318
I

Меѓународен транспорт

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Меѓународен транспорт

I

Page 2: Меѓународен транспорт

ч I - ОПШТО ЗА МЕГУНАРОДНИОТ ТРЛНСПОРТ

-_ЈОЛАВАЛЕВА„-

ППШТО ЗА

ТТОИМ, ЕЕХШИМ.СКА УЛОГА ИКАЕДКТЕЕЈИСХТТКИ Н А

Т ранспортот претставува општествена деЈНОст коЈа се појавила напоредно со појавата и развојот на човештвото. Транспортот

претставува посебна стопанска деЈНОст чпЈа функцпЈа е да обезбедува пренос на луѓе, стоки, енергпја и информацпи од една до друга точка на географскпот простор. Ова упатува на констатациЈата дека човекот уш-те од наЈстари времиња имал потреба од размена на разлпчни стоки, ус-луги, пари, вести и сл. На тој начпн луѓето кои припаѓале на различнп етникумн, култури и религии, н кои жнвееле на разлнчнп континенти можеле на мошне лесен и едноставен начин да разменуваат контакти, мпслеша и др. Во ТОЈ контекст би споменале и дека прн ООН е форми-рана посебна Комисгца за транспорт и комуникациЈа чиЈа основна цел е да помогне во развивањето и унапредувањето на економските односи помеѓу земЈите во светот.

Економското значење на транспортот произлегува токму од негова-та основна функција, а тоа е да се врши пренесување на стоката од мес-тото на производство до местото на потрошувачката. Меѓутоа, и покрај тоа што денес постојат различни видовп на транспорт, сепак нпту еден од нпв не е идеален. Имено, секоЈ транспорт си има свои позитивни и не-гативни страни. Затоа секогаш треба да се води сметка за изборот на превозното средство, односно кое средство во дадениот момент наЈПОве-ќе би одговарало за превоз на стоката.

СекоЈ вид транспорт претставува комплексна дејност, која содржи низа карактеристикп по коЈа се разликува од останатите видови. Овие карактеристики и различности произлегуваат пред се од превозните средства кои се користат, системите на организациЈа, техничката опре-меност, условите за експлоатација и сл.

Транспортот може да се набљудува од два аспектп. и тоа: како са-мостојна дејност и како споредна дејност.

Николовски ги наведува следните карактеристики на транспортот

17

Page 3: Меѓународен транспорт

МЕУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ МЕГУНАРОДНОСГУРУВАЊЕ

како посебна дејност: > просторно делување на транспортниот процес; > едпнствен процес на производните транспортни услуги; > интегралност на процесот на транспортот; > задолжителна присутност на корисниците на транспортниот процес; > интегралност и унифицираност на средствата за превоз.'

Суштината на транспортот како посебна дејност произлегува од тоа што самнот транспорт претставува еден вид продолжување на производ-ниот процес со самото тоа што истиот овозможува пренос на произво-дите односно добрата до потрошувачите.

Конципиран на ваков начин, транспортот има значително влиЈание врз забрзувањето на останатите текови во стопанството, бидејќи се јаву-ва како алка помеѓу инпутот и аутпутот во скоро сите останати стопанс-ки гранки.

ДОДК.ЈТБ А Н А ХЕАНСПОРТОТ

Развојот на превозните средства во голема мера бил детерминиран од значителните количини на стоки кои биле предмет на внатрешна и меѓународна размена. Бидејќи развоЈот на производството е детермини-ран од степенот на развиеност на превозот и превозните средства, како нужност се Јавила и потребата од развоЈ на различни видови на превоз.

ПостоЈат повеќе критериуми за поделба на транспортот. Така, спо-ред териториЈата на која се остварува транспортот , истиот се дели на: • воден сообраќај; • копнен сообраќаЈ; • воздушен сообраќаЈ; • поштенски сообраќаЈ; • телекомуникацнски сообраќаЈ; • радиотранспорт.

Водниот сообраќаЈ од друга страна, пак, се дели на: > поморски транспорт (опфаќа превоз по море); > внатрешен транспорт (опфаќа транспорт по реки, езера и канали).

Копнениот сообраќај, пак, понатаму се дели на: > патен транспорт; > железнички транспорт; и > цевоводен транспорт (р!ре 1гаеѕ).

Мошне тешко е да се каже кој од наведените видови на транспорт е најпогоден и најекономичен. Ова пред се е детерминирано од количина-та на стоката, видот на стоката, роковите за испорака и сл.

Превозот по море има најголемо значење во меѓународниот транс-

! Николовски, А.,СообраќаЈ, Економски факултет, Скопје, 1999, стр. 11

18

Page 4: Меѓународен транспорт

I - ОПШТО ЗА МЕГУНАРОДНИОТ ТРАНСПОРТ

порