21/2/12 Καλλιστώ - Τσακάλι - ο φαντομάς της ελληνικής υπαίθρου

1/4www.callisto.gr/tsakali.php

Αρχική

Μεγάλα σαρκοφάγα

Προστατευόμενες

Περιοχές

Ορεινές Περιοχές

Φωτογραφικό υλικό

ΑΡΚΟΥΔΑ

ΛΥΚΟΣ

ΛΥΓΚΑΣ

ΤΣΑΚΑΛΙ

Αναζήτηση

Προϊστορία - Εξέλιξη και προσαρμογή:τα μυστικά της επιβίωσης:

Το «χρυσό τσακάλι» (Canis aureus) ή αλλιώς «τσακάλι το κοινό»ανήκει στην οικογένεια των κυνοειδών και σύμφωνα με τα υπάρχονταστοιχεία έχει το δεύτερο μικρότερο πληθυσμό στην Ελλάδα μετά απόαυτόν του λύκου. Αποτελεί ένα μεσαίου μεγέθους σαρκοφάγο,ωστόσο θεωρείται οπορτουνιστικό ζώο στην επιλογή τροφής, μεαποτέλεσμα η διατροφή του να είναι εμπλουτισμένη με φυτά καιφρούτα. Το χρώμα του είναι γκριζοκίτρινο ή κοκκινωπό, με μαύρεςκηλίδες στην πλάτη, κάτι που κυρίως εξαρτάται από την εποχή καιτην περιοχή στην οποία συναντάται. Η ουρά του είναι περίπου 30 εκ.κοκκινωπή εκτός από την άκρη της, που έχει χαρακτηριστικό μαύροχρώμα.

Η προέλευσή του παραμένει άγνωστη. Θεωρείται ότι μετακινήθηκεστα νοτιοανατολικά βαλκάνια από τους ασιατικούς πληθυσμούς. Τοχρυσό τσακάλι έχει εξάπλωση στη βορειοανατολική Αφρική, στηνοτιοανατολική Ευρώπη, και στη νότια Ασία, με 13 υποείδη να έχουνταυτοποιηθεί. Παρ΄όλο που συνήθως ομαδοποιείται με τα άλλα 2είδη τσακαλιών που συνεχίζουν να επιβιώνουν, τα Canis mesomelasκαι Canis adustus, γενετικοί έλεγχοι έχουν αποδείξει ότι σχετίζεταιπερισσότερο με άλλα συγγενικά είδη κυνοειδών όπως ο Λύκος (Canislupus) και το Κογιότ (Canis latrans).

Με μέγεθος σώματος περίπου 60-100 εκατοστά αποτελεί τομικρότερο από τα τρία είδη τσακαλιών, ενώ είναι λίγο μεγαλύτερο απότην αλεπού (Vulpes vulpes), που αποτελεί επίσης συγγενικό είδος.

Φωτογραφία: A.Deomurari

Συστηματική κατάταξη

Βασίλειο: Ζώα (Animalia)

Συν ομοταξία: Χορδωτά (Chordata)

Ομοταξία: Θηλαστικά (Mammalia)

Τάξη: Σαρκοφάγα (Carnivora)

Οικογέν εια: Κυν ίδες (Canidae)

Γέν ος: Κύν ος (Canis)

Είδος: C. aureus

Χαρακτηριστικά του τσακαλιού

Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται οι κύριοι βιολογικοί και κοινωνικοί παράμετροι του τσακαλιού.

Μέγιστη ΔιάρκειαΖωής

15-16 χρόνια. Στη φύση σπάνια ξεπερνά την ηλικία των 7-9 ετών.

ΗλικίαΑναπαραγωγικήςΩρίμανσης

Πλήρης αναπαραγωγική ωρίμανση σε ηλικία 11 μηνών

Αναπαραγωγικόμεσοδιάστημα

1 έτος,

Αριθμός Νεογνώνανά Γέννα

1-9 νεογνά (το πιο σύνηθες 2-4) τα οποία ζυγίζουν περίπου 200-250 γραμμάρια.

Περίοδος Περίπου 8 έτη

links | επικοινωνία |

H Καλλιστώ Δράσεις Φύση και Άγρια Ζωή Νέα - Δημοσιεύσεις Εθελοντισμός Στηρίξτε την Καλλιστώ E-shop

21/2/12 Καλλιστώ - Τσακάλι - ο φαντομάς της ελληνικής υπαίθρου

2/4www.callisto.gr/tsakali.php

ΠερίοδοςΓονιμότηταςΘηλυκών

Περίπου 8 έτη

ΠερίοδοςΖευγαρώματος

Ιανουάριος-Μάρτιος

ΔιάρκειαΚυοφορίας

63 μέρες. Οι περισσότερες γέννες γίνονται κατά τη διάρκεια των μηνών Απρίλιος-Μάιος

ΔιάρκειαΘηλασμού

50-90 μέρες

Βάρος ΕνηλίκωνΑτόμων

Ζυγίζουν περίπου 7-15 kg, με τα αρσενικά να είναι λίγο μεγαλύτερα από τα θηλυκά, σεαναλογία περίπου 15%. (Διαφέρει ανάλογα με την περιοχή)

Μέγεθος ΣώματοςΕνήλικων Ατόμων

Μήκος σώματος 60-105 εκατοστά και ύψος περί τα 40 εκατοστά. Μήκος ουράς 25-40 εκατοστά (Διαφέρει ανάλογα με την περιοχή)

ΠοσοστόΑναπαραγόμενωνΑτόμων

Πολύ σπάνια καταφέρνουν να φτάσουν όλοι οι απόγονοι σε αναπαραγωγικοίλειτουργία και το ποσοστό επιτυχούς κυοφορίας παραμένει σχετικά μικρό.

Ηλικία Διασποράς Λίγο μετά την αναπαραγωγική ωρίμανση. Στα αρσενικά έχει παρατηρηθεί συντομότερηδιασπορά.

ΚοινωνικήΟργάνωση

Ένα αναπαραγόμενο ζευγάρι ανά αγέλη. Η υπόλοιπη αγέλη αποτελείται απόαπογόνους του αναπαραγόμενου ζευγαριού που παραμένουν μπορεί να παραμείνουνγια 1-2 έτη με την υπόλοιπη αγέλη κα μετά παρατηρείται διασπορά!

Χωροκράτειες 2,2 χλμ² μέχρι και 15 χλμ² (Ελλιπή στοιχεία).

ΕπιλογήΒιοτόπου

Κυρίως ανοιχτές περιοχές με θαμνώδεις βλάστηση και ύπαρξη νερού. Σπανιότερα καισε δασώδεις περιοχές.

ΤροφικέςΣυνήθειες

Παμφάγο: 54% κρέας, 46%φυτοφάγα

Το τσακάλι και ο άνθρωπος

Αναφορές για τα τσακάλια παρουσιάζονται σε μεγάλο αριθμό παραμυθιών και ιστοριών στην παγκόσμιαλογοτεχνία, άλλοτε με καλό και άλλοτε με κακό συμβολισμό. Στη βίβλο αναφέρεται σε διάφορα σημεία και ηύπαρξή του συνδέεται συνήθως με αναφορές για απομονωμένες περιοχές, ενώ υπάρχει ακόμα καιαναφορά για τους άπιστους που θα γίνουν τροφή για τα τσακάλια.

Τα τσακάλια είχαν πολύ σημαντικό ρόλο και στην Αρχαία Αίγυπτο. Ο ΘεόςΑνούβης εμφανίζεται με τη μορφή τσακαλιού, ή άλλοτε με ανθρώπινο σώμα αλλάμε κεφάλι τσακαλιού. Ο Ανούβης αποτελούσε τη θεότητα που μετέφερε τουςνεκρούς στον κόσμο των νεκρών. Αναφορές υπάρχουν και σε πολλά γραπτά τηςΙνδίας, ενώ τσακάλια με την ανάπτυξη ενός είδους κεράτου (!) θεωρούνται ότιφέρνουν πολύ τύχη.

Στην ελληνική μυθολογία πιστεύεται ότι ο θεός Ερμής και ο Κέρβεροςπροέρχονταν από το τσακάλι, ενώ δε λείπουν και οι αναφορές του στη σύγχρονημυθολογία όπου συνήθως παρομοιάζετε με την πονηριά.

Τα τσακάλια στην σημερινή εποχή συνοδεύουν πολλές ιστορίες του κόσμου τηςυπαίθρου. Συχνές είναι οι αναφορές στις περιοχές παρουσίας τους, για τηνακρόαση του χαρακτηριστικότατου ουρλιαχτού τους, που θυμίζει έντονα τοκλάμα μωρού. Αντίθετα, η εντονότατη κρυπτική συμπεριφορά που παρουσιάζει,σε συνδυασμό με το ότι, όπως τα περισσότερα άγρια ζώα, κινείται κυρίως τιςνυχτερινές ώρες, έχουν δημιουργήσει ένα μύθο πίσω από τη δυνατότηταεντοπισμού του!

Ζημιές στην κτηνοτροφία και σε καλλιέργειες

Οι αναφορές για ζημιές που έχουν προκληθεί από τσακάλια είναι σπάνιες. Λόγω του οπορτουνιστικού τουχαρακτήρα στην επιλογή τροφής αλλά και του μικρού του μεγέθους, πολύ σπάνια θα καταφέρει ναεπιτεθεί σε κάποιο κτηνοτροφικό ζώο. Κάποιες καταγεγραμμένες περιπτώσεις έχουν να κάνουν μενεογέννητα ή άρρωστα ζώα που έχουν απομακρυνθεί από το κοπάδι. Η ύπαρξη σκύλων φύλαξης

21/2/12 Καλλιστώ - Τσακάλι - ο φαντομάς της ελληνικής υπαίθρου

3/4www.callisto.gr/tsakali.php

λειτουργεί σχεδόν πάντοτε αποτρεπτικά στην πρόκληση τέτοιων ζημιών, ενώ οι όποιες ζημιές προκληθούν,καλύπτονται ασφαλιστικά από τον Οργανισμό Ελληνικών Γεωργικών Ασφαλίσεων. Κάποιες αναφορέςυπάρχουν και για ζημιές που έχουν προκληθεί σε καλλιέργειες (π.χ. αμπέλια, οπωροκηπευτικά, κλπ). Ομικρός αριθμός ζημιών που προκαλεί, αποτελεί μάλλον και το βασικότερο λόγο για τη μη αρνητική τουαντιμετώπιση από τους παραγωγούς της ελληνικής υπαίθρου, σε αντίθεση με τα υπόλοιπα σαρκοφάγαόπως η αρκούδα και ο λύκος.

Μία άλλη κοινωνική ομάδα που ενίοτε έρχεται σε σύγκρουση είναι οι κυνηγοί, κυρίως λόγο της αντίληψηςπου επικρατεί για την ανταγωνιστική τους σχέση με τα θηράματα, χωρίς όμως αυτό να έχει ποτέαποδειχτεί επιστημονικά.

Βιότοπος και τροφικές συνήθειες

Ως παμφάγο ζώο που είναι, και λόγω της αντοχής του και σε ξερά κλίματα, το τσακάλι μπορεί ναεμφανιστεί σε ένα μεγάλο εύρος οικοσυστημάτων από τις ερήμους της βορείου Αφρικής μέχρι και τατροπικά κλίματα της νοτιοανατολικής Ινδίας.

Στην Ελλάδα, φυσικός βιότοπος του είδους είναι κυρίως περιοχές μικρού υψόμετρου έως 600 μ. μεέντονη προτίμηση σε περιοχές με ανθρωπογενή χαρακτήρα. Ωστόσο εμφανίζεται και σε περιοχές μεμεγαλύτερο υψόμετρο μέχρι και 1000 μέτρα ενώ σε άλλα μέρη του κόσμου, έχουν παρατηρηθεί τσακάλιαμέχρι και σε υψόμετρα 3,800 μέτρων (Αιθιοπία). Στην Ινδία υπάρχουν σταθεροί πληθυσμοί τσακαλιού σευψόμετρο 2000 μέτρων.

Περιοχές με πυκνή βλάστηση φαίνεται ότι είναι αναγκαίες για τα τσακάλια για λόγους ασφαλούς κάλυψης.Χρησιμοποιεί ως ενδιαίτημα επίσης χαράδρες και υγρότοπους με πυκνή βλάστηση καλαμιώνων ενώσυχνά μπαίνει σε κατοικημένες περιοχές. Ως φωλιές χρησιμεύουν φυσικές τρύπες σε βράχους και κενάανάμεσα στις ρίζες των δένδρων, ή φωλιές άλλων ζώων όπως είναι οι ασβοί και οι αλεπούδες.

