- 1 -Күні: 30.11.2015жыл. Сыныбы: 10 «б» сыныбы.Пәні: «Адам. Қоғам. Құқық.»Сабақ тақырыбы: Қазақ ойшылы ғұлама, ғалым - Әл-Фараби туралы .

Сабақ мақсаты:

а) білімділік: оқушыларға қазақтың ұлы ойшылы Әл – Фараби өмірі мен тарихтағы орны, еңбектерінің құндылығы, қазіргі кездегі Әл – Фарабидің зерттелуі, ғалымдардың ой пікірлері туралы мәлімет беру.

ә) дамытушылық: оқушыларды ортада ашық жүйелі сөйлей білуге, ой пікірін, көзқарасын дәлелдеуге, қосымша деректер мен құжаттарды пайдалана білу арқылы ізденгіштікке, шығармашылық жұмысқа баулу.

б)тәрбиелік: Оқушыларға қоғамға өз пайдасын тигізуге ұмтылуға, шындықты, әділдікті қорғауда өздерін патриоттыққа, жан-жақты даярлауға тәрбиелеу, ұлы ғұлама ғалымның еңбектерін бағалауға, білімді, еңбекқұмар болуға тәрбиелеу. 

Сабақ түрі Аралас сабақ, баяндау, түсіндіру, зерттеу-ізденіс тәсілі.

Көрнекілігі: Интерактивті тақта , видеотаспа

Сабақ пәнаралық байланыс:

Әлеуметтану, саясаттану, әдебиеттану, қоғамтану, тарих, психология

Сабақ барысы:І. Ұйымдастыру кезеңі.ІІ. Үй тапсырмасын сұрау.ІІІ. Жаңа сабақ.ІҮ. Бекіту.Ү. Бағалау.ҮІ. Үй тапсырмасын сұрау

- 2 -

ІІ. Үй тапсырмасын сұрау:Кім ақылды:

1. «Этика» терминін философия аясына тұңғыш енгізген әрі осы тақырыпта қаламын көсілте жазған адам адамзаттың ұлы ұстаздардың бірі –

Жауабы: «Аристотель» б.з.д. 384-322ж.ж.2. Нақты өмірдегі адамгершілік құлықты және оны қалыптастырушы ұстанымдар

жиынтығы – моральды зерттейтін философиялық ғылымды – Жауабы: «Этика»

3. Этиканың құрылымы неше бөліктен тұрады?Жауабы: 3

4. Этиканың негізгі ұғымдарын, оның зерттеу пәнін, ғылым ретінде даму тарихын зерттейтін ол –

Жауабы: «Теориялық этика»5. Эвдемонизм деп – Көне грек этикасының басты сипаттамасы. Себебі сол кезеңнің қай ойшылын алып қарасаңыз да, оның өмірлік маңызды мәселе деп ұққаны – адамның бақытқа жетуі.6. Адамзаттың ерте даму сатыларында барлық халықтарда болған әмбебап әдет-ғұрып

деп – Жауабы: «Талион»7. Мойынға түскен ауыртпалыққа мойымай, оны қасқая қарсы ала білу дегеніміз

Жауабы: «стоицизм» 2. Кім тапқыр.1. Негізгі этикалық категорияларды: мейірімділік пен қатыгездік, ізгілік пен жауыздық, ар-ұждан, ұят, абырой, парыз және т.б. қарастыратын ол- Жауабы: «нормативті этика»2. Жан сұлулығы мен тән сұлулығының үндестігін білдіретін ол -

Жауабы: «калокагатия»3. Адамзат мәдениетінің, руханиятының қалыптасуымен етене байланысты дүниелер ол - Жауабы: «адамгершілік мәселесі»4. “Ұят кімде болса, иман сонда” деген мақал Абайдың қай қара сөзінде баянды етілген - Жауабы: «36»5. “Адам баласына адам баласының бәрі - дос”- деген мақал Абайдың қай қара сөзінде баянды етілген? Жауабы: «34»6.Жеке адамның қоғамда өмір сүре алатын, басқалармен үйлесімді қарым-қатынаста бола алатын қабілеті деп - Жауабы: «адамгершілік құлық»7.Кант философиясының ең жоғары нүктесі деп - Жауабы: «сана мен еркіндікті теңестіру»8. Жақын туыстар, қандастар арасындағы ұрпақ жалғастыруды не деп атаймыз? Жауабы: «инцест»3. Жағдаяттар суреттер туралы

Жаңа сабақ.Біз Әл – Фараби бабамыздың туған жеріне, оқып ғылым игерген өмірінің соңғы кездерін өткізген жерлеріне саяхатқа шығамыз.

- 3 -

Саяхат кезінде біз күнделік жүргіземіз. Біз саяхатымызды ұшақпен ұшып шарлаймыз. Өйткені біздің саяхатымыз тек қазақ жерінде ғана емес шетел Сирия елінде де өтеді. Сирияның Дамаск қаласы және Отырар ауданына барамыз. Сіздермен бірге әуежолсерігі болады, ол Әл – Фарабидің балалық шағы туралы айтып береді. Саяхат барысында өз әсерлеріңізді күнделікке жазып отырыңыздар. Күнделік: 

Жаңа мәлімет Ұнаған мәлімет

Алған әсерім

Әуежолсерігі: Біздің ұшақ Отырар ауданы Шәуілдір ауылына келіп қонды. Бұл ауылда біз мұражайға, театрға барамыз. Тарихымыздағы ұлы тұлғалардың бірі, ислам дүниесінің ең ірі, атағы әлемге жайылған ғұлама философы, Аристотельден кейінгі «Екінші ұстаз» атанған, батыс пен шығысты білімімен бас идірген Әбу Насыр әл-Фараби қазақ жерінде, Отырар қаласында 870 жылы дүниеге келген. Ежелгі Ұлы Жібек жолында, Арыс өзенінің Сырдарияға барып құятын жерінде бой көтерген Отырар қаласы баяғы замандарда Фараб атауымен әйгілі болған. Отырарды арабтар Барба – Фараб деп атап кеткен. Осы мекенде әл-Фараби дүниеге келіп, жастық шағын өткізген. Нақты айтқанда әл-Фараби Фарабтың өзінде емес, соның маңындағы Весиж қалашығында туған. Весиж – Сырдарияның сол жағалауында орналасқан қала. Археологтер Весиж қалашығы Отырардан солтүстік батысқа қарай шамамен 20 шақырымдағы Ақжар сарайында орналасқан Оксус қалашығына сәйкес келетінін анықтады. Қалашық ішкі қамалдан, қабырғамен қоршалған шахристаннан және рабаттан тұрады. Қалашықтың ҮІІІ-ХҮ ғасырларда өмір сүргені анықталды. Уақыт өте келе Весиж ұмытылып, асқан ақыл ой иесінің Отаны Фараб қаласы саналып кетті. Фарабидің толық аты Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Тархан ибн Ұзлағ әл-Фараби ат Түрки. Ат Түрки – шыққан тегі түркі дегенді, әл-Фараби – Фараб қаласынан шыққан дегенді білдіреді. Өзінің азан шақырып қойған аты – Мұхаммед, әкесінің де аты Мұхаммед, атасының аты – Тархан, бабасы – Ұзлағ. Кейде оны жәй ғана Тархани деп те атаған. Әл-Фараби түркі тайпасының дәулетті отбасында дүниеге келген, әкесі әскербасы болған.  Отырар қаласы ІХғ тарихи қатынастар мен сауда жолдарының торабындағы аса ірі мәдениет орталығы болған. Отырардағы кітапхана, ел ауызындағы аңызға қарағанда, кітабының саны жағынан атақты Александрия кітапханасынан соң екінші орында болған. Әл-Фарабидің ғылымға деген ынтасы осы Отырар кітапханасында пайда болған сияқты. Осы аймақты мекендеген тайпалардың сонау арғы заманнан қалыптасқан өнері, ғылымы, түркі тілдес жазуы болған. Бала Мұхаммед қала медреселерінің бірінде сауатын ашып, хат танып, Отырар кітапханасының мол қорынан сусындап өскен. Тіл үйренуге жастай көңіл қойған және көп тілдерді игерген. Мұражай Отырардағы «Руханият Әбу Насыр әл-Фараби мұражай – кітапханасына» қош келдіңіздер! 

Мұражайдың басты мақсаты – Қазақстанның археологиялық, этнографиялық, фольклорлық жәдігерлеріне, Әбу Насыр әл-Фараби мен ізбасарларына қатысты дүниежүзіндегі барлық көне, сирек қолжазба кітаптар мен басылымдарды, заттай жәдігерлерді насихаттап, түркі өркениетінің гүлдену дәуірінің негізін қалаған Отырар кітапхансының (ҮІІІ-ХІІІғғ) үзіліп қалған

- 4 -дәстүрлерін қайта жаңғыртып, фарабитану, ғылыми аударма, әдебиет және өнер т.б. зерттеу бөлімдері арқылы ғылыми – мәдени қызмет көрсету, ғылыми білім беру, ағарту жұмыстарын кешенді түрде жүзеге асыру арқылы адамдардың тарихи жады мен дәстүрін сақтауға ұмтылған терең сезімін оятуМұражайды аралау.

Мұражайдың негізін салушылар. Отырар қаласында жүргізілген қазба жұмыстары.

Отырар қаласының көрінісі.

Әл-Фарабидің қолжазбасы. Ең құнды жәдігер.

Әл-Фарабидің еңбектері мен ғұлама ғалым туралы зерттеу жұмыстары.

Әл-Фарабидің Еуропа елдерінде шыққан еңбегі.

2010 жылы ЮНЕСКО-ның штаб-пәтерінде өткен

«Әл-Фараби және еуропалық ренесанс дәуірі» атты дөңгелек үстелінің афишасы

Әбу Насыр әл-Фараби музыка саласында бас король

- 5 -

Мұражайға сириялықтардың берген сыйы. Мұражайдағы саяхатымыз өз мәресіне жетті. Сау болыңыздар! 

Егер әл-Фарабидің орнында сен болсаң, белгісіз танымайтын жерге сен бара ма едің? Әл-Фарабидің білім алуға ұмтылуына не себеп болды?

Батыр бірді жығады, білімді мыңды жығады деген мақалдың әл-Фарабиге қандай қатысы бар?Ал бізді саяхатқа ұмтылдыратын әл-Фарабидің білім алған жерін көруге деген қызығушылық. Ендеше біздер Сирия жеріне саяхатқа аттанбас бұрын өткен саяхат бойынша өздеріңіздің күнделікте жазған әсерлеріңе байланысты жазып отырыңыздар. Бойымызды сергітіп алып, Сирия жеріне самғай ұшайық. Әуежолсерігі:Біздің ұшақ Дамаск қаласының әуежайына келіп қонды. Міне біз Дамаск қаласындамыз, алдарыңызда әл-Фараби бабамыз жүрген Алеппо

қамалы.  . Бұл жерде әл-Фараби достарымен талай серуен құрған. Қамалға анықтап қараңыздар және бір сәт көзімізді жұмып әл-Фараби бабамыздың серуен құрып жүрген кезін елестетіп көрейік. Дамаскідегі бұл қамал өте көне қамалдардың бірі. Қазіргі көріп тұрғандарыңыз ұлы ғұламаның қабірі. 

Бас жақ қабырғада жаңадан қойылған құлыптас. Әл-Фарабидің зиратына тұңғыш рет елімізден барған адам Ақжан Машани. Әл-Фараби Баб-ас-Сағир- Кіші қақпа зиратында жерленген. Бұл зиратта белгілі адамдар, патшалар, әмірлер, халифа нәсілдері жерленеді екен. Сол кездегі Сирия әмірі Сайф ад-Дәула әл-Фарабиді өзіне ұстаз тұтқан, оны өз қолымен осы жерге жерлеген.Мұғалім:Міне біз төрт аяғы тең тұрған балалағы қазақ даласында басталып, данышпандыққа ұласқан ғұламалық жолы ешқашан бітпейтін, өзі өмірден өтсе де, ісі қалмайтын әл-Фараби әлеміне саяхат жасадық. Әл-Фараби бабамыздың барлық еңбегін бір сағатта айту мүмкін емес, бірақ сіздерге ізденуге жол ашылды. Ұшағымыз Тереңсай ауылына келіп, жайлы қонды. Саяхаттан кейінгі алған әсерлеріңіз бойынша аспаннан жұлдызша алуды ұмытпаңыздар.Шығармашылық жұмыс.Әл-Фарабидің бақыт туралы ойы, бақыт жолын сілтеу («Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары» трактатындағы бақыт туралы жазғанынан):

- 6 -

Бұл әл-Фарабидің көзқарасы бойынша бақытқа жетудің жолы, ал сіздер өздеріңіз шығармашылық шабыттарыңызбен «Сен үшін бақыт деген не?» деген сұраққа жауап беріп, «Бақытқа жету жолы» жобасы сызыңдар. 

Оқушылар өз ойлары бойынша жобаларын ұсынып, қорғайды. .

Бекіту сұрақтары:«Ғажайып алаң» 1. Әл-Фарабидің өмір сүрген уақыты? Жауабы: (870-950ж.ж.)2. Әл-Фарабидің толық аты-жөнін ата?

Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Тархан ибн Ұзлағ әл-Фараби ат Түрки.3. Аристотельден кейінгі “Екінші ұстаз” атанған кім? Әл-Фараби4. Әл-Фарабидің туып өскен жері? Отырар5. Әл-Фарабидің ғылымға деген ынтасы қай жерде пайда болды? Отырар кітапханасында6. Білімге, ізденуге деген құштарлықтың жетелеуімен ол, жас шағында, мәдени әлемнің қандай жерлеріне саяхат жасады? Хорасанда, Бағдадта, Дамаскіде (Шам), Алеппада, Каирда (Мысыр) болған.7. Әл-Фарабидің бейнесі қай ақша бірлігінде бейнеленген? Қазақстан Республикасының 10 000 теңгесіндегі купюра (2003). Әл-Фараби осындай 1 теңге (1993), 1000 теңге (2000) және 5000 теңге (1998),200теңге(1993), 500теңге(1994), 2000теңге(1996) сияқты Қазақстандық ақша белгілерінде түсірілген.8. Өмірінің соңғы жылдарын Әл-Фараби қайда өткізді?Өмірінің соңғы жылдарын Алеппо мен Дамаскіде өткізеді, мұнда ол Солтүстік Сирияның жетекшісі әрі саяси қайраткері Сейд Ад-Дуаль Хамданиге аса қадірлі болды. Әл-Фараби 950жылы 80жасында қайтыс болды.9. Әл-Фараби қанша тіл білген? 70-тен аса тіл білген.

«Жұлдызды сәт» 1. Мұражайдың негізін салушылар кімдер? Асантай Әлімов, Ақжан Машанов2. Әл-Фарабидің қандай еңбектерін білесіңдер?ārā ahl al-madīna al fāḍila (Қайырымды қала тұрғындарының көзқарасы), kitāb iḥṣāʾ alu lūm ("Ғылымдардың шығуы"), kitāb iḥṣāʾ al-īqā'āt ("Classification Of Rhythms") [2], Бірінші және екінші аналитика,  Фусул ал мадани (Мемлекет қайраткерлерінің қанатты сөздері 3. Сол кезде Отырар кітапханасы нешінші орында тұрды? Отырардағы кітапхана, ел аузындағы аңызға қарағанда, кітабының саны жағынан атақты Александрия кітапханасынан соң екінші орында болған.4. Әл-Фараби қандай отбасында дүниеге келген? Әл-Фараби түркі тайпасының дәулетті отбасында дүниеге келген, әкесі әскербасы болған. 5. Әл-Фараби қандай ғылым салаларын зерттеді?

• Әлемге әйгілі ойшыл, философ,  социолог, математик, физик, астроном, • ботаник , лингвист, медицина, логика,  музыка зерттеушісі. 

6. Ғылыми жетекшілері кімдер?Әбу Жүсіп, Әл-Кинди , Аристотель , Платон, Порфирий . Клавдий, Птолемей 7. Әл-Фараби қай жерде жерленді?Димашықтағы (Дамаск) Бабас-ас Сағид Кіші қақпа зиратында жерленген. Бұл зиратта белгілі адамдар, патшалар, әмірлер халифа нәсілдері жерленеді екен. Сол кездері Сирия әмірі Сайф ад-Дәула әл-Фарабиді өзіне ұстаз тұтқан, оны өз қолымен осы жерге жерлеген.

- 7 - Қорыта келе, әскери отбасынан шығып, білімге құштарлығының арқасында Түркістан еліндегі Фараб өлкесінен алыстағы Бағдадқа жол тартып, ғылымның бәрін тауысып, өз заманындағы исламның ең мықты төрт философының бірі, Аристотельден кейінгі «екінші ұстаз» атанып, батыс пен шығысты мойындатқан қаңлы-қыпшақ баласы Мұхаммед әлемге әл-Фараби есімімен танылды. Қазақ ғылымының, өнерінің, мәдениетінің ең жарық жұлдызындай көгімізге кейінгі ұрпаққа арайлы нұрын шашып тұр.

Әр саланы жіті зерттеп, үлкен ғылыми еңбектер жазған. Ол игермеген ұсақ-түйек ғылымдар да бар шығар. Бірақ, негізінен, басты ғылым салаларының барлығын игеріп, барлығына да үлкен үлес қосқан.

Әл-Фарабидің әрбір ғылымға тікелей қатысы бар. Өзі туған өлкенің мәдениеті мен тарихының ең таңдаулы үлгілерін бойына сіңірген ол

көне гректердің еңбектерін игеріп, парсылардың, үнділер мен арабтардың философиялық ілімдеріне қанықты, көне Қытайдың туындыларымен таныса отырып, өткен замандардағы данышпандардың ілімдерін дәйектейтін еңбектерімен қатар, өз кезіндегі белгілі ғылымдардың барлық саласынан да болашақта ашылар жаңалықтардың негізін салды.

Әл-Фараби – қазақ өркениетінің, музыка философиясының негізін қалаған үлкен ойшыл. Бүкіл түркі халықтарына ортақ тұлға. «Ғалымның артында адал шәкірттері мен кітаптары, ғылыми жазбалары қалады....» деген ғибратты сөзі бар. Ұлы ғұламаның бай мұрасын келер ұрпаққа жеткізу – борышымыз.Бағалау. Саяхат барысында және қорғаған жобаларына байланысты оқушылар бағаланады

Үйге тапсырма: «Әл-Фарабидің нақыл сөздері – ұрпаққа үлгі өнеге» - туралы шағын эссе жазу.

- 8 -

Қазақ ойшылы ғұлама, ғалым - Әл-Фараби туралы Әл-Фарабидің өмір сүрген уақыты (870-950ж.ж.) Әл-Фарабидің толық аты-жөні Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Тархан ибн Ұзлағ әл-Фараби ат Түрки.

Аристотельден кейінгі “Екінші ұстаз” атанған кім? Әл-Фараби Әл-Фарабидің туып өскен жері Отырар Әл-Фарабидің ғылымға деген ынтасы қай жерде пайда болды Отырар кітапханасында Білімге, ізденуге деген құштарлықтың жетелеуімен ол, жас шағында, мәдени әлемнің қандай жерлеріне саяхат жасады Хорасанда, Бағдадта, Дамаскіде (Шам), Алеппада, Каирда (Мысыр) болған. Әл-Фарабидің бейнесі қай ақша бірлігінде бейнеленген Қазақстан Республикасының 10 000 теңгесіндегі купюра (2003). Әл-Фараби осындай 1 теңге (1993), 1000 теңге (2000) және 5000 теңге (1998),200теңге(1993), 500теңге(1994), 2000теңге(1996) сияқты Қазақстандық ақша белгілерінде түсірілген. Өмірінің соңғы жылдарын Әл-Фараби қайда өткіздіӨмірінің соңғы жылдарын Алеппо мен Дамаскіде өткізеді, мұнда ол Солтүстік Сирияның жетекшісі әрі саяси қайраткері Сейд Ад-Дуаль Хамданиге аса қадірлі болды. Әл-Фараби 950жылы 80жасында қайтыс болды. Әл-Фараби қанша тіл білген 70-тен аса тіл білген. Мұражайдың негізін салушылар кімдер Асантай Әлімов, Ақжан Машанов Әл-Фарабидің қандай еңбектерін білесіңдерārā ahl al-madīna al fāḍila (Қайырымды қала тұрғындарының көзқарасы), kitāb iḥṣāʾ alu lūm ("Ғылымдардың шығуы"), kitāb iḥṣāʾ al-īqā'āt ("Classification Of Rhythms") [2], Бірінші және екінші аналитика,  Фусул ал мадани (Мемлекет қайраткерлерінің қанатты сөздері Сол кезде Отырар кітапханасы нешінші орында тұрды Отырардағы кітапхана, ел аузындағы аңызға қарағанда, кітабының саны жағынан атақты Александрия кітапханасынан соң екінші орында болған.Әл-Фараби қандай отбасында дүниеге келген Әл-Фараби түркі тайпасының дәулетті отбасында дүниеге келген, әкесі әскербасы болған. Әл-Фараби қандай ғылым салаларын зерттеді

• Әлемге әйгілі ойшыл, философ,  социолог, математик, физик, астроном, • ботаник , лингвист, медицина, логика,  музыка зерттеушісі. 

Ғылыми жетекшілері кімдерӘбу Жүсіп, Әл-Кинди , Аристотель , Платон, Порфирий . Клавдий, Птолемей Әл-Фараби қай жерде жерлендіДимашықтағы (Дамаск) Бабас-ас Сағид Кіші қақпа зиратында жерленген. Бұл зиратта белгілі адамдар, патшалар, әмірлер халифа нәсілдері жерленеді екен. Сол кездері Сирия әмірі Сайф ад-Дәула әл-Фарабиді өзіне ұстаз тұтқан, оны өз қолымен осы жерге жерлеген. Қорыта келе, әскери отбасынан шығып, білімге құштарлығының арқасында Түркістан еліндегі Фараб өлкесінен алыстағы Бағдадқа жол тартып, ғылымның бәрін тауысып, өз заманындағы исламның ең мықты төрт философының бірі, Аристотельден кейінгі «екінші ұстаз» атанып, батыс пен шығысты мойындатқан қаңлы-қыпшақ баласы Мұхаммед әлемге әл-Фараби есімімен танылды. Қазақ ғылымының, өнерінің, мәдениетінің ең жарық жұлдызындай көгімізге кейінгі ұрпаққа арайлы нұрын шашып тұр. Әр саланы жіті зерттеп, үлкен ғылыми еңбектер жазған. Ол игермеген ұсақ-түйек ғылымдар да бар шығар. Бірақ, негізінен, басты ғылым салаларының барлығын игеріп, барлығына да үлкен үлес қосқан.

Әл-Фарабидің әрбір ғылымға тікелей қатысы бар. Өзі туған өлкенің мәдениеті мен тарихының ең таңдаулы үлгілерін бойына сіңірген ол көне

гректердің еңбектерін игеріп, парсылардың, үнділер мен арабтардың философиялық ілімдеріне қанықты, көне Қытайдың туындыларымен таныса отырып, өткен замандардағы данышпандардың ілімдерін дәйектейтін еңбектерімен қатар, өз кезіндегі белгілі ғылымдардың барлық саласынан да болашақта ашылар жаңалықтардың негізін салды.

Әл-Фараби – қазақ өркениетінің, музыка философиясының негізін қалаған үлкен ойшыл. Бүкіл түркі халықтарына ортақ тұлға.

- 9 - «Ғалымның артында адал шәкірттері мен кітаптары, ғылыми жазбалары қалады....» деген ғибратты сөзі бар. Ұлы ғұламаның бай мұрасын келер ұрпаққа жеткізу – борышымыз.

- 10 -

- 11 -

- 12 -

1. БҰҰ-ның Бас Ассамблеясында «Адам құқығының жалпыға бірдей декларациясы» қай жылы қабылданды?Жауабы: 1948жылы 10желтоқсанда қабылданды. Бұл Декларация 30-баптан тұрады. Онда адамның құқықтары мен бостандықтарын құрметтеу барлық мемлекеттер мен қоғамның аса маңызды міндеті екендігі жария етілді. Бұл Декларацияда өмір сүру құқығы, барлық адамдардың теңдігі, бостандық пен жеке басқа қолсұғылмаушылық құығы, тұрғын үйді қорғау құқығы, азаматтық және саяси құқықтар алғаш рет айқындалды. Оның үлкен халықаралық маңызы да осында. «Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық» пакті қай жылы қабылданды?Жауабы: 1966жылы 19 желтоқсанОлар – экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пакті. Онда: халықтар мен ұлттардың өзінің мемлекеттік құрылысын өзі шешу құқығы, еңбек ету құқығы, кәсіподақтық бірлестіктер құру құқығы, білім алу, және т.б. 3. БҰҰ Бас Ассамблеясында «Балалар құқығы туралы» конвенциясы қай жылы қабылданды?Жауабы: 1989жылы 20қарашада қабылданды. Бала құқықтары туралы Конвенцияға бүгінгі таңда 191мемлекет қосылған, оның ішінде Қазақстан Республикасы да бар (оны тек Сомали мен АҚШ қана бекітпеген). Бұл әлемдік қауымдастыққа кіретін мемлекеттер жасаған көп жақтылы заңды міндетті құжат. Осы Конвенцияны бекіткен мемлекеттер өз елінің аумағында оның нормаларын сақтауға міндетті. Өздеріне жүктелген міндеттемелерді сақтамау әлемдік қауымдастық алдындағы жауапкершілікке алып келеді. Конвенцияның негізгі мақсаты – бала мүдделерін барынша қорғау болып отыр және ол Конвенцияны бекіткен мемлекеттерді балалардың өз еліндегі әлеуметтік-саяси өмірге белсенді және шығармашылық қатысуларына жағдай жасауға үндейді.

4.. Қазақстан Республикасының «Балалардың құқықтары туралы» заңы қай жылы қабылданды. Ол неше тарау, неше баптан тұрады?Жауабы:2002жылы 8тамызда қабылданды. Ол 10-тараудан, 54-баптан тұрады. Аталған заң Қазақстан Республикасы Конституциясымен кепіл берілген балалардың негізгі құқықтары мен мүдделерін жүзеге асырумен байланысты пайда болатын қатынастарды реттейді. Конвенция балалардың экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарын қамтамасыз етеді. Балалар өмірдің әр алуан саласында қамтамасыз ету құқығына ие. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі қай жылы қабылданды?Жауабы: ҚР-ның Азаматтық кодексі «Жалпы» және «Ерекше» бөлімнен тұрады. Жалпы азаматтық кодекс 1142 – баптан тұрады.Азаматтық кодекстің құрылымы бөлім, бөлімше, тарау, баптар мен тармақтарға бөлінген. Жалпы бөлім 1994жылы 27желтоқсанда қабылданып, 1995жылы 1наурызда заңды күшіне енген.Ерекше бөлім 1999жылы 1шілдеде заңдық күшіне енді.

- 13 -2. Кім тапқыр.Бұл бөлімде оқушылар назарына күнделікті өмірде кездесетін құжаттар мәтіні беріледі. Мәтін бойынша қандай құжат екенін табулары керек. 1. Азамат(ша) Сәуенов Асхат Дәуренұлы.Туған жылы: 25қараша 2000ж.Туған жері: қала, ауыл Есет.Аудан/қала: Бейнеу.Облыс: Маңғыстау.Республикасы: Қазақстан Жауабы: (Туу туралы куәлік).

Осы құжат Қалқаман Арслан Дәуренұлына берілді, ол 2009жылы Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетіне түсіп, 2012жылы 030640 математика және физика мамандығының жоғары кәсіптік оқу бағдарламасын толық меңгеріп шықты. Жауабы:(Диплом).

Осы құжат Ахметова Айгерім Қаратайқызына берілді. Ол 2007жылы Қызылорда облысы, Шиелі ауданы, Гагарин атындағы орта мектепті бітірді. Жауабы: ( Жалпы орта білім туралы аттестат).

3.Сен білесің бе?Бұл кезеңде «Ертегілер еліне» саяхат жасай отырып, Бала құқықтары туралы конвенцияның баптарымен таныстыру үшін саяхат айналымын өткізбекпіз.Балалар Конвенцияда қаралған құқықтар жөнінде біршама түсініктерін болуы керек. Енді мен сендерге өздерін білетін ертегілерден үзінді оқимын, сендер Конвенцияда қандай құқығымыз туралы айтылғандығы жөнінде түсінік бересіңдер.

Бар екен де жоқ екен, Ерте, ерте, ерте екен,Ешкілері бөрте екен,Қырғауылы қызыл екен,Құйрық жүні ұзын екен.

«Алтын сақа» ертегісінде сақасын алуға келген баланы жалмауыз кемпір ұстамақшы болып баланың өміріне қауіп төндіреді, өлтірмекші болады. Бұл туралы Конвенцияда қандай құқық көрсетілген?Баланың құқы бұзылды ма?Жауабы: (Ия. Себебі: Баланың өмір сүру құқығына нұқсан келтіріп тұр. 37-бап.)Ешқандай бала зорлық-зомбылыққа, қатігездікке ,жазаға, заңсыз тұтқындалуға және бас бостандығынан айырылу жағдайына ұшырамауы тиіс.

«Тазша бала» ертегісінде хан жарлығы бойынша жетім өскен Тазша бала тапқырлығымен қырық өтірік әңгіме айтып, өлең құрастырып халқын, ханын риза қылды. Жауабы: Бұл жерде қандай құқық туралы айтасыңдар? Бала құқы бұзылды ма? ( Жоқ. Себебі: Баланың өз пікірін еркін білдіруге қақысы бар екенін... 20-бап, Конвенция 13-бап.)

ІІІ. Жа ң а саба қ . «Конституция біздің Тәуелсіздігімізді нығайтты, мемлекетті және бүкіл қоғамды берік етті. Сондықтан да біздің ортақ парызымыз – Негізгі Заңға құндылықтарын қарау, оны өз Отанымызды өз тарихымызды құрметтегендей

- 14 -құрметтеу». Н.Назарбаев.«Конституция» латын тілінен аударғанда «құрылғы», «жарғы», «заң» деген мағынаны білдіреді.Конституция дегеніміз – демократиялық, өркениетті даму жолына түскен мемлекет пен қоғамның негізгісі, басты нормативтік актісі.Конституция еліміздің ұлттық саяси-құқықтық жүйесінің мәйегі, мемлекеттілігі мен егемендігінің заңдық негізі, республиканың сөзсіз жетістіктері мен Елбасы көрсетіп берген өршіл мақсат – Қазақстанның әлемдегі ең дамыған 30елдің қатарына кіру жолында одан әрі үдемелі даму үдерісі арқа тірейтін іргетас болып табылады.

Еліміздің Ата Заңы «Қасымханның қасқа жолы», «Есімханның ескі жолы», Тәукеханның «Жеті жарғысы» секілді Қазақ елінің алғашқы құқықтық актілерінің әлеуетін сақтап, негізін жалғастыруда. Қазақстандықтар үшін Конституцияның қабылдануы тәуелсіздік тарихындағы жаңа дәуірдің басталуымен бейнеленеді. Конституция – Қазақстанның тұрақты дамуы мен гүлденуінің берік негізі болып табылады.

1206жылы «Шыңғысханның жасасы» заңдар жинағы.Моңғолдардың заңдар жинағы. Сол заңдар жаулап алынған елдердің бәріне қолданылып, олардың саяси, экономикалық және әлеуметтік қатынастарын реттейтін болды.«Жаса» бойынша басыбайлылық қатаң тәртіп орнатылды. Көшпелі халықты Шыңғыс ұрпақтары бөліп-бөліп алды. Олардан өздігінен бөлініп көшкен ададмдарға өлім жазасы қолданылатын болды.

Қазақ халқының ұлттық құқықтық жүйесінің қалыптасуы ХҮғасырдың орта шенінде қазақ мемлекетінің іргетасын қалаушылардың бірі Жәнібектің – баласы Қасым хан есімімен байланысты. Қасымханның тұсында Қазақ хандығы күшті мемлекетке айналды. Қазақ тарихында тұңғыш рет құқықтық ғұрыптар мен нормалар жүйеге келтірілді. Бұл жүйе осы өлкеде ғасырлар бойы келе жатқан құқықтық ғұрыптарды негізге ала отырып, дербес өмір сүріп отырған Қазақ мемлекетінің жағдайына бейімделіп жасалды. Халық оны «Қасымханның қасқа жолы» деп атады.ХҮғ. «Қасымханның қасқа жолы» (1445-1548ж.ж.) ( 1511-1523ж.ж)Ол бес бөлімнен тұрады:Мүлік заңы: ( мал, мүлік, жер дауын шешу ережелері);Қылмыс заңы:( кісі өлтіру, ел шабу, мал тонау, ұрлық жазалары);Әскери заң: ( әскер тәртібін бұзушыларға берілетін жазаларға);Елшілік қатынастар: (елшілерді тағайындау, басқа елдердің елшілерін қабылдау, шет мемлекеттер өкілдерімен келіссөз жүргізу рәсімдері енгізілген);Жұртшылық заңы: (аруақтарға арнап ас беру, түрлі той-думандар, т.б. дәстүрлі шараларды өткізу тәртібі);

- 15 -Қасымханнан кейін қазақ қоғамының құқықтық жүйесін дамытуға айтарлықтай үлес қосқан Есім хан болды.«Есімханның ескі жолы» (1598-1628ж.ж.)Хан болсын, ханға лайық заң болсын,Батыр болсын, жорық жолы мақұл болсын,Абыз болсын, абыз сыйлау парыз болсын,Би болсын, би түсетін үй болсын.Бұл қазақ хандығындағы құрылысының саяси әкімшілік, әскери, рухани және сот істері жөніндегі негізгі заң сипатындағы 4тұғыр екені байқалады.Ол әскери міндетті атқару ережелерін күшейтті, әскер тәртібін бұзушыларға қолданылатын жазаны қатайтты. Бұл жоңғарлардың шапқыншылық әрекеттерінен қорғану қажеттігінен туындаған еді. Қалған мәселелерде Есім хан бұрынғы құқықтық ғұрыптар мен заңдарды сақтап қалды. Сондықтан оған халық «Есімханның ескі жолы» деген ат берді.

Қазақтың құқық жүйесіне келесі елеулі өзгерістер енгізген Тәуке хан (1680-1718ж.ж.) Ол «Жеті жарғы» деп аталған. өзіндік бір кодекс пішініндегі құқықтық нормалардың сындарлы тұжырымдарын жасады. Кек алудың «қанға-қан» деген түріне тыйым салынды. Кісі өлтірген немесе соққыға жығып, денеге жарақат түсірген жағдайда төленетін құнның мөлшері нақтыланды. Билік басындағы сұлтандар мен билердің өктемділігіне шектеу қойылды. Қоғамның кедей топтарының жағынан қорғалуын қамтамасыз ететін құқықтық нормалар енгізілді. Байлар кедей туыстарына сауын беруге, көші-қон кезінде көлік жағынан көмектесуге тиісті болды. Апатты жағдайға ұшырап, күйзеліп қалған адамдарға көмектесу міндеттелді.Сонымен қатар Тәукеханның заңдарына төре мен қара арасындағы теңсіздік құқықтық жағынан бекітілді. Ақсүйектер әулетінің адамы үшін төленетін құн қара халыққа қарағанда жеті есе көп болып белгіленді. Қазақстанның Ресейге қосылуы құқықтық жүйені өзгертіп жіберді. Оның байтақ өлкесінде өзін-өзі басқаратын жергілікті органдар құрылды. Олардың бәрі жергілікті отаршылдық аппаратқа бағындырылды. Ресей империясы қазақтың әдеттегі құқықтық жүйесін ішінара сақтай отырып, сонымен бірге қазақ даласына Ресей заңдарының қолданылуын енгізе бастады. «Күл төбенің басында күнде кеңес»Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би.Жер дауы туралы заң,Құн дауы туралы заң Қазақ хандығының заңдары «жарғы» деп аталған. Қазақша «жарғы» әділдік деген ұғымды білдіреді. Ол орта ғасырларда қыпшақ шағатай ұлыстарында қолданылған. «ЯРҒУ» заңынан алынған.

Қазақстанда Конституциясының орнығуының негізгі кезеңдері:Қазақ КСРО-ның Конституциясы 20.ІІІ.1937ж.

- 16 -Қаз.КСРО-ның Конституциясы 20.ІҮ.1978ж.Қазақстан Республикасының Конституциясы 28.І.1993ж.Қазақстан Республикасының Конституциясы 30.ҮІІІ.1995ж.

Бүкіл дүниежүзі бойынша ең алғаш Конституция 1787жылы АҚШ-та пайда болды. 200жылдан астам уақыт өтсе де сол Конституция әлі күнге дейін өз маңызын жойған жоқ. Соның жарқын дәлелі: әрбір американдық азамат қайда жүрсе де ел Конституциясы жазылған кітапшаны өз жандарынан тастамайды екен. Егер қандай да бір уақытта өз құқығы бұзылғандай болған жағдайда дереу өз заңды міндеттерін талдауға кіріседі екен. Олардың заңы бойынша Конституция алдында Президент те, қарапайым адам да бірдей құндылыққа ие. Қазақстан Республикасының Конституциясына 20жыл толған қазақ елінің Ата Заңы бүгінге дейін жалғасып келе жатқан гуманистік (адамгершілік) ұстанымдарға негізделген демократиялық қоғамды құрудағы өзінің адал дәстүрлерін алдағы уақытта әрмен қарай жалғастыра бермек. 1991жылы 16желтоқсанда Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық заң қабылдап, Қазақстанның халықаралық құқықтық субъект ретінде жария етілуі елдің тәуелсіздік мәртебесіне сай заңын – Конституциясын қабылдау қажеттігін туғызды. 1993жылы 28қаңтарда тәуелсіз Қазақстан Республикасының Негізгі Заңы – Конституциясы қабылданды.Бұрынғы Қазақ КСР-нің аумағы тәуелсіз аумақ деп танылды. Қазақстан Республикасының 1993жылғы Конституциясы өтпелі кезеңнің негізгі заңы ретінде екі жыл өзінің миссиясын атқарып, ел тарихында қалды. 1995жылдың 30тамызында бүкілхалықтық референдум Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясын қабылдады. Қазақстан Республикасының Конституциясында халық ұғымы барлық ұлттық топтарды түгел қамтитын, тұтас әлеуметтік-саяси құбылыс ретінде түсіндіріледі. Конституцияның маңызды ерекшелігі – ол бір жағынан, мемлекеттің, ал екінші жағынан, қоғамның әлеуметтік базасы ретіндегі халықтың мәртебесімен байланысты.

Ата Заннын аскаралы асуы. Тәуелсіздік пен мемлекеттіліктің негізгі тірегі – Конституцияның тарихи маңызы болып табылады. Өйткені, Ата Заң – оның негізінде жаңа қоғам, жаңа мемлекет, жаңа экономика құрылып жатқан берік іргетас екендігі баршаға белгілі. Осыған орай Елбасы Қазақстан халқы Ассамблеясының ХХІсессиясы барысында 2015жылы Ата Заңымыздың 20жылдық мерейтойы атап өтілетіндігін айтты. 20жылда Қазақстан қоғамының ішкі ықпалдасуының, қоғамдық келісім мен ел бірлігін нығайтудың біртұтас мемлекеттік және қоғамдық жүйесі толығымен қалыптасты. Қазақстан халқы Ассамблеясы мемлекеттің этностық саясатын

- 17 -қоғамдық келісім саясаты деңгейіне көтерген бүкілхалықтық институтқа айналды. Этносаралық қатынастарды реттеудің толық заңнамалық базасы құрылды. Ассамблеяға конституциялық мәртебесі беріліп, ол Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне 9депутат сайлау құқығын иеленді.Қазақстанда 820этномәдени бірлестік жұмыс істейді. Ассамблея мен этномәдени бірлестіктердің активі 67мыңнан астам адамды қамтиды. Қазақстан халқы Ассамблеясы Азия аумағының 90 пайызын қамтитын 24мемлекеттің басын қосқан Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңеспен тығыз ынтымақтастық орнатқан. Ассамблеяға әлемнің 15мемлекетінен, атап айтқанда, Болгария, Ұлыбритания, Германия, Франция, Испания, Италия, Қытай, Малайзия, АҚШ, Ресей, Түркия, Украина,және армения елдерінен шетелдік сарапшылар мен ғалымдар, дипломаттар, журналистер 60-тан астам рет өтініш білдірді. Ассамблея Ел бірлігінің жарқын жетістіктерін әлемге паш етудің тағы бір тамаша алаңы ретінде ЭКСПО-2017 көрмесін пайдалануды көздейді. ЭКСПО көрмесін өткізу шараларының аясында Қазақстандағы этномәдени бірлестіктердің жетістіктерін көрсетудің арнайы тұжырымдамасы дайындалды.Елбасының Жарлығымен Мемлекеттік комиссия құрылды, Ұлттық іс-шаралар жоспары дайындалды. Үкімет басшысы Кәрім Мәсімов Ұлттық іс-шаралар жоспарын арнайы қаулымен бекітті.Мемлекеттік комиссияның төрайымы болып:

Мемлекеттік хатшы: Гүлшара Әбдіқалықова; орынбасарлары:Президент Әкімшілігі Басшысының орынбасары: Бағлан Майлыбаев, Премьер-Министрдің орынбасары: Бердібек Сапарбаев,Ассамблея Төрағасының орынбасары: Ералы Тоғжанов,Констиуциялық Кеңестің төрағасы: Игорь Рогов,Хатшысы болып: Мәдениет және спорт вице-министрі Марат Әзілханов бекітілді.Сондай-ақ, коммисияға мүше ретінде Президент Әкімшілігінің жауапты қызметкерлері, Үкімет мүшелері, депутаттар, мемлекеттік және басқа да ұйымдар басшылары енгізілді.

Қорыта келе, қазіргі таңда еліміз тәуелсіздігін алып, бары мен жоғын түгендеп жатқан тұста мемлекетіміздің қабылдаған Конституциясы ел дамуының тұс-бағдары болды. Ата Заңымыз – еліміздің рәміздерінің бірі. Сондықтан негізгі заңды қадірлеу, құрметтеу – біздің парызымыз деген. Сондықтан әрбір адамның заң талабына бағынып жат қылықтар, өрескел тәртіп бұзушылыққа бармауы, өзіне жүктелген міндетті уақытылы орындаудың өзін еліміздің Ата заңын, халықты құрметтеуі деп білуімізге болады. Адамның шыр етіп жерге түскен уақытынан бастап оның өмірін, денсаулығын, тыныштығын қорғап отырған заң бар.

- 18 -Қазақстан Республикасы Конституциясының қабылданғанына 20жыл толған қазақ елінің Ата заңы бүгінге дейін жалғасып келе жатқан гуманистік (адамгершілік) ұстанымдарға негізделген демократиялық қоғамды құрудағы өзінің адал дәстүрлерін алдағы уақытта әрмен қарай жалғастыра бермек. Ата заң бізге қызмет етеді. Ал біз елге қызмет етуге тиіспіз. Өйткені мемлекет – біз боламыз.Ешкімнің ала жібін аттамай, өз құқығымызды да, өзгенің құқығын да бұзбай тәуелсіз елдің арқасүйер айбынды, ақылды ұл-қызы болып өсулеріне тілектеспін. «Еліміздің ертеңгі тағдыры сіздермен байланысты» деген еді Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев. Ендеше, осыған орай бүгінгі ашық сабағымды аяқтаймын.

Бекіту Сұрақтары:Жұмбақ шешу:Оқушы болсаң жақсы жылдам, зерек,Ондайлар елімізге өте керек.Тәуке хан жазған екен заң жинағын,Тапсыңдар болғандарың асқан зерек. ( «Жеті жарғы»)Еліме білім керек, ғылым керек,Жазған жөн стратегиялық мақсат қылып.Білесің бе Нұрекеңнің төл еңбегін,Жазған екен болашаққа көзін тігіп. ( «Қазақстан - 2030»)Жақсы ел шығарып заң игілікті,Депутат заң шығарып билік қыпты.Парламент палатасы нешеу екен,Таба алсаң бұл жауапты игі екен. ( «Екі»). С өзтізбек: 1.ҚазақстаРеспубликасы Егемен,тәуелсіз, зайырлы,демократиялық,……мемлекет жауабы: құқықтық 2 . Әркім ҚР-ның Конституциясын және заңдарын сақтауға, басқа адамдардың құқықтарын бостандықтарын,........ мен қадір-қасиетін құрметтеуге міндетті. жауабы:абыройы 3. Тіршілік аясы ол -......... жауабы: қоғам4. Атқарушы орган – ол ......... жауабы: үкімет

5.“Жеті Жарғы” қай хан тұсында қабылданды? Жауабы: Тәукехан6.Мемлекеттің аумақтық бөліністерге бөлінуі не деп аталады? Жауабы: унитарлы7. Адамның қадір - ............... қол сұғуға болмайды? Жауабы: қасиетіне 8.Қасым ханнан кейін заңдық ғұрыпты қай хан жалғастырды? Жауабы: Есімхан9.Мемлекеттің көзі,қайнар бұлағы, байлығы Жауабы: халық

- 19 -10.Қазақстан халықтарының ең басты қауымдастығы – ол …...

Жауабы: Ассамблея 11. Қазақ хандығында ең алғаш заңдық ғұрыптарды қалыптастырған хан Жауабы: Қасымхан12.Республикалық басқару орын алған елдердегі белгілі бір мерзімге сайланған мемлекет басшысы Жауабы: президент13. Қазақстан Республикасы – президенттік басқару нысанындағы .......... мемлекет Жауабы: біртұтас

2. Егер де мен Мемлекеттік коммисияның төрайымы болып:Мемлекет хатшысы: Гүлшара Әбдіқалықова болып тағайындалсан қандай іс-шаралар жоспарын құрар едің?Президент Әкімшілігі Басшысының орынбасары: Бағлан Майлыбаев болып тағайындалсан, қандай іс-шаралар жоспарын құрар едің?Премьер-министрдің орынбасары: Бердібек Сапарбаев болып тағайындалсан қандай іс-шаралар жоспарын құрар едің?Ассамблея Төрағасының орынбасары: Ералы Тоғжанов болып тағайындалсан қандай іс-шаралар жоспарын құрар едің?Конституциялық Кеңестің төрағасы Игорь Рогов болып тағайындалсан қандай іс-шаралар жоспарын құрар едің?Хатшысы болып: Мәдениет және спорт вице-министрі Марат Әзілханов болып тағайындалсан қандай іс-шаралар жоспарын құрар едің?

Бағалау сұрақтары:Оқушылардың жауабына қарай бағалау.

Үйге тапсырма: Реферат «Қазақстан Республикасының құрылымы», түсінік айтып, оқып келу.

- 20 -1. БҰҰ-ның Бас Ассамблеясында «Адам құқығының жалпыға бірдей декларациясы» қай жылы қабылданды?

Жауабы: 1948жылы 10желтоқсанда қабылданды. Бұл Декларация 30-баптан тұрады. Онда адамның құқықтары мен бостандықтарын құрметтеу барлық мемлекеттер мен қоғамның аса маңызды міндеті екендігі жария етілді. Бұл Декларацияда өмір сүру құқығы, барлық адамдардың теңдігі, бостандық пен жеке басқа қолсұғылмаушылық құығы, тұрғын үйді қорғау құқығы, азаматтық және саяси құқықтар алғаш рет айқындалды. Оның үлкен халықаралық маңызы да осында. «Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық» пакті қай жылы қабылданды?Жауабы: 1966жылы 19 желтоқсанОлар – экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пакті. Онда: халықтар мен ұлттардың өзінің мемлекеттік құрылысын өзі шешу құқығы, еңбек ету құқығы, кәсіподақтық бірлестіктер құру құқығы, білім алу, және т.б.

3. БҰҰ Бас Ассамблеясында «Балалар құқығы туралы» конвенциясы қай жылы қабылданды?Жауабы: 1989жылы 20қарашада қабылданды. Бала құқықтары туралы Конвенцияға бүгінгі таңда 191мемлекет қосылған, оның ішінде Қазақстан Республикасы да бар (оны тек Сомали мен АҚШ қана бекітпеген). Бұл әлемдік қауымдастыққа кіретін мемлекеттер жасаған көп жақтылы заңды міндетті құжат. Осы Конвенцияны бекіткен мемлекеттер өз елінің аумағында оның нормаларын сақтауға міндетті. Өздеріне жүктелген міндеттемелерді сақтамау әлемдік қауымдастық алдындағы жауапкершілікке алып келеді. Конвенцияның негізгі мақсаты – бала мүдделерін барынша қорғау болып отыр және ол Конвенцияны бекіткен мемлекеттерді балалардың өз еліндегі әлеуметтік-саяси өмірге белсенді және шығармашылық қатысуларына жағдай жасауға үндейді.

4.. Қазақстан Республикасының «Балалардың құқықтары туралы» заңы қай жылы қабылданды. Ол неше тарау, неше баптан тұрады?Жауабы:2002жылы 8тамызда қабылданды. Ол 10-тараудан, 54-баптан тұрады. Аталған заң Қазақстан Республикасы Конституциясымен кепіл берілген балалардың негізгі құқықтары мен мүдделерін жүзеге асырумен байланысты пайда болатын қатынастарды реттейді. Конвенция балалардың экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарын қамтамасыз етеді. Балалар өмірдің әр алуан саласында қамтамасыз ету құқығына ие.

5Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі қай жылы қабылданды?Жауабы: ҚР-ның Азаматтық кодексі «Жалпы» және «Ерекше» бөлімнен тұрады. Жалпы азаматтық кодекс 1142 – баптан тұрады.Азаматтық кодекстің құрылымы бөлім, бөлімше, тарау, баптар мен тармақтарға бөлінген. Жалпы бөлім 1994жылы 27желтоқсанда қабылданып, 1995жылы 1наурызда заңды күшіне енген.Ерекше бөлім 1999жылы 1шілдеде заңдық күшіне енді

- 21 -

Кім тапқыр.Бұл бөлімде оқушылар назарына күнделікті өмірде кездесетін құжаттар мәтіні беріледі. Мәтін бойынша қандай құжат екенін табулары керек. 1. Азамат(ша) Сәуенов Асхат Дәуренұлы.Туған жылы: 25қараша 2000ж.Туған жері: қала, ауыл Есет.Аудан/қала: Бейнеу.Облыс: Маңғыстау.Республикасы: Қазақстан Жауабы: (Туу туралы куәлік).

Осы құжат Қалқаман Арслан Дәуренұлына берілді, ол 2009жылы Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетіне түсіп, 2012жылы 030640 математика және физика мамандығының жоғары кәсіптік оқу бағдарламасын толық меңгеріп шықты. Жауабы:(Диплом).

Осы құжат Ахметова Айгерім Қаратайқызына берілді. Ол 2007жылы Қызылорда облысы, Шиелі ауданы, Гагарин атындағы орта мектепті бітірді. Жауабы: ( Жалпы орта білім туралы аттестат).

3.Сен білесің бе?Бұл кезеңде «Ертегілер еліне» саяхат жасай отырып, Бала құқықтары туралы конвенцияның баптарымен таныстыру үшін саяхат айналымын өткізбекпіз.Балалар Конвенцияда қаралған құқықтар жөнінде біршама түсініктерін болуы керек. Енді мен сендерге өздерін білетін ертегілерден үзінді оқимын, сендер Конвенцияда қандай құқығымыз туралы айтылғандығы жөнінде түсінік бересіңдер.

Бар екен де жоқ екен, Ерте, ерте, ерте екен,Ешкілері бөрте екен,Қырғауылы қызыл екен,Құйрық жүні ұзын екен.

«Алтын сақа» ертегісінде сақасын алуға келген баланы жалмауыз кемпір ұстамақшы болып баланың өміріне қауіп төндіреді, өлтірмекші болады. Бұл туралы Конвенцияда қандай құқық көрсетілген?Баланың құқы бұзылды ма?Жауабы: (Ия. Себебі: Баланың өмір сүру құқығына нұқсан келтіріп тұр. 37-бап.)Ешқандай бала зорлық-зомбылыққа, қатігездікке ,жазаға, заңсыз тұтқындалуға және бас бостандығынан айырылу жағдайына ұшырамауы тиіс.

«Тазша бала» ертегісінде хан жарлығы бойынша жетім өскен Тазша бала тапқырлығымен қырық өтірік әңгіме айтып, өлең құрастырып халқын, ханын риза қылды. Жауабы: Бұл жерде қандай құқық туралы айтасыңдар? Бала құқы бұзылды ма? ( Жоқ. Себебі: Баланың өз пікірін еркін білдіруге қақысы бар екенін... 20-бап, Конвенция 13-бап.)

- 22 -

С өзтізбек: 1.ҚазақстаРеспубликасы Егемен,тәуелсіз, зайырлы,демократиялық,……мемлекет жауабы: құқықтық 2 . Әркім ҚР-ның Конституциясын және заңдарын сақтауға, басқа адамдардың құқықтарын бостандықтарын,........ мен қадір-қасиетін құрметтеуге міндетті. жауабы:абыройы 3. Тіршілік аясы ол -......... жауабы: қоғам4. Атқарушы орган – ол ......... жауабы: үкімет

5.“Жеті Жарғы” қай хан тұсында қабылданды? Жауабы: Тәукехан6.Мемлекеттің аумақтық бөліністерге бөлінуі не деп аталады? Жауабы: унитарлы7. Адамның қадір - ............... қол сұғуға болмайды? Жауабы: қасиетіне 8.Қасым ханнан кейін заңдық ғұрыпты қай хан жалғастырды? Жауабы: Есімхан9.Мемлекеттің көзі,қайнар бұлағы, байлығы Жауабы: халық 10.Қазақстан халықтарының ең басты қауымдастығы – ол …...

Жауабы: Ассамблея 11. Қазақ хандығында ең алғаш заңдық ғұрыптарды қалыптастырған хан Жауабы: Қасымхан12.Республикалық басқару орын алған елдердегі белгілі бір мерзімге сайланған мемлекет басшысы Жауабы: президент13. Қазақстан Республикасы – президенттік басқару нысанындағы .......... мемлекет Жауабы: біртұтас

Жұмбақ шешу:Оқушы болсаң жақсы жылдам, зерек,Ондайлар елімізге өте керек.Тәуке хан жазған екен заң жинағын,Тапсыңдар болғандарың асқан зерек. ( «Жеті жарғы»)Еліме білім керек, ғылым керек,Жазған жөн стратегиялық мақсат қылып.Білесің бе Нұрекеңнің төл еңбегін,Жазған екен болашаққа көзін тігіп. ( «Қазақстан - 2030»)Жақсы ел шығарып заң игілікті,Депутат заң шығарып билік қыпты.Парламент палатасы нешеу екен,Таба алсаң бұл жауапты игі екен. ( «Екі»).

- 23 -«Конституция» латын тілінен аударғанда «құрылғы», «жарғы», «заң» деген мағынаны білдіреді.Конституция дегеніміз – демократиялық, өркениетті даму жолына түскен мемлекет пен қоғамның негізгісі, басты нормативтік актісі.Конституция еліміздің ұлттық саяси-құқықтық жүйесінің мәйегі, мемлекеттілігі мен егемендігінің заңдық негізі, республиканың сөзсіз жетістіктері мен Елбасы көрсетіп берген өршіл мақсат – Қазақстанның әлемдегі ең дамыған 30елдің қатарына кіру жолында одан әрі үдемелі даму үдерісі арқа тірейтін іргетас болып табылады.

Еліміздің Ата Заңы «Қасымханның қасқа жолы», «Есімханның ескі жолы», Тәукеханның «Жеті жарғысы» секілді Қазақ елінің алғашқы құқықтық актілерінің әлеуетін сақтап, негізін жалғастыруда. Қазақстандықтар үшін Конституцияның қабылдануы тәуелсіздік тарихындағы жаңа дәуірдің басталуымен бейнеленеді. Конституция – Қазақстанның тұрақты дамуы мен гүлденуінің берік негізі болып табылады.

Қазақ халқының ұлттық құқықтық жүйесінің қалыптасуы ХҮғасырдың орта шенінде қазақ мемлекетінің іргетасын қалаушылардың бірі Жәнібектің – баласы Қасым хан есімімен байланысты. Қасымханның тұсында Қазақ хандығы күшті мемлекетке айналды. Қазақ тарихында тұңғыш рет құқықтық ғұрыптар мен нормалар жүйеге келтірілді. Бұл жүйе осы өлкеде ғасырлар бойы келе жатқан құқықтық ғұрыптарды негізге ала отырып, дербес өмір сүріп отырған Қазақ мемлекетінің жағдайына бейімделіп жасалды. Халық оны «Қасымханның қасқа жолы» деп атады.ХҮғ. «Қасымханның қасқа жолы» (1445-1548ж.ж.) ( 1511-1523ж.ж)Ол бес бөлімнен тұрады:Мүлік заңы: ( мал, мүлік, жер дауын шешу ережелері);Қылмыс заңы:( кісі өлтіру, ел шабу, мал тонау, ұрлық жазалары);Әскери заң: ( әскер тәртібін бұзушыларға берілетін жазаларға);Елшілік қатынастар: (елшілерді тағайындау, басқа елдердің елшілерін қабылдау, шет мемлекеттер өкілдерімен келіссөз жүргізу рәсімдері енгізілген);Жұртшылық заңы: (аруақтарға арнап ас беру, түрлі той-думандар, т.б. дәстүрлі шараларды өткізу тәртібі);

Қасымханнан кейін қазақ қоғамының құқықтық жүйесін дамытуға айтарлықтай үлес қосқан Есім хан болды.«Есімханның ескі жолы» (1598-1628ж.ж.)Хан болсын, ханға лайық заң болсын,Батыр болсын, жорық жолы мақұл болсын,Абыз болсын, абыз сыйлау парыз болсын,Би болсын, би түсетін үй болсын.Бұл қазақ хандығындағы құрылысының саяси әкімшілік, әскери, рухани және сот істері жөніндегі негізгі заң сипатындағы 4тұғыр екені байқалады.Ол әскери міндетті атқару ережелерін күшейтті, әскер тәртібін бұзушыларға қолданылатын жазаны қатайтты. Бұл жоңғарлардың шапқыншылық әрекеттерінен қорғану қажеттігінен туындаған еді. Қалған мәселелерде Есім хан бұрынғы құқықтық ғұрыптар мен заңдарды сақтап қалды. Сондықтан оған халық «Есімханның ескі жолы» деген ат берді.

Қазақтың құқық жүйесіне келесі елеулі өзгерістер енгізген Тәуке хан (1680-1718ж.ж.) Ол «Жеті жарғы» деп аталған. өзіндік бір кодексҚазақстанда Конституциясының орнығуының негізгі кезеңдері:Қазақ КСРО-ның Конституциясы 20.ІІІ.1937ж.Қаз.КСРО-ның Конституциясы 20.ІҮ.1978ж.Қазақстан Республикасының Конституциясы 28.І.1993ж.

- 24 -Қазақстан Республикасының Конституциясы 30.ҮІІІ.1995ж.

Ата Заннын аскаралы асуы. Тәуелсіздік пен мемлекеттіліктің негізгі тірегі – Конституцияның тарихи маңызы болып табылады. Өйткені, Ата Заң – оның негізінде жаңа қоғам, жаңа мемлекет, жаңа экономика құрылып жатқан берік іргетас екендігі баршаға белгілі. Осыған орай Елбасы Қазақстан халқы Ассамблеясының ХХІсессиясы барысында 2015жылы Ата Заңымыздың 20жылдық мерейтойы атап өтілетіндігін айтты. 20жылда Қазақстан қоғамының ішкі ықпалдасуының, қоғамдық келісім мен ел бірлігін нығайтудың біртұтас мемлекеттік және қоғамдық жүйесі толығымен қалыптасты. Қазақстан халқы Ассамблеясы мемлекеттің этностық саясатын қоғамдық келісім саясаты деңгейіне көтерген бүкілхалықтық институтқа айналды. Этносаралық қатынастарды реттеудің толық заңнамалық базасы құрылды. Ассамблеяға конституциялық мәртебесі беріліп, ол Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне 9депутат сайлау құқығын иеленді.Қазақстанда 820этномәдени бірлестік жұмыс істейді. Ассамблея мен этномәдени бірлестіктердің активі 67мыңнан астам адамды қамтиды. Қазақстан халқы Ассамблеясы Азия аумағының 90 пайызын қамтитын 24мемлекеттің басын қосқан Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңеспен тығыз ынтымақтастық орнатқан. Ассамблеяға әлемнің 15мемлекетінен, атап айтқанда, Болгария, Ұлыбритания, Германия, Франция, Испания, Италия, Қытай, Малайзия, АҚШ, Ресей, Түркия, Украина,және армения елдерінен шетелдік сарапшылар мен ғалымдар, дипломаттар, журналистер 60-тан астам рет өтініш білдірді. Ассамблея Ел бірлігінің жарқын жетістіктерін әлемге паш етудің тағы бір тамаша алаңы ретінде ЭКСПО-2017 көрмесін пайдалануды көздейді. ЭКСПО көрмесін өткізу шараларының аясында Қазақстандағы этномәдени бірлестіктердің жетістіктерін көрсетудің арнайы тұжырымдамасы дайындалды.Елбасының Жарлығымен Мемлекеттік комиссия құрылды, Ұлттық іс-шаралар жоспары дайындалды. Үкімет басшысы Кәрім Мәсімов Ұлттық іс-шаралар жоспарын арнайы қаулымен бекітті.Мемлекеттік комиссияның төрайымы болып:

Мемлекеттік хатшы: Гүлшара Әбдіқалықова; орынбасарлары:Президент Әкімшілігі Басшысының орынбасары: Бағлан Майлыбаев, Премьер-Министрдің орынбасары: Бердібек Сапарбаев,Ассамблея Төрағасының орынбасары: Ералы Тоғжанов,Констиуциялық Кеңестің төрағасы: Игорь Рогов,Хатшысы болып: Мәдениет және спорт вице-министрі Марат Әзілханов бекітілді.

