1ο KEΦΑΛΑΙΟ

ΦΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ K.E.Π.

Το «Κομιτάτο για την ΄Ενωση και την Πρόοδο» (Κ.Ε.Π.) δεν έχει συνεχή και

ομοιογενή ιστορία. Στη διάρκεια της 30χρονης πορείας του από την παρανομία στην

εξουσία γνώρισε πολλές τομές, πολλές ρήξεις, πολλούς μετασχηματισμούς. Στην

πραγματικότητα δεν πρόκειται για μια ενιαία οργάνωση, αλλά, τουλάχιστον, για τρεις ή

τέσσερεις σχηματισμούς, που διαδέχονται ο ένας τον άλλον ή αλληλεπικαλύπτονται στο

χρόνο και φέρουν το ίδιο ή παραπλήσιο όνομα.

΄Ετσι θα μπορούσαμε να διακρίνουμε 3 ή μάλλον 4 φάσεις εξέλιξης : α) την

πρώτη που καλύπτει ουσιαστικά την περίοδο 1889-1896, β) τη δεύτερη φάση, 1897-

1902 κατά την οποία το κέντρο βάρους μετατοπίζεται στο εξωτερικό και το Κομιτάτο

γίνεται μια οργάνωση εξορίστων, γ) την τρίτη φάση, 1903-1908, που είναι περίοδος

ανασυγκρότησης του Κ.Ε.Π., μετά τη διάσπαση του 1902, κι «επαναγείωσή» του στο

εσωτερικό της Αυτοκρατορίας, και δ) την τέταρτη φάση 1908-1918, που αφορά την

περίοδο μετά την Επανάσταση του 1908. Το Κ.Ε.Π. δεν είναι το ίδιο πριν και μετά την

Επανάσταση μόλο που δεν θα χάσει ολότελα το χαρακτήρα του ως «μυστική»

οργάνωση, σιγά-σιγά θ’ αποκτήσει μαζική απεύθυνση, θα συσπειρώσει κοινωνικές τάξεις

και στρώματα και μετά το 1913 θα μονοπωλήσει την εξουσία.

Μιλώντας βέβαια για φάσεις θα πρέπει πάντα να έχουμε υπόψη ότι τα όρια δεν

είναι απόλυτα. Χαρακτηριστικά προηγούμενων περιόδων ενυπάρχουν ή

επαναλαμβάνονται σε επόμενες. Ωστόσο δεν είναι αυτά τα βασικά, αυτά που δίνουν τον

τόνο. ΄Ετσι κατά την περίοδο 1897-1902, για παράδειγμα, περίοδο της εξορίας δε

σημαίνει πως δεν υπάρχουν οργανώσεις του εσωτερικού. Το πολιτικό όμως κέντρο έχει

μεταφερθεί στην Ευρώπη, κάπου μεταξύ Παρισίων και Γενεύης, εκεί όπου

διαμορφώνεται η πολιτική φυσιογνωμία του Κ.Ε.Π.

Γι’ αυτό λοιπόν καλό θα ήταν να πάρουμε τα πράγματα από την αρχή, από το

1889. Τη χρονιά εκείνη ξεκινά το Κ.Ε.Π. από ένα πυρήνα τεσσάρων σπουδαστών της

Στρατιωτικής Ιατρικής Σχολης, των Μεχμέτ Ρεσίτ, Ισάκ Σουκουτί, Αμπντουλλάχ

Τσεβντέτ και Ιμπραήμ Τέμο. Κανείς από τους παραπάνω δεν είναι Τούρκος : ο πρώτος

είναι Κιρκάσιος, οι δύο μεσαίοι Κούρδοι, ο τελευταίος Αλβανός . ΄Ολοι τους όμως είναι

Νεότουρκοι, με την έννοια του φιλοδυτικού, του εκσυγχρονιστή, του φιλελεύθερου

Οθωμανού που επιθυμεί την αποκατάσταση του Συντάγματος του 1876 κι

1

αντιπολιτεύεται το αυταρχικό καθεστώς του Σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίτ. Πρόκειται για

φοιτητές των Ανώτερων «Επαγγελματικών» Σχολών, όπως η Στρατιωτική Ιατρική, η

Στρατιωτική Ακαδημία (Harbiye), η Σχολή Δημόσιας Διοίκησης (Mulkiye) κ.ά. Σκοπός

αυτών των Σχολών ήταν να διαμορφώσουν μια νέα κι εκσυγχρονιστική γραφειοκρατική

elite, ικανή να διαχειριστεί τις τύχες της κλυδωνιζόμενης Αυτοκρατορίας . Οι περικοπές

όμως μισθών και θέσεων στη δημόσια διοίκηση για λόγους οικονομίας, και κυρίως ο

νεποτισμός που επικρατούσε στο Χαμιδικό καθεστώς θα οδηγήσουν τους νεαρούς κι

επίδοξους εκσυγχρονιστές, που θεωρούσαν ότι τους άρμοζε μια άνετη και

καλοπληρωμένη καρριέρα, πρώτα στην απόγνωση και μετά στην αντιπολίτευση1.

Για να κατανοήσουμε όμως αυτές τις εξελίξεις θα πρέπει ν’ αναφερθούμε στις

ιδιαιτερότητες της βασιλείας του Αμπντούλ Χαμίτ. Ο «κόκκινος Σουλτάνος» ανέβηκε

στο θρόνο στα 1877 σε συνθήκες βαθιάς εσωτερικής και διεθνούς κρίσης της

Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αγροτικά κινήματα που συνδύαζαν εθνικά και κοινωνικά

χαρακτηριστικά ξεσπούσαν στη Βαλκανική (Βοσνία, Ν. Βουλγαρία, αλλά και Δ.

Μακεδονία), οι Βαλκάνιοι υποτελείς επιζητούσαν αυτονομία ή ανεξαρτησία, και οι

Μεγάλες Δυνάμεις με πρώτη τη Ρωσία,κατέστρωναν σχέδια για το διαμελισμό της

Αυτοκρατορίας.

Και σα να μην έφταναν όλα αυτά η κρίση του κράτους εκφράστηκε ως

αμφισβήτηση και μέσα στην ίδια την άρχουσα τάξη, καθώς το πιο δυτικοποιημένο της

κομμάτι, η ανώτερη γραφειοκρατία της Υψηλής Πύλης προσπαθούσε να επιβάλει το

καθεστώς του κοινοβουλευτισμού για να ελέγξει και να περιορίσει θεσμικά τον

Σουλτάνο αλλά και να ενσωματώσει διαμέσου της αντιπροσώπευσης τις υπόδουλες

εθνότητες.2

Μπροστά λοιπόν σε μια τέτοια αμφισβήτηση της εξουσίας του ο νεαρός

Σουλτάνος ήταν φυσικό ν’ αντιδράσει. Μόλις ένιωσε λίγο πιο ασφαλής, και σταθερός

στο θρόνο του ανέστειλε τη λειτουργία του Κοινοβουλίου και προσπάθησε να

συγκεντρώσει στο πρόσωπό του όσο το δυνατόν περισσότερες εξουσίες. Ας μην ξεχνάμε

άλλωστε ότι στην παραδοσιακή Οθωμανική κοινωνία ο Σουλτάνος ήταν το κέντρο της

ενότητας της άρχουσας τάξης και τα μέλη της απλά «δούλοι» του*. Φυσικά ο Αμπντούλ

Χαμίτ δεν έφθασε ως εκεί. Προσπάθησε να ελέγξει τον κρατικό μηχανισμό όσο πιο

ασφυκτικά μπορούσε, για ν’ αποτρέψει ακριβώς την αμφισβήτηση από τα μέσα που είχε

εκθρονίσει τους δύο ακριβώς προηγούμενους Σουλτάνους απ’ αυτόν. Και πρώτα απ’ όλα

μετέφερε το κέντρο βάρους από την Υψηλή Πύλη (το καθαυτό διοικητικό μηχανισμό)

2

στο Παλάτι, υποβαθμίζοντας έτσι την εκσυγχρονιστική πτέρυγα της γραφειοκρατίας που

είχε «πειραματιστεί» με τον κοινοβουλευτισμό.

Παράλληλα ανήγαγε την νομιμοφροσύνη σε ύψιστη αρχή και ρυθμιστικό κανόνα

λειτουργίας του κράτους. Η πίστη και η υπακοή στον ανώτατο άρχοντα αντικατέστησε

την προσωπική «αξία», τα προσόντα ως βασική αρετή του δημοσίου υπαλλήλου. Η

ευνοιοκρατία καλλιεργήθηκε σ’ όλα τα κλιμάκια κι ο χαφιεδισμός πήρε επίσημη και

θεσμοποιημένη μορφή: το να καταδίδει ένας κρατικός λειτουργός ένα συνάδελφο του

στους ανώτερους του ή και στον ίδιο το Σουλτάνο για κάποια (πραγματική ή

φανταστική) αντιπολιτευτική ενέργεια., θεωρήθηκε όχι απλά καθήκον αλλά και

προτέρημα3.

΄Ολα αυτά βέβαια ακούγονται παράλογα και υπερβολικά, αλλά δεν είναι -

τουλάχιστον ολότελα. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η πίστη και η υποταγή στο Ανώτερο

άρχοντα ήταν πάντα μια από τις αρχές βάσει των οποίων συγκροτούνταν η Οθωμανική

ιθύνουσα τάξη* και το κράτος της (άλλωστε πρόκειται για μια κρατική, γραφειοκρατική

elite -στην κυρίαρχη πλευρά της τουλάχιστον). Καθώς λοιπόν η κρίση της

Αυτοκρατορίας εκδηλώθηκε με τόσο έντονο τρόπο την τριετία ‘75-’78 και η

αμφισβήτηση διαπέρασε την ίδια την elite είναι φυσικό ο Σουλτάνος να θέλει από τη μια

να επαναεπιβεβαιώσει την εξουσία του και από την άλλη να επανενοποιήσει το κράτος

γύρω από το πρόσωπό του.

Αυτή όμως η εμπειρία της αμφισβήτησης και της ανώμαλης ανόδου στο θρόνο,

έμελλε να σφραγίσει την βασιλεία του Αμπντούλ Χαμίτ μέχρι τέλους γιατί το Χαμιδιανό

καθεστώς από την πρώτη του στιγμή έπασχε απ’ αυτήν την βαθύτατη ανασφάλεια που το

έκανε να υποπτεύεται αυτούς που θα έπρεπε να εμπιστεύεται : τον ίδιο τον κρατικό

μηχανισμό.΄Ετσι η δομή της Χαμιδικής πολιτείας γινόταν όλο και πιο αυταρχική, όλο και

πιο ανορθολογική4. Ο συνεχής έλεγχος (μέσω κατασκόπων) όλων των κρατικών

λειτουργών, η προαγωγή με βάση τη νομιμοφροσύνη κι όχι την αξία, που έφραζε το

δρόμο στους μορφωμένους για χάριν των αδαών αλλά πολιτικά ελεγχόμενων, ο διαρκής

φόβος του Σουλτάνου για πιθανές συνομωσίες5 καθιστούσε τον Χαμιδικό Δεσποτισμό

όχι μόνο ανελεύθερο αλλά και αντιλειτουργικό.Αν σ’ όλα αυτά κανείς προσθέσει την

ασφυκτική λογοκρισία, και τον καταθλιπτικό Ισλαμισμό δεν είναι δύσκολο να καταλάβει

κανείς, γιατί οι νεαροί αυτοί σπουδαστές στράφηκαν προς την αντιπολίτευση.

΄Οντας πνευματικά παιδιά των Νέων Οθωμανών θ’ αντιτάξουν στη χαμιδική

καταπίεση το φιλελευθερισμό και το αίτημα για επαναφορά του Συντάγματος του 1876,

3

που θα ενοποιούσε όλες τις φυλές και τα έθνη της Αυτοκρατορίας. Παράλληλα όμως και

κάτω από την επίδραση του Θετικισμού θα διαμορφώσουν μια εξελικτικιστική

κοσμοαντίληψη, που φετιχοποιεί την επιστήμη και προσεγγίζει τα δόγματα του

κοινωνικού Δαρβινισμού.΄Ετσι θ’ αναγάγουν την επιστήμη σε νέα αυθεντία που μέλλει

να υποκαταστήσει τη θρησκεία ενώ την ίδια στιγμή που ευαγγελίζονται τον

κοινοβουλευτισμό ασπάζονται τα ελιτίστικα δόγματα του Λε Μπον για την πολιτική

ανωριμότητα των μαζών και την αδυναμία τους να αυτοκυβερνηθούν6.

Στην πραγματικότητα περισσότερο από φιλελεύθεροι ή δημοκράτες είναι

κρατιστές που θα ήθελαν να υποκαταστήσουν την πατερναλιστική κι ευνοιοκρατική

διοίκηση του Αμπντούλ Χαμίτ με μιαν άλλη η οποία να στηρίζεται σε απρόσωπες

κανονιστικές αρχές, όπως η αξιοκρατία, ο σεκουλαρισμός κι ο εθνικισμός, ικανές να

εξασφαλίσουν την διευρυμένη αναπαραγωγή των υπαρκτών σχέσεων εξουσίας7.

΄Ετσι λοιπόν στα 1889 στην Στρατιωτική Ιατρική Σχολή πρώτα κι αργότερα στην

Στρατιωτική Ακαδημία [Harbiye} και τη Σχολή Δημόσιας Διοίκησης αρχίζει ν’

αναπτύσσεται μια οργάνωση που φέρει το όνομα «Osmanli Ittihad Cemiyeti»

(Οθωμανικό Κομιτάτο της Ενότητας). Είναι οργανωμένη κατά τα πρότυπα των Ιταλών

Καρμπονάρων κι αποτελείται εκτός από φοιτητές, κι από κατώτερους δημοσίους

υπαλλήλους και νεαρούς αξιωματικούς. Παράλληλα φαίνεται να διατηρεί σχέσεις και με

κάποιους υψηλά ιστάμενους.

Καθώς όμως η οργάνωση αναπτυσσόταν δεν άργησε να τραβήξει την προσοχή

των καταδιωκτικών αρχών. Οπωσδήποτε η περίοδος 1889-1894 υπήρξε περίοδος

σπουδαστικής αναταραχής, που όμως αντιμετωπίστηκε με σχετική επιείκεια από τον

Σουλτάνο. Καθώς όμως τη διετία 1895-’97 η εσωτερική κρίση εντάθηκε, η ανοχή της

εξουσίας απέναντι στους κάθε λογής αντιπολιτευόμενους μειώθηκε. ΄Ετσι πολλοί

Νεότουρκοι θα φυλακιστούν ή θ’ αναγκαστούν να πάρουν το δρόμο της εξορίας.

Εκεί θα έχουν την ευκαιρία ν’ αποκαταστήσουν επικοινωνία μ’ επιφανείς

αντιπολιτευομένους, όπως το θετικιστή Ahmet Riza που ζει στο Παρίσι. Μόλο που

φαίνεται να έχει επαφή με την οργάνωση από παλιότερα είναι αυτή ακριβώς την εποχή

που η σχέση τους συστηματοποιείται. Ο Ahmet Riza θα προτείνει ως όνομα της

Οργάνωσης το ‘Nizam ve Terraki ’(=Τάξη και Πρόοδος) με εμφανείς θετικιστικές

επιρροές, αλλά τελικά θα προτιμηθεί το «Ittihad ve Terraki» (= ΄Ενωση και Πρόοδος)

που είναι και το όνομα με το οποίο θα ταυτιστεί αργότερα το Νεοτουρκικό

κίνημα8.Παράλληλα ο Αχμέτ Ριζά αποδέχεται στα 1894 την ηγεσία της οργάνωσης στο

4

εξωτερικό κι αναλαμβάνει να τυπώσει μια δίγλωσση εφημερίδα-όργανο του κινήματος,

τη ‘Mesveret’ (= Διαβούλευση), στα Τουρκικά και Γαλλικά.

Στο εσωτερικό όμως της Αυτοκρατορίας συμβαίνουν ακόμη σημαντικότερες

εξελίξεις. Η Αρμενική κρίση και λίγο αργότερα το Κρητικό ζήτημα θα βγάλουν από την

απάθεια τη μεταρρυθμιστική πτέρυγα της ανώτερης γραφειοκρατίας και θα την φέρουν

σ’ επαφή με την αντιπολίτευση.Το «Κομιτάτο για την Ένωση και την Πρόοδο» (Κ.Ε.Π.)

σιγά-σιγά από φοιτητική κυρίως οργάνωση θα μετατραπεί σε πολιτική. Στην εκτελεστική

του Επιτροπή ηγούνται πλέον ανώτεροι Στρατιωτικοί, Γραφειοκράτες και Ulema9.

Πολιτικός τους στόχος θα είναι να επιφέρουν αλλαγές στην κατεύθυνση ενός υπεύθυνου

«υπουργείου», δηλαδή μιας μετατόπισης της εξουσίας προς την Υψηλή Πύλη και ενός

κοινοβουλίου. Μέσο για την επίτευξη του σκοπού τους το πραξικόπημα, προϋπόθεση η

στήριξη της Αγγλίας και περίσταση κάποιο διεθνοποιημένο εσωτερικό πρόβλημα της

Αυτοκρατορίας, στην περίπτωσή μας το Αρμενικό10.

Το πραξικόπημα όμως που ετοιμάζουν θα προδοθεί, από συγκυριακές όπως

φαίνεται καταστάσεις και θα καταπνιγεί, προτού καν εκδηλωθεί. Αλλεπάλληλα κύματα

συλλήψεων κι εκτοπίσεων θ’ αποδεκατίσουν την οργάνωση, στέλνοντας τους

περισσότερους στη φυλακή ή στην εξορία (κυρίως στην Τριπολιτανία,στη σημερινή

Λιβύη).Από κει πολλά στελέχη θα καταφέρουν ν’ αποδράσουν στην Ευρώπη. Ανάμεσά

τους, οι Ισάκ Σουκουτί, Αμπντουλλάχ Τσεβντέτ, Αχμέτ Τσουρουκσουλού, Σαλίχ Κεμάλ

κ.ά. που θ’ ανασυγκροτήσουν την οργάνωση στο Παρίσι γύρω από τον Αχμέτ Ριζά και

την εφημερίδα του τη Mesveret11.

΄Ετσι λοιπόν καθώς τα περισσότερα μέλη που έμειναν μέσα στη χώρα βρίσκονται

ή στη φυλακή ή στην εξορία το Κ.Ε.Π. θα μετατραπεί σε οργάνωση του εξωτερικού.

Από δω και πέρα το κέντρο των πολιτικών ζυμώσεων, των διενέξεων και των

ανασυγκροτήσεων θα βρίσκεται κάπου μεταξύ Παρισίων, Γενεύης και Λονδίνου. Στο

εσωτερικό η δραστηριότητα,, μόλο που δεν θα λείψει θα είναι πολύ πιο υποτονική,

ελεγχόμενη και κυρίως προπαγανδιστική, παρά καθ’ αυτό πολιτική.

Στο Παρίσι λοιπόν όπου προσπαθιέται ν’ ανασυγκροτηθεί η οργάνωση δεν θ’

αργήσουν να εμφανιστούν προβλήματα. Ο δογματικός κι απόλυτος χαρακτήρας του

Αχμέτ Ριζά θα τον φέρει συχνά σ’ αντιπαράθεση με τους συνεργάτες του. Η εμμονή στα

θετικιστικά πιστεύω του θα ενοχλήσει τον Μουσουλμανισμό τους. ΄Ετσι η ρήξη δεν θα

αργήσει να έρθει11.Θα εκδηλωθεί με την έλευση του Μουρατ Μπέυ στο Παρίσι, ακόμη

ενός (αυτο)εξόριστου, που είναι πιο γνωστός ως Mizanci Μουράτ από το όνομα της

5

ερημερίδας, της Mizan (= Ζυγός) που έβγαζε στην Αίγυπτο.Στη Γαλλία θα έρθει, για

δεύτερη φορά, στα 1896 και δεν θ’ αργήσει να κερδίσει την Νεοτουρκική παροικία με τη

χαρισματικότητά και τον λαϊκισμό του. Καθώς ο Μιζαντσί Μουράτ πρεσβεύει έναν

κάποιο μίγμα εκδυτικισμού και εμμονής στις μουσουλμανικές παραδόσεις με

πανισλαμικούς12 τόνους είναι σαφέστατα δημοφιλέστερος απ’ ότι ο άτεγκτος θετικιστής,

ο «άθεος» Αχμέτ Ριζά.

΄Ετσι το ρήγμα δεν θ’ αργήσει να εκδηλωθεί. Στα 1897 ο Μιζαντσί Μουράτ θ’

αναλάβει την ηγεσία της οργάνωσης της οποίας η έδρα θα μεταφερθεί στη Γενεύη. Γύρω

του θα συγκεντρωθεί όλη η παλιά ηγετική φρουρά Νεοτούρκων. Ο Αχμέτ Ριζά θ’

απομονωθεί και θα εκτοπιστεί από την οργάνωση. Η ‘Mesveret’ θα πάψει να είναι το

επίσημο όργανό της και για μια περίοδο μάλιστα θα διακόψει την έκδοσή της.Το νέο

κέντρο υπό τον Μιζαντσί Μουράτ ακολουθεί μια πιο ακτιβίστικη πολιτική απ’ ό,τι ο

Αχμέτ Ριζά. Τάσσεται υπέρ ενός παλατιανού πραξικοπήματος καθοδηγούμενου από

ανώτερους γραφειοκράτες της Υψηλής Πύλης με την υποστήριξη των Μεγάλων

Δυνάμεων και κατά προτίμηση της Αγγλίας13.

Καθώς όμως αυτό ακριβώς το Lobby της Υψηλής Πύλης αδρανεί, ουσιαστικά

απέχει , μετά το ισχυρό κύμα καταστολής στη Κωνσταντινούπολη, και η οργάνωση στο

εσωτερικό περνάει φάση διάλυσης, είναι πολύ δύσκολο ν’ αναληφθεί συγκεκριμένη

δράση.

Αν κανείς προσθέσει σ’ όλα αυτά και τη νίκη των Οθωμανών στον Ελληνοτουρκικό

πόλεμο του 1897 δεν είναι δύσκολο να καταλάβει τη δυσχερή θέση στην οποία έχει

περιέλθει το ‘Κομιτάτο για την ΄Ενωση και την Πρόοδο’. ΄Οντας μια χούφτα

εμιγκρέδων,χωρίς κρατική υποστήριξη ούτε και ερείσματα μέσα στη χώρα θα υποστεί

την έντονη ιδεολογική πίεση του καθεστώτος ,που θα σπεύσει ν’ αξιοποιήσει την

αναπάντεχη νίκη.

Ο Αμπντούλ Χαμίτ θα καλέσει όλους τους αντιπολιτευόμενους να επιστρέψουν

στη χώρα. Ο Μιζαντσί Μουράτ απογοητευμένος θα συμβιβαστεί και θα γυρίσει πίσω,

χωρίς ουσιαστικά ανταλλάγματα. Ο υπόλοιπος ηγετικός πυρήνας θα παρουσιάσει το

γεγονός ως «ανακωχή», αλλά ουσιαστικά θα εκληφθεί ως προδοσία μέσα και έξω από

την χώρα, σκορπώντας την απογοήτευση και την αποστράτευση14.

Ωστόσο τα αίτια της κρίσης είναι πιο βαθειά, και πρέπει ν’ αναζητηθούν σε δύο

κατευθύνσεις : από τη μια στην ιδεολογοπολιτική ένδεια της οργάνωσης που δεν μπορεί

ν’ αποκρύψει η καταγγελία του Χαμιδιανού Δεσποτιαμού και η έκκληση στους υπηκόους

6

του να τον ανατρέψουν. Από την άλλη η κοινωνική «φύση» των ίδιων των

πρωταγωνιστών, στον «κρατικοδίαιτο» χαρακτήρα τους, την προέλευσή τους δηλ. από

τα γραφειοκρατικά στρώματα, που τους έκανε ιδιαίτερα ευάλωτους απέναντι στην

εξουσία. Στερημένοι από κάθε μαζικό έρεισμα, ήταν φυσικό να συνθηκολογήσουν.

Μετά απ’ αυτό το Κ.Ε.Π. μοιάζει σχεδόν εκμηδενισμένο. Ο μόνος που φαίνεται

να κρατάει είναι ο Αχμέτ Ριζά. Δεν θα ναι η μόνη φορά που θα συμβεί αυτό. Η

απολυτότητα και η εμμονή του στην ιδεολογική καθαρότητα είναι η μεγάλη του

αδυναμία μα κι η μεγάλη του δύναμη. Αυτή η ιδεολογική του ακαμψία, κατ’ άλλους

συνέπεια, θα ‘ναι το στοιχείο που θα του επιτρέψει να επιβιώσει σε δύσκολους καιρούς

και ν’ αποτελέσει σημείο αναφοράς και συνέχειας, για το Νεοτουρκικό κίνημα.

Ωστόσο το Κ.Ε.Π. σιγά-σιγά θ’ ανασυγκροτηθεί. Τα εναπομείναντα μέλη της

παλιάς φρουράς γύρω από τους Αμπντουλάχ Τσεβντέτ, Ισάκ Σουκουτί, Νουρί Αχμέτ,

Τουναλί Χαλμί, κ.ά. θ’ ανασυγκροτήσουν το κίνημα με κέντρο τη Γενεύη στα τέλη 1897.

Την 1η Δεκεμβρίου 1897 θα εκδοθεί το νέο δημοσιογραφικό όργανο των Νεοτούρκων

στην Ευρώπη η εφημερίδα ‘OSMANLI’, που σύντομα αποκτά και γαλλόφωνη έκδοση15.

Η γραμμή της νέας ηγεσίας είναι μαχητική κι ακτιβίστικη : ο Αμπντούλ Χαμίτ

κατηγορείται ως προδότης του Ισλάμ και οι Μουσουλμάνοι της Αυτοκρατορίας

καλούνται να τον ανατρέψουν. Οι εξευρωπαϊσμένοι σεκουλαριστές της Γενεύης

μεταχειρίζονται μια ρητορική έντονα διαποτισμένη από τη θρησκεία, για ν’ αγγίξουν τις

θρησκευόμενες λαϊκές μάζες. Ο Αχμέτ Ριζά, που έχει επανεκδόσει την τουρκόφωνη

‘MESVERET’, θα βρεθεί και πάλι σε καραντίνα. Τα εναπομείναντα ιδρυτικά μέλη

θεωρούν το Κ.Ε.Π. ιδιοκτησία τους, κι επιμένουν να τον κρατούν σε απομόνωση.

Παρόλα αυτά το Κομιτάτο δεν θ’ αργήσει να φτάσει και πάλι σ’ αδιέξοδο: ο

πραξικοπηματισμός και ο σεχταρισμός που το διακατέχει, εντείνει τα προβλήματα μιας

μικρής κι εξόριστης πολιτικής ομάδας η οποία μάλιστα μόλις είχε υποστεί βαρύ πλήγμα

από τον αντίπαλο. Η διέξοδος στην οποία ενστικτωδώς θα στραφούν οι Νεότουρκοι θα

είναι, όπως φαίνεται, η ατομική τρομοκρατία που θα επιφέρει αποφασιστικό χτύπημα

στην αυταρχική κεφαλή του κράτους.

Το πλήγμα αυτό δεν θα ‘ρθει ποτέ . η αμφιλεγόμενη υπόθεση Dembski θα θέσει

τέρμα στα συνομωτικά σχέδια του Κομιτάτου. Ο αναρχικός που, κατά τα φαινόμενα,

ήρθε σε συμφωνία με το ΚΕΠ για να εκτελέσει το Σουλτάνο θα συλληφθεί κι η

απόπειρα θα έχει ένα άδοξο τέλος.Το Κομιτάτο για μια ακόμη φορά θα βυθιστει΄στην

7

κρίση κι ο ηγετικός πυρήνας της Γενεύης θ’ αναγκαστεί να ξανακάτσει στο τραπέζι των

διαπραγματεύσεων.

Αυτή τη φορά ο συμβιβασμός θα είναι αξιοπρεπέστερος : οι Ισαάκ Σουκουτί και

Αμπντ. Τσεβτέντ θα διοριστούν γιατροί στις Οθωμανικές πρεσβείες Ρώμης και Βιέννης

αντίστοιχα, ενώ ο Τουναλί Χιλμί υπάλληλος στην Πρεσβεία της Μαδρίτης, υπό τον όρο

να μην αναμιχτούν σε αντιπολιτευτικές δραστηριότητες. Ο Σουλτάνος από την άλλη

υποσχέθηκε ότι θα έδινε αμνηστία στους πολιτικούς κρατουμένους17. Βέβαια η εξουσία

δεν κράτησε το λόγο της, και οι παλιοί ηγέτες προσπάθησαν υπογείως να συνεχίσουν ν’

αναμιγνύονται με την αντιπολίτευση, αλλά πέραν του Τουναλί Χιλμί ήταν ουσιαστικά

τελειωμένοι16. ΄Ετσι οι Νεότουρκοι το Σεπτέμβρη του 1899 βρισκόταν και πάλι υπό

διάλυση.

Κάτι αναπάντεχο όμως θ’ αναθερμάνει το κίνημα. Ο ίδιος γαμπρός του

Σουλτάνου Damad Mahmut και οι δύο γιοί του Sabaheddin και Lutfullah θα

«δραπετεύσουν» από την Αυτοκρατορία και θα καταφύγουν στην Ευρώπη. Αυτόματα θα

καταστούν το κέντρο κάθε αντιπολιτευτικής δραστηριότητας, καθώς το παλιό Κ.Ε.Π.

πνέει τα λοίσθια. Οι ίδιοι θ’ αναλάβουν την χρηματοδότηση της ‘OSMANLI’ και θα

μεταφέρουν την έδρα της στο Λονδίνο, πράγμα που είναι ενδεικτικό και των πολιτικών

τους προτιμήσεων.Το επόμενο διάστημα - ως το θάνατό του το 1903 - ο Domad

Mahmud θ’ ακολουθήσει «Υψηλή πολιτική» προσπαθώντας να κερδίσει την εύνοια της

Βρεττανικής Βασιλικής οικογένειας, αλλά μάταια. Οι επίσημοι βρεταννικοί κύκλοι με

τους οποίους είχε επαφή ως ανώτατος κρατικός αξιωματούχος, μάλλον τον αποφεύγουν

ως αντιπολιτευόμενο18.

Μπροστά σ’ αυτό το αδιέξοδο οι δύο γιοι του Lutfullah και Sabaheddin που

έχουν αναλάβει την ηγεσία, λόγω της ασθένειας του πατέρα τους, θ’ αποφασίσουν να

συγκαλέσουν ένα συνέδριο με την ελπίδα να ενοποιήσουν όλο τον κόσμο των εξορίστων

αντιπολιτευομένων σε Αίγυπτο, Ευρώπη και Βαλκάνια. Γιατί όντως το Κομιτάτο για την

΄Ενωση και την Πρόοδο, με το διάβα του χρόνου είχε μετασχηματιστεί από μια

συγκεντρωτική οργάνωση των σπουδαστών των Ανωτ. Σχολών στην Πόλη, με

ιδεολογικό στίγμα σαφώς κοσμικό, θετικιστικό και ελιτίστικο σε μια πανσπερμία

εντύπων και ομάδων που καθεμιά είχε διαφορετική ιδεολογική ταυτότητα και πολιτικό

πρόγραμμα : στην Αίγυπτο το στίγμα ήταν σαφώς Ισλαμιστικό, στα Βαλκάνια όπου η

οργάνωση δραστηριοποιούνταν μεταξύ των μελών των τουρκικών μειονοτήτων σε

Βουλγαρία και Ρουμανία είχε χαρακτήρα πρωτοεθνικιστικό, ενώ στο εσωτερικό, μόλο

8

που διατηρούσε κάποιες δυνάμεις, είχε μεταμορφωθεί σε διανομέα εντύπων της

διασποράς ή αλληλογράφο και συνδρομητή στα ίδια έντυπα19.

΄Οσο για την Ευρώπη θα μπορούσε να διακρίνει κανείς τρεις τουλάχιστον

καταστάσεις: α) ο κύκλος των πριγκήπων, γύρω από τους Sabbaheddin και Lutfullah,

ιδίως τον πρώτο, που κινείται με καθαρά προσωπικους όρους, β) η ‘Mesveret’ που

εκδίδεται στο Παρίσι από το Ahmet Riza, αδιάλλακτο θετικιστή και εχθρό κάθε ξένης

επέμβασης στα εσωτερικά της Αυτοκρατορίας, και γ) οι Νεότουρκοι της Γενεύης που

ακολουθούν μια ακτιβιστική και πραξικοπηματική γραμμή με ηγετική τους φυσιογνωμία

τον Tunali Hilmi. Παρόλο που οι απόψεις τους φαντάζουν γκροττέσκες και η πρακτική

τους αμελητέα, κάποια από τα φυσιογνωμικά τους χαρακτηριστικά μέλλει ν’ αποδειχτούν

σημαντικά σε περαιτέρω εξελίξεις : και αυτοί, όπως οι θετικιστές του Ahmet Riza είναι

υπέρμαχοι της ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και πολέμιοι κάθε ξένης

επέμβασης στο εσωτερικό της. Και αυτοί, όπως τουλάχιστον ο ίδιος ο Ahmet Riza, αν όχι

οι περισσότεροι συνεργάτες του20 διακρίνονται από έναν λανθάνοντα (;) Τουρκισμό που

τείνει να ταυτίσει τους Οθωμανούς με τους Τούρκους21.Τέλος, όσον αφορά την παλιά

ηγεσία, Abd. Cevdet, Ischak Sukuti και σία, αν και προσπαθούν υπόγεια να επηρεάσουν

τα πράγματα, ουσιαστικά έχουν τεθεί στο περιθώριο. Η επίσημη τους εξάλλου ιδιότητα,

ως διπλωματικών υπαλλήλων, δυσκόλευε την ενεργητικότερη ανάμειξη.

Αυτό λοιπόν το φάσμα έρχονται να ενοποιήσουν οι δύο πρίγκηπες με τη βοήθεια

του Ισμαήλ Κεμάλ, αγγλόφιλου ανώτατου αξιωματούχου της Πύλης, αλβανικής

καταγωγής, που είχε καταφύγει στην Ευρώπη από το 1900. Οι τρεις αυτοί κρατούν τον

απόλυτο έλεγχο επί της διαδικασίας : μόνοι τους καθορίζουν ποιοί και πως θα

συμμετάσχουν στο Συνέδριο.Γιατί σύμφωνα με τον Ισμαήλ Κεμάλ σκοπός δεν ήταν

απλά και μόνο να εκπροσωπηθούν όλοι οι αντιπολιτευόμενοι, ασχέτως εθνικότητας,

αλλά και να προκαλέσουν την παρέμβαση της Ευρώπης για την επίτευξη των

μεταρρυθμίσεων.Γι’ αυτό και θα κληθούν να συμμετάσχουν και εκπρόσωποι των

«μειονοτήτων», δηλαδή των υποδούλων εθνοτήτων, όχι όμως όλοι22.

Το κριτήριο επιλογής θα είναι αυτό του «Οθωμανισμού», δηλαδή της αποδοχής

της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κι όχι της επιθυμίας απόσχισης απ’ αυτή. Τούτο

σημαίνει ότι το Συνέδριο θ’ αφορά κυρίως εκείνους τους πληθυσμούς και ιδίως εκείνα τα

τμήματά τους, που συμμετέχουν κατά το μάλλον ή ήταν στη διοίκηση της

αυτοκρατορίας και άρα στην ιθύνουσα τάξη της. ΄Ετσι οι Αλβανοί που έχουν έντονη

παρουσίαση στην κορυφή της κρατικής μηχανής θα υπερεκπροσωπηθούν σε όλες τους

9

τις τάσεις : από τους φιλέλληνες (Ισμαήλ Κεμάλ), και τους Ιταλόφιλους (Δερβίσης

Hima) ως εκείνους που είναι πιο προσκολλημένοι στην Αυτοκρατορία (Γιασάρ

Ερεμπέρα)23.

Σημαντική επίσης εκπροσώπηση θα έχουν και οι ΄Ελληνες - όχι βέβαια τυχαία.

Γιατί από τις απαρχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας υπήρχε πάντα μια «κοσμική» -

γραφειοκρατική ή κι εμπορική elite - χριστιανικής, ρωμαίϊκης προέλευσης που μετείχε

ως ένα βαθμό στη διοίκηση και «κυβερνούσε» μαζί με τον κλήρο τους υπόδουλους

χριστιανούς για λογαριασμό του Σουλτάνου. Παλιότερα ήταν οι Φαναριώτες, μετά την

Επανάσταση του ‘21 και το Τανζιμάτ η ανερχόμενη εμποροχρηματιστική αστική τάξη

και η «Νεοφαναριώτικη» γραφειοκρατική elite.

Μ’ αυτά τα στρώματα οι Οθωμανοί μεταρρυθμιστές θέλουν να συνάψουν

συμμαχία, τόσο γιατί τους θεωρούν απαραίτητους για τον εκσυγχρονισμό της χώρας - ως

ένα από τα πιο αστικοποιημένα στοιχέια - όσο και γιατί θέλουν να τους ενσωματώσουν

και ν’ αποτρέψουν την ανάπτυξη εθνικιστικών-αποχωριστικών τάσεων24. Οι ΄Ελληνες

λοιπόν αν και χριστιανοί, είναι με τον τρόπο τους ένα από τα άρχοντα millet της

Αυτοκρατορίας. Γι’ αυτό κι αυτοί που θα συμμετάσχουν θα είναι είτε (πρώην) ανώτεροι

γραφειοκράτες όπως ο Μουσούρος-Γκίκης, αγγλόφιλος του κλίματος του Ισμαήλ-

Κεμάλ, ή επώνυμοι αλλά πολιτικά άχρωμοι διανοούμενοι όπως ο γνωστός

βυζαντινολόγος Κ. Σάθας, ο πολιτειολόγος Γ. Φαρδής κι ο Α. Αδοσίδης25 που όμως δεν

εκπροσωπούν κανένα συλλογικό όργανο του Ελληνισμού πόσο μάλλον κάποια εθνική

οργάνωση. Γι’ αυτό εξάλλου δεν καλέστηκαν οι εκπρόσωποι των (Ελληνο)Μακεδονικών

επιτροπών, γιατί αυτές είχαν σαφείς αποσχιστικές τάσεις. Για τον ίδιο λόγο δεν

κλήθηκαν και οι Βουλγαρομακεδονικές οργανώσεις, όπως η ΕΜΕΟ.

Αντίθετα κλήθηκαν και συμμετείχαν οι εκπρόσωποι του άλλου «επαναστατικού

έθνους» της Αυτοκρατορίας, των Αρμενίων. ΄Οχι βέβαια ότι οι διοργανωτές αγνοούσαν

τις επαναστατικές κι αποσχιστικές τους προθέσεις, αλλά γιατί ήταν γνωστή η ευαισθησία

της Ευρωπαϊκής κοινής γνώμης πάνω στο εθνικό τους ζήτημα. Οι Αρμένιοι τελικά

καλέστηκαν ως «κράχτες», ως πρόξενοι πιθανής δυτικής επέμβασης.

΄Αλλες εθνικές αντιπροσωπείες ουσιαστικά δεν συμμετείχαν. Πήραν βέβαια

μέρος Τσερκέζοι, Κούρδοι, ένας Εβραίος (ο Αλμπέρ Φούα) και τουλάχιστον ένας

΄Αραβας (ο Λιβανέζος Χαλίλ Γιανίμ), όχι όμως ως εκπρόσωποι εθνικών ομάδων αλλά

μάλλον ως παλαίμαχοι του Νεοτουρικού κινήματος. Γενικά αυτοί, όπως και οι Τούρκοι

σύνεδροι συμμετείχαν ως Οθωμανοί αντιπολιτευόμενοι.

10

Το άλλο σημαντικό ζήτημα, πέραν αυτού της συμμετοχής, που έμελλε μάλιστα

να σφραγίσει το συνέδριο ήταν εκείνο της ξένης επέμβασης για την πραγματοποίηση

φιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.Πάνω σ’ αυτό το

πρόβλημα θα διαφανούν δύο απόψεις : η πρώτη, των οργανωτών, που πιστεύουν ότι

προϋπόθεση κάθε φιλελευθεροποίησης του καθεστώτος είναι η πίεση (τουλάχιστον) των

Δυτικών κυβερνήσεων πάνω στο Σουλτάνο και προσβλέπουν σε ένα καθεστώς

κοινοβουλευτικής μοναρχίας υπό την εγγύηση των Δυνάμεων και κυρίως της Αγγλίας.

Στα πλαίσια αυτού του πολιτεύματος όλες οι θρησκείες και οι εθνότητες της

Αυτοκρατορίας θ’ απολάμβαναν ισονομίας. Πρόκειται δηλαδή για το όραμα του

Οθωμανισμού όπως είχε διαμορφωθεί στο Σύνταγμα του 1876 κι είχε εκφρασθεί από την

αγγλόφιλη πτέρυγα της άρχουσας γραφειοκρατίας.

Η άλλη πλευρά πάλι, μόλο που αποδέχεται τον εκδυτικισμό, είναι ολότελα

αντίθετη στη δυτική παρέμβαση. Αν και ακραιφνώς δυτικόφιλη και λάτρης του

ευρωπαϊκού πολιτισμού, όπως θα της δοθεί η ευκαιρία να δηλώσει κατά τη διάρκεια του

Συνεδρίου, αντιμάχεται την ξένη επέμβαση για δύο κυρίως λόγους: α) γιατί την ταυτίζει

με το διαμελισμό της Αυτοκρατορίας, β) γιατί πιστεύει ότι οι Δυτικοί μεροληπτούν υπέρ

των Χριστιανών και σε βάρος των Τούρκων, και μάλιστα του φτωχού Τούρκου αγρότη

της Ανατολίας, του πιο καταπιεσμένου ραγιά στο κράτος του Αμπντούλ Χαμίτ. Πίσω

όμως, απ’ αυτόν τον λαϊκισμό, την επίκληση δηλαδή της δυστυχίας λαϊκών τάξεων,

λανθάνει ένας αρχόμενος εθνικισμός . γι’ αυτήν την πλευρά πίσω από τον Οθωμανισμό

βρίσκεται ο Τουρκισμός, που αντιλαμβάνεται την Οθωμανική Αυτοκρατορία ως κράτος

ουσιαστικά τουρκικό και υπερασπίζεται την ακεραιότητά της, έναντι των Δυτικών

επιβλουλών και των αποσχίσεων των υποδούλων.

Δεν είναι τυχαίο λοιπόν ότι αυτή ακριβώς η άποψη θα ενοποιήσει τους θετικιστές

του Αχμέτ Ριζά με τους ακτιβίστες της Γενεύης αλλά κι εκείνους τους Μουσουλμάνους

αντιπροσώπους - Τσερκέζους, Κούρδους και ορισμένους Αλβανούς - που ταυτίζονται

ακόμα με την Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Στην αντίπερα όχθη θα βρεθεί ο Sabaheddin, ο παραδοσιακός Οθωμανός

φιλελεύθερος, που θεωρεί απαραίτητη την Ευρωπαϊκή συνδρομή, σωστότερα

παρέμβαση, για να εκσυγχρονίσει την Αυτοκρατορία. Για να το πετύχει αυτό επιζητά την

στήριξη των αστικών στοιχείων του Χριστιανικού πληθυσμού, Ελλήνων και Αρμενίων,

των παραδοσιακών ενδιάμεσων Ανατολής - Δύσης. Βέβαια ούτε κι αυτός επιθυμεί τη

διάσπαση της Αυτοκρατορίας για αυτό ακριβώς επιδιώκει τον προσεταιρισμό εκείνων

11

που θα μπορούσαν ν’ αποχωριστούν απ΄αυτή. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι συσπειρώνει

όχι μόνο Τούρκους, και κάποιους Αλβανούς (Ισμαήλ Κεμάλ) αλλά και τους

Χριστιανούς, Ελληνες και Αρμενίους.

Κάτω απ΄αυτούς τους όρους η ρήξη ήταν αναπόφευκτη. Οι Νεότουρκοι έμελλε

να διασπασθούν και να μην ξαναενωθούν ποτέ : από τη μια η πλειοψηφία των Συνέδρων

που επιδιώκει την ξένη ανάμειξη υπό τους Σαμπαχεντίν και Ισμαήλ Κεμάλ κι από την

άλλη η μειοψηφούσα συμμαχία Θετικιστών (Αχμέτ Ριζά) και Ακτιβιστών26.Από δω και

πέρα τα δύο κομμάτια θα ακολουθήσουν ολότελα διαφορετικούς δρόμους, θα

διαμορφώσουν, ολότελα διαφορετικές φυσιογνωμίες. Ετσι ο Sabaheddin, κάτω από την

επίδραση του Ed. Desmolins και του έργου του «Σε τι έγκειται η υπεροχή των

Αγγλοσαξόνων;», θα στραφεί στον Φιλελευθερισμό και θα πειστεί ότι αυτό που λείπει σε

μια τόσο έντονα ελεγχόμενη από το κράτος κοινωνία, είναι η αποκέντρωση κι ο

ατομικισμός. Γι’ αυτό ο σκοπός θα πρέπει να είναι διπλός : από τη μια μεριά να

μεταστραφούν οι μορφωμένες τάξεις του Τουρκικού πληθυσμού από την προσκόλληση

τους στην κρατική γραφειοκρατία στο χώρο της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, κι από την

άλλη να επιδιωχθεί η συννενόηση με τις άλλες «φυλές» της αυτοκρατορίας, που

σημειωτέον αποτελούν και την υπαρκτή κοινωνία των πολιτών. Ετσι θα ιδρύσει το

«Σύνδεσμο για την Αποκέντρωση και την Ιδιωτική Πρωτοβουλία» και από το 1906 την

εφημερίδα ‘Terraki’27.

Από την άλλη μεριά η συμμαχία θετικιστών-αντιβιστών θα κρατήσει τον τίτλο του

Κ.Ε.Π. και θα εμφανιστεί σαν ουσιαστική συνέχεια του κινήματος παρά τις προσπάθειες

της παλιάς φρουράς περί την Osmanli να επανιδιοποιηθεί τον τίτλο28.

Η σημαντικότερη όμως εξέλιξη θα προέλθει από το εσωτερικό της

Αυτοκρατορίας και συγκεκριμένα από την πιο ταραγμένη της περιοχή, τη Μακεδονία,

μια περιοχή που σφαδάζεται από τις ένοπλες συγκρούσεις αντίπαλων εθνικισμών και την

ανοιχτή διείσδυση των Μεγάλων Δυνάμεων.Σ’ αυτήν ακριβώς την περιοχή είναι που

φαίνεται πιο έντονα η βαθιά κρίση του Χαμιδιανού κράτους, καθώς αδυνατεί να

καταστείλει τα αντίπαλα ένοπλα κινήματα και να ελέγξει την κατάσταση.

Κι οι πρώτοι που αισθάνονται αυτή την αποδιάρθρωση του καθεστώτος είναι οι

νεαροί, μορφωμένοι αξιωματικοί των φρουρών της Μακεδονίας. Γι’ αυτούς το πρόβλημα

της περιοχής, αλλά και γενικότερα της Αυτοκρατορίας είναι πρόβλημα «κακοδιοίκησης»

που θα μπορούσε να λυθεί με μεταρρυθμίσεις. Δεν αφορά την κοινωνική εκμετάλλευση

που υφίσταται η χριστιανική αγροτιά (πατριαρχική κι εξαρχική) και την εθνική

12

καταπίεση από το Μουσουλμανικό, Οθωμανικό κράτος και τους Μωαμεθανούς

γαιοκτήμονες.Γι’ αυτό και δεν πρόκειται για ζήτημα αυτοδιάθεσης των υπόδουλων λαών

(είτε Ελλήνων είτε Σλάβων), αλλά για ζήτημα τρομοκρατίας και άρα καταστολής που οι

ίδιοι ένιωθαν αρμόδιοι κι επαρκείς να φέρουν σε πέρας.Αυτό που κατά τη γνώμη τους

τούς εμπόδιζε να το πράξουν ήταν η δυσπιστία του Χαμιδιανού κράτους απέναντι τους

και η ανικανότητα των γερασμένων πολιτικών και των ανωτέρων τους29.Δεν ήταν λοιπόν

τυχαίο πως σ’ αυτό το περιβάλλον κατόρθωσε να στεριώσει και ν’ αναπτυχθεί ένα

σημαντικό αντιπολιτευτικό ρεύμα που έμελλε να δώσει νέα τροπή και νέα πνοή στο

Νεοτουρκικό κίνημα.

Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή: γύρω στα 1906 η οργάνωση

‘Vatan’ που δρα στη Συρία κατάφερε - μέσω ενός μέλους της, του Μουσταφά Κεμάλ- ν’

αποκτήσει διασυνδέσεις στη Θεσσαλονίκη.Εκεί θα ιδρυθεί μια νέα οργάνωση η ‘Vatan

ve Hurriyet’, η οποία δεν άργησε να γνωρίσει μεγάλη ανάπτυξη, ανάμεσα στους νεαρούς

αξιωματικούς. Σ’ αυτό βοήθησε κι η μετάθεση του Μουσταφά Κεμάλ στη Θεσσαλονίκη

το 190730.

Ωστόσο δεν ήταν αυτή η οργάνωση που επρόκειτο ν’ αποτελέσει την επανίδρυση

του Κ.Ε.Π. αλλά ένα άλλο σχήμα η ‘Osmanli Hurriyet Cemiyeti’ (Οθωμανικό Κομιτάτο

της Ελευθερίας), με το οποίο σύντομα συγχωνεύτηκε και η ‘Vatan ve Hurriyet’. Iδρυτικά

μέλη της ‘Οsmanli Hurriyet’ ήταν ο Tallat Bey (μετέπειτα πρωθυπουργός), ο Fethi Bey

(μετέπειτα Υπουργός Δικαιοσύνης) μα και ο Τζεμάλ μπέυ, ο γνωστός Τζεμάλ της

μετέπειτα Νεοτουρκικής Τριανδριάς31.

Η νέα λοιπόν οργάνωση, δεν θ’ αργήσει να γνωρίσει σημαντική εξάπλωση.

Σημαντικό ρόλο θα παίξουν προς αυτή την κατεύθυνση η υιοθέτηση του μοντέλου της

μυστικής οργάνωσης, παρμένου από την IMRO, καθώς και η σχέση τους με το

μασωνισμό της Θεσσαλονίκης και πιο συγκεκριμένα με τις Στοές «Labor et Lux» και

«Macedonia risorta».

Εδώ όμως αξίζει να γίνει ένα σχόλιο. Πολλά έχουν ειπωθεί και γραφεί για τη

σχέση των Νεότουρκων με το «Διεθνή Εβραϊσμό» και τη Μασωνία. Πράγματι πολλοί

Νεότουρκοι, όπως ο Ταλαάτ ή ο Τζαβίτ υπήρξαν Μασώνοι. Δεν πρέπει να μας εκπλήσσει

αυτό : η Μασωνία με τον απόκρυφο και «συνωμοτικό» της χαρακτήρα προσέφερε

κάλυψη στους αντιπολιτευόμενους από την πανταχού παρούσα μυστική αστυνομία του

Αμπντούλ Χαμίτ αλλά και γόνιμο έδαφος για προπαγάνδα και στρατολόγηση μελών. Ας

μη ξεχνάμε εξάλλου ότι η Μασωνία αυτή την περίοδο αποτελεί κατεξοχήν σύμβολο της

13

εκκοσμίκευσης μα και δίαυλο των φιλελεύθερων-εκσυγχρονιστικών ιδεών στις

«υπανάπτυκτες χώρες».

Παράλληλα οι Στοές θ’ αποτελέσουν τον τόπο συνάντησης των Νεότουρκων και

της Κοινωνικής τους βάσης - νεαροί αξιωματικοί και κατώτεροι γραφειοκράτες - με την

(εβραϊκή) αστική τάξη και μάλιστα την εβρομουσουλμανική, τους «Ντενμέδες»(δηλαδή

τους εξισλαμισμένους εβραίους). Αυτή η τάξη νιώθει ν’ απειλείται τόσο από τους

αντιμαχόμενους εθνικισμούς που θέλουν ν’ αποκόψουν την Μακεδονία από την

Αυτοκρατορία, όσο και από τις χριστιανικές αστικές τάξεις της Θεσσαλονίκης (ιδίως την

ελληνική) που την ανταγωνίζονται. Θ’ αναζητήσει λοιπόν στήριγμα σε μιαν ισχυρή

Οθωμανική κρατική εξουσία που το καθεστώς του Αμπντούλ Χαμίτ δεν μπορεί να της

προσφέρει32. Γι’ αυτό θα στραφεί προς την αντιπολίτευση με την οποία θα συναντηθεί

και θα «ζυμωθεί» στις Μασωνικές Στοές της Θεσσαλονίκης.

Από το σημείο όμως αυτό έως το να φτάνουμε να ταυτίσουμε Νεότουρκους και

Μασώνους είναι μάλλον υπερβολή. Κάτι τέτοιο απηχεί μάλλον την αστυνομική

αντίληψη της ιστορίας που πίσω από τα δρώμενα της διαβλέπει το δάκτυλο σκοτεινών

κέντρων εξουσίας. Αλλά τα πράγματα δεν είναι έτσι . η μασωνία κι ο Νεοτουρκισμός κι

αν ακόμα αλληλεπικαλύφθηκαν, παρέμειναν δύο χώροι δακριτοί. Ας μην ξεχνάμε

άλλωστε ότι ο Ελευθεροτεκτονισμός έχει τη δική του ιστορία στην Οθωμανική

Αυτοκρατορία, μιαν ιστορία που συνδέεται με τις πρωτοβουλίες Ρωμιών αστών της

Πόλης να δημιουργήσουν ένα «Νεοβυζαντινό» (Ελληνοοθωμανικό), συνταγματικό

κράτος σε συνεργασία με την μεταρρυθμιστική elite της Υψηλής Πύλης33, πράγμα που

μάλλον δεν θα συγκινούσε τους Νεότουρκους της περιόδου 1906-1908.

Γιατί οι Νεότουρκοι της Μακεδονίας ήταν και αυτοί βέβαια οπαδοί του

Συντάγματος του 1876, ήταν όμως εξίσου Οθωμανιστές, με την έννοια ότι δεν θα

δεχόταν καμιά τροποποίηση στη δομή και στη νομή της Οθωμανικής εξουσίας.Δεν είναι

τυχαίο λοιπόν το ότι προσέγγισαν τον Αχμέτ Ριζά κι όχι το Sabaheddin, όταν απέκτησαν

διασυνδέσεις με τους αντιπολιτευόμενους του εξωτερικού. Σίγουρα οι νεαροί

αξιωματικοί που διαμορφώθηκαν πολιτικά, καταδιώκοντας τα αντάρτικα σώματα της

Μακεδονίας βρίσκονταν πολύ πιο κοντά στον θετικιστή Αχμέτ Ριζά που υπερασπίζονταν

την ακεραιότητα και την ενότητα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κι αντιμαχόταν κάθε

αποχωριστική κίνηση των υποδούλων λαών ως προδοτική απέναντι στην κοινή

Οθωμανική πατρίδα.Αντίθετα η αποκέντρωση και η ευρεία αυτοδιοίκηση που υπόσχεται

14

ο Sabaheddin στις «άλλες» εθνότητες ισοδυναμεί γι’ αυτούς με διαμελισμό της

Μακεδονίας, αν όχι και με διάλυση, του ίδιου του κράτους.

΄Ετσι το καλοκαίρι του 1907 η οργάνωση του εσωτερικού θα ενοποιηθεί με την

ομάδα των θετικιστών γύρω από τον Aχμέτ Ριζά στο Παρίσι. Η νέα οργάνωση θα πάρει

το όνομα «Κομιτάτο για την ΄Ενωση και την Πρόοδο», ακριβέστερα «Οθωμανικό

Κομιτάτο για την ΄Ενωση και την Πρόοδο».Έτσι ο κύκλος θα κλείσει : το Κ.Ε.Π. έχει

επιστρέψει στην πατρώα γη. Δεν είναι όμως το Κ.Ε.Π. των αλληλοβαλόμενων

μικροομάδων της «εμιγκράτσιας» ούτε καν το Κ.Ε.Π. που μπορούσε να χωρέσει κάθε

λογής αντιπολιτευόμενο από το Sabaheddin, ως του μουλά που αντιπολιτεύεται τον

Αμπντούλ Χαμίτ με ισλαμικούς όρους. Πρόκειται για μια σφιχτοδεμένη και ιεραρχική

οργάνωση που έχει βαθιές ρίζες στο Μακεδονικό χώρο, όπου γεννήθηκε. Το κοινωνικό

της υπόβαθρο αποτελούν νεαροί αξιωματικοί και πολιτικοί γραφειοκράτες που βιώνουν

πολύ έντονα την κρίση του Χαμιδιανού κράτους αλλά και νιώθουν το δρόμο τους προς

τη κορυφή φραγμένο από αδαείς αλλά κονφορμιστές ανωτέρους, παρά τα

(τεχνοκρατικά) προσόντα και τις γνώσεις που διαθέτουν. ΄Οσο για το ιδεολογικό τους

στίγμα είναι σαφώς κοσμικό, εκσυγχρονιστικό και Οθωμανιστικό, με την έννοια ότι είναι

υπέρ της διατήρησης της ενότητας της Αυτοκρατορίας με κάθε θυσία. Φυσικά είναι

πολέμιοι του «δεσποτισμού» και οπαδοί του Συνταγματισμού.

Το κυριότερο όμως γνώρισμα του ανασυγκροτημένου Κ.Ε.Π. είναι πως είναι μια

οργάνωση του εσωτερικού. Μόλο που το νέο καταστατικό προβλέπει μια οργάνωση

διττή, με δύο κέντρα, στο Παρίσι και στη Θεσσαλονίκη, ουσιαστικά η πολιτική

πρωτοβουλία και η διαδικασία λήψης αποφάσεων έχει μεταφερθεί εντός της

Αυτοκρατορίας34. η Θεσσαλονίκη πλέον έχει τον πρώτο λόγο.

΄Οσο για τον Αχμέτ Ριζά αποτελεί πάντα μια πολύτιμη διασύνδεση με τον

δυτικοευρωπαϊκό χώρο, μια σεβαστή παρουσία όχι όμως και τον ηγέτη της οργάνωσης.

Εκφράζει μάλλον την συνέχεια και τη συνέπεια του Νεοτουρκικού κινήματος, αφού

μάλιστα προς τις δικές του ιδέες συνέκλινε και η νέα γενιά των αντιπολιτευομένων στη

Μακεδονία. Ωστόσο το κέντρο των αποφάσεων, όπως θα δείξει και το κίνημα του 1908

βρίσκεται πια στο εσωτερικό.

Προτού όμως μιλήσουμε για τα γεγονότα του καλοκαιριού του 1908 θα έπρεπε

να σταθούμε σε δύο σημαντικά σημεία που προηγήθηκαν : το πρώτο είναι το δεύτερο

Συνέδριο της αντιπολίτευσης στα 1907, το άλλο αφορά το κοινωνικό και πολιτικό κλίμα

λίγο πριν την Επανάσταση.Το β΄ Νεοτουρκικό35 συνέδριο ήταν κατά πάσα πιθανότητα

15

μια αρμενική πρωτοβουλία . Η Dashnak (η βασικότερη από τις αρμενικές οργανώσεις)

εκτιμώντας την ανάπτυξη ενός «Οθωμανικού κινήματος» και το αδιέξοδο των

τρομοκρατικών ενεργειών της δεκαετίας του ‘90 πρότεινε σ’ όλες τις αντι-χαμιδικές

πολιτικές κινήσεις ένα συνέδριο που θα ενοποιούσε όλες τις δυνάμεις της

αντιπολίτευσης36.΄Ετσι στα τέλη του 1907 συνεκλήθη το Συνέδριο, όπου συμμετείχαν

εφημερίδες κι οργανώσεις του εξωτερικού, ανάμεσα τους το Κ.Ε.Π. και ο «Σύνδεσμος

για την ιδιωτική Πρωτοβουλία και Αποκέντρωση».

Το Συνέδριο αποφάσισε να χρησιμοποιήσει κάθε μέσο για να επιτύχει την

επαναφορά του Συντάγματος ξεκινώντας από την άρνηση πληρωμής φόρων και την

προπαγάνδα μέχρι την «ένοπλη εξέγερση αν ήταν απαραίτητο».Από μια πρώτη ματιά τα

μέσα πάλης μοιάζουν πολύ ριζοσπαστικά κι αφήνουν να διαφανεί η επίδραση της

σοσιαλίζουσας Dashnak. Δεν θα ‘ταν δυνατή όμως η λήψη τέτοιων αποφάσεων αν δεν

υπήρχε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία μια γενικευμένη αναταραχή : αξιωματικοί και

φαντάροι για μήνες απλήρωτοι, συχνές στάσεις στρατιωτικών τμημάτων που

διεκδικούσαν τα καθυστερούμενα, εξεγέρσεις κατά διεφθαρμένων αξιωματούχων και

αντιλαϊκών νόμων κάνουν τα προτεινόμενα μέτρα να μην φαντάζουν και τόσο

εξτρεμιστικά. Αυτό ίσως έπεισε και τον θετικιστή Αχμέτ Ριζά, εχθρό της επανάστασης

και οπαδό της Προόδου που συμβαδίζει με την Τάξη, να συνυπογράψει37.

Δεν ήταν ωστόσο το Συνέδριο το οποίο καθόρισε τις μετέπειτα εξελίξεις μα η

ανάπτυξη του Κ.Ε.Π. μέσα στην Αυτοκρατορία που έθεσε επί τάπητος το ζήτημα μιας

στρατιωτικής ενέργειας, ενός coup d’ etat. Αν και δεν μπορούμε να πούμε ότι

αλλεπάληλες στάσεις του Ιουλίου του 1908 ήταν προμελετημένες, φαίνεται πως η

οργάνωση είχε αποφασίσει να κινηθεί κάτω και από την επίδραση δύο συγκυριακών

παραγόντων : της συνάντησης του Τσάρου με τον ΄Αγγλο Μονάρχη στο Reval που κατά

τους φόβους των συνωμοτών επρόκειτο ν’ αποφασίσει την αυτονόμηση της

Μακεδονίας, αλλά και του κλοιού των κατασκόπων (hafiye) του καθεστώτος που

συνεχώς γινόταν και στενότερος38.

΄Ετσι το καλοκαίρι του 1908 άρχισε μια σειρά εξεγέρσεων σε επαρχιακές

φρουρές της Μακεδονίας (Ρέζνα, Μοναστήρι, Δράμα κλπ.) με αίτημα την επαναφορά

του Συντάγματος. Ο επιδημικός χαρακτήρας του φαινομένου καταδεινύει το εύρος της

οργανωτικής ανάπτυξης του Κ.Ε.Π. μα και την βαθύτατη διάβρωση του καθεστώτος.

Οι αλλεπάληλλες προσπάθειες του να καταπνίξει την εξέγερση θ’ αποτύχουν :

καμιά φρουρά στη Μακεδονία δεν θα πειθαρχήσει, τα στρατεύματα που θα σταλούν από

16

τη Μ. Ασία θα συναδελφωθούν με τους στασιαστές και ο Σεμσί Πασά, ο οποίος έχει

αναλάβει την καταστολή της εξέγερσης ,θα δολοφονηθεί μέρα μεσημέρι στο

Μοναστήρι39. Τελικά ο Σουλτάνος μη μπορώντας να ελέγξει αυτή τη χαώδη κατάσταση

θα εξαναγνασθεί να επαναφέρει το Σύνταγμα του 187840.

Ο Χαμιδιανός δεσποτισμός με την ανελέητη αστυνόμευση, τους καταδότες και

τη στυγμή λογοκρισία θα καταρρεύσει σα χάρτινος πύργος, ενώ αυτό που φαινόταν,

ακόμα και στους πρωταγωνιστές του, σαν απονενοημένο διάβημα θα στεφθεί με

επιτυχία.Η Ευρώπη θα σταθεί για μια στιγμή εκστατική μπροστά στις κοσμογονικές

αλλαγές οι οποίες διαδραματίζονται στην «ακίνητη» Ανατολή, ενώ οι λαοί της, Τούρκοι

και Αρμένιοι, ΄Ελληνες και Σλάυοι, Μουσουλμάνοι και Χριστιανοί για μια στιγμή θα

συναδελφωθούν μέσα σε κλίμα γενικής χαράς και αγαλλίασης.Η εποχή των

Νεοτούρκων, η τελευταία φάση μα και η πιο δραματική περίοδος στην ιστορία της

Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έχει μόλις αρχίσει.

2ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΝΕΟΤΟΥΡΚΟ : ΤΑΞΙΚΗ ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΔΟΛΟΓΗΣΗ

Από την πρώτη στιγμή μετά το θρίαμβο της Επανάστασης και με το

καταλάγιασμα του πρώτου ενθουσιασμού διαπιστώθηκε ένα παράδοξο : οι θριαμβευτές

Νεότουρκοι απέφυγαν να πάρουν την εξουσία και προτίμησαν ν’ αφήσουν την

διακυβέρνηση της χώρας στην παραδοσιακή elite, την ιθύνουσα γραφειοκρατία και

μάλιστα σ’ εκείνους τους εκπρόσωπους της που θεωρούνταν κατά το μάλλον ή ήταν

17

φιλελεύθεροι. Το γεγονός προκάλεσε εντύπωση και σχολιάστηκε ποικιλότροπα : πολλοί,

διαπιστώνοντας μάλιστα το αναίμακτο της εξέγερσης και τη συνέχεια της εξουσίας

αναρωτήθηκαν αν είχε γίνει πράγματι επανάσταση1. ΄Αλλοι πάλι εκτίμησαν ότι οι

Νεότουρκοι λόγω του εγγενούς τους συντηρητισμού, της σχετικά χαμηλής τους

κοινωνικής θέσης και της πολιτικής τους απειρίας απέφυγαν τα κυβερνητικά πόστα2.

Και οι δύο αυτές απόψεις χωρίς να είναι απόλυτα σωστές, εμπεριέχουν

σημαντικές όψεις αλήθειας. Γιατί πράγματι η περίεργη αυτή εξέγερση του καλοκαιριού

του 1908 δεν είχε λύσει το ουσιώδες ζήτημα κάθε επανάστασης, το ζήτημα της εξουσίας.

Αυτή βρισκόταν ακόμα στα χέρια των παραδοσιακών της φορέων : της ανώτερης

διοικητικής γραφειοκρατίας της Υψηλής Πύλης, της Παλατιανής elite, της ηγεσίας του

Στρατού και σε μικρότερο βαθμό στο Θρησκευτικό κατεστημένο των ülema. Η

παραδοσιακή λοιπόν άρχουσα τάξη - μ’ όλες τις εσωτερικές της εντάσεις και αντιθέσεις -

συνέχιζε να κυβερνά...

Γι’ αυτό και οι Νεότουρκοι κράτησαν αυτή τη διστακτική και αμήχανη στάση

όλη την περίοδο 1908-1913, μέχρι το «πραξικόπημα της Υψηλής Πύλης». Προσπάθησαν

να κυβερνήσουν διαμέσου προσωπικότητων της φιλελεύθερης γραφειοκρατίας και με τη

στήριξη τμημάτων της στρατιωτικής ηγεσίας (Μαχμούτ Σεβκέτ). Παράλληλα επιδίωξαν

να εξασφαλίσουν και τη δική τους θέση είτε διορίζοντας κάποια μέλη του «Κομιτάτου

για την ΄Ενωση και την Πρόοδο» (ΚΕΠ) υπουργούς στις αλλεπάλληλες κυβερνήσεις της

περιόδου είτε, πράγμα πολύ σημαντικότερο, διεισδύοντας κι ελέγχοντας τον κρατικό

μηχανισμό.

Σε καμία όμως περίσταση το ΚΕΠ δεν ξεπέρασε την «καθεστωτική του

ανασφάλεια». Γι’ αυτό και όλη αυτή την περίοδο παρέμεινε σε μια ιδιότυπη

«ημιπαρανομία», διατηρώντας μια νοοτροπία αποκρυφισμού. Αρκεί να σκεφτεί κανείς

ότι η ηγεσία του ήταν μυστική κι έδρευε στην Θεσσαλονίκη κι όχι στην Ισταμπούλ.

΄Ετσι λοιπόν η ισχυρότερη πολιτική δύναμη της χώρας φαινόταν να προτιμά ν’ απέχει

απ’ την εξουσία. Γι’ αυτό εξάλλου κατηγορήθηκε ότι «ασκούσε εξουσία χωρίς ν’

αναλαμβάνει τις ευθύνες της»3.

Τούτο όμως απλά δεν ήταν αληθές, γιατί οι δυνάμεις οι κοινωνικές που εξέφραζε

το ΚΕΠ., ή τέλος πάντων έτεινε να συσπειρώσει δεν βρίσκονταν στην εξουσία. Αλλά

αλήθεια ποιές ήταν αυτές οι δυνάμεις ; Ποιά ήταν η κοινωνική βάση του

Νεοτουρκισμού; Κατά γενική ομολογία επρόκειτο για κατώτερους γραφειοκράτες,

νεαρούς αξιωματικούς, γιατρούς, δικηγόρους και δασκάλους, ανθρώπους 18

εκπαιδευμένους ή «ημιεκπαιδευμένους» και φιλόδοξους που ένιωθαν να τους φράζει το

δρόμο της κοινωνικής ανόδου η ευνοιοκρατία του Χαμιδιανού καθεστώτος4.

΄Ηταν δηλαδή, ούτε λίγο ούτε πολύ, το Οθωμανικό ανάλογο της μεσαίας αστικής

τάξης, της τάξης που στη μητροπολιτική Δύση ανέτρεψε τα ancien regime κι έφερε τα

σύγχρονα αστικά καθεστώτα . Επρόκειτο λοιπόν για την τάξη του εκσυγχρονισμού που

«ολοκληρώνει» τις αστικές, τις «δυτικού τύπου» μεταρρυθμίσεις που είχαν ξεκινήσει την

εποχή του Tanzimat5.

Mια τέτοια όμως θεώρηση φαίνεται να μην ευσταθεί. Γιατί αν η αστική (ή

αστικοδημοκρατική επανάσταση) ή κατ’ άλλους ο εκσυγχρονισμός παγιοποιήθηκε με τον

Νεοτουρκισμό, ποιός λόγος ν’ ακολουθήσει το κύμα των «επαναστάσεων» που κύρυξε

στη δεκαετία του ‘20 ο Κεμαλισμός6; Κι άραγε η Οθωμανική Αυτοκρατορία και η

διάδοχη Τουρκία μέσα από τις αλλεπάλληλες επαναστάσεις και μεταρρυθμίσεις «από τα

πάνω» (1908, 1923, 1946, 1984,...) έχει ολοκληρώσει την πορεία του εκσυγχρονισμού

της, έχει ενσωματωθεί στη «Δύση»;

Δεν το νομίζουμε . Απλά πρόκειται για τη γνωστή εξελικτικιστική κι

ευρωποκεντρική αντίληψη των ιδεολογιών της ανάπτυξης που προβάλλουν τυπικές

δυτικές έννοιες, σε μη δυτικές κοινωνίες. Γι’ αυτό κι είναι ανάγκη να μελετήσουμε από

πιο κοντά την Οθωμωνική πραγματικότητα, αν θέλουμε πραγματικά να κατανοήσουμε

το ποιόν των κοινωνικών της πρωταγωνιστών.

Είναι γνωστό ότι ο Οθωμανικός κοινωνικός σχηματισμός χαρακτηριζόταν από

μια έντονα συγκεντρωτική κρατική δομή που στη κορυφή της υπήρχε μια

γραφειοκρατική άρχουσα τάξη, η οποία αποσπούσε το κοινωνικό υπερπροϊόν με τη

μορφή κρατικών φόρων. ΄Ετσι λοιπόν το κράτος ήταν ο βασικός νομέας της

υπερεργασίας των υποτελών τάξεων (reaya) και γι’ αυτό θεωρούνταν αυτονόητη η

ταύτιση των μελών της γραφειοκρατίας με την κυρίαρχη τάξη. Την εποχή εκείνη, όπως

περίπου και σ’ όλες τις προκαπιταλιστικές κοινωνίες, το ν’ ανήκει κανείς στο κράτος ,

σήμαινε να ταυτίζεται με τους κοινωνικά κυρίαρχους .Γι’ αυτό ακριβώς το εύρος της

κρατικής μηχανής ήταν σχετικά μικρό. αρκεί να σκεφτεί κανείς ότι η Υψηλή Πύλη, ο

κορμός της Πολιτικής γραφειοκρατίας (Kalemiye) της πρωτεύουσας , περιελάμβανε στα

τέλη του 18ου αιώνα μόλις 1300-1500 γραφείς7.

Καθώς όμως η Οθωμανική Αυτοκρατορία εντάσσεται βαθύτερα στην οικονομία -

κόσμος (World - economy) και εντείνεται η διαδικασία εξευρωπαϊσμού κι

εκσυγχρονισμού της χώρας, η γραφειοκρατία αρχίζει να διογκώνεται. Γιατί

19

εκσυγχρονισμός ,σε αντίθεση με μιαν αγοραία φιλελεύθερη αντίληψη, σημαίνει μεγάλο

κράτος , κράτος που παρεμβαίνει σε πολύ περισσότερα πεδία της κοινωνικής ζωής και

που απασχολεί πολύ περισσότερους δημοσίους υπαλλήλους , απ’ ό,τι κάθε προηγούμενη

κρατική μηχανή8.

Κι όχι μόνο αυτό: για πρώτη φορά στην Ιστορία, καθώς συγκροτούνται για

πρώτη φορά πολυπληθείς γραφειοκρατικοί μηχανισμοί που αγκαλιάζουν ομοιόμορφα την

κοινωνία από την κορυφή ως τη βάση, διαμορφώνονται μεγάλα τμήματα της δημόσιας

υπαλληλίας που δεν ανήκουν στην κυρίαρχη τάξη, αλλά μάλλον στα μισθωτά λαϊκά

στρώματα9. Επρόκειτο λοιπόν για μια κοσμοϊστορική αλλαγή όχι μόνο στο χώρο των

κοινωνικών διαρθρώσεων αλλά και των νοοτροπιών που δεν άφησε ανεπηρέαστη την

εκδυτικιζόμενη Ανατολή.Αν μάλιστα κανείς προσθέσει τον υψηλό πληθωρισμό, την

υποτίμηση του νομίσματος μα και την καθυστέρηση στην πληρωμή των μισθών, μπορεί

ν’ αντιληφθεί την υποβάθμιση της κοινωνικής θέσης του Οθωμανού δημοσίου

υπαλλήλου στα χρόνια του Αμπντούλ Χαμίτ.

Αυτή η υποβάθμιση χωρίς να είναι καθολική (υπάρχει πάντα μια γραφειοκρατική

elite που δεν την υφίσταται) είχε θίξει ακόμη και παραδοσιακά προνομιούχα στρώματα,

όπως ήταν ο στρατός. Δεν ήταν σπάνια η περίπτωση του αξιωματικού που δεν έπαιρνε

κανονικά τον μισθό τους, αλλά ίσως και με έξι μήνες καθυστέρηση, ένα μισθό που

συνεχώς υπονόμευε ο πληθωρισμός και η υποτίμηση του νομίσματος .

Παράλληλα αν συνυπολογίστει η ευνοιοκρατία που καθήλωνε τα νεότερα μέλη

του σώματος των αξιωματικών στις κατώτερες βαθμίδες, δεν είναι δύσκολο να

κατανοήσει το αίσθημα υποβάθμισης που ένιωθαν αυτοί οι άνθρωποι,10 οσοδήποτε λαϊκή

κι αν ήταν η καταγωγή τους. Παρόλο που στα χρόνια του Αμπντούλ Χαμίτ το κράτος

γίνεται επαγγελματικό καταφύγιο των μικροαστικών στρωμάτων, ήταν βαθιά ριζωμένη

μέσα τους η παραδοσιακή Οθωμανική νοοτροπία της κρατικοδίαιτης elite. Το ίδιο

βέβαια ίσχυε και για τα μορφωμένα και φιλόδοξα νεότερα μέλη της πολιτικής

γραφειοκρατίας (mulkiye).

Ιδωμένη λοιπόν από μια τέτοια σκοπιά, παραδοσιακή κι «ανατολίτικη», η

κοινωνική θέση όλου αυτού του κόσμου που συναποτέλεσε το Νεοτουρκικό κίνημα δε

μοιάζει αναβαθμιζόμενη αλλά υοπβαθμιζόμενη . Αφορά στρώματα που παραδοσιακά

ανήκουν στην ιθύνουσα τάξη, τα οποία όμως η διαδικασία της δυτικοποίησης

(μαζικοποίηση κρατικής μηχανής) και οι παρενέργειές της σε μια «περιφερειακή» χώρα

(εξωτερικό χρέος - δημόσιο έλλειμμα - πληθωρισμός) έχει σημαντικά υποβαθμίσει.

20

Αυτά τα στρώματα θα συνδέσουν τη δική τους φθίνουσα κοινωνική θέση με την

κρίση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και θ’ αναζητήσουν τη σωτηρία της, αλλά και τη

δική τους κοινωνική άνοδο, στην περαιτέρω δυτικοποίησή της . ΄Οντας ό,τι πιο

εξευρωπαϊσμένο έχει να παρουσιάσει ο μουσουλμανικός πληθυσμός του Οθωμανικού

κράτους θα επιχειρήσουν να συγκροτηθούν σε μια κρατική αστική τάξη και να

μετασχηματίσουν τη χώρα σ’ ένα σύγχρονο δυτικό (καπιταλιστικό) κράτος.

Εγχείρημα σισύφειο κι εν μέρει καταδικασμένο. Γιατί δεν υπήρχε τίποτε πιο

αντιφατικό στους Νεότουρκους από την εμμονή τους στη δυνατότητα επιβίωσης της

Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, στη δυνατότητά της να (αυτο)μεταρρυθμιστεί και να

σωθεί. Οι Νεότουρκοι βίωσαν τον μέγιστο αναχρονισμό ως εκσυγχρονισμό, και

συνέβαλλαν σ’ αυτόν με το μόνο τρόπο που ήταν ιστορικά δυνατός : επιτάχυναν άθελά

τους το τέλος του. Κι όμως δεν είναι παράδοξο . απλά δείχνει πόσο δέσμιοι ήταν της

κοινωνίας που ήθελαν εκ βάθρων να μετασχηματίσουν.

Αλλά ας μην είμαστε ολότελα απορριπτικοί απέναντι τους : μπορεί οι

Νεότουρκοι να μην κατάφεραν να κρατήσουν στη ζωή τον «Μεγάλο Ασθενή»,

κατόρθωσαν όμως να δημιουργήσουν το πρόπλασμα μιας Τουρκικής αστικής τάξης, είτε

μέσα στον κρατικό μηχανισμό είτε στον εμπορικό και δευτερευόντως βιομηχανικό τομέα

της οικονομίας. Κι αυτή ίσως να είναι η μεγαλύτερη κληρονομιά που άφησε το ΚΕΠ στη

σύγχρονη Τουρκία.

Δεν θα ήταν όμως κι απ’ την άλλη σωστό να νομιστεί πως επρόκειτο για μια

αστική τάξη αυτοδύναμη και αυτάρκη, ανάλογη μ’ αυτή των μητροπολιτικών κέντρων

της Δύσης . επρόκειτο μάλλον για μια εξαρτημένη αστική τάξη.Η προσπάθεια να

δημιουργηθεί μια εγχώρια επιχειρηματική elite μέσω της κρατικής προστασίας υπήρξε

οριακή για δύο λόγους : α) από τη μια το διεθνές μονοπωλιακό κεφάλαιο μέσω της

Διαχείρισης του Δημόσιου Χρεους, ελέγχει το 1/4 των κρατικών εσόδων, περιορίζοντας

έτσι τις χρηματοδοτικές ικανότητες της κυβέρνησης ,β) κι από την άλλη η υποψήφια

μπουρζουαζία δεν θ’ αποδειχθεί λιγότερο «μεταπρακτική» από τους Αρμένιους και

΄Ελληνες προκατόχους της11.

Καθώς δεν θα υπάρξει καμιά διαδικασία πρωταρχικής συσσώρευσης και οι

σχέσεις παραγωγής στην ύπαιθρο θα μείνουν απείραχτες,12 τα νέα αστικά στρώματα -

όσοι πλούτισαν από την κερδοσκοπία και τη μαύρη αγορά στα χρόνια του πολέμου - θ’

αρκεστούν να υποκαταστήσουν τις «μειονότητες» στο συνήθη «μεταπρατικό» τους

ρόλο.

21

Στα πλαίσια αυτής της διαδικασίας βέβαια θα υπάρξουν και συγκρούσεις με το

ξένο κεφάλαιο. Οι Διομολογήσεις θα καταργηθούν, οι επιχειρήσεις των Αγγλογάλλων θα

αποδιαρθρωθούν και το σπουδαιότερο : οι ΄Ελληνες και οι Αρμένιοι θα διωχθούν και θα

«εκκαθαρισθούν». ΄Ολα αυτά όμως δεν στοιχειοθετηθούν μιαν αντιμπεριαλιστική

πολιτική, παρά την ευκολία με την οποία η δυτική και η Τουρκική ιστοριογραφία

αποδίδουν μια τέτοια πρόθεση στους Νεότουρκους13.Γιατί η πολιτική της «Εθνικής

Οικονομίας» (Milli Iktisat) δεν εξυπηρετούσε μονάχα τον Τουρκικό εθνικισμό αλλά και

τον Γερμανικό παράγοντα, μια και οι εμπορικές αστικές τάξεις Ελλήνων και Αρμενίων

ήταν στενά συνδεδεμένες με τους αντιπάλους του, τους Αγγλογάλλους .

Αυτά όμως αφορούν την περίοδο του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου, που αποτελεί την

β΄ φάση της Νεοτουρκικής ιστορίας , τη φάση κατά την οποία το ΚΕΠ, θα καταφέρει να

κατακτήσει την εξουσία και να μονοπωλήσει τη διακυβέρνηση της χώρας, πράγμα που

θα συμβεί μόνο μετά το «Πραξικόπημα της Υψηλής Πύλης» στα 1913. Τότε το ΚΕΠ ή

τουλάχιστον ένας πυρήνας του θα καταφέρει να καρπωθεί τη βαθιά δυσαρέσκεια που

έχει προκαλέσει η ήττα στους Βαλκανικούς πολέμους και τον πληγωμένο πατριωτισμό

του τουρκικού λαού.

Αυτό το συναίσθημα θα το εκμεταλλευτεί συστηματικά και θα προσπαθήσει να

το μεταστρέψει σ’ ένα επιθετικό και αλυτρωτικό εθνικισμό, που θα στρέφεται κατά των

«μειονοτήτων» και θα οραματίζεται μια Τουρκική Αυτοκρατορία στην Κεντρική Ασία.

Αυτή η ιδεολογία θ’ αποτελέσει και τη βασική νομιμοποίηση του καθεστώτος.

΄Ολα τούτα όμως, όπως σημαιώσαμε και παραπάνω, ανήκουν στη β΄ περίοδο του

ΚΕΠ, την περίοδο 1913-1918, στη φάση δηλαδή της Νεοτουρκικής παντοκρατορίας.

Προέχει λοιπόν να ιστορήσουμε τα της α΄ περιόδου (1908-’13), της περιόδου της

«καθεστωτικής ανασφάλειας» και του «Σεβκετιανού Βοναπαρτισμού».

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο

ΝΕΟΤΟΥΡΚΟΙ : Η ΠΡΩΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1908 -’13)

Την επαύριο της επανάστασης του 1908 τα πράγματα στην Οθωμανική

Αυτοκρατορία έμοιαζαν κάπως περίεργα : τίποτα δεν είχε αλλάξει και τίποτα δεν ήταν

όπως παλιά. Ο Σουλτάνος είχε αναγκαστεί να επαναφέρει το Σύνταγμα του ‘76, αλλά οι

μηχανισμοί εξουσίας του καθεστώτος του παρέμειναν άθικτοι. Το Κ.Ε.Π. είχε

22

θριαμβεύσει αλλά παρέμενε στο περιθώριο, νιώθοντας ιδιαίτερα ανασφαλές απέναντι

στις παλιές elite, αφού αυτές ουσιαστικά έλεγχαν ακόμη το κράτος. Τέλος η αγγλόφιλη

και μεταρρυθμιστική γραφειοκρατία της Υψηλής Πύλης καραδοκούσε, για ν’ αναλάβει

τη διακυβέρνηση της χώρας, παραγκωνίζοντας το Παλάτι και χρησιμοποιώντας

(αξιοποιώντας) το (πολιτικά άπειρο) Κ.Ε.Π. Στο κάτω-κάτω το πρόγραμμα της

επανάστασης ήταν το δικό της πρόγραμμα : μια φιλελεύθερη, κοινοβουλευτική μοναρχία

που θα κυβερνάται από ένα υπεύθυνο Υπουργείο...

Σ’ αυτές λοιπόν τις συνθήκες το Κ.Ε.Π. ενήργησε με μεγάλη περίσκεψη και

προσοχή. Πρώτα απ΄ όλα κινήθηκε για να εξουδετερώσει (βαθμιαία βέβαια) τους

μηχανισμούς εξουσίας του παλαιού καθεστώτος. ΄Ετσι το δίκτυο των καταδοτών και

πληροφοριοδοτών της μισητής Μυστικής Αστυνομίας αποδιαρθρώθηκε, ενώ διάφοροι

διεφθαρμένοι αξιωματούχοι - συχνά υπό την πίεση του λαϊκού παράγοντα -

απομακρύνθηκαν από τη θέση τους.

Παράλληλα επανήλθε σε ισχύ το Σύνταγμα του ‘76 (αυτός άλλωστε ήταν και ο

στόχος του κινήματος), αποκαθιστώντας τις στοιχειώδεις ατομικές ελευθερίες και

διευρύνοντας τις ακόμη παραπέρα. ΄Ετσι στην Αυτοκρατορία θεσπίστηκε η ελευθερία

της μετακίνησης (για πρώτη φορά), η ανεξαρτησία της δικαιοσύνης, το απόρρητο της

αλληλογραφίας, η ελευθερία της διδασκαλίας ενώ καταργήθηκε η προληπτική

λογοκρισία και τροποποιήθηκε το άρθρο 1131 .

Το καλοκαίρι του 1908 λοιπόν είναι πράγματι το καλοκαίρι της ελευθερίας για

την Οθωμανική Αυτοκρατορία2. Κι όχι τυχαία . η περίοδος αυτή που φτάνει ουσιαστικά

μέχρι και τον Σεπτέμβριο του επόμενου χρόνου (1909) είναι η περίοδος εμπέδωσης του

κοινοβουλευτισμού. Είναι η φάση που επειδή ακριβώς το Κ.Ε.Π. δεν έχει ακόμα

κυριαρχήσει σε κανένα ουσιαστικά πόλο της εξουσίας (παλάτι, στρατό, εκτελεστικό,

ulema), χρησιμοποιεί το κοινοβούλιο για να ασκήσει έλεγχο πάνω στη διακυβέρνηση της

χώρας.Αλλά για να συμβεί αυτό έπρεπε η χώρα να ξαναποκτήσει Κοινοβούλιο, καθώς το

Σύνταγμα του ‘76 προέβλεπε 2 αντιπροσωπευτικά σώματα, την (αιρετή) Βουλή και τη

διορισμένη από το Σουλτάνο Γερουσία . Γι’ αυτό προκηρύχθηκαν εκλογές, που

διεξήχθησαν τον Οκτώβριο-Νοέμβριο του 1908, με έμμεση ψηφοφορία (ανάδειξη

εκλεκτόρων) κι εκλογική περιφέρεια το σαντζάκι .Το μέτρο κυμαινόταν μεταξύ 30.000-

70.000 ψήφων.3

Aν σκεφτεί κανείς ότι ήταν οι πρώτες ουσιαστικά εκλογές στη χώρα4

καταλαβαίνει πόσο σημαντική διαδικασία υπήρξαν. ΄Εδιναν την ευκαιρία να

23

καταγραφούν οι πολιτικές δυνάμεις ,όπως είχαν διαμορφωθεί μετά την επανάσταση και

παράλληλα αποτελούσαν την πρώτη δημόσια εμφάνιση του Κομιτάτου για την ΄Ενωση

και Πρόοδο, του μεγάλου πρωταγωνιστή μα και του μεγάλου αγνώστου αφού, μέχρι

εκείνη τη στιγμή ήταν μια μυστική, (ημι)παράνομη οργάνωση . Για τους Νεοτούρκους

λοιπόν οι εκλογές υπήρξαν έναυσμα μαζικής απεύθυνσης και κομματικής συγκρότησης .

΄Ηταν ο δρόμος για να σχετιστούν με ανερχόμενα κοινωνικά στρώματα (δικηγόροι,

γιατροί, έμποροι, δάσκαλοι κτλ.) αλλά και να συνδιαλλαγούν με τις παραδοσιακές

τοπικές elite (γαιοκτήμονες)5.

Παράλληλα οι εκλογές κι ο κοινοβουλευτισμός αποτελούσαν και άμεση

υλοποίηση του δόγματος του Οθωμανισμού που πρέσβευε την ενσωμάτωση όλων των

(υποτελών) εθνοτήτων στην Αυτοκρατορία διαμέσου της κοινοβουλευτικής

εκπροσώπησης . Γι’ αυτό και η ανάδειξη υποψηφίων, πόσο μάλλον η υπερψήφισή τους

υπήρξε αντικείμενο διαπραγμάτευσης μεταξύ των Νεοτούρκων και των επιμέρους millet

κι όχι ελεύθερης επιλογής.Αρκεί να σκεφτεί κανείς πως συμφωνήθηκε με τον

Πατριάρχη, για παράδειγμα, να εκλέξουν οι ΄Ελληνες ίσο αριθμό βουλευτών με τους

Τούρκους στις περιοχές όπου πλειοψηφούσαν, αλλά φυσικά δεν ίσχυσε το ίδιο στις

περιοχές που υπερίσχυαν οι δεύτεροι...6.

΄Ετσι εκλέχθηκαν 288 αντιπρόσωποι, εκ των οποίων 147 Τούρκοι, 60 ΄Αραβες,

27 Αλβανοί, 26 ΄Ελληνες (24 κατά Κ. Μπούρα)7, 14 Αρμένιοι, 4 Εβραίοι και 10 Σλάβοι8.

H πλειοψηφία βέβαια είχε εκλεγεί με το Κ.Ε.Π. αλλά υπήρχε κι εκπρόσωπος της

«΄Ενωσης Φιλελευθέρων», του μόνου αντίπαλου κόμματος, που έκφραζε τους

Φιλελεύθερους, τους οπαδούς του Sabbaheddin και διατηρούσε σχέσεις με την Υψηλή

Πύλη.Η εκλογική αναμέτρηση λοιπόν είχε εξελιχθεί σε θρίαμβο του Κομιτάτου. Το

Κ.Ε.Π. όπως ήταν αναμενόμενο είχε καρπωθεί σε ψήφους τη δημοτικότητά της μετά την

επανάσταση του Ιουλίου.

Ωστόσο η θέση του κάθε άλλο παρά εδραιωμένη ήταν. Ο Μεγάλος Βεζίρης

Κιαμίλ Πασάς εκφραστής των Αγγλοφίλων της Υψηλής Πύλης δυσανασχετούσε με την

ενίσχυση του Κ.Ε.Π. και βυσσοδομούσε εναντίον του σε συνεργασία με την

φιλελεύθερη αντιπολίτευση μέσα στη βουλή9. Παράλληλα οι συντηρητικοί, ακραίοι

Ισλαμιστές ή απλά βασιλόφρονες, σιωπούσαν και καιροφυλακτούσαν.

Η κρίση λοιπόν δεν άργησε να ξεσπάσει. Στις αρχές Φλεβάρη του 1909 το

Κ.Ε.Π. και ο Μεγάλος Βεζύρης διαφώνησαν σχετικά με τα πρόσωπα του Υπουργού

Πολέμου και του Υπουργού Ναυτικών. Το θέμα έφτασε στη Βουλή και η κυβέρνηση

24

Κιαμίλ καταψηφίστηκε από τη Νεοτουρκική πλειοψηφία10. κι αντικαταστάθηκε από

κυβέρνηση του Hilmi Πασά. Ο νέος Μεγάλος Βεζύρης είχε τη φήμη φιλελεύθερου και

μεταρρυθμιστή από την εποχή της θητείας του στη Θεσσαλονίκη ως Γενικού

Επιθεωρητή των Βιλαετίων της Μακεδονίας και θεωρούνταν μάλιστα ευνοϊκά

διακείμενος προς το Κομιτάτο.

Η όλη εξέλιξη αποτέλεσε ένα σοκ για τους φιλελεύθερους γραφειοκράτες της

Υψηλής Πύλης.Μέχρι τα τότε θεωρούσαν πως θα μπορούσαν να κυβερνήσουν

χρησιμοποιώντας το Κ.Ε.Π. ως αντίβαρο απέναντι στο Παλάτι, αλλά αυτό το τελευταίο

αποδεικνυόταν επικίνδυνα αυτόνομο. ΄Ετσι ενέτειναν την αντιπολίτευσή τους μέσα και

έξω από τη Βουλή.

Παράλληλα τα μέτρα που έπαιρνε το Κ.Ε.Π. είχαν ήδη προκαλέσει την

αντίδραση πολλών και διαφορετικών κοινωνικών ομάδων : των (κατώτερων) ulema και

των ιεροσπουδαστών (softa) που αντιτάσσονταν στην πολιτική της εκκοσμίκευσης και

υπερασπιζόταν τις παραδόσεις του Ισλάμ.. των στρατιωτικών δυνάμεων που στάθμευσαν

στην Κωνσταντινούπολη (1η Στρατιά και Αυτοκρατορική Φρουρά) και θεωρούνταν

πραιτωριανοί του Αμπντούλ Χαμίτ . των καταδοτών (hafiye και jurnalci) που είχαν μείνει

άνεργοι με την κατάλυση του απολυταρχισμού και τέλος των πολυάριθμων δημοσίων

υπαλλήλων όλων των βαθμίδων που είχαν χάσει τη δουλειά τους στα πλαίσια του

«εξορθολογισμού» του κράτους11.

Kι η έκρηξη δεν άργησε να ‘ρθει : στις 12 Απριλίου (v.n.) στασίασαν οι

στρατιώτες της 1ης Στρατιάς κι απαίτησαν την επαναφορά της Seriat, την απόλυση του

Υπουργού Πολέμου την αντικατάσταση του Προέδρου του Κοινοβουλίου (Αχμέτ Ριζά)

από ένα «γνήσιο μουσουλμάνο», την αποκατάσταση των διωχθέντων αξιωματικών και

τον εκτοπισμό μιας σειράς βουλευτών του Κομιτάτου12. Μαζί με τους στασιαστές

φαντάρους ενώθηκαν οι σοφτά (ιεροσπουδαστές), οι δερβίσηδες των μοναχικών

ταγμάτων και γενικότερα το ισλαμικό και παραδοσιακό στοιχείο της πρωτεύουσας .

Μπροστά σ’ αυτή την έκρυθμη κατάσταση ο Μεγάλος Βεζύρης Hilmi Πασά και

ο Υπουργός Πολέμου του παραιτήθηκαν κι αντικαταστάθηκαν από τους Tevfik Πασά

και Edhem Πασά αντίστοιχα. Επρόκειτο για μέλη της Παλιάς Φρουράς που όμως ήταν

ευνοϊκά διακείμενα προς τους Φιλελεύθερους της ‘Ahrar Firkasi’ (Φιλελεύθερη Ένωση).

Γι’ αυτό και η τελευταία προσπάθησε να καρπωθεί την εξέγερση (περιορίζοντας τον

Ισλαμικό της χαρακτήρα) και να εξαλείψει μια και καλή το Κ.Ε.Π.Και πράγματι το

Κομιτάτο φαινόταν να έχει περιέλθει σε δεινή θέση : τα μέλη του, αν δεν σφάζονταν

25

στους δρόμους της Πόλης από τον εξεγερμένο όχλο, κρύβονταν ή κατέφευγαν στην

επαρχία.

Ωστόσοτο Κ.Ε.Π. δεν είχε πει ακόμα την τελευταία του λέξη. Στη Μακεδονία,

την κοιτίδα του, ήταν αυτό που ήλεγχε την κατάσταση κι όχι οι αντίπαλοι, οι

Φιλελεύθεροι ή το Παλάτι. ΄Ετσι δεν άργησε να αντεπιτεθεί και στις 24 Απρίλη δυνάμεις

της Γ’ Στρατιάς υπό τον Μαχμούτ Σεβκέτ (Στρατός της Δράσης - Hareket Ordusu) θα

καταφθάσουν στην Κωνσταντινούπολη και θα καταστείλουν την εξέγερση, βάζοντας ένα

τέλος στα σχέδια των Συντηρητικών και των Φιλελευθέρων. Το «επεισόδιο της 31

Μάρτη», όπως έμεινε στην Ιστορία, είχε λήξει.

Πολλές θεωρίες έχουν προταθεί για την ερμηνεία του. Οι περισσότερες (D.

Ergil13, F. Ahmad14, B. Lewis15, S. Shaw16) συμφωνούν πως υπήρξε έργο συντηρητικών

φιλοϊσλαμικών στοιχείων (ülema, softa, στρατιωτών 1ης Στρατιάς κτλ.) που είχε και την

ενθάρρυνση των Παλατιανών κύκλων ή τουλάχιστον την αποδοχή τους . Εξίσου

συμφωνούν πως κατά τη διάρκεια της εξέγερσης ήταν η Φιλελεύθερη Ένωση που

κατάφερε να γίνει κύρια της κατάστασης και να εκτοπίσει το Κ.Ε.Π.

Ο Ε. Zürcher πάλι πάει πιο πέρα ακόμα και υποστηρίζει, βασιζόμενος στα

στοιχεία που ανέκυψαν από τις δίκες των πρωταιτίων, πως βασικός αίτιος και

υποκινητής υπήρξε η Φιλελεύθερη ΄Ενωση (κι όχι το Παλάτι). Ο Ισλαμικός φανατισμός

του όχλου χειραγωγήθηκε εξαρχής από τους πεπειραμένους πολιτικούς της Υψηλής

Πύλης. Συνηγορεί σ’ αυτό και η επιλεκτική δίωξη των μελών και βουλευτών του

Κομιτάτου, κι όχι αυτών της Φιλελεύθερης Ένωσης που στο κάτω-κάτω ήταν εξίσου

δυτικιστές με τους πρώτους17.

΄Οπως και να ‘χουν όμως τα πράγματα το Παλάτι υπήρξε ο βασικός χαμένος της

υπόθεσης. Η καταστολή της «Αντεπανάστασης του 1909» θ’ ανοίξει το δρόμο για μια

σειρά μέτρων που θ’ αποσκοπούν στη μείωση της δύναμης των ανακτόρων και θα

ολοκληρωθούν το καλοκαίρι του ίδιου έτους με τις Συνταγματικές Μεταρρυθμίσεις.

Οι εκκαθαρίσεις στις ένοπλες δυνάμεις θα ενταθούν. Οι αξιωματικοί οι

προερχόμενοι «εκ του στρατεύματος» (alayli) που ήταν οι «χαϊδεμένοι» του

προηγούμενου καθεστώτος, καθώς υπηρετούσαν στην πρωτεύουσα ή κοντά σ’ αυτήν και

πληρώνονταν κανονικά, θ’ απολυθούν σε μεγάλους αριθμούς ή θα υποβιβαστούν. Στη

θέση τους θ’ αναδειχτεί σιγά-σιγά μια νέα ιεραρχία, βασισμένη στους μορφωμένους,

νεώτερους αξιωματικούς (mektepli) που στηρίζουν το Κομιτάτο18.

26

Παράλληλα θα συνεχιστούν και οι απολύσεις (ή οι μετατάξεις) δημοσίων

υπαλλήλων οι οποίοι θεωρούνταν υπεράριθμοι. Υπολογίζεται ότι καθ’ όλη τη

Νεοτουρκική περίοδο 27.000 υπάλληλοι όλων των βαθμίδων έχασαν τη δουλειά τους19.

΄Αμεσος σκοπός αυτών των δραστικών περικοπών ήταν η χαλιναγώσηση του δημοσίου

ελλείμματος. Εξίσου όμως αποτελούσαν και χτύπημα στη Χαμιδιανή πολιτεία, αφού

ήταν γνωστό πως ο υπερπληθυσμός της κρατικής μηχανής ήταν πάγια πολιτική του

απόλυτου μονάρχη : είτε ως μέσο απορρόφησης των γόνων της μικροαστικής τάξης των

πόλεων είτε ως ανταμοιβή υψηλά ιστάμενων αξιωματούχων, που έπαιρνε συχνά τη

μορφή της αργομισθίας ή της πολυθεσίας.

Την ίδια στιγμή περικόπτονταν δραστικά ο προϋπολογισμός του παλατιού κατά

2/320, ενώ τοποθετούνταν έμπιστοι του Κ.Ε.Π.21 μέσα στα ανάκτορα . και το

σημαντικότερο απ’ όλα, ο Αμπντούλ Χαμίτ εκθρονιζόταν και εξοριζόταν στη

Θεσσαλονίκη, όπου επρόκειτο να ζήσει μέχρι το 1912, έγκλειστος στη βίλα Αλατίνι .

Στον θρόνο τον διαδέχτηκε ο Μεχμέτ Ρεσάτ, πρόσωπο ολότελα πειθήνιο στο

Νεοτουρκικό παράγοντα.

Τέλος οι Συνταγματικές Μεταρρυθμίσεις του Αυγούστου-Σεπτεμβρίου (1909), θ’

απογυμνώσουν ακόμη παραπέρα το βασιλικό θεσμό από κάθε έλεγχο εξουσίας. Ο

Σουλτάνος υποχρεώνεται να ορκίζεται υπακοή στο Σύνταγμα και τον Ιερό Νόμο (Seriat)

ενώπιον της Βουλής, δεν έχει το δικαίωμα να διορίζει και να παύει υπουργούς, παρά

μόνο τον Πρωθυπουργό και τον Seyh-ül-Islam (ηγέτη του μουσουλμανικού ιερατείου,

των ulema) , και δεν μπορεί πια να εξορίζει πολίτες χωρίς δίκη (αρ. 313).

Παράλληλα η Βουλή των Αντιπροσώπων ενδυναμώνεται σε σχέση με το

Εκτελεστικό (δηλ. την Υψηλή Πύλη): η Κυβέρνηση πλέον είναι υπεύθυνη (για την

πολιτική της) και υπόλογη απέναντι στο Κοινοβούλιο. Αν υπάρξει διχογνωμία ανάμεσα

στην πρώτη και στο δεύτερο, υπερισχύει η Βουλή. Σ’ αυτήν την περίπτωση, αν

παραιτηθεί η κυβέρνηση, σχηματιστεί νέα και το Κοινοβούλιο επιμείνει στη διαφωνία

του, τότε ο Σουλτάνος διαλύει τη Βουλή. Αν πάλι η νεοκλεγμένη Βουλή έχει την ίδια

γνώμη (πάνω στο επίμαχο θέμα), τότε η Κυβέρνηση υποκύπτει.Το κοινοβούλιο ακόμα

μπορούσε να παίρνει νομοθετικές πρωτοβουλίες21 ή να επερωτά υπουργούς. Σε

περίπτωση που οι υπουργοί δεν έπαιρναν ψήφο εμπιστοσύνης παραιτούνταν κι αν ήταν

πρωθυπουργοί έπεφτε μαζί τους όλη η κυβέρνηση.

΄Ετσι λοιπόν ο κοινοβουλευτισμός μοιάζει να εδραιώνεται και μαζί μ’ αυτόν η

δύναμη των Νεοτούρκων, σε βάρος των δύο παραδοσιακών πόλων εξουσίας : του 27

Παλατιού και (δευτερευόντως) της Πύλης. Τίποτα όμως δε θα ‘ταν πιο παραπλανητικό

από ένα τέτοιο συμπέρασμα . Και τούτο για δύο λόγους : α) γιατί την εξουσία μετά την

καταστολή της «Αντεπανάστασης του 1909» κατείχε ο στρατός κι όχι το Κοινοβούλιο

και β) γιατί το Κομιτάτο, μόλις ένιωσε ότι η θέση του είχε κάπως εδραιωθεί έσπευσε να

επιβάλει ανελεύθερα μέτρα, μέτρα καταπίεσης των λαϊκών στρωμάτων και ιδίως των

υπόδουλων εθνοτήτων, με σκοπό την αφομοίωση τους, στο «Οθωμανικό» ΄Εθνος.

΄Ετσι ψηφίστηκε ο «Νόμος για τις Οργανώσεις» που απαγόρευε κάθε οργάνωση

η οποία βασιζόταν στη φυλή ή στο έθνος καθώς κι εκείνες «που υποστηρίζουν τη δράση

κατά των δημοσίων ηθών, διαταράζουν τη δημόσια τάξη ή επιτίθενται στην ενότητα της

Αυτοκρατορίας».

Παράλληλα ο «Νόμος κατά της αλητείας και των υπόπτων ατόμων» θέσπιζε ότι

όποιος «ύποπτος» συλλαμβάνονταν χωρίς να διαθέτει «εμφανή μέσα υποστήριξης»

(visible means of support ,κατά τον Stanford Shaw) μπορούσε να παραδοθεί στον

εισαγγελέα και να καταδικαστεί σε δύο μέχρι τέσσερις μήνες «εργασίας για την κοινή

ωφέλεια».

Ο νόμος πάλι «κατά της Ληστείας (Brigandage) και της Στάσης (Sedition)»

προέβλεπε ότι όποιος πιανόταν να κατέχει όπλα μπορούσε να φυλακιστεί μέχρι και έξι

μήνες, ενώ οι συμμετέχοντες σε συμμορία μέχρι και δέκα χρόνια φυλακή. Οι αρχηγοί

των ενόπλων ομάδων εκτελούνταν ενώ η περιουσία των οικογενειών των «συμμοριτών»

μπορούσε ακόμα και να δημευτεί. Τέλος σχηματίζονταν ειδικές μονάδες για την

καταδίωξη των ληστανταρτών.

Αν κανείς σ΄όλα αυτά προσθέσει το «Νόμο για τις Συγκεντρώσεις» που

απαιτούσε έκδοση αδείας για κάθε συγκέντρωση όπου θ’ αναφέρονταν ρητώς ο τόπος, ο

χρόνος, το αντικείμενο, οι οργανωτές κι επέβαλλε την υποχρεωτική παρουσία

εκπροσώπων της Κυβέρνησης, τους «νόμους κατά των απεργιών» και το νέο νόμο για

τον Τύπο μπορεί να έχει μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα για την καταπάτηση των

δημοκρατικών ελευθεριών μετά την επικράτηση των Νεοτούρκων το καλοκαίρι του

1909.22Γι’ αυτό και ο υπεράνω πάσης υποψίας S. Shaw συμπεραίνει πως η Οθωμανική

Κοινωνία βρέθηκε πολύ πιο περιορισμένη μετά την παλινόρθωση του Συντάγματος απ’

ό,τι τον καιρό του Σουλτάνου.

Φαίνεται παράλογο, κι όμως δεν είναι . γιατί η εμπέδωση του

Κοινοβουλευτισμού σήμαινε (σχετική) αποδυνάμωση των παραδοσιακών κέντρων

εξουσίας κι όχι αναγκαστικά εμπέδωση της δημοκρατίας.Δεν πρέπει άλλωστε να

28

λησμονούμε, ότι ύστερα από τα γεγονότα του Απριλίου του 1909 δεν είναι ούτε η Βουλή

ούτε το Κ.Ε.Π. που κατέχει την εξουσία, αλλά ο Στρατός. Και πράγματι μετά την

καταστολή της «αντεπανάστασης» επιβλήθηκε ο Στρατιωτικός Νόμος που δεν άρθηκε

παρά μόνο για λίγους μήνες το 1912.Την ίδια στιγμή ο διοικητής του Γ΄ Σώματος

Στρατού Μαχμούτ Σεβκέτ, ανελάμβανε επιθεωρητής και των δύο προηγούμενων (Α΄ και

Β΄) που έδρευαν σε Κωνσταντινούπολη και Ανδριανούπολη αντίστοιχα και γινόταν

ουσιαστικά υπερ-στρατηγός (generallisimo)23. Βέβαια η διακυβέρνηση της χώρας

παρέμεινε τυπικά στα χέρια των γραφειοκρατών της Υψηλής Πύλης (εφόσον είχαν και

την έγκριση της Ε.Ε.Π. και του κοινοβουλίου που αυτή έλεγχε).

Ο Στρατός δεν ανέλαβε ποτέ άμεσα την εξουσία. Ούτε μπορούμε να πούμε πως

κινούσε υπόγεια τα νήματα .έβλεπε μάλλον τον εαυτό του ως εγγυητή των

μεταρρυθμίσεων του Κομιτάτου έναντι των συντηρητικών, παραδοσιακών δυνάμεων,

καθώς πίστευε ότι οι μεταρρυθμίσεις αυτές ήταν ο μόνος τρόπος για να διασωθεί η

Αυτοκρατορία. ΄Οπως σωστά έχει ειπωθεί τόσο ο στρατός όσο και το Κ.Ε.Π. ήταν

«Empire Men»24.

΄Ετσι όμως διαμορφώθηκε μια άβολη και αναγκαστική συνύπαρξη ανάμεσα στη

Στρατιωτική ηγεσία και τους Νεότουρκους όπου οι τελευταίοι κυβερνούσαν

εφαρμόζοντας βέβαια το μεταρρυθμιστικό τους πρόγραμμα, αλλά πάντα υπό την

επίβλεψη και με την ανοχή του Στρατού. Και κάθε φορά που προέκυπταν διαφωνίες

ανάμεσα στο Κομιτάτο και το Στρατό, ήταν το Κομιτάτο που τελικά υπέκυπτε (πράγμα

που έφθειρε κατά πολύ το κύρος του).

΄Οσες προσπάθειες κι αν έγιναν, για να διευθετηθεί αυτή η σχέση, όπως για

παράδειγμα η υπουργοποίηση του Μαχμούτ Σεβκέτ στα 1909, απέβησαν άκαρπες. Και

πώς θα μπορούσε να γίνει αλλιώς εφόσον ο ισχυρός άντρας του Στρατού επέβαλλε ούτε

λίγο ούτε πολύ οι δαπάνες του Υπουργού Πολέμου να μην υποβάλλονται για έγκριση

στο Υπουργείο των Οικονομικών;25 ή απαιτούσε έκτακτο στρατιωτικό προϋπολογισμό

της τάξης των 5.000.000 ΤΛ., και σε εποχές μάλιστα βαθιάς δημοσιονομικής κρίσης και

σκληρής λιτότητας ;

΄Ετσι λοιπόν στο μεγαλύτερο μέρος της περιόδου 1909-’13 λειτούργησε μια

ιδιότυπη «δυαρχία», όπου όμως η στρατιωτική ηγεσία είχε το πάνω χέρι. Αλλά δυστυχώς

για το Κ.Ε.Π. οι στρατηγοί δεν ήταν το μόνο πρόβλημα : είχε ν’ αντιμετωπίσει και τις

ποικίλες αντιπολιτεύσεις μέσα κι έξω από το κόμμα.Και πρώτα απ’ όλα μέσα στο ίδιο το

κόμμα. ΄Εχουμε ήδη πει πως αυτήν ακριβώς την περίοδο το Κομιτάτο μετασχηματίζεται

29

από κλειστή και «παράνομη» οργάνωση σε ανοιχτό και μαζικό κόμμα, στο εσωτερικό

του οποίου συνυπάρχουν μια πλειάδα κοινωνικών ομάδων όσο και αντιλήψεων. Αυτή η

διαδικασία εκφράζεται κατά κύριο λόγο στην κοινοβουλευτική ομάδα του Κόμματος,

στο κατ’ εξοχήν αντιπροσωπευτικό όργανό του, που είναι και το κατ’ εξοχήν ρευστό26.

Γι’ αυτό και η κοινοβουλευτική ομάδα κάθε άλλο παρά ενιαία πόσο μάλλον

συμπαγής ήταν. Σε περισσότερες από μια φορές το Κ.Ε.Π., μόλο που κυριαρχεί στη

Βουλή των Αντιπροσώπων, αποτυχάνει να επιβάλλει την πολιτική του.Χαρακτηριστικό

παράδειγμα η προσπάθειά του να ελέγξει το κράτος, διορίζοντας (υπο)γραμματείς των

Υπουργείων βουλευτές (δηλ. μέλη της), προσπάθεια η οποία θ’ αποτύχει, καθώς θα

καταψηφιστεί στη Βουλή από μια μεγάλη μερίδα της κοινοβουλευτικής της

ομάδας.Βέβαια το ζήτημα θα διευθετηθεί μ’ άλλον τρόπο: το καλοκαίρι του 1909 η

κυβέρνηση θα συμπεριλάβει στις τάξεις της και δύο Υπουργούς τουΚομιτάτου, τον

Cavit Bey (Υπουργό Οικονομικών) και τον Talat Bey (Υπουργό Εσωτερικών), έτσι ώστε

να εξασφαλιστεί η Νεοτουρκική παρουσία στην κορυφή του κράτους27.

Ωστόσο το πρόβλημα παρέμενε κι ανάγκαζε την ηγεσία του Κομιτάτου να

δυσπιστεί συνεχώς απέναντι στην ίδια την Κοινοβουλευτική του ομάδα και να διατηρεί

τη δυαδική δομή του κόμματος όπου η (μυστική) συλλογική ηγεσία της Θεσ/νίκης

έλεγχε το μηχανισμό, και μέσω εμπίστων της, και την κοινοβουλευτική ομάδα.

Αυτό βέβαια δημιουργούσε συνεχώς τριβές, που ανάγκαζαν τον «εσώτερο

κύκλο» της ηγεσίας σε διαρκείς ελιγμούς και υποχωρήσεις προς την κοινοβουλευτική

ομάδα. ΄Ετσι διακηρύχτηκε κατ’ επανάληψη η μετατροπή του Κομιτάτου από μυστική

εταιρεία σε πολιτικό κόμμα, ενώ μετά τα «γεγονότα της 31ης Μαρτίου» του 1909 (π.η.)

δημοσιεύτηκε ο εσωτερικός κανονισμός που μεταρρύθμιζε την οργάνωση και θέσπιζε

μια σειρά νέα ανώτατα όργανα. ΄Ετσι στην κορυφή του Νεοτουρκικού κόμματος

δημιουργούνταν η Κεντρική Επιτροπή (10μελής) μ’ επικεφαλής τον Γεν. Γραμματέα, η

Γενική Γραμματεία (5-6 μέλη) υπό τον Αντιπρόεδρο, και η Γενική Συνέλευση με 20

μέλη. Το πρώτο όργανο είχε την ευθύνη του κομματικού μηχανισμού πέραν της

Κοινοβουλευτικής Ομάδας, το δεύτερο ηγούνταν του κόμματος μέσα στη Βουλή ενώ το

τελευταίο σώμα σκοπό είχε να συντονίζει το έργο των δύο προηγουμένων. Φυσικά τον

πρώτο λόγο είχε η Κεντρική Επιτροπή κι ο γραμματέας της.Κατ’ αυτόν τον τρόπο

εκχωρούνταν μια κάποια αυτονομία στην Κοινοβουλευτική ομάδα. Ωστόσο δεν έπαψε

ποτέ να είναι η Κεντρική Επιτροπή αυτή που είχε το πάνω χέρι και η οποία, δείγμα της

ανασφάλειας του ηγετικού πυρήνα, παρέμεινε μυστική μέχρι τέλους27.

30

Καθώς όμως η δυσαρέσκεια από τα μέτρα εκκοσμικευσης, την εκκαθάριση των

δημόσιων υπηρεσιών από τους «υπεράριθμους», και κυρίως την ένταση της φορολογίας

αυξάνονταν, εντείνονταν οι τριβές και οι μετατοπίσεις μέσα στην ίδια την

κοινοβουλευτική ομάδα του κόμματος, που θα οδηγήσουν ακόμη και σε αποσχίσεις.

΄Ετσι στα 1910 θα προκύψει το «Λαϊκό κόμμα» (Ahali Firkasi), ενώ στα 1911 θα ιδρυθεί

το «Νέο Κόμμα» (Hizbi Cedid) από το Συνταγματάρχη Σαντίκ,πρώην μέλος του

Κομιτάτου. Πρόκειται για σχηματισμούς που αν και δεν αρνούνται τον εκδυτικισμό

ολοκληρωτικά έχουν θορυβηθεί από την ακραία εθνικιστική (τουρκιστική) και κοσμική

(secular) πολιτική του Κ.Ε.Π. καθώς και από την ανάμειξη του Στρατού στην πολιτική28.

Παράλληλα όμως μ’ αυτές τις εξελίξεις εντείνεται και η αντιπολίτευση και πέρα

του Κομιτάτου, στο χώρο των Φιλελευθέρων. Βέβαια η Φιλελεύθερη Ένωση (Ahrar

Firkasi) έχει ουσιαστικά διαλυθεί μετά την καταστολή της «Αντεπανάστασης του 1909».

Την περίοδο όμως 1910-11 θα υπάρξουν κάποια δειλά βήματα ανασυγκρότησης, όπως η

ίδρυση της «΄Ενωσης των Μετριοπαθών Φιλελευθέρων» (Mutedil Hurriyetperveran

Firkasi), υπό τον Ismail Kemal που συσπειρώνει ΄Αραβες και Αλβανούς βουλευτές,

καθώς και κάποιων άλλων μικρότερων σχηματισμών.

Η σημαντική όμως εξέλιξη σ’ αυτό το χώρο θα έλθει όταν στα τέλη του 1911

Φιλελεύθεροι και Συντηρητικοί, Τούρκοι και Μειονοτικοί θα συνασπιστούν ιδρύοντας το

«Κόμμα της Ελευθερίας και Συνεννόησης».Ο νέος σχηματισμός θα περιλάβει

«Συντηρητικούς, Φιλελευθέρους, ανεξάρτητους βουλευτές και γερουσιαστές της

αντιπολίτευσης, παλαιότερα μέλη των κομιτάτων, και αντικομιτατικά στοιχεία»29.

Καθοριστικό παράγοντα σ’ αυτήν την Συσπείρωση έπαιξαν οι βουλευτές των υποτελών

εθνοτήτων, Βούλγαροι, ΄Αραβες, Αλβανοί, Αρμένιοι και ΄Ελληνες30. Τα σκληρά μέτρα

κατά της ελεύθερης έκφρασης των εθνοτήτων, οι ανελεύθεροι Νόμοι, η Νεοτουρική

τρομοκρατία στη Μακεδονική ύπαιθρο και η βαριά φορολογία είχαν εξωθήσει όλον αυτό

τον κόσμο που αρχικά είχε υποστηρίξει το Κ.Ε.Π. στην αντιπολίτευση.

Χαρακτηριστικό είναι ότι στην κίνηση αυτή πρωταγωνίστησαν οι ΄Ελληνες

βουλευτές και μάλιστα εκείνοι που σε μια προηγούμενη περίοδο είχαν ταχθεί

ενθουσιωδώς υπέρ της συνεργασίας με τους Νεότουρκους, είχαν ταυτιστεί άνευ όρων με

τον Οθωμανισμό και φυσικά είχαν εκλεγεί με το ψηφοδέλτιο του Κ.Ε.Π.Καθώς όμως η

καταπίεση των μη Τουρκικών πληθυσμών θα εντείνεται ο αρχικός (και ίσως άμετρος)

ενθουσιασμός θα μετατραπεί σε ψύχρανση και στο τέλος σε ανοιχτή αντιπολίτευση. Δεν

είναι τυχαίο εξάλλου το γεγονός ότι στο σχήμα αυτό συμμετέχουν και μουσουλμάνοι,

31

εκπρόσωποι δηλαδή του κυρίαρχου millet, δείγμα του ότι η ασκούμενη πολιτική του

συγκεντρωτισμού και της καταστολής είχε αποξενώσει ακόμη και τους πιο

«νομιμόφρονες» πληθυσμούς της Αυτοκρατορίας. Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι είχε

προηγηθεί και η πρώτη εξέγερση των Αλβανών με αφορμή τη βαριά φορολογία και τα

μέτρα αφοπλισμού των «συμμοριών», η οποία πήρε όμως γρήγορα εθνικά

χαρακτηριστικά, διεκδικώντας τοπική αυτονομία31..

Aπέναντι σ’ αυτή την πολύμορφη αντιπολίτευση της περιόδου 1909-1911 η

αντίδραση της ηγεσίας του Κ.Ε.Π. θα είναι, ιδίως στην αρχή, η καταστολή. ΄Ηδη μετά

την κατάπνιξη της εξέγερσης του Μαρτίου του 1909 υπήρξε κύμα διώξεων και

εκτελέσεων των πρωταιτίων, ανάμεσά τους και του πρωτεργάτη των γεγονότων του

ηγέτη της «Μουσουλμανικής ΄Ενωσης» Σεϊχη Βαχντετί32. Παράλληλα η επιβολή του

Στρατιωτικού Νόμου περιέστειλε κατά πολύ την πολιτική δραστηριότητα και συχνά

φίμωνε τις αντίπαλες φωνές33.

Το Κομιτάτο όμως δεν περιορίστηκε σ’ αυτά : όταν στα 1910 δολοφονήθηκε ο

δημοσιογράφος Ahmet Samim (επιφανές στέλεχος της αντιπολίτευσης) με τρόπο που

θύμιζε πολύ έντονα τον θάνατο του επίσης αντιπολιτευόμενου Ali Fethi34, ένα χρόνο

πριν το Κομιτάτο έσπευσε να επιρρίψει την ευθύνη στους αντιπάλους της35.

«Aνακάλυψε» μάλιστα και μια συνωμοσία που απέδωσε στο «Ριζοσπαστικό Οθωμανικό

Κόμμα» του Ριζά Νουρ και βιάστηκε να συλλάβει τους ηγέτες της αντιπολίτευσης τους

οποίους θεώρησε συνεργούς. Στη δίκη τους που ακολούθησε, οι κατηγορούμενοι

αθωώθηκαν πανηγυρικά και η όλη μεθόδευση αποδείχθηκε μπούμεραγκ για τους

Νεότουρκους36.Ωστόσο, παρά την εξέλιξη του πράγματος, ήταν φανερή η πρόθεση του

Κομιτάτου να ξεμπερδεύει μια και καλή με την αντιπολίτευση, καθώς έβλεπε τη

δυσαρέσκεια στη χώρα να εντείνεται από την πολιτική του.

΄Ενα χρόνο όμως, μετά,καθώς οι αντιδράσεις έχουν ενταθεί σ’ όλα τα επίπεδα

(ίδρυση «Νέου Κόμματος», αύξηση δημοτικότητας Συνταγματάρχη Σαντίκ) η ηγεσία

του Κ.Ε.Π. θ’ αναγκαστεί ν’ αλλάξει πολιτική και να εμφανιστεί πολύ πιο

διαλλακτική.΄Ετσι στις 23 Απριλίου του 1911 θα εξαγγείλει το «πρόγραμμα των 10

σημείων» με σκοπό των κατευνασμό των (συντηρητικών ιδίως) αντιπάλων του

Κομιτάτου. ΄Ετσι στο σημείο 6 υπόσχεται τη διατήρηση των εθνικών και θρησκευτικών

ηθών, με την παράλληλη αξιοποίηση των επιτευγμάτων και των προϊόντων του Δυτικού

πολιτισμού, ενώ στο σημείο 7 διακηρύσσει την επιθυμία για διαφύλαξη και υπεράσπιση

των ιστορικών Οθωμανικών παραδόσεων στα πλαίσια όμως του Συντάγματος . Τέλος

32

μιλά για Αναθεώρηση του Συντάγματος (σημ. 9), ώστε να επανενισχυθούν τα ιερά

δικαιώματα του Σουλτανάτου και του Χαλιφάτου37.

Παράλληλα προβλέπει το ασύμβατο του βουλευτικού αξιώματος με την

κατάληψη θέσεων στον εκτελεστικό μηχανισμό του κράτους. Η απαγόρευση αυτή

μπορούσε να αρθεί μόνο με την έγκριση της βουλής και πάντα για συγκεκριμένα,

μεμονωμένα πρόσωπα (απαιτούνταν πλειοψηφία 2/3). Τέλος, και για να διασκεδαστούν

οι αντιδράσεις ο σκληροπυρηνικός Talat Bey παραιτήθηκε από Υπουργός Εσωτερικών κι

αντικαταστάθηκε από τον σαφώς ηπιότερο Halil Bey38.

Βλέπουμε λοιπόν πως το Κομιτάτο κάτω από την πίεση της ογκούμενης

δυσαρέσκειας εξαναγκάστηκε σε ελιγμούς και υποχωρήσεις και μάλιστα σε δύο

κατευθύνσεις . Από τη μια προσπάθησε να πείσει ότι η πολιτική του εκδυτικισμού που

ακολουθούσε ήταν συμβατή με τις παραδόσεις του Οθωμανικού κράτους, έτσι ώστε να

εξευμενίσει τα συντηρητικά, φιλοϊσλαμικά στοιχεία μα και τους μετριοπαθέστερους

οπαδούς του εκσυγχρονισμού που όλο και περισσότερο αποστασιοπιούνταν από το

Κ.Ε.Π.

Από την άλλη πλευρά τα μέτρα που αφορούσαν την σχέση των πολιτικών με την

«εκτελεστική» εξουσία, αποσκοπούσαν να καταδείξουν πως το Κομιτάτο δεν

επιχειρούσε την άλωση του κρατικού μηχανισμού και τη συγκρότηση μιας

Νεοτουρκικής γραφειοκρατικής elite.

Αυτό το τελευταίο δεν ήταν κάθολου τυχαίο αφού μια από τις βασικές πηγές

αυτής της αυξανόμενης αντιπολίτευσης προς το Κομιτάτο ήταν όλος αυτός ο κόσμος των

μορφωμένων κατώτερων γραφειοκρατών που αρχικά ταυτίστηκε με τον Νεοτουρκισμό

κι επιδίωξε την κοινωνική του άνοδο διαμέσου του Κ.Ε.Π., για ν’ ανακαλύψει πολύ

γρηγορα ότι σ’ ένα μοντέρνο κρατικό μηχανισμό υφίστανται σαφείς ταξικοί φραγμοί κι

οι «κορυφές» του κράτους δεν είναι προσιτές στον καθένα.

΄Ετσι λοιπόν, όλην αυτή την περίοδο 1909-11 το Κομιτάτο ήταν αναγκασμένο να

ελίσσεται, να ισορροπεί ανάμεσα στα κατεστημένα συμφέροντα (Υψηλή Πύλη -

Στρατός), και τις ποικίλες αντιπολιτεύσεις που αναδύονταν τόσο στην Κοινωνία όσο και

μέσα στο ίδιο το κόμμα. Παρ’ όλα αυτά κατάφερε να προωθήσει την εκσυγχρονιστική

του πολιτική και μάλιστα σε δύο μέτωπα : α) Να εκσυγχρονίσει την Οθωμανική

Αυτοκρατορία και να της προσδώσει ενότητα και β) να θεσπίσει τέτοια νομοθεσία που

να καταστήσει «περιττές»-κατά τη γνώμη του- τις διομολογήσεις και γενικά τα προνόμια

των ξένων39.

33

΄Οσον αφορά το πρώτο σκέλος, μόλο που οι αντιφάσεις και οι αντιστάσεις δεν

έλειψαν, έγιναν κάποια βήματα.Πρώτο και κύριο μέλημα των Νεοτούρκων, όπως έχουμε

ήδη πει, ήταν αυτό της εξισσορόπησης του (τεράστιου) δημόσιου χρέους.Γι’ αυτό το

σκοπό θα συγκροτηθεί η «Επιτροπή Δημοσιονομικής Μεταρρύθμισης» αποτελούμενη

από πέντε Ευρωπαίους ειδήμονες, υπό την Προεδρία του Υπουργού Οικονομικών.Τα

μέτρα που υιοθετήθηκαν ήταν δρακόντεια : οι μισθοί, οι προαγωγές κι οι αυξήσεις των

δημοσίων υπαλλήλων περικόπηκαν δραστικά ενώ έγιναν αθρόες απολύσεις και

μετατάξεις. Ακόμα αυξήθηκαν οι εισπραττόμενοι φόροι (έως και 100%) και

επιβλήθηκαν νέοι (Υπερφόρος)40.

Παρά την αύξηση όμως των δημοσίων εσόδων και τα μέτρα λιτότητας η

δημοσιονομική κατάσταση δεν θα βελτιωθεί ριζικά : το έλλειμμα του προϋπολογισμού

θα συνεχίσει να μεγαλώνει, καθώς, ο Στρατός και οι δαπάνες του παραμένουν

ανεξέλεγκτες ενώ η εξυπηρέτηση του Δημοσίου Χρέους (προς τους Δυτικούς

Κεφαλαιούχους) είναι ανελαστική.

Στον τομέα της παιδείας πάλι θα δημιουργηθεί ένα νέο σύστημα πρωτοβάθμιας

και δευτεροβάθμιας κοσμικής (μη θρησκευτικής) εκπαίδευσης και θα ιδρυθούν επίσης

Σχολεία για δασκάλους. Οι τελευταίοι θα δουν το κύρος τους να μεγαλώνει και θ’

αποτελέσουν για πρώτη φορά μια ιδιαίτερη κοινωνική ομάδα διακριτή από τους

αξιωματούχους και εν γένει τους υπόλοιπους δημοσίους υπαλλήλους.Παράλληλα το

Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης θα αναμορφωθεί και για πρώτη φορά θα

επιτραπεί σε γυναίκες να φοιτούν σ’ αυτό, αλλά πάντα σε ειδικά τμήματα, πίσω από

κουρτίνες. Μ’ αυτά τα μέτρα θα επιχειρηθεί να μειωθεί η δύναμη και η σημασία των

ulema και των θρησκευτικών σχολείων, των medrese, ώστε να χειραφετηθεί ο

μουσουλμανικός πληθυσμός από την θεοκρατική, ισλαμική επιρροή41.

Παράλληλα η αστυνομία θα αναδιοργανωθεί και θα υπαχθεί πλέον στο

Υπουργείο Εσωτερικών, ενώ στην Κωνσταντινούπολη θα γίνουν σημαντικά δημόσια

έργα (Τραμ-αστικές συγκοινωνίες, δίκτυο αποχέτευσης) με σκοπό τον εξωραϊσμό κι

εξευρωπαϊσμό της. Η Περιοχή της Πρωτεύουσας θα συγκροτηθεί σε ιδιαίτερη Νομαρχία

με το δικό της Κυβερνήτη (Vali) και την αιρετή της αντιπροσωπευτική συνέλευση (τα

πρώτα βήματα τοπικής Αυτοδιοίκησης)42.

Tα μέτρα αυτά όμως θα μείνουν ημιτελή και μετέωρα καθώς όλην αυτή την

περιόδο οι Νεότουρκοι δεν έχουν αποκρυσταλλώσει μια σαφή ιδεολογία κι ένα

συνεκτικό εκσυγχρονιστικό πρόγραμμα, ενώ απ’ την άλλη πλευρά οι περιορισμοί που

34

τους επιβάλλουν τα διάφορα κατεστημένα συμφέροντα μα και οι αδράνειες του

κοινωνικού σώματος είναι πολύ έντονοι.

΄Οσον αφορά τώρα το δεύτερο ζήτημα, αυτό των Διομολογήσεων και των άλλων

προνομίων των ξένων, η γραμμή του Κομιτάτου αυτήν την περίοδο δεν ήταν η άμεση

κατάργησή τους αλλά η υπονόμευσή τους, διαμέσου μεταρρυθμίσεων. Επικρατούσε η

«αφελής» άποψη πως αρκούσε να εκσυγχρονιστεί η Αυτοκρατορία, ν’ αποκτήσει

σύγχρονη νομοθεσία, αποτελεσματική δημόσια διοίκηση και σύστημα τηλεπικοινωνιών,

ώστε οι Διομολογήσεις να καταστούν από μόνες τους περιττές, άχρηστες ακόμα και για

τους Ευρωπαίους43.

Μ’ αυτήν λοιπόν τη λογική θα ιδρυθεί ξεχωριστό Υπουργείο Ταχυδρομείων και

Τηλεγραφείων που θα ενοποιήσει υπό την αιγίδα του όλες τις τηλεπικοινωνίες της

χώρας.Παράλληλα θα καταβληθεί προσπάθεια για την αναδιοργάνωση των Τελωνείων

και της Δικαιοσύνης. Γι’ αυτό το σκοπό θα μετακληθούν από το εξωτερικό ειδικοί

σύμβουλοι, ο βρετανός Crawford για την Τελωνειακή Υπηρεσία κι ο Κόμης Ostrorog για

τον δικαιϊκό μηχανισμό.

Διαπιστώνουμε λοιπόν πως ενώ οι Νεότουρκοι θέλουν να υπονομεύσουν τα

εμπορικά προνόμια και την ετεροδικία των Ευρωπαίων στη χώρα τους, προσπαθούν να

το πετύχουν βασιζόμενοι στη ξένη (δυτική) βοήθεια.Γι’ αυτό και οι πολύπειρες Μεγάλες

Δυνάμεις, κατανοώντας αυτήν ακριβώς την αντίφαση των Νεοτούρκων θα επαγρυπνούν

έτοιμες να διασφαλίσουν τα κεκτημένα τους μέσα στην Αυτοκρατορία ή ακόμα και να τ’

αυξήσουν, αποσπώντας νέες παραχωρήσεις44.΄Ετσι, όταν γύρω στα 1911 το Κομιτάτο θα

προσπαθήσει να αυξήσει τους δασμούς κατά 4% και να επαναδιαπραγματευτεί το

καθεστώς των Διομολογήσεων, θα συναντήσει τη ρητή άρνηση των Μ. Δυνάμεων και θ’

αναγκαστεί να υποχωρήσει.

Κι ενώ λοιπόν τόσο η εσωτερική όσο κι εξωτερική πολιτική της Αυτοκρατορίας

είχε περιέλθει σε αδιέξοδο, με τους τρεις μεγάλους - Αγγλία, Γερμανία, Γαλλία - να

επαγρυπνούν για να διαφυλάξουν τη θέση τους μέσα στη χώρα, ήταν μια άλλη

Ευρωπαϊκή δύναμη, η Ιταλία, που με την παρέμβαση της ήρθε ν’ αναταράξει τα

λιμνάζοντα νερά, ν’ ανατρέψει τα πολιτικά δεδομένα.Στα τέλη του Σεπτεμβρίου του

1911 η Ιταλία επέδωσε τελεσίγραφο στους Οθωμανούς και απαίτησε την παραχώρηση

της Τριπολιτανίας (σημ. Λιβύης), με το πρόσχημα ότι οι υπήκοοί της απειλούνταν από

Μουσουλμάνους φανατικούς.

35

Η ενέργεια αυτή της Ιταλίας αιφνιδίασε την Υψηλή Πύλη. Οπωσδήποτε η

Τριπολιτανία ως επαρχία ήταν αμελητέας σημασίας για το κράτος, δεν έπαυε να είναι

όμως μια Αραβική και μουσουλμανική επαρχία : η παράδοσή της και μάλιστα χωρίς

αντίσταση, σε μια Ευρωπαϊκή Δύναμη, θα προκαλούσε γενική εξέγερση στις Αραβικές

επαρχίες, που ήταν μάλιστα δυσαρεστημένες από το Νεοτουρκικό συγκεντρωτισμό.

Γι’ αυτό και η Οθωμανική κυβέρνηση αρνήθηκε να ενδώσει. Καθώς όμως οι

θαλάσσιοι δρόμοι επικοινωνίας ελέγχονταν πλήρως από τους Ιταλούς, αδυνατούσε να

στείλει στρατιωτικές ενισχύσεις. Γι’ αυτό περιορίστηκε στην αποστολή 50 αξιωματικών

εμπίστων του Κομιτάτου (fedai), με σκοπό να οργανώσουν τους βεδουίνους της Λιβυκής

ερήμου σε ανταρτικό κατά των Ιταλών. ΄Ετσι διαμορφώθηκε μια ιδιότυπη κατάσταση,

ένα αδιέξοδο, όπου οι Ιταλοί ναι μεν είχαν καταλάβει την παραλιακή ζώνη, από την άλλη

όμως αδυνατούσαν να προελάσουν στο εσωτερικό, καθώς τους παρενοχλούσαν επιτυχώς

οι ντόπιοι αντάρτες της αίρεσης Σενουσί45.

Κι ενώ συνέβαιναν αυτά στο μέτωπο, στην ίδια την Αυτοκρατορία οι εξελίξεις

υπήρξαν ραγδαίες : η Κυβέρνηση του Ιμπραΐμ Χακκί ανατράπηκε κι αντικαταστάθηκε

από νέα υπό τον Σαϊντ, με το σκεπτικό ότι ο πολύπειρος γηραιός πολιτικός ήταν ο πιο

ενδεδειγμένος για τις δύσκολες περιστάσεις, ο πιο κατάλληλος, λόγω διασυνδέσεων, για

να διαπραγματευτεί με τις Δυτικές Κυβερνήσεις (Αγγλία, Γαλλία) και ν’ αποσπάσει την

εύνοια τους.Παράλληλα σ’ όλη την χώρα επικρατούσε κλίμα φιλοδυτικό και μάλιστα

φιλοαγγλικό46.

΄Οσο για το Κομιτάτο συγκροτήθηκε σε «Επιτροπή για την Εθνική ΄Αμυνα» και

προσπάθησε ν’ αξιοποιήσει τον εθνικισμό, τόσο για ν΄ανταπεξέλθει στην εσωτερική του

κρίση όσο και για να καρπωθεί το πληγωμένο πατριωτικό συναίσθημα του Τουρκικού

λαού. Παράλληλα κήρυξε με τη συνεργασία των Συντεχνιών των λιμενεργατών

μποϋκοτάζ κατά της Ιταλίας- υπήρχε εξάλλου το επιτυχημένο προηγούμενο του

μποϋκοτάζ κατά της Αυστρίας και της Ελλάδας47.

Παρ’ όλα αυτά η επιρροή των Νεότουρκων θα συνεχίσει να μειώνεται. Η σκληρή

πολιτική που ακολούθησαν έναντι των «μειονοτήτων», η πολιτική του στυγνού

συγκεντρωτισμού έχει δημιουργήσει πολλές δυσαρέσκειες, που η αντιπολίτευση θα

προσπαθήσει να καρπωθεί.΄Ετσι μετά από δύο χρόνια διώξεων κι αβεβαιότητας, το

Νοέμβρη του 1911, Συντηρητικοί και Φιλελεύθεροι, Τούρκοι και μη, συνεπείς

αντικομιτατικοί και πρώην κομιτατικοί θα συμπήξουν την «Hurriyet ve Itilaf Firkasi»

(΄Ενωση για την Ελευθερία και Συνεννόηση-βλ παραπάνω).Στην ηγεσία του

36

ετερόκλητου αυτού Συνασπισμού θα βρεθούν επιφανείς Φιλελεύθεροι, ιστορικοί

αντίπαλοι της Ε.Ε.Π., όπως ο Ισμαήλ Κεμάλ, ο Νταμάντ Φερίντ, ο Ριζά Νουρ κ.ά.48 ενώ

σημαντικό ρόλο στη συγκρότησή του θα παίξουν οι «μειονοτικοί βουλευτές» και

ιδιαίτερα οι ΄Ελληνες49.

Το εύρος του αντιπολιτευτικού φάσματος μοιάζει εντυπωσιακό, αν κανείς

σκεφτεί το πόσο πολλοί κι αντιφατικοί είναι οι συμβαλλόμενοι, αλλά κάτι τέτοιο δεν

πρέπει να μας εκπλήσσει : έχουν ήδη προηγηθεί οι Αλβανικές εξεγέρσεις του 1910-‘11

(Κόσσοβο)50 και κυρίως η σκληρή καταπίεση Ελλήνων και Βουλγάρων (Πατριαρχικών

κι Εξαρχικών) στη Μακεδονία που ανάγκασαν τα δύο αντίπαλα στοιχεία σε συνεργασία

κατά των Νεοτούρκων.

Το κλίμα λοιπόν ήταν ευνοϊκό για το νέο κόμμα, τόσο ανάμεσα στους

μουσουλμάνους (Τούρκους και μη) όσο κι ανάμεσα στους Χριστιανούς. ΄Ετσι δεν

άργησαν να έρθουν οι πρώτες (μικρές) επιτυχίες, στις επαναληπτικές εκλογές της Πόλης

(αρχές 1912), όπου ο υποψήφιος της αντιπολίτευσης κέρδισε τον αντίπαλό του του

Κ.Ε.Π., πράγμα που γέμισε τους Φιλελεύθερους με ελπίδες κι ενθουσιασμό51.

Μπροστά λοιπόν σ’ αυτήν την απειλητική επανεμφάνιση της αντιπολίτευσης το

Κομιτάτο αναγκάστηκε ν’ αμυνθεί : πήρε λοιπόν την πρωτοβουλία να προτείνει

αναθεώρηση του Συντάγματος, με σκοπό την ενίσχυση της Σουλτανικής εξουσίας. Πιο

συγκεκριμένα η πρόταση αυτή προέβλεπε να επανακτήσει ο Σουλτάνος το δικαίωμα

διάλυσης του Κοινοβουλίου, χωρίς τη σύμφωνη γνώμη της Γερουσίας52.Η σκοπιμότητα

της ενέργειας αυτής από μεριάς του Κ.Ε.Π. είναι προφανής : καθώς νιώθει τα ερείσματα

του μέσα στην κοινωνία να φθίνουν και την κοινοβουλευτική του δύναμη να έχει

μειωθεί, προσπαθεί να ελέγξει την κατάσταση μετατοπίζοντας εξουσίες στον Ανώτατο

΄Αρχοντα, τον άβουλο και πειθήνιο Μεχμέτ τον Ε΄.

Για τους ιδιους τους Νεότουρκους κάτι τέτοιο ήταν λογικό, αφού δεν υπήρξαν

ποτέ συνεπείς οπαδοί του κοινοβουλευτισμού. Χρησιμοποίησαν απλά την βουλή όσο

κυριαρχούσαν σ’ αυτή, ως αντίβαρο στα παραδοσιακά κέντρα εξουσίας (Παλάτι, Υψηλή

Πύλη) και ως μηχανισμό στρεβλής (και μειοψηφικής) εκπροσώπησης των εθνικών

κοινοτήτων. Για τους κρατιστές κι ελιτίστες, του Κ.Ε.Π. η εθνική αντιπροσωπεία δεν

θεωρούνταν έκφραση της λαϊκής βούλησης, ούτε πολύ περισσότερο φορέας της λαϊκής

κυριαρχίας. Στην καλύτερη περίπτωση αποτελούσε διαδικασία επιλογής και

νομιμοποίηση μιας κυβερνώσας elite και στην χειρότερη μηχανισμό ενσωμάτωσης των

υπόδουλων εθνοτήτων και περιστολής των αποσχιστικών τους τάσεων53 Η.. Αφού οι

37

«μειονότητες» της Αυτοκρατορίας εκφράζονταν κι εκπροσωπούνταν μέσα στο κράτος

για ποιό λόγο να επαναστατήσουν εναντίον του;

Οι ίδιοι οι Νεότουρκοι ως κομματική οντότητα δεν συγκροτήθηκαν ποτέ

διαμέσου του κοινοβουλίου. υπήρξαν πάντα ένα «κόμμα» του κράτους, ένα «κόμμα» του

κρατικού μηχανισμού κι όχι της (ανύπαρκτης άλλωστε) κοινωνίας των πολιτών.Μέσα σ’

αυτόν τον μηχανισμό γεννήθηκαν κι ανδρώθηκαν και σ’ αυτόν τον μηχανισμό

προσπάθησαν μακροπρόθεσμα να κυριαρχήσουν, τόσο για να πετύχουν τη δική τους

κοινωνική ανέλιξη, όσο και για να εκσυγχρονίσουν την Αυτοκρατορία.Γι’ αυτό και η

τόσο έντονη παρουσία αυταρχικών κι αντιδημοκρατικών ιδεολογικών στοιχείων στον

εσωτερικό τους.

΄Οσον αφορά πάλι την Αντιπολίτευση τα πράγματα δεν ήταν και πολύ

διαφορετικά: είχε τόσες φορές ταχθεί υπέρ της αύξησης των εξουσιών του Σουλτάνου

που θα δυσκολευόταν ν΄αντιταχθεί στην προτεινόμενη μεταρρύθμιση.Ωστόσο η όλη

κίνηση απέτυχε. Η βουλή καταψήφισε την πρόταση. Για μια ακόμη φορά η

κοινοβουλευτική ομάδα του Κ.Ε.Π. δεν πειθάρχησε στην πολιτική του . η μόνη λύση

λοιπόν ήταν η προσφυγή στις κάλπες54.

Γι’ αυτό και το Κομιτάτο έσπευσε να ελέγξει θέσεις - κλειδιά στον κρατικό

μηχανισμό, για να εξασφαλίσει το ποθητό αποτέλεσμα. ΄Ετσι Αντίλ Μπέυ τοποθετήθηκε

Υπουργός Εσωτερικών ο Ταλαάτ Υπουργός Τηλεγραφείων και Ταχυδρομείων, ο Τσαβίτ

Δημ. ΄Εργων, ενώ οι Αχμέτ Ριζά και Σαϊντ Χαλίμ ανέλαβαν πρόεδροι της Γερουσίας και

του Συμβουλίου του κράτους αντίστοιχα. Παράλληλα το Κ.Ε.Π. είχε καταφέρει να

ελέγξει σε σημαντικό βαθμό την επαρχιακή διοίκηση55.

Δεν είναι λοιπόν τυχαίο, αν μάλιστα κανείς αναλογισθεί και τη σχετική βία και

νοθεία, πως αυτές οι εκλογές (΄Ανοιξης 1912) έμειναν στην ιστορία, ως οι «εκλογές της

μεγάλης ράβδου» (Sopali Secim)56.To Koμιτάτο εξασφάλισε, για ακόμη μία φορά, πλήρη

κοινοβουλευτική κυριαρχία, καθώς η πλειοψηφία των βουλευτών εξελέγη με τα

ψηφοδέλτιά του. Η αντιπολίτευση συνετρίβη: όπως μαρτυρεί ο D. Ergil σε σύνολο 275

(284 δίνει ο Ferroz Ahmad) οι Φιλελεύθεροι εξέλεξαν μόλις 657.

Παράλληλα «τιμωρήθηκαν» και οι δύο εθνότητες που αποδείχθηκαν οι πιο

«άτακτες» κατά την προηγούμενη περίοδο : οι Αλβανοί (βλ. εξεγέρσεις) και οι ΄Ελληνες.

Οι πρώτοι εξέλεξαν 18 αντιπροσώπους έναντι 27, ενώ οι δεύτεροι μόλις 15 έναντι 26 (24

κατά Μπούρα)58. .Τα γενικά αποτελέσματα σύμφωνα με τον Ferroz Ahmad είχαν ως εξής

: σε σύνολο 284 είχαν αναδειχθεί 157 Τούρκοι, 68 ΄Αραβες, 18 Αλβανοί, 15 ΄Ελληνες,

38

13 Αρμένιοι, 4 Εβραίοι και 9 Σλάβοι βουλευτές59.Επρόκειτο λοιπόν για ένα κοινοβούλιο

συντριπτικά Τουρκικό και Νεοτουρκικό, ελεγχόμενο πλήρως από το Κομιτάτο και γι’

αυτό ελάχιστα αντιπροσωπευτικό.

Γι’ αυτό και μια από τις πρώτες του ενέργειες ήταν να υπερψηφίσει την

τροποποίηση του Συντάγματος που είχε σταθεί αφορμή για τη διάλυση της

προηγούμενης Βουλής. ΄Ετσι ο Σουλτάνος απέκτησε το δικαίωμα να διαλύει το

κοινοβούλιο. Μετά απ’ αυτό η κυριαρχία των Νεοτούρκων φαινόταν απόλυτη και

αδιαμφισβήτητη.

Κι όμως για μιαν ακόμη φορά το παιχνίδι δεν είχε λήξει . ήταν αυτή ακριβώς η

τρομοκρατία του Κ.Ε.Π. σε βάρος των αντιπάλων του που εξώθησε τελικά την

αντιπολίτευση στα άκρα και την ανάγκασε να στραφεί στην εξωκοινοβουλευτική δράση.

΄Ετσι συγκροτήθηκε η «Ομάδα των Σωτήρων Αξιωματικών» από

δυσαρεστημένους με το Κομιτάτο στρατιωτικούς, υπό την ηγεσία του Συνταγματάρχη

Σαντίκ.Η κίνηση αυτή που ουσιαστικά ήταν ελεγχόμενη από τους Φιλελεύθερους και

την γραφειοκρατική elite της Υψηλής Πύλης, ζητούσε την «επιστροφή στη «νόμιμη

συνταγματική διακυβέρνηση και την αποχή του στρατού από την πολιτική()»60..

΄Ετσι την περίοδο Ιουνίου-Ιουλίου 1912 θα ξεσπάσουν μια σειρά στρατιωτικές

εξεγέρσεις στην Μακεδονία, ενώ ανταρτικές ομάδες θα εμφανιστούν στα βουνά. Η

κατάσταση θύμιζε έντονα αυτήν του καλοκαιριού του 1908, με μια ουσιώδη όμως

διαφορά: ήταν το Κ.Ε.Π. αυτή τη φορά στη θέση του Αμπντούλ Χαμίτ, ήταν οι

Νεότουρκοι που ένιωθαν, να φεύγει η γη κάτω απ’ τα πόδια του και ν’ αδυνατούν να

ελέγξουν την κατάσταση61.Για το Κομιτάτο το σοκ ήταν τεράστιο : δεν είχε μόνο

απωλέσει την κυριαρχία στη νευραλγικότερη επαρχία του κράτους, αλλά φαινόταν πως

είχε χάσει και τη βάση της δύναμής του, το κέντρο της επιρροής του, τη Μακεδονία,την

περιοχή δηλαδή όπου είχε συγκροτηθεί ως πολιτική δύναμη και είχε στηριχθεί ακόμα και

στις πιο δύσκολες στιγμές του (Αντεπανάσταση του 1909).

Το Νεοτουρκικό κίνημα λοιπόν, τέσσερα χρόνια μετά την επανάσταση βρισκόταν

σε βαθειά κρίση. Η Μακεδονία, η πατρίδα του, είχε στραφεί εναντίον του, η Αλβανία

είχε και πάλι επαναστατήσει62. και τέλος η Ιταλία για να πιέσει την Οθωμανική

κυβέρνηση και να την εξαναγκάσει σε συνθηκολόγηση, είχε βομβαρδίσει τα

Δαρδανέλλια τον Απρίλιο και καταλάβει τα Δωδεκάνησα το Μάιο63.

Μπροστά σ’ αυτήν την πολύπλευρη πίεση η Κυβέρνηση Said Pasha δεν

μπορούσε ν’ αντέξει. Πρώτος παραιτήθηκε ο Υπουργός Πολέμου, ο Στρατάρχης

39

Μαχμούτ Σεβκέτ αηδιασμένος από τη συνεχή ανάμειξη του στρατού στην πολιτική και

συμπαρέσυρε μαζί του ολόκληρη την κυβέρνηση.Στη θέση της σχηματίστηκε νέα υπό το

Γκαζή Αχμέτ Μουχτάρ Πασά, ήρωα του προηγούμενου Ρωσοτουρκικού Πολέμου (1877-

78) και γνωστού φιλελεύθερου που παλιότερα είχε γνωρίσει τη δυσμένεια του Αμπντούλ

Χαμίντ. Η νέα κυβέρνηση έμεινε στην ιστορία ως «Μεγάλο Υπουργείο», (Büyük

Kabine), λόγω των πολλών προσωπικοτήτων που συμπεριλάμβανε στις τάξεις της

(ανάμεσα τους και τρεις πρώην Μεγάλους Βεζύρηδες)64. Επρόκειτο λοιπόν για μια

κυβέρνηση «επιφανών ανδρών» που λόγω του κύρους και της εμπειρίας τους κρίθηκε

αναγκαίο ν’ αναλάβουν τις τύχες της Αυτοκρατορίας στις κρίσιμες στιγμές που

διερχόταν και ν’ αποκαταστήσουν την όποια εθνική ενότητα.

Στην πραγματικότητα όμως ήταν μια κυβέρνηση της φιλελεύθερης elite της

Υψηλής Πύλης που σκοπό είχε ν’ ανατρέψει με κάθε μέσο το Κομιτάτο. Και πράγματι το

Κ.Ε.Π. βρέθηκε υπό διωγμόν : το Κοινοβούλιο στο οποίο κυριαρχούσε διαλύθηκε

ύστερα από τελεσίγραφο των Σωτήρων Αξιωματικών, τα μέλη της καταδιώκονταν κι

αναγκάζονταν να καταφύγουν στην Ευρώπη, ενώ η Tanin, η πιο φιλική προς τους

Νεοτούρκους εφημερίδα, γνώρισε αλλεπάλληλες απαγορεύσεις (Αύγουστος - Νοέμβριος

1912), μ’ αποτέλεσμα ν’ αναγκαστεί να διακόψει την έκδοσή της. Την ίδια στιγμή, κι ενώ

το Κομιτάτο και οι οπαδοί του βρίσκονταν αντιμέτωποι μ’ ένα κύμα διώξεων, αίρονταν ο

Στρατιωτικός Νόμος (Ιούλης ‘12). Είναι πραγματικά οξύμωρο ν’ αποκαθίστανται οι

στοιχειώδεις πολιτικές ελευθερίες, την ίδια στιγμή που η βουλή διαλύεται και μια από τις

δύο μεγάλες παρατάξεις, το Κ.Ε.Π., σχεδόν εξωθείται στην (ημι)παρανομία65.

Αλλά κάτι τέτοιο, με βάση τα όσα έχουμε δει ως τα τώρα, δεν πρέπει να μας

εκπλήσσει : η άρση του Στρατιωτικού Νόμου σήμαινε όχι τόσο την αποκατάσταση της

δημοκρατίας, όσο τη δυνατότητα ελεύθερης πολιτικής δράσης των αντιπάλων του

Κομιτάτου. Παράλληλα είχε σκοπό να θέσει τέλος στην κηδεμόνευση της Οθωμανικής

πολιτικής ζωής από το Στρατό και ιδίως από εκείνη τη μερίδα της ηγεσίας του που

στήριξε το Κ.Ε.Π. καθ’ όλη την προηγούμενη περίοδο (1909-12). Στην πραγματικότητα

λοιπόν το «Μεγάλο Υπουργείο» δεν ήταν παρά μια συγκαλυμμένη απόπειρα

παλινόρθωσης της φιλελεύθερης γραφειοκρατικής elite, με κέντρο την Υψηλή Πύλη.

Κι ίσως το σχέδιο αυτό να είχε ευοδωθεί, αν δεν κηρύσσονταν αναπάντεχα ο

Πόλεμος από μέρους της Βαλκανικής Συμμαχίας κατά του Οθωμανικού Κράτους, στα

τέλη του Οκτωβρίου του 1912. Η εξέλιξη αυτή αιφνιδίασε την Τουρκική κυβέρνηση που

βρέθηκε ολότελα απροετοίμαστη για ν’ αντιμετωπίσει την κατάσταση.Γι’ αυτό 40

θεωρήθηκε αναγκαίο να υποβάλλει την παραίτησή της και να αντικατασταθεί από μια

άλλη υπό τον Κιαμίλ Πασά. Υπήρχε η ελπίδα ότι ο γηραιός και πολύπειρος πολιτικός θα

μπορούσε ν’ αυξήσει το διπλωματικό βάρος της χώρας, και ν’ αποσπάσει την εύνοια των

Δυνάμεων - κυρίως της Μ. Βρετανίας - καθώς ήταν γνωστή η αγγλοφιλία του66.

Μάταια όμως . οι πολεμικές επιχειρήσεις εξελισσόταν ραγδαία σε βάρος των

Οθωμανών. Μέσα σε λίγους μήνες το σύνολο σχεδόν των Βαλκανικών κτήσεων

(Rumeli) είχε εξαφανιστεί και η Οθωμανική παρουσία στην Ευρώπη στα τέλη του 1912

περιοριζόταν σε τέσσερις πόλεις : Γιάννενα, Σκόδρα, Τσατάλτζα, Αδριανούπολη. Απ’

αυτές οι πιο σημαντικές ήταν οι δύο τελευταίες καθώς αποτελούσαν την έσχατη γραμμή

άμυνας πριν την Κωνσταντινούπολη. ΄Ετσι η υπεράσπιση της Τσατάλτζας και κυρίως της

Αδριανούπολης, που ήταν και ιερή πόλη για τους Οθωμανούς, έγινε ζήτημα ζωής και

θανάτου.

Παρόλα αυτά ο κλοιός έσφιγγε όλο και περισσότερο γύρω από την πρωτεύουσα,

καθώς η πίεση των Βουλγάρων αυξανόταν. Κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες η Κυβέρνηση

αναγκάστηκε να συνάψει ανακωχή (3 Δεκεμβρίου) και ν’ αρχίσει διαπραγματεύσεις στο

Λονδίνο για τη συνομολόγηση συνθήκης ειρήνης, υπό την αιγίδα των Μ.

Δυνάμεων67.Οπωσδήποτε η έκβαση των συνομιλιών δεν θα μπορούσε να είναι θετική

για τον ηττημένο. Η προοπτική όμως παραχώρησης και της Αδριανούπολης ηλέκτριζε

την κοινή γνώμη και ιδίως τους φιλοκομιτατικούς κύκλους, αφού η πόλη αυτή είχε

καταστεί σύμβολο αντίστασης για το πληγωμένο εθνικό συναίσθημα των Οθωμανών.

Καθώς όμως στην Πόλη φημολογούνταν έντονα ότι η κυβέρνηση ετοιμαζόταν να

υποκύψει στις πιέσεις των Μ. Δυνάμεων και να εκχωρήσει ακόμη και την

Αδριανούπολη, το Κομιτάτο αποφάσισε να αντιδράσει. ΄Ετσι στις 23/1/1913 μια ομάδα

Νεοτούρκων αξιωματικών υπό την ηγεσία του Enver Pasa επέδραμε στην Υψηλή Πύλη

όπου συνεδρίαζε το Υπουργικό Συμβούλιο, και το εξανάγκασε με την απειλή των όπλων

σε παραίτηση. Ο Υπουργός Πολέμου Νazim Pasa, ο οποίος λέγεται πως προσπάθησε ν’

αντισταθεί, εκτελέστηκε επιτόπου.Το επεισόδιο αυτό, το οποίο επανέφερε το Κ.Ε.Π. στο

πολιτικό προσκήνιο, μετά από μια περίοδο έκλειψης, έμεινε στην ιστορία ως

«Πραξικόπημα της Υψηλής Πύλης»68.

Πράγματι το Κομιτάτο όλην αυτήν την περίοδο είχε κρατήσει στάση διαλλακτική

και εθνικοενωτική απέναντι στην Κυβέρνηση : απέφυγε να οξύνει τους τόνους της

αντιπολίτευσης και έτεινε κλάδο ελαίας προς τον Kamil.Ωστόσο η στάση των

αξιωματούχων της Υψηλής Πύλης που βρίσκονταν στην εξουσία ήταν αμετάλλακτα

41

εχθρική απέναντι στο Κομιτάτο. Τη μοναδική φορά μάλιστα που το τελευταίο τόλμησε

να υψώσει φωνή διαμαρτυρίας, όταν ο Μ. Βεζύρης κάλεσε τις Δυνάμεις να επέμβουν

απροκάλυπτα με τους στόλους τους, για να σώσουν την πρωτεύουσα από τους

Βουλγάρους. αντιμετώπισε ένα κύμα άγριας καταστολής .Η κυβέρνηση Kamil έκλεισε

όλες τις λέσχες και τα παραρτήματα του Κ.Ε.Π. και το Κομιτάτο σχεδόν έπαψε να

υπάρχει69. ΄Ηταν ολοφάνερο λοιπόν πως οι Φιλελεύθεροι ήταν αποφασισμένοι να μην

επιτρέψουν στους Νεότουρκους να ξανασηκώσουν κεφάλι.

Αντίθετα όμως μ’ αυτούς το Κομιτάτο μετά το «Πραξικόπημα της Υψηλής

Πύλης» δεν επιδίωξε να πάρει τη ρεβάνς. Κράτησε στάση μετριοπαθή και προσπάθησε

να εμφανιστεί σαν ένας συνασπισμός πατριωτών γραφειοκρατών και αξιωματικών που

στέκει υπεράνω πολιτικής και κομματικών διενέξεων.Γι’ αυτό και δεν επιχείρησε να

μονοπωλήσει την εξουσία αλλά προσπάθησε να σχηματίσει μια κυβέρνηση ευρύτερης

αποδοχής, υπό τον Μαχμούτ Σεβκέτ, άνθρωπο της παλιάς φρουράς που όμως ήταν

αποδεκτός κι από το Κ.Ε.Π. Στη νέα κυβέρνηση, η οποία ήταν λίγο πολύ διακομματική

το Κομιτάτο κράτησε τρία μόνο Υπουργεία, αφού σκοπός του δεν ήταν η πολιτική

επικράτηση αλλά η σωτηρία της Α. Θράκης και της Αδριανούπολης. Παράλληλα το

Κ.Ε.Π. απέφυγε να καταδιώξει τους αντιπάλους της, κατέστησε όμως σαφώς ότι η όποια

ελευθερία τους θα έπρεπε να κινείται «εντός των ορίων του Νόμου» (εδώ θα πρέπει να

σημειώσουμε ότι με την έναρξη του πολέμου ο Στρατιωτικός Νόμος επανήλθε σε

ισχύ)70.

Μετά απ’ αυτήν λοιπόν την αιφνίδια τροπή στα πολιτικά πράγματα της

Αυτοκρατορίας οι Βαλκάνιοι διέκοψαν τις διαπραγματεύσεις κι επανέλαβαν τις

εχθροπραξίες71.H απάντηση του Κομιτάτου θα είναι η εθνική κινητοποίηση. ΄Ετσι με

πρωτοβουλία του Ταλαάτ θα συγκροτηθεί, στις αρχές Φεβρουαρίου, η «Εθνική Επιτροπή

΄Αμυνας» ένας ημιεπίσημος οργανισμός, που σκοπό είχε να υποστηρίξει την πολεμική

προσπάθεια με κάθε μέσο. Για μια ακόμη φορά λοιπόν η ηγεσία του Κομιτάτου θα παίξει

το χαρτί του εθνικισμού και της από τα πάνω κινητοποίησης των μαζών. Τα

αποτελέσματα αρχικά θα είναι θετικά ,το κλίμα της απογοήτευσης και της ηττοπάθειας

θ’ αντιστραφεί, και θα υπάρξει αναζωογόνηση του πατριωτικού συναισθήματος72.

Ωστόσο η έκβαση των πολεμικών επιχειρήσεων δεν ήταν η επιθυμητή. Παρά τις

θυσίες και τις απώλειες γινόταν μέρα με τη μέρα φανερό πως η γραμμή του Μετώπου

δεν θα μπορούσε να κρατηθεί για πολύ: στις 26 Μαρτίου η Αδριανούπολη έπεσε στα

χέρια των Βουλγάρων. Από κει και πέρα στο θέατρο των πολεμικών επιχειρήσεων

42

επικράτησε το τέλμα. ΄Ετσι στα τέλη Μάη ακόμη και οι Νεότουρκοι είχαν αποδεχτεί την

έκβαση του πολέμου κι αναγκάστηκαν να επιστρέψουν στο τραπέζι των

διαπραγματεύσεων.

Τα αποτελέσματα δεν θα μπορούσε παρά να είναι συντριπτικά για την

πληγωμένη Αυτοκρατορία. Η Συνθήκη του Λονδίνου που συνομολογήθηκε στις 10

Ιουνίου περιόριζε την Οθωμανική επικράτεια στην γραμμή Αίνου - Μηδείας. ΄Ολο το

υπόλοιπο Ευρωπαϊκό τμήμα (Rumeli) του πάλαι ποτέ κραταιού Οθωμανικού κράτους

διαμοιραζόταν μεταξύ των Βαλκανίων Συμμάχων73.Η χώρα ακρωτηριάζονταν και

στερούνταν τις πιο πλούσιες και νευραλγικές της επαρχίες, την ίδια στιγμή που

κατέφθαναν χιλιάδες εξαθλιωμένοι πρόσφυγες απ’ τα Βαλκάνια. Και το χειρότερο απ’

όλα, ήταν οι χθεσινοί ραγιάδες που επιτίθενταν και συνέτριβαν την Αυτοκρατορία :

επρόκειτο δηλαδή για ένα αληθινό πολιτιστικό σόκ.

Κάτω απ΄αυτές τις συνθήκες ήταν φυσικό οι φιλελεύθεροι να προσπαθήσουν να

εκμεταλλευτούν την κατάσταση για ν’ ανατρέψουν το Κ.Ε.Π.΄Ετσι στις 15 Ιουνίου η

αντιπολίτευση δολοφόνησε στην Πόλη τον Μ. Βεζύρη Μαχμούτ Σεβκέτ. Η αντίδραση

όμως του Κομιτάτου θα είναι ακαριαία : δεκάδες αντίπαλοι του Κ.Ε.Π. θα συλληφθούν

και θα εκτοπιστούν ή θα εκτελεστούν. Το κύμα των διώξεων θα αποδιαρθρώσει την

αντιπολίτευση η οποία δεν πρόκειται να ξανακάνει αισθητή την παρουσία της μέχρι και

το τέλος του Πολέμου74. Το Κομιτάτο πλέον, χάρις στην καταστολή και τον έλεγχο του

κρατικού μηχανισμού, έχει κυριαρχήσει πλήρως.

Η νέα κυβέρνηση που θα σχηματιστεί μετά το θάνατο του Στρατάρχη Μαχμούτ

Σεβκέτ θα φέρει σαφώς τη Νεοτουρκική σφραγίδα.Μεγάλος Βεζύρης τοποθετήθηκε ο

Σαϊντ Χαλίμ, ένας Αιγύπτιος πρίγκηπας με μετριοπαθείς ισλαμικές τάσεις και εμφανή

σκοπό να προσελκύσει τις συμπάθειες του δεύτερου σε μέγεθος στοιχείου της

Αυτοκρατορίας, των Αράβων. Τα κρίσιμα Υπουργεία όμως τα ανέλαβαν

«σκληροπυρηνικοί» του Κομιτάτου. Πιο συγκεκριμένα ο Cemal bey θα γίνει Υπουργός

Δημοσίων ΄Εργων, ο Hayri Bey Σεϋχουλισλάμης κι ο Εμβέρ Υπουργός Πολέμου.

΄Ετσι λοιπόν εδραιώθηκε η Νεοτουρκική παρουσία σε νευραλγικούς τομείς του

κράτους75.Κι ενώ συνέβαιναν αυτά στο εσωτερικό μέτωπο νέες εξελίξεις στο

διπλωματικό πεδίο ήλθαν να μεταβάλλουν την πορεία των πολιτικών πραγμάτων. Οι

Βούλγαροι που ήταν δυσαρεστημένοι από την μοιρασιά των λαφύρων του Πολέμου κι

ένιωθαν ν’ απειλούνται από τους συμμάχους τους, έσπευσαν να χτυπήσουν ταυτόχρονα

΄Ελληνες και Σέρβους, για να προλάβουν πιθανή τους επίθεση.

43

΄Ετσι το καλοκαίρι του 1913 ξέσπασε ο Β΄ Βαλκανικός Πόλεμος. Αμέσως το

Κομιτάτο πίεσε την Κυβέρνηση να κηρύξει τον πόλεμο στην Βουλγαρία κι όταν εκείνη

δίστασε ν’ αναλάβει δράση, μια ομάδα αξιωαμτικών του Στρατού της Θράκης, υπό την

ηγεσία του Ενβέρ εξαπέλυσε επίθεση τον Ιούλη του ‘13. Σύντομα η Αδριανούπολη

ανακαταλήφθηκε και οι ηττημένοι σ’ όλα τα μέτωπα Βούλγαροι αναγκάστηκαν να

υπογράψουν τη Συνθήκη της Κωνσταντινούπολης (Σεπτέμβριος ‘13) με την οποία

παραχωρούσαν οριστικά την Αδριανούπολη και την περιοχή της στην Οθωμανική

Αυτοκρατορία76.

΄Ηταν λοιπόν μια σημαντική νίκη, η μόνη νίκη μέσα στο κυκεώνα της ήττας και

της καταστροφής που είχε προηγηθεί. ΄Ηταν μια νίκη γοήτρου που καρπωνόταν το

Κ.Ε.Π., η δύναμη που με συνέπεια είχε εκφράσει τον τουρκικό εθνικισμό όλην αυτή την

περίοδο.Γι’ αυτό και δεν την είχε κηλιδώσει η πανωλεθρία και η συντριβή. Αυτή

αντίθετα φαινόταν να βαραίνει αποκλειστικά την παλιά φρουρά που είχε διαχειριστεί τις

τύχες της Αυτοκρατορίας στρατιωτικά και πολιτικά σ’ όλη τη διάρκεια του πολέμου: Δεν

ήταν άραγε οι «Πασάδες», οι Οθωμανοί Στρατηγοί, που διοικούσαν το στρατό της και

τον οδήγησαν στην ήττα; δεν ήταν άραγε οι αξιωματούχοι της Υψηλής Πύλης που

κυβέρνησαν την χώρα και την έφεραν στο χείλος της καταστροφής;77 .

΄Ετσι λοιπόν οι Νεότουρκοι βγήκαν ενισχυμένοι και δικαιωμένοι από την έκβαση

του πολέμου. Γι’ αυτό και έσπευσαν να εκμεταλλευτούν την κρίση της ηγεμονίας της

παραδοσιακής άρχουσας τάξης για να ξεκαθαρίσουν τους λογαριασμούς τους μαζί της

και να κυριαρχήσουν απόλυτα στο κράτος.Και πρώτα, απ’ όλα «χτύπησαν» στο Στρατό :

Το καλοκαίρι του 1914 θ’ αποστρατευτούν όλοι οι γηραιοί αξιωματικοί (άνω των 55

χρόνων), που ήταν έμπιστοι του «παλαιού καθεστώτος» και στη θέση τους θα προωηθεί

μια φουρνιά νέων, εμπειροπόλεμων και μορφωμένουν αξιωματικών. Ακόμα θα

περικοπούν, στα πλαίσια της Δημοσιονομικής μεταρρύθμισης και οι δαπάνες του

Στρατού. (Ο προϋπολογισμός του θα μειωθεί κατά 30% το 1914)78.

Παράλληλα η ηγεσία του Κ.Ε.Π. θα προσπαθήσει να ελέγξει δύο άλλους

παραδοσιακούς πόλους εξουσίας, το θρησκευτικό μηχανισμό (ulema) και το παλάτι. Μ’

αυτήν την λογική θα τοποθετήσει Σεϊχουλισλάμη ένα εκκοσμικευμένο ulema, έναν δικό

του άνθρωπο, τον Hayri Bey. Η σκοπιμότητα της ενέργειας ήταν προφανής : σε μια

χώρα που παρέμενε σταθερά μουσουλμανική το σεκουλαριστικό Κ.Ε.Π., αν ήθελε να

σταθεροποιήσει την κυριαρχία του, θα έπρεπε να ελέγξει τον ισλαμικό θρησκευτικό

μηχανισμό και να τον προσαρμόσει στις ανάγκες της πολιτικής της.

44

Παράλληλα θα έπρεπε να ελέγξει τον άλλο παραδοσιακό πυλώνα της

Οθωμανικής εξουσίας το παλάτι που ως γνωστόν υπήρξε το επίκεντρο του Χαμιδιανού

δεσποτισμού ενώ δεν είχε πάψει ποτέ να διατηρεί σχέσεις με επιφανείς

αντιπολιτευόμενους όπως ο Damad Ferid, ο Sabbaheddin κ.ά. Γι’ αυτό και το Κ.Ε.Π.

θεώρησε απαραίτητο να περιστείλει τις όποιες δημόσιες δραστηριότητες του Παλατιού.

΄Ετσι απαγορεύτηκε σε μέλη της βασιλικής οικογένειας ν’ αναμειγνύονται στα πολιτικά

πράγματα, να ταξιδεύουν χωρίς την άδεια και την έγκριση του Σουλτάνου κτλ.

Παράλληλα μέλη του Κομιτάτου τοποθετήθηκαν σε θέσεις-κλειδιά του παλατιανού

περιβάλλοντος, ώστε να επηρεάζουν και (να ελέγχουν) τον Ανώτατο ΄Αρχοντα79.

Αφού λοιπόν οι Νεότουρκοι κατάφεραν να θέσουν υπό την κυριαρχία τους όλα

τα παραδοσιακά κέντρα εξουσίας, δεν έμενε πια παρά η νομιμοποίησή τους διαμέσου

των εκλογών και άρα ο έλεγχος του Κοινοβουλίου. Θυμόμαστε βέβαια ότι η

προηγούμενη βουλή είχε διαλυθεί το καλοκαίρι του 1912. Για να καλυφθεί λοιπόν το

κενό έπρεπε να προκηρυχθούν εκλογές, οι οποίες διεξήχθησαν στα τέλη του 1913, και

στις αρχές του 1914.Τ’ αποτελέσματά τους υπήρξαν θρίαμβος του Κομιτάτου, αφού η

αντιπολίτευση, μόλο που δεν ήταν παράνομη, δεν πήρε μέρος στις εκλογές. Σε σύνολο

259 αντιπροσώπων εξελέγησαν 144 Τούρκοι, 84 ΄Αραβες, 13 ΄Ελληνες και 14 Αρμένιοι.

Σ΄αυτή τη βουλή δεν εκπροσωπήθηκαν Αλβανοί και Σλάβοι μια και δεν υπήρχαν πια

αυτοί οι πληθυσμοί στην Αυτοκρατορία, ενώ αυξήθηκε η αναλογία των Αράβων (από 66

σε 84)80.Τούτο συνέβη για δύο λόγους : από τη μια εξέφραζε το αυξημένο πληθυσμιακό

βάρος των Αράβων σ’ ό,τι απέμεινε από την Αυτοκρατορία, κι από την άλλη αποτελούσε

σαφή προσπάθεια εξευμενισμού και προσεταιρισμού του Αραβικού στοιχείου, αν

μάλιστα το συνδέσουμε με τα μέτρα χαλάρωσης του συγκεντρωτισμού που πάρθηκαν

την ίδια περίοδο.

Σε γενικές γραμμές όμως το Κοινοβούλιο που προέκυψε, επρόκειτο ν’

αποτελέσει ένα πειθήνιο κι ελεγχόμενο σώμα, χωρίς την ρευστότητα και την απειθαρχία

που επέδειξαν τα δύο προηγούμενα. Η Νεοτουρκική πλειοψηφία στη Βουλή έμελλε να

είναι όχι μόνο απόλυτη αλλά και συμπαγής, δείγμα της ομογενοποίησης που είχε επέλθει

στις γραμμές του Νεοτουρκικού κινήματος και της ανάδειξης μιας σαφέστερης και

συνεκτικότερης ιδεολογικής ταυτότητας.

Τούτη όμως η νέα συγκρότηση και ποιότητα που είχε κατακτήσει το Κομιτάτο

δεν εδραζόταν βέβαια στο Κοινοβούλιο αλλά στο Κράτος και τους μηχανισμούς

του.΄Ολο και περισσότερο στα δύσκολα χρόνια που θ’ ακολουθήσουν το Κομιτάτο θα

45

ταυτίζεται μ’ ένα γραφειοκρατικό κατεστημένο που θα δομείται με άξονα το Στρατό και

τη Δημόσια διοίκηση. Το Κομιτάτο ήταν πάντα ένα κόμμα του Κράτους που έγινε

καθεστώς μόνο όταν κατάφερε να διεισδύσει και να ελέγξει όλους τους νευραλγικούς

μηχανισμούς της παραδοσιακής Οθωμανικής εξουσίας.

Για να το πετύχει όμως αυτό χρειάστηκε να περάσουν 5 αβέβαια και

περιπετειώδη χρόνια, κατά τα οποία το Κ.Ε.Π. βρέθηκε αρκετές φορές όχι απλά στην

αντιπολίτευση αλλά στα πρόθυρα της καταστροφής.Τώρα όμως είχε καταφέρει να

σταθεροποιηθεί στην εξουσία και να εξοβελίσει τους αντιπάλους του από το πολιτικό

προσκήνιο. ΄Ετσι τέθηκαν τα θεμέλια μιας νέας φάσης στην ιστορία του Οθωμανικού

κράτους της πιο περιπετειώδους και πιο δραματικής που έμελλε να οδηγήσει τον «Οίκο

του Οσμάν» στην οριστική του Δύση.

4ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΝΕΟΤΟΥΡΚΟΙ ΣΤΗΝ ΕΞΟΥΣΙΑ (1914-1918)

Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι υπήρξαν ένα πραγματικό σοκ για την Οθωμανική

Αυτοκρατορία : όλες της οι ευρωπαϊκές επαρχίες, οι πιο εύφορες και πυκνοκατοικημένες

του κράτους, είχαν χαθεί, ο στρατός της σε όλα τα μέτωπα είχε ηττηθεί και ταπεινωθεί, η

οικονομία είχε παραλύσει κι η χώρα είχε κατακλυστεί από πρόσφυγες1.

Μπροστά λοιπόν σ’ αυτή τη βαθειά κρίση το κράτος είχε ανάγκη ειρήνης κι

ανασυγκρότησης, πράγμα που δεν διέφυγε της προσοχής της Νεοτουρκικής ηγεσίας. Το

ευρωπαϊκό τοπίο όμως όπως διαγραφόταν στα 1914, δεν επρόκειτο να επιτρέψει κάτι

τέτοιο. Η «Γηραιά ΄Ηπειρος» είχε χωριστεί σε δύο στρατόπεδα, την Αντάντ (΄Αγγλοι -

Γάλλοι - Ρώσοι) και τις «Κεντρικές Δυνάμεις» (Γερμανία , Αυστρία -αρχικά- Ιταλία) που

στέκονταν αντιμέτωπα, σωρεύοντας εξοπλισμούς και καταστρώνοντας σχέδια για

πανευρωπαϊκή - και άρα παγκόσμια - κυριαρχία.

Μέσα σ’ αυτό λοιπόν το κλίμα η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν θα μπορούσε να

μείνει ανεπηρέαστη. Καθώς οι δύο αντίπαλοι συνασπισμοί αναζητούν συμμάχους κι

ερείσματα, η πολιτική ηγεσία της χώρας θα διχαστεί : από τη μια μεριά θα είναι οι

46

ειρηνόφιλοι, οι οποίοι επιθυμούν την ουδετερότητα σ’ επικείμενη Ευρωπαϊκή

σύγκρουση, κι απ’ την άλλη εκείνοι που στρέφουν το βλέμμα όλο και περισσότερο προς

τις Κεντρικές Δυνάμεις2.

Οι πρώτοι θα ήθελαν να χρησιμοποιήσουν την ουδετερότητα της χώρας για να

την εκσυγχρονίσουν έτσι ώστε να μπορέσουν να επαναδιαπραγματευτούν με τους

Δυτικούς το καθεστώς των Διομολογήσεων. Οι δεύτεροι πιστεύουν πως η Αυτοκρατορία

δεν μπορεί να μείνει ουδέτερη, αν δεν θέλει ν’ αποτελέσει αντικείμενο διαμελισμού σ’

επικείμενο Ευρωπαϊκό Πόλεμο. Γι’ αυτό θα πρέπει και ταυτιστεί με μια από τις δύο

αντίπαλες συμμαχίες. Καθώς όμως θεωρούν τις Δυτικές Δυνάμεις υπεύθυνες για το

διαρκή ακρωτηριασμό του Οθωμανικού κράτους και τρέφουν παντουρκικά ή

πανισλαμικά επεκτατικά όνειρα, θα στραφούν προς την Γερμανία3.

Oι ουδετερόφιλοι φαίνεται να έχουν φιλοανταντικές συμπάθειες και να

στηρίζονται στην πολιτική πτέρυγα της ηγεσίας του Κομιτάτου, ενώ οι άλλοι, οι

φιλοπόλεμοι, έχουν τα ερείσματά τους στο νέο στρατιωτικό κατεστημένο, που

διαμορφώθηκε μετά τις εκκαθαρίσεις στις κορυφές της ηγεσίας του στρατού4.

Παράλληλα βέβαια δεν λείπουν και οι ενδογενείς αιτίες αυτής της τουρκικής

επιθετικότητας : το γεγονός ότι πολλά στελέχη του Κομιτάτου κατάγονταν από τις πάλαι

ποτέ Ευρωπαϊκές επαρχίες (Μακεδονία, Θράκη), καθώς και το ότι πολλά μέλη της

Τουρκικής άρχουσας τάξης είχαν μεγάλες έγγειες ιδιοκτησίες5 στις ίδιες περιοχές,

ανέβαζε τον πολεμικό πυρετό στους κόλπους της κυβέρνησης και έκανε την

«Επανακατάκτηση» επιτακτική ανάγκη.

Γι’ αυτό και τα έτη 1913-1914 στάθηκαν χρόνια διπλωματικών

βολιδοσκοπήσεων και εντατικών πολεμικών προπαρασκευών : η Οθωμανική κυβέρνηση

αναζητούσε επίμονα συμμαχίες στην προοπτική ενός νέου Βαλκανικού Πολέμου, σε

βάρος της Ελλάδας, ίσως και της Σερβίας. Αντικειμενικός σκοπός θα ήταν η

ανακατάληψη των νησιών του Α. Αιγαίου6, που η Υψηλή Πύλη ποτέ δεν αποδέχθηκε την

απώλειά τους πρόσφυγες7. Γι’ αυτό το σκοπό αγοράστηκαν από την Αγγλία δύο θωρηκτά

- τύπου dreadnaught -το Resadiye και το Sultan Osman, τα οποία αναμενόταν να δώσουν

την υπεροπλία στον Οθωμανικό στόλο έναντι του Ελληνικού στο Αιγαίο8. Παράλληλα

καταβάλλονταν έντονες προσπάθειες και για την ανασυγκρότηση του στρατού ξηράς. Γι’

αυτό και κλήθηκε Γερμανική Στρατιωτική Αποστολή, υπό τον Στρατηγό Λίμαν φον

Σάντερς.

47

Από την πρώτη στιγμή όμως έγινε φανερό πως η Γερμανική αποστολή δεν θα ’χε

αποκλειστικά συμβουλευτικό χαρακτήρα μια και τα στελέχη της τοποθετήθηκαν σε

θέσεις - κλειδιά του στρατιωτικού μηχανισμού. Ο ίδιος ο επικεφαλής, ο Λίμαν φον

Σάντερς, ανέλαβε διοικητής του Α΄ σώματος, ουσιαστικά δηλαδή φρούραρχος

Κωναταντινούπολης, ενώ ο στρατηγός Μπρόνσαρτ φον Σέλλεντορφ αρχηγός του

Γενικού Επιτελείου στρατού.

Οι πρεσβευτές βέβαια της Αντάντ αντέδρασαν έντονα και ματαίωσαν αυτούς

τους διορισμούς. Ο Λ. φον Σάντερς θα τοποθετούνταν μόνο επιθεωρητής του Τουρκικού

Στρατού και τα καθήκοντά του θα ‘ταν απλώς συμβουλευτικά9. Ωστόσο το όλο

επεισόδιο είχε καταστήσει σαφείς τους στόχους του Γερμανικού παράγοντα κι είχε

καταδείξει το βαθμό δικτύωσής του με τμήματα της Τουρκικής πολιτικο-στρατιωτικής

εξουσίας και ιδίως τον νέο Υπουργό Πολέμου, τον Emver10.

Παράλληλα όμως με τη Γερμανική διείσδυση, δεν είχαν πάψει και τα σχέδια των

υπολοίπων Δυνάμεων για το διαμελισμό του «Μεγάλου Ασθενή». ΄Ετσι η Ρωσία, ο

κλασσικός αντίπαλος της Αυτοκρατορίας από την εποχή του Τσάρου Πέτρου του

Μεγάλου, προσπαθούσε να υποκινήσει το Αρμενικό Ζήτημα, εμφανιζόμενη ως

προστάτης του ντόπιου Χριστιανικού πληθυσμού. Είχε μάλιστα έρθει σε επαφές με

Αρμένιους αλλά και Κούρδους τοπικούς αρχηγούς.Καθώς όμως συνάντησε ισχυρή

αντίσταση από τις Κεντρικές Αυτοκρατορίες και δεν στηρίχτηκε από τις συμμάχους της

στην Αντάντ αναγκάστηκε να υποχωρήσει. Στις αρχές του 1914 οι ενδιαφερόμενοι

έφθασαν σε συμβιβασμό κι αποφασίστηκε να εισαχθούν μεταρρυθμίσεις, στα 6

«Αρμενικά» Βιλαέτια, υπό την επίβλεψη δύο ουδετέρων Γενικών Επιθεωρητών

(Ολλανδού-Ελβετού)11.

Οι υπόλοιπες Δυνάμεις πάλι (Αγγλία-Γαλλία), αρκέστηκαν, όπως φαίνεται, κατά

την φάση αυτή να εξασφαλίσουν κάποιες Ζώνες οικονομικής επιρροής και να

αναγνωρίσουν σιωπηρά τη Γερμανική υπεροχή στη Μ. Ασία.Σύμφωνα με τον Ahmed

Emin (Yalman) οι Δυνάμεις αυτές, για να συναινέσουν στην επέκταση του

Σιδηροδρόμου Κων/πολης-Βαγδάτης απέσπασαν από τη Γερμανική πλευρά σημαντικές

παραχωρήσεις. Με αλλεπάλληλες διμερείς συνθήκες μεταξύ Γερμανίας-Ρωσίας

(Πότσνταμ,1910), Γερμανίας-Γαλλίας (Βερολίνο,1913), Γερμανίας-Αγγλίας (16/6/1914),

το Ράιχ εξασφάλισε την πρωτοκαθεδρία στην Ανατολία, εκχωρώντας ζώνες οικονομικής

κυριαρχίας. στις υπόλοιπες Δυνάμεις.

48

΄Ετσι τα φλέγοντα προβλήματα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας φάνηκαν προς

στιγμήν να διευθετούνται και οι εστίες έντασης στην περιοχή μία-μία να σβήνουν. Η

Τουρκική ηγεσία, μόλο που δεν ήταν ικανοποιημένη με τη διευθέτηση αφού σήμανε τη

de facto υποδούλωση της Αυτοκρατορίας στις Ευρωπαϊκές Δυνάμεις, αναγκάστηκε να

την αποδεχτεί : καθώς πίστευε πως η χώρα δεν θα μπορούσε να ορθοποδήσει και ν’

αναπτυχθεί χωρίς τη Δυτική ενίσχυση, ήταν διατεθειμένη βραχυπρόθεσμα να συναινέσει

στις αποικιοκρατικές διαθέσεις των Ευρωπαίων. ΄Εσπευσε μάλιστα να διαπραγματευτεί

και να επιτύχει την αύξηση των Δασμών κατά 4%, από 11 σε 15%, με αντίτιμο την

αποδοχή του διαμελισμού της χώρας σε ζώνες οικονομικής επιρροής12.

Εδώ βέβαια θα έπρεπε να τονιστεί, ότι παρά την ενδυνάμωση του Γερμανικού

παράγοντα στην Κωνσταντινούπολη, η Νεοτουρκική ηγεσία δεν έπαψε να προσβλέπει

και προς τη μεριά της Αντάντ. Αυτή την τάση ενδυνάμωνε το γεγονός ότι στους

κυβερνητικούς κύκλους την εποχή αυτή ηγεμόνευε ακόμη η ειρηνόφιλη (και φιλοδυτική)

πτέρυγα. Γι’ αυτό και δεν έλλειψαν και τα ανοίγματα και προς την πλευρά της

«Συνεννόησης». Χαρακτηριστικό παράδειγμα η προσπάθεια προσέγγισης με τη Ρωσία,

το Μάϊο του 1914 που όμως δεν απέδωσε συγκεκριμένα αποτελέσματα13.

Παρόλα αυτά όμως η πολυπόθητη ειρήνη φαινόταν να έχει εξασφαλιστεί, οι

όποιες εντάσεις στο διεθνή στίβο είχαν αποκλιμακωθεί και η λύση του Ανατολικού

Ζητήματος είχε προς το παρόν αναβληθεί. Το μόνο ανοιχτό μέτωπο που είχε απομείνει

ήταν η Ελληνοτουρκική αντιπαράθεση, με αφορμή τη μεταχείριση της Τουρκικής

μειονότητας στην Ελλάδα(στις «Νέες Χώρες», Μακεδονία, Ήπειρο, νησιά του Αιγαίου).

Η κατάσταση είχε οξυνθεί επικίνδυνα και η απειλή του πολέμου ήταν υπαρκτή κι

επικείμενη (ας μην ξεχνάμε άλλωστε και την αντιπαράθεση στο Αιγαίο, την ίδια

περίοδο).

Η έγκαιρη όμως παρέμβαση της Γερμανίας απεσόβησε την κρίση κι εξομάλυνε

τις σχέσεις μεταξύ Αθήνας και Κωνσταντινούπολης : τον Ιούνιο του 1914 μετά από

αλλεπάλληλες επαφές κορυφής, οι δύο πλευρές κατέληξαν να συμφωνήσουν στην

ανταλλαγή των πληθυσμών και ν’ αποφασίσουν τη συγκρότηση μιας Επιτροπής που θα

επέβλεπε την όλη διαδικασία. ΄Ετσι η Γερμανία κατάφερε ν’ αποτρέψει τη σύγκρουση

και να θέσει τις βάσεις για μια προσέγγιση, πιθανά και συμμαχία, ανάμεσα στην Τουρκία

και την Ελλάδα του (Γερμανόφιλου) Κων/νίνου του Α΄14.

Kαθώς λοιπόν πλησιάζουμε προς το μοιραίο καλοκαίρι του 1914 το Ράιχ ενισχύει

την επιρροή του στο Βόσπορο, πράγμα που θα φανεί ιδιαίτερα μετά τη δολοφονία του

49

Αρχιδούκα Φερδινάνδου στο Σεράγιεβο. Τότε, στους κρίσιμους εκείνους καλοκαιρινούς

μήνες της Τουρκικής ουδετερότητας είναι που θα γίνει αισθητό το Γερμανικό

προβάδισμα στην Υψηλή Πύλη. Η πρώτη επίσημη κρούση για σύναψη συμμαχίας από

μεριάς της Γερμανίας είχε προηγηθεί του Πολέμου, όταν η Wilhelmstrasse διερεύνησε

την πιθανότητα μιας Ελληνο-Τουρκικής συμμαχίας (βλ. και παραπάνω)15. Οφείλουμε

βέβαια να πούμε ότι η Οθωμανική πλευρά είχε ήδη βολιδοσκοπήσει τους Γερμανούς από

τα 1913, επί Μαχμούτ Σεβκέτ, αλλά τότε το Reich απέφυγε ν’ απαντήσει.

Τώρα όμως δια του εκπροσώπου στην Κων/πολη, πρεσβευτή Βαγγενχάιμ, τον

Ιούλιο 1914 αποδέχτηκε την πρόταση16.΄Ετσι στα τέλη του ίδιου μήνα κατά τον A. Amin

(Yalman)17 ή στις 2 Αυγούστου κατά St. Shaw18 υπεγράφη η συνθήκη «αμυντικής

συμμαχίας» ανάμεσα στις δύο χώρες.Η Συνθήκη αυτή προέβλεπε την ουδετερότητα των

δύο μερών σε περίπτωση Σερβο-Αυστριακής σύγκρουσης (άρθρ. 1ο). Σε περίπτωση

όμως εισόδου της Ρωσίας στον πόλεμο, που θ’ ανάγκαζε τη Γερμανία ν’ αναλάβει τις

συμβατικές της υποχρεώσεις έναντι της Αυστρίας, τότε δεσμευόταν και η Τουρκία να

ταχθεί με τις Κεντρικές Δυνάμεις (άρθρ. 2ο). Σ’ αυτήν την περίπτωση θα εκχωρούνταν

στη Γερμανική Στρατιωτική Αποστολή, εκ μέρους της Τουρκίας, «μια ενεργός επιρροή

και εξουσία στη γενική διοίκηση του στρατού» (an active influence and anthority in the

general management of the army»-βλ. Αχμέτ Εμίν Γιαλμάν) άρθρ. 3ο.

Παράλληλα η Γερμανία δεσμευόταν να υπερασπίσει την Οθωμανική επικράτεια,

αν δεχόταν Ρωσική επίθεση (άρθρ. 4ο). Η Συνθήκη θα ετίθετο σ’ εφαρμογή αμέσως και

θα διαρκούσε μέχρι τις 31/1. Tέλος στο όγδοο άρθρο προβλεπόταν να μείνει η συμμαχία

μυστική20 διάταξη που εφαρμόσθηκε κατά παράδοξο τρόπο, αν σκεφτεί κανείς πως τη

Συνθήκη αγνοούσαν όχι μόνο τα Τρίτα μέρη αλλά και η πλειοψηφία της Οθωμανικής

κυβέρνησης!

Και πράγματι, αν εξαιρέσει κανείς τους άμεσα εμπλεκόμενους - Σαΐντ Χαλίμ (Μ.

Βεζύρη), Εμβέρ και Ταλαάτ (Υπουργό Στρατιωτικών κι Εσωτερικών) και Χαλίλ Μπέη

(πρόεδρο Κοινοβουλίου) - το υπόλοιπο του Υπουργικού Συμβουλίου απλά δεν γνώριζε

τίποτε. Η είσοδος της χώρας στον πόλεμο είχε αποφασιστεί ερήμην του. Ακόμη και

ιθύνοντα στελέχη του Κομιτάτου, όπως ο Τζαβίτ Μπέη (Υπουργός Οικονομικών) κι ο

Τζεμάλ (Υπουργός Ναυτικών) την πληροφορήθηκαν κατόπιν εορτής21. ΄Ολα τούτα

βέβαια φαίνονται παράδοξα ή ευτράπελα - κι όμως δεν είναι. Για να τα κατανοήσουμε,

θα πρέπει να τα τοποθετήσουμε στα πλαίσια της διαμάχης μεταξύ δυτικόφιλων (ή έστω

50

ουδετερόφιλων) και Γερμανόφιλων η οποία μαίνεται στις κορυφές του Νεοτουρκικού

κόμματος, και κράτους.

Γι’ αυτούς τους τελευταίους, τους Γερμανόφιλους, ο πόλεμος ήτον

αναπόφευκτος και η επιδίωξη της ουδετερότητας μια απλή φενάκη. Η Οθωμανική

Αυτοκρατορία, μια φτωχή χώρα με διαλυμένη οικονομία και δημόσια διοίκηση και

αποδιοργανωμένο Στρατό και Στόλο, ένιωθε έντονα την ανάγκη να στηριχθεί σε μια

ισχυρή Δύναμη που θα εγγυόταν την ανόρθωση και την ακεραιότητα της. Η Δύναμη

αυτή εν έτει 1914 δεν θα μπορούσε παρά να είναι η Γερμανία, καθώς ήταν η μόνη από

τους τότε ισχυρούς του κόσμου που δεν είχε εδαφικές διεκδικήσεις και βλέψεις σε βάρος

της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η επιλογή λοιπόν φαινόταν δεδομένη : είτε από

υπολογισμό και ανάγκη (Ταλαάτ) είτε από άμετρο θαυμασμό προς το Γερμανικό κράτος

και τον Πρωσσικό μιλιταρισμό (Εμβέρ) ο μόνος δρόμος έμοιαζε να είναι η ταύτιση με το

στρατόπεδο των Κεντρικών Δυνάμεων22.

΄Οσο για το αντίπαλο στρατόπεδο, αυτό της Δύσης, η στάση του πριν και μετά τη

Συνθήκη φαίνεται να επιβεβαιώνει αυτή την άποψη. Η υποστήριξη της Αντάντ προς τους

Βαλκάνιους στους πρόσφατους πολέμους, η εγκατάλειψη του δόγματος της

ακεραιότητας της Αυτοκρατορίας από μεριάς κυρίως των Άγγλων και η σύμπλευσή τους

με τη Ρωσία, τον προαιώνιο εχθρό, έπεισαν μερίδα Νεοτουρκικής elite για το αναγκαίο

της στροφής προς τις Κεντρικές Δυνάμεις23.

Αυτό βέβαια δεν σήμαινε με κανένα τρόπο πως δεν υπήρχαν και τμήματα της

ηγεσίας του Κομιτάτου (και συνολικότερα της Οθωμανικής άρχουσας τάξης) που να μην

προσέβλεπαν προς στη Δύση ή απλά που να μην προέκριναν την ουδετερότητα. Γι’ αυτό

εξάλλου κι η συνθήκη κρατήθηκε αρχικά μυστική, κι όταν αργότερα κοινοποιήθηκε σ’

όλα τα μέλη του Υπουργικού Συμβουλίου, υπήρξε τέτοια αμηχανία και δισταγμός,

ώσπου ν΄αναλάβει η Τουρκία τις συμβατικές της υποχρεώσεις.

Από κείνη τη στιγμή και πέρα, στους τρεις μήνες που μεσολάβησαν από την

υπογραφή της Συνθήκης μέχρι την είσοδο της Τουρκίας στον Πόλεμο, η εσωτερική

πολιτική ζωή της Αυτοκρατορίας θα κυριαρχηθεί από τη μυστική διαπάλη ανάμεσα

στους ουδετερόφιλους (κατά το μάλλον ή ήττον Ανταντόφιλους) και τη Γερμανική

επιρροή που συνεχώς θ’ αυξάνει και μεθοδικά θα εξωθεί την Αυτοκρατορία στον

πόλεμο.

Απέναντι σ’ αυτή την συστηματική διείσδυση η φιλοδυτική πλευρά θα σταθεί

ιδιαίτερα αδύναμη, κι εντέλει θα ηττηθεί. Στην κρίσιμη περίοδο μεταξύ Αυγούστου-

51

Νοεμβρίου 1914 θα κάνει τα πάντα, για να αποδυναμώσει τη Συνθήκη και ν’ αναιρέσει,

έμμεσα βέβαια, τις συμβατικές υποχρεώσεις που απέρρεαν απ’ αυτήν.Έτσι βλέπουμε

στις αρχές Αυγούστου, κι ενώ έχει πλέον ξεσπάσει ο πόλεμος στην Ευρώπη, το

Υπουργικό Συμβούλιο ν’ αποφασίζει γενική επιστράτευση, όχι όμως και την κήρυξη του

πολέμου, σύμφωνα με τις συμβατικές υποχρεώσεις που η χώρα είχε αναλάβει23.

Αντίθετα, την ίδια στιγμή - σε ακόμη στενότερους κύκλους εξουσίας, το

«Πολεμικό Συμβούλιο» (War Cabinet) συζητούνταν ν’ επανεξεταστεί η συνθήκη από μια

«νομική σκοπιά», να μην μπει η χώρα στον πόλεμο πριν καταλήξουν οι

διαπραγματεύσεις με Ρουμανία, Βουλγαρία κι Ελλάδα, να μην επιτραπεί στο Γερμανό

Πρέσβη ανάμιξη στα στρατιωτικά και στο Λίμαν φον Σάντερς ανάμειξη στα πολιτικά

πράγματα και τέλος ν’ αρχίσουν διαπραγματεύσεις με το Γάλλο και το Ρώσο

πρεσβευτή24.

Ωστόσο οι εξελίξεις επρόκειτο να είναι καταιγιστικές κι απρόβλεπτες. Ο Πρώτος

Λόρδος του Ναυαρχείου Γ. Τσώρτσιλ, με πρόσχημα την εμπόλεμη κατάσταση

αποφάσισε να κατάσχει τα δύο θωρηκτά Sultan Osman και Resadie - που ναυπηγούνταν

στην Αγγλία για λογαριασμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Τα πλοία αυτά είχαν

αγορασθεί κυριολεκτικά με χρήματα του Τουρκικού λαού, αφού τα λεφτά που

απαιτούνταν για την κατασκευή τους είχαν συλλεχθεί με λαϊκό έρανο, υπό την αιγίδα της

«Επιτροπής του Στόλου».

΄Οπως ήταν φυσικό η αναγγελία της κατάσχεσης τους προκάλεσε τεράστια λαϊκή

κατακραυγή εναντίον της Αγγλίας. ΄Ηταν ίσως η πρώτη φορά που η κοινή γνώμη

εκφράστηκε τόσο ευκρινώς κατά της «Γηραιάς Αλβιόνας» η οποία θεωρούνταν εγγυητής

της Οθωμανικής εδαφικης ακεραιότητας από την εποχή του Κριμαϊκού πολέμου. Καθώς

όμως υπήρχε το προηγούμενο των Βαλκανικών Πολέμων η δήμευση των δύο θωρηκτών

έδωσε την ευκαιρία να εκδηλωθεί ένα αντι-βρετανικό συναίσθημα.

Η στιγμή λοιπόν ήταν κατάλληλη για όσους ήθελαν να προσδέσουν την Τουρκία

στη σφαίρα επιρροής του Ράϊχ. Στις 11 Αυγούστου δύο Γερμανικά πολεμικά τα Goeben

και Breslau, καταδιωκόμενα από Αγγλικά και Γαλλικά θωρηκτά κατέφυγαν στα

Οθωμανικά χωρικά ύδατα και διέπλευσαν τα Στενά, παραβιάζοντας την Τουρκική

«ουδετερότητα». Η Οθωμανική Κυβέρνηση θα έπρεπε να τα δημεύσει ή να τα

αναγκάσει να εγκαταλείψουν τα χωρικά της ύδατα. Τελικά επιλέχθηκε η «μέση» λύση :

ανακοινώθηκε ότι είχαν αγοραστεί σ’ αντικατάσταση των «Sultan Osman» και

«Resadie» και μετονομάστηκαν σε «Yavuz Sultan Selim» και «Midilli» αντιστοίχως25.Η

52

εξήγηση αυτή βέβαια δεν έπεισε. ΄Ηταν ολοφάνερο πως επρόκειτο για ελιγμό που

αποσκοπούσε να εμπεδώσει την γερμανικά παρουσία στην Οθωμανική Αυτοκρατορία,

θέτοντας υπό τον έλεγχο του Ράιχ, μετά το στρατό, και το στόλο.΄Οπως χαρακτηριστικά

παρατήρησε ο Αμερικάνος πρέσβης Μοργκεντάου «δεν ενσωματώθηκαν τα δύο

πολεμικά στον Τουρκικό Ναυτικό, αλλά μάλλον το Τουρκικό Ναυτικό προσαρτήθηκε σ’

αυτά»26.

Παρ’ όλα αυτά ούτε και τότε επήλθε η ρήξη. Τόσο στο εσωτερικό όσο και το

εξωτερικό όλοι οι ισχυροί παράγοντες - ουδετερόφιλοι και πολεμοκάπηλοι, Αντάντ και

Κεντρικές Δυνάμεις - κρατούσαν μια στάση αναμονής και βολιδοσκόπησης. ΄Ηταν

μάλιστα η πρώτη φορά σ’ όλην αυτήν την κρίσιμη περίοδο που Αγγλία και Ρωσία

άρχισαν να ενθαρρύνουν την Τουρκική ουδετερότητα και μάλιστα ξεκίνησαν

διαπραγματεύσεις με την Πύλη σε σχέση με τα φλέγοντα ζητήματα που απασχολούσαν

την Οθωμανική Αυτοκρατορία (εγγυήσεις για την εδαφική ακεραιότητα και

παραχωρήσεις όσον αφορά τις Διομολογήσεις).

Ενθαρρυμένοι απ’ αυτές τις εξελίξεις οι Τούρκοι ιθύνοντες έσπευσαν να

καταργήσουν τις μισητές Διομολογήσεις, να κλείσουν τα ξένα Ταχυδρομικά Γραφεία και

να βάλουν τέρμα στην ετεροδικία των ξένων υπηκόων (Σεπτέμβριος ‘14). Στις αρχές

Οκτωβρίου μάλιστα προχώρησαν σε μονομερή αύξηση των Δασμών σε 15% ad

valorem27.Οι Ευρωπαϊκές Δυνάμεις, συμπεριλαμβανομένης και της Γερμανίας,

διαμαρτυρήθηκαν εντονότατα, αλλά δεν αντέδρασαν. Καθώς και τα δύο στρατόπεδα

αναζητούσαν συμμάχους για τη μεγάλη αναμέτρηση, ήταν διατεθειμένα μεσοπρόθεσμα

ν’ ανεχτούν τις ατασθαλίες των μικρών.

Στην περίπτωση της Τουρκίας όμως, ο κύβος είχε πλέον ριφθεί κι η πορεία της

Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είχε δρομολογηθεί. Ο Εμβέρ και Ταλαάτ, που ηγούνταν του

φιλοπόλεμου στρατοπέδου28 και ο Γερμανικός παράγοντας εργάζονταν συστηματικά, για

να εξωθήσουν την Οθωμανική Αυτοκρατορία στην πολεμική αναμέτρηση.

Και το επόμενο βήμα δεν άργησε να γίνει : στις αρχές Οκτωβρίου οι Τούρκοι

έκλεισαν τα Στενά, αποκλείοντας έτσι τη Ρωσία από τους συμμάχους της και

καθιστώντας τον εφοδιασμό της από τη Δύση σχεδόν αδύνατο29. Την ίδια στιγμή

αποπέμπονταν ουσιαστικά η Βρετανική Ναυτική Αποστολή, υπό το ναύαρχο A. Limpus

- το ανάλογο της Γερμανικής για το στρατό ξηράς - και οι Γερμανοί ιδιοποιούνταν το

ναυπηγείο της Armstrohg και Vickers (στην πραγματικότητα τον Οθωμανικό

53

ναύσταθμο) στην Κωνσταντινούπολη. Μετά απ’ αυτές τις εξελίξεις και το Τουρκικό

Ναυτικό είχε πλέον τεθεί υπό τον Γερμανικό έλεγχο30.

Ωστόσο ούτε η κυριάρχηση των Γερμανών ήταν ακόμα πλήρης ούτε και η

Τουρκία έτοιμη να μπει στον πόλεμο, στο πλευρό των Κεντρικών Δυνάμεων.Δύο

σημαντικά ζητήματα εκκρεμούσαν : το πρώτο αφορούσε το βαθμό ετοιμότητας της

Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, και το δεύτερο τη διάθεση της κοινής γνώμης. Η Τουρκία,

στα μέσα του φθινοπώρου δεν έχει ολοκληρώσει την προπαρασκευή της για να

συμμετάσχει στον πόλεμο, καθώς η επιστράτευση δεν είχε ακόμα περατωθεί και το

Δημόσιο Ταμείο ήταν ουσιαστικά άδειο. ΄Ολα αυτά έκαναν ακόμη και την φιλοπόλεμη

πτέρυγα ν’ ανθίσταται στην ιδέα της άμεσης κήρυξης του πολέμου. Η Γερμανία όμως

δεν μπορούσε πλέον να περιμένει . ήταν αποφασισμένη να προσεταιριστεί την Τουρκία

με κάθε μέσο και να την εξωθήσει σε πόλεμο. ΄Ετσι ανέλαβε να λύσει εκείνη το

δημοσιονομικό πρόβλημα της Αυτοκρατορίας, παρέχοντας της πίστωση 5.000.000 DM31.

To μόνο λοιπόν πρόβλημα που έμενε να λυθεί, ήταν αυτό του προσεταιρισμού

της κοινής γνώμης. ΄Ηδη από τον καιρό των Βαλκανικών πολέμων επικρατούσε κλίμα

έξαψης του ισλαμικού φανατισμού μεταξύ του Τουρκικού λαού που καλλιεργούσαν και

κατεύθυναν έντεχνα οι Νεότουρκοι ιθύνοντες. Κυκλοφορούσαν χάρτες όπου απεικονίζαν

με μαύρο χρώμα, χρώμα πένθους, τις χαμένες επαρχίες, εικόνες που παρίσταναν τους

Βαλκάνιους ηγεμόνες να ποδοπατούν έφιπποι τις Οθωμανικές σημαίες και φυλλάδια τα

οποία διεκτραγωδούσαν τα πραγματικά ή φανταστικά παθήματα των Μουσουλμάνων

στα χέρια των μόλις χθες Χριστιανών ραγιάδων32.

΄Ολα αυτά είχαν δημιουργήσει ένα κλίμα έξαψης και ιερού πολέμου (Τζιχάντ), ή

μάλλον ενός μουσουλμανικού (πρώτο) εθνικισμού καθώς το Ισλάμ χρησιμοποιούνταν

ως όχημα για την καλλιέργεια του Τουρκισμού, από μέρους των σεκουλαριστών του

Κομιτάτου33 . Η Γερμανία λοιπόν δεν είχε παρά να επενδύσει σ’ αυτό που ήταν έτσι ή

αλλιώς το ρεύμα το οποίο εξέφραζε ιδεολογικά τη γερμανόφιλη πτέρυγα της

Οθωμανικής πολιτικής και πνευματικής elite - είτε στην (κυρίαρχη) παντουρκική της

εκδοχή είτε στην πανισλαμική της παραλλαγή.

Ο επερχόμενος λοιπόν πόλεμος, για την Οθωμανική Αυτοκρατορία, επρόκειτο να

είναι Ιερός Πόλεμος με σκοπό την απελευθέρωση των απανταχού Μουσουλμάνων από

το ζυγό των Χριστιανικών Αυτοκρατοριών (Ρωσικής, Αγγλικής και Γαλλικής). ΄Ετσι ο

Γερμανικός παράγοντας εκμεταλλευόμενος αυτό το αμάλγαμα αντιιμπεριαλισμού,

(πρωτο)εθνικισμού και θρησκευτικού φανατισμού έστρεφε έντεχνα τον Τουρκικό λαό

54

κατά των αντιπάλων του. Οι εχθροί της Πίστης ήταν κι εχθροί των Κεντρικών

Δυνάμεων. Επρόκειτο λοιπόν για ένα «Ιερό Πόλεμο», αν όχι «Made in Germany»,

τουλάχιστον «sponsored by Germany»34.

Για να επιτευχθεί αυτός ο σκοπός είχε στηθεί στην Κων/πολη ένας ολόκληρος

προπαγανδιστικός μηχανισμός, υπό την καθοδήγηση της Γερμανικής Πρεσβείας : ο

Τύπος δωροδοκήθηκε αφειδώς, για να προβάλλει το Ράιχ ως σταθερό φίλο και προστάτη

της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ή ακόμα εξαγοράσθηκε, ενώ κάθε νίκη της Γερμανίας

μεγαλοποιήθηκε κι εξυμνήθηκε στο έπαρκο.Παράλληλα επιβλήθηκε από τις Οθωμανικές

Αρχές λογοκρισία ευνοϊκή προς τις Κεντρικές Δυνάμεις, ενώ εφημερίδες με

φιλοανταντικό προσανατολισμό όπως η γαλλόφωνη ‘Jeune Τurc’, απαγορεύτηκαν35.

Δεν έμεινε λοιπόν παρά να γίνει εκείνο το αποφασιστικό βήμα που θα έβαζε την

Τουρκία στον Πόλεμο στο πλευρό της Γερμανίας. Ετσι στα τέλη Οκτωβρίου δόθηκε η

άδεια από τον Υπουργό των Ναυτικών Τζεμάλ στο Γερμανό Ναύαρχο Σουσόν, διοικητή

του Οθωμανικού Στόλου, να πλεύσει στη Μαύρη Θάλασσα, και όπως λέει

χαρακτηριστικά ο Ahmed Emin (Yalman), «να εμπλακεί σε ελιγμούς», ν’ αναλάβει

δηλαδή επιθετική δράση. Ο ίδιος όμως ισχυρίζεται ότι ο Γερμανός Ναύαρχος χτύπησε

Ρωσικούς στόχους, χερσαίους (δεξαμενές κι αποθήκες, σε Οδησσό και Σεβαστούπολη)

και θαλάσσιους ερήμην της Οθωμανικής κυβέρνησης36. Οι Zurcher και S.Shaw πάλι

υποστηρίζουν ότι ενήργησε έχοντας τουλάχιστον την έγκριση της φιλοπόλεμης μερίδας 37.Οπως όμως και να ‘χει το πράγμα το μοιραίο είχε συντελεστεί. Το τετελεσμένο γεγονός

που αναζητούσε ο Γερμανικός παράγοντας όλο το φθινόπωρο του 1914 είχε επέλθει : η

αρμάδα του Ναυάρχου Σουσόν είχε βυθίσει ρωσικά πλοία και είχε βομβαρδίσει Ρωσικές

πόλεις.

Η αναγγελία της είδησης πάγωσε τους κυβερνητικούς κύκλους στην

Κωνσταντινούπολη. Για ακόμη μια φορά η φιλοπόλεμη πτέρυγα είχε ενεργήσει

πραξικοπηματικά, χωρίς να ενημερώσει την Κυβέρνηση . Οι Σαϊντ Χαλίμ και Τζαβίτ

ήταν έξαλλοι. Στη συνεδρίαση του Υπουργικού Συμβουλίου που επακολούθησε,

αποδείχθηκε για μια ακόμη φορά ότι η πλειοψηφία των μελών του καταδίκαζε την

ενέργεια κι ήταν κατά του πολέμου38.

Τέσσερις μάλιστα υπουργοί παραιτήθηκαν σ’ ένδειξη διαμαρτυρίας για τα

τεκταινόμενα39. ΄Ηταν όμως πια αργά ο κύβος πλέον είχε ριφθεί : στις 2 Νοεμβρίου η

Ρωσία κήρυξε τον Πόλεμο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία κι ακολούθησαν οι σύμμαχοι

της στην Αντάντ. Η Τουρκία ανταπάντησε με την επίσημη κήρυξη Ιερού Πολέμου κατά

55

της Τσαρικής και κατ’ επέκταση της Γαλλικής κι Αγγλικής Αυτοκρατορίας, με σκοπό την

απελευθέρωση των εκατομμυρίων μουσουλμάνων που στέναζαν υπό το ζυγό τους.

Κάτι τέτοιο βέβαια, αν σκεφτεί κανείς τα όσα προαναφέρθηκαν, ήταν φυσικό κι

αναμενόμενο. ΄Ηταν όμως κι ενδεικτικό των πολεμικών στόχων που έθετε το

Οθωμανικό κράτος ενόψει της σύρραξης. Το μέτωπο είχε μετατοπιστεί δραματικά από τα

Βαλκάνια στη Μέση Ανατολή και την Κεντρική Ασία. Ενώ πριν ένα ή ενάμιση χρόνο

αναζητούνταν η revanche και η ανακατάληψη των χαμένων επαρχιών στη Ρούμελη

(Ευρωπαϊκό κομμάτι της Αυτοκρατορίας), τώρα η Οθωμανική πολιτική είχε στραφεί

αποφασιστικά προς Ανατολάς και Νότον.

Τούτη η σημαντική στρατηγική μεταστροφή ενδιαφερόντων και

προσανατολισμού δεν θα είχε συμβεί, αν δεν είχαν επιδράσει αποφασιστικά δύο

παράγοντες, ένας εσωτερικός κι ένας εξωτερικός : α) από την μια ο Οθωμανικός

επεκτατισμός, που αναζητούσε ν’ αναπληρώσει τις εδαφικές απώλειες στα Βαλκάνια με

νέες κτήσεις στη Μουσουλμανική κι ιδίως Τουρανική Δυτική και Κεντρική Ασία, β) κι

από την άλλη ο Γερμανικός ιμπεριαλισμός που πατρονάριζε αυτό τον αλυτρωτισμό, γιατί

εξυπηρετούσε και τα δικά του στρατηγικά συμφέροντα στη Μ. Ανατολή.

Ο ιμπεριαλισμός αυτός είχε κάθε λόγο ν’ αποτρέψει την Τουρκία από μια

επιθετική ενέργεια στη Βαλκανική, μια και προσπαθούσε να προσεταιριστεί όσο το

δυνατό περισσότερες χώρες στην περιοχή και κυρίως τη Βουλγαρία και την Ελλάδα του

Βασιλέως Κωνσταντίνου. Μια Οθωμανική αντεπίθεση για την ανακατάληψη των

Ευρωπαϊκών επαρχιών (Rumeli) της Αυτοκρατορίας θα έφερνε σ’ αντιπαράθεση τους

υποψήφιους συμμάχους του Ράιχ στα Βαλκάνια και θα αποδιάρθρωνε την πολιτική του.

Γι’ αυτό ήταν ανάγκη να εναρμονιστούν οι Τουρκικές επιδιώξεις με τους

Γερμανικούς προσανατολισμούς, να προσαρμοστούν οι στρατηγικοί στόχοι Οθωμανικού

Στρατού στις προτεραιότητες του «Drang nach Osten». Σύμφωνα λοιπόν με τα σχέδια

που καταρτίστηκαν με την συμμετοχή και της Γερμανικής Στρατιωτικής Αποστολής οι

Τουρκικές δυνάμεις θα δρούσαν κυρίως στο χώρο της Υπερκαυκασίας (κατά των

Ρώσων) και στο Διώρυγα του Σουέζ (κατά των ΄Αγγλων).

Αντικειμενικός σκοπός θα ήταν η συνεχής παρενόχληση ΄Αγγλων και Ρώσων, η

δέσμευση σημαντικών τους δυνάμεων σε Καύκασο και Μέση Ανατολή αντίστοιχα και,

αν ήταν δυνατόν, η πρόκληση εξεγέρσεων μεταξύ των μουσουλμανικών πληθυσμών,

πράγμα για το οποίο οι Γερμανοί έτρεφαν ιδιαίτερες ελπίδες40. ΄Οσον αφορά τώρα τους

Τούρκους κι ιδιαίτερα τη μιλιταριστική πτέρυγα του καθεστώτος βάραινε ιδιαίτερα στους

56

σχεδιασμούς της ο παντουρκικός προσανατολισμός, κι άρα το Μέτωπο του Καυκάσου.

Απώτερος στόχος κι ενδόμυχος πόθος η διείσδυση στην Ρωσική Κεντρική Ασία.

Γι’ αυτό κι ο Ενβέρ, ενεργώντας σ’ αυτήν την κατεύθυνση, φρόντισε να

ενίσχυσει ιδιαίτερα το 3ο Σώμα Στρατού που είχε χώρο ευθύνης την περιοχή του

Καυκάσου, όπου κι εκδηλώθηκε η Ρωσική επίθεση την 1 Νοεμβρίου 1914. Οι Τούρκοι

όμως μ’ επικεφαλής τον ίδιο τον Υπουργό Πολέμου κατόρθωσαν ν’ απωθήσουν τους

Τσαρικούς και ν’ αντεπιτεθούν καταλαμβάνοντας Ρωσικά εδάφη. Στις 21 Δεκεμβρίου

μάλιστα έπεσε στα χέρια τους το Σαρικαμίς, αλλά δεν έμεινε για πολύ.

Η Ρωσική απάντηση υπήρξε σφοδρότατη. Οι Τσαρικές δυνάμεις ανακατέλαβαν

την πόλη κι εξεδίωξαν τους Τούρκους αναγκάζοντας τους να υποχωρήσουν πίσω από τα

προπολεμικά σύνορα41. Οι απώλειές τους υπήρξαν φοβερές : από τις 90.000 άνδρες του

εκστρατευτικού σώματος διασώθηκαν μόλις οι 12.000, καθώς οι περισσότεροι πέθαναν

από το κρύο και τις κακουχίες του χειμώνα στα παγωμένα βουνά του (Αντι) Καυκάσου42.

Ο Τουρκικός στρατός λοιπόν βρέθηκε σε δεινή θέση : διαλυμένος κι

αποδεκατισμένος από τις επιδημίες και τις ήττες, γυμνός και πεινασμένος και με

πεσμένο το ηθικό έπρεπε ν’ αντιμετωπίσει τους προελαύνοντες Τσαρικούς σ’ ένα πεδίο

που κατοικούνταν, ανάμεσα στα άλλα, κι από πληθυσμούς εχθρικούς, τους Αρμενίους.

Η περιοχή της Β.Α. Μικράς Ασίας, η περιοχή του Καυκάσου από τη μια και την

άλλη πλευρά των Ρωσοτουρκικών συνόρων, αποτελούσε την ιστορική κοιτίδα του

Αρμενικού λαού. Εκεί βρισκόταν και τα περιβόητα έξι Βιλαέτια (Βαν, Μπιτλίς,

Χαρπούτ, Σιβάς, Ντιαρμπεκίρ, Ερζερούμ), όπου ήταν συγκεντρωμένη η μεγάλη μερίδα

του Αρμενικού λαού, άσχετα αν, λόγω των συνεχών μεταναστεύσεων δεν αποτελούσε

πια την πλειοψηφία στην περιοχή.

Από τα τέλη μάλιστα του προηγούμενου αιώνα, με την αφύπνιση εθνικής

συνείδησης και την ανάπτυξη εθνικών κινημάτων, οι Αρμένιοι άρχισαν να θεωρούν αυτά

τα 6 βιλαέτια την ιστορική τους πατρίδα, και να διεκδικούν την αυτονομία της.Αυτό είχε

ως αποτέλεσμα να προκληθούν πολλές προστριβές τόσο ανάμεσα στους Αρμενίους και

τους μουσουλμάνους προύχοντες της περιοχής (Κούρδους και Τούρκους) όσο και με την

Οθωμανική εξουσία. Προστριβές που κορυφώθηκαν με τις μεγάλες σφαγές του 1895-‘96

στη ΒΑ Μικρά Ασία και στην Κιλικία στα 190943 (τις περιοχές δηλαδή με τον πυκνότερο

Αρμενικό πληθυσμό).

Καθώς λοιπόν το πάλαι ποτέ «υπάκουο έθνος» (millet-i sadika) είχε αποδειχθεί

εξίσου δύστροπο κι εξεγερσιακό με τους Βαλκάνιους ραγιάδες, ήταν φυσικό οι ιθύνοντες

57

του Οθωμανικού Στρατού (και του Κομιτάτου) να μην ένιωσαν άνετα, όταν χρειάστηκε

να διεξαγάγουν πολεμικές επιχειρήσεις στα Αρμενικά εδάφη : δεν ήταν σίγουρο, αν στα

μετόπισθεν των Τουρκικών Στρατευμάτων κατοικούσαν «φίλιοι πληθυσμοί»...

Γι’ αυτό και η Οθωμανική διοίκηση την άνοιξη του1915, γύρω στον Απρίλη με

αρχές Μάη, αποφάσισε να μετεγκαταστήσει ολόκληρο τον Αρμενικό πληθυσμό του

μετώπου από τις υπώρειες του Καυκάσου στην έρημο του Ζορ στην Μεσοποταμία. Η

όλη επιχείρηση έμεινε γνωστή ως «εκτοπισμός» (Tehcir) και δικαιολογήθηκε από

Τουρκικής πλευράς στη βάση της «στρατιωτικής» αναγκαιότητας. Καθώς οι Τσαρικοί

προήλαυναν, κι οι Αρμένιοι, γνωστοί για τη Ρωσοφιλία τους, έσπευδαν να ενταχθούν

στις γραμμές τους ή προέβαιναν σε κατασκοπεία και δολιοφθορά σε βάρος των

Οθωμανικών στρατευμάτων, οι Τουρκικές αρχές δεν είχαν άλλη λύση : έπρεπε να

μεταφέρουν μακριά από το μέτωπο αυτούς τους εχθρικούς πληθυσμούς.

Για να δικαιολογήσουν μάλιστα την ενέργειά τους και ν’ αποδείξουν το

Φιλορωσισμό και την επικινδυνότητα των Αρμενίων, χρησιμοποίησαν ως πρόσχημα την

εξέγερση του Bαν, που ξέσπασε το Μάη του 1915. Σύμφωνα μ’ αυτήν την άποψη

Αρμένιοι αγκιτάτορες, ορμώμενοι από τη Ρωσική επικράτεια, κατόρθωσαν, παρά την

επιφυλακτική στάση των προυχόντων της πόλης, να ξεσηκώσουν τον Αρμενικό

πληθυσμό σ’ εξέγερση, υποσχόμενοι Ρωσική βοήθεια44. Mε βάση λοιπόν αυτή την

εξέγερση τόσο το Νεοτουρκικό καθεστώς όσο και η σύγχρονη Τουρκία τεκμηριώνουν

την επικινδυνότητα των Αρμενίων και δικαιολογούν εκ των υστέρων τις εκτοπίσεις.

Αλλά φαίνεται πως τα πράγματα δεν έγιναν ακριβώς έτσι : η εξέγερση του Bαν

ήταν μια μάλλον αμυντική ενέργεια που σκοπό είχε να διασώσει τον Αρμενικό

πληθυσμό της πόλης από τη σφαγή η οποία ανεπίσημα είχε ήδη αποφασιστεί. ΄Οπως

χαρακτηριστικά μαρτυρούν οι Αμερικανίδες νοσοκόμες McLaren και Ο’ Shane «Στις 19

Απριλίου 1915, η γενική σφαγή των Αρμενίων είχε αποφασιστεί.... στρατιώτες και

Κούρδοι επιτέθηκαν στα μικρότερα χωριά και πόλεις της επαρχίας και καθώς οι

περισσότεροι ικανοί άντρες είχαν επιστρατευθεί συνάντησαν μικρή αντίσταση...

Πενήντα πέντε χιλιάδες άντρες, γυναίκες και παιδιά σφάχτηκαν...».

Μπροστά σ’ αυτήν την κατάσταση η μόνη λύση που έμενε στους κατοίκους του

Bav ήταν η μέχρι θανάτου άμυνα . ΄Οπως μάλιστα παρατηρεί ο Ραφαέλ ντε Μογκάλες,

Βενεζουελάνος αξιωματικός που είχε καταταγεί στον Οθωμανικό Στρατό και πήρε μέρος

στην πολιορκία του Bαν «αν 30.000 με 40.000 Αρμένιοι ... είχαν αναλάβει επίθεση

οπλισμένοι με μαστίγια, αν όχι τίποτα καλύτερο, τσεκούρια και μαχαίρια.... θα είχαν

58

διασπάσει το μέτωπο και ίσως θα μας είχαν αναγκάσει να υποχωρήσουμε στο Μπιτλίς»

ενώ μιλώντας για ανάλογη περίπτωση στο Mus σημειώνει: «... εκεί οι Αρμένιοι

διέπραξαν το κλασσικό τους λάθος, περιχαρακωνόμενοι στις εκκλησίες και τα κυριότερα

κτίρια, τα οποία φυσιολογικά το Οθωμανικό πυροβολικό γρήγορα μετέτρεψε σ’

ερείπια»45. Δεν επρόκειτο λοιπόν για επίθεση, αλλά για απεγνωσμένη άμυνα του

Αρμενικού λαού μπροστά στη επερχόμενη σφαγή.

Γιατί πραγματικά αν οι Αρμένιοι σκόπευαν να επαναστατήσουν, δεν θα το

έκαναν την άνοιξη του 1915, αλλά τον Ιανουάριο του ιδίου έτους, όταν ο Τουρκικός

στρατός υποχωρούσε στο μέτωπο του Καυκάσου.Γιατί πραγματικά, αν οι Αρμένιοι

σκόπευαν να επαναστατήσουν, δεν θα αφήνονταν να στρατολογηθούν αδιαμαρτύρητα

στα Τάγματα Εργασίας (Amele Taburu) και ν’ αποστερηθούν έτσι το πιο ακμαίο κι

ετοιμοπόλεμο τμήμα του αρσενικού τους πληθυσμού.

Αλλά κι αν ακόμα δεν ήταν έτσι τα πράγματα, αν όντως οι Αρμένιοι σχεδίαζαν

εξέγερση, έχουν δικαίωμα άραγε οι Τούρκοι ιθύνοντες να τους κατηγορούν για

υπονόμευση και δολιοφθορά, όταν οι ίδιοι εξόπλιζαν κι υποκινούσαν τους

Μουσουλμάνους υποτελείς της Αγγλικής και ιδίως της Τσαρικής Αυτοκρατορίας σε

«ιερό πόλεμο» κατά των κυρίων τους ;΄Η μήπως δεν είχαν φτάσει οι ίδιοι να προτείνουν

στους Αρμένιους να ξεσηκώσουν τους ομοεθνείς τους της Ρωσίας σ’ εξέγερση κατά του

Τσάρου;46

Αλλά όλα αυτά δεν είναι παρά προσχήματα κι άλλοθι για ν’ αποκρυφθεί ο

πραγματικός στόχος των εκτοπίσεων : η εθνική εκκαθάριση, η γενοκτονία ενός

ολόκληρου λαού, πράγμα που αποδεικνύει ο ίδιος ο τρόπος που μεθοδεύτηκαν. Οι

εκτοπισμοί δεν περιορίστηκαν μόνο στη ζώνη του μετώπου (Β.Α. Μικρά Ασία), αλλά

επεκτάθηκαν σ’ ολόκληρη την Οθωμανική επικράτεια (εκτός Σμύρνης και Πόλης) και

επικεντρώθηκαν στις δύο σημαντικότερες εστίες Αρμενικού πληθυσμού: την περιοχή της

ιστορικής Αρμενίας και την Κιλικία.

Σκοπός τους σύμφωνα με την επίσημη εκδοχή ήταν να προστατευτούν οι

Αρμενικοί πληθυσμοί απ’ την εμπόλεμη κατάσταση και να μεταφερθούν σε ασφαλείς

περιοχές (δηλαδή σε άγονες ερήμους!). Πραγματικός τους όμως στόχος ήταν η

εξουθένωση του Αρμενικού πληθυσμού, η εξουδετέρωση του, μια και θεωρούνταν

επικίνδυνος από τις Τουρκικές Αρχές. Γι’ αυτό και η μετακίνηση των πληθυσμών

συνδυάστηκε και με άλλου είδους κατασταλτικά μέτρα, όπως ο αφοπλισμός των

59

Αρμενίων. Σε κάθε περιοχή, σε κάθε χωριό που έμελλε να εκκενωθεί, του εκτοπισμού

προηγούνταν η έρευνα για όπλα.

΄Οσοι είχαν όπλα και τα παρέδιδαν θεωρούνταν ένοχοι για επαναστατικές

ενέργειες και φυλακίζονταν. ΄Οσοι πάλι δεν είχαν όπλα, βασανίζονταν με την υπόνοια

ότι είχαν και τα απέκρυπταν. Εννοείται βέβαια ότι η συγκέντρωση του οπλισμού

αφορούσε μόνο τους Αρμένιους, κι όχι τους μουσουλμάνους γείτονές τους47 .

Στη συνέχεια συνήθως ακολουθούσε ο εκτοπισμός . Η σχετική διαταγή άφηνε

περιθώριο μιας ή δύο ημερών για την προετοιμασία των εκτοπιζομένων. Συχνά όμως οι

εκτοπισμοί γινόταν χωρίς ουσιαστικά προειδοποίηση ή μ’ ελάχιστη προθεσμία, για να

μην προλάβουν οι εκτοπιζόμενοι να πάρουν τίποτα . Στη συνέχεια συγκεντρώνονταν

στην πλατεία του χωριού ή της πόλης και το θλιβερό καραβάνι ξεκινούσε την πορεία με

τη συνοδεία στρατιωτών ή χωροφυλάκων, ενώ οι έγγειες ιδιοκτησίες που άφηναν πίσω

τους ενοικιάζονταν σε μουσουλμάνους που θεωρούνταν μεσεγγυούχοι.

Κατά τη διαδρομή δεν επιτρέπονταν στάσεις : παιδιά, γέροντες και γυναίκες

βάδιζαν μέχρις εξαντλήσεως κι όταν δεν μπορούσαν να συνεχίσουν, κατέρρεαν και

πέθαναν εκεί. ΄Οσοι αντέχαν και συνέχιζαν δέχονταν τις απανωτές επιθέσεις

Μουσουλμάνων, Τούρκων και Κούρδων, ανδρών και γυναικών, που ορμούσαν στους

εξουθενωμένους Αρμενίους και τους εξόντωναν με κάθε μέσο, ακόμη και με

τσουγκράνες και μαχαίρια48 . Το κυρίως όμως έργο της σφαγής το είχε αναλάβει

ιδιαίτερος παραστρατιωτικός μηχανισμός με την επωνυμία «Ειδική οργάνωση»

(Teskilat-i Mahsusa) που σκοπό είχε, πέρα από τις επιχειρήσεις δολιοφθοράς κι

ανταρτοπολέμου στα μετόπισθεν του αντιπάλου, και την αντιμετώπιση του «εσωτερικού

εχθρού». ΄Οταν λοιπόν το Μάη του 1915 η εκστρατεία στο Μπακού απέτυχε, ο

Μπαχαεντίν Σακίρ και οι άλλοι Νεότουρκοι ιθύνοντες της «Ειδικής Οργάνωσης»

έστρεψαν την προσοχή τους στους πάντα επικίνδυνους Αρμενίους. Αυτοί ουσιαστικά

μεθόδευσαν, με τρόπο ανεπίσημο, μυστικό την εξόντωση των εκτοπιζόμενων καθ’ οδόν,

από ένοπλες συμμορίες (Τσέτες) που εν πολλοίς στρατολογήθηκαν ανάμεσα σε

καταδίκους49 . Αυτοί οι εξοπλισμένοι εγκληματίες ήταν οι βασικοί αυτουργοί της

γενοκτονίας, που ξετυλίχθηκε την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1915 σ’ όλη τη Μικρά

Ασία, και γενικά την Αυτοκρατορία50 .Το τι συνέβη ξεπερνά κάθε ανθρώπινη φαντασία :

εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι βασανίστηκαν, βιάστηκαν, σφάχτηκαν ή απλά πέθαναν

από την πείνα και την εξάντληση καθ’ οδόν προς τους τόπους εξορίας τους. Μέσα σε

λίγους μήνες εξολοθρεύτηκε το μεγαλύτερο μέρος του Αρμενικού πληθυσμού51, .

60

Αντικειμενικός σκοπός αυτής της γενοκτονίας ήταν εθνική ομογενοποίηση της

Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, στα πλαίσια της πολιτικής του (εκ)Τουρκισμού που είχε

υιοθετήσει το Κομιτάτο. Για να επιτευχθεί αυτό θα έπρεπε να εξαλειφθούν οι επικίνδυνες

(και πολυάνθρωπες) εθνότητες, έτσι ώστε να αυξηθεί το πληθυσμιακό βάρος των

Τουρκοφώνων Μουσουλμάνων και να περιορισθεί η εθνολογική ποικιλομορφία της

Αυτοκρατορίας κι ιδιαίτερα της Μ. Ασίας (της υπό κατασκευήν Vatan).Στα μάτια των

Νεοτούρκων ιθυνόντων οι Αρμένιοι (όπως και οι άλλες «μειονότητες», σε σχέση με τον

πλειοψηφούντα «Μουσουλμανικό πληθυσμό») αποτελούσαν ξένα σώματα μέσα στην

Αυτοκρατορία που την υπονόμευαν με τις διεκδικήσεις τους και την απομυζούσαν

οικονομικά, καθώς μονοπωλούσα το εμπόριο, την πίστη και την όποια βιομηχανική /

βιοτεχνική παραγωγή. Αποτελούσαν μια μεταπρατική μειοψηφία, χωρίς ρίζες στον

εθνικό κορμό, που εξυπηρετούσε ξένα, δυτικά συμφέροντα και μονοπωλούσε τον εθνικό

πλούτο, αποκλείοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο τους «γηγενείς» Οθωμανούς

Μουσουλμάνους (δηλ. Τούρκους) από κάθε διαδικασία οικονομικής ανάπτυξης.

Επρόκειτο για ένα λαό κομπραδόρων, για ένα έθνος εμπόρων και τραπεζιτών, για

ένα «αστικό» έθνος, αφού σ’ αυτήν την τάξη περιοριζόταν η όποια του κοινωνική

διάρθρωση. Η εξόντωσή του λοιπόν ενείχε μιαν ιδιότυπη ταξική σημασία : για τις

Τουρκικές λαϊκές μάζες ήταν τα παράσιτα, οι εκμεταλλευτές της, για την επίδοξη

Τουρκική αστική τάξη οι ανταγωνιστές που της στερούσαν το ζωτικό της χώρο.

Οι Αρμένιοι όμως δεν ήταν μόνο αστοί . Η κοινωνική τους διασφωμάτωση δεν

περιοριζόταν στην παραδοσιακή ελίτ των πλουσίων εμπόρων, των ανώτατων

αξιωματούχων της Υψηλής Πύλης και των ελευθέρων επαγγελμάτων. Πέρα και πίσω απ’

αυτούς βρισκόταν η αγροτιά της καθ’ αυτό Αρμενίας , που την εκμεταλλευόνταν

Κούρδοι γαιοκτήμονες ,52 oι μικροτεχνίτες και μικρέμποροι των πόλεων μα και τμήματα

της εργατικής τάξης. Χαρακτηριστικά τα 2/3 της εργατικής δύναμης που εργάζονταν για

την κατασκευή της σιδηροδρομικής γραμμής Κωνσταντινούπολης-Βαγδάτης ήταν

Αρμενικής καταγωγής53. Οι Αρμένιοι λοιπόν δεν ήταν μόνο αστοί .

Κάθε άλλο μάλιστα. η συντριπτική τους πλειοψηφία ανήκε σε κοινωνικά

στρώματα και κατηγορίες οι οποίες σαφώς καταπιέζονταν από την Οθωμανική εξουσία

κι ίσως από τους εύπορους ομοεθνείς τους.Αυτό το γεγονός όμως ήταν έξω από την

οπτική των Νεοτούρκων εθνικιστών. Γι’ αυτούς το έθνος ταυτίζεται με την ηγετική του

elite που αποτελεί τη συμπύκνωση των εθνικών χαρακτηριστικών, τον κατεξοχήν φορέα

της ιδιαίτερης εθνικής φυσιογνωμίας. Οι Νεότουρκοι δηλαδή ασπάζονται την

61

ιδεαλιστική εκείνη αντίληψη που θεωρεί πως οι elite συγκροτούν την μυστική «ουσία»,

το πνεύμα του έθνους(volksgeist) που υλοποιείται στη συνέχεια σ’ «εθνικό κορμό»

συμπεριλαμβάνοντας ομοιόμορφα όλα τα άτομα-μέλη ενός πληθυσμού.

Σύμφωνα μ’ αυτήν την αντίληψη το έθνος είναι κάτι το ενιαίο και ομοιογενές, αν

όχι το μονολιθικό, που ουσιαστικά δεν γνωρίζει εσωτερικές διαφοροποιήσεις κι

αντιφάσεις. Γι’ αυτό και μπορεί να θεωρηθεί συλλογικά υπεύθυνο για πράξεις ή για

παραλείψεις ατόμων που ανήκουν σ’ αυτό. ΄Ετσι μόνο μπορεί να στοιχειοθετηθεί η

έννοια της συλλογικής ευθύνης και να μεθοδευτεί η εκτόπιση ενός ολόκληρου

πληθυσμού, όχι μόνο από τις εμπόλεμες ζώνες (Β.Α. Ανατολία), αλλά απ’ ολόκληρη τη

Μ. Ασία.

Γιατί κι αν ακόμα δεν υπήρχε πρόθεση σφαγής, όπως ισχυρίζεται η Τουρκική

πλευρά, αλλά μόνο μετακινήσης πληθυσμού σ’ ασφαλέστερες περιοχές- την έρημο του

Ζορ και την έρημο της Συρίας54- το πράγμα δεν αλλάζει, αφού η λογική και η πρόθεση

παραμένει η ίδια : από τη μια η συλλογική ευθύνη των Αρμενίων για υπονομευτικές

ενέργειες , από την άλλη η «αραίωση» των ανεπιθύμητων πληθυσμών, με σκοπό την

αλλαγή των εθνολογικών συσχετισμών στο Μικρασιατικό χώρο.

Δεν θα πρέπει να μας διαφεύγει άλλωστε πως η εξόντωση των Αρμενίων ερχόταν

να ικανοποιήσει και μιαν άλλη ανάγκη: τη συγκρότηση μιας Τουρκικής αστικής τάξης

στο χώρο του εμπορίου, των επιχειρήσεων μα και των τεχνών και των γραμμάτων που

θα υποκαθιστούσε την Αρμενική στους ανάλογους ρόλους. Αυτός εξάλλου ήταν κι ο

στόχος της «Εθνικής Οικονομίας» (Milli Iktisat), της οικονομίας του Πολέμου, που

αποσκοπούσε να αντικαταστήσει την επιχειρηματική τάξη των «μειονοτήτων»

(Ελλήνων, Αρμενίων, των «Λεβαντίνων») με μια Μουσουλμανική (Τουρκική) αστική

τάξη.

Αυτό όμως δεν ήταν μόνο επιδίωξη των ιθυνόντων του Κομιτάτου, αλλά και του

Γερμανικού παράγοντα, που έκρινε πως η Αρμενική αστική τάξη ήταν υπερβολικά

προσδεμένη στα Αγγλογαλλικά συμφέροντα και γι’ αυτό εχθρική προς τη Γερμανική

διείσδυση στην Ανατολή. Θα ήθελε λοιπόν να προωθήσει μιαν «εθνική», μια

Τουρκοοθωμανική μπουρζουαζία, στη θέση της Αρμενικής, γιατί στα μάτια των

Γερμανών ιθυνόντων ήταν παράλογο η Οθωμανική οικονομία να βρίσκεται στα χέρια

μας «αλλοδαπής» elite.

Γράφει γι’ αυτό χαρακτηριστικά ο Στρατηγός Bronsart von Schellendorf,

Διοικητής του Τουρκικού Γ.Ε.Σ. κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο: «.... ο Αρμένιος είναι

62

σαν τον Εβραίο, ένα παράσιτο έξω από τα σύνορα της πατρίδας του, που ρουφά το

μεδούλι του λαού της χώρας η οποία τον φιλοξενεί. Χρόνο με τον χρόνο εγκαταλείπουν

(οι Αρμένιοι Σ.τ.σ.) τη γενέτειρά τους, ακριβώς όπως οι Πολωνοεβραίοι που

μεταναστεύουν στη Γερμανία, για ν’ εμπλακούν σε τοκογλυφικές δραστηριότητες. Απ’

εκεί πηγάζει και το μίσος το οποίο, με μεσαιωνική μορφή, έχει ξεσπάσει εναντίον αυτού

του καθόλου αγαπητού (unpleasant) λαού, οδηγώντας εν τέλει στο φόνο»55 . Ενώ ένας

άλλος Γερμανός, ο οικονομολόγος Schulze-Gοvernitz που περιηγήθηκε τη Μ. Ασία λίγο

μετά τις σφαγές δήλωσε «πως οι Τούρκοι ηγέτες με την εξόντωση των Αρμενίων,

κατέστησαν ικανή αυτή την αρχαία φυλή Κυρίων (Herrenvolk) - ενν. τους Τούρκους

(σ.τ.μ.)- να επιτύχει ένα ορισμένο επίπεδο εθνικής, ή μάλλον θρησκευτικής συνοχής»55.

Aνάλογες απόψεις φέρονται να έχουν υποστηρίξει κατά καιρούς, και μάλιστα πριν το

ξέσπασμα του πολέμου, θεωρητικοί του Γερμανικού «Drang nach Osten», όπως ο

Rohrbach, ο von der Goltz, και ο Naumann57 .

Φαίνεται λοιπόν πως υπήρχε μια ορισμένη ανάμειξη του Γερμανικού παράγοντα,

άσχετα αν οι Γερμανοί αποποιούνται κάθε ανάμειξη στα γεγονότα, υποδεικνύοντας ως

μόνους υπεύθυνους τους Τούρκους. Είτ’ έτσι, είτ’ άλλιως ό,τι κι αν συνέβη,

ισχυρίζονται, αποτελούσε εσωτερική υπόθεση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας της

οποίας ήταν απλά σύμμαχοι . Οι Τούρκοι φέρουν την όποια ευθύνη. Οι Γερμανοί, όταν

εκ των υστέρων έλαβαν γνώση των γεγονότων, διαμαρτυρήθηκαν διαμέσου των

Διπλωματικών τους εκπροσώπων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, του Πρέσβεως

Metternich, αλλά και πλειάδας προξένων και υποπροξένων που υπηρετούσαν στη Μ.

Ασία και τη Β. Συρία (Richt, Rossler, κ.ά.).Παράλληλα Γερμανοί ιεραπόστολοι, όπως ο

πάστορας Lepsius, στάθηκαν οι κατεξοχήν υπερασπιστές και αρωγοί των χειμαζομένων

Αρμενίων. Ο Lepsius μάλιστα υπήρξε κι ένας από τους ανθρώπους που αφιέρωσαν τη

ζωή τους στην Αρμενική υπόθεση, συλλέγοντας στοιχεία για την τεκμηρίωση των

Αρμενικών σφαγών, ως εγκλήματος πολέμου.

Η Γερμανική διασύνδεση λοιπόν φαίνεται αμφίβολη, μάλλον απίθανη. Ιστορικοί

για παράδειγμα, όπως ο F. Weber ο οποίος αποδίδει την εξόντωση των Αρμενίων στους

Οθωμανούς, αμφιβάλλει για το αν υπάρχει γερμανική ανάμειξη. Το μέγιστο που μπορεί

ίσως να χρεωθεί στους Γερμανούς είναι ότι δεν έπραξαν αρκετά για να σταματήσουν την

γενοκτονία58. Την ίδια γενικά γνώμη μοιάζει ν’ ασπάζεται κι ο E. Zurcher. Για τον

Ολλανδό ιστορικό το Αρμενικό είναι έντονα αμφιλεγόμενο ζήτημα για το οποίο

63

αποφεύγει να πάρει θέση όσο για τους Γερμανούς πιστεύει ότι δεν έπαιξαν ιδιαίτερο

ρόλο στην υπόθεση59 .

Τα πράγματα όμως για μιαν ακόμη φορά δεν είναι ακριβώς έτσι όπως δείχνουν.

Οι Γερμανοί δεν είναι ολότελα αμέτοχοι στο Αρμενικό Ζήτημα. Ποικιλία μαρτυριών

υποδεικνύουν ότι Ανώτατοι Γερμανοί αξιωματούχοι είχαν μια ορισμένη ανάμειξη,

μεγαλύτερη ή μικρότερη στους Αρμενικούς εκτοπισμούς.Γερμανοί στρατιωτικοί όπως ο

αντισυνταγματάρχης von Boettrich φέρονται να έχουν διατάξει εκτοπισμούς Αρμενίων

το καλοκαίρι του 191660 ή να έχουν πρωταγωνιστήσει στο στιγματισμό του Αρμενικού

λαού ως «εσωτερικού εχθρού», ζητώντας φορτικά απ’ τις Τουρκικές αρχές αλλά και τους

Γερμανούς ανωτέρους τους να ληφθούν μέτρα εναντίον τους (όπως ο F. Guse).

Κι όλα αυτά ενώ γνώριζαν τον τρόπο που το Οθωμανικό κράτος και παρακράτος

αντιμετώπιζαν τους εκτοπιζόμενους, πράγμα όμως που φαινόταν να μην τους ενοχλούσε

ιδιαίτερα. Κι ενώ οι Γερμανικές στρατιωτικές και διπλωματικές υπηρεσίες

κατακλύζονταν από αναφορές προξένων όπως ο S. Richter (Ερζερούμ) ή ο Rossler

(Χαλέπι) σχετικά με την πραγματικότητα των σφαγών, οι ίδιες οι Γερμανικές αρχές

σιωπούσαν και αδρανούσαν, θεωρώντας το όλο ζήτημα εσωτερική υπόθεση των

Τούρκων61.Θα φτάσουν μάλιστα στο σημείο ν’ ανακαλέσουν εκείνους τους

διπλωματικούς αντιπροσώπους τους που διαμαρτύρονταν εντονότερα για τη μοίρα των

Αρμενίων. Στους αντικαταστάτες τους θα συστήσουν να μην δείχνουν ιδιαίτερο ζήλο για

την Αρμενική υπόθεση.

΄Ολα αυτά λοιπόν σηματοδοτούν μιαν ορισμένη συνευθύνη του Γερμανικού

παράγοντα που μπορεί να μην στοιχειοθετεί άμεση ανάμειξη ή φυσική αυτουργία όμως

σαφώς κλιμακώνεται από την υποκίνηση (Ιμπεριαλιστές διανοούμενοι όπως ο von der

Goltz ή ο Schultze-Gövernitz) και φτάνει ως έμμεση συμμετοχή (διαταγές για

εκτοπισμούς) και την σιωπηρή αποδοχή και νομιμοποίηση. Υπάρχει επομένως σαφής

συνευθύνη και συνενοχή.

Μια συνενοχή που γίνεται ακόμα πιο ορατή, αν σκεφτεί κανείς την αγωνιώδη

προσπάθεια του Reich να απεμπλακεί από το Αρμενικό Ζήτημα, όταν άρχισε να γίνεται

γνωστή η γενοκτονία στη Δύση, η οποία έσπευσε να εκμεταλλευτεί το γεγονός για

λόγους προπαγανδιστικούς και να κατηγορήσει τις Κεντρικές Δυνάμεις για

βαρβαρότητα. Νότες διαμαρτυρίας θα επιδοθούν τότε στους Τούρκους υπευθύνους κι ο

Γερμανός Πρέσβης στην Κωνσταντινούπολη Metternich θα επιφορτισθεί με το καθήκον

64

να συνταχθεί μια «Λευκή Βίβλος» που θα αποενοχοποιεί τη Γερμανία, από κάθε

ανάμειξη ή ευθύνη62.

Πώς γίνεται όμως να πιστέψει κανείς κάτι τέτοιο, όταν το ίδιο το Reich επέβαλλε

λογοκρισία στο Γερμανικό τύπο σε σχέση με το θέμα;63.΄Η μήπως ήταν τυχαίο το γεγονός

ότι η Γερμανική Στρατιωτική Αποστολή φρόντισε να φυγαδεύσει τους πρωταιτίους της

σφαγής, όταν κατέρρευσε το μέτωπο και μαζί του το Νεοτουρκικό καθεστώς;64Δεν

υπάρχει λοιπόν αμφιβολία : η Γερμανία δεν είναι άμοιρη ευθυνών. ΄Οχι μόνο επειδή δεν

έκανε τίποτα, για να σταματήσει τη γενοκτονία, ενώ βέβαια τη γνώριζε, αλλά και γιατί τη

συγκάλυψε ή ακόμα ακόμα την υποκίνησε .

Παράλληλα όμως με τη γενοκτονία των Αρμενίων που μαινόταν το καλοκαίρι του

1915 ο πόλεμος εξελισσόταν και στα υπόλοιπα μέτωπα.΄Ηδη στις αρχές του χρόνου είχε

ξεκινήσει η εκστρατεία κατά του Σουέζ μ’ επικεφαλής τον Τζεμάλ Πασά, πρώην

Υπουργό των Ναυτικών και τώρα γενικό Διοικητή της Συρίας . Αντικειμενικός σκοπός

της εκστρατείας ήταν η εκπόρθηση του Καναλιού και η κατάληψη της Αιγύπτου.

Παρά το μέγεθος όμως του εκστρατευτικού σώματος (80.000 άνδρες) και την

ιδεολογική επίκληση του «Ιερού Πολέμου», οι αντικειμενικοί στόχοι της επιχείρησης δεν

θα επιτευχθούν : οι ΄Αγγλοι θ’ αποκρούσουν τους Οθωμανούς και θα τους αναγκάσουν

σε οπισθοχώρηση. Η Αίγυπτος θα παραμείνει Βρετανική. Οι Τούρκοι, μ’ εξαίρεση μιαν

επιδρομή υπό την ηγεσία του Βαυαρού Συνταγματάρχη Kress von Kressenstein δεν θα

ξαναπειλήσουν την χώρα των Πυραμίδων65.

Κι ενώ συνέβαιναν αυτά στη Μέση Ανατολή, ένα νέο πολεμικό μέτωπο έμελλε ν’

ανοίξει στα Δαρδανέλλια, σ’ απόσταση αναπνοής από την Οθωμανική πρωτεύουσα.

Αντικειμενικός σκοπός της αιφνιδιαστικής αυτής επιχείρησης ήταν η κατάληψη των

Στενών από τους αγγλογάλλους και κατ’ επέκταση της Κωνσταντινούπολης για να

εξαναγκαστεί η Οθωμανική κυβέρνηση να συνθηκολογήσει. Μ’ αυτόν τον τρόπο

ήλπιζαν οι ιθύνοντες της Αντάντ ότι θα κατάφερναν ν’ αποκόψουν τη Γερμανία από τον

κρίσιμο χώρο της Μέσης Ανατολής και ν’ αποκαταστήσουν την επικοινωνία και τον

ανεφοδιασμό της Ρωσίας.

΄Ετσι τον Φλεβάρη του 1915 μοίρα του Αγγλικού και Γαλλικού Στόλου θ’

αποπειραθεί να εκπορθήσει τα Στενά. Καθώς όμως οι Τούρκοι κι οι Γερμανοί σύμμαχοί

τους είχαν ναρκοθετήσει την περιοχή κι είχαν εγκαταστήσει πυροβολαρχίες στους γύρω

λόφους θ’ αποκρούσουν την επιδρομή και θ’ αναγκάσουν τους Συμμάχους σε βαριές

απώλειες66.Στη μεγαλύτερη επίθεση μάλιστα που πραγματοποίησαν από θαλάσσης οι

65

Αγγλογάλλοι, στις 18 Μαρτίου του 1915, έχασαν 3 θωρηκτά, ενώ 4 άλλα απέστησαν

σημαντικές ζημιές. Συνολικά 16 συμμαχικά πλοία τέθηκαν εκτός μάχης67. Μπροστά σ’

αυτές τις εξελίξεις οι ιθύνοντες της Αντάντ αναγκάστηκαν ν’ αλλάξουν τακτική και να

συνδυάσουν το ναυτικό βομβαρδισμό με χερσαίες επιχειρήσεις, ικανές να εκπορθήσουν,

από ξηράς τα νευραλγικά σημεία άμυνας των Στενών. ΄Ετσι στις 25 Απρίλη του 1915

Βρετανικές, Νεοζηλανδικές κι Αυστραλιανές δυνάμεις αποβιβάστηκαν στην Ασιατική κι

Ευρωπαϊκή ακτή της Προποντίδας. Οι Οθωμανικές Δυνάμεις όμως υπό την ηγεσία του

Λίμαν φον Σάντερς και του Κεμάλ Πασά (του μετέπειτα Ατατούρκ) απέκρουσαν τους

επιτιθεμένους και παρά τις πείσμονες προσπάθειες τους και τις βαρειές τους απώλειες οι

Σύμμαχοι δεν κατάφεραν σπουδαία πράγματα.Νέες αποβάσεις επιχειρήθηκαν (6

Αυγούστου), χωρίς όμως η θέση των στατευμάτων της Αντάντ να βελτιωθεί . ΄Ετσι οι

επιχειρήσεις περιήλθαν σε αδιέξοδο και οι Σύμμαχοι αναγκάστηκαν ν’ απαγκιστρωθούν.

Στις αρχές του Ιανουαρίου του 1916 εκκένωσαν τις θέσεις που κατείχαν στα Στενά και

επέστρεψαν στην Αίγυπτο68.

Αναμφίβολα η απόβαση στην Καλλίπολη στάθηκε μια παταγώδης αποτυχία για

τις Δυνάμεις της Αντάντ και μια περιφανής νίκη για τα Οθωμανικά όπλα. Ο «Μεγάλος

Ασθενής», την στρατιωτική αξία του οποίου, αμφισβητούσαν στις αρχές του Πολέμου

ακόμη και οι Γερμανοί σύμμαχοι του69 απέδειξε περίτρανα, σ’ εχθούς και φίλους, ότι

ήταν στοιχειωδώς ικανός να προασπίζεται τον εαυτό του, ακόμα και να επιφέρει βαρειές

ήττες στις ίδιες τις Μ. Δυνάμεις, πράγμα αδιανόητο σ’ ολόκληρη την Οθωμανική ιστορία

του 19ου αιώνα!

Κατά τα άλλα η μάχη των Στενών στάθηκε μια ιδιότυπη επιχείρηση που

συνδύαζε «παραδοσιακά» όσο και «μοντέρνα» στοιχεία πολέμου : από τη μια τα

απαρχαιωμένα αμυντικά έργα των Τούρκων, την απουσία στοιχειώδους αεροπορικής

κάλυψης των επιτιθεμένων μα και τη στρατηγική τους που δεν ήταν παρά η προέκταση

της «πολιτικής των κανονιοφόρων». Από την άλλη τη χρήση των πιο σύγχρονων

θωρηκτών της εποχής (Queen Elizabeth), τις εκτεταμμένες ναρκοθετήσεις μα και την

παράλληλη αντιμετώπιση του «εσωτερικού εχθρού».

Γιατί κι εδώ, όπως στην περίπτωση των Αρμενίων, οι πολεμικές επιχειρήσεις

συνδυάστηκαν με την μετακίνηση πληθυσμών μη «φίλιων» προς τις Οθωμανικές

δυνάμεις, των Ελλήνων της Προποντίδας. Η Οθωμανική Στρατιωτική Διοίκηση θεώρησε

τους πολυπληθείς Ρωμιούς της περιοχής των Στενών ως ύποπτους συνεργασίας με την

Αντάντ και τους κατηγόρησε ότι ανεφοδίαζαν τα συμμαχικά υποβρύχια. Γι’ αυτό και 66

αποφάσισε το μαζικό εκτοπισμό τους70.Δεν ήταν βέβαια η πρώτη φορά που οι ΄Ελληνες

της Αυτοκρατορίας γνώριζαν τη μήνι του Νεοτουρκικού καθεστώτος . είχαν προηγηθεί,

την άνοιξη του 1914, οι διωγμοί της Ανατολικής Θράκης και της Ιωνίας που είχαν

αναγκάσει χιλιάδες Ρωμιούς να εγκαταλείψουν τις εστίες τους και να καταφύγουν στα

νησιά του Ανατολικού Αιγαίου και στην κυρίως Ελλάδα.

Στην πρώτη περίπτωση είχε προβληθεί η δικαιολογία πως ήταν αδύνατο οι

Οθωμανικές αρχές να συγκρατήσουν το μένος και την οργή των Μουσουλμάνων

προσφύγων από τα Βαλκάνια71. Στη δεύτερη τα κίνητρα, εκτός από εθνολογικά ήταν και

οικονομικά.΄Επρεπε να πληγεί το ανθηρό εμπόριο της «Γκιαούρ Ιζμίρ»,της «άπιστης

Σμύρνης» και η ελληνική αστική τάξη που το έλεγχε. Αυτή η οικονομική ευρωστία της

ελληνικής κοινότητας - και δη της αστικής της ηγεσίας - αποτελούσε πρόκληση για την

πολιτική της «Εθνικής Οικονομίας» και του (σταδιακού) εκτουρκισμού του Κομιτάτου.

Γι’ αυτό κι αποφασίστηκε κι ο μαζικός εκτοπισμός των Ελλήνων της Ιωνίας στα νησιά

του Αν. Αιγαίου72.

Ο εκτοπισμός αυτός μεθοδεύτηκε σταδιακά και συνεχίστηκε μετά την έκρηξη

του πολέμου, για να καλύψει σιγά-σιγά όλη την έκταση της Δυτικής Μικράς Ασίας από

τον κόλπο του Αδραμυττίου μέχρι το ύψος της Σάμου. Χιλιάδες ΄Ελληνες από τη Φώκια,

τ’ Αϊβαλί, τη Μάκρη το Λιβίσιο μα και τον Πόντο εξορίστηκαν με πρωτοβουλία των

τοπικών Τουρκικών αρχών και με τη συνεργεία της παρακρατικής «Ειδικής Οργάνωσης»

στ’ αφιλόξενα βάθη της Μ. Ασίας, ενώ πολλοί απ’ αυτούς δεν γύρισαν ποτέ πια πίσω73.

Παράλληλα με τους εκτοπισμούς μια άλλη μορφή εξουθένωσης κι

αποδεκατισμού του ελληνικού στοιχείου στάθηκε η υποχρεωτική στράτευση των

Ελλήνων στα «Τάγματα Εργασίας», τα περιβόητα «Αμελέ Ταμπουρού». Αυτά ήταν

μονάδες καταναγκαστικής εργασίας στις οποίες υπηρετούσαν όλοι οι άρρενες χριστιανοί

ηλικίας 18-45 χρονών, εφόσον στη βάση της Οθωμανικής ισοπολιτείας ήταν και οι

«άπιστοι» υπόχρεοι στρατιωτικής θητείας .΄Ετσι λοιπόν, για όσους δεν κατάφεραν να

την εξαγοράσουν, τη στρατιωτική θητεία, την υποκατέστησε η αγγαρεία σε ορυχεία,

λατομεία, δρόμους και αγρούς.

Υποσιτισμένοι και αποδεκατισμένοι οι επίστρατοι των «Αμελέ Ταμπαρού» από

τις κακουχίες και τις επιδημίες οδηγούνταν στα βάθη της Μ. Ασίας, στο Ικόνιο, στη

Σεβάστεια, στην ΄Αγκυρα, στη Μερσίνα και στο Ερζερούμ, σε περιοχές με αμιγή

«Τουρκικό» (σωστότερα μουσουλμανικό) πληθυσμό, που τους αντιμετώπιζε εχθρικά,

γιατί τους θεωρούσε αιχμαλώτους πολέμου. Κάτω από αυτές τις σκληρές συνθήκες

67

πολλοί από τους άνδρες των «Αμελέ Ταμπουρού» έμελλε να μην επιστρέψουν στις

εστίες τους. Σύμφωνα με έκθεση των Ελλήνων βουλευτών στην Οθωμανική Βουλή οι

νεκροί του πολέμου έφτασαν στις 250.000 και θα ‘ταν σίγουρα πολλοί περισσότεροι αν

δεν είχαν σημειωθεί, αθρόες λυποταξίες74. Αναμφίβολα τα «Τάγματα Εργασίας»

στάθηκαν για τον Ελληνισμό της Μικρασίας μια πραγματική εκατόμβη.

Για τον Νεοτουρκισμό όμως αυτό, όπως και τα υπόλοιπα μέτρα που πάρθηκαν,

υπήρξαν υπολογισμένα και προμελετημένα βήματα στην κατεύθυνση μιας αργής αλλά

σταθερής διαδικασίας εθνοκάθαρσης . Η διαδικασία αυτή μπορεί να μην πήρε την

περίοδο που εξετάζουμε ακραίες και ριζικές μορφές, όπως στην περίπτωση των

Αρμενίων, είχε όμως πολλά κοινά σημεία μ’ αυτήν : α)εντασσόταν στην προοπτική του

εκσυχρονισμού της Οθωμανικής αυτοκρατορίας που απαιτούσε την εξάλειψη των

μειονοτήτων και την συγκρότηση ενός μονο-εθνικού κράτους, με βάση το

Μουσουλμανικό-Τουρκικό πληθυσμό, πράγμα που αποτελούσε βασικό στοιχείο του

εκσυγχρονιστικού-εκδυτικιστικού προγράμματος των Νεοτούρκων.Απ’ αυτήν την

άποψη, θα ήταν λάθος να αντιμετωπίσουμε τους διωγμούς σαν μια ακόμη ένδειξη της

εγγενούς Οθωμανικής βαρβαρότητας . η γενοκτονία με σκοπό την εξαφάνιση ενός

ολόκληρου πληθυσμού ήταν έξω από τις προθέσεις και τις συνήθεις πρακτικές της

Οθωμανικής εξουσίας. Η τελευταία είχε διαπράξει εκτοπισμούς, διώξεις, ακόμα _ ακόμα

και μαζικές σφαγές υποτελών, κάθε φορά που χρειάστηκε να επαναφέρει τους ραγιάδες

στην τάξη. Σχεδόν ποτέ όμως εθνοκάθαρση τέτοιας κλίμακας, μια και η συγκρότηση

ομοιογενών έθνους-κράτους, ήταν έξω από τις προθέσεις της και τη λογική με την οποία

λειτουργούσε. Η Οθωμανική αυτοκρατορία βάσιζε τη συνοχή της στην ύπαρξη πολλών

και διαφορετικών θρησκευτικών ομάδων (millet), κλειστών και άνισων μεταξύ τους. Σ’

ένα τέτοιο κοινωνικό σύστημα η ομογενοποίηση των πληθυσμών δεν είναι απαραίτητη

ούτε καν επιθυμητή . αρκούσε η παραδοχή της ανισότητας, της κατεστημένης ιεραρχίας

μεταξύ των millet, για να εξασφαλιστεί η αναπαραγωγή των κυρίαρχων σχέσεων

εξουσίας. Γι’ αυτό δεν είχε επιχειρηθεί μέχρι τα τότε η πλήρης εξαφάνιση των υποτελών

χριστιανικών «εθνών». Δεν ίσχυε όμως το ίδιο για το δυτικού τύπου έθνος-κράτος που

περίπου πρεσβεύει «το ένα έθνος - ένα κράτος». Για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο

απαιτούνταν ενοποίηση πληθυσμών, εκτουρκισμός όλων των μουσουλμάνων,

εξαφάνιση των «μειονοτήτων». Ο δρόμος λοιπόν προς τη δύση περνούσε μέσα από την

εθνοκάθαρση. Κι αυτό οι εκσυγχρονιστές Νεότουρκοι το γνώριζαν καλά .

68

β) Οι διωγμοί αυτοί αποσκοπούσαν όπως και στην περίπτωση των Αρμενίων,

στην καταστροφή της Ελληνικής αστικής τάξης, της κατεξοχήν αστικής τάξης της

Αυτοκρατορίας, και την αντικατάστασή της από μιαν Τουρκοοθωμανική. Γι’ αυτό και

συνοδεύτηκαν από μεγάλης έκτασης οικονομικό πόλεμο, που αγκάλιασε όμως όλον τον

ελληνικό πληθυσμό, άσχετα αν στην πλειοψηφία του μάλλον δεν ανήκε στην αστική

τάξη. Αυτό για το Κομιτάτο ήταν αδιάφορο. Σύμφωνα με την Νεοτουρκική, ιδεαλιστική

κι ολοκληρωτική αντίληψη το έθνος που νοείται ως οργανική ολότητα, ταυτίζεται με την

κυβερνώσα του elite, κι άρα κάθε περαιτέρω ταξική ανάλυση είναι περιττή.

γ) Κι εδώ, όπως και στην περίπτωση των Αρμενίων, πίσω από τους διωγμούς των

Ελλήνων φαίνεται πως βρίσκεται ο Γερμανικός παράγοντας, που θεωρεί πως το ελληνικό

στοιχείο είναι υπερβολικά προσδεδεμένο στο άρμα της Δύσης και άρα εχθρικό προς τις

δυνάμεις της Μεσευρώπης. Γι’ αυτό και προωθεί τον Τουρκικό εθνικισμό στη διττή του

επιδίωξη: την οικοδόμηση (μονο)εθνικού κράτους και στη συγκρότηση εθνικής

οικονομίας .Το Reich από την πρώτη στιγμή που συνέλαβε και προώθησε το «Drang

nach Osten» (επέκταση προς Ανατολάς) θεώρησε τον πολυπληθή ελληνισμό της

Οθωμανικής Αυτοκρατορίας εμπόδιο για την διείσδυσή του στη Μικρά Ασία και στον

ευρύτερο χώρο της Μέσης Ανατολής. Γι’ αυτό και προώθησε την εξουδετέρωσή του,

χρησιμοποιώντας δύο κυρίως μέσα : τον οικονομικό πόλεμο75 και τους εκτοπισμούς .

΄Ηδη πριν από το ξέσπασμα του πολέμου, ο μελετητής Γ. Μουρέλος επισημαίνει

πως οι διωγμοί του 1913-1914 στην Αν. Θράκη, που αποσκοπούσαν να την μετατρέψουν

σε μιαν επαρχία με καθαρά μουσουλμανικό πληθυσμό, είχαν την πλήρη στήριξη της

Γερμανίας, ιδιαίτερα μετά την άφιξη της στρατιωτικής αποστολής υπό τον στρατηγό Von

Sanders76. Για τη Γερμανική πλευρά ήταν αδιανόητη η παρουσία «μη φίλιων»

πληθυσμών στο νευραλγικό χώρο ανάμεσα στον Έβρο (σύνορα) και την

πρωτεύουσα .Mε την έκρηξη του πολέμου αυτή η τακτική εντατικοποιήθηκε και

νομιμοποιήθηκε με βάση τη λογική της στρατιωτικής αναγκαιότητας.΄Οπως

χαρακτηριστικά μαρτυρούν, οι Αλαμανή-Παναγιωτοπούλου (Ι.Ε.Ε., τ. ΙΕ΄) ήταν οι

Γερμανοί αυτοί που υπέδειξαν στους Τούρκους τον εκτοπισμό των Ελλήνων της Μ.

Ασίας και την υποκατάστασή τους με Μουσουλμάνους πρόσφυγες από τα Βαλκάνια

«για λόγους ασφαλείας»77.

Εδώ θα πρέπει να προστεθεί πως η μέθοδος αυτή, της βίαιης μετακίνησης

πληθυσμών με σκοπό την αλλαγή της εθνολογικής σύστασης μιας ορισμένης περιοχής,

χρησιμοποιήθηκε αρκετά συχνά κατά τη διάρκεια του πολέμου από τον Γερμανικό

69

παράγοντα .Ο Αμερικάνος πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη Χένρυ Μοργκεντάου,

που θεωρεί κι αυτός υπαίτιους των εκτοπισμών τους Γερμανούς, αναφέρει

χαρακτηριστικά τα παραδείγματα της Πολωνίας, της Σερβίας και του Βελγίου. Ο ίδιος

μάλιστα συγγραφέας μνημονεύει πως ότι ο Ναύαρχος Ούζεντομ, Γερμανός Διοικητής

των Στενών, του εκμυστηρεύτηκε τρία χρόνια αργότερα πως ήταν οι Γερμανοί «εκείνοι

που είχαν προτείνει πιεστικά ν’ απομακρυνθούν οι ΄Ελληνες απ’ τα παράλια»78.

