Μια πρώτη καταγραφή των υφαρπαγμένων αρχαιοτήτων της νήσου Σαλαμίνας

Η ενδεικτική αυτή παρουσίαση θα ξεκινήσει με τα αρχαιολογικά αντικείμενα από τη νόμιμη, ιδιωτική συλλογή του καθηγητή αρχαιολογίας, David M. Robinson. Από τη Σαλαμίνα προέρχονται ένας μικρός ψευδόστομος αμφορέας, δυο ειδώλια, το ένα σε σχήμα «Ψ» και το άλλο σε σχήμα «Φ», ένα μικρό κύπελλο, ένας αμφορέας με τρεις λαβές και μια φαρδιά κανάτα με μυτερή υδρορροή. Τα αγγεία αυτά είναι υστερο-ελλαδικής εποχής και χρονολογούνται γύρω στο 14ο με 13ο αιώνα π.α.χ.χ (πριν την απαρχή της χριστιανικής χρονολόγησης).

Συλλογή D. M. Robinson : αρχαιότητες από τη Σαλαμίνα.

Συλλογή D. M. Robinson : κανάτα με υδρορροή, ίσως από τοκτήμα Φραγκούλη στο Χαλιώτι.

Ίσως να προέρχονται από το νεκροταφείο του Χαλιώτι, μιας και αποκτήθηκαν από τον Robinson τη δεκαετία του 1950, όταν ήταν στην Αίγινα για ανασκαφές. Το τελευταίο αντικείμενο, η φαρδιά κανάτα με την υδρορροή, δωρήθηκε από τους κληρονόμους του Robinson το 1959 στο Harvard University Art Museum του Cambridge. Η συγκεκριμένη κανάτα είναι διακοσμημένη με κόκκινες ταινίες πάνω σε ένα καφέ-πορτοκαλί φόντο. Στο πάνω μέρος του σώματος του αγγείου απεικονίζονται κοχύλια («αργοναύτες» ή «ναυτίλοι», λαϊκά μπουρού) που απολήγουν σε κάποιο

είδους άνθους, ίσως θαλάσσιου φυτού (ανεμώνης;). Ο λαιμός, η ροή και το χερούλι είναι διακοσμημένα με ταινίες.

Αιχμή της δημοσίευσης αυτής αποτελεί ο εντοπισμός στο διαδίκτυο τριών ευρημάτων, πιθανόν του ίδιου ζωγράφου, και προερχόμενων από τον ίδιο τάφο (ίσως από λαθρανασκαφή της περιοχής Χαλιώτι - «κτήμα Φραγκούλη») τα οποία διασκορπίστηκαν κυνικά σε τρία διαφορετικά μουσεία του εξωτερικού. Πρόκειται περί ενός τριγωνισμού («triangulation»*) που ξεκινά από την Φρανκφούρτη, περνάει από το μουσείο Kestner στο Ανόβερο και καταλήγει στο Μουσείο Καλών Τεχνών στη Βοστόνη. Το μόνο που εντοπίστηκε στο διαδίκτυο ήταν αυτός της Βοστόνης (βλ. φωτογραφία). Το αγγείο αυτό είναι ένας μυκηναϊκός αμφορέας- κρατήρας, ανοιχτού τύπου με δυο λαβές και ψηλή βάση. Απεικονίζονται τέσσερις κατσίκες ερυθρού χρώματος σε φυσικό τοπίο με βουνά και λουλούδια. Στη μέση υπάρχουν τρεις ερυθρές ταινίες που επαναλαμβάνονται άλλες δυο φορές προς τα κάτω. Οι λαβές είναι διακοσμημένες και αυτές με ίδιου χρώματος ταινίες. Το αγγείο αυτό, σύμφωνα με την επίσημη ιστοσελίδα του Μουσείου της Βοστόνης (www.mfa.com) αγοράστηκε από τον Dr. Elie Borowski στις 12 Νοεμβρίου του 1959. Γίνεται κατανοητό πως η πώληση του αγγείου αυτού έγινε από το μουσείο της Φρανκφούρτης, στο οποίο βρίσκονταν συγκεντρωμένα, αρχικά, και τα τρία ταφικά αυτά κτερίσματα και από κει, στη συνέχεια, διαχωρίστηκαν.