Η διατροφή του τσακαλιού αλλάζει ανάλογα με την εποχή και το οικοσύστημα στο οποίο βρίσκεται.Ωστόσο η προσαρμογή του είναι εύκολη, σαν παμφάγο ζώο που είναι. Τα τσακάλια είναι περιστασιακοίσυλλέκτες κάθε είδους τροφής και όχι καθαροί σαρκοφάγοι-θηρευτές. Είναι καταναλωτές τροφώνανθρωπογενούς προέλευσης και τρέφονται με ποικιλία τροφών ζωικού και φυτικού είδους. Λαγοί,ποντικοί, σαύρες, σαλιγκάρια, αμφίβια μικρά ή μεσαίου μεγέθους πουλιά, αυγά, αλλά και καρποί είναιμέσα στο διαιτολόγιό τους. Ακόμη, διερευνούν τροφή ανάμεσα στα σκουπίδια που βρίσκουν γύρω από ταχωριά, καταναλώνουν ψόφια ζώα, υπολείμματα χοιροστασίων, αλλά όταν βρίσκουν ευκαιρία, επιτίθενταικαι σε κοπάδια αφύλακτων γιδοπροβάτων, προτιμώντας τα μικρότερα ζώα. Παρόλο που συνήθωςπαρατηρείται να κυνηγάει μόνο του, δεν είναι λίγες οι φορές που θα κυνηγήσει σε συνεργασία με άλλα ζώα,συνήθως κυνηγούν σε ομάδες 2-5 ατόμων, κάτι που αυξάνει σημαντικά το ποσοστό επιτυχίας τηςθήρευσης.

Σημαντικό του πλεονέκτημα στη επιτυχία θήρευσης αποτελούν οι πολύ ανεπτυγμένες αισθήσεις ακοής καιόσφρησης που διαθέτει, κάτι που το βοηθάει στο να μπορεί να εντοπίζει μικρά θηράματα μέσα στη πυκνήβλάστηση.

Κοινωνική Οργάνωση

Το τσακάλι χωρίζεται σε μικρές συνήθως αγέλες (2-5 ατόμων), με το κυρίαρχο ζευγάρι που είναι και τοαναπαραγωγικό και τους απογόνους της ίδιας χρονιάς και μερικές φορές των προηγούμενων ετών.Παρόλο που τα τσακάλια φτάνουν σε πλήρη αναπαραγωγική ωρίμανση σε ηλικία 11 μηνών, δεν είναι λίγεςοι φορές που θα παραμείνουν κοντά στο κυρίαρχο ζευγάρι με σκοπό να προσφέρουν βοήθεια στηεξεύρεση τροφής και στη φροντίδα των νεογνών. Η περίοδος του οίστρου για τους πληθυσμούς τηςνοτιοανατολικής Ευρώπης διαρκεί την περίοδο Ιανουάριος-Μάρτιος, με τον Απρίλιο και το Μάιο ναφέρνουν στη ζωή τους από 1 μέχρι και 9 νέους απογόνους. Την περίοδο που το θηλυκό κυοφορεί, τοαρσενικό με τα υπόλοιπα ζώα της αγέλης θα φροντίσουν για την εξεύρεση τροφής.

Η κάθε αγέλη διατηρεί μία επικράτεια την οποία και περιπολεί, οριοθετεί με διάφορα οσφρητικά καιηχητικά μηνύματα και όποτε χρειάζεται την υπερασπίζεται σθεναρά. Η αλληλοκάλυψη που υπάρχειανάμεσα στις επικράτειες διαφορετικών αγελών είναι σχετικά μικρή. Τα επιστημονικά στοιχεία, θεωρούνταιακόμα ανεπαρκή για ασφαλή συμπεράσματα, αλλά τα μέχρι στιγμής στοιχεία δείχνουν ότι οι επικράτειεςμπορούν να εκτείνονται από 2 μέχρι και 15 km².

Φυσικά, το μέγεθος της αγέλης αλλά και της επικράτειας εξαρτάται πάντα από την ποιότητα του βιοτόπου,καθώς και τη διαθεσιμότητα της τροφής και την κατανομή της στο χώρο.