- 25 -

Қазақстан Республикасының Конституциясына 20жыл толған қазақ елінің Ата Заңы бүгінге дейін жалғасып келе жатқан гуманистік (адамгершілік) ұстанымдарға негізделген демократиялық қоғамды құрудағы өзінің адал дәстүрлерін алдағы уақытта әрмен қарай жалғастыра бермек.

1991жылы 16желтоқсанда Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық заң қабылдап, Қазақстанның халықаралық құқықтық субъект ретінде жария етілуі елдің тәуелсіздік мәртебесіне сай заңын – Конституциясын қабылдау қажеттігін туғызды. 1993жылы 28қаңтарда тәуелсіз Қазақстан Республикасының Негізгі Заңы – Конституциясы қабылданды.Бұрынғы Қазақ КСР-нің аумағы тәуелсіз аумақ деп танылды. Қазақстан Республикасының 1993жылғы Конституциясы өтпелі кезеңнің негізгі заңы ретінде екі жыл өзінің миссиясын атқарып, ел тарихында қалды. 1995жылдың 30тамызында бүкілхалықтық референдум Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясын қабылдады. Қазақстан Республикасының Конституциясында халық ұғымы барлық ұлттық топтарды түгел қамтитын, тұтас әлеуметтік-саяси құбылыс ретінде түсіндіріледі. Конституцияның маңызды ерекшелігі – ол бір жағынан, мемлекеттің, ал екінші жағынан, қоғамның әлеуметтік базасы ретіндегі халықтың мәртебесімен байланысты.

Тәуелсіздік пен мемлекеттіліктің негізгі тірегі – Конституцияның тарихи маңызы болып табылады. Өйткені, Ата Заң – оның негізінде жаңа қоғам, жаңа мемлекет, жаңа экономика құрылып жатқан берік іргетас екендігі баршаға белгілі. Осыған орай Елбасы Қазақстан халқы Ассамблеясының ХХІсессиясы барысында 2015жылы Ата Заңымыздың 20жылдық мерейтойы атап өтілетіндігін айтты. Қасиетті қазақ жерін татулықтың талбесігі етіп, бейбітшілікке бөлеген Қазақстан халқы Ассамблеясына 20жыл

Ел тәуелсіздігінің ең жауапты кезеңінде бірлігіміздің бастауы болсын деп қолымызбен құрған Ассамблеяның дүниеге келгеніне 20жыл.

Осы аралықта ол өзінің өміршеңдігін көрсетіп, біздің бейбіт қоғамның ажырамас бөлігіне айналды.

Елдіктің өлшемі, тұрақтылықтың тұтқасы болды.

- 26 -20жылда Қазақстан қоғамының ішкі ықпалдасуының, қоғамдық келісім мен ел бірлігін нығайтудың біртұтас мемлекеттік және қоғамдық жүйесі толығымен қалыптасты. Қазақстан халқы Ассамблеясы мемлекеттің этностық саясатын қоғамдық келісім саясаты деңгейіне көтерген бүкілхалықтық институтқа айналды. Этносаралық қатынастарды реттеудің толық заңнамалық базасы құрылды. Ассамблеяға конституциялық мәртебесі беріліп, ол Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне 9депутат сайлау құқығын иеленді.Қазақстанда 820этномәдени бірлестік жұмыс істейді. Ассамблея мен этномәдени бірлестіктердің активі 67мыңнан астам адамды қамтиды. Қазақстан халқы Ассамблеясы Азия аумағының 90 пайызын қамтитын 24мемлекеттің басын қосқан Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңеспен тығыз ынтымақтастық орнатқан. Ассамблеяға әлемнің 15мемлекетінен, атап айтқанда, Болгария, Ұлыбритания, Германия, Франция, Испания, Италия, Қытай, Малайзия, АҚШ, Ресей, Түркия, Украина,және Армения елдерінен шетелдік сарапшылар мен ғалымдар, дипломаттар, журналистер 60-тан астам рет өтініш білдірді. Бүгінде еліміздің барлық барлық аймақтарында түрлі деңгейдегі 1035қоғамдық келісім кеңесі табысты жұмыс істеуде. Ассамблеяның жанынан құрылған Отбасында толеранттық тәрбие беру жөніндегі Аналар кеңесі еліміздің ең басты құндылықтары – татулық пен тұрақтылықты ұрпақ жадына сіңірудің тиімді тетігі ретінде өз жұмысын бастады.

Қызылорда қаласында қазақтар саны - 659906 - 95,67пайыз , орыстар саны - 13952 2,02пайыз, кәрістер саны – 8100 - 1,17пайыз, татарлар саны - 1873 - 0,27пайыз,түріктер саны – 1145 – 0,17пайыз,өзбектер саны – 1074 – 0,16пайыз,шешендер саны – 733 – 0,11пайыз,украиндықтар саны – 564 – 0,08пайыз,азербайжандықтар саны – 245 – 0,04пайыз,башқұрттар саны - 197 - 0,03пайыз,немістер саны – 203 - 0,03пайыз басқалардың саны - 1757 – 0,25пайыз.Қызылорда облыстық грек этномәдени орталығының қоғамдық бірлестігінің жетекшісі – Алхазаров Федор ФилипповичҚызылорда облыстық түрік этномәдени орталығының қоғамдық бірлестігінің жетекшісі – Гейдарова Гульчин АнсеровнаҚызылорда облыстық татар этномәдени орталығының қоғамдық бірлестігінің жетекшісі Ғизатуллина Ғалия КамилевнаҚызылорда облыстық шешен этномәдени орталығының қоғамдық бірлестігінің жетекшісі Исаев Мовлади МагамедовичҚызылорда облыстық еврей этномәдени орталығының қоғамдық бірлестігінң жетекшісі – Ли Людмила Ивановна

- 27 -Қызылорда облыстық өзбек этномәдени орталығының қоғамдық бірлестігінң жетекшісі – Хамидов Ашур ХалиловичҚызылорда облыстық кәрістер ассоциациясының қоғамдық бірлестігінің жетекшісі – Ким Елена АлексеевнаҚызылорда облыстық неміс этномәдени орталығының қоғамдық бірлестігінң жетекшісі – Шек Ирина Николаевна«Славяне» қоғамдық-мәдени ортлағының қоғамдық бірлестігінің жетекшісі Щербакова Галина Сергеевна«Қазақстандағы орыс қауымдастығы» қоғамдық бірлестігінің Қызылорда филиалының жетекшісі – Толоконников Владимир ПетровичҚызылорда облыстық қырғыз этномәдени орталығы қоғамдық бірлестігінің жетекшісі Жұбатқанов Сақтапберген Әнесұлы Ассамблея Ел бірлігінің жарқын жетістіктерін әлемге паш етудің тағы бір тамаша алаңы ретінде ЭКСПО-2017 көрмесін пайдалануды көздейді. ЭКСПО көрмесін өткізу шараларының аясында Қазақстандағы этномәдени бірлестіктердің жетістіктерін көрсетудің арнайы тұжырымдамасы дайындалды.Елбасының Жарлығымен Мемлекеттік комиссия құрылды, Ұлттық іс-шаралар жоспары дайындалды. Үкімет басшысы Кәрім Мәсімов Ұлттық іс-шаралар жоспарын арнайы қаулымен бекітті.Мемлекеттік комиссияның төрайымы болып:

Мемлекеттік хатшы: Гүлшара Әбдіқалықова; орынбасарлары:Президент Әкімшілігі Басшысының орынбасары: Бағлан Майлыбаев, Премьер-Министрдің орынбасары: Бердібек Сапарбаев,Ассамблея Төрағасының орынбасары: Ералы Тоғжанов,Констиуциялық Кеңестің төрағасы: Игорь Рогов,Хатшысы болып: Мәдениет және спорт вице-министрі Марат Әзілханов бекітілді.Сондай-ақ, коммисияға мүше ретінде Президент Әкімшілігінің жауапты қызметкерлері, Үкімет мүшелері, депутаттар, мемлекеттік және басқа да ұйымдар басшылары енгізілді.

Қорыта келе, қазақ даласына сан түрлі ұлт өкілдері қоныс тепкен еді. Бүгінде олар тегі басқа болғанымен, теңдігі бір, қаны бөлек болғанымен жаны бір, арманы ортақ, біртұтас халыққа айналды. Туған елдің туының астында бірігіп, туған жердің тұғырын биік етуге бел шешкен азаматтарды бір тағдыр күтеді. Осылай елдігіміздің ертеңі ошақтың үш тағаны сияқты «Бір халық-бір ел-бір тағдыр» деген үш сөзге сыйып тұр. Бір халық» - бұл барлығымыз үшін ортақ ұлттық мүдделер, «Бір ел» -бұл барлығымыз үшін ортақ Отан, «Бір тағдыр»-бұл біз бірге жүріп өткен қиындықтар мен жеңістер. Бұл біздің ортақ келешегіміз – игілікті және өсіп-

- 28 -өркендеген Қазақстан! Осының барлығын қоса алғанда Стратегияны табысты жүзеге асыру үшін қоғамның бірлігі қажет дегенді білдіреді.