1

H ενσωmicroάτωση

της σεφαραδικής Θεσσαλονίκης

στην Eλλάδα

το πλαίσιο 1912-1914

2

Σπύρος Mαρκέτος

H ενσωmicroάτωση της σεφαραδικής Θεσσαλονίκης στην Eλλάδα το πλαίσιο 1912-19141

Aντικείmicroενο της αποψινής ανακοίνωσής microου είναι το πλαίσιο ένταξης της ανθούσας

κοινότητας των θεσσαλονικιών σεφαραδείmicro στο ελληνικό κράτος microετά τη βίαιη αλλαγή

του εδαφικού καθεστώτος στα Bαλκάνια που εγκαινιάστηκε το 1912 Θα εξετάσω το

ζήτηmicroα όχι από τη σκοπιά των ίδιων των εβραίων οι οποίοι αναπάντεχα βρέθηκαν από

το κέντρο microιας αmicroφίβολου microέλλοντος πολυεθνικής αυτοκρατορίας στο περιθώριο ενός

εθνικού κράτους microε κυρίαρχη νοmicroιmicroοποιητική ιδεολογία τη Mεγάλη Iδέα (αυτό το έκανε

υποδειγmicroατικά η Pένα Mόλχο) αλλά από την ελληνική πλευρά - και για να το

εξειδικεύσω περισσότερο καταρχάς από τη σκοπιά της κυρίαρχης πολιτικής ελίτ η

οποία εξίσου έξαφνα απέκτησε τη δυνατότητα νrsquo αποφασίζει κυριαρχικά αποβλέποντας

όχι τόσο στις οικουmicroενικές αξίες του Διαφωτισmicroού που παλαιότερα επικαλούνταν όσο

στους διεθνείς συσχετισmicroούς δύναmicroης το microέλλον πολυάνθρωπων κοινοτήτων τις οποίες

θεωρούσε εθνικά ξένες Έπειτα θα εστιάσω στη σκοπιά του κρατικού microηχανισmicroού και

τέλος σε κείνη των απλών ανθρώπων Δεν πρέπει microολαταύτα να θεωρήσουmicroε την ιστορία

που ακολουθεί ως απλό αποτέλεσmicroα συγκυριακών επιλογών ή ίσως microε οριενταλιστική

συγκατάβαση της εγκληmicroατικότητας κάποιων εθνικών ελίτ κρατικών microηχανισmicroών ή

αmicroαθών microαζών Πιο τελεσφόρο θα ήταν microάλλον αν τήν προσεγγίζαmicroε επίσης από την

πλευρά της ιστορικής κοινωνιολογίας αφενός ως microια στιγmicroή της οικοδόmicroησης των

βαλκανικών κρατών και αφετέρου στο πλαίσιο της καθυπόταξης της microεσογειακής και

ανατολικοευρωπαϊκής ηmicroιπεριφερείας στο καπιταλιστικό κέντρο - ή για να επιmicroείνουmicroε

στην ορολογία του Imicromicroάνουελ Bαλλερστάιν της διαδικασίας ενσωmicroάτωσης στην

κοσmicroοοικονοmicroία1

Συντεταγmicroένες του προβλήmicroατος αυτό είναι το επιχείρηmicroά microου πρώτον στις

συνθήκες που απροσδόκητα δηmicroιούργησαν οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι η άρχουσα ελίτ

αντιλήφθηκε το ζήτηmicroα microε όρους διλήmicromicroατος έπρεπε άραγε να προχωρήσει στην

ξενηλασία όπως ονόmicroαζαν τότε την εθνική εκκαθάριση ή αντιθέτως στην ενσωmicroάτωση

των λεγόmicroενων ldquoαλλοεθνώνrdquo η οποία microπορούσε να διαβαθmicroιστεί από την ανοχή ως την

αφοmicroοίωση Δεύτερον το microέλλον της σεφαραδικής κοινότητας ήταν ένα microόνο στοιχείο

του ευρύτερου διλήmicromicroατος που αντιmicroετωπιζόταν από τους ιθύνοντες συνολικά και

αφορούσε όλες τις εθνοτικές κοινότητες που βρέθηκαν στο εσωτερικό των συνόρων

Tρίτον στο πλαίσιο των ίδιων στρατηγικών επιλογών κάθε microια από αυτές τις κοινότητες

αντιmicroετωπίστηκε διαφορετικά (εδώ βεβαίως δεν θα εξετάσουmicroε τι απέγιναν οι

υπόλοιπες) και κατεξοχήν σε συνάρτηση microε πολιτικές επιταγές άλλοτε εσωτερικής και

1 Δημοσιεύτηκε στα Πρακτικά του διήmicroερου του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας για τον ελληνικό εβραϊσmicroό Aθήνα 3-4 Aπριλίου 1998 Εκδόσεις του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας της Σχολής Mωραΐτη Αθήνα 1999 ISBN 960-259-101-3

3

άλλοτε εξωτερικής προέλευσης Tέταρτον η αρχική διαmicroόρφωση των στρατοπέδων στο

ζήτηmicroα της ξενηλασίας ή ενσωmicroάτωσης δεν προδίκαζε την κατοπινή ροπή των

Φιλελευθέρων προς τον αντισηmicroιτισmicroό ούτε τη συmicromicroαχία των αντιβενιζελικών microε

ετερόκλητες microειονότητες Eπιτρέψτε microου λοιπόν να σας κουράσω λίγα λεπτά για καθένα

από αυτά τα σηmicroεία

Πρώτα όmicroως ας θυmicroηθούmicroε ότι άmicroεση αφετηρία του προβλήmicroατος ήταν οι

Bαλκανικοί Πόλεmicroοι Πόλεmicroοι οι οποίοι πράγmicroα που συχνά παρασιωπάται από πολλές

απόψεις στάθηκαν καταστροφή για τα Bαλκάνια Δεν έλυσαν κανένα πρόβληmicroα

αντιθέτως βρέθηκαν στη ρίζα πολλαπλών συγκρούσεων που ακόmicroη δεν διαφαίνεται το

τέλος τους Aς παρακάmicroψουmicroε το γεγονός ότι δηmicroιούργησαν ή εmicroπέδωσαν εθνικά microίση

και ότι κρυστάλλωσαν αυταρχικές κρατικές δοmicroές και αποκρουστικές ιδεολογίες οι

οποίες microας ταλανίζουν ως σήmicroερα Aς δούmicroε πέρα και από το άmicroεσο κόστος τους σε

microυριάδες ανθρώπινες ζωές και σε πρωτοφανείς στερήσεις κακουχίες και δυστυχία των

πιο ανυπεράσπιστων Aς microη microετρήσουmicroε πόσες ζηmicroίες επέφεραν σε πόρους και σε

υποδοmicroές και ας προσπεράσουmicroε ακόmicroη και το ανυπολόγιστο ηθικό κόστος τους2

Προκάλεσαν επιπλέον - και αυτό συνήθως ξεχνιέται - τις microεγαλύτερες από πολλούς

αιώνες microετακινήσεις πληθυσmicroών στην περιοχή Mιλούmicroε εδώ (και υπενθυmicroίζω δεν

αναφερόmicroαστε στο 1922-1923 αλλά στην περίοδο 1912-1914) για εκατοντάδες χιλιάδες

άτοmicroα που microετακινήθηκαν καταναγκαστικά ή και βίαια microε ευθύνη άmicroεση ή έmicromicroεση των

κρατών Oι ξενηλασίες αυτές άλλοτε κεντρικά οργανωmicroένες και άλλοτε αυτοσχέδιες

οφείλονταν σε παράγοντες οι οποίοι συνδέονταν οπωσδήποτε microε πράξεις ή παραλείψεις

των κυρίαρχων κρατών Aς διευκρινίσω εξαρχής πάντως πως η Kυβέρνηση Bενιζέλου

εκδήλωσε προθέσεις προστασίας των microειονοτήτων καθυστερηmicroένες όmicroως κι εν πολλοίς

ατελέσφορες Aποδείχτηκαν αποτελεσmicroατικότερες στην περίπτωση της σεφαραδικής

κοινότητας τήν γλύτωσαν από τη χειρότερη microοίρα - microολονότι ένα microέρος της

υποχρεώθηκε να microεταναστεύσει κι εφεξής η παραmicroονή της στη Θεσσαλονίκη έπαψε να

θεωρείται στο πλαίσιο του εθνικού κράτους φυσιολογική ή αυτονόητη

1 Tο ευρύτερο δίληmicromicroα ξενηλασία ή ενσωmicroάτωση

Oύτε το νέο κυρίαρχο κράτος ούτε και ο ελληνικός λαός είχαν ετοιmicroαστεί να

συmicroβιώσουν microε πλήθη ldquoαλλοεθνώνrdquo και microάλιστα γεωγραφικά συγκεντρωmicroένων και

οργανωτικά συγκροτηmicroένων H ιδιαίτερη αντιmicroετώπιση όσων δεν ήθελαν ή δεν

microπορούσαν να υιοθετήσουν την ελληνική ταυτότητα θεωρήθηκε εξαρχής αυτονόητη

εναρmicroονιζόταν άλλωστε microε τα δηmicroοφιλή σωβινιστικά δόγmicroατα που καλλιεργούσαν

επιφανείς πολιτικοί και λόγιοι Eνώ όmicroως ο αντιβουλγαρισmicroός και ο αντιτουρκισmicroός

είχαν ήδη αναχθεί σε δοmicroικά σχεδόν στοιχεία της εθνικής ιδεολογίας απεναντίας ο

αντισηmicroιτισmicroός ο οποίος στην ίδια τη Θεσσαλονίκη συνδεόταν κυρίως microε οικονοmicroικούς

ανταγωνισmicroούς3 ήταν σχετικά περιθωριακό φαινόmicroενο Aυτό όπως θα δούmicroε microέτρησε

4

υπέρ των εβραίων όταν ρίχτηκαν στη ζυγαριά οι πολιτικές της εθνικής καθαρότητας

αφενός και της επιλεκτικής ενσωmicroάτωσης των ldquoαλλοεθνώνrdquo αφετέρου Eνώ όmicroως οι

ιδεολογικές προδιαθέσεις έδιναν τις ευρύτερες συντεταγmicroένες του ζητήmicroατος και στην

πράξη microερικώς επηρέαζαν την αντιmicroετώπιση των διάφορων κατηγοριών ldquoαλλοεθνώνrdquo

δεν λειτούργησαν πάντοτε microε τον ίδιο τρόπο Kαλύτερα θα εκτιmicroήσουmicroε πώς χειρίστηκαν

τους ldquoαλλοεθνείςrdquo αν διακρίνουmicroε τρία επίπεδα πρώτον της κυβέρνησης και της

πολιτικής ελίτ δεύτερον του κρατικού microηχανισmicroού συmicroπεριλαmicroβανοmicroένου και του

στρατιωτικού και τέλος των απλών ανθρώπων Eπίπεδα ιεραρχηmicroένα που

επικοινωνούσαν microεταξύ τους και παρουσίαζαν κοινές τάσεις αλλά περιστασιακά

κινούνταν αυτόνοmicroα και δεν είχαν τους ίδιους πάντοτε σκοπούς

Στο πλαίσιο της ελίτ το ζήτηmicroα σηmicroατοδοτούνταν πολιτικά Δεν είναι της ώρας νrsquo

αναλύσουmicroε εδώ την εθνική ιδεολογία και την εξωτερική πολιτική4 αρκεί να

σηmicroειώσουmicroε πως από καιρό οι ιθύνοντες χωρίς να ενηmicroερώσουν τους άmicroεσα

ενδιαφερόmicroενους εξέταζαν τον τεmicroαχισmicroό των Bαλκανίων σε εθνικώς οmicroοιογενείς ζώνες

κι εξοικειώνονταν microε τη λογική της ξενηλασίας5 ενώ οργανικοί διανοούmicroενοί τους

υmicroνούσαν ldquoTο δίκαιον του ισχυροτέρου εν τη ιστορίαrdquo6 Aπό τις τελευταίες δεκαετίες του

περασmicroένου αιώνα στο λόγο της ελίτ κυριαρχούσε ένας σωβινισmicroός περισσότερο ή

λιγότερο αδιάλλακτος ενώ περιθωριοποιούνταν οι πιο φωτισmicroένες αντιλήψεις όπως

εκείνες που εξέφραζε κάποτε η Aνατολική Omicroοσπονδία H ορθόδοξη Eκκλησία έδωσε

microάχη εναντίον του ldquoφυλετισmicroούrdquo αλλά τήν έχασε7 Διχασmicroένοι ήταν στο εθνικό ζήτηmicroα

ιδίως microε τη microορφή που προσλάmicroβανε στα πολυεθνοτικά Bαλκάνια ακόmicroη και οι

ολιγάριθmicroοι microεταξύ της ελίτ όσο και του λαού σοσιαλιστές αυτοί παρέmicroεναν ωστόσο η

microόνη πολιτική και διανοητική δύναmicroη στα Bαλκάνια η οποία αντιστρατεύτηκε microε

σύγχρονους όρους την κυρίαρχη microισαλλοδοξία προτάσσοντας τα ιδανικά της

βαλκανικής ένωσης και της ανεξεθνίας ορισmicroένοι στρέφονταν προς ένα διεθνισmicroό

ολοένα ριζοσπαστικότερο ενώ άλλοι αναζητούσαν γέφυρες προς τον εθνικό λόγο8

Eιδικά στο ζήτηmicroα των ldquoαλλοεθνώνrdquo πάντως ούτε και η αστική ελίτ δεν είχε το

1912 κοινή ή έστω επεξεργασmicroένη πολιτική H διαmicroάχη για την αντιmicroετώπιση αυτών των

οmicroάδων microεταξύ Bενιζέλου και Kωνσταντίνου στη διάρκεια των πολέmicroων προοιώνισε

από microια άποψη τον Διχασmicroό ldquoO Bασιλιάς συγκεντρώνει αυτόmicroατα τις εθνικές τάσεις

ενώ ο Bενιζέλος τις κρατικέςrdquo έγραφε ο Φ Δραγούmicroης εννοώντας πως ο δεύτερος

περιόριζε την εθνική αδιαλλαξία στο εσωτερικό και στο εξωτερικό9 Amicroφότεροι

χρησιmicroοποιούσαν την πολιτική της πυγmicroής στο πλαίσιο άλλωστε του τρέχοντος

εθνικιστικού παροξυσmicroού ο Bενιζέλος υιοθέτησε τη ρητορεία περί ldquoκληρονοmicroικών

εχθρώνrdquo ενώ διακηρυγmicroένος σκοπός του Kωνσταντίνου ήταν ldquoνα κάmicroωmicroεν Eλλάδα

πολεmicroικώς ισχυροτάτην σεβαστήν εις τους φίλους της και τροmicroεράν εις τους εχθρούς

τηςrdquo10 Ωστόσο ο πρώτος έβλεπε πιο θετικά την ιδέα της συνύπαρξης microε τους ldquoξένουςrdquo

πληθυσmicroούς η φωτισmicroένη στάση του οφειλόταν microεταξύ των άλλων στην αγωνία για την

5

τύχη των αλύτρωτων που παρέmicroεναν στις οθωmicroανικές περιοχές αλλά και στη microέριmicroνά

του για την οικονοmicroία11

Xαρακτηριστικά τον Mάρτιο του 1913 στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση ο

Bενιζέλος παραmicroέρισε τα microεγαλεπήβολα σχέδια των πολιτικών αντιπαλων του που

ονειρεύονταν απέραντες κατακτήσεις σιωπώντας για την τύχη που θα επιφύλασσαν

στους ldquoαλλοεθνείςrdquo αυτών των περιοχών Δεν τόν βοηθούσε όmicroως ούτε το εσωτερικό

ούτε το διεθνές κλίmicroα Mαταίως προσπάθησε να εγγράψει στη Συνθήκη του

Bουκουρεστίου ουσιαστικές εγγυήσεις των δικαιωmicroάτων των microειονοτήτων - και το ίδιο

ανεπιτυχώς προτού λήξει το 1913 ζήτησε ξανά να κατοχυρώσουν τις υποχρεώσεις του

κράτους έναντι των microειονοτήτων microε διεθνή συνθήκη και όχι microε απλό νόmicroο ούτως ώστε

αφενός να συγκρατήσει τους διώκτες τους και αφετέρου να δώσει σrsquo αυτές τις ίδιες κάθε

δυνατή εξασφάλιση και να τις κρατήσει στη χώρα12

Tο όραmicroα της ενσωmicroάτωσης πάντως δεν σήmicroαινε χαλάρωση αλλά microάλλον ενίσχυση

της κρατικής εξουσίας O πρωθυπουργός microε την πλήρη υποστήριξη της πολιτικής ελίτ

ψήφισε ουσιαστικά χωρίς συζήτηση στη βουλή το άκρως συγκεντρωτικό νοmicroοσχέδιο

ldquoΠερί διοικήσεως των στρατιωτικώς κατεχοmicroένων χωρώνrdquo13 Aυτό microεταξύ άλλων

αξιοποίησαν οι ιθύνοντες οι οποίοι συχνά έκριναν τόσο όσοι βρίσκονταν στην

πρωτεύουσα όσο κι εκείνοι που ανέλαβαν επί τόπου τη διοίκηση των Nέων Xωρών

σηmicroαντικότερο να εmicroπεδώσουν εκεί τον κρατικό έλεγχο από το να εφαρmicroόσουν την

ισονοmicroία ή το κράτος δικαίου Ήδη θεωρούνταν αντινοmicroικοί και πάντως είχαν σαφώς

ιεραρχηθεί αυτοί οι στόχοι ldquoθα κατηγορήσουν ηmicroάςrdquo δήλωνε αργότερα ο Στρατηγός

Παρασκευόπουλος ldquoως αυταρχικούς αντιφιλελευθέρους και εθνικιστάς microη σεβοmicroένους

τα δικαιώmicroατα των ελευθεριών του ατόmicroου δεν γνωρίζουν βεβαίως την ψυχολογίαν

των πληθυσmicroών εκείνων διότι αι θεωρίαι αύται κατά τους χρόνους εκείνους και τας

ειδικάς τότε περιστάσεις ήσαν έτι ανεφάρmicroοστοι και ένεκα των φυλετικών

διεκδικήσεωνrdquo14

Oύτε ήταν τέτοιες ιεραρχήσεις βεβαίως ελληνική ιδιοτυπία microετά το 1912 η δίωξη

του ldquoεσωτερικού εχθρούrdquo και η διοικητική ασυδοσία που αυτή συνεπαγόταν έγιναν και

ως τώρα παραmicroένουν δοmicroικά χαρακτηριστικά όλων των βαλκανικών κρατών Παντού

στις τέως οθωmicroανικές περιοχές οι άρχουσες ελίτ προώθησαν το διωγmicroό ή την εθνοποίηση

του πολυεθνικού ή ανεθνικού πληθυσmicroού συγχρόνως microε βίαιες ανακατανοmicroές

κοινωνικών πόρων και ρόλων Eφεξής όλα τα κράτη της περιοχής οργανώνοντας microε

κατάλληλους χειρισmicroούς πολιτισmicroικών συmicroβόλων τη συνοχή του ldquoεθνικού σώmicroατοςrdquo

συνάmicroα περιθωριοποιούσαν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Προσφέροντας ιδίως επισήmicroως ή άτυπα

προνοmicroιούχα πρόσβαση στην εκπαίδευση στην εργασία στην κατοικία και στην υγεία

συνάρmicroοζαν την εθνική microε την ταξική διαφοροποίηση Tα νέα καθεστώτα microε δυο λόγια

αντί να άρουν τις κοινωνικές διακρίσεις και να εmicroπεδώσουν τη δηmicroοκρατία εδραίωναν

6

την ανισονοmicroία το εθνικό microίσος και την ταξική πόλωση Tα αποτελέσmicroατα αυτών των

επιλογών διακρίνονται καθαρά σήmicroερα

Eντούτοις υπήρξαν διαβαθmicroίσεις στην αντιmicroετώπιση των ldquoξένωνrdquo Όσον αφορούσε

την Eλλάδα στο επίπεδο της εθνικής ιδεολογίας το δίληmicromicroα ήταν microεταξύ εθνικών και

δηmicroοκρατικών προετεραιοτήτων ενώ σε κείνο των επίσηmicroων κυβερνητικών επιλογών

πρώτευε η διαχείριση των microαζών των εθνικών όγκων Στις Nέες Xώρες ο Bενιζέλος

συνυπολογίζοντας το συνολικό δυναmicroικό των ετερογενών οmicroάδων που αντιmicroετώπιζε και

στοχεύοντας σε επιθυmicroητές ισορροπίες χειρίστηκε κάθε κατηγορία αναλόγως microε

τρέχουσες ανάγκες και απαντώντας σε εσωτερικές κι εξωτερικές πιέσεις Όσον αφορούσε

τους ldquoοmicroοεθνείςrdquo ανταγωνιστικών κρατών κατεξοχήν βούλγαρους και microουσουλmicroάνους

το δίληmicromicroα ήταν αν θα διώχνονταν ή θα γίνονταν δεκτοί ως πολίτες - ενώ δεν ήταν τόσο

οξύ σε σχέση microε τις εβραϊκές κοινότητες των Nέων Xωρών τις οποίες δεν προστάτευε

αλλά και δεν διεκδικούσε άmicroεσα άλλο κράτος αφενός δεν υπήρχαν στρατηγικοί λόγοι

διωγmicroού ή εκτόπισής τους και αφετέρου ήταν λιγότερο δύσκολο να επενδυθούν ελληνική

εθνική ταυτότητα Tέλος ο αριθmicroός όσων δήλωναν ldquoέλληνεςrdquo στη Mακεδονία παρέmicroενε

ανεπαρκής έπρεπε λοιπόν να επιδιωχθεί η υιοθέτηση της ελληνικής ταυτότητας από

ορισmicroένους τουλάχιστον ldquoεθνικούς άλλουςrdquo - και από αυτή την άποψη οι σεφαραδείmicro

ήσαν πρόσφοροι όχι microόνον επειδή δεν απέβλεπαν άmicroεσα σε άλλη εθνική πατρίδα αλλά κι

επειδή υπήρχε το ευνοϊκό προηγούmicroενο της σχετικώς επιτυχηmicroένης ενσωmicroάτωσης των

παλαιοελλαδιτών εβραίων

Όπως είπαmicroε όmicroως το ευρύτερο πρόβληmicroα σε σχέση microε τους σεφαραδίτες όσο και

microε τις άλλες οmicroάδες ldquoαλλοεθνώνrdquo ήταν πώς να ενταχθούν σrsquo ένα κράτος εmicroποτισmicroένο microε

αδιάλλακτη εθνική ιδεολογία και microάλιστα συνυφασmicroένη γενικώς microε microια αποκλειστική

θρησκευτική ταυτότητα Bασική προϋπόθεση ήταν σrsquo αυτές τις συνθήκες να

εξασφαλίσουν ισότιmicroα πολιτικά δικαιώmicroατα O Bενιζέλος όχι microόνο διείδε εγκαίρως

αυτήν τη διέξοδο αλλά και τούς παραχώρησε αmicroέσως τυπικά δικαιώmicroατα στις πρώτες

εκλογές microετά την ενσωmicroάτωση των Nέων Xωρών το 1915 επιτράπηκε στον ανδρικό

πληθυσmicroό να ψηφίσει χωρίς διάκριση θρησκείας γλώσσας ή εθνικής συνείδησης O

αρχιτέκτονας της επέκτασης έδειξε λοιπόν πως καταρχήν ιεραρχούσε διαφορετικά τις

προτεραιότητες απrsquo ότι ο ldquoβενιζελικόςrdquo στρατηγός που προαναφέραmicroε H πολιτική

ηγεσία έmicroπρακτα και πανηγυρικά αναγόρευσε την ιδιότητα του πολίτη υπέρτερη των

εθνοτικών δεσmicroών H στάση του πρωθυπουργού ωστόσο αmicroφισβητήθηκε Φιλελεύθεροι

όσο και κωνσταντινικοί στο πλαίσιο του Διχασmicroού και συχνά για λόγους τοπικών

συmicroφερόντων επέmicroεναν όπως το έθεσε ένας άλλος ldquoβενιζελικόςrdquo στρατιωτικός ότι

ldquo[α]πετέλει έγκληmicroα και microωρίαν το να κληθούν Tούρκοι Bούλγαροι Eβραίοι και

Aλβανοί να ψηφίσουν δια την Mεγάλην Eλλάδαrdquo15

Iσχυρές microερίδες της πολιτικής ελίτ λοιπόν αλλά και του κρατικού microηχανισmicroού

κάθε άλλο παρά ενστερνίζονταν τα κελεύσmicroατα του πρωθυπουργού Aκόmicroη και στα

7

ανώτερα κλιmicroάκια η διαλλακτικότητα του Bενιζέλου απέναντι στους ldquoεθνικούς εχθρούςrdquo

έτρεφε microόνιmicroες συγκρούσεις microε τους σωβινιστές16 Tους τελευταίους ενθάρρυνε microάλιστα

ο αντίπαλος εξουσιαστικός πόλος και ιδεολογικός φάρος ο Kωνσταντίνος φαίνεται

πως microόλις ανέβηκε στο θρόνο η αντιmicroετώπιση των ldquoαλλοεθνώνrdquo χειροτέρευσε17 H

υπόγεια αντίθεση microεταξύ άνακτα και πρωθυπουργού για τη διαγωγή του στρατού

αντανακλούσε εντέλει ευρύτερες συγκρούσεις για τη νοηmicroατοδότηση του πολέmicroου ότι

όλοι microάχονταν κάτω από την ίδια σηmicroαία δεν σήmicroαινε πως συmicromicroερίζονταν κοινά ιδανικά

- και η διαmicroόρφωση των συνειδήσεων microέσα από αυτή την κατακλυσmicroική εmicroπειρία ακόmicroη

περιmicroένει τον ιστορικό της Yπήρξαν αντιδράσεις - κυρίως αλλά όχι microόνον από τους

σοσιαλιστές οι οποίοι κατηγορούσαν εξίσου για τις αγριότητες όλα τα κράτη18

Σε όλες τις βαθmicroίδες όmicroως ο κρατικός microηχανισmicroός αναπαραγόταν χρησιmicroοποιώντας

ως νοmicroιmicroοποιητικές ιδεολογίες εκδοχές του microεγαλοϊδεατισmicroού πολύ πιο σχηmicroατικές από

εκείνη που ανέπτυσσε ο κρητικός ηγέτης Aντιmicroετώπιζε και αυτός διαφορετικά κάθε

εθνικοθρησκευτική οmicroάδα αλλά είχε τις δικές του ελάχιστα ορθολογικά microελετηmicroένες

προτεραιότητες Πολύ λιγότερο microετρούσαν στα microάτια των στρατιωτικών και πολιτικών

υπαλλήλων κίνδυνοι αφηρηmicroένοι όπως η αποξένωση των ευρωπαίων διπλωmicroατών και

της διεθνούς κοινής γνώmicroης η οικονοmicroική εξάρθρωση και η χρηmicroατιστική αποmicroόνωση

της χώρας ή τα ενδεχόmicroενα αντίποινα κατά ldquoοmicroοεθνώνrdquo Σηmicroαντικότερη θεωρούσαν την

κατίσχυση της εθνικής ιδέας στις περιοχές που εξουσίαζαν και αυτή τήν εννοούσαν microε

όρους πυγmicroής microάλλον παρά πειθούς Kαθώς microάλιστα οι αντίπαλοι κατά κανόνα

παρουσιάζονταν microέσα από δαιmicroονοποιητικά στερεότυπα και οι εθνικοί ανταγωνισmicroοί

επενδύονταν απεικονίσεις microανιχαϊκών δραmicroατουργιών η ωmicroότητα συχνά προβαλλόταν

ως αρετή ή ως καθήκον

Πέρα από τις ιδεολογικές προδιαθέσεις άλλωστε υπήρχαν και τεχνικοί λόγοι που

δυσκόλευαν την αυτοσυγκράτηση του κρατικού microηχανισmicroού O στρατός ιδίως

αποχαλινωmicroένος στη διάρκεια των εχθροπραξιών και πιεσmicroένος από τις ανάγκες της

κατοχής περιοχών κατά microεγάλο microέρος εχθρικών ενδιαφερόταν κυρίως να εξασφαλίσει

τον έλεγχο των Nέων Xωρών και να εξαλείψει τις πιθανές εστίες αντίστασης H

στοιχειώδης εξάλλου κι εκ των ενόντων οργανωmicroένη πολιτική διοίκηση της Mακεδονίας

και της Hπείρου η οποία επίσης δεν διέθετε νοmicroιmicroοποίηση καθολικώς αποδεκτή

βιαζόταν να επιβάλει την εξουσία της σε εκτάσεις τεράστιες και άγνωστες - και microάλιστα

χωρίς να έχει κατά κανόνα συνέχεια microε την οθωmicroανική διοίκηση ldquoΠαρατεντωmicroένοιrdquo και

οι δυο microηχανισmicroοί λοιπόν τόσο ο πολιτικός όσο και ο στρατιωτικός χρειάζονταν ακόmicroη

και τον πιο ανεξέλεγκτο αξιωmicroατούχο για τη λειτουργία τους κι εποmicroένως είχαν

περιορισmicroένα περιθώρια πειθάρχησης των οργάνων Tέλος έπρεπε να βρουν συmicromicroάχους

στις νεοαποκτηmicroένες περιοχές και ο απλούστερος και φθηνότερος τρόπος για να

συσπειρώσουν τους ldquoοmicroοεθνείςrdquo ήταν παρέχοντας σrsquo αυτούς προνόmicroια να εφαρmicroόζουν

διακρίσεις εις βάρος των ldquoαλλοεθνώνrdquo Yπήρχαν επίσης κίνητρα φύσης ατοmicroικής microάλλον

8

παρά θεσmicroικής αλλά όχι ως εκ τούτου λιγότερο ισχυρά Συχνά φαινόmicroενα ήταν η

επωφελής αυθαιρεσία και ο ατοmicroικός πλουτισmicroός εις βάρος αλλοεθνών - και από αυτή

την άποψη microάλιστα τα όργανα είχαν απτό συmicroφέρον να καθυστερήσουν την εξοmicroάλυνση

της κατάστασης και την εφαρmicroογή ενός ισονοmicroικού κράτους δικαίου

Συνοπτικά από τις δυο εναλλακτικές πολιτικές που microπορούσαν οι εκπρόσωποι του

κράτους στις Nέες Xώρες νrsquo ακολουθήσουν έναντι των ldquoαλλοεθνώνrdquo δηλαδή είτε την

καταπίεση κι ενδεχοmicroένως τον εξαναγκασmicroό σε αποδηmicroία είτε την παραχώρηση

ισονοmicroίας φαίνεται πως ο στρατός και οι νέες τοπικές αρχές ακολούθησαν γενικώς την

πρώτη ενώ ένα microέρος της διοίκησης microάλλον όχι το ισχυρότερο τη δεύτερη Tο

αποτέλεσmicroα όπως θα δούmicroε παρακάτω ήταν να επικρατήσει σύγχυση ιδίως στην

ύπαιθρο και στις microεθοριακές περιοχές τις οποίες σύντοmicroα αποψίλωσαν από τον γηγενή

πληθυσmicroό οι αντιφατικές και σπασmicroωδικές και συχνά καταπιεστικές πρωτοβουλίες της

διοίκησης Ήδη την κατάληψη των Nέων Xωρών από τους στρατούς των χριστιανών

microοναρχών συνόδευσαν απηνείς διωγmicroούς microουσουλmicroάνων οι οποίοι προκάλεσαν κύmicroατα

εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων προς την οθωmicroανική επικράτεια19 Kατόπιν microε την

εmicroπλοκή microαζών πληθυσmicroού από αmicroφότερες τις πλευρές η διαλεκτική της ξενηλασίας

πήρε διαστάσεις ανεξέλεγκτες

Tέτοια παραδείγmicroατα αναφέρονται πολλά Όταν λόγου χάρη αποβιβάζονταν στη

Θεσσαλονίκη πατριαρχικοί φυγάδες από τα microέρη της Θράκης που κατέλαβε η Bουλγαρία

οι αρχές τούς προωθούσαν στα microουσουλmicroανικά χωριά όπου εκείνοι microε τη συmicroπεριφορά

τους ανάγκαζαν τους ντόπιους να φύγουν rsquoOταν οι microουσουλmicroάνοι των νησιών πήγαιναν

στα microικρασιατικά παράλια για να πουλήσουν φρούτα και λαχανικά τούς απαγόρευαν να

επιστρέψουν και άφηναν απροστάτευτες τις οικογένειές τους20 Στην ίδια τη

Θεσσαλονίκη microε τη συνεργεία της χωροφυλακής πρόσφυγες από την Tουρκία κατέλαβαν

πλήθος microουσουλmicroανικές κατοικίες διώχνοντας συχνά τους ενοίκους21 Yπήρχε έπειτα το

microεγάλης συmicroβολικής βαρύτητας ζήτηmicroα της θρησκευτικής ελευθερίας την οποία

στερήθηκαν όχι τόσο οι αλλόθρησκοι όσο οι ανταγωνιστικές εκκλησίες - κυρίως οι

εξαρχικοί αλλά εν microέρει και οι καθολικοί και προτεστάντες22

H ψευδαίσθηση πως οι microετακινήσεις ίσως ήταν προσωρινές χάθηκε όταν το κράτος

απέκλεισε την επιστροφή των φυγάδων αφαιρώντας τις περιουσίες τους microε νόmicroο του

Mαΐου του 1914 χαρακτηρίστηκαν αδέσποτα τα ακίνητα των Nέων Xωρών ldquoάτινα οι

ιδιοκτήται ή νόmicroιmicroοι διακάτοχοι εγκατέλιπον απελθόντες εις την αλλοδαπήνrdquo αν οι

τελευταίοι δεν παρουσίαζαν τίτλους microέσα σ ένα χρόνο23 Mετά τους διωγmicroούς της

Mικράς Aσίας και της Θράκης σ αυτά τα κτήmicroατα ldquoπολλάκις εισέβαλλον αυθορmicroήτως οι

πρόσφυγες η δε Kυβέρνησις σιωπηρώς ηνείχετο και διετήρει το γεγονόςrdquo24 Πώς θα

microπορούσε άλλωστε να τούς συγκρατήσει ο κρατικός microηχανισmicroός που συγκροτούνταν εκ

των ενόντων στις Nέες Xώρες ακόmicroη και αν το ήθελε ήταν ανίκανος να εmicroποδίσει τους

πρόσφυγες αλλά και τους τοπικούς χριστιανούς από την ανταπόδοση της ωmicroής

9

καταπίεσης που είχαν πρόσφατα υποστεί η κοινωνική αντίθεση microεταξύ χριστιανού

καλλιεργητή και microουσουλmicroάνου γαιοκτήmicroονα έκανε ακόmicroη σκληρότερη τη σύγκρουση Aς

microην ξεχνούmicroε άλλωστε πως αυτή η συmicroπεριφορά δεν θεωρούνταν στην ευρύτερη περιοχή

αφύσικη παρόmicroοια φαινόmicroενα παρατηρούνταν σε κάθε microεριά των συνόρων25

Aς microην επεκταθούmicroε περισσότερο σε σχέση microε τη στάση των microαζών πόσο microάλλον

αφού για την ώρα όχι microόνο δεν υπάρχουν microελέτες για το πώς αυτές αντέδρασαν στην

έξαφνη ανατροπή των εθνικών ιεραρχιών αλλά και το πρωτογενές υλικό όταν δεν έχει

χαθεί είναι δυσπρόσιτο Tα βρετανικά διπλωmicroατικά έγγραφα επιτρέπουν τουλάχιστον

να διατυπώσουmicroε ορισmicroένες υποθέσεις εργασίας σχετικά microε τους παράγοντες που

επηρέασαν τη στάση τους Ήδη αναφέραmicroε έναν τέτοιο παράγοντα φαίνεται πως τοmicroή

συχνά βίαιη αποτέλεσε σε πολλά microέρη η άφιξη προσφύγων ενώ αντιθέτως microεταξύ των

ντόπιων ldquoελλήνωνrdquo όσο και ldquoαλλοεθνώνrdquo φαίνεται κατευναστικά να δρούσε ακόmicroη και

όταν δεν λειτουργούσαν παλαιότεροι θεσmicroοί ενσωmicroάτωσης η ύπαρξη κοινών κωδίκων

και προσωπικής εξοικείωσης Aς υπογραmicromicroίσουmicroε επίσης τη συmicroπλοκή των ταξικών και

των εθνοτικών αντιθέσεων ιδιαιτέρως έντονη στις περιοχές της microεγάλης αγροτικής

ιδιοκτησίας Eπίσης στην ύπαιθρο όπου η παρουσία των αρχών ήταν πιο ανοmicroοιόmicroορφη

και η δράση τους microάλλον ανεξέλεγκτη αναφέρονταν παραδείγmicroατα πιο ακραίας προς το

καλύτερο ή προς το χειρότερο microεταχείρισης των ldquoαλλοεθνώνrdquo απrsquo ότι στα αστικά

κέντρα Στην έρευνά microου δεν συνάντησα αφετέρου στοιχεία που να δείχνουν ότι οι microάζες

αντιmicroετώπιζαν τους εβραίους χειρότερα από άλλες εθνοτικές κατηγορίες αλλοεθνών

microάλλον το αντίθετο συνέβαινε αφού οι εβραίοι δεν θεωρούνταν πως ασπάζονταν

εχθρικούς εθνικισmicroούς Ξεσπάσmicroατα λαϊκού αντισηmicroιτισmicroού δεν αναφέρθηκαν microε

ιδιαίτερη πυκνότητα Tέλος όταν εξετάζουmicroε τη στάση του πληθυσmicroού αντιθέτως από τη

διοίκηση και τον πόλεmicroο που ήταν αποκλειστικώς ανδρικές υποθέσεις πρέπει επίσης να

συνυπολογίζουmicroε τον παράγοντα του φύλου

Για να συνοψίσουmicroε οι εκτεταmicroένες ξενηλασίες που ακολούθησαν την επικράτηση

των εθνικών κρατών στα πολυεθνοτικά εδάφη της Oθωmicroανικης Aυτοκρατορίας δεν ήταν

προγραmicromicroατισmicroένες αλλά διευκολύνθηκαν από πλήθος συγκυριακούς παράγοντες Kαι

αυτό microολονότι όλα σχεδόν τα κράτη θα microπορούσαν να θεωρήσουν πως είχαν συmicroφέρον

να ενσωmicroατώσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Mε εξαίρεση τη Σερβία η οποία δεν είχε πλέον

ldquoαλύτρωτουςrdquo προς αυτήν τη microεριά της Eυρώπης δεν ευνοούσε κανέναν ο αmicroοιβαίος

διωγmicroός όπως και αν διευθετούνταν τα σύνορα όλα τα κράτη θα συνέχιζαν να έχουν

πλήθος ldquoοmicroοεθνείςrdquo στις ξένες επικράτειες Aπό οικονοmicroική άποψη η εγκατάλειψη της

παραγωγής και η διάλυση των εmicroπορικών δικτύων θα έπλητταν παντού την οικονοmicroία

και τα δηmicroόσια έσοδα Eντούτοις από τη στιγmicroή που εν microέσω των εχθροπραξιών τέθηκε

σε κίνηση η διαλεκτική των διωγmicroών αυτοί απέκτησαν δική τους δυναmicroική και τα κράτη

δύσκολα microπορούσαν να τήν ανακόψουν

10

Δύσκολα επιmicroερίζονται οι ευθύνες για τις διώξεις οι οποίες προκάλεσαν το πρώτο

προσφυγικό κύmicroα που έφερε τη χιονοστιβάδα των αλυσιδωτών διωγmicroών αλλά ας

επαναλάβω πως στην Eλλάδα ο πρωθυπουργός διαπνεόταν από ευmicroενέστερο πνεύmicroα

έναντι των microειονοτήτων παρά ο νέος βασιλιάς και τα κρατικά όργανα26 Aυτό ήταν

φανερό στους συγκαιρινούς παρατηρητές ακόmicroη και ο οθωmicroανός πρόξενος για

παράδειγmicroα περιγράφοντας τα microαρτύρια των microουσουλmicroάνων στις Nέες Xώρες δεν

κατηγορούσε την κυβέρνηση για κακή πίστη αλλά τήν θεωρούσε ανίκανη να ελέγξει τους

τοπικούς αξιωmicroατούχους27 Ως σήmicroερα οι ακραίοι σωβινιστές οικτίρουν τον Bενιζέλο

για τον ίδιο λόγο ldquoη προς το microουσουλmicroανικό στοιχείο ευmicroενής διάθεσή του ήταν γνωστή

από το 1914 κιόλας λόγω της επιλογής προσώπων που τοποθετούσε σε περιοχές microε

Mωαmicroεθανούςrdquo28

Oι συνέπειες των πρώτων διωγmicroών δεν άργησαν να φανούν Mέσα σrsquo αυτήν τη

δηλητηριασmicroένη ατmicroόσφαιρα οι Nεότουρκοι προώθησαν ως επίσηmicroη αλλrsquo ανοmicroολόγητη

πολιτική την εκκαθάριση από τον χριστιανικό πληθυσmicroό των ldquoστρατηγικώνrdquo περιοχών

της Θράκης και των microικρασιατικών παραλίων - ενώ παράλληλα διαπραγmicroατεύονταν την

ανταλλαγή του microε τους microουσουλmicroάνους της Mακεδονίας Όταν εντέλει παραδέχτηκε η

ελληνική ελίτ πως ήταν αδύνατο να microεγαλώσουν αρκετά τα κρατικά σύνορα ώστε να

χωρέσουν σrsquo αυτά όλοι οι ldquoοmicroογενείςrdquo πρότεινε ως εναλλακτική λύση να ξεριζώσουν

τους διεκδικούmicroενους πληθυσmicroούς χάριν των οποίων σύmicroφωνα microε την εθνική ιδεολογία

είχε ξεκινήσει τους πολέmicroους και να τούς microεταφυτεύσουν στη ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo

Φαινόταν λοιπόν πως αποτέλεσmicroα του πολέmicroου θα ήταν τα κράτη να οργανώσουν κι

επισήmicroως αmicroοιβαίες ξενηλασίες H ιδέα βεβαίως προκάλεσε έντονες αντιδράσεις τις

οποίες εύγλωττα εξέφρασε ένας από τους αρτιότερους εκπροσώπους του ελληνικού

εθνικισmicroού ldquoH ανθρωπεmicroπορία αύτη συνεφωνήθη microεταξύ της Tουρκικής και της

Eλληνικής Kυβερνήσεως δι αυστηράς συmicroβασεως ήν αmicroφότερα τα microέρη υποχρεούνται να

σεβασθώσιν ως ιεράν Kαι τώρα θα αρχίση το ακατανόητον και ανήκουστον και

πρωτοφανές εις τα χρονικά της Iστορίας ανθρωποmicroέτρηmicroα και αντάλλαγmicroα ως γίνεται

εις τους ζωεmicroπόρους δια τα άλογα τα θρέmicromicroατα και κτήνη [πρόκειται για] απαισίαν

και φρικαλέαν κατά δε τας συνεπείας της ολεθρίαν και εξευτελιστικήν δια τον καθόλου

ελληνικόν χριστιανικόν κόσmicroον σύmicroβασιν29 Eξίσου κινδύνευαν εντούτοις από αυτή

την άκρως δυσοίωνη προοπτική οι εναποmicroείναντες ldquoαλλοεθνείςrdquo της Mακεδονίας που

ήταν κατεξοχήν εβραίοι στη Θεσσαλονίκη microουσουλmicroάνοι στις πόλεις και σλάβοι στην

ύπαιθρο

2 H αβέβαιη ενσωmicroάτωση των σεφαραδείmicro

Για την ώρα πάντως η ξενηλασία δεν απειλούσε τους σεφαραδείmicro Mολονότι πλήγηκαν

από το αρχικό κύmicroα εκτρόπων και διώξεων απέφυγαν τα χειρότερα καθώς ήταν

συγκεντρωmicroένοι στη Θεσσαλονίκη όπου ο κρατικός microηχανισmicroός και οι τοπικοί ldquoέλληνεςrdquo

11

είχαν microικρότερα περιθώρια αυθαιρεσίας επειδή ελέγχονταν στενά από την κυβέρνηση και

παρακολουθούνταν από ξένους επίσηmicroους και ανεπίσηmicroους παρατηρητές Aπέmicroενε

βεβαίως να εξακριβωθούν τα όρια της ανοχής ενώ κρίσιmicroη ήταν πάντοτε η στάση του

στρατού30 κι επίσης microετρούσε η υποφώσκουσα ένταση microεταξύ της Γενικής Διοίκησης και

του Bενιζέλου H κρατική πολιτική έναντι των εβραίων εξελίχτηκε microε τις περιστάσεις εκ

των ενόντων H αρχική προδιάθεση απέναντί τους ήταν microετρίως αρνητική θεωρούνταν

γενικώς φιλοθωmicroανοί αλλά λιγότερο επικίνδυνοι από τους microουσουλmicroάνους και τους

ldquoβούλγαρουςrdquo επειδή όπως είπαmicroε δεν διέθεταν ανταγωνιστική ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo Oι

διακυmicroάνσεις στην αντιmicroετώπισή τους ωστόσο δεν αντανακλούσαν εξελίξεις στις εθνικές

αντιλήψεις και αξίες αλλά microάλλον τακτικές ανάγκες Tις πρώτες ηmicroέρες της ελληνικής

κατάληψης εγκαταλείφθηκαν στο έλεος των στρατιωτών και των χριστιανών συmicroπολιτών

τους όταν έδειξαν πως microπορούσαν να επηρεάσουν την κοινή γνώmicroη η κυβέρνηση θέλησε

να τούς προσεταιριστεί ώστε να διασφαλίσει την ελληνική κυριαρχία αργότερα

προσπάθησε να τούς χρησιmicroοποιήσει για να βρει εξωτερικά δάνεια ενώ παραmicroονές του

Eυρωπαϊκού Πολέmicroου ικανοποίησε σηmicroαντικά αιτήmicroατά τους ελπίζοντας να ψηφίσουν

εναντίον της σωβινιστικής αντιπολίτευσης Σε γενικές γραmicromicroές το αποτέλεσmicroα ήταν

σχετικώς ευνοϊκό όπως το έθεσε η Pένα Mόλχο το ελληνικό κράτος ldquoεπέτρεψε [στην

εβραϊκή κοινότητα] να διατηρήσει τον πρωταγωνιστικό ρόλο τηςrdquo στη Θεσσαλονίκη31 Aς

δούmicroε λίγο πιο αναλυτικά αυτήν τη διαδικασία

Mε το ξέσπασmicroα του πολέmicroου στερήσεις και ανασφάλεια έπληξαν τη Θεσσαλονίκη32

Mόλις καταλήφθηκε η πόλη και παρά τη λογοκρισία που επιβλήθηκε ο ελληνικός τύπος

αναζωπύρωσε την αντισηmicroιτική εκστρατεία στην οποία πρωτοστατούσε από το 1908 κι

έσπευσαν να συmicromicroετάσχουν σrsquo αυτήν microε λόγια και microε πράξεις στρατιωτικοί και πολίτες

H πόλη αποκλείστηκε και η αγορά της έκλεισε οι πρόσφυγες ιδίως αλλά και ο

υπόλοιπος πληθυσmicroός εκτός από τους εύπορους απειλήθηκαν microε λιmicroοκτονία33

Aκολούθησαν τα εmicroπρηστικά άρθρα της εφηmicroερίδας Emicroπρός και οι βιασmicroοί λεηλασίες

επιθέσεις φυλακίσεις φόνοι και συλλήψεις οmicroήρων που περιγράφει η Pένα Mόλχο34

H πολιτική διοίκηση πάντως microετά το αρχικό χάος προσπάθησε συστηmicroατικά να

κατευνάσει την εβραϊκή κοινότητα το σήmicroα φαίνεται πως έδωσε ο ίδιος ο Bενιζέλος Oι

λόγοι της microεταστροφής γνωστοί πολιτικοί να εξασφαλιστεί η υποστήριξη του τοπικού

πληθυσmicroού αλλά και όλων των εβραίων για την προσάρτηση της Θεσσαλονίκης στην

Eλλάδα Έπειτα από ένα απειλητικό τελεσίγραφο των ξένων προξένων ο πρώτος

γενικός διοικητής Kωνσταντίνος Pακτιβάν αποφάσισε να διατηρήσει τις θρησκευτικές

και τις δηmicroοτικές αρχές και διακήρυξε αmicroέσως την εφαρmicroογή διοίκησης ldquoισχυράς και

ισονόmicroου άνευ διακρίσεως φυλής και θρησκεύmicroατοςrdquo Tη συναδέλφωση των κοινοτήτων

κήρυξε επίσης ο υπουργός Eσωτερικών Emicromicroανουήλ Pέπουλης ενώ ο Γεώργιος δήλωνε

προς τους ισραηλίτες και τους microουσουλmicroάνους πως οι έλληνες δεν σκόπευαν να γίνουν

άρχουσα φυλή Eκπρόσωποι των ισραηλιτικών κοινοτήτων της Παλαιάς Eλλάδας

12

έφτασαν στην πόλη για να καθησυχάσουν τους τοπικούς εβραίους και η βασίλισσα Όλγα

microοίραζε καθηmicroερινά ψωmicroί στους φτωχούς Tο El Avenir τάχθηκε υπέρ της ελληνικής

κατοχής ωστόσο η πολιτική ελευθερία ήταν άλλο ζήτηmicroα και η ανταγωνίστριά του

Indeacutepeacutendant διώχθηκε35 ldquoTο αντισηmicroιτικό κύmicroα πέρασεrdquo δήλωνε ο Nεχαmicroά στις 27

Nοεmicroβρίου αλλά η δυσπιστία απέναντι στα σχέδια των νέων κυρίαρχων δεν

διασκορπίστηκε36

Oι φόβοι άλλωστε ήταν συνυφασmicroένοι πέρα από τους πολιτικούς και microε τους

οικονοmicroικούς παράγοντες τους οποίους ελάχιστα microπορούσαν να επηρεάσουν microετά τον

κατακερmicroατισmicroό του ενιαίου οικονοmicroικού χώρου της ευρωπαϊκής Oθωmicroανικής

Aυτοκρατορίας οι κυβερνήσεις O οικονοmicroολόγος Γεώργιος Kοφινάς που στάλθηκε από

τον Bενιζέλο στη Θεσσαλονίκη για να καθησυχάσει τους τοπικούς αστούς εύγλωττα

εξήρε τις οικονοmicroικές προοπτικές της πόλης υπό την ελληνική ευνοmicroία37 Δεν microπόρεσε

όmicroως να διαλύσει την ανησυχία των τοπικών εβραίων εmicroπόρων οι οποίοι εν microέρει επειδή

προέβλεπαν την αποκοπή της ενδοχώρας κι εν microέρει επειδή φοβούνταν τον ενισχυmicroένο

ελληνικό ανταγωνισmicroό ήδη σκέφτονταν να microεταναστεύσουν και σε microερικές περιπτώσεις

έσπευδαν να το κάνουν κιόλας ldquoH απαισιοδοξία για το microέλλον τόσο από πολιτική όσο

και από οικονοmicroική άποψη φαίνεται να κυριαρχεί εδώrdquo ανέφερε ένας έγκυρος

παρατηρητής Kαθώς τα σύνορα και οι δασmicroοί που επέβαλε η ελληνική διοίκηση είχαν

παραλύσει την τοπική αγορά κι επιπλέον θεωρούνταν απίθανο νrsquo ανανεωθούν οι

εmicroπορικές παραγγελίες από το εξωτερικό καλλιεργούνταν κάθε λογής συγχυσmicroένα

όνειρα στις τάξεις των ντόπιων ldquoOι περισσότεροι έmicroποροι αρχίζουν να σκέφτονται πως

πρέπει να εγκαταλείψουν τη Θεσσαλονίκη για άλλες χώρες πολλοί όmicroως από αυτούς

αποφασίζουν να microείνουν προσωρινά ελπίζοντας σε νέες πολιτικές αλλαγές ή και στη

Mακεδονική αυτονοmicroίαrdquo38 Oι αλλαγές όmicroως αυτές δεν έρχονταν ενώ ο καταναγκαστικός

εξελληνισmicroός της πόλης συνεχιζόταν Oι αρχές διέταξαν τις εταιρίες των σιδηροδρόmicroων

των τροχιοδρόmicroων και του ηλεκτρισmicroού να απολύσουν όσους υπαλλήλους δεν έβγαζαν

το φέσι και δεν έπαιρναν ελληνική υπηκοότητα αρκετοί microουσουλmicroάνοι παραιτήθηκαν

ενώ άλλοι τέως ξένοι υπήκοοι microεταξύ τους πολλοί εβραίοι συmicromicroορφώθηκαν κυρίως

εκείνοι που δούλευαν στους τροχιοδρόmicroους και στις microεγάλες εταιρείες39

Tους επόmicroενους microήνες η Kυβέρνηση Bενιζέλου η οποία συνάmicroα αναζητούσε δάνεια

από εβραϊκούς χρηmicroατιστικούς οίκους40 προσπάθησε να ελαχιστοποιήσει τις τριβές

Aναγνώρισε την κοινωνική και πολιτική ιδιαιτερότητα της εβραϊκής κοινότητας και

ικανοποίησε στις αρχές του 1914 σηmicroαντικά αιτήmicroατά της εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας σεβασmicroό της αργίας του σαβάτου δικαίωmicroα συmicromicroετοχής στη δηmicroόσια διοίκηση

δικαίωmicroα τήρησης λογιστικών βιβλίων στη λαδίνο ελευθεροτυπία συνεργασία του

κτηνιάτρου microε το σολέτ κρατική επιχορήγηση σε κοινότητες κι ενώσεις και απαλλαγή

από δασmicroούς των αζύmicroων41 Ωστόσο η κατώτερη διοίκηση εξακολουθούσε να εφαρmicroόζει

διακρίσεις εις βάρος των εβραίων οργανώνοντας διωγmicroούς των microικροπωλητών

13

(υπήρχαν τετρακόσιοι microε πεντακόσιοι από αυτούς microόνον εβραίοι) καθώς και microποϋκοτάζ

των εmicroπόρων ή microε αστυνοmicroικές και δικαστικές ενοχλήσεις Παρατηρητές όπως ο

Nεχαmicroάς διέκριναν microεγάλη απόσταση από τις επίσηmicroες διακηρύξεις ως στην καθηmicroερινή

πρακτική των αρχών42 Tα επεισόδια συνεχίζονταν ακατάπαυστα Άρχισε εκπατρισmicroός

οικογένειες πουλούσαν την περιουσία τους και microετανάστευαν κατά εκατοντάδες προς τη

βόρεια και νότια Amicroερική τη Γαλλία την Aίγυπτο και την Oθωmicroανική Aυτοκρατορία43

Φόνοι και διώξεις υπονόmicroευαν τη διακηρυγmicroένη κυβερνητική πολιτική και αποξένωναν

την εβραϊκή κοινότητα44 Στην πόλη επικρατούσε κλίmicroα κατοχής οι αρχές φρουρούσαν

αυστηρά όλα τα δηmicroόσια κτίρια και παρακολουθούσαν στενά όλα τα ldquoύποπτα

πρόσωπαrdquo45

H τροmicroοκρατία και η καταστολή συνδέονταν επίσης microε microια ιδιαιτερότητα της

εβραϊκής κοινότητας - το ισχυρό σοσιαλιστικό κίνηmicroα Oι συνθήκες που επικράτησαν

στη Mακεδονία αφότου έληξαν οι πόλεmicroοι ουσιαστικά εmicroπόδιζαν κάθε microορφή πολιτικής

δράσης Mόλις τερmicroατίστηκε η κατάσταση πολιορκίας οι αρχές επέκτειναν την ισχύ των

περίφηmicroων νόmicroων του Δηmicroητρακοπούλου για τη ληστεία οι οποίοι είχαν ξεσηκώσει

τεράστιες αντιδράσεις όταν συζητούνταν στη βουλή Tώρα microπορούσαν χωρίς δίκη να

εξορίζουν ύποπτους microαζί microε τις οικογένειές τους φυγόδικους ζητιάνους άστεγους και

άλλα ldquoαντικοινωνικά στοιχείαrdquo46 Mολονότι δεν ενέπιπταν σε καmicroιά από τις παραπάνω

κατηγορίες οι ηγέτες της Φεντερασιόν Mπεναρόγιας και Γιονάς συγκαταλέγονταν στα

πρώτα θύmicroατα των άκρως ελαστικών αυτών νόmicroων H έλλειψη δηmicroοκρατικών εγγυήσεων

microονιmicroοποιήθηκε διατηρήθηκε microε ελάχιστα διαλείmicromicroατα ως την πτώση της παγκαλικής

δικτατορίας Για λίγο καιρό πάντως και microετά την αποmicroάκρυνση εκατοντάδων χιλιάδων

ldquoαλλοεθνώνrdquo επικράτησε η πολιτική της ενσωmicroάτωσης των υπόλοιπων αντί της γενικής

ξενηλασίας Kρίσιmicroο βήmicroα προς αυτή την κατεύθυνση ήταν η παραχώρηση από την

Kυβέρνηση Φιλελευθέρων πολιτικών δικαιωmicroάτων σε όλους τους εναποmicroείναντες

άρρενες των Nέων Xωρών - κι εποmicroένως στον κύριο όγκο της εβραϊκής κοινότητας Eνώ

εντούτοις ο Bενιζέλος προσπάθησε να συmicromicroαχήσει microαζί της τελικά εκείνη όπως και οι

υπόλοιπες microειονότητες στράφηκε προς τον πολέmicroαρχο άνακτα και προς πολιτικούς που

microε microένος τις καταδίωκαν προηγουmicroένως Aιτία ήταν βεβαίως η σύmicroπτωση της διεθνούς

πολιτικής του microοναρχισmicroού στο πλαίσιο του Eυρωπαϊκού Πολέmicroου microε τα φιλειρηνικά

συmicroφέροντα Iδίως για τους πιο ανυπεράσπιστους η συmicromicroετοχή στον πόλεmicroο ήταν

κίνδυνος πολύ πιο απτός από την πτώση του φιλελεύθερου πρωθυπουργού Όπως το

έθεσε η Mόλχο ldquoO Bενιζέλος είχε θελήσει την ειρηνική ενσωmicroάτωση των εβραίων στην

ελληνική κοινωνία Bρισκόταν σε καλό δρόmicroο Ωστόσο κι εδώ ήταν η ειρωνία όταν

αφυπνίστηκε η εβραϊκή πολιτική συνείδηση στο πολιτικό πλαίσιο του εθνικισmicroού ο ίδιος

δεν εξασφάλισε κανένα όφελοςrdquo47

14

Tελικά δεν αποφεύχθηκαν ούτε ο πόλεmicroος ούτε η εσωτερική εκτροπή - παράγοντες

που αmicroφότεροι έκαναν επισφαλή τη θέση όλων των microειονοτήτων Tο 1917 οι σιωνιστές

που υποστηρίζονταν από microεγάλο microέρος του εβραϊκού πληθυσmicroού και είχαν τέσσερις από

τους πέντε βουλευτές του microεταστράφηκαν για εξωτερικούς λόγους υπέρ της Aντάντ48

Mετά την πυρκαγιά εκείνης της χρονιάς όmicroως οι Φιλελεύθεροι συζήτησαν σοβαρά ldquoεάν

θα ήτο ορθώτερον να microετεφέροντο οι άστεγοι κατά microεγάλην πλειοψηφίαν Eβραίοι

αλλού εις την Eλλάδα Tα ξένα επιτελεία είχαν ταχθεί υπέρ αυτής της λύσεως δια λόγους

στρατιωτικούς Πολλοί εκ των ηmicroετέρων επίσης υπερεθνικισταί επιθυmicroούσαν την

εκτόπισιν των αλλοεθνώνrdquo49 Aφότου λοιπόν άρχισαν οι ξενηλασίες κανείς δεν ήξερε

πού θα σταmicroατούσαν Tελικά το σχέδιο microαταιώθηκε η αποκατάσταση των πυροπαθών

όmicroως όποιες και αν ήταν οι προθέσεις της κυβέρνησης και του αρmicroόδιου υπουργού

Aλέξανδρου Παπαναστασίου ευνόησε από κάθε άποψη τους χριστιανούς έναντι των

εβραίων οι οποίοι αφετέρου πλήγηκαν περισσότερο50 Aκολούθησε νέο κύmicroα

microετανάστευσης ενώ απrsquo όσους έmicroειναν λίγοι απέκτησαν εκλογικά βιβλιάρια και η

σύσταση των χωριστών εκλογικών κέντρων φαλκίδευσε ουσιαστικά τα δικαιώmicroατά

τους51

Eν κατακλείδι οι εθνικές εκκαθαρίσεις από το 1912 ως το 1914 στην Eλλάδα και στην

Tουρκία τις οποίες η microεν ελληνική κυβέρνηση επέτρεψε η δε τουρκική κατεύθυνε θέτουν

σοβαρά ερωτήmicroατα σχετικά microε τη συγκρότηση και τη λειτουργία των βαλκανικών

κρατών Aποτέλεσαν την όχι αναπόφευκτη αλλά πάντως λογική απόληξη του κοινωνικού

κατακερmicroατισmicroού της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας καθώς και της αποσπασmicroατικής

ενσωmicroάτωσής της στο καπιταλιστικό κοσmicroοσύστηmicroα που διαθλάστηκαν ιδεολογικά στην

ανάπτυξη των αντίπαλων εθνικισmicroών Oι αγριότητες εναντίον ανυπεράσπιστων

πληθυσmicroών έγιναν καθηmicroερινότητα και προετοίmicroασαν τις αλλεπάλληλες πολεmicroικές

συγκρούσεις οι οποίες χώρισαν microε τάφρους microίσους τα Bαλκάνια εmicroπέδωσαν την

οικονοmicroική πολιτική και πολιτισmicroική εξάρτηση της περιοχής ανέδειξαν τους

στρατιωτικούς σε πρωταγωνιστές της κρατικής ζωής και το κράτος σε επικυρίαρχο της

κοινωνίας και παγίωσαν ολόκληρο τον εικοστό αιώνα τη διατύπωση των οικονοmicroικών

και ταξικών συγκρούσεων microε όρους εθνικοθρησκευτικούς

Tις εθνοκαθάρσεις δεν χρεώνονταν αποκλειστικά οι ελίτ Mε την ίδια αδυσώπητη

λογική που εmicroπλέκονταν οι περιφερειακές Δυνάmicroεις στο παιχνίδι του ιmicroπεριαλισmicroού

παρέσυραν τους τοπικούς πληθυσmicroούς στον εθνικό ανταγωνισmicroό Tούς καθυπέτασσαν σε

αλλότρια συmicroφέροντα όπως κατεξοχήν ήταν οι βλέψεις κρατικών εκκλησιαστικών κι

επιχειρηmicroατικών κέντρων microετά την πρώτη καταστροφή των Bαλκανικών Πολέmicroων

microάλιστα συνέχισαν να τούς χρησιmicroοποιούν σαν πεσσούς ενόψει νέων συγκρούσεων O

πόλεmicroος κατακρηmicroνίζοντας τις οικονοmicroικοπολιτικές ιεραρχίες του οθωmicroανικού

καθεστώτος στις περισσότερες χώρες ανέτρεψε τους συσχετισmicroούς δυνάmicroεων microεταξύ

15

των κοινωνικών στρωmicroάτων Oι κυρίαρχες εθνότητες κάθε κράτους επωφελήθηκαν για

να οικειοποιηθούν πόρους και εισοδήmicroατα που απολάmicroβαναν προηγουmicroένως οι

ldquoαλλοεθνείςrdquo Oι διαδοχικές microεταβιβάσεις της πολιτικής εξουσίας από το ένα έθνος στο

άλλο συνοδεύονταν από ισάριθmicroες microετατοπίσεις οικονοmicroικής δύναmicroης και συχνά η

απόσπαση κεφαλαίου έγινε απροκάλυπτος στόχος των διωγmicroών Eντέλει η αναδιανοmicroή

του πλούτου microε την απαλλοτρίωση ldquoεχθρικώνrdquo πληθυσmicroών συνιστούσε microια διεστραmicromicroένη

απάντηση στις κοινωνικές πιέσεις τις οποίες συmicroπύκνωναν τα σοσιαλιστικά αιτήmicroατα

της ισονοmicroίας και της κοινωνικοποίησης του παραγωγικού microηχανισmicroού H ξενηλασία

παρουσιάστηκε ως υποκατάστατο της κοινωνικής δικαιοσύνης - και η καταστολή που

συνεπαγόταν microακροπρόθεσmicroα δηmicroιούργησε την παραθεσmicroική υποδοmicroή και την

τεχνολογία του Διχασmicroού ενώ συνάmicroα διευκόλυνε τις στρατιωτικές επεmicroβάσεις στη

δηmicroόσια ζωή και νοmicroιmicroοποίησε microιλιταριστικά ιδεολογήmicroατα

Oι οιωνοί δεν ξέφευγαν από τους πιο ψύχραιmicroους παρατηρητές όπως ήταν ο

Πρόξενος Mόργκαν ο οποίος παρακολουθούσε εκ του σύνεγγυς τις εξελίξεις στη

Θεσσαλονίκη ldquoοι Tούρκοι δείχνουν αποφασισmicroένοι να διώξουν όλους τους Xριστιανούς

από τη Θράκηrdquo έγραφε ldquoενώ αφετέρου στη Mακεδονία οι Mουσουλmicroάνοι

παραπονούνται για άδικη microεταχείριση και η Eλληνική ορθοδοξία επιβάλλεται

καταναγκαστικά στους εντόπιους Xριστιανούς Δεν φαίνεται λοιπόν να έχουν άλλη

διαφυγή οι υποτελείς φυλές εκτός από την αποδηmicroία ή την αποστασία Eν καιρώ και microε

τίmicroηmicroα τα microαρτύρια των υποτελών στοιχείων η Eλλάδα και η Tουρκία θα microπορούν να

επαίρονται ότι βασιλεύουν επάνω σε οmicroοιογενείς πληθυσmicroούς αλλά βεβαίως δεν θα έχει

βελτιωθεί στο microεταξύ η φήmicroη της ανεκτικότητάς τουςrdquo52 Oι εβραίοι έmicroεναν προσώρας

στο απυρόβλητο Aπό τη στιγmicroή όmicroως που η παραmicroονή τους στον τόπο των προγόνων

τους παύοντας να θεωρείται αυτονόητη παρουσιάστηκε ως παραχώρηση εξαιτίας

συγκυριακών συσχετισmicroών δυνάmicroεων κανείς δεν ήξερε πότε θα ηχούσαν οι σάλπιγγες

και του δικού τους εξανδραποδισmicroού

16

Bιβλιογραφία

Andreacuteadegraves Andreacute Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la guerre en Gregravece Publications de la Dotation

Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP 1928

Γαρδίκα-Kατσιαδάκη Eλένη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή συνεργασίαrdquo σε

Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5

Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270 κε

Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν

Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914

Carnegie Endowment for International Peace Report of the International Commission To Inquire into the

Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington Carnegie Endowment 1914

Δραγούmicroης Φίλιππος Στεφάνου Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 εισαγωγή - επιmicroέλεια I K

Mαζαράκης Aινιάν Aθήνα Δωδώνη 1988

Feroz Ahmad ldquoWar and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988]

Fleischer Hagen ldquoThe Aegean Crisis in the Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the

Hellenic Diaspora vol XIV(3-4) [1987]

Gardikas Katsiadakis Helen Greece and the Balkan Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα

Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων 1995

Grogan Lady The Life of J D Bourchier London Hurst and Blackett 1926

Kαλλιβρετάκης Λεωνίδας Φ ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις

Hπείρου - Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990]

Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από ανέκδοτες επιστολές

του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου

Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507

Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo

σε Θάνος Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ

53-131

Kitromilides Paschalis Michael Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the Culture and Political

Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum Reprints 1994

17

Kontogiorgi Elisabeth ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora and Myriophyto-

Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies 351 Thessaloniki 1994

Λιάκος Aντώνης ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε

Tριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199

Aθήνα KNEEIE 1994

La Question drsquo Orient vue par les socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918

Lamouche [Colonel] Quinze ans drsquo histoire balkanique (1904-1918) Paris Payot 1928

Leontaritis George B Greece and the First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder

1990

Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913 Faits Rapports Documents

Temoignages Officiels Athegravenes 1914

Mazower Mark Greece and the Inter-war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991

Mαρκέτος Σπύρος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού

σοσιαλισmicroού Aθήνα (διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου

Aθηνών) 1998

Mαρκέτος Σπύρος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo σε Eταιρεία Mελέτης

Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας στη microακρά διάρκεια Πρακτικά

του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991 Aθήνα Γαβριηλίδης 1995

Mατάλας Παρασκευάς ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι

microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993

Molho Rena ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic

Diaspora vol XIII 3-4 [1986]

Molho Rena Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de doctorat de lrsquo

Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3

Παναγάκος Π Συmicroβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922 Aθήναι 1960

Παρασκευόπουλος Λεωνίδας I Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933

Pακτιβάν Kωνσταντίνος Δ Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών ανατύπωσις εκ της

Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916

18

Pierron Bernard Juifs et chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave

1945 Paris Lrsquo Harmattan 1996

Rankin Reginald Sir Inner History of the Balkan War London Constable 1914

Σουλιώτης - Nικολαΐδης Aθανάσιος Hmicroερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου πρόλογος Σοφίας

Aθ Σουλιώτη εισαγωγή Διογένη Ξανάλατου Θεσσαλονίκη EMΣ 1962

Vergopoulos Kostas ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI

[Spring 1988]

[Aργυρόπουλος Περικλής] Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου πρώην βουλευτού Aθηνών

υπουργού και πρεσβευτού από 1885 έως 1936 Aθήναι 1970

19

1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos

ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ

232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-

Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του

ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European

World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the

European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της

οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and

New York Cambridge UP 1979

2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την

Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the

First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα

επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la

guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP

1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-

war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ

ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος

Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα

(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998

Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια

και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35

3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε

4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος

ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος

Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα

KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in

the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum

Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan

Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων

1995

5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo

6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912

7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από

ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη

20

microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του

ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος

Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ

53-131

8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo

σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας

στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991

Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο

9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371

10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ

ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο

στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν

αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την

κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν

επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D

Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών

διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington

Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από

την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα

11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048

12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των

διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the

Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)

[1987]

13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των

τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως

τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914

14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194

15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης

έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών

εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην

Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et

chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo

Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις

έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους

21

microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από

τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της

Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη

συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-

1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις

φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά

το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών

ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού

στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις

εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo

(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε

και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν

κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα

16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή

συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού

Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270

κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία

οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα

καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912

Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey

309191242090

17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως

προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η

δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης

Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O

Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο

18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les

socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός

Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά

έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for

International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως

οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης

ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -

Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78

19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο

Πέmicroπτο

20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet

177191442809

22

21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082

(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)

23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών

ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο

2621051914

24 Στο ίδιο σ 14

25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα

microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το

κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar

and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι

επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν

στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του

Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη

προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913

Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως

συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως

καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO

371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους

βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610

Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των

βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ

τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora

and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies

351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι

χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων

26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην

Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς

φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι

κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει

προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι

περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική

τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας

M Grassi

27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694

23

28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία

1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να

ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς

Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)

29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς

ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την

εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα

στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75

χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988

Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189

30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)

31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

460

32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε

33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488

34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495

35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο

των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ

της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho

Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα

για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho

ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora

vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους

X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη

πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους

στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι

και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν

λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες

κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ

σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat

de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα

αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης

36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

506

37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)

24

38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751

39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919

Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549

41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552

42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544

43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545

44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548

45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049

46 FO 371199567-69

47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

555

48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556

49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249

50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

560

51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της

Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και

κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος

ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των

ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo

έτος Arsquo τ 1 [761920]

52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715

2

Σπύρος Mαρκέτος

H ενσωmicroάτωση της σεφαραδικής Θεσσαλονίκης στην Eλλάδα το πλαίσιο 1912-19141

Aντικείmicroενο της αποψινής ανακοίνωσής microου είναι το πλαίσιο ένταξης της ανθούσας

κοινότητας των θεσσαλονικιών σεφαραδείmicro στο ελληνικό κράτος microετά τη βίαιη αλλαγή

του εδαφικού καθεστώτος στα Bαλκάνια που εγκαινιάστηκε το 1912 Θα εξετάσω το

ζήτηmicroα όχι από τη σκοπιά των ίδιων των εβραίων οι οποίοι αναπάντεχα βρέθηκαν από

το κέντρο microιας αmicroφίβολου microέλλοντος πολυεθνικής αυτοκρατορίας στο περιθώριο ενός

εθνικού κράτους microε κυρίαρχη νοmicroιmicroοποιητική ιδεολογία τη Mεγάλη Iδέα (αυτό το έκανε

υποδειγmicroατικά η Pένα Mόλχο) αλλά από την ελληνική πλευρά - και για να το

εξειδικεύσω περισσότερο καταρχάς από τη σκοπιά της κυρίαρχης πολιτικής ελίτ η

οποία εξίσου έξαφνα απέκτησε τη δυνατότητα νrsquo αποφασίζει κυριαρχικά αποβλέποντας

όχι τόσο στις οικουmicroενικές αξίες του Διαφωτισmicroού που παλαιότερα επικαλούνταν όσο

στους διεθνείς συσχετισmicroούς δύναmicroης το microέλλον πολυάνθρωπων κοινοτήτων τις οποίες

θεωρούσε εθνικά ξένες Έπειτα θα εστιάσω στη σκοπιά του κρατικού microηχανισmicroού και

τέλος σε κείνη των απλών ανθρώπων Δεν πρέπει microολαταύτα να θεωρήσουmicroε την ιστορία

που ακολουθεί ως απλό αποτέλεσmicroα συγκυριακών επιλογών ή ίσως microε οριενταλιστική

συγκατάβαση της εγκληmicroατικότητας κάποιων εθνικών ελίτ κρατικών microηχανισmicroών ή

αmicroαθών microαζών Πιο τελεσφόρο θα ήταν microάλλον αν τήν προσεγγίζαmicroε επίσης από την

πλευρά της ιστορικής κοινωνιολογίας αφενός ως microια στιγmicroή της οικοδόmicroησης των

βαλκανικών κρατών και αφετέρου στο πλαίσιο της καθυπόταξης της microεσογειακής και

ανατολικοευρωπαϊκής ηmicroιπεριφερείας στο καπιταλιστικό κέντρο - ή για να επιmicroείνουmicroε

στην ορολογία του Imicromicroάνουελ Bαλλερστάιν της διαδικασίας ενσωmicroάτωσης στην

κοσmicroοοικονοmicroία1

Συντεταγmicroένες του προβλήmicroατος αυτό είναι το επιχείρηmicroά microου πρώτον στις

συνθήκες που απροσδόκητα δηmicroιούργησαν οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι η άρχουσα ελίτ

αντιλήφθηκε το ζήτηmicroα microε όρους διλήmicromicroατος έπρεπε άραγε να προχωρήσει στην

ξενηλασία όπως ονόmicroαζαν τότε την εθνική εκκαθάριση ή αντιθέτως στην ενσωmicroάτωση

των λεγόmicroενων ldquoαλλοεθνώνrdquo η οποία microπορούσε να διαβαθmicroιστεί από την ανοχή ως την

αφοmicroοίωση Δεύτερον το microέλλον της σεφαραδικής κοινότητας ήταν ένα microόνο στοιχείο

του ευρύτερου διλήmicromicroατος που αντιmicroετωπιζόταν από τους ιθύνοντες συνολικά και

αφορούσε όλες τις εθνοτικές κοινότητες που βρέθηκαν στο εσωτερικό των συνόρων

Tρίτον στο πλαίσιο των ίδιων στρατηγικών επιλογών κάθε microια από αυτές τις κοινότητες

αντιmicroετωπίστηκε διαφορετικά (εδώ βεβαίως δεν θα εξετάσουmicroε τι απέγιναν οι

υπόλοιπες) και κατεξοχήν σε συνάρτηση microε πολιτικές επιταγές άλλοτε εσωτερικής και

1 Δημοσιεύτηκε στα Πρακτικά του διήmicroερου του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας για τον ελληνικό εβραϊσmicroό Aθήνα 3-4 Aπριλίου 1998 Εκδόσεις του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας της Σχολής Mωραΐτη Αθήνα 1999 ISBN 960-259-101-3

3

άλλοτε εξωτερικής προέλευσης Tέταρτον η αρχική διαmicroόρφωση των στρατοπέδων στο

ζήτηmicroα της ξενηλασίας ή ενσωmicroάτωσης δεν προδίκαζε την κατοπινή ροπή των

Φιλελευθέρων προς τον αντισηmicroιτισmicroό ούτε τη συmicromicroαχία των αντιβενιζελικών microε

ετερόκλητες microειονότητες Eπιτρέψτε microου λοιπόν να σας κουράσω λίγα λεπτά για καθένα

από αυτά τα σηmicroεία

Πρώτα όmicroως ας θυmicroηθούmicroε ότι άmicroεση αφετηρία του προβλήmicroατος ήταν οι

Bαλκανικοί Πόλεmicroοι Πόλεmicroοι οι οποίοι πράγmicroα που συχνά παρασιωπάται από πολλές

απόψεις στάθηκαν καταστροφή για τα Bαλκάνια Δεν έλυσαν κανένα πρόβληmicroα

αντιθέτως βρέθηκαν στη ρίζα πολλαπλών συγκρούσεων που ακόmicroη δεν διαφαίνεται το

τέλος τους Aς παρακάmicroψουmicroε το γεγονός ότι δηmicroιούργησαν ή εmicroπέδωσαν εθνικά microίση

και ότι κρυστάλλωσαν αυταρχικές κρατικές δοmicroές και αποκρουστικές ιδεολογίες οι

οποίες microας ταλανίζουν ως σήmicroερα Aς δούmicroε πέρα και από το άmicroεσο κόστος τους σε

microυριάδες ανθρώπινες ζωές και σε πρωτοφανείς στερήσεις κακουχίες και δυστυχία των

πιο ανυπεράσπιστων Aς microη microετρήσουmicroε πόσες ζηmicroίες επέφεραν σε πόρους και σε

υποδοmicroές και ας προσπεράσουmicroε ακόmicroη και το ανυπολόγιστο ηθικό κόστος τους2

Προκάλεσαν επιπλέον - και αυτό συνήθως ξεχνιέται - τις microεγαλύτερες από πολλούς

αιώνες microετακινήσεις πληθυσmicroών στην περιοχή Mιλούmicroε εδώ (και υπενθυmicroίζω δεν

αναφερόmicroαστε στο 1922-1923 αλλά στην περίοδο 1912-1914) για εκατοντάδες χιλιάδες

άτοmicroα που microετακινήθηκαν καταναγκαστικά ή και βίαια microε ευθύνη άmicroεση ή έmicromicroεση των

κρατών Oι ξενηλασίες αυτές άλλοτε κεντρικά οργανωmicroένες και άλλοτε αυτοσχέδιες

οφείλονταν σε παράγοντες οι οποίοι συνδέονταν οπωσδήποτε microε πράξεις ή παραλείψεις

των κυρίαρχων κρατών Aς διευκρινίσω εξαρχής πάντως πως η Kυβέρνηση Bενιζέλου

εκδήλωσε προθέσεις προστασίας των microειονοτήτων καθυστερηmicroένες όmicroως κι εν πολλοίς

ατελέσφορες Aποδείχτηκαν αποτελεσmicroατικότερες στην περίπτωση της σεφαραδικής

κοινότητας τήν γλύτωσαν από τη χειρότερη microοίρα - microολονότι ένα microέρος της

υποχρεώθηκε να microεταναστεύσει κι εφεξής η παραmicroονή της στη Θεσσαλονίκη έπαψε να

θεωρείται στο πλαίσιο του εθνικού κράτους φυσιολογική ή αυτονόητη

1 Tο ευρύτερο δίληmicromicroα ξενηλασία ή ενσωmicroάτωση

Oύτε το νέο κυρίαρχο κράτος ούτε και ο ελληνικός λαός είχαν ετοιmicroαστεί να

συmicroβιώσουν microε πλήθη ldquoαλλοεθνώνrdquo και microάλιστα γεωγραφικά συγκεντρωmicroένων και

οργανωτικά συγκροτηmicroένων H ιδιαίτερη αντιmicroετώπιση όσων δεν ήθελαν ή δεν

microπορούσαν να υιοθετήσουν την ελληνική ταυτότητα θεωρήθηκε εξαρχής αυτονόητη

εναρmicroονιζόταν άλλωστε microε τα δηmicroοφιλή σωβινιστικά δόγmicroατα που καλλιεργούσαν

επιφανείς πολιτικοί και λόγιοι Eνώ όmicroως ο αντιβουλγαρισmicroός και ο αντιτουρκισmicroός

είχαν ήδη αναχθεί σε δοmicroικά σχεδόν στοιχεία της εθνικής ιδεολογίας απεναντίας ο

αντισηmicroιτισmicroός ο οποίος στην ίδια τη Θεσσαλονίκη συνδεόταν κυρίως microε οικονοmicroικούς

ανταγωνισmicroούς3 ήταν σχετικά περιθωριακό φαινόmicroενο Aυτό όπως θα δούmicroε microέτρησε

4

υπέρ των εβραίων όταν ρίχτηκαν στη ζυγαριά οι πολιτικές της εθνικής καθαρότητας

αφενός και της επιλεκτικής ενσωmicroάτωσης των ldquoαλλοεθνώνrdquo αφετέρου Eνώ όmicroως οι

ιδεολογικές προδιαθέσεις έδιναν τις ευρύτερες συντεταγmicroένες του ζητήmicroατος και στην

πράξη microερικώς επηρέαζαν την αντιmicroετώπιση των διάφορων κατηγοριών ldquoαλλοεθνώνrdquo

δεν λειτούργησαν πάντοτε microε τον ίδιο τρόπο Kαλύτερα θα εκτιmicroήσουmicroε πώς χειρίστηκαν

τους ldquoαλλοεθνείςrdquo αν διακρίνουmicroε τρία επίπεδα πρώτον της κυβέρνησης και της

πολιτικής ελίτ δεύτερον του κρατικού microηχανισmicroού συmicroπεριλαmicroβανοmicroένου και του

στρατιωτικού και τέλος των απλών ανθρώπων Eπίπεδα ιεραρχηmicroένα που

επικοινωνούσαν microεταξύ τους και παρουσίαζαν κοινές τάσεις αλλά περιστασιακά

κινούνταν αυτόνοmicroα και δεν είχαν τους ίδιους πάντοτε σκοπούς

Στο πλαίσιο της ελίτ το ζήτηmicroα σηmicroατοδοτούνταν πολιτικά Δεν είναι της ώρας νrsquo

αναλύσουmicroε εδώ την εθνική ιδεολογία και την εξωτερική πολιτική4 αρκεί να

σηmicroειώσουmicroε πως από καιρό οι ιθύνοντες χωρίς να ενηmicroερώσουν τους άmicroεσα

ενδιαφερόmicroενους εξέταζαν τον τεmicroαχισmicroό των Bαλκανίων σε εθνικώς οmicroοιογενείς ζώνες

κι εξοικειώνονταν microε τη λογική της ξενηλασίας5 ενώ οργανικοί διανοούmicroενοί τους

υmicroνούσαν ldquoTο δίκαιον του ισχυροτέρου εν τη ιστορίαrdquo6 Aπό τις τελευταίες δεκαετίες του

περασmicroένου αιώνα στο λόγο της ελίτ κυριαρχούσε ένας σωβινισmicroός περισσότερο ή

λιγότερο αδιάλλακτος ενώ περιθωριοποιούνταν οι πιο φωτισmicroένες αντιλήψεις όπως

εκείνες που εξέφραζε κάποτε η Aνατολική Omicroοσπονδία H ορθόδοξη Eκκλησία έδωσε

microάχη εναντίον του ldquoφυλετισmicroούrdquo αλλά τήν έχασε7 Διχασmicroένοι ήταν στο εθνικό ζήτηmicroα

ιδίως microε τη microορφή που προσλάmicroβανε στα πολυεθνοτικά Bαλκάνια ακόmicroη και οι

ολιγάριθmicroοι microεταξύ της ελίτ όσο και του λαού σοσιαλιστές αυτοί παρέmicroεναν ωστόσο η

microόνη πολιτική και διανοητική δύναmicroη στα Bαλκάνια η οποία αντιστρατεύτηκε microε

σύγχρονους όρους την κυρίαρχη microισαλλοδοξία προτάσσοντας τα ιδανικά της

βαλκανικής ένωσης και της ανεξεθνίας ορισmicroένοι στρέφονταν προς ένα διεθνισmicroό

ολοένα ριζοσπαστικότερο ενώ άλλοι αναζητούσαν γέφυρες προς τον εθνικό λόγο8

Eιδικά στο ζήτηmicroα των ldquoαλλοεθνώνrdquo πάντως ούτε και η αστική ελίτ δεν είχε το

1912 κοινή ή έστω επεξεργασmicroένη πολιτική H διαmicroάχη για την αντιmicroετώπιση αυτών των

οmicroάδων microεταξύ Bενιζέλου και Kωνσταντίνου στη διάρκεια των πολέmicroων προοιώνισε

από microια άποψη τον Διχασmicroό ldquoO Bασιλιάς συγκεντρώνει αυτόmicroατα τις εθνικές τάσεις

ενώ ο Bενιζέλος τις κρατικέςrdquo έγραφε ο Φ Δραγούmicroης εννοώντας πως ο δεύτερος

περιόριζε την εθνική αδιαλλαξία στο εσωτερικό και στο εξωτερικό9 Amicroφότεροι

χρησιmicroοποιούσαν την πολιτική της πυγmicroής στο πλαίσιο άλλωστε του τρέχοντος

εθνικιστικού παροξυσmicroού ο Bενιζέλος υιοθέτησε τη ρητορεία περί ldquoκληρονοmicroικών

εχθρώνrdquo ενώ διακηρυγmicroένος σκοπός του Kωνσταντίνου ήταν ldquoνα κάmicroωmicroεν Eλλάδα

πολεmicroικώς ισχυροτάτην σεβαστήν εις τους φίλους της και τροmicroεράν εις τους εχθρούς

τηςrdquo10 Ωστόσο ο πρώτος έβλεπε πιο θετικά την ιδέα της συνύπαρξης microε τους ldquoξένουςrdquo

πληθυσmicroούς η φωτισmicroένη στάση του οφειλόταν microεταξύ των άλλων στην αγωνία για την

5

τύχη των αλύτρωτων που παρέmicroεναν στις οθωmicroανικές περιοχές αλλά και στη microέριmicroνά

του για την οικονοmicroία11

Xαρακτηριστικά τον Mάρτιο του 1913 στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση ο

Bενιζέλος παραmicroέρισε τα microεγαλεπήβολα σχέδια των πολιτικών αντιπαλων του που

ονειρεύονταν απέραντες κατακτήσεις σιωπώντας για την τύχη που θα επιφύλασσαν

στους ldquoαλλοεθνείςrdquo αυτών των περιοχών Δεν τόν βοηθούσε όmicroως ούτε το εσωτερικό

ούτε το διεθνές κλίmicroα Mαταίως προσπάθησε να εγγράψει στη Συνθήκη του

Bουκουρεστίου ουσιαστικές εγγυήσεις των δικαιωmicroάτων των microειονοτήτων - και το ίδιο

ανεπιτυχώς προτού λήξει το 1913 ζήτησε ξανά να κατοχυρώσουν τις υποχρεώσεις του

κράτους έναντι των microειονοτήτων microε διεθνή συνθήκη και όχι microε απλό νόmicroο ούτως ώστε

αφενός να συγκρατήσει τους διώκτες τους και αφετέρου να δώσει σrsquo αυτές τις ίδιες κάθε

δυνατή εξασφάλιση και να τις κρατήσει στη χώρα12

Tο όραmicroα της ενσωmicroάτωσης πάντως δεν σήmicroαινε χαλάρωση αλλά microάλλον ενίσχυση

της κρατικής εξουσίας O πρωθυπουργός microε την πλήρη υποστήριξη της πολιτικής ελίτ

ψήφισε ουσιαστικά χωρίς συζήτηση στη βουλή το άκρως συγκεντρωτικό νοmicroοσχέδιο

ldquoΠερί διοικήσεως των στρατιωτικώς κατεχοmicroένων χωρώνrdquo13 Aυτό microεταξύ άλλων

αξιοποίησαν οι ιθύνοντες οι οποίοι συχνά έκριναν τόσο όσοι βρίσκονταν στην

πρωτεύουσα όσο κι εκείνοι που ανέλαβαν επί τόπου τη διοίκηση των Nέων Xωρών

σηmicroαντικότερο να εmicroπεδώσουν εκεί τον κρατικό έλεγχο από το να εφαρmicroόσουν την

ισονοmicroία ή το κράτος δικαίου Ήδη θεωρούνταν αντινοmicroικοί και πάντως είχαν σαφώς

ιεραρχηθεί αυτοί οι στόχοι ldquoθα κατηγορήσουν ηmicroάςrdquo δήλωνε αργότερα ο Στρατηγός

Παρασκευόπουλος ldquoως αυταρχικούς αντιφιλελευθέρους και εθνικιστάς microη σεβοmicroένους

τα δικαιώmicroατα των ελευθεριών του ατόmicroου δεν γνωρίζουν βεβαίως την ψυχολογίαν

των πληθυσmicroών εκείνων διότι αι θεωρίαι αύται κατά τους χρόνους εκείνους και τας

ειδικάς τότε περιστάσεις ήσαν έτι ανεφάρmicroοστοι και ένεκα των φυλετικών

διεκδικήσεωνrdquo14

Oύτε ήταν τέτοιες ιεραρχήσεις βεβαίως ελληνική ιδιοτυπία microετά το 1912 η δίωξη

του ldquoεσωτερικού εχθρούrdquo και η διοικητική ασυδοσία που αυτή συνεπαγόταν έγιναν και

ως τώρα παραmicroένουν δοmicroικά χαρακτηριστικά όλων των βαλκανικών κρατών Παντού

στις τέως οθωmicroανικές περιοχές οι άρχουσες ελίτ προώθησαν το διωγmicroό ή την εθνοποίηση

του πολυεθνικού ή ανεθνικού πληθυσmicroού συγχρόνως microε βίαιες ανακατανοmicroές

κοινωνικών πόρων και ρόλων Eφεξής όλα τα κράτη της περιοχής οργανώνοντας microε

κατάλληλους χειρισmicroούς πολιτισmicroικών συmicroβόλων τη συνοχή του ldquoεθνικού σώmicroατοςrdquo

συνάmicroα περιθωριοποιούσαν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Προσφέροντας ιδίως επισήmicroως ή άτυπα

προνοmicroιούχα πρόσβαση στην εκπαίδευση στην εργασία στην κατοικία και στην υγεία

συνάρmicroοζαν την εθνική microε την ταξική διαφοροποίηση Tα νέα καθεστώτα microε δυο λόγια

αντί να άρουν τις κοινωνικές διακρίσεις και να εmicroπεδώσουν τη δηmicroοκρατία εδραίωναν

6

την ανισονοmicroία το εθνικό microίσος και την ταξική πόλωση Tα αποτελέσmicroατα αυτών των

επιλογών διακρίνονται καθαρά σήmicroερα

Eντούτοις υπήρξαν διαβαθmicroίσεις στην αντιmicroετώπιση των ldquoξένωνrdquo Όσον αφορούσε

την Eλλάδα στο επίπεδο της εθνικής ιδεολογίας το δίληmicromicroα ήταν microεταξύ εθνικών και

δηmicroοκρατικών προετεραιοτήτων ενώ σε κείνο των επίσηmicroων κυβερνητικών επιλογών

πρώτευε η διαχείριση των microαζών των εθνικών όγκων Στις Nέες Xώρες ο Bενιζέλος

συνυπολογίζοντας το συνολικό δυναmicroικό των ετερογενών οmicroάδων που αντιmicroετώπιζε και

στοχεύοντας σε επιθυmicroητές ισορροπίες χειρίστηκε κάθε κατηγορία αναλόγως microε

τρέχουσες ανάγκες και απαντώντας σε εσωτερικές κι εξωτερικές πιέσεις Όσον αφορούσε

τους ldquoοmicroοεθνείςrdquo ανταγωνιστικών κρατών κατεξοχήν βούλγαρους και microουσουλmicroάνους

το δίληmicromicroα ήταν αν θα διώχνονταν ή θα γίνονταν δεκτοί ως πολίτες - ενώ δεν ήταν τόσο

οξύ σε σχέση microε τις εβραϊκές κοινότητες των Nέων Xωρών τις οποίες δεν προστάτευε

αλλά και δεν διεκδικούσε άmicroεσα άλλο κράτος αφενός δεν υπήρχαν στρατηγικοί λόγοι

διωγmicroού ή εκτόπισής τους και αφετέρου ήταν λιγότερο δύσκολο να επενδυθούν ελληνική

εθνική ταυτότητα Tέλος ο αριθmicroός όσων δήλωναν ldquoέλληνεςrdquo στη Mακεδονία παρέmicroενε

ανεπαρκής έπρεπε λοιπόν να επιδιωχθεί η υιοθέτηση της ελληνικής ταυτότητας από

ορισmicroένους τουλάχιστον ldquoεθνικούς άλλουςrdquo - και από αυτή την άποψη οι σεφαραδείmicro

ήσαν πρόσφοροι όχι microόνον επειδή δεν απέβλεπαν άmicroεσα σε άλλη εθνική πατρίδα αλλά κι

επειδή υπήρχε το ευνοϊκό προηγούmicroενο της σχετικώς επιτυχηmicroένης ενσωmicroάτωσης των

παλαιοελλαδιτών εβραίων

Όπως είπαmicroε όmicroως το ευρύτερο πρόβληmicroα σε σχέση microε τους σεφαραδίτες όσο και

microε τις άλλες οmicroάδες ldquoαλλοεθνώνrdquo ήταν πώς να ενταχθούν σrsquo ένα κράτος εmicroποτισmicroένο microε

αδιάλλακτη εθνική ιδεολογία και microάλιστα συνυφασmicroένη γενικώς microε microια αποκλειστική

θρησκευτική ταυτότητα Bασική προϋπόθεση ήταν σrsquo αυτές τις συνθήκες να

εξασφαλίσουν ισότιmicroα πολιτικά δικαιώmicroατα O Bενιζέλος όχι microόνο διείδε εγκαίρως

αυτήν τη διέξοδο αλλά και τούς παραχώρησε αmicroέσως τυπικά δικαιώmicroατα στις πρώτες

εκλογές microετά την ενσωmicroάτωση των Nέων Xωρών το 1915 επιτράπηκε στον ανδρικό

πληθυσmicroό να ψηφίσει χωρίς διάκριση θρησκείας γλώσσας ή εθνικής συνείδησης O

αρχιτέκτονας της επέκτασης έδειξε λοιπόν πως καταρχήν ιεραρχούσε διαφορετικά τις

προτεραιότητες απrsquo ότι ο ldquoβενιζελικόςrdquo στρατηγός που προαναφέραmicroε H πολιτική

ηγεσία έmicroπρακτα και πανηγυρικά αναγόρευσε την ιδιότητα του πολίτη υπέρτερη των

εθνοτικών δεσmicroών H στάση του πρωθυπουργού ωστόσο αmicroφισβητήθηκε Φιλελεύθεροι

όσο και κωνσταντινικοί στο πλαίσιο του Διχασmicroού και συχνά για λόγους τοπικών

συmicroφερόντων επέmicroεναν όπως το έθεσε ένας άλλος ldquoβενιζελικόςrdquo στρατιωτικός ότι

ldquo[α]πετέλει έγκληmicroα και microωρίαν το να κληθούν Tούρκοι Bούλγαροι Eβραίοι και

Aλβανοί να ψηφίσουν δια την Mεγάλην Eλλάδαrdquo15

Iσχυρές microερίδες της πολιτικής ελίτ λοιπόν αλλά και του κρατικού microηχανισmicroού

κάθε άλλο παρά ενστερνίζονταν τα κελεύσmicroατα του πρωθυπουργού Aκόmicroη και στα

7

ανώτερα κλιmicroάκια η διαλλακτικότητα του Bενιζέλου απέναντι στους ldquoεθνικούς εχθρούςrdquo

έτρεφε microόνιmicroες συγκρούσεις microε τους σωβινιστές16 Tους τελευταίους ενθάρρυνε microάλιστα

ο αντίπαλος εξουσιαστικός πόλος και ιδεολογικός φάρος ο Kωνσταντίνος φαίνεται

πως microόλις ανέβηκε στο θρόνο η αντιmicroετώπιση των ldquoαλλοεθνώνrdquo χειροτέρευσε17 H

υπόγεια αντίθεση microεταξύ άνακτα και πρωθυπουργού για τη διαγωγή του στρατού

αντανακλούσε εντέλει ευρύτερες συγκρούσεις για τη νοηmicroατοδότηση του πολέmicroου ότι

όλοι microάχονταν κάτω από την ίδια σηmicroαία δεν σήmicroαινε πως συmicromicroερίζονταν κοινά ιδανικά

- και η διαmicroόρφωση των συνειδήσεων microέσα από αυτή την κατακλυσmicroική εmicroπειρία ακόmicroη

περιmicroένει τον ιστορικό της Yπήρξαν αντιδράσεις - κυρίως αλλά όχι microόνον από τους

σοσιαλιστές οι οποίοι κατηγορούσαν εξίσου για τις αγριότητες όλα τα κράτη18

Σε όλες τις βαθmicroίδες όmicroως ο κρατικός microηχανισmicroός αναπαραγόταν χρησιmicroοποιώντας

ως νοmicroιmicroοποιητικές ιδεολογίες εκδοχές του microεγαλοϊδεατισmicroού πολύ πιο σχηmicroατικές από

εκείνη που ανέπτυσσε ο κρητικός ηγέτης Aντιmicroετώπιζε και αυτός διαφορετικά κάθε

εθνικοθρησκευτική οmicroάδα αλλά είχε τις δικές του ελάχιστα ορθολογικά microελετηmicroένες

προτεραιότητες Πολύ λιγότερο microετρούσαν στα microάτια των στρατιωτικών και πολιτικών

υπαλλήλων κίνδυνοι αφηρηmicroένοι όπως η αποξένωση των ευρωπαίων διπλωmicroατών και

της διεθνούς κοινής γνώmicroης η οικονοmicroική εξάρθρωση και η χρηmicroατιστική αποmicroόνωση

της χώρας ή τα ενδεχόmicroενα αντίποινα κατά ldquoοmicroοεθνώνrdquo Σηmicroαντικότερη θεωρούσαν την

κατίσχυση της εθνικής ιδέας στις περιοχές που εξουσίαζαν και αυτή τήν εννοούσαν microε

όρους πυγmicroής microάλλον παρά πειθούς Kαθώς microάλιστα οι αντίπαλοι κατά κανόνα

παρουσιάζονταν microέσα από δαιmicroονοποιητικά στερεότυπα και οι εθνικοί ανταγωνισmicroοί

επενδύονταν απεικονίσεις microανιχαϊκών δραmicroατουργιών η ωmicroότητα συχνά προβαλλόταν

ως αρετή ή ως καθήκον

Πέρα από τις ιδεολογικές προδιαθέσεις άλλωστε υπήρχαν και τεχνικοί λόγοι που

δυσκόλευαν την αυτοσυγκράτηση του κρατικού microηχανισmicroού O στρατός ιδίως

αποχαλινωmicroένος στη διάρκεια των εχθροπραξιών και πιεσmicroένος από τις ανάγκες της

κατοχής περιοχών κατά microεγάλο microέρος εχθρικών ενδιαφερόταν κυρίως να εξασφαλίσει

τον έλεγχο των Nέων Xωρών και να εξαλείψει τις πιθανές εστίες αντίστασης H

στοιχειώδης εξάλλου κι εκ των ενόντων οργανωmicroένη πολιτική διοίκηση της Mακεδονίας

και της Hπείρου η οποία επίσης δεν διέθετε νοmicroιmicroοποίηση καθολικώς αποδεκτή

βιαζόταν να επιβάλει την εξουσία της σε εκτάσεις τεράστιες και άγνωστες - και microάλιστα

χωρίς να έχει κατά κανόνα συνέχεια microε την οθωmicroανική διοίκηση ldquoΠαρατεντωmicroένοιrdquo και

οι δυο microηχανισmicroοί λοιπόν τόσο ο πολιτικός όσο και ο στρατιωτικός χρειάζονταν ακόmicroη

και τον πιο ανεξέλεγκτο αξιωmicroατούχο για τη λειτουργία τους κι εποmicroένως είχαν

περιορισmicroένα περιθώρια πειθάρχησης των οργάνων Tέλος έπρεπε να βρουν συmicromicroάχους

στις νεοαποκτηmicroένες περιοχές και ο απλούστερος και φθηνότερος τρόπος για να

συσπειρώσουν τους ldquoοmicroοεθνείςrdquo ήταν παρέχοντας σrsquo αυτούς προνόmicroια να εφαρmicroόζουν

διακρίσεις εις βάρος των ldquoαλλοεθνώνrdquo Yπήρχαν επίσης κίνητρα φύσης ατοmicroικής microάλλον

8

παρά θεσmicroικής αλλά όχι ως εκ τούτου λιγότερο ισχυρά Συχνά φαινόmicroενα ήταν η

επωφελής αυθαιρεσία και ο ατοmicroικός πλουτισmicroός εις βάρος αλλοεθνών - και από αυτή

την άποψη microάλιστα τα όργανα είχαν απτό συmicroφέρον να καθυστερήσουν την εξοmicroάλυνση

της κατάστασης και την εφαρmicroογή ενός ισονοmicroικού κράτους δικαίου

Συνοπτικά από τις δυο εναλλακτικές πολιτικές που microπορούσαν οι εκπρόσωποι του

κράτους στις Nέες Xώρες νrsquo ακολουθήσουν έναντι των ldquoαλλοεθνώνrdquo δηλαδή είτε την

καταπίεση κι ενδεχοmicroένως τον εξαναγκασmicroό σε αποδηmicroία είτε την παραχώρηση

ισονοmicroίας φαίνεται πως ο στρατός και οι νέες τοπικές αρχές ακολούθησαν γενικώς την

πρώτη ενώ ένα microέρος της διοίκησης microάλλον όχι το ισχυρότερο τη δεύτερη Tο

αποτέλεσmicroα όπως θα δούmicroε παρακάτω ήταν να επικρατήσει σύγχυση ιδίως στην

ύπαιθρο και στις microεθοριακές περιοχές τις οποίες σύντοmicroα αποψίλωσαν από τον γηγενή

πληθυσmicroό οι αντιφατικές και σπασmicroωδικές και συχνά καταπιεστικές πρωτοβουλίες της

διοίκησης Ήδη την κατάληψη των Nέων Xωρών από τους στρατούς των χριστιανών

microοναρχών συνόδευσαν απηνείς διωγmicroούς microουσουλmicroάνων οι οποίοι προκάλεσαν κύmicroατα

εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων προς την οθωmicroανική επικράτεια19 Kατόπιν microε την

εmicroπλοκή microαζών πληθυσmicroού από αmicroφότερες τις πλευρές η διαλεκτική της ξενηλασίας

πήρε διαστάσεις ανεξέλεγκτες

Tέτοια παραδείγmicroατα αναφέρονται πολλά Όταν λόγου χάρη αποβιβάζονταν στη

Θεσσαλονίκη πατριαρχικοί φυγάδες από τα microέρη της Θράκης που κατέλαβε η Bουλγαρία

οι αρχές τούς προωθούσαν στα microουσουλmicroανικά χωριά όπου εκείνοι microε τη συmicroπεριφορά

τους ανάγκαζαν τους ντόπιους να φύγουν rsquoOταν οι microουσουλmicroάνοι των νησιών πήγαιναν

στα microικρασιατικά παράλια για να πουλήσουν φρούτα και λαχανικά τούς απαγόρευαν να

επιστρέψουν και άφηναν απροστάτευτες τις οικογένειές τους20 Στην ίδια τη

Θεσσαλονίκη microε τη συνεργεία της χωροφυλακής πρόσφυγες από την Tουρκία κατέλαβαν

πλήθος microουσουλmicroανικές κατοικίες διώχνοντας συχνά τους ενοίκους21 Yπήρχε έπειτα το

microεγάλης συmicroβολικής βαρύτητας ζήτηmicroα της θρησκευτικής ελευθερίας την οποία

στερήθηκαν όχι τόσο οι αλλόθρησκοι όσο οι ανταγωνιστικές εκκλησίες - κυρίως οι

εξαρχικοί αλλά εν microέρει και οι καθολικοί και προτεστάντες22

H ψευδαίσθηση πως οι microετακινήσεις ίσως ήταν προσωρινές χάθηκε όταν το κράτος

απέκλεισε την επιστροφή των φυγάδων αφαιρώντας τις περιουσίες τους microε νόmicroο του

Mαΐου του 1914 χαρακτηρίστηκαν αδέσποτα τα ακίνητα των Nέων Xωρών ldquoάτινα οι

ιδιοκτήται ή νόmicroιmicroοι διακάτοχοι εγκατέλιπον απελθόντες εις την αλλοδαπήνrdquo αν οι

τελευταίοι δεν παρουσίαζαν τίτλους microέσα σ ένα χρόνο23 Mετά τους διωγmicroούς της

Mικράς Aσίας και της Θράκης σ αυτά τα κτήmicroατα ldquoπολλάκις εισέβαλλον αυθορmicroήτως οι

πρόσφυγες η δε Kυβέρνησις σιωπηρώς ηνείχετο και διετήρει το γεγονόςrdquo24 Πώς θα

microπορούσε άλλωστε να τούς συγκρατήσει ο κρατικός microηχανισmicroός που συγκροτούνταν εκ

των ενόντων στις Nέες Xώρες ακόmicroη και αν το ήθελε ήταν ανίκανος να εmicroποδίσει τους

πρόσφυγες αλλά και τους τοπικούς χριστιανούς από την ανταπόδοση της ωmicroής

9

καταπίεσης που είχαν πρόσφατα υποστεί η κοινωνική αντίθεση microεταξύ χριστιανού

καλλιεργητή και microουσουλmicroάνου γαιοκτήmicroονα έκανε ακόmicroη σκληρότερη τη σύγκρουση Aς

microην ξεχνούmicroε άλλωστε πως αυτή η συmicroπεριφορά δεν θεωρούνταν στην ευρύτερη περιοχή

αφύσικη παρόmicroοια φαινόmicroενα παρατηρούνταν σε κάθε microεριά των συνόρων25

Aς microην επεκταθούmicroε περισσότερο σε σχέση microε τη στάση των microαζών πόσο microάλλον

αφού για την ώρα όχι microόνο δεν υπάρχουν microελέτες για το πώς αυτές αντέδρασαν στην

έξαφνη ανατροπή των εθνικών ιεραρχιών αλλά και το πρωτογενές υλικό όταν δεν έχει

χαθεί είναι δυσπρόσιτο Tα βρετανικά διπλωmicroατικά έγγραφα επιτρέπουν τουλάχιστον

να διατυπώσουmicroε ορισmicroένες υποθέσεις εργασίας σχετικά microε τους παράγοντες που

επηρέασαν τη στάση τους Ήδη αναφέραmicroε έναν τέτοιο παράγοντα φαίνεται πως τοmicroή

συχνά βίαιη αποτέλεσε σε πολλά microέρη η άφιξη προσφύγων ενώ αντιθέτως microεταξύ των

ντόπιων ldquoελλήνωνrdquo όσο και ldquoαλλοεθνώνrdquo φαίνεται κατευναστικά να δρούσε ακόmicroη και

όταν δεν λειτουργούσαν παλαιότεροι θεσmicroοί ενσωmicroάτωσης η ύπαρξη κοινών κωδίκων

και προσωπικής εξοικείωσης Aς υπογραmicromicroίσουmicroε επίσης τη συmicroπλοκή των ταξικών και

των εθνοτικών αντιθέσεων ιδιαιτέρως έντονη στις περιοχές της microεγάλης αγροτικής

ιδιοκτησίας Eπίσης στην ύπαιθρο όπου η παρουσία των αρχών ήταν πιο ανοmicroοιόmicroορφη

και η δράση τους microάλλον ανεξέλεγκτη αναφέρονταν παραδείγmicroατα πιο ακραίας προς το

καλύτερο ή προς το χειρότερο microεταχείρισης των ldquoαλλοεθνώνrdquo απrsquo ότι στα αστικά

κέντρα Στην έρευνά microου δεν συνάντησα αφετέρου στοιχεία που να δείχνουν ότι οι microάζες

αντιmicroετώπιζαν τους εβραίους χειρότερα από άλλες εθνοτικές κατηγορίες αλλοεθνών

microάλλον το αντίθετο συνέβαινε αφού οι εβραίοι δεν θεωρούνταν πως ασπάζονταν

εχθρικούς εθνικισmicroούς Ξεσπάσmicroατα λαϊκού αντισηmicroιτισmicroού δεν αναφέρθηκαν microε

ιδιαίτερη πυκνότητα Tέλος όταν εξετάζουmicroε τη στάση του πληθυσmicroού αντιθέτως από τη

διοίκηση και τον πόλεmicroο που ήταν αποκλειστικώς ανδρικές υποθέσεις πρέπει επίσης να

συνυπολογίζουmicroε τον παράγοντα του φύλου

Για να συνοψίσουmicroε οι εκτεταmicroένες ξενηλασίες που ακολούθησαν την επικράτηση

των εθνικών κρατών στα πολυεθνοτικά εδάφη της Oθωmicroανικης Aυτοκρατορίας δεν ήταν

προγραmicromicroατισmicroένες αλλά διευκολύνθηκαν από πλήθος συγκυριακούς παράγοντες Kαι

αυτό microολονότι όλα σχεδόν τα κράτη θα microπορούσαν να θεωρήσουν πως είχαν συmicroφέρον

να ενσωmicroατώσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Mε εξαίρεση τη Σερβία η οποία δεν είχε πλέον

ldquoαλύτρωτουςrdquo προς αυτήν τη microεριά της Eυρώπης δεν ευνοούσε κανέναν ο αmicroοιβαίος

διωγmicroός όπως και αν διευθετούνταν τα σύνορα όλα τα κράτη θα συνέχιζαν να έχουν

πλήθος ldquoοmicroοεθνείςrdquo στις ξένες επικράτειες Aπό οικονοmicroική άποψη η εγκατάλειψη της

παραγωγής και η διάλυση των εmicroπορικών δικτύων θα έπλητταν παντού την οικονοmicroία

και τα δηmicroόσια έσοδα Eντούτοις από τη στιγmicroή που εν microέσω των εχθροπραξιών τέθηκε

σε κίνηση η διαλεκτική των διωγmicroών αυτοί απέκτησαν δική τους δυναmicroική και τα κράτη

δύσκολα microπορούσαν να τήν ανακόψουν

10

Δύσκολα επιmicroερίζονται οι ευθύνες για τις διώξεις οι οποίες προκάλεσαν το πρώτο

προσφυγικό κύmicroα που έφερε τη χιονοστιβάδα των αλυσιδωτών διωγmicroών αλλά ας

επαναλάβω πως στην Eλλάδα ο πρωθυπουργός διαπνεόταν από ευmicroενέστερο πνεύmicroα

έναντι των microειονοτήτων παρά ο νέος βασιλιάς και τα κρατικά όργανα26 Aυτό ήταν

φανερό στους συγκαιρινούς παρατηρητές ακόmicroη και ο οθωmicroανός πρόξενος για

παράδειγmicroα περιγράφοντας τα microαρτύρια των microουσουλmicroάνων στις Nέες Xώρες δεν

κατηγορούσε την κυβέρνηση για κακή πίστη αλλά τήν θεωρούσε ανίκανη να ελέγξει τους

τοπικούς αξιωmicroατούχους27 Ως σήmicroερα οι ακραίοι σωβινιστές οικτίρουν τον Bενιζέλο

για τον ίδιο λόγο ldquoη προς το microουσουλmicroανικό στοιχείο ευmicroενής διάθεσή του ήταν γνωστή

από το 1914 κιόλας λόγω της επιλογής προσώπων που τοποθετούσε σε περιοχές microε

Mωαmicroεθανούςrdquo28

Oι συνέπειες των πρώτων διωγmicroών δεν άργησαν να φανούν Mέσα σrsquo αυτήν τη

δηλητηριασmicroένη ατmicroόσφαιρα οι Nεότουρκοι προώθησαν ως επίσηmicroη αλλrsquo ανοmicroολόγητη

πολιτική την εκκαθάριση από τον χριστιανικό πληθυσmicroό των ldquoστρατηγικώνrdquo περιοχών

της Θράκης και των microικρασιατικών παραλίων - ενώ παράλληλα διαπραγmicroατεύονταν την

ανταλλαγή του microε τους microουσουλmicroάνους της Mακεδονίας Όταν εντέλει παραδέχτηκε η

ελληνική ελίτ πως ήταν αδύνατο να microεγαλώσουν αρκετά τα κρατικά σύνορα ώστε να

χωρέσουν σrsquo αυτά όλοι οι ldquoοmicroογενείςrdquo πρότεινε ως εναλλακτική λύση να ξεριζώσουν

τους διεκδικούmicroενους πληθυσmicroούς χάριν των οποίων σύmicroφωνα microε την εθνική ιδεολογία

είχε ξεκινήσει τους πολέmicroους και να τούς microεταφυτεύσουν στη ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo

Φαινόταν λοιπόν πως αποτέλεσmicroα του πολέmicroου θα ήταν τα κράτη να οργανώσουν κι

επισήmicroως αmicroοιβαίες ξενηλασίες H ιδέα βεβαίως προκάλεσε έντονες αντιδράσεις τις

οποίες εύγλωττα εξέφρασε ένας από τους αρτιότερους εκπροσώπους του ελληνικού

εθνικισmicroού ldquoH ανθρωπεmicroπορία αύτη συνεφωνήθη microεταξύ της Tουρκικής και της

Eλληνικής Kυβερνήσεως δι αυστηράς συmicroβασεως ήν αmicroφότερα τα microέρη υποχρεούνται να

σεβασθώσιν ως ιεράν Kαι τώρα θα αρχίση το ακατανόητον και ανήκουστον και

πρωτοφανές εις τα χρονικά της Iστορίας ανθρωποmicroέτρηmicroα και αντάλλαγmicroα ως γίνεται

εις τους ζωεmicroπόρους δια τα άλογα τα θρέmicromicroατα και κτήνη [πρόκειται για] απαισίαν

και φρικαλέαν κατά δε τας συνεπείας της ολεθρίαν και εξευτελιστικήν δια τον καθόλου

ελληνικόν χριστιανικόν κόσmicroον σύmicroβασιν29 Eξίσου κινδύνευαν εντούτοις από αυτή

την άκρως δυσοίωνη προοπτική οι εναποmicroείναντες ldquoαλλοεθνείςrdquo της Mακεδονίας που

ήταν κατεξοχήν εβραίοι στη Θεσσαλονίκη microουσουλmicroάνοι στις πόλεις και σλάβοι στην

ύπαιθρο

2 H αβέβαιη ενσωmicroάτωση των σεφαραδείmicro

Για την ώρα πάντως η ξενηλασία δεν απειλούσε τους σεφαραδείmicro Mολονότι πλήγηκαν

από το αρχικό κύmicroα εκτρόπων και διώξεων απέφυγαν τα χειρότερα καθώς ήταν

συγκεντρωmicroένοι στη Θεσσαλονίκη όπου ο κρατικός microηχανισmicroός και οι τοπικοί ldquoέλληνεςrdquo

11

είχαν microικρότερα περιθώρια αυθαιρεσίας επειδή ελέγχονταν στενά από την κυβέρνηση και

παρακολουθούνταν από ξένους επίσηmicroους και ανεπίσηmicroους παρατηρητές Aπέmicroενε

βεβαίως να εξακριβωθούν τα όρια της ανοχής ενώ κρίσιmicroη ήταν πάντοτε η στάση του

στρατού30 κι επίσης microετρούσε η υποφώσκουσα ένταση microεταξύ της Γενικής Διοίκησης και

του Bενιζέλου H κρατική πολιτική έναντι των εβραίων εξελίχτηκε microε τις περιστάσεις εκ

των ενόντων H αρχική προδιάθεση απέναντί τους ήταν microετρίως αρνητική θεωρούνταν

γενικώς φιλοθωmicroανοί αλλά λιγότερο επικίνδυνοι από τους microουσουλmicroάνους και τους

ldquoβούλγαρουςrdquo επειδή όπως είπαmicroε δεν διέθεταν ανταγωνιστική ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo Oι

διακυmicroάνσεις στην αντιmicroετώπισή τους ωστόσο δεν αντανακλούσαν εξελίξεις στις εθνικές

αντιλήψεις και αξίες αλλά microάλλον τακτικές ανάγκες Tις πρώτες ηmicroέρες της ελληνικής

κατάληψης εγκαταλείφθηκαν στο έλεος των στρατιωτών και των χριστιανών συmicroπολιτών

τους όταν έδειξαν πως microπορούσαν να επηρεάσουν την κοινή γνώmicroη η κυβέρνηση θέλησε

να τούς προσεταιριστεί ώστε να διασφαλίσει την ελληνική κυριαρχία αργότερα

προσπάθησε να τούς χρησιmicroοποιήσει για να βρει εξωτερικά δάνεια ενώ παραmicroονές του

Eυρωπαϊκού Πολέmicroου ικανοποίησε σηmicroαντικά αιτήmicroατά τους ελπίζοντας να ψηφίσουν

εναντίον της σωβινιστικής αντιπολίτευσης Σε γενικές γραmicromicroές το αποτέλεσmicroα ήταν

σχετικώς ευνοϊκό όπως το έθεσε η Pένα Mόλχο το ελληνικό κράτος ldquoεπέτρεψε [στην

εβραϊκή κοινότητα] να διατηρήσει τον πρωταγωνιστικό ρόλο τηςrdquo στη Θεσσαλονίκη31 Aς

δούmicroε λίγο πιο αναλυτικά αυτήν τη διαδικασία

Mε το ξέσπασmicroα του πολέmicroου στερήσεις και ανασφάλεια έπληξαν τη Θεσσαλονίκη32

Mόλις καταλήφθηκε η πόλη και παρά τη λογοκρισία που επιβλήθηκε ο ελληνικός τύπος

αναζωπύρωσε την αντισηmicroιτική εκστρατεία στην οποία πρωτοστατούσε από το 1908 κι

έσπευσαν να συmicromicroετάσχουν σrsquo αυτήν microε λόγια και microε πράξεις στρατιωτικοί και πολίτες

H πόλη αποκλείστηκε και η αγορά της έκλεισε οι πρόσφυγες ιδίως αλλά και ο

υπόλοιπος πληθυσmicroός εκτός από τους εύπορους απειλήθηκαν microε λιmicroοκτονία33

Aκολούθησαν τα εmicroπρηστικά άρθρα της εφηmicroερίδας Emicroπρός και οι βιασmicroοί λεηλασίες

επιθέσεις φυλακίσεις φόνοι και συλλήψεις οmicroήρων που περιγράφει η Pένα Mόλχο34

H πολιτική διοίκηση πάντως microετά το αρχικό χάος προσπάθησε συστηmicroατικά να

κατευνάσει την εβραϊκή κοινότητα το σήmicroα φαίνεται πως έδωσε ο ίδιος ο Bενιζέλος Oι

λόγοι της microεταστροφής γνωστοί πολιτικοί να εξασφαλιστεί η υποστήριξη του τοπικού

πληθυσmicroού αλλά και όλων των εβραίων για την προσάρτηση της Θεσσαλονίκης στην

Eλλάδα Έπειτα από ένα απειλητικό τελεσίγραφο των ξένων προξένων ο πρώτος

γενικός διοικητής Kωνσταντίνος Pακτιβάν αποφάσισε να διατηρήσει τις θρησκευτικές

και τις δηmicroοτικές αρχές και διακήρυξε αmicroέσως την εφαρmicroογή διοίκησης ldquoισχυράς και

ισονόmicroου άνευ διακρίσεως φυλής και θρησκεύmicroατοςrdquo Tη συναδέλφωση των κοινοτήτων

κήρυξε επίσης ο υπουργός Eσωτερικών Emicromicroανουήλ Pέπουλης ενώ ο Γεώργιος δήλωνε

προς τους ισραηλίτες και τους microουσουλmicroάνους πως οι έλληνες δεν σκόπευαν να γίνουν

άρχουσα φυλή Eκπρόσωποι των ισραηλιτικών κοινοτήτων της Παλαιάς Eλλάδας

12

έφτασαν στην πόλη για να καθησυχάσουν τους τοπικούς εβραίους και η βασίλισσα Όλγα

microοίραζε καθηmicroερινά ψωmicroί στους φτωχούς Tο El Avenir τάχθηκε υπέρ της ελληνικής

κατοχής ωστόσο η πολιτική ελευθερία ήταν άλλο ζήτηmicroα και η ανταγωνίστριά του

Indeacutepeacutendant διώχθηκε35 ldquoTο αντισηmicroιτικό κύmicroα πέρασεrdquo δήλωνε ο Nεχαmicroά στις 27

Nοεmicroβρίου αλλά η δυσπιστία απέναντι στα σχέδια των νέων κυρίαρχων δεν

διασκορπίστηκε36

Oι φόβοι άλλωστε ήταν συνυφασmicroένοι πέρα από τους πολιτικούς και microε τους

οικονοmicroικούς παράγοντες τους οποίους ελάχιστα microπορούσαν να επηρεάσουν microετά τον

κατακερmicroατισmicroό του ενιαίου οικονοmicroικού χώρου της ευρωπαϊκής Oθωmicroανικής

Aυτοκρατορίας οι κυβερνήσεις O οικονοmicroολόγος Γεώργιος Kοφινάς που στάλθηκε από

τον Bενιζέλο στη Θεσσαλονίκη για να καθησυχάσει τους τοπικούς αστούς εύγλωττα

εξήρε τις οικονοmicroικές προοπτικές της πόλης υπό την ελληνική ευνοmicroία37 Δεν microπόρεσε

όmicroως να διαλύσει την ανησυχία των τοπικών εβραίων εmicroπόρων οι οποίοι εν microέρει επειδή

προέβλεπαν την αποκοπή της ενδοχώρας κι εν microέρει επειδή φοβούνταν τον ενισχυmicroένο

ελληνικό ανταγωνισmicroό ήδη σκέφτονταν να microεταναστεύσουν και σε microερικές περιπτώσεις

έσπευδαν να το κάνουν κιόλας ldquoH απαισιοδοξία για το microέλλον τόσο από πολιτική όσο

και από οικονοmicroική άποψη φαίνεται να κυριαρχεί εδώrdquo ανέφερε ένας έγκυρος

παρατηρητής Kαθώς τα σύνορα και οι δασmicroοί που επέβαλε η ελληνική διοίκηση είχαν

παραλύσει την τοπική αγορά κι επιπλέον θεωρούνταν απίθανο νrsquo ανανεωθούν οι

εmicroπορικές παραγγελίες από το εξωτερικό καλλιεργούνταν κάθε λογής συγχυσmicroένα

όνειρα στις τάξεις των ντόπιων ldquoOι περισσότεροι έmicroποροι αρχίζουν να σκέφτονται πως

πρέπει να εγκαταλείψουν τη Θεσσαλονίκη για άλλες χώρες πολλοί όmicroως από αυτούς

αποφασίζουν να microείνουν προσωρινά ελπίζοντας σε νέες πολιτικές αλλαγές ή και στη

Mακεδονική αυτονοmicroίαrdquo38 Oι αλλαγές όmicroως αυτές δεν έρχονταν ενώ ο καταναγκαστικός

εξελληνισmicroός της πόλης συνεχιζόταν Oι αρχές διέταξαν τις εταιρίες των σιδηροδρόmicroων

των τροχιοδρόmicroων και του ηλεκτρισmicroού να απολύσουν όσους υπαλλήλους δεν έβγαζαν

το φέσι και δεν έπαιρναν ελληνική υπηκοότητα αρκετοί microουσουλmicroάνοι παραιτήθηκαν

ενώ άλλοι τέως ξένοι υπήκοοι microεταξύ τους πολλοί εβραίοι συmicromicroορφώθηκαν κυρίως

εκείνοι που δούλευαν στους τροχιοδρόmicroους και στις microεγάλες εταιρείες39

Tους επόmicroενους microήνες η Kυβέρνηση Bενιζέλου η οποία συνάmicroα αναζητούσε δάνεια

από εβραϊκούς χρηmicroατιστικούς οίκους40 προσπάθησε να ελαχιστοποιήσει τις τριβές

Aναγνώρισε την κοινωνική και πολιτική ιδιαιτερότητα της εβραϊκής κοινότητας και

ικανοποίησε στις αρχές του 1914 σηmicroαντικά αιτήmicroατά της εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας σεβασmicroό της αργίας του σαβάτου δικαίωmicroα συmicromicroετοχής στη δηmicroόσια διοίκηση

δικαίωmicroα τήρησης λογιστικών βιβλίων στη λαδίνο ελευθεροτυπία συνεργασία του

κτηνιάτρου microε το σολέτ κρατική επιχορήγηση σε κοινότητες κι ενώσεις και απαλλαγή

από δασmicroούς των αζύmicroων41 Ωστόσο η κατώτερη διοίκηση εξακολουθούσε να εφαρmicroόζει

διακρίσεις εις βάρος των εβραίων οργανώνοντας διωγmicroούς των microικροπωλητών

13

(υπήρχαν τετρακόσιοι microε πεντακόσιοι από αυτούς microόνον εβραίοι) καθώς και microποϋκοτάζ

των εmicroπόρων ή microε αστυνοmicroικές και δικαστικές ενοχλήσεις Παρατηρητές όπως ο

Nεχαmicroάς διέκριναν microεγάλη απόσταση από τις επίσηmicroες διακηρύξεις ως στην καθηmicroερινή

πρακτική των αρχών42 Tα επεισόδια συνεχίζονταν ακατάπαυστα Άρχισε εκπατρισmicroός

οικογένειες πουλούσαν την περιουσία τους και microετανάστευαν κατά εκατοντάδες προς τη

βόρεια και νότια Amicroερική τη Γαλλία την Aίγυπτο και την Oθωmicroανική Aυτοκρατορία43

Φόνοι και διώξεις υπονόmicroευαν τη διακηρυγmicroένη κυβερνητική πολιτική και αποξένωναν

την εβραϊκή κοινότητα44 Στην πόλη επικρατούσε κλίmicroα κατοχής οι αρχές φρουρούσαν

αυστηρά όλα τα δηmicroόσια κτίρια και παρακολουθούσαν στενά όλα τα ldquoύποπτα

πρόσωπαrdquo45

H τροmicroοκρατία και η καταστολή συνδέονταν επίσης microε microια ιδιαιτερότητα της

εβραϊκής κοινότητας - το ισχυρό σοσιαλιστικό κίνηmicroα Oι συνθήκες που επικράτησαν

στη Mακεδονία αφότου έληξαν οι πόλεmicroοι ουσιαστικά εmicroπόδιζαν κάθε microορφή πολιτικής

δράσης Mόλις τερmicroατίστηκε η κατάσταση πολιορκίας οι αρχές επέκτειναν την ισχύ των

περίφηmicroων νόmicroων του Δηmicroητρακοπούλου για τη ληστεία οι οποίοι είχαν ξεσηκώσει

τεράστιες αντιδράσεις όταν συζητούνταν στη βουλή Tώρα microπορούσαν χωρίς δίκη να

εξορίζουν ύποπτους microαζί microε τις οικογένειές τους φυγόδικους ζητιάνους άστεγους και

άλλα ldquoαντικοινωνικά στοιχείαrdquo46 Mολονότι δεν ενέπιπταν σε καmicroιά από τις παραπάνω

κατηγορίες οι ηγέτες της Φεντερασιόν Mπεναρόγιας και Γιονάς συγκαταλέγονταν στα

πρώτα θύmicroατα των άκρως ελαστικών αυτών νόmicroων H έλλειψη δηmicroοκρατικών εγγυήσεων

microονιmicroοποιήθηκε διατηρήθηκε microε ελάχιστα διαλείmicromicroατα ως την πτώση της παγκαλικής

δικτατορίας Για λίγο καιρό πάντως και microετά την αποmicroάκρυνση εκατοντάδων χιλιάδων

ldquoαλλοεθνώνrdquo επικράτησε η πολιτική της ενσωmicroάτωσης των υπόλοιπων αντί της γενικής

ξενηλασίας Kρίσιmicroο βήmicroα προς αυτή την κατεύθυνση ήταν η παραχώρηση από την

Kυβέρνηση Φιλελευθέρων πολιτικών δικαιωmicroάτων σε όλους τους εναποmicroείναντες

άρρενες των Nέων Xωρών - κι εποmicroένως στον κύριο όγκο της εβραϊκής κοινότητας Eνώ

εντούτοις ο Bενιζέλος προσπάθησε να συmicromicroαχήσει microαζί της τελικά εκείνη όπως και οι

υπόλοιπες microειονότητες στράφηκε προς τον πολέmicroαρχο άνακτα και προς πολιτικούς που

microε microένος τις καταδίωκαν προηγουmicroένως Aιτία ήταν βεβαίως η σύmicroπτωση της διεθνούς

πολιτικής του microοναρχισmicroού στο πλαίσιο του Eυρωπαϊκού Πολέmicroου microε τα φιλειρηνικά

συmicroφέροντα Iδίως για τους πιο ανυπεράσπιστους η συmicromicroετοχή στον πόλεmicroο ήταν

κίνδυνος πολύ πιο απτός από την πτώση του φιλελεύθερου πρωθυπουργού Όπως το

έθεσε η Mόλχο ldquoO Bενιζέλος είχε θελήσει την ειρηνική ενσωmicroάτωση των εβραίων στην

ελληνική κοινωνία Bρισκόταν σε καλό δρόmicroο Ωστόσο κι εδώ ήταν η ειρωνία όταν

αφυπνίστηκε η εβραϊκή πολιτική συνείδηση στο πολιτικό πλαίσιο του εθνικισmicroού ο ίδιος

δεν εξασφάλισε κανένα όφελοςrdquo47

14

Tελικά δεν αποφεύχθηκαν ούτε ο πόλεmicroος ούτε η εσωτερική εκτροπή - παράγοντες

που αmicroφότεροι έκαναν επισφαλή τη θέση όλων των microειονοτήτων Tο 1917 οι σιωνιστές

που υποστηρίζονταν από microεγάλο microέρος του εβραϊκού πληθυσmicroού και είχαν τέσσερις από

τους πέντε βουλευτές του microεταστράφηκαν για εξωτερικούς λόγους υπέρ της Aντάντ48

Mετά την πυρκαγιά εκείνης της χρονιάς όmicroως οι Φιλελεύθεροι συζήτησαν σοβαρά ldquoεάν

θα ήτο ορθώτερον να microετεφέροντο οι άστεγοι κατά microεγάλην πλειοψηφίαν Eβραίοι

αλλού εις την Eλλάδα Tα ξένα επιτελεία είχαν ταχθεί υπέρ αυτής της λύσεως δια λόγους

στρατιωτικούς Πολλοί εκ των ηmicroετέρων επίσης υπερεθνικισταί επιθυmicroούσαν την

εκτόπισιν των αλλοεθνώνrdquo49 Aφότου λοιπόν άρχισαν οι ξενηλασίες κανείς δεν ήξερε

πού θα σταmicroατούσαν Tελικά το σχέδιο microαταιώθηκε η αποκατάσταση των πυροπαθών

όmicroως όποιες και αν ήταν οι προθέσεις της κυβέρνησης και του αρmicroόδιου υπουργού

Aλέξανδρου Παπαναστασίου ευνόησε από κάθε άποψη τους χριστιανούς έναντι των

εβραίων οι οποίοι αφετέρου πλήγηκαν περισσότερο50 Aκολούθησε νέο κύmicroα

microετανάστευσης ενώ απrsquo όσους έmicroειναν λίγοι απέκτησαν εκλογικά βιβλιάρια και η

σύσταση των χωριστών εκλογικών κέντρων φαλκίδευσε ουσιαστικά τα δικαιώmicroατά

τους51

Eν κατακλείδι οι εθνικές εκκαθαρίσεις από το 1912 ως το 1914 στην Eλλάδα και στην

Tουρκία τις οποίες η microεν ελληνική κυβέρνηση επέτρεψε η δε τουρκική κατεύθυνε θέτουν

σοβαρά ερωτήmicroατα σχετικά microε τη συγκρότηση και τη λειτουργία των βαλκανικών

κρατών Aποτέλεσαν την όχι αναπόφευκτη αλλά πάντως λογική απόληξη του κοινωνικού

κατακερmicroατισmicroού της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας καθώς και της αποσπασmicroατικής

ενσωmicroάτωσής της στο καπιταλιστικό κοσmicroοσύστηmicroα που διαθλάστηκαν ιδεολογικά στην

ανάπτυξη των αντίπαλων εθνικισmicroών Oι αγριότητες εναντίον ανυπεράσπιστων

πληθυσmicroών έγιναν καθηmicroερινότητα και προετοίmicroασαν τις αλλεπάλληλες πολεmicroικές

συγκρούσεις οι οποίες χώρισαν microε τάφρους microίσους τα Bαλκάνια εmicroπέδωσαν την

οικονοmicroική πολιτική και πολιτισmicroική εξάρτηση της περιοχής ανέδειξαν τους

στρατιωτικούς σε πρωταγωνιστές της κρατικής ζωής και το κράτος σε επικυρίαρχο της

κοινωνίας και παγίωσαν ολόκληρο τον εικοστό αιώνα τη διατύπωση των οικονοmicroικών

και ταξικών συγκρούσεων microε όρους εθνικοθρησκευτικούς

Tις εθνοκαθάρσεις δεν χρεώνονταν αποκλειστικά οι ελίτ Mε την ίδια αδυσώπητη

λογική που εmicroπλέκονταν οι περιφερειακές Δυνάmicroεις στο παιχνίδι του ιmicroπεριαλισmicroού

παρέσυραν τους τοπικούς πληθυσmicroούς στον εθνικό ανταγωνισmicroό Tούς καθυπέτασσαν σε

αλλότρια συmicroφέροντα όπως κατεξοχήν ήταν οι βλέψεις κρατικών εκκλησιαστικών κι

επιχειρηmicroατικών κέντρων microετά την πρώτη καταστροφή των Bαλκανικών Πολέmicroων

microάλιστα συνέχισαν να τούς χρησιmicroοποιούν σαν πεσσούς ενόψει νέων συγκρούσεων O

πόλεmicroος κατακρηmicroνίζοντας τις οικονοmicroικοπολιτικές ιεραρχίες του οθωmicroανικού

καθεστώτος στις περισσότερες χώρες ανέτρεψε τους συσχετισmicroούς δυνάmicroεων microεταξύ

15

των κοινωνικών στρωmicroάτων Oι κυρίαρχες εθνότητες κάθε κράτους επωφελήθηκαν για

να οικειοποιηθούν πόρους και εισοδήmicroατα που απολάmicroβαναν προηγουmicroένως οι

ldquoαλλοεθνείςrdquo Oι διαδοχικές microεταβιβάσεις της πολιτικής εξουσίας από το ένα έθνος στο

άλλο συνοδεύονταν από ισάριθmicroες microετατοπίσεις οικονοmicroικής δύναmicroης και συχνά η

απόσπαση κεφαλαίου έγινε απροκάλυπτος στόχος των διωγmicroών Eντέλει η αναδιανοmicroή

του πλούτου microε την απαλλοτρίωση ldquoεχθρικώνrdquo πληθυσmicroών συνιστούσε microια διεστραmicromicroένη

απάντηση στις κοινωνικές πιέσεις τις οποίες συmicroπύκνωναν τα σοσιαλιστικά αιτήmicroατα

της ισονοmicroίας και της κοινωνικοποίησης του παραγωγικού microηχανισmicroού H ξενηλασία

παρουσιάστηκε ως υποκατάστατο της κοινωνικής δικαιοσύνης - και η καταστολή που

συνεπαγόταν microακροπρόθεσmicroα δηmicroιούργησε την παραθεσmicroική υποδοmicroή και την

τεχνολογία του Διχασmicroού ενώ συνάmicroα διευκόλυνε τις στρατιωτικές επεmicroβάσεις στη

δηmicroόσια ζωή και νοmicroιmicroοποίησε microιλιταριστικά ιδεολογήmicroατα

Oι οιωνοί δεν ξέφευγαν από τους πιο ψύχραιmicroους παρατηρητές όπως ήταν ο

Πρόξενος Mόργκαν ο οποίος παρακολουθούσε εκ του σύνεγγυς τις εξελίξεις στη

Θεσσαλονίκη ldquoοι Tούρκοι δείχνουν αποφασισmicroένοι να διώξουν όλους τους Xριστιανούς

από τη Θράκηrdquo έγραφε ldquoενώ αφετέρου στη Mακεδονία οι Mουσουλmicroάνοι

παραπονούνται για άδικη microεταχείριση και η Eλληνική ορθοδοξία επιβάλλεται

καταναγκαστικά στους εντόπιους Xριστιανούς Δεν φαίνεται λοιπόν να έχουν άλλη

διαφυγή οι υποτελείς φυλές εκτός από την αποδηmicroία ή την αποστασία Eν καιρώ και microε

τίmicroηmicroα τα microαρτύρια των υποτελών στοιχείων η Eλλάδα και η Tουρκία θα microπορούν να

επαίρονται ότι βασιλεύουν επάνω σε οmicroοιογενείς πληθυσmicroούς αλλά βεβαίως δεν θα έχει

βελτιωθεί στο microεταξύ η φήmicroη της ανεκτικότητάς τουςrdquo52 Oι εβραίοι έmicroεναν προσώρας

στο απυρόβλητο Aπό τη στιγmicroή όmicroως που η παραmicroονή τους στον τόπο των προγόνων

τους παύοντας να θεωρείται αυτονόητη παρουσιάστηκε ως παραχώρηση εξαιτίας

συγκυριακών συσχετισmicroών δυνάmicroεων κανείς δεν ήξερε πότε θα ηχούσαν οι σάλπιγγες

και του δικού τους εξανδραποδισmicroού

16

Bιβλιογραφία

Andreacuteadegraves Andreacute Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la guerre en Gregravece Publications de la Dotation

Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP 1928

Γαρδίκα-Kατσιαδάκη Eλένη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή συνεργασίαrdquo σε

Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5

Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270 κε

Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν

Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914

Carnegie Endowment for International Peace Report of the International Commission To Inquire into the

Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington Carnegie Endowment 1914

Δραγούmicroης Φίλιππος Στεφάνου Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 εισαγωγή - επιmicroέλεια I K

Mαζαράκης Aινιάν Aθήνα Δωδώνη 1988

Feroz Ahmad ldquoWar and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988]

Fleischer Hagen ldquoThe Aegean Crisis in the Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the

Hellenic Diaspora vol XIV(3-4) [1987]

Gardikas Katsiadakis Helen Greece and the Balkan Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα

Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων 1995

Grogan Lady The Life of J D Bourchier London Hurst and Blackett 1926

Kαλλιβρετάκης Λεωνίδας Φ ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις

Hπείρου - Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990]

Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από ανέκδοτες επιστολές

του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου

Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507

Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo

σε Θάνος Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ

53-131

Kitromilides Paschalis Michael Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the Culture and Political

Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum Reprints 1994

17

Kontogiorgi Elisabeth ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora and Myriophyto-

Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies 351 Thessaloniki 1994

Λιάκος Aντώνης ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε

Tριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199

Aθήνα KNEEIE 1994

La Question drsquo Orient vue par les socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918

Lamouche [Colonel] Quinze ans drsquo histoire balkanique (1904-1918) Paris Payot 1928

Leontaritis George B Greece and the First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder

1990

Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913 Faits Rapports Documents

Temoignages Officiels Athegravenes 1914

Mazower Mark Greece and the Inter-war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991

Mαρκέτος Σπύρος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού

σοσιαλισmicroού Aθήνα (διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου

Aθηνών) 1998

Mαρκέτος Σπύρος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo σε Eταιρεία Mελέτης

Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας στη microακρά διάρκεια Πρακτικά

του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991 Aθήνα Γαβριηλίδης 1995

Mατάλας Παρασκευάς ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι

microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993

Molho Rena ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic

Diaspora vol XIII 3-4 [1986]

Molho Rena Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de doctorat de lrsquo

Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3

Παναγάκος Π Συmicroβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922 Aθήναι 1960

Παρασκευόπουλος Λεωνίδας I Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933

Pακτιβάν Kωνσταντίνος Δ Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών ανατύπωσις εκ της

Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916

18

Pierron Bernard Juifs et chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave

1945 Paris Lrsquo Harmattan 1996

Rankin Reginald Sir Inner History of the Balkan War London Constable 1914

Σουλιώτης - Nικολαΐδης Aθανάσιος Hmicroερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου πρόλογος Σοφίας

Aθ Σουλιώτη εισαγωγή Διογένη Ξανάλατου Θεσσαλονίκη EMΣ 1962

Vergopoulos Kostas ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI

[Spring 1988]

[Aργυρόπουλος Περικλής] Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου πρώην βουλευτού Aθηνών

υπουργού και πρεσβευτού από 1885 έως 1936 Aθήναι 1970

19

1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos

ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ

232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-

Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του

ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European

World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the

European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της

οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and

New York Cambridge UP 1979

2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την

Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the

First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα

επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la

guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP

1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-

war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ

ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος

Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα

(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998

Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια

και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35

3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε

4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος

ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος

Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα

KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in

the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum

Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan

Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων

1995

5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo

6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912

7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από

ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη

20

microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του

ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος

Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ

53-131

8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo

σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας

στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991

Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο

9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371

10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ

ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο

στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν

αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την

κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν

επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D

Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών

διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington

Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από

την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα

11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048

12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των

διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the

Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)

[1987]

13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των

τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως

τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914

14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194

15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης

έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών

εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην

Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et

chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo

Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις

έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους

21

microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από

τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της

Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη

συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-

1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις

φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά

το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών

ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού

στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις

εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo

(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε

και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν

κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα

16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή

συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού

Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270

κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία

οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα

καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912

Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey

309191242090

17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως

προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η

δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης

Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O

Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο

18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les

socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός

Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά

έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for

International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως

οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης

ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -

Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78

19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο

Πέmicroπτο

20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet

177191442809

22

21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082

(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)

23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών

ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο

2621051914

24 Στο ίδιο σ 14

25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα

microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το

κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar

and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι

επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν

στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του

Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη

προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913

Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως

συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως

καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO

371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους

βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610

Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των

βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ

τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora

and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies

351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι

χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων

26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην

Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς

φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι

κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει

προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι

περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική

τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας

M Grassi

27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694

23

28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία

1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να

ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς

Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)

29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς

ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την

εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα

στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75

χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988

Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189

30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)

31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

460

32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε

33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488

34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495

35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο

των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ

της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho

Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα

για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho

ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora

vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους

X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη

πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους

στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι

και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν

λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες

κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ

σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat

de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα

αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης

36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

506

37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)

24

38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751

39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919

Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549

41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552

42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544

43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545

44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548

45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049

46 FO 371199567-69

47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

555

48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556

49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249

50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

560

51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της

Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και

κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος

ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των

ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo

έτος Arsquo τ 1 [761920]

52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715

3

άλλοτε εξωτερικής προέλευσης Tέταρτον η αρχική διαmicroόρφωση των στρατοπέδων στο

ζήτηmicroα της ξενηλασίας ή ενσωmicroάτωσης δεν προδίκαζε την κατοπινή ροπή των

Φιλελευθέρων προς τον αντισηmicroιτισmicroό ούτε τη συmicromicroαχία των αντιβενιζελικών microε

ετερόκλητες microειονότητες Eπιτρέψτε microου λοιπόν να σας κουράσω λίγα λεπτά για καθένα

από αυτά τα σηmicroεία

Πρώτα όmicroως ας θυmicroηθούmicroε ότι άmicroεση αφετηρία του προβλήmicroατος ήταν οι

Bαλκανικοί Πόλεmicroοι Πόλεmicroοι οι οποίοι πράγmicroα που συχνά παρασιωπάται από πολλές

απόψεις στάθηκαν καταστροφή για τα Bαλκάνια Δεν έλυσαν κανένα πρόβληmicroα

αντιθέτως βρέθηκαν στη ρίζα πολλαπλών συγκρούσεων που ακόmicroη δεν διαφαίνεται το

τέλος τους Aς παρακάmicroψουmicroε το γεγονός ότι δηmicroιούργησαν ή εmicroπέδωσαν εθνικά microίση

και ότι κρυστάλλωσαν αυταρχικές κρατικές δοmicroές και αποκρουστικές ιδεολογίες οι

οποίες microας ταλανίζουν ως σήmicroερα Aς δούmicroε πέρα και από το άmicroεσο κόστος τους σε

microυριάδες ανθρώπινες ζωές και σε πρωτοφανείς στερήσεις κακουχίες και δυστυχία των

πιο ανυπεράσπιστων Aς microη microετρήσουmicroε πόσες ζηmicroίες επέφεραν σε πόρους και σε

υποδοmicroές και ας προσπεράσουmicroε ακόmicroη και το ανυπολόγιστο ηθικό κόστος τους2

Προκάλεσαν επιπλέον - και αυτό συνήθως ξεχνιέται - τις microεγαλύτερες από πολλούς

αιώνες microετακινήσεις πληθυσmicroών στην περιοχή Mιλούmicroε εδώ (και υπενθυmicroίζω δεν

αναφερόmicroαστε στο 1922-1923 αλλά στην περίοδο 1912-1914) για εκατοντάδες χιλιάδες

άτοmicroα που microετακινήθηκαν καταναγκαστικά ή και βίαια microε ευθύνη άmicroεση ή έmicromicroεση των

κρατών Oι ξενηλασίες αυτές άλλοτε κεντρικά οργανωmicroένες και άλλοτε αυτοσχέδιες

οφείλονταν σε παράγοντες οι οποίοι συνδέονταν οπωσδήποτε microε πράξεις ή παραλείψεις

των κυρίαρχων κρατών Aς διευκρινίσω εξαρχής πάντως πως η Kυβέρνηση Bενιζέλου

εκδήλωσε προθέσεις προστασίας των microειονοτήτων καθυστερηmicroένες όmicroως κι εν πολλοίς

ατελέσφορες Aποδείχτηκαν αποτελεσmicroατικότερες στην περίπτωση της σεφαραδικής

κοινότητας τήν γλύτωσαν από τη χειρότερη microοίρα - microολονότι ένα microέρος της

υποχρεώθηκε να microεταναστεύσει κι εφεξής η παραmicroονή της στη Θεσσαλονίκη έπαψε να

θεωρείται στο πλαίσιο του εθνικού κράτους φυσιολογική ή αυτονόητη

1 Tο ευρύτερο δίληmicromicroα ξενηλασία ή ενσωmicroάτωση

Oύτε το νέο κυρίαρχο κράτος ούτε και ο ελληνικός λαός είχαν ετοιmicroαστεί να

συmicroβιώσουν microε πλήθη ldquoαλλοεθνώνrdquo και microάλιστα γεωγραφικά συγκεντρωmicroένων και

οργανωτικά συγκροτηmicroένων H ιδιαίτερη αντιmicroετώπιση όσων δεν ήθελαν ή δεν

microπορούσαν να υιοθετήσουν την ελληνική ταυτότητα θεωρήθηκε εξαρχής αυτονόητη

εναρmicroονιζόταν άλλωστε microε τα δηmicroοφιλή σωβινιστικά δόγmicroατα που καλλιεργούσαν

επιφανείς πολιτικοί και λόγιοι Eνώ όmicroως ο αντιβουλγαρισmicroός και ο αντιτουρκισmicroός

είχαν ήδη αναχθεί σε δοmicroικά σχεδόν στοιχεία της εθνικής ιδεολογίας απεναντίας ο

αντισηmicroιτισmicroός ο οποίος στην ίδια τη Θεσσαλονίκη συνδεόταν κυρίως microε οικονοmicroικούς

ανταγωνισmicroούς3 ήταν σχετικά περιθωριακό φαινόmicroενο Aυτό όπως θα δούmicroε microέτρησε

4

υπέρ των εβραίων όταν ρίχτηκαν στη ζυγαριά οι πολιτικές της εθνικής καθαρότητας

αφενός και της επιλεκτικής ενσωmicroάτωσης των ldquoαλλοεθνώνrdquo αφετέρου Eνώ όmicroως οι

ιδεολογικές προδιαθέσεις έδιναν τις ευρύτερες συντεταγmicroένες του ζητήmicroατος και στην

πράξη microερικώς επηρέαζαν την αντιmicroετώπιση των διάφορων κατηγοριών ldquoαλλοεθνώνrdquo

δεν λειτούργησαν πάντοτε microε τον ίδιο τρόπο Kαλύτερα θα εκτιmicroήσουmicroε πώς χειρίστηκαν

τους ldquoαλλοεθνείςrdquo αν διακρίνουmicroε τρία επίπεδα πρώτον της κυβέρνησης και της

πολιτικής ελίτ δεύτερον του κρατικού microηχανισmicroού συmicroπεριλαmicroβανοmicroένου και του

στρατιωτικού και τέλος των απλών ανθρώπων Eπίπεδα ιεραρχηmicroένα που

επικοινωνούσαν microεταξύ τους και παρουσίαζαν κοινές τάσεις αλλά περιστασιακά

κινούνταν αυτόνοmicroα και δεν είχαν τους ίδιους πάντοτε σκοπούς

Στο πλαίσιο της ελίτ το ζήτηmicroα σηmicroατοδοτούνταν πολιτικά Δεν είναι της ώρας νrsquo

αναλύσουmicroε εδώ την εθνική ιδεολογία και την εξωτερική πολιτική4 αρκεί να

σηmicroειώσουmicroε πως από καιρό οι ιθύνοντες χωρίς να ενηmicroερώσουν τους άmicroεσα

ενδιαφερόmicroενους εξέταζαν τον τεmicroαχισmicroό των Bαλκανίων σε εθνικώς οmicroοιογενείς ζώνες

κι εξοικειώνονταν microε τη λογική της ξενηλασίας5 ενώ οργανικοί διανοούmicroενοί τους

υmicroνούσαν ldquoTο δίκαιον του ισχυροτέρου εν τη ιστορίαrdquo6 Aπό τις τελευταίες δεκαετίες του

περασmicroένου αιώνα στο λόγο της ελίτ κυριαρχούσε ένας σωβινισmicroός περισσότερο ή

λιγότερο αδιάλλακτος ενώ περιθωριοποιούνταν οι πιο φωτισmicroένες αντιλήψεις όπως

εκείνες που εξέφραζε κάποτε η Aνατολική Omicroοσπονδία H ορθόδοξη Eκκλησία έδωσε

microάχη εναντίον του ldquoφυλετισmicroούrdquo αλλά τήν έχασε7 Διχασmicroένοι ήταν στο εθνικό ζήτηmicroα

ιδίως microε τη microορφή που προσλάmicroβανε στα πολυεθνοτικά Bαλκάνια ακόmicroη και οι

ολιγάριθmicroοι microεταξύ της ελίτ όσο και του λαού σοσιαλιστές αυτοί παρέmicroεναν ωστόσο η

microόνη πολιτική και διανοητική δύναmicroη στα Bαλκάνια η οποία αντιστρατεύτηκε microε

σύγχρονους όρους την κυρίαρχη microισαλλοδοξία προτάσσοντας τα ιδανικά της

βαλκανικής ένωσης και της ανεξεθνίας ορισmicroένοι στρέφονταν προς ένα διεθνισmicroό

ολοένα ριζοσπαστικότερο ενώ άλλοι αναζητούσαν γέφυρες προς τον εθνικό λόγο8

Eιδικά στο ζήτηmicroα των ldquoαλλοεθνώνrdquo πάντως ούτε και η αστική ελίτ δεν είχε το

1912 κοινή ή έστω επεξεργασmicroένη πολιτική H διαmicroάχη για την αντιmicroετώπιση αυτών των

οmicroάδων microεταξύ Bενιζέλου και Kωνσταντίνου στη διάρκεια των πολέmicroων προοιώνισε

από microια άποψη τον Διχασmicroό ldquoO Bασιλιάς συγκεντρώνει αυτόmicroατα τις εθνικές τάσεις

ενώ ο Bενιζέλος τις κρατικέςrdquo έγραφε ο Φ Δραγούmicroης εννοώντας πως ο δεύτερος

περιόριζε την εθνική αδιαλλαξία στο εσωτερικό και στο εξωτερικό9 Amicroφότεροι

χρησιmicroοποιούσαν την πολιτική της πυγmicroής στο πλαίσιο άλλωστε του τρέχοντος

εθνικιστικού παροξυσmicroού ο Bενιζέλος υιοθέτησε τη ρητορεία περί ldquoκληρονοmicroικών

εχθρώνrdquo ενώ διακηρυγmicroένος σκοπός του Kωνσταντίνου ήταν ldquoνα κάmicroωmicroεν Eλλάδα

πολεmicroικώς ισχυροτάτην σεβαστήν εις τους φίλους της και τροmicroεράν εις τους εχθρούς

τηςrdquo10 Ωστόσο ο πρώτος έβλεπε πιο θετικά την ιδέα της συνύπαρξης microε τους ldquoξένουςrdquo

πληθυσmicroούς η φωτισmicroένη στάση του οφειλόταν microεταξύ των άλλων στην αγωνία για την

5

τύχη των αλύτρωτων που παρέmicroεναν στις οθωmicroανικές περιοχές αλλά και στη microέριmicroνά

του για την οικονοmicroία11

Xαρακτηριστικά τον Mάρτιο του 1913 στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση ο

Bενιζέλος παραmicroέρισε τα microεγαλεπήβολα σχέδια των πολιτικών αντιπαλων του που

ονειρεύονταν απέραντες κατακτήσεις σιωπώντας για την τύχη που θα επιφύλασσαν

στους ldquoαλλοεθνείςrdquo αυτών των περιοχών Δεν τόν βοηθούσε όmicroως ούτε το εσωτερικό

ούτε το διεθνές κλίmicroα Mαταίως προσπάθησε να εγγράψει στη Συνθήκη του

Bουκουρεστίου ουσιαστικές εγγυήσεις των δικαιωmicroάτων των microειονοτήτων - και το ίδιο

ανεπιτυχώς προτού λήξει το 1913 ζήτησε ξανά να κατοχυρώσουν τις υποχρεώσεις του

κράτους έναντι των microειονοτήτων microε διεθνή συνθήκη και όχι microε απλό νόmicroο ούτως ώστε

αφενός να συγκρατήσει τους διώκτες τους και αφετέρου να δώσει σrsquo αυτές τις ίδιες κάθε

δυνατή εξασφάλιση και να τις κρατήσει στη χώρα12

Tο όραmicroα της ενσωmicroάτωσης πάντως δεν σήmicroαινε χαλάρωση αλλά microάλλον ενίσχυση

της κρατικής εξουσίας O πρωθυπουργός microε την πλήρη υποστήριξη της πολιτικής ελίτ

ψήφισε ουσιαστικά χωρίς συζήτηση στη βουλή το άκρως συγκεντρωτικό νοmicroοσχέδιο

ldquoΠερί διοικήσεως των στρατιωτικώς κατεχοmicroένων χωρώνrdquo13 Aυτό microεταξύ άλλων

αξιοποίησαν οι ιθύνοντες οι οποίοι συχνά έκριναν τόσο όσοι βρίσκονταν στην

πρωτεύουσα όσο κι εκείνοι που ανέλαβαν επί τόπου τη διοίκηση των Nέων Xωρών

σηmicroαντικότερο να εmicroπεδώσουν εκεί τον κρατικό έλεγχο από το να εφαρmicroόσουν την

ισονοmicroία ή το κράτος δικαίου Ήδη θεωρούνταν αντινοmicroικοί και πάντως είχαν σαφώς

ιεραρχηθεί αυτοί οι στόχοι ldquoθα κατηγορήσουν ηmicroάςrdquo δήλωνε αργότερα ο Στρατηγός

Παρασκευόπουλος ldquoως αυταρχικούς αντιφιλελευθέρους και εθνικιστάς microη σεβοmicroένους

τα δικαιώmicroατα των ελευθεριών του ατόmicroου δεν γνωρίζουν βεβαίως την ψυχολογίαν

των πληθυσmicroών εκείνων διότι αι θεωρίαι αύται κατά τους χρόνους εκείνους και τας

ειδικάς τότε περιστάσεις ήσαν έτι ανεφάρmicroοστοι και ένεκα των φυλετικών

διεκδικήσεωνrdquo14

Oύτε ήταν τέτοιες ιεραρχήσεις βεβαίως ελληνική ιδιοτυπία microετά το 1912 η δίωξη

του ldquoεσωτερικού εχθρούrdquo και η διοικητική ασυδοσία που αυτή συνεπαγόταν έγιναν και

ως τώρα παραmicroένουν δοmicroικά χαρακτηριστικά όλων των βαλκανικών κρατών Παντού

στις τέως οθωmicroανικές περιοχές οι άρχουσες ελίτ προώθησαν το διωγmicroό ή την εθνοποίηση

του πολυεθνικού ή ανεθνικού πληθυσmicroού συγχρόνως microε βίαιες ανακατανοmicroές

κοινωνικών πόρων και ρόλων Eφεξής όλα τα κράτη της περιοχής οργανώνοντας microε

κατάλληλους χειρισmicroούς πολιτισmicroικών συmicroβόλων τη συνοχή του ldquoεθνικού σώmicroατοςrdquo

συνάmicroα περιθωριοποιούσαν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Προσφέροντας ιδίως επισήmicroως ή άτυπα

προνοmicroιούχα πρόσβαση στην εκπαίδευση στην εργασία στην κατοικία και στην υγεία

συνάρmicroοζαν την εθνική microε την ταξική διαφοροποίηση Tα νέα καθεστώτα microε δυο λόγια

αντί να άρουν τις κοινωνικές διακρίσεις και να εmicroπεδώσουν τη δηmicroοκρατία εδραίωναν

6

την ανισονοmicroία το εθνικό microίσος και την ταξική πόλωση Tα αποτελέσmicroατα αυτών των

επιλογών διακρίνονται καθαρά σήmicroερα

Eντούτοις υπήρξαν διαβαθmicroίσεις στην αντιmicroετώπιση των ldquoξένωνrdquo Όσον αφορούσε

την Eλλάδα στο επίπεδο της εθνικής ιδεολογίας το δίληmicromicroα ήταν microεταξύ εθνικών και

δηmicroοκρατικών προετεραιοτήτων ενώ σε κείνο των επίσηmicroων κυβερνητικών επιλογών

πρώτευε η διαχείριση των microαζών των εθνικών όγκων Στις Nέες Xώρες ο Bενιζέλος

συνυπολογίζοντας το συνολικό δυναmicroικό των ετερογενών οmicroάδων που αντιmicroετώπιζε και

στοχεύοντας σε επιθυmicroητές ισορροπίες χειρίστηκε κάθε κατηγορία αναλόγως microε

τρέχουσες ανάγκες και απαντώντας σε εσωτερικές κι εξωτερικές πιέσεις Όσον αφορούσε

τους ldquoοmicroοεθνείςrdquo ανταγωνιστικών κρατών κατεξοχήν βούλγαρους και microουσουλmicroάνους

το δίληmicromicroα ήταν αν θα διώχνονταν ή θα γίνονταν δεκτοί ως πολίτες - ενώ δεν ήταν τόσο

οξύ σε σχέση microε τις εβραϊκές κοινότητες των Nέων Xωρών τις οποίες δεν προστάτευε

αλλά και δεν διεκδικούσε άmicroεσα άλλο κράτος αφενός δεν υπήρχαν στρατηγικοί λόγοι

διωγmicroού ή εκτόπισής τους και αφετέρου ήταν λιγότερο δύσκολο να επενδυθούν ελληνική

εθνική ταυτότητα Tέλος ο αριθmicroός όσων δήλωναν ldquoέλληνεςrdquo στη Mακεδονία παρέmicroενε

ανεπαρκής έπρεπε λοιπόν να επιδιωχθεί η υιοθέτηση της ελληνικής ταυτότητας από

ορισmicroένους τουλάχιστον ldquoεθνικούς άλλουςrdquo - και από αυτή την άποψη οι σεφαραδείmicro

ήσαν πρόσφοροι όχι microόνον επειδή δεν απέβλεπαν άmicroεσα σε άλλη εθνική πατρίδα αλλά κι

επειδή υπήρχε το ευνοϊκό προηγούmicroενο της σχετικώς επιτυχηmicroένης ενσωmicroάτωσης των

παλαιοελλαδιτών εβραίων

Όπως είπαmicroε όmicroως το ευρύτερο πρόβληmicroα σε σχέση microε τους σεφαραδίτες όσο και

microε τις άλλες οmicroάδες ldquoαλλοεθνώνrdquo ήταν πώς να ενταχθούν σrsquo ένα κράτος εmicroποτισmicroένο microε

αδιάλλακτη εθνική ιδεολογία και microάλιστα συνυφασmicroένη γενικώς microε microια αποκλειστική

θρησκευτική ταυτότητα Bασική προϋπόθεση ήταν σrsquo αυτές τις συνθήκες να

εξασφαλίσουν ισότιmicroα πολιτικά δικαιώmicroατα O Bενιζέλος όχι microόνο διείδε εγκαίρως

αυτήν τη διέξοδο αλλά και τούς παραχώρησε αmicroέσως τυπικά δικαιώmicroατα στις πρώτες

εκλογές microετά την ενσωmicroάτωση των Nέων Xωρών το 1915 επιτράπηκε στον ανδρικό

πληθυσmicroό να ψηφίσει χωρίς διάκριση θρησκείας γλώσσας ή εθνικής συνείδησης O

αρχιτέκτονας της επέκτασης έδειξε λοιπόν πως καταρχήν ιεραρχούσε διαφορετικά τις

προτεραιότητες απrsquo ότι ο ldquoβενιζελικόςrdquo στρατηγός που προαναφέραmicroε H πολιτική

ηγεσία έmicroπρακτα και πανηγυρικά αναγόρευσε την ιδιότητα του πολίτη υπέρτερη των

εθνοτικών δεσmicroών H στάση του πρωθυπουργού ωστόσο αmicroφισβητήθηκε Φιλελεύθεροι

όσο και κωνσταντινικοί στο πλαίσιο του Διχασmicroού και συχνά για λόγους τοπικών

συmicroφερόντων επέmicroεναν όπως το έθεσε ένας άλλος ldquoβενιζελικόςrdquo στρατιωτικός ότι

ldquo[α]πετέλει έγκληmicroα και microωρίαν το να κληθούν Tούρκοι Bούλγαροι Eβραίοι και

Aλβανοί να ψηφίσουν δια την Mεγάλην Eλλάδαrdquo15

Iσχυρές microερίδες της πολιτικής ελίτ λοιπόν αλλά και του κρατικού microηχανισmicroού

κάθε άλλο παρά ενστερνίζονταν τα κελεύσmicroατα του πρωθυπουργού Aκόmicroη και στα

7

ανώτερα κλιmicroάκια η διαλλακτικότητα του Bενιζέλου απέναντι στους ldquoεθνικούς εχθρούςrdquo

έτρεφε microόνιmicroες συγκρούσεις microε τους σωβινιστές16 Tους τελευταίους ενθάρρυνε microάλιστα

ο αντίπαλος εξουσιαστικός πόλος και ιδεολογικός φάρος ο Kωνσταντίνος φαίνεται

πως microόλις ανέβηκε στο θρόνο η αντιmicroετώπιση των ldquoαλλοεθνώνrdquo χειροτέρευσε17 H

υπόγεια αντίθεση microεταξύ άνακτα και πρωθυπουργού για τη διαγωγή του στρατού

αντανακλούσε εντέλει ευρύτερες συγκρούσεις για τη νοηmicroατοδότηση του πολέmicroου ότι

όλοι microάχονταν κάτω από την ίδια σηmicroαία δεν σήmicroαινε πως συmicromicroερίζονταν κοινά ιδανικά

- και η διαmicroόρφωση των συνειδήσεων microέσα από αυτή την κατακλυσmicroική εmicroπειρία ακόmicroη

περιmicroένει τον ιστορικό της Yπήρξαν αντιδράσεις - κυρίως αλλά όχι microόνον από τους

σοσιαλιστές οι οποίοι κατηγορούσαν εξίσου για τις αγριότητες όλα τα κράτη18

Σε όλες τις βαθmicroίδες όmicroως ο κρατικός microηχανισmicroός αναπαραγόταν χρησιmicroοποιώντας

ως νοmicroιmicroοποιητικές ιδεολογίες εκδοχές του microεγαλοϊδεατισmicroού πολύ πιο σχηmicroατικές από

εκείνη που ανέπτυσσε ο κρητικός ηγέτης Aντιmicroετώπιζε και αυτός διαφορετικά κάθε

εθνικοθρησκευτική οmicroάδα αλλά είχε τις δικές του ελάχιστα ορθολογικά microελετηmicroένες

προτεραιότητες Πολύ λιγότερο microετρούσαν στα microάτια των στρατιωτικών και πολιτικών

υπαλλήλων κίνδυνοι αφηρηmicroένοι όπως η αποξένωση των ευρωπαίων διπλωmicroατών και

της διεθνούς κοινής γνώmicroης η οικονοmicroική εξάρθρωση και η χρηmicroατιστική αποmicroόνωση

της χώρας ή τα ενδεχόmicroενα αντίποινα κατά ldquoοmicroοεθνώνrdquo Σηmicroαντικότερη θεωρούσαν την

κατίσχυση της εθνικής ιδέας στις περιοχές που εξουσίαζαν και αυτή τήν εννοούσαν microε

όρους πυγmicroής microάλλον παρά πειθούς Kαθώς microάλιστα οι αντίπαλοι κατά κανόνα

παρουσιάζονταν microέσα από δαιmicroονοποιητικά στερεότυπα και οι εθνικοί ανταγωνισmicroοί

επενδύονταν απεικονίσεις microανιχαϊκών δραmicroατουργιών η ωmicroότητα συχνά προβαλλόταν

ως αρετή ή ως καθήκον

Πέρα από τις ιδεολογικές προδιαθέσεις άλλωστε υπήρχαν και τεχνικοί λόγοι που

δυσκόλευαν την αυτοσυγκράτηση του κρατικού microηχανισmicroού O στρατός ιδίως

αποχαλινωmicroένος στη διάρκεια των εχθροπραξιών και πιεσmicroένος από τις ανάγκες της

κατοχής περιοχών κατά microεγάλο microέρος εχθρικών ενδιαφερόταν κυρίως να εξασφαλίσει

τον έλεγχο των Nέων Xωρών και να εξαλείψει τις πιθανές εστίες αντίστασης H

στοιχειώδης εξάλλου κι εκ των ενόντων οργανωmicroένη πολιτική διοίκηση της Mακεδονίας

και της Hπείρου η οποία επίσης δεν διέθετε νοmicroιmicroοποίηση καθολικώς αποδεκτή

βιαζόταν να επιβάλει την εξουσία της σε εκτάσεις τεράστιες και άγνωστες - και microάλιστα

χωρίς να έχει κατά κανόνα συνέχεια microε την οθωmicroανική διοίκηση ldquoΠαρατεντωmicroένοιrdquo και

οι δυο microηχανισmicroοί λοιπόν τόσο ο πολιτικός όσο και ο στρατιωτικός χρειάζονταν ακόmicroη

και τον πιο ανεξέλεγκτο αξιωmicroατούχο για τη λειτουργία τους κι εποmicroένως είχαν

περιορισmicroένα περιθώρια πειθάρχησης των οργάνων Tέλος έπρεπε να βρουν συmicromicroάχους

στις νεοαποκτηmicroένες περιοχές και ο απλούστερος και φθηνότερος τρόπος για να

συσπειρώσουν τους ldquoοmicroοεθνείςrdquo ήταν παρέχοντας σrsquo αυτούς προνόmicroια να εφαρmicroόζουν

διακρίσεις εις βάρος των ldquoαλλοεθνώνrdquo Yπήρχαν επίσης κίνητρα φύσης ατοmicroικής microάλλον

8

παρά θεσmicroικής αλλά όχι ως εκ τούτου λιγότερο ισχυρά Συχνά φαινόmicroενα ήταν η

επωφελής αυθαιρεσία και ο ατοmicroικός πλουτισmicroός εις βάρος αλλοεθνών - και από αυτή

την άποψη microάλιστα τα όργανα είχαν απτό συmicroφέρον να καθυστερήσουν την εξοmicroάλυνση

της κατάστασης και την εφαρmicroογή ενός ισονοmicroικού κράτους δικαίου

Συνοπτικά από τις δυο εναλλακτικές πολιτικές που microπορούσαν οι εκπρόσωποι του

κράτους στις Nέες Xώρες νrsquo ακολουθήσουν έναντι των ldquoαλλοεθνώνrdquo δηλαδή είτε την

καταπίεση κι ενδεχοmicroένως τον εξαναγκασmicroό σε αποδηmicroία είτε την παραχώρηση

ισονοmicroίας φαίνεται πως ο στρατός και οι νέες τοπικές αρχές ακολούθησαν γενικώς την

πρώτη ενώ ένα microέρος της διοίκησης microάλλον όχι το ισχυρότερο τη δεύτερη Tο

αποτέλεσmicroα όπως θα δούmicroε παρακάτω ήταν να επικρατήσει σύγχυση ιδίως στην

ύπαιθρο και στις microεθοριακές περιοχές τις οποίες σύντοmicroα αποψίλωσαν από τον γηγενή

πληθυσmicroό οι αντιφατικές και σπασmicroωδικές και συχνά καταπιεστικές πρωτοβουλίες της

διοίκησης Ήδη την κατάληψη των Nέων Xωρών από τους στρατούς των χριστιανών

microοναρχών συνόδευσαν απηνείς διωγmicroούς microουσουλmicroάνων οι οποίοι προκάλεσαν κύmicroατα

εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων προς την οθωmicroανική επικράτεια19 Kατόπιν microε την

εmicroπλοκή microαζών πληθυσmicroού από αmicroφότερες τις πλευρές η διαλεκτική της ξενηλασίας

πήρε διαστάσεις ανεξέλεγκτες

Tέτοια παραδείγmicroατα αναφέρονται πολλά Όταν λόγου χάρη αποβιβάζονταν στη

Θεσσαλονίκη πατριαρχικοί φυγάδες από τα microέρη της Θράκης που κατέλαβε η Bουλγαρία

οι αρχές τούς προωθούσαν στα microουσουλmicroανικά χωριά όπου εκείνοι microε τη συmicroπεριφορά

τους ανάγκαζαν τους ντόπιους να φύγουν rsquoOταν οι microουσουλmicroάνοι των νησιών πήγαιναν

στα microικρασιατικά παράλια για να πουλήσουν φρούτα και λαχανικά τούς απαγόρευαν να

επιστρέψουν και άφηναν απροστάτευτες τις οικογένειές τους20 Στην ίδια τη

Θεσσαλονίκη microε τη συνεργεία της χωροφυλακής πρόσφυγες από την Tουρκία κατέλαβαν

πλήθος microουσουλmicroανικές κατοικίες διώχνοντας συχνά τους ενοίκους21 Yπήρχε έπειτα το

microεγάλης συmicroβολικής βαρύτητας ζήτηmicroα της θρησκευτικής ελευθερίας την οποία

στερήθηκαν όχι τόσο οι αλλόθρησκοι όσο οι ανταγωνιστικές εκκλησίες - κυρίως οι

εξαρχικοί αλλά εν microέρει και οι καθολικοί και προτεστάντες22

H ψευδαίσθηση πως οι microετακινήσεις ίσως ήταν προσωρινές χάθηκε όταν το κράτος

απέκλεισε την επιστροφή των φυγάδων αφαιρώντας τις περιουσίες τους microε νόmicroο του

Mαΐου του 1914 χαρακτηρίστηκαν αδέσποτα τα ακίνητα των Nέων Xωρών ldquoάτινα οι

ιδιοκτήται ή νόmicroιmicroοι διακάτοχοι εγκατέλιπον απελθόντες εις την αλλοδαπήνrdquo αν οι

τελευταίοι δεν παρουσίαζαν τίτλους microέσα σ ένα χρόνο23 Mετά τους διωγmicroούς της

Mικράς Aσίας και της Θράκης σ αυτά τα κτήmicroατα ldquoπολλάκις εισέβαλλον αυθορmicroήτως οι

πρόσφυγες η δε Kυβέρνησις σιωπηρώς ηνείχετο και διετήρει το γεγονόςrdquo24 Πώς θα

microπορούσε άλλωστε να τούς συγκρατήσει ο κρατικός microηχανισmicroός που συγκροτούνταν εκ

των ενόντων στις Nέες Xώρες ακόmicroη και αν το ήθελε ήταν ανίκανος να εmicroποδίσει τους

πρόσφυγες αλλά και τους τοπικούς χριστιανούς από την ανταπόδοση της ωmicroής

9

καταπίεσης που είχαν πρόσφατα υποστεί η κοινωνική αντίθεση microεταξύ χριστιανού

καλλιεργητή και microουσουλmicroάνου γαιοκτήmicroονα έκανε ακόmicroη σκληρότερη τη σύγκρουση Aς

microην ξεχνούmicroε άλλωστε πως αυτή η συmicroπεριφορά δεν θεωρούνταν στην ευρύτερη περιοχή

αφύσικη παρόmicroοια φαινόmicroενα παρατηρούνταν σε κάθε microεριά των συνόρων25

Aς microην επεκταθούmicroε περισσότερο σε σχέση microε τη στάση των microαζών πόσο microάλλον

αφού για την ώρα όχι microόνο δεν υπάρχουν microελέτες για το πώς αυτές αντέδρασαν στην

έξαφνη ανατροπή των εθνικών ιεραρχιών αλλά και το πρωτογενές υλικό όταν δεν έχει

χαθεί είναι δυσπρόσιτο Tα βρετανικά διπλωmicroατικά έγγραφα επιτρέπουν τουλάχιστον

να διατυπώσουmicroε ορισmicroένες υποθέσεις εργασίας σχετικά microε τους παράγοντες που

επηρέασαν τη στάση τους Ήδη αναφέραmicroε έναν τέτοιο παράγοντα φαίνεται πως τοmicroή

συχνά βίαιη αποτέλεσε σε πολλά microέρη η άφιξη προσφύγων ενώ αντιθέτως microεταξύ των

ντόπιων ldquoελλήνωνrdquo όσο και ldquoαλλοεθνώνrdquo φαίνεται κατευναστικά να δρούσε ακόmicroη και

όταν δεν λειτουργούσαν παλαιότεροι θεσmicroοί ενσωmicroάτωσης η ύπαρξη κοινών κωδίκων

και προσωπικής εξοικείωσης Aς υπογραmicromicroίσουmicroε επίσης τη συmicroπλοκή των ταξικών και

των εθνοτικών αντιθέσεων ιδιαιτέρως έντονη στις περιοχές της microεγάλης αγροτικής

ιδιοκτησίας Eπίσης στην ύπαιθρο όπου η παρουσία των αρχών ήταν πιο ανοmicroοιόmicroορφη

και η δράση τους microάλλον ανεξέλεγκτη αναφέρονταν παραδείγmicroατα πιο ακραίας προς το

καλύτερο ή προς το χειρότερο microεταχείρισης των ldquoαλλοεθνώνrdquo απrsquo ότι στα αστικά

κέντρα Στην έρευνά microου δεν συνάντησα αφετέρου στοιχεία που να δείχνουν ότι οι microάζες

αντιmicroετώπιζαν τους εβραίους χειρότερα από άλλες εθνοτικές κατηγορίες αλλοεθνών

microάλλον το αντίθετο συνέβαινε αφού οι εβραίοι δεν θεωρούνταν πως ασπάζονταν

εχθρικούς εθνικισmicroούς Ξεσπάσmicroατα λαϊκού αντισηmicroιτισmicroού δεν αναφέρθηκαν microε

ιδιαίτερη πυκνότητα Tέλος όταν εξετάζουmicroε τη στάση του πληθυσmicroού αντιθέτως από τη

διοίκηση και τον πόλεmicroο που ήταν αποκλειστικώς ανδρικές υποθέσεις πρέπει επίσης να

συνυπολογίζουmicroε τον παράγοντα του φύλου

Για να συνοψίσουmicroε οι εκτεταmicroένες ξενηλασίες που ακολούθησαν την επικράτηση

των εθνικών κρατών στα πολυεθνοτικά εδάφη της Oθωmicroανικης Aυτοκρατορίας δεν ήταν

προγραmicromicroατισmicroένες αλλά διευκολύνθηκαν από πλήθος συγκυριακούς παράγοντες Kαι

αυτό microολονότι όλα σχεδόν τα κράτη θα microπορούσαν να θεωρήσουν πως είχαν συmicroφέρον

να ενσωmicroατώσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Mε εξαίρεση τη Σερβία η οποία δεν είχε πλέον

ldquoαλύτρωτουςrdquo προς αυτήν τη microεριά της Eυρώπης δεν ευνοούσε κανέναν ο αmicroοιβαίος

διωγmicroός όπως και αν διευθετούνταν τα σύνορα όλα τα κράτη θα συνέχιζαν να έχουν

πλήθος ldquoοmicroοεθνείςrdquo στις ξένες επικράτειες Aπό οικονοmicroική άποψη η εγκατάλειψη της

παραγωγής και η διάλυση των εmicroπορικών δικτύων θα έπλητταν παντού την οικονοmicroία

και τα δηmicroόσια έσοδα Eντούτοις από τη στιγmicroή που εν microέσω των εχθροπραξιών τέθηκε

σε κίνηση η διαλεκτική των διωγmicroών αυτοί απέκτησαν δική τους δυναmicroική και τα κράτη

δύσκολα microπορούσαν να τήν ανακόψουν

10

Δύσκολα επιmicroερίζονται οι ευθύνες για τις διώξεις οι οποίες προκάλεσαν το πρώτο

προσφυγικό κύmicroα που έφερε τη χιονοστιβάδα των αλυσιδωτών διωγmicroών αλλά ας

επαναλάβω πως στην Eλλάδα ο πρωθυπουργός διαπνεόταν από ευmicroενέστερο πνεύmicroα

έναντι των microειονοτήτων παρά ο νέος βασιλιάς και τα κρατικά όργανα26 Aυτό ήταν

φανερό στους συγκαιρινούς παρατηρητές ακόmicroη και ο οθωmicroανός πρόξενος για

παράδειγmicroα περιγράφοντας τα microαρτύρια των microουσουλmicroάνων στις Nέες Xώρες δεν

κατηγορούσε την κυβέρνηση για κακή πίστη αλλά τήν θεωρούσε ανίκανη να ελέγξει τους

τοπικούς αξιωmicroατούχους27 Ως σήmicroερα οι ακραίοι σωβινιστές οικτίρουν τον Bενιζέλο

για τον ίδιο λόγο ldquoη προς το microουσουλmicroανικό στοιχείο ευmicroενής διάθεσή του ήταν γνωστή

από το 1914 κιόλας λόγω της επιλογής προσώπων που τοποθετούσε σε περιοχές microε

Mωαmicroεθανούςrdquo28

Oι συνέπειες των πρώτων διωγmicroών δεν άργησαν να φανούν Mέσα σrsquo αυτήν τη

δηλητηριασmicroένη ατmicroόσφαιρα οι Nεότουρκοι προώθησαν ως επίσηmicroη αλλrsquo ανοmicroολόγητη

πολιτική την εκκαθάριση από τον χριστιανικό πληθυσmicroό των ldquoστρατηγικώνrdquo περιοχών

της Θράκης και των microικρασιατικών παραλίων - ενώ παράλληλα διαπραγmicroατεύονταν την

ανταλλαγή του microε τους microουσουλmicroάνους της Mακεδονίας Όταν εντέλει παραδέχτηκε η

ελληνική ελίτ πως ήταν αδύνατο να microεγαλώσουν αρκετά τα κρατικά σύνορα ώστε να

χωρέσουν σrsquo αυτά όλοι οι ldquoοmicroογενείςrdquo πρότεινε ως εναλλακτική λύση να ξεριζώσουν

τους διεκδικούmicroενους πληθυσmicroούς χάριν των οποίων σύmicroφωνα microε την εθνική ιδεολογία

είχε ξεκινήσει τους πολέmicroους και να τούς microεταφυτεύσουν στη ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo

Φαινόταν λοιπόν πως αποτέλεσmicroα του πολέmicroου θα ήταν τα κράτη να οργανώσουν κι

επισήmicroως αmicroοιβαίες ξενηλασίες H ιδέα βεβαίως προκάλεσε έντονες αντιδράσεις τις

οποίες εύγλωττα εξέφρασε ένας από τους αρτιότερους εκπροσώπους του ελληνικού

εθνικισmicroού ldquoH ανθρωπεmicroπορία αύτη συνεφωνήθη microεταξύ της Tουρκικής και της

Eλληνικής Kυβερνήσεως δι αυστηράς συmicroβασεως ήν αmicroφότερα τα microέρη υποχρεούνται να

σεβασθώσιν ως ιεράν Kαι τώρα θα αρχίση το ακατανόητον και ανήκουστον και

πρωτοφανές εις τα χρονικά της Iστορίας ανθρωποmicroέτρηmicroα και αντάλλαγmicroα ως γίνεται

εις τους ζωεmicroπόρους δια τα άλογα τα θρέmicromicroατα και κτήνη [πρόκειται για] απαισίαν

και φρικαλέαν κατά δε τας συνεπείας της ολεθρίαν και εξευτελιστικήν δια τον καθόλου

ελληνικόν χριστιανικόν κόσmicroον σύmicroβασιν29 Eξίσου κινδύνευαν εντούτοις από αυτή

την άκρως δυσοίωνη προοπτική οι εναποmicroείναντες ldquoαλλοεθνείςrdquo της Mακεδονίας που

ήταν κατεξοχήν εβραίοι στη Θεσσαλονίκη microουσουλmicroάνοι στις πόλεις και σλάβοι στην

ύπαιθρο

2 H αβέβαιη ενσωmicroάτωση των σεφαραδείmicro

Για την ώρα πάντως η ξενηλασία δεν απειλούσε τους σεφαραδείmicro Mολονότι πλήγηκαν

από το αρχικό κύmicroα εκτρόπων και διώξεων απέφυγαν τα χειρότερα καθώς ήταν

συγκεντρωmicroένοι στη Θεσσαλονίκη όπου ο κρατικός microηχανισmicroός και οι τοπικοί ldquoέλληνεςrdquo

11

είχαν microικρότερα περιθώρια αυθαιρεσίας επειδή ελέγχονταν στενά από την κυβέρνηση και

παρακολουθούνταν από ξένους επίσηmicroους και ανεπίσηmicroους παρατηρητές Aπέmicroενε

βεβαίως να εξακριβωθούν τα όρια της ανοχής ενώ κρίσιmicroη ήταν πάντοτε η στάση του

στρατού30 κι επίσης microετρούσε η υποφώσκουσα ένταση microεταξύ της Γενικής Διοίκησης και

του Bενιζέλου H κρατική πολιτική έναντι των εβραίων εξελίχτηκε microε τις περιστάσεις εκ

των ενόντων H αρχική προδιάθεση απέναντί τους ήταν microετρίως αρνητική θεωρούνταν

γενικώς φιλοθωmicroανοί αλλά λιγότερο επικίνδυνοι από τους microουσουλmicroάνους και τους

ldquoβούλγαρουςrdquo επειδή όπως είπαmicroε δεν διέθεταν ανταγωνιστική ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo Oι

διακυmicroάνσεις στην αντιmicroετώπισή τους ωστόσο δεν αντανακλούσαν εξελίξεις στις εθνικές

αντιλήψεις και αξίες αλλά microάλλον τακτικές ανάγκες Tις πρώτες ηmicroέρες της ελληνικής

κατάληψης εγκαταλείφθηκαν στο έλεος των στρατιωτών και των χριστιανών συmicroπολιτών

τους όταν έδειξαν πως microπορούσαν να επηρεάσουν την κοινή γνώmicroη η κυβέρνηση θέλησε

να τούς προσεταιριστεί ώστε να διασφαλίσει την ελληνική κυριαρχία αργότερα

προσπάθησε να τούς χρησιmicroοποιήσει για να βρει εξωτερικά δάνεια ενώ παραmicroονές του

Eυρωπαϊκού Πολέmicroου ικανοποίησε σηmicroαντικά αιτήmicroατά τους ελπίζοντας να ψηφίσουν

εναντίον της σωβινιστικής αντιπολίτευσης Σε γενικές γραmicromicroές το αποτέλεσmicroα ήταν

σχετικώς ευνοϊκό όπως το έθεσε η Pένα Mόλχο το ελληνικό κράτος ldquoεπέτρεψε [στην

εβραϊκή κοινότητα] να διατηρήσει τον πρωταγωνιστικό ρόλο τηςrdquo στη Θεσσαλονίκη31 Aς

δούmicroε λίγο πιο αναλυτικά αυτήν τη διαδικασία

Mε το ξέσπασmicroα του πολέmicroου στερήσεις και ανασφάλεια έπληξαν τη Θεσσαλονίκη32

Mόλις καταλήφθηκε η πόλη και παρά τη λογοκρισία που επιβλήθηκε ο ελληνικός τύπος

αναζωπύρωσε την αντισηmicroιτική εκστρατεία στην οποία πρωτοστατούσε από το 1908 κι

έσπευσαν να συmicromicroετάσχουν σrsquo αυτήν microε λόγια και microε πράξεις στρατιωτικοί και πολίτες

H πόλη αποκλείστηκε και η αγορά της έκλεισε οι πρόσφυγες ιδίως αλλά και ο

υπόλοιπος πληθυσmicroός εκτός από τους εύπορους απειλήθηκαν microε λιmicroοκτονία33

Aκολούθησαν τα εmicroπρηστικά άρθρα της εφηmicroερίδας Emicroπρός και οι βιασmicroοί λεηλασίες

επιθέσεις φυλακίσεις φόνοι και συλλήψεις οmicroήρων που περιγράφει η Pένα Mόλχο34

H πολιτική διοίκηση πάντως microετά το αρχικό χάος προσπάθησε συστηmicroατικά να

κατευνάσει την εβραϊκή κοινότητα το σήmicroα φαίνεται πως έδωσε ο ίδιος ο Bενιζέλος Oι

λόγοι της microεταστροφής γνωστοί πολιτικοί να εξασφαλιστεί η υποστήριξη του τοπικού

πληθυσmicroού αλλά και όλων των εβραίων για την προσάρτηση της Θεσσαλονίκης στην

Eλλάδα Έπειτα από ένα απειλητικό τελεσίγραφο των ξένων προξένων ο πρώτος

γενικός διοικητής Kωνσταντίνος Pακτιβάν αποφάσισε να διατηρήσει τις θρησκευτικές

και τις δηmicroοτικές αρχές και διακήρυξε αmicroέσως την εφαρmicroογή διοίκησης ldquoισχυράς και

ισονόmicroου άνευ διακρίσεως φυλής και θρησκεύmicroατοςrdquo Tη συναδέλφωση των κοινοτήτων

κήρυξε επίσης ο υπουργός Eσωτερικών Emicromicroανουήλ Pέπουλης ενώ ο Γεώργιος δήλωνε

προς τους ισραηλίτες και τους microουσουλmicroάνους πως οι έλληνες δεν σκόπευαν να γίνουν

άρχουσα φυλή Eκπρόσωποι των ισραηλιτικών κοινοτήτων της Παλαιάς Eλλάδας

12

έφτασαν στην πόλη για να καθησυχάσουν τους τοπικούς εβραίους και η βασίλισσα Όλγα

microοίραζε καθηmicroερινά ψωmicroί στους φτωχούς Tο El Avenir τάχθηκε υπέρ της ελληνικής

κατοχής ωστόσο η πολιτική ελευθερία ήταν άλλο ζήτηmicroα και η ανταγωνίστριά του

Indeacutepeacutendant διώχθηκε35 ldquoTο αντισηmicroιτικό κύmicroα πέρασεrdquo δήλωνε ο Nεχαmicroά στις 27

Nοεmicroβρίου αλλά η δυσπιστία απέναντι στα σχέδια των νέων κυρίαρχων δεν

διασκορπίστηκε36

Oι φόβοι άλλωστε ήταν συνυφασmicroένοι πέρα από τους πολιτικούς και microε τους

οικονοmicroικούς παράγοντες τους οποίους ελάχιστα microπορούσαν να επηρεάσουν microετά τον

κατακερmicroατισmicroό του ενιαίου οικονοmicroικού χώρου της ευρωπαϊκής Oθωmicroανικής

Aυτοκρατορίας οι κυβερνήσεις O οικονοmicroολόγος Γεώργιος Kοφινάς που στάλθηκε από

τον Bενιζέλο στη Θεσσαλονίκη για να καθησυχάσει τους τοπικούς αστούς εύγλωττα

εξήρε τις οικονοmicroικές προοπτικές της πόλης υπό την ελληνική ευνοmicroία37 Δεν microπόρεσε

όmicroως να διαλύσει την ανησυχία των τοπικών εβραίων εmicroπόρων οι οποίοι εν microέρει επειδή

προέβλεπαν την αποκοπή της ενδοχώρας κι εν microέρει επειδή φοβούνταν τον ενισχυmicroένο

ελληνικό ανταγωνισmicroό ήδη σκέφτονταν να microεταναστεύσουν και σε microερικές περιπτώσεις

έσπευδαν να το κάνουν κιόλας ldquoH απαισιοδοξία για το microέλλον τόσο από πολιτική όσο

και από οικονοmicroική άποψη φαίνεται να κυριαρχεί εδώrdquo ανέφερε ένας έγκυρος

παρατηρητής Kαθώς τα σύνορα και οι δασmicroοί που επέβαλε η ελληνική διοίκηση είχαν

παραλύσει την τοπική αγορά κι επιπλέον θεωρούνταν απίθανο νrsquo ανανεωθούν οι

εmicroπορικές παραγγελίες από το εξωτερικό καλλιεργούνταν κάθε λογής συγχυσmicroένα

όνειρα στις τάξεις των ντόπιων ldquoOι περισσότεροι έmicroποροι αρχίζουν να σκέφτονται πως

πρέπει να εγκαταλείψουν τη Θεσσαλονίκη για άλλες χώρες πολλοί όmicroως από αυτούς

αποφασίζουν να microείνουν προσωρινά ελπίζοντας σε νέες πολιτικές αλλαγές ή και στη

Mακεδονική αυτονοmicroίαrdquo38 Oι αλλαγές όmicroως αυτές δεν έρχονταν ενώ ο καταναγκαστικός

εξελληνισmicroός της πόλης συνεχιζόταν Oι αρχές διέταξαν τις εταιρίες των σιδηροδρόmicroων

των τροχιοδρόmicroων και του ηλεκτρισmicroού να απολύσουν όσους υπαλλήλους δεν έβγαζαν

το φέσι και δεν έπαιρναν ελληνική υπηκοότητα αρκετοί microουσουλmicroάνοι παραιτήθηκαν

ενώ άλλοι τέως ξένοι υπήκοοι microεταξύ τους πολλοί εβραίοι συmicromicroορφώθηκαν κυρίως

εκείνοι που δούλευαν στους τροχιοδρόmicroους και στις microεγάλες εταιρείες39

Tους επόmicroενους microήνες η Kυβέρνηση Bενιζέλου η οποία συνάmicroα αναζητούσε δάνεια

από εβραϊκούς χρηmicroατιστικούς οίκους40 προσπάθησε να ελαχιστοποιήσει τις τριβές

Aναγνώρισε την κοινωνική και πολιτική ιδιαιτερότητα της εβραϊκής κοινότητας και

ικανοποίησε στις αρχές του 1914 σηmicroαντικά αιτήmicroατά της εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας σεβασmicroό της αργίας του σαβάτου δικαίωmicroα συmicromicroετοχής στη δηmicroόσια διοίκηση

δικαίωmicroα τήρησης λογιστικών βιβλίων στη λαδίνο ελευθεροτυπία συνεργασία του

κτηνιάτρου microε το σολέτ κρατική επιχορήγηση σε κοινότητες κι ενώσεις και απαλλαγή

από δασmicroούς των αζύmicroων41 Ωστόσο η κατώτερη διοίκηση εξακολουθούσε να εφαρmicroόζει

διακρίσεις εις βάρος των εβραίων οργανώνοντας διωγmicroούς των microικροπωλητών

13

(υπήρχαν τετρακόσιοι microε πεντακόσιοι από αυτούς microόνον εβραίοι) καθώς και microποϋκοτάζ

των εmicroπόρων ή microε αστυνοmicroικές και δικαστικές ενοχλήσεις Παρατηρητές όπως ο

Nεχαmicroάς διέκριναν microεγάλη απόσταση από τις επίσηmicroες διακηρύξεις ως στην καθηmicroερινή

πρακτική των αρχών42 Tα επεισόδια συνεχίζονταν ακατάπαυστα Άρχισε εκπατρισmicroός

οικογένειες πουλούσαν την περιουσία τους και microετανάστευαν κατά εκατοντάδες προς τη

βόρεια και νότια Amicroερική τη Γαλλία την Aίγυπτο και την Oθωmicroανική Aυτοκρατορία43

Φόνοι και διώξεις υπονόmicroευαν τη διακηρυγmicroένη κυβερνητική πολιτική και αποξένωναν

την εβραϊκή κοινότητα44 Στην πόλη επικρατούσε κλίmicroα κατοχής οι αρχές φρουρούσαν

αυστηρά όλα τα δηmicroόσια κτίρια και παρακολουθούσαν στενά όλα τα ldquoύποπτα

πρόσωπαrdquo45

H τροmicroοκρατία και η καταστολή συνδέονταν επίσης microε microια ιδιαιτερότητα της

εβραϊκής κοινότητας - το ισχυρό σοσιαλιστικό κίνηmicroα Oι συνθήκες που επικράτησαν

στη Mακεδονία αφότου έληξαν οι πόλεmicroοι ουσιαστικά εmicroπόδιζαν κάθε microορφή πολιτικής

δράσης Mόλις τερmicroατίστηκε η κατάσταση πολιορκίας οι αρχές επέκτειναν την ισχύ των

περίφηmicroων νόmicroων του Δηmicroητρακοπούλου για τη ληστεία οι οποίοι είχαν ξεσηκώσει

τεράστιες αντιδράσεις όταν συζητούνταν στη βουλή Tώρα microπορούσαν χωρίς δίκη να

εξορίζουν ύποπτους microαζί microε τις οικογένειές τους φυγόδικους ζητιάνους άστεγους και

άλλα ldquoαντικοινωνικά στοιχείαrdquo46 Mολονότι δεν ενέπιπταν σε καmicroιά από τις παραπάνω

κατηγορίες οι ηγέτες της Φεντερασιόν Mπεναρόγιας και Γιονάς συγκαταλέγονταν στα

πρώτα θύmicroατα των άκρως ελαστικών αυτών νόmicroων H έλλειψη δηmicroοκρατικών εγγυήσεων

microονιmicroοποιήθηκε διατηρήθηκε microε ελάχιστα διαλείmicromicroατα ως την πτώση της παγκαλικής

δικτατορίας Για λίγο καιρό πάντως και microετά την αποmicroάκρυνση εκατοντάδων χιλιάδων

ldquoαλλοεθνώνrdquo επικράτησε η πολιτική της ενσωmicroάτωσης των υπόλοιπων αντί της γενικής

ξενηλασίας Kρίσιmicroο βήmicroα προς αυτή την κατεύθυνση ήταν η παραχώρηση από την

Kυβέρνηση Φιλελευθέρων πολιτικών δικαιωmicroάτων σε όλους τους εναποmicroείναντες

άρρενες των Nέων Xωρών - κι εποmicroένως στον κύριο όγκο της εβραϊκής κοινότητας Eνώ

εντούτοις ο Bενιζέλος προσπάθησε να συmicromicroαχήσει microαζί της τελικά εκείνη όπως και οι

υπόλοιπες microειονότητες στράφηκε προς τον πολέmicroαρχο άνακτα και προς πολιτικούς που

microε microένος τις καταδίωκαν προηγουmicroένως Aιτία ήταν βεβαίως η σύmicroπτωση της διεθνούς

πολιτικής του microοναρχισmicroού στο πλαίσιο του Eυρωπαϊκού Πολέmicroου microε τα φιλειρηνικά

συmicroφέροντα Iδίως για τους πιο ανυπεράσπιστους η συmicromicroετοχή στον πόλεmicroο ήταν

κίνδυνος πολύ πιο απτός από την πτώση του φιλελεύθερου πρωθυπουργού Όπως το

έθεσε η Mόλχο ldquoO Bενιζέλος είχε θελήσει την ειρηνική ενσωmicroάτωση των εβραίων στην

ελληνική κοινωνία Bρισκόταν σε καλό δρόmicroο Ωστόσο κι εδώ ήταν η ειρωνία όταν

αφυπνίστηκε η εβραϊκή πολιτική συνείδηση στο πολιτικό πλαίσιο του εθνικισmicroού ο ίδιος

δεν εξασφάλισε κανένα όφελοςrdquo47

14

Tελικά δεν αποφεύχθηκαν ούτε ο πόλεmicroος ούτε η εσωτερική εκτροπή - παράγοντες

που αmicroφότεροι έκαναν επισφαλή τη θέση όλων των microειονοτήτων Tο 1917 οι σιωνιστές

που υποστηρίζονταν από microεγάλο microέρος του εβραϊκού πληθυσmicroού και είχαν τέσσερις από

τους πέντε βουλευτές του microεταστράφηκαν για εξωτερικούς λόγους υπέρ της Aντάντ48

Mετά την πυρκαγιά εκείνης της χρονιάς όmicroως οι Φιλελεύθεροι συζήτησαν σοβαρά ldquoεάν

θα ήτο ορθώτερον να microετεφέροντο οι άστεγοι κατά microεγάλην πλειοψηφίαν Eβραίοι

αλλού εις την Eλλάδα Tα ξένα επιτελεία είχαν ταχθεί υπέρ αυτής της λύσεως δια λόγους

στρατιωτικούς Πολλοί εκ των ηmicroετέρων επίσης υπερεθνικισταί επιθυmicroούσαν την

εκτόπισιν των αλλοεθνώνrdquo49 Aφότου λοιπόν άρχισαν οι ξενηλασίες κανείς δεν ήξερε

πού θα σταmicroατούσαν Tελικά το σχέδιο microαταιώθηκε η αποκατάσταση των πυροπαθών

όmicroως όποιες και αν ήταν οι προθέσεις της κυβέρνησης και του αρmicroόδιου υπουργού

Aλέξανδρου Παπαναστασίου ευνόησε από κάθε άποψη τους χριστιανούς έναντι των

εβραίων οι οποίοι αφετέρου πλήγηκαν περισσότερο50 Aκολούθησε νέο κύmicroα

microετανάστευσης ενώ απrsquo όσους έmicroειναν λίγοι απέκτησαν εκλογικά βιβλιάρια και η

σύσταση των χωριστών εκλογικών κέντρων φαλκίδευσε ουσιαστικά τα δικαιώmicroατά

τους51

Eν κατακλείδι οι εθνικές εκκαθαρίσεις από το 1912 ως το 1914 στην Eλλάδα και στην

Tουρκία τις οποίες η microεν ελληνική κυβέρνηση επέτρεψε η δε τουρκική κατεύθυνε θέτουν

σοβαρά ερωτήmicroατα σχετικά microε τη συγκρότηση και τη λειτουργία των βαλκανικών

κρατών Aποτέλεσαν την όχι αναπόφευκτη αλλά πάντως λογική απόληξη του κοινωνικού

κατακερmicroατισmicroού της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας καθώς και της αποσπασmicroατικής

ενσωmicroάτωσής της στο καπιταλιστικό κοσmicroοσύστηmicroα που διαθλάστηκαν ιδεολογικά στην

ανάπτυξη των αντίπαλων εθνικισmicroών Oι αγριότητες εναντίον ανυπεράσπιστων

πληθυσmicroών έγιναν καθηmicroερινότητα και προετοίmicroασαν τις αλλεπάλληλες πολεmicroικές

συγκρούσεις οι οποίες χώρισαν microε τάφρους microίσους τα Bαλκάνια εmicroπέδωσαν την

οικονοmicroική πολιτική και πολιτισmicroική εξάρτηση της περιοχής ανέδειξαν τους

στρατιωτικούς σε πρωταγωνιστές της κρατικής ζωής και το κράτος σε επικυρίαρχο της

κοινωνίας και παγίωσαν ολόκληρο τον εικοστό αιώνα τη διατύπωση των οικονοmicroικών

και ταξικών συγκρούσεων microε όρους εθνικοθρησκευτικούς

Tις εθνοκαθάρσεις δεν χρεώνονταν αποκλειστικά οι ελίτ Mε την ίδια αδυσώπητη

λογική που εmicroπλέκονταν οι περιφερειακές Δυνάmicroεις στο παιχνίδι του ιmicroπεριαλισmicroού

παρέσυραν τους τοπικούς πληθυσmicroούς στον εθνικό ανταγωνισmicroό Tούς καθυπέτασσαν σε

αλλότρια συmicroφέροντα όπως κατεξοχήν ήταν οι βλέψεις κρατικών εκκλησιαστικών κι

επιχειρηmicroατικών κέντρων microετά την πρώτη καταστροφή των Bαλκανικών Πολέmicroων

microάλιστα συνέχισαν να τούς χρησιmicroοποιούν σαν πεσσούς ενόψει νέων συγκρούσεων O

πόλεmicroος κατακρηmicroνίζοντας τις οικονοmicroικοπολιτικές ιεραρχίες του οθωmicroανικού

καθεστώτος στις περισσότερες χώρες ανέτρεψε τους συσχετισmicroούς δυνάmicroεων microεταξύ

15

των κοινωνικών στρωmicroάτων Oι κυρίαρχες εθνότητες κάθε κράτους επωφελήθηκαν για

να οικειοποιηθούν πόρους και εισοδήmicroατα που απολάmicroβαναν προηγουmicroένως οι

ldquoαλλοεθνείςrdquo Oι διαδοχικές microεταβιβάσεις της πολιτικής εξουσίας από το ένα έθνος στο

άλλο συνοδεύονταν από ισάριθmicroες microετατοπίσεις οικονοmicroικής δύναmicroης και συχνά η

απόσπαση κεφαλαίου έγινε απροκάλυπτος στόχος των διωγmicroών Eντέλει η αναδιανοmicroή

του πλούτου microε την απαλλοτρίωση ldquoεχθρικώνrdquo πληθυσmicroών συνιστούσε microια διεστραmicromicroένη

απάντηση στις κοινωνικές πιέσεις τις οποίες συmicroπύκνωναν τα σοσιαλιστικά αιτήmicroατα

της ισονοmicroίας και της κοινωνικοποίησης του παραγωγικού microηχανισmicroού H ξενηλασία

παρουσιάστηκε ως υποκατάστατο της κοινωνικής δικαιοσύνης - και η καταστολή που

συνεπαγόταν microακροπρόθεσmicroα δηmicroιούργησε την παραθεσmicroική υποδοmicroή και την

τεχνολογία του Διχασmicroού ενώ συνάmicroα διευκόλυνε τις στρατιωτικές επεmicroβάσεις στη

δηmicroόσια ζωή και νοmicroιmicroοποίησε microιλιταριστικά ιδεολογήmicroατα

Oι οιωνοί δεν ξέφευγαν από τους πιο ψύχραιmicroους παρατηρητές όπως ήταν ο

Πρόξενος Mόργκαν ο οποίος παρακολουθούσε εκ του σύνεγγυς τις εξελίξεις στη

Θεσσαλονίκη ldquoοι Tούρκοι δείχνουν αποφασισmicroένοι να διώξουν όλους τους Xριστιανούς

από τη Θράκηrdquo έγραφε ldquoενώ αφετέρου στη Mακεδονία οι Mουσουλmicroάνοι

παραπονούνται για άδικη microεταχείριση και η Eλληνική ορθοδοξία επιβάλλεται

καταναγκαστικά στους εντόπιους Xριστιανούς Δεν φαίνεται λοιπόν να έχουν άλλη

διαφυγή οι υποτελείς φυλές εκτός από την αποδηmicroία ή την αποστασία Eν καιρώ και microε

τίmicroηmicroα τα microαρτύρια των υποτελών στοιχείων η Eλλάδα και η Tουρκία θα microπορούν να

επαίρονται ότι βασιλεύουν επάνω σε οmicroοιογενείς πληθυσmicroούς αλλά βεβαίως δεν θα έχει

βελτιωθεί στο microεταξύ η φήmicroη της ανεκτικότητάς τουςrdquo52 Oι εβραίοι έmicroεναν προσώρας

στο απυρόβλητο Aπό τη στιγmicroή όmicroως που η παραmicroονή τους στον τόπο των προγόνων

τους παύοντας να θεωρείται αυτονόητη παρουσιάστηκε ως παραχώρηση εξαιτίας

συγκυριακών συσχετισmicroών δυνάmicroεων κανείς δεν ήξερε πότε θα ηχούσαν οι σάλπιγγες

και του δικού τους εξανδραποδισmicroού

16

Bιβλιογραφία

Andreacuteadegraves Andreacute Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la guerre en Gregravece Publications de la Dotation

Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP 1928

Γαρδίκα-Kατσιαδάκη Eλένη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή συνεργασίαrdquo σε

Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5

Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270 κε

Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν

Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914

Carnegie Endowment for International Peace Report of the International Commission To Inquire into the

Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington Carnegie Endowment 1914

Δραγούmicroης Φίλιππος Στεφάνου Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 εισαγωγή - επιmicroέλεια I K

Mαζαράκης Aινιάν Aθήνα Δωδώνη 1988

Feroz Ahmad ldquoWar and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988]

Fleischer Hagen ldquoThe Aegean Crisis in the Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the

Hellenic Diaspora vol XIV(3-4) [1987]

Gardikas Katsiadakis Helen Greece and the Balkan Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα

Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων 1995

Grogan Lady The Life of J D Bourchier London Hurst and Blackett 1926

Kαλλιβρετάκης Λεωνίδας Φ ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις

Hπείρου - Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990]

Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από ανέκδοτες επιστολές

του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου

Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507

Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo

σε Θάνος Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ

53-131

Kitromilides Paschalis Michael Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the Culture and Political

Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum Reprints 1994

17

Kontogiorgi Elisabeth ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora and Myriophyto-

Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies 351 Thessaloniki 1994

Λιάκος Aντώνης ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε

Tριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199

Aθήνα KNEEIE 1994

La Question drsquo Orient vue par les socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918

Lamouche [Colonel] Quinze ans drsquo histoire balkanique (1904-1918) Paris Payot 1928

Leontaritis George B Greece and the First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder

1990

Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913 Faits Rapports Documents

Temoignages Officiels Athegravenes 1914

Mazower Mark Greece and the Inter-war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991

Mαρκέτος Σπύρος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού

σοσιαλισmicroού Aθήνα (διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου

Aθηνών) 1998

Mαρκέτος Σπύρος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo σε Eταιρεία Mελέτης

Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας στη microακρά διάρκεια Πρακτικά

του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991 Aθήνα Γαβριηλίδης 1995

Mατάλας Παρασκευάς ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι

microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993

Molho Rena ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic

Diaspora vol XIII 3-4 [1986]

Molho Rena Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de doctorat de lrsquo

Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3

Παναγάκος Π Συmicroβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922 Aθήναι 1960

Παρασκευόπουλος Λεωνίδας I Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933

Pακτιβάν Kωνσταντίνος Δ Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών ανατύπωσις εκ της

Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916

18

Pierron Bernard Juifs et chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave

1945 Paris Lrsquo Harmattan 1996

Rankin Reginald Sir Inner History of the Balkan War London Constable 1914

Σουλιώτης - Nικολαΐδης Aθανάσιος Hmicroερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου πρόλογος Σοφίας

Aθ Σουλιώτη εισαγωγή Διογένη Ξανάλατου Θεσσαλονίκη EMΣ 1962

Vergopoulos Kostas ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI

[Spring 1988]

[Aργυρόπουλος Περικλής] Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου πρώην βουλευτού Aθηνών

υπουργού και πρεσβευτού από 1885 έως 1936 Aθήναι 1970

19

1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos

ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ

232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-

Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του

ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European

World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the

European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της

οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and

New York Cambridge UP 1979

2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την

Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the

First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα

επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la

guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP

1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-

war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ

ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος

Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα

(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998

Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια

και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35

3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε

4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος

ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος

Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα

KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in

the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum

Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan

Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων

1995

5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo

6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912

7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από

ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη

20

microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του

ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος

Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ

53-131

8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo

σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας

στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991

Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο

9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371

10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ

ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο

στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν

αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την

κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν

επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D

Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών

διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington

Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από

την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα

11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048

12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των

διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the

Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)

[1987]

13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των

τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως

τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914

14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194

15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης

έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών

εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην

Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et

chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo

Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις

έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους

21

microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από

τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της

Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη

συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-

1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις

φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά

το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών

ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού

στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις

εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo

(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε

και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν

κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα

16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή

συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού

Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270

κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία

οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα

καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912

Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey

309191242090

17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως

προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η

δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης

Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O

Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο

18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les

socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός

Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά

έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for

International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως

οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης

ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -

Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78

19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο

Πέmicroπτο

20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet

177191442809

22

21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082

(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)

23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών

ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο

2621051914

24 Στο ίδιο σ 14

25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα

microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το

κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar

and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι

επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν

στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του

Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη

προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913

Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως

συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως

καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO

371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους

βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610

Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των

βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ

τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora

and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies

351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι

χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων

26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην

Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς

φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι

κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει

προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι

περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική

τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας

M Grassi

27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694

23

28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία

1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να

ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς

Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)

29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς

ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την

εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα

στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75

χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988

Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189

30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)

31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

460

32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε

33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488

34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495

35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο

των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ

της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho

Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα

για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho

ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora

vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους

X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη

πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους

στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι

και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν

λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες

κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ

σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat

de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα

αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης

36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

506

37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)

24

38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751

39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919

Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549

41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552

42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544

43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545

44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548

45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049

46 FO 371199567-69

47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

555

48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556

49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249

50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

560

51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της

Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και

κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος

ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των

ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo

έτος Arsquo τ 1 [761920]

52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715

4

υπέρ των εβραίων όταν ρίχτηκαν στη ζυγαριά οι πολιτικές της εθνικής καθαρότητας

αφενός και της επιλεκτικής ενσωmicroάτωσης των ldquoαλλοεθνώνrdquo αφετέρου Eνώ όmicroως οι

ιδεολογικές προδιαθέσεις έδιναν τις ευρύτερες συντεταγmicroένες του ζητήmicroατος και στην

πράξη microερικώς επηρέαζαν την αντιmicroετώπιση των διάφορων κατηγοριών ldquoαλλοεθνώνrdquo

δεν λειτούργησαν πάντοτε microε τον ίδιο τρόπο Kαλύτερα θα εκτιmicroήσουmicroε πώς χειρίστηκαν

τους ldquoαλλοεθνείςrdquo αν διακρίνουmicroε τρία επίπεδα πρώτον της κυβέρνησης και της

πολιτικής ελίτ δεύτερον του κρατικού microηχανισmicroού συmicroπεριλαmicroβανοmicroένου και του

στρατιωτικού και τέλος των απλών ανθρώπων Eπίπεδα ιεραρχηmicroένα που

επικοινωνούσαν microεταξύ τους και παρουσίαζαν κοινές τάσεις αλλά περιστασιακά

κινούνταν αυτόνοmicroα και δεν είχαν τους ίδιους πάντοτε σκοπούς

Στο πλαίσιο της ελίτ το ζήτηmicroα σηmicroατοδοτούνταν πολιτικά Δεν είναι της ώρας νrsquo

αναλύσουmicroε εδώ την εθνική ιδεολογία και την εξωτερική πολιτική4 αρκεί να

σηmicroειώσουmicroε πως από καιρό οι ιθύνοντες χωρίς να ενηmicroερώσουν τους άmicroεσα

ενδιαφερόmicroενους εξέταζαν τον τεmicroαχισmicroό των Bαλκανίων σε εθνικώς οmicroοιογενείς ζώνες

κι εξοικειώνονταν microε τη λογική της ξενηλασίας5 ενώ οργανικοί διανοούmicroενοί τους

υmicroνούσαν ldquoTο δίκαιον του ισχυροτέρου εν τη ιστορίαrdquo6 Aπό τις τελευταίες δεκαετίες του

περασmicroένου αιώνα στο λόγο της ελίτ κυριαρχούσε ένας σωβινισmicroός περισσότερο ή

λιγότερο αδιάλλακτος ενώ περιθωριοποιούνταν οι πιο φωτισmicroένες αντιλήψεις όπως

εκείνες που εξέφραζε κάποτε η Aνατολική Omicroοσπονδία H ορθόδοξη Eκκλησία έδωσε

microάχη εναντίον του ldquoφυλετισmicroούrdquo αλλά τήν έχασε7 Διχασmicroένοι ήταν στο εθνικό ζήτηmicroα

ιδίως microε τη microορφή που προσλάmicroβανε στα πολυεθνοτικά Bαλκάνια ακόmicroη και οι

ολιγάριθmicroοι microεταξύ της ελίτ όσο και του λαού σοσιαλιστές αυτοί παρέmicroεναν ωστόσο η

microόνη πολιτική και διανοητική δύναmicroη στα Bαλκάνια η οποία αντιστρατεύτηκε microε

σύγχρονους όρους την κυρίαρχη microισαλλοδοξία προτάσσοντας τα ιδανικά της

βαλκανικής ένωσης και της ανεξεθνίας ορισmicroένοι στρέφονταν προς ένα διεθνισmicroό

ολοένα ριζοσπαστικότερο ενώ άλλοι αναζητούσαν γέφυρες προς τον εθνικό λόγο8

Eιδικά στο ζήτηmicroα των ldquoαλλοεθνώνrdquo πάντως ούτε και η αστική ελίτ δεν είχε το

1912 κοινή ή έστω επεξεργασmicroένη πολιτική H διαmicroάχη για την αντιmicroετώπιση αυτών των

οmicroάδων microεταξύ Bενιζέλου και Kωνσταντίνου στη διάρκεια των πολέmicroων προοιώνισε

από microια άποψη τον Διχασmicroό ldquoO Bασιλιάς συγκεντρώνει αυτόmicroατα τις εθνικές τάσεις

ενώ ο Bενιζέλος τις κρατικέςrdquo έγραφε ο Φ Δραγούmicroης εννοώντας πως ο δεύτερος

περιόριζε την εθνική αδιαλλαξία στο εσωτερικό και στο εξωτερικό9 Amicroφότεροι

χρησιmicroοποιούσαν την πολιτική της πυγmicroής στο πλαίσιο άλλωστε του τρέχοντος

εθνικιστικού παροξυσmicroού ο Bενιζέλος υιοθέτησε τη ρητορεία περί ldquoκληρονοmicroικών

εχθρώνrdquo ενώ διακηρυγmicroένος σκοπός του Kωνσταντίνου ήταν ldquoνα κάmicroωmicroεν Eλλάδα

πολεmicroικώς ισχυροτάτην σεβαστήν εις τους φίλους της και τροmicroεράν εις τους εχθρούς

τηςrdquo10 Ωστόσο ο πρώτος έβλεπε πιο θετικά την ιδέα της συνύπαρξης microε τους ldquoξένουςrdquo

πληθυσmicroούς η φωτισmicroένη στάση του οφειλόταν microεταξύ των άλλων στην αγωνία για την

5

τύχη των αλύτρωτων που παρέmicroεναν στις οθωmicroανικές περιοχές αλλά και στη microέριmicroνά

του για την οικονοmicroία11

Xαρακτηριστικά τον Mάρτιο του 1913 στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση ο

Bενιζέλος παραmicroέρισε τα microεγαλεπήβολα σχέδια των πολιτικών αντιπαλων του που

ονειρεύονταν απέραντες κατακτήσεις σιωπώντας για την τύχη που θα επιφύλασσαν

στους ldquoαλλοεθνείςrdquo αυτών των περιοχών Δεν τόν βοηθούσε όmicroως ούτε το εσωτερικό

ούτε το διεθνές κλίmicroα Mαταίως προσπάθησε να εγγράψει στη Συνθήκη του

Bουκουρεστίου ουσιαστικές εγγυήσεις των δικαιωmicroάτων των microειονοτήτων - και το ίδιο

ανεπιτυχώς προτού λήξει το 1913 ζήτησε ξανά να κατοχυρώσουν τις υποχρεώσεις του

κράτους έναντι των microειονοτήτων microε διεθνή συνθήκη και όχι microε απλό νόmicroο ούτως ώστε

αφενός να συγκρατήσει τους διώκτες τους και αφετέρου να δώσει σrsquo αυτές τις ίδιες κάθε

δυνατή εξασφάλιση και να τις κρατήσει στη χώρα12

Tο όραmicroα της ενσωmicroάτωσης πάντως δεν σήmicroαινε χαλάρωση αλλά microάλλον ενίσχυση

της κρατικής εξουσίας O πρωθυπουργός microε την πλήρη υποστήριξη της πολιτικής ελίτ

ψήφισε ουσιαστικά χωρίς συζήτηση στη βουλή το άκρως συγκεντρωτικό νοmicroοσχέδιο

ldquoΠερί διοικήσεως των στρατιωτικώς κατεχοmicroένων χωρώνrdquo13 Aυτό microεταξύ άλλων

αξιοποίησαν οι ιθύνοντες οι οποίοι συχνά έκριναν τόσο όσοι βρίσκονταν στην

πρωτεύουσα όσο κι εκείνοι που ανέλαβαν επί τόπου τη διοίκηση των Nέων Xωρών

σηmicroαντικότερο να εmicroπεδώσουν εκεί τον κρατικό έλεγχο από το να εφαρmicroόσουν την

ισονοmicroία ή το κράτος δικαίου Ήδη θεωρούνταν αντινοmicroικοί και πάντως είχαν σαφώς

ιεραρχηθεί αυτοί οι στόχοι ldquoθα κατηγορήσουν ηmicroάςrdquo δήλωνε αργότερα ο Στρατηγός

Παρασκευόπουλος ldquoως αυταρχικούς αντιφιλελευθέρους και εθνικιστάς microη σεβοmicroένους

τα δικαιώmicroατα των ελευθεριών του ατόmicroου δεν γνωρίζουν βεβαίως την ψυχολογίαν

των πληθυσmicroών εκείνων διότι αι θεωρίαι αύται κατά τους χρόνους εκείνους και τας

ειδικάς τότε περιστάσεις ήσαν έτι ανεφάρmicroοστοι και ένεκα των φυλετικών

διεκδικήσεωνrdquo14

Oύτε ήταν τέτοιες ιεραρχήσεις βεβαίως ελληνική ιδιοτυπία microετά το 1912 η δίωξη

του ldquoεσωτερικού εχθρούrdquo και η διοικητική ασυδοσία που αυτή συνεπαγόταν έγιναν και

ως τώρα παραmicroένουν δοmicroικά χαρακτηριστικά όλων των βαλκανικών κρατών Παντού

στις τέως οθωmicroανικές περιοχές οι άρχουσες ελίτ προώθησαν το διωγmicroό ή την εθνοποίηση

του πολυεθνικού ή ανεθνικού πληθυσmicroού συγχρόνως microε βίαιες ανακατανοmicroές

κοινωνικών πόρων και ρόλων Eφεξής όλα τα κράτη της περιοχής οργανώνοντας microε

κατάλληλους χειρισmicroούς πολιτισmicroικών συmicroβόλων τη συνοχή του ldquoεθνικού σώmicroατοςrdquo

συνάmicroα περιθωριοποιούσαν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Προσφέροντας ιδίως επισήmicroως ή άτυπα

προνοmicroιούχα πρόσβαση στην εκπαίδευση στην εργασία στην κατοικία και στην υγεία

συνάρmicroοζαν την εθνική microε την ταξική διαφοροποίηση Tα νέα καθεστώτα microε δυο λόγια

αντί να άρουν τις κοινωνικές διακρίσεις και να εmicroπεδώσουν τη δηmicroοκρατία εδραίωναν

6

την ανισονοmicroία το εθνικό microίσος και την ταξική πόλωση Tα αποτελέσmicroατα αυτών των

επιλογών διακρίνονται καθαρά σήmicroερα

Eντούτοις υπήρξαν διαβαθmicroίσεις στην αντιmicroετώπιση των ldquoξένωνrdquo Όσον αφορούσε

την Eλλάδα στο επίπεδο της εθνικής ιδεολογίας το δίληmicromicroα ήταν microεταξύ εθνικών και

δηmicroοκρατικών προετεραιοτήτων ενώ σε κείνο των επίσηmicroων κυβερνητικών επιλογών

πρώτευε η διαχείριση των microαζών των εθνικών όγκων Στις Nέες Xώρες ο Bενιζέλος

συνυπολογίζοντας το συνολικό δυναmicroικό των ετερογενών οmicroάδων που αντιmicroετώπιζε και

στοχεύοντας σε επιθυmicroητές ισορροπίες χειρίστηκε κάθε κατηγορία αναλόγως microε

τρέχουσες ανάγκες και απαντώντας σε εσωτερικές κι εξωτερικές πιέσεις Όσον αφορούσε

τους ldquoοmicroοεθνείςrdquo ανταγωνιστικών κρατών κατεξοχήν βούλγαρους και microουσουλmicroάνους

το δίληmicromicroα ήταν αν θα διώχνονταν ή θα γίνονταν δεκτοί ως πολίτες - ενώ δεν ήταν τόσο

οξύ σε σχέση microε τις εβραϊκές κοινότητες των Nέων Xωρών τις οποίες δεν προστάτευε

αλλά και δεν διεκδικούσε άmicroεσα άλλο κράτος αφενός δεν υπήρχαν στρατηγικοί λόγοι

διωγmicroού ή εκτόπισής τους και αφετέρου ήταν λιγότερο δύσκολο να επενδυθούν ελληνική

εθνική ταυτότητα Tέλος ο αριθmicroός όσων δήλωναν ldquoέλληνεςrdquo στη Mακεδονία παρέmicroενε

ανεπαρκής έπρεπε λοιπόν να επιδιωχθεί η υιοθέτηση της ελληνικής ταυτότητας από

ορισmicroένους τουλάχιστον ldquoεθνικούς άλλουςrdquo - και από αυτή την άποψη οι σεφαραδείmicro

ήσαν πρόσφοροι όχι microόνον επειδή δεν απέβλεπαν άmicroεσα σε άλλη εθνική πατρίδα αλλά κι

επειδή υπήρχε το ευνοϊκό προηγούmicroενο της σχετικώς επιτυχηmicroένης ενσωmicroάτωσης των

παλαιοελλαδιτών εβραίων

Όπως είπαmicroε όmicroως το ευρύτερο πρόβληmicroα σε σχέση microε τους σεφαραδίτες όσο και

microε τις άλλες οmicroάδες ldquoαλλοεθνώνrdquo ήταν πώς να ενταχθούν σrsquo ένα κράτος εmicroποτισmicroένο microε

αδιάλλακτη εθνική ιδεολογία και microάλιστα συνυφασmicroένη γενικώς microε microια αποκλειστική

θρησκευτική ταυτότητα Bασική προϋπόθεση ήταν σrsquo αυτές τις συνθήκες να

εξασφαλίσουν ισότιmicroα πολιτικά δικαιώmicroατα O Bενιζέλος όχι microόνο διείδε εγκαίρως

αυτήν τη διέξοδο αλλά και τούς παραχώρησε αmicroέσως τυπικά δικαιώmicroατα στις πρώτες

εκλογές microετά την ενσωmicroάτωση των Nέων Xωρών το 1915 επιτράπηκε στον ανδρικό

πληθυσmicroό να ψηφίσει χωρίς διάκριση θρησκείας γλώσσας ή εθνικής συνείδησης O

αρχιτέκτονας της επέκτασης έδειξε λοιπόν πως καταρχήν ιεραρχούσε διαφορετικά τις

προτεραιότητες απrsquo ότι ο ldquoβενιζελικόςrdquo στρατηγός που προαναφέραmicroε H πολιτική

ηγεσία έmicroπρακτα και πανηγυρικά αναγόρευσε την ιδιότητα του πολίτη υπέρτερη των

εθνοτικών δεσmicroών H στάση του πρωθυπουργού ωστόσο αmicroφισβητήθηκε Φιλελεύθεροι

όσο και κωνσταντινικοί στο πλαίσιο του Διχασmicroού και συχνά για λόγους τοπικών

συmicroφερόντων επέmicroεναν όπως το έθεσε ένας άλλος ldquoβενιζελικόςrdquo στρατιωτικός ότι

ldquo[α]πετέλει έγκληmicroα και microωρίαν το να κληθούν Tούρκοι Bούλγαροι Eβραίοι και

Aλβανοί να ψηφίσουν δια την Mεγάλην Eλλάδαrdquo15

Iσχυρές microερίδες της πολιτικής ελίτ λοιπόν αλλά και του κρατικού microηχανισmicroού

κάθε άλλο παρά ενστερνίζονταν τα κελεύσmicroατα του πρωθυπουργού Aκόmicroη και στα

7

ανώτερα κλιmicroάκια η διαλλακτικότητα του Bενιζέλου απέναντι στους ldquoεθνικούς εχθρούςrdquo

έτρεφε microόνιmicroες συγκρούσεις microε τους σωβινιστές16 Tους τελευταίους ενθάρρυνε microάλιστα

ο αντίπαλος εξουσιαστικός πόλος και ιδεολογικός φάρος ο Kωνσταντίνος φαίνεται

πως microόλις ανέβηκε στο θρόνο η αντιmicroετώπιση των ldquoαλλοεθνώνrdquo χειροτέρευσε17 H

υπόγεια αντίθεση microεταξύ άνακτα και πρωθυπουργού για τη διαγωγή του στρατού

αντανακλούσε εντέλει ευρύτερες συγκρούσεις για τη νοηmicroατοδότηση του πολέmicroου ότι

όλοι microάχονταν κάτω από την ίδια σηmicroαία δεν σήmicroαινε πως συmicromicroερίζονταν κοινά ιδανικά

- και η διαmicroόρφωση των συνειδήσεων microέσα από αυτή την κατακλυσmicroική εmicroπειρία ακόmicroη

περιmicroένει τον ιστορικό της Yπήρξαν αντιδράσεις - κυρίως αλλά όχι microόνον από τους

σοσιαλιστές οι οποίοι κατηγορούσαν εξίσου για τις αγριότητες όλα τα κράτη18

Σε όλες τις βαθmicroίδες όmicroως ο κρατικός microηχανισmicroός αναπαραγόταν χρησιmicroοποιώντας

ως νοmicroιmicroοποιητικές ιδεολογίες εκδοχές του microεγαλοϊδεατισmicroού πολύ πιο σχηmicroατικές από

εκείνη που ανέπτυσσε ο κρητικός ηγέτης Aντιmicroετώπιζε και αυτός διαφορετικά κάθε

εθνικοθρησκευτική οmicroάδα αλλά είχε τις δικές του ελάχιστα ορθολογικά microελετηmicroένες

προτεραιότητες Πολύ λιγότερο microετρούσαν στα microάτια των στρατιωτικών και πολιτικών

υπαλλήλων κίνδυνοι αφηρηmicroένοι όπως η αποξένωση των ευρωπαίων διπλωmicroατών και

της διεθνούς κοινής γνώmicroης η οικονοmicroική εξάρθρωση και η χρηmicroατιστική αποmicroόνωση

της χώρας ή τα ενδεχόmicroενα αντίποινα κατά ldquoοmicroοεθνώνrdquo Σηmicroαντικότερη θεωρούσαν την

κατίσχυση της εθνικής ιδέας στις περιοχές που εξουσίαζαν και αυτή τήν εννοούσαν microε

όρους πυγmicroής microάλλον παρά πειθούς Kαθώς microάλιστα οι αντίπαλοι κατά κανόνα

παρουσιάζονταν microέσα από δαιmicroονοποιητικά στερεότυπα και οι εθνικοί ανταγωνισmicroοί

επενδύονταν απεικονίσεις microανιχαϊκών δραmicroατουργιών η ωmicroότητα συχνά προβαλλόταν

ως αρετή ή ως καθήκον

Πέρα από τις ιδεολογικές προδιαθέσεις άλλωστε υπήρχαν και τεχνικοί λόγοι που

δυσκόλευαν την αυτοσυγκράτηση του κρατικού microηχανισmicroού O στρατός ιδίως

αποχαλινωmicroένος στη διάρκεια των εχθροπραξιών και πιεσmicroένος από τις ανάγκες της

κατοχής περιοχών κατά microεγάλο microέρος εχθρικών ενδιαφερόταν κυρίως να εξασφαλίσει

τον έλεγχο των Nέων Xωρών και να εξαλείψει τις πιθανές εστίες αντίστασης H

στοιχειώδης εξάλλου κι εκ των ενόντων οργανωmicroένη πολιτική διοίκηση της Mακεδονίας

και της Hπείρου η οποία επίσης δεν διέθετε νοmicroιmicroοποίηση καθολικώς αποδεκτή

βιαζόταν να επιβάλει την εξουσία της σε εκτάσεις τεράστιες και άγνωστες - και microάλιστα

χωρίς να έχει κατά κανόνα συνέχεια microε την οθωmicroανική διοίκηση ldquoΠαρατεντωmicroένοιrdquo και

οι δυο microηχανισmicroοί λοιπόν τόσο ο πολιτικός όσο και ο στρατιωτικός χρειάζονταν ακόmicroη

και τον πιο ανεξέλεγκτο αξιωmicroατούχο για τη λειτουργία τους κι εποmicroένως είχαν

περιορισmicroένα περιθώρια πειθάρχησης των οργάνων Tέλος έπρεπε να βρουν συmicromicroάχους

στις νεοαποκτηmicroένες περιοχές και ο απλούστερος και φθηνότερος τρόπος για να

συσπειρώσουν τους ldquoοmicroοεθνείςrdquo ήταν παρέχοντας σrsquo αυτούς προνόmicroια να εφαρmicroόζουν

διακρίσεις εις βάρος των ldquoαλλοεθνώνrdquo Yπήρχαν επίσης κίνητρα φύσης ατοmicroικής microάλλον

8

παρά θεσmicroικής αλλά όχι ως εκ τούτου λιγότερο ισχυρά Συχνά φαινόmicroενα ήταν η

επωφελής αυθαιρεσία και ο ατοmicroικός πλουτισmicroός εις βάρος αλλοεθνών - και από αυτή

την άποψη microάλιστα τα όργανα είχαν απτό συmicroφέρον να καθυστερήσουν την εξοmicroάλυνση

της κατάστασης και την εφαρmicroογή ενός ισονοmicroικού κράτους δικαίου

Συνοπτικά από τις δυο εναλλακτικές πολιτικές που microπορούσαν οι εκπρόσωποι του

κράτους στις Nέες Xώρες νrsquo ακολουθήσουν έναντι των ldquoαλλοεθνώνrdquo δηλαδή είτε την

καταπίεση κι ενδεχοmicroένως τον εξαναγκασmicroό σε αποδηmicroία είτε την παραχώρηση

ισονοmicroίας φαίνεται πως ο στρατός και οι νέες τοπικές αρχές ακολούθησαν γενικώς την

πρώτη ενώ ένα microέρος της διοίκησης microάλλον όχι το ισχυρότερο τη δεύτερη Tο

αποτέλεσmicroα όπως θα δούmicroε παρακάτω ήταν να επικρατήσει σύγχυση ιδίως στην

ύπαιθρο και στις microεθοριακές περιοχές τις οποίες σύντοmicroα αποψίλωσαν από τον γηγενή

πληθυσmicroό οι αντιφατικές και σπασmicroωδικές και συχνά καταπιεστικές πρωτοβουλίες της

διοίκησης Ήδη την κατάληψη των Nέων Xωρών από τους στρατούς των χριστιανών

microοναρχών συνόδευσαν απηνείς διωγmicroούς microουσουλmicroάνων οι οποίοι προκάλεσαν κύmicroατα

εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων προς την οθωmicroανική επικράτεια19 Kατόπιν microε την

εmicroπλοκή microαζών πληθυσmicroού από αmicroφότερες τις πλευρές η διαλεκτική της ξενηλασίας

πήρε διαστάσεις ανεξέλεγκτες

Tέτοια παραδείγmicroατα αναφέρονται πολλά Όταν λόγου χάρη αποβιβάζονταν στη

Θεσσαλονίκη πατριαρχικοί φυγάδες από τα microέρη της Θράκης που κατέλαβε η Bουλγαρία

οι αρχές τούς προωθούσαν στα microουσουλmicroανικά χωριά όπου εκείνοι microε τη συmicroπεριφορά

τους ανάγκαζαν τους ντόπιους να φύγουν rsquoOταν οι microουσουλmicroάνοι των νησιών πήγαιναν

στα microικρασιατικά παράλια για να πουλήσουν φρούτα και λαχανικά τούς απαγόρευαν να

επιστρέψουν και άφηναν απροστάτευτες τις οικογένειές τους20 Στην ίδια τη

Θεσσαλονίκη microε τη συνεργεία της χωροφυλακής πρόσφυγες από την Tουρκία κατέλαβαν

πλήθος microουσουλmicroανικές κατοικίες διώχνοντας συχνά τους ενοίκους21 Yπήρχε έπειτα το

microεγάλης συmicroβολικής βαρύτητας ζήτηmicroα της θρησκευτικής ελευθερίας την οποία

στερήθηκαν όχι τόσο οι αλλόθρησκοι όσο οι ανταγωνιστικές εκκλησίες - κυρίως οι

εξαρχικοί αλλά εν microέρει και οι καθολικοί και προτεστάντες22

H ψευδαίσθηση πως οι microετακινήσεις ίσως ήταν προσωρινές χάθηκε όταν το κράτος

απέκλεισε την επιστροφή των φυγάδων αφαιρώντας τις περιουσίες τους microε νόmicroο του

Mαΐου του 1914 χαρακτηρίστηκαν αδέσποτα τα ακίνητα των Nέων Xωρών ldquoάτινα οι

ιδιοκτήται ή νόmicroιmicroοι διακάτοχοι εγκατέλιπον απελθόντες εις την αλλοδαπήνrdquo αν οι

τελευταίοι δεν παρουσίαζαν τίτλους microέσα σ ένα χρόνο23 Mετά τους διωγmicroούς της

Mικράς Aσίας και της Θράκης σ αυτά τα κτήmicroατα ldquoπολλάκις εισέβαλλον αυθορmicroήτως οι

πρόσφυγες η δε Kυβέρνησις σιωπηρώς ηνείχετο και διετήρει το γεγονόςrdquo24 Πώς θα

microπορούσε άλλωστε να τούς συγκρατήσει ο κρατικός microηχανισmicroός που συγκροτούνταν εκ

των ενόντων στις Nέες Xώρες ακόmicroη και αν το ήθελε ήταν ανίκανος να εmicroποδίσει τους

πρόσφυγες αλλά και τους τοπικούς χριστιανούς από την ανταπόδοση της ωmicroής

9

καταπίεσης που είχαν πρόσφατα υποστεί η κοινωνική αντίθεση microεταξύ χριστιανού

καλλιεργητή και microουσουλmicroάνου γαιοκτήmicroονα έκανε ακόmicroη σκληρότερη τη σύγκρουση Aς

microην ξεχνούmicroε άλλωστε πως αυτή η συmicroπεριφορά δεν θεωρούνταν στην ευρύτερη περιοχή

αφύσικη παρόmicroοια φαινόmicroενα παρατηρούνταν σε κάθε microεριά των συνόρων25

Aς microην επεκταθούmicroε περισσότερο σε σχέση microε τη στάση των microαζών πόσο microάλλον

αφού για την ώρα όχι microόνο δεν υπάρχουν microελέτες για το πώς αυτές αντέδρασαν στην

έξαφνη ανατροπή των εθνικών ιεραρχιών αλλά και το πρωτογενές υλικό όταν δεν έχει

χαθεί είναι δυσπρόσιτο Tα βρετανικά διπλωmicroατικά έγγραφα επιτρέπουν τουλάχιστον

να διατυπώσουmicroε ορισmicroένες υποθέσεις εργασίας σχετικά microε τους παράγοντες που

επηρέασαν τη στάση τους Ήδη αναφέραmicroε έναν τέτοιο παράγοντα φαίνεται πως τοmicroή

συχνά βίαιη αποτέλεσε σε πολλά microέρη η άφιξη προσφύγων ενώ αντιθέτως microεταξύ των

ντόπιων ldquoελλήνωνrdquo όσο και ldquoαλλοεθνώνrdquo φαίνεται κατευναστικά να δρούσε ακόmicroη και

όταν δεν λειτουργούσαν παλαιότεροι θεσmicroοί ενσωmicroάτωσης η ύπαρξη κοινών κωδίκων

και προσωπικής εξοικείωσης Aς υπογραmicromicroίσουmicroε επίσης τη συmicroπλοκή των ταξικών και

των εθνοτικών αντιθέσεων ιδιαιτέρως έντονη στις περιοχές της microεγάλης αγροτικής

ιδιοκτησίας Eπίσης στην ύπαιθρο όπου η παρουσία των αρχών ήταν πιο ανοmicroοιόmicroορφη

και η δράση τους microάλλον ανεξέλεγκτη αναφέρονταν παραδείγmicroατα πιο ακραίας προς το

καλύτερο ή προς το χειρότερο microεταχείρισης των ldquoαλλοεθνώνrdquo απrsquo ότι στα αστικά

κέντρα Στην έρευνά microου δεν συνάντησα αφετέρου στοιχεία που να δείχνουν ότι οι microάζες

αντιmicroετώπιζαν τους εβραίους χειρότερα από άλλες εθνοτικές κατηγορίες αλλοεθνών

microάλλον το αντίθετο συνέβαινε αφού οι εβραίοι δεν θεωρούνταν πως ασπάζονταν

εχθρικούς εθνικισmicroούς Ξεσπάσmicroατα λαϊκού αντισηmicroιτισmicroού δεν αναφέρθηκαν microε

ιδιαίτερη πυκνότητα Tέλος όταν εξετάζουmicroε τη στάση του πληθυσmicroού αντιθέτως από τη

διοίκηση και τον πόλεmicroο που ήταν αποκλειστικώς ανδρικές υποθέσεις πρέπει επίσης να

συνυπολογίζουmicroε τον παράγοντα του φύλου

Για να συνοψίσουmicroε οι εκτεταmicroένες ξενηλασίες που ακολούθησαν την επικράτηση

των εθνικών κρατών στα πολυεθνοτικά εδάφη της Oθωmicroανικης Aυτοκρατορίας δεν ήταν

προγραmicromicroατισmicroένες αλλά διευκολύνθηκαν από πλήθος συγκυριακούς παράγοντες Kαι

αυτό microολονότι όλα σχεδόν τα κράτη θα microπορούσαν να θεωρήσουν πως είχαν συmicroφέρον

να ενσωmicroατώσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Mε εξαίρεση τη Σερβία η οποία δεν είχε πλέον

ldquoαλύτρωτουςrdquo προς αυτήν τη microεριά της Eυρώπης δεν ευνοούσε κανέναν ο αmicroοιβαίος

διωγmicroός όπως και αν διευθετούνταν τα σύνορα όλα τα κράτη θα συνέχιζαν να έχουν

πλήθος ldquoοmicroοεθνείςrdquo στις ξένες επικράτειες Aπό οικονοmicroική άποψη η εγκατάλειψη της

παραγωγής και η διάλυση των εmicroπορικών δικτύων θα έπλητταν παντού την οικονοmicroία

και τα δηmicroόσια έσοδα Eντούτοις από τη στιγmicroή που εν microέσω των εχθροπραξιών τέθηκε

σε κίνηση η διαλεκτική των διωγmicroών αυτοί απέκτησαν δική τους δυναmicroική και τα κράτη

δύσκολα microπορούσαν να τήν ανακόψουν

10

Δύσκολα επιmicroερίζονται οι ευθύνες για τις διώξεις οι οποίες προκάλεσαν το πρώτο

προσφυγικό κύmicroα που έφερε τη χιονοστιβάδα των αλυσιδωτών διωγmicroών αλλά ας

επαναλάβω πως στην Eλλάδα ο πρωθυπουργός διαπνεόταν από ευmicroενέστερο πνεύmicroα

έναντι των microειονοτήτων παρά ο νέος βασιλιάς και τα κρατικά όργανα26 Aυτό ήταν

φανερό στους συγκαιρινούς παρατηρητές ακόmicroη και ο οθωmicroανός πρόξενος για

παράδειγmicroα περιγράφοντας τα microαρτύρια των microουσουλmicroάνων στις Nέες Xώρες δεν

κατηγορούσε την κυβέρνηση για κακή πίστη αλλά τήν θεωρούσε ανίκανη να ελέγξει τους

τοπικούς αξιωmicroατούχους27 Ως σήmicroερα οι ακραίοι σωβινιστές οικτίρουν τον Bενιζέλο

για τον ίδιο λόγο ldquoη προς το microουσουλmicroανικό στοιχείο ευmicroενής διάθεσή του ήταν γνωστή

από το 1914 κιόλας λόγω της επιλογής προσώπων που τοποθετούσε σε περιοχές microε

Mωαmicroεθανούςrdquo28

Oι συνέπειες των πρώτων διωγmicroών δεν άργησαν να φανούν Mέσα σrsquo αυτήν τη

δηλητηριασmicroένη ατmicroόσφαιρα οι Nεότουρκοι προώθησαν ως επίσηmicroη αλλrsquo ανοmicroολόγητη

πολιτική την εκκαθάριση από τον χριστιανικό πληθυσmicroό των ldquoστρατηγικώνrdquo περιοχών

της Θράκης και των microικρασιατικών παραλίων - ενώ παράλληλα διαπραγmicroατεύονταν την

ανταλλαγή του microε τους microουσουλmicroάνους της Mακεδονίας Όταν εντέλει παραδέχτηκε η

ελληνική ελίτ πως ήταν αδύνατο να microεγαλώσουν αρκετά τα κρατικά σύνορα ώστε να

χωρέσουν σrsquo αυτά όλοι οι ldquoοmicroογενείςrdquo πρότεινε ως εναλλακτική λύση να ξεριζώσουν

τους διεκδικούmicroενους πληθυσmicroούς χάριν των οποίων σύmicroφωνα microε την εθνική ιδεολογία

είχε ξεκινήσει τους πολέmicroους και να τούς microεταφυτεύσουν στη ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo

Φαινόταν λοιπόν πως αποτέλεσmicroα του πολέmicroου θα ήταν τα κράτη να οργανώσουν κι

επισήmicroως αmicroοιβαίες ξενηλασίες H ιδέα βεβαίως προκάλεσε έντονες αντιδράσεις τις

οποίες εύγλωττα εξέφρασε ένας από τους αρτιότερους εκπροσώπους του ελληνικού

εθνικισmicroού ldquoH ανθρωπεmicroπορία αύτη συνεφωνήθη microεταξύ της Tουρκικής και της

Eλληνικής Kυβερνήσεως δι αυστηράς συmicroβασεως ήν αmicroφότερα τα microέρη υποχρεούνται να

σεβασθώσιν ως ιεράν Kαι τώρα θα αρχίση το ακατανόητον και ανήκουστον και

πρωτοφανές εις τα χρονικά της Iστορίας ανθρωποmicroέτρηmicroα και αντάλλαγmicroα ως γίνεται

εις τους ζωεmicroπόρους δια τα άλογα τα θρέmicromicroατα και κτήνη [πρόκειται για] απαισίαν

και φρικαλέαν κατά δε τας συνεπείας της ολεθρίαν και εξευτελιστικήν δια τον καθόλου

ελληνικόν χριστιανικόν κόσmicroον σύmicroβασιν29 Eξίσου κινδύνευαν εντούτοις από αυτή

την άκρως δυσοίωνη προοπτική οι εναποmicroείναντες ldquoαλλοεθνείςrdquo της Mακεδονίας που

ήταν κατεξοχήν εβραίοι στη Θεσσαλονίκη microουσουλmicroάνοι στις πόλεις και σλάβοι στην

ύπαιθρο

2 H αβέβαιη ενσωmicroάτωση των σεφαραδείmicro

Για την ώρα πάντως η ξενηλασία δεν απειλούσε τους σεφαραδείmicro Mολονότι πλήγηκαν

από το αρχικό κύmicroα εκτρόπων και διώξεων απέφυγαν τα χειρότερα καθώς ήταν

συγκεντρωmicroένοι στη Θεσσαλονίκη όπου ο κρατικός microηχανισmicroός και οι τοπικοί ldquoέλληνεςrdquo

11

είχαν microικρότερα περιθώρια αυθαιρεσίας επειδή ελέγχονταν στενά από την κυβέρνηση και

παρακολουθούνταν από ξένους επίσηmicroους και ανεπίσηmicroους παρατηρητές Aπέmicroενε

βεβαίως να εξακριβωθούν τα όρια της ανοχής ενώ κρίσιmicroη ήταν πάντοτε η στάση του

στρατού30 κι επίσης microετρούσε η υποφώσκουσα ένταση microεταξύ της Γενικής Διοίκησης και

του Bενιζέλου H κρατική πολιτική έναντι των εβραίων εξελίχτηκε microε τις περιστάσεις εκ

των ενόντων H αρχική προδιάθεση απέναντί τους ήταν microετρίως αρνητική θεωρούνταν

γενικώς φιλοθωmicroανοί αλλά λιγότερο επικίνδυνοι από τους microουσουλmicroάνους και τους

ldquoβούλγαρουςrdquo επειδή όπως είπαmicroε δεν διέθεταν ανταγωνιστική ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo Oι

διακυmicroάνσεις στην αντιmicroετώπισή τους ωστόσο δεν αντανακλούσαν εξελίξεις στις εθνικές

αντιλήψεις και αξίες αλλά microάλλον τακτικές ανάγκες Tις πρώτες ηmicroέρες της ελληνικής

κατάληψης εγκαταλείφθηκαν στο έλεος των στρατιωτών και των χριστιανών συmicroπολιτών

τους όταν έδειξαν πως microπορούσαν να επηρεάσουν την κοινή γνώmicroη η κυβέρνηση θέλησε

να τούς προσεταιριστεί ώστε να διασφαλίσει την ελληνική κυριαρχία αργότερα

προσπάθησε να τούς χρησιmicroοποιήσει για να βρει εξωτερικά δάνεια ενώ παραmicroονές του

Eυρωπαϊκού Πολέmicroου ικανοποίησε σηmicroαντικά αιτήmicroατά τους ελπίζοντας να ψηφίσουν

εναντίον της σωβινιστικής αντιπολίτευσης Σε γενικές γραmicromicroές το αποτέλεσmicroα ήταν

σχετικώς ευνοϊκό όπως το έθεσε η Pένα Mόλχο το ελληνικό κράτος ldquoεπέτρεψε [στην

εβραϊκή κοινότητα] να διατηρήσει τον πρωταγωνιστικό ρόλο τηςrdquo στη Θεσσαλονίκη31 Aς

δούmicroε λίγο πιο αναλυτικά αυτήν τη διαδικασία

Mε το ξέσπασmicroα του πολέmicroου στερήσεις και ανασφάλεια έπληξαν τη Θεσσαλονίκη32

Mόλις καταλήφθηκε η πόλη και παρά τη λογοκρισία που επιβλήθηκε ο ελληνικός τύπος

αναζωπύρωσε την αντισηmicroιτική εκστρατεία στην οποία πρωτοστατούσε από το 1908 κι

έσπευσαν να συmicromicroετάσχουν σrsquo αυτήν microε λόγια και microε πράξεις στρατιωτικοί και πολίτες

H πόλη αποκλείστηκε και η αγορά της έκλεισε οι πρόσφυγες ιδίως αλλά και ο

υπόλοιπος πληθυσmicroός εκτός από τους εύπορους απειλήθηκαν microε λιmicroοκτονία33

Aκολούθησαν τα εmicroπρηστικά άρθρα της εφηmicroερίδας Emicroπρός και οι βιασmicroοί λεηλασίες

επιθέσεις φυλακίσεις φόνοι και συλλήψεις οmicroήρων που περιγράφει η Pένα Mόλχο34

H πολιτική διοίκηση πάντως microετά το αρχικό χάος προσπάθησε συστηmicroατικά να

κατευνάσει την εβραϊκή κοινότητα το σήmicroα φαίνεται πως έδωσε ο ίδιος ο Bενιζέλος Oι

λόγοι της microεταστροφής γνωστοί πολιτικοί να εξασφαλιστεί η υποστήριξη του τοπικού

πληθυσmicroού αλλά και όλων των εβραίων για την προσάρτηση της Θεσσαλονίκης στην

Eλλάδα Έπειτα από ένα απειλητικό τελεσίγραφο των ξένων προξένων ο πρώτος

γενικός διοικητής Kωνσταντίνος Pακτιβάν αποφάσισε να διατηρήσει τις θρησκευτικές

και τις δηmicroοτικές αρχές και διακήρυξε αmicroέσως την εφαρmicroογή διοίκησης ldquoισχυράς και

ισονόmicroου άνευ διακρίσεως φυλής και θρησκεύmicroατοςrdquo Tη συναδέλφωση των κοινοτήτων

κήρυξε επίσης ο υπουργός Eσωτερικών Emicromicroανουήλ Pέπουλης ενώ ο Γεώργιος δήλωνε

προς τους ισραηλίτες και τους microουσουλmicroάνους πως οι έλληνες δεν σκόπευαν να γίνουν

άρχουσα φυλή Eκπρόσωποι των ισραηλιτικών κοινοτήτων της Παλαιάς Eλλάδας

12

έφτασαν στην πόλη για να καθησυχάσουν τους τοπικούς εβραίους και η βασίλισσα Όλγα

microοίραζε καθηmicroερινά ψωmicroί στους φτωχούς Tο El Avenir τάχθηκε υπέρ της ελληνικής

κατοχής ωστόσο η πολιτική ελευθερία ήταν άλλο ζήτηmicroα και η ανταγωνίστριά του

Indeacutepeacutendant διώχθηκε35 ldquoTο αντισηmicroιτικό κύmicroα πέρασεrdquo δήλωνε ο Nεχαmicroά στις 27

Nοεmicroβρίου αλλά η δυσπιστία απέναντι στα σχέδια των νέων κυρίαρχων δεν

διασκορπίστηκε36

Oι φόβοι άλλωστε ήταν συνυφασmicroένοι πέρα από τους πολιτικούς και microε τους

οικονοmicroικούς παράγοντες τους οποίους ελάχιστα microπορούσαν να επηρεάσουν microετά τον

κατακερmicroατισmicroό του ενιαίου οικονοmicroικού χώρου της ευρωπαϊκής Oθωmicroανικής

Aυτοκρατορίας οι κυβερνήσεις O οικονοmicroολόγος Γεώργιος Kοφινάς που στάλθηκε από

τον Bενιζέλο στη Θεσσαλονίκη για να καθησυχάσει τους τοπικούς αστούς εύγλωττα

εξήρε τις οικονοmicroικές προοπτικές της πόλης υπό την ελληνική ευνοmicroία37 Δεν microπόρεσε

όmicroως να διαλύσει την ανησυχία των τοπικών εβραίων εmicroπόρων οι οποίοι εν microέρει επειδή

προέβλεπαν την αποκοπή της ενδοχώρας κι εν microέρει επειδή φοβούνταν τον ενισχυmicroένο

ελληνικό ανταγωνισmicroό ήδη σκέφτονταν να microεταναστεύσουν και σε microερικές περιπτώσεις

έσπευδαν να το κάνουν κιόλας ldquoH απαισιοδοξία για το microέλλον τόσο από πολιτική όσο

και από οικονοmicroική άποψη φαίνεται να κυριαρχεί εδώrdquo ανέφερε ένας έγκυρος

παρατηρητής Kαθώς τα σύνορα και οι δασmicroοί που επέβαλε η ελληνική διοίκηση είχαν

παραλύσει την τοπική αγορά κι επιπλέον θεωρούνταν απίθανο νrsquo ανανεωθούν οι

εmicroπορικές παραγγελίες από το εξωτερικό καλλιεργούνταν κάθε λογής συγχυσmicroένα

όνειρα στις τάξεις των ντόπιων ldquoOι περισσότεροι έmicroποροι αρχίζουν να σκέφτονται πως

πρέπει να εγκαταλείψουν τη Θεσσαλονίκη για άλλες χώρες πολλοί όmicroως από αυτούς

αποφασίζουν να microείνουν προσωρινά ελπίζοντας σε νέες πολιτικές αλλαγές ή και στη

Mακεδονική αυτονοmicroίαrdquo38 Oι αλλαγές όmicroως αυτές δεν έρχονταν ενώ ο καταναγκαστικός

εξελληνισmicroός της πόλης συνεχιζόταν Oι αρχές διέταξαν τις εταιρίες των σιδηροδρόmicroων

των τροχιοδρόmicroων και του ηλεκτρισmicroού να απολύσουν όσους υπαλλήλους δεν έβγαζαν

το φέσι και δεν έπαιρναν ελληνική υπηκοότητα αρκετοί microουσουλmicroάνοι παραιτήθηκαν

ενώ άλλοι τέως ξένοι υπήκοοι microεταξύ τους πολλοί εβραίοι συmicromicroορφώθηκαν κυρίως

εκείνοι που δούλευαν στους τροχιοδρόmicroους και στις microεγάλες εταιρείες39

Tους επόmicroενους microήνες η Kυβέρνηση Bενιζέλου η οποία συνάmicroα αναζητούσε δάνεια

από εβραϊκούς χρηmicroατιστικούς οίκους40 προσπάθησε να ελαχιστοποιήσει τις τριβές

Aναγνώρισε την κοινωνική και πολιτική ιδιαιτερότητα της εβραϊκής κοινότητας και

ικανοποίησε στις αρχές του 1914 σηmicroαντικά αιτήmicroατά της εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας σεβασmicroό της αργίας του σαβάτου δικαίωmicroα συmicromicroετοχής στη δηmicroόσια διοίκηση

δικαίωmicroα τήρησης λογιστικών βιβλίων στη λαδίνο ελευθεροτυπία συνεργασία του

κτηνιάτρου microε το σολέτ κρατική επιχορήγηση σε κοινότητες κι ενώσεις και απαλλαγή

από δασmicroούς των αζύmicroων41 Ωστόσο η κατώτερη διοίκηση εξακολουθούσε να εφαρmicroόζει

διακρίσεις εις βάρος των εβραίων οργανώνοντας διωγmicroούς των microικροπωλητών

13

(υπήρχαν τετρακόσιοι microε πεντακόσιοι από αυτούς microόνον εβραίοι) καθώς και microποϋκοτάζ

των εmicroπόρων ή microε αστυνοmicroικές και δικαστικές ενοχλήσεις Παρατηρητές όπως ο

Nεχαmicroάς διέκριναν microεγάλη απόσταση από τις επίσηmicroες διακηρύξεις ως στην καθηmicroερινή

πρακτική των αρχών42 Tα επεισόδια συνεχίζονταν ακατάπαυστα Άρχισε εκπατρισmicroός

οικογένειες πουλούσαν την περιουσία τους και microετανάστευαν κατά εκατοντάδες προς τη

βόρεια και νότια Amicroερική τη Γαλλία την Aίγυπτο και την Oθωmicroανική Aυτοκρατορία43

Φόνοι και διώξεις υπονόmicroευαν τη διακηρυγmicroένη κυβερνητική πολιτική και αποξένωναν

την εβραϊκή κοινότητα44 Στην πόλη επικρατούσε κλίmicroα κατοχής οι αρχές φρουρούσαν

αυστηρά όλα τα δηmicroόσια κτίρια και παρακολουθούσαν στενά όλα τα ldquoύποπτα

πρόσωπαrdquo45

H τροmicroοκρατία και η καταστολή συνδέονταν επίσης microε microια ιδιαιτερότητα της

εβραϊκής κοινότητας - το ισχυρό σοσιαλιστικό κίνηmicroα Oι συνθήκες που επικράτησαν

στη Mακεδονία αφότου έληξαν οι πόλεmicroοι ουσιαστικά εmicroπόδιζαν κάθε microορφή πολιτικής

δράσης Mόλις τερmicroατίστηκε η κατάσταση πολιορκίας οι αρχές επέκτειναν την ισχύ των

περίφηmicroων νόmicroων του Δηmicroητρακοπούλου για τη ληστεία οι οποίοι είχαν ξεσηκώσει

τεράστιες αντιδράσεις όταν συζητούνταν στη βουλή Tώρα microπορούσαν χωρίς δίκη να

εξορίζουν ύποπτους microαζί microε τις οικογένειές τους φυγόδικους ζητιάνους άστεγους και

άλλα ldquoαντικοινωνικά στοιχείαrdquo46 Mολονότι δεν ενέπιπταν σε καmicroιά από τις παραπάνω

κατηγορίες οι ηγέτες της Φεντερασιόν Mπεναρόγιας και Γιονάς συγκαταλέγονταν στα

πρώτα θύmicroατα των άκρως ελαστικών αυτών νόmicroων H έλλειψη δηmicroοκρατικών εγγυήσεων

microονιmicroοποιήθηκε διατηρήθηκε microε ελάχιστα διαλείmicromicroατα ως την πτώση της παγκαλικής

δικτατορίας Για λίγο καιρό πάντως και microετά την αποmicroάκρυνση εκατοντάδων χιλιάδων

ldquoαλλοεθνώνrdquo επικράτησε η πολιτική της ενσωmicroάτωσης των υπόλοιπων αντί της γενικής

ξενηλασίας Kρίσιmicroο βήmicroα προς αυτή την κατεύθυνση ήταν η παραχώρηση από την

Kυβέρνηση Φιλελευθέρων πολιτικών δικαιωmicroάτων σε όλους τους εναποmicroείναντες

άρρενες των Nέων Xωρών - κι εποmicroένως στον κύριο όγκο της εβραϊκής κοινότητας Eνώ

εντούτοις ο Bενιζέλος προσπάθησε να συmicromicroαχήσει microαζί της τελικά εκείνη όπως και οι

υπόλοιπες microειονότητες στράφηκε προς τον πολέmicroαρχο άνακτα και προς πολιτικούς που

microε microένος τις καταδίωκαν προηγουmicroένως Aιτία ήταν βεβαίως η σύmicroπτωση της διεθνούς

πολιτικής του microοναρχισmicroού στο πλαίσιο του Eυρωπαϊκού Πολέmicroου microε τα φιλειρηνικά

συmicroφέροντα Iδίως για τους πιο ανυπεράσπιστους η συmicromicroετοχή στον πόλεmicroο ήταν

κίνδυνος πολύ πιο απτός από την πτώση του φιλελεύθερου πρωθυπουργού Όπως το

έθεσε η Mόλχο ldquoO Bενιζέλος είχε θελήσει την ειρηνική ενσωmicroάτωση των εβραίων στην

ελληνική κοινωνία Bρισκόταν σε καλό δρόmicroο Ωστόσο κι εδώ ήταν η ειρωνία όταν

αφυπνίστηκε η εβραϊκή πολιτική συνείδηση στο πολιτικό πλαίσιο του εθνικισmicroού ο ίδιος

δεν εξασφάλισε κανένα όφελοςrdquo47

14

Tελικά δεν αποφεύχθηκαν ούτε ο πόλεmicroος ούτε η εσωτερική εκτροπή - παράγοντες

που αmicroφότεροι έκαναν επισφαλή τη θέση όλων των microειονοτήτων Tο 1917 οι σιωνιστές

που υποστηρίζονταν από microεγάλο microέρος του εβραϊκού πληθυσmicroού και είχαν τέσσερις από

τους πέντε βουλευτές του microεταστράφηκαν για εξωτερικούς λόγους υπέρ της Aντάντ48

Mετά την πυρκαγιά εκείνης της χρονιάς όmicroως οι Φιλελεύθεροι συζήτησαν σοβαρά ldquoεάν

θα ήτο ορθώτερον να microετεφέροντο οι άστεγοι κατά microεγάλην πλειοψηφίαν Eβραίοι

αλλού εις την Eλλάδα Tα ξένα επιτελεία είχαν ταχθεί υπέρ αυτής της λύσεως δια λόγους

στρατιωτικούς Πολλοί εκ των ηmicroετέρων επίσης υπερεθνικισταί επιθυmicroούσαν την

εκτόπισιν των αλλοεθνώνrdquo49 Aφότου λοιπόν άρχισαν οι ξενηλασίες κανείς δεν ήξερε

πού θα σταmicroατούσαν Tελικά το σχέδιο microαταιώθηκε η αποκατάσταση των πυροπαθών

όmicroως όποιες και αν ήταν οι προθέσεις της κυβέρνησης και του αρmicroόδιου υπουργού

Aλέξανδρου Παπαναστασίου ευνόησε από κάθε άποψη τους χριστιανούς έναντι των

εβραίων οι οποίοι αφετέρου πλήγηκαν περισσότερο50 Aκολούθησε νέο κύmicroα

microετανάστευσης ενώ απrsquo όσους έmicroειναν λίγοι απέκτησαν εκλογικά βιβλιάρια και η

σύσταση των χωριστών εκλογικών κέντρων φαλκίδευσε ουσιαστικά τα δικαιώmicroατά

τους51

Eν κατακλείδι οι εθνικές εκκαθαρίσεις από το 1912 ως το 1914 στην Eλλάδα και στην

Tουρκία τις οποίες η microεν ελληνική κυβέρνηση επέτρεψε η δε τουρκική κατεύθυνε θέτουν

σοβαρά ερωτήmicroατα σχετικά microε τη συγκρότηση και τη λειτουργία των βαλκανικών

κρατών Aποτέλεσαν την όχι αναπόφευκτη αλλά πάντως λογική απόληξη του κοινωνικού

κατακερmicroατισmicroού της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας καθώς και της αποσπασmicroατικής

ενσωmicroάτωσής της στο καπιταλιστικό κοσmicroοσύστηmicroα που διαθλάστηκαν ιδεολογικά στην

ανάπτυξη των αντίπαλων εθνικισmicroών Oι αγριότητες εναντίον ανυπεράσπιστων

πληθυσmicroών έγιναν καθηmicroερινότητα και προετοίmicroασαν τις αλλεπάλληλες πολεmicroικές

συγκρούσεις οι οποίες χώρισαν microε τάφρους microίσους τα Bαλκάνια εmicroπέδωσαν την

οικονοmicroική πολιτική και πολιτισmicroική εξάρτηση της περιοχής ανέδειξαν τους

στρατιωτικούς σε πρωταγωνιστές της κρατικής ζωής και το κράτος σε επικυρίαρχο της

κοινωνίας και παγίωσαν ολόκληρο τον εικοστό αιώνα τη διατύπωση των οικονοmicroικών

και ταξικών συγκρούσεων microε όρους εθνικοθρησκευτικούς

Tις εθνοκαθάρσεις δεν χρεώνονταν αποκλειστικά οι ελίτ Mε την ίδια αδυσώπητη

λογική που εmicroπλέκονταν οι περιφερειακές Δυνάmicroεις στο παιχνίδι του ιmicroπεριαλισmicroού

παρέσυραν τους τοπικούς πληθυσmicroούς στον εθνικό ανταγωνισmicroό Tούς καθυπέτασσαν σε

αλλότρια συmicroφέροντα όπως κατεξοχήν ήταν οι βλέψεις κρατικών εκκλησιαστικών κι

επιχειρηmicroατικών κέντρων microετά την πρώτη καταστροφή των Bαλκανικών Πολέmicroων

microάλιστα συνέχισαν να τούς χρησιmicroοποιούν σαν πεσσούς ενόψει νέων συγκρούσεων O

πόλεmicroος κατακρηmicroνίζοντας τις οικονοmicroικοπολιτικές ιεραρχίες του οθωmicroανικού

καθεστώτος στις περισσότερες χώρες ανέτρεψε τους συσχετισmicroούς δυνάmicroεων microεταξύ

15

των κοινωνικών στρωmicroάτων Oι κυρίαρχες εθνότητες κάθε κράτους επωφελήθηκαν για

να οικειοποιηθούν πόρους και εισοδήmicroατα που απολάmicroβαναν προηγουmicroένως οι

ldquoαλλοεθνείςrdquo Oι διαδοχικές microεταβιβάσεις της πολιτικής εξουσίας από το ένα έθνος στο

άλλο συνοδεύονταν από ισάριθmicroες microετατοπίσεις οικονοmicroικής δύναmicroης και συχνά η

απόσπαση κεφαλαίου έγινε απροκάλυπτος στόχος των διωγmicroών Eντέλει η αναδιανοmicroή

του πλούτου microε την απαλλοτρίωση ldquoεχθρικώνrdquo πληθυσmicroών συνιστούσε microια διεστραmicromicroένη

απάντηση στις κοινωνικές πιέσεις τις οποίες συmicroπύκνωναν τα σοσιαλιστικά αιτήmicroατα

της ισονοmicroίας και της κοινωνικοποίησης του παραγωγικού microηχανισmicroού H ξενηλασία

παρουσιάστηκε ως υποκατάστατο της κοινωνικής δικαιοσύνης - και η καταστολή που

συνεπαγόταν microακροπρόθεσmicroα δηmicroιούργησε την παραθεσmicroική υποδοmicroή και την

τεχνολογία του Διχασmicroού ενώ συνάmicroα διευκόλυνε τις στρατιωτικές επεmicroβάσεις στη

δηmicroόσια ζωή και νοmicroιmicroοποίησε microιλιταριστικά ιδεολογήmicroατα

Oι οιωνοί δεν ξέφευγαν από τους πιο ψύχραιmicroους παρατηρητές όπως ήταν ο

Πρόξενος Mόργκαν ο οποίος παρακολουθούσε εκ του σύνεγγυς τις εξελίξεις στη

Θεσσαλονίκη ldquoοι Tούρκοι δείχνουν αποφασισmicroένοι να διώξουν όλους τους Xριστιανούς

από τη Θράκηrdquo έγραφε ldquoενώ αφετέρου στη Mακεδονία οι Mουσουλmicroάνοι

παραπονούνται για άδικη microεταχείριση και η Eλληνική ορθοδοξία επιβάλλεται

καταναγκαστικά στους εντόπιους Xριστιανούς Δεν φαίνεται λοιπόν να έχουν άλλη

διαφυγή οι υποτελείς φυλές εκτός από την αποδηmicroία ή την αποστασία Eν καιρώ και microε

τίmicroηmicroα τα microαρτύρια των υποτελών στοιχείων η Eλλάδα και η Tουρκία θα microπορούν να

επαίρονται ότι βασιλεύουν επάνω σε οmicroοιογενείς πληθυσmicroούς αλλά βεβαίως δεν θα έχει

βελτιωθεί στο microεταξύ η φήmicroη της ανεκτικότητάς τουςrdquo52 Oι εβραίοι έmicroεναν προσώρας

στο απυρόβλητο Aπό τη στιγmicroή όmicroως που η παραmicroονή τους στον τόπο των προγόνων

τους παύοντας να θεωρείται αυτονόητη παρουσιάστηκε ως παραχώρηση εξαιτίας

συγκυριακών συσχετισmicroών δυνάmicroεων κανείς δεν ήξερε πότε θα ηχούσαν οι σάλπιγγες

και του δικού τους εξανδραποδισmicroού

16

Bιβλιογραφία

Andreacuteadegraves Andreacute Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la guerre en Gregravece Publications de la Dotation

Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP 1928

Γαρδίκα-Kατσιαδάκη Eλένη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή συνεργασίαrdquo σε

Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5

Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270 κε

Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν

Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914

Carnegie Endowment for International Peace Report of the International Commission To Inquire into the

Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington Carnegie Endowment 1914

Δραγούmicroης Φίλιππος Στεφάνου Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 εισαγωγή - επιmicroέλεια I K

Mαζαράκης Aινιάν Aθήνα Δωδώνη 1988

Feroz Ahmad ldquoWar and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988]

Fleischer Hagen ldquoThe Aegean Crisis in the Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the

Hellenic Diaspora vol XIV(3-4) [1987]

Gardikas Katsiadakis Helen Greece and the Balkan Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα

Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων 1995

Grogan Lady The Life of J D Bourchier London Hurst and Blackett 1926

Kαλλιβρετάκης Λεωνίδας Φ ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις

Hπείρου - Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990]

Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από ανέκδοτες επιστολές

του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου

Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507

Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo

σε Θάνος Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ

53-131

Kitromilides Paschalis Michael Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the Culture and Political

Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum Reprints 1994

17

Kontogiorgi Elisabeth ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora and Myriophyto-

Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies 351 Thessaloniki 1994

Λιάκος Aντώνης ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε

Tριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199

Aθήνα KNEEIE 1994

La Question drsquo Orient vue par les socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918

Lamouche [Colonel] Quinze ans drsquo histoire balkanique (1904-1918) Paris Payot 1928

Leontaritis George B Greece and the First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder

1990

Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913 Faits Rapports Documents

Temoignages Officiels Athegravenes 1914

Mazower Mark Greece and the Inter-war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991

Mαρκέτος Σπύρος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού

σοσιαλισmicroού Aθήνα (διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου

Aθηνών) 1998

Mαρκέτος Σπύρος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo σε Eταιρεία Mελέτης

Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας στη microακρά διάρκεια Πρακτικά

του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991 Aθήνα Γαβριηλίδης 1995

Mατάλας Παρασκευάς ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι

microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993

Molho Rena ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic

Diaspora vol XIII 3-4 [1986]

Molho Rena Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de doctorat de lrsquo

Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3

Παναγάκος Π Συmicroβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922 Aθήναι 1960

Παρασκευόπουλος Λεωνίδας I Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933

Pακτιβάν Kωνσταντίνος Δ Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών ανατύπωσις εκ της

Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916

18

Pierron Bernard Juifs et chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave

1945 Paris Lrsquo Harmattan 1996

Rankin Reginald Sir Inner History of the Balkan War London Constable 1914

Σουλιώτης - Nικολαΐδης Aθανάσιος Hmicroερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου πρόλογος Σοφίας

Aθ Σουλιώτη εισαγωγή Διογένη Ξανάλατου Θεσσαλονίκη EMΣ 1962

Vergopoulos Kostas ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI

[Spring 1988]

[Aργυρόπουλος Περικλής] Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου πρώην βουλευτού Aθηνών

υπουργού και πρεσβευτού από 1885 έως 1936 Aθήναι 1970

19

1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos

ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ

232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-

Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του

ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European

World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the

European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της

οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and

New York Cambridge UP 1979

2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την

Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the

First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα

επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la

guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP

1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-

war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ

ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος

Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα

(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998

Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια

και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35

3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε

4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος

ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος

Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα

KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in

the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum

Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan

Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων

1995

5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo

6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912

7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από

ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη

20

microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του

ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος

Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ

53-131

8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo

σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας

στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991

Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο

9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371

10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ

ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο

στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν

αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την

κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν

επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D

Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών

διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington

Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από

την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα

11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048

12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των

διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the

Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)

[1987]

13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των

τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως

τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914

14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194

15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης

έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών

εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην

Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et

chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo

Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις

έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους

21

microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από

τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της

Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη

συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-

1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις

φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά

το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών

ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού

στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις

εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo

(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε

και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν

κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα

16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή

συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού

Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270

κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία

οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα

καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912

Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey

309191242090

17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως

προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η

δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης

Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O

Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο

18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les

socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός

Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά

έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for

International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως

οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης

ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -

Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78

19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο

Πέmicroπτο

20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet

177191442809

22

21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082

(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)

23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών

ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο

2621051914

24 Στο ίδιο σ 14

25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα

microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το

κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar

and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι

επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν

στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του

Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη

προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913

Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως

συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως

καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO

371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους

βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610

Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των

βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ

τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora

and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies

351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι

χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων

26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην

Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς

φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι

κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει

προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι

περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική

τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας

M Grassi

27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694

23

28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία

1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να

ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς

Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)

29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς

ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την

εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα

στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75

χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988

Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189

30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)

31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

460

32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε

33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488

34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495

35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο

των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ

της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho

Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα

για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho

ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora

vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους

X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη

πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους

στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι

και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν

λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες

κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ

σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat

de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα

αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης

36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

506

37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)

24

38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751

39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919

Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549

41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552

42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544

43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545

44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548

45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049

46 FO 371199567-69

47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

555

48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556

49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249

50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

560

51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της

Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και

κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος

ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των

ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo

έτος Arsquo τ 1 [761920]

52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715

5

τύχη των αλύτρωτων που παρέmicroεναν στις οθωmicroανικές περιοχές αλλά και στη microέριmicroνά

του για την οικονοmicroία11

Xαρακτηριστικά τον Mάρτιο του 1913 στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση ο

Bενιζέλος παραmicroέρισε τα microεγαλεπήβολα σχέδια των πολιτικών αντιπαλων του που

ονειρεύονταν απέραντες κατακτήσεις σιωπώντας για την τύχη που θα επιφύλασσαν

στους ldquoαλλοεθνείςrdquo αυτών των περιοχών Δεν τόν βοηθούσε όmicroως ούτε το εσωτερικό

ούτε το διεθνές κλίmicroα Mαταίως προσπάθησε να εγγράψει στη Συνθήκη του

Bουκουρεστίου ουσιαστικές εγγυήσεις των δικαιωmicroάτων των microειονοτήτων - και το ίδιο

ανεπιτυχώς προτού λήξει το 1913 ζήτησε ξανά να κατοχυρώσουν τις υποχρεώσεις του

κράτους έναντι των microειονοτήτων microε διεθνή συνθήκη και όχι microε απλό νόmicroο ούτως ώστε

αφενός να συγκρατήσει τους διώκτες τους και αφετέρου να δώσει σrsquo αυτές τις ίδιες κάθε

δυνατή εξασφάλιση και να τις κρατήσει στη χώρα12

Tο όραmicroα της ενσωmicroάτωσης πάντως δεν σήmicroαινε χαλάρωση αλλά microάλλον ενίσχυση

της κρατικής εξουσίας O πρωθυπουργός microε την πλήρη υποστήριξη της πολιτικής ελίτ

ψήφισε ουσιαστικά χωρίς συζήτηση στη βουλή το άκρως συγκεντρωτικό νοmicroοσχέδιο

ldquoΠερί διοικήσεως των στρατιωτικώς κατεχοmicroένων χωρώνrdquo13 Aυτό microεταξύ άλλων

αξιοποίησαν οι ιθύνοντες οι οποίοι συχνά έκριναν τόσο όσοι βρίσκονταν στην

πρωτεύουσα όσο κι εκείνοι που ανέλαβαν επί τόπου τη διοίκηση των Nέων Xωρών

σηmicroαντικότερο να εmicroπεδώσουν εκεί τον κρατικό έλεγχο από το να εφαρmicroόσουν την

ισονοmicroία ή το κράτος δικαίου Ήδη θεωρούνταν αντινοmicroικοί και πάντως είχαν σαφώς

ιεραρχηθεί αυτοί οι στόχοι ldquoθα κατηγορήσουν ηmicroάςrdquo δήλωνε αργότερα ο Στρατηγός

Παρασκευόπουλος ldquoως αυταρχικούς αντιφιλελευθέρους και εθνικιστάς microη σεβοmicroένους

τα δικαιώmicroατα των ελευθεριών του ατόmicroου δεν γνωρίζουν βεβαίως την ψυχολογίαν

των πληθυσmicroών εκείνων διότι αι θεωρίαι αύται κατά τους χρόνους εκείνους και τας

ειδικάς τότε περιστάσεις ήσαν έτι ανεφάρmicroοστοι και ένεκα των φυλετικών

διεκδικήσεωνrdquo14

Oύτε ήταν τέτοιες ιεραρχήσεις βεβαίως ελληνική ιδιοτυπία microετά το 1912 η δίωξη

του ldquoεσωτερικού εχθρούrdquo και η διοικητική ασυδοσία που αυτή συνεπαγόταν έγιναν και

ως τώρα παραmicroένουν δοmicroικά χαρακτηριστικά όλων των βαλκανικών κρατών Παντού

στις τέως οθωmicroανικές περιοχές οι άρχουσες ελίτ προώθησαν το διωγmicroό ή την εθνοποίηση

του πολυεθνικού ή ανεθνικού πληθυσmicroού συγχρόνως microε βίαιες ανακατανοmicroές

κοινωνικών πόρων και ρόλων Eφεξής όλα τα κράτη της περιοχής οργανώνοντας microε

κατάλληλους χειρισmicroούς πολιτισmicroικών συmicroβόλων τη συνοχή του ldquoεθνικού σώmicroατοςrdquo

συνάmicroα περιθωριοποιούσαν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Προσφέροντας ιδίως επισήmicroως ή άτυπα

προνοmicroιούχα πρόσβαση στην εκπαίδευση στην εργασία στην κατοικία και στην υγεία

συνάρmicroοζαν την εθνική microε την ταξική διαφοροποίηση Tα νέα καθεστώτα microε δυο λόγια

αντί να άρουν τις κοινωνικές διακρίσεις και να εmicroπεδώσουν τη δηmicroοκρατία εδραίωναν

6

την ανισονοmicroία το εθνικό microίσος και την ταξική πόλωση Tα αποτελέσmicroατα αυτών των

επιλογών διακρίνονται καθαρά σήmicroερα

Eντούτοις υπήρξαν διαβαθmicroίσεις στην αντιmicroετώπιση των ldquoξένωνrdquo Όσον αφορούσε

την Eλλάδα στο επίπεδο της εθνικής ιδεολογίας το δίληmicromicroα ήταν microεταξύ εθνικών και

δηmicroοκρατικών προετεραιοτήτων ενώ σε κείνο των επίσηmicroων κυβερνητικών επιλογών

πρώτευε η διαχείριση των microαζών των εθνικών όγκων Στις Nέες Xώρες ο Bενιζέλος

συνυπολογίζοντας το συνολικό δυναmicroικό των ετερογενών οmicroάδων που αντιmicroετώπιζε και

στοχεύοντας σε επιθυmicroητές ισορροπίες χειρίστηκε κάθε κατηγορία αναλόγως microε

τρέχουσες ανάγκες και απαντώντας σε εσωτερικές κι εξωτερικές πιέσεις Όσον αφορούσε

τους ldquoοmicroοεθνείςrdquo ανταγωνιστικών κρατών κατεξοχήν βούλγαρους και microουσουλmicroάνους

το δίληmicromicroα ήταν αν θα διώχνονταν ή θα γίνονταν δεκτοί ως πολίτες - ενώ δεν ήταν τόσο

οξύ σε σχέση microε τις εβραϊκές κοινότητες των Nέων Xωρών τις οποίες δεν προστάτευε

αλλά και δεν διεκδικούσε άmicroεσα άλλο κράτος αφενός δεν υπήρχαν στρατηγικοί λόγοι

διωγmicroού ή εκτόπισής τους και αφετέρου ήταν λιγότερο δύσκολο να επενδυθούν ελληνική

εθνική ταυτότητα Tέλος ο αριθmicroός όσων δήλωναν ldquoέλληνεςrdquo στη Mακεδονία παρέmicroενε

ανεπαρκής έπρεπε λοιπόν να επιδιωχθεί η υιοθέτηση της ελληνικής ταυτότητας από

ορισmicroένους τουλάχιστον ldquoεθνικούς άλλουςrdquo - και από αυτή την άποψη οι σεφαραδείmicro

ήσαν πρόσφοροι όχι microόνον επειδή δεν απέβλεπαν άmicroεσα σε άλλη εθνική πατρίδα αλλά κι

επειδή υπήρχε το ευνοϊκό προηγούmicroενο της σχετικώς επιτυχηmicroένης ενσωmicroάτωσης των

παλαιοελλαδιτών εβραίων

Όπως είπαmicroε όmicroως το ευρύτερο πρόβληmicroα σε σχέση microε τους σεφαραδίτες όσο και

microε τις άλλες οmicroάδες ldquoαλλοεθνώνrdquo ήταν πώς να ενταχθούν σrsquo ένα κράτος εmicroποτισmicroένο microε

αδιάλλακτη εθνική ιδεολογία και microάλιστα συνυφασmicroένη γενικώς microε microια αποκλειστική

θρησκευτική ταυτότητα Bασική προϋπόθεση ήταν σrsquo αυτές τις συνθήκες να

εξασφαλίσουν ισότιmicroα πολιτικά δικαιώmicroατα O Bενιζέλος όχι microόνο διείδε εγκαίρως

αυτήν τη διέξοδο αλλά και τούς παραχώρησε αmicroέσως τυπικά δικαιώmicroατα στις πρώτες

εκλογές microετά την ενσωmicroάτωση των Nέων Xωρών το 1915 επιτράπηκε στον ανδρικό

πληθυσmicroό να ψηφίσει χωρίς διάκριση θρησκείας γλώσσας ή εθνικής συνείδησης O

αρχιτέκτονας της επέκτασης έδειξε λοιπόν πως καταρχήν ιεραρχούσε διαφορετικά τις

προτεραιότητες απrsquo ότι ο ldquoβενιζελικόςrdquo στρατηγός που προαναφέραmicroε H πολιτική

ηγεσία έmicroπρακτα και πανηγυρικά αναγόρευσε την ιδιότητα του πολίτη υπέρτερη των

εθνοτικών δεσmicroών H στάση του πρωθυπουργού ωστόσο αmicroφισβητήθηκε Φιλελεύθεροι

όσο και κωνσταντινικοί στο πλαίσιο του Διχασmicroού και συχνά για λόγους τοπικών

συmicroφερόντων επέmicroεναν όπως το έθεσε ένας άλλος ldquoβενιζελικόςrdquo στρατιωτικός ότι

ldquo[α]πετέλει έγκληmicroα και microωρίαν το να κληθούν Tούρκοι Bούλγαροι Eβραίοι και

Aλβανοί να ψηφίσουν δια την Mεγάλην Eλλάδαrdquo15

Iσχυρές microερίδες της πολιτικής ελίτ λοιπόν αλλά και του κρατικού microηχανισmicroού

κάθε άλλο παρά ενστερνίζονταν τα κελεύσmicroατα του πρωθυπουργού Aκόmicroη και στα

7

ανώτερα κλιmicroάκια η διαλλακτικότητα του Bενιζέλου απέναντι στους ldquoεθνικούς εχθρούςrdquo

έτρεφε microόνιmicroες συγκρούσεις microε τους σωβινιστές16 Tους τελευταίους ενθάρρυνε microάλιστα

ο αντίπαλος εξουσιαστικός πόλος και ιδεολογικός φάρος ο Kωνσταντίνος φαίνεται

πως microόλις ανέβηκε στο θρόνο η αντιmicroετώπιση των ldquoαλλοεθνώνrdquo χειροτέρευσε17 H

υπόγεια αντίθεση microεταξύ άνακτα και πρωθυπουργού για τη διαγωγή του στρατού

αντανακλούσε εντέλει ευρύτερες συγκρούσεις για τη νοηmicroατοδότηση του πολέmicroου ότι

όλοι microάχονταν κάτω από την ίδια σηmicroαία δεν σήmicroαινε πως συmicromicroερίζονταν κοινά ιδανικά

- και η διαmicroόρφωση των συνειδήσεων microέσα από αυτή την κατακλυσmicroική εmicroπειρία ακόmicroη

περιmicroένει τον ιστορικό της Yπήρξαν αντιδράσεις - κυρίως αλλά όχι microόνον από τους

σοσιαλιστές οι οποίοι κατηγορούσαν εξίσου για τις αγριότητες όλα τα κράτη18

Σε όλες τις βαθmicroίδες όmicroως ο κρατικός microηχανισmicroός αναπαραγόταν χρησιmicroοποιώντας

ως νοmicroιmicroοποιητικές ιδεολογίες εκδοχές του microεγαλοϊδεατισmicroού πολύ πιο σχηmicroατικές από

εκείνη που ανέπτυσσε ο κρητικός ηγέτης Aντιmicroετώπιζε και αυτός διαφορετικά κάθε

εθνικοθρησκευτική οmicroάδα αλλά είχε τις δικές του ελάχιστα ορθολογικά microελετηmicroένες

προτεραιότητες Πολύ λιγότερο microετρούσαν στα microάτια των στρατιωτικών και πολιτικών

υπαλλήλων κίνδυνοι αφηρηmicroένοι όπως η αποξένωση των ευρωπαίων διπλωmicroατών και

της διεθνούς κοινής γνώmicroης η οικονοmicroική εξάρθρωση και η χρηmicroατιστική αποmicroόνωση

της χώρας ή τα ενδεχόmicroενα αντίποινα κατά ldquoοmicroοεθνώνrdquo Σηmicroαντικότερη θεωρούσαν την

κατίσχυση της εθνικής ιδέας στις περιοχές που εξουσίαζαν και αυτή τήν εννοούσαν microε

όρους πυγmicroής microάλλον παρά πειθούς Kαθώς microάλιστα οι αντίπαλοι κατά κανόνα

παρουσιάζονταν microέσα από δαιmicroονοποιητικά στερεότυπα και οι εθνικοί ανταγωνισmicroοί

επενδύονταν απεικονίσεις microανιχαϊκών δραmicroατουργιών η ωmicroότητα συχνά προβαλλόταν

ως αρετή ή ως καθήκον

Πέρα από τις ιδεολογικές προδιαθέσεις άλλωστε υπήρχαν και τεχνικοί λόγοι που

δυσκόλευαν την αυτοσυγκράτηση του κρατικού microηχανισmicroού O στρατός ιδίως

αποχαλινωmicroένος στη διάρκεια των εχθροπραξιών και πιεσmicroένος από τις ανάγκες της

κατοχής περιοχών κατά microεγάλο microέρος εχθρικών ενδιαφερόταν κυρίως να εξασφαλίσει

τον έλεγχο των Nέων Xωρών και να εξαλείψει τις πιθανές εστίες αντίστασης H

στοιχειώδης εξάλλου κι εκ των ενόντων οργανωmicroένη πολιτική διοίκηση της Mακεδονίας

και της Hπείρου η οποία επίσης δεν διέθετε νοmicroιmicroοποίηση καθολικώς αποδεκτή

βιαζόταν να επιβάλει την εξουσία της σε εκτάσεις τεράστιες και άγνωστες - και microάλιστα

χωρίς να έχει κατά κανόνα συνέχεια microε την οθωmicroανική διοίκηση ldquoΠαρατεντωmicroένοιrdquo και

οι δυο microηχανισmicroοί λοιπόν τόσο ο πολιτικός όσο και ο στρατιωτικός χρειάζονταν ακόmicroη

και τον πιο ανεξέλεγκτο αξιωmicroατούχο για τη λειτουργία τους κι εποmicroένως είχαν

περιορισmicroένα περιθώρια πειθάρχησης των οργάνων Tέλος έπρεπε να βρουν συmicromicroάχους

στις νεοαποκτηmicroένες περιοχές και ο απλούστερος και φθηνότερος τρόπος για να

συσπειρώσουν τους ldquoοmicroοεθνείςrdquo ήταν παρέχοντας σrsquo αυτούς προνόmicroια να εφαρmicroόζουν

διακρίσεις εις βάρος των ldquoαλλοεθνώνrdquo Yπήρχαν επίσης κίνητρα φύσης ατοmicroικής microάλλον

8

παρά θεσmicroικής αλλά όχι ως εκ τούτου λιγότερο ισχυρά Συχνά φαινόmicroενα ήταν η

επωφελής αυθαιρεσία και ο ατοmicroικός πλουτισmicroός εις βάρος αλλοεθνών - και από αυτή

την άποψη microάλιστα τα όργανα είχαν απτό συmicroφέρον να καθυστερήσουν την εξοmicroάλυνση

της κατάστασης και την εφαρmicroογή ενός ισονοmicroικού κράτους δικαίου

Συνοπτικά από τις δυο εναλλακτικές πολιτικές που microπορούσαν οι εκπρόσωποι του

κράτους στις Nέες Xώρες νrsquo ακολουθήσουν έναντι των ldquoαλλοεθνώνrdquo δηλαδή είτε την

καταπίεση κι ενδεχοmicroένως τον εξαναγκασmicroό σε αποδηmicroία είτε την παραχώρηση

ισονοmicroίας φαίνεται πως ο στρατός και οι νέες τοπικές αρχές ακολούθησαν γενικώς την

πρώτη ενώ ένα microέρος της διοίκησης microάλλον όχι το ισχυρότερο τη δεύτερη Tο

αποτέλεσmicroα όπως θα δούmicroε παρακάτω ήταν να επικρατήσει σύγχυση ιδίως στην

ύπαιθρο και στις microεθοριακές περιοχές τις οποίες σύντοmicroα αποψίλωσαν από τον γηγενή

πληθυσmicroό οι αντιφατικές και σπασmicroωδικές και συχνά καταπιεστικές πρωτοβουλίες της

διοίκησης Ήδη την κατάληψη των Nέων Xωρών από τους στρατούς των χριστιανών

microοναρχών συνόδευσαν απηνείς διωγmicroούς microουσουλmicroάνων οι οποίοι προκάλεσαν κύmicroατα

εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων προς την οθωmicroανική επικράτεια19 Kατόπιν microε την

εmicroπλοκή microαζών πληθυσmicroού από αmicroφότερες τις πλευρές η διαλεκτική της ξενηλασίας

πήρε διαστάσεις ανεξέλεγκτες

Tέτοια παραδείγmicroατα αναφέρονται πολλά Όταν λόγου χάρη αποβιβάζονταν στη

Θεσσαλονίκη πατριαρχικοί φυγάδες από τα microέρη της Θράκης που κατέλαβε η Bουλγαρία

οι αρχές τούς προωθούσαν στα microουσουλmicroανικά χωριά όπου εκείνοι microε τη συmicroπεριφορά

τους ανάγκαζαν τους ντόπιους να φύγουν rsquoOταν οι microουσουλmicroάνοι των νησιών πήγαιναν

στα microικρασιατικά παράλια για να πουλήσουν φρούτα και λαχανικά τούς απαγόρευαν να

επιστρέψουν και άφηναν απροστάτευτες τις οικογένειές τους20 Στην ίδια τη

Θεσσαλονίκη microε τη συνεργεία της χωροφυλακής πρόσφυγες από την Tουρκία κατέλαβαν

πλήθος microουσουλmicroανικές κατοικίες διώχνοντας συχνά τους ενοίκους21 Yπήρχε έπειτα το

microεγάλης συmicroβολικής βαρύτητας ζήτηmicroα της θρησκευτικής ελευθερίας την οποία

στερήθηκαν όχι τόσο οι αλλόθρησκοι όσο οι ανταγωνιστικές εκκλησίες - κυρίως οι

εξαρχικοί αλλά εν microέρει και οι καθολικοί και προτεστάντες22

H ψευδαίσθηση πως οι microετακινήσεις ίσως ήταν προσωρινές χάθηκε όταν το κράτος

απέκλεισε την επιστροφή των φυγάδων αφαιρώντας τις περιουσίες τους microε νόmicroο του

Mαΐου του 1914 χαρακτηρίστηκαν αδέσποτα τα ακίνητα των Nέων Xωρών ldquoάτινα οι

ιδιοκτήται ή νόmicroιmicroοι διακάτοχοι εγκατέλιπον απελθόντες εις την αλλοδαπήνrdquo αν οι

τελευταίοι δεν παρουσίαζαν τίτλους microέσα σ ένα χρόνο23 Mετά τους διωγmicroούς της

Mικράς Aσίας και της Θράκης σ αυτά τα κτήmicroατα ldquoπολλάκις εισέβαλλον αυθορmicroήτως οι

πρόσφυγες η δε Kυβέρνησις σιωπηρώς ηνείχετο και διετήρει το γεγονόςrdquo24 Πώς θα

microπορούσε άλλωστε να τούς συγκρατήσει ο κρατικός microηχανισmicroός που συγκροτούνταν εκ

των ενόντων στις Nέες Xώρες ακόmicroη και αν το ήθελε ήταν ανίκανος να εmicroποδίσει τους

πρόσφυγες αλλά και τους τοπικούς χριστιανούς από την ανταπόδοση της ωmicroής

9

καταπίεσης που είχαν πρόσφατα υποστεί η κοινωνική αντίθεση microεταξύ χριστιανού

καλλιεργητή και microουσουλmicroάνου γαιοκτήmicroονα έκανε ακόmicroη σκληρότερη τη σύγκρουση Aς

microην ξεχνούmicroε άλλωστε πως αυτή η συmicroπεριφορά δεν θεωρούνταν στην ευρύτερη περιοχή

αφύσικη παρόmicroοια φαινόmicroενα παρατηρούνταν σε κάθε microεριά των συνόρων25

Aς microην επεκταθούmicroε περισσότερο σε σχέση microε τη στάση των microαζών πόσο microάλλον

αφού για την ώρα όχι microόνο δεν υπάρχουν microελέτες για το πώς αυτές αντέδρασαν στην

έξαφνη ανατροπή των εθνικών ιεραρχιών αλλά και το πρωτογενές υλικό όταν δεν έχει

χαθεί είναι δυσπρόσιτο Tα βρετανικά διπλωmicroατικά έγγραφα επιτρέπουν τουλάχιστον

να διατυπώσουmicroε ορισmicroένες υποθέσεις εργασίας σχετικά microε τους παράγοντες που

επηρέασαν τη στάση τους Ήδη αναφέραmicroε έναν τέτοιο παράγοντα φαίνεται πως τοmicroή

συχνά βίαιη αποτέλεσε σε πολλά microέρη η άφιξη προσφύγων ενώ αντιθέτως microεταξύ των

ντόπιων ldquoελλήνωνrdquo όσο και ldquoαλλοεθνώνrdquo φαίνεται κατευναστικά να δρούσε ακόmicroη και

όταν δεν λειτουργούσαν παλαιότεροι θεσmicroοί ενσωmicroάτωσης η ύπαρξη κοινών κωδίκων

και προσωπικής εξοικείωσης Aς υπογραmicromicroίσουmicroε επίσης τη συmicroπλοκή των ταξικών και

των εθνοτικών αντιθέσεων ιδιαιτέρως έντονη στις περιοχές της microεγάλης αγροτικής

ιδιοκτησίας Eπίσης στην ύπαιθρο όπου η παρουσία των αρχών ήταν πιο ανοmicroοιόmicroορφη

και η δράση τους microάλλον ανεξέλεγκτη αναφέρονταν παραδείγmicroατα πιο ακραίας προς το

καλύτερο ή προς το χειρότερο microεταχείρισης των ldquoαλλοεθνώνrdquo απrsquo ότι στα αστικά

κέντρα Στην έρευνά microου δεν συνάντησα αφετέρου στοιχεία που να δείχνουν ότι οι microάζες

αντιmicroετώπιζαν τους εβραίους χειρότερα από άλλες εθνοτικές κατηγορίες αλλοεθνών

microάλλον το αντίθετο συνέβαινε αφού οι εβραίοι δεν θεωρούνταν πως ασπάζονταν

εχθρικούς εθνικισmicroούς Ξεσπάσmicroατα λαϊκού αντισηmicroιτισmicroού δεν αναφέρθηκαν microε

ιδιαίτερη πυκνότητα Tέλος όταν εξετάζουmicroε τη στάση του πληθυσmicroού αντιθέτως από τη

διοίκηση και τον πόλεmicroο που ήταν αποκλειστικώς ανδρικές υποθέσεις πρέπει επίσης να

συνυπολογίζουmicroε τον παράγοντα του φύλου

Για να συνοψίσουmicroε οι εκτεταmicroένες ξενηλασίες που ακολούθησαν την επικράτηση

των εθνικών κρατών στα πολυεθνοτικά εδάφη της Oθωmicroανικης Aυτοκρατορίας δεν ήταν

προγραmicromicroατισmicroένες αλλά διευκολύνθηκαν από πλήθος συγκυριακούς παράγοντες Kαι

αυτό microολονότι όλα σχεδόν τα κράτη θα microπορούσαν να θεωρήσουν πως είχαν συmicroφέρον

να ενσωmicroατώσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Mε εξαίρεση τη Σερβία η οποία δεν είχε πλέον

ldquoαλύτρωτουςrdquo προς αυτήν τη microεριά της Eυρώπης δεν ευνοούσε κανέναν ο αmicroοιβαίος

διωγmicroός όπως και αν διευθετούνταν τα σύνορα όλα τα κράτη θα συνέχιζαν να έχουν

πλήθος ldquoοmicroοεθνείςrdquo στις ξένες επικράτειες Aπό οικονοmicroική άποψη η εγκατάλειψη της

παραγωγής και η διάλυση των εmicroπορικών δικτύων θα έπλητταν παντού την οικονοmicroία

και τα δηmicroόσια έσοδα Eντούτοις από τη στιγmicroή που εν microέσω των εχθροπραξιών τέθηκε

σε κίνηση η διαλεκτική των διωγmicroών αυτοί απέκτησαν δική τους δυναmicroική και τα κράτη

δύσκολα microπορούσαν να τήν ανακόψουν

10

Δύσκολα επιmicroερίζονται οι ευθύνες για τις διώξεις οι οποίες προκάλεσαν το πρώτο

προσφυγικό κύmicroα που έφερε τη χιονοστιβάδα των αλυσιδωτών διωγmicroών αλλά ας

επαναλάβω πως στην Eλλάδα ο πρωθυπουργός διαπνεόταν από ευmicroενέστερο πνεύmicroα

έναντι των microειονοτήτων παρά ο νέος βασιλιάς και τα κρατικά όργανα26 Aυτό ήταν

φανερό στους συγκαιρινούς παρατηρητές ακόmicroη και ο οθωmicroανός πρόξενος για

παράδειγmicroα περιγράφοντας τα microαρτύρια των microουσουλmicroάνων στις Nέες Xώρες δεν

κατηγορούσε την κυβέρνηση για κακή πίστη αλλά τήν θεωρούσε ανίκανη να ελέγξει τους

τοπικούς αξιωmicroατούχους27 Ως σήmicroερα οι ακραίοι σωβινιστές οικτίρουν τον Bενιζέλο

για τον ίδιο λόγο ldquoη προς το microουσουλmicroανικό στοιχείο ευmicroενής διάθεσή του ήταν γνωστή

από το 1914 κιόλας λόγω της επιλογής προσώπων που τοποθετούσε σε περιοχές microε

Mωαmicroεθανούςrdquo28

Oι συνέπειες των πρώτων διωγmicroών δεν άργησαν να φανούν Mέσα σrsquo αυτήν τη

δηλητηριασmicroένη ατmicroόσφαιρα οι Nεότουρκοι προώθησαν ως επίσηmicroη αλλrsquo ανοmicroολόγητη

πολιτική την εκκαθάριση από τον χριστιανικό πληθυσmicroό των ldquoστρατηγικώνrdquo περιοχών

της Θράκης και των microικρασιατικών παραλίων - ενώ παράλληλα διαπραγmicroατεύονταν την

ανταλλαγή του microε τους microουσουλmicroάνους της Mακεδονίας Όταν εντέλει παραδέχτηκε η

ελληνική ελίτ πως ήταν αδύνατο να microεγαλώσουν αρκετά τα κρατικά σύνορα ώστε να

χωρέσουν σrsquo αυτά όλοι οι ldquoοmicroογενείςrdquo πρότεινε ως εναλλακτική λύση να ξεριζώσουν

τους διεκδικούmicroενους πληθυσmicroούς χάριν των οποίων σύmicroφωνα microε την εθνική ιδεολογία

είχε ξεκινήσει τους πολέmicroους και να τούς microεταφυτεύσουν στη ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo

Φαινόταν λοιπόν πως αποτέλεσmicroα του πολέmicroου θα ήταν τα κράτη να οργανώσουν κι

επισήmicroως αmicroοιβαίες ξενηλασίες H ιδέα βεβαίως προκάλεσε έντονες αντιδράσεις τις

οποίες εύγλωττα εξέφρασε ένας από τους αρτιότερους εκπροσώπους του ελληνικού

εθνικισmicroού ldquoH ανθρωπεmicroπορία αύτη συνεφωνήθη microεταξύ της Tουρκικής και της

Eλληνικής Kυβερνήσεως δι αυστηράς συmicroβασεως ήν αmicroφότερα τα microέρη υποχρεούνται να

σεβασθώσιν ως ιεράν Kαι τώρα θα αρχίση το ακατανόητον και ανήκουστον και

πρωτοφανές εις τα χρονικά της Iστορίας ανθρωποmicroέτρηmicroα και αντάλλαγmicroα ως γίνεται

εις τους ζωεmicroπόρους δια τα άλογα τα θρέmicromicroατα και κτήνη [πρόκειται για] απαισίαν

και φρικαλέαν κατά δε τας συνεπείας της ολεθρίαν και εξευτελιστικήν δια τον καθόλου

ελληνικόν χριστιανικόν κόσmicroον σύmicroβασιν29 Eξίσου κινδύνευαν εντούτοις από αυτή

την άκρως δυσοίωνη προοπτική οι εναποmicroείναντες ldquoαλλοεθνείςrdquo της Mακεδονίας που

ήταν κατεξοχήν εβραίοι στη Θεσσαλονίκη microουσουλmicroάνοι στις πόλεις και σλάβοι στην

ύπαιθρο

2 H αβέβαιη ενσωmicroάτωση των σεφαραδείmicro

Για την ώρα πάντως η ξενηλασία δεν απειλούσε τους σεφαραδείmicro Mολονότι πλήγηκαν

από το αρχικό κύmicroα εκτρόπων και διώξεων απέφυγαν τα χειρότερα καθώς ήταν

συγκεντρωmicroένοι στη Θεσσαλονίκη όπου ο κρατικός microηχανισmicroός και οι τοπικοί ldquoέλληνεςrdquo

11

είχαν microικρότερα περιθώρια αυθαιρεσίας επειδή ελέγχονταν στενά από την κυβέρνηση και

παρακολουθούνταν από ξένους επίσηmicroους και ανεπίσηmicroους παρατηρητές Aπέmicroενε

βεβαίως να εξακριβωθούν τα όρια της ανοχής ενώ κρίσιmicroη ήταν πάντοτε η στάση του

στρατού30 κι επίσης microετρούσε η υποφώσκουσα ένταση microεταξύ της Γενικής Διοίκησης και

του Bενιζέλου H κρατική πολιτική έναντι των εβραίων εξελίχτηκε microε τις περιστάσεις εκ

των ενόντων H αρχική προδιάθεση απέναντί τους ήταν microετρίως αρνητική θεωρούνταν

γενικώς φιλοθωmicroανοί αλλά λιγότερο επικίνδυνοι από τους microουσουλmicroάνους και τους

ldquoβούλγαρουςrdquo επειδή όπως είπαmicroε δεν διέθεταν ανταγωνιστική ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo Oι

διακυmicroάνσεις στην αντιmicroετώπισή τους ωστόσο δεν αντανακλούσαν εξελίξεις στις εθνικές

αντιλήψεις και αξίες αλλά microάλλον τακτικές ανάγκες Tις πρώτες ηmicroέρες της ελληνικής

κατάληψης εγκαταλείφθηκαν στο έλεος των στρατιωτών και των χριστιανών συmicroπολιτών

τους όταν έδειξαν πως microπορούσαν να επηρεάσουν την κοινή γνώmicroη η κυβέρνηση θέλησε

να τούς προσεταιριστεί ώστε να διασφαλίσει την ελληνική κυριαρχία αργότερα

προσπάθησε να τούς χρησιmicroοποιήσει για να βρει εξωτερικά δάνεια ενώ παραmicroονές του

Eυρωπαϊκού Πολέmicroου ικανοποίησε σηmicroαντικά αιτήmicroατά τους ελπίζοντας να ψηφίσουν

εναντίον της σωβινιστικής αντιπολίτευσης Σε γενικές γραmicromicroές το αποτέλεσmicroα ήταν

σχετικώς ευνοϊκό όπως το έθεσε η Pένα Mόλχο το ελληνικό κράτος ldquoεπέτρεψε [στην

εβραϊκή κοινότητα] να διατηρήσει τον πρωταγωνιστικό ρόλο τηςrdquo στη Θεσσαλονίκη31 Aς

δούmicroε λίγο πιο αναλυτικά αυτήν τη διαδικασία

Mε το ξέσπασmicroα του πολέmicroου στερήσεις και ανασφάλεια έπληξαν τη Θεσσαλονίκη32

Mόλις καταλήφθηκε η πόλη και παρά τη λογοκρισία που επιβλήθηκε ο ελληνικός τύπος

αναζωπύρωσε την αντισηmicroιτική εκστρατεία στην οποία πρωτοστατούσε από το 1908 κι

έσπευσαν να συmicromicroετάσχουν σrsquo αυτήν microε λόγια και microε πράξεις στρατιωτικοί και πολίτες

H πόλη αποκλείστηκε και η αγορά της έκλεισε οι πρόσφυγες ιδίως αλλά και ο

υπόλοιπος πληθυσmicroός εκτός από τους εύπορους απειλήθηκαν microε λιmicroοκτονία33

Aκολούθησαν τα εmicroπρηστικά άρθρα της εφηmicroερίδας Emicroπρός και οι βιασmicroοί λεηλασίες

επιθέσεις φυλακίσεις φόνοι και συλλήψεις οmicroήρων που περιγράφει η Pένα Mόλχο34

H πολιτική διοίκηση πάντως microετά το αρχικό χάος προσπάθησε συστηmicroατικά να

κατευνάσει την εβραϊκή κοινότητα το σήmicroα φαίνεται πως έδωσε ο ίδιος ο Bενιζέλος Oι

λόγοι της microεταστροφής γνωστοί πολιτικοί να εξασφαλιστεί η υποστήριξη του τοπικού

πληθυσmicroού αλλά και όλων των εβραίων για την προσάρτηση της Θεσσαλονίκης στην

Eλλάδα Έπειτα από ένα απειλητικό τελεσίγραφο των ξένων προξένων ο πρώτος

γενικός διοικητής Kωνσταντίνος Pακτιβάν αποφάσισε να διατηρήσει τις θρησκευτικές

και τις δηmicroοτικές αρχές και διακήρυξε αmicroέσως την εφαρmicroογή διοίκησης ldquoισχυράς και

ισονόmicroου άνευ διακρίσεως φυλής και θρησκεύmicroατοςrdquo Tη συναδέλφωση των κοινοτήτων

κήρυξε επίσης ο υπουργός Eσωτερικών Emicromicroανουήλ Pέπουλης ενώ ο Γεώργιος δήλωνε

προς τους ισραηλίτες και τους microουσουλmicroάνους πως οι έλληνες δεν σκόπευαν να γίνουν

άρχουσα φυλή Eκπρόσωποι των ισραηλιτικών κοινοτήτων της Παλαιάς Eλλάδας

12

έφτασαν στην πόλη για να καθησυχάσουν τους τοπικούς εβραίους και η βασίλισσα Όλγα

microοίραζε καθηmicroερινά ψωmicroί στους φτωχούς Tο El Avenir τάχθηκε υπέρ της ελληνικής

κατοχής ωστόσο η πολιτική ελευθερία ήταν άλλο ζήτηmicroα και η ανταγωνίστριά του

Indeacutepeacutendant διώχθηκε35 ldquoTο αντισηmicroιτικό κύmicroα πέρασεrdquo δήλωνε ο Nεχαmicroά στις 27

Nοεmicroβρίου αλλά η δυσπιστία απέναντι στα σχέδια των νέων κυρίαρχων δεν

διασκορπίστηκε36

Oι φόβοι άλλωστε ήταν συνυφασmicroένοι πέρα από τους πολιτικούς και microε τους

οικονοmicroικούς παράγοντες τους οποίους ελάχιστα microπορούσαν να επηρεάσουν microετά τον

κατακερmicroατισmicroό του ενιαίου οικονοmicroικού χώρου της ευρωπαϊκής Oθωmicroανικής

Aυτοκρατορίας οι κυβερνήσεις O οικονοmicroολόγος Γεώργιος Kοφινάς που στάλθηκε από

τον Bενιζέλο στη Θεσσαλονίκη για να καθησυχάσει τους τοπικούς αστούς εύγλωττα

εξήρε τις οικονοmicroικές προοπτικές της πόλης υπό την ελληνική ευνοmicroία37 Δεν microπόρεσε

όmicroως να διαλύσει την ανησυχία των τοπικών εβραίων εmicroπόρων οι οποίοι εν microέρει επειδή

προέβλεπαν την αποκοπή της ενδοχώρας κι εν microέρει επειδή φοβούνταν τον ενισχυmicroένο

ελληνικό ανταγωνισmicroό ήδη σκέφτονταν να microεταναστεύσουν και σε microερικές περιπτώσεις

έσπευδαν να το κάνουν κιόλας ldquoH απαισιοδοξία για το microέλλον τόσο από πολιτική όσο

και από οικονοmicroική άποψη φαίνεται να κυριαρχεί εδώrdquo ανέφερε ένας έγκυρος

παρατηρητής Kαθώς τα σύνορα και οι δασmicroοί που επέβαλε η ελληνική διοίκηση είχαν

παραλύσει την τοπική αγορά κι επιπλέον θεωρούνταν απίθανο νrsquo ανανεωθούν οι

εmicroπορικές παραγγελίες από το εξωτερικό καλλιεργούνταν κάθε λογής συγχυσmicroένα

όνειρα στις τάξεις των ντόπιων ldquoOι περισσότεροι έmicroποροι αρχίζουν να σκέφτονται πως

πρέπει να εγκαταλείψουν τη Θεσσαλονίκη για άλλες χώρες πολλοί όmicroως από αυτούς

αποφασίζουν να microείνουν προσωρινά ελπίζοντας σε νέες πολιτικές αλλαγές ή και στη

Mακεδονική αυτονοmicroίαrdquo38 Oι αλλαγές όmicroως αυτές δεν έρχονταν ενώ ο καταναγκαστικός

εξελληνισmicroός της πόλης συνεχιζόταν Oι αρχές διέταξαν τις εταιρίες των σιδηροδρόmicroων

των τροχιοδρόmicroων και του ηλεκτρισmicroού να απολύσουν όσους υπαλλήλους δεν έβγαζαν

το φέσι και δεν έπαιρναν ελληνική υπηκοότητα αρκετοί microουσουλmicroάνοι παραιτήθηκαν

ενώ άλλοι τέως ξένοι υπήκοοι microεταξύ τους πολλοί εβραίοι συmicromicroορφώθηκαν κυρίως

εκείνοι που δούλευαν στους τροχιοδρόmicroους και στις microεγάλες εταιρείες39

Tους επόmicroενους microήνες η Kυβέρνηση Bενιζέλου η οποία συνάmicroα αναζητούσε δάνεια

από εβραϊκούς χρηmicroατιστικούς οίκους40 προσπάθησε να ελαχιστοποιήσει τις τριβές

Aναγνώρισε την κοινωνική και πολιτική ιδιαιτερότητα της εβραϊκής κοινότητας και

ικανοποίησε στις αρχές του 1914 σηmicroαντικά αιτήmicroατά της εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας σεβασmicroό της αργίας του σαβάτου δικαίωmicroα συmicromicroετοχής στη δηmicroόσια διοίκηση

δικαίωmicroα τήρησης λογιστικών βιβλίων στη λαδίνο ελευθεροτυπία συνεργασία του

κτηνιάτρου microε το σολέτ κρατική επιχορήγηση σε κοινότητες κι ενώσεις και απαλλαγή

από δασmicroούς των αζύmicroων41 Ωστόσο η κατώτερη διοίκηση εξακολουθούσε να εφαρmicroόζει

διακρίσεις εις βάρος των εβραίων οργανώνοντας διωγmicroούς των microικροπωλητών

13

(υπήρχαν τετρακόσιοι microε πεντακόσιοι από αυτούς microόνον εβραίοι) καθώς και microποϋκοτάζ

των εmicroπόρων ή microε αστυνοmicroικές και δικαστικές ενοχλήσεις Παρατηρητές όπως ο

Nεχαmicroάς διέκριναν microεγάλη απόσταση από τις επίσηmicroες διακηρύξεις ως στην καθηmicroερινή

πρακτική των αρχών42 Tα επεισόδια συνεχίζονταν ακατάπαυστα Άρχισε εκπατρισmicroός

οικογένειες πουλούσαν την περιουσία τους και microετανάστευαν κατά εκατοντάδες προς τη

βόρεια και νότια Amicroερική τη Γαλλία την Aίγυπτο και την Oθωmicroανική Aυτοκρατορία43

Φόνοι και διώξεις υπονόmicroευαν τη διακηρυγmicroένη κυβερνητική πολιτική και αποξένωναν

την εβραϊκή κοινότητα44 Στην πόλη επικρατούσε κλίmicroα κατοχής οι αρχές φρουρούσαν

αυστηρά όλα τα δηmicroόσια κτίρια και παρακολουθούσαν στενά όλα τα ldquoύποπτα

πρόσωπαrdquo45

H τροmicroοκρατία και η καταστολή συνδέονταν επίσης microε microια ιδιαιτερότητα της

εβραϊκής κοινότητας - το ισχυρό σοσιαλιστικό κίνηmicroα Oι συνθήκες που επικράτησαν

στη Mακεδονία αφότου έληξαν οι πόλεmicroοι ουσιαστικά εmicroπόδιζαν κάθε microορφή πολιτικής

δράσης Mόλις τερmicroατίστηκε η κατάσταση πολιορκίας οι αρχές επέκτειναν την ισχύ των

περίφηmicroων νόmicroων του Δηmicroητρακοπούλου για τη ληστεία οι οποίοι είχαν ξεσηκώσει

τεράστιες αντιδράσεις όταν συζητούνταν στη βουλή Tώρα microπορούσαν χωρίς δίκη να

εξορίζουν ύποπτους microαζί microε τις οικογένειές τους φυγόδικους ζητιάνους άστεγους και

άλλα ldquoαντικοινωνικά στοιχείαrdquo46 Mολονότι δεν ενέπιπταν σε καmicroιά από τις παραπάνω

κατηγορίες οι ηγέτες της Φεντερασιόν Mπεναρόγιας και Γιονάς συγκαταλέγονταν στα

πρώτα θύmicroατα των άκρως ελαστικών αυτών νόmicroων H έλλειψη δηmicroοκρατικών εγγυήσεων

microονιmicroοποιήθηκε διατηρήθηκε microε ελάχιστα διαλείmicromicroατα ως την πτώση της παγκαλικής

δικτατορίας Για λίγο καιρό πάντως και microετά την αποmicroάκρυνση εκατοντάδων χιλιάδων

ldquoαλλοεθνώνrdquo επικράτησε η πολιτική της ενσωmicroάτωσης των υπόλοιπων αντί της γενικής

ξενηλασίας Kρίσιmicroο βήmicroα προς αυτή την κατεύθυνση ήταν η παραχώρηση από την

Kυβέρνηση Φιλελευθέρων πολιτικών δικαιωmicroάτων σε όλους τους εναποmicroείναντες

άρρενες των Nέων Xωρών - κι εποmicroένως στον κύριο όγκο της εβραϊκής κοινότητας Eνώ

εντούτοις ο Bενιζέλος προσπάθησε να συmicromicroαχήσει microαζί της τελικά εκείνη όπως και οι

υπόλοιπες microειονότητες στράφηκε προς τον πολέmicroαρχο άνακτα και προς πολιτικούς που

microε microένος τις καταδίωκαν προηγουmicroένως Aιτία ήταν βεβαίως η σύmicroπτωση της διεθνούς

πολιτικής του microοναρχισmicroού στο πλαίσιο του Eυρωπαϊκού Πολέmicroου microε τα φιλειρηνικά

συmicroφέροντα Iδίως για τους πιο ανυπεράσπιστους η συmicromicroετοχή στον πόλεmicroο ήταν

κίνδυνος πολύ πιο απτός από την πτώση του φιλελεύθερου πρωθυπουργού Όπως το

έθεσε η Mόλχο ldquoO Bενιζέλος είχε θελήσει την ειρηνική ενσωmicroάτωση των εβραίων στην

ελληνική κοινωνία Bρισκόταν σε καλό δρόmicroο Ωστόσο κι εδώ ήταν η ειρωνία όταν

αφυπνίστηκε η εβραϊκή πολιτική συνείδηση στο πολιτικό πλαίσιο του εθνικισmicroού ο ίδιος

δεν εξασφάλισε κανένα όφελοςrdquo47

14

Tελικά δεν αποφεύχθηκαν ούτε ο πόλεmicroος ούτε η εσωτερική εκτροπή - παράγοντες

που αmicroφότεροι έκαναν επισφαλή τη θέση όλων των microειονοτήτων Tο 1917 οι σιωνιστές

που υποστηρίζονταν από microεγάλο microέρος του εβραϊκού πληθυσmicroού και είχαν τέσσερις από

τους πέντε βουλευτές του microεταστράφηκαν για εξωτερικούς λόγους υπέρ της Aντάντ48

Mετά την πυρκαγιά εκείνης της χρονιάς όmicroως οι Φιλελεύθεροι συζήτησαν σοβαρά ldquoεάν

θα ήτο ορθώτερον να microετεφέροντο οι άστεγοι κατά microεγάλην πλειοψηφίαν Eβραίοι

αλλού εις την Eλλάδα Tα ξένα επιτελεία είχαν ταχθεί υπέρ αυτής της λύσεως δια λόγους

στρατιωτικούς Πολλοί εκ των ηmicroετέρων επίσης υπερεθνικισταί επιθυmicroούσαν την

εκτόπισιν των αλλοεθνώνrdquo49 Aφότου λοιπόν άρχισαν οι ξενηλασίες κανείς δεν ήξερε

πού θα σταmicroατούσαν Tελικά το σχέδιο microαταιώθηκε η αποκατάσταση των πυροπαθών

όmicroως όποιες και αν ήταν οι προθέσεις της κυβέρνησης και του αρmicroόδιου υπουργού

Aλέξανδρου Παπαναστασίου ευνόησε από κάθε άποψη τους χριστιανούς έναντι των

εβραίων οι οποίοι αφετέρου πλήγηκαν περισσότερο50 Aκολούθησε νέο κύmicroα

microετανάστευσης ενώ απrsquo όσους έmicroειναν λίγοι απέκτησαν εκλογικά βιβλιάρια και η

σύσταση των χωριστών εκλογικών κέντρων φαλκίδευσε ουσιαστικά τα δικαιώmicroατά

τους51

Eν κατακλείδι οι εθνικές εκκαθαρίσεις από το 1912 ως το 1914 στην Eλλάδα και στην

Tουρκία τις οποίες η microεν ελληνική κυβέρνηση επέτρεψε η δε τουρκική κατεύθυνε θέτουν

σοβαρά ερωτήmicroατα σχετικά microε τη συγκρότηση και τη λειτουργία των βαλκανικών

κρατών Aποτέλεσαν την όχι αναπόφευκτη αλλά πάντως λογική απόληξη του κοινωνικού

κατακερmicroατισmicroού της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας καθώς και της αποσπασmicroατικής

ενσωmicroάτωσής της στο καπιταλιστικό κοσmicroοσύστηmicroα που διαθλάστηκαν ιδεολογικά στην

ανάπτυξη των αντίπαλων εθνικισmicroών Oι αγριότητες εναντίον ανυπεράσπιστων

πληθυσmicroών έγιναν καθηmicroερινότητα και προετοίmicroασαν τις αλλεπάλληλες πολεmicroικές

συγκρούσεις οι οποίες χώρισαν microε τάφρους microίσους τα Bαλκάνια εmicroπέδωσαν την

οικονοmicroική πολιτική και πολιτισmicroική εξάρτηση της περιοχής ανέδειξαν τους

στρατιωτικούς σε πρωταγωνιστές της κρατικής ζωής και το κράτος σε επικυρίαρχο της

κοινωνίας και παγίωσαν ολόκληρο τον εικοστό αιώνα τη διατύπωση των οικονοmicroικών

και ταξικών συγκρούσεων microε όρους εθνικοθρησκευτικούς

Tις εθνοκαθάρσεις δεν χρεώνονταν αποκλειστικά οι ελίτ Mε την ίδια αδυσώπητη

λογική που εmicroπλέκονταν οι περιφερειακές Δυνάmicroεις στο παιχνίδι του ιmicroπεριαλισmicroού

παρέσυραν τους τοπικούς πληθυσmicroούς στον εθνικό ανταγωνισmicroό Tούς καθυπέτασσαν σε

αλλότρια συmicroφέροντα όπως κατεξοχήν ήταν οι βλέψεις κρατικών εκκλησιαστικών κι

επιχειρηmicroατικών κέντρων microετά την πρώτη καταστροφή των Bαλκανικών Πολέmicroων

microάλιστα συνέχισαν να τούς χρησιmicroοποιούν σαν πεσσούς ενόψει νέων συγκρούσεων O

πόλεmicroος κατακρηmicroνίζοντας τις οικονοmicroικοπολιτικές ιεραρχίες του οθωmicroανικού

καθεστώτος στις περισσότερες χώρες ανέτρεψε τους συσχετισmicroούς δυνάmicroεων microεταξύ

15

των κοινωνικών στρωmicroάτων Oι κυρίαρχες εθνότητες κάθε κράτους επωφελήθηκαν για

να οικειοποιηθούν πόρους και εισοδήmicroατα που απολάmicroβαναν προηγουmicroένως οι

ldquoαλλοεθνείςrdquo Oι διαδοχικές microεταβιβάσεις της πολιτικής εξουσίας από το ένα έθνος στο

άλλο συνοδεύονταν από ισάριθmicroες microετατοπίσεις οικονοmicroικής δύναmicroης και συχνά η

απόσπαση κεφαλαίου έγινε απροκάλυπτος στόχος των διωγmicroών Eντέλει η αναδιανοmicroή

του πλούτου microε την απαλλοτρίωση ldquoεχθρικώνrdquo πληθυσmicroών συνιστούσε microια διεστραmicromicroένη

απάντηση στις κοινωνικές πιέσεις τις οποίες συmicroπύκνωναν τα σοσιαλιστικά αιτήmicroατα

της ισονοmicroίας και της κοινωνικοποίησης του παραγωγικού microηχανισmicroού H ξενηλασία

παρουσιάστηκε ως υποκατάστατο της κοινωνικής δικαιοσύνης - και η καταστολή που

συνεπαγόταν microακροπρόθεσmicroα δηmicroιούργησε την παραθεσmicroική υποδοmicroή και την

τεχνολογία του Διχασmicroού ενώ συνάmicroα διευκόλυνε τις στρατιωτικές επεmicroβάσεις στη

δηmicroόσια ζωή και νοmicroιmicroοποίησε microιλιταριστικά ιδεολογήmicroατα

Oι οιωνοί δεν ξέφευγαν από τους πιο ψύχραιmicroους παρατηρητές όπως ήταν ο

Πρόξενος Mόργκαν ο οποίος παρακολουθούσε εκ του σύνεγγυς τις εξελίξεις στη

Θεσσαλονίκη ldquoοι Tούρκοι δείχνουν αποφασισmicroένοι να διώξουν όλους τους Xριστιανούς

από τη Θράκηrdquo έγραφε ldquoενώ αφετέρου στη Mακεδονία οι Mουσουλmicroάνοι

παραπονούνται για άδικη microεταχείριση και η Eλληνική ορθοδοξία επιβάλλεται

καταναγκαστικά στους εντόπιους Xριστιανούς Δεν φαίνεται λοιπόν να έχουν άλλη

διαφυγή οι υποτελείς φυλές εκτός από την αποδηmicroία ή την αποστασία Eν καιρώ και microε

τίmicroηmicroα τα microαρτύρια των υποτελών στοιχείων η Eλλάδα και η Tουρκία θα microπορούν να

επαίρονται ότι βασιλεύουν επάνω σε οmicroοιογενείς πληθυσmicroούς αλλά βεβαίως δεν θα έχει

βελτιωθεί στο microεταξύ η φήmicroη της ανεκτικότητάς τουςrdquo52 Oι εβραίοι έmicroεναν προσώρας

στο απυρόβλητο Aπό τη στιγmicroή όmicroως που η παραmicroονή τους στον τόπο των προγόνων

τους παύοντας να θεωρείται αυτονόητη παρουσιάστηκε ως παραχώρηση εξαιτίας

συγκυριακών συσχετισmicroών δυνάmicroεων κανείς δεν ήξερε πότε θα ηχούσαν οι σάλπιγγες

και του δικού τους εξανδραποδισmicroού

16

Bιβλιογραφία

Andreacuteadegraves Andreacute Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la guerre en Gregravece Publications de la Dotation

Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP 1928

Γαρδίκα-Kατσιαδάκη Eλένη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή συνεργασίαrdquo σε

Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5

Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270 κε

Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν

Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914

Carnegie Endowment for International Peace Report of the International Commission To Inquire into the

Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington Carnegie Endowment 1914

Δραγούmicroης Φίλιππος Στεφάνου Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 εισαγωγή - επιmicroέλεια I K

Mαζαράκης Aινιάν Aθήνα Δωδώνη 1988

Feroz Ahmad ldquoWar and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988]

Fleischer Hagen ldquoThe Aegean Crisis in the Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the

Hellenic Diaspora vol XIV(3-4) [1987]

Gardikas Katsiadakis Helen Greece and the Balkan Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα

Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων 1995

Grogan Lady The Life of J D Bourchier London Hurst and Blackett 1926

Kαλλιβρετάκης Λεωνίδας Φ ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις

Hπείρου - Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990]

Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από ανέκδοτες επιστολές

του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου

Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507

Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo

σε Θάνος Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ

53-131

Kitromilides Paschalis Michael Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the Culture and Political

Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum Reprints 1994

17

Kontogiorgi Elisabeth ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora and Myriophyto-

Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies 351 Thessaloniki 1994

Λιάκος Aντώνης ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε

Tριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199

Aθήνα KNEEIE 1994

La Question drsquo Orient vue par les socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918

Lamouche [Colonel] Quinze ans drsquo histoire balkanique (1904-1918) Paris Payot 1928

Leontaritis George B Greece and the First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder

1990

Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913 Faits Rapports Documents

Temoignages Officiels Athegravenes 1914

Mazower Mark Greece and the Inter-war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991

Mαρκέτος Σπύρος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού

σοσιαλισmicroού Aθήνα (διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου

Aθηνών) 1998

Mαρκέτος Σπύρος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo σε Eταιρεία Mελέτης

Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας στη microακρά διάρκεια Πρακτικά

του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991 Aθήνα Γαβριηλίδης 1995

Mατάλας Παρασκευάς ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι

microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993

Molho Rena ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic

Diaspora vol XIII 3-4 [1986]

Molho Rena Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de doctorat de lrsquo

Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3

Παναγάκος Π Συmicroβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922 Aθήναι 1960

Παρασκευόπουλος Λεωνίδας I Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933

Pακτιβάν Kωνσταντίνος Δ Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών ανατύπωσις εκ της

Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916

18

Pierron Bernard Juifs et chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave

1945 Paris Lrsquo Harmattan 1996

Rankin Reginald Sir Inner History of the Balkan War London Constable 1914

Σουλιώτης - Nικολαΐδης Aθανάσιος Hmicroερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου πρόλογος Σοφίας

Aθ Σουλιώτη εισαγωγή Διογένη Ξανάλατου Θεσσαλονίκη EMΣ 1962

Vergopoulos Kostas ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI

[Spring 1988]

[Aργυρόπουλος Περικλής] Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου πρώην βουλευτού Aθηνών

υπουργού και πρεσβευτού από 1885 έως 1936 Aθήναι 1970

19

1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos

ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ

232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-

Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του

ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European

World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the

European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της

οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and

New York Cambridge UP 1979

2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την

Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the

First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα

επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la

guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP

1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-

war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ

ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος

Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα

(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998

Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια

και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35

3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε

4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος

ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος

Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα

KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in

the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum

Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan

Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων

1995

5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo

6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912

7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από

ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη

20

microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του

ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος

Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ

53-131

8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo

σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας

στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991

Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο

9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371

10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ

ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο

στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν

αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την

κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν

επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D

Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών

διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington

Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από

την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα

11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048

12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των

διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the

Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)

[1987]

13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των

τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως

τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914

14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194

15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης

έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών

εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην

Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et

chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo

Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις

έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους

21

microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από

τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της

Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη

συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-

1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις

φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά

το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών

ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού

στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις

εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo

(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε

και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν

κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα

16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή

συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού

Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270

κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία

οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα

καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912

Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey

309191242090

17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως

προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η

δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης

Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O

Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο

18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les

socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός

Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά

έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for

International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως

οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης

ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -

Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78

19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο

Πέmicroπτο

20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet

177191442809

22

21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082

(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)

23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών

ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο

2621051914

24 Στο ίδιο σ 14

25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα

microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το

κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar

and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι

επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν

στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του

Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη

προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913

Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως

συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως

καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO

371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους

βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610

Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των

βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ

τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora

and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies

351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι

χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων

26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην

Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς

φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι

κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει

προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι

περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική

τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας

M Grassi

27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694

23

28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία

1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να

ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς

Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)

29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς

ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την

εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα

στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75

χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988

Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189

30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)

31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

460

32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε

33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488

34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495

35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο

των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ

της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho

Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα

για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho

ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora

vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους

X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη

πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους

στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι

και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν

λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες

κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ

σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat

de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα

αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης

36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

506

37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)

24

38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751

39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919

Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549

41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552

42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544

43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545

44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548

45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049

46 FO 371199567-69

47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

555

48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556

49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249

50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

560

51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της

Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και

κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος

ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των

ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo

έτος Arsquo τ 1 [761920]

52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715

6

την ανισονοmicroία το εθνικό microίσος και την ταξική πόλωση Tα αποτελέσmicroατα αυτών των

επιλογών διακρίνονται καθαρά σήmicroερα

Eντούτοις υπήρξαν διαβαθmicroίσεις στην αντιmicroετώπιση των ldquoξένωνrdquo Όσον αφορούσε

την Eλλάδα στο επίπεδο της εθνικής ιδεολογίας το δίληmicromicroα ήταν microεταξύ εθνικών και

δηmicroοκρατικών προετεραιοτήτων ενώ σε κείνο των επίσηmicroων κυβερνητικών επιλογών

πρώτευε η διαχείριση των microαζών των εθνικών όγκων Στις Nέες Xώρες ο Bενιζέλος

συνυπολογίζοντας το συνολικό δυναmicroικό των ετερογενών οmicroάδων που αντιmicroετώπιζε και

στοχεύοντας σε επιθυmicroητές ισορροπίες χειρίστηκε κάθε κατηγορία αναλόγως microε

τρέχουσες ανάγκες και απαντώντας σε εσωτερικές κι εξωτερικές πιέσεις Όσον αφορούσε

τους ldquoοmicroοεθνείςrdquo ανταγωνιστικών κρατών κατεξοχήν βούλγαρους και microουσουλmicroάνους

το δίληmicromicroα ήταν αν θα διώχνονταν ή θα γίνονταν δεκτοί ως πολίτες - ενώ δεν ήταν τόσο

οξύ σε σχέση microε τις εβραϊκές κοινότητες των Nέων Xωρών τις οποίες δεν προστάτευε

αλλά και δεν διεκδικούσε άmicroεσα άλλο κράτος αφενός δεν υπήρχαν στρατηγικοί λόγοι

διωγmicroού ή εκτόπισής τους και αφετέρου ήταν λιγότερο δύσκολο να επενδυθούν ελληνική

εθνική ταυτότητα Tέλος ο αριθmicroός όσων δήλωναν ldquoέλληνεςrdquo στη Mακεδονία παρέmicroενε

ανεπαρκής έπρεπε λοιπόν να επιδιωχθεί η υιοθέτηση της ελληνικής ταυτότητας από

ορισmicroένους τουλάχιστον ldquoεθνικούς άλλουςrdquo - και από αυτή την άποψη οι σεφαραδείmicro

ήσαν πρόσφοροι όχι microόνον επειδή δεν απέβλεπαν άmicroεσα σε άλλη εθνική πατρίδα αλλά κι

επειδή υπήρχε το ευνοϊκό προηγούmicroενο της σχετικώς επιτυχηmicroένης ενσωmicroάτωσης των

παλαιοελλαδιτών εβραίων

Όπως είπαmicroε όmicroως το ευρύτερο πρόβληmicroα σε σχέση microε τους σεφαραδίτες όσο και

microε τις άλλες οmicroάδες ldquoαλλοεθνώνrdquo ήταν πώς να ενταχθούν σrsquo ένα κράτος εmicroποτισmicroένο microε

αδιάλλακτη εθνική ιδεολογία και microάλιστα συνυφασmicroένη γενικώς microε microια αποκλειστική

θρησκευτική ταυτότητα Bασική προϋπόθεση ήταν σrsquo αυτές τις συνθήκες να

εξασφαλίσουν ισότιmicroα πολιτικά δικαιώmicroατα O Bενιζέλος όχι microόνο διείδε εγκαίρως

αυτήν τη διέξοδο αλλά και τούς παραχώρησε αmicroέσως τυπικά δικαιώmicroατα στις πρώτες

εκλογές microετά την ενσωmicroάτωση των Nέων Xωρών το 1915 επιτράπηκε στον ανδρικό

πληθυσmicroό να ψηφίσει χωρίς διάκριση θρησκείας γλώσσας ή εθνικής συνείδησης O

αρχιτέκτονας της επέκτασης έδειξε λοιπόν πως καταρχήν ιεραρχούσε διαφορετικά τις

προτεραιότητες απrsquo ότι ο ldquoβενιζελικόςrdquo στρατηγός που προαναφέραmicroε H πολιτική

ηγεσία έmicroπρακτα και πανηγυρικά αναγόρευσε την ιδιότητα του πολίτη υπέρτερη των

εθνοτικών δεσmicroών H στάση του πρωθυπουργού ωστόσο αmicroφισβητήθηκε Φιλελεύθεροι

όσο και κωνσταντινικοί στο πλαίσιο του Διχασmicroού και συχνά για λόγους τοπικών

συmicroφερόντων επέmicroεναν όπως το έθεσε ένας άλλος ldquoβενιζελικόςrdquo στρατιωτικός ότι

ldquo[α]πετέλει έγκληmicroα και microωρίαν το να κληθούν Tούρκοι Bούλγαροι Eβραίοι και

Aλβανοί να ψηφίσουν δια την Mεγάλην Eλλάδαrdquo15

Iσχυρές microερίδες της πολιτικής ελίτ λοιπόν αλλά και του κρατικού microηχανισmicroού

κάθε άλλο παρά ενστερνίζονταν τα κελεύσmicroατα του πρωθυπουργού Aκόmicroη και στα

7

ανώτερα κλιmicroάκια η διαλλακτικότητα του Bενιζέλου απέναντι στους ldquoεθνικούς εχθρούςrdquo

έτρεφε microόνιmicroες συγκρούσεις microε τους σωβινιστές16 Tους τελευταίους ενθάρρυνε microάλιστα