Εξάπλωση στον κόσμο και στην Ελλάδα

Το τσακάλι είναι ένα ευρύτατα διαδεδομένο κυνοειδές που συναντάται στην Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική. Ο πληθυσμός της Ευρώπηςεντοπίζεται κυρίως στη βαλκανική χερσόνησο, με αναφορές για ύπαρξηπληθυσμού και στη βορειοανατολική Ιταλία. Σύμφωνα με τα υπάρχονταστοιχεία η Βουλγαρία διατηρεί και τον υγιέστερο πληθυσμό της Ευρώπης.Στην Αφρική συναντάται στα βόρεια και στα ανατολικά της ηπείρου, ενώστην Ασία εξαπλώνεται από την Τουρκ ία, τον Καύκασο και τη μέσηΑνατολή, μέχρι την Ινδία, τη Βούρμα και την Ταϊλάνδη

Η χωρική επικράτεια του τσακαλιού στην Ελλάδα εμφανίζεται ασυνεχής, κατακερματισμένη σετουλάχιστον 7 υπο-περιοχές στο σύνολο της χερσαίας Ελληνικής επικράτειας, Οι περιοχές αυτές είναι ηΠελοπόννησος, η Φωκίδα, η Κεντρική Μακεδονία, η Χαλκιδική, ο Νέστος-Βιστονίδα, ο Έβρος και το νησίτης Σάμου.

21/2/12 Καλλιστώ - Τσακάλι - ο φαντομάς της ελληνικής υπαίθρου

4/4www.callisto.gr/tsakali.php

Πληθυσμιακή κατάσταση και οι κίνδυνοι για τη μελλοντική του επιβίωση στηνΕλλάδα

Το χρυσό τσακάλι είναι το μοναδικό μεσαίου μεγέθους θηλαστικό που έχει υποστεί τόσο ραγδαία μείωσηστην Ελλάδα, τα τελευταία χρόνια. Το τσακάλι κυνηγήθηκε έντονα στη χώρα μας και την περίοδο 1974 –1980 περίοδος κατά την οποία σε όλη τη χώρα σκοτώθηκαν πάνω από 7.000 άτομα, σύμφωνα μεεπίσημα στοιχεία. Ο ελάχιστος πληθυσμός του σύμφωνα με την τελευταία καταγραφή πουπραγματοποιήθηκε το 2001, υπολογιζόταν περίπου στα 1000 άτομα (ενήλικα και ανήλικα) χωρισμένα σε153-170 αγέλες. Οι υγιέστεροι υποπληθυσμοί εμφανίζονται στις περιοχές των δέλτα του Νέστου και τουΜόρνου με πυκνότητα μεγαλύτερη από 3 και 1,7 άτομα/χλμ² αντιστοίχως, πυκνότητες που θεωρούνται καιαπό τις μεγαλύτερες παγκοσμίως.

Η γενικότερη τάση αποξηράνσεων που στις περισσότερες περιοχές της χώρας αποτελεί πλέον μέρος τηςκαταστροφικής «ανάπτυξης» και όλο και πιο συχνά πλέον εγκαταλείπεται, αποστερεί από το είδος,βιοτόπους για τη διατήρηση και αναπαραγωγή του. Η πτωτική τάση των πληθυσμών έχει οδηγήσει σεεξαφάνιση του τσακαλιού από περιοχές στις οποίες εμφανίζονταν μέχρι πρόσφατα . Οι πυρκαγιές, ηεπέκταση αστικών περιοχών, η χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων αλλά και ο κατακερματισμός τωνβιοτόπων του από διάνοιξη δρόμων χωρίς υποδομές διευκόλυνσης και αποτροπής της ασυνέχειας τωνβιοτόπων του, αντιπροσωπεύουν τις κυριότερες αιτίες υποχώρησης του τσακαλιού από την Ελληνικήύπαιθρο. Τα τσακάλια κινδυνεύουν επίσης από τα τροχαία ατυχήματα, και το παράνομο κυνήγι. Μεγάλομειονέκτημα στη διατήρηση του είδους αποτελεί η έντονη κατανομή του πληθυσμού του σε πολλούςμικρότερους υποπληθυσμούς σε μεγάλο εύρος στη χώρα μας, από τη Μάνη της Πελοποννήσου μέχρι τοΣουφλί της Θράκης και της Σάμου, γεγονός που το κάνει περισσότερο ευάλωτο σε φυσικές καταστροφέςενώ δεν επιτρέπει και την ανταλλαγή γενετικού υλικού ανάμεσα στις διαφορετικές ομάδες.

Οικολογική Σημασία

Θα πρέπει να γίνει κατανοητό ότι το είδος είναι «συνεργάτης» και βοηθός της αγροτικής και τηςκτηνοτροφικής δραστηριότητας στην Ελληνική ύπαιθρο, αφού είναι από τους κυριότερους θηρευτέςζώων που βλάπτουν τις γεωργικές καλλιέργειες, ελέγχει πληθυσμούς τρωκτικών, απομακρύνει νεκρά ζώαμειώνοντας κινδύνους μετάδοσης ασθενειών και σε ορισμένες περιπτώσεις λειτουργεί ως εξυγιαντήςκτηνοτροφικών κοπαδιών απομακρύνοντας τα ασθενικά/μειονεκτικά κτηνοτροφικά ζώα.

Υβριδισμός με άλλα είδη

Το τσακάλι μπορεί να διασταυρωθεί με το σκύλο, το λύκο, το κογιότ και τοναυστραλιανό αγριόσκυλο (Canis lupus dingo) παράγοντας γόνιμουςαπογόνους. Η διασταύρωση σκύλου με τσακάλι θεωρείται ότι μειώνει τηνγονιμότητα του υβριδίου χωρίς ωστόσο να το κάνει απολύτως στείρο. ΣτηνΡωσία υπήρξε και η εργαστηριακή διασταύρωση τσακαλιών με σκύλουςράτσας Husky, με σκοπό να συνδυαστούν οι περιβαλλοντικές αντοχές πουπαρουσιάζουν τα δύο αυτά είδη σε ζέστη και κρύο αντίστοιχα, καθώς και να εκμεταλλευτούν την πολύκαλή όσφρηση του τσακαλιού. Τα υβρίδια που παρήχθησαν, πήραν την ονομασία του εφευρέτη τουςSulimov, και χρησιμοποιούνται με «επιτυχία» στην ασφάλεια του αεροδρομίου Sheremetyevo στηΜόσχα.

Νομοθεσία

Δυστυχώς το τσακάλι σύμφωνα με τη Νομοθεσία της Ελληνικής πολιτείας, περιβάλλεται απόαδικαιολόγητη ασάφεια. Ενώ δεν συμπεριλαμβάνεται ούτε στη λίστα των θηρεύσιμων ειδών, δενσυμπεριλαμβάνεται επίσης ούτε στα προστατευόμενα είδη. Μέχρι το 1990 θεωρείται επιβλαβές είδος καιμάλιστα μέχρι το 1981 όποιος προσκόμιζε τα πόδια του ζώου ως αποδεικτικό στοιχείο θανάτωσης τουζώου, έπαιρνε αμοιβή από το Δασαρχείο. Το τσακάλι δεν θεωρείται είδος κατά προτεραιότητα προστασίας για την ΕΕ, αφού περιλαμβάνεται στοπαράρτημα V της Οδηγίας 92/43 ΕΟΚ για την διατήρηση των φυσικών οικοτόπων και της άγριας πανίδαςκαι χλωρίδας. Ωστόσο η ραγδαία μείωση του πληθυσμού σε διάφορα μέρη, όπως η Ελλάδα, καθιστάαναγκαία την αναβάθμιση του πλαισίου προστασίας του.. Στο παγκόσμιο Κόκκινο Βιβλίο, βρίσκεται στηνκατηγορία «Least Concern» ενώ στο αντίστοιχο ελληνικό βρίσκεται στην κατηγορία «Tρωτά», δηλαδή ωςένα είδος που θα κινδυνεύει με εξαφάνιση στο άμεσο μέλλον.Το νομοθετικό αυτό κενό, κάνει την ανάγκη λήψης πρωτοβουλιών από τις περιβαλλοντικές ΜΚΟεπιτακτική για την προστασία και τη διατήρηση του είδους αυτού στην Ελλάδα.

Σπύρος Γαληνός- Msc Περιβαλλοντολόγος (01/06/2009).Συνεργάτης "Καλλιστώ"

Αρχή σελί δας *