Βοστόνη, Μουσείο Καλών Τεχνών.Μυκηναϊκός αμφορέας από τη Σαλαμίνα

Θα επικεντρωθούμε τώρα στις επιτύμβιες στήλες που προέρχονται από τη Νεκρόπολη του Αμπελακίου χώρος που για δεκαετίες πραγματοποιούνταν συστηματικές λαθρανασκαφές από ντόπιους αρχαιοκάπηλους.

Στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τεχνών της Νέας Υόρκης υπάρχει η επιτύμβια στήλη της Λυσιστράτης (γύρω στο 350 π.α.χ.χ.), η οποία απεικονίζεται με έναν άντρα. Η γυναίκα φορεί πέπλο που καλύπτει την κεφαλή της και ιμάτιο που πέφτει από τους ώμους μέχρι τη μέση της. Είναι κατασκευασμένο από πεντελικό μάρμαρο. Ατυχώς δεν υπάρχει φωτογραφία στο διαδίκτυο.

Επιτύμβια στήλη γυναίκας με υπηρέτρια (γύρω στο 425-400 π.α.χ.χ.). Παρουσιάζεται μια γυναίκα σε κάθισμα να κρατά με το δεξί της χέρι ένα πουλί. Φορεί χιτώνα, ιμάτιο και κεκρύφαλο στο κεφάλι της. Απέναντι της στέκεται όρθια μια υπηρέτρια που την κοιτά θλιμμένη. Στο αριστερό της χέρι κρατά το κλουβί του πουλιού.

Γλυπτοθήκη Μονάχου.Γυναίκα με υπηρέτρια.

Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο Τεχνών. Επιτύμβια στήλη του Σώστρατου ( γύρω στο 380 π.α.χ.χ.). Πρόκειται για έργο που ήταν τοποθετημένο πάνω σε τάφο. Απεικονίζεται ο νεαρός αθλητής Σώστρατος με τον μικρό υπηρέτη του. Είναι έργο υψηλής τέχνης και κατασκευασμένο από πεντελικό μάρμαρο.

Επιτύμβια στήλη του Σώστρατου

Αθλητής και υπηρέτης βρίσκονται στην παλαίστρα, όπως αυτό φαίνεται από τη συγκεκριμένη στιγμή της παράστασης˙ ο αθλητής αφαιρεί με τη στλεγγίδα το λάδι, με το οποίο αλείφονταν οι αθλητές πριν αρχίσει ο αγώνας. Με το αριστερό του χέρι φτιάχνει τα εξαιρετικής τέχνης μαλλιά του ή, κατά άλλους, χαιρετά τους θεατές. Το κεφάλι του αθλητή στολίζεται με μια ταινία-διάδημα, πιθανότατα έπαθλο από κάποια πρόσφατη νίκη. Πολλοί αρχαιολόγοι θεωρούν το έργο ως πρόδρομο των έργων του Πραξιτέλη λόγω της ελαφράς σιγμοειδούς στάσης του νεαρού˙ η δε κεφαλή του θυμίζει το «Δορυφόρο», έργο του Πολύκλειτου. Ο νεαρός υπηρέτης στέκεται δεξιά του αθλητή και έχει στρέψει το κεφάλι του προς το πρόσωπο του κυρίου του και κρατά στο αριστερό του χέρι το πανωφόρι του αθλητή και στο δεξιό του έναν αρύβαλλο (αγγείο). Τα δυο αυτά άτομα βρίσκονται σε επιστήλιο που καταλήγει, αριστερά και δεξιά, σε δυο ακρωτήρια με μορφές σφιγγών, ενώ στο κέντρο απεικονίζεται σειρήνα με ανοικτά φτερά. Το έξεργο αυτό ανάγλυφο θεωρείται κορυφαίο της πλαστικής τέχνης, μιας και ο καλλιτέχνης έχει καταφέρει να δημιουργήσει εκπληκτικές σκιάσεις σε αυτό.

Λαμπροκλής

Γλυπτοθήκη Μονάχου. Επιτύμβια στήλη του Λαμπροκλή (370-360 περίπου π.α.χ.χ.). Πρόκειται για τμήμα επιτύμβιας πλάκας. Απεικονίζεται ένας ηλικιωμένος γενειοφόρος άντρας, που στρέφει το θλιμμένο βλέμμα του προς τα κάτω, πιθανόν στην καθιστή μορφή του νεκρού/νεκρής. Φορεί χιτώνα που καλύπτει τον αριστερό του ώμο και το στήθος του. Τα δυο του χέρια ενώνονται μπροστά του. Το επιστήλιο πίσω του καταλήγει σε τριγωνικό αέτωμα με ακρωτήρια.

