωτερική πραγmicroατικότητα του υπόλοιπου κοινωνικού πεδίου Στο καταληκτικό laquoκεφάλαιοraquo της γαλλικής microοναρχικής ισχύος ενώ ο αγγλικός Εmicroπειρισmicroός και ο γαλλικός Διαφωτισmicroός έχουν ήδη πολλαπλά αναπτύξει τα επιχειρήmicroατά τους και οι κινήσεις της πολιτικής ανατροπής διογκώνονται η Μαρία-Αντουανέττα ηρωίδα microιας αφήγησης η οποία δεν microπορεί πλέον να παραmicroένει στραmicromicroένη στο εσωτερικό της αναρωτιέται για τις αιτίες της πολιτικής αναταραχής και αποφασίζει ισχυρίζεται ο ιστορικός θρύλος πως οι αβράκωτοι microπορούν να κατευνάσουν την πείνα τους microε γλυκά εδέσmicroατα283

Πριν η λύση δοθεί σε microια άλλη σκηνή αυτή της λαϊκής τελετουργίας της guillotine της λαιmicroητόmicroου σε ένα άλλο τοπίο αυτό της ανοικτής επαναστατηmicroένης πόλης η δράση εξακολουθεί να εξελίσσεται στο σκηνικό πεδίο των βασιλικών τοπίων Η τελευταία βασίλισσα της Γαλλίας εγκλωβισmicroένη εν πολλοίς στον φανταστικό κόσmicroο του Petit Trianon στον θεατρικό του χώρο στο laquohameau de la reineraquo laquoτο χωρίο της βασίλισσαςraquo και στο υποθετικά φυσικό τοπίο που το περιβάλει υποδύεται την αθώα χωριατοπούλα284 To παράδειγmicroα της Marie-Antoinette ως εστεmicromicroένης η οποία παραmicroένει αποκοmicromicroένη από την εξωτερική πραγmicroατικότητα εγκλωβισmicroένη σε έναν επίσης αποκοmicromicroένο ελεγχόmicroενο εκτενώς σκηνογραφηmicroένο και σκηνοθετηmicroένο τοπίο285 προσωποποιεί παραδειγmicroατικά microια στάση η οποία την υπερβαίνει κατά πολύ ως συγκεκριmicroένη ιστορική προσωπικότητα Η στάση αυτή ως γενική προσέγγιση ισχυρών κοινωνικών οmicroάδων και ως ειδική αντίληψη της διαmicroόρφωσης του τοπίου που εκπορεύεται από αυτές διατρέχει microάλλον το σύνολο της γνωστής ιστορίας Στο νεότερο ευρωπαϊκό χώρο ειδικότερα ο οποίος αφορά τη διερεύνηση αυτή οι ιδιαίτεροι τρόποι εκδήλωσής της ξεκινούν από την περίοδο της ιταλικής Αναγέννησης για να αποκτήσουν την ισχυρότερη έκφρασή τους κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα επεκτείνοντας microε ασθενέστερο τρόπο την επιρροή τους και στις περιόδους που ακολουθούν

Έγινε ήδη προφανές πως η συγκρότηση αυτής της αποσπασmicroένης ελεγχόmicroενης τοπιακής πραγmicroατικότητας όπως παρουσιάζεται microε παραδειγmicroατικό τρόπο στους γαλλικούς κήπους του 17ου αιώνα συνδέεται άmicroεσα microε ένα ιδιαίτερο ήθος όρασης microε τη δυνατότητα συγκρότησης οπτικών ψευδαισθήσεων οι οποίες επιmicroένουν να καθορίζουν την υλικότητα και τη χωρικότητα του τοπίου και οι οποίες στηρίζονται microεταξύ των άλλων στη microελέτη και την εφαρmicroογή στις διαmicroορφώσεις του τοπίου της προοπτικής αναmicroόρφωσης

282 Το γνωστό βιβλίο του Καναδού συγγραφέα επιστηmicroονικής φαντασίας William Gibson Neuromancer Πρβλ ελληνική microετ Νευροmicroάντης Αθήνα 1998 σ 290 283 H παροιmicroιώδης φράση ldquoSrsquoils nrsquoont pas de pain qursquoils mangent de la briocherdquo laquoαν δεν έχουν ψωmicroί ας φάνε γλυκόraquo που αποδίδεται στην τελευταία βασίλισσα χρησιmicroοποιείται εδώ ως ένδειξη απόσπασης από την πραγmicroατικότητα microάλλον παρά ως ένδειξη κυνισmicroού Το πιθανότερο πάντως είναι πως κακώς συνδέεται microε την Μarie-Antoinette καθώς η πρώτη καταγραφή της φράσης εmicroφανίζεται στο VI Βιβλίο των Confessions του Jean-Jacques Rousseau που δηmicroοσιεύτηκε το 1782 ενώ το υποθετικό επεισόδιο της επαναστατικής περιόδου κατά το οποίο πεινασmicroένες γυναίκες φθάνουν στις Βερσαλλίες ζητώντας ψωmicroί αντιστοιχεί στις 5 Οκτωβρίου του 1789 284 Η Marie-Antoinette ζει στην περίοδο εκείνη του 18ου αιώνα κατά την οποία τα πρότυπα του γαλλικού κήπου έχουν ήδη υποχωρήσει στις πολιτιστικά κεντρικές περιοχές της Ευρώπης τουλάχιστον κάτω από την πίεση της laquomicroόδαςraquo των νεότερων προτύπων της αγγλικής τοπιοτεχνίας Εντούτοις οι συνθήκες εγκλεισmicroού των τοπιακών διαmicroορφώσεων και η προσπάθεια συγκρότησης microιας ολικής σκηνογραφικής ψευδαίσθησης φαίνεται να διατηρούν σε πολλές περιπτώσεις την καταγωγική σχέση τους microε τον προηγούmicroενο αιώνα 285 Όπως σηmicroειώθηκε αmicroέσως προηγούmicroενα το laquoχωριό της βασίλισσαςraquo δεν περιελάmicroβανε απλά microια φυσικότροπη τοπιακή διαmicroόρφωση ούτε microόνο microια σειρά κτισmicroάτων κατασκευασmicroένων έτσι ώστε να θυmicroίζουν αγροτικό οικισmicroό Αποτελούσε επιπλέον τον χώρο όπου η βασίλισσα και οι κυρίες της ακολουθίας της υποδύονταν αγροτικούς ρόλους ντυmicroένες ανάλογα και συmicromicroετέχοντας σε απλοποιηmicroένες αγροτικές δραστηριότητες

436 Η υπόδειξη επέκτασης στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα Μια από τις καταστατικές παρατηρήσεις του Heinrich Woumlllflin στο καθοριστικό κείmicroενό του για τη σχέση της Αναγέννησης microε το Baroque περιγράφει τα εκφραστικά εγχειρήmicroατα της περιόδου ως συνθέσεις οι οποίες υποδεικνύουν τη δυνατότητα επέκτασης Οι οποίες δηλαδή αντίθετα από τα πρωιmicroότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα δεν περιορίζουν την ολοκλήρωσή τους στο άmicroεσο πεδίο της χωρικής τους οργάνωσης Αντίθετα microάλιστα επιχειρούν να επεκτείνουν την πραγmicroατική τους παρουσία microε όρους υποθετικής επέκτασης της δράσης τους

Πως microπορεί να εφαρmicroοστεί η θεωρητική αυτή υπόδειξη στην περίπτωση των διαmicroορφώσεων του τοπίου Ακόmicroη ειδικότερα πως microπορεί να σχολιαστεί microε περισσότερη λεπτοmicroέρεια το πρόβληmicroα της ανοικτής σύνθεσης σε σχέση microε τους όρους συνθετικού εγκλεισmicroού των διαmicroορφώσεων τοπίου που απασχόλησαν προηγούmicroενα την έρευνα Ε420 και Ε421 (πρώτο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Cian Lorenzo Bernini Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η lsquoΕκσταση της αγίας Τερέζας της Άβιλα Το κεντρικό τmicroήmicroα της γλυπτικής σύνθεσης πλαισιώνεται από τα αρχιτεκτονικά microέλη της κόγχης microε τρόπο που ενισχύει τη δραmicroατική του ποιότητα Ε422 και Ε423 (δεύτερο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Με ανάλογο τρόπο η πυκνή φύτευση που πλαισιώνει τις κηποτεχνικές διαmicroορφώσεις του Vaux le Vicomte αυξάνει την εσωτερική συνοχή της σύνθεσης και ενισχύει την ένταση της αξονικής της ανάπτυξης

H αγία Τερέζα της Άβιλα στη γλυπτική σύνθεση του Bernini286 στροβιλίζεται σε κύmicroατα ιερού πάθους τα οποία εκτείνονται δυνητικά ως πνευmicroατικό φως πέρα από το πεδίο της microαρmicroάρινης γλυπτικής σύνθεσης Μια δέσmicroη χρυσών ακτινών κατέρχεται προς το σύmicroπλεγmicroα της αγίας και του αγγέλου Εκπορεύεται από σηmicroείο άγνωστο από το άπειρο πεδίο της θείας χάριτος η οποία προφανώς υπερβαίνει τη γήινη αρχιτεκτονικά προσδιορισmicroένη κόγχη του γλυπτού Αλλά συνθετικό κέντρο υπάρχει Πρόκειται για το εκστατικό πρόσωπο της αγίας και πολύ περισσότερο για το σηmicroείο της καρδίας της στο οποίο κατευθύνεται η ροmicroφαία του αγγέλου και στο οποίο η θεία χάρις καταλήγει πριν αποδώσει ακτινοβολώντας την αίγλη της στον παρατηρητή Αυτή η ακτινοβολία και εντέλει αυτή η σύνθεση δεν είναι υπαινίσσεται ο δηmicroιουργός του κόσmicroου τούτου Η δυνατότητά της να εκτείνεται πέρα από τα υλικά όρια της φυσικής έκτασης αναφέρεται σε microια συνθήκη πνευmicroατική Η εσωτερική της πλαστική οργάνωση εντούτοις υποδεικνύει ένα κέντρο σύνθεσης ενώ επιπλέον το σύmicroπλεγmicroα από λευκό microάρmicroαρο και επιχρυσωmicroένο microέταλλο ορίζεται microε έmicroφαση από το αρχιτεκτονικό περίγραmicromicroα της κόγχης από το βαθύχρωmicroο microάρmicroαρο των κιόνων που διαφοροποιεί microε σαφήνεια τον εσωτερικό από τον εξωτερικό ως προς τη σύνθεση χώρο Στην κορυφή της κόγχης ένα αόρατο άνοιγmicroα της οροφής λούζει το σύmicroπλεγmicroα microε φως υπερφυσικό ορίζοντας τη microοναδική ουσιώδη κατεύθυνση επικοινωνίας

Η πρώτη παρατήρηση επισηmicroαίνει πως η συνθήκη επέκτασης στο προηγούmicroενο παράδειγmicroα είναι της τάξης του πλασmicroατικού αναφέρεται σε όρους ψευδαισθησιακού χειρισmicroού όπως αυτούς που περιγράφηκαν ήδη κατά τον σχολιασmicroό της σκηνογραφικής συγκρότησης και της laquoθαυmicroατουργικήςraquo προοπτικής των γαλλικών κήπων287 Η ουσιωδέστερη δεύτερη παρατήρηση αναφέρεται στα microέσα εφαρmicroογής αυτού του χειρισmicroού

Προκειmicroένου δηλαδή να υποβάλλουν την αντίληψη της επέκτασης προκειmicroένου να επιτρέψουν την επέκταση προς microια κύρια κατεύθυνση περιορίζουν τη σύνθεση πλευρικά Στην πρώτη περίπτωση η δυνατότητα του γλυπτικού συmicroπλέγmicroατος του Bernini να υποβάλει την αίσθηση της υπερβατικής διαφυγής καθίσταται τόσο εντονότερη όσο αποσπάται από τον υπόλοιπο εσωτερικό χώρο της εκκλησίας microε την ένταξή της σε microια ιδιαίτερη κόγχη Στη δεύτερη περίπτωση η δυνατότητα των κήπων του Vaux le Vicomte να λειτουργήσουν laquoως τηλεσκόπιοraquo να υποβάλουν την αίσθηση πως η αίγλη τους επεκτείνεται υποθετικά έπrsquo άπειρον ενισχύεται ακριβώς από τους όρους του πλευρικού εγκλεισmicroού τους ο οποίος εντείνει τη σηmicroασία του βασικού κατά microήκος άξονα συmicromicroετρίας

Εγκλεισmicroός λοιπόν και υπόθεση επέκτασης πλασmicroατικής εν πολλοίς δεν αποτελούν αντιφατικές κινήσεις στις συνθέσεις του Baroque Εκφράζουν microάλλον συmicroπληρωmicroατικές πλευρές microιας συνθετικής τακτικής στα πλαίσια της οποίας η χωρικότητα περιορίζεται σε πρώτο χρόνο προκειmicroένου να εκτιναχθεί σε δεύτερο Το θέmicroα του συνθετικού εγκλεισmicroού και των αξόνων επικοινωνίας είναι ίσως ευκολότερο να σχολιαστεί στην περίπτωση microιας ελεγχόmicroενης γλυπτικής σύνθεσης ή ενός εξ αρχής ολοκληρωmicroένου δοmicroηmicroένου κήπου παρά στην περίπτωση microιας αστικής ανάπτυξης microιας σε εξέλιξη τοπιακής σύνθεσης εφαρmicroοσmicroένης στο πεδίο της πόλης Είναι δυσκολότερο να υποστηριχθεί κατά την εξέταση των συνθετικών χειρισmicroών που αποτελούν τις αρχικές κινήσεις για την ανάπτυξη microιας microελλοντικής πόλης η οποία δεν πραγmicroατοποιήθηκε κατά την περίοδο του Baroque όπως ισχύει στην περίπτωση των πολεοδοmicroικών προβλέψεων που συνδέονται microε τις Βερσαλλίες Φαίνεται εντούτοις πως οι αρχικοί αυτοί χειρισmicroοί αστικού σχεδιασmicroού διαθέτουν κοινή συνθετική στάση microε αυτήν που χαρακτηρίζει το πρότυπο των κήπων

Στο παράδειγmicroα των Βερσαλλιών τρεις λεωφόροι επεκτείνονται ελπίζοντας στην κατασκευή ενός microελλοντικού αστικού συmicroπλέγmicroατος στη συνέχεια των τοπιακών διαmicroορφώσεων και των ανακτόρων Αστικού συmicroπλέγmicroατος που θα διατηρούσε τη βασιλική αίγλη Μέχρι την υποθετική αυτή αστική ανάπτυξη η έξοδος από τις Βερσαλλίες προς την πόλη σφραγίζεται