΄Οπως και να ‘χει πάντως το πράγμα είναι γεγονός πως για το Νεοτουρκικό

καθεστώς, ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος στάθηκε πραγματικά ένας ολοκληρωτικός

πόλεμος, στη διάρκεια του οποίου αντιμετωπίστηκε ταυτόχρονα τόσο ο εξωτερικός

εχθρός (Αντάντ) όσο και ο εσωτερικός («μειονότητες»). Γι’ αυτό κι επιβάλλεται ν’

αντιμετωπίσουμε ενιαία τις εξελίξεις τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό

μέτωπο, αφού, στα μάτια των ιθυνόντων του Κομιτάτου, δεν ήταν παρά οι δύο όψεις του

ίδιου νομίσματος : της τιτάνιας πάλης για τη διάσωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

(όπως τουλάχιστον αυτοί την αντιλαμβάνονταν). Η πάλη αυτή διεξαγόταν αμείλικτα όχι

μόνο στο εσωτερικό ενάντια σε αμάχους αλλά και στα πραγματικά πεδία των μαχών,

όπου η αυτοκρατορία έδινε αγώνα ζωής και θανάτου απέναντι σε υπέρτερους

αντιπάλους.

Και δεν τα πήγαινε κι άσχημα . Η επόμενη κι εξίσου ανέλπιστη επιτυχία ήρθε

από το μέτωπο της Μεσοποταμίας (Ιράκ). Εκεί οι Βρετανοί, θέλοντας να διασφαλίσουν

τη θέση τους στον Κόλπο και να βάλουν στο χέρι τα πετρέλαια του Κερκούκ και της

Μοσούλης, είχαν επιχειρήσει εισβολή από το 1915. Οι Οθωμανικές Δυνάμεις όμως

κατάφεραν ν’ ανακόψουν την προέλασή τους και να τους μπλοκάρουν στο Kut-Al-

Imara. ΄Ετσι το Βρετανο-ινδικό εκστρατευτικό σώμα μετά από πολύμηνη πολιορκία

αναγκάστηκε να συνθηκολογήσει . Στις 22 Απριλίου 1916 13.000 άνδρες υπό τον

Στρατηγό Townsend παραδόθηκαν άνευ όρων στον Τούρκο διοικητή Halil (Kut).

Αναμφιβολα επρόκειτο για πανωλεθρία .

Οι Οθωμανικές όμως Δυνάμεις δεν εκμεταλλεύτηκαν την επιτυχία τους . Για μια

ακόμη φορά οι Γερμανοί σχεδιασμοί υπερτέρησαν των Τουρκικών αναγκαιοτήτων.΄Ετσι

αντί να οχυρωθεί ο ρους του Τίγρη, όπως επιθυμούσε ο Halil (Kut), η στρατιά της

Βαγδάτης αποφασίστηκε να σταλεί στο Ιράν, για να υποστηρίξει την γερμανική

διείσδυση σ’ αυτή τη χώρα, αφήνοντας πίσω μια μόνο μεραρχία. Τ’ αποτελέσματα θα

‘ταν για μιαν ακόμη φορά καταστροφικά για τους Οθωμανούς .΄Ενα χρόνο περίπου μετά

την περιφανή νίκη (Φλεβάρης του 1917) νέο Βρετανικό εκστρατευτικό σώμα θα επιτύχει

70

την ανακατάληψη της Kut-Al-Imara και θα εδραιώσει τη Βρετανική θέση στο Ιράκ79. Η

γηραιά Αυτοκρατορία πλήρωνε για μια ακόμη φορά τους τυχοδιωκτισμούς του Ράιχ .

Παράλληλα και στ’ άλλα μέτωπα η κατάσταση άρχισε να χειροτερεύει . Και

πρώτα απ’ όλα στο μέτωπο της Παλαιστίνης-Ιορδανίας . Η αποτυχημένη εκστρατεία των

Τούρκων στην Αίγυπτο κι η ιδεολογική επίκληση του «Ιερού Πολέμου» από μέρους τους

είχε αφυπνίσει διπλά τους Βρετανούς : από τη μια τους έπεισε ότι έπρεπε ν’ αναλάβουν

την πρωτοβουλία των κινήσεων και να μην παραμένουν απαθείς στο Σουέζ . Από την

άλλη τους έκανε να σκεφτούν πως, αν οι Οθωμανοί απέτυχαν να προσεταιριστούν το

τοπικό Αραβικό στοιχείο θα έπρεπε ίσως να το καταφέρουν αυτοί.

Γι’ αυτό προσπάθησαν και πέτυχαν να καρπωθούν τη δυσαρέσκεια και την

εχθρότητα του Σερίφη (ημιαυτόνομου τοποτηρητή) της Μέκκας, Χουσεΐν προς τον

Νεοτουρκικό συγκεντρωτισμό και να οργανώσουν Αραβική εξέγερση (Ιούνιος του 1916)

κατά των Οθωμανών . Σύντομα οι εξεγερμένοι κατόρθωσαν να κυριαρχήσουν στις

σπουδαιότερες πόλεις της Χιτζάζης (Medina, Cidda) και ν’ απωθήσουν τους Τούρκους

από την Αραβική Χερσόνησο . Ο γιος του Σερίφη Χουσεϊν μάλιστα, εμίρης Φαϋσάλ

οργάνωσε με τη βοήθεια ΄Αγγλων πρακτόρων τους Βεδουΐνους σε στρατό. Ο στρατός

αυτός αργότερα θα συμμετάσχει στη Βρεττανική εκστρατεία στην Παλαιστίνη (1917)80.

Η αρνητικότερη όμως εξέλιξη για το έτος που συζητούμε (1916) σημειώθηκε στο

μέτωπο του Καυκάσου.Εκεί οι Ρώσοι εκμεταλλευόμενοι τους περισπασμούς που

προκαλούσε στους Οθωμανούς η μάχη των Δαρδανελλίων και οι πολεμικές επιχειρήσεις

στη Μεσοποταμία θα εισβάλουν και πάλι στη Β.Α. Μικρά Ασία και σε διάστημα λίγων

μηνών (Φλεβάρης-Ιούλης) θα ανακαταλάβουν ουσιαστικά ολόκληρη την περιοχή με τις

σημαντικότερες πόλεις της : Ερζερούμ, Βαν, Τραπεζούντα, Ερζιντσάν. Οι Οθωμανοί

παρά τις σκληρές τους προσπάθειες δεν θα καταφέρουν να προβάλουν ουσιαστική

αντίσταση81. Μόνο ο επερχόμενος χειμώνας (τέλη του 1916) και η επανάσταση

(Φλεβάρης του 1917) θ’ ανακόψουν τη Ρωσική προέλαση και θα δώσουν στην

Αυτοκρατορία την ευκαιρία ν’ αναπνεύσει και να στρέψει την προσοχή της σε άλλα

μέτωπα και πιο συγκεκριμένα σ’ αυτό της Μεσοποταμίας .

Εκεί οι Βρετανοί είχαν κατορθώσει να καταλάβουν τη Βαγδάτη (Μάρτης του

1917) και να προελάσουν προς τα βόρεια . Καθώς όμως το Ράιχ συνέχιζε να

ενδιαφέρεται για τη Μ. Ανατολή και τα πετρέλαιά της, αποφασίστηκε αντεπίθεση από

κοινού Οθωμανικών και Γερμανικών δυνάμεων. Για το σκοπό αυτό συγκροτήθηκε στο

Χαλέπι (Β. Συρία) ειδικό εκστρατευτικό σώμα, η στρατιά Γιλδιρίμ (= Κεραυνός) . Η

71

στρατιά Γιλδιρίμ όμως δεν επρόκειτο ποτέ να πολεμήσει στο Ιράκ. Καθώς η προέλαση

των Βρετανών και των Αράβων συμμάχων τους (Φαϋσάλ) στην Παλαιστίνη είχε αρχίσει

να γίνεται αισθητή, η Γερμανο-Τουρκική διοίκηση θ’ αποφασίσει να χρησιμοποιήσει τη

Στρατιά Γιλδιρίμ εκεί.

Τ’ αποτελέσματα όμως υπήρξαν πενιχρά . Η Οθωμανική άμυνα εξασθενημένη

από την εσωτερική διαμάχη ανάμεσα στη διοίκηση της Γιλδιρίμ και σ’ αυτήν της 4ης

Στρατιάς (Τζεμάλ) θ’ αποτύχει ν’ ανακόψει τη Βρετανική προέλαση. Οι ΄Αγγλοι

προχωρώντας αργά και μεθοδικά και αξιοποιώντας τη βοήθεια του στρατού του Φαϋσάλ

(βλ. παραπάνω) θα καταφέρουν να καταλάβουν αρχικά τη Γάζα (Μάρτης του 1917) και

στη συνέχεια το φθινόπωρο του ίδιου έτους την ΄Ακρα, τη Γιάφφα, τη Ραμάλα και τέλος

την ίδια την Ιερουσαλήμ (Δεκέμβρης του ‘17).

Οι εξελίξεις αυτές θ’ αναγκάσουν τη στρατιά Γιλδιρίμ ν’ αναδιπλωθεί στη Συρία.

Εκεί όμως τα προβλήματα διοίκησης και η σύγχυση αρμοδιοτήτων ανάμεσα σε

Γερμανούς και Τούρκους ιθύνοντες θα οξυνθούν και θα οδηγήσουν αρχικά στην

παραίτηση του διοικητή (vali) της Συρίας Τζεμάλ, και στη συνέχεια του επιτελάρχη της

Στρατιάς Γιλδιρίμ Μουσταφά Κεμάλ (Ατατούρκ)82.

΄Ετσι το έτος 1917 θα κλείσει με αρνητικές εξελίξεις για τους Οθωμανούς σ’ όλα

τα μέτωπα, εξελίξεις οι οποίες θα ‘ταν ακόμα αρνητικότερες, αν δεν είχε ξεσπάσει η

Οκτωβριανή Επανάσταση, που έβγαλε τη Ρωσία από τον πόλεμο. Οι Μπολσεβίκοι,

πιστοί στις διακηρύξεις τους μα και πιεσμένοι από τις καταστάσεις, όχι μόνο

παραιτήθηκαν από κάθε εδαφική διεκδίκηση σε βάρος τρίτων χωρών αλλά και

αναγκάσθηκαν να υπογράψουν τη Συνθήκη του Μπρέστ-Λιτόφσκ με την οποία

παραχωρούσαν μεγάλα τμήματά της πρώην Τσαρικής Αυτοκρατορίας στις Κεντρικές

Δυνάμεις (Γερμανία, Αυστρία μα και Τουρκία).

Πιο συγκεκριμένα η τελευταία διεκδίκησε και πέτυχε όχι μόνο να της

επιστραφούν τα εδάφη που κατέλαβαν οι Ρώσοι κατά την προέλαση του 1917 μα και οι

πόλεις Καρς-Αρνταχάν και Βατούμ . Κατάφερε δηλαδή να πάρει πίσω τις περιοχές που

τις είχε χάσει κατά τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1877. ΄Ομως η δημοκρατία της

Υπερκαυκασίας που είχε σχηματιστεί στην περιοχή του Καυκάσου (Γεωργία, Αρμενία,

Αζερμπαϊτζάν) από διάφορες αντιμπολσεβικικές ομάδες (Εσέρους και Μενσεβίκους)

αντέδρασε στη Συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ κι αρνήθηκε να δεχτεί τη νέα συνοριακή

γραμμή. Αυτό έδωσε και τυπικά το πρόσχημα στην Τουρκία να κηρύξει τον πόλεμο στη

νεοσύστατη Δημοκρατία. ΄Ηδη οι Οθωμανικές Δυνάμεις είχαν καταφέρει να κάμψουν

72

την αντίσταση των Αρμενίων στη Β.Α.Μικρασία και να ανακτήσουν τα εδάφη που είχαν

καταλάβει οι Τσαρικοί με την προέλαση του 1917.

΄Ετσι λοιπόν, μετά την αποτυχία των διαπραγματεύσεων ανάμεσα στους

Οθωμανούς και την Τριεθνή Δημοκρατία της Υπερκαυκασίας (Μάης του ‘18) ο δρόμος

για τον Καύκασο έμοιαζε ανοικτός. Η παν-τουρκιστική πτέρυγα του Κομιτάτου, με

πρώτο τον Εμβέρ ένιωθε πως της δινόταν πλέον η ευκαιρία να πραγματοποιήσει τα

οράματα της : να δημιουργήσει μια αχανή Τουρανική Αυτοκρατορία (Turkic) στο χώρο

της Κ.Ασίας, στη θέση της καταρρέουσας Οθωμανικής . Ν’ αντισταθμίσει τις εδαφικές

απώλειες από την Βρετανική προέλαση στην Παλαιστίνη και τη Μεσοποταμία με νέες

κτήσεις στο «Τουρκεστάν»83.

΄Ομως οι Γερμανοί σύμμαχοι και πάτρωνες του Νεοτουρκισμού στάθηκαν για

πρώτη φορά εμπόδιο στα σχέδια του. Ενώ σε μια προηγούμενη φάση είχαν ενθαρρύνει

την Τουρκική προώθηση στην περιοχή, τώρα την μπλόκαραν, καθώς επιθυμούσαν ν’

αποκτήσουν οι ίδιοι τον έλεγχο στο νευραλγικό χώρο του Καυκάσου με την σπουδαία

γεωγραφική θέση και το πλούσιο υπέδαφος (Πετρέλαια της Κασπίας).

Γι’ αυτό αντέδρασαν στην τουρκική προέλαση κι έφτασαν να ζητήσουν να

φύγουν οι Οθωμανικές Δυνάμεις από το Βατούμ (όπου κατέληγε ο πετρελαιαγωγός από

το Μπακού), με το πρόσχημα της ανάγκης ενίσχυσης άλλων μετώπων. Στο τέλος

μάλιστα κατάφεραν να προσεταιριστούν τους Γεωργιανούς και να διασπάσουν την

Τριεθνή Υπερκαυκασιανή Δημοκρατία, με την ελπίδα ότι θα τους ελέγξουν.

΄Ετσι οι Γεωργιανοί πρώτα, οι Αρμένιοι μετά και τέλος οι Αζέροι ίδρυσαν τα

δικά τους ανέξαρτητα κράτη, υπό την εύνοια διαφόρων Μεγάλων Δυνάμεων.

Παράλληλα οι Γερμανοί τον Αύγουστο του 1918 ήρθαν σε συμφωνία με τη Ρωσική

κυβέρνηση που προέβλεπε τον ανεφοδιασμό των πολεμικών πλοίων του Ράϊχ με Ρωσικό

πετρέλαιο.΄Ετσι λοιπόν το ταραγμένο καλοκαίρι του 1918 ο Γερμανικός παράγοντας

φαινόταν να έχει εξασφαλίσει την παρουσία του στις ανατολικές ακτές της Μαύρης

Θάλασσας και την πρόσβασή του στην Κασπία .

΄Ομως η βρετανική διείσδυση θ’ ανατρέψει κάθε τέτοιο υπολογισμό. Αγγλικά

στρατεύματα από το Ιράν, υπό τον Ντάνστερβιλλ θα προωθηθούν στο Αζερμπαϊτζάν και

θα καταλάβουν το Μπακού, επιθυμώντας να κρατήσουν τα πετρέλαια της Κασπίας

μακριά από τον Γερμανικό ή Οθωμανικό έλεγχο (Αύγουστος ‘18). Κάτω απ’ αυτές τις

συνθήκες η στάση των Γερμανών απέναντι στην Τουρκική προέλαση στον Καύκασο

73

άλλαξε ριζικά . Ενώ μέχρι τότε την μπλόκαραν, για να προωθήσουν τα δικά τους

συμφέροντα, τώρα, με τους ΄Αγγλους στο Μπακού, την ευνοούν84.

΄Ετσι οι Οθωμανικές Δυνάμεις, που είχαν ήδη αρχίσει να προωθούνται και πάλι

(κατάληψη Ντερμπέντ από Εμβέρ) θα εξαπολύσουν νέα επίθεση και θα καταλάβουν το

Μπακού, εξαναγκάζοντας τους Βρετανούς σε αναδίπλωση (Σεπτέμβρης του ‘18). Το

Αζερμπαϊτζάν λοιπόν βρισκόταν πια σε Τουρκικά χέρια. Η Οθωμανική αυτοκρατορία

επανακτούσε εδάφη που οι Τσαρικοί της είχαν στερήσει ήδη από τον 18ο αιώνα. Ο

δρόμος για την Κεντρική Ασία ήταν πια ανοικτός και η απελευθέρωση των τουρκογενών

«αλύτρωτων αδελφών» προ των πυλών. Τα οράματα των Παντουρκιστών έμοιαζαν να

πραγματοποιούνται .

΄Ομως για μια ακόμη φορά στην ιστορία του Κομιτάτου, ο επερχόμενος

θρίαμβος δεν ήταν παρά ο προάγγελος της συντριβής. Γιατί ενώ τα Τουρκικά

στρατεύματα κατελάμβαναν τον Καύκασο οι Βρετανικές στρατιές συνέχιζαν να

προελαύνουν στην Παλαιστίνη και στη Μεσοποταμία . ΄Ηδη το Μάϊο του 1918 οι

Βρετανοί είχαν καταλάβει το Κιρκούκ και σιγά-σιγά μέχρι και την υπογραφή της

Ανακωχής του Μούδρου θα ελέγξουν όλο το Βόρειο τμήμα του Ιράκ .

Στο μέτωπο της Παλαιστίνης πάλι, παρά την πεισματική αντίσταση των

Οθωμανών υπό τον Λίμαν φον Σάντερς και τον Κεμάλ οι ΄Αγγλοι θα προωθηθούν

σταθερά και θα καταλάβουν διαδοχικά την Ναμπλούς, τη Χάιφα και την ΄Ακρα

(Σεπτέμβρης του 18). ΄Ετσι θα εδραιώσουν τη θέση τους στη Βόρεια Παλαιστίνη. Οι

Τούρκοι θ’ αναδιπλωθούν στη Συρία, αλλά η εξέγερση που θα ξεσπάσει στη Δαμασκό (1

Οκτωβρίου ‘18) θα τους αναγκάσει να εγκαταλείψουν την πόλη και να υποχωρήσουν

στην ίδια τη Μικρά Ασία . Η Συρία θα πέσει ουσιαστικά αμαχητί στα χέρια των

΄Αγγλων, λίγες μέρες μετά, ενώ ο Γαλλικός στόλος θα καταλάβει την Βηρυτό, την

Τρίπολη και την Αλεξανδρέττα (πρώτο 15νθήμερο του Οκτωβρίου)85.

Παράλληλα κι ενώ το μέτωπο της Μέσης Ανατολής κατέρρεε, οι Σύμμαχοι των

Οθωμανών στην Κεντρική Ευρώπη, ο ένας μετά τον άλλον, αρχίζουν να

συνθηκολογούν. Πρώτη η Βουλγαρία θα παραδοθεί άνευ όρων στις δυνάμεις της

Αντάντ (2 Οκτωβρίου), μ’ αποτέλεσμα ν’ αποκοπεί η Τουρκία από τη σύμμαχο και

αιμοδότρια Γερμανία. Κάτω απ’ αυτούς τους όρους το μέλλον της γηραιάς

Αυτοκρατορίας είχε προδικασθεί : χωρίς στηρίγματα δεν θα μπορούσε να συνεχίσει .

Δεν της έμενε λοιπόν παρά ο δρόμος της άνευ όρων παράδοσης, πράγμα που η

Νεοτουρκική εξουσία αντιλαμβάνονταν πάρα πολύ καλά. Εξίσου καλά αντιλαμβανόταν

74

το γεγονός πως θα ‘ταν πολύ δύσκολο το Κομιτάτο να διαπραγματευτεί με τους

Αγγλογάλλους ανακωχή, μια και οι τελευταίοι θεωρούσαν την ηγεσία του εγκληματίες

πολέμου.

Γι’ αυτό και η κυβέρνηση του Κ.Ε.Π. παραιτήθηκε, για ν’ αντικατασταθεί από

μιαν άλλη, λιγότερο χρωματισμένη πολιτικά, υπό τον Στρατηγό Αχμέτ Ιζζέτ Πασά . Ο

νέος πρωθυπουργός ήταν άνθρωπος της παλιάς elite που τύχαινε όμως της έγκρισης και

των Νεοτούρκων. Στην κυβέρνησή του συμμετείχαν και αρκετοί του Κομιτάτου, όχι

όμως πρωτοκλασσάτα στελέχη που είχαν στιγματισθεί από τη σφαγή των Αρμενιών ή

άλλα γεγονότα της πολεμικής περιόδου. Σκοπός λοιπόν του νέου υπουργικού

συμβουλίου ήταν να διαπραγματευτεί μια όσον το δυνατό ευνοϊκότερη συνθήκη για την

ηττημένη Αυτοκρατορία86.

Μάταια όμως . Η Ανακωχή του Μούδρου (31 Οκτωβρίου 1918) που υπογράφηκε

από τον ΄Αγγλο Ναύαρχο Κάλθορπ και τον Τούρκο ομόλογό του Χουσεϊν Ραούφ

(Ορμπάυ) έμελλε να είναι συντριπτική για την Οθωμανική Αυτοκρατορία . Σύμφωνα με

την Συνθήκη τα Στενά θα ήταν ανοιχτά για τα συμμαχικά πολεμικά, ενώ τα οχυρά που

τα υπεράσπιζαν έπρεπε να παραδοθούν στο Ναυτικό των Αγγλογάλλων. Οι Οθωμανικές

δυνάμεις όφειλαν ν’ αποστρατευτούν και να παραδοθούν (εκτός από τις περιοχές όπου

υπήρχε πρόβλημα τήρησης της τάξης). Το ίδιο θα ίσχυε και για τον Οθωμανικό στόλο.

Παράλληλα προβλεπόταν πως οι Σύμμαχοι είχαν το δικαίωμα να καταλάβουν

σημαντικά φρούρια, λιμάνια, τηλεφωνικές και τηλεγραφικές εγκαταστάσεις και

γενικότερα οποιοδήποτε συγκοινωνιακό κόμβο ή νευραλγικό σημείο που έκριναν αυτοί

αναγκαίο, ώστε να διατηρήσουν τον έλεγχο της χώρας . Αυτές οι δυνάμεις κατοχής που

θα κινητοποιούσαν οι Σύμμαχοι, έπρεπε να συντηρούνται δωρεάν από τους Οθωμανούς,

την ίδια στιγμή που οι Αγγλογάλλοι έθεταν υπό τον έλεγχο τους όλα τα αποθέματα

τροφών της Αυτοκρατορίας, ακόμη κι εκείνα που προορίζονταν για τον άμαχο πληθυσμό

της χώρας87.

Κάτω απ’ αυτούς τους όρους δεν μπορούμε να μιλούμε για ανακωχή αλλά

μάλλον για κατοχή έμμεση ή άμεση. Οι νικητές Αγγλογάλοι προχωρούσαν στη de facto

διάλυση της Αυτοκρατορίας, επιβάλλοντας τον έλεγχο και την κυριαρχία τους σ’ ό,τι

αυτοί θεωρούσαν πιο πολύτιμο : στα Στενά, στα νευραλγικά σημεία της χώρας, ακόμα

και σ’ αυτά τα διατροφικά της αποθέματα. Η Οθωμανική αυτοκρατορία ουσιαστικά

έπαυε να υπάρχει*. Το κράτος του Οσμάν μετά από 6 αιώνες ζωής είχε φτάσει πλέον στη

75

δύση του. ΄Ο,τι θ’ απέμενε, δε θα ‘ταν παρά ένα κράτος-μαριονέττα που θα υπήρχε ελέω

συμμάχων, σκιά κι αυτού ακόμα του «Μεγάλου Ασθενή» του προηγούμενου Αιώνα .

Ο Α΄ παγκόσμιος πόλεμος σήμαινε για την Οθωμανική Αυτοκρατορία, όπως και

για όλες τις (προκαπιταλιστικές) μοναρχίες της Κεντρανατολικής Ευρώπης το τέλος . Οι

απαρχαιωμένες δομές του Οσμανικού κράτους αποδείχτηκαν ασύμβατες με το σύγχρονο

κόσμο των «σφαιρών επιρροής», του ανελέητου ανταγωνισμού των Μεγάλων για

πρώτες ύλες κι αγορές, του μονοπωλιακού καπιταλισμού γενικότερα . Γι’ αυτό και δεν

έμενε στην γηραιά Αυτοκρατορία άλλος δρόμος από το να υποταγεί στη μοίρα της : ν’

αποτελέσει δηλαδή αντικείμενο διαμελισμού μεταξύ των ισχυρών. Μάταια η

Νεοτουρκική ηγεσία προσπάθησε να διασώσει τη χώρα εκσυγχρονίζοντας την . Ακόμα κι

αυτή καταλάβαινε πως μια τέτοια διαδικασία εκσυγχρονισμού και εκδυτικισμού δε

μπορούσε παρά να σημαίνει την αναζήτηση ισχυρού ευρωπαίου συμμάχου και

προστάτη, την ταύτιση δηλαδή με ένα από τα δύο αντιμαχόμενα στρατόπεδα .

Και επέλεξε την πρωσσική και μιλιταριστική Γερμανία. Το Ράιχ έμοιαζε να ‘ναι η

μόνη Μεγάλη Δύναμη που πίστευε στη δυνατότητα επιβίωσης της Οθωμανικής

Αυτοκρατορίας και δεν έτρεφε σχέδια διαμελισμού σε βάρος της. Κι όχι μόνο αυτό .

ήταν διατεθειμένο να στηρίξει μιαν εκσυγχρονιστική-γραφειοκρατική elite στην Τουρκία

και να υποστηρίξει τα εθνικιστικά και Παντουρκικά της οράματα . Για το Κομιτάτο

λοιπόν η Γερμανία του Κάϊσερ ήταν ο ιδανικός εταίρος .

Αυτό όμως δε σημαίνει πως οι σχέσεις ανάμεσα στους δύο συμμάχους ήταν κι

ανέφελες, πόσο μάλλον ανιδιοτελείς. Οι Γερμανοί ιθύνοντες κατ’ επανάληψη

αμφισβήτησαν την πολεμική αξία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και αναζήτησαν

προσεγγίσεις μ’ αντίπαλες δυνάμεις, ακόμα και σε βάρος της (βλ. Ρωσογερμανικές

βολιδοσκοπήσεις κατά την έναρξη του πολέμου - F Weber).

Εξίσου όμως κι οι Νεότουρκοι ηγέτες αποδείχθηκαν σκληροί διαπραγματευτές

έτοιμοι ν’ αξιοποιήσουν κάθε συγκυρία για να προάγουν τα συμφέροντά τους. Η

κατάργηση των Διομολογήσεων, η σκληρή διαπραγμάτευση για τη συνέχιση της

κατασκευής των σιδηροδρομικών γραμμών προς Συρία και Βαγδάτη και η μονομερής

ουσιαστικά χρηματοδότηση τους από μέρους της Γερμανίας αποδεικνύουν του λόγου το

αληθές88.

Αυτό όμως δε σημαίνει με κανένα τρόπο πως το Ράιχ και η Υψηλή Πύλη

στάθηκαν ισότιμοι εταίροι88. Ούτε βέβαια δικαιώνει θεωρίες περί «επιτήδειου

ουδετέρου». Κάθε άλλο μάλιστα. Σε κάθε στιγμή του πολέμου ήταν οι γερμανικοί

76

σχεδιασμοί και προτεραιότητες που βάραιναν και υπερτερούσαν πάνω στις Οθωμανικές

αναγκαιότητες : από την τοποθέτηση γερμανικών επιτελικών σε θέσεις-κλειδιά του

Τουρκικού στρατού έως τον προσδιορισμό των στρατηγικών στόχων και των

αντικειμενικών σκοπών του πολέμου. Γιατί δεν πρέπει να ξεχνάμε πως η στροφή των

στρατηγικών ενδιαφερόντων της Τουρκικής ηγεσίας από τα Βαλκάνια στη Μέση

Ανατολή δεν ήταν άμοιρη Γερμανικής επίδρασης. Αν οι Τούρκοι ήταν μόνοι τους το

1913-’14 θα επιτίθενταν ή στη Βουλγαρία ή στην Ελλάδα. Τα συμφέροντα του Ράιχ

όμως επέβαλλαν άλλες προτεραιότητες, αφού η Βούλγαρια ήταν ο βασικός σύμμαχος

των Κεντρικών Δυνάμεων στην περιοχή, ενώ στην Ελλάδα έπρεπε να στηριχθεί ο

ευνοούμενος του Ράιχ Κωνσταντίνος .

Την ίδια στιγμή όμως η διείσδυση του γερμανικού παράγοντα στη Μέση

Ανατολή (Drang nach Osten) χρειαζόταν ένα σύμμαχο, έναν τοπικό εθνικισμό, που τα

επεκτατικά του σχέδια σε βάρος των Τσαρικών (Κ. Ασία) αλλά και των Αγγλογάλλων

(Αίγυπτος) θα εξυπηρετούσαν και τη Γερμανική προώθηση στην περιοχή.

Δεν ήταν λοιπόν αυτόφωτη η Τουρκική επιθετικότητα στη Μ. Ανατολή.

υλοποιούσε ανάμεσα στα άλλα, συμφέροντα και στρατηγικές επιδιώξεις τρίτων. Κι αυτό

ήταν που πλήρωσε τελικά η Οθωμανική Αυτοκρατορία : ότι διεξήγαγε έναν πόλεμο που

υπερέβαινε κατά πολύ τις δυνάμεις της κι ίσως-ίσως και τις ανάγκες της. Η γηραιά και

καταβεβλημένη μοναρχία του Σουλτάνου πολέμησε σε τρία μέτωπα πολύ

απομακρυσμένα μεταξύ τους (Καύκασος, Ιράκ, Παλαιστίνη), αναμετρήθηκε με τις

μεγάλες Δυνάμεις της εποχής της (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσσία), προσπάθησε ν’ ανατρέψει

το status quo στη Μέση Ανατολή, υποθάλποντας ισλαμιστικές εξεγέρσεις κατά των

Βρετανών και Ρώσων αποικιοκρατών. Με δύο λόγια συμπεριφέρθηκε σα μια μεγάλη

Δύναμη που προωθούσε το δικό της επεκτατισμό στην περιοχή, όπως ακριβώς και οι

άλλες - είτε αντίπαλες είτε συμμάχοι. Δεν ήταν όμως . δεν διέθετε ούτε τη στρατιωτική

και βιομηχανική τους υποδομή ούτε τα χρηματοοικονομικά τους μέσα.

Γι’ αυτό και δεν άντεξε .΄Οχι μόνο ηττήθηκε, αλλά ουσιαστικά καταλύθηκε . Ως

βασικές αιτίες αυτής της κατάρρευσης προβάλλονται η ανεπάρκεια του σιδηροδρομικού

δικτύου, με τις μονής κατεύθυνσης γραμμές που διακόπτονταν στα βουνά του Ταύρου

και του Αμάνου, η αρρώστεια, η πείνα και προς το τέλος οι αθρόες λιποταξίες των

στρατιωτών89.Ωστόσο δεν είναι οι σπουδαιότερες . Δεν πρόκειται παρά για επιφαινόμενα

που απλά υπογραμμίζουν την «υπανάπτυξη», την τεράστια απόσταση που χώριζε την

Οθωμανική Αυτοκρατορία από τους αντιπάλους της. Αυτή όμως ακριβώς την

77

«υπανάπτυξη» αρνούνταν να δει και ν’ αποδεχτεί η Νεοτουρκική elite, και ιδιαίτερα

εκείνο το τμήμα ττης που είχε σπρώξει σχεδόν τυχοδιωκτικά τη χώρα στην περιπέτεια

του Α΄ Παγκοσμίου.

Γι’ αυτήν η πολεμική αναμέτρηση στάθηκε μια μεγάλη πρόκληση, ένα στοίχημα

που θα μπορούσε ν’ αντιστρέψει τις τύχες της Αυτοκρατορίας κι από «Μεγάλο Ασθενή»

να τη μετατρέψει σε μια ισχυρή κι εκσυγχρονισμένη τοπική δύναμη. Γιατί στα μάτια

τούτης της μερίδας των Νεοτούρκων, ο Α΄ Παγκόσμιος δεν υπήρξε μιαν απλή πολιτικο-

στρατιωτική αντιπαράθεση αλλά μια τεράστια διαδικασία «φυσικής επιλογής» με τη

δαρβινική σημασία του όρου, όπου οι ισχυροί και ικανοί επιβίωναν ενώ οι αδύνατοι και

οι καθυστερημένοι (obsolete) καταδικάζονταν σε συντριβή κι εξαφάνιση.

Η γηραιά Αυτοκρατορία λοιπόν, αν ήθελε να επιβιώσει, όφειλε ν’ αποδεχτεί αυτή

την πρόκληση και ν’ αποδείξει ότι της «αξίζει» μια θέση μέσα στον ανταγωνιστικό

κόσμο των εθνών και των φυλών. Ειδεμή θα συντρίβονταν : μέση λύση σ’ αυτό το

κοσμοϊστορικής σημασίας δράμα δεν υπήρχε. Γι’ αυτό και μέχρι την τελευταία στιγμή

επιδιώχθηκε η επίθεση κι όχι η άμυνα. Η επέκταση κι όχι η διαφύλαξη μιας κάποιας

εδαφικής ακεραιότητας. Αρκεί να σκεφτεί κανείς πως ακόμη και τη στιγμή της

κατάρευσης, το καλοκαίρι του 1918, ενώ οι Βρετανοί προελαύνουν σ’ όλη τη Μέση

Ανατολή επιχειρείται η εκστρατεία στον Καύκασο, για ν’ αποσπαστούν νέα εδάφη, να

δημιουργηθεί μια νέα Αυτοκρατορία στη θέση της καταρρέουσας.Μάταια όμως.Οι

συχετισμοί ήταν συντριπτικοί σε βάρος της Γηραιάς Αυτοκρατορίας και κανείς

βολονταρισμός, καμιά «φυγή προς τα μπρος» δεν θα μπορούσε να τους ανατρέψει. Ο

κύβος είχε πλέον ριφθεί : το κράτος του Οσμάν είχε κλείσει τον κύκλο της ζωής του και

βάδιζε προς τη δύση.

Θα μπορούσε βέβαια κανείς ν’ αντιτείνει πως αυτή η ήττα, κι ο Ελληνοτουρκικός

πόλεμος που επακολούθησε, ήταν η απαρχή της σύγχρονης (Κεμαλικής) Τουρκίας. Πως

ήταν αναγκαία η κατάρευση του παλιού για να γεννηθεί το καινούργιο. Όμως τα

πράγματα δεν είναι έτσι . οι Νεότουρκοι, και μαζί τους οι μετέπειτα Κεμαλικοί (δεν

διακρίνονταν εξάλλου τότε), πάλεψαν μέχρι την τελευταία στιγμή για τη διάσωση της

ίσως μάλιστα και για την επέκταση της . Ποτέ δεν την εγκατέλειψαν ως προοπτική. Κι

αυτή είναι η μέγιστη τους αντίφαση : ότι επένδυσαν το εκσυγχρονιστικό τους όραμα στο

μέγιστο αναχρονισμό κι επιχειρώντας να το πραγματώσουν, όξυναν τόσο πολύ τις

αντιφάσεις της Αυτοκρατορίας που επιτάχυναν τη διάλυσή της. Χωρίς να το θέλουν,

την εξώθησαν προς το τέλος. Από επίδοξοι εκσυγχρονιστές αποδείχτηκαν (ακούσιοι)

78

νεκροθάφτες. Επιδιώκοντας τη σωτηρία επέσπευσαν, παρά τις προθέσεις τους, την

κατάρρευση. Είναι παράξενα αλήθεια της ιστορίας τα παιχνίδια και δεν τα βλέπεις,

καθώς λένε, με το πρώτο.

YΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ

1. «The emergence of Modern Turkey 1808-1975 vol II, Stanford Shaw, Ezel Kural

Shaw, σ. 255-256.

2. Hanioglou «The Young Turks in opposition» 1889-1902», σ. 29 και 31

- St. Shaw, οπ. παρ., σελ. 132 «... οι Νέοι Οθωμανοί (δηλ. το Συνταγματικό

κίνημα του 1870 σ.τ.σ.) ένιωθαν ότι ένα τέτοιο κοινοβούλιο θα παρείχε μιαν

ανώδυνη διέξοδο στα εθνικά αισθήματα των διαφόρων ομάδων προσφέροντας του

μια φωνή (voice) στη διαμόρφωση της κυβέρνησης. Πίστευαν ακόμη ότι η

συμμετοχή στο κοινοβουλευτικό σύστημα διακυβέρνησης θα εξέτρεφε τόσο στους

Μουσουλμάνους όσο και στους μη - Μουσουλμάνους το αίσθημα ότι ανήκουν

στην ίδια πατρίδα (vatan), ότι θα αδυνάτιζε τους ανταγωνισμούς των μιλλέτ και

έτσι θα έδινε ένα τέλος στην επιθυμία να συγκροτηθούν ανεξάρτητα κράτη...»

* Σημείωση του Συγγραφέα

Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία όπου ο πλούτος (στην έγγεια του μορφή) και

κυρίως η εξουσιά, εκπορεύονταν από το Σουλτάνο, το να είσαι Kul (= δούλος),

του Ανώτατου άρχοντα δεν ήταν όνειδος, αλλά τιμή και πηγή προνομίων που σε

διέκρινε απ’ την υπόλοιπη κοινωνία. Η έννοια «δούλος» (Kul κι όχι Köle) δεν

σήμαινε υποχρεωτικά δυσμενή κοινωνική θέση αλλά την απόλυτη εξάρτηση των

μελών της άρχουσας τάξης της στρατο-γραφειοκρατίας απ’ το Σουλτάνο και την

υποταγή σ’ αυτόν.Τούτη ακριβώς η υποταγή σημαίνει την προνομιακή σχέση με

την εξουσία άρα και την ένταξη στην κυρίαρχη τάξη. Παράλληλα εξασφαλίζει,

χάρη στην υπαγωγή των πάντων σ’ ένα κέντρο εξουσίας, την προτασία της

79

εσωτερικής ενότητας της elitè από εσωτερικές διενέξεις. Αυτή ακριβώς η σχέση

μεταξύ Ανώτατου ΄Αρχοντα και elitè οδήγησε το Ν. Σαρρή να μιλήσει για

«δουλικό κράτος» βλ. Ν. Σαρρής «Η Οσμανική πραγματικότητα» τ. Ι (Το

δεσποτικό κράτος) σ. 225-226. Ανάλογα ο R. Chambers παραθέτει : «... για να

είσαι μέλος της άρχουσας τάξης.... έπρεπε να «ομολογείς» (profess) πίστη στο

Σουλτάνο και ν’ αφιερώνεις τη ζωή σου στο Σουλτάνο...» βλ. Beginnings of

modernisation in the Middle East», επιμ. W. Polk - R. Chambers, σελ. 36.

3. Ε. Ζürcher «Turkey : a modern history», σελ. 84.

4. S. Hanioglou οπ.παρ., σελ. 25-26.

5. Ε. Ζürcher «Turkey : a modern history», σελ. 84.

6. S. Hanioglou «Young Turks in Opposition», σ. 18-20 για Raspail και Le bon, σ.

20-23 αλλά και σ. 206.

7. S. Hanioglou, οπ. παρ., σελ. 207.

8. S. Hanioglou, οπ. παρ., σελ. 74, Ε. Ramsaur «Young Turks : Prelule to the

revolution of 1908», σελ. 23.

9. S. Hanioglou, οπ. παρ., σελ. 77.

10. S. Hanioglou, οπ. παρ., σελ. 60.

11. E. Ramsaur «Young Turks: Prelule to the revolution», σελ. 25.

12. E. Zürcher, οπ. παρ., σελ. 92, Ε. Ramsaur, οπ. παρ., σελ. 28 και 38.

13. S. Hanioglou, οπ. παρ., σελ. 91-92.

14. Yποτίθεται ότι ο Μιζαντσί Μουράτ γύρισε πίσω «για να βοηθήσει το Σουλτάνο

στις μεταρρυθμίσεις του», βλ. E. Zürcher, οπ. παρ., σελ. 92, αλλά και S.

Hanioglou, οπ. παρ., σελ. 100-101.

15. Στη νέα ηγεσία περιλαμβάνονται παλαίμαχοι όπως ο Abdullah Cevdet, Ishak

Süküti, Nuri Ahmed, Tunali Hilmi κ.ά. Ο Αχμέτ Ριζά για μια ακόμη φορά θα

βρεθεί στο περιθώριο της Νεοτουρκικής παροικίας στην Ευρώπη, βλ. S.

Hanioglou, οπ. παρ., σελ. 110-112 και κυρίως σ. 115.

16. S. Hanioglou, οπ. παρ., σελ. 130-131 και υπόθεση Dembski.

17. S. Hanioglou, οπ. παρ., σελ. 134.

18. S. Hanioglou, οπ. παρ., σελ. 146 και 148 βλ. επίσης Ramsaur, οπ. παρ., για

ανάληψη της ηγεσίας της εξόριστης αντιπολίτευσης σε μια εποχή που το κίνημα

των Νεοτούρκων είχε μετατραπεί σε μια σειρά από μικρές, αλληλοϋποβαλλόμενες

ομάδες «....whose position put him at least theoretically somewhat above

80

squabbling with others....», E. Ramsaur, οπ. παρ. σελ. 65, Β. Lewis «The

emergence of Modern Turkey», σελ. 19, για το ίδιο γεγονός.

19. S. Hanioglou, οπ. παρ., σελ. 168.

20. Αυτό όμως ισχύει γενικότερα για τα μέλη, του Κ.Ε.Π. αυτήν την περίοδο, που

συσπειρώνει κατά πλειοψηφία μουσουλμάνους διανουμένους, κύρια μη Τουρκικής

καταγωγής, που όμως συνεχίζουν να ταυτίζονται με την Οθωμανική

Αυτοκρατορία και ίσως να νιώθουν πως απειλούνται από τους αφυπνιζόμενους

εθνικισμούς των χριστιανών γειτόνων τους (βλ. S. Hanioglou, οπ. παρ., σελ. 169.

Χαρακτηριστικά ο Ramsaur, οπ. παρ., σ. 63, αναφέρει ότι ο Abd. Cerdet κι ο Is.

Süküti έβλεπαν τους εαυτούς τους ως «Τούρκους» ή τουλάχιστον ως Οθωμανούς,

όχι ειδικότερα ως Κούρδους. Μόλο που μια τέτοια κρίση μάλλον θα πρέπει να

θεωρηθεί ακραία, μια και οι άνθρωποι αυτοί φαίνεται να είχαν συναίσθηση της

εθνικής τους ιδιαιτερότητας, είναι όμως ενδεικτική ενός ορισμένου κλίματος

ανάμεσα στους μουσουλμάνους διανοούμενους ,εκεί στο γύρισμα του αιώνα.

21. Σε (μεταγενέστερα - κυρίως) γραπτά του ο Tunali Hilmi, αναφέρει ο S.

Hanioglou, τείνει να ταυτίσει Τουρκικότητα με Οθωμανισμό, πράγμα που απηχεί

μια ορισμένη τάση στο εσωτερικό του Κ.Ε.Π. Σ’ ανάλογες ράγες κινείται κι ο

Αχμέτ Ριζά, βλ. S. Hanioglou, οπ. παρ., σελ. 170.

22. Ο Ισμαήλ Κεμάλ υπήρξε αξιωματούχος της Υψηλής Πύλης, αγγλόφιλος και

μεταρρυθμιστής, υπέρμαχος της ξένης επέμβασης υπέρ του Συνταγματισμού. Γι’

αυτό και ανέλαβε να διοργανώσει ένα Συνέδριο μ’ αυτές τις προδιαγραφές, βλ. S.

Hanioglou, οπ. παρ., σελ. 180.

23. Βλ. S. Hanioglou, οπ. παρ., σελ. 182.

24. Βλ. S. Hanioglou, οπ. παρ., σελ. 183.

25. Εκ μέρους των Αρμενίων συμμετείχαν, δύο από τις τρεις σημαντικότερες

οργανώσεις τους: η Dashnak και η Hinchak (μεταρρυθμισμένη), βλ. S. Hanioglou,

οπ. παρ., σελ. 182. Για τους «Νεότουρκους» άλλων εθνοτήτων, βλ. S. Hanioglou,

οπ. παρ., σελ. 184.

26. S. Hanioglou, οπ. παρ., σελ. 194-197. Για το ρόλο των Αρμενίων, που υπήρξαν η

πέτρα του σκανδάλου και την αντίδραση του Αχμέτ Ριζά και των περί αυτόν, βλ.

Επίσης E. Ramsaur, οπ. παρ., σ. 68-73.

- Για το ίδιο θέμα St. Shaw-Ezel Kural Shaw, οπ. παρ., σελ. 258-259

27. Βλ. B. Lewis, οπ. παρ., σελ. 190-200

81

Τα χρόνια μετά το Συνέδριο του 1902, είναι χρόνια μελέτης και διαμόρφωσης για

το Sabbaheddin, βλ. Ε. Ramsaur, οπ. παρ., σελ. 82-86.

28. S. Hanioglou, οπ. παρ., σελ. 199.

29. Βλ. τις διαπιστώσεις των St. Shaw και E. Kural-Shaw, οπ. παρ., σελ. 297.

30. Για την παρουσία του Μουσταφά Κεμάλ στη Θεσσαλονίκη, βλ. St. Shaw και E.

Kural-Shaw, οπ. παρ., σ. 264 αλλά και Β. Lewis, οπ. παρ., σ. 190-200.

Ουσιαστικά αυτή η οργάνωση θ’ αποτελέσει το πρόπλασμα εκείνης που θα κάνει

την Επανάσταση του 08, βλ. σχετικά Ε. Ramsaur, οπ. παρ., σ. 100-101.

31. E. Ramsaur «Prelude to the revolation of ‘08» σ. 100-101.

32. Για τη σχέση Νεοτούρκων κι Εβραιομουσουλμάνων (Dönme) που ουσιαστικά

συνάπτεται στις Μασονικές Στοές της Θεσσαλονίκης βλ. και Ramsaur, οπ. παρ.

σ.,104-106.

33. S. Hanioglou, οπ. παρ., σελ. 32-38

34. Βλ. E. Ramsaur, οπ. παρ., σ. 121-122 (όπου καταστατικό νέας, ενοποιημένης

οργάνωσης.

35. Το β΄ Νεοτουρκικό Συνέδριο συνεκλήθη το 1907 με πρωτοβουλία της Dashnak

και συμμετείχαν, εκτός απ’ αυτην το Κ.Ε.Π., η Οργάνωση του Σαμπαχεντίν καθώς

και διάφορες αντιπολιτευόμενες ομάδες από Αρμενία, Βαλκάνια και Αραβικές

χώρες (καθώς και μία Εβραϊκή), βλ. E. Ramsaur, οπ. παρ., σ. 125.

36. Για την ύπαρξη ενός «Οθωμανικού κινήματος», δηλ. μιας γενικευμένης

κοινωνικής αναταραχής, τα έτη 1905-1907 και τις εκτιμήσεις της Dashnak, βλ.

«Socialism and Nationalism in the Othoman Empire», επιμ. E. Zürcher - M.

Tuncay, άρθρο της Anahide Ter Minassian, σελ. 138.

37. E. Ramsaur, οπ. παρ., σ. 130-131.

38. E. Zürcher, οπ. παρ., σ. 38.

39. Ferroz Ahmad «The Young Turks», σ. 6-7.

40. Ferroz Ahmad, οπ. παρ., σ. 13.

2ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ

1. Ε. Σκοπετέα «Η Δύση της Ανατολής», σ. 159.

82

2. F. Ahmad «The Young Turks....», σ. 15-16, 17.

3. F. Ahmad «The Young Turks....», σ. 15.

4. F. Ahmad, οπ. παρ., σελ. 17

- D. Ergil «A reassessment : The Young Turks....» Balkan Studies, 16:2 (1975),

σελ. 17 και 33, όπου όμως παραπέμπει στο N. Berkes «The development of

secularism in Turkey», σελ. 329.

5. ΄Η απλά πρόκειται για τις τυπικές ευρωκεντρικές θεωρίες του εκσυγχρονισμού

που προβάλλουν σε μη-δυτικές κοινωνίες τυπικές δυτικές έννοιες και

παρουσιάζουν την ιστορική πορεία αυτών των κοινωνιών στη «σύγχρονη εποχή»

σαν μια διαδικασία προσομοίωσης τους στο δυτικό πρότυπο. Το πρόβλημα είναι

ότι παρά τους αλλεπάλληλους εξευρωπαϊσμούς κι εκσυγχρονισμούς, ή μάλλον

εξαιτίας τους, οι κοινωνίες αυτές συνεχίζουν ν’ απέχουν απ’ τη Δύση. Στην

περίπτωση μας ο εκσυγχρονισμός θυμίζει τον κομμουνισμό, ο οποίος, σύμφωνα

με το γνωστό σοβιετικό ευφυολόγημα, είναι σαν τον ορίζοντα, όσο τον πλησιάζεις

τόσο απομακρύνεται (Σ.τ.σ.).

Γενικά για την παρουσίαση της «εκσυγχρονιστικής» οπτικής περί την Οθωμανική

Αυτοκρατορία και τη σύγχρονη Τουρκία, βλ. St. Shaw / E. Kural-Shaw «The rise

of modern Turkey 1808-1975» vol. II και B. Lewis «The emergence of Modern

Turkey».

6. S. Hanioglou «The Young Turks in Opposition», σελ. 4-5 (βλ. και την

προηγούμενη σημείωση του συγγραφέα).

7. E. Zürcher «Turkey : a modern history», σελ. 16

8. Ε. Χομπσμπάουμ : «Η εποχή των επαναστάσεων», σελ. 274-275

9. E. Χομπσμπάουμ, οπ. παρ., σ. 275

10. E. Zürcher «Turkey : a modern history», σελ. 84. ΄Οσο για την υποβάθμιση των

Οθωμανών Αξιωματικών, βλ. Ε. Ramsaur «The Young Turks; Prelude to

therevolution...», σελ. 116-117.

11. Τσ. Κεϋντέρ «Τουρκία : Δικτατορία και Δημοκρατία», σ. 16-17

12. Αξίζει εδώ να μνημονευθεί η άποψη που θεωρεί τους γαιοκτήμονες καπιταλιστές

με βάση το αν παράγουν για την παγκόσμια αγορά ή όχι... (βλ. D. Ergil «A

reassessment : Young Turks...» Balkan Studies, τ. 16:2 (1975), σ. 33).

13. Και πάλι D. Ergil, οπ. παρ., σ. 38 που συγχέει συστηματικά τη λενινιστική θεωρία

83

του Ιμπεριαλισμού με την πρακτική της «αυτοδύναμης» οικονομικής ανάπτυξης,

βλ. D. Ergil, οπ. παρ., σελ. 57.

Στην ίδια κατεύθυνση κινείται ο σημαντικός Τούρκος συγγραφέας N. Berkes «The

Development of secularism in Turkey», σ. 336, όπου αναφερόμενος στη

συνεισφορά του Ρωσοεβραίου σοσιαλιστή A. Parvus, αναφέρει: «Σύμφωνα με τη

δική του οπτική γωνία (ενν. του Parvus - σ.τ.σ.), ο καπιταλισμός θα κατέστρεφε

τον εαυτό του (sic) μόνο αν οι σοσιαλιστές μπορούσαν να βάλουν τέλος στον

ιμπεριαλισμό. Γι’ αυτό η Τουρκία δεν θα ‘πρεπε ν’ αποκτήσει ένα σοσιαλιστικό

καθεστώς αλλά μάλλον ένα αστικό δημοκρατικό καθεστώς. Αυτό θα γινόταν

κατορθωτό με το σπάσιμο των δεσμών του ιμπεριαλισμού». Η άποψη του N.

Berkes, είναι μάλλον τυπική για έναν «αριστερό» Κεμαλιστή της δεκαετίας του

‘60 και του ‘70.

Για μια διαφορετική θεώρηση που τονίζει τον Γερμανόφιλο χαρακτήρα του

Νεοτουρκικού αντιδυτικισμού, βλ. Κ. Χαρπουτλού «Η Τουρκία σε αδιέξοδο : μια

Μαρξιστική ανάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μέχρι σήμερα», σ. 43-44

και 111.

3ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ

1. St. Shaw / E. Kural Shaw, οπ. παρ., σ. 274.

Β. Lewis, οπ. παρ., σ. 357.

2. Για τις ελπίδες και τον ενθουσιασμό που γέννησε η αποκατάσταση του

Συντάγματος υπάρχει πληθώρα πληροφοριών : πιο συγκεκριμένα, βλ. Dogu Ergil

«A reassessment: The Young Turks, their politics and anti-colonial struggle»,

περ. Balkan Studies, τ. 16/2 (1977), σελ. 29. Επίσης και «Ιστορία του Ελληνικού

΄Εθνους» τ. ΙΔ, σ. 256-257.

3. Για το εκλογικό μέτρο οι απόψεις ποικίλλουν ελαφρά : η Κ. Μπούρα, «Οι

βουλευτικές εκλογές στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι ΄Ελληνες βουλευτές

του 1908», στο «Δελτίον του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών» τ.4, τχ71, 1983

σ. 72 και ο Κ. Βακαλόπουλος «Νεότουρκοι και Μακεδονία 1908-1912» σ. 26

δίνουν αυτόν τον αριθμό. Αντίθετα ο Β. Lewis, οπ. παρ., σ. 373 δίνει μέτρο 1

βουλευτή για 50.000 ψηφοφόρους. Σε κάθε περίπτωση όμως διαπιστώνεται μια

84

ρευστότητα που μαρτυρεί το πρωτόλειο της κατάστασης μα και μιαν ορισμένη

αυθαιρεσία από μεριάς των Νεοτούρκων.

4. Το προηγούμενο κοινοβούλιο (αυτό του 1877) δεν είχε αναδειχθεί με εκλογές

αλλά κατ’ ανάθεσην, μ’ επιλογή από τα μέλη νομαρχιακών (vilayet), επαρχιακών

(Kaza) και δημοτικών (nahiye) συμβουλίων (Σ.τ.σ.).

5. E. Zürcher, «Turkey : A modern history» σ. 99.

6. Κ. Mπούρα «Οι βουλευτικές εκλογές στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.Οι

΄Ελληνες βουλευτές 1908-1913», Δελτίον Κέντρου Μικρασιατικών Ερευνών, τ.

4, τχ 71, 1983, σ. 72-73.

7. Κ. Βακαλόπουλος, «Νεότουρκοι και Μακεδονία 1908-1912» σ. 27.

8. F. Ahmad, «The Young Turks», σ. 155.

9. Ε. Zürcher, «Τurkey : A modern history» σ. 100.

10. Στην Τουρκία την εποχή εκείνη δεν ίσχυε η αρχή της «Δεδηλωμένης». Η βουλή

όμως είχε το δικαίωμα να θέσει υπό αμφισβήτηση ένα συγκεκριμένο νόμο ή και

την ίδια την κυβέρνηση, και να την αναγκάσει σε ψήφο εμπιστοσύνης, όπως σ’

αυτήν την περίπτωση (σ.τ.σ.). Πιο αναλυτικά για τα γεγονότα, βλ. Ferroz Ahmad

«The Young Turks», σ. 36.

11. E. Zürcher «Turkey : a modern history», σελ. 102.

12. St. Shaw και E. Kural-Shaw «The Rise of Modern Turkey» 1808-1975 vol II, σ.

280.

13. D. Ergil «A reassessment : The Young Turkes, their politics and anti-colonial

struggle», Balkàn Studies, vol 16:2 (1977), σελ. 30-31.

14. F. Ahmad, «The Young Turks», σ. 41-42.

15. Β. Lewis «The emergence of Modern Turkey», σ. 217, όπου αναφέρεται στην

ανάμειξη των Φιλελευθέρων.

16. St. Shaw / E. Kural-Shaw : «The Rise of Modern Turkey», 1808-1975 Vol II σ.

280-281.

17. Ε. Zürcher, «Τurkey : a modern history», σελ. 104.

18. Ε. Zürcher, oπ. παρ., σ. 105.

19. Carter Findley «Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire (The Sublime

Porte) 1789-1922», σ. 297.

20. Ε. Zürcher «Τurkey : a modern history», σ. 105.

21. Ferroz Ahmad «The Young Turks», σ. 50.

85

22. St. Shaw / E. Kural Shaw : «The rise of mοdern Turkey», vol. II, σ. 285-286.

23. D. Ergil «A Reassessment : The Young Turks, their politics and Anti-colomial

struggle», Balkan Studies, τ. 16:2 (1975), σ. 31.

24. Ferroz Ahmad «The Young Turks», σ. 49.

25. Tην εποχή εκείνη ακολουθούνταν μια πολιτική σκληρής λιτότητας και

περικοπών στο Δημόσιο Τομέα με παράλληλη αύξηση φόρων. Η απαίτηση για

αύξηση των στρατιωτικών δαπανών εκφράζει την αυτονομία και τον ηγεμονικό

ρόλο της στρατοκρατίας την περίοδο αυτή (σ.τ.σ.). Για τα δημοσιονομικά μπορεί

κανείς να συμβουλευτεί τους St. Shaw / E. Kural-Shaw «The rise of modern

Turkey» vol II, σελ. 283 και 285.

26. Αξίζει να σημειωθεί η βαρύνουσα παρουσία των παραδοσιακών στοιχείων

ανάμεσα στους μουσουλμάνους βουλευτές : σε σύνολο 220, οι 60 ήταν ülema

και οι 100 μεγαλογαιοκτήμονες. Οι δυνάμεις αυτές, όπως καταλαβαίνουμε,

εξέφραζαν τις συντηρητικές παλαιές elitè που δεν ταυτίζονταν με τους

εκσυγχρονιστές Νεότουρκους πλήρως κι όταν ακόμη είχαν εκλεγεί με το

ψηφοδέλτιο τους. Γι’ αυτό και σταδιακά διαμορφώθηκε μια μεγάλη μάζα, 70-80

βουλευτές, που δεν είχαν σαφή πολιτική ένταξη και η ψήφος τους δεν μπορούσε

να είναι βέβαιη βλ. «Socialism and Nationalism in the Othoman Empire» επιμ. E.

Zürcher, M. Tuncay, σελ. 139 (Ananide Ter Minasian).

27. F. Ahmad «The Young Turks», σελ. 53.

28. D. Ergil «A reassessment...» Balkan Studies 16:2, σελ. 31.

29. Κ. Μπούρα «Οι βουλευτικές εκλογές...» Δελτίον Κέντρου Μικρασιατικών

Ερευνών, τ4, τχ71 (1983), σ. 78.

30. Κ. Μπούρα, οπ. παρ., σ. 78.

31. St. Shaw / E. Kural-Shaw «The rise of Modern Turkey», vol II, σελ. 288.

32. Ε. Zürcher, «Τurkey : a modern history», σελ. 102.

33. St. Shaw / E. Kural-Shaw «Τhe rise of modern Turkey», vol. II, σελ. 286.

34. Ε. Zürcher, «Τurkey : a modern history», σελ. 107.

35. Ε. Zürcher, οπ. παρ., σ. 107.

36. F. Ahmad «The Young Turks», σ. 82-83.

37. Β. Lewis «The emergence of modern Turkey», σ. 216.

38. F. Ahmad «The Young Turks», σ. 86.

39. F. Ahmad, οπ. παρ., σ. 58.

86

40. St. Shaw / E. Kural-Shaw «The rise of Modern Turkey», vol II, σελ. 285.

41. D. Ergil «A reassessment....» Balkan Studies, τ. 16:2 (1975), σελ. 36.

42. Β. Lewis «The rise of Modern Turkey», σ. 222-225.

43. D. Ergil «A reassessment....» Balkan Studies, τ. 16:2, (1975) σ. 28.

44. F. Ahmad «The Young Turks», σ. 64.

45. Ε. Zürcher, «Τurkey : a modern history», σελ. 110.

46. F. Ahmad «The Young Turks», σελ. 94.

47. F. Ahmad, οπ. παρ., σ. 96-97.

48. St. Shaw / E. Kural-Shaw «The rise of modern Turkey», vol. II, σελ. 283.

49. Oι ΄Ελληνες βουλευτές σχετίζονταν με την «Οργάνωση Κωνσταντινουπόλεως»,

που είχε ιδρύσει ο Αθ. Σουλιώτης-Νικολαΐδης (παλαίμαχος του «Μακεδονικού

Αγώνα»). Η Οργάνωση αυτή είχε χαιρετίσει μ’ ενθουσιασμό την Επανάσταση

του 1908 και είχε πειστεί από τις διακηρύξεις των Νεοτούρκων για ισοπολιτεία.

Γι’ αυτό κι επεδίωξε τη συνεργασία μαζί τους. Σκοπός τους ήταν η διαμόρφωση

ενός ελληνοοθωμανικού κοινού κράτους, όπου ΄Ελληνες και Τούρκοι θα ζούσαν

αρμονικά και θα συγκυβερνούσαν, σε μια πολιτεία όπου θα συνυπήρχαν όλες οι

φυλές της Ανατολής. Αυτή θα έπρεπε να είναι κατά το Σουλιώτη-Νικολαΐδη η

προοπτική του Ελληνισμού : όχι η συγκρότηση ενός «καθαρού» εθνικού-

κράτους αλλά η συνύπαρξη όλων των λαών της Ανατολής στα πλαίσια μιας

φιλελεύθερης και εκσυγχρονισμένης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας βλ. Κατ.

Μπούρα «Οι βουλευτικές εκλογές....» Δελτίον Κέντρου Μικρασιατικών Ερευνών

τ. 4, τχ 71 (1983) και Αθ. Σουλιώτη-Νικολαΐδη «Η Οργάνωσις Κωνστα-

ντινουπόλεως», passim.

50. Ε. Zürcher, «Τurkey : a modern history», σελ. 107.

51. Ε. Zürcher, οπ. παρ., σ. 107.

52. Ε. Ahmad «The Young Turks...», σελ. 101-102.

53. Oι Νεότουρκοι όντας ελιτίστες δεν πίστεψαν ποτέ στην έννοια της λαϊκής

κυριαρχίας. Το ιδανικό τους ήταν ένα κράτος που να κυβερνιέται από μια

διανοούμενη elitè η οποία, στην καλύτερη περίπτωση, επιλέγεται από το λαό

διαμέσου των εκλογών. Το κοινοβούλιο δηλαδή είναι ένα είδος πνευματικής

αριστοκρατίας. Στη χειρότερη περίπτωση πάλι υπάρχει μια de facto απαξίωση

του λόγω της υποτίμησης προς το λαό, που θεωρείται ανίκανος ν’

87

αυτοκυβερνηθεί (ο λαός ως όχλος). Αυτή την αντίληψη φαίνεται ν’ απηχεί και το

μόττο των Κεμαλιστών, πνευματικών απογόνων των Νεοτούρκων, «για το λαό»

κι όχι «διά του λαού». Για όλα αυτά βλ. S. Hanioglou «The Young Turks in

opposition», σ. 205-206.

54. F. Ahmad «The Young Turks», σελ. 102.

55. F. Ahmad, οπ. παρ., σ. 102.

56. F.Ahmad, οπ. παρ., σ. 104.

57. D. Ergil «A reassessment....» Balkan Studies τ. 16:2 (1975), σ. 43.

58. Κ. Mπούρα «Οι Βουλευτικές εκλογές....» Δελτίον Κέντρου Μικρασιατικών

Ερευνών, τ. 4, τχ 71 (1983), σ. 85.

59. F. Ahmad «The Young Turks», σ. 155.

60. E. Zürcher, «Turkey : a modern history», σελ. 108

F. Ahmad «Τhe Young Turks...», σ. 106.

61. K. Μπούρα «Οι βουλευτικές εκλογές...» Δελτίον Κέντρου Μικρασιατικών

ερευνών, τ. 4, τχ 71 (1983), σ. 79-80.

62. St. Shaw / E. Kural-Shaw «The rise of Modern Turkey», vol II, σελ. 294.

63. Ε. Zürcher, «Τurkey : a modern history», σελ. 111.

64. F. Ahmad «The Young Turks», σελ. 108.

65. F. Ahmad, οπ. παρ., σ. 111.

66. F. Ahmad «The Young Turks», σελ. 112-113.

67. Ε. Zürcher, «Τurkey : a modern history», σελ. 112.

68. F. Ahmad «The Young Turks», σελ. 119.

69. St. Shaw / E. Kural-Shaw «The rise of modern Turkey» vol. II, σ. 294.

70. St. Shaw και E. Kural-Shaw, οπ. παρ. σ. 295.

71. E. Zürcher «Turkey : a modern history», σελ. 113.

72. F. Ahmad «The Young Turks....», σελ. 113.

73. E. Zürcher «Turkey : a modern history», σελ. 113.

74. St. Shaw και E. Kural-Shaw «The rise of modern Turkey», vol II, σ. 295.

75. F. Ahmad «Τhe Young Turks...», σ. 148.

76. E. Zürcher «Turkey : a modern history», σελ. 113.

77. D. Ergil «A reassessment....», Balkan Studies, τ. 16:2 (1975), σ. 44.

78. F. Ahmad «Τhe Young Turks...», σ. 146-147.

79. F. Ahmad, οπ. παρ., σ. 149-151.

88

80. F. Ahmad, οπ. παρ., σ. 155.

4ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ

1. E. Zürcher «Turkey : a modern history», σελ. 113-114.

2. Ahmed Emin «Turkey in the World War», σελ. 63.

3. Ahmed Emin, οπ. παρ., σελ. 64-65.

4. Ahmed Emin, οπ. παρ., σελ. 63-66.

5. E. Zürcher «Turkey : a modern history», σελ. 114.

6. E. Eμμανουηλίδης «Τα τελευταία έτη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας», σελ. 27-

28.

7. Ε. Εμμανουηλίδης, οπ. παρ. σ. 27-30.

8. Ah. Emin «Τurkey in the world war», σ. 65.

9. Χ. Μοργκεντάου «Τα μυστικά του Βοσπόρου», σ. 94.

10. St. Shaw / E. Kural-Shaw «The rise of modern Turkey, 1808-1975» vol. II, σ.

312.

X. Μοργκεντάου «Τα μυστικά του Βοσπόρου», σ. 80-82.

11. Ε. Εμμανουηλίδης «Τα τελευταία έτη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας», σ. 32.

E. Zürcher «Turkey : a modern history», σελ. 120, όπου αναφέρεται Ολλανδός-

Βέλγος επιθεωρητής.

Ah. Emin «Τurkey in the World War», σ. 58-59. Και οι τρεις παραπάνω

συγγραφείς συμφωνούν στην ίδια εκδοχή. Διαφορετική γνώμη όμως έχει ο F.

Weber. Σύμφωνα με τον Αμερικάνο ιστορικό η Γερμανική πλευρά λίγο πριν τον

πόλεμο (1913-14) ήρθε σ’ επαφή με τη Ρωσία και της πρότεινε διανομή της

Οθωμανικής Αυτοκρατορίας : Η Γερμανία θα έπαιρνε την Αρμενία, η Ρωσία την

Κωνσταντινούπολη με τα Στενά. Παράλληλα το Reich ενθάρρυνε την Τουρκική

επιθετικότητα, κατά της Ελλάδας. Η αντίδραση όμως της Αυστρίας και οι δεσμοί

του Keiser με τον βασιλιά της Ελλάδας Κωνσταντίνο Α΄ (Γκλύξμπουργκ)

ματαίωσαν αυτούς τους σχεδιασμούς χωρίς όμως ν’ αποφευχθεί η ψύχρανση με

την Τουρκία. F. Weber, «Eagles on the Crescent», σελ.17-34. Δεν είμαστε σε

θέση να ελέγξουμε την ορθότητα της άποψης του F. Weber : όλες οι πηγές που

89

έχουμε υπόψει μας και παραθέτουμε, μαρτυρούν το αντίθετο (βλ. παραπάνω).

Ωστόσο μια τέτοια βολιδοσκόπηση δε μοιάζει απίθανη. Οι ιμπεριαλιστικές

δυνάμεις επιθυμούν να δεσμεύουν τα κράτη-πελάτες τους αλλά αποφεύγουν να

δεσμεύονται απέναντι τους. Διερευνούν σε κάθε περίπτωση πλείονες της μιας

εκδοχές. Ωστόσο όμως από τη συνολική εξιστόρηση της περιόδου και παρά τις

παλινωδίες του Βερολίνου, γίνεται φανερό ότι το Ράϊχ επιδίωξε πάση θυσία τη

διείσδυση κι επικράτηση του στην Τουρκία κι όχι το διαμελισμό της. (Αυτό

εξάλλου μαρτυρεί και ο F. Weber, όσον αφορά τις στοχεύσεις του Γερμανικού

Επιτελείου, βλ. σελ. 24). Παράλληλα όμως η Γερμανία επεδίωξε

αναπροσανατολισμό των στρατηγικών ενδιαφερόντων της Τουρκίας από τα

Βαλκάνια στη Μ. Ανατολή, για να μη διαταραχθεί η Γερμανική πολιτική στη

Ν.Α. Ευρώπη και η διείσδυση του Ράιχ σε χώρες όπως η Βουλγαρία και η Ελλάδα

.

12. Σύμφωνα με το Γερμανό πρεσβευτή στο Λονδίνο, Λιχνόβσκυ «Σκοπός των

συμφωνιών αυτών ήταν να μοιράσουν τη Μ. Ασία σε σφαίρες επιρροής ... Η

Ρωσία θα έπαιρνε τις Ανατολικές επαρχίες, η Γαλλία τη Συρία και τις γειτονικές

της περιοχές. Η Μ. Βρετανία τη Μεσοποταμία και την περιοχή που διέσχιζε ο

σιδηρόδρομος Σμύρνης-Αϊδινίου. Η Γερμανία τη Μ. Ασία καθαυτή». Νομίζουμε

ότι η υποσημείωση αυτή επιβεβαιώνει το σχόλιο που κάναμε αμέσως παραπάνω.

βλ. Ah. Emin «Turkey in the world war», σελ. 58-59.

13. Ah. Emin, οπ. παρ., σελ. 59.

14. Ah. Emin, οπ. παρ., σελ. 60.

15. Ah. Emin, οπ. παρ., σελ. 66-67.

16. E. Zürcher «Turkey : a modern history», σελ. 116.

17. Ah. Emin «Turkey in the world war», σελ. 67.

18. St. Shaw / E. Kural-Shaw «The rise of modern Turkey 1808-1975»,σ. 310. Της

ίδιας άποψης είναι κι ο E. Zürcher, «Turkey : a modern history», σελ. 116.

19. Ah. Emin «Turkey in the world war», σελ. 67 αλλά και E. Zürcher «Turkey : a

modern history», σελ. 117.

20. E. Zürcher, οπ. παρ., σελ. 117.

21. E. Zürcher, οπ. παρ., σελ. 116

Ah. Emin «Turkey in the world war», σελ. 67

90

St. Shaw / E. Kural-Shaw «The rise of modern Turkey 1808-1975», vol. II, σ.

311.

22. Χ. Μοργκεντάου «Τα μυστικά του Βοσπόρου», σελ. 76-77 αλλά και Ah. Emin

«Turkey in the world war», σ. 67-69.

23. Ε. Εμμανουηλίδης «Τα τελευταία έτη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας», σελ. 23.

24. Ah. Emin «Turkey in the world war», σελ. 72. Γενικότερα η μετριοπαθής πτέρυγα

του Νεοτουρκισμού δεν ήταν έτοιμη να μπει στον πόλεμο με καμιά πλευρά, απλά

θα προτιμούσε την ουδετερότητα και την απόκτηση ορισμένων στρατηγικών

πλεονεκτημάτων (κατάργηση Διομολογήσεων, ανάκτηση ορισμένων νησιών του

Αιγαίου κτλ.). Η «απάθεια» όμως των Δυνάμεων της Entente και ο

αναπροσανατολισμός τους προς τα μικρά Βαλκανικά κράτη, μια και θεωρούσαν

το «Μεγάλο Ασθενή» τελειωμένο, διέψευσε τις ελπίδες των μετριοπαθών. Περί

αυτού βλ. Ah. Emin, οπ. παρ., σ. 69-72.

Για τις εκτιμήσεις των Δυτικών επίσης E. Zürcher «Τurkey : a modern history»,

σελ. 116.

25. St. Shaw / E. Kural-Shaw «The rise of modern Turkey, 1808-1975» vol. II, σ.

309.

26. Xένρυ Μοργκεντάου «Τα μυστικά του Βοσπόρου», σελ. 133. Γενικότερα για τα

σχετικά με τα δύο Γερμανικά θωρηκτά βλ. Χ. Μοργκεντάου, οπ. παρ., σελ. 130-

132.

27. St. Shaw / E. Kural-Shaw «The rise of modern Turkey, 1808-1975» vol. II, σ.

312.

28. E. Zürcher «Turkey : a modern history», σελ. 117 αλλά και Ah Emin «Turkey in

the world war», σελ. 73, επίσης St. Shaw / E. Kural-Shaw «The rise of modern

Turkey, 1808-1975, vol. II, σελ. 312.

29. X. Μοργκεντάου «Τα μυστικά του Βοσπόρου», σελ. 167-170.

30. Xένρυ Μοργκεντάου, οπ. παρ. σελ. 162.

31. Ο St. Shaw και η E. Kural-Shaw αναφέρουν ότι το δάνειο ύψους 2 δισ. γροσίων

σε χρυσό το υποσχέθηκε, μυστικά ο Βαγγενχάιμ στις αρχές του Οκτωβρίου. Η

έλευση των χρημάτων στις 21 Οκτωβρίου άνοιξε το δρόμο για την κήρυξη του

πολέμου. βλ. St. Shaw και E. Kural-Shaw «The rise of modern Turkey, 1808-

1975» vol. II, σελ. 312.

Ο Ah. Emin μνημονεύει δάνειο 5.000.000 D.M. Ah. Emin «Turkey in the world

91

war», σελ. 74.

32. Ε. Εμμανουηλίδης «Τα τελευταία έτη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας», σελ. 55.

33. Ε. Εμμανουηλίδης, οπ. παρ., σελ. 96 όπου αναφέρεται στο Γερμανικό γραφείο

προπαγάνδας στην Κωνσταντινούπολη και την επιδέξια χρήση του Ισλάμ από το

Ράιχ.

34. Β. Lewis The emergence of modern Turkey»

* Σημείωση του συγγραφέα : Είναι γενικά παραδεκτό ότι οι Αρμένιοι δεν

αποτελούσαν την πλειοψηφία στα 6 Βιλαέτια. Το πρόβλημα δεν βρίσκεται εκεί

αλλά στον υπολογισμό του συνολικού αριθμού των Αρμενίων και άρα του

μεγέθους της σφαγής : κατά τον Zürcher ανέρχονταν περίπου σε 1.500.000

εκατομμύρια ψυχές (βλ. Zürcher, οπ. παρ., σελ. 120). Οι St. Shaw / E. Kural-

Shaw δίνουν τον αριθμό του 1.300.000 και θεωρούν τα 2.500.000 που

ισχυρίζονται οι Αρμένιοι υπερβολικά. ΄Οσο για τα θύματα τα υπολογίζουν γύρω

στις 200.000 (βλ. St. Shaw / E. Kural-Shaw «The rise of modern Turkey 1808-

1975» vol. II, σ. 316).

Ο Zürcher πάλι υπολογίζει τους νεκρούς σε 600-800.000 (Ε. Zürcher «Turkey : a

modern history», σ. 121.

Οι Αρμένιοι όμως υπολογίζουν τους ομοεθνείς τους στη Μ. Ασία σε 2.500.000.

35. X. Μοργκεντάου «Τα μυστικά του Βοσπόρου», σελ. 160.

36. Ah. Emin «Τurkey in the world war», σ. 75.

37. E. Zürcher «Turkey : a modern history», σελ. 118-119

οι St. Shaw κι E. Kural-Shaw στο «The rise of modern Turkey 1808-1975» vol. II,

σ. 312 ισχυρίζονται το ίδιο.

38. Ah. Emin «Τurkey in the world war», σ. 75.

39. Ah. Emin, οπ. παρ., σελ. 76.

40. E. Zürcher «Turkey : a modern history», σελ. 119.

41. St. Shaw / E. Kural-Shaw «The rise of modern Turkey, 1808-1975» vol. II, σ.

314.

42. E. Zürcher «Turkey : a modern history», σελ. 119.

43. E. Zürcher «Turkey : a modern history», σελ. 104.

44. St. Shaw / E. Kural-Shaw «The rise of modern Turkey, 1808-1975» vol. II, σ.

316.

45. V. Dadrian «German responsibility in the Armenian genocide», σελ. 31-32.92

46. X. Μοργκεντάου «Τα μυστικά του Βοσπόρου», σελ. 390.

47. X. Μοργκεντάου, οπ. παρ. σελ. 402.

48. X. Μοργκεντάου, οπ. παρ. σελ. 407 αλλά και Ε. Εμμανουηλίδης «Τα τελευταία

έτη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας», σελ. 114-115.

49. V. Dadrian «German responsibility in the Armenian massacre», σελ. 61.

50. E. Εμμανουηλίδης «Τα τελευταία έτη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας», σελ. 114.

51. Ε. Εμμανουηλίδης, οπ. παρ.,σ.115 μαρτυρεί πως εκτοπίστηκαν 1.000.000

Αρμένιοι κι έχασαν τη ζωή τους 600.000, ενώ οι Shaw/Kural-Shaw υπολογίζουν

ότι μετά τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο δεν είχαν μείνει στην Τουρκία πάνω από

100.000 βλ. St. Shaw/E. Kural-Shaw «The rise of modern Turkey 1808-1975»

vol. II, σ. 316. Οι Αρμένιοι λοιπόν είχαν εκκαθαρισθεί.

52. E. Εμμανουηλίδης «Τα τελευταία έτη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας», σελ. 111.

Ch. Issawi ‘The economic history of Turkey 1800-1914’, σελ. 65-67.

53. F. Weber «Eagles on the Crescent» σ. 145.

54. St. Shaw / E. Kural-Shaw «The rise of modern Turkey, 1808-1975» vol. II, σ.

315.

55. V. Dadrian «German responsibility in the Armenian genocide», σ. 121-122.

56. V. Dadrian, οπ. παρ., σ. 168.

57. V. Dadrian, οπ. παρ., σελ. 114-115 για Rohrbach και E. Jäckh. ΄Οσο για von der

Goltz, βλ. σ. 114, 124-126 και 127-129 για τις διασυνδέσεις του Στρατάρχη με την

Τουρκική ηγεσία.

Ανάλογες απόψεις για υποκίνηση της εκκαθάρισης των Αρμενίων από τους

Γερμανούς έχει διατυπώσει κι ο Ε. Εμμανουηλίδης στο «Τα τελευταία έτη της

Οθωμανικής Αυτοκρατορίας», σελ. 132-133 όπου παραθέτει Λίμαν φον Σάντερς.

58. F. Weber «Eagles on the Grescent», σ.145-151

59. E. Zürcher «Turkey : a modern history», σελ. 121.

60. V. Dadrian «German resposibility in the Armenian genocide», σ. 20-23 όσον

αφορά τον Bronsart von Schellendorf και για τον von Boettrich, σ. 132. Γενικά

υπάρχουν πάρα πολλές μαρτυρίες για Γερμανούς αξιωματικούς που ανέχτηκαν,

προέκριναν ή νομιμοποιήσαν τη σφαγή.

61. V. Dadrian, oπ. παρ., σ. 24-25 (για Richter), αλλά και Rössler σ. 72-75. Δεν είναι

οι μόνοι Γερμανοί που βρίσκονται στην περιοχή,καταγγέλουν την πραγματικότητα

93

των σφαγών κι εξοργίζονται με τη «Γερμανική απραξία».

62. V. Dadrian, oπ. παρ., σ. 82.

63. V. Dadrian, oπ. παρ., σ. 157-158.

64. V. Dadrian, οπ. παρ.

65 St. Shaw / E. Kural-Shaw «The rise of modern Turkey, 1808-1975» vol. II, σ.

319-320.

66. St. Shaw / E. Kural-Shaw, οπ. παρ. 317-318.

67. X. Μοργκεντάου «Τα μυστικά του Βοσπόρου», σελ. 309.

68. E. Zürcher «Turkey : a modern history», σελ. 122.

69. E. Zürcher, οπ. παρ., σ. 118.

70. Ε. Εμμανουηλίδης «Τα τελευταία έτη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας», σελ.

122-123.

71. Ε. Εμμανουηλίδης, οπ. παρ., σελ. 60-63.

72. E. Zürcher «Turkey : a modern history», σελ. 114. Και σ’ αυτή την περίπτωση,

όπως και τους Αρμένιους οι διωγμοί ήταν έργο της «Ειδικής Οργάνωσης» μ’

επικεφαλής τον Τζελάλ Μπαγιάρ, μετέπειτα πρόεδρο της Τουρκικής

Δημοκρατίας.

73. «Ιστορία του Ελληνικού έθνους», τ. ΙΕ΄, άρθρο Αλαμανή-Παναγιωτοπούλου),

σελ. 99.

74. «Ιστορία του Ελληνικού έθνους», οπ. παρ., σ. 101.

75. «Ιστορία του Ελληνικού έθνους», οπ. παρ., σ. 99.

Σ’ αυτή την άποψη συγκλίνουν κι άλλοι συγγραφείς όπως ο Ε. Εμμανουηλίδης,

«Τα τελευταία έτη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας», σ. 67-69, όπου

παραθέτοντας διάφορες απόψεις συγγραφέων και περιηγητών και πριν ακόμη τον

πόλεμο, υποδεικνύει ότι σημαντική μερίδα του Γερμανικού παράγοντα υποδείκνυε

τον «παρασιτισμό» οικονομικό και πολιτιστικό των Ελλήνων σε βάρος των

Τούρκων. ΄Οσο για τους διώγμους «βλέπει» γερμανική υποκίνηση και υπόδειξη,

κατανομάζοντας ως αίτιο τον Λ. φον Σάντερς για τους διωγμούς της Μικρασίας

(βλ. σελ. 128).

76. Yiannis Mourelos «The 1914 persecution and the first attempt at an exchange of

minorities between Greece and Turkey» Balkan Studies 26 (1985), σ. 392.

77. «Ιστορία του Ελληνικού ΄Εθνους», οπ. παρ., σ. 99.

78. X. Μοργκεντάου «Τα μυστικά του Βοσπόρου», σελ. 100-102.

94

79. St. Shaw / E. Kural-Shaw «The rise of modern Turkey, 1808-1975» vol. II, σ.

319.

80. St. Shaw / E. Kural-Shaw, οπ. παρ., σ. 322 (όπου και ο θρυλικός «Λώρενς της

Αραβίας» Βρετανός αξιωματικός-σύνδεσμος με τους Βεδουίνους του Feysal).

81. E. Zürcher «Turkey : a modern history», σελ. 123.

82. St. Shaw / E. Kural-Shaw «The rise of modern Turkey, 1808-1975» vol. II, σ.

323-124.

83. E. Zürcher «Turkey : a modern history», σελ. 123-124.

84. St. Shaw / E. Kural-Shaw «The rise of modern Turkey, 1808-1975» vol. II, σ.

325-326.

85. St. Shaw / E. Kural-Shaw, οπ. παρ., σ. 327.

86. E. Zürcher «Turkey : a modern history», σελ. 124.

87. St. Shaw / E. Kural-Shaw «The rise of modern Turkey, 1808-1975» vol. II, σ.

328.

* Ουσιαστικά, γιατί τυπικά (αλλά και oριστικά) διαλύθηκε με την κατάλυση του

Σουλτανάτου και του Χαλιφάτου από το Μ. Κεμάλ την περίοδο 1922-23 (σ.τ.σ.).

88. F. Weber «Eagles on the Crescent», σ. 140-144.

89. Για την ισοτιμία των σχέσεων μεταξύ Τούρκων και Γερμανών, βλ. E. Zürcher

«Turkey : a modern history», σ. 117 αλλά και D. Ergil «A reassessment...» Balkan

Studies 16:2, (1975), σ.

Με την έννοια της ισοτιμίας εδώ υπονοείται πως η Γερμανία δεν είχε απαιτήσεις

που ν’ αμφισβητούν την εδαφική ακεραιότητα της Τουρκίας. Αυτό όμως δεν

καταργεί την εξάρτηση και την υποτέλεια.

95

ΞΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. F. Ahmad «The Young Turks, the Committee of Union and Progress in Turkish

Politics 1908-1914», 1969.

2. Niyazi Berkes «The development of secularism in Turkey», Toronto 1964.

3. Ahmet Emin «Turkey in the world war» New Haven, Yale University Press, 1930.

4. Carter Findley «Bureaucratic reform in the Ottoman Empire. The Sublime Porte

1789-1922».

5. Charles Issawi «The economic history of Turkey 1800-1914».

6. S. Hanioglou «The Young Turks in Opposition, 1889-1902».

7. D. Kushner «The rise of Turkish nationalism 1876-1908».

8. J. Landau «Pan-turkism in Turkey : a study in irredentism».

9. W. Polk - R. Chambers (επιμ.) «Beginnings of Modernization in the Middle East . The

ninettenth century».

10. W. Haddad - W. Ochsenwald (επιμ.) «Nationalism in a non-national state.The

dissolution of the Ottoman Empire».

11. B. Lewis «The emergence of modern Turkey» 1964.

12. F. Weber «Eagles on the Crescent».

13. Vahakn Dadrian «German responsibility in the Armenian Genocide», Watertown,

Massachusettes, 1996.

14. E. Zürcher «Turkey : a modern history», Tauris Press, London, 1991.

15. E. Zürcher - M. Tuncay (επιμ.) «Nationalism and Socialism in the Ottoman

Empire 1876-1923».

16. Stanford Shaw και Ezel Kural-Shaw «History of the Ottoman Empire and

Modern Turkey 1808-1975» Vol. 2nd., Stanford University 1977.

17. E.E. Ramsaur «The Young Turks; prelude to the revolution of 1908».96

18. D. Qataert «Social disintegration and popular resistance in the Ottoman Empire

1881-1908».

19. R. Trask «The United States response to Turkish Nationalism and Reform 1914-

1939».

20. U. Heyd «Foundations of Turkish Nationalism : the life and teachings of Ziya

Gökalp», London, Luzac 1950.

21. Masami Arai «Turkish Nationalism in the Young Turk era», Leiden, Brill, 1992.

22. Richard G. Hovannisian (επιμέλεια) «The Armenian Genocide. History, Politics

and Ethics» άρθρο του Ioannis K. Hassiotis «The Armenian Genocide and the Greeks:

Response and Records (1915-23)».

EΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. E. Εμμανουηλίδης «Τα τελευταία έτη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας».

2. «Ιστορία του Ελληνικού ΄Εθνους», τ. ΙΔ, άρθρο του Θ. Βερέμη : «Το κίνημα των

Νεοτούρκων και οι άμεσες συνέπειές του»

- «Ιστορία του Ελληνικού ΄Εθνους», τ. ΙΕ, άρθρο των Ε. Αλαμανή - Κρ.

Παναγιωτοπούλου «Ο ελληνισμός της Μικράς Ασίας σε διωγμό».

3. Κ. Βακαλόπουλος «Νεότουρκοι και Μακεδονία 1908-1912».

4. Αθ. Σουλιώτης-Νικολαϊδης «Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως» (επιμ. Κ. Μπούρα -

Θ. Βερέμη), «Δωδώνη», Αθήνα-Γιάννενα, 1984.

5. Ε. Σκοπετέα «Η Δύση της Ανατολής».

6. Τσ. Κεϋντέρ «Τουρκία : Δικτατορία και Δημοκρατία», Στοχαστής, 1983, Αθήνα.

7. «Εκσυγχρονισμός και Βιομηχανική Επανάσταση στα Βαλκάνια το 19ο αιώνα»

(συλλογικό έργο), άρθρο των i) J. Petrosian «Οι ιδέες του «εξευρωπαϊσμού» στην

κοινωνικοπολιτική ζωή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας τα νεώτερα χρόνια (τέλος

18ου - αρχές 20ου αιώνα) και ii) P. Dumont «Η Οθωμανική «εργατική τάξη» τις

παραμονές της επανάστασης των Νεοτούρκων», Θεμέλιο, Αθήνα, 1980.

8. Χ. Μοργκεντάου «Τα μυστικά του Βοσπόρου», Αθήνα, Τροχαλία.

9. Ν. Σαρρής «Η Οσμανική πραγματικότητα. Συστηματική παρά-θεση δομών και

λειτουργιών», τ. Ι, «Το Δεσποτικό κράτος», Ι.Δ. Αρσενίδης και Σία, Αθήνα.97

10. Καμ. Μπ. Χαρπουτλού «Η Τουρκία σ’ αδιέξοδο : μια μαρξιστική ανάλυση της

Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μέχρι σήμερα», Ολκός 1975.

11. Ε. Χομπσμπάουμ «Η εποχή των Επαναστάσεων», Μ.Ι.Ε.Τ.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ - ΑΡΘΡΑ

1. Dogu Ergil «A reassessment : the Young Turks, their politics and anti-colonial

struggle», Balkan Studies, τ. 16:2 1975, σ. 27-72.

2. G. Arnakis «Turanism. An aspect of turkish nationalism», Balkan Studies, τ. 1 (1960),

σ. 19-32.

3. K. Μπούρα «Οι βουλευτικές εκλογές στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι ΄Ελληνες

βουλευτές 1908-1918», Δελτίον Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τόμος 4ος, τ.71,

1983.

4. Yannis Mourelos «The 1914 persecutions and the first attempt at an exchange of

miporities between Greece and Turkey», Balkan Studies, τ. 26, Thessaloniki, 1985.

98