Γλυπτοθήκη Μονάχου. Επιτύμβια στήλη του Αρτέμονα (350 περίπου π.α.χ.χ.). Πρόκειται για επιτάφιο έργο, που αναπαριστά δυο όρθιους γενειοφόρους άντρες που χαιρετιούνται. Και οι δυο μορφές φορούν χιτώνες, που αφήνουν ακάλυπτα τα στήθη τους. Ο άντρας στα αριστερά είναι νεότερος από τον άλλον. Κοιτά απευθείας τον ηλικιωμένο άντρα, ίσως τον πάτερα του που κοιτά θλιμμένα προς τα κάτω. Συνεπώς, αφού ο ηλικιωμένος φαίνεται να θρηνεί, τότε ο νεαρός άντρας είναι ο νεκρός Αρτέμονας. Οι δυο μορφές πλαισιώνονται από ένα επιστήλιο που απολήγει σε αέτωμα και διακοσμείται στο κέντρο με μια σειρήνα με ανοικτά φτερά και δύο σφίγγες, δεξιά κι αριστερά.

Ο Αρτέμονας σε χειραψία με τον πατέρα του

Τα διακοσμητικά αυτά μοτίβα επαναλαμβάνονται και στην επιτύμβια στήλη της Αριστομάχης (Μουσείο Καλών Τεχνών Βοστόνης, γύρω στο 350 περίπου π.α.χ.χ.).Τα στοιχεία που δίνει για την προέλευση της επιτύμβιας στήλης της Αριστομάχης το μουσείο της Βοστόνης είναι: «πιθανόν από την Αττική». Ίσως και αυτή η στήληνα προέρχεται από το ίδιο εργαστήριο και να βρισκόταν πιθανότατα στη Νεκρόπολη του Αμπελακίου. Η Αριστομάχη στέκεται όρθια και φορεί χιτώνα ποδήρη και ιμάτιο που η άκρη του κρατείται από το αριστερό της χέρι. Στο δεξιό της χέρι κρατά μικρή κούκλα και τα μαλλιά της είναι στολισμένα με φιόγκο. Το έργο θεωρείται μέτριας τέχνης, μιας και υπάρχει δυσαναλογία μεταξύ σώματος, λαιμού, κεφαλής και χεριών. Οι διακοσμήσεις του αετώματος είναι και εδώ σειρήνα και σφίγγες.

Αριστομάχη

Γλυπτοθήκη Μονάχου. Μαρμάρινη λήκυθος με άντρα και γυναίκα. (γύρω στο 475-425 π.α.χ.χ.). Πρόκειται για έργο που διακοσμούσε ταφικό μνημείο. Στο μπροστινόμέρος της ληκύθου υπάρχουν δυο φιγούρες, ένας γενειοφόρος άντρας που στηρίζεται με το αριστερό του χέρι σε μια ράβδο που ήταν ζωγραφιστή (λόγω της φθοράς του χρόνου έχει σβηστεί). Φορεί χιτώνα που καλύπτει τον αριστερό του ώμο και όλο του το σώμα εκτός από το στήθος του. Στο κεφάλι του φέρει ταινία και με το δεξί χέρι του χαιρετίζει τη γυναίκα. Αυτή φορεί χιτώνα που ακουμπά το σώμα της απαλά, διαγράφοντάς το. Τα πλούσια μαλλιά της καλύπτονται με ιμάτιο. Η βάση και ο λαιμός της ληκύθου είναι σπασμένα και πιθανόν να ήταν όλη χρωματιστή.

Λύκηθος με άντρα και γυναίκα

Ακαδημία Βόνης, Μουσείο Τεχνών. Μικρή ερυθρόμορφη λήκυθος (γύρω στο 475-425 περίπου π.α.χ.χ.). Απεικονίζεται Σάτυρος με στραμμένη την πλάτη. Το αριστερότου χέρι είναι ανασηκωμένο και η παλάμη του τεντωμένη - πιθανότατα κάνει μια κίνηση λατρευτικού ή χορευτικού χαρακτήρα. Στο δεξί του χέρι κρατά θύρσο, καλάμι δηλαδή, τυλιγμένο με φύλλα κισσού, που το έφεραν ως έμβλημα οι θιασώτες στις γιορτές του Διονύσου. Η παράσταση αυτή χρειάζεται να συσχετιστεί με το αρχαίο τοπωνύμιο της Σαλαμίνας, τα Σελήνια, όπου στις βραχώδεις ακτές της νότιας πλευράς του ακρωτηρίου της Κυνόσουρας, Σειληνοί και Σάτυροι, σύμφωνα με τηνπαράδοση λάτρευαν το Διόνυσο.__

Σάτυρος

Βερολίνο, συλλογή Scloss Charlottenburg. Μικρή λήκυθος, ερυθρόμορφης τεχνικής σε λευκό φόντο (450-400 περίπου π.α.χ.χ.). Μια όρθια γυναίκα φορεί χιτώνα που αφήνει ακάλυπτο τον δεξιό ώμο της. Στέκεται δίπλα σε αργαλειό ή, κατά άλλους, κοντά σε τοίχο, στον οποίο είναι κρεμασμένα ρούχα.

Βερολίνο, ίδιας συλλογής. Μικρή λήκυθος ερυθρόμορφης τεχνικής σε λευκό φόντο (450-400 περίπου π.α.χ.χ.). Ως θέμα η λήκυθος έχει μια γυναίκα και έναν νεαρό άντρα , που στέκονται μπροστά σε έναν τάφο με επιτύμβια στήλη (ο νεαρός είναι στη πίσω όψη του αγγείου και για αυτό δε διακρίνεται στη φωτογραφία).

Μόναχο, συλλογή Eberhard-Karls. Μικρή κανάτα (χους) ερυθρόμορφης τεχνικής (450-400 περίπου π.α.χ.χ.), ταφικής χρήσης. Απεικονίζεται αγόρι σε γοργή κίνηση

που με το δεξί του χέρι σύρει καρότσι με λαγό. Χαριτωμένο θέμα, για τη θύμηση του θανάτου ενός μικρού παιδιού.

Γλυπτοθήκη Μονάχου. Τμήμα επιτύμβιας στήλης με κεφάλι γυναίκας (340 περίπου π.α.χ.χ.). Απεικονίζεται γυναικείο κεφάλι που γέρνει προς τα αριστερά, κοιτά προς τα κάτω, φέρει πλούσια κόμη και έντονα χαρακτηριστικά ματιά.

Αγορά Μονάχου. Μικρή ερυθρόμορφη λήκυθος (450-400 περίπου π.α.χ.χ.). Επώνυμοέργο του ζωγράφου του Μειδία. Απεικονίζεται στη μια όψη μια γυναίκα-νύφη καιστην άλλη ο θεός Έρωτας (χωρίς φωτογραφία στο διαδίκτυο).

Η παρουσίαση των φυγαδευμένων έργων της αρχαίας ελληνικής κεραμικής και πλαστικής τέχνης που προέρχονται από τη Σαλαμίνα ήταν εντελώς ενδεικτική. Υπάρχουν σίγουρα περισσότερα έργα που βρίσκονται σε ιδιωτικές συλλογές και μουσεία του εξωτερικού, αποκτημένα με ύποπτες διαδικασίες κάποιων σκοτεινών«διαδρομών» που εν πολλοίς οφείλονται σε πολιτικές χρόνια ακροπολο-κεντρικές.Διαδρομές σαν αυτή στο πεζόδρομο της Αρεοπαγίτου το μαρτυρούν.

Και ξέρω πως στις διαδρομές αυτές δεν υπάρχουν αθώοι. Είμαστε όλοι ένοχοι. Κυρίως εμείς. Συνένοχοι και μεσολαβητές σε ένα φτηνό deal της αξιοπρέπειάς μας.Αναζητούνται επενδυτές: εν Αθήναις, εν Ευρώπη, εξ Αμερικής. Αυτό θα πει επικαι-ρότητα. Αυτό θα πει χρεωκοπία.

Ο πολιτισμός: ένα παζάρι επί πιστώσει.

Το κείμενο αυτό αποτελεί μέρος της δημοσίευσης ‘Η αρχαιοκαπηλία στη Σαλαμίνα.Μια πρώτη καταγραφή’ του Παναγιώτη Βελτανισιάν. Ολόκληρο το δημοσίευμα υπάρχει στο β’ τεύχος του περιοδικού ‘Βάκιλος’. Για περισσότερα : www . periodikobakilos . blogspot . com απ’ όπου μπορείτε να κατεβάσετε ελεύθερα το έντυπο.