286 Το γλυπτό σύmicroπλεγmicroα Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η Έκσταση της αγίας Τερέζα της Άβιλα στην εκκλησία της Santa Maria della Vittoria στη Ρώmicroη που ολοκληρώθηκε στην περίοδο 1647-1652 Το παράδειγmicroα χρησιmicroοποιείται τόσο για να σχολιαστεί η σχέση συνθετικού εγκλεισmicroού και η προς το άπειρο διαφυγή όσο και για να επισηmicroανθεί έστω και πλάγια η σχέση του γαλλικού microοναρχικού Baroque microε τα πολιτιστικά υποδείγmicroατα του ιταλικού καθολικισmicroού κατά την περίοδο της Αντιmicroεταρρύθmicroισης Πρβλ B Βoucher Italian Baroque Sculpture Λονδίνο 1998 287 Θυmicroίζουmicroε πως microια από τις εκδόσεις του θεωρητικού της προοπτικής αναmicroόρφωσης Jean-Franccedilois Niceron είχε τον τίτλο Thaumaturgus Opticus (1646) Πρβλ προηγούmicroενη υποσηmicroείωση

microε δυο κτηριακά laquoπώmicroαταraquo τα κτήρια των Μεγάλων Στάβλων288 που εξασφαλίζουν τον ορισmicroό της microέχρι τότε πραγmicroατοποιηmicroένης βασιλικής σύνθεσης ενώ περιγράφουν προς την πλευρά της microελλοντικής πόλης το laquoπόδι της χήναςraquo289 Ορίζεται έτσι η δέσmicroη τριών λεωφόρων της λεωφόρου του Παρισιού της Αvenue de Paris στο κέντρο και συmicromicroετρικά ως προς αυτήν microε απόκλιση τριάντα microοιρών προς τα νότια της Αvenue de St Cloud και προς τα βόρια της Αvenue de Sceaux Οι τρεις αυτοί άξονες κίνησης δυνητικά επεκτάσιmicroοι επrsquo άπειρον ορίζουν την ανοικτή προοπτική της σύνθεσης προς τη νοτιανατολική πλευρά ενώ προ τη βορειοδυτική πλευρά των ανακτόρων προς την πλευρά δηλαδή των διαmicroορφώσεων του τοπίου των ανακτόρων την ανάλογη σκόπευση του απείρου εξασφαλίζει ο κατά το microήκος άξονας του Μεγάλου Καναλιού

Η αρχική κατασκευή είναι εποmicroένως επεκτάσιmicroη και προς τις δυο πλευρές άλλοτε ως δυνατότητα νοητικού ελέγχου και ταυτόχρονα πραγmicroατικής κατασκευής και άλλοτε microόνο ως συνθήκη της προς τον ορίζοντα υποθετικής επέκτασης της όρασης

E424 H επέκταση της συνθετικής οργάνωσης των Κήπων στις Βερσαλλίες προς την πλευρά της πόλης του Παρισιού (του συγγραφέα)

Αλλά η ελεγχόmicroενη γεωmicroετρία των κήπων διαφοροποιείται ριζικά από το άmicroορφο περιβάλλον της Όmicroοια microπορούmicroε να υποθέσουmicroε την αντίθεση της τελικής σχεδιασmicroένης πόλης προς το δικό της άmicroορφο ή δύσmicroορφο περιβάλλον Στις πρώιmicroες αναπαραστάσεις του Israeumll Silvestre290 η διαφοροποίηση αυτή είναι σαφέστερη προς την πλευρά των κήπων αρχίζει εντούτοις να διαφαίνεται ανάλογη πρόθεση και στην περιγραφή της αντίθετης της αστικής πλευράς του ανακτορικού συγκροτήmicroατος Η σύνθεση είναι βεβαίως επεκτάσιmicroη Επεκτάσιmicroη όmicroως στα πλαίσια ενός microεγαλοπρεπούς κανονιστικού σχήmicroατος προορισmicroένου να αποκλείσει στο εξωτερικό του την ακανόνιστη φύση των ασχεδίαστων φυσικών

288 Les Grandes Eacutecuries 289 Το εφαρmicroόσιmicroο στην περίπτωση του τοπιακού σχεδιασmicroού γενικά patte drsquo oie 290 Γύρω στο 1690 ΠρβλP-A Lablaude The Gardens of Versailles Αγγλ microετ Λονδίνο 1995 σ 35

σχηmicroατισmicroών και των ασχεδίαστων microη πολιτιστικά επεξεργασmicroένων ανθρώπινων κατασκευών

Οι προηγούmicroενες περιγραφές microπορούν να γίνουν κατανοητές microε microεγαλύτερη σαφήνεια αν συγκρίνουmicroε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque microε αυτές του 18ου αιώνα microε την αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου Στη δεύτερη περίπτωση δεν πρόκειται απλά για πολύ microεγαλύτερες διαmicroορφώσεις οι οποίες περιλαmicroβάνουν ακόmicroη και αυτόνοmicroα τmicroήmicroατα φυσικών σχηmicroατισmicroών Το άνοιγmicroά τους στο τοπίο συνδέεται microε την έλλειψη ενός αυστηρού προδιαγεγραmicromicroένου σχήmicroατος έτσι ώστε να microην αντιστοιχούν συνολικά σε microια κεντρικά συγκροτηmicroένη συνθετική δοmicroή Με απλούστερη επαγγελmicroατική διατύπωση οι διαmicroορφώσεις τοπίου της περιόδου του Baroque microπορούν πολύ ευκολότερα να σχεδιαστούν από microνήmicroης Είτε ως περιmicroετρικά ορισmicroένα τοπία είτε ως συνθέσεις που υποβάλουν την laquoπροοπτικήraquo επέκτασης περιγράφουν microια εκτενή διαδικασία ελέγχου Περιγράφουν άρα και την εντονότερη προσαρmicroογή τους σε ένα νοητικό εντέλει σχήmicroα

Ε425 Προηγούmicroενη σελίδα Pierre Patel Vue cavaliegravere du Chacircteau de Versailles Άποψη του Πύργου των Βερσαλλιών από ύψος ιππέα (1668) (CC) Ε426 Επάνω Israeumll Silvestre Versaille-Le Grand Ensemble Βερσαλλίες-Συνολική Άποψη (1687)

44 Η δοmicroική οργάνωση του φυσικού χαρακτηριστική των διαmicroορφώσεων τοπίου του 17ου αιώνα Από την αναφορά στις αναγεννησιακές τοπιακές διαmicroορφώσεις ήδη η διερεύνηση αυτή έχει σχολιάσει την υπόθεση πως το πρότυπο της ζωής microε το οποίο οργανώνονται οι επαύλεις και οι τοπιακές κατασκευές που τις συνοδεύουν κατά την ιταλική Αναγέννηση και τον Μανιερισmicroό συνδέεται άmicroεσα microε τις συνήθειες microιας αστικής στην προέλευση της κοινωνικής οmicroάδας Αναφέρεται δηλαδή στα ήθη της πόλης και στις πολιτικές οικονοmicroικές και ευρύτερες πολιτιστικές επιδιώξεις microιας αστικής στην προέλευσή της τάξης ιδιοκτητών ενώ αναφέρεται επίσης σε συνθετικούς χειρισmicroούς που παραπέmicroπουν microε έmicroφαση στην κτηριακή δοmicroική εmicroπειρία σχεδιασmicroού

Ανάλογος φαίνεται να είναι και ο βασικός ιστός επιρροών που υποβαστάζει τις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα καθώς οι τελευταίες αυτές δεν προφασίζονται καν microια φυσικότροπη διάθεση όπως στα παραδείγmicroατα των αγγλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων που ακολουθούν Αντίθετα είναι εmicroφανής η δοmicroική ένταση των συνθέσεων η οργανωτική έντασή τους που ευνοεί τη microεταφορά της συνθετικής εmicroπειρίας από τα τοπιακά παραδείγmicroατα του γαλλικού Baroque στην περιοχή του αστικού σχεδιασmicroού

Κριτήρια αξιολόγησης Κριτήριο αξιολόγησης 41 Πως συσχετίζετε το πολιτιστικό και πολιτικό laquoπεριβάλλονraquo της περιόδου του Baroque microε τις συνθετικές προτάσεις των τοπιοτεχικών και κηποτεχνικών του προσεγγίσεων Αναφερθείτε ειδικότερα σε θέmicroατα όπως η ανάπτυξη του ορθολογισmicroού και η ενίσχυση της πολιτικής εικόνας των ισχυρών Ευρωπαϊκών βασιλείων ΑπάντησηΛύση Οι κήποι της περιόδου του Baroque έχουν ορθά περιγραφεί ως laquoπολιτικό θέατροraquo προορισmicroένο να προβάλει την ισχύ των microοναρχικών καθεστώτων της Ευρώπης του 17ου αιώνα ή των ισχυρών ανδρών της αυλής και της ευρύτερης πολιτικής και θρησκευτικής ιεραρχίας Αλλά στην τοπιοτεχνική laquoσκηνήraquo της περιόδου προβάλλεται πολύ ευρύτερα η συνολικότερη πολιτιστική δοmicroή της εποχής

Έτσι είναι προφανής η συσχέτιση microε την ορθολογική εφαρmicroογή της Ευκλείδειας γεωmicroετρίας ως βασικό στοιχείο οπτικού ελέγχου των διαmicroορφώσεων Ελέγχου ο οποίος δεν είναι πάντοτε προφανής ως προς τις προθέσεις του καθώς αναλαmicroβάνει σε πολλές τοπιοτεχνικές του εφαρmicroογές όπως και σε εφαρmicroογές που αντιστοιχούν στην εικαστική έκφραση ή στην αρχιτεκτονική να κινηθεί προς την πλευρά ψευδαισθησιακών κατασκευών όπως αυτές που αντιστοιχούν στα παραδείγmicroατα της προοπτικής laquoαναmicroόρφωσηςraquo Πρόκειται εποmicroένως για την εφαρmicroογή γεωmicroετρικών συσχετισmicroών οι οποίοι επιmicroένουν microάλλον στην αλαζονική προβολή του ελέγχου του υποκειmicroένου της νόησης επί του αντικειmicroένου της έκτασης παρά στην καταδεικτική χρήση των microαθηmicroατικών συσχετισmicroών Ανάλογης microεγαλεπήβολης πολιτιστικής στάσης είναι άλλωστε και η χρήση των τεχνολογικών εφαρmicroογών οι οποίες υποστηρίζουν τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Σηmicroαντικές παρεmicroβάσεις εδαφοτεχνικής τάξης και υδραυλικής microηχανικής αποτελούν το αφανές αλλά εκτενέστατο και ισχυρότατο υπόβαθρο των κήπων της περιόδου Επιδεικνύουν και αυτές όπως και κηποτεχνική επιτήδευση εφαρmicroοσmicroένη επί των φυτικών ειδών την πρόθεση των Ευρωπαϊκών βασιλείων να προβάλουν την ισχύ της κοινωνίας τους όχι απλά στον άmicroεσο χώρο των πολιτικών κοινωνικών ηθών αλλά πολύ ευρύτερα σε επίπεδο κοσmicroικής τάξης συνολικού ελέγχου του κόσmicroου Κριτήριο αξιολόγησης 42 Η φυσιογνωmicroία των κήπων της εποχής του Baroque εmicroφανίζεται microάλλον ξένη microε τις σύγχρονες τάσεις της φιλικής προς το περιβάλλον και τα φυσικά του χαρακτηριστικά διάθεσης Πως θα microπορούσαmicroε εποmicroένως να εξηγήσουmicroε το ενδιαφέρον για τη microελέτη της τοπιοτεχνίας του Baroque Ποια είναι τα επιχειρήmicroατα της ενασχόλησης microε τους κήπους της περιόδου του 17ου αιώνα ΑπάντησηΛύση Γιατί να microελετηθούν η θεώρηση και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου του microεγαλοπρεπούς microοναρχικού 17ου αιώνα Γιατί να microελετηθούν όταν το microέγεθος και η microεγαλοστοmicroία των επεmicroβάσεων η παρέmicroβαση στις ελεύθερες φυσικές διεργασίες ανάπτυξης ακόmicroη και το πολιτικό υπόβαθρο αναφοράς τους εmicroφανίζονται τόσο αντίθετες προς τη σύγχρονη οικολογική τοπιακή και ευρύτερα πολιτική microας ευαισθησία Γιατί να microελετηθούν ειδικά στον Ελληνικό ακαδηmicroαϊκό χώρο όταν εmicroφανίζονται τόσο ριζικά αντίθετες microε την τοπιακή εmicroπειρία και τις γνωστές laquoγηγενείςraquo τοπιακές αναφορές microας

Μια πρώτη κριτική απάντηση microπορεί να επισηmicroάνει πως έστω και για λόγους αντίρρησης η microελέτη αναλόγων διαmicroορφώσεων τοπίου δικαιολογείται ως τmicroήmicroα της αναγνώρισης της κατανόησης και της ερmicroηνείας ενός ευρύτερου πολιτικού και πολιτιστικού πλέγmicroατος επιβολής microε εmicroβέλεια επιρροών που αγγίζει τις ηmicroέρες microας

Μια δεύτερη απάντηση microπορεί να υποδείξει πως οι πολιτιστικές κατασκευές οι πολιτιστικές διαmicroορφώσεις του τοπίου εν προκειmicroένω ανεξάρτητα από τους όρους της αρχικής παραγωγής τους αποτελούν κληροδοτήmicroατα της ανθρώπινης ιστορίας Η παρουσία των πολιτιστικών αυτών κατασκευών εποmicroένως ως microνηmicroείων ως υλικών συσσωρεύσεων microνήmicroης εξασφαλίζει τη διαρκή δυνατότητα πρόσβασης στην ιστορική ακολουθία στις συσχετίσεις ή τις ασυνέχειες των ιστορικών περιόδων Πρόκειται βέβαια για το αντικείmicroενο αναφοράς το οποίο επισηmicroάνθηκε microόλις προηγούmicroενα κατά το πρώτο κριτήριο αξιολόγησης

Μια τρίτη απάντηση ειδικότερου προσανατολισmicroού σηmicroειώνει πως η microελέτη αυτών των παραδειγmicroάτων του 17ου αιώνα microπορεί να επισηmicroάνει συγκεκριmicroένους εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές οι κεντρικές και καθοριστικές για τη Δυτική τοπιοτεχνία Η microελέτη τους καθιστά κατανοητή τη σχετική διατήρηση ή τη σχετική αλλαγή των εκφραστικών τρόπων ξεκινώντας από τον 17ου αιώνα και φθάνοντας έως τις εγγύτερες προς τη σηmicroερινή περιόδους Επιτρέπει να περιγραφούν οι εκφραστικές επιρροές που διατηρούνται ή η εκφραστική απόσταση που διανύθηκε Αποδεικνύει για παράδειγmicroα τη διαφορά ανάmicroεσα στη νεότερη απόρριψη της τοπιοτεχνικής επιτήδευσης και στην ακραία κανονιστική διάθεση τη σκηνογραφική πρόθεση την εφαρmicroογή προοπτικών ψευδαισθησιακών τεχνασmicroάτων που συναντούmicroε στις διαmicroορφώσεις τοπίου του Baroque διαmicroορφώσεις οι οποίες παρά την εκφραστική τους υπερβολή εξακολουθούν εντούτοις να καθορίζουν πολλά νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα

Σύmicroφωνα microε την προηγούmicroενη τελευταία επισήmicroανση ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque Ε427 Παρίσι Parc Andreacute Citroeumln Προσπάθεια επανεγγραφής της τοπιοτεχνικής γεωmicroετρικής microεγαλοπρέπειας του 17ου αιώνα στο αστικό πεδίο της σύγχρονης Γαλλικής πρωτεύουσας (του συγγραφέα)

436 Η υπόδειξη επέκτασης στις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα Μια από τις καταστατικές παρατηρήσεις του Heinrich Woumlllflin στο καθοριστικό κείmicroενό του για τη σχέση της Αναγέννησης microε το Baroque περιγράφει τα εκφραστικά εγχειρήmicroατα της περιόδου ως συνθέσεις οι οποίες υποδεικνύουν τη δυνατότητα επέκτασης Οι οποίες δηλαδή αντίθετα από τα πρωιmicroότερα αναγεννησιακά παραδείγmicroατα δεν περιορίζουν την ολοκλήρωσή τους στο άmicroεσο πεδίο της χωρικής τους οργάνωσης Αντίθετα microάλιστα επιχειρούν να επεκτείνουν την πραγmicroατική τους παρουσία microε όρους υποθετικής επέκτασης της δράσης τους

Πως microπορεί να εφαρmicroοστεί η θεωρητική αυτή υπόδειξη στην περίπτωση των διαmicroορφώσεων του τοπίου Ακόmicroη ειδικότερα πως microπορεί να σχολιαστεί microε περισσότερη λεπτοmicroέρεια το πρόβληmicroα της ανοικτής σύνθεσης σε σχέση microε τους όρους συνθετικού εγκλεισmicroού των διαmicroορφώσεων τοπίου που απασχόλησαν προηγούmicroενα την έρευνα Ε420 και Ε421 (πρώτο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Cian Lorenzo Bernini Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η lsquoΕκσταση της αγίας Τερέζας της Άβιλα Το κεντρικό τmicroήmicroα της γλυπτικής σύνθεσης πλαισιώνεται από τα αρχιτεκτονικά microέλη της κόγχης microε τρόπο που ενισχύει τη δραmicroατική του ποιότητα Ε422 και Ε423 (δεύτερο ζεύγος εικόνων CC και σκαρίφηmicroα του συγγραφέα) Με ανάλογο τρόπο η πυκνή φύτευση που πλαισιώνει τις κηποτεχνικές διαmicroορφώσεις του Vaux le Vicomte αυξάνει την εσωτερική συνοχή της σύνθεσης και ενισχύει την ένταση της αξονικής της ανάπτυξης

H αγία Τερέζα της Άβιλα στη γλυπτική σύνθεση του Bernini286 στροβιλίζεται σε κύmicroατα ιερού πάθους τα οποία εκτείνονται δυνητικά ως πνευmicroατικό φως πέρα από το πεδίο της microαρmicroάρινης γλυπτικής σύνθεσης Μια δέσmicroη χρυσών ακτινών κατέρχεται προς το σύmicroπλεγmicroα της αγίας και του αγγέλου Εκπορεύεται από σηmicroείο άγνωστο από το άπειρο πεδίο της θείας χάριτος η οποία προφανώς υπερβαίνει τη γήινη αρχιτεκτονικά προσδιορισmicroένη κόγχη του γλυπτού Αλλά συνθετικό κέντρο υπάρχει Πρόκειται για το εκστατικό πρόσωπο της αγίας και πολύ περισσότερο για το σηmicroείο της καρδίας της στο οποίο κατευθύνεται η ροmicroφαία του αγγέλου και στο οποίο η θεία χάρις καταλήγει πριν αποδώσει ακτινοβολώντας την αίγλη της στον παρατηρητή Αυτή η ακτινοβολία και εντέλει αυτή η σύνθεση δεν είναι υπαινίσσεται ο δηmicroιουργός του κόσmicroου τούτου Η δυνατότητά της να εκτείνεται πέρα από τα υλικά όρια της φυσικής έκτασης αναφέρεται σε microια συνθήκη πνευmicroατική Η εσωτερική της πλαστική οργάνωση εντούτοις υποδεικνύει ένα κέντρο σύνθεσης ενώ επιπλέον το σύmicroπλεγmicroα από λευκό microάρmicroαρο και επιχρυσωmicroένο microέταλλο ορίζεται microε έmicroφαση από το αρχιτεκτονικό περίγραmicromicroα της κόγχης από το βαθύχρωmicroο microάρmicroαρο των κιόνων που διαφοροποιεί microε σαφήνεια τον εσωτερικό από τον εξωτερικό ως προς τη σύνθεση χώρο Στην κορυφή της κόγχης ένα αόρατο άνοιγmicroα της οροφής λούζει το σύmicroπλεγmicroα microε φως υπερφυσικό ορίζοντας τη microοναδική ουσιώδη κατεύθυνση επικοινωνίας

Η πρώτη παρατήρηση επισηmicroαίνει πως η συνθήκη επέκτασης στο προηγούmicroενο παράδειγmicroα είναι της τάξης του πλασmicroατικού αναφέρεται σε όρους ψευδαισθησιακού χειρισmicroού όπως αυτούς που περιγράφηκαν ήδη κατά τον σχολιασmicroό της σκηνογραφικής συγκρότησης και της laquoθαυmicroατουργικήςraquo προοπτικής των γαλλικών κήπων287 Η ουσιωδέστερη δεύτερη παρατήρηση αναφέρεται στα microέσα εφαρmicroογής αυτού του χειρισmicroού

Προκειmicroένου δηλαδή να υποβάλλουν την αντίληψη της επέκτασης προκειmicroένου να επιτρέψουν την επέκταση προς microια κύρια κατεύθυνση περιορίζουν τη σύνθεση πλευρικά Στην πρώτη περίπτωση η δυνατότητα του γλυπτικού συmicroπλέγmicroατος του Bernini να υποβάλει την αίσθηση της υπερβατικής διαφυγής καθίσταται τόσο εντονότερη όσο αποσπάται από τον υπόλοιπο εσωτερικό χώρο της εκκλησίας microε την ένταξή της σε microια ιδιαίτερη κόγχη Στη δεύτερη περίπτωση η δυνατότητα των κήπων του Vaux le Vicomte να λειτουργήσουν laquoως τηλεσκόπιοraquo να υποβάλουν την αίσθηση πως η αίγλη τους επεκτείνεται υποθετικά έπrsquo άπειρον ενισχύεται ακριβώς από τους όρους του πλευρικού εγκλεισmicroού τους ο οποίος εντείνει τη σηmicroασία του βασικού κατά microήκος άξονα συmicromicroετρίας

Εγκλεισmicroός λοιπόν και υπόθεση επέκτασης πλασmicroατικής εν πολλοίς δεν αποτελούν αντιφατικές κινήσεις στις συνθέσεις του Baroque Εκφράζουν microάλλον συmicroπληρωmicroατικές πλευρές microιας συνθετικής τακτικής στα πλαίσια της οποίας η χωρικότητα περιορίζεται σε πρώτο χρόνο προκειmicroένου να εκτιναχθεί σε δεύτερο Το θέmicroα του συνθετικού εγκλεισmicroού και των αξόνων επικοινωνίας είναι ίσως ευκολότερο να σχολιαστεί στην περίπτωση microιας ελεγχόmicroενης γλυπτικής σύνθεσης ή ενός εξ αρχής ολοκληρωmicroένου δοmicroηmicroένου κήπου παρά στην περίπτωση microιας αστικής ανάπτυξης microιας σε εξέλιξη τοπιακής σύνθεσης εφαρmicroοσmicroένης στο πεδίο της πόλης Είναι δυσκολότερο να υποστηριχθεί κατά την εξέταση των συνθετικών χειρισmicroών που αποτελούν τις αρχικές κινήσεις για την ανάπτυξη microιας microελλοντικής πόλης η οποία δεν πραγmicroατοποιήθηκε κατά την περίοδο του Baroque όπως ισχύει στην περίπτωση των πολεοδοmicroικών προβλέψεων που συνδέονται microε τις Βερσαλλίες Φαίνεται εντούτοις πως οι αρχικοί αυτοί χειρισmicroοί αστικού σχεδιασmicroού διαθέτουν κοινή συνθετική στάση microε αυτήν που χαρακτηρίζει το πρότυπο των κήπων

Στο παράδειγmicroα των Βερσαλλιών τρεις λεωφόροι επεκτείνονται ελπίζοντας στην κατασκευή ενός microελλοντικού αστικού συmicroπλέγmicroατος στη συνέχεια των τοπιακών διαmicroορφώσεων και των ανακτόρων Αστικού συmicroπλέγmicroατος που θα διατηρούσε τη βασιλική αίγλη Μέχρι την υποθετική αυτή αστική ανάπτυξη η έξοδος από τις Βερσαλλίες προς την πόλη σφραγίζεται

286 Το γλυπτό σύmicroπλεγmicroα Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η Έκσταση της αγίας Τερέζα της Άβιλα στην εκκλησία της Santa Maria della Vittoria στη Ρώmicroη που ολοκληρώθηκε στην περίοδο 1647-1652 Το παράδειγmicroα χρησιmicroοποιείται τόσο για να σχολιαστεί η σχέση συνθετικού εγκλεισmicroού και η προς το άπειρο διαφυγή όσο και για να επισηmicroανθεί έστω και πλάγια η σχέση του γαλλικού microοναρχικού Baroque microε τα πολιτιστικά υποδείγmicroατα του ιταλικού καθολικισmicroού κατά την περίοδο της Αντιmicroεταρρύθmicroισης Πρβλ B Βoucher Italian Baroque Sculpture Λονδίνο 1998 287 Θυmicroίζουmicroε πως microια από τις εκδόσεις του θεωρητικού της προοπτικής αναmicroόρφωσης Jean-Franccedilois Niceron είχε τον τίτλο Thaumaturgus Opticus (1646) Πρβλ προηγούmicroενη υποσηmicroείωση

microε δυο κτηριακά laquoπώmicroαταraquo τα κτήρια των Μεγάλων Στάβλων288 που εξασφαλίζουν τον ορισmicroό της microέχρι τότε πραγmicroατοποιηmicroένης βασιλικής σύνθεσης ενώ περιγράφουν προς την πλευρά της microελλοντικής πόλης το laquoπόδι της χήναςraquo289 Ορίζεται έτσι η δέσmicroη τριών λεωφόρων της λεωφόρου του Παρισιού της Αvenue de Paris στο κέντρο και συmicromicroετρικά ως προς αυτήν microε απόκλιση τριάντα microοιρών προς τα νότια της Αvenue de St Cloud και προς τα βόρια της Αvenue de Sceaux Οι τρεις αυτοί άξονες κίνησης δυνητικά επεκτάσιmicroοι επrsquo άπειρον ορίζουν την ανοικτή προοπτική της σύνθεσης προς τη νοτιανατολική πλευρά ενώ προ τη βορειοδυτική πλευρά των ανακτόρων προς την πλευρά δηλαδή των διαmicroορφώσεων του τοπίου των ανακτόρων την ανάλογη σκόπευση του απείρου εξασφαλίζει ο κατά το microήκος άξονας του Μεγάλου Καναλιού

Η αρχική κατασκευή είναι εποmicroένως επεκτάσιmicroη και προς τις δυο πλευρές άλλοτε ως δυνατότητα νοητικού ελέγχου και ταυτόχρονα πραγmicroατικής κατασκευής και άλλοτε microόνο ως συνθήκη της προς τον ορίζοντα υποθετικής επέκτασης της όρασης

E424 H επέκταση της συνθετικής οργάνωσης των Κήπων στις Βερσαλλίες προς την πλευρά της πόλης του Παρισιού (του συγγραφέα)

Αλλά η ελεγχόmicroενη γεωmicroετρία των κήπων διαφοροποιείται ριζικά από το άmicroορφο περιβάλλον της Όmicroοια microπορούmicroε να υποθέσουmicroε την αντίθεση της τελικής σχεδιασmicroένης πόλης προς το δικό της άmicroορφο ή δύσmicroορφο περιβάλλον Στις πρώιmicroες αναπαραστάσεις του Israeumll Silvestre290 η διαφοροποίηση αυτή είναι σαφέστερη προς την πλευρά των κήπων αρχίζει εντούτοις να διαφαίνεται ανάλογη πρόθεση και στην περιγραφή της αντίθετης της αστικής πλευράς του ανακτορικού συγκροτήmicroατος Η σύνθεση είναι βεβαίως επεκτάσιmicroη Επεκτάσιmicroη όmicroως στα πλαίσια ενός microεγαλοπρεπούς κανονιστικού σχήmicroατος προορισmicroένου να αποκλείσει στο εξωτερικό του την ακανόνιστη φύση των ασχεδίαστων φυσικών

288 Les Grandes Eacutecuries 289 Το εφαρmicroόσιmicroο στην περίπτωση του τοπιακού σχεδιασmicroού γενικά patte drsquo oie 290 Γύρω στο 1690 ΠρβλP-A Lablaude The Gardens of Versailles Αγγλ microετ Λονδίνο 1995 σ 35

σχηmicroατισmicroών και των ασχεδίαστων microη πολιτιστικά επεξεργασmicroένων ανθρώπινων κατασκευών

Οι προηγούmicroενες περιγραφές microπορούν να γίνουν κατανοητές microε microεγαλύτερη σαφήνεια αν συγκρίνουmicroε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque microε αυτές του 18ου αιώνα microε την αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου Στη δεύτερη περίπτωση δεν πρόκειται απλά για πολύ microεγαλύτερες διαmicroορφώσεις οι οποίες περιλαmicroβάνουν ακόmicroη και αυτόνοmicroα τmicroήmicroατα φυσικών σχηmicroατισmicroών Το άνοιγmicroά τους στο τοπίο συνδέεται microε την έλλειψη ενός αυστηρού προδιαγεγραmicromicroένου σχήmicroατος έτσι ώστε να microην αντιστοιχούν συνολικά σε microια κεντρικά συγκροτηmicroένη συνθετική δοmicroή Με απλούστερη επαγγελmicroατική διατύπωση οι διαmicroορφώσεις τοπίου της περιόδου του Baroque microπορούν πολύ ευκολότερα να σχεδιαστούν από microνήmicroης Είτε ως περιmicroετρικά ορισmicroένα τοπία είτε ως συνθέσεις που υποβάλουν την laquoπροοπτικήraquo επέκτασης περιγράφουν microια εκτενή διαδικασία ελέγχου Περιγράφουν άρα και την εντονότερη προσαρmicroογή τους σε ένα νοητικό εντέλει σχήmicroα

Ε425 Προηγούmicroενη σελίδα Pierre Patel Vue cavaliegravere du Chacircteau de Versailles Άποψη του Πύργου των Βερσαλλιών από ύψος ιππέα (1668) (CC) Ε426 Επάνω Israeumll Silvestre Versaille-Le Grand Ensemble Βερσαλλίες-Συνολική Άποψη (1687)

44 Η δοmicroική οργάνωση του φυσικού χαρακτηριστική των διαmicroορφώσεων τοπίου του 17ου αιώνα Από την αναφορά στις αναγεννησιακές τοπιακές διαmicroορφώσεις ήδη η διερεύνηση αυτή έχει σχολιάσει την υπόθεση πως το πρότυπο της ζωής microε το οποίο οργανώνονται οι επαύλεις και οι τοπιακές κατασκευές που τις συνοδεύουν κατά την ιταλική Αναγέννηση και τον Μανιερισmicroό συνδέεται άmicroεσα microε τις συνήθειες microιας αστικής στην προέλευση της κοινωνικής οmicroάδας Αναφέρεται δηλαδή στα ήθη της πόλης και στις πολιτικές οικονοmicroικές και ευρύτερες πολιτιστικές επιδιώξεις microιας αστικής στην προέλευσή της τάξης ιδιοκτητών ενώ αναφέρεται επίσης σε συνθετικούς χειρισmicroούς που παραπέmicroπουν microε έmicroφαση στην κτηριακή δοmicroική εmicroπειρία σχεδιασmicroού

Ανάλογος φαίνεται να είναι και ο βασικός ιστός επιρροών που υποβαστάζει τις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα καθώς οι τελευταίες αυτές δεν προφασίζονται καν microια φυσικότροπη διάθεση όπως στα παραδείγmicroατα των αγγλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων που ακολουθούν Αντίθετα είναι εmicroφανής η δοmicroική ένταση των συνθέσεων η οργανωτική έντασή τους που ευνοεί τη microεταφορά της συνθετικής εmicroπειρίας από τα τοπιακά παραδείγmicroατα του γαλλικού Baroque στην περιοχή του αστικού σχεδιασmicroού

Κριτήρια αξιολόγησης Κριτήριο αξιολόγησης 41 Πως συσχετίζετε το πολιτιστικό και πολιτικό laquoπεριβάλλονraquo της περιόδου του Baroque microε τις συνθετικές προτάσεις των τοπιοτεχικών και κηποτεχνικών του προσεγγίσεων Αναφερθείτε ειδικότερα σε θέmicroατα όπως η ανάπτυξη του ορθολογισmicroού και η ενίσχυση της πολιτικής εικόνας των ισχυρών Ευρωπαϊκών βασιλείων ΑπάντησηΛύση Οι κήποι της περιόδου του Baroque έχουν ορθά περιγραφεί ως laquoπολιτικό θέατροraquo προορισmicroένο να προβάλει την ισχύ των microοναρχικών καθεστώτων της Ευρώπης του 17ου αιώνα ή των ισχυρών ανδρών της αυλής και της ευρύτερης πολιτικής και θρησκευτικής ιεραρχίας Αλλά στην τοπιοτεχνική laquoσκηνήraquo της περιόδου προβάλλεται πολύ ευρύτερα η συνολικότερη πολιτιστική δοmicroή της εποχής

Έτσι είναι προφανής η συσχέτιση microε την ορθολογική εφαρmicroογή της Ευκλείδειας γεωmicroετρίας ως βασικό στοιχείο οπτικού ελέγχου των διαmicroορφώσεων Ελέγχου ο οποίος δεν είναι πάντοτε προφανής ως προς τις προθέσεις του καθώς αναλαmicroβάνει σε πολλές τοπιοτεχνικές του εφαρmicroογές όπως και σε εφαρmicroογές που αντιστοιχούν στην εικαστική έκφραση ή στην αρχιτεκτονική να κινηθεί προς την πλευρά ψευδαισθησιακών κατασκευών όπως αυτές που αντιστοιχούν στα παραδείγmicroατα της προοπτικής laquoαναmicroόρφωσηςraquo Πρόκειται εποmicroένως για την εφαρmicroογή γεωmicroετρικών συσχετισmicroών οι οποίοι επιmicroένουν microάλλον στην αλαζονική προβολή του ελέγχου του υποκειmicroένου της νόησης επί του αντικειmicroένου της έκτασης παρά στην καταδεικτική χρήση των microαθηmicroατικών συσχετισmicroών Ανάλογης microεγαλεπήβολης πολιτιστικής στάσης είναι άλλωστε και η χρήση των τεχνολογικών εφαρmicroογών οι οποίες υποστηρίζουν τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Σηmicroαντικές παρεmicroβάσεις εδαφοτεχνικής τάξης και υδραυλικής microηχανικής αποτελούν το αφανές αλλά εκτενέστατο και ισχυρότατο υπόβαθρο των κήπων της περιόδου Επιδεικνύουν και αυτές όπως και κηποτεχνική επιτήδευση εφαρmicroοσmicroένη επί των φυτικών ειδών την πρόθεση των Ευρωπαϊκών βασιλείων να προβάλουν την ισχύ της κοινωνίας τους όχι απλά στον άmicroεσο χώρο των πολιτικών κοινωνικών ηθών αλλά πολύ ευρύτερα σε επίπεδο κοσmicroικής τάξης συνολικού ελέγχου του κόσmicroου Κριτήριο αξιολόγησης 42 Η φυσιογνωmicroία των κήπων της εποχής του Baroque εmicroφανίζεται microάλλον ξένη microε τις σύγχρονες τάσεις της φιλικής προς το περιβάλλον και τα φυσικά του χαρακτηριστικά διάθεσης Πως θα microπορούσαmicroε εποmicroένως να εξηγήσουmicroε το ενδιαφέρον για τη microελέτη της τοπιοτεχνίας του Baroque Ποια είναι τα επιχειρήmicroατα της ενασχόλησης microε τους κήπους της περιόδου του 17ου αιώνα ΑπάντησηΛύση Γιατί να microελετηθούν η θεώρηση και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου του microεγαλοπρεπούς microοναρχικού 17ου αιώνα Γιατί να microελετηθούν όταν το microέγεθος και η microεγαλοστοmicroία των επεmicroβάσεων η παρέmicroβαση στις ελεύθερες φυσικές διεργασίες ανάπτυξης ακόmicroη και το πολιτικό υπόβαθρο αναφοράς τους εmicroφανίζονται τόσο αντίθετες προς τη σύγχρονη οικολογική τοπιακή και ευρύτερα πολιτική microας ευαισθησία Γιατί να microελετηθούν ειδικά στον Ελληνικό ακαδηmicroαϊκό χώρο όταν εmicroφανίζονται τόσο ριζικά αντίθετες microε την τοπιακή εmicroπειρία και τις γνωστές laquoγηγενείςraquo τοπιακές αναφορές microας

Μια πρώτη κριτική απάντηση microπορεί να επισηmicroάνει πως έστω και για λόγους αντίρρησης η microελέτη αναλόγων διαmicroορφώσεων τοπίου δικαιολογείται ως τmicroήmicroα της αναγνώρισης της κατανόησης και της ερmicroηνείας ενός ευρύτερου πολιτικού και πολιτιστικού πλέγmicroατος επιβολής microε εmicroβέλεια επιρροών που αγγίζει τις ηmicroέρες microας

Μια δεύτερη απάντηση microπορεί να υποδείξει πως οι πολιτιστικές κατασκευές οι πολιτιστικές διαmicroορφώσεις του τοπίου εν προκειmicroένω ανεξάρτητα από τους όρους της αρχικής παραγωγής τους αποτελούν κληροδοτήmicroατα της ανθρώπινης ιστορίας Η παρουσία των πολιτιστικών αυτών κατασκευών εποmicroένως ως microνηmicroείων ως υλικών συσσωρεύσεων microνήmicroης εξασφαλίζει τη διαρκή δυνατότητα πρόσβασης στην ιστορική ακολουθία στις συσχετίσεις ή τις ασυνέχειες των ιστορικών περιόδων Πρόκειται βέβαια για το αντικείmicroενο αναφοράς το οποίο επισηmicroάνθηκε microόλις προηγούmicroενα κατά το πρώτο κριτήριο αξιολόγησης

Μια τρίτη απάντηση ειδικότερου προσανατολισmicroού σηmicroειώνει πως η microελέτη αυτών των παραδειγmicroάτων του 17ου αιώνα microπορεί να επισηmicroάνει συγκεκριmicroένους εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές οι κεντρικές και καθοριστικές για τη Δυτική τοπιοτεχνία Η microελέτη τους καθιστά κατανοητή τη σχετική διατήρηση ή τη σχετική αλλαγή των εκφραστικών τρόπων ξεκινώντας από τον 17ου αιώνα και φθάνοντας έως τις εγγύτερες προς τη σηmicroερινή περιόδους Επιτρέπει να περιγραφούν οι εκφραστικές επιρροές που διατηρούνται ή η εκφραστική απόσταση που διανύθηκε Αποδεικνύει για παράδειγmicroα τη διαφορά ανάmicroεσα στη νεότερη απόρριψη της τοπιοτεχνικής επιτήδευσης και στην ακραία κανονιστική διάθεση τη σκηνογραφική πρόθεση την εφαρmicroογή προοπτικών ψευδαισθησιακών τεχνασmicroάτων που συναντούmicroε στις διαmicroορφώσεις τοπίου του Baroque διαmicroορφώσεις οι οποίες παρά την εκφραστική τους υπερβολή εξακολουθούν εντούτοις να καθορίζουν πολλά νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα

Σύmicroφωνα microε την προηγούmicroενη τελευταία επισήmicroανση ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque Ε427 Παρίσι Parc Andreacute Citroeumln Προσπάθεια επανεγγραφής της τοπιοτεχνικής γεωmicroετρικής microεγαλοπρέπειας του 17ου αιώνα στο αστικό πεδίο της σύγχρονης Γαλλικής πρωτεύουσας (του συγγραφέα)

H αγία Τερέζα της Άβιλα στη γλυπτική σύνθεση του Bernini286 στροβιλίζεται σε κύmicroατα ιερού πάθους τα οποία εκτείνονται δυνητικά ως πνευmicroατικό φως πέρα από το πεδίο της microαρmicroάρινης γλυπτικής σύνθεσης Μια δέσmicroη χρυσών ακτινών κατέρχεται προς το σύmicroπλεγmicroα της αγίας και του αγγέλου Εκπορεύεται από σηmicroείο άγνωστο από το άπειρο πεδίο της θείας χάριτος η οποία προφανώς υπερβαίνει τη γήινη αρχιτεκτονικά προσδιορισmicroένη κόγχη του γλυπτού Αλλά συνθετικό κέντρο υπάρχει Πρόκειται για το εκστατικό πρόσωπο της αγίας και πολύ περισσότερο για το σηmicroείο της καρδίας της στο οποίο κατευθύνεται η ροmicroφαία του αγγέλου και στο οποίο η θεία χάρις καταλήγει πριν αποδώσει ακτινοβολώντας την αίγλη της στον παρατηρητή Αυτή η ακτινοβολία και εντέλει αυτή η σύνθεση δεν είναι υπαινίσσεται ο δηmicroιουργός του κόσmicroου τούτου Η δυνατότητά της να εκτείνεται πέρα από τα υλικά όρια της φυσικής έκτασης αναφέρεται σε microια συνθήκη πνευmicroατική Η εσωτερική της πλαστική οργάνωση εντούτοις υποδεικνύει ένα κέντρο σύνθεσης ενώ επιπλέον το σύmicroπλεγmicroα από λευκό microάρmicroαρο και επιχρυσωmicroένο microέταλλο ορίζεται microε έmicroφαση από το αρχιτεκτονικό περίγραmicromicroα της κόγχης από το βαθύχρωmicroο microάρmicroαρο των κιόνων που διαφοροποιεί microε σαφήνεια τον εσωτερικό από τον εξωτερικό ως προς τη σύνθεση χώρο Στην κορυφή της κόγχης ένα αόρατο άνοιγmicroα της οροφής λούζει το σύmicroπλεγmicroα microε φως υπερφυσικό ορίζοντας τη microοναδική ουσιώδη κατεύθυνση επικοινωνίας

Η πρώτη παρατήρηση επισηmicroαίνει πως η συνθήκη επέκτασης στο προηγούmicroενο παράδειγmicroα είναι της τάξης του πλασmicroατικού αναφέρεται σε όρους ψευδαισθησιακού χειρισmicroού όπως αυτούς που περιγράφηκαν ήδη κατά τον σχολιασmicroό της σκηνογραφικής συγκρότησης και της laquoθαυmicroατουργικήςraquo προοπτικής των γαλλικών κήπων287 Η ουσιωδέστερη δεύτερη παρατήρηση αναφέρεται στα microέσα εφαρmicroογής αυτού του χειρισmicroού

Προκειmicroένου δηλαδή να υποβάλλουν την αντίληψη της επέκτασης προκειmicroένου να επιτρέψουν την επέκταση προς microια κύρια κατεύθυνση περιορίζουν τη σύνθεση πλευρικά Στην πρώτη περίπτωση η δυνατότητα του γλυπτικού συmicroπλέγmicroατος του Bernini να υποβάλει την αίσθηση της υπερβατικής διαφυγής καθίσταται τόσο εντονότερη όσο αποσπάται από τον υπόλοιπο εσωτερικό χώρο της εκκλησίας microε την ένταξή της σε microια ιδιαίτερη κόγχη Στη δεύτερη περίπτωση η δυνατότητα των κήπων του Vaux le Vicomte να λειτουργήσουν laquoως τηλεσκόπιοraquo να υποβάλουν την αίσθηση πως η αίγλη τους επεκτείνεται υποθετικά έπrsquo άπειρον ενισχύεται ακριβώς από τους όρους του πλευρικού εγκλεισmicroού τους ο οποίος εντείνει τη σηmicroασία του βασικού κατά microήκος άξονα συmicromicroετρίας

Εγκλεισmicroός λοιπόν και υπόθεση επέκτασης πλασmicroατικής εν πολλοίς δεν αποτελούν αντιφατικές κινήσεις στις συνθέσεις του Baroque Εκφράζουν microάλλον συmicroπληρωmicroατικές πλευρές microιας συνθετικής τακτικής στα πλαίσια της οποίας η χωρικότητα περιορίζεται σε πρώτο χρόνο προκειmicroένου να εκτιναχθεί σε δεύτερο Το θέmicroα του συνθετικού εγκλεισmicroού και των αξόνων επικοινωνίας είναι ίσως ευκολότερο να σχολιαστεί στην περίπτωση microιας ελεγχόmicroενης γλυπτικής σύνθεσης ή ενός εξ αρχής ολοκληρωmicroένου δοmicroηmicroένου κήπου παρά στην περίπτωση microιας αστικής ανάπτυξης microιας σε εξέλιξη τοπιακής σύνθεσης εφαρmicroοσmicroένης στο πεδίο της πόλης Είναι δυσκολότερο να υποστηριχθεί κατά την εξέταση των συνθετικών χειρισmicroών που αποτελούν τις αρχικές κινήσεις για την ανάπτυξη microιας microελλοντικής πόλης η οποία δεν πραγmicroατοποιήθηκε κατά την περίοδο του Baroque όπως ισχύει στην περίπτωση των πολεοδοmicroικών προβλέψεων που συνδέονται microε τις Βερσαλλίες Φαίνεται εντούτοις πως οι αρχικοί αυτοί χειρισmicroοί αστικού σχεδιασmicroού διαθέτουν κοινή συνθετική στάση microε αυτήν που χαρακτηρίζει το πρότυπο των κήπων

Στο παράδειγmicroα των Βερσαλλιών τρεις λεωφόροι επεκτείνονται ελπίζοντας στην κατασκευή ενός microελλοντικού αστικού συmicroπλέγmicroατος στη συνέχεια των τοπιακών διαmicroορφώσεων και των ανακτόρων Αστικού συmicroπλέγmicroατος που θα διατηρούσε τη βασιλική αίγλη Μέχρι την υποθετική αυτή αστική ανάπτυξη η έξοδος από τις Βερσαλλίες προς την πόλη σφραγίζεται

286 Το γλυπτό σύmicroπλεγmicroα Lrsquo Estasi di santa Teresa drsquoAvila Η Έκσταση της αγίας Τερέζα της Άβιλα στην εκκλησία της Santa Maria della Vittoria στη Ρώmicroη που ολοκληρώθηκε στην περίοδο 1647-1652 Το παράδειγmicroα χρησιmicroοποιείται τόσο για να σχολιαστεί η σχέση συνθετικού εγκλεισmicroού και η προς το άπειρο διαφυγή όσο και για να επισηmicroανθεί έστω και πλάγια η σχέση του γαλλικού microοναρχικού Baroque microε τα πολιτιστικά υποδείγmicroατα του ιταλικού καθολικισmicroού κατά την περίοδο της Αντιmicroεταρρύθmicroισης Πρβλ B Βoucher Italian Baroque Sculpture Λονδίνο 1998 287 Θυmicroίζουmicroε πως microια από τις εκδόσεις του θεωρητικού της προοπτικής αναmicroόρφωσης Jean-Franccedilois Niceron είχε τον τίτλο Thaumaturgus Opticus (1646) Πρβλ προηγούmicroενη υποσηmicroείωση

microε δυο κτηριακά laquoπώmicroαταraquo τα κτήρια των Μεγάλων Στάβλων288 που εξασφαλίζουν τον ορισmicroό της microέχρι τότε πραγmicroατοποιηmicroένης βασιλικής σύνθεσης ενώ περιγράφουν προς την πλευρά της microελλοντικής πόλης το laquoπόδι της χήναςraquo289 Ορίζεται έτσι η δέσmicroη τριών λεωφόρων της λεωφόρου του Παρισιού της Αvenue de Paris στο κέντρο και συmicromicroετρικά ως προς αυτήν microε απόκλιση τριάντα microοιρών προς τα νότια της Αvenue de St Cloud και προς τα βόρια της Αvenue de Sceaux Οι τρεις αυτοί άξονες κίνησης δυνητικά επεκτάσιmicroοι επrsquo άπειρον ορίζουν την ανοικτή προοπτική της σύνθεσης προς τη νοτιανατολική πλευρά ενώ προ τη βορειοδυτική πλευρά των ανακτόρων προς την πλευρά δηλαδή των διαmicroορφώσεων του τοπίου των ανακτόρων την ανάλογη σκόπευση του απείρου εξασφαλίζει ο κατά το microήκος άξονας του Μεγάλου Καναλιού

Η αρχική κατασκευή είναι εποmicroένως επεκτάσιmicroη και προς τις δυο πλευρές άλλοτε ως δυνατότητα νοητικού ελέγχου και ταυτόχρονα πραγmicroατικής κατασκευής και άλλοτε microόνο ως συνθήκη της προς τον ορίζοντα υποθετικής επέκτασης της όρασης

E424 H επέκταση της συνθετικής οργάνωσης των Κήπων στις Βερσαλλίες προς την πλευρά της πόλης του Παρισιού (του συγγραφέα)

Αλλά η ελεγχόmicroενη γεωmicroετρία των κήπων διαφοροποιείται ριζικά από το άmicroορφο περιβάλλον της Όmicroοια microπορούmicroε να υποθέσουmicroε την αντίθεση της τελικής σχεδιασmicroένης πόλης προς το δικό της άmicroορφο ή δύσmicroορφο περιβάλλον Στις πρώιmicroες αναπαραστάσεις του Israeumll Silvestre290 η διαφοροποίηση αυτή είναι σαφέστερη προς την πλευρά των κήπων αρχίζει εντούτοις να διαφαίνεται ανάλογη πρόθεση και στην περιγραφή της αντίθετης της αστικής πλευράς του ανακτορικού συγκροτήmicroατος Η σύνθεση είναι βεβαίως επεκτάσιmicroη Επεκτάσιmicroη όmicroως στα πλαίσια ενός microεγαλοπρεπούς κανονιστικού σχήmicroατος προορισmicroένου να αποκλείσει στο εξωτερικό του την ακανόνιστη φύση των ασχεδίαστων φυσικών

288 Les Grandes Eacutecuries 289 Το εφαρmicroόσιmicroο στην περίπτωση του τοπιακού σχεδιασmicroού γενικά patte drsquo oie 290 Γύρω στο 1690 ΠρβλP-A Lablaude The Gardens of Versailles Αγγλ microετ Λονδίνο 1995 σ 35

σχηmicroατισmicroών και των ασχεδίαστων microη πολιτιστικά επεξεργασmicroένων ανθρώπινων κατασκευών

Οι προηγούmicroενες περιγραφές microπορούν να γίνουν κατανοητές microε microεγαλύτερη σαφήνεια αν συγκρίνουmicroε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque microε αυτές του 18ου αιώνα microε την αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου Στη δεύτερη περίπτωση δεν πρόκειται απλά για πολύ microεγαλύτερες διαmicroορφώσεις οι οποίες περιλαmicroβάνουν ακόmicroη και αυτόνοmicroα τmicroήmicroατα φυσικών σχηmicroατισmicroών Το άνοιγmicroά τους στο τοπίο συνδέεται microε την έλλειψη ενός αυστηρού προδιαγεγραmicromicroένου σχήmicroατος έτσι ώστε να microην αντιστοιχούν συνολικά σε microια κεντρικά συγκροτηmicroένη συνθετική δοmicroή Με απλούστερη επαγγελmicroατική διατύπωση οι διαmicroορφώσεις τοπίου της περιόδου του Baroque microπορούν πολύ ευκολότερα να σχεδιαστούν από microνήmicroης Είτε ως περιmicroετρικά ορισmicroένα τοπία είτε ως συνθέσεις που υποβάλουν την laquoπροοπτικήraquo επέκτασης περιγράφουν microια εκτενή διαδικασία ελέγχου Περιγράφουν άρα και την εντονότερη προσαρmicroογή τους σε ένα νοητικό εντέλει σχήmicroα

Ε425 Προηγούmicroενη σελίδα Pierre Patel Vue cavaliegravere du Chacircteau de Versailles Άποψη του Πύργου των Βερσαλλιών από ύψος ιππέα (1668) (CC) Ε426 Επάνω Israeumll Silvestre Versaille-Le Grand Ensemble Βερσαλλίες-Συνολική Άποψη (1687)

44 Η δοmicroική οργάνωση του φυσικού χαρακτηριστική των διαmicroορφώσεων τοπίου του 17ου αιώνα Από την αναφορά στις αναγεννησιακές τοπιακές διαmicroορφώσεις ήδη η διερεύνηση αυτή έχει σχολιάσει την υπόθεση πως το πρότυπο της ζωής microε το οποίο οργανώνονται οι επαύλεις και οι τοπιακές κατασκευές που τις συνοδεύουν κατά την ιταλική Αναγέννηση και τον Μανιερισmicroό συνδέεται άmicroεσα microε τις συνήθειες microιας αστικής στην προέλευση της κοινωνικής οmicroάδας Αναφέρεται δηλαδή στα ήθη της πόλης και στις πολιτικές οικονοmicroικές και ευρύτερες πολιτιστικές επιδιώξεις microιας αστικής στην προέλευσή της τάξης ιδιοκτητών ενώ αναφέρεται επίσης σε συνθετικούς χειρισmicroούς που παραπέmicroπουν microε έmicroφαση στην κτηριακή δοmicroική εmicroπειρία σχεδιασmicroού

Ανάλογος φαίνεται να είναι και ο βασικός ιστός επιρροών που υποβαστάζει τις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα καθώς οι τελευταίες αυτές δεν προφασίζονται καν microια φυσικότροπη διάθεση όπως στα παραδείγmicroατα των αγγλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων που ακολουθούν Αντίθετα είναι εmicroφανής η δοmicroική ένταση των συνθέσεων η οργανωτική έντασή τους που ευνοεί τη microεταφορά της συνθετικής εmicroπειρίας από τα τοπιακά παραδείγmicroατα του γαλλικού Baroque στην περιοχή του αστικού σχεδιασmicroού

Κριτήρια αξιολόγησης Κριτήριο αξιολόγησης 41 Πως συσχετίζετε το πολιτιστικό και πολιτικό laquoπεριβάλλονraquo της περιόδου του Baroque microε τις συνθετικές προτάσεις των τοπιοτεχικών και κηποτεχνικών του προσεγγίσεων Αναφερθείτε ειδικότερα σε θέmicroατα όπως η ανάπτυξη του ορθολογισmicroού και η ενίσχυση της πολιτικής εικόνας των ισχυρών Ευρωπαϊκών βασιλείων ΑπάντησηΛύση Οι κήποι της περιόδου του Baroque έχουν ορθά περιγραφεί ως laquoπολιτικό θέατροraquo προορισmicroένο να προβάλει την ισχύ των microοναρχικών καθεστώτων της Ευρώπης του 17ου αιώνα ή των ισχυρών ανδρών της αυλής και της ευρύτερης πολιτικής και θρησκευτικής ιεραρχίας Αλλά στην τοπιοτεχνική laquoσκηνήraquo της περιόδου προβάλλεται πολύ ευρύτερα η συνολικότερη πολιτιστική δοmicroή της εποχής

Έτσι είναι προφανής η συσχέτιση microε την ορθολογική εφαρmicroογή της Ευκλείδειας γεωmicroετρίας ως βασικό στοιχείο οπτικού ελέγχου των διαmicroορφώσεων Ελέγχου ο οποίος δεν είναι πάντοτε προφανής ως προς τις προθέσεις του καθώς αναλαmicroβάνει σε πολλές τοπιοτεχνικές του εφαρmicroογές όπως και σε εφαρmicroογές που αντιστοιχούν στην εικαστική έκφραση ή στην αρχιτεκτονική να κινηθεί προς την πλευρά ψευδαισθησιακών κατασκευών όπως αυτές που αντιστοιχούν στα παραδείγmicroατα της προοπτικής laquoαναmicroόρφωσηςraquo Πρόκειται εποmicroένως για την εφαρmicroογή γεωmicroετρικών συσχετισmicroών οι οποίοι επιmicroένουν microάλλον στην αλαζονική προβολή του ελέγχου του υποκειmicroένου της νόησης επί του αντικειmicroένου της έκτασης παρά στην καταδεικτική χρήση των microαθηmicroατικών συσχετισmicroών Ανάλογης microεγαλεπήβολης πολιτιστικής στάσης είναι άλλωστε και η χρήση των τεχνολογικών εφαρmicroογών οι οποίες υποστηρίζουν τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Σηmicroαντικές παρεmicroβάσεις εδαφοτεχνικής τάξης και υδραυλικής microηχανικής αποτελούν το αφανές αλλά εκτενέστατο και ισχυρότατο υπόβαθρο των κήπων της περιόδου Επιδεικνύουν και αυτές όπως και κηποτεχνική επιτήδευση εφαρmicroοσmicroένη επί των φυτικών ειδών την πρόθεση των Ευρωπαϊκών βασιλείων να προβάλουν την ισχύ της κοινωνίας τους όχι απλά στον άmicroεσο χώρο των πολιτικών κοινωνικών ηθών αλλά πολύ ευρύτερα σε επίπεδο κοσmicroικής τάξης συνολικού ελέγχου του κόσmicroου Κριτήριο αξιολόγησης 42 Η φυσιογνωmicroία των κήπων της εποχής του Baroque εmicroφανίζεται microάλλον ξένη microε τις σύγχρονες τάσεις της φιλικής προς το περιβάλλον και τα φυσικά του χαρακτηριστικά διάθεσης Πως θα microπορούσαmicroε εποmicroένως να εξηγήσουmicroε το ενδιαφέρον για τη microελέτη της τοπιοτεχνίας του Baroque Ποια είναι τα επιχειρήmicroατα της ενασχόλησης microε τους κήπους της περιόδου του 17ου αιώνα ΑπάντησηΛύση Γιατί να microελετηθούν η θεώρηση και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου του microεγαλοπρεπούς microοναρχικού 17ου αιώνα Γιατί να microελετηθούν όταν το microέγεθος και η microεγαλοστοmicroία των επεmicroβάσεων η παρέmicroβαση στις ελεύθερες φυσικές διεργασίες ανάπτυξης ακόmicroη και το πολιτικό υπόβαθρο αναφοράς τους εmicroφανίζονται τόσο αντίθετες προς τη σύγχρονη οικολογική τοπιακή και ευρύτερα πολιτική microας ευαισθησία Γιατί να microελετηθούν ειδικά στον Ελληνικό ακαδηmicroαϊκό χώρο όταν εmicroφανίζονται τόσο ριζικά αντίθετες microε την τοπιακή εmicroπειρία και τις γνωστές laquoγηγενείςraquo τοπιακές αναφορές microας

Μια πρώτη κριτική απάντηση microπορεί να επισηmicroάνει πως έστω και για λόγους αντίρρησης η microελέτη αναλόγων διαmicroορφώσεων τοπίου δικαιολογείται ως τmicroήmicroα της αναγνώρισης της κατανόησης και της ερmicroηνείας ενός ευρύτερου πολιτικού και πολιτιστικού πλέγmicroατος επιβολής microε εmicroβέλεια επιρροών που αγγίζει τις ηmicroέρες microας

Μια δεύτερη απάντηση microπορεί να υποδείξει πως οι πολιτιστικές κατασκευές οι πολιτιστικές διαmicroορφώσεις του τοπίου εν προκειmicroένω ανεξάρτητα από τους όρους της αρχικής παραγωγής τους αποτελούν κληροδοτήmicroατα της ανθρώπινης ιστορίας Η παρουσία των πολιτιστικών αυτών κατασκευών εποmicroένως ως microνηmicroείων ως υλικών συσσωρεύσεων microνήmicroης εξασφαλίζει τη διαρκή δυνατότητα πρόσβασης στην ιστορική ακολουθία στις συσχετίσεις ή τις ασυνέχειες των ιστορικών περιόδων Πρόκειται βέβαια για το αντικείmicroενο αναφοράς το οποίο επισηmicroάνθηκε microόλις προηγούmicroενα κατά το πρώτο κριτήριο αξιολόγησης

Μια τρίτη απάντηση ειδικότερου προσανατολισmicroού σηmicroειώνει πως η microελέτη αυτών των παραδειγmicroάτων του 17ου αιώνα microπορεί να επισηmicroάνει συγκεκριmicroένους εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές οι κεντρικές και καθοριστικές για τη Δυτική τοπιοτεχνία Η microελέτη τους καθιστά κατανοητή τη σχετική διατήρηση ή τη σχετική αλλαγή των εκφραστικών τρόπων ξεκινώντας από τον 17ου αιώνα και φθάνοντας έως τις εγγύτερες προς τη σηmicroερινή περιόδους Επιτρέπει να περιγραφούν οι εκφραστικές επιρροές που διατηρούνται ή η εκφραστική απόσταση που διανύθηκε Αποδεικνύει για παράδειγmicroα τη διαφορά ανάmicroεσα στη νεότερη απόρριψη της τοπιοτεχνικής επιτήδευσης και στην ακραία κανονιστική διάθεση τη σκηνογραφική πρόθεση την εφαρmicroογή προοπτικών ψευδαισθησιακών τεχνασmicroάτων που συναντούmicroε στις διαmicroορφώσεις τοπίου του Baroque διαmicroορφώσεις οι οποίες παρά την εκφραστική τους υπερβολή εξακολουθούν εντούτοις να καθορίζουν πολλά νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα

Σύmicroφωνα microε την προηγούmicroενη τελευταία επισήmicroανση ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque Ε427 Παρίσι Parc Andreacute Citroeumln Προσπάθεια επανεγγραφής της τοπιοτεχνικής γεωmicroετρικής microεγαλοπρέπειας του 17ου αιώνα στο αστικό πεδίο της σύγχρονης Γαλλικής πρωτεύουσας (του συγγραφέα)

microε δυο κτηριακά laquoπώmicroαταraquo τα κτήρια των Μεγάλων Στάβλων288 που εξασφαλίζουν τον ορισmicroό της microέχρι τότε πραγmicroατοποιηmicroένης βασιλικής σύνθεσης ενώ περιγράφουν προς την πλευρά της microελλοντικής πόλης το laquoπόδι της χήναςraquo289 Ορίζεται έτσι η δέσmicroη τριών λεωφόρων της λεωφόρου του Παρισιού της Αvenue de Paris στο κέντρο και συmicromicroετρικά ως προς αυτήν microε απόκλιση τριάντα microοιρών προς τα νότια της Αvenue de St Cloud και προς τα βόρια της Αvenue de Sceaux Οι τρεις αυτοί άξονες κίνησης δυνητικά επεκτάσιmicroοι επrsquo άπειρον ορίζουν την ανοικτή προοπτική της σύνθεσης προς τη νοτιανατολική πλευρά ενώ προ τη βορειοδυτική πλευρά των ανακτόρων προς την πλευρά δηλαδή των διαmicroορφώσεων του τοπίου των ανακτόρων την ανάλογη σκόπευση του απείρου εξασφαλίζει ο κατά το microήκος άξονας του Μεγάλου Καναλιού

Η αρχική κατασκευή είναι εποmicroένως επεκτάσιmicroη και προς τις δυο πλευρές άλλοτε ως δυνατότητα νοητικού ελέγχου και ταυτόχρονα πραγmicroατικής κατασκευής και άλλοτε microόνο ως συνθήκη της προς τον ορίζοντα υποθετικής επέκτασης της όρασης

E424 H επέκταση της συνθετικής οργάνωσης των Κήπων στις Βερσαλλίες προς την πλευρά της πόλης του Παρισιού (του συγγραφέα)

Αλλά η ελεγχόmicroενη γεωmicroετρία των κήπων διαφοροποιείται ριζικά από το άmicroορφο περιβάλλον της Όmicroοια microπορούmicroε να υποθέσουmicroε την αντίθεση της τελικής σχεδιασmicroένης πόλης προς το δικό της άmicroορφο ή δύσmicroορφο περιβάλλον Στις πρώιmicroες αναπαραστάσεις του Israeumll Silvestre290 η διαφοροποίηση αυτή είναι σαφέστερη προς την πλευρά των κήπων αρχίζει εντούτοις να διαφαίνεται ανάλογη πρόθεση και στην περιγραφή της αντίθετης της αστικής πλευράς του ανακτορικού συγκροτήmicroατος Η σύνθεση είναι βεβαίως επεκτάσιmicroη Επεκτάσιmicroη όmicroως στα πλαίσια ενός microεγαλοπρεπούς κανονιστικού σχήmicroατος προορισmicroένου να αποκλείσει στο εξωτερικό του την ακανόνιστη φύση των ασχεδίαστων φυσικών

288 Les Grandes Eacutecuries 289 Το εφαρmicroόσιmicroο στην περίπτωση του τοπιακού σχεδιασmicroού γενικά patte drsquo oie 290 Γύρω στο 1690 ΠρβλP-A Lablaude The Gardens of Versailles Αγγλ microετ Λονδίνο 1995 σ 35

σχηmicroατισmicroών και των ασχεδίαστων microη πολιτιστικά επεξεργασmicroένων ανθρώπινων κατασκευών

Οι προηγούmicroενες περιγραφές microπορούν να γίνουν κατανοητές microε microεγαλύτερη σαφήνεια αν συγκρίνουmicroε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque microε αυτές του 18ου αιώνα microε την αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου Στη δεύτερη περίπτωση δεν πρόκειται απλά για πολύ microεγαλύτερες διαmicroορφώσεις οι οποίες περιλαmicroβάνουν ακόmicroη και αυτόνοmicroα τmicroήmicroατα φυσικών σχηmicroατισmicroών Το άνοιγmicroά τους στο τοπίο συνδέεται microε την έλλειψη ενός αυστηρού προδιαγεγραmicromicroένου σχήmicroατος έτσι ώστε να microην αντιστοιχούν συνολικά σε microια κεντρικά συγκροτηmicroένη συνθετική δοmicroή Με απλούστερη επαγγελmicroατική διατύπωση οι διαmicroορφώσεις τοπίου της περιόδου του Baroque microπορούν πολύ ευκολότερα να σχεδιαστούν από microνήmicroης Είτε ως περιmicroετρικά ορισmicroένα τοπία είτε ως συνθέσεις που υποβάλουν την laquoπροοπτικήraquo επέκτασης περιγράφουν microια εκτενή διαδικασία ελέγχου Περιγράφουν άρα και την εντονότερη προσαρmicroογή τους σε ένα νοητικό εντέλει σχήmicroα

Ε425 Προηγούmicroενη σελίδα Pierre Patel Vue cavaliegravere du Chacircteau de Versailles Άποψη του Πύργου των Βερσαλλιών από ύψος ιππέα (1668) (CC) Ε426 Επάνω Israeumll Silvestre Versaille-Le Grand Ensemble Βερσαλλίες-Συνολική Άποψη (1687)

44 Η δοmicroική οργάνωση του φυσικού χαρακτηριστική των διαmicroορφώσεων τοπίου του 17ου αιώνα Από την αναφορά στις αναγεννησιακές τοπιακές διαmicroορφώσεις ήδη η διερεύνηση αυτή έχει σχολιάσει την υπόθεση πως το πρότυπο της ζωής microε το οποίο οργανώνονται οι επαύλεις και οι τοπιακές κατασκευές που τις συνοδεύουν κατά την ιταλική Αναγέννηση και τον Μανιερισmicroό συνδέεται άmicroεσα microε τις συνήθειες microιας αστικής στην προέλευση της κοινωνικής οmicroάδας Αναφέρεται δηλαδή στα ήθη της πόλης και στις πολιτικές οικονοmicroικές και ευρύτερες πολιτιστικές επιδιώξεις microιας αστικής στην προέλευσή της τάξης ιδιοκτητών ενώ αναφέρεται επίσης σε συνθετικούς χειρισmicroούς που παραπέmicroπουν microε έmicroφαση στην κτηριακή δοmicroική εmicroπειρία σχεδιασmicroού

Ανάλογος φαίνεται να είναι και ο βασικός ιστός επιρροών που υποβαστάζει τις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα καθώς οι τελευταίες αυτές δεν προφασίζονται καν microια φυσικότροπη διάθεση όπως στα παραδείγmicroατα των αγγλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων που ακολουθούν Αντίθετα είναι εmicroφανής η δοmicroική ένταση των συνθέσεων η οργανωτική έντασή τους που ευνοεί τη microεταφορά της συνθετικής εmicroπειρίας από τα τοπιακά παραδείγmicroατα του γαλλικού Baroque στην περιοχή του αστικού σχεδιασmicroού

Κριτήρια αξιολόγησης Κριτήριο αξιολόγησης 41 Πως συσχετίζετε το πολιτιστικό και πολιτικό laquoπεριβάλλονraquo της περιόδου του Baroque microε τις συνθετικές προτάσεις των τοπιοτεχικών και κηποτεχνικών του προσεγγίσεων Αναφερθείτε ειδικότερα σε θέmicroατα όπως η ανάπτυξη του ορθολογισmicroού και η ενίσχυση της πολιτικής εικόνας των ισχυρών Ευρωπαϊκών βασιλείων ΑπάντησηΛύση Οι κήποι της περιόδου του Baroque έχουν ορθά περιγραφεί ως laquoπολιτικό θέατροraquo προορισmicroένο να προβάλει την ισχύ των microοναρχικών καθεστώτων της Ευρώπης του 17ου αιώνα ή των ισχυρών ανδρών της αυλής και της ευρύτερης πολιτικής και θρησκευτικής ιεραρχίας Αλλά στην τοπιοτεχνική laquoσκηνήraquo της περιόδου προβάλλεται πολύ ευρύτερα η συνολικότερη πολιτιστική δοmicroή της εποχής

Έτσι είναι προφανής η συσχέτιση microε την ορθολογική εφαρmicroογή της Ευκλείδειας γεωmicroετρίας ως βασικό στοιχείο οπτικού ελέγχου των διαmicroορφώσεων Ελέγχου ο οποίος δεν είναι πάντοτε προφανής ως προς τις προθέσεις του καθώς αναλαmicroβάνει σε πολλές τοπιοτεχνικές του εφαρmicroογές όπως και σε εφαρmicroογές που αντιστοιχούν στην εικαστική έκφραση ή στην αρχιτεκτονική να κινηθεί προς την πλευρά ψευδαισθησιακών κατασκευών όπως αυτές που αντιστοιχούν στα παραδείγmicroατα της προοπτικής laquoαναmicroόρφωσηςraquo Πρόκειται εποmicroένως για την εφαρmicroογή γεωmicroετρικών συσχετισmicroών οι οποίοι επιmicroένουν microάλλον στην αλαζονική προβολή του ελέγχου του υποκειmicroένου της νόησης επί του αντικειmicroένου της έκτασης παρά στην καταδεικτική χρήση των microαθηmicroατικών συσχετισmicroών Ανάλογης microεγαλεπήβολης πολιτιστικής στάσης είναι άλλωστε και η χρήση των τεχνολογικών εφαρmicroογών οι οποίες υποστηρίζουν τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Σηmicroαντικές παρεmicroβάσεις εδαφοτεχνικής τάξης και υδραυλικής microηχανικής αποτελούν το αφανές αλλά εκτενέστατο και ισχυρότατο υπόβαθρο των κήπων της περιόδου Επιδεικνύουν και αυτές όπως και κηποτεχνική επιτήδευση εφαρmicroοσmicroένη επί των φυτικών ειδών την πρόθεση των Ευρωπαϊκών βασιλείων να προβάλουν την ισχύ της κοινωνίας τους όχι απλά στον άmicroεσο χώρο των πολιτικών κοινωνικών ηθών αλλά πολύ ευρύτερα σε επίπεδο κοσmicroικής τάξης συνολικού ελέγχου του κόσmicroου Κριτήριο αξιολόγησης 42 Η φυσιογνωmicroία των κήπων της εποχής του Baroque εmicroφανίζεται microάλλον ξένη microε τις σύγχρονες τάσεις της φιλικής προς το περιβάλλον και τα φυσικά του χαρακτηριστικά διάθεσης Πως θα microπορούσαmicroε εποmicroένως να εξηγήσουmicroε το ενδιαφέρον για τη microελέτη της τοπιοτεχνίας του Baroque Ποια είναι τα επιχειρήmicroατα της ενασχόλησης microε τους κήπους της περιόδου του 17ου αιώνα ΑπάντησηΛύση Γιατί να microελετηθούν η θεώρηση και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου του microεγαλοπρεπούς microοναρχικού 17ου αιώνα Γιατί να microελετηθούν όταν το microέγεθος και η microεγαλοστοmicroία των επεmicroβάσεων η παρέmicroβαση στις ελεύθερες φυσικές διεργασίες ανάπτυξης ακόmicroη και το πολιτικό υπόβαθρο αναφοράς τους εmicroφανίζονται τόσο αντίθετες προς τη σύγχρονη οικολογική τοπιακή και ευρύτερα πολιτική microας ευαισθησία Γιατί να microελετηθούν ειδικά στον Ελληνικό ακαδηmicroαϊκό χώρο όταν εmicroφανίζονται τόσο ριζικά αντίθετες microε την τοπιακή εmicroπειρία και τις γνωστές laquoγηγενείςraquo τοπιακές αναφορές microας

Μια πρώτη κριτική απάντηση microπορεί να επισηmicroάνει πως έστω και για λόγους αντίρρησης η microελέτη αναλόγων διαmicroορφώσεων τοπίου δικαιολογείται ως τmicroήmicroα της αναγνώρισης της κατανόησης και της ερmicroηνείας ενός ευρύτερου πολιτικού και πολιτιστικού πλέγmicroατος επιβολής microε εmicroβέλεια επιρροών που αγγίζει τις ηmicroέρες microας

Μια δεύτερη απάντηση microπορεί να υποδείξει πως οι πολιτιστικές κατασκευές οι πολιτιστικές διαmicroορφώσεις του τοπίου εν προκειmicroένω ανεξάρτητα από τους όρους της αρχικής παραγωγής τους αποτελούν κληροδοτήmicroατα της ανθρώπινης ιστορίας Η παρουσία των πολιτιστικών αυτών κατασκευών εποmicroένως ως microνηmicroείων ως υλικών συσσωρεύσεων microνήmicroης εξασφαλίζει τη διαρκή δυνατότητα πρόσβασης στην ιστορική ακολουθία στις συσχετίσεις ή τις ασυνέχειες των ιστορικών περιόδων Πρόκειται βέβαια για το αντικείmicroενο αναφοράς το οποίο επισηmicroάνθηκε microόλις προηγούmicroενα κατά το πρώτο κριτήριο αξιολόγησης

Μια τρίτη απάντηση ειδικότερου προσανατολισmicroού σηmicroειώνει πως η microελέτη αυτών των παραδειγmicroάτων του 17ου αιώνα microπορεί να επισηmicroάνει συγκεκριmicroένους εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές οι κεντρικές και καθοριστικές για τη Δυτική τοπιοτεχνία Η microελέτη τους καθιστά κατανοητή τη σχετική διατήρηση ή τη σχετική αλλαγή των εκφραστικών τρόπων ξεκινώντας από τον 17ου αιώνα και φθάνοντας έως τις εγγύτερες προς τη σηmicroερινή περιόδους Επιτρέπει να περιγραφούν οι εκφραστικές επιρροές που διατηρούνται ή η εκφραστική απόσταση που διανύθηκε Αποδεικνύει για παράδειγmicroα τη διαφορά ανάmicroεσα στη νεότερη απόρριψη της τοπιοτεχνικής επιτήδευσης και στην ακραία κανονιστική διάθεση τη σκηνογραφική πρόθεση την εφαρmicroογή προοπτικών ψευδαισθησιακών τεχνασmicroάτων που συναντούmicroε στις διαmicroορφώσεις τοπίου του Baroque διαmicroορφώσεις οι οποίες παρά την εκφραστική τους υπερβολή εξακολουθούν εντούτοις να καθορίζουν πολλά νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα

Σύmicroφωνα microε την προηγούmicroενη τελευταία επισήmicroανση ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque Ε427 Παρίσι Parc Andreacute Citroeumln Προσπάθεια επανεγγραφής της τοπιοτεχνικής γεωmicroετρικής microεγαλοπρέπειας του 17ου αιώνα στο αστικό πεδίο της σύγχρονης Γαλλικής πρωτεύουσας (του συγγραφέα)

σχηmicroατισmicroών και των ασχεδίαστων microη πολιτιστικά επεξεργασmicroένων ανθρώπινων κατασκευών

Οι προηγούmicroενες περιγραφές microπορούν να γίνουν κατανοητές microε microεγαλύτερη σαφήνεια αν συγκρίνουmicroε τις τοπιακές διαmicroορφώσεις του Baroque microε αυτές του 18ου αιώνα microε την αγγλική αρχιτεκτονική τοπίου Στη δεύτερη περίπτωση δεν πρόκειται απλά για πολύ microεγαλύτερες διαmicroορφώσεις οι οποίες περιλαmicroβάνουν ακόmicroη και αυτόνοmicroα τmicroήmicroατα φυσικών σχηmicroατισmicroών Το άνοιγmicroά τους στο τοπίο συνδέεται microε την έλλειψη ενός αυστηρού προδιαγεγραmicromicroένου σχήmicroατος έτσι ώστε να microην αντιστοιχούν συνολικά σε microια κεντρικά συγκροτηmicroένη συνθετική δοmicroή Με απλούστερη επαγγελmicroατική διατύπωση οι διαmicroορφώσεις τοπίου της περιόδου του Baroque microπορούν πολύ ευκολότερα να σχεδιαστούν από microνήmicroης Είτε ως περιmicroετρικά ορισmicroένα τοπία είτε ως συνθέσεις που υποβάλουν την laquoπροοπτικήraquo επέκτασης περιγράφουν microια εκτενή διαδικασία ελέγχου Περιγράφουν άρα και την εντονότερη προσαρmicroογή τους σε ένα νοητικό εντέλει σχήmicroα

Ε425 Προηγούmicroενη σελίδα Pierre Patel Vue cavaliegravere du Chacircteau de Versailles Άποψη του Πύργου των Βερσαλλιών από ύψος ιππέα (1668) (CC) Ε426 Επάνω Israeumll Silvestre Versaille-Le Grand Ensemble Βερσαλλίες-Συνολική Άποψη (1687)

44 Η δοmicroική οργάνωση του φυσικού χαρακτηριστική των διαmicroορφώσεων τοπίου του 17ου αιώνα Από την αναφορά στις αναγεννησιακές τοπιακές διαmicroορφώσεις ήδη η διερεύνηση αυτή έχει σχολιάσει την υπόθεση πως το πρότυπο της ζωής microε το οποίο οργανώνονται οι επαύλεις και οι τοπιακές κατασκευές που τις συνοδεύουν κατά την ιταλική Αναγέννηση και τον Μανιερισmicroό συνδέεται άmicroεσα microε τις συνήθειες microιας αστικής στην προέλευση της κοινωνικής οmicroάδας Αναφέρεται δηλαδή στα ήθη της πόλης και στις πολιτικές οικονοmicroικές και ευρύτερες πολιτιστικές επιδιώξεις microιας αστικής στην προέλευσή της τάξης ιδιοκτητών ενώ αναφέρεται επίσης σε συνθετικούς χειρισmicroούς που παραπέmicroπουν microε έmicroφαση στην κτηριακή δοmicroική εmicroπειρία σχεδιασmicroού

Ανάλογος φαίνεται να είναι και ο βασικός ιστός επιρροών που υποβαστάζει τις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα καθώς οι τελευταίες αυτές δεν προφασίζονται καν microια φυσικότροπη διάθεση όπως στα παραδείγmicroατα των αγγλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων που ακολουθούν Αντίθετα είναι εmicroφανής η δοmicroική ένταση των συνθέσεων η οργανωτική έντασή τους που ευνοεί τη microεταφορά της συνθετικής εmicroπειρίας από τα τοπιακά παραδείγmicroατα του γαλλικού Baroque στην περιοχή του αστικού σχεδιασmicroού

Κριτήρια αξιολόγησης Κριτήριο αξιολόγησης 41 Πως συσχετίζετε το πολιτιστικό και πολιτικό laquoπεριβάλλονraquo της περιόδου του Baroque microε τις συνθετικές προτάσεις των τοπιοτεχικών και κηποτεχνικών του προσεγγίσεων Αναφερθείτε ειδικότερα σε θέmicroατα όπως η ανάπτυξη του ορθολογισmicroού και η ενίσχυση της πολιτικής εικόνας των ισχυρών Ευρωπαϊκών βασιλείων ΑπάντησηΛύση Οι κήποι της περιόδου του Baroque έχουν ορθά περιγραφεί ως laquoπολιτικό θέατροraquo προορισmicroένο να προβάλει την ισχύ των microοναρχικών καθεστώτων της Ευρώπης του 17ου αιώνα ή των ισχυρών ανδρών της αυλής και της ευρύτερης πολιτικής και θρησκευτικής ιεραρχίας Αλλά στην τοπιοτεχνική laquoσκηνήraquo της περιόδου προβάλλεται πολύ ευρύτερα η συνολικότερη πολιτιστική δοmicroή της εποχής

Έτσι είναι προφανής η συσχέτιση microε την ορθολογική εφαρmicroογή της Ευκλείδειας γεωmicroετρίας ως βασικό στοιχείο οπτικού ελέγχου των διαmicroορφώσεων Ελέγχου ο οποίος δεν είναι πάντοτε προφανής ως προς τις προθέσεις του καθώς αναλαmicroβάνει σε πολλές τοπιοτεχνικές του εφαρmicroογές όπως και σε εφαρmicroογές που αντιστοιχούν στην εικαστική έκφραση ή στην αρχιτεκτονική να κινηθεί προς την πλευρά ψευδαισθησιακών κατασκευών όπως αυτές που αντιστοιχούν στα παραδείγmicroατα της προοπτικής laquoαναmicroόρφωσηςraquo Πρόκειται εποmicroένως για την εφαρmicroογή γεωmicroετρικών συσχετισmicroών οι οποίοι επιmicroένουν microάλλον στην αλαζονική προβολή του ελέγχου του υποκειmicroένου της νόησης επί του αντικειmicroένου της έκτασης παρά στην καταδεικτική χρήση των microαθηmicroατικών συσχετισmicroών Ανάλογης microεγαλεπήβολης πολιτιστικής στάσης είναι άλλωστε και η χρήση των τεχνολογικών εφαρmicroογών οι οποίες υποστηρίζουν τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Σηmicroαντικές παρεmicroβάσεις εδαφοτεχνικής τάξης και υδραυλικής microηχανικής αποτελούν το αφανές αλλά εκτενέστατο και ισχυρότατο υπόβαθρο των κήπων της περιόδου Επιδεικνύουν και αυτές όπως και κηποτεχνική επιτήδευση εφαρmicroοσmicroένη επί των φυτικών ειδών την πρόθεση των Ευρωπαϊκών βασιλείων να προβάλουν την ισχύ της κοινωνίας τους όχι απλά στον άmicroεσο χώρο των πολιτικών κοινωνικών ηθών αλλά πολύ ευρύτερα σε επίπεδο κοσmicroικής τάξης συνολικού ελέγχου του κόσmicroου Κριτήριο αξιολόγησης 42 Η φυσιογνωmicroία των κήπων της εποχής του Baroque εmicroφανίζεται microάλλον ξένη microε τις σύγχρονες τάσεις της φιλικής προς το περιβάλλον και τα φυσικά του χαρακτηριστικά διάθεσης Πως θα microπορούσαmicroε εποmicroένως να εξηγήσουmicroε το ενδιαφέρον για τη microελέτη της τοπιοτεχνίας του Baroque Ποια είναι τα επιχειρήmicroατα της ενασχόλησης microε τους κήπους της περιόδου του 17ου αιώνα ΑπάντησηΛύση Γιατί να microελετηθούν η θεώρηση και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου του microεγαλοπρεπούς microοναρχικού 17ου αιώνα Γιατί να microελετηθούν όταν το microέγεθος και η microεγαλοστοmicroία των επεmicroβάσεων η παρέmicroβαση στις ελεύθερες φυσικές διεργασίες ανάπτυξης ακόmicroη και το πολιτικό υπόβαθρο αναφοράς τους εmicroφανίζονται τόσο αντίθετες προς τη σύγχρονη οικολογική τοπιακή και ευρύτερα πολιτική microας ευαισθησία Γιατί να microελετηθούν ειδικά στον Ελληνικό ακαδηmicroαϊκό χώρο όταν εmicroφανίζονται τόσο ριζικά αντίθετες microε την τοπιακή εmicroπειρία και τις γνωστές laquoγηγενείςraquo τοπιακές αναφορές microας

Μια πρώτη κριτική απάντηση microπορεί να επισηmicroάνει πως έστω και για λόγους αντίρρησης η microελέτη αναλόγων διαmicroορφώσεων τοπίου δικαιολογείται ως τmicroήmicroα της αναγνώρισης της κατανόησης και της ερmicroηνείας ενός ευρύτερου πολιτικού και πολιτιστικού πλέγmicroατος επιβολής microε εmicroβέλεια επιρροών που αγγίζει τις ηmicroέρες microας

Μια δεύτερη απάντηση microπορεί να υποδείξει πως οι πολιτιστικές κατασκευές οι πολιτιστικές διαmicroορφώσεις του τοπίου εν προκειmicroένω ανεξάρτητα από τους όρους της αρχικής παραγωγής τους αποτελούν κληροδοτήmicroατα της ανθρώπινης ιστορίας Η παρουσία των πολιτιστικών αυτών κατασκευών εποmicroένως ως microνηmicroείων ως υλικών συσσωρεύσεων microνήmicroης εξασφαλίζει τη διαρκή δυνατότητα πρόσβασης στην ιστορική ακολουθία στις συσχετίσεις ή τις ασυνέχειες των ιστορικών περιόδων Πρόκειται βέβαια για το αντικείmicroενο αναφοράς το οποίο επισηmicroάνθηκε microόλις προηγούmicroενα κατά το πρώτο κριτήριο αξιολόγησης

Μια τρίτη απάντηση ειδικότερου προσανατολισmicroού σηmicroειώνει πως η microελέτη αυτών των παραδειγmicroάτων του 17ου αιώνα microπορεί να επισηmicroάνει συγκεκριmicroένους εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές οι κεντρικές και καθοριστικές για τη Δυτική τοπιοτεχνία Η microελέτη τους καθιστά κατανοητή τη σχετική διατήρηση ή τη σχετική αλλαγή των εκφραστικών τρόπων ξεκινώντας από τον 17ου αιώνα και φθάνοντας έως τις εγγύτερες προς τη σηmicroερινή περιόδους Επιτρέπει να περιγραφούν οι εκφραστικές επιρροές που διατηρούνται ή η εκφραστική απόσταση που διανύθηκε Αποδεικνύει για παράδειγmicroα τη διαφορά ανάmicroεσα στη νεότερη απόρριψη της τοπιοτεχνικής επιτήδευσης και στην ακραία κανονιστική διάθεση τη σκηνογραφική πρόθεση την εφαρmicroογή προοπτικών ψευδαισθησιακών τεχνασmicroάτων που συναντούmicroε στις διαmicroορφώσεις τοπίου του Baroque διαmicroορφώσεις οι οποίες παρά την εκφραστική τους υπερβολή εξακολουθούν εντούτοις να καθορίζουν πολλά νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα

Σύmicroφωνα microε την προηγούmicroενη τελευταία επισήmicroανση ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque Ε427 Παρίσι Parc Andreacute Citroeumln Προσπάθεια επανεγγραφής της τοπιοτεχνικής γεωmicroετρικής microεγαλοπρέπειας του 17ου αιώνα στο αστικό πεδίο της σύγχρονης Γαλλικής πρωτεύουσας (του συγγραφέα)

44 Η δοmicroική οργάνωση του φυσικού χαρακτηριστική των διαmicroορφώσεων τοπίου του 17ου αιώνα Από την αναφορά στις αναγεννησιακές τοπιακές διαmicroορφώσεις ήδη η διερεύνηση αυτή έχει σχολιάσει την υπόθεση πως το πρότυπο της ζωής microε το οποίο οργανώνονται οι επαύλεις και οι τοπιακές κατασκευές που τις συνοδεύουν κατά την ιταλική Αναγέννηση και τον Μανιερισmicroό συνδέεται άmicroεσα microε τις συνήθειες microιας αστικής στην προέλευση της κοινωνικής οmicroάδας Αναφέρεται δηλαδή στα ήθη της πόλης και στις πολιτικές οικονοmicroικές και ευρύτερες πολιτιστικές επιδιώξεις microιας αστικής στην προέλευσή της τάξης ιδιοκτητών ενώ αναφέρεται επίσης σε συνθετικούς χειρισmicroούς που παραπέmicroπουν microε έmicroφαση στην κτηριακή δοmicroική εmicroπειρία σχεδιασmicroού

Ανάλογος φαίνεται να είναι και ο βασικός ιστός επιρροών που υποβαστάζει τις διαmicroορφώσεις τοπίου του 17ου αιώνα καθώς οι τελευταίες αυτές δεν προφασίζονται καν microια φυσικότροπη διάθεση όπως στα παραδείγmicroατα των αγγλικών τοπιακών διαmicroορφώσεων που ακολουθούν Αντίθετα είναι εmicroφανής η δοmicroική ένταση των συνθέσεων η οργανωτική έντασή τους που ευνοεί τη microεταφορά της συνθετικής εmicroπειρίας από τα τοπιακά παραδείγmicroατα του γαλλικού Baroque στην περιοχή του αστικού σχεδιασmicroού

Κριτήρια αξιολόγησης Κριτήριο αξιολόγησης 41 Πως συσχετίζετε το πολιτιστικό και πολιτικό laquoπεριβάλλονraquo της περιόδου του Baroque microε τις συνθετικές προτάσεις των τοπιοτεχικών και κηποτεχνικών του προσεγγίσεων Αναφερθείτε ειδικότερα σε θέmicroατα όπως η ανάπτυξη του ορθολογισmicroού και η ενίσχυση της πολιτικής εικόνας των ισχυρών Ευρωπαϊκών βασιλείων ΑπάντησηΛύση Οι κήποι της περιόδου του Baroque έχουν ορθά περιγραφεί ως laquoπολιτικό θέατροraquo προορισmicroένο να προβάλει την ισχύ των microοναρχικών καθεστώτων της Ευρώπης του 17ου αιώνα ή των ισχυρών ανδρών της αυλής και της ευρύτερης πολιτικής και θρησκευτικής ιεραρχίας Αλλά στην τοπιοτεχνική laquoσκηνήraquo της περιόδου προβάλλεται πολύ ευρύτερα η συνολικότερη πολιτιστική δοmicroή της εποχής

Έτσι είναι προφανής η συσχέτιση microε την ορθολογική εφαρmicroογή της Ευκλείδειας γεωmicroετρίας ως βασικό στοιχείο οπτικού ελέγχου των διαmicroορφώσεων Ελέγχου ο οποίος δεν είναι πάντοτε προφανής ως προς τις προθέσεις του καθώς αναλαmicroβάνει σε πολλές τοπιοτεχνικές του εφαρmicroογές όπως και σε εφαρmicroογές που αντιστοιχούν στην εικαστική έκφραση ή στην αρχιτεκτονική να κινηθεί προς την πλευρά ψευδαισθησιακών κατασκευών όπως αυτές που αντιστοιχούν στα παραδείγmicroατα της προοπτικής laquoαναmicroόρφωσηςraquo Πρόκειται εποmicroένως για την εφαρmicroογή γεωmicroετρικών συσχετισmicroών οι οποίοι επιmicroένουν microάλλον στην αλαζονική προβολή του ελέγχου του υποκειmicroένου της νόησης επί του αντικειmicroένου της έκτασης παρά στην καταδεικτική χρήση των microαθηmicroατικών συσχετισmicroών Ανάλογης microεγαλεπήβολης πολιτιστικής στάσης είναι άλλωστε και η χρήση των τεχνολογικών εφαρmicroογών οι οποίες υποστηρίζουν τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Σηmicroαντικές παρεmicroβάσεις εδαφοτεχνικής τάξης και υδραυλικής microηχανικής αποτελούν το αφανές αλλά εκτενέστατο και ισχυρότατο υπόβαθρο των κήπων της περιόδου Επιδεικνύουν και αυτές όπως και κηποτεχνική επιτήδευση εφαρmicroοσmicroένη επί των φυτικών ειδών την πρόθεση των Ευρωπαϊκών βασιλείων να προβάλουν την ισχύ της κοινωνίας τους όχι απλά στον άmicroεσο χώρο των πολιτικών κοινωνικών ηθών αλλά πολύ ευρύτερα σε επίπεδο κοσmicroικής τάξης συνολικού ελέγχου του κόσmicroου Κριτήριο αξιολόγησης 42 Η φυσιογνωmicroία των κήπων της εποχής του Baroque εmicroφανίζεται microάλλον ξένη microε τις σύγχρονες τάσεις της φιλικής προς το περιβάλλον και τα φυσικά του χαρακτηριστικά διάθεσης Πως θα microπορούσαmicroε εποmicroένως να εξηγήσουmicroε το ενδιαφέρον για τη microελέτη της τοπιοτεχνίας του Baroque Ποια είναι τα επιχειρήmicroατα της ενασχόλησης microε τους κήπους της περιόδου του 17ου αιώνα ΑπάντησηΛύση Γιατί να microελετηθούν η θεώρηση και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου του microεγαλοπρεπούς microοναρχικού 17ου αιώνα Γιατί να microελετηθούν όταν το microέγεθος και η microεγαλοστοmicroία των επεmicroβάσεων η παρέmicroβαση στις ελεύθερες φυσικές διεργασίες ανάπτυξης ακόmicroη και το πολιτικό υπόβαθρο αναφοράς τους εmicroφανίζονται τόσο αντίθετες προς τη σύγχρονη οικολογική τοπιακή και ευρύτερα πολιτική microας ευαισθησία Γιατί να microελετηθούν ειδικά στον Ελληνικό ακαδηmicroαϊκό χώρο όταν εmicroφανίζονται τόσο ριζικά αντίθετες microε την τοπιακή εmicroπειρία και τις γνωστές laquoγηγενείςraquo τοπιακές αναφορές microας

Μια πρώτη κριτική απάντηση microπορεί να επισηmicroάνει πως έστω και για λόγους αντίρρησης η microελέτη αναλόγων διαmicroορφώσεων τοπίου δικαιολογείται ως τmicroήmicroα της αναγνώρισης της κατανόησης και της ερmicroηνείας ενός ευρύτερου πολιτικού και πολιτιστικού πλέγmicroατος επιβολής microε εmicroβέλεια επιρροών που αγγίζει τις ηmicroέρες microας

Μια δεύτερη απάντηση microπορεί να υποδείξει πως οι πολιτιστικές κατασκευές οι πολιτιστικές διαmicroορφώσεις του τοπίου εν προκειmicroένω ανεξάρτητα από τους όρους της αρχικής παραγωγής τους αποτελούν κληροδοτήmicroατα της ανθρώπινης ιστορίας Η παρουσία των πολιτιστικών αυτών κατασκευών εποmicroένως ως microνηmicroείων ως υλικών συσσωρεύσεων microνήmicroης εξασφαλίζει τη διαρκή δυνατότητα πρόσβασης στην ιστορική ακολουθία στις συσχετίσεις ή τις ασυνέχειες των ιστορικών περιόδων Πρόκειται βέβαια για το αντικείmicroενο αναφοράς το οποίο επισηmicroάνθηκε microόλις προηγούmicroενα κατά το πρώτο κριτήριο αξιολόγησης

Μια τρίτη απάντηση ειδικότερου προσανατολισmicroού σηmicroειώνει πως η microελέτη αυτών των παραδειγmicroάτων του 17ου αιώνα microπορεί να επισηmicroάνει συγκεκριmicroένους εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές οι κεντρικές και καθοριστικές για τη Δυτική τοπιοτεχνία Η microελέτη τους καθιστά κατανοητή τη σχετική διατήρηση ή τη σχετική αλλαγή των εκφραστικών τρόπων ξεκινώντας από τον 17ου αιώνα και φθάνοντας έως τις εγγύτερες προς τη σηmicroερινή περιόδους Επιτρέπει να περιγραφούν οι εκφραστικές επιρροές που διατηρούνται ή η εκφραστική απόσταση που διανύθηκε Αποδεικνύει για παράδειγmicroα τη διαφορά ανάmicroεσα στη νεότερη απόρριψη της τοπιοτεχνικής επιτήδευσης και στην ακραία κανονιστική διάθεση τη σκηνογραφική πρόθεση την εφαρmicroογή προοπτικών ψευδαισθησιακών τεχνασmicroάτων που συναντούmicroε στις διαmicroορφώσεις τοπίου του Baroque διαmicroορφώσεις οι οποίες παρά την εκφραστική τους υπερβολή εξακολουθούν εντούτοις να καθορίζουν πολλά νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα

Σύmicroφωνα microε την προηγούmicroενη τελευταία επισήmicroανση ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque Ε427 Παρίσι Parc Andreacute Citroeumln Προσπάθεια επανεγγραφής της τοπιοτεχνικής γεωmicroετρικής microεγαλοπρέπειας του 17ου αιώνα στο αστικό πεδίο της σύγχρονης Γαλλικής πρωτεύουσας (του συγγραφέα)

Κριτήρια αξιολόγησης Κριτήριο αξιολόγησης 41 Πως συσχετίζετε το πολιτιστικό και πολιτικό laquoπεριβάλλονraquo της περιόδου του Baroque microε τις συνθετικές προτάσεις των τοπιοτεχικών και κηποτεχνικών του προσεγγίσεων Αναφερθείτε ειδικότερα σε θέmicroατα όπως η ανάπτυξη του ορθολογισmicroού και η ενίσχυση της πολιτικής εικόνας των ισχυρών Ευρωπαϊκών βασιλείων ΑπάντησηΛύση Οι κήποι της περιόδου του Baroque έχουν ορθά περιγραφεί ως laquoπολιτικό θέατροraquo προορισmicroένο να προβάλει την ισχύ των microοναρχικών καθεστώτων της Ευρώπης του 17ου αιώνα ή των ισχυρών ανδρών της αυλής και της ευρύτερης πολιτικής και θρησκευτικής ιεραρχίας Αλλά στην τοπιοτεχνική laquoσκηνήraquo της περιόδου προβάλλεται πολύ ευρύτερα η συνολικότερη πολιτιστική δοmicroή της εποχής

Έτσι είναι προφανής η συσχέτιση microε την ορθολογική εφαρmicroογή της Ευκλείδειας γεωmicroετρίας ως βασικό στοιχείο οπτικού ελέγχου των διαmicroορφώσεων Ελέγχου ο οποίος δεν είναι πάντοτε προφανής ως προς τις προθέσεις του καθώς αναλαmicroβάνει σε πολλές τοπιοτεχνικές του εφαρmicroογές όπως και σε εφαρmicroογές που αντιστοιχούν στην εικαστική έκφραση ή στην αρχιτεκτονική να κινηθεί προς την πλευρά ψευδαισθησιακών κατασκευών όπως αυτές που αντιστοιχούν στα παραδείγmicroατα της προοπτικής laquoαναmicroόρφωσηςraquo Πρόκειται εποmicroένως για την εφαρmicroογή γεωmicroετρικών συσχετισmicroών οι οποίοι επιmicroένουν microάλλον στην αλαζονική προβολή του ελέγχου του υποκειmicroένου της νόησης επί του αντικειmicroένου της έκτασης παρά στην καταδεικτική χρήση των microαθηmicroατικών συσχετισmicroών Ανάλογης microεγαλεπήβολης πολιτιστικής στάσης είναι άλλωστε και η χρήση των τεχνολογικών εφαρmicroογών οι οποίες υποστηρίζουν τις τοπιακές διαmicroορφώσεις της περιόδου Σηmicroαντικές παρεmicroβάσεις εδαφοτεχνικής τάξης και υδραυλικής microηχανικής αποτελούν το αφανές αλλά εκτενέστατο και ισχυρότατο υπόβαθρο των κήπων της περιόδου Επιδεικνύουν και αυτές όπως και κηποτεχνική επιτήδευση εφαρmicroοσmicroένη επί των φυτικών ειδών την πρόθεση των Ευρωπαϊκών βασιλείων να προβάλουν την ισχύ της κοινωνίας τους όχι απλά στον άmicroεσο χώρο των πολιτικών κοινωνικών ηθών αλλά πολύ ευρύτερα σε επίπεδο κοσmicroικής τάξης συνολικού ελέγχου του κόσmicroου Κριτήριο αξιολόγησης 42 Η φυσιογνωmicroία των κήπων της εποχής του Baroque εmicroφανίζεται microάλλον ξένη microε τις σύγχρονες τάσεις της φιλικής προς το περιβάλλον και τα φυσικά του χαρακτηριστικά διάθεσης Πως θα microπορούσαmicroε εποmicroένως να εξηγήσουmicroε το ενδιαφέρον για τη microελέτη της τοπιοτεχνίας του Baroque Ποια είναι τα επιχειρήmicroατα της ενασχόλησης microε τους κήπους της περιόδου του 17ου αιώνα ΑπάντησηΛύση Γιατί να microελετηθούν η θεώρηση και οι διαmicroορφώσεις του τοπίου του microεγαλοπρεπούς microοναρχικού 17ου αιώνα Γιατί να microελετηθούν όταν το microέγεθος και η microεγαλοστοmicroία των επεmicroβάσεων η παρέmicroβαση στις ελεύθερες φυσικές διεργασίες ανάπτυξης ακόmicroη και το πολιτικό υπόβαθρο αναφοράς τους εmicroφανίζονται τόσο αντίθετες προς τη σύγχρονη οικολογική τοπιακή και ευρύτερα πολιτική microας ευαισθησία Γιατί να microελετηθούν ειδικά στον Ελληνικό ακαδηmicroαϊκό χώρο όταν εmicroφανίζονται τόσο ριζικά αντίθετες microε την τοπιακή εmicroπειρία και τις γνωστές laquoγηγενείςraquo τοπιακές αναφορές microας

Μια πρώτη κριτική απάντηση microπορεί να επισηmicroάνει πως έστω και για λόγους αντίρρησης η microελέτη αναλόγων διαmicroορφώσεων τοπίου δικαιολογείται ως τmicroήmicroα της αναγνώρισης της κατανόησης και της ερmicroηνείας ενός ευρύτερου πολιτικού και πολιτιστικού πλέγmicroατος επιβολής microε εmicroβέλεια επιρροών που αγγίζει τις ηmicroέρες microας

Μια δεύτερη απάντηση microπορεί να υποδείξει πως οι πολιτιστικές κατασκευές οι πολιτιστικές διαmicroορφώσεις του τοπίου εν προκειmicroένω ανεξάρτητα από τους όρους της αρχικής παραγωγής τους αποτελούν κληροδοτήmicroατα της ανθρώπινης ιστορίας Η παρουσία των πολιτιστικών αυτών κατασκευών εποmicroένως ως microνηmicroείων ως υλικών συσσωρεύσεων microνήmicroης εξασφαλίζει τη διαρκή δυνατότητα πρόσβασης στην ιστορική ακολουθία στις συσχετίσεις ή τις ασυνέχειες των ιστορικών περιόδων Πρόκειται βέβαια για το αντικείmicroενο αναφοράς το οποίο επισηmicroάνθηκε microόλις προηγούmicroενα κατά το πρώτο κριτήριο αξιολόγησης

Μια τρίτη απάντηση ειδικότερου προσανατολισmicroού σηmicroειώνει πως η microελέτη αυτών των παραδειγmicroάτων του 17ου αιώνα microπορεί να επισηmicroάνει συγκεκριmicroένους εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές οι κεντρικές και καθοριστικές για τη Δυτική τοπιοτεχνία Η microελέτη τους καθιστά κατανοητή τη σχετική διατήρηση ή τη σχετική αλλαγή των εκφραστικών τρόπων ξεκινώντας από τον 17ου αιώνα και φθάνοντας έως τις εγγύτερες προς τη σηmicroερινή περιόδους Επιτρέπει να περιγραφούν οι εκφραστικές επιρροές που διατηρούνται ή η εκφραστική απόσταση που διανύθηκε Αποδεικνύει για παράδειγmicroα τη διαφορά ανάmicroεσα στη νεότερη απόρριψη της τοπιοτεχνικής επιτήδευσης και στην ακραία κανονιστική διάθεση τη σκηνογραφική πρόθεση την εφαρmicroογή προοπτικών ψευδαισθησιακών τεχνασmicroάτων που συναντούmicroε στις διαmicroορφώσεις τοπίου του Baroque διαmicroορφώσεις οι οποίες παρά την εκφραστική τους υπερβολή εξακολουθούν εντούτοις να καθορίζουν πολλά νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα

Σύmicroφωνα microε την προηγούmicroενη τελευταία επισήmicroανση ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque Ε427 Παρίσι Parc Andreacute Citroeumln Προσπάθεια επανεγγραφής της τοπιοτεχνικής γεωmicroετρικής microεγαλοπρέπειας του 17ου αιώνα στο αστικό πεδίο της σύγχρονης Γαλλικής πρωτεύουσας (του συγγραφέα)

Μια τρίτη απάντηση ειδικότερου προσανατολισmicroού σηmicroειώνει πως η microελέτη αυτών των παραδειγmicroάτων του 17ου αιώνα microπορεί να επισηmicroάνει συγκεκριmicroένους εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές οι κεντρικές και καθοριστικές για τη Δυτική τοπιοτεχνία Η microελέτη τους καθιστά κατανοητή τη σχετική διατήρηση ή τη σχετική αλλαγή των εκφραστικών τρόπων ξεκινώντας από τον 17ου αιώνα και φθάνοντας έως τις εγγύτερες προς τη σηmicroερινή περιόδους Επιτρέπει να περιγραφούν οι εκφραστικές επιρροές που διατηρούνται ή η εκφραστική απόσταση που διανύθηκε Αποδεικνύει για παράδειγmicroα τη διαφορά ανάmicroεσα στη νεότερη απόρριψη της τοπιοτεχνικής επιτήδευσης και στην ακραία κανονιστική διάθεση τη σκηνογραφική πρόθεση την εφαρmicroογή προοπτικών ψευδαισθησιακών τεχνασmicroάτων που συναντούmicroε στις διαmicroορφώσεις τοπίου του Baroque διαmicroορφώσεις οι οποίες παρά την εκφραστική τους υπερβολή εξακολουθούν εντούτοις να καθορίζουν πολλά νεότερα και σύγχρονα παραδείγmicroατα

Σύmicroφωνα microε την προηγούmicroενη τελευταία επισήmicroανση ακόmicroη και εγχειρήmicroατα τόσο προφανή ως προς τη σύγχρονη ποιότητά τους όπως τα microορφώmicroατα των πτυχώσεων microπορούν να αναχθούν σε γεωmicroετρικές κανονιστικές προσεγγίσεις σε γεωmicroετρικές σχηmicroατοποιήσεις τις οποίες θεωρητικοί όπως ο Gilles Deleuze έχουν καταγωγικά συσχετίσει microε το ευρύτερο πολιτιστικό πεδίο της εποχής του Baroque Ε427 Παρίσι Parc Andreacute Citroeumln Προσπάθεια επανεγγραφής της τοπιοτεχνικής γεωmicroετρικής microεγαλοπρέπειας του 17ου αιώνα στο αστικό πεδίο της σύγχρονης Γαλλικής πρωτεύουσας (του συγγραφέα)