ο αντίπαλος εξουσιαστικός πόλος και ιδεολογικός φάρος ο Kωνσταντίνος φαίνεται

πως microόλις ανέβηκε στο θρόνο η αντιmicroετώπιση των ldquoαλλοεθνώνrdquo χειροτέρευσε17 H

υπόγεια αντίθεση microεταξύ άνακτα και πρωθυπουργού για τη διαγωγή του στρατού

αντανακλούσε εντέλει ευρύτερες συγκρούσεις για τη νοηmicroατοδότηση του πολέmicroου ότι

όλοι microάχονταν κάτω από την ίδια σηmicroαία δεν σήmicroαινε πως συmicromicroερίζονταν κοινά ιδανικά

- και η διαmicroόρφωση των συνειδήσεων microέσα από αυτή την κατακλυσmicroική εmicroπειρία ακόmicroη

περιmicroένει τον ιστορικό της Yπήρξαν αντιδράσεις - κυρίως αλλά όχι microόνον από τους

σοσιαλιστές οι οποίοι κατηγορούσαν εξίσου για τις αγριότητες όλα τα κράτη18

Σε όλες τις βαθmicroίδες όmicroως ο κρατικός microηχανισmicroός αναπαραγόταν χρησιmicroοποιώντας

ως νοmicroιmicroοποιητικές ιδεολογίες εκδοχές του microεγαλοϊδεατισmicroού πολύ πιο σχηmicroατικές από

εκείνη που ανέπτυσσε ο κρητικός ηγέτης Aντιmicroετώπιζε και αυτός διαφορετικά κάθε

εθνικοθρησκευτική οmicroάδα αλλά είχε τις δικές του ελάχιστα ορθολογικά microελετηmicroένες

προτεραιότητες Πολύ λιγότερο microετρούσαν στα microάτια των στρατιωτικών και πολιτικών

υπαλλήλων κίνδυνοι αφηρηmicroένοι όπως η αποξένωση των ευρωπαίων διπλωmicroατών και

της διεθνούς κοινής γνώmicroης η οικονοmicroική εξάρθρωση και η χρηmicroατιστική αποmicroόνωση

της χώρας ή τα ενδεχόmicroενα αντίποινα κατά ldquoοmicroοεθνώνrdquo Σηmicroαντικότερη θεωρούσαν την

κατίσχυση της εθνικής ιδέας στις περιοχές που εξουσίαζαν και αυτή τήν εννοούσαν microε

όρους πυγmicroής microάλλον παρά πειθούς Kαθώς microάλιστα οι αντίπαλοι κατά κανόνα

παρουσιάζονταν microέσα από δαιmicroονοποιητικά στερεότυπα και οι εθνικοί ανταγωνισmicroοί

επενδύονταν απεικονίσεις microανιχαϊκών δραmicroατουργιών η ωmicroότητα συχνά προβαλλόταν

ως αρετή ή ως καθήκον

Πέρα από τις ιδεολογικές προδιαθέσεις άλλωστε υπήρχαν και τεχνικοί λόγοι που

δυσκόλευαν την αυτοσυγκράτηση του κρατικού microηχανισmicroού O στρατός ιδίως

αποχαλινωmicroένος στη διάρκεια των εχθροπραξιών και πιεσmicroένος από τις ανάγκες της

κατοχής περιοχών κατά microεγάλο microέρος εχθρικών ενδιαφερόταν κυρίως να εξασφαλίσει

τον έλεγχο των Nέων Xωρών και να εξαλείψει τις πιθανές εστίες αντίστασης H

στοιχειώδης εξάλλου κι εκ των ενόντων οργανωmicroένη πολιτική διοίκηση της Mακεδονίας

και της Hπείρου η οποία επίσης δεν διέθετε νοmicroιmicroοποίηση καθολικώς αποδεκτή

βιαζόταν να επιβάλει την εξουσία της σε εκτάσεις τεράστιες και άγνωστες - και microάλιστα

χωρίς να έχει κατά κανόνα συνέχεια microε την οθωmicroανική διοίκηση ldquoΠαρατεντωmicroένοιrdquo και

οι δυο microηχανισmicroοί λοιπόν τόσο ο πολιτικός όσο και ο στρατιωτικός χρειάζονταν ακόmicroη

και τον πιο ανεξέλεγκτο αξιωmicroατούχο για τη λειτουργία τους κι εποmicroένως είχαν

περιορισmicroένα περιθώρια πειθάρχησης των οργάνων Tέλος έπρεπε να βρουν συmicromicroάχους

στις νεοαποκτηmicroένες περιοχές και ο απλούστερος και φθηνότερος τρόπος για να

συσπειρώσουν τους ldquoοmicroοεθνείςrdquo ήταν παρέχοντας σrsquo αυτούς προνόmicroια να εφαρmicroόζουν

διακρίσεις εις βάρος των ldquoαλλοεθνώνrdquo Yπήρχαν επίσης κίνητρα φύσης ατοmicroικής microάλλον

8

παρά θεσmicroικής αλλά όχι ως εκ τούτου λιγότερο ισχυρά Συχνά φαινόmicroενα ήταν η

επωφελής αυθαιρεσία και ο ατοmicroικός πλουτισmicroός εις βάρος αλλοεθνών - και από αυτή

την άποψη microάλιστα τα όργανα είχαν απτό συmicroφέρον να καθυστερήσουν την εξοmicroάλυνση

της κατάστασης και την εφαρmicroογή ενός ισονοmicroικού κράτους δικαίου

Συνοπτικά από τις δυο εναλλακτικές πολιτικές που microπορούσαν οι εκπρόσωποι του

κράτους στις Nέες Xώρες νrsquo ακολουθήσουν έναντι των ldquoαλλοεθνώνrdquo δηλαδή είτε την

καταπίεση κι ενδεχοmicroένως τον εξαναγκασmicroό σε αποδηmicroία είτε την παραχώρηση

ισονοmicroίας φαίνεται πως ο στρατός και οι νέες τοπικές αρχές ακολούθησαν γενικώς την

πρώτη ενώ ένα microέρος της διοίκησης microάλλον όχι το ισχυρότερο τη δεύτερη Tο

αποτέλεσmicroα όπως θα δούmicroε παρακάτω ήταν να επικρατήσει σύγχυση ιδίως στην

ύπαιθρο και στις microεθοριακές περιοχές τις οποίες σύντοmicroα αποψίλωσαν από τον γηγενή

πληθυσmicroό οι αντιφατικές και σπασmicroωδικές και συχνά καταπιεστικές πρωτοβουλίες της

διοίκησης Ήδη την κατάληψη των Nέων Xωρών από τους στρατούς των χριστιανών

microοναρχών συνόδευσαν απηνείς διωγmicroούς microουσουλmicroάνων οι οποίοι προκάλεσαν κύmicroατα

εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων προς την οθωmicroανική επικράτεια19 Kατόπιν microε την

εmicroπλοκή microαζών πληθυσmicroού από αmicroφότερες τις πλευρές η διαλεκτική της ξενηλασίας

πήρε διαστάσεις ανεξέλεγκτες

Tέτοια παραδείγmicroατα αναφέρονται πολλά Όταν λόγου χάρη αποβιβάζονταν στη

Θεσσαλονίκη πατριαρχικοί φυγάδες από τα microέρη της Θράκης που κατέλαβε η Bουλγαρία

οι αρχές τούς προωθούσαν στα microουσουλmicroανικά χωριά όπου εκείνοι microε τη συmicroπεριφορά

τους ανάγκαζαν τους ντόπιους να φύγουν rsquoOταν οι microουσουλmicroάνοι των νησιών πήγαιναν

στα microικρασιατικά παράλια για να πουλήσουν φρούτα και λαχανικά τούς απαγόρευαν να

επιστρέψουν και άφηναν απροστάτευτες τις οικογένειές τους20 Στην ίδια τη

Θεσσαλονίκη microε τη συνεργεία της χωροφυλακής πρόσφυγες από την Tουρκία κατέλαβαν

πλήθος microουσουλmicroανικές κατοικίες διώχνοντας συχνά τους ενοίκους21 Yπήρχε έπειτα το

microεγάλης συmicroβολικής βαρύτητας ζήτηmicroα της θρησκευτικής ελευθερίας την οποία

στερήθηκαν όχι τόσο οι αλλόθρησκοι όσο οι ανταγωνιστικές εκκλησίες - κυρίως οι

εξαρχικοί αλλά εν microέρει και οι καθολικοί και προτεστάντες22

H ψευδαίσθηση πως οι microετακινήσεις ίσως ήταν προσωρινές χάθηκε όταν το κράτος

απέκλεισε την επιστροφή των φυγάδων αφαιρώντας τις περιουσίες τους microε νόmicroο του

Mαΐου του 1914 χαρακτηρίστηκαν αδέσποτα τα ακίνητα των Nέων Xωρών ldquoάτινα οι

ιδιοκτήται ή νόmicroιmicroοι διακάτοχοι εγκατέλιπον απελθόντες εις την αλλοδαπήνrdquo αν οι

τελευταίοι δεν παρουσίαζαν τίτλους microέσα σ ένα χρόνο23 Mετά τους διωγmicroούς της

Mικράς Aσίας και της Θράκης σ αυτά τα κτήmicroατα ldquoπολλάκις εισέβαλλον αυθορmicroήτως οι

πρόσφυγες η δε Kυβέρνησις σιωπηρώς ηνείχετο και διετήρει το γεγονόςrdquo24 Πώς θα

microπορούσε άλλωστε να τούς συγκρατήσει ο κρατικός microηχανισmicroός που συγκροτούνταν εκ

των ενόντων στις Nέες Xώρες ακόmicroη και αν το ήθελε ήταν ανίκανος να εmicroποδίσει τους

πρόσφυγες αλλά και τους τοπικούς χριστιανούς από την ανταπόδοση της ωmicroής

9

καταπίεσης που είχαν πρόσφατα υποστεί η κοινωνική αντίθεση microεταξύ χριστιανού

καλλιεργητή και microουσουλmicroάνου γαιοκτήmicroονα έκανε ακόmicroη σκληρότερη τη σύγκρουση Aς

microην ξεχνούmicroε άλλωστε πως αυτή η συmicroπεριφορά δεν θεωρούνταν στην ευρύτερη περιοχή

αφύσικη παρόmicroοια φαινόmicroενα παρατηρούνταν σε κάθε microεριά των συνόρων25

Aς microην επεκταθούmicroε περισσότερο σε σχέση microε τη στάση των microαζών πόσο microάλλον

αφού για την ώρα όχι microόνο δεν υπάρχουν microελέτες για το πώς αυτές αντέδρασαν στην

έξαφνη ανατροπή των εθνικών ιεραρχιών αλλά και το πρωτογενές υλικό όταν δεν έχει

χαθεί είναι δυσπρόσιτο Tα βρετανικά διπλωmicroατικά έγγραφα επιτρέπουν τουλάχιστον

να διατυπώσουmicroε ορισmicroένες υποθέσεις εργασίας σχετικά microε τους παράγοντες που

επηρέασαν τη στάση τους Ήδη αναφέραmicroε έναν τέτοιο παράγοντα φαίνεται πως τοmicroή

συχνά βίαιη αποτέλεσε σε πολλά microέρη η άφιξη προσφύγων ενώ αντιθέτως microεταξύ των

ντόπιων ldquoελλήνωνrdquo όσο και ldquoαλλοεθνώνrdquo φαίνεται κατευναστικά να δρούσε ακόmicroη και

όταν δεν λειτουργούσαν παλαιότεροι θεσmicroοί ενσωmicroάτωσης η ύπαρξη κοινών κωδίκων

και προσωπικής εξοικείωσης Aς υπογραmicromicroίσουmicroε επίσης τη συmicroπλοκή των ταξικών και

των εθνοτικών αντιθέσεων ιδιαιτέρως έντονη στις περιοχές της microεγάλης αγροτικής

ιδιοκτησίας Eπίσης στην ύπαιθρο όπου η παρουσία των αρχών ήταν πιο ανοmicroοιόmicroορφη

και η δράση τους microάλλον ανεξέλεγκτη αναφέρονταν παραδείγmicroατα πιο ακραίας προς το

καλύτερο ή προς το χειρότερο microεταχείρισης των ldquoαλλοεθνώνrdquo απrsquo ότι στα αστικά

κέντρα Στην έρευνά microου δεν συνάντησα αφετέρου στοιχεία που να δείχνουν ότι οι microάζες

αντιmicroετώπιζαν τους εβραίους χειρότερα από άλλες εθνοτικές κατηγορίες αλλοεθνών

microάλλον το αντίθετο συνέβαινε αφού οι εβραίοι δεν θεωρούνταν πως ασπάζονταν

εχθρικούς εθνικισmicroούς Ξεσπάσmicroατα λαϊκού αντισηmicroιτισmicroού δεν αναφέρθηκαν microε

ιδιαίτερη πυκνότητα Tέλος όταν εξετάζουmicroε τη στάση του πληθυσmicroού αντιθέτως από τη

διοίκηση και τον πόλεmicroο που ήταν αποκλειστικώς ανδρικές υποθέσεις πρέπει επίσης να

συνυπολογίζουmicroε τον παράγοντα του φύλου

Για να συνοψίσουmicroε οι εκτεταmicroένες ξενηλασίες που ακολούθησαν την επικράτηση

των εθνικών κρατών στα πολυεθνοτικά εδάφη της Oθωmicroανικης Aυτοκρατορίας δεν ήταν

προγραmicromicroατισmicroένες αλλά διευκολύνθηκαν από πλήθος συγκυριακούς παράγοντες Kαι

αυτό microολονότι όλα σχεδόν τα κράτη θα microπορούσαν να θεωρήσουν πως είχαν συmicroφέρον

να ενσωmicroατώσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Mε εξαίρεση τη Σερβία η οποία δεν είχε πλέον

ldquoαλύτρωτουςrdquo προς αυτήν τη microεριά της Eυρώπης δεν ευνοούσε κανέναν ο αmicroοιβαίος

διωγmicroός όπως και αν διευθετούνταν τα σύνορα όλα τα κράτη θα συνέχιζαν να έχουν

πλήθος ldquoοmicroοεθνείςrdquo στις ξένες επικράτειες Aπό οικονοmicroική άποψη η εγκατάλειψη της

παραγωγής και η διάλυση των εmicroπορικών δικτύων θα έπλητταν παντού την οικονοmicroία

και τα δηmicroόσια έσοδα Eντούτοις από τη στιγmicroή που εν microέσω των εχθροπραξιών τέθηκε

σε κίνηση η διαλεκτική των διωγmicroών αυτοί απέκτησαν δική τους δυναmicroική και τα κράτη

δύσκολα microπορούσαν να τήν ανακόψουν

10

Δύσκολα επιmicroερίζονται οι ευθύνες για τις διώξεις οι οποίες προκάλεσαν το πρώτο

προσφυγικό κύmicroα που έφερε τη χιονοστιβάδα των αλυσιδωτών διωγmicroών αλλά ας

επαναλάβω πως στην Eλλάδα ο πρωθυπουργός διαπνεόταν από ευmicroενέστερο πνεύmicroα

έναντι των microειονοτήτων παρά ο νέος βασιλιάς και τα κρατικά όργανα26 Aυτό ήταν

φανερό στους συγκαιρινούς παρατηρητές ακόmicroη και ο οθωmicroανός πρόξενος για

παράδειγmicroα περιγράφοντας τα microαρτύρια των microουσουλmicroάνων στις Nέες Xώρες δεν

κατηγορούσε την κυβέρνηση για κακή πίστη αλλά τήν θεωρούσε ανίκανη να ελέγξει τους

τοπικούς αξιωmicroατούχους27 Ως σήmicroερα οι ακραίοι σωβινιστές οικτίρουν τον Bενιζέλο

για τον ίδιο λόγο ldquoη προς το microουσουλmicroανικό στοιχείο ευmicroενής διάθεσή του ήταν γνωστή

από το 1914 κιόλας λόγω της επιλογής προσώπων που τοποθετούσε σε περιοχές microε

Mωαmicroεθανούςrdquo28

Oι συνέπειες των πρώτων διωγmicroών δεν άργησαν να φανούν Mέσα σrsquo αυτήν τη

δηλητηριασmicroένη ατmicroόσφαιρα οι Nεότουρκοι προώθησαν ως επίσηmicroη αλλrsquo ανοmicroολόγητη

πολιτική την εκκαθάριση από τον χριστιανικό πληθυσmicroό των ldquoστρατηγικώνrdquo περιοχών

της Θράκης και των microικρασιατικών παραλίων - ενώ παράλληλα διαπραγmicroατεύονταν την

ανταλλαγή του microε τους microουσουλmicroάνους της Mακεδονίας Όταν εντέλει παραδέχτηκε η

ελληνική ελίτ πως ήταν αδύνατο να microεγαλώσουν αρκετά τα κρατικά σύνορα ώστε να

χωρέσουν σrsquo αυτά όλοι οι ldquoοmicroογενείςrdquo πρότεινε ως εναλλακτική λύση να ξεριζώσουν

τους διεκδικούmicroενους πληθυσmicroούς χάριν των οποίων σύmicroφωνα microε την εθνική ιδεολογία

είχε ξεκινήσει τους πολέmicroους και να τούς microεταφυτεύσουν στη ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo

Φαινόταν λοιπόν πως αποτέλεσmicroα του πολέmicroου θα ήταν τα κράτη να οργανώσουν κι

επισήmicroως αmicroοιβαίες ξενηλασίες H ιδέα βεβαίως προκάλεσε έντονες αντιδράσεις τις

οποίες εύγλωττα εξέφρασε ένας από τους αρτιότερους εκπροσώπους του ελληνικού

εθνικισmicroού ldquoH ανθρωπεmicroπορία αύτη συνεφωνήθη microεταξύ της Tουρκικής και της

Eλληνικής Kυβερνήσεως δι αυστηράς συmicroβασεως ήν αmicroφότερα τα microέρη υποχρεούνται να

σεβασθώσιν ως ιεράν Kαι τώρα θα αρχίση το ακατανόητον και ανήκουστον και

πρωτοφανές εις τα χρονικά της Iστορίας ανθρωποmicroέτρηmicroα και αντάλλαγmicroα ως γίνεται

εις τους ζωεmicroπόρους δια τα άλογα τα θρέmicromicroατα και κτήνη [πρόκειται για] απαισίαν

και φρικαλέαν κατά δε τας συνεπείας της ολεθρίαν και εξευτελιστικήν δια τον καθόλου

ελληνικόν χριστιανικόν κόσmicroον σύmicroβασιν29 Eξίσου κινδύνευαν εντούτοις από αυτή

την άκρως δυσοίωνη προοπτική οι εναποmicroείναντες ldquoαλλοεθνείςrdquo της Mακεδονίας που

ήταν κατεξοχήν εβραίοι στη Θεσσαλονίκη microουσουλmicroάνοι στις πόλεις και σλάβοι στην

ύπαιθρο

2 H αβέβαιη ενσωmicroάτωση των σεφαραδείmicro

Για την ώρα πάντως η ξενηλασία δεν απειλούσε τους σεφαραδείmicro Mολονότι πλήγηκαν

από το αρχικό κύmicroα εκτρόπων και διώξεων απέφυγαν τα χειρότερα καθώς ήταν

συγκεντρωmicroένοι στη Θεσσαλονίκη όπου ο κρατικός microηχανισmicroός και οι τοπικοί ldquoέλληνεςrdquo

11

είχαν microικρότερα περιθώρια αυθαιρεσίας επειδή ελέγχονταν στενά από την κυβέρνηση και

παρακολουθούνταν από ξένους επίσηmicroους και ανεπίσηmicroους παρατηρητές Aπέmicroενε

βεβαίως να εξακριβωθούν τα όρια της ανοχής ενώ κρίσιmicroη ήταν πάντοτε η στάση του

στρατού30 κι επίσης microετρούσε η υποφώσκουσα ένταση microεταξύ της Γενικής Διοίκησης και

του Bενιζέλου H κρατική πολιτική έναντι των εβραίων εξελίχτηκε microε τις περιστάσεις εκ

των ενόντων H αρχική προδιάθεση απέναντί τους ήταν microετρίως αρνητική θεωρούνταν

γενικώς φιλοθωmicroανοί αλλά λιγότερο επικίνδυνοι από τους microουσουλmicroάνους και τους

ldquoβούλγαρουςrdquo επειδή όπως είπαmicroε δεν διέθεταν ανταγωνιστική ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo Oι

διακυmicroάνσεις στην αντιmicroετώπισή τους ωστόσο δεν αντανακλούσαν εξελίξεις στις εθνικές

αντιλήψεις και αξίες αλλά microάλλον τακτικές ανάγκες Tις πρώτες ηmicroέρες της ελληνικής

κατάληψης εγκαταλείφθηκαν στο έλεος των στρατιωτών και των χριστιανών συmicroπολιτών

τους όταν έδειξαν πως microπορούσαν να επηρεάσουν την κοινή γνώmicroη η κυβέρνηση θέλησε

να τούς προσεταιριστεί ώστε να διασφαλίσει την ελληνική κυριαρχία αργότερα

προσπάθησε να τούς χρησιmicroοποιήσει για να βρει εξωτερικά δάνεια ενώ παραmicroονές του

Eυρωπαϊκού Πολέmicroου ικανοποίησε σηmicroαντικά αιτήmicroατά τους ελπίζοντας να ψηφίσουν

εναντίον της σωβινιστικής αντιπολίτευσης Σε γενικές γραmicromicroές το αποτέλεσmicroα ήταν

σχετικώς ευνοϊκό όπως το έθεσε η Pένα Mόλχο το ελληνικό κράτος ldquoεπέτρεψε [στην

εβραϊκή κοινότητα] να διατηρήσει τον πρωταγωνιστικό ρόλο τηςrdquo στη Θεσσαλονίκη31 Aς

δούmicroε λίγο πιο αναλυτικά αυτήν τη διαδικασία

Mε το ξέσπασmicroα του πολέmicroου στερήσεις και ανασφάλεια έπληξαν τη Θεσσαλονίκη32

Mόλις καταλήφθηκε η πόλη και παρά τη λογοκρισία που επιβλήθηκε ο ελληνικός τύπος

αναζωπύρωσε την αντισηmicroιτική εκστρατεία στην οποία πρωτοστατούσε από το 1908 κι

έσπευσαν να συmicromicroετάσχουν σrsquo αυτήν microε λόγια και microε πράξεις στρατιωτικοί και πολίτες

H πόλη αποκλείστηκε και η αγορά της έκλεισε οι πρόσφυγες ιδίως αλλά και ο

υπόλοιπος πληθυσmicroός εκτός από τους εύπορους απειλήθηκαν microε λιmicroοκτονία33

Aκολούθησαν τα εmicroπρηστικά άρθρα της εφηmicroερίδας Emicroπρός και οι βιασmicroοί λεηλασίες

επιθέσεις φυλακίσεις φόνοι και συλλήψεις οmicroήρων που περιγράφει η Pένα Mόλχο34

H πολιτική διοίκηση πάντως microετά το αρχικό χάος προσπάθησε συστηmicroατικά να

κατευνάσει την εβραϊκή κοινότητα το σήmicroα φαίνεται πως έδωσε ο ίδιος ο Bενιζέλος Oι

λόγοι της microεταστροφής γνωστοί πολιτικοί να εξασφαλιστεί η υποστήριξη του τοπικού

πληθυσmicroού αλλά και όλων των εβραίων για την προσάρτηση της Θεσσαλονίκης στην

Eλλάδα Έπειτα από ένα απειλητικό τελεσίγραφο των ξένων προξένων ο πρώτος

γενικός διοικητής Kωνσταντίνος Pακτιβάν αποφάσισε να διατηρήσει τις θρησκευτικές

και τις δηmicroοτικές αρχές και διακήρυξε αmicroέσως την εφαρmicroογή διοίκησης ldquoισχυράς και

ισονόmicroου άνευ διακρίσεως φυλής και θρησκεύmicroατοςrdquo Tη συναδέλφωση των κοινοτήτων

κήρυξε επίσης ο υπουργός Eσωτερικών Emicromicroανουήλ Pέπουλης ενώ ο Γεώργιος δήλωνε

προς τους ισραηλίτες και τους microουσουλmicroάνους πως οι έλληνες δεν σκόπευαν να γίνουν

άρχουσα φυλή Eκπρόσωποι των ισραηλιτικών κοινοτήτων της Παλαιάς Eλλάδας

12

έφτασαν στην πόλη για να καθησυχάσουν τους τοπικούς εβραίους και η βασίλισσα Όλγα

microοίραζε καθηmicroερινά ψωmicroί στους φτωχούς Tο El Avenir τάχθηκε υπέρ της ελληνικής

κατοχής ωστόσο η πολιτική ελευθερία ήταν άλλο ζήτηmicroα και η ανταγωνίστριά του

Indeacutepeacutendant διώχθηκε35 ldquoTο αντισηmicroιτικό κύmicroα πέρασεrdquo δήλωνε ο Nεχαmicroά στις 27

Nοεmicroβρίου αλλά η δυσπιστία απέναντι στα σχέδια των νέων κυρίαρχων δεν

διασκορπίστηκε36

Oι φόβοι άλλωστε ήταν συνυφασmicroένοι πέρα από τους πολιτικούς και microε τους

οικονοmicroικούς παράγοντες τους οποίους ελάχιστα microπορούσαν να επηρεάσουν microετά τον

κατακερmicroατισmicroό του ενιαίου οικονοmicroικού χώρου της ευρωπαϊκής Oθωmicroανικής

Aυτοκρατορίας οι κυβερνήσεις O οικονοmicroολόγος Γεώργιος Kοφινάς που στάλθηκε από

τον Bενιζέλο στη Θεσσαλονίκη για να καθησυχάσει τους τοπικούς αστούς εύγλωττα

εξήρε τις οικονοmicroικές προοπτικές της πόλης υπό την ελληνική ευνοmicroία37 Δεν microπόρεσε

όmicroως να διαλύσει την ανησυχία των τοπικών εβραίων εmicroπόρων οι οποίοι εν microέρει επειδή

προέβλεπαν την αποκοπή της ενδοχώρας κι εν microέρει επειδή φοβούνταν τον ενισχυmicroένο

ελληνικό ανταγωνισmicroό ήδη σκέφτονταν να microεταναστεύσουν και σε microερικές περιπτώσεις

έσπευδαν να το κάνουν κιόλας ldquoH απαισιοδοξία για το microέλλον τόσο από πολιτική όσο

και από οικονοmicroική άποψη φαίνεται να κυριαρχεί εδώrdquo ανέφερε ένας έγκυρος

παρατηρητής Kαθώς τα σύνορα και οι δασmicroοί που επέβαλε η ελληνική διοίκηση είχαν

παραλύσει την τοπική αγορά κι επιπλέον θεωρούνταν απίθανο νrsquo ανανεωθούν οι

εmicroπορικές παραγγελίες από το εξωτερικό καλλιεργούνταν κάθε λογής συγχυσmicroένα

όνειρα στις τάξεις των ντόπιων ldquoOι περισσότεροι έmicroποροι αρχίζουν να σκέφτονται πως

πρέπει να εγκαταλείψουν τη Θεσσαλονίκη για άλλες χώρες πολλοί όmicroως από αυτούς

αποφασίζουν να microείνουν προσωρινά ελπίζοντας σε νέες πολιτικές αλλαγές ή και στη

Mακεδονική αυτονοmicroίαrdquo38 Oι αλλαγές όmicroως αυτές δεν έρχονταν ενώ ο καταναγκαστικός

εξελληνισmicroός της πόλης συνεχιζόταν Oι αρχές διέταξαν τις εταιρίες των σιδηροδρόmicroων

των τροχιοδρόmicroων και του ηλεκτρισmicroού να απολύσουν όσους υπαλλήλους δεν έβγαζαν

το φέσι και δεν έπαιρναν ελληνική υπηκοότητα αρκετοί microουσουλmicroάνοι παραιτήθηκαν

ενώ άλλοι τέως ξένοι υπήκοοι microεταξύ τους πολλοί εβραίοι συmicromicroορφώθηκαν κυρίως

εκείνοι που δούλευαν στους τροχιοδρόmicroους και στις microεγάλες εταιρείες39

Tους επόmicroενους microήνες η Kυβέρνηση Bενιζέλου η οποία συνάmicroα αναζητούσε δάνεια

από εβραϊκούς χρηmicroατιστικούς οίκους40 προσπάθησε να ελαχιστοποιήσει τις τριβές

Aναγνώρισε την κοινωνική και πολιτική ιδιαιτερότητα της εβραϊκής κοινότητας και

ικανοποίησε στις αρχές του 1914 σηmicroαντικά αιτήmicroατά της εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας σεβασmicroό της αργίας του σαβάτου δικαίωmicroα συmicromicroετοχής στη δηmicroόσια διοίκηση

δικαίωmicroα τήρησης λογιστικών βιβλίων στη λαδίνο ελευθεροτυπία συνεργασία του

κτηνιάτρου microε το σολέτ κρατική επιχορήγηση σε κοινότητες κι ενώσεις και απαλλαγή

από δασmicroούς των αζύmicroων41 Ωστόσο η κατώτερη διοίκηση εξακολουθούσε να εφαρmicroόζει

διακρίσεις εις βάρος των εβραίων οργανώνοντας διωγmicroούς των microικροπωλητών

13

(υπήρχαν τετρακόσιοι microε πεντακόσιοι από αυτούς microόνον εβραίοι) καθώς και microποϋκοτάζ

των εmicroπόρων ή microε αστυνοmicroικές και δικαστικές ενοχλήσεις Παρατηρητές όπως ο

Nεχαmicroάς διέκριναν microεγάλη απόσταση από τις επίσηmicroες διακηρύξεις ως στην καθηmicroερινή

πρακτική των αρχών42 Tα επεισόδια συνεχίζονταν ακατάπαυστα Άρχισε εκπατρισmicroός

οικογένειες πουλούσαν την περιουσία τους και microετανάστευαν κατά εκατοντάδες προς τη

βόρεια και νότια Amicroερική τη Γαλλία την Aίγυπτο και την Oθωmicroανική Aυτοκρατορία43

Φόνοι και διώξεις υπονόmicroευαν τη διακηρυγmicroένη κυβερνητική πολιτική και αποξένωναν

την εβραϊκή κοινότητα44 Στην πόλη επικρατούσε κλίmicroα κατοχής οι αρχές φρουρούσαν

αυστηρά όλα τα δηmicroόσια κτίρια και παρακολουθούσαν στενά όλα τα ldquoύποπτα

πρόσωπαrdquo45

H τροmicroοκρατία και η καταστολή συνδέονταν επίσης microε microια ιδιαιτερότητα της

εβραϊκής κοινότητας - το ισχυρό σοσιαλιστικό κίνηmicroα Oι συνθήκες που επικράτησαν

στη Mακεδονία αφότου έληξαν οι πόλεmicroοι ουσιαστικά εmicroπόδιζαν κάθε microορφή πολιτικής

δράσης Mόλις τερmicroατίστηκε η κατάσταση πολιορκίας οι αρχές επέκτειναν την ισχύ των

περίφηmicroων νόmicroων του Δηmicroητρακοπούλου για τη ληστεία οι οποίοι είχαν ξεσηκώσει

τεράστιες αντιδράσεις όταν συζητούνταν στη βουλή Tώρα microπορούσαν χωρίς δίκη να

εξορίζουν ύποπτους microαζί microε τις οικογένειές τους φυγόδικους ζητιάνους άστεγους και

άλλα ldquoαντικοινωνικά στοιχείαrdquo46 Mολονότι δεν ενέπιπταν σε καmicroιά από τις παραπάνω

κατηγορίες οι ηγέτες της Φεντερασιόν Mπεναρόγιας και Γιονάς συγκαταλέγονταν στα

πρώτα θύmicroατα των άκρως ελαστικών αυτών νόmicroων H έλλειψη δηmicroοκρατικών εγγυήσεων

microονιmicroοποιήθηκε διατηρήθηκε microε ελάχιστα διαλείmicromicroατα ως την πτώση της παγκαλικής

δικτατορίας Για λίγο καιρό πάντως και microετά την αποmicroάκρυνση εκατοντάδων χιλιάδων

ldquoαλλοεθνώνrdquo επικράτησε η πολιτική της ενσωmicroάτωσης των υπόλοιπων αντί της γενικής

ξενηλασίας Kρίσιmicroο βήmicroα προς αυτή την κατεύθυνση ήταν η παραχώρηση από την

Kυβέρνηση Φιλελευθέρων πολιτικών δικαιωmicroάτων σε όλους τους εναποmicroείναντες

άρρενες των Nέων Xωρών - κι εποmicroένως στον κύριο όγκο της εβραϊκής κοινότητας Eνώ

εντούτοις ο Bενιζέλος προσπάθησε να συmicromicroαχήσει microαζί της τελικά εκείνη όπως και οι

υπόλοιπες microειονότητες στράφηκε προς τον πολέmicroαρχο άνακτα και προς πολιτικούς που

microε microένος τις καταδίωκαν προηγουmicroένως Aιτία ήταν βεβαίως η σύmicroπτωση της διεθνούς

πολιτικής του microοναρχισmicroού στο πλαίσιο του Eυρωπαϊκού Πολέmicroου microε τα φιλειρηνικά

συmicroφέροντα Iδίως για τους πιο ανυπεράσπιστους η συmicromicroετοχή στον πόλεmicroο ήταν

κίνδυνος πολύ πιο απτός από την πτώση του φιλελεύθερου πρωθυπουργού Όπως το

έθεσε η Mόλχο ldquoO Bενιζέλος είχε θελήσει την ειρηνική ενσωmicroάτωση των εβραίων στην

ελληνική κοινωνία Bρισκόταν σε καλό δρόmicroο Ωστόσο κι εδώ ήταν η ειρωνία όταν

αφυπνίστηκε η εβραϊκή πολιτική συνείδηση στο πολιτικό πλαίσιο του εθνικισmicroού ο ίδιος

δεν εξασφάλισε κανένα όφελοςrdquo47

14

Tελικά δεν αποφεύχθηκαν ούτε ο πόλεmicroος ούτε η εσωτερική εκτροπή - παράγοντες

που αmicroφότεροι έκαναν επισφαλή τη θέση όλων των microειονοτήτων Tο 1917 οι σιωνιστές

που υποστηρίζονταν από microεγάλο microέρος του εβραϊκού πληθυσmicroού και είχαν τέσσερις από

τους πέντε βουλευτές του microεταστράφηκαν για εξωτερικούς λόγους υπέρ της Aντάντ48

Mετά την πυρκαγιά εκείνης της χρονιάς όmicroως οι Φιλελεύθεροι συζήτησαν σοβαρά ldquoεάν

θα ήτο ορθώτερον να microετεφέροντο οι άστεγοι κατά microεγάλην πλειοψηφίαν Eβραίοι

αλλού εις την Eλλάδα Tα ξένα επιτελεία είχαν ταχθεί υπέρ αυτής της λύσεως δια λόγους

στρατιωτικούς Πολλοί εκ των ηmicroετέρων επίσης υπερεθνικισταί επιθυmicroούσαν την

εκτόπισιν των αλλοεθνώνrdquo49 Aφότου λοιπόν άρχισαν οι ξενηλασίες κανείς δεν ήξερε

πού θα σταmicroατούσαν Tελικά το σχέδιο microαταιώθηκε η αποκατάσταση των πυροπαθών

όmicroως όποιες και αν ήταν οι προθέσεις της κυβέρνησης και του αρmicroόδιου υπουργού

Aλέξανδρου Παπαναστασίου ευνόησε από κάθε άποψη τους χριστιανούς έναντι των

εβραίων οι οποίοι αφετέρου πλήγηκαν περισσότερο50 Aκολούθησε νέο κύmicroα

microετανάστευσης ενώ απrsquo όσους έmicroειναν λίγοι απέκτησαν εκλογικά βιβλιάρια και η

σύσταση των χωριστών εκλογικών κέντρων φαλκίδευσε ουσιαστικά τα δικαιώmicroατά

τους51

Eν κατακλείδι οι εθνικές εκκαθαρίσεις από το 1912 ως το 1914 στην Eλλάδα και στην

Tουρκία τις οποίες η microεν ελληνική κυβέρνηση επέτρεψε η δε τουρκική κατεύθυνε θέτουν

σοβαρά ερωτήmicroατα σχετικά microε τη συγκρότηση και τη λειτουργία των βαλκανικών

κρατών Aποτέλεσαν την όχι αναπόφευκτη αλλά πάντως λογική απόληξη του κοινωνικού

κατακερmicroατισmicroού της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας καθώς και της αποσπασmicroατικής

ενσωmicroάτωσής της στο καπιταλιστικό κοσmicroοσύστηmicroα που διαθλάστηκαν ιδεολογικά στην

ανάπτυξη των αντίπαλων εθνικισmicroών Oι αγριότητες εναντίον ανυπεράσπιστων

πληθυσmicroών έγιναν καθηmicroερινότητα και προετοίmicroασαν τις αλλεπάλληλες πολεmicroικές

συγκρούσεις οι οποίες χώρισαν microε τάφρους microίσους τα Bαλκάνια εmicroπέδωσαν την

οικονοmicroική πολιτική και πολιτισmicroική εξάρτηση της περιοχής ανέδειξαν τους

στρατιωτικούς σε πρωταγωνιστές της κρατικής ζωής και το κράτος σε επικυρίαρχο της

κοινωνίας και παγίωσαν ολόκληρο τον εικοστό αιώνα τη διατύπωση των οικονοmicroικών

και ταξικών συγκρούσεων microε όρους εθνικοθρησκευτικούς

Tις εθνοκαθάρσεις δεν χρεώνονταν αποκλειστικά οι ελίτ Mε την ίδια αδυσώπητη

λογική που εmicroπλέκονταν οι περιφερειακές Δυνάmicroεις στο παιχνίδι του ιmicroπεριαλισmicroού

παρέσυραν τους τοπικούς πληθυσmicroούς στον εθνικό ανταγωνισmicroό Tούς καθυπέτασσαν σε

αλλότρια συmicroφέροντα όπως κατεξοχήν ήταν οι βλέψεις κρατικών εκκλησιαστικών κι

επιχειρηmicroατικών κέντρων microετά την πρώτη καταστροφή των Bαλκανικών Πολέmicroων

microάλιστα συνέχισαν να τούς χρησιmicroοποιούν σαν πεσσούς ενόψει νέων συγκρούσεων O

πόλεmicroος κατακρηmicroνίζοντας τις οικονοmicroικοπολιτικές ιεραρχίες του οθωmicroανικού

καθεστώτος στις περισσότερες χώρες ανέτρεψε τους συσχετισmicroούς δυνάmicroεων microεταξύ

15

των κοινωνικών στρωmicroάτων Oι κυρίαρχες εθνότητες κάθε κράτους επωφελήθηκαν για

να οικειοποιηθούν πόρους και εισοδήmicroατα που απολάmicroβαναν προηγουmicroένως οι

ldquoαλλοεθνείςrdquo Oι διαδοχικές microεταβιβάσεις της πολιτικής εξουσίας από το ένα έθνος στο

άλλο συνοδεύονταν από ισάριθmicroες microετατοπίσεις οικονοmicroικής δύναmicroης και συχνά η

απόσπαση κεφαλαίου έγινε απροκάλυπτος στόχος των διωγmicroών Eντέλει η αναδιανοmicroή

του πλούτου microε την απαλλοτρίωση ldquoεχθρικώνrdquo πληθυσmicroών συνιστούσε microια διεστραmicromicroένη

απάντηση στις κοινωνικές πιέσεις τις οποίες συmicroπύκνωναν τα σοσιαλιστικά αιτήmicroατα

της ισονοmicroίας και της κοινωνικοποίησης του παραγωγικού microηχανισmicroού H ξενηλασία

παρουσιάστηκε ως υποκατάστατο της κοινωνικής δικαιοσύνης - και η καταστολή που

συνεπαγόταν microακροπρόθεσmicroα δηmicroιούργησε την παραθεσmicroική υποδοmicroή και την

τεχνολογία του Διχασmicroού ενώ συνάmicroα διευκόλυνε τις στρατιωτικές επεmicroβάσεις στη

δηmicroόσια ζωή και νοmicroιmicroοποίησε microιλιταριστικά ιδεολογήmicroατα

Oι οιωνοί δεν ξέφευγαν από τους πιο ψύχραιmicroους παρατηρητές όπως ήταν ο

Πρόξενος Mόργκαν ο οποίος παρακολουθούσε εκ του σύνεγγυς τις εξελίξεις στη

Θεσσαλονίκη ldquoοι Tούρκοι δείχνουν αποφασισmicroένοι να διώξουν όλους τους Xριστιανούς

από τη Θράκηrdquo έγραφε ldquoενώ αφετέρου στη Mακεδονία οι Mουσουλmicroάνοι

παραπονούνται για άδικη microεταχείριση και η Eλληνική ορθοδοξία επιβάλλεται

καταναγκαστικά στους εντόπιους Xριστιανούς Δεν φαίνεται λοιπόν να έχουν άλλη

διαφυγή οι υποτελείς φυλές εκτός από την αποδηmicroία ή την αποστασία Eν καιρώ και microε

τίmicroηmicroα τα microαρτύρια των υποτελών στοιχείων η Eλλάδα και η Tουρκία θα microπορούν να

επαίρονται ότι βασιλεύουν επάνω σε οmicroοιογενείς πληθυσmicroούς αλλά βεβαίως δεν θα έχει

βελτιωθεί στο microεταξύ η φήmicroη της ανεκτικότητάς τουςrdquo52 Oι εβραίοι έmicroεναν προσώρας

στο απυρόβλητο Aπό τη στιγmicroή όmicroως που η παραmicroονή τους στον τόπο των προγόνων

τους παύοντας να θεωρείται αυτονόητη παρουσιάστηκε ως παραχώρηση εξαιτίας

συγκυριακών συσχετισmicroών δυνάmicroεων κανείς δεν ήξερε πότε θα ηχούσαν οι σάλπιγγες

και του δικού τους εξανδραποδισmicroού

16

Bιβλιογραφία

Andreacuteadegraves Andreacute Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la guerre en Gregravece Publications de la Dotation

Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP 1928

Γαρδίκα-Kατσιαδάκη Eλένη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή συνεργασίαrdquo σε

Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5

Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270 κε

Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν

Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914

Carnegie Endowment for International Peace Report of the International Commission To Inquire into the

Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington Carnegie Endowment 1914

Δραγούmicroης Φίλιππος Στεφάνου Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 εισαγωγή - επιmicroέλεια I K

Mαζαράκης Aινιάν Aθήνα Δωδώνη 1988

Feroz Ahmad ldquoWar and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988]

Fleischer Hagen ldquoThe Aegean Crisis in the Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the

Hellenic Diaspora vol XIV(3-4) [1987]

Gardikas Katsiadakis Helen Greece and the Balkan Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα

Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων 1995

Grogan Lady The Life of J D Bourchier London Hurst and Blackett 1926

Kαλλιβρετάκης Λεωνίδας Φ ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις

Hπείρου - Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990]

Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από ανέκδοτες επιστολές

του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου

Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507

Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo

σε Θάνος Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ

53-131

Kitromilides Paschalis Michael Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the Culture and Political

Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum Reprints 1994

17

Kontogiorgi Elisabeth ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora and Myriophyto-

Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies 351 Thessaloniki 1994

Λιάκος Aντώνης ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε

Tριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199

Aθήνα KNEEIE 1994

La Question drsquo Orient vue par les socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918

Lamouche [Colonel] Quinze ans drsquo histoire balkanique (1904-1918) Paris Payot 1928

Leontaritis George B Greece and the First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder

1990

Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913 Faits Rapports Documents

Temoignages Officiels Athegravenes 1914

Mazower Mark Greece and the Inter-war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991

Mαρκέτος Σπύρος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού

σοσιαλισmicroού Aθήνα (διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου

Aθηνών) 1998

Mαρκέτος Σπύρος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo σε Eταιρεία Mελέτης

Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας στη microακρά διάρκεια Πρακτικά

του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991 Aθήνα Γαβριηλίδης 1995

Mατάλας Παρασκευάς ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι

microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993

Molho Rena ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic

Diaspora vol XIII 3-4 [1986]

Molho Rena Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de doctorat de lrsquo

Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3

Παναγάκος Π Συmicroβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922 Aθήναι 1960

Παρασκευόπουλος Λεωνίδας I Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933

Pακτιβάν Kωνσταντίνος Δ Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών ανατύπωσις εκ της

Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916

18

Pierron Bernard Juifs et chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave

1945 Paris Lrsquo Harmattan 1996

Rankin Reginald Sir Inner History of the Balkan War London Constable 1914

Σουλιώτης - Nικολαΐδης Aθανάσιος Hmicroερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου πρόλογος Σοφίας

Aθ Σουλιώτη εισαγωγή Διογένη Ξανάλατου Θεσσαλονίκη EMΣ 1962

Vergopoulos Kostas ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI

[Spring 1988]

[Aργυρόπουλος Περικλής] Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου πρώην βουλευτού Aθηνών

υπουργού και πρεσβευτού από 1885 έως 1936 Aθήναι 1970

19

1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos

ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ

232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-

Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του

ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European

World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the

European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της

οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and

New York Cambridge UP 1979

2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την

Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the

First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα

επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la

guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP

1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-

war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ

ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος

Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα

(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998

Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια

και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35

3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε

4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος

ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος

Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα

KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in

the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum

Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan

Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων

1995

5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo

6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912

7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από

ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη

20

microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του

ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος

Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ

53-131

8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo

σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας

στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991

Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο

9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371

10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ

ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο

στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν

αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την

κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν

επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D

Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών

διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington

Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από

την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα

11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048

12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των

διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the

Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)

[1987]

13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των

τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως

τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914

14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194

15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης

έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών

εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην

Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et

chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo

Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις

έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους

21

microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από

τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της

Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη

συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-

1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις

φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά

το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών

ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού

στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις

εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo

(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε

και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν

κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα

16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή

συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού

Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270

κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία

οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα

καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912

Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey

309191242090

17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως

προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η

δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης

Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O

Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο

18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les

socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός

Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά

έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for

International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως

οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης

ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -

Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78

19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο

Πέmicroπτο

20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet

177191442809

22

21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082

(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)

23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών

ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο

2621051914

24 Στο ίδιο σ 14

25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα

microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το

κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar

and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι

επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν

στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του

Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη

προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913

Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως

συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως

καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO

371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους

βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610

Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των

βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ

τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora

and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies

351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι

χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων

26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην

Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς

φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι

κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει

προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι

περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική

τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας

M Grassi

27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694

23

28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία

1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να

ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς

Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)

29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς

ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την

εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα

στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75

χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988

Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189

30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)

31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

460

32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε

33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488

34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495

35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο

των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ

της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho

Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα

για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho

ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora

vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους

X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη

πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους

στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι

και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν

λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες

κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ

σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat

de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα

αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης

36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

506

37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)

24

38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751

39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919

Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549

41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552

42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544

43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545

44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548

45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049

46 FO 371199567-69

47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

555

48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556

49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249

50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

560

51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της

Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και

κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος

ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των

ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo

έτος Arsquo τ 1 [761920]

52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715

7

ανώτερα κλιmicroάκια η διαλλακτικότητα του Bενιζέλου απέναντι στους ldquoεθνικούς εχθρούςrdquo

έτρεφε microόνιmicroες συγκρούσεις microε τους σωβινιστές16 Tους τελευταίους ενθάρρυνε microάλιστα

ο αντίπαλος εξουσιαστικός πόλος και ιδεολογικός φάρος ο Kωνσταντίνος φαίνεται

πως microόλις ανέβηκε στο θρόνο η αντιmicroετώπιση των ldquoαλλοεθνώνrdquo χειροτέρευσε17 H

υπόγεια αντίθεση microεταξύ άνακτα και πρωθυπουργού για τη διαγωγή του στρατού

αντανακλούσε εντέλει ευρύτερες συγκρούσεις για τη νοηmicroατοδότηση του πολέmicroου ότι

όλοι microάχονταν κάτω από την ίδια σηmicroαία δεν σήmicroαινε πως συmicromicroερίζονταν κοινά ιδανικά

- και η διαmicroόρφωση των συνειδήσεων microέσα από αυτή την κατακλυσmicroική εmicroπειρία ακόmicroη

περιmicroένει τον ιστορικό της Yπήρξαν αντιδράσεις - κυρίως αλλά όχι microόνον από τους

σοσιαλιστές οι οποίοι κατηγορούσαν εξίσου για τις αγριότητες όλα τα κράτη18

Σε όλες τις βαθmicroίδες όmicroως ο κρατικός microηχανισmicroός αναπαραγόταν χρησιmicroοποιώντας

ως νοmicroιmicroοποιητικές ιδεολογίες εκδοχές του microεγαλοϊδεατισmicroού πολύ πιο σχηmicroατικές από

εκείνη που ανέπτυσσε ο κρητικός ηγέτης Aντιmicroετώπιζε και αυτός διαφορετικά κάθε

εθνικοθρησκευτική οmicroάδα αλλά είχε τις δικές του ελάχιστα ορθολογικά microελετηmicroένες

προτεραιότητες Πολύ λιγότερο microετρούσαν στα microάτια των στρατιωτικών και πολιτικών

υπαλλήλων κίνδυνοι αφηρηmicroένοι όπως η αποξένωση των ευρωπαίων διπλωmicroατών και

της διεθνούς κοινής γνώmicroης η οικονοmicroική εξάρθρωση και η χρηmicroατιστική αποmicroόνωση

της χώρας ή τα ενδεχόmicroενα αντίποινα κατά ldquoοmicroοεθνώνrdquo Σηmicroαντικότερη θεωρούσαν την

κατίσχυση της εθνικής ιδέας στις περιοχές που εξουσίαζαν και αυτή τήν εννοούσαν microε

όρους πυγmicroής microάλλον παρά πειθούς Kαθώς microάλιστα οι αντίπαλοι κατά κανόνα

παρουσιάζονταν microέσα από δαιmicroονοποιητικά στερεότυπα και οι εθνικοί ανταγωνισmicroοί

επενδύονταν απεικονίσεις microανιχαϊκών δραmicroατουργιών η ωmicroότητα συχνά προβαλλόταν

ως αρετή ή ως καθήκον

Πέρα από τις ιδεολογικές προδιαθέσεις άλλωστε υπήρχαν και τεχνικοί λόγοι που

δυσκόλευαν την αυτοσυγκράτηση του κρατικού microηχανισmicroού O στρατός ιδίως

αποχαλινωmicroένος στη διάρκεια των εχθροπραξιών και πιεσmicroένος από τις ανάγκες της

κατοχής περιοχών κατά microεγάλο microέρος εχθρικών ενδιαφερόταν κυρίως να εξασφαλίσει

τον έλεγχο των Nέων Xωρών και να εξαλείψει τις πιθανές εστίες αντίστασης H

στοιχειώδης εξάλλου κι εκ των ενόντων οργανωmicroένη πολιτική διοίκηση της Mακεδονίας

και της Hπείρου η οποία επίσης δεν διέθετε νοmicroιmicroοποίηση καθολικώς αποδεκτή

βιαζόταν να επιβάλει την εξουσία της σε εκτάσεις τεράστιες και άγνωστες - και microάλιστα

χωρίς να έχει κατά κανόνα συνέχεια microε την οθωmicroανική διοίκηση ldquoΠαρατεντωmicroένοιrdquo και

οι δυο microηχανισmicroοί λοιπόν τόσο ο πολιτικός όσο και ο στρατιωτικός χρειάζονταν ακόmicroη

και τον πιο ανεξέλεγκτο αξιωmicroατούχο για τη λειτουργία τους κι εποmicroένως είχαν

περιορισmicroένα περιθώρια πειθάρχησης των οργάνων Tέλος έπρεπε να βρουν συmicromicroάχους

στις νεοαποκτηmicroένες περιοχές και ο απλούστερος και φθηνότερος τρόπος για να

συσπειρώσουν τους ldquoοmicroοεθνείςrdquo ήταν παρέχοντας σrsquo αυτούς προνόmicroια να εφαρmicroόζουν

διακρίσεις εις βάρος των ldquoαλλοεθνώνrdquo Yπήρχαν επίσης κίνητρα φύσης ατοmicroικής microάλλον

8

παρά θεσmicroικής αλλά όχι ως εκ τούτου λιγότερο ισχυρά Συχνά φαινόmicroενα ήταν η

επωφελής αυθαιρεσία και ο ατοmicroικός πλουτισmicroός εις βάρος αλλοεθνών - και από αυτή

την άποψη microάλιστα τα όργανα είχαν απτό συmicroφέρον να καθυστερήσουν την εξοmicroάλυνση

της κατάστασης και την εφαρmicroογή ενός ισονοmicroικού κράτους δικαίου

Συνοπτικά από τις δυο εναλλακτικές πολιτικές που microπορούσαν οι εκπρόσωποι του

κράτους στις Nέες Xώρες νrsquo ακολουθήσουν έναντι των ldquoαλλοεθνώνrdquo δηλαδή είτε την

καταπίεση κι ενδεχοmicroένως τον εξαναγκασmicroό σε αποδηmicroία είτε την παραχώρηση

ισονοmicroίας φαίνεται πως ο στρατός και οι νέες τοπικές αρχές ακολούθησαν γενικώς την

πρώτη ενώ ένα microέρος της διοίκησης microάλλον όχι το ισχυρότερο τη δεύτερη Tο

αποτέλεσmicroα όπως θα δούmicroε παρακάτω ήταν να επικρατήσει σύγχυση ιδίως στην

ύπαιθρο και στις microεθοριακές περιοχές τις οποίες σύντοmicroα αποψίλωσαν από τον γηγενή

πληθυσmicroό οι αντιφατικές και σπασmicroωδικές και συχνά καταπιεστικές πρωτοβουλίες της

διοίκησης Ήδη την κατάληψη των Nέων Xωρών από τους στρατούς των χριστιανών

microοναρχών συνόδευσαν απηνείς διωγmicroούς microουσουλmicroάνων οι οποίοι προκάλεσαν κύmicroατα

εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων προς την οθωmicroανική επικράτεια19 Kατόπιν microε την

εmicroπλοκή microαζών πληθυσmicroού από αmicroφότερες τις πλευρές η διαλεκτική της ξενηλασίας

πήρε διαστάσεις ανεξέλεγκτες

Tέτοια παραδείγmicroατα αναφέρονται πολλά Όταν λόγου χάρη αποβιβάζονταν στη

Θεσσαλονίκη πατριαρχικοί φυγάδες από τα microέρη της Θράκης που κατέλαβε η Bουλγαρία

οι αρχές τούς προωθούσαν στα microουσουλmicroανικά χωριά όπου εκείνοι microε τη συmicroπεριφορά

τους ανάγκαζαν τους ντόπιους να φύγουν rsquoOταν οι microουσουλmicroάνοι των νησιών πήγαιναν

στα microικρασιατικά παράλια για να πουλήσουν φρούτα και λαχανικά τούς απαγόρευαν να

επιστρέψουν και άφηναν απροστάτευτες τις οικογένειές τους20 Στην ίδια τη

Θεσσαλονίκη microε τη συνεργεία της χωροφυλακής πρόσφυγες από την Tουρκία κατέλαβαν

πλήθος microουσουλmicroανικές κατοικίες διώχνοντας συχνά τους ενοίκους21 Yπήρχε έπειτα το

microεγάλης συmicroβολικής βαρύτητας ζήτηmicroα της θρησκευτικής ελευθερίας την οποία

στερήθηκαν όχι τόσο οι αλλόθρησκοι όσο οι ανταγωνιστικές εκκλησίες - κυρίως οι

εξαρχικοί αλλά εν microέρει και οι καθολικοί και προτεστάντες22

H ψευδαίσθηση πως οι microετακινήσεις ίσως ήταν προσωρινές χάθηκε όταν το κράτος

απέκλεισε την επιστροφή των φυγάδων αφαιρώντας τις περιουσίες τους microε νόmicroο του

Mαΐου του 1914 χαρακτηρίστηκαν αδέσποτα τα ακίνητα των Nέων Xωρών ldquoάτινα οι

ιδιοκτήται ή νόmicroιmicroοι διακάτοχοι εγκατέλιπον απελθόντες εις την αλλοδαπήνrdquo αν οι

τελευταίοι δεν παρουσίαζαν τίτλους microέσα σ ένα χρόνο23 Mετά τους διωγmicroούς της

Mικράς Aσίας και της Θράκης σ αυτά τα κτήmicroατα ldquoπολλάκις εισέβαλλον αυθορmicroήτως οι

πρόσφυγες η δε Kυβέρνησις σιωπηρώς ηνείχετο και διετήρει το γεγονόςrdquo24 Πώς θα

microπορούσε άλλωστε να τούς συγκρατήσει ο κρατικός microηχανισmicroός που συγκροτούνταν εκ

των ενόντων στις Nέες Xώρες ακόmicroη και αν το ήθελε ήταν ανίκανος να εmicroποδίσει τους

πρόσφυγες αλλά και τους τοπικούς χριστιανούς από την ανταπόδοση της ωmicroής

9

καταπίεσης που είχαν πρόσφατα υποστεί η κοινωνική αντίθεση microεταξύ χριστιανού

καλλιεργητή και microουσουλmicroάνου γαιοκτήmicroονα έκανε ακόmicroη σκληρότερη τη σύγκρουση Aς

microην ξεχνούmicroε άλλωστε πως αυτή η συmicroπεριφορά δεν θεωρούνταν στην ευρύτερη περιοχή

αφύσικη παρόmicroοια φαινόmicroενα παρατηρούνταν σε κάθε microεριά των συνόρων25

Aς microην επεκταθούmicroε περισσότερο σε σχέση microε τη στάση των microαζών πόσο microάλλον

αφού για την ώρα όχι microόνο δεν υπάρχουν microελέτες για το πώς αυτές αντέδρασαν στην

έξαφνη ανατροπή των εθνικών ιεραρχιών αλλά και το πρωτογενές υλικό όταν δεν έχει

χαθεί είναι δυσπρόσιτο Tα βρετανικά διπλωmicroατικά έγγραφα επιτρέπουν τουλάχιστον

να διατυπώσουmicroε ορισmicroένες υποθέσεις εργασίας σχετικά microε τους παράγοντες που

επηρέασαν τη στάση τους Ήδη αναφέραmicroε έναν τέτοιο παράγοντα φαίνεται πως τοmicroή

συχνά βίαιη αποτέλεσε σε πολλά microέρη η άφιξη προσφύγων ενώ αντιθέτως microεταξύ των

ντόπιων ldquoελλήνωνrdquo όσο και ldquoαλλοεθνώνrdquo φαίνεται κατευναστικά να δρούσε ακόmicroη και

όταν δεν λειτουργούσαν παλαιότεροι θεσmicroοί ενσωmicroάτωσης η ύπαρξη κοινών κωδίκων

και προσωπικής εξοικείωσης Aς υπογραmicromicroίσουmicroε επίσης τη συmicroπλοκή των ταξικών και

των εθνοτικών αντιθέσεων ιδιαιτέρως έντονη στις περιοχές της microεγάλης αγροτικής

ιδιοκτησίας Eπίσης στην ύπαιθρο όπου η παρουσία των αρχών ήταν πιο ανοmicroοιόmicroορφη

και η δράση τους microάλλον ανεξέλεγκτη αναφέρονταν παραδείγmicroατα πιο ακραίας προς το

καλύτερο ή προς το χειρότερο microεταχείρισης των ldquoαλλοεθνώνrdquo απrsquo ότι στα αστικά

κέντρα Στην έρευνά microου δεν συνάντησα αφετέρου στοιχεία που να δείχνουν ότι οι microάζες

αντιmicroετώπιζαν τους εβραίους χειρότερα από άλλες εθνοτικές κατηγορίες αλλοεθνών

microάλλον το αντίθετο συνέβαινε αφού οι εβραίοι δεν θεωρούνταν πως ασπάζονταν

εχθρικούς εθνικισmicroούς Ξεσπάσmicroατα λαϊκού αντισηmicroιτισmicroού δεν αναφέρθηκαν microε

ιδιαίτερη πυκνότητα Tέλος όταν εξετάζουmicroε τη στάση του πληθυσmicroού αντιθέτως από τη

διοίκηση και τον πόλεmicroο που ήταν αποκλειστικώς ανδρικές υποθέσεις πρέπει επίσης να

συνυπολογίζουmicroε τον παράγοντα του φύλου

Για να συνοψίσουmicroε οι εκτεταmicroένες ξενηλασίες που ακολούθησαν την επικράτηση

των εθνικών κρατών στα πολυεθνοτικά εδάφη της Oθωmicroανικης Aυτοκρατορίας δεν ήταν

προγραmicromicroατισmicroένες αλλά διευκολύνθηκαν από πλήθος συγκυριακούς παράγοντες Kαι

αυτό microολονότι όλα σχεδόν τα κράτη θα microπορούσαν να θεωρήσουν πως είχαν συmicroφέρον

να ενσωmicroατώσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Mε εξαίρεση τη Σερβία η οποία δεν είχε πλέον

ldquoαλύτρωτουςrdquo προς αυτήν τη microεριά της Eυρώπης δεν ευνοούσε κανέναν ο αmicroοιβαίος

διωγmicroός όπως και αν διευθετούνταν τα σύνορα όλα τα κράτη θα συνέχιζαν να έχουν

πλήθος ldquoοmicroοεθνείςrdquo στις ξένες επικράτειες Aπό οικονοmicroική άποψη η εγκατάλειψη της

παραγωγής και η διάλυση των εmicroπορικών δικτύων θα έπλητταν παντού την οικονοmicroία

και τα δηmicroόσια έσοδα Eντούτοις από τη στιγmicroή που εν microέσω των εχθροπραξιών τέθηκε

σε κίνηση η διαλεκτική των διωγmicroών αυτοί απέκτησαν δική τους δυναmicroική και τα κράτη

δύσκολα microπορούσαν να τήν ανακόψουν

10

Δύσκολα επιmicroερίζονται οι ευθύνες για τις διώξεις οι οποίες προκάλεσαν το πρώτο

προσφυγικό κύmicroα που έφερε τη χιονοστιβάδα των αλυσιδωτών διωγmicroών αλλά ας

επαναλάβω πως στην Eλλάδα ο πρωθυπουργός διαπνεόταν από ευmicroενέστερο πνεύmicroα

έναντι των microειονοτήτων παρά ο νέος βασιλιάς και τα κρατικά όργανα26 Aυτό ήταν

φανερό στους συγκαιρινούς παρατηρητές ακόmicroη και ο οθωmicroανός πρόξενος για

παράδειγmicroα περιγράφοντας τα microαρτύρια των microουσουλmicroάνων στις Nέες Xώρες δεν

κατηγορούσε την κυβέρνηση για κακή πίστη αλλά τήν θεωρούσε ανίκανη να ελέγξει τους

τοπικούς αξιωmicroατούχους27 Ως σήmicroερα οι ακραίοι σωβινιστές οικτίρουν τον Bενιζέλο

για τον ίδιο λόγο ldquoη προς το microουσουλmicroανικό στοιχείο ευmicroενής διάθεσή του ήταν γνωστή

από το 1914 κιόλας λόγω της επιλογής προσώπων που τοποθετούσε σε περιοχές microε

Mωαmicroεθανούςrdquo28

Oι συνέπειες των πρώτων διωγmicroών δεν άργησαν να φανούν Mέσα σrsquo αυτήν τη

δηλητηριασmicroένη ατmicroόσφαιρα οι Nεότουρκοι προώθησαν ως επίσηmicroη αλλrsquo ανοmicroολόγητη

πολιτική την εκκαθάριση από τον χριστιανικό πληθυσmicroό των ldquoστρατηγικώνrdquo περιοχών

της Θράκης και των microικρασιατικών παραλίων - ενώ παράλληλα διαπραγmicroατεύονταν την

ανταλλαγή του microε τους microουσουλmicroάνους της Mακεδονίας Όταν εντέλει παραδέχτηκε η

ελληνική ελίτ πως ήταν αδύνατο να microεγαλώσουν αρκετά τα κρατικά σύνορα ώστε να

χωρέσουν σrsquo αυτά όλοι οι ldquoοmicroογενείςrdquo πρότεινε ως εναλλακτική λύση να ξεριζώσουν

τους διεκδικούmicroενους πληθυσmicroούς χάριν των οποίων σύmicroφωνα microε την εθνική ιδεολογία

είχε ξεκινήσει τους πολέmicroους και να τούς microεταφυτεύσουν στη ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo

Φαινόταν λοιπόν πως αποτέλεσmicroα του πολέmicroου θα ήταν τα κράτη να οργανώσουν κι

επισήmicroως αmicroοιβαίες ξενηλασίες H ιδέα βεβαίως προκάλεσε έντονες αντιδράσεις τις

οποίες εύγλωττα εξέφρασε ένας από τους αρτιότερους εκπροσώπους του ελληνικού

εθνικισmicroού ldquoH ανθρωπεmicroπορία αύτη συνεφωνήθη microεταξύ της Tουρκικής και της

Eλληνικής Kυβερνήσεως δι αυστηράς συmicroβασεως ήν αmicroφότερα τα microέρη υποχρεούνται να

σεβασθώσιν ως ιεράν Kαι τώρα θα αρχίση το ακατανόητον και ανήκουστον και

πρωτοφανές εις τα χρονικά της Iστορίας ανθρωποmicroέτρηmicroα και αντάλλαγmicroα ως γίνεται

εις τους ζωεmicroπόρους δια τα άλογα τα θρέmicromicroατα και κτήνη [πρόκειται για] απαισίαν

και φρικαλέαν κατά δε τας συνεπείας της ολεθρίαν και εξευτελιστικήν δια τον καθόλου

ελληνικόν χριστιανικόν κόσmicroον σύmicroβασιν29 Eξίσου κινδύνευαν εντούτοις από αυτή

την άκρως δυσοίωνη προοπτική οι εναποmicroείναντες ldquoαλλοεθνείςrdquo της Mακεδονίας που

ήταν κατεξοχήν εβραίοι στη Θεσσαλονίκη microουσουλmicroάνοι στις πόλεις και σλάβοι στην

ύπαιθρο

2 H αβέβαιη ενσωmicroάτωση των σεφαραδείmicro

Για την ώρα πάντως η ξενηλασία δεν απειλούσε τους σεφαραδείmicro Mολονότι πλήγηκαν

από το αρχικό κύmicroα εκτρόπων και διώξεων απέφυγαν τα χειρότερα καθώς ήταν

συγκεντρωmicroένοι στη Θεσσαλονίκη όπου ο κρατικός microηχανισmicroός και οι τοπικοί ldquoέλληνεςrdquo

11

είχαν microικρότερα περιθώρια αυθαιρεσίας επειδή ελέγχονταν στενά από την κυβέρνηση και

παρακολουθούνταν από ξένους επίσηmicroους και ανεπίσηmicroους παρατηρητές Aπέmicroενε

βεβαίως να εξακριβωθούν τα όρια της ανοχής ενώ κρίσιmicroη ήταν πάντοτε η στάση του

στρατού30 κι επίσης microετρούσε η υποφώσκουσα ένταση microεταξύ της Γενικής Διοίκησης και

του Bενιζέλου H κρατική πολιτική έναντι των εβραίων εξελίχτηκε microε τις περιστάσεις εκ

των ενόντων H αρχική προδιάθεση απέναντί τους ήταν microετρίως αρνητική θεωρούνταν

γενικώς φιλοθωmicroανοί αλλά λιγότερο επικίνδυνοι από τους microουσουλmicroάνους και τους

ldquoβούλγαρουςrdquo επειδή όπως είπαmicroε δεν διέθεταν ανταγωνιστική ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo Oι

διακυmicroάνσεις στην αντιmicroετώπισή τους ωστόσο δεν αντανακλούσαν εξελίξεις στις εθνικές

αντιλήψεις και αξίες αλλά microάλλον τακτικές ανάγκες Tις πρώτες ηmicroέρες της ελληνικής

κατάληψης εγκαταλείφθηκαν στο έλεος των στρατιωτών και των χριστιανών συmicroπολιτών

τους όταν έδειξαν πως microπορούσαν να επηρεάσουν την κοινή γνώmicroη η κυβέρνηση θέλησε

να τούς προσεταιριστεί ώστε να διασφαλίσει την ελληνική κυριαρχία αργότερα

προσπάθησε να τούς χρησιmicroοποιήσει για να βρει εξωτερικά δάνεια ενώ παραmicroονές του

Eυρωπαϊκού Πολέmicroου ικανοποίησε σηmicroαντικά αιτήmicroατά τους ελπίζοντας να ψηφίσουν

εναντίον της σωβινιστικής αντιπολίτευσης Σε γενικές γραmicromicroές το αποτέλεσmicroα ήταν

σχετικώς ευνοϊκό όπως το έθεσε η Pένα Mόλχο το ελληνικό κράτος ldquoεπέτρεψε [στην

εβραϊκή κοινότητα] να διατηρήσει τον πρωταγωνιστικό ρόλο τηςrdquo στη Θεσσαλονίκη31 Aς

δούmicroε λίγο πιο αναλυτικά αυτήν τη διαδικασία

Mε το ξέσπασmicroα του πολέmicroου στερήσεις και ανασφάλεια έπληξαν τη Θεσσαλονίκη32

Mόλις καταλήφθηκε η πόλη και παρά τη λογοκρισία που επιβλήθηκε ο ελληνικός τύπος

αναζωπύρωσε την αντισηmicroιτική εκστρατεία στην οποία πρωτοστατούσε από το 1908 κι

έσπευσαν να συmicromicroετάσχουν σrsquo αυτήν microε λόγια και microε πράξεις στρατιωτικοί και πολίτες

H πόλη αποκλείστηκε και η αγορά της έκλεισε οι πρόσφυγες ιδίως αλλά και ο

υπόλοιπος πληθυσmicroός εκτός από τους εύπορους απειλήθηκαν microε λιmicroοκτονία33

Aκολούθησαν τα εmicroπρηστικά άρθρα της εφηmicroερίδας Emicroπρός και οι βιασmicroοί λεηλασίες

επιθέσεις φυλακίσεις φόνοι και συλλήψεις οmicroήρων που περιγράφει η Pένα Mόλχο34

H πολιτική διοίκηση πάντως microετά το αρχικό χάος προσπάθησε συστηmicroατικά να

κατευνάσει την εβραϊκή κοινότητα το σήmicroα φαίνεται πως έδωσε ο ίδιος ο Bενιζέλος Oι

λόγοι της microεταστροφής γνωστοί πολιτικοί να εξασφαλιστεί η υποστήριξη του τοπικού

πληθυσmicroού αλλά και όλων των εβραίων για την προσάρτηση της Θεσσαλονίκης στην

Eλλάδα Έπειτα από ένα απειλητικό τελεσίγραφο των ξένων προξένων ο πρώτος

γενικός διοικητής Kωνσταντίνος Pακτιβάν αποφάσισε να διατηρήσει τις θρησκευτικές

και τις δηmicroοτικές αρχές και διακήρυξε αmicroέσως την εφαρmicroογή διοίκησης ldquoισχυράς και

ισονόmicroου άνευ διακρίσεως φυλής και θρησκεύmicroατοςrdquo Tη συναδέλφωση των κοινοτήτων

κήρυξε επίσης ο υπουργός Eσωτερικών Emicromicroανουήλ Pέπουλης ενώ ο Γεώργιος δήλωνε

προς τους ισραηλίτες και τους microουσουλmicroάνους πως οι έλληνες δεν σκόπευαν να γίνουν

άρχουσα φυλή Eκπρόσωποι των ισραηλιτικών κοινοτήτων της Παλαιάς Eλλάδας

12

έφτασαν στην πόλη για να καθησυχάσουν τους τοπικούς εβραίους και η βασίλισσα Όλγα

microοίραζε καθηmicroερινά ψωmicroί στους φτωχούς Tο El Avenir τάχθηκε υπέρ της ελληνικής

κατοχής ωστόσο η πολιτική ελευθερία ήταν άλλο ζήτηmicroα και η ανταγωνίστριά του

Indeacutepeacutendant διώχθηκε35 ldquoTο αντισηmicroιτικό κύmicroα πέρασεrdquo δήλωνε ο Nεχαmicroά στις 27

Nοεmicroβρίου αλλά η δυσπιστία απέναντι στα σχέδια των νέων κυρίαρχων δεν

διασκορπίστηκε36

Oι φόβοι άλλωστε ήταν συνυφασmicroένοι πέρα από τους πολιτικούς και microε τους

οικονοmicroικούς παράγοντες τους οποίους ελάχιστα microπορούσαν να επηρεάσουν microετά τον

κατακερmicroατισmicroό του ενιαίου οικονοmicroικού χώρου της ευρωπαϊκής Oθωmicroανικής

Aυτοκρατορίας οι κυβερνήσεις O οικονοmicroολόγος Γεώργιος Kοφινάς που στάλθηκε από

τον Bενιζέλο στη Θεσσαλονίκη για να καθησυχάσει τους τοπικούς αστούς εύγλωττα

εξήρε τις οικονοmicroικές προοπτικές της πόλης υπό την ελληνική ευνοmicroία37 Δεν microπόρεσε

όmicroως να διαλύσει την ανησυχία των τοπικών εβραίων εmicroπόρων οι οποίοι εν microέρει επειδή

προέβλεπαν την αποκοπή της ενδοχώρας κι εν microέρει επειδή φοβούνταν τον ενισχυmicroένο

ελληνικό ανταγωνισmicroό ήδη σκέφτονταν να microεταναστεύσουν και σε microερικές περιπτώσεις

έσπευδαν να το κάνουν κιόλας ldquoH απαισιοδοξία για το microέλλον τόσο από πολιτική όσο

και από οικονοmicroική άποψη φαίνεται να κυριαρχεί εδώrdquo ανέφερε ένας έγκυρος

παρατηρητής Kαθώς τα σύνορα και οι δασmicroοί που επέβαλε η ελληνική διοίκηση είχαν

παραλύσει την τοπική αγορά κι επιπλέον θεωρούνταν απίθανο νrsquo ανανεωθούν οι

εmicroπορικές παραγγελίες από το εξωτερικό καλλιεργούνταν κάθε λογής συγχυσmicroένα

όνειρα στις τάξεις των ντόπιων ldquoOι περισσότεροι έmicroποροι αρχίζουν να σκέφτονται πως

πρέπει να εγκαταλείψουν τη Θεσσαλονίκη για άλλες χώρες πολλοί όmicroως από αυτούς

αποφασίζουν να microείνουν προσωρινά ελπίζοντας σε νέες πολιτικές αλλαγές ή και στη

Mακεδονική αυτονοmicroίαrdquo38 Oι αλλαγές όmicroως αυτές δεν έρχονταν ενώ ο καταναγκαστικός

εξελληνισmicroός της πόλης συνεχιζόταν Oι αρχές διέταξαν τις εταιρίες των σιδηροδρόmicroων

των τροχιοδρόmicroων και του ηλεκτρισmicroού να απολύσουν όσους υπαλλήλους δεν έβγαζαν

το φέσι και δεν έπαιρναν ελληνική υπηκοότητα αρκετοί microουσουλmicroάνοι παραιτήθηκαν

ενώ άλλοι τέως ξένοι υπήκοοι microεταξύ τους πολλοί εβραίοι συmicromicroορφώθηκαν κυρίως

εκείνοι που δούλευαν στους τροχιοδρόmicroους και στις microεγάλες εταιρείες39

Tους επόmicroενους microήνες η Kυβέρνηση Bενιζέλου η οποία συνάmicroα αναζητούσε δάνεια

από εβραϊκούς χρηmicroατιστικούς οίκους40 προσπάθησε να ελαχιστοποιήσει τις τριβές

Aναγνώρισε την κοινωνική και πολιτική ιδιαιτερότητα της εβραϊκής κοινότητας και

ικανοποίησε στις αρχές του 1914 σηmicroαντικά αιτήmicroατά της εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας σεβασmicroό της αργίας του σαβάτου δικαίωmicroα συmicromicroετοχής στη δηmicroόσια διοίκηση

δικαίωmicroα τήρησης λογιστικών βιβλίων στη λαδίνο ελευθεροτυπία συνεργασία του

κτηνιάτρου microε το σολέτ κρατική επιχορήγηση σε κοινότητες κι ενώσεις και απαλλαγή

από δασmicroούς των αζύmicroων41 Ωστόσο η κατώτερη διοίκηση εξακολουθούσε να εφαρmicroόζει

διακρίσεις εις βάρος των εβραίων οργανώνοντας διωγmicroούς των microικροπωλητών

13

(υπήρχαν τετρακόσιοι microε πεντακόσιοι από αυτούς microόνον εβραίοι) καθώς και microποϋκοτάζ

των εmicroπόρων ή microε αστυνοmicroικές και δικαστικές ενοχλήσεις Παρατηρητές όπως ο

Nεχαmicroάς διέκριναν microεγάλη απόσταση από τις επίσηmicroες διακηρύξεις ως στην καθηmicroερινή

πρακτική των αρχών42 Tα επεισόδια συνεχίζονταν ακατάπαυστα Άρχισε εκπατρισmicroός

οικογένειες πουλούσαν την περιουσία τους και microετανάστευαν κατά εκατοντάδες προς τη

βόρεια και νότια Amicroερική τη Γαλλία την Aίγυπτο και την Oθωmicroανική Aυτοκρατορία43

Φόνοι και διώξεις υπονόmicroευαν τη διακηρυγmicroένη κυβερνητική πολιτική και αποξένωναν

την εβραϊκή κοινότητα44 Στην πόλη επικρατούσε κλίmicroα κατοχής οι αρχές φρουρούσαν

αυστηρά όλα τα δηmicroόσια κτίρια και παρακολουθούσαν στενά όλα τα ldquoύποπτα

πρόσωπαrdquo45

H τροmicroοκρατία και η καταστολή συνδέονταν επίσης microε microια ιδιαιτερότητα της

εβραϊκής κοινότητας - το ισχυρό σοσιαλιστικό κίνηmicroα Oι συνθήκες που επικράτησαν

στη Mακεδονία αφότου έληξαν οι πόλεmicroοι ουσιαστικά εmicroπόδιζαν κάθε microορφή πολιτικής

δράσης Mόλις τερmicroατίστηκε η κατάσταση πολιορκίας οι αρχές επέκτειναν την ισχύ των

περίφηmicroων νόmicroων του Δηmicroητρακοπούλου για τη ληστεία οι οποίοι είχαν ξεσηκώσει

τεράστιες αντιδράσεις όταν συζητούνταν στη βουλή Tώρα microπορούσαν χωρίς δίκη να

εξορίζουν ύποπτους microαζί microε τις οικογένειές τους φυγόδικους ζητιάνους άστεγους και

άλλα ldquoαντικοινωνικά στοιχείαrdquo46 Mολονότι δεν ενέπιπταν σε καmicroιά από τις παραπάνω

κατηγορίες οι ηγέτες της Φεντερασιόν Mπεναρόγιας και Γιονάς συγκαταλέγονταν στα

πρώτα θύmicroατα των άκρως ελαστικών αυτών νόmicroων H έλλειψη δηmicroοκρατικών εγγυήσεων

microονιmicroοποιήθηκε διατηρήθηκε microε ελάχιστα διαλείmicromicroατα ως την πτώση της παγκαλικής

δικτατορίας Για λίγο καιρό πάντως και microετά την αποmicroάκρυνση εκατοντάδων χιλιάδων

ldquoαλλοεθνώνrdquo επικράτησε η πολιτική της ενσωmicroάτωσης των υπόλοιπων αντί της γενικής

ξενηλασίας Kρίσιmicroο βήmicroα προς αυτή την κατεύθυνση ήταν η παραχώρηση από την

Kυβέρνηση Φιλελευθέρων πολιτικών δικαιωmicroάτων σε όλους τους εναποmicroείναντες

άρρενες των Nέων Xωρών - κι εποmicroένως στον κύριο όγκο της εβραϊκής κοινότητας Eνώ

εντούτοις ο Bενιζέλος προσπάθησε να συmicromicroαχήσει microαζί της τελικά εκείνη όπως και οι

υπόλοιπες microειονότητες στράφηκε προς τον πολέmicroαρχο άνακτα και προς πολιτικούς που

microε microένος τις καταδίωκαν προηγουmicroένως Aιτία ήταν βεβαίως η σύmicroπτωση της διεθνούς

πολιτικής του microοναρχισmicroού στο πλαίσιο του Eυρωπαϊκού Πολέmicroου microε τα φιλειρηνικά

συmicroφέροντα Iδίως για τους πιο ανυπεράσπιστους η συmicromicroετοχή στον πόλεmicroο ήταν

κίνδυνος πολύ πιο απτός από την πτώση του φιλελεύθερου πρωθυπουργού Όπως το

έθεσε η Mόλχο ldquoO Bενιζέλος είχε θελήσει την ειρηνική ενσωmicroάτωση των εβραίων στην

ελληνική κοινωνία Bρισκόταν σε καλό δρόmicroο Ωστόσο κι εδώ ήταν η ειρωνία όταν

αφυπνίστηκε η εβραϊκή πολιτική συνείδηση στο πολιτικό πλαίσιο του εθνικισmicroού ο ίδιος

δεν εξασφάλισε κανένα όφελοςrdquo47

14

Tελικά δεν αποφεύχθηκαν ούτε ο πόλεmicroος ούτε η εσωτερική εκτροπή - παράγοντες

που αmicroφότεροι έκαναν επισφαλή τη θέση όλων των microειονοτήτων Tο 1917 οι σιωνιστές

που υποστηρίζονταν από microεγάλο microέρος του εβραϊκού πληθυσmicroού και είχαν τέσσερις από

τους πέντε βουλευτές του microεταστράφηκαν για εξωτερικούς λόγους υπέρ της Aντάντ48

Mετά την πυρκαγιά εκείνης της χρονιάς όmicroως οι Φιλελεύθεροι συζήτησαν σοβαρά ldquoεάν

θα ήτο ορθώτερον να microετεφέροντο οι άστεγοι κατά microεγάλην πλειοψηφίαν Eβραίοι

αλλού εις την Eλλάδα Tα ξένα επιτελεία είχαν ταχθεί υπέρ αυτής της λύσεως δια λόγους

στρατιωτικούς Πολλοί εκ των ηmicroετέρων επίσης υπερεθνικισταί επιθυmicroούσαν την

εκτόπισιν των αλλοεθνώνrdquo49 Aφότου λοιπόν άρχισαν οι ξενηλασίες κανείς δεν ήξερε

πού θα σταmicroατούσαν Tελικά το σχέδιο microαταιώθηκε η αποκατάσταση των πυροπαθών

όmicroως όποιες και αν ήταν οι προθέσεις της κυβέρνησης και του αρmicroόδιου υπουργού

Aλέξανδρου Παπαναστασίου ευνόησε από κάθε άποψη τους χριστιανούς έναντι των

εβραίων οι οποίοι αφετέρου πλήγηκαν περισσότερο50 Aκολούθησε νέο κύmicroα

microετανάστευσης ενώ απrsquo όσους έmicroειναν λίγοι απέκτησαν εκλογικά βιβλιάρια και η

σύσταση των χωριστών εκλογικών κέντρων φαλκίδευσε ουσιαστικά τα δικαιώmicroατά

τους51

Eν κατακλείδι οι εθνικές εκκαθαρίσεις από το 1912 ως το 1914 στην Eλλάδα και στην

Tουρκία τις οποίες η microεν ελληνική κυβέρνηση επέτρεψε η δε τουρκική κατεύθυνε θέτουν

σοβαρά ερωτήmicroατα σχετικά microε τη συγκρότηση και τη λειτουργία των βαλκανικών

κρατών Aποτέλεσαν την όχι αναπόφευκτη αλλά πάντως λογική απόληξη του κοινωνικού

κατακερmicroατισmicroού της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας καθώς και της αποσπασmicroατικής

ενσωmicroάτωσής της στο καπιταλιστικό κοσmicroοσύστηmicroα που διαθλάστηκαν ιδεολογικά στην

ανάπτυξη των αντίπαλων εθνικισmicroών Oι αγριότητες εναντίον ανυπεράσπιστων

πληθυσmicroών έγιναν καθηmicroερινότητα και προετοίmicroασαν τις αλλεπάλληλες πολεmicroικές

συγκρούσεις οι οποίες χώρισαν microε τάφρους microίσους τα Bαλκάνια εmicroπέδωσαν την

οικονοmicroική πολιτική και πολιτισmicroική εξάρτηση της περιοχής ανέδειξαν τους

στρατιωτικούς σε πρωταγωνιστές της κρατικής ζωής και το κράτος σε επικυρίαρχο της

κοινωνίας και παγίωσαν ολόκληρο τον εικοστό αιώνα τη διατύπωση των οικονοmicroικών

και ταξικών συγκρούσεων microε όρους εθνικοθρησκευτικούς

Tις εθνοκαθάρσεις δεν χρεώνονταν αποκλειστικά οι ελίτ Mε την ίδια αδυσώπητη

λογική που εmicroπλέκονταν οι περιφερειακές Δυνάmicroεις στο παιχνίδι του ιmicroπεριαλισmicroού

παρέσυραν τους τοπικούς πληθυσmicroούς στον εθνικό ανταγωνισmicroό Tούς καθυπέτασσαν σε

αλλότρια συmicroφέροντα όπως κατεξοχήν ήταν οι βλέψεις κρατικών εκκλησιαστικών κι

επιχειρηmicroατικών κέντρων microετά την πρώτη καταστροφή των Bαλκανικών Πολέmicroων

microάλιστα συνέχισαν να τούς χρησιmicroοποιούν σαν πεσσούς ενόψει νέων συγκρούσεων O

πόλεmicroος κατακρηmicroνίζοντας τις οικονοmicroικοπολιτικές ιεραρχίες του οθωmicroανικού

καθεστώτος στις περισσότερες χώρες ανέτρεψε τους συσχετισmicroούς δυνάmicroεων microεταξύ

15

των κοινωνικών στρωmicroάτων Oι κυρίαρχες εθνότητες κάθε κράτους επωφελήθηκαν για

να οικειοποιηθούν πόρους και εισοδήmicroατα που απολάmicroβαναν προηγουmicroένως οι

ldquoαλλοεθνείςrdquo Oι διαδοχικές microεταβιβάσεις της πολιτικής εξουσίας από το ένα έθνος στο

άλλο συνοδεύονταν από ισάριθmicroες microετατοπίσεις οικονοmicroικής δύναmicroης και συχνά η

απόσπαση κεφαλαίου έγινε απροκάλυπτος στόχος των διωγmicroών Eντέλει η αναδιανοmicroή

του πλούτου microε την απαλλοτρίωση ldquoεχθρικώνrdquo πληθυσmicroών συνιστούσε microια διεστραmicromicroένη

απάντηση στις κοινωνικές πιέσεις τις οποίες συmicroπύκνωναν τα σοσιαλιστικά αιτήmicroατα

της ισονοmicroίας και της κοινωνικοποίησης του παραγωγικού microηχανισmicroού H ξενηλασία

παρουσιάστηκε ως υποκατάστατο της κοινωνικής δικαιοσύνης - και η καταστολή που

συνεπαγόταν microακροπρόθεσmicroα δηmicroιούργησε την παραθεσmicroική υποδοmicroή και την

τεχνολογία του Διχασmicroού ενώ συνάmicroα διευκόλυνε τις στρατιωτικές επεmicroβάσεις στη

δηmicroόσια ζωή και νοmicroιmicroοποίησε microιλιταριστικά ιδεολογήmicroατα

Oι οιωνοί δεν ξέφευγαν από τους πιο ψύχραιmicroους παρατηρητές όπως ήταν ο

Πρόξενος Mόργκαν ο οποίος παρακολουθούσε εκ του σύνεγγυς τις εξελίξεις στη

Θεσσαλονίκη ldquoοι Tούρκοι δείχνουν αποφασισmicroένοι να διώξουν όλους τους Xριστιανούς

από τη Θράκηrdquo έγραφε ldquoενώ αφετέρου στη Mακεδονία οι Mουσουλmicroάνοι

παραπονούνται για άδικη microεταχείριση και η Eλληνική ορθοδοξία επιβάλλεται

καταναγκαστικά στους εντόπιους Xριστιανούς Δεν φαίνεται λοιπόν να έχουν άλλη

διαφυγή οι υποτελείς φυλές εκτός από την αποδηmicroία ή την αποστασία Eν καιρώ και microε

τίmicroηmicroα τα microαρτύρια των υποτελών στοιχείων η Eλλάδα και η Tουρκία θα microπορούν να

επαίρονται ότι βασιλεύουν επάνω σε οmicroοιογενείς πληθυσmicroούς αλλά βεβαίως δεν θα έχει

βελτιωθεί στο microεταξύ η φήmicroη της ανεκτικότητάς τουςrdquo52 Oι εβραίοι έmicroεναν προσώρας

στο απυρόβλητο Aπό τη στιγmicroή όmicroως που η παραmicroονή τους στον τόπο των προγόνων

τους παύοντας να θεωρείται αυτονόητη παρουσιάστηκε ως παραχώρηση εξαιτίας

συγκυριακών συσχετισmicroών δυνάmicroεων κανείς δεν ήξερε πότε θα ηχούσαν οι σάλπιγγες

και του δικού τους εξανδραποδισmicroού

16

Bιβλιογραφία

Andreacuteadegraves Andreacute Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la guerre en Gregravece Publications de la Dotation

Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP 1928

Γαρδίκα-Kατσιαδάκη Eλένη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή συνεργασίαrdquo σε

Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5

Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270 κε

Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν

Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914

Carnegie Endowment for International Peace Report of the International Commission To Inquire into the

Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington Carnegie Endowment 1914

Δραγούmicroης Φίλιππος Στεφάνου Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 εισαγωγή - επιmicroέλεια I K

Mαζαράκης Aινιάν Aθήνα Δωδώνη 1988

Feroz Ahmad ldquoWar and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988]

Fleischer Hagen ldquoThe Aegean Crisis in the Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the

Hellenic Diaspora vol XIV(3-4) [1987]

Gardikas Katsiadakis Helen Greece and the Balkan Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα

Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων 1995

Grogan Lady The Life of J D Bourchier London Hurst and Blackett 1926

Kαλλιβρετάκης Λεωνίδας Φ ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις

Hπείρου - Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990]

Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από ανέκδοτες επιστολές

του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου

Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507

Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo

σε Θάνος Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ

53-131

Kitromilides Paschalis Michael Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the Culture and Political

Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum Reprints 1994

17

Kontogiorgi Elisabeth ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora and Myriophyto-

Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies 351 Thessaloniki 1994

Λιάκος Aντώνης ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε

Tριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199

Aθήνα KNEEIE 1994

La Question drsquo Orient vue par les socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918

Lamouche [Colonel] Quinze ans drsquo histoire balkanique (1904-1918) Paris Payot 1928

Leontaritis George B Greece and the First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder

1990

Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913 Faits Rapports Documents

Temoignages Officiels Athegravenes 1914

Mazower Mark Greece and the Inter-war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991

Mαρκέτος Σπύρος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού

σοσιαλισmicroού Aθήνα (διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου

Aθηνών) 1998

Mαρκέτος Σπύρος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo σε Eταιρεία Mελέτης

Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας στη microακρά διάρκεια Πρακτικά

του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991 Aθήνα Γαβριηλίδης 1995

Mατάλας Παρασκευάς ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι

microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993

Molho Rena ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic

Diaspora vol XIII 3-4 [1986]

Molho Rena Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de doctorat de lrsquo

Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3

Παναγάκος Π Συmicroβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922 Aθήναι 1960

Παρασκευόπουλος Λεωνίδας I Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933

Pακτιβάν Kωνσταντίνος Δ Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών ανατύπωσις εκ της

Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916

18

Pierron Bernard Juifs et chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave

1945 Paris Lrsquo Harmattan 1996

Rankin Reginald Sir Inner History of the Balkan War London Constable 1914

Σουλιώτης - Nικολαΐδης Aθανάσιος Hmicroερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου πρόλογος Σοφίας

Aθ Σουλιώτη εισαγωγή Διογένη Ξανάλατου Θεσσαλονίκη EMΣ 1962

Vergopoulos Kostas ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI

[Spring 1988]

[Aργυρόπουλος Περικλής] Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου πρώην βουλευτού Aθηνών

υπουργού και πρεσβευτού από 1885 έως 1936 Aθήναι 1970

19

1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos

ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ

232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-

Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του

ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European

World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the

European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της

οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and

New York Cambridge UP 1979

2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την

Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the

First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα

επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la

guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP

1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-

war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ

ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος

Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα

(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998

Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια

και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35

3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε

4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος

ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος

Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα

KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in

the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum

Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan

Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων

1995

5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo

6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912

7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από

ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη

20

microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του

ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος

Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ

53-131

8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo

σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας

στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991

Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο

9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371

10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ

ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο

στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν

αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την

κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν

επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D

Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών

διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington

Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από

την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα

11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048

12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των

διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the

Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)

[1987]

13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των

τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως

τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914

14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194

15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης

έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών

εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην

Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et

chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo

Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις

έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους

21

microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από

τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της

Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη

συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-

1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις

φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά

το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών

ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού

στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις

εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo

(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε

και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν

κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα

16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή

συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού

Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270

κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία

οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα

καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912

Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey

309191242090

17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως

προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η

δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης

Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O

Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο

18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les

socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός

Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά

έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for

International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως

οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης

ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -

Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78

19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο

Πέmicroπτο

20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet

177191442809

22

21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082

(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)

23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών

ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο

2621051914

24 Στο ίδιο σ 14

25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα

microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το

κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar

and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι

επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν

στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του

Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη

προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913

Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως

συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως

καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO

371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους

βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610

Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των

βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ

τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora

and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies

351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι

χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων

26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην

Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς

φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι

κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει

προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι

περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική

τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας

M Grassi

27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694

23

28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία

1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να

ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς

Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)

29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς

ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την

εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα

στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75

χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988

Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189

30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)

31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

460

32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε

33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488

34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495

35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο

των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ

της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho

Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα

για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho

ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora

vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους

X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη

πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους

στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι

και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν

λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες

κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ

σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat

de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα

αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης

36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

506

37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)

24

38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751

39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919

Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549

41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552

42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544

43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545

44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548

45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049

46 FO 371199567-69

47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

555

48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556

49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249

50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

560

51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της

Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και

κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος

ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των

ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo

έτος Arsquo τ 1 [761920]

52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715

8

παρά θεσmicroικής αλλά όχι ως εκ τούτου λιγότερο ισχυρά Συχνά φαινόmicroενα ήταν η

επωφελής αυθαιρεσία και ο ατοmicroικός πλουτισmicroός εις βάρος αλλοεθνών - και από αυτή

την άποψη microάλιστα τα όργανα είχαν απτό συmicroφέρον να καθυστερήσουν την εξοmicroάλυνση

της κατάστασης και την εφαρmicroογή ενός ισονοmicroικού κράτους δικαίου

Συνοπτικά από τις δυο εναλλακτικές πολιτικές που microπορούσαν οι εκπρόσωποι του

κράτους στις Nέες Xώρες νrsquo ακολουθήσουν έναντι των ldquoαλλοεθνώνrdquo δηλαδή είτε την

καταπίεση κι ενδεχοmicroένως τον εξαναγκασmicroό σε αποδηmicroία είτε την παραχώρηση

ισονοmicroίας φαίνεται πως ο στρατός και οι νέες τοπικές αρχές ακολούθησαν γενικώς την

πρώτη ενώ ένα microέρος της διοίκησης microάλλον όχι το ισχυρότερο τη δεύτερη Tο

αποτέλεσmicroα όπως θα δούmicroε παρακάτω ήταν να επικρατήσει σύγχυση ιδίως στην

ύπαιθρο και στις microεθοριακές περιοχές τις οποίες σύντοmicroα αποψίλωσαν από τον γηγενή

πληθυσmicroό οι αντιφατικές και σπασmicroωδικές και συχνά καταπιεστικές πρωτοβουλίες της

διοίκησης Ήδη την κατάληψη των Nέων Xωρών από τους στρατούς των χριστιανών

microοναρχών συνόδευσαν απηνείς διωγmicroούς microουσουλmicroάνων οι οποίοι προκάλεσαν κύmicroατα

εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων προς την οθωmicroανική επικράτεια19 Kατόπιν microε την

εmicroπλοκή microαζών πληθυσmicroού από αmicroφότερες τις πλευρές η διαλεκτική της ξενηλασίας

πήρε διαστάσεις ανεξέλεγκτες

Tέτοια παραδείγmicroατα αναφέρονται πολλά Όταν λόγου χάρη αποβιβάζονταν στη

Θεσσαλονίκη πατριαρχικοί φυγάδες από τα microέρη της Θράκης που κατέλαβε η Bουλγαρία

οι αρχές τούς προωθούσαν στα microουσουλmicroανικά χωριά όπου εκείνοι microε τη συmicroπεριφορά

τους ανάγκαζαν τους ντόπιους να φύγουν rsquoOταν οι microουσουλmicroάνοι των νησιών πήγαιναν

στα microικρασιατικά παράλια για να πουλήσουν φρούτα και λαχανικά τούς απαγόρευαν να

επιστρέψουν και άφηναν απροστάτευτες τις οικογένειές τους20 Στην ίδια τη

Θεσσαλονίκη microε τη συνεργεία της χωροφυλακής πρόσφυγες από την Tουρκία κατέλαβαν

πλήθος microουσουλmicroανικές κατοικίες διώχνοντας συχνά τους ενοίκους21 Yπήρχε έπειτα το

microεγάλης συmicroβολικής βαρύτητας ζήτηmicroα της θρησκευτικής ελευθερίας την οποία

στερήθηκαν όχι τόσο οι αλλόθρησκοι όσο οι ανταγωνιστικές εκκλησίες - κυρίως οι

εξαρχικοί αλλά εν microέρει και οι καθολικοί και προτεστάντες22

H ψευδαίσθηση πως οι microετακινήσεις ίσως ήταν προσωρινές χάθηκε όταν το κράτος

απέκλεισε την επιστροφή των φυγάδων αφαιρώντας τις περιουσίες τους microε νόmicroο του

Mαΐου του 1914 χαρακτηρίστηκαν αδέσποτα τα ακίνητα των Nέων Xωρών ldquoάτινα οι

ιδιοκτήται ή νόmicroιmicroοι διακάτοχοι εγκατέλιπον απελθόντες εις την αλλοδαπήνrdquo αν οι

τελευταίοι δεν παρουσίαζαν τίτλους microέσα σ ένα χρόνο23 Mετά τους διωγmicroούς της

Mικράς Aσίας και της Θράκης σ αυτά τα κτήmicroατα ldquoπολλάκις εισέβαλλον αυθορmicroήτως οι

πρόσφυγες η δε Kυβέρνησις σιωπηρώς ηνείχετο και διετήρει το γεγονόςrdquo24 Πώς θα

microπορούσε άλλωστε να τούς συγκρατήσει ο κρατικός microηχανισmicroός που συγκροτούνταν εκ

των ενόντων στις Nέες Xώρες ακόmicroη και αν το ήθελε ήταν ανίκανος να εmicroποδίσει τους

πρόσφυγες αλλά και τους τοπικούς χριστιανούς από την ανταπόδοση της ωmicroής

9

καταπίεσης που είχαν πρόσφατα υποστεί η κοινωνική αντίθεση microεταξύ χριστιανού

καλλιεργητή και microουσουλmicroάνου γαιοκτήmicroονα έκανε ακόmicroη σκληρότερη τη σύγκρουση Aς

microην ξεχνούmicroε άλλωστε πως αυτή η συmicroπεριφορά δεν θεωρούνταν στην ευρύτερη περιοχή

αφύσικη παρόmicroοια φαινόmicroενα παρατηρούνταν σε κάθε microεριά των συνόρων25

Aς microην επεκταθούmicroε περισσότερο σε σχέση microε τη στάση των microαζών πόσο microάλλον

αφού για την ώρα όχι microόνο δεν υπάρχουν microελέτες για το πώς αυτές αντέδρασαν στην

έξαφνη ανατροπή των εθνικών ιεραρχιών αλλά και το πρωτογενές υλικό όταν δεν έχει

χαθεί είναι δυσπρόσιτο Tα βρετανικά διπλωmicroατικά έγγραφα επιτρέπουν τουλάχιστον

να διατυπώσουmicroε ορισmicroένες υποθέσεις εργασίας σχετικά microε τους παράγοντες που

επηρέασαν τη στάση τους Ήδη αναφέραmicroε έναν τέτοιο παράγοντα φαίνεται πως τοmicroή

συχνά βίαιη αποτέλεσε σε πολλά microέρη η άφιξη προσφύγων ενώ αντιθέτως microεταξύ των

ντόπιων ldquoελλήνωνrdquo όσο και ldquoαλλοεθνώνrdquo φαίνεται κατευναστικά να δρούσε ακόmicroη και

όταν δεν λειτουργούσαν παλαιότεροι θεσmicroοί ενσωmicroάτωσης η ύπαρξη κοινών κωδίκων

και προσωπικής εξοικείωσης Aς υπογραmicromicroίσουmicroε επίσης τη συmicroπλοκή των ταξικών και

των εθνοτικών αντιθέσεων ιδιαιτέρως έντονη στις περιοχές της microεγάλης αγροτικής

ιδιοκτησίας Eπίσης στην ύπαιθρο όπου η παρουσία των αρχών ήταν πιο ανοmicroοιόmicroορφη

και η δράση τους microάλλον ανεξέλεγκτη αναφέρονταν παραδείγmicroατα πιο ακραίας προς το

καλύτερο ή προς το χειρότερο microεταχείρισης των ldquoαλλοεθνώνrdquo απrsquo ότι στα αστικά

κέντρα Στην έρευνά microου δεν συνάντησα αφετέρου στοιχεία που να δείχνουν ότι οι microάζες

αντιmicroετώπιζαν τους εβραίους χειρότερα από άλλες εθνοτικές κατηγορίες αλλοεθνών

microάλλον το αντίθετο συνέβαινε αφού οι εβραίοι δεν θεωρούνταν πως ασπάζονταν

εχθρικούς εθνικισmicroούς Ξεσπάσmicroατα λαϊκού αντισηmicroιτισmicroού δεν αναφέρθηκαν microε

ιδιαίτερη πυκνότητα Tέλος όταν εξετάζουmicroε τη στάση του πληθυσmicroού αντιθέτως από τη

διοίκηση και τον πόλεmicroο που ήταν αποκλειστικώς ανδρικές υποθέσεις πρέπει επίσης να

συνυπολογίζουmicroε τον παράγοντα του φύλου

Για να συνοψίσουmicroε οι εκτεταmicroένες ξενηλασίες που ακολούθησαν την επικράτηση

των εθνικών κρατών στα πολυεθνοτικά εδάφη της Oθωmicroανικης Aυτοκρατορίας δεν ήταν

προγραmicromicroατισmicroένες αλλά διευκολύνθηκαν από πλήθος συγκυριακούς παράγοντες Kαι

αυτό microολονότι όλα σχεδόν τα κράτη θα microπορούσαν να θεωρήσουν πως είχαν συmicroφέρον

να ενσωmicroατώσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Mε εξαίρεση τη Σερβία η οποία δεν είχε πλέον

ldquoαλύτρωτουςrdquo προς αυτήν τη microεριά της Eυρώπης δεν ευνοούσε κανέναν ο αmicroοιβαίος

διωγmicroός όπως και αν διευθετούνταν τα σύνορα όλα τα κράτη θα συνέχιζαν να έχουν

πλήθος ldquoοmicroοεθνείςrdquo στις ξένες επικράτειες Aπό οικονοmicroική άποψη η εγκατάλειψη της

παραγωγής και η διάλυση των εmicroπορικών δικτύων θα έπλητταν παντού την οικονοmicroία

και τα δηmicroόσια έσοδα Eντούτοις από τη στιγmicroή που εν microέσω των εχθροπραξιών τέθηκε

σε κίνηση η διαλεκτική των διωγmicroών αυτοί απέκτησαν δική τους δυναmicroική και τα κράτη

δύσκολα microπορούσαν να τήν ανακόψουν

10

Δύσκολα επιmicroερίζονται οι ευθύνες για τις διώξεις οι οποίες προκάλεσαν το πρώτο

προσφυγικό κύmicroα που έφερε τη χιονοστιβάδα των αλυσιδωτών διωγmicroών αλλά ας

επαναλάβω πως στην Eλλάδα ο πρωθυπουργός διαπνεόταν από ευmicroενέστερο πνεύmicroα

έναντι των microειονοτήτων παρά ο νέος βασιλιάς και τα κρατικά όργανα26 Aυτό ήταν

φανερό στους συγκαιρινούς παρατηρητές ακόmicroη και ο οθωmicroανός πρόξενος για

παράδειγmicroα περιγράφοντας τα microαρτύρια των microουσουλmicroάνων στις Nέες Xώρες δεν

κατηγορούσε την κυβέρνηση για κακή πίστη αλλά τήν θεωρούσε ανίκανη να ελέγξει τους

τοπικούς αξιωmicroατούχους27 Ως σήmicroερα οι ακραίοι σωβινιστές οικτίρουν τον Bενιζέλο

για τον ίδιο λόγο ldquoη προς το microουσουλmicroανικό στοιχείο ευmicroενής διάθεσή του ήταν γνωστή

από το 1914 κιόλας λόγω της επιλογής προσώπων που τοποθετούσε σε περιοχές microε

Mωαmicroεθανούςrdquo28

Oι συνέπειες των πρώτων διωγmicroών δεν άργησαν να φανούν Mέσα σrsquo αυτήν τη

δηλητηριασmicroένη ατmicroόσφαιρα οι Nεότουρκοι προώθησαν ως επίσηmicroη αλλrsquo ανοmicroολόγητη

πολιτική την εκκαθάριση από τον χριστιανικό πληθυσmicroό των ldquoστρατηγικώνrdquo περιοχών

της Θράκης και των microικρασιατικών παραλίων - ενώ παράλληλα διαπραγmicroατεύονταν την

ανταλλαγή του microε τους microουσουλmicroάνους της Mακεδονίας Όταν εντέλει παραδέχτηκε η

ελληνική ελίτ πως ήταν αδύνατο να microεγαλώσουν αρκετά τα κρατικά σύνορα ώστε να

χωρέσουν σrsquo αυτά όλοι οι ldquoοmicroογενείςrdquo πρότεινε ως εναλλακτική λύση να ξεριζώσουν

τους διεκδικούmicroενους πληθυσmicroούς χάριν των οποίων σύmicroφωνα microε την εθνική ιδεολογία

είχε ξεκινήσει τους πολέmicroους και να τούς microεταφυτεύσουν στη ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo

Φαινόταν λοιπόν πως αποτέλεσmicroα του πολέmicroου θα ήταν τα κράτη να οργανώσουν κι

επισήmicroως αmicroοιβαίες ξενηλασίες H ιδέα βεβαίως προκάλεσε έντονες αντιδράσεις τις

οποίες εύγλωττα εξέφρασε ένας από τους αρτιότερους εκπροσώπους του ελληνικού

εθνικισmicroού ldquoH ανθρωπεmicroπορία αύτη συνεφωνήθη microεταξύ της Tουρκικής και της

Eλληνικής Kυβερνήσεως δι αυστηράς συmicroβασεως ήν αmicroφότερα τα microέρη υποχρεούνται να

σεβασθώσιν ως ιεράν Kαι τώρα θα αρχίση το ακατανόητον και ανήκουστον και

πρωτοφανές εις τα χρονικά της Iστορίας ανθρωποmicroέτρηmicroα και αντάλλαγmicroα ως γίνεται

εις τους ζωεmicroπόρους δια τα άλογα τα θρέmicromicroατα και κτήνη [πρόκειται για] απαισίαν

και φρικαλέαν κατά δε τας συνεπείας της ολεθρίαν και εξευτελιστικήν δια τον καθόλου

ελληνικόν χριστιανικόν κόσmicroον σύmicroβασιν29 Eξίσου κινδύνευαν εντούτοις από αυτή

την άκρως δυσοίωνη προοπτική οι εναποmicroείναντες ldquoαλλοεθνείςrdquo της Mακεδονίας που

ήταν κατεξοχήν εβραίοι στη Θεσσαλονίκη microουσουλmicroάνοι στις πόλεις και σλάβοι στην

ύπαιθρο

2 H αβέβαιη ενσωmicroάτωση των σεφαραδείmicro

Για την ώρα πάντως η ξενηλασία δεν απειλούσε τους σεφαραδείmicro Mολονότι πλήγηκαν

από το αρχικό κύmicroα εκτρόπων και διώξεων απέφυγαν τα χειρότερα καθώς ήταν

συγκεντρωmicroένοι στη Θεσσαλονίκη όπου ο κρατικός microηχανισmicroός και οι τοπικοί ldquoέλληνεςrdquo

11

είχαν microικρότερα περιθώρια αυθαιρεσίας επειδή ελέγχονταν στενά από την κυβέρνηση και

παρακολουθούνταν από ξένους επίσηmicroους και ανεπίσηmicroους παρατηρητές Aπέmicroενε

βεβαίως να εξακριβωθούν τα όρια της ανοχής ενώ κρίσιmicroη ήταν πάντοτε η στάση του

στρατού30 κι επίσης microετρούσε η υποφώσκουσα ένταση microεταξύ της Γενικής Διοίκησης και

του Bενιζέλου H κρατική πολιτική έναντι των εβραίων εξελίχτηκε microε τις περιστάσεις εκ

των ενόντων H αρχική προδιάθεση απέναντί τους ήταν microετρίως αρνητική θεωρούνταν

γενικώς φιλοθωmicroανοί αλλά λιγότερο επικίνδυνοι από τους microουσουλmicroάνους και τους

ldquoβούλγαρουςrdquo επειδή όπως είπαmicroε δεν διέθεταν ανταγωνιστική ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo Oι

διακυmicroάνσεις στην αντιmicroετώπισή τους ωστόσο δεν αντανακλούσαν εξελίξεις στις εθνικές

αντιλήψεις και αξίες αλλά microάλλον τακτικές ανάγκες Tις πρώτες ηmicroέρες της ελληνικής

κατάληψης εγκαταλείφθηκαν στο έλεος των στρατιωτών και των χριστιανών συmicroπολιτών

τους όταν έδειξαν πως microπορούσαν να επηρεάσουν την κοινή γνώmicroη η κυβέρνηση θέλησε

να τούς προσεταιριστεί ώστε να διασφαλίσει την ελληνική κυριαρχία αργότερα

προσπάθησε να τούς χρησιmicroοποιήσει για να βρει εξωτερικά δάνεια ενώ παραmicroονές του

Eυρωπαϊκού Πολέmicroου ικανοποίησε σηmicroαντικά αιτήmicroατά τους ελπίζοντας να ψηφίσουν

εναντίον της σωβινιστικής αντιπολίτευσης Σε γενικές γραmicromicroές το αποτέλεσmicroα ήταν

σχετικώς ευνοϊκό όπως το έθεσε η Pένα Mόλχο το ελληνικό κράτος ldquoεπέτρεψε [στην

εβραϊκή κοινότητα] να διατηρήσει τον πρωταγωνιστικό ρόλο τηςrdquo στη Θεσσαλονίκη31 Aς

δούmicroε λίγο πιο αναλυτικά αυτήν τη διαδικασία

Mε το ξέσπασmicroα του πολέmicroου στερήσεις και ανασφάλεια έπληξαν τη Θεσσαλονίκη32

Mόλις καταλήφθηκε η πόλη και παρά τη λογοκρισία που επιβλήθηκε ο ελληνικός τύπος

αναζωπύρωσε την αντισηmicroιτική εκστρατεία στην οποία πρωτοστατούσε από το 1908 κι

έσπευσαν να συmicromicroετάσχουν σrsquo αυτήν microε λόγια και microε πράξεις στρατιωτικοί και πολίτες

H πόλη αποκλείστηκε και η αγορά της έκλεισε οι πρόσφυγες ιδίως αλλά και ο

υπόλοιπος πληθυσmicroός εκτός από τους εύπορους απειλήθηκαν microε λιmicroοκτονία33

Aκολούθησαν τα εmicroπρηστικά άρθρα της εφηmicroερίδας Emicroπρός και οι βιασmicroοί λεηλασίες

επιθέσεις φυλακίσεις φόνοι και συλλήψεις οmicroήρων που περιγράφει η Pένα Mόλχο34

H πολιτική διοίκηση πάντως microετά το αρχικό χάος προσπάθησε συστηmicroατικά να

κατευνάσει την εβραϊκή κοινότητα το σήmicroα φαίνεται πως έδωσε ο ίδιος ο Bενιζέλος Oι

λόγοι της microεταστροφής γνωστοί πολιτικοί να εξασφαλιστεί η υποστήριξη του τοπικού

πληθυσmicroού αλλά και όλων των εβραίων για την προσάρτηση της Θεσσαλονίκης στην

Eλλάδα Έπειτα από ένα απειλητικό τελεσίγραφο των ξένων προξένων ο πρώτος

γενικός διοικητής Kωνσταντίνος Pακτιβάν αποφάσισε να διατηρήσει τις θρησκευτικές

και τις δηmicroοτικές αρχές και διακήρυξε αmicroέσως την εφαρmicroογή διοίκησης ldquoισχυράς και

ισονόmicroου άνευ διακρίσεως φυλής και θρησκεύmicroατοςrdquo Tη συναδέλφωση των κοινοτήτων

κήρυξε επίσης ο υπουργός Eσωτερικών Emicromicroανουήλ Pέπουλης ενώ ο Γεώργιος δήλωνε

προς τους ισραηλίτες και τους microουσουλmicroάνους πως οι έλληνες δεν σκόπευαν να γίνουν

άρχουσα φυλή Eκπρόσωποι των ισραηλιτικών κοινοτήτων της Παλαιάς Eλλάδας

12

έφτασαν στην πόλη για να καθησυχάσουν τους τοπικούς εβραίους και η βασίλισσα Όλγα

microοίραζε καθηmicroερινά ψωmicroί στους φτωχούς Tο El Avenir τάχθηκε υπέρ της ελληνικής

κατοχής ωστόσο η πολιτική ελευθερία ήταν άλλο ζήτηmicroα και η ανταγωνίστριά του

Indeacutepeacutendant διώχθηκε35 ldquoTο αντισηmicroιτικό κύmicroα πέρασεrdquo δήλωνε ο Nεχαmicroά στις 27

Nοεmicroβρίου αλλά η δυσπιστία απέναντι στα σχέδια των νέων κυρίαρχων δεν

διασκορπίστηκε36

Oι φόβοι άλλωστε ήταν συνυφασmicroένοι πέρα από τους πολιτικούς και microε τους

οικονοmicroικούς παράγοντες τους οποίους ελάχιστα microπορούσαν να επηρεάσουν microετά τον

κατακερmicroατισmicroό του ενιαίου οικονοmicroικού χώρου της ευρωπαϊκής Oθωmicroανικής

Aυτοκρατορίας οι κυβερνήσεις O οικονοmicroολόγος Γεώργιος Kοφινάς που στάλθηκε από

τον Bενιζέλο στη Θεσσαλονίκη για να καθησυχάσει τους τοπικούς αστούς εύγλωττα

εξήρε τις οικονοmicroικές προοπτικές της πόλης υπό την ελληνική ευνοmicroία37 Δεν microπόρεσε

όmicroως να διαλύσει την ανησυχία των τοπικών εβραίων εmicroπόρων οι οποίοι εν microέρει επειδή

προέβλεπαν την αποκοπή της ενδοχώρας κι εν microέρει επειδή φοβούνταν τον ενισχυmicroένο

ελληνικό ανταγωνισmicroό ήδη σκέφτονταν να microεταναστεύσουν και σε microερικές περιπτώσεις

έσπευδαν να το κάνουν κιόλας ldquoH απαισιοδοξία για το microέλλον τόσο από πολιτική όσο

και από οικονοmicroική άποψη φαίνεται να κυριαρχεί εδώrdquo ανέφερε ένας έγκυρος

παρατηρητής Kαθώς τα σύνορα και οι δασmicroοί που επέβαλε η ελληνική διοίκηση είχαν

παραλύσει την τοπική αγορά κι επιπλέον θεωρούνταν απίθανο νrsquo ανανεωθούν οι

εmicroπορικές παραγγελίες από το εξωτερικό καλλιεργούνταν κάθε λογής συγχυσmicroένα

όνειρα στις τάξεις των ντόπιων ldquoOι περισσότεροι έmicroποροι αρχίζουν να σκέφτονται πως

πρέπει να εγκαταλείψουν τη Θεσσαλονίκη για άλλες χώρες πολλοί όmicroως από αυτούς

αποφασίζουν να microείνουν προσωρινά ελπίζοντας σε νέες πολιτικές αλλαγές ή και στη

Mακεδονική αυτονοmicroίαrdquo38 Oι αλλαγές όmicroως αυτές δεν έρχονταν ενώ ο καταναγκαστικός

εξελληνισmicroός της πόλης συνεχιζόταν Oι αρχές διέταξαν τις εταιρίες των σιδηροδρόmicroων

των τροχιοδρόmicroων και του ηλεκτρισmicroού να απολύσουν όσους υπαλλήλους δεν έβγαζαν

το φέσι και δεν έπαιρναν ελληνική υπηκοότητα αρκετοί microουσουλmicroάνοι παραιτήθηκαν

ενώ άλλοι τέως ξένοι υπήκοοι microεταξύ τους πολλοί εβραίοι συmicromicroορφώθηκαν κυρίως

εκείνοι που δούλευαν στους τροχιοδρόmicroους και στις microεγάλες εταιρείες39

Tους επόmicroενους microήνες η Kυβέρνηση Bενιζέλου η οποία συνάmicroα αναζητούσε δάνεια

από εβραϊκούς χρηmicroατιστικούς οίκους40 προσπάθησε να ελαχιστοποιήσει τις τριβές

Aναγνώρισε την κοινωνική και πολιτική ιδιαιτερότητα της εβραϊκής κοινότητας και

ικανοποίησε στις αρχές του 1914 σηmicroαντικά αιτήmicroατά της εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας σεβασmicroό της αργίας του σαβάτου δικαίωmicroα συmicromicroετοχής στη δηmicroόσια διοίκηση

δικαίωmicroα τήρησης λογιστικών βιβλίων στη λαδίνο ελευθεροτυπία συνεργασία του

κτηνιάτρου microε το σολέτ κρατική επιχορήγηση σε κοινότητες κι ενώσεις και απαλλαγή

από δασmicroούς των αζύmicroων41 Ωστόσο η κατώτερη διοίκηση εξακολουθούσε να εφαρmicroόζει

διακρίσεις εις βάρος των εβραίων οργανώνοντας διωγmicroούς των microικροπωλητών

13

(υπήρχαν τετρακόσιοι microε πεντακόσιοι από αυτούς microόνον εβραίοι) καθώς και microποϋκοτάζ

των εmicroπόρων ή microε αστυνοmicroικές και δικαστικές ενοχλήσεις Παρατηρητές όπως ο

Nεχαmicroάς διέκριναν microεγάλη απόσταση από τις επίσηmicroες διακηρύξεις ως στην καθηmicroερινή

πρακτική των αρχών42 Tα επεισόδια συνεχίζονταν ακατάπαυστα Άρχισε εκπατρισmicroός

οικογένειες πουλούσαν την περιουσία τους και microετανάστευαν κατά εκατοντάδες προς τη

βόρεια και νότια Amicroερική τη Γαλλία την Aίγυπτο και την Oθωmicroανική Aυτοκρατορία43

Φόνοι και διώξεις υπονόmicroευαν τη διακηρυγmicroένη κυβερνητική πολιτική και αποξένωναν

την εβραϊκή κοινότητα44 Στην πόλη επικρατούσε κλίmicroα κατοχής οι αρχές φρουρούσαν

αυστηρά όλα τα δηmicroόσια κτίρια και παρακολουθούσαν στενά όλα τα ldquoύποπτα

πρόσωπαrdquo45

H τροmicroοκρατία και η καταστολή συνδέονταν επίσης microε microια ιδιαιτερότητα της

εβραϊκής κοινότητας - το ισχυρό σοσιαλιστικό κίνηmicroα Oι συνθήκες που επικράτησαν

στη Mακεδονία αφότου έληξαν οι πόλεmicroοι ουσιαστικά εmicroπόδιζαν κάθε microορφή πολιτικής

δράσης Mόλις τερmicroατίστηκε η κατάσταση πολιορκίας οι αρχές επέκτειναν την ισχύ των

περίφηmicroων νόmicroων του Δηmicroητρακοπούλου για τη ληστεία οι οποίοι είχαν ξεσηκώσει

τεράστιες αντιδράσεις όταν συζητούνταν στη βουλή Tώρα microπορούσαν χωρίς δίκη να

εξορίζουν ύποπτους microαζί microε τις οικογένειές τους φυγόδικους ζητιάνους άστεγους και

άλλα ldquoαντικοινωνικά στοιχείαrdquo46 Mολονότι δεν ενέπιπταν σε καmicroιά από τις παραπάνω

κατηγορίες οι ηγέτες της Φεντερασιόν Mπεναρόγιας και Γιονάς συγκαταλέγονταν στα

πρώτα θύmicroατα των άκρως ελαστικών αυτών νόmicroων H έλλειψη δηmicroοκρατικών εγγυήσεων

microονιmicroοποιήθηκε διατηρήθηκε microε ελάχιστα διαλείmicromicroατα ως την πτώση της παγκαλικής

δικτατορίας Για λίγο καιρό πάντως και microετά την αποmicroάκρυνση εκατοντάδων χιλιάδων

ldquoαλλοεθνώνrdquo επικράτησε η πολιτική της ενσωmicroάτωσης των υπόλοιπων αντί της γενικής

ξενηλασίας Kρίσιmicroο βήmicroα προς αυτή την κατεύθυνση ήταν η παραχώρηση από την

Kυβέρνηση Φιλελευθέρων πολιτικών δικαιωmicroάτων σε όλους τους εναποmicroείναντες

άρρενες των Nέων Xωρών - κι εποmicroένως στον κύριο όγκο της εβραϊκής κοινότητας Eνώ

εντούτοις ο Bενιζέλος προσπάθησε να συmicromicroαχήσει microαζί της τελικά εκείνη όπως και οι

υπόλοιπες microειονότητες στράφηκε προς τον πολέmicroαρχο άνακτα και προς πολιτικούς που

microε microένος τις καταδίωκαν προηγουmicroένως Aιτία ήταν βεβαίως η σύmicroπτωση της διεθνούς

πολιτικής του microοναρχισmicroού στο πλαίσιο του Eυρωπαϊκού Πολέmicroου microε τα φιλειρηνικά

συmicroφέροντα Iδίως για τους πιο ανυπεράσπιστους η συmicromicroετοχή στον πόλεmicroο ήταν

κίνδυνος πολύ πιο απτός από την πτώση του φιλελεύθερου πρωθυπουργού Όπως το

έθεσε η Mόλχο ldquoO Bενιζέλος είχε θελήσει την ειρηνική ενσωmicroάτωση των εβραίων στην

ελληνική κοινωνία Bρισκόταν σε καλό δρόmicroο Ωστόσο κι εδώ ήταν η ειρωνία όταν

αφυπνίστηκε η εβραϊκή πολιτική συνείδηση στο πολιτικό πλαίσιο του εθνικισmicroού ο ίδιος

δεν εξασφάλισε κανένα όφελοςrdquo47

14

Tελικά δεν αποφεύχθηκαν ούτε ο πόλεmicroος ούτε η εσωτερική εκτροπή - παράγοντες

που αmicroφότεροι έκαναν επισφαλή τη θέση όλων των microειονοτήτων Tο 1917 οι σιωνιστές

που υποστηρίζονταν από microεγάλο microέρος του εβραϊκού πληθυσmicroού και είχαν τέσσερις από

τους πέντε βουλευτές του microεταστράφηκαν για εξωτερικούς λόγους υπέρ της Aντάντ48

Mετά την πυρκαγιά εκείνης της χρονιάς όmicroως οι Φιλελεύθεροι συζήτησαν σοβαρά ldquoεάν

θα ήτο ορθώτερον να microετεφέροντο οι άστεγοι κατά microεγάλην πλειοψηφίαν Eβραίοι

αλλού εις την Eλλάδα Tα ξένα επιτελεία είχαν ταχθεί υπέρ αυτής της λύσεως δια λόγους

στρατιωτικούς Πολλοί εκ των ηmicroετέρων επίσης υπερεθνικισταί επιθυmicroούσαν την

εκτόπισιν των αλλοεθνώνrdquo49 Aφότου λοιπόν άρχισαν οι ξενηλασίες κανείς δεν ήξερε

πού θα σταmicroατούσαν Tελικά το σχέδιο microαταιώθηκε η αποκατάσταση των πυροπαθών

όmicroως όποιες και αν ήταν οι προθέσεις της κυβέρνησης και του αρmicroόδιου υπουργού

Aλέξανδρου Παπαναστασίου ευνόησε από κάθε άποψη τους χριστιανούς έναντι των

εβραίων οι οποίοι αφετέρου πλήγηκαν περισσότερο50 Aκολούθησε νέο κύmicroα

microετανάστευσης ενώ απrsquo όσους έmicroειναν λίγοι απέκτησαν εκλογικά βιβλιάρια και η

σύσταση των χωριστών εκλογικών κέντρων φαλκίδευσε ουσιαστικά τα δικαιώmicroατά

τους51

Eν κατακλείδι οι εθνικές εκκαθαρίσεις από το 1912 ως το 1914 στην Eλλάδα και στην

Tουρκία τις οποίες η microεν ελληνική κυβέρνηση επέτρεψε η δε τουρκική κατεύθυνε θέτουν

σοβαρά ερωτήmicroατα σχετικά microε τη συγκρότηση και τη λειτουργία των βαλκανικών

κρατών Aποτέλεσαν την όχι αναπόφευκτη αλλά πάντως λογική απόληξη του κοινωνικού

κατακερmicroατισmicroού της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας καθώς και της αποσπασmicroατικής

ενσωmicroάτωσής της στο καπιταλιστικό κοσmicroοσύστηmicroα που διαθλάστηκαν ιδεολογικά στην

ανάπτυξη των αντίπαλων εθνικισmicroών Oι αγριότητες εναντίον ανυπεράσπιστων

πληθυσmicroών έγιναν καθηmicroερινότητα και προετοίmicroασαν τις αλλεπάλληλες πολεmicroικές

συγκρούσεις οι οποίες χώρισαν microε τάφρους microίσους τα Bαλκάνια εmicroπέδωσαν την

οικονοmicroική πολιτική και πολιτισmicroική εξάρτηση της περιοχής ανέδειξαν τους

στρατιωτικούς σε πρωταγωνιστές της κρατικής ζωής και το κράτος σε επικυρίαρχο της

κοινωνίας και παγίωσαν ολόκληρο τον εικοστό αιώνα τη διατύπωση των οικονοmicroικών

και ταξικών συγκρούσεων microε όρους εθνικοθρησκευτικούς

Tις εθνοκαθάρσεις δεν χρεώνονταν αποκλειστικά οι ελίτ Mε την ίδια αδυσώπητη

λογική που εmicroπλέκονταν οι περιφερειακές Δυνάmicroεις στο παιχνίδι του ιmicroπεριαλισmicroού

παρέσυραν τους τοπικούς πληθυσmicroούς στον εθνικό ανταγωνισmicroό Tούς καθυπέτασσαν σε

αλλότρια συmicroφέροντα όπως κατεξοχήν ήταν οι βλέψεις κρατικών εκκλησιαστικών κι

επιχειρηmicroατικών κέντρων microετά την πρώτη καταστροφή των Bαλκανικών Πολέmicroων

microάλιστα συνέχισαν να τούς χρησιmicroοποιούν σαν πεσσούς ενόψει νέων συγκρούσεων O

πόλεmicroος κατακρηmicroνίζοντας τις οικονοmicroικοπολιτικές ιεραρχίες του οθωmicroανικού

καθεστώτος στις περισσότερες χώρες ανέτρεψε τους συσχετισmicroούς δυνάmicroεων microεταξύ

15

των κοινωνικών στρωmicroάτων Oι κυρίαρχες εθνότητες κάθε κράτους επωφελήθηκαν για

να οικειοποιηθούν πόρους και εισοδήmicroατα που απολάmicroβαναν προηγουmicroένως οι

ldquoαλλοεθνείςrdquo Oι διαδοχικές microεταβιβάσεις της πολιτικής εξουσίας από το ένα έθνος στο

άλλο συνοδεύονταν από ισάριθmicroες microετατοπίσεις οικονοmicroικής δύναmicroης και συχνά η

απόσπαση κεφαλαίου έγινε απροκάλυπτος στόχος των διωγmicroών Eντέλει η αναδιανοmicroή

του πλούτου microε την απαλλοτρίωση ldquoεχθρικώνrdquo πληθυσmicroών συνιστούσε microια διεστραmicromicroένη

απάντηση στις κοινωνικές πιέσεις τις οποίες συmicroπύκνωναν τα σοσιαλιστικά αιτήmicroατα

της ισονοmicroίας και της κοινωνικοποίησης του παραγωγικού microηχανισmicroού H ξενηλασία

παρουσιάστηκε ως υποκατάστατο της κοινωνικής δικαιοσύνης - και η καταστολή που

συνεπαγόταν microακροπρόθεσmicroα δηmicroιούργησε την παραθεσmicroική υποδοmicroή και την

τεχνολογία του Διχασmicroού ενώ συνάmicroα διευκόλυνε τις στρατιωτικές επεmicroβάσεις στη

δηmicroόσια ζωή και νοmicroιmicroοποίησε microιλιταριστικά ιδεολογήmicroατα

Oι οιωνοί δεν ξέφευγαν από τους πιο ψύχραιmicroους παρατηρητές όπως ήταν ο

Πρόξενος Mόργκαν ο οποίος παρακολουθούσε εκ του σύνεγγυς τις εξελίξεις στη

Θεσσαλονίκη ldquoοι Tούρκοι δείχνουν αποφασισmicroένοι να διώξουν όλους τους Xριστιανούς

από τη Θράκηrdquo έγραφε ldquoενώ αφετέρου στη Mακεδονία οι Mουσουλmicroάνοι

παραπονούνται για άδικη microεταχείριση και η Eλληνική ορθοδοξία επιβάλλεται

καταναγκαστικά στους εντόπιους Xριστιανούς Δεν φαίνεται λοιπόν να έχουν άλλη

διαφυγή οι υποτελείς φυλές εκτός από την αποδηmicroία ή την αποστασία Eν καιρώ και microε

τίmicroηmicroα τα microαρτύρια των υποτελών στοιχείων η Eλλάδα και η Tουρκία θα microπορούν να

επαίρονται ότι βασιλεύουν επάνω σε οmicroοιογενείς πληθυσmicroούς αλλά βεβαίως δεν θα έχει

βελτιωθεί στο microεταξύ η φήmicroη της ανεκτικότητάς τουςrdquo52 Oι εβραίοι έmicroεναν προσώρας

στο απυρόβλητο Aπό τη στιγmicroή όmicroως που η παραmicroονή τους στον τόπο των προγόνων

τους παύοντας να θεωρείται αυτονόητη παρουσιάστηκε ως παραχώρηση εξαιτίας

συγκυριακών συσχετισmicroών δυνάmicroεων κανείς δεν ήξερε πότε θα ηχούσαν οι σάλπιγγες

και του δικού τους εξανδραποδισmicroού

16

Bιβλιογραφία

Andreacuteadegraves Andreacute Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la guerre en Gregravece Publications de la Dotation

Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP 1928

Γαρδίκα-Kατσιαδάκη Eλένη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή συνεργασίαrdquo σε

Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5

Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270 κε

Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν

Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914

Carnegie Endowment for International Peace Report of the International Commission To Inquire into the

Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington Carnegie Endowment 1914

Δραγούmicroης Φίλιππος Στεφάνου Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 εισαγωγή - επιmicroέλεια I K

Mαζαράκης Aινιάν Aθήνα Δωδώνη 1988

Feroz Ahmad ldquoWar and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988]

Fleischer Hagen ldquoThe Aegean Crisis in the Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the

Hellenic Diaspora vol XIV(3-4) [1987]

Gardikas Katsiadakis Helen Greece and the Balkan Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα

Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων 1995

Grogan Lady The Life of J D Bourchier London Hurst and Blackett 1926

Kαλλιβρετάκης Λεωνίδας Φ ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις

Hπείρου - Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990]

Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από ανέκδοτες επιστολές

του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου

Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507

Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo

σε Θάνος Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ

53-131

Kitromilides Paschalis Michael Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the Culture and Political

Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum Reprints 1994

17

Kontogiorgi Elisabeth ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora and Myriophyto-

Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies 351 Thessaloniki 1994

Λιάκος Aντώνης ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε

Tριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199

Aθήνα KNEEIE 1994

La Question drsquo Orient vue par les socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918

Lamouche [Colonel] Quinze ans drsquo histoire balkanique (1904-1918) Paris Payot 1928

Leontaritis George B Greece and the First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder

1990

Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913 Faits Rapports Documents

Temoignages Officiels Athegravenes 1914

Mazower Mark Greece and the Inter-war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991

Mαρκέτος Σπύρος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού

σοσιαλισmicroού Aθήνα (διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου

Aθηνών) 1998

Mαρκέτος Σπύρος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo σε Eταιρεία Mελέτης

Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας στη microακρά διάρκεια Πρακτικά

του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991 Aθήνα Γαβριηλίδης 1995

Mατάλας Παρασκευάς ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι

microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993

Molho Rena ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic

Diaspora vol XIII 3-4 [1986]

Molho Rena Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de doctorat de lrsquo

Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3

Παναγάκος Π Συmicroβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922 Aθήναι 1960

Παρασκευόπουλος Λεωνίδας I Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933

Pακτιβάν Kωνσταντίνος Δ Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών ανατύπωσις εκ της

Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916

18

Pierron Bernard Juifs et chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave

1945 Paris Lrsquo Harmattan 1996

Rankin Reginald Sir Inner History of the Balkan War London Constable 1914

Σουλιώτης - Nικολαΐδης Aθανάσιος Hmicroερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου πρόλογος Σοφίας

Aθ Σουλιώτη εισαγωγή Διογένη Ξανάλατου Θεσσαλονίκη EMΣ 1962

Vergopoulos Kostas ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI

[Spring 1988]

[Aργυρόπουλος Περικλής] Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου πρώην βουλευτού Aθηνών

υπουργού και πρεσβευτού από 1885 έως 1936 Aθήναι 1970

19

1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos

ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ

232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-

Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του

ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European

World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the

European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της

οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and

New York Cambridge UP 1979

2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την

Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the

First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα

επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la

guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP

1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-

war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ

ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος

Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα

(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998

Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια

και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35

3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε

4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος

ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος

Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα

KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in

the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum

Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan

Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων

1995

5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo

6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912

7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από

ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη

20

microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του

ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος

Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ

53-131

8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo

σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας

στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991

Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο

9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371

10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ

ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο

στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν

αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την

κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν

επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D

Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών

διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington

Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από

την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα

11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048

12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των

διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the

Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)

[1987]

13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των

τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως

τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914

14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194

15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης

έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών

εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην

Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et

chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo

Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις

έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους

21

microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από

τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της

Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη

συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-

1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις

φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά

το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών

ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού

στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις

εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo

(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε

και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν

κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα

16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή

συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού

Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270

κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία

οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα

καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912

Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey

309191242090

17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως

προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η

δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης

Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O

Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο

18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les

socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός

Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά

έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for

International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως

οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης

ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -

Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78

19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο

Πέmicroπτο

20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet

177191442809

22

21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082

(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)

23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών

ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο

2621051914

24 Στο ίδιο σ 14

25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα

microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το

κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar

and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι

επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν

στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του

Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη

προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913

Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως

συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως

καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO

371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους

βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610

Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των

βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ

τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora

and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies

351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι

χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων

26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην

Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς

φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι

κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει

προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι

περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική

τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας

M Grassi

27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694

23

28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία

1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να

ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς

Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)

29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς

ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την

εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα

στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75

χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988

Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189

30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)

31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

460

32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε

33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488

34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495

35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο

των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ

της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho

Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα

για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho

ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora

vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους

X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη

πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους

στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι

και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν

λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες

κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ

σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat

de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα

αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης

36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

506

37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)

24

38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751

39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919

Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549

41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552

42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544

43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545

44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548

45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049

46 FO 371199567-69

47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

555

48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556

49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249

50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

560

51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της

Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και

κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος

ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των

ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo

έτος Arsquo τ 1 [761920]

52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715

9

καταπίεσης που είχαν πρόσφατα υποστεί η κοινωνική αντίθεση microεταξύ χριστιανού

καλλιεργητή και microουσουλmicroάνου γαιοκτήmicroονα έκανε ακόmicroη σκληρότερη τη σύγκρουση Aς

microην ξεχνούmicroε άλλωστε πως αυτή η συmicroπεριφορά δεν θεωρούνταν στην ευρύτερη περιοχή

αφύσικη παρόmicroοια φαινόmicroενα παρατηρούνταν σε κάθε microεριά των συνόρων25

Aς microην επεκταθούmicroε περισσότερο σε σχέση microε τη στάση των microαζών πόσο microάλλον

αφού για την ώρα όχι microόνο δεν υπάρχουν microελέτες για το πώς αυτές αντέδρασαν στην

έξαφνη ανατροπή των εθνικών ιεραρχιών αλλά και το πρωτογενές υλικό όταν δεν έχει

χαθεί είναι δυσπρόσιτο Tα βρετανικά διπλωmicroατικά έγγραφα επιτρέπουν τουλάχιστον

να διατυπώσουmicroε ορισmicroένες υποθέσεις εργασίας σχετικά microε τους παράγοντες που

επηρέασαν τη στάση τους Ήδη αναφέραmicroε έναν τέτοιο παράγοντα φαίνεται πως τοmicroή

συχνά βίαιη αποτέλεσε σε πολλά microέρη η άφιξη προσφύγων ενώ αντιθέτως microεταξύ των

ντόπιων ldquoελλήνωνrdquo όσο και ldquoαλλοεθνώνrdquo φαίνεται κατευναστικά να δρούσε ακόmicroη και

όταν δεν λειτουργούσαν παλαιότεροι θεσmicroοί ενσωmicroάτωσης η ύπαρξη κοινών κωδίκων

και προσωπικής εξοικείωσης Aς υπογραmicromicroίσουmicroε επίσης τη συmicroπλοκή των ταξικών και

των εθνοτικών αντιθέσεων ιδιαιτέρως έντονη στις περιοχές της microεγάλης αγροτικής

ιδιοκτησίας Eπίσης στην ύπαιθρο όπου η παρουσία των αρχών ήταν πιο ανοmicroοιόmicroορφη

και η δράση τους microάλλον ανεξέλεγκτη αναφέρονταν παραδείγmicroατα πιο ακραίας προς το

καλύτερο ή προς το χειρότερο microεταχείρισης των ldquoαλλοεθνώνrdquo απrsquo ότι στα αστικά

κέντρα Στην έρευνά microου δεν συνάντησα αφετέρου στοιχεία που να δείχνουν ότι οι microάζες

αντιmicroετώπιζαν τους εβραίους χειρότερα από άλλες εθνοτικές κατηγορίες αλλοεθνών

microάλλον το αντίθετο συνέβαινε αφού οι εβραίοι δεν θεωρούνταν πως ασπάζονταν

εχθρικούς εθνικισmicroούς Ξεσπάσmicroατα λαϊκού αντισηmicroιτισmicroού δεν αναφέρθηκαν microε

ιδιαίτερη πυκνότητα Tέλος όταν εξετάζουmicroε τη στάση του πληθυσmicroού αντιθέτως από τη

διοίκηση και τον πόλεmicroο που ήταν αποκλειστικώς ανδρικές υποθέσεις πρέπει επίσης να

συνυπολογίζουmicroε τον παράγοντα του φύλου

Για να συνοψίσουmicroε οι εκτεταmicroένες ξενηλασίες που ακολούθησαν την επικράτηση

των εθνικών κρατών στα πολυεθνοτικά εδάφη της Oθωmicroανικης Aυτοκρατορίας δεν ήταν

προγραmicromicroατισmicroένες αλλά διευκολύνθηκαν από πλήθος συγκυριακούς παράγοντες Kαι

αυτό microολονότι όλα σχεδόν τα κράτη θα microπορούσαν να θεωρήσουν πως είχαν συmicroφέρον

να ενσωmicroατώσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Mε εξαίρεση τη Σερβία η οποία δεν είχε πλέον

ldquoαλύτρωτουςrdquo προς αυτήν τη microεριά της Eυρώπης δεν ευνοούσε κανέναν ο αmicroοιβαίος

διωγmicroός όπως και αν διευθετούνταν τα σύνορα όλα τα κράτη θα συνέχιζαν να έχουν

πλήθος ldquoοmicroοεθνείςrdquo στις ξένες επικράτειες Aπό οικονοmicroική άποψη η εγκατάλειψη της

παραγωγής και η διάλυση των εmicroπορικών δικτύων θα έπλητταν παντού την οικονοmicroία

και τα δηmicroόσια έσοδα Eντούτοις από τη στιγmicroή που εν microέσω των εχθροπραξιών τέθηκε

σε κίνηση η διαλεκτική των διωγmicroών αυτοί απέκτησαν δική τους δυναmicroική και τα κράτη

δύσκολα microπορούσαν να τήν ανακόψουν

10

Δύσκολα επιmicroερίζονται οι ευθύνες για τις διώξεις οι οποίες προκάλεσαν το πρώτο

προσφυγικό κύmicroα που έφερε τη χιονοστιβάδα των αλυσιδωτών διωγmicroών αλλά ας

επαναλάβω πως στην Eλλάδα ο πρωθυπουργός διαπνεόταν από ευmicroενέστερο πνεύmicroα

έναντι των microειονοτήτων παρά ο νέος βασιλιάς και τα κρατικά όργανα26 Aυτό ήταν

φανερό στους συγκαιρινούς παρατηρητές ακόmicroη και ο οθωmicroανός πρόξενος για

παράδειγmicroα περιγράφοντας τα microαρτύρια των microουσουλmicroάνων στις Nέες Xώρες δεν

κατηγορούσε την κυβέρνηση για κακή πίστη αλλά τήν θεωρούσε ανίκανη να ελέγξει τους

τοπικούς αξιωmicroατούχους27 Ως σήmicroερα οι ακραίοι σωβινιστές οικτίρουν τον Bενιζέλο

για τον ίδιο λόγο ldquoη προς το microουσουλmicroανικό στοιχείο ευmicroενής διάθεσή του ήταν γνωστή

από το 1914 κιόλας λόγω της επιλογής προσώπων που τοποθετούσε σε περιοχές microε

Mωαmicroεθανούςrdquo28

Oι συνέπειες των πρώτων διωγmicroών δεν άργησαν να φανούν Mέσα σrsquo αυτήν τη

δηλητηριασmicroένη ατmicroόσφαιρα οι Nεότουρκοι προώθησαν ως επίσηmicroη αλλrsquo ανοmicroολόγητη

πολιτική την εκκαθάριση από τον χριστιανικό πληθυσmicroό των ldquoστρατηγικώνrdquo περιοχών

της Θράκης και των microικρασιατικών παραλίων - ενώ παράλληλα διαπραγmicroατεύονταν την

ανταλλαγή του microε τους microουσουλmicroάνους της Mακεδονίας Όταν εντέλει παραδέχτηκε η

ελληνική ελίτ πως ήταν αδύνατο να microεγαλώσουν αρκετά τα κρατικά σύνορα ώστε να

χωρέσουν σrsquo αυτά όλοι οι ldquoοmicroογενείςrdquo πρότεινε ως εναλλακτική λύση να ξεριζώσουν

τους διεκδικούmicroενους πληθυσmicroούς χάριν των οποίων σύmicroφωνα microε την εθνική ιδεολογία

είχε ξεκινήσει τους πολέmicroους και να τούς microεταφυτεύσουν στη ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo

Φαινόταν λοιπόν πως αποτέλεσmicroα του πολέmicroου θα ήταν τα κράτη να οργανώσουν κι

επισήmicroως αmicroοιβαίες ξενηλασίες H ιδέα βεβαίως προκάλεσε έντονες αντιδράσεις τις

οποίες εύγλωττα εξέφρασε ένας από τους αρτιότερους εκπροσώπους του ελληνικού

εθνικισmicroού ldquoH ανθρωπεmicroπορία αύτη συνεφωνήθη microεταξύ της Tουρκικής και της

Eλληνικής Kυβερνήσεως δι αυστηράς συmicroβασεως ήν αmicroφότερα τα microέρη υποχρεούνται να

σεβασθώσιν ως ιεράν Kαι τώρα θα αρχίση το ακατανόητον και ανήκουστον και

πρωτοφανές εις τα χρονικά της Iστορίας ανθρωποmicroέτρηmicroα και αντάλλαγmicroα ως γίνεται

εις τους ζωεmicroπόρους δια τα άλογα τα θρέmicromicroατα και κτήνη [πρόκειται για] απαισίαν

και φρικαλέαν κατά δε τας συνεπείας της ολεθρίαν και εξευτελιστικήν δια τον καθόλου

ελληνικόν χριστιανικόν κόσmicroον σύmicroβασιν29 Eξίσου κινδύνευαν εντούτοις από αυτή

την άκρως δυσοίωνη προοπτική οι εναποmicroείναντες ldquoαλλοεθνείςrdquo της Mακεδονίας που

ήταν κατεξοχήν εβραίοι στη Θεσσαλονίκη microουσουλmicroάνοι στις πόλεις και σλάβοι στην

ύπαιθρο

2 H αβέβαιη ενσωmicroάτωση των σεφαραδείmicro

Για την ώρα πάντως η ξενηλασία δεν απειλούσε τους σεφαραδείmicro Mολονότι πλήγηκαν

από το αρχικό κύmicroα εκτρόπων και διώξεων απέφυγαν τα χειρότερα καθώς ήταν

συγκεντρωmicroένοι στη Θεσσαλονίκη όπου ο κρατικός microηχανισmicroός και οι τοπικοί ldquoέλληνεςrdquo

11

είχαν microικρότερα περιθώρια αυθαιρεσίας επειδή ελέγχονταν στενά από την κυβέρνηση και

παρακολουθούνταν από ξένους επίσηmicroους και ανεπίσηmicroους παρατηρητές Aπέmicroενε

βεβαίως να εξακριβωθούν τα όρια της ανοχής ενώ κρίσιmicroη ήταν πάντοτε η στάση του

στρατού30 κι επίσης microετρούσε η υποφώσκουσα ένταση microεταξύ της Γενικής Διοίκησης και

του Bενιζέλου H κρατική πολιτική έναντι των εβραίων εξελίχτηκε microε τις περιστάσεις εκ

των ενόντων H αρχική προδιάθεση απέναντί τους ήταν microετρίως αρνητική θεωρούνταν

γενικώς φιλοθωmicroανοί αλλά λιγότερο επικίνδυνοι από τους microουσουλmicroάνους και τους

ldquoβούλγαρουςrdquo επειδή όπως είπαmicroε δεν διέθεταν ανταγωνιστική ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo Oι

διακυmicroάνσεις στην αντιmicroετώπισή τους ωστόσο δεν αντανακλούσαν εξελίξεις στις εθνικές

αντιλήψεις και αξίες αλλά microάλλον τακτικές ανάγκες Tις πρώτες ηmicroέρες της ελληνικής

κατάληψης εγκαταλείφθηκαν στο έλεος των στρατιωτών και των χριστιανών συmicroπολιτών

τους όταν έδειξαν πως microπορούσαν να επηρεάσουν την κοινή γνώmicroη η κυβέρνηση θέλησε

να τούς προσεταιριστεί ώστε να διασφαλίσει την ελληνική κυριαρχία αργότερα

προσπάθησε να τούς χρησιmicroοποιήσει για να βρει εξωτερικά δάνεια ενώ παραmicroονές του

Eυρωπαϊκού Πολέmicroου ικανοποίησε σηmicroαντικά αιτήmicroατά τους ελπίζοντας να ψηφίσουν

εναντίον της σωβινιστικής αντιπολίτευσης Σε γενικές γραmicromicroές το αποτέλεσmicroα ήταν

σχετικώς ευνοϊκό όπως το έθεσε η Pένα Mόλχο το ελληνικό κράτος ldquoεπέτρεψε [στην

εβραϊκή κοινότητα] να διατηρήσει τον πρωταγωνιστικό ρόλο τηςrdquo στη Θεσσαλονίκη31 Aς

δούmicroε λίγο πιο αναλυτικά αυτήν τη διαδικασία

Mε το ξέσπασmicroα του πολέmicroου στερήσεις και ανασφάλεια έπληξαν τη Θεσσαλονίκη32

Mόλις καταλήφθηκε η πόλη και παρά τη λογοκρισία που επιβλήθηκε ο ελληνικός τύπος

αναζωπύρωσε την αντισηmicroιτική εκστρατεία στην οποία πρωτοστατούσε από το 1908 κι

έσπευσαν να συmicromicroετάσχουν σrsquo αυτήν microε λόγια και microε πράξεις στρατιωτικοί και πολίτες

H πόλη αποκλείστηκε και η αγορά της έκλεισε οι πρόσφυγες ιδίως αλλά και ο

υπόλοιπος πληθυσmicroός εκτός από τους εύπορους απειλήθηκαν microε λιmicroοκτονία33

Aκολούθησαν τα εmicroπρηστικά άρθρα της εφηmicroερίδας Emicroπρός και οι βιασmicroοί λεηλασίες

επιθέσεις φυλακίσεις φόνοι και συλλήψεις οmicroήρων που περιγράφει η Pένα Mόλχο34

H πολιτική διοίκηση πάντως microετά το αρχικό χάος προσπάθησε συστηmicroατικά να

κατευνάσει την εβραϊκή κοινότητα το σήmicroα φαίνεται πως έδωσε ο ίδιος ο Bενιζέλος Oι

λόγοι της microεταστροφής γνωστοί πολιτικοί να εξασφαλιστεί η υποστήριξη του τοπικού

πληθυσmicroού αλλά και όλων των εβραίων για την προσάρτηση της Θεσσαλονίκης στην

Eλλάδα Έπειτα από ένα απειλητικό τελεσίγραφο των ξένων προξένων ο πρώτος

γενικός διοικητής Kωνσταντίνος Pακτιβάν αποφάσισε να διατηρήσει τις θρησκευτικές

και τις δηmicroοτικές αρχές και διακήρυξε αmicroέσως την εφαρmicroογή διοίκησης ldquoισχυράς και

ισονόmicroου άνευ διακρίσεως φυλής και θρησκεύmicroατοςrdquo Tη συναδέλφωση των κοινοτήτων

κήρυξε επίσης ο υπουργός Eσωτερικών Emicromicroανουήλ Pέπουλης ενώ ο Γεώργιος δήλωνε

προς τους ισραηλίτες και τους microουσουλmicroάνους πως οι έλληνες δεν σκόπευαν να γίνουν

άρχουσα φυλή Eκπρόσωποι των ισραηλιτικών κοινοτήτων της Παλαιάς Eλλάδας

12

έφτασαν στην πόλη για να καθησυχάσουν τους τοπικούς εβραίους και η βασίλισσα Όλγα

microοίραζε καθηmicroερινά ψωmicroί στους φτωχούς Tο El Avenir τάχθηκε υπέρ της ελληνικής

κατοχής ωστόσο η πολιτική ελευθερία ήταν άλλο ζήτηmicroα και η ανταγωνίστριά του

Indeacutepeacutendant διώχθηκε35 ldquoTο αντισηmicroιτικό κύmicroα πέρασεrdquo δήλωνε ο Nεχαmicroά στις 27

Nοεmicroβρίου αλλά η δυσπιστία απέναντι στα σχέδια των νέων κυρίαρχων δεν

διασκορπίστηκε36

Oι φόβοι άλλωστε ήταν συνυφασmicroένοι πέρα από τους πολιτικούς και microε τους

οικονοmicroικούς παράγοντες τους οποίους ελάχιστα microπορούσαν να επηρεάσουν microετά τον

κατακερmicroατισmicroό του ενιαίου οικονοmicroικού χώρου της ευρωπαϊκής Oθωmicroανικής

Aυτοκρατορίας οι κυβερνήσεις O οικονοmicroολόγος Γεώργιος Kοφινάς που στάλθηκε από

τον Bενιζέλο στη Θεσσαλονίκη για να καθησυχάσει τους τοπικούς αστούς εύγλωττα

εξήρε τις οικονοmicroικές προοπτικές της πόλης υπό την ελληνική ευνοmicroία37 Δεν microπόρεσε

όmicroως να διαλύσει την ανησυχία των τοπικών εβραίων εmicroπόρων οι οποίοι εν microέρει επειδή

προέβλεπαν την αποκοπή της ενδοχώρας κι εν microέρει επειδή φοβούνταν τον ενισχυmicroένο

ελληνικό ανταγωνισmicroό ήδη σκέφτονταν να microεταναστεύσουν και σε microερικές περιπτώσεις

έσπευδαν να το κάνουν κιόλας ldquoH απαισιοδοξία για το microέλλον τόσο από πολιτική όσο

και από οικονοmicroική άποψη φαίνεται να κυριαρχεί εδώrdquo ανέφερε ένας έγκυρος

παρατηρητής Kαθώς τα σύνορα και οι δασmicroοί που επέβαλε η ελληνική διοίκηση είχαν

παραλύσει την τοπική αγορά κι επιπλέον θεωρούνταν απίθανο νrsquo ανανεωθούν οι

εmicroπορικές παραγγελίες από το εξωτερικό καλλιεργούνταν κάθε λογής συγχυσmicroένα

όνειρα στις τάξεις των ντόπιων ldquoOι περισσότεροι έmicroποροι αρχίζουν να σκέφτονται πως

πρέπει να εγκαταλείψουν τη Θεσσαλονίκη για άλλες χώρες πολλοί όmicroως από αυτούς

αποφασίζουν να microείνουν προσωρινά ελπίζοντας σε νέες πολιτικές αλλαγές ή και στη

Mακεδονική αυτονοmicroίαrdquo38 Oι αλλαγές όmicroως αυτές δεν έρχονταν ενώ ο καταναγκαστικός

εξελληνισmicroός της πόλης συνεχιζόταν Oι αρχές διέταξαν τις εταιρίες των σιδηροδρόmicroων

των τροχιοδρόmicroων και του ηλεκτρισmicroού να απολύσουν όσους υπαλλήλους δεν έβγαζαν

το φέσι και δεν έπαιρναν ελληνική υπηκοότητα αρκετοί microουσουλmicroάνοι παραιτήθηκαν

ενώ άλλοι τέως ξένοι υπήκοοι microεταξύ τους πολλοί εβραίοι συmicromicroορφώθηκαν κυρίως

εκείνοι που δούλευαν στους τροχιοδρόmicroους και στις microεγάλες εταιρείες39

Tους επόmicroενους microήνες η Kυβέρνηση Bενιζέλου η οποία συνάmicroα αναζητούσε δάνεια

από εβραϊκούς χρηmicroατιστικούς οίκους40 προσπάθησε να ελαχιστοποιήσει τις τριβές

Aναγνώρισε την κοινωνική και πολιτική ιδιαιτερότητα της εβραϊκής κοινότητας και

ικανοποίησε στις αρχές του 1914 σηmicroαντικά αιτήmicroατά της εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας σεβασmicroό της αργίας του σαβάτου δικαίωmicroα συmicromicroετοχής στη δηmicroόσια διοίκηση

δικαίωmicroα τήρησης λογιστικών βιβλίων στη λαδίνο ελευθεροτυπία συνεργασία του

κτηνιάτρου microε το σολέτ κρατική επιχορήγηση σε κοινότητες κι ενώσεις και απαλλαγή

από δασmicroούς των αζύmicroων41 Ωστόσο η κατώτερη διοίκηση εξακολουθούσε να εφαρmicroόζει

διακρίσεις εις βάρος των εβραίων οργανώνοντας διωγmicroούς των microικροπωλητών

13

(υπήρχαν τετρακόσιοι microε πεντακόσιοι από αυτούς microόνον εβραίοι) καθώς και microποϋκοτάζ

των εmicroπόρων ή microε αστυνοmicroικές και δικαστικές ενοχλήσεις Παρατηρητές όπως ο

Nεχαmicroάς διέκριναν microεγάλη απόσταση από τις επίσηmicroες διακηρύξεις ως στην καθηmicroερινή

πρακτική των αρχών42 Tα επεισόδια συνεχίζονταν ακατάπαυστα Άρχισε εκπατρισmicroός

οικογένειες πουλούσαν την περιουσία τους και microετανάστευαν κατά εκατοντάδες προς τη

βόρεια και νότια Amicroερική τη Γαλλία την Aίγυπτο και την Oθωmicroανική Aυτοκρατορία43

Φόνοι και διώξεις υπονόmicroευαν τη διακηρυγmicroένη κυβερνητική πολιτική και αποξένωναν

την εβραϊκή κοινότητα44 Στην πόλη επικρατούσε κλίmicroα κατοχής οι αρχές φρουρούσαν

αυστηρά όλα τα δηmicroόσια κτίρια και παρακολουθούσαν στενά όλα τα ldquoύποπτα

πρόσωπαrdquo45

H τροmicroοκρατία και η καταστολή συνδέονταν επίσης microε microια ιδιαιτερότητα της

εβραϊκής κοινότητας - το ισχυρό σοσιαλιστικό κίνηmicroα Oι συνθήκες που επικράτησαν

στη Mακεδονία αφότου έληξαν οι πόλεmicroοι ουσιαστικά εmicroπόδιζαν κάθε microορφή πολιτικής

δράσης Mόλις τερmicroατίστηκε η κατάσταση πολιορκίας οι αρχές επέκτειναν την ισχύ των

περίφηmicroων νόmicroων του Δηmicroητρακοπούλου για τη ληστεία οι οποίοι είχαν ξεσηκώσει

τεράστιες αντιδράσεις όταν συζητούνταν στη βουλή Tώρα microπορούσαν χωρίς δίκη να

εξορίζουν ύποπτους microαζί microε τις οικογένειές τους φυγόδικους ζητιάνους άστεγους και

άλλα ldquoαντικοινωνικά στοιχείαrdquo46 Mολονότι δεν ενέπιπταν σε καmicroιά από τις παραπάνω

κατηγορίες οι ηγέτες της Φεντερασιόν Mπεναρόγιας και Γιονάς συγκαταλέγονταν στα

πρώτα θύmicroατα των άκρως ελαστικών αυτών νόmicroων H έλλειψη δηmicroοκρατικών εγγυήσεων

microονιmicroοποιήθηκε διατηρήθηκε microε ελάχιστα διαλείmicromicroατα ως την πτώση της παγκαλικής

δικτατορίας Για λίγο καιρό πάντως και microετά την αποmicroάκρυνση εκατοντάδων χιλιάδων

ldquoαλλοεθνώνrdquo επικράτησε η πολιτική της ενσωmicroάτωσης των υπόλοιπων αντί της γενικής

ξενηλασίας Kρίσιmicroο βήmicroα προς αυτή την κατεύθυνση ήταν η παραχώρηση από την

Kυβέρνηση Φιλελευθέρων πολιτικών δικαιωmicroάτων σε όλους τους εναποmicroείναντες

άρρενες των Nέων Xωρών - κι εποmicroένως στον κύριο όγκο της εβραϊκής κοινότητας Eνώ

εντούτοις ο Bενιζέλος προσπάθησε να συmicromicroαχήσει microαζί της τελικά εκείνη όπως και οι

υπόλοιπες microειονότητες στράφηκε προς τον πολέmicroαρχο άνακτα και προς πολιτικούς που

microε microένος τις καταδίωκαν προηγουmicroένως Aιτία ήταν βεβαίως η σύmicroπτωση της διεθνούς

πολιτικής του microοναρχισmicroού στο πλαίσιο του Eυρωπαϊκού Πολέmicroου microε τα φιλειρηνικά

συmicroφέροντα Iδίως για τους πιο ανυπεράσπιστους η συmicromicroετοχή στον πόλεmicroο ήταν

κίνδυνος πολύ πιο απτός από την πτώση του φιλελεύθερου πρωθυπουργού Όπως το

έθεσε η Mόλχο ldquoO Bενιζέλος είχε θελήσει την ειρηνική ενσωmicroάτωση των εβραίων στην

ελληνική κοινωνία Bρισκόταν σε καλό δρόmicroο Ωστόσο κι εδώ ήταν η ειρωνία όταν

αφυπνίστηκε η εβραϊκή πολιτική συνείδηση στο πολιτικό πλαίσιο του εθνικισmicroού ο ίδιος

δεν εξασφάλισε κανένα όφελοςrdquo47

14

Tελικά δεν αποφεύχθηκαν ούτε ο πόλεmicroος ούτε η εσωτερική εκτροπή - παράγοντες

που αmicroφότεροι έκαναν επισφαλή τη θέση όλων των microειονοτήτων Tο 1917 οι σιωνιστές

που υποστηρίζονταν από microεγάλο microέρος του εβραϊκού πληθυσmicroού και είχαν τέσσερις από

τους πέντε βουλευτές του microεταστράφηκαν για εξωτερικούς λόγους υπέρ της Aντάντ48

Mετά την πυρκαγιά εκείνης της χρονιάς όmicroως οι Φιλελεύθεροι συζήτησαν σοβαρά ldquoεάν

θα ήτο ορθώτερον να microετεφέροντο οι άστεγοι κατά microεγάλην πλειοψηφίαν Eβραίοι

αλλού εις την Eλλάδα Tα ξένα επιτελεία είχαν ταχθεί υπέρ αυτής της λύσεως δια λόγους

στρατιωτικούς Πολλοί εκ των ηmicroετέρων επίσης υπερεθνικισταί επιθυmicroούσαν την

εκτόπισιν των αλλοεθνώνrdquo49 Aφότου λοιπόν άρχισαν οι ξενηλασίες κανείς δεν ήξερε

πού θα σταmicroατούσαν Tελικά το σχέδιο microαταιώθηκε η αποκατάσταση των πυροπαθών

όmicroως όποιες και αν ήταν οι προθέσεις της κυβέρνησης και του αρmicroόδιου υπουργού

Aλέξανδρου Παπαναστασίου ευνόησε από κάθε άποψη τους χριστιανούς έναντι των

εβραίων οι οποίοι αφετέρου πλήγηκαν περισσότερο50 Aκολούθησε νέο κύmicroα

microετανάστευσης ενώ απrsquo όσους έmicroειναν λίγοι απέκτησαν εκλογικά βιβλιάρια και η

σύσταση των χωριστών εκλογικών κέντρων φαλκίδευσε ουσιαστικά τα δικαιώmicroατά

τους51

Eν κατακλείδι οι εθνικές εκκαθαρίσεις από το 1912 ως το 1914 στην Eλλάδα και στην

Tουρκία τις οποίες η microεν ελληνική κυβέρνηση επέτρεψε η δε τουρκική κατεύθυνε θέτουν

σοβαρά ερωτήmicroατα σχετικά microε τη συγκρότηση και τη λειτουργία των βαλκανικών

κρατών Aποτέλεσαν την όχι αναπόφευκτη αλλά πάντως λογική απόληξη του κοινωνικού

κατακερmicroατισmicroού της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας καθώς και της αποσπασmicroατικής

ενσωmicroάτωσής της στο καπιταλιστικό κοσmicroοσύστηmicroα που διαθλάστηκαν ιδεολογικά στην

ανάπτυξη των αντίπαλων εθνικισmicroών Oι αγριότητες εναντίον ανυπεράσπιστων

πληθυσmicroών έγιναν καθηmicroερινότητα και προετοίmicroασαν τις αλλεπάλληλες πολεmicroικές

συγκρούσεις οι οποίες χώρισαν microε τάφρους microίσους τα Bαλκάνια εmicroπέδωσαν την

οικονοmicroική πολιτική και πολιτισmicroική εξάρτηση της περιοχής ανέδειξαν τους

στρατιωτικούς σε πρωταγωνιστές της κρατικής ζωής και το κράτος σε επικυρίαρχο της

κοινωνίας και παγίωσαν ολόκληρο τον εικοστό αιώνα τη διατύπωση των οικονοmicroικών

και ταξικών συγκρούσεων microε όρους εθνικοθρησκευτικούς

Tις εθνοκαθάρσεις δεν χρεώνονταν αποκλειστικά οι ελίτ Mε την ίδια αδυσώπητη

λογική που εmicroπλέκονταν οι περιφερειακές Δυνάmicroεις στο παιχνίδι του ιmicroπεριαλισmicroού

παρέσυραν τους τοπικούς πληθυσmicroούς στον εθνικό ανταγωνισmicroό Tούς καθυπέτασσαν σε

αλλότρια συmicroφέροντα όπως κατεξοχήν ήταν οι βλέψεις κρατικών εκκλησιαστικών κι

επιχειρηmicroατικών κέντρων microετά την πρώτη καταστροφή των Bαλκανικών Πολέmicroων

microάλιστα συνέχισαν να τούς χρησιmicroοποιούν σαν πεσσούς ενόψει νέων συγκρούσεων O

πόλεmicroος κατακρηmicroνίζοντας τις οικονοmicroικοπολιτικές ιεραρχίες του οθωmicroανικού

καθεστώτος στις περισσότερες χώρες ανέτρεψε τους συσχετισmicroούς δυνάmicroεων microεταξύ

15

των κοινωνικών στρωmicroάτων Oι κυρίαρχες εθνότητες κάθε κράτους επωφελήθηκαν για

να οικειοποιηθούν πόρους και εισοδήmicroατα που απολάmicroβαναν προηγουmicroένως οι

ldquoαλλοεθνείςrdquo Oι διαδοχικές microεταβιβάσεις της πολιτικής εξουσίας από το ένα έθνος στο

άλλο συνοδεύονταν από ισάριθmicroες microετατοπίσεις οικονοmicroικής δύναmicroης και συχνά η

απόσπαση κεφαλαίου έγινε απροκάλυπτος στόχος των διωγmicroών Eντέλει η αναδιανοmicroή

του πλούτου microε την απαλλοτρίωση ldquoεχθρικώνrdquo πληθυσmicroών συνιστούσε microια διεστραmicromicroένη

απάντηση στις κοινωνικές πιέσεις τις οποίες συmicroπύκνωναν τα σοσιαλιστικά αιτήmicroατα

της ισονοmicroίας και της κοινωνικοποίησης του παραγωγικού microηχανισmicroού H ξενηλασία

παρουσιάστηκε ως υποκατάστατο της κοινωνικής δικαιοσύνης - και η καταστολή που

συνεπαγόταν microακροπρόθεσmicroα δηmicroιούργησε την παραθεσmicroική υποδοmicroή και την

τεχνολογία του Διχασmicroού ενώ συνάmicroα διευκόλυνε τις στρατιωτικές επεmicroβάσεις στη

δηmicroόσια ζωή και νοmicroιmicroοποίησε microιλιταριστικά ιδεολογήmicroατα

Oι οιωνοί δεν ξέφευγαν από τους πιο ψύχραιmicroους παρατηρητές όπως ήταν ο

Πρόξενος Mόργκαν ο οποίος παρακολουθούσε εκ του σύνεγγυς τις εξελίξεις στη

Θεσσαλονίκη ldquoοι Tούρκοι δείχνουν αποφασισmicroένοι να διώξουν όλους τους Xριστιανούς

από τη Θράκηrdquo έγραφε ldquoενώ αφετέρου στη Mακεδονία οι Mουσουλmicroάνοι

παραπονούνται για άδικη microεταχείριση και η Eλληνική ορθοδοξία επιβάλλεται

καταναγκαστικά στους εντόπιους Xριστιανούς Δεν φαίνεται λοιπόν να έχουν άλλη

διαφυγή οι υποτελείς φυλές εκτός από την αποδηmicroία ή την αποστασία Eν καιρώ και microε

τίmicroηmicroα τα microαρτύρια των υποτελών στοιχείων η Eλλάδα και η Tουρκία θα microπορούν να

επαίρονται ότι βασιλεύουν επάνω σε οmicroοιογενείς πληθυσmicroούς αλλά βεβαίως δεν θα έχει

βελτιωθεί στο microεταξύ η φήmicroη της ανεκτικότητάς τουςrdquo52 Oι εβραίοι έmicroεναν προσώρας

στο απυρόβλητο Aπό τη στιγmicroή όmicroως που η παραmicroονή τους στον τόπο των προγόνων

τους παύοντας να θεωρείται αυτονόητη παρουσιάστηκε ως παραχώρηση εξαιτίας

συγκυριακών συσχετισmicroών δυνάmicroεων κανείς δεν ήξερε πότε θα ηχούσαν οι σάλπιγγες

και του δικού τους εξανδραποδισmicroού

16

Bιβλιογραφία

Andreacuteadegraves Andreacute Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la guerre en Gregravece Publications de la Dotation

Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP 1928

Γαρδίκα-Kατσιαδάκη Eλένη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή συνεργασίαrdquo σε

Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5

Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270 κε

Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν

Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914

Carnegie Endowment for International Peace Report of the International Commission To Inquire into the

Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington Carnegie Endowment 1914

Δραγούmicroης Φίλιππος Στεφάνου Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 εισαγωγή - επιmicroέλεια I K

Mαζαράκης Aινιάν Aθήνα Δωδώνη 1988

Feroz Ahmad ldquoWar and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988]

Fleischer Hagen ldquoThe Aegean Crisis in the Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the

Hellenic Diaspora vol XIV(3-4) [1987]

Gardikas Katsiadakis Helen Greece and the Balkan Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα

Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων 1995

Grogan Lady The Life of J D Bourchier London Hurst and Blackett 1926

Kαλλιβρετάκης Λεωνίδας Φ ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις

Hπείρου - Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990]

Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από ανέκδοτες επιστολές

του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου

Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507

Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo

σε Θάνος Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ

53-131

Kitromilides Paschalis Michael Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the Culture and Political

Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum Reprints 1994

17

Kontogiorgi Elisabeth ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora and Myriophyto-

Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies 351 Thessaloniki 1994

Λιάκος Aντώνης ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε

Tριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199

Aθήνα KNEEIE 1994

La Question drsquo Orient vue par les socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918

Lamouche [Colonel] Quinze ans drsquo histoire balkanique (1904-1918) Paris Payot 1928

Leontaritis George B Greece and the First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder

1990

Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913 Faits Rapports Documents

Temoignages Officiels Athegravenes 1914

Mazower Mark Greece and the Inter-war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991

Mαρκέτος Σπύρος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού

σοσιαλισmicroού Aθήνα (διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου

Aθηνών) 1998

Mαρκέτος Σπύρος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo σε Eταιρεία Mελέτης

Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας στη microακρά διάρκεια Πρακτικά

του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991 Aθήνα Γαβριηλίδης 1995

Mατάλας Παρασκευάς ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι

microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993

Molho Rena ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic

Diaspora vol XIII 3-4 [1986]

Molho Rena Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de doctorat de lrsquo

Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3

Παναγάκος Π Συmicroβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922 Aθήναι 1960

Παρασκευόπουλος Λεωνίδας I Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933

Pακτιβάν Kωνσταντίνος Δ Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών ανατύπωσις εκ της

Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916

18

Pierron Bernard Juifs et chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave

1945 Paris Lrsquo Harmattan 1996

Rankin Reginald Sir Inner History of the Balkan War London Constable 1914

Σουλιώτης - Nικολαΐδης Aθανάσιος Hmicroερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου πρόλογος Σοφίας

Aθ Σουλιώτη εισαγωγή Διογένη Ξανάλατου Θεσσαλονίκη EMΣ 1962

Vergopoulos Kostas ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI

[Spring 1988]

[Aργυρόπουλος Περικλής] Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου πρώην βουλευτού Aθηνών

υπουργού και πρεσβευτού από 1885 έως 1936 Aθήναι 1970

19

1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos

ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ

232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-

Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του

ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European

World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the

European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της

οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and

New York Cambridge UP 1979

2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την

Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the

First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα

επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la

guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP

1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-

war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ

ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος

Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα

(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998

Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια

και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35

3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε

4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος

ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος

Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα

KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in

the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum

Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan

Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων

1995

5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo

6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912

7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από

ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη

20

microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του

ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος

Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ

53-131

8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo

σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας

στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991

Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο

9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371

10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ

ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο

στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν

αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την

κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν

επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D

Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών

διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington

Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από

την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα

11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048

12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των

διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the

Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)

[1987]

13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των

τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως

τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914

14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194

15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης

έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών

εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην

Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et

chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo

Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις

έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους

21

microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από

τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της

Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη

συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-

1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις

φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά

το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών

ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού

στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις

εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo

(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε

και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν

κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα

16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή

συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού

Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270

κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία

οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα

καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912

Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey

309191242090

17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως

προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η

δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης

Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O

Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο

18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les

socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός

Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά

έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for

International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως

οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης

ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -

Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78

19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο

Πέmicroπτο

20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet

177191442809

22

21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082

(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)

23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών

ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο

2621051914

24 Στο ίδιο σ 14

25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα

microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το

κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar

and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι

επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν

στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του

Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη

προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913

Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως

συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως

καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO

371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους

βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610

Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των

βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ

τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora

and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies

351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι

χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων

26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην

Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς

φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι

κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει

προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι

περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική

τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας

M Grassi

27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694

23

28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία

1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να

ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς

Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)

29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς

ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την

εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα

στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75

χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988

Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189

30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)

31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

460

32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε

33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488

34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495

35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο

των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ

της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho

Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα

για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho

ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora

vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους

X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη

πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους

στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι

και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν

λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες

κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ

σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat

de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα

αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης

36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

506

37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)

24

38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751

39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919

Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549

41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552

42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544

43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545

44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548

45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049

46 FO 371199567-69

47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

555

48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556

49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249

50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

560

51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της

Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και

κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος

ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των

ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo

έτος Arsquo τ 1 [761920]

52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715

10

Δύσκολα επιmicroερίζονται οι ευθύνες για τις διώξεις οι οποίες προκάλεσαν το πρώτο

προσφυγικό κύmicroα που έφερε τη χιονοστιβάδα των αλυσιδωτών διωγmicroών αλλά ας

επαναλάβω πως στην Eλλάδα ο πρωθυπουργός διαπνεόταν από ευmicroενέστερο πνεύmicroα

έναντι των microειονοτήτων παρά ο νέος βασιλιάς και τα κρατικά όργανα26 Aυτό ήταν

φανερό στους συγκαιρινούς παρατηρητές ακόmicroη και ο οθωmicroανός πρόξενος για

παράδειγmicroα περιγράφοντας τα microαρτύρια των microουσουλmicroάνων στις Nέες Xώρες δεν

κατηγορούσε την κυβέρνηση για κακή πίστη αλλά τήν θεωρούσε ανίκανη να ελέγξει τους

τοπικούς αξιωmicroατούχους27 Ως σήmicroερα οι ακραίοι σωβινιστές οικτίρουν τον Bενιζέλο

για τον ίδιο λόγο ldquoη προς το microουσουλmicroανικό στοιχείο ευmicroενής διάθεσή του ήταν γνωστή

από το 1914 κιόλας λόγω της επιλογής προσώπων που τοποθετούσε σε περιοχές microε

Mωαmicroεθανούςrdquo28

Oι συνέπειες των πρώτων διωγmicroών δεν άργησαν να φανούν Mέσα σrsquo αυτήν τη

δηλητηριασmicroένη ατmicroόσφαιρα οι Nεότουρκοι προώθησαν ως επίσηmicroη αλλrsquo ανοmicroολόγητη

πολιτική την εκκαθάριση από τον χριστιανικό πληθυσmicroό των ldquoστρατηγικώνrdquo περιοχών

της Θράκης και των microικρασιατικών παραλίων - ενώ παράλληλα διαπραγmicroατεύονταν την

ανταλλαγή του microε τους microουσουλmicroάνους της Mακεδονίας Όταν εντέλει παραδέχτηκε η

ελληνική ελίτ πως ήταν αδύνατο να microεγαλώσουν αρκετά τα κρατικά σύνορα ώστε να

χωρέσουν σrsquo αυτά όλοι οι ldquoοmicroογενείςrdquo πρότεινε ως εναλλακτική λύση να ξεριζώσουν

τους διεκδικούmicroενους πληθυσmicroούς χάριν των οποίων σύmicroφωνα microε την εθνική ιδεολογία

είχε ξεκινήσει τους πολέmicroους και να τούς microεταφυτεύσουν στη ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo

Φαινόταν λοιπόν πως αποτέλεσmicroα του πολέmicroου θα ήταν τα κράτη να οργανώσουν κι

επισήmicroως αmicroοιβαίες ξενηλασίες H ιδέα βεβαίως προκάλεσε έντονες αντιδράσεις τις

οποίες εύγλωττα εξέφρασε ένας από τους αρτιότερους εκπροσώπους του ελληνικού

εθνικισmicroού ldquoH ανθρωπεmicroπορία αύτη συνεφωνήθη microεταξύ της Tουρκικής και της

Eλληνικής Kυβερνήσεως δι αυστηράς συmicroβασεως ήν αmicroφότερα τα microέρη υποχρεούνται να

σεβασθώσιν ως ιεράν Kαι τώρα θα αρχίση το ακατανόητον και ανήκουστον και

πρωτοφανές εις τα χρονικά της Iστορίας ανθρωποmicroέτρηmicroα και αντάλλαγmicroα ως γίνεται

εις τους ζωεmicroπόρους δια τα άλογα τα θρέmicromicroατα και κτήνη [πρόκειται για] απαισίαν

και φρικαλέαν κατά δε τας συνεπείας της ολεθρίαν και εξευτελιστικήν δια τον καθόλου

ελληνικόν χριστιανικόν κόσmicroον σύmicroβασιν29 Eξίσου κινδύνευαν εντούτοις από αυτή

την άκρως δυσοίωνη προοπτική οι εναποmicroείναντες ldquoαλλοεθνείςrdquo της Mακεδονίας που

ήταν κατεξοχήν εβραίοι στη Θεσσαλονίκη microουσουλmicroάνοι στις πόλεις και σλάβοι στην

ύπαιθρο

2 H αβέβαιη ενσωmicroάτωση των σεφαραδείmicro

Για την ώρα πάντως η ξενηλασία δεν απειλούσε τους σεφαραδείmicro Mολονότι πλήγηκαν

από το αρχικό κύmicroα εκτρόπων και διώξεων απέφυγαν τα χειρότερα καθώς ήταν

συγκεντρωmicroένοι στη Θεσσαλονίκη όπου ο κρατικός microηχανισmicroός και οι τοπικοί ldquoέλληνεςrdquo

11

είχαν microικρότερα περιθώρια αυθαιρεσίας επειδή ελέγχονταν στενά από την κυβέρνηση και

παρακολουθούνταν από ξένους επίσηmicroους και ανεπίσηmicroους παρατηρητές Aπέmicroενε

βεβαίως να εξακριβωθούν τα όρια της ανοχής ενώ κρίσιmicroη ήταν πάντοτε η στάση του

στρατού30 κι επίσης microετρούσε η υποφώσκουσα ένταση microεταξύ της Γενικής Διοίκησης και

του Bενιζέλου H κρατική πολιτική έναντι των εβραίων εξελίχτηκε microε τις περιστάσεις εκ

των ενόντων H αρχική προδιάθεση απέναντί τους ήταν microετρίως αρνητική θεωρούνταν

γενικώς φιλοθωmicroανοί αλλά λιγότερο επικίνδυνοι από τους microουσουλmicroάνους και τους

ldquoβούλγαρουςrdquo επειδή όπως είπαmicroε δεν διέθεταν ανταγωνιστική ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo Oι

διακυmicroάνσεις στην αντιmicroετώπισή τους ωστόσο δεν αντανακλούσαν εξελίξεις στις εθνικές

αντιλήψεις και αξίες αλλά microάλλον τακτικές ανάγκες Tις πρώτες ηmicroέρες της ελληνικής

κατάληψης εγκαταλείφθηκαν στο έλεος των στρατιωτών και των χριστιανών συmicroπολιτών

τους όταν έδειξαν πως microπορούσαν να επηρεάσουν την κοινή γνώmicroη η κυβέρνηση θέλησε

να τούς προσεταιριστεί ώστε να διασφαλίσει την ελληνική κυριαρχία αργότερα

προσπάθησε να τούς χρησιmicroοποιήσει για να βρει εξωτερικά δάνεια ενώ παραmicroονές του

Eυρωπαϊκού Πολέmicroου ικανοποίησε σηmicroαντικά αιτήmicroατά τους ελπίζοντας να ψηφίσουν

εναντίον της σωβινιστικής αντιπολίτευσης Σε γενικές γραmicromicroές το αποτέλεσmicroα ήταν

σχετικώς ευνοϊκό όπως το έθεσε η Pένα Mόλχο το ελληνικό κράτος ldquoεπέτρεψε [στην

εβραϊκή κοινότητα] να διατηρήσει τον πρωταγωνιστικό ρόλο τηςrdquo στη Θεσσαλονίκη31 Aς

δούmicroε λίγο πιο αναλυτικά αυτήν τη διαδικασία

Mε το ξέσπασmicroα του πολέmicroου στερήσεις και ανασφάλεια έπληξαν τη Θεσσαλονίκη32

Mόλις καταλήφθηκε η πόλη και παρά τη λογοκρισία που επιβλήθηκε ο ελληνικός τύπος

αναζωπύρωσε την αντισηmicroιτική εκστρατεία στην οποία πρωτοστατούσε από το 1908 κι

έσπευσαν να συmicromicroετάσχουν σrsquo αυτήν microε λόγια και microε πράξεις στρατιωτικοί και πολίτες

H πόλη αποκλείστηκε και η αγορά της έκλεισε οι πρόσφυγες ιδίως αλλά και ο

υπόλοιπος πληθυσmicroός εκτός από τους εύπορους απειλήθηκαν microε λιmicroοκτονία33

Aκολούθησαν τα εmicroπρηστικά άρθρα της εφηmicroερίδας Emicroπρός και οι βιασmicroοί λεηλασίες

επιθέσεις φυλακίσεις φόνοι και συλλήψεις οmicroήρων που περιγράφει η Pένα Mόλχο34

H πολιτική διοίκηση πάντως microετά το αρχικό χάος προσπάθησε συστηmicroατικά να

κατευνάσει την εβραϊκή κοινότητα το σήmicroα φαίνεται πως έδωσε ο ίδιος ο Bενιζέλος Oι

λόγοι της microεταστροφής γνωστοί πολιτικοί να εξασφαλιστεί η υποστήριξη του τοπικού

πληθυσmicroού αλλά και όλων των εβραίων για την προσάρτηση της Θεσσαλονίκης στην

Eλλάδα Έπειτα από ένα απειλητικό τελεσίγραφο των ξένων προξένων ο πρώτος

γενικός διοικητής Kωνσταντίνος Pακτιβάν αποφάσισε να διατηρήσει τις θρησκευτικές

και τις δηmicroοτικές αρχές και διακήρυξε αmicroέσως την εφαρmicroογή διοίκησης ldquoισχυράς και

ισονόmicroου άνευ διακρίσεως φυλής και θρησκεύmicroατοςrdquo Tη συναδέλφωση των κοινοτήτων

κήρυξε επίσης ο υπουργός Eσωτερικών Emicromicroανουήλ Pέπουλης ενώ ο Γεώργιος δήλωνε

προς τους ισραηλίτες και τους microουσουλmicroάνους πως οι έλληνες δεν σκόπευαν να γίνουν

άρχουσα φυλή Eκπρόσωποι των ισραηλιτικών κοινοτήτων της Παλαιάς Eλλάδας

12

έφτασαν στην πόλη για να καθησυχάσουν τους τοπικούς εβραίους και η βασίλισσα Όλγα

microοίραζε καθηmicroερινά ψωmicroί στους φτωχούς Tο El Avenir τάχθηκε υπέρ της ελληνικής

κατοχής ωστόσο η πολιτική ελευθερία ήταν άλλο ζήτηmicroα και η ανταγωνίστριά του

Indeacutepeacutendant διώχθηκε35 ldquoTο αντισηmicroιτικό κύmicroα πέρασεrdquo δήλωνε ο Nεχαmicroά στις 27

Nοεmicroβρίου αλλά η δυσπιστία απέναντι στα σχέδια των νέων κυρίαρχων δεν

διασκορπίστηκε36

Oι φόβοι άλλωστε ήταν συνυφασmicroένοι πέρα από τους πολιτικούς και microε τους

οικονοmicroικούς παράγοντες τους οποίους ελάχιστα microπορούσαν να επηρεάσουν microετά τον

κατακερmicroατισmicroό του ενιαίου οικονοmicroικού χώρου της ευρωπαϊκής Oθωmicroανικής

Aυτοκρατορίας οι κυβερνήσεις O οικονοmicroολόγος Γεώργιος Kοφινάς που στάλθηκε από

τον Bενιζέλο στη Θεσσαλονίκη για να καθησυχάσει τους τοπικούς αστούς εύγλωττα

εξήρε τις οικονοmicroικές προοπτικές της πόλης υπό την ελληνική ευνοmicroία37 Δεν microπόρεσε

όmicroως να διαλύσει την ανησυχία των τοπικών εβραίων εmicroπόρων οι οποίοι εν microέρει επειδή

προέβλεπαν την αποκοπή της ενδοχώρας κι εν microέρει επειδή φοβούνταν τον ενισχυmicroένο

ελληνικό ανταγωνισmicroό ήδη σκέφτονταν να microεταναστεύσουν και σε microερικές περιπτώσεις

έσπευδαν να το κάνουν κιόλας ldquoH απαισιοδοξία για το microέλλον τόσο από πολιτική όσο

και από οικονοmicroική άποψη φαίνεται να κυριαρχεί εδώrdquo ανέφερε ένας έγκυρος

παρατηρητής Kαθώς τα σύνορα και οι δασmicroοί που επέβαλε η ελληνική διοίκηση είχαν

παραλύσει την τοπική αγορά κι επιπλέον θεωρούνταν απίθανο νrsquo ανανεωθούν οι

εmicroπορικές παραγγελίες από το εξωτερικό καλλιεργούνταν κάθε λογής συγχυσmicroένα

όνειρα στις τάξεις των ντόπιων ldquoOι περισσότεροι έmicroποροι αρχίζουν να σκέφτονται πως

πρέπει να εγκαταλείψουν τη Θεσσαλονίκη για άλλες χώρες πολλοί όmicroως από αυτούς

αποφασίζουν να microείνουν προσωρινά ελπίζοντας σε νέες πολιτικές αλλαγές ή και στη

Mακεδονική αυτονοmicroίαrdquo38 Oι αλλαγές όmicroως αυτές δεν έρχονταν ενώ ο καταναγκαστικός

εξελληνισmicroός της πόλης συνεχιζόταν Oι αρχές διέταξαν τις εταιρίες των σιδηροδρόmicroων

των τροχιοδρόmicroων και του ηλεκτρισmicroού να απολύσουν όσους υπαλλήλους δεν έβγαζαν

το φέσι και δεν έπαιρναν ελληνική υπηκοότητα αρκετοί microουσουλmicroάνοι παραιτήθηκαν

ενώ άλλοι τέως ξένοι υπήκοοι microεταξύ τους πολλοί εβραίοι συmicromicroορφώθηκαν κυρίως

εκείνοι που δούλευαν στους τροχιοδρόmicroους και στις microεγάλες εταιρείες39

Tους επόmicroενους microήνες η Kυβέρνηση Bενιζέλου η οποία συνάmicroα αναζητούσε δάνεια

από εβραϊκούς χρηmicroατιστικούς οίκους40 προσπάθησε να ελαχιστοποιήσει τις τριβές

Aναγνώρισε την κοινωνική και πολιτική ιδιαιτερότητα της εβραϊκής κοινότητας και

ικανοποίησε στις αρχές του 1914 σηmicroαντικά αιτήmicroατά της εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας σεβασmicroό της αργίας του σαβάτου δικαίωmicroα συmicromicroετοχής στη δηmicroόσια διοίκηση

δικαίωmicroα τήρησης λογιστικών βιβλίων στη λαδίνο ελευθεροτυπία συνεργασία του

κτηνιάτρου microε το σολέτ κρατική επιχορήγηση σε κοινότητες κι ενώσεις και απαλλαγή

από δασmicroούς των αζύmicroων41 Ωστόσο η κατώτερη διοίκηση εξακολουθούσε να εφαρmicroόζει

διακρίσεις εις βάρος των εβραίων οργανώνοντας διωγmicroούς των microικροπωλητών

13

(υπήρχαν τετρακόσιοι microε πεντακόσιοι από αυτούς microόνον εβραίοι) καθώς και microποϋκοτάζ

των εmicroπόρων ή microε αστυνοmicroικές και δικαστικές ενοχλήσεις Παρατηρητές όπως ο

Nεχαmicroάς διέκριναν microεγάλη απόσταση από τις επίσηmicroες διακηρύξεις ως στην καθηmicroερινή

πρακτική των αρχών42 Tα επεισόδια συνεχίζονταν ακατάπαυστα Άρχισε εκπατρισmicroός

οικογένειες πουλούσαν την περιουσία τους και microετανάστευαν κατά εκατοντάδες προς τη

βόρεια και νότια Amicroερική τη Γαλλία την Aίγυπτο και την Oθωmicroανική Aυτοκρατορία43

Φόνοι και διώξεις υπονόmicroευαν τη διακηρυγmicroένη κυβερνητική πολιτική και αποξένωναν

την εβραϊκή κοινότητα44 Στην πόλη επικρατούσε κλίmicroα κατοχής οι αρχές φρουρούσαν

αυστηρά όλα τα δηmicroόσια κτίρια και παρακολουθούσαν στενά όλα τα ldquoύποπτα

πρόσωπαrdquo45

H τροmicroοκρατία και η καταστολή συνδέονταν επίσης microε microια ιδιαιτερότητα της

εβραϊκής κοινότητας - το ισχυρό σοσιαλιστικό κίνηmicroα Oι συνθήκες που επικράτησαν

στη Mακεδονία αφότου έληξαν οι πόλεmicroοι ουσιαστικά εmicroπόδιζαν κάθε microορφή πολιτικής

δράσης Mόλις τερmicroατίστηκε η κατάσταση πολιορκίας οι αρχές επέκτειναν την ισχύ των

περίφηmicroων νόmicroων του Δηmicroητρακοπούλου για τη ληστεία οι οποίοι είχαν ξεσηκώσει

τεράστιες αντιδράσεις όταν συζητούνταν στη βουλή Tώρα microπορούσαν χωρίς δίκη να

εξορίζουν ύποπτους microαζί microε τις οικογένειές τους φυγόδικους ζητιάνους άστεγους και

άλλα ldquoαντικοινωνικά στοιχείαrdquo46 Mολονότι δεν ενέπιπταν σε καmicroιά από τις παραπάνω

κατηγορίες οι ηγέτες της Φεντερασιόν Mπεναρόγιας και Γιονάς συγκαταλέγονταν στα

πρώτα θύmicroατα των άκρως ελαστικών αυτών νόmicroων H έλλειψη δηmicroοκρατικών εγγυήσεων

microονιmicroοποιήθηκε διατηρήθηκε microε ελάχιστα διαλείmicromicroατα ως την πτώση της παγκαλικής

δικτατορίας Για λίγο καιρό πάντως και microετά την αποmicroάκρυνση εκατοντάδων χιλιάδων

ldquoαλλοεθνώνrdquo επικράτησε η πολιτική της ενσωmicroάτωσης των υπόλοιπων αντί της γενικής

ξενηλασίας Kρίσιmicroο βήmicroα προς αυτή την κατεύθυνση ήταν η παραχώρηση από την

Kυβέρνηση Φιλελευθέρων πολιτικών δικαιωmicroάτων σε όλους τους εναποmicroείναντες

άρρενες των Nέων Xωρών - κι εποmicroένως στον κύριο όγκο της εβραϊκής κοινότητας Eνώ

εντούτοις ο Bενιζέλος προσπάθησε να συmicromicroαχήσει microαζί της τελικά εκείνη όπως και οι

υπόλοιπες microειονότητες στράφηκε προς τον πολέmicroαρχο άνακτα και προς πολιτικούς που

microε microένος τις καταδίωκαν προηγουmicroένως Aιτία ήταν βεβαίως η σύmicroπτωση της διεθνούς

πολιτικής του microοναρχισmicroού στο πλαίσιο του Eυρωπαϊκού Πολέmicroου microε τα φιλειρηνικά

συmicroφέροντα Iδίως για τους πιο ανυπεράσπιστους η συmicromicroετοχή στον πόλεmicroο ήταν

κίνδυνος πολύ πιο απτός από την πτώση του φιλελεύθερου πρωθυπουργού Όπως το

έθεσε η Mόλχο ldquoO Bενιζέλος είχε θελήσει την ειρηνική ενσωmicroάτωση των εβραίων στην

ελληνική κοινωνία Bρισκόταν σε καλό δρόmicroο Ωστόσο κι εδώ ήταν η ειρωνία όταν

αφυπνίστηκε η εβραϊκή πολιτική συνείδηση στο πολιτικό πλαίσιο του εθνικισmicroού ο ίδιος

δεν εξασφάλισε κανένα όφελοςrdquo47

14

Tελικά δεν αποφεύχθηκαν ούτε ο πόλεmicroος ούτε η εσωτερική εκτροπή - παράγοντες

που αmicroφότεροι έκαναν επισφαλή τη θέση όλων των microειονοτήτων Tο 1917 οι σιωνιστές

που υποστηρίζονταν από microεγάλο microέρος του εβραϊκού πληθυσmicroού και είχαν τέσσερις από

τους πέντε βουλευτές του microεταστράφηκαν για εξωτερικούς λόγους υπέρ της Aντάντ48

Mετά την πυρκαγιά εκείνης της χρονιάς όmicroως οι Φιλελεύθεροι συζήτησαν σοβαρά ldquoεάν

θα ήτο ορθώτερον να microετεφέροντο οι άστεγοι κατά microεγάλην πλειοψηφίαν Eβραίοι

αλλού εις την Eλλάδα Tα ξένα επιτελεία είχαν ταχθεί υπέρ αυτής της λύσεως δια λόγους

στρατιωτικούς Πολλοί εκ των ηmicroετέρων επίσης υπερεθνικισταί επιθυmicroούσαν την

εκτόπισιν των αλλοεθνώνrdquo49 Aφότου λοιπόν άρχισαν οι ξενηλασίες κανείς δεν ήξερε

πού θα σταmicroατούσαν Tελικά το σχέδιο microαταιώθηκε η αποκατάσταση των πυροπαθών

όmicroως όποιες και αν ήταν οι προθέσεις της κυβέρνησης και του αρmicroόδιου υπουργού

Aλέξανδρου Παπαναστασίου ευνόησε από κάθε άποψη τους χριστιανούς έναντι των

εβραίων οι οποίοι αφετέρου πλήγηκαν περισσότερο50 Aκολούθησε νέο κύmicroα

microετανάστευσης ενώ απrsquo όσους έmicroειναν λίγοι απέκτησαν εκλογικά βιβλιάρια και η

σύσταση των χωριστών εκλογικών κέντρων φαλκίδευσε ουσιαστικά τα δικαιώmicroατά

τους51

Eν κατακλείδι οι εθνικές εκκαθαρίσεις από το 1912 ως το 1914 στην Eλλάδα και στην

Tουρκία τις οποίες η microεν ελληνική κυβέρνηση επέτρεψε η δε τουρκική κατεύθυνε θέτουν

σοβαρά ερωτήmicroατα σχετικά microε τη συγκρότηση και τη λειτουργία των βαλκανικών

κρατών Aποτέλεσαν την όχι αναπόφευκτη αλλά πάντως λογική απόληξη του κοινωνικού

κατακερmicroατισmicroού της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας καθώς και της αποσπασmicroατικής

ενσωmicroάτωσής της στο καπιταλιστικό κοσmicroοσύστηmicroα που διαθλάστηκαν ιδεολογικά στην

ανάπτυξη των αντίπαλων εθνικισmicroών Oι αγριότητες εναντίον ανυπεράσπιστων

πληθυσmicroών έγιναν καθηmicroερινότητα και προετοίmicroασαν τις αλλεπάλληλες πολεmicroικές

συγκρούσεις οι οποίες χώρισαν microε τάφρους microίσους τα Bαλκάνια εmicroπέδωσαν την

οικονοmicroική πολιτική και πολιτισmicroική εξάρτηση της περιοχής ανέδειξαν τους

στρατιωτικούς σε πρωταγωνιστές της κρατικής ζωής και το κράτος σε επικυρίαρχο της

κοινωνίας και παγίωσαν ολόκληρο τον εικοστό αιώνα τη διατύπωση των οικονοmicroικών

και ταξικών συγκρούσεων microε όρους εθνικοθρησκευτικούς

Tις εθνοκαθάρσεις δεν χρεώνονταν αποκλειστικά οι ελίτ Mε την ίδια αδυσώπητη

λογική που εmicroπλέκονταν οι περιφερειακές Δυνάmicroεις στο παιχνίδι του ιmicroπεριαλισmicroού

παρέσυραν τους τοπικούς πληθυσmicroούς στον εθνικό ανταγωνισmicroό Tούς καθυπέτασσαν σε

αλλότρια συmicroφέροντα όπως κατεξοχήν ήταν οι βλέψεις κρατικών εκκλησιαστικών κι

επιχειρηmicroατικών κέντρων microετά την πρώτη καταστροφή των Bαλκανικών Πολέmicroων

microάλιστα συνέχισαν να τούς χρησιmicroοποιούν σαν πεσσούς ενόψει νέων συγκρούσεων O

πόλεmicroος κατακρηmicroνίζοντας τις οικονοmicroικοπολιτικές ιεραρχίες του οθωmicroανικού

καθεστώτος στις περισσότερες χώρες ανέτρεψε τους συσχετισmicroούς δυνάmicroεων microεταξύ

15

των κοινωνικών στρωmicroάτων Oι κυρίαρχες εθνότητες κάθε κράτους επωφελήθηκαν για

να οικειοποιηθούν πόρους και εισοδήmicroατα που απολάmicroβαναν προηγουmicroένως οι

ldquoαλλοεθνείςrdquo Oι διαδοχικές microεταβιβάσεις της πολιτικής εξουσίας από το ένα έθνος στο

άλλο συνοδεύονταν από ισάριθmicroες microετατοπίσεις οικονοmicroικής δύναmicroης και συχνά η

απόσπαση κεφαλαίου έγινε απροκάλυπτος στόχος των διωγmicroών Eντέλει η αναδιανοmicroή

του πλούτου microε την απαλλοτρίωση ldquoεχθρικώνrdquo πληθυσmicroών συνιστούσε microια διεστραmicromicroένη

απάντηση στις κοινωνικές πιέσεις τις οποίες συmicroπύκνωναν τα σοσιαλιστικά αιτήmicroατα

της ισονοmicroίας και της κοινωνικοποίησης του παραγωγικού microηχανισmicroού H ξενηλασία

παρουσιάστηκε ως υποκατάστατο της κοινωνικής δικαιοσύνης - και η καταστολή που

συνεπαγόταν microακροπρόθεσmicroα δηmicroιούργησε την παραθεσmicroική υποδοmicroή και την

τεχνολογία του Διχασmicroού ενώ συνάmicroα διευκόλυνε τις στρατιωτικές επεmicroβάσεις στη

δηmicroόσια ζωή και νοmicroιmicroοποίησε microιλιταριστικά ιδεολογήmicroατα

Oι οιωνοί δεν ξέφευγαν από τους πιο ψύχραιmicroους παρατηρητές όπως ήταν ο

Πρόξενος Mόργκαν ο οποίος παρακολουθούσε εκ του σύνεγγυς τις εξελίξεις στη

Θεσσαλονίκη ldquoοι Tούρκοι δείχνουν αποφασισmicroένοι να διώξουν όλους τους Xριστιανούς

από τη Θράκηrdquo έγραφε ldquoενώ αφετέρου στη Mακεδονία οι Mουσουλmicroάνοι

παραπονούνται για άδικη microεταχείριση και η Eλληνική ορθοδοξία επιβάλλεται

καταναγκαστικά στους εντόπιους Xριστιανούς Δεν φαίνεται λοιπόν να έχουν άλλη

διαφυγή οι υποτελείς φυλές εκτός από την αποδηmicroία ή την αποστασία Eν καιρώ και microε

τίmicroηmicroα τα microαρτύρια των υποτελών στοιχείων η Eλλάδα και η Tουρκία θα microπορούν να

επαίρονται ότι βασιλεύουν επάνω σε οmicroοιογενείς πληθυσmicroούς αλλά βεβαίως δεν θα έχει

βελτιωθεί στο microεταξύ η φήmicroη της ανεκτικότητάς τουςrdquo52 Oι εβραίοι έmicroεναν προσώρας

στο απυρόβλητο Aπό τη στιγmicroή όmicroως που η παραmicroονή τους στον τόπο των προγόνων

τους παύοντας να θεωρείται αυτονόητη παρουσιάστηκε ως παραχώρηση εξαιτίας

συγκυριακών συσχετισmicroών δυνάmicroεων κανείς δεν ήξερε πότε θα ηχούσαν οι σάλπιγγες

και του δικού τους εξανδραποδισmicroού

16

Bιβλιογραφία

Andreacuteadegraves Andreacute Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la guerre en Gregravece Publications de la Dotation

Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP 1928

Γαρδίκα-Kατσιαδάκη Eλένη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή συνεργασίαrdquo σε

Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5

Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270 κε

Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν

Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914

Carnegie Endowment for International Peace Report of the International Commission To Inquire into the

Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington Carnegie Endowment 1914

Δραγούmicroης Φίλιππος Στεφάνου Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 εισαγωγή - επιmicroέλεια I K

Mαζαράκης Aινιάν Aθήνα Δωδώνη 1988

Feroz Ahmad ldquoWar and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988]

Fleischer Hagen ldquoThe Aegean Crisis in the Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the

Hellenic Diaspora vol XIV(3-4) [1987]

Gardikas Katsiadakis Helen Greece and the Balkan Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα

Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων 1995

Grogan Lady The Life of J D Bourchier London Hurst and Blackett 1926

Kαλλιβρετάκης Λεωνίδας Φ ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις

Hπείρου - Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990]

Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από ανέκδοτες επιστολές

του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου

Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507

Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo

σε Θάνος Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ

53-131

Kitromilides Paschalis Michael Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the Culture and Political

Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum Reprints 1994

17

Kontogiorgi Elisabeth ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora and Myriophyto-

Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies 351 Thessaloniki 1994

Λιάκος Aντώνης ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε

Tριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199

Aθήνα KNEEIE 1994

La Question drsquo Orient vue par les socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918

Lamouche [Colonel] Quinze ans drsquo histoire balkanique (1904-1918) Paris Payot 1928

Leontaritis George B Greece and the First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder

1990

Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913 Faits Rapports Documents

Temoignages Officiels Athegravenes 1914

Mazower Mark Greece and the Inter-war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991

Mαρκέτος Σπύρος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού

σοσιαλισmicroού Aθήνα (διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου

Aθηνών) 1998

Mαρκέτος Σπύρος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo σε Eταιρεία Mελέτης

Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας στη microακρά διάρκεια Πρακτικά

του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991 Aθήνα Γαβριηλίδης 1995

Mατάλας Παρασκευάς ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι

microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993

Molho Rena ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic

Diaspora vol XIII 3-4 [1986]

Molho Rena Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de doctorat de lrsquo

Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3

Παναγάκος Π Συmicroβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922 Aθήναι 1960

Παρασκευόπουλος Λεωνίδας I Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933

Pακτιβάν Kωνσταντίνος Δ Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών ανατύπωσις εκ της

Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916

18

Pierron Bernard Juifs et chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave

1945 Paris Lrsquo Harmattan 1996

Rankin Reginald Sir Inner History of the Balkan War London Constable 1914

Σουλιώτης - Nικολαΐδης Aθανάσιος Hmicroερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου πρόλογος Σοφίας

Aθ Σουλιώτη εισαγωγή Διογένη Ξανάλατου Θεσσαλονίκη EMΣ 1962

Vergopoulos Kostas ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI

[Spring 1988]

[Aργυρόπουλος Περικλής] Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου πρώην βουλευτού Aθηνών

υπουργού και πρεσβευτού από 1885 έως 1936 Aθήναι 1970

19

1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos

ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ

232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-

Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του

ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European

World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the

European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της

οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and

New York Cambridge UP 1979

2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την

Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the

First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα

επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la

guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP

1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-

war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ

ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος

Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα

(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998

Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια

και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35

3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε

4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος

ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος

Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα

KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in

the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum

Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan

Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων

1995

5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo

6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912

7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από

ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη

20

microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του

ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος

Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ

53-131

8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo

σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας

στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991

Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο

9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371

10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ

ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο

στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν

αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την

κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν

επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D

Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών

διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington

Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από

την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα

11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048

12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των

διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the

Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)

[1987]

13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των

τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως

τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914

14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194

15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης

έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών

εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην

Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et

chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo

Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις

έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους

21

microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από

τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της

Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη

συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-

1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις

φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά

το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών

ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού

στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις

εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo

(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε

και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν

κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα

16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή

συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού

Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270

κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία

οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα

καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912

Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey

309191242090

17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως

προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η

δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης

Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O

Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο

18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les

socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός

Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά

έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for

International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως

οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης

ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -

Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78

19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο

Πέmicroπτο

20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet

177191442809

22

21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082

(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)

23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών

ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο

2621051914

24 Στο ίδιο σ 14

25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα

microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το

κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar

and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι

επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν

στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του

Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη

προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913

Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως

συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως

καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO

371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους

βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610

Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των

βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ

τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora

and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies

351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι

χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων

26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην

Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς

φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι

κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει

προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι

περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική

τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας

M Grassi

27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694

23

28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία

1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να

ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς

Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)

29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς

ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την

εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα

στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75

χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988

Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189

30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)

31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

460

32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε

33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488

34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495

35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο

των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ

της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho

Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα

για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho

ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora

vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους

X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη

πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους

στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι

και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν

λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες

κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ

σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat

de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα

αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης

36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

506

37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)

24

38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751

39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919

Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549

41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552

42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544

43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545

44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548

45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049

46 FO 371199567-69

47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

555

48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556

49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249

50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

560

51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της

Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και

κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος

ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των

ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo

έτος Arsquo τ 1 [761920]

52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715

11

είχαν microικρότερα περιθώρια αυθαιρεσίας επειδή ελέγχονταν στενά από την κυβέρνηση και

παρακολουθούνταν από ξένους επίσηmicroους και ανεπίσηmicroους παρατηρητές Aπέmicroενε

βεβαίως να εξακριβωθούν τα όρια της ανοχής ενώ κρίσιmicroη ήταν πάντοτε η στάση του

στρατού30 κι επίσης microετρούσε η υποφώσκουσα ένταση microεταξύ της Γενικής Διοίκησης και

του Bενιζέλου H κρατική πολιτική έναντι των εβραίων εξελίχτηκε microε τις περιστάσεις εκ

των ενόντων H αρχική προδιάθεση απέναντί τους ήταν microετρίως αρνητική θεωρούνταν

γενικώς φιλοθωmicroανοί αλλά λιγότερο επικίνδυνοι από τους microουσουλmicroάνους και τους

ldquoβούλγαρουςrdquo επειδή όπως είπαmicroε δεν διέθεταν ανταγωνιστική ldquomicroητέρα πατρίδαrdquo Oι

διακυmicroάνσεις στην αντιmicroετώπισή τους ωστόσο δεν αντανακλούσαν εξελίξεις στις εθνικές

αντιλήψεις και αξίες αλλά microάλλον τακτικές ανάγκες Tις πρώτες ηmicroέρες της ελληνικής

κατάληψης εγκαταλείφθηκαν στο έλεος των στρατιωτών και των χριστιανών συmicroπολιτών

τους όταν έδειξαν πως microπορούσαν να επηρεάσουν την κοινή γνώmicroη η κυβέρνηση θέλησε

να τούς προσεταιριστεί ώστε να διασφαλίσει την ελληνική κυριαρχία αργότερα

προσπάθησε να τούς χρησιmicroοποιήσει για να βρει εξωτερικά δάνεια ενώ παραmicroονές του

Eυρωπαϊκού Πολέmicroου ικανοποίησε σηmicroαντικά αιτήmicroατά τους ελπίζοντας να ψηφίσουν

εναντίον της σωβινιστικής αντιπολίτευσης Σε γενικές γραmicromicroές το αποτέλεσmicroα ήταν

σχετικώς ευνοϊκό όπως το έθεσε η Pένα Mόλχο το ελληνικό κράτος ldquoεπέτρεψε [στην

εβραϊκή κοινότητα] να διατηρήσει τον πρωταγωνιστικό ρόλο τηςrdquo στη Θεσσαλονίκη31 Aς

δούmicroε λίγο πιο αναλυτικά αυτήν τη διαδικασία

Mε το ξέσπασmicroα του πολέmicroου στερήσεις και ανασφάλεια έπληξαν τη Θεσσαλονίκη32

Mόλις καταλήφθηκε η πόλη και παρά τη λογοκρισία που επιβλήθηκε ο ελληνικός τύπος

αναζωπύρωσε την αντισηmicroιτική εκστρατεία στην οποία πρωτοστατούσε από το 1908 κι

έσπευσαν να συmicromicroετάσχουν σrsquo αυτήν microε λόγια και microε πράξεις στρατιωτικοί και πολίτες

H πόλη αποκλείστηκε και η αγορά της έκλεισε οι πρόσφυγες ιδίως αλλά και ο

υπόλοιπος πληθυσmicroός εκτός από τους εύπορους απειλήθηκαν microε λιmicroοκτονία33

Aκολούθησαν τα εmicroπρηστικά άρθρα της εφηmicroερίδας Emicroπρός και οι βιασmicroοί λεηλασίες

επιθέσεις φυλακίσεις φόνοι και συλλήψεις οmicroήρων που περιγράφει η Pένα Mόλχο34

H πολιτική διοίκηση πάντως microετά το αρχικό χάος προσπάθησε συστηmicroατικά να

κατευνάσει την εβραϊκή κοινότητα το σήmicroα φαίνεται πως έδωσε ο ίδιος ο Bενιζέλος Oι

λόγοι της microεταστροφής γνωστοί πολιτικοί να εξασφαλιστεί η υποστήριξη του τοπικού

πληθυσmicroού αλλά και όλων των εβραίων για την προσάρτηση της Θεσσαλονίκης στην

Eλλάδα Έπειτα από ένα απειλητικό τελεσίγραφο των ξένων προξένων ο πρώτος

γενικός διοικητής Kωνσταντίνος Pακτιβάν αποφάσισε να διατηρήσει τις θρησκευτικές

και τις δηmicroοτικές αρχές και διακήρυξε αmicroέσως την εφαρmicroογή διοίκησης ldquoισχυράς και

ισονόmicroου άνευ διακρίσεως φυλής και θρησκεύmicroατοςrdquo Tη συναδέλφωση των κοινοτήτων

κήρυξε επίσης ο υπουργός Eσωτερικών Emicromicroανουήλ Pέπουλης ενώ ο Γεώργιος δήλωνε

προς τους ισραηλίτες και τους microουσουλmicroάνους πως οι έλληνες δεν σκόπευαν να γίνουν

άρχουσα φυλή Eκπρόσωποι των ισραηλιτικών κοινοτήτων της Παλαιάς Eλλάδας

12

έφτασαν στην πόλη για να καθησυχάσουν τους τοπικούς εβραίους και η βασίλισσα Όλγα

microοίραζε καθηmicroερινά ψωmicroί στους φτωχούς Tο El Avenir τάχθηκε υπέρ της ελληνικής

κατοχής ωστόσο η πολιτική ελευθερία ήταν άλλο ζήτηmicroα και η ανταγωνίστριά του

Indeacutepeacutendant διώχθηκε35 ldquoTο αντισηmicroιτικό κύmicroα πέρασεrdquo δήλωνε ο Nεχαmicroά στις 27

Nοεmicroβρίου αλλά η δυσπιστία απέναντι στα σχέδια των νέων κυρίαρχων δεν

διασκορπίστηκε36

Oι φόβοι άλλωστε ήταν συνυφασmicroένοι πέρα από τους πολιτικούς και microε τους

οικονοmicroικούς παράγοντες τους οποίους ελάχιστα microπορούσαν να επηρεάσουν microετά τον

κατακερmicroατισmicroό του ενιαίου οικονοmicroικού χώρου της ευρωπαϊκής Oθωmicroανικής

Aυτοκρατορίας οι κυβερνήσεις O οικονοmicroολόγος Γεώργιος Kοφινάς που στάλθηκε από

τον Bενιζέλο στη Θεσσαλονίκη για να καθησυχάσει τους τοπικούς αστούς εύγλωττα

εξήρε τις οικονοmicroικές προοπτικές της πόλης υπό την ελληνική ευνοmicroία37 Δεν microπόρεσε

όmicroως να διαλύσει την ανησυχία των τοπικών εβραίων εmicroπόρων οι οποίοι εν microέρει επειδή

προέβλεπαν την αποκοπή της ενδοχώρας κι εν microέρει επειδή φοβούνταν τον ενισχυmicroένο

ελληνικό ανταγωνισmicroό ήδη σκέφτονταν να microεταναστεύσουν και σε microερικές περιπτώσεις

έσπευδαν να το κάνουν κιόλας ldquoH απαισιοδοξία για το microέλλον τόσο από πολιτική όσο

και από οικονοmicroική άποψη φαίνεται να κυριαρχεί εδώrdquo ανέφερε ένας έγκυρος

παρατηρητής Kαθώς τα σύνορα και οι δασmicroοί που επέβαλε η ελληνική διοίκηση είχαν

παραλύσει την τοπική αγορά κι επιπλέον θεωρούνταν απίθανο νrsquo ανανεωθούν οι

εmicroπορικές παραγγελίες από το εξωτερικό καλλιεργούνταν κάθε λογής συγχυσmicroένα

όνειρα στις τάξεις των ντόπιων ldquoOι περισσότεροι έmicroποροι αρχίζουν να σκέφτονται πως

πρέπει να εγκαταλείψουν τη Θεσσαλονίκη για άλλες χώρες πολλοί όmicroως από αυτούς

αποφασίζουν να microείνουν προσωρινά ελπίζοντας σε νέες πολιτικές αλλαγές ή και στη

Mακεδονική αυτονοmicroίαrdquo38 Oι αλλαγές όmicroως αυτές δεν έρχονταν ενώ ο καταναγκαστικός

εξελληνισmicroός της πόλης συνεχιζόταν Oι αρχές διέταξαν τις εταιρίες των σιδηροδρόmicroων

των τροχιοδρόmicroων και του ηλεκτρισmicroού να απολύσουν όσους υπαλλήλους δεν έβγαζαν

το φέσι και δεν έπαιρναν ελληνική υπηκοότητα αρκετοί microουσουλmicroάνοι παραιτήθηκαν

ενώ άλλοι τέως ξένοι υπήκοοι microεταξύ τους πολλοί εβραίοι συmicromicroορφώθηκαν κυρίως

εκείνοι που δούλευαν στους τροχιοδρόmicroους και στις microεγάλες εταιρείες39

Tους επόmicroενους microήνες η Kυβέρνηση Bενιζέλου η οποία συνάmicroα αναζητούσε δάνεια

από εβραϊκούς χρηmicroατιστικούς οίκους40 προσπάθησε να ελαχιστοποιήσει τις τριβές

Aναγνώρισε την κοινωνική και πολιτική ιδιαιτερότητα της εβραϊκής κοινότητας και

ικανοποίησε στις αρχές του 1914 σηmicroαντικά αιτήmicroατά της εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας σεβασmicroό της αργίας του σαβάτου δικαίωmicroα συmicromicroετοχής στη δηmicroόσια διοίκηση

δικαίωmicroα τήρησης λογιστικών βιβλίων στη λαδίνο ελευθεροτυπία συνεργασία του

κτηνιάτρου microε το σολέτ κρατική επιχορήγηση σε κοινότητες κι ενώσεις και απαλλαγή

από δασmicroούς των αζύmicroων41 Ωστόσο η κατώτερη διοίκηση εξακολουθούσε να εφαρmicroόζει

διακρίσεις εις βάρος των εβραίων οργανώνοντας διωγmicroούς των microικροπωλητών

13

(υπήρχαν τετρακόσιοι microε πεντακόσιοι από αυτούς microόνον εβραίοι) καθώς και microποϋκοτάζ

των εmicroπόρων ή microε αστυνοmicroικές και δικαστικές ενοχλήσεις Παρατηρητές όπως ο

Nεχαmicroάς διέκριναν microεγάλη απόσταση από τις επίσηmicroες διακηρύξεις ως στην καθηmicroερινή

πρακτική των αρχών42 Tα επεισόδια συνεχίζονταν ακατάπαυστα Άρχισε εκπατρισmicroός

οικογένειες πουλούσαν την περιουσία τους και microετανάστευαν κατά εκατοντάδες προς τη

βόρεια και νότια Amicroερική τη Γαλλία την Aίγυπτο και την Oθωmicroανική Aυτοκρατορία43

Φόνοι και διώξεις υπονόmicroευαν τη διακηρυγmicroένη κυβερνητική πολιτική και αποξένωναν

την εβραϊκή κοινότητα44 Στην πόλη επικρατούσε κλίmicroα κατοχής οι αρχές φρουρούσαν

αυστηρά όλα τα δηmicroόσια κτίρια και παρακολουθούσαν στενά όλα τα ldquoύποπτα

πρόσωπαrdquo45

H τροmicroοκρατία και η καταστολή συνδέονταν επίσης microε microια ιδιαιτερότητα της

εβραϊκής κοινότητας - το ισχυρό σοσιαλιστικό κίνηmicroα Oι συνθήκες που επικράτησαν

στη Mακεδονία αφότου έληξαν οι πόλεmicroοι ουσιαστικά εmicroπόδιζαν κάθε microορφή πολιτικής

δράσης Mόλις τερmicroατίστηκε η κατάσταση πολιορκίας οι αρχές επέκτειναν την ισχύ των

περίφηmicroων νόmicroων του Δηmicroητρακοπούλου για τη ληστεία οι οποίοι είχαν ξεσηκώσει

τεράστιες αντιδράσεις όταν συζητούνταν στη βουλή Tώρα microπορούσαν χωρίς δίκη να

εξορίζουν ύποπτους microαζί microε τις οικογένειές τους φυγόδικους ζητιάνους άστεγους και

άλλα ldquoαντικοινωνικά στοιχείαrdquo46 Mολονότι δεν ενέπιπταν σε καmicroιά από τις παραπάνω

κατηγορίες οι ηγέτες της Φεντερασιόν Mπεναρόγιας και Γιονάς συγκαταλέγονταν στα

πρώτα θύmicroατα των άκρως ελαστικών αυτών νόmicroων H έλλειψη δηmicroοκρατικών εγγυήσεων

microονιmicroοποιήθηκε διατηρήθηκε microε ελάχιστα διαλείmicromicroατα ως την πτώση της παγκαλικής

δικτατορίας Για λίγο καιρό πάντως και microετά την αποmicroάκρυνση εκατοντάδων χιλιάδων

ldquoαλλοεθνώνrdquo επικράτησε η πολιτική της ενσωmicroάτωσης των υπόλοιπων αντί της γενικής

ξενηλασίας Kρίσιmicroο βήmicroα προς αυτή την κατεύθυνση ήταν η παραχώρηση από την

Kυβέρνηση Φιλελευθέρων πολιτικών δικαιωmicroάτων σε όλους τους εναποmicroείναντες

άρρενες των Nέων Xωρών - κι εποmicroένως στον κύριο όγκο της εβραϊκής κοινότητας Eνώ

εντούτοις ο Bενιζέλος προσπάθησε να συmicromicroαχήσει microαζί της τελικά εκείνη όπως και οι

υπόλοιπες microειονότητες στράφηκε προς τον πολέmicroαρχο άνακτα και προς πολιτικούς που

microε microένος τις καταδίωκαν προηγουmicroένως Aιτία ήταν βεβαίως η σύmicroπτωση της διεθνούς

πολιτικής του microοναρχισmicroού στο πλαίσιο του Eυρωπαϊκού Πολέmicroου microε τα φιλειρηνικά

συmicroφέροντα Iδίως για τους πιο ανυπεράσπιστους η συmicromicroετοχή στον πόλεmicroο ήταν

κίνδυνος πολύ πιο απτός από την πτώση του φιλελεύθερου πρωθυπουργού Όπως το

έθεσε η Mόλχο ldquoO Bενιζέλος είχε θελήσει την ειρηνική ενσωmicroάτωση των εβραίων στην

ελληνική κοινωνία Bρισκόταν σε καλό δρόmicroο Ωστόσο κι εδώ ήταν η ειρωνία όταν

αφυπνίστηκε η εβραϊκή πολιτική συνείδηση στο πολιτικό πλαίσιο του εθνικισmicroού ο ίδιος

δεν εξασφάλισε κανένα όφελοςrdquo47

14

Tελικά δεν αποφεύχθηκαν ούτε ο πόλεmicroος ούτε η εσωτερική εκτροπή - παράγοντες

που αmicroφότεροι έκαναν επισφαλή τη θέση όλων των microειονοτήτων Tο 1917 οι σιωνιστές

που υποστηρίζονταν από microεγάλο microέρος του εβραϊκού πληθυσmicroού και είχαν τέσσερις από

τους πέντε βουλευτές του microεταστράφηκαν για εξωτερικούς λόγους υπέρ της Aντάντ48

Mετά την πυρκαγιά εκείνης της χρονιάς όmicroως οι Φιλελεύθεροι συζήτησαν σοβαρά ldquoεάν

θα ήτο ορθώτερον να microετεφέροντο οι άστεγοι κατά microεγάλην πλειοψηφίαν Eβραίοι

αλλού εις την Eλλάδα Tα ξένα επιτελεία είχαν ταχθεί υπέρ αυτής της λύσεως δια λόγους

στρατιωτικούς Πολλοί εκ των ηmicroετέρων επίσης υπερεθνικισταί επιθυmicroούσαν την

εκτόπισιν των αλλοεθνώνrdquo49 Aφότου λοιπόν άρχισαν οι ξενηλασίες κανείς δεν ήξερε

πού θα σταmicroατούσαν Tελικά το σχέδιο microαταιώθηκε η αποκατάσταση των πυροπαθών

όmicroως όποιες και αν ήταν οι προθέσεις της κυβέρνησης και του αρmicroόδιου υπουργού

Aλέξανδρου Παπαναστασίου ευνόησε από κάθε άποψη τους χριστιανούς έναντι των

εβραίων οι οποίοι αφετέρου πλήγηκαν περισσότερο50 Aκολούθησε νέο κύmicroα

microετανάστευσης ενώ απrsquo όσους έmicroειναν λίγοι απέκτησαν εκλογικά βιβλιάρια και η

σύσταση των χωριστών εκλογικών κέντρων φαλκίδευσε ουσιαστικά τα δικαιώmicroατά

τους51

Eν κατακλείδι οι εθνικές εκκαθαρίσεις από το 1912 ως το 1914 στην Eλλάδα και στην

Tουρκία τις οποίες η microεν ελληνική κυβέρνηση επέτρεψε η δε τουρκική κατεύθυνε θέτουν

σοβαρά ερωτήmicroατα σχετικά microε τη συγκρότηση και τη λειτουργία των βαλκανικών

κρατών Aποτέλεσαν την όχι αναπόφευκτη αλλά πάντως λογική απόληξη του κοινωνικού

κατακερmicroατισmicroού της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας καθώς και της αποσπασmicroατικής

ενσωmicroάτωσής της στο καπιταλιστικό κοσmicroοσύστηmicroα που διαθλάστηκαν ιδεολογικά στην

ανάπτυξη των αντίπαλων εθνικισmicroών Oι αγριότητες εναντίον ανυπεράσπιστων

πληθυσmicroών έγιναν καθηmicroερινότητα και προετοίmicroασαν τις αλλεπάλληλες πολεmicroικές

συγκρούσεις οι οποίες χώρισαν microε τάφρους microίσους τα Bαλκάνια εmicroπέδωσαν την

οικονοmicroική πολιτική και πολιτισmicroική εξάρτηση της περιοχής ανέδειξαν τους

στρατιωτικούς σε πρωταγωνιστές της κρατικής ζωής και το κράτος σε επικυρίαρχο της

κοινωνίας και παγίωσαν ολόκληρο τον εικοστό αιώνα τη διατύπωση των οικονοmicroικών

και ταξικών συγκρούσεων microε όρους εθνικοθρησκευτικούς

Tις εθνοκαθάρσεις δεν χρεώνονταν αποκλειστικά οι ελίτ Mε την ίδια αδυσώπητη

λογική που εmicroπλέκονταν οι περιφερειακές Δυνάmicroεις στο παιχνίδι του ιmicroπεριαλισmicroού

παρέσυραν τους τοπικούς πληθυσmicroούς στον εθνικό ανταγωνισmicroό Tούς καθυπέτασσαν σε

αλλότρια συmicroφέροντα όπως κατεξοχήν ήταν οι βλέψεις κρατικών εκκλησιαστικών κι

επιχειρηmicroατικών κέντρων microετά την πρώτη καταστροφή των Bαλκανικών Πολέmicroων

microάλιστα συνέχισαν να τούς χρησιmicroοποιούν σαν πεσσούς ενόψει νέων συγκρούσεων O

πόλεmicroος κατακρηmicroνίζοντας τις οικονοmicroικοπολιτικές ιεραρχίες του οθωmicroανικού

καθεστώτος στις περισσότερες χώρες ανέτρεψε τους συσχετισmicroούς δυνάmicroεων microεταξύ

15

των κοινωνικών στρωmicroάτων Oι κυρίαρχες εθνότητες κάθε κράτους επωφελήθηκαν για

να οικειοποιηθούν πόρους και εισοδήmicroατα που απολάmicroβαναν προηγουmicroένως οι

ldquoαλλοεθνείςrdquo Oι διαδοχικές microεταβιβάσεις της πολιτικής εξουσίας από το ένα έθνος στο

άλλο συνοδεύονταν από ισάριθmicroες microετατοπίσεις οικονοmicroικής δύναmicroης και συχνά η

απόσπαση κεφαλαίου έγινε απροκάλυπτος στόχος των διωγmicroών Eντέλει η αναδιανοmicroή

του πλούτου microε την απαλλοτρίωση ldquoεχθρικώνrdquo πληθυσmicroών συνιστούσε microια διεστραmicromicroένη

απάντηση στις κοινωνικές πιέσεις τις οποίες συmicroπύκνωναν τα σοσιαλιστικά αιτήmicroατα

της ισονοmicroίας και της κοινωνικοποίησης του παραγωγικού microηχανισmicroού H ξενηλασία

παρουσιάστηκε ως υποκατάστατο της κοινωνικής δικαιοσύνης - και η καταστολή που

συνεπαγόταν microακροπρόθεσmicroα δηmicroιούργησε την παραθεσmicroική υποδοmicroή και την

τεχνολογία του Διχασmicroού ενώ συνάmicroα διευκόλυνε τις στρατιωτικές επεmicroβάσεις στη

δηmicroόσια ζωή και νοmicroιmicroοποίησε microιλιταριστικά ιδεολογήmicroατα

Oι οιωνοί δεν ξέφευγαν από τους πιο ψύχραιmicroους παρατηρητές όπως ήταν ο

Πρόξενος Mόργκαν ο οποίος παρακολουθούσε εκ του σύνεγγυς τις εξελίξεις στη

Θεσσαλονίκη ldquoοι Tούρκοι δείχνουν αποφασισmicroένοι να διώξουν όλους τους Xριστιανούς

από τη Θράκηrdquo έγραφε ldquoενώ αφετέρου στη Mακεδονία οι Mουσουλmicroάνοι

παραπονούνται για άδικη microεταχείριση και η Eλληνική ορθοδοξία επιβάλλεται

καταναγκαστικά στους εντόπιους Xριστιανούς Δεν φαίνεται λοιπόν να έχουν άλλη

διαφυγή οι υποτελείς φυλές εκτός από την αποδηmicroία ή την αποστασία Eν καιρώ και microε

τίmicroηmicroα τα microαρτύρια των υποτελών στοιχείων η Eλλάδα και η Tουρκία θα microπορούν να

επαίρονται ότι βασιλεύουν επάνω σε οmicroοιογενείς πληθυσmicroούς αλλά βεβαίως δεν θα έχει

βελτιωθεί στο microεταξύ η φήmicroη της ανεκτικότητάς τουςrdquo52 Oι εβραίοι έmicroεναν προσώρας

στο απυρόβλητο Aπό τη στιγmicroή όmicroως που η παραmicroονή τους στον τόπο των προγόνων

τους παύοντας να θεωρείται αυτονόητη παρουσιάστηκε ως παραχώρηση εξαιτίας

συγκυριακών συσχετισmicroών δυνάmicroεων κανείς δεν ήξερε πότε θα ηχούσαν οι σάλπιγγες

και του δικού τους εξανδραποδισmicroού

16

Bιβλιογραφία

Andreacuteadegraves Andreacute Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la guerre en Gregravece Publications de la Dotation

Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP 1928

Γαρδίκα-Kατσιαδάκη Eλένη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή συνεργασίαrdquo σε

Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5

Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270 κε

Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν

Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914

Carnegie Endowment for International Peace Report of the International Commission To Inquire into the

Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington Carnegie Endowment 1914

Δραγούmicroης Φίλιππος Στεφάνου Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 εισαγωγή - επιmicroέλεια I K

Mαζαράκης Aινιάν Aθήνα Δωδώνη 1988

Feroz Ahmad ldquoWar and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988]

Fleischer Hagen ldquoThe Aegean Crisis in the Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the

Hellenic Diaspora vol XIV(3-4) [1987]

Gardikas Katsiadakis Helen Greece and the Balkan Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα

Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων 1995

Grogan Lady The Life of J D Bourchier London Hurst and Blackett 1926

Kαλλιβρετάκης Λεωνίδας Φ ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις

Hπείρου - Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990]

Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από ανέκδοτες επιστολές

του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου

Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507

Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo

σε Θάνος Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ

53-131

Kitromilides Paschalis Michael Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the Culture and Political

Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum Reprints 1994

17

Kontogiorgi Elisabeth ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora and Myriophyto-

Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies 351 Thessaloniki 1994

Λιάκος Aντώνης ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε

Tριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199

Aθήνα KNEEIE 1994

La Question drsquo Orient vue par les socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918

Lamouche [Colonel] Quinze ans drsquo histoire balkanique (1904-1918) Paris Payot 1928

Leontaritis George B Greece and the First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder

1990

Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913 Faits Rapports Documents

Temoignages Officiels Athegravenes 1914

Mazower Mark Greece and the Inter-war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991

Mαρκέτος Σπύρος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού

σοσιαλισmicroού Aθήνα (διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου

Aθηνών) 1998

Mαρκέτος Σπύρος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo σε Eταιρεία Mελέτης

Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας στη microακρά διάρκεια Πρακτικά

του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991 Aθήνα Γαβριηλίδης 1995

Mατάλας Παρασκευάς ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι

microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993

Molho Rena ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic

Diaspora vol XIII 3-4 [1986]

Molho Rena Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de doctorat de lrsquo

Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3

Παναγάκος Π Συmicroβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922 Aθήναι 1960

Παρασκευόπουλος Λεωνίδας I Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933

Pακτιβάν Kωνσταντίνος Δ Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών ανατύπωσις εκ της

Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916

18

Pierron Bernard Juifs et chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave

1945 Paris Lrsquo Harmattan 1996

Rankin Reginald Sir Inner History of the Balkan War London Constable 1914

Σουλιώτης - Nικολαΐδης Aθανάσιος Hmicroερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου πρόλογος Σοφίας

Aθ Σουλιώτη εισαγωγή Διογένη Ξανάλατου Θεσσαλονίκη EMΣ 1962

Vergopoulos Kostas ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI

[Spring 1988]

[Aργυρόπουλος Περικλής] Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου πρώην βουλευτού Aθηνών

υπουργού και πρεσβευτού από 1885 έως 1936 Aθήναι 1970

19

1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos

ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ

232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-

Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του

ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European

World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the

European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της

οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and

New York Cambridge UP 1979

2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την

Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the

First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα

επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la

guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP

1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-

war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ

ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος

Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα

(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998

Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια

και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35

3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε

4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος

ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος

Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα

KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in

the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum

Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan

Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων

1995

5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo

6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912

7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από

ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη

20

microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του

ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος

Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ

53-131

8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo

σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας

στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991

Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο

9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371

10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ

ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο

στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν

αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την

κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν

επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D

Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών

διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington

Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από

την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα

11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048

12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των

διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the

Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)

[1987]

13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των

τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως

τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914

14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194

15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης

έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών

εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην

Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et

chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo

Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις

έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους

21

microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από

τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της

Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη

συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-

1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις

φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά

το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών

ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού

στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις

εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo

(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε

και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν

κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα

16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή

συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού

Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270

κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία

οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα

καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912

Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey

309191242090

17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως

προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η

δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης

Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O

Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο

18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les

socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός

Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά

έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for

International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως

οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης

ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -

Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78

19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο

Πέmicroπτο

20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet

177191442809

22

21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082

(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)

23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών

ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο

2621051914

24 Στο ίδιο σ 14

25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα

microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το

κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar

and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι

επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν

στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του

Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη

προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913

Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως

συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως

καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO

371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους

βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610

Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των

βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ

τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora

and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies

351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι

χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων

26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην

Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς

φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι

κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει

προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι

περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική

τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας

M Grassi

27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694

23

28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία

1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να

ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς

Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)

29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς

ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την

εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα

στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75

χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988

Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189

30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)

31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

460

32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε

33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488

34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495

35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο

των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ

της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho

Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα

για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho

ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora

vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους

X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη

πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους

στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι

και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν

λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες

κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ

σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat

de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα

αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης

36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

506

37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)

24

38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751

39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919

Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549

41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552

42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544

43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545

44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548

45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049

46 FO 371199567-69

47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

555

48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556

49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249

50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

560

51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της

Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και

κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος

ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των

ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo

έτος Arsquo τ 1 [761920]

52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715

12

έφτασαν στην πόλη για να καθησυχάσουν τους τοπικούς εβραίους και η βασίλισσα Όλγα

microοίραζε καθηmicroερινά ψωmicroί στους φτωχούς Tο El Avenir τάχθηκε υπέρ της ελληνικής

κατοχής ωστόσο η πολιτική ελευθερία ήταν άλλο ζήτηmicroα και η ανταγωνίστριά του

Indeacutepeacutendant διώχθηκε35 ldquoTο αντισηmicroιτικό κύmicroα πέρασεrdquo δήλωνε ο Nεχαmicroά στις 27

Nοεmicroβρίου αλλά η δυσπιστία απέναντι στα σχέδια των νέων κυρίαρχων δεν

διασκορπίστηκε36

Oι φόβοι άλλωστε ήταν συνυφασmicroένοι πέρα από τους πολιτικούς και microε τους

οικονοmicroικούς παράγοντες τους οποίους ελάχιστα microπορούσαν να επηρεάσουν microετά τον

κατακερmicroατισmicroό του ενιαίου οικονοmicroικού χώρου της ευρωπαϊκής Oθωmicroανικής

Aυτοκρατορίας οι κυβερνήσεις O οικονοmicroολόγος Γεώργιος Kοφινάς που στάλθηκε από

τον Bενιζέλο στη Θεσσαλονίκη για να καθησυχάσει τους τοπικούς αστούς εύγλωττα

εξήρε τις οικονοmicroικές προοπτικές της πόλης υπό την ελληνική ευνοmicroία37 Δεν microπόρεσε

όmicroως να διαλύσει την ανησυχία των τοπικών εβραίων εmicroπόρων οι οποίοι εν microέρει επειδή

προέβλεπαν την αποκοπή της ενδοχώρας κι εν microέρει επειδή φοβούνταν τον ενισχυmicroένο

ελληνικό ανταγωνισmicroό ήδη σκέφτονταν να microεταναστεύσουν και σε microερικές περιπτώσεις

έσπευδαν να το κάνουν κιόλας ldquoH απαισιοδοξία για το microέλλον τόσο από πολιτική όσο

και από οικονοmicroική άποψη φαίνεται να κυριαρχεί εδώrdquo ανέφερε ένας έγκυρος

παρατηρητής Kαθώς τα σύνορα και οι δασmicroοί που επέβαλε η ελληνική διοίκηση είχαν

παραλύσει την τοπική αγορά κι επιπλέον θεωρούνταν απίθανο νrsquo ανανεωθούν οι

εmicroπορικές παραγγελίες από το εξωτερικό καλλιεργούνταν κάθε λογής συγχυσmicroένα

όνειρα στις τάξεις των ντόπιων ldquoOι περισσότεροι έmicroποροι αρχίζουν να σκέφτονται πως

πρέπει να εγκαταλείψουν τη Θεσσαλονίκη για άλλες χώρες πολλοί όmicroως από αυτούς

αποφασίζουν να microείνουν προσωρινά ελπίζοντας σε νέες πολιτικές αλλαγές ή και στη

Mακεδονική αυτονοmicroίαrdquo38 Oι αλλαγές όmicroως αυτές δεν έρχονταν ενώ ο καταναγκαστικός

εξελληνισmicroός της πόλης συνεχιζόταν Oι αρχές διέταξαν τις εταιρίες των σιδηροδρόmicroων

των τροχιοδρόmicroων και του ηλεκτρισmicroού να απολύσουν όσους υπαλλήλους δεν έβγαζαν

το φέσι και δεν έπαιρναν ελληνική υπηκοότητα αρκετοί microουσουλmicroάνοι παραιτήθηκαν

ενώ άλλοι τέως ξένοι υπήκοοι microεταξύ τους πολλοί εβραίοι συmicromicroορφώθηκαν κυρίως

εκείνοι που δούλευαν στους τροχιοδρόmicroους και στις microεγάλες εταιρείες39

Tους επόmicroενους microήνες η Kυβέρνηση Bενιζέλου η οποία συνάmicroα αναζητούσε δάνεια

από εβραϊκούς χρηmicroατιστικούς οίκους40 προσπάθησε να ελαχιστοποιήσει τις τριβές

Aναγνώρισε την κοινωνική και πολιτική ιδιαιτερότητα της εβραϊκής κοινότητας και

ικανοποίησε στις αρχές του 1914 σηmicroαντικά αιτήmicroατά της εξαγορά της στρατιωτικής

θητείας σεβασmicroό της αργίας του σαβάτου δικαίωmicroα συmicromicroετοχής στη δηmicroόσια διοίκηση

δικαίωmicroα τήρησης λογιστικών βιβλίων στη λαδίνο ελευθεροτυπία συνεργασία του

κτηνιάτρου microε το σολέτ κρατική επιχορήγηση σε κοινότητες κι ενώσεις και απαλλαγή

από δασmicroούς των αζύmicroων41 Ωστόσο η κατώτερη διοίκηση εξακολουθούσε να εφαρmicroόζει

διακρίσεις εις βάρος των εβραίων οργανώνοντας διωγmicroούς των microικροπωλητών

13

(υπήρχαν τετρακόσιοι microε πεντακόσιοι από αυτούς microόνον εβραίοι) καθώς και microποϋκοτάζ

των εmicroπόρων ή microε αστυνοmicroικές και δικαστικές ενοχλήσεις Παρατηρητές όπως ο

Nεχαmicroάς διέκριναν microεγάλη απόσταση από τις επίσηmicroες διακηρύξεις ως στην καθηmicroερινή

πρακτική των αρχών42 Tα επεισόδια συνεχίζονταν ακατάπαυστα Άρχισε εκπατρισmicroός

οικογένειες πουλούσαν την περιουσία τους και microετανάστευαν κατά εκατοντάδες προς τη

βόρεια και νότια Amicroερική τη Γαλλία την Aίγυπτο και την Oθωmicroανική Aυτοκρατορία43

Φόνοι και διώξεις υπονόmicroευαν τη διακηρυγmicroένη κυβερνητική πολιτική και αποξένωναν

την εβραϊκή κοινότητα44 Στην πόλη επικρατούσε κλίmicroα κατοχής οι αρχές φρουρούσαν

αυστηρά όλα τα δηmicroόσια κτίρια και παρακολουθούσαν στενά όλα τα ldquoύποπτα

πρόσωπαrdquo45

H τροmicroοκρατία και η καταστολή συνδέονταν επίσης microε microια ιδιαιτερότητα της

εβραϊκής κοινότητας - το ισχυρό σοσιαλιστικό κίνηmicroα Oι συνθήκες που επικράτησαν

στη Mακεδονία αφότου έληξαν οι πόλεmicroοι ουσιαστικά εmicroπόδιζαν κάθε microορφή πολιτικής

δράσης Mόλις τερmicroατίστηκε η κατάσταση πολιορκίας οι αρχές επέκτειναν την ισχύ των

περίφηmicroων νόmicroων του Δηmicroητρακοπούλου για τη ληστεία οι οποίοι είχαν ξεσηκώσει

τεράστιες αντιδράσεις όταν συζητούνταν στη βουλή Tώρα microπορούσαν χωρίς δίκη να

εξορίζουν ύποπτους microαζί microε τις οικογένειές τους φυγόδικους ζητιάνους άστεγους και

άλλα ldquoαντικοινωνικά στοιχείαrdquo46 Mολονότι δεν ενέπιπταν σε καmicroιά από τις παραπάνω

κατηγορίες οι ηγέτες της Φεντερασιόν Mπεναρόγιας και Γιονάς συγκαταλέγονταν στα

πρώτα θύmicroατα των άκρως ελαστικών αυτών νόmicroων H έλλειψη δηmicroοκρατικών εγγυήσεων

microονιmicroοποιήθηκε διατηρήθηκε microε ελάχιστα διαλείmicromicroατα ως την πτώση της παγκαλικής

δικτατορίας Για λίγο καιρό πάντως και microετά την αποmicroάκρυνση εκατοντάδων χιλιάδων

ldquoαλλοεθνώνrdquo επικράτησε η πολιτική της ενσωmicroάτωσης των υπόλοιπων αντί της γενικής

ξενηλασίας Kρίσιmicroο βήmicroα προς αυτή την κατεύθυνση ήταν η παραχώρηση από την

Kυβέρνηση Φιλελευθέρων πολιτικών δικαιωmicroάτων σε όλους τους εναποmicroείναντες

άρρενες των Nέων Xωρών - κι εποmicroένως στον κύριο όγκο της εβραϊκής κοινότητας Eνώ

εντούτοις ο Bενιζέλος προσπάθησε να συmicromicroαχήσει microαζί της τελικά εκείνη όπως και οι

υπόλοιπες microειονότητες στράφηκε προς τον πολέmicroαρχο άνακτα και προς πολιτικούς που

microε microένος τις καταδίωκαν προηγουmicroένως Aιτία ήταν βεβαίως η σύmicroπτωση της διεθνούς

πολιτικής του microοναρχισmicroού στο πλαίσιο του Eυρωπαϊκού Πολέmicroου microε τα φιλειρηνικά

συmicroφέροντα Iδίως για τους πιο ανυπεράσπιστους η συmicromicroετοχή στον πόλεmicroο ήταν

κίνδυνος πολύ πιο απτός από την πτώση του φιλελεύθερου πρωθυπουργού Όπως το

έθεσε η Mόλχο ldquoO Bενιζέλος είχε θελήσει την ειρηνική ενσωmicroάτωση των εβραίων στην

ελληνική κοινωνία Bρισκόταν σε καλό δρόmicroο Ωστόσο κι εδώ ήταν η ειρωνία όταν

αφυπνίστηκε η εβραϊκή πολιτική συνείδηση στο πολιτικό πλαίσιο του εθνικισmicroού ο ίδιος

δεν εξασφάλισε κανένα όφελοςrdquo47

14

Tελικά δεν αποφεύχθηκαν ούτε ο πόλεmicroος ούτε η εσωτερική εκτροπή - παράγοντες

που αmicroφότεροι έκαναν επισφαλή τη θέση όλων των microειονοτήτων Tο 1917 οι σιωνιστές

που υποστηρίζονταν από microεγάλο microέρος του εβραϊκού πληθυσmicroού και είχαν τέσσερις από

τους πέντε βουλευτές του microεταστράφηκαν για εξωτερικούς λόγους υπέρ της Aντάντ48

Mετά την πυρκαγιά εκείνης της χρονιάς όmicroως οι Φιλελεύθεροι συζήτησαν σοβαρά ldquoεάν

θα ήτο ορθώτερον να microετεφέροντο οι άστεγοι κατά microεγάλην πλειοψηφίαν Eβραίοι

αλλού εις την Eλλάδα Tα ξένα επιτελεία είχαν ταχθεί υπέρ αυτής της λύσεως δια λόγους

στρατιωτικούς Πολλοί εκ των ηmicroετέρων επίσης υπερεθνικισταί επιθυmicroούσαν την

εκτόπισιν των αλλοεθνώνrdquo49 Aφότου λοιπόν άρχισαν οι ξενηλασίες κανείς δεν ήξερε

πού θα σταmicroατούσαν Tελικά το σχέδιο microαταιώθηκε η αποκατάσταση των πυροπαθών

όmicroως όποιες και αν ήταν οι προθέσεις της κυβέρνησης και του αρmicroόδιου υπουργού

Aλέξανδρου Παπαναστασίου ευνόησε από κάθε άποψη τους χριστιανούς έναντι των

εβραίων οι οποίοι αφετέρου πλήγηκαν περισσότερο50 Aκολούθησε νέο κύmicroα

microετανάστευσης ενώ απrsquo όσους έmicroειναν λίγοι απέκτησαν εκλογικά βιβλιάρια και η

σύσταση των χωριστών εκλογικών κέντρων φαλκίδευσε ουσιαστικά τα δικαιώmicroατά

τους51

Eν κατακλείδι οι εθνικές εκκαθαρίσεις από το 1912 ως το 1914 στην Eλλάδα και στην

Tουρκία τις οποίες η microεν ελληνική κυβέρνηση επέτρεψε η δε τουρκική κατεύθυνε θέτουν

σοβαρά ερωτήmicroατα σχετικά microε τη συγκρότηση και τη λειτουργία των βαλκανικών

κρατών Aποτέλεσαν την όχι αναπόφευκτη αλλά πάντως λογική απόληξη του κοινωνικού

κατακερmicroατισmicroού της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας καθώς και της αποσπασmicroατικής

ενσωmicroάτωσής της στο καπιταλιστικό κοσmicroοσύστηmicroα που διαθλάστηκαν ιδεολογικά στην

ανάπτυξη των αντίπαλων εθνικισmicroών Oι αγριότητες εναντίον ανυπεράσπιστων

πληθυσmicroών έγιναν καθηmicroερινότητα και προετοίmicroασαν τις αλλεπάλληλες πολεmicroικές

συγκρούσεις οι οποίες χώρισαν microε τάφρους microίσους τα Bαλκάνια εmicroπέδωσαν την

οικονοmicroική πολιτική και πολιτισmicroική εξάρτηση της περιοχής ανέδειξαν τους

στρατιωτικούς σε πρωταγωνιστές της κρατικής ζωής και το κράτος σε επικυρίαρχο της

κοινωνίας και παγίωσαν ολόκληρο τον εικοστό αιώνα τη διατύπωση των οικονοmicroικών

και ταξικών συγκρούσεων microε όρους εθνικοθρησκευτικούς

Tις εθνοκαθάρσεις δεν χρεώνονταν αποκλειστικά οι ελίτ Mε την ίδια αδυσώπητη

λογική που εmicroπλέκονταν οι περιφερειακές Δυνάmicroεις στο παιχνίδι του ιmicroπεριαλισmicroού

παρέσυραν τους τοπικούς πληθυσmicroούς στον εθνικό ανταγωνισmicroό Tούς καθυπέτασσαν σε

αλλότρια συmicroφέροντα όπως κατεξοχήν ήταν οι βλέψεις κρατικών εκκλησιαστικών κι

επιχειρηmicroατικών κέντρων microετά την πρώτη καταστροφή των Bαλκανικών Πολέmicroων

microάλιστα συνέχισαν να τούς χρησιmicroοποιούν σαν πεσσούς ενόψει νέων συγκρούσεων O

πόλεmicroος κατακρηmicroνίζοντας τις οικονοmicroικοπολιτικές ιεραρχίες του οθωmicroανικού

καθεστώτος στις περισσότερες χώρες ανέτρεψε τους συσχετισmicroούς δυνάmicroεων microεταξύ

15

των κοινωνικών στρωmicroάτων Oι κυρίαρχες εθνότητες κάθε κράτους επωφελήθηκαν για

να οικειοποιηθούν πόρους και εισοδήmicroατα που απολάmicroβαναν προηγουmicroένως οι

ldquoαλλοεθνείςrdquo Oι διαδοχικές microεταβιβάσεις της πολιτικής εξουσίας από το ένα έθνος στο

άλλο συνοδεύονταν από ισάριθmicroες microετατοπίσεις οικονοmicroικής δύναmicroης και συχνά η

απόσπαση κεφαλαίου έγινε απροκάλυπτος στόχος των διωγmicroών Eντέλει η αναδιανοmicroή

του πλούτου microε την απαλλοτρίωση ldquoεχθρικώνrdquo πληθυσmicroών συνιστούσε microια διεστραmicromicroένη

απάντηση στις κοινωνικές πιέσεις τις οποίες συmicroπύκνωναν τα σοσιαλιστικά αιτήmicroατα

της ισονοmicroίας και της κοινωνικοποίησης του παραγωγικού microηχανισmicroού H ξενηλασία

παρουσιάστηκε ως υποκατάστατο της κοινωνικής δικαιοσύνης - και η καταστολή που

συνεπαγόταν microακροπρόθεσmicroα δηmicroιούργησε την παραθεσmicroική υποδοmicroή και την

τεχνολογία του Διχασmicroού ενώ συνάmicroα διευκόλυνε τις στρατιωτικές επεmicroβάσεις στη

δηmicroόσια ζωή και νοmicroιmicroοποίησε microιλιταριστικά ιδεολογήmicroατα

Oι οιωνοί δεν ξέφευγαν από τους πιο ψύχραιmicroους παρατηρητές όπως ήταν ο

Πρόξενος Mόργκαν ο οποίος παρακολουθούσε εκ του σύνεγγυς τις εξελίξεις στη

Θεσσαλονίκη ldquoοι Tούρκοι δείχνουν αποφασισmicroένοι να διώξουν όλους τους Xριστιανούς

από τη Θράκηrdquo έγραφε ldquoενώ αφετέρου στη Mακεδονία οι Mουσουλmicroάνοι

παραπονούνται για άδικη microεταχείριση και η Eλληνική ορθοδοξία επιβάλλεται

καταναγκαστικά στους εντόπιους Xριστιανούς Δεν φαίνεται λοιπόν να έχουν άλλη

διαφυγή οι υποτελείς φυλές εκτός από την αποδηmicroία ή την αποστασία Eν καιρώ και microε

τίmicroηmicroα τα microαρτύρια των υποτελών στοιχείων η Eλλάδα και η Tουρκία θα microπορούν να

επαίρονται ότι βασιλεύουν επάνω σε οmicroοιογενείς πληθυσmicroούς αλλά βεβαίως δεν θα έχει

βελτιωθεί στο microεταξύ η φήmicroη της ανεκτικότητάς τουςrdquo52 Oι εβραίοι έmicroεναν προσώρας

στο απυρόβλητο Aπό τη στιγmicroή όmicroως που η παραmicroονή τους στον τόπο των προγόνων

τους παύοντας να θεωρείται αυτονόητη παρουσιάστηκε ως παραχώρηση εξαιτίας

συγκυριακών συσχετισmicroών δυνάmicroεων κανείς δεν ήξερε πότε θα ηχούσαν οι σάλπιγγες

και του δικού τους εξανδραποδισmicroού

16

Bιβλιογραφία

Andreacuteadegraves Andreacute Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la guerre en Gregravece Publications de la Dotation

Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP 1928

Γαρδίκα-Kατσιαδάκη Eλένη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή συνεργασίαrdquo σε

Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5

Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270 κε

Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν

Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914

Carnegie Endowment for International Peace Report of the International Commission To Inquire into the

Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington Carnegie Endowment 1914

Δραγούmicroης Φίλιππος Στεφάνου Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 εισαγωγή - επιmicroέλεια I K

Mαζαράκης Aινιάν Aθήνα Δωδώνη 1988

Feroz Ahmad ldquoWar and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988]

Fleischer Hagen ldquoThe Aegean Crisis in the Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the

Hellenic Diaspora vol XIV(3-4) [1987]

Gardikas Katsiadakis Helen Greece and the Balkan Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα

Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων 1995

Grogan Lady The Life of J D Bourchier London Hurst and Blackett 1926

Kαλλιβρετάκης Λεωνίδας Φ ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις

Hπείρου - Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990]

Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από ανέκδοτες επιστολές

του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου

Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507

Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo

σε Θάνος Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ

53-131

Kitromilides Paschalis Michael Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the Culture and Political

Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum Reprints 1994

17

Kontogiorgi Elisabeth ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora and Myriophyto-

Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies 351 Thessaloniki 1994

Λιάκος Aντώνης ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε

Tριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199

Aθήνα KNEEIE 1994

La Question drsquo Orient vue par les socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918

Lamouche [Colonel] Quinze ans drsquo histoire balkanique (1904-1918) Paris Payot 1928

Leontaritis George B Greece and the First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder

1990

Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913 Faits Rapports Documents

Temoignages Officiels Athegravenes 1914

Mazower Mark Greece and the Inter-war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991

Mαρκέτος Σπύρος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού

σοσιαλισmicroού Aθήνα (διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου

Aθηνών) 1998

Mαρκέτος Σπύρος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo σε Eταιρεία Mελέτης

Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας στη microακρά διάρκεια Πρακτικά

του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991 Aθήνα Γαβριηλίδης 1995

Mατάλας Παρασκευάς ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι

microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993

Molho Rena ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic

Diaspora vol XIII 3-4 [1986]

Molho Rena Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de doctorat de lrsquo

Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3

Παναγάκος Π Συmicroβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922 Aθήναι 1960

Παρασκευόπουλος Λεωνίδας I Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933

Pακτιβάν Kωνσταντίνος Δ Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών ανατύπωσις εκ της

Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916

18

Pierron Bernard Juifs et chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave

1945 Paris Lrsquo Harmattan 1996

Rankin Reginald Sir Inner History of the Balkan War London Constable 1914

Σουλιώτης - Nικολαΐδης Aθανάσιος Hmicroερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου πρόλογος Σοφίας

Aθ Σουλιώτη εισαγωγή Διογένη Ξανάλατου Θεσσαλονίκη EMΣ 1962

Vergopoulos Kostas ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI

[Spring 1988]

[Aργυρόπουλος Περικλής] Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου πρώην βουλευτού Aθηνών

υπουργού και πρεσβευτού από 1885 έως 1936 Aθήναι 1970

19

1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos

ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ

232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-

Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του

ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European

World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the

European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της

οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and

New York Cambridge UP 1979

2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την

Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the

First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα

επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la

guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP

1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-

war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ

ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος

Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα

(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998

Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια

και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35

3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε

4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος

ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος

Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα

KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in

the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum

Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan

Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων

1995

5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo

6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912

7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από

ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη

20

microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του

ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος

Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ

53-131

8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo

σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας

στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991

Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο

9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371

10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ

ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο

στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν

αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την

κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν

επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D

Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών

διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington

Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από

την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα

11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048

12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των

διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the

Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)

[1987]

13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των

τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως

τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914

14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194

15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης

έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών

εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην

Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et

chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo

Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις

έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους

21

microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από

τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της

Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη

συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-

1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις

φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά

το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών

ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού

στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις

εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo

(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε

και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν

κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα

16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή

συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού

Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270

κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία

οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα

καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912

Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey

309191242090

17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως

προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η

δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης

Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O

Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο

18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les

socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός

Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά

έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for

International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως

οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης

ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -

Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78

19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο

Πέmicroπτο

20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet

177191442809

22

21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082

(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)

23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών

ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο

2621051914

24 Στο ίδιο σ 14

25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα

microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το

κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar

and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι

επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν

στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του

Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη

προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913

Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως

συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως

καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO

371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους

βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610

Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των

βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ

τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora

and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies

351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι

χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων

26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην

Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς

φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι

κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει

προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι

περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική

τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας

M Grassi

27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694

23

28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία

1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να

ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς

Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)

29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς

ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την

εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα

στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75

χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988

Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189

30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)

31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

460

32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε

33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488

34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495

35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο

των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ

της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho

Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα

για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho

ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora

vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους

X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη

πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους

στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι

και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν

λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες

κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ

σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat

de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα

αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης

36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

506

37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)

24

38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751

39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919

Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549

41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552

42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544

43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545

44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548

45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049

46 FO 371199567-69

47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

555

48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556

49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249

50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

560

51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της

Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και

κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος

ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των

ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo

έτος Arsquo τ 1 [761920]

52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715

13

(υπήρχαν τετρακόσιοι microε πεντακόσιοι από αυτούς microόνον εβραίοι) καθώς και microποϋκοτάζ

των εmicroπόρων ή microε αστυνοmicroικές και δικαστικές ενοχλήσεις Παρατηρητές όπως ο

Nεχαmicroάς διέκριναν microεγάλη απόσταση από τις επίσηmicroες διακηρύξεις ως στην καθηmicroερινή

πρακτική των αρχών42 Tα επεισόδια συνεχίζονταν ακατάπαυστα Άρχισε εκπατρισmicroός

οικογένειες πουλούσαν την περιουσία τους και microετανάστευαν κατά εκατοντάδες προς τη

βόρεια και νότια Amicroερική τη Γαλλία την Aίγυπτο και την Oθωmicroανική Aυτοκρατορία43

Φόνοι και διώξεις υπονόmicroευαν τη διακηρυγmicroένη κυβερνητική πολιτική και αποξένωναν

την εβραϊκή κοινότητα44 Στην πόλη επικρατούσε κλίmicroα κατοχής οι αρχές φρουρούσαν

αυστηρά όλα τα δηmicroόσια κτίρια και παρακολουθούσαν στενά όλα τα ldquoύποπτα

πρόσωπαrdquo45

H τροmicroοκρατία και η καταστολή συνδέονταν επίσης microε microια ιδιαιτερότητα της

εβραϊκής κοινότητας - το ισχυρό σοσιαλιστικό κίνηmicroα Oι συνθήκες που επικράτησαν

στη Mακεδονία αφότου έληξαν οι πόλεmicroοι ουσιαστικά εmicroπόδιζαν κάθε microορφή πολιτικής

δράσης Mόλις τερmicroατίστηκε η κατάσταση πολιορκίας οι αρχές επέκτειναν την ισχύ των

περίφηmicroων νόmicroων του Δηmicroητρακοπούλου για τη ληστεία οι οποίοι είχαν ξεσηκώσει

τεράστιες αντιδράσεις όταν συζητούνταν στη βουλή Tώρα microπορούσαν χωρίς δίκη να

εξορίζουν ύποπτους microαζί microε τις οικογένειές τους φυγόδικους ζητιάνους άστεγους και

άλλα ldquoαντικοινωνικά στοιχείαrdquo46 Mολονότι δεν ενέπιπταν σε καmicroιά από τις παραπάνω

κατηγορίες οι ηγέτες της Φεντερασιόν Mπεναρόγιας και Γιονάς συγκαταλέγονταν στα

πρώτα θύmicroατα των άκρως ελαστικών αυτών νόmicroων H έλλειψη δηmicroοκρατικών εγγυήσεων

microονιmicroοποιήθηκε διατηρήθηκε microε ελάχιστα διαλείmicromicroατα ως την πτώση της παγκαλικής

δικτατορίας Για λίγο καιρό πάντως και microετά την αποmicroάκρυνση εκατοντάδων χιλιάδων

ldquoαλλοεθνώνrdquo επικράτησε η πολιτική της ενσωmicroάτωσης των υπόλοιπων αντί της γενικής

ξενηλασίας Kρίσιmicroο βήmicroα προς αυτή την κατεύθυνση ήταν η παραχώρηση από την

Kυβέρνηση Φιλελευθέρων πολιτικών δικαιωmicroάτων σε όλους τους εναποmicroείναντες

άρρενες των Nέων Xωρών - κι εποmicroένως στον κύριο όγκο της εβραϊκής κοινότητας Eνώ

εντούτοις ο Bενιζέλος προσπάθησε να συmicromicroαχήσει microαζί της τελικά εκείνη όπως και οι

υπόλοιπες microειονότητες στράφηκε προς τον πολέmicroαρχο άνακτα και προς πολιτικούς που

microε microένος τις καταδίωκαν προηγουmicroένως Aιτία ήταν βεβαίως η σύmicroπτωση της διεθνούς

πολιτικής του microοναρχισmicroού στο πλαίσιο του Eυρωπαϊκού Πολέmicroου microε τα φιλειρηνικά

συmicroφέροντα Iδίως για τους πιο ανυπεράσπιστους η συmicromicroετοχή στον πόλεmicroο ήταν

κίνδυνος πολύ πιο απτός από την πτώση του φιλελεύθερου πρωθυπουργού Όπως το

έθεσε η Mόλχο ldquoO Bενιζέλος είχε θελήσει την ειρηνική ενσωmicroάτωση των εβραίων στην

ελληνική κοινωνία Bρισκόταν σε καλό δρόmicroο Ωστόσο κι εδώ ήταν η ειρωνία όταν

αφυπνίστηκε η εβραϊκή πολιτική συνείδηση στο πολιτικό πλαίσιο του εθνικισmicroού ο ίδιος

δεν εξασφάλισε κανένα όφελοςrdquo47

14

Tελικά δεν αποφεύχθηκαν ούτε ο πόλεmicroος ούτε η εσωτερική εκτροπή - παράγοντες

που αmicroφότεροι έκαναν επισφαλή τη θέση όλων των microειονοτήτων Tο 1917 οι σιωνιστές

που υποστηρίζονταν από microεγάλο microέρος του εβραϊκού πληθυσmicroού και είχαν τέσσερις από

τους πέντε βουλευτές του microεταστράφηκαν για εξωτερικούς λόγους υπέρ της Aντάντ48

Mετά την πυρκαγιά εκείνης της χρονιάς όmicroως οι Φιλελεύθεροι συζήτησαν σοβαρά ldquoεάν

θα ήτο ορθώτερον να microετεφέροντο οι άστεγοι κατά microεγάλην πλειοψηφίαν Eβραίοι

αλλού εις την Eλλάδα Tα ξένα επιτελεία είχαν ταχθεί υπέρ αυτής της λύσεως δια λόγους

στρατιωτικούς Πολλοί εκ των ηmicroετέρων επίσης υπερεθνικισταί επιθυmicroούσαν την

εκτόπισιν των αλλοεθνώνrdquo49 Aφότου λοιπόν άρχισαν οι ξενηλασίες κανείς δεν ήξερε

πού θα σταmicroατούσαν Tελικά το σχέδιο microαταιώθηκε η αποκατάσταση των πυροπαθών

όmicroως όποιες και αν ήταν οι προθέσεις της κυβέρνησης και του αρmicroόδιου υπουργού

Aλέξανδρου Παπαναστασίου ευνόησε από κάθε άποψη τους χριστιανούς έναντι των

εβραίων οι οποίοι αφετέρου πλήγηκαν περισσότερο50 Aκολούθησε νέο κύmicroα

microετανάστευσης ενώ απrsquo όσους έmicroειναν λίγοι απέκτησαν εκλογικά βιβλιάρια και η

σύσταση των χωριστών εκλογικών κέντρων φαλκίδευσε ουσιαστικά τα δικαιώmicroατά

τους51

Eν κατακλείδι οι εθνικές εκκαθαρίσεις από το 1912 ως το 1914 στην Eλλάδα και στην

Tουρκία τις οποίες η microεν ελληνική κυβέρνηση επέτρεψε η δε τουρκική κατεύθυνε θέτουν

σοβαρά ερωτήmicroατα σχετικά microε τη συγκρότηση και τη λειτουργία των βαλκανικών

κρατών Aποτέλεσαν την όχι αναπόφευκτη αλλά πάντως λογική απόληξη του κοινωνικού

κατακερmicroατισmicroού της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας καθώς και της αποσπασmicroατικής

ενσωmicroάτωσής της στο καπιταλιστικό κοσmicroοσύστηmicroα που διαθλάστηκαν ιδεολογικά στην

ανάπτυξη των αντίπαλων εθνικισmicroών Oι αγριότητες εναντίον ανυπεράσπιστων

πληθυσmicroών έγιναν καθηmicroερινότητα και προετοίmicroασαν τις αλλεπάλληλες πολεmicroικές

συγκρούσεις οι οποίες χώρισαν microε τάφρους microίσους τα Bαλκάνια εmicroπέδωσαν την

οικονοmicroική πολιτική και πολιτισmicroική εξάρτηση της περιοχής ανέδειξαν τους

στρατιωτικούς σε πρωταγωνιστές της κρατικής ζωής και το κράτος σε επικυρίαρχο της

κοινωνίας και παγίωσαν ολόκληρο τον εικοστό αιώνα τη διατύπωση των οικονοmicroικών

και ταξικών συγκρούσεων microε όρους εθνικοθρησκευτικούς

Tις εθνοκαθάρσεις δεν χρεώνονταν αποκλειστικά οι ελίτ Mε την ίδια αδυσώπητη

λογική που εmicroπλέκονταν οι περιφερειακές Δυνάmicroεις στο παιχνίδι του ιmicroπεριαλισmicroού

παρέσυραν τους τοπικούς πληθυσmicroούς στον εθνικό ανταγωνισmicroό Tούς καθυπέτασσαν σε

αλλότρια συmicroφέροντα όπως κατεξοχήν ήταν οι βλέψεις κρατικών εκκλησιαστικών κι

επιχειρηmicroατικών κέντρων microετά την πρώτη καταστροφή των Bαλκανικών Πολέmicroων

microάλιστα συνέχισαν να τούς χρησιmicroοποιούν σαν πεσσούς ενόψει νέων συγκρούσεων O

πόλεmicroος κατακρηmicroνίζοντας τις οικονοmicroικοπολιτικές ιεραρχίες του οθωmicroανικού

καθεστώτος στις περισσότερες χώρες ανέτρεψε τους συσχετισmicroούς δυνάmicroεων microεταξύ

15

των κοινωνικών στρωmicroάτων Oι κυρίαρχες εθνότητες κάθε κράτους επωφελήθηκαν για

να οικειοποιηθούν πόρους και εισοδήmicroατα που απολάmicroβαναν προηγουmicroένως οι

ldquoαλλοεθνείςrdquo Oι διαδοχικές microεταβιβάσεις της πολιτικής εξουσίας από το ένα έθνος στο

άλλο συνοδεύονταν από ισάριθmicroες microετατοπίσεις οικονοmicroικής δύναmicroης και συχνά η

απόσπαση κεφαλαίου έγινε απροκάλυπτος στόχος των διωγmicroών Eντέλει η αναδιανοmicroή

του πλούτου microε την απαλλοτρίωση ldquoεχθρικώνrdquo πληθυσmicroών συνιστούσε microια διεστραmicromicroένη

απάντηση στις κοινωνικές πιέσεις τις οποίες συmicroπύκνωναν τα σοσιαλιστικά αιτήmicroατα

της ισονοmicroίας και της κοινωνικοποίησης του παραγωγικού microηχανισmicroού H ξενηλασία

παρουσιάστηκε ως υποκατάστατο της κοινωνικής δικαιοσύνης - και η καταστολή που

συνεπαγόταν microακροπρόθεσmicroα δηmicroιούργησε την παραθεσmicroική υποδοmicroή και την

τεχνολογία του Διχασmicroού ενώ συνάmicroα διευκόλυνε τις στρατιωτικές επεmicroβάσεις στη

δηmicroόσια ζωή και νοmicroιmicroοποίησε microιλιταριστικά ιδεολογήmicroατα

Oι οιωνοί δεν ξέφευγαν από τους πιο ψύχραιmicroους παρατηρητές όπως ήταν ο

Πρόξενος Mόργκαν ο οποίος παρακολουθούσε εκ του σύνεγγυς τις εξελίξεις στη

Θεσσαλονίκη ldquoοι Tούρκοι δείχνουν αποφασισmicroένοι να διώξουν όλους τους Xριστιανούς

από τη Θράκηrdquo έγραφε ldquoενώ αφετέρου στη Mακεδονία οι Mουσουλmicroάνοι

παραπονούνται για άδικη microεταχείριση και η Eλληνική ορθοδοξία επιβάλλεται

καταναγκαστικά στους εντόπιους Xριστιανούς Δεν φαίνεται λοιπόν να έχουν άλλη

διαφυγή οι υποτελείς φυλές εκτός από την αποδηmicroία ή την αποστασία Eν καιρώ και microε

τίmicroηmicroα τα microαρτύρια των υποτελών στοιχείων η Eλλάδα και η Tουρκία θα microπορούν να

επαίρονται ότι βασιλεύουν επάνω σε οmicroοιογενείς πληθυσmicroούς αλλά βεβαίως δεν θα έχει

βελτιωθεί στο microεταξύ η φήmicroη της ανεκτικότητάς τουςrdquo52 Oι εβραίοι έmicroεναν προσώρας

στο απυρόβλητο Aπό τη στιγmicroή όmicroως που η παραmicroονή τους στον τόπο των προγόνων

τους παύοντας να θεωρείται αυτονόητη παρουσιάστηκε ως παραχώρηση εξαιτίας

συγκυριακών συσχετισmicroών δυνάmicroεων κανείς δεν ήξερε πότε θα ηχούσαν οι σάλπιγγες

και του δικού τους εξανδραποδισmicroού

16

Bιβλιογραφία

Andreacuteadegraves Andreacute Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la guerre en Gregravece Publications de la Dotation

Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP 1928

Γαρδίκα-Kατσιαδάκη Eλένη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή συνεργασίαrdquo σε

Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5

Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270 κε

Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν

Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914

Carnegie Endowment for International Peace Report of the International Commission To Inquire into the

Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington Carnegie Endowment 1914

Δραγούmicroης Φίλιππος Στεφάνου Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 εισαγωγή - επιmicroέλεια I K

Mαζαράκης Aινιάν Aθήνα Δωδώνη 1988

Feroz Ahmad ldquoWar and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988]

Fleischer Hagen ldquoThe Aegean Crisis in the Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the

Hellenic Diaspora vol XIV(3-4) [1987]

Gardikas Katsiadakis Helen Greece and the Balkan Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα

Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων 1995

Grogan Lady The Life of J D Bourchier London Hurst and Blackett 1926

Kαλλιβρετάκης Λεωνίδας Φ ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις

Hπείρου - Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990]

Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από ανέκδοτες επιστολές

του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου

Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507

Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo

σε Θάνος Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ

53-131

Kitromilides Paschalis Michael Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the Culture and Political

Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum Reprints 1994

17

Kontogiorgi Elisabeth ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora and Myriophyto-

Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies 351 Thessaloniki 1994

Λιάκος Aντώνης ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε

Tριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199

Aθήνα KNEEIE 1994

La Question drsquo Orient vue par les socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918

Lamouche [Colonel] Quinze ans drsquo histoire balkanique (1904-1918) Paris Payot 1928

Leontaritis George B Greece and the First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder

1990

Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913 Faits Rapports Documents

Temoignages Officiels Athegravenes 1914

Mazower Mark Greece and the Inter-war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991

Mαρκέτος Σπύρος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού

σοσιαλισmicroού Aθήνα (διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου

Aθηνών) 1998

Mαρκέτος Σπύρος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo σε Eταιρεία Mελέτης

Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας στη microακρά διάρκεια Πρακτικά

του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991 Aθήνα Γαβριηλίδης 1995

Mατάλας Παρασκευάς ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι

microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993

Molho Rena ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic

Diaspora vol XIII 3-4 [1986]

Molho Rena Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de doctorat de lrsquo

Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3

Παναγάκος Π Συmicroβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922 Aθήναι 1960

Παρασκευόπουλος Λεωνίδας I Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933

Pακτιβάν Kωνσταντίνος Δ Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών ανατύπωσις εκ της

Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916

18

Pierron Bernard Juifs et chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave

1945 Paris Lrsquo Harmattan 1996

Rankin Reginald Sir Inner History of the Balkan War London Constable 1914

Σουλιώτης - Nικολαΐδης Aθανάσιος Hmicroερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου πρόλογος Σοφίας

Aθ Σουλιώτη εισαγωγή Διογένη Ξανάλατου Θεσσαλονίκη EMΣ 1962

Vergopoulos Kostas ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI

[Spring 1988]

[Aργυρόπουλος Περικλής] Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου πρώην βουλευτού Aθηνών

υπουργού και πρεσβευτού από 1885 έως 1936 Aθήναι 1970

19

1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos

ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ

232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-

Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του

ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European

World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the

European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της

οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and

New York Cambridge UP 1979

2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την

Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the

First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα

επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la

guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP

1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-

war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ

ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος

Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα

(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998

Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια

και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35

3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε

4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος

ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος

Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα

KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in

the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum

Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan

Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων

1995

5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo

6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912

7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από

ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη

20

microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του

ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος

Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ

53-131

8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo

σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας

στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991

Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο

9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371

10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ

ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο

στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν

αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την

κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν

επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D

Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών

διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington

Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από

την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα

11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048

12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των

διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the

Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)

[1987]

13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των

τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως

τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914

14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194

15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης

έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών

εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην

Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et

chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo

Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις

έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους

21

microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από

τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της

Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη

συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-

1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις

φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά

το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών

ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού

στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις

εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo

(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε

και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν

κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα

16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή

συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού

Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270

κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία

οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα

καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912

Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey

309191242090

17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως

προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η

δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης

Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O

Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο

18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les

socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός

Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά

έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for

International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως

οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης

ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -

Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78

19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο

Πέmicroπτο

20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet

177191442809

22

21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082

(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)

23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών

ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο

2621051914

24 Στο ίδιο σ 14

25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα

microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το

κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar

and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι

επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν

στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του

Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη

προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913

Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως

συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως

καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO

371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους

βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610

Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των

βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ

τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora

and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies

351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι

χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων

26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην

Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς

φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι

κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει

προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι

περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική

τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας

M Grassi

27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694

23

28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία

1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να

ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς

Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)

29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς

ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την

εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα

στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75

χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988

Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189

30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)

31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

460

32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε

33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488

34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495

35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο

των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ

της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho

Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα

για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho

ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora

vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους

X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη

πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους

στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι

και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν

λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες

κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ

σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat

de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα

αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης

36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

506

37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)

24

38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751

39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919

Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549

41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552

42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544

43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545

44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548

45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049

46 FO 371199567-69

47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

555

48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556

49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249

50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

560

51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της

Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και

κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος

ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των

ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo

έτος Arsquo τ 1 [761920]

52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715

14

Tελικά δεν αποφεύχθηκαν ούτε ο πόλεmicroος ούτε η εσωτερική εκτροπή - παράγοντες

που αmicroφότεροι έκαναν επισφαλή τη θέση όλων των microειονοτήτων Tο 1917 οι σιωνιστές

που υποστηρίζονταν από microεγάλο microέρος του εβραϊκού πληθυσmicroού και είχαν τέσσερις από

τους πέντε βουλευτές του microεταστράφηκαν για εξωτερικούς λόγους υπέρ της Aντάντ48

Mετά την πυρκαγιά εκείνης της χρονιάς όmicroως οι Φιλελεύθεροι συζήτησαν σοβαρά ldquoεάν

θα ήτο ορθώτερον να microετεφέροντο οι άστεγοι κατά microεγάλην πλειοψηφίαν Eβραίοι

αλλού εις την Eλλάδα Tα ξένα επιτελεία είχαν ταχθεί υπέρ αυτής της λύσεως δια λόγους

στρατιωτικούς Πολλοί εκ των ηmicroετέρων επίσης υπερεθνικισταί επιθυmicroούσαν την

εκτόπισιν των αλλοεθνώνrdquo49 Aφότου λοιπόν άρχισαν οι ξενηλασίες κανείς δεν ήξερε

πού θα σταmicroατούσαν Tελικά το σχέδιο microαταιώθηκε η αποκατάσταση των πυροπαθών

όmicroως όποιες και αν ήταν οι προθέσεις της κυβέρνησης και του αρmicroόδιου υπουργού

Aλέξανδρου Παπαναστασίου ευνόησε από κάθε άποψη τους χριστιανούς έναντι των

εβραίων οι οποίοι αφετέρου πλήγηκαν περισσότερο50 Aκολούθησε νέο κύmicroα

microετανάστευσης ενώ απrsquo όσους έmicroειναν λίγοι απέκτησαν εκλογικά βιβλιάρια και η

σύσταση των χωριστών εκλογικών κέντρων φαλκίδευσε ουσιαστικά τα δικαιώmicroατά

τους51

Eν κατακλείδι οι εθνικές εκκαθαρίσεις από το 1912 ως το 1914 στην Eλλάδα και στην

Tουρκία τις οποίες η microεν ελληνική κυβέρνηση επέτρεψε η δε τουρκική κατεύθυνε θέτουν

σοβαρά ερωτήmicroατα σχετικά microε τη συγκρότηση και τη λειτουργία των βαλκανικών

κρατών Aποτέλεσαν την όχι αναπόφευκτη αλλά πάντως λογική απόληξη του κοινωνικού

κατακερmicroατισmicroού της Oθωmicroανικής Aυτοκρατορίας καθώς και της αποσπασmicroατικής

ενσωmicroάτωσής της στο καπιταλιστικό κοσmicroοσύστηmicroα που διαθλάστηκαν ιδεολογικά στην

ανάπτυξη των αντίπαλων εθνικισmicroών Oι αγριότητες εναντίον ανυπεράσπιστων

πληθυσmicroών έγιναν καθηmicroερινότητα και προετοίmicroασαν τις αλλεπάλληλες πολεmicroικές

συγκρούσεις οι οποίες χώρισαν microε τάφρους microίσους τα Bαλκάνια εmicroπέδωσαν την

οικονοmicroική πολιτική και πολιτισmicroική εξάρτηση της περιοχής ανέδειξαν τους

στρατιωτικούς σε πρωταγωνιστές της κρατικής ζωής και το κράτος σε επικυρίαρχο της

κοινωνίας και παγίωσαν ολόκληρο τον εικοστό αιώνα τη διατύπωση των οικονοmicroικών

και ταξικών συγκρούσεων microε όρους εθνικοθρησκευτικούς

Tις εθνοκαθάρσεις δεν χρεώνονταν αποκλειστικά οι ελίτ Mε την ίδια αδυσώπητη

λογική που εmicroπλέκονταν οι περιφερειακές Δυνάmicroεις στο παιχνίδι του ιmicroπεριαλισmicroού

παρέσυραν τους τοπικούς πληθυσmicroούς στον εθνικό ανταγωνισmicroό Tούς καθυπέτασσαν σε

αλλότρια συmicroφέροντα όπως κατεξοχήν ήταν οι βλέψεις κρατικών εκκλησιαστικών κι

επιχειρηmicroατικών κέντρων microετά την πρώτη καταστροφή των Bαλκανικών Πολέmicroων

microάλιστα συνέχισαν να τούς χρησιmicroοποιούν σαν πεσσούς ενόψει νέων συγκρούσεων O

πόλεmicroος κατακρηmicroνίζοντας τις οικονοmicroικοπολιτικές ιεραρχίες του οθωmicroανικού

καθεστώτος στις περισσότερες χώρες ανέτρεψε τους συσχετισmicroούς δυνάmicroεων microεταξύ

15

των κοινωνικών στρωmicroάτων Oι κυρίαρχες εθνότητες κάθε κράτους επωφελήθηκαν για

να οικειοποιηθούν πόρους και εισοδήmicroατα που απολάmicroβαναν προηγουmicroένως οι

ldquoαλλοεθνείςrdquo Oι διαδοχικές microεταβιβάσεις της πολιτικής εξουσίας από το ένα έθνος στο

άλλο συνοδεύονταν από ισάριθmicroες microετατοπίσεις οικονοmicroικής δύναmicroης και συχνά η

απόσπαση κεφαλαίου έγινε απροκάλυπτος στόχος των διωγmicroών Eντέλει η αναδιανοmicroή

του πλούτου microε την απαλλοτρίωση ldquoεχθρικώνrdquo πληθυσmicroών συνιστούσε microια διεστραmicromicroένη

απάντηση στις κοινωνικές πιέσεις τις οποίες συmicroπύκνωναν τα σοσιαλιστικά αιτήmicroατα

της ισονοmicroίας και της κοινωνικοποίησης του παραγωγικού microηχανισmicroού H ξενηλασία

παρουσιάστηκε ως υποκατάστατο της κοινωνικής δικαιοσύνης - και η καταστολή που

συνεπαγόταν microακροπρόθεσmicroα δηmicroιούργησε την παραθεσmicroική υποδοmicroή και την

τεχνολογία του Διχασmicroού ενώ συνάmicroα διευκόλυνε τις στρατιωτικές επεmicroβάσεις στη

δηmicroόσια ζωή και νοmicroιmicroοποίησε microιλιταριστικά ιδεολογήmicroατα

Oι οιωνοί δεν ξέφευγαν από τους πιο ψύχραιmicroους παρατηρητές όπως ήταν ο

Πρόξενος Mόργκαν ο οποίος παρακολουθούσε εκ του σύνεγγυς τις εξελίξεις στη

Θεσσαλονίκη ldquoοι Tούρκοι δείχνουν αποφασισmicroένοι να διώξουν όλους τους Xριστιανούς

από τη Θράκηrdquo έγραφε ldquoενώ αφετέρου στη Mακεδονία οι Mουσουλmicroάνοι

παραπονούνται για άδικη microεταχείριση και η Eλληνική ορθοδοξία επιβάλλεται

καταναγκαστικά στους εντόπιους Xριστιανούς Δεν φαίνεται λοιπόν να έχουν άλλη

διαφυγή οι υποτελείς φυλές εκτός από την αποδηmicroία ή την αποστασία Eν καιρώ και microε

τίmicroηmicroα τα microαρτύρια των υποτελών στοιχείων η Eλλάδα και η Tουρκία θα microπορούν να

επαίρονται ότι βασιλεύουν επάνω σε οmicroοιογενείς πληθυσmicroούς αλλά βεβαίως δεν θα έχει

βελτιωθεί στο microεταξύ η φήmicroη της ανεκτικότητάς τουςrdquo52 Oι εβραίοι έmicroεναν προσώρας

στο απυρόβλητο Aπό τη στιγmicroή όmicroως που η παραmicroονή τους στον τόπο των προγόνων

τους παύοντας να θεωρείται αυτονόητη παρουσιάστηκε ως παραχώρηση εξαιτίας

συγκυριακών συσχετισmicroών δυνάmicroεων κανείς δεν ήξερε πότε θα ηχούσαν οι σάλπιγγες

και του δικού τους εξανδραποδισmicroού

16

Bιβλιογραφία

Andreacuteadegraves Andreacute Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la guerre en Gregravece Publications de la Dotation

Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP 1928

Γαρδίκα-Kατσιαδάκη Eλένη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή συνεργασίαrdquo σε

Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5

Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270 κε

Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν

Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914

Carnegie Endowment for International Peace Report of the International Commission To Inquire into the

Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington Carnegie Endowment 1914

Δραγούmicroης Φίλιππος Στεφάνου Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 εισαγωγή - επιmicroέλεια I K

Mαζαράκης Aινιάν Aθήνα Δωδώνη 1988

Feroz Ahmad ldquoWar and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988]

Fleischer Hagen ldquoThe Aegean Crisis in the Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the

Hellenic Diaspora vol XIV(3-4) [1987]

Gardikas Katsiadakis Helen Greece and the Balkan Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα

Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων 1995

Grogan Lady The Life of J D Bourchier London Hurst and Blackett 1926

Kαλλιβρετάκης Λεωνίδας Φ ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις

Hπείρου - Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990]

Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από ανέκδοτες επιστολές

του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου

Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507

Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo

σε Θάνος Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ

53-131

Kitromilides Paschalis Michael Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the Culture and Political

Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum Reprints 1994

17

Kontogiorgi Elisabeth ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora and Myriophyto-

Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies 351 Thessaloniki 1994

Λιάκος Aντώνης ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε

Tριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199

Aθήνα KNEEIE 1994

La Question drsquo Orient vue par les socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918

Lamouche [Colonel] Quinze ans drsquo histoire balkanique (1904-1918) Paris Payot 1928

Leontaritis George B Greece and the First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder

1990

Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913 Faits Rapports Documents

Temoignages Officiels Athegravenes 1914

Mazower Mark Greece and the Inter-war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991

Mαρκέτος Σπύρος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού

σοσιαλισmicroού Aθήνα (διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου

Aθηνών) 1998

Mαρκέτος Σπύρος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo σε Eταιρεία Mελέτης

Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας στη microακρά διάρκεια Πρακτικά

του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991 Aθήνα Γαβριηλίδης 1995

Mατάλας Παρασκευάς ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι

microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993

Molho Rena ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic

Diaspora vol XIII 3-4 [1986]

Molho Rena Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de doctorat de lrsquo

Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3

Παναγάκος Π Συmicroβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922 Aθήναι 1960

Παρασκευόπουλος Λεωνίδας I Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933

Pακτιβάν Kωνσταντίνος Δ Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών ανατύπωσις εκ της

Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916

18

Pierron Bernard Juifs et chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave

1945 Paris Lrsquo Harmattan 1996

Rankin Reginald Sir Inner History of the Balkan War London Constable 1914

Σουλιώτης - Nικολαΐδης Aθανάσιος Hmicroερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου πρόλογος Σοφίας

Aθ Σουλιώτη εισαγωγή Διογένη Ξανάλατου Θεσσαλονίκη EMΣ 1962

Vergopoulos Kostas ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI

[Spring 1988]

[Aργυρόπουλος Περικλής] Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου πρώην βουλευτού Aθηνών

υπουργού και πρεσβευτού από 1885 έως 1936 Aθήναι 1970

19

1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos

ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ

232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-

Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του

ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European

World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the

European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της

οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and

New York Cambridge UP 1979

2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την

Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the

First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα

επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la

guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP

1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-

war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ

ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος

Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα

(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998

Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια

και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35

3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε

4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος

ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος

Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα

KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in

the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum

Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan

Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων

1995

5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo

6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912

7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από

ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη

20

microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του

ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος

Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ

53-131

8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo

σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας

στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991

Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο

9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371

10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ

ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο

στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν

αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την

κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν

επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D

Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών

διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington

Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από

την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα

11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048

12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των

διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the

Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)

[1987]

13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των

τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως

τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914

14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194

15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης

έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών

εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην

Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et

chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo

Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις

έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους

21

microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από

τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της

Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη

συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-

1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις

φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά

το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών

ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού

στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις

εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo

(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε

και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν

κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα

16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή

συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού

Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270

κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία

οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα

καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912

Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey

309191242090

17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως

προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η

δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης

Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O

Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο

18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les

socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός

Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά

έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for

International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως

οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης

ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -

Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78

19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο

Πέmicroπτο

20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet

177191442809

22

21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082

(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)

23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών

ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο

2621051914

24 Στο ίδιο σ 14

25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα

microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το

κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar

and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι

επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν

στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του

Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη

προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913

Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως

συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως

καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO

371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους

βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610

Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των

βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ

τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora

and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies

351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι

χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων

26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην

Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς

φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι

κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει

προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι

περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική

τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας

M Grassi

27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694

23

28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία

1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να

ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς

Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)

29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς

ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την

εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα

στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75

χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988

Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189

30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)

31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

460

32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε

33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488

34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495

35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο

των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ

της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho

Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα

για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho

ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora

vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους

X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη

πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους

στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι

και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν

λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες

κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ

σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat

de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα

αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης

36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

506

37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)

24

38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751

39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919

Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549

41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552

42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544

43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545

44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548

45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049

46 FO 371199567-69

47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

555

48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556

49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249

50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

560

51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της

Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και

κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος

ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των

ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo

έτος Arsquo τ 1 [761920]

52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715

15

των κοινωνικών στρωmicroάτων Oι κυρίαρχες εθνότητες κάθε κράτους επωφελήθηκαν για

να οικειοποιηθούν πόρους και εισοδήmicroατα που απολάmicroβαναν προηγουmicroένως οι

ldquoαλλοεθνείςrdquo Oι διαδοχικές microεταβιβάσεις της πολιτικής εξουσίας από το ένα έθνος στο

άλλο συνοδεύονταν από ισάριθmicroες microετατοπίσεις οικονοmicroικής δύναmicroης και συχνά η

απόσπαση κεφαλαίου έγινε απροκάλυπτος στόχος των διωγmicroών Eντέλει η αναδιανοmicroή

του πλούτου microε την απαλλοτρίωση ldquoεχθρικώνrdquo πληθυσmicroών συνιστούσε microια διεστραmicromicroένη

απάντηση στις κοινωνικές πιέσεις τις οποίες συmicroπύκνωναν τα σοσιαλιστικά αιτήmicroατα

της ισονοmicroίας και της κοινωνικοποίησης του παραγωγικού microηχανισmicroού H ξενηλασία

παρουσιάστηκε ως υποκατάστατο της κοινωνικής δικαιοσύνης - και η καταστολή που

συνεπαγόταν microακροπρόθεσmicroα δηmicroιούργησε την παραθεσmicroική υποδοmicroή και την

τεχνολογία του Διχασmicroού ενώ συνάmicroα διευκόλυνε τις στρατιωτικές επεmicroβάσεις στη

δηmicroόσια ζωή και νοmicroιmicroοποίησε microιλιταριστικά ιδεολογήmicroατα

Oι οιωνοί δεν ξέφευγαν από τους πιο ψύχραιmicroους παρατηρητές όπως ήταν ο

Πρόξενος Mόργκαν ο οποίος παρακολουθούσε εκ του σύνεγγυς τις εξελίξεις στη

Θεσσαλονίκη ldquoοι Tούρκοι δείχνουν αποφασισmicroένοι να διώξουν όλους τους Xριστιανούς

από τη Θράκηrdquo έγραφε ldquoενώ αφετέρου στη Mακεδονία οι Mουσουλmicroάνοι

παραπονούνται για άδικη microεταχείριση και η Eλληνική ορθοδοξία επιβάλλεται

καταναγκαστικά στους εντόπιους Xριστιανούς Δεν φαίνεται λοιπόν να έχουν άλλη

διαφυγή οι υποτελείς φυλές εκτός από την αποδηmicroία ή την αποστασία Eν καιρώ και microε

τίmicroηmicroα τα microαρτύρια των υποτελών στοιχείων η Eλλάδα και η Tουρκία θα microπορούν να

επαίρονται ότι βασιλεύουν επάνω σε οmicroοιογενείς πληθυσmicroούς αλλά βεβαίως δεν θα έχει

βελτιωθεί στο microεταξύ η φήmicroη της ανεκτικότητάς τουςrdquo52 Oι εβραίοι έmicroεναν προσώρας

στο απυρόβλητο Aπό τη στιγmicroή όmicroως που η παραmicroονή τους στον τόπο των προγόνων

τους παύοντας να θεωρείται αυτονόητη παρουσιάστηκε ως παραχώρηση εξαιτίας

συγκυριακών συσχετισmicroών δυνάmicroεων κανείς δεν ήξερε πότε θα ηχούσαν οι σάλπιγγες

και του δικού τους εξανδραποδισmicroού

16

Bιβλιογραφία

Andreacuteadegraves Andreacute Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la guerre en Gregravece Publications de la Dotation

Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP 1928

Γαρδίκα-Kατσιαδάκη Eλένη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή συνεργασίαrdquo σε

Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5

Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270 κε

Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν

Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914

Carnegie Endowment for International Peace Report of the International Commission To Inquire into the

Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington Carnegie Endowment 1914

Δραγούmicroης Φίλιππος Στεφάνου Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 εισαγωγή - επιmicroέλεια I K

Mαζαράκης Aινιάν Aθήνα Δωδώνη 1988

Feroz Ahmad ldquoWar and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988]

Fleischer Hagen ldquoThe Aegean Crisis in the Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the

Hellenic Diaspora vol XIV(3-4) [1987]

Gardikas Katsiadakis Helen Greece and the Balkan Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα

Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων 1995

Grogan Lady The Life of J D Bourchier London Hurst and Blackett 1926

Kαλλιβρετάκης Λεωνίδας Φ ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις

Hπείρου - Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990]

Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από ανέκδοτες επιστολές

του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου

Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507

Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo

σε Θάνος Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ

53-131

Kitromilides Paschalis Michael Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the Culture and Political

Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum Reprints 1994

17

Kontogiorgi Elisabeth ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora and Myriophyto-

Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies 351 Thessaloniki 1994

Λιάκος Aντώνης ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε

Tριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199

Aθήνα KNEEIE 1994

La Question drsquo Orient vue par les socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918

Lamouche [Colonel] Quinze ans drsquo histoire balkanique (1904-1918) Paris Payot 1928

Leontaritis George B Greece and the First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder

1990

Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913 Faits Rapports Documents

Temoignages Officiels Athegravenes 1914

Mazower Mark Greece and the Inter-war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991

Mαρκέτος Σπύρος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού

σοσιαλισmicroού Aθήνα (διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου

Aθηνών) 1998

Mαρκέτος Σπύρος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo σε Eταιρεία Mελέτης

Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας στη microακρά διάρκεια Πρακτικά

του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991 Aθήνα Γαβριηλίδης 1995

Mατάλας Παρασκευάς ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι

microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993

Molho Rena ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic

Diaspora vol XIII 3-4 [1986]

Molho Rena Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de doctorat de lrsquo

Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3

Παναγάκος Π Συmicroβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922 Aθήναι 1960

Παρασκευόπουλος Λεωνίδας I Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933

Pακτιβάν Kωνσταντίνος Δ Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών ανατύπωσις εκ της

Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916

18

Pierron Bernard Juifs et chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave

1945 Paris Lrsquo Harmattan 1996

Rankin Reginald Sir Inner History of the Balkan War London Constable 1914

Σουλιώτης - Nικολαΐδης Aθανάσιος Hmicroερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου πρόλογος Σοφίας

Aθ Σουλιώτη εισαγωγή Διογένη Ξανάλατου Θεσσαλονίκη EMΣ 1962

Vergopoulos Kostas ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI

[Spring 1988]

[Aργυρόπουλος Περικλής] Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου πρώην βουλευτού Aθηνών

υπουργού και πρεσβευτού από 1885 έως 1936 Aθήναι 1970

19

1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos

ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ

232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-

Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του

ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European

World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the

European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της

οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and

New York Cambridge UP 1979

2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την

Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the

First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα

επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la

guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP

1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-

war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ

ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος

Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα

(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998

Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια

και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35

3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε

4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος

ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος

Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα

KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in

the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum

Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan

Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων

1995

5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo

6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912

7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από

ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη

20

microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του

ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος

Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ

53-131

8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo

σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας

στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991

Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο

9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371

10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ

ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο

στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν

αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την

κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν

επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D

Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών

διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington

Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από

την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα

11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048

12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των

διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the

Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)

[1987]

13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των

τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως

τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914

14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194

15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης

έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών

εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην

Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et

chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo

Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις

έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους

21

microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από

τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της

Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη

συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-

1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις

φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά

το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών

ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού

στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις

εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo

(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε

και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν

κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα

16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή

συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού

Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270

κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία

οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα

καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912

Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey

309191242090

17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως

προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η

δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης

Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O

Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο

18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les

socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός

Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά

έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for

International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως

οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης

ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -

Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78

19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο

Πέmicroπτο

20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet

177191442809

22

21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082

(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)

23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών

ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο

2621051914

24 Στο ίδιο σ 14

25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα

microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το

κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar

and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι

επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν

στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του

Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη

προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913

Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως

συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως

καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO

371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους

βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610

Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των

βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ

τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora

and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies

351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι

χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων

26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην

Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς

φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι

κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει

προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι

περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική

τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας

M Grassi

27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694

23

28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία

1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να

ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς

Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)

29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς

ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την

εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα

στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75

χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988

Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189

30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)

31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

460

32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε

33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488

34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495

35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο

των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ

της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho

Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα

για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho

ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora

vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους

X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη

πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους

στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι

και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν

λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες

κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ

σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat

de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα

αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης

36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

506

37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)

24

38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751

39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919

Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549

41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552

42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544

43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545

44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548

45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049

46 FO 371199567-69

47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

555

48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556

49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249

50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

560

51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της

Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και

κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος

ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των

ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo

έτος Arsquo τ 1 [761920]

52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715

16

Bιβλιογραφία

Andreacuteadegraves Andreacute Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la guerre en Gregravece Publications de la Dotation

Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP 1928

Γαρδίκα-Kατσιαδάκη Eλένη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή συνεργασίαrdquo σε

Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5

Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270 κε

Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν

Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914

Carnegie Endowment for International Peace Report of the International Commission To Inquire into the

Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington Carnegie Endowment 1914

Δραγούmicroης Φίλιππος Στεφάνου Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 εισαγωγή - επιmicroέλεια I K

Mαζαράκης Aινιάν Aθήνα Δωδώνη 1988

Feroz Ahmad ldquoWar and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988]

Fleischer Hagen ldquoThe Aegean Crisis in the Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the

Hellenic Diaspora vol XIV(3-4) [1987]

Gardikas Katsiadakis Helen Greece and the Balkan Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα

Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων 1995

Grogan Lady The Life of J D Bourchier London Hurst and Blackett 1926

Kαλλιβρετάκης Λεωνίδας Φ ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις

Hπείρου - Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990]

Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από ανέκδοτες επιστολές

του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου

Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507

Kιτροmicroηλίδης Πασχάλης M ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo

σε Θάνος Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ

53-131

Kitromilides Paschalis Michael Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the Culture and Political

Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum Reprints 1994

17

Kontogiorgi Elisabeth ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora and Myriophyto-

Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies 351 Thessaloniki 1994

Λιάκος Aντώνης ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε

Tριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199

Aθήνα KNEEIE 1994

La Question drsquo Orient vue par les socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918

Lamouche [Colonel] Quinze ans drsquo histoire balkanique (1904-1918) Paris Payot 1928

Leontaritis George B Greece and the First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder

1990

Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913 Faits Rapports Documents

Temoignages Officiels Athegravenes 1914

Mazower Mark Greece and the Inter-war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991

Mαρκέτος Σπύρος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού

σοσιαλισmicroού Aθήνα (διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου

Aθηνών) 1998

Mαρκέτος Σπύρος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo σε Eταιρεία Mελέτης

Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας στη microακρά διάρκεια Πρακτικά

του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991 Aθήνα Γαβριηλίδης 1995

Mατάλας Παρασκευάς ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι

microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993

Molho Rena ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic

Diaspora vol XIII 3-4 [1986]

Molho Rena Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de doctorat de lrsquo

Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3

Παναγάκος Π Συmicroβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922 Aθήναι 1960

Παρασκευόπουλος Λεωνίδας I Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933

Pακτιβάν Kωνσταντίνος Δ Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών ανατύπωσις εκ της

Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916

18

Pierron Bernard Juifs et chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave

1945 Paris Lrsquo Harmattan 1996

Rankin Reginald Sir Inner History of the Balkan War London Constable 1914

Σουλιώτης - Nικολαΐδης Aθανάσιος Hmicroερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου πρόλογος Σοφίας

Aθ Σουλιώτη εισαγωγή Διογένη Ξανάλατου Θεσσαλονίκη EMΣ 1962

Vergopoulos Kostas ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI

[Spring 1988]

[Aργυρόπουλος Περικλής] Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου πρώην βουλευτού Aθηνών

υπουργού και πρεσβευτού από 1885 έως 1936 Aθήναι 1970

19

1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos

ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ

232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-

Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του

ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European

World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the

European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της

οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and

New York Cambridge UP 1979

2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την

Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the

First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα

επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la

guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP

1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-

war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ

ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος

Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα

(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998

Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια

και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35

3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε

4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος

ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος

Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα

KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in

the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum

Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan

Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων

1995

5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo

6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912

7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από

ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη

20

microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του

ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος

Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ

53-131

8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo

σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας

στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991

Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο

9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371

10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ

ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο

στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν

αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την

κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν

επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D

Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών

διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington

Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από

την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα

11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048

12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των

διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the

Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)

[1987]

13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των

τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως

τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914

14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194

15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης

έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών

εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην

Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et

chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo

Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις

έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους

21

microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από

τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της

Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη

συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-

1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις

φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά

το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών

ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού

στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις

εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo

(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε

και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν

κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα

16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή

συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού

Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270

κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία

οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα

καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912

Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey

309191242090

17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως

προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η

δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης

Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O

Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο

18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les

socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός

Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά

έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for

International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως

οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης

ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -

Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78

19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο

Πέmicroπτο

20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet

177191442809

22

21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082

(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)

23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών

ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο

2621051914

24 Στο ίδιο σ 14

25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα

microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το

κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar

and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι

επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν

στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του

Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη

προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913

Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως

συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως

καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO

371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους

βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610

Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των

βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ

τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora

and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies

351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι

χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων

26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην

Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς

φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι

κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει

προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι

περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική

τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας

M Grassi

27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694

23

28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία

1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να

ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς

Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)

29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς

ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την

εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα

στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75

χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988

Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189

30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)

31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

460

32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε

33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488

34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495

35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο

των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ

της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho

Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα

για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho

ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora

vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους

X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη

πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους

στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι

και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν

λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες

κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ

σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat

de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα

αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης

36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

506

37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)

24

38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751

39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919

Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549

41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552

42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544

43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545

44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548

45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049

46 FO 371199567-69

47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

555

48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556

49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249

50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

560

51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της

Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και

κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος

ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των

ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo

έτος Arsquo τ 1 [761920]

52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715

17

Kontogiorgi Elisabeth ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora and Myriophyto-

Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies 351 Thessaloniki 1994

Λιάκος Aντώνης ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε

Tριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199

Aθήνα KNEEIE 1994

La Question drsquo Orient vue par les socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918

Lamouche [Colonel] Quinze ans drsquo histoire balkanique (1904-1918) Paris Payot 1928

Leontaritis George B Greece and the First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder

1990

Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913 Faits Rapports Documents

Temoignages Officiels Athegravenes 1914

Mazower Mark Greece and the Inter-war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991

Mαρκέτος Σπύρος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού

σοσιαλισmicroού Aθήνα (διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου

Aθηνών) 1998

Mαρκέτος Σπύρος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo σε Eταιρεία Mελέτης

Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας στη microακρά διάρκεια Πρακτικά

του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991 Aθήνα Γαβριηλίδης 1995

Mατάλας Παρασκευάς ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι

microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993

Molho Rena ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic

Diaspora vol XIII 3-4 [1986]

Molho Rena Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de doctorat de lrsquo

Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3

Παναγάκος Π Συmicroβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922 Aθήναι 1960

Παρασκευόπουλος Λεωνίδας I Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933

Pακτιβάν Kωνσταντίνος Δ Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών ανατύπωσις εκ της

Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916

18

Pierron Bernard Juifs et chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave

1945 Paris Lrsquo Harmattan 1996

Rankin Reginald Sir Inner History of the Balkan War London Constable 1914

Σουλιώτης - Nικολαΐδης Aθανάσιος Hmicroερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου πρόλογος Σοφίας

Aθ Σουλιώτη εισαγωγή Διογένη Ξανάλατου Θεσσαλονίκη EMΣ 1962

Vergopoulos Kostas ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI

[Spring 1988]

[Aργυρόπουλος Περικλής] Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου πρώην βουλευτού Aθηνών

υπουργού και πρεσβευτού από 1885 έως 1936 Aθήναι 1970

19

1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos

ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ

232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-

Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του

ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European

World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the

European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της

οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and

New York Cambridge UP 1979

2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την

Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the

First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα

επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la

guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP

1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-

war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ

ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος

Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα

(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998

Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια

και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35

3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε

4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος

ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος

Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα

KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in

the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum

Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan

Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων

1995

5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo

6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912

7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από

ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη

20

microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του

ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος

Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ

53-131

8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo

σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας

στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991

Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο

9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371

10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ

ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο

στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν

αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την

κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν

επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D

Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών

διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington

Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από

την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα

11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048

12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των

διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the

Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)

[1987]

13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των

τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως

τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914

14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194

15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης

έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών

εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην

Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et

chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo

Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις

έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους

21

microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από

τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της

Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη

συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-

1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις

φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά

το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών

ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού

στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις

εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo

(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε

και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν

κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα

16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή

συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού

Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270

κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία

οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα

καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912

Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey

309191242090

17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως

προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η

δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης

Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O

Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο

18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les

socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός

Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά

έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for

International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως

οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης

ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -

Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78

19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο

Πέmicroπτο

20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet

177191442809

22

21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082

(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)

23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών

ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο

2621051914

24 Στο ίδιο σ 14

25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα

microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το

κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar

and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι

επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν

στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του

Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη

προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913

Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως

συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως

καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO

371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους

βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610

Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των

βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ

τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora

and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies

351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι

χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων

26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην

Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς

φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι

κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει

προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι

περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική

τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας

M Grassi

27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694

23

28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία

1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να

ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς

Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)

29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς

ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την

εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα

στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75

χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988

Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189

30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)

31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

460

32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε

33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488

34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495

35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο

των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ

της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho

Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα

για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho

ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora

vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους

X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη

πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους

στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι

και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν

λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες

κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ

σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat

de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα

αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης

36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

506

37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)

24

38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751

39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919

Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549

41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552

42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544

43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545

44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548

45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049

46 FO 371199567-69

47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

555

48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556

49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249

50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

560

51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της

Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και

κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος

ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των

ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo

έτος Arsquo τ 1 [761920]

52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715

18

Pierron Bernard Juifs et chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave

1945 Paris Lrsquo Harmattan 1996

Rankin Reginald Sir Inner History of the Balkan War London Constable 1914

Σουλιώτης - Nικολαΐδης Aθανάσιος Hmicroερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου πρόλογος Σοφίας

Aθ Σουλιώτη εισαγωγή Διογένη Ξανάλατου Θεσσαλονίκη EMΣ 1962

Vergopoulos Kostas ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI

[Spring 1988]

[Aργυρόπουλος Περικλής] Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου πρώην βουλευτού Aθηνών

υπουργού και πρεσβευτού από 1885 έως 1936 Aθήναι 1970

19

1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos

ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ

232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-

Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του

ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European

World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the

European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της

οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and

New York Cambridge UP 1979

2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την

Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the

First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα

επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la

guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP

1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-

war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ

ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος

Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα

(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998

Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια

και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35

3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε

4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος

ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος

Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα

KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in

the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum

Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan

Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων

1995

5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo

6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912

7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από

ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη

20

microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του

ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος

Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ

53-131

8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo

σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας

στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991

Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο

9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371

10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ

ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο

στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν

αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την

κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν

επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D

Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών

διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington

Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από

την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα

11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048

12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των

διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the

Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)

[1987]

13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των

τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως

τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914

14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194

15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης

έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών

εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην

Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et

chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo

Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις

έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους

21

microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από

τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της

Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη

συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-

1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις

φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά

το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών

ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού

στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις

εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo

(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε

και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν

κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα

16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή

συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού

Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270

κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία

οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα

καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912

Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey

309191242090

17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως

προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η

δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης

Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O

Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο

18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les

socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός

Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά

έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for

International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως

οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης

ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -

Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78

19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο

Πέmicroπτο

20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet

177191442809

22

21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082

(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)

23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών

ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο

2621051914

24 Στο ίδιο σ 14

25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα

microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το

κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar

and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι

επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν

στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του

Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη

προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913

Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως

συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως

καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO

371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους

βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610

Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των

βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ

τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora

and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies

351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι

χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων

26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην

Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς

φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι

κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει

προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι

περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική

τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας

M Grassi

27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694

23

28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία

1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να

ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς

Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)

29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς

ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την

εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα

στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75

χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988

Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189

30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)

31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

460

32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε

33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488

34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495

35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο

των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ

της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho

Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα

για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho

ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora

vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους

X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη

πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους

στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι

και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν

λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες

κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ

σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat

de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα

αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης

36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

506

37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)

24

38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751

39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919

Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549

41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552

42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544

43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545

44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548

45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049

46 FO 371199567-69

47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

555

48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556

49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249

50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

560

51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της

Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και

κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος

ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των

ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo

έτος Arsquo τ 1 [761920]

52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715

19

1 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 Πρβλ K Vergopoulos

ldquoLa lsquoGrande Deacutepressionrsquo europeacuteenne et la crise drsquo Orient 1875-1900rdquo Review XI [Spring 1988] σ

232 Για την οπτική του Bαλλερστάιν βλ ιδίως Immanuel Wallerstein The Capitalist World-

Economy Cambridge CUP - Editions de la Maison des Sciences de lrsquo Homme [1979] 2 1980 του

ίδιου The Modern World-System vol 1 Capitalist Agriculture and the Origins of the European

World-Economy in the Sixteenth Century vol 2 Mercantilism and the Consolidation of the

European World-Economy 1600-1750 New York Academic Press 1974 1980 για τη λογική της

οικοδόmicroησης των κρατών βλ Theda Skocpol States and Social Revolutions Cambridge UK and

New York Cambridge UP 1979

2 Bλ τους υπολογισmicroούς του Γ Λεονταρίτη σχετικά microε το κόστος που είχαν για την

Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο Eυρωπαϊκός Πόλεmicroος στο George B Leontaritis Greece and the

First World War From Neutrality to Intervention 1917-1918 Boulder 1990 σ 195 κε 245 Tα

επίσηmicroα στοιχεία περιέχονται στο Andreacute Andreacuteadegraves Les Effets eacuteconomiques et sociaux de la

guerre en Gregravece Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale PUF - Yale UP

1928 σ 5 κε 88 κε Bλ επίσης τις γενικές εκτιmicroήσεις στο Mark Mazower Greece and the Inter-

war Economic Crisis Oxford Clarendon Press 1991 σ 43 κε Όσον αφορά το ηθικό κόστος βλ

ορισmicroένες εισαγωγικές νύξεις στη διατριβή microου Σπύρος Mαρκέτος O Aλέξανδρος

Παπαναστασίου και η εποχή του Aντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα

(διδακτορική διατριβή στο Tmicroήmicroα Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστηmicroίου Aθηνών) 1998

Kεφάλαιο Πέmicroπτο ακόmicroη Παρασκευάς Mατάλας ldquoEισαγωγήrdquo σε Λέον Tρότσκι Tα Bαλκάνια

και οι Bαλκανικοί Πόλεmicroοι microετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς Θεmicroέλιο 1993 σ 35

3 Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communauteacute hors norme Thegravese de

doctorat de lrsquo Universiteacute des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 vol 3 σ 466 κε

4 Γιrsquo αυτά τα ζητήmicroατα βλ συνοπτικά όσον αφορά την εθνική ιδεολογία Aντώνης Λιάκος

ldquolsquoΠρος επισκευήν ολοmicroελείας και ενότητοςrsquo H δόmicroηση του εθνικού χρόνουrdquo σε Tριαντάφυλλος

Σκλαβενίτης (επιmicro) Eπιστηmicroονική συζήτηση στη microνήmicroη του K Θ Δηmicroαρά σ 171-199 Aθήνα

KNEEIE 1994 Paschalis Michael Kitromilides Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in

the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot (Hampshire) Variorum

Reprints 1994 ενώ για την εξωτερική πολιτική Helen Gardikas Katsiadakis Greece and the Balkan

Imbroglio Greek Foreign Policy 1911-1913 Aθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίmicroων Bιβλίων

1995

5 Bλ αναλυτικότερα Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο Eνότητα Brsquo

6 I Mιστριώτης Kύριο άρθρο Aθήναι φ της 2891912

7 Πασχάλης M Kιτροmicroηλίδης ldquoTο τέλος της εθναρχικής παράδοσης Mαρτυρίες από

ανέκδοτες επιστολές του Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς τον Ίωνα Δραγούmicroηrdquo σε Amicroητός στη

20

microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του

ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος

Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ

53-131

8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo

σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας

στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991

Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο

9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371

10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ

ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο

στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν

αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την

κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν

επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D

Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών

διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington

Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από

την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα

11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048

12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των

διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the

Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)

[1987]

13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των

τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως

τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914

14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194

15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης

έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών

εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην

Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et

chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo

Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις

έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους

21

microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από

τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της

Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη

συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-

1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις

φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά

το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών

ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού

στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις

εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo

(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε

και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν

κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα

16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή

συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού

Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270

κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία

οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα

καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912

Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey

309191242090

17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως

προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η

δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης

Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O

Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο

18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les

socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός

Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά

έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for

International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως

οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης

ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -

Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78

19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο

Πέmicroπτο

20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet

177191442809

22

21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082

(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)

23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών

ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο

2621051914

24 Στο ίδιο σ 14

25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα

microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το

κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar

and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι

επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν

στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του

Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη

προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913

Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως

συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως

καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO

371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους

βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610

Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των

βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ

τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora

and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies

351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι

χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων

26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην

Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς

φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι

κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει

προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι

περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική

τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας

M Grassi

27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694

23

28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία

1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να

ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς

Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)

29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς

ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την

εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα

στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75

χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988

Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189

30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)

31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

460

32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε

33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488

34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495

35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο

των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ

της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho

Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα

για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho

ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora

vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους

X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη

πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους

στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι

και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν

λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες

κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ

σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat

de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα

αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης

36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

506

37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)

24

38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751

39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919

Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549

41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552

42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544

43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545

44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548

45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049

46 FO 371199567-69

47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

555

48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556

49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249

50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

560

51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της

Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και

κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος

ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των

ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo

έτος Arsquo τ 1 [761920]

52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715

20

microνήmicroη Φώτη Aποστολόπουλου Aθήνα Kέντρο Mικρασιατικών Σπουδών 1984 σ 486-507 του

ίδιου ldquolsquoNοερές κοινότητες και οι απαρχές του εθνικού ζητήmicroατος στα Bαλκάνιαrdquo σε Θάνος

Bερέmicroης (επιmicro) Eθνική ταυτότητα και εθνικισmicroός στη νεότερη Eλλάδα Aθήνα MIET 1997 σ

53-131

8 Πρβλ Σπύρος Mαρκέτος ldquoH lsquoΦεντερασιόνrsquo και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισmicroούrdquo

σε Eταιρεία Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσmicroού Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο ζητήmicroατα ιστορίας

στη microακρά διάρκεια Πρακτικά του Arsquo Συmicroπόσιου Iστορίας Θεσσαλονίκη 23-24 Nοεmicroβρίου 1991

Aθήνα Γαβριηλίδης 1995 Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ

Kεφάλαιο Πέmicroπτο

9 Φ Σ Δραγούmicroης Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 371

10 Για τον Bενιζέλο βλ G Leontaritis Greece and the First World War όπ σ 62 Bλ

ακόmicroη το διάγγελmicroα του Kωνσταντίνου ldquoπρος τον στρατόν microου και τον στόλονrdquo από Λιβούνοβο

στις 2671913 Aκρόπολις φ της 2871913 Oι ωmicroότητες του βασιλικού στρατού καταγγέλθηκαν

αmicroέσως από έγκυρους παρατηρητές όπως ήταν ο βρετανός δηmicroοσιογράφος Mπάουτσερ την

κωmicroική υποχώρηση του πρέσβυ στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν

επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του πρώτου βλ σε Lady Grogan The Life of J D

Bourchier London Hurst and Blackett 1926 σ 151 κε Γενική εποπτεία των συνθηκών

διεξαγωγής του πολέmicroου παρέχει το Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars Washington

Carnegie Endowment 1914 Tο ζήτηmicroα βεβαίως όχι τυχαία παραγκωνισmicroένο ως πρόσφατα από

την ελληνική ιστοριογραφία απαιτεί επισταmicroένη έρευνα

11 Πρβλ FO 37119966 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415048

12 FO 3711656449 Elliot προς Grey 512191355943 Mια διεισδυτική ανασκόπηση των

διπλωmicroατικών ελιγmicroών εκείνης της περιόδου βλ σε Hagen Fleischer ldquoThe Aegean Crisis in the

Spring of 1914 as Seen by Neutral Observersrdquo Journal of the Hellenic Diaspora vol XIV(3-4)

[1987]

13 Θ Kουτούπης EΣB συνεδρίασις 14η της 2521913 σ 94-96 Για την αντίδραση των

τοπικών ελλήνων βλ Γνάσιος Mακεδνός H microετά την νίκην Eλλάς από Nοεmicroβρίου 1913 έως

τέλους Φεβρουαρίου 1914 εν Aθήναις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή 1914

14 Λεωνίδας I Παρασκευόπουλος Aναmicroνήσεις 1896-1920 Aθήναι Πυρσός 1933 σ 194

15 Δηmicroήτριος Bακάς H Mεγάλη Eλλάς O Eλ K Bενιζέλος πολεmicroικός ηγέτης Πλήρης

έκδοσις συmicroπεπληρωmicroένη δια νέων στοιχείων χτε χχ [1964] σ 522 H δηmicroιουργία χωριστών

εκλογικών συλλόγων για τους εβραίους συζητιόταν από τα τέλη του περασmicroένου αιώνα στην

Kέρκυρα όπου αρθρώθηκε microια microαχητική εκδοχή του αντισηmicroιτισmicroού (Bernard Pierron Juifs et

chreacutetiens de la Gregravece moderne Histoire des relations intercommunautaires de 1821 agrave 1945 Paris Lrsquo

Harmattan 1996) Amicroέσως microετά τις πρώτες εκλογές του 1915 όταν οι Φιλελεύθεροι έχασαν τις

έδρες της Θεσσαλονίκης συζήτησαν τη δηmicroιουργία χωριστών εκλογικών συλλόγων για τους

21

microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από

τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της

Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη

συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-

1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις

φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά

το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών

ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού

στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις

εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo

(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε

και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν

κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα

16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή

συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού

Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270

κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία

οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα

καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912

Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey

309191242090

17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως

προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η

δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης

Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O

Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο

18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les

socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός

Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά

έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for

International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως

οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης

ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -

Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78

19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο

Πέmicroπτο

20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet

177191442809

22

21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082

(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)

23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών

ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο

2621051914

24 Στο ίδιο σ 14

25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα

microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το

κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar

and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι

επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν

στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του

Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη

προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913

Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως

συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως

καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO

371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους

βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610

Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των

βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ

τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora

and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies

351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι

χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων

26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην

Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς

φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι

κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει

προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι

περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική

τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας

M Grassi

27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694

23

28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία

1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να

ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς

Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)

29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς

ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την

εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα

στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75

χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988

Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189

30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)

31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

460

32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε

33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488

34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495

35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο

των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ

της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho

Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα

για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho

ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora

vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους

X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη

πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους

στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι

και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν

λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες

κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ

σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat

de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα

αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης

36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

506

37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)

24

38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751

39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919

Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549

41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552

42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544

43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545

44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548

45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049

46 FO 371199567-69

47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

555

48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556

49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249

50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

560

51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της

Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και

κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος

ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των

ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo

έτος Arsquo τ 1 [761920]

52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715

21

microουσουλmicroάνους και τους εβραίους ενώ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Pακτιβάν πέρασε από

τη βουλή ένα σχετικό νοmicroοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηmicroοσιεύτηκε στην Eφηmicroερίδα της

Kυβερνήσεως (Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 167) Bλ και τη

συζήτηση για τη διάσπαση της εβραϊκής κοινότητας σε R Molho Les Juifs de Salonique 1856-

1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 554 κε) Παροmicroοίως η Πολιτική Eπιθεώρησις

φερ ειπείν κατηγορούσε την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόmicroενους αλλοεθνείς ldquoκατά

το διάστηmicroα της ξενικής [της αγγλογαλλικής] κατοχήςrdquo microετά τη Συνθήκη των Σεβρών

ldquoεπιδιώκουσα την κατά τας προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ microέρους του microουσουλmicroανικού

στοιχείου δεν εδίστασε να προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις ως και εις

εξαγοράς ελαφρών τινων συνειδήσεων έφθασε δε ούτω βαθmicroηδόν εις το άλλο άκρονrdquo

(ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo έτος Arsquo τ 18 [3101920]) Oύτε

και το 1920 δεν καθιέρωσαν οι Φιλελεύθεροι τους χωριστούς συλλόγους microολονότι microετάνοιωσαν

κατόπιν εορτής τελικά το microέτρο αυτό έλαβε η Eπανάσταση του Πλαστήρα

16 Πρβλ Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη ldquoBενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών σύγκρουση ή

συνεργασίαrdquo σε Συmicroπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο Πρακτικά Amicroφιθέατρο Eθνικού

Iδρύmicroατος Eρευνών 3 4 και 5 Δεκεmicroβρίου 1986 Aθήνα EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988 σ 270

κε H αντιδικία εκδηλώθηκε έντονα τον Aύγουστο του 1912 όταν τα εθνικιστικά σωmicroατεία

οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση σε αντίποινα τα

καλούσε να παρουσιάσουν τους ισολογισmicroούς τους Aθήναι φ της 17 της 20 και της 2481912

Tο Kράτος φ της 2381912 Πατρίς φ της 17 2081912 FO 371138042 Beaumont προς Grey

309191242090

17 Όσον αφορά το τελευταίο βλ Carnegie Endowment for International Peace Report of the

International Commission όπ σ 197 Ήδη η δολοφονία του Γεωργίου φαίνεται πως

προκάλεσε ldquomicroερικούς σκοτωmicroούς Tούρκων και Eβραίων που τους έκαmicroαν στο microέρος που έγινε η

δολοφονία οι χωροφύλακες και οι στρατιώτες microε το πρώτο σάστισmicroαrdquo (Φ Σ Δραγούmicroης

Hmicroερολόγιο Bαλκανικοί Πόλεmicroοι 1912-1913 όπ σ 273) Γενικότερα βλ Σ Mαρκέτος O

Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο Πέmicroπτο

18 Bλ τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question drsquo Orient vue par les

socialistes Gregravecs Berger-Levrault 1918 σ 13 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός

Bαλκανίων η ερευνητική επιτροπή του Iδρύmicroατος Kάρνετζι κατέγραψε microαζί microε τα στρατιωτικά

έκτροπα τον αφελή αποτροπιασmicroό των ευρωπαίων φιλελεύθερων βλ Carnegie Endowment for

International Peace Report of the International Commission όπ Έχουmicroε επίσης microαρτυρίες πως

οι ωmicroότητες εξήγειραν πολλούς εφέδρους βλ λόγου χάρη Λεωνίδας Φ Kαλλιβρετάκης

ldquoHmicroερολόγιο εκστρατείας 1912-1913 Oδοιπορικές και πολεmicroικές σηmicroειώσεις Hπείρου -

Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I Kοπιδάκηrdquo Iστωρ 2 [1990] σ 75 78

19 Bλ Σ Mαρκέτος O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του όπ Kεφάλαιο

Πέmicroπτο

20 FO 3711997420 E S Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet

177191442809

22

21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082

(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)

23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών

ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο

2621051914

24 Στο ίδιο σ 14

25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα

microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το

κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar

and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι

επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν

στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του

Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη

προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913

Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως

συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως

καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO

371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους

βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610

Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των

βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ

τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora

and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies

351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι

χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων

26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην

Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς

φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι

κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει

προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι

περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική

τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας

M Grassi

27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694

23

28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία

1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να

ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς

Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)

29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς

ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την

εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα

στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75

χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988

Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189

30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)

31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

460

32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε

33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488

34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495

35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο

των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ

της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho

Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα

για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho

ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora

vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους

X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη

πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους

στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι

και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν

λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες

κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ

σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat

de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα

αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης

36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

506

37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)

24

38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751

39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919

Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549

41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552

42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544

43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545

44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548

45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049

46 FO 371199567-69

47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

555

48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556

49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249

50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

560

51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της

Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και

κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος

ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των

ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo

έτος Arsquo τ 1 [761920]

52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715

22

21 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

22 Bλ ενδεικτικά FO 37119972 H Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey 116191428082

(σύmicroφωνα microε τις αναφορές του προξένου στο Δεδεάγατς Badetti από 1951914 ως 2951914)

23 Kωνσταντίνος Δ Pακτιβάν Tα κτήmicroατα των microεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών

ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως ΠΔ Σακελλαρίου 1916 σ 2 Πρόκειται για το νόmicroο

2621051914

24 Στο ίδιο σ 14

25 Eννοείται πως δεν εφάρmicroοζε microόνον το ελληνικό κράτος τέτοιες πρακτικές Aντίστοιχα

microέτρα πήραν και οι Nεοτούρκοι στις περιοχές που έλεγχαν προσπαθώντας να εθνοποιήσουν το

κράτος και την κοινωνία και να εξαφανίσουν τα ldquoκοσmicroοπολιτικά στοιχείαrdquo (Feroz Ahmad ldquoWar

and Society Under the Young Turks 1909-1918rdquo Review XI2 [Spring 1988] σ 277) Oι βούλγαροι

επίσης καταδίωκαν συστηmicroατικά τους έλληνες και τους microουσουλmicroάνους στα microέρη που έπεφταν

στα χέρια τους βλ ενδεικτικά τεκmicroήρια στο Aθ Σουλιώτης - Nικολαΐδης Hmicroερολόγιον του

Πρώτου Bαλκανικού Πολέmicroου όπ passim άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηmicroη

προπαγανδιστική έκδοση Les Cruauteacutes Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913

Faits Rapports Documents Temoignages Officiels Athegravenes 1914 Στη Δυτική Θράκη ιδίως

συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις το βίαιο ανθελληνικό microποϋκοτάζ και τη συνήθως

καταναγκαστική αποmicroάκρυνση των δικών τους ldquoαλλοεθνώνrdquo microέσω του Δεδεάγατς (FO

371199441-45 Mallet προς Onslow Πέραν 241914 και FO 3711999122 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 106191427964) Eκεί microετέφεραν δωρεάν τα βουλγαρικά ατmicroόπλοια όσους

βουλγαρόφωνους συνέχιζαν να microεταναστεύουν από την ελληνική Mακεδονία (FO 371199610

Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049) Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των

βουλγάρων τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισmicroούς κλπ βλ σε FO 3711996156-162 Bλ

τέλος σε Elisabeth Kontogiorgi ldquoForced Migration Repatriation Exodus The Case of Ganos-Chora

and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thracerdquo Offprint from Balkan Studies

351 Thessaloniki 1994 σ 15 για την εκκένωση των ldquoαλλοεθνώνrdquo από microια ζώνη είκοσι

χιλιοmicroέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων

26 FO 3711654422 Elliot προς Grey 710191346669 O βρετανός υποπρόξενος στην

Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εmicroπόδιζε τον εκπατρισmicroό ldquoθέλει να τούς

φερθεί δίκαια σε ορισmicroένες αποmicroακρυσmicroένες περιοχές όmicroως δεν την εξυπηρετούν όπως πρέπει οι

κατώτεροι αξιωmicroατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσmicroός πολλών χωριών ανταποδίδει

προηγούmicroενα στους Mουσουλmicroάνους γείτονές του και τους κάνει τη ζωή δύσκοληrdquo Oι

περισσότεροι microετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική microεθόριο ο φόβος για την προσωπική

τους ασφάλεια τούς έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια FO 371199688 Morgan προς Mallet

Θεσσαλονίκη 224191419151 στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή υποπροξένου Kαβάλας

M Grassi

27 FO 371169621 Elliot προς Grey 184191417694

23

28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία

1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να

ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς

Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)

29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς

ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την

εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα

στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75

χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988

Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189

30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)

31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

460

32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε

33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488

34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495

35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο

των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ

της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho

Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα

για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho

ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora

vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους

X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη

πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους

στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι

και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν

λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες

κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ

σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat

de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα

αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης

36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

506

37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)

24

38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751

39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919

Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549

41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552

42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544

43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545

44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548

45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049

46 FO 371199567-69

47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

555

48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556

49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249

50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

560

51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της

Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και

κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος

ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των

ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo

έτος Arsquo τ 1 [761920]

52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715

23

28 Δηmicroήτρης Mιχαλόπουλος O Eθνικός Διχασmicroός H άλλη διάσταση Aθήνα Tροχαλία

1997 σ 70 O συγγραφέας δεν είναι σοβαρή πηγή αλλά επικαλείται ένα έγγραφο που microπορεί να

ελεγχθεί Aρχείο Λέσχης Φιλελευθέρων 1914 αντίγραφο επιστολής χτ χη Eλ Bενιζέλος προς

Άγγελο Φορέστη Tυπάλδο (γενικό διοικητή Hπείρου)

29 AYEKY1914A21 η Έκθεση αρ ιη΄Xρυσοστόmicroου Σmicroύρνης προς Γερmicroανό E χωρίς

ηmicroεροmicroηνία όπως παρατίθεται στο Γιώργος Γ Mουρέλος Πληθυσmicroιακές ανακατατάξεις την

εποmicroένη των Bαλκανικών Πολέmicroων H πρώτη απόπειρα ανταλλαγής των πληθυσmicroών ανάmicroεσα

στην Eλλάδα και την Tουρκία σε H Συνθήκη του Bουκουρεστίου και η Eλλάδα Συmicroπόσιο 75

χρόνια από την απελευθέρωση της Mακεδονίας Θεσσαλονίκη 16-18 Nοεmicroβρίου 1988

Θεσσαλονίκη Ίδρυmicroα Mελετών Xερσονήσου του Aίmicroου 1990 σ 188-189

30 Πρβλ FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434)

31 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

460

32 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 486 κε

33 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 488

34 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 495

35 Πατρίς φ της 4 της 26 και της 27111912 και της 10121912 Bλ και το πλήρες κείmicroενο

των συστάσεων του Pέπουλη σε Πατρίς φ της 23111912 Oι βασιλικές δηλώσεις σε Πατρίς φ

της 26111912 Για το πώς βίωσαν οι ντόπιοι την είσοδο του ελληνικού στρατού βλ R Molho

Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 486 κε Γενικότερα

για τις σχέσεις της ελληνικής διοίκησης microε τους εβραίους της Θεσσαλονίκης βλ Rena Molho

ldquoVenizelos and the Jewish Community of Salonica 1912-1919rdquo Journal of the Hellenic Diaspora

vol XIII 3-4 [1986] Bλ επίσης τις απόψεις που εκτίθενται στα Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους

X Aργυροπούλου όπ σ 108 κε Eπιπλέον οι αρχές απέκλεισαν microε microια στρατιωτική ζώνη

πολλές ισραηλιτικές συνοικίες Eνώ σύστησαν στρατοδικεία και καταδίκασαν ορισmicroένους

στρατιώτες χρειάζονταν τους τοπικούς οmicroοεθνείς ή όσους παρουσιάζονταν τώρα ως τέτοιοι

και συνεπώς τούς προσέφεραν την ευκαιρία να καταπιέσουν τους ldquoαλλοεθνείςrdquo Tούς οργάνωσαν

λοιπόν σε παραστρατιωτικές οmicroάδες ενώ αφόπλιζαν τους υπόλοιπους microε συστηmicroατικές έρευνες

κατrsquo οίκον (Πατρίς φ της 3 5 και 6111912 Σχετικά microε την καλλιέργεια του αντισηmicroιτισmicroού βλ

σε Rena Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme These de doctorat

de lrsquo Universite des Sciences Humaines de Strasbourg 1996 τόmicroος Γrsquo σ 466 κε) αργότερα

αξιοποίησαν την ίδια παράδοση επίδοξοι δικτάτορες όπως ήταν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης

36 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

506

37 Πρβλ στο ίδιο τ Γrsquo σ 517)

24

38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751

39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919

Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549

41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552

42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544

43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545

44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548

45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049

46 FO 371199567-69

47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

555

48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556

49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249

50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

560

51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της

Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και

κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος

ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των

ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo

έτος Arsquo τ 1 [761920]

52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715

24

38 FO 3711995337 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 26119145751

39 FO 3711997410A Morgan προς Mallet Θεσσαλονίκη 207191442434

40 Aναζητούσε 180 εκατοmicromicroύρια φράγκα βλ R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919

Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ 549

41 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 551-552

42 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 544

43 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 545

44 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 548

45 FO 371199610 James Morgan προς Louis Mallet Θεσσαλονίκη 213191415049

46 FO 371199567-69

47 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

555

48 Στο ίδιο τ Γrsquo σ 556

49 Aποmicroνηmicroονεύmicroατα Περικλέους X Aργυροπούλου όπ σ 249

50 R Molho Les Juifs de Salonique 1856-1919 Une communaute hors norme όπ τ Γrsquo σ

560

51 H Πολιτική Eπιθεώρησις κατάγγελλε πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόmicroηση της

Θεσσαλονίκης ldquoκαι η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και

κακουχίαις διαβιώσεως των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων κατά microέγιστον microέρος

ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν κοινότητα συνδυάζεται microε πρόθεσιν καταναγκασmicroού των

ισραηλιτών προς αποδηmicroίανrdquo ldquoEσωτερική επιθεώρησιςrdquo Πολιτική Eπιθεώρησις περίοδος Γrsquo

έτος Arsquo τ 1 [761920]

52 FO 3711996355 Morgan προς Mallet 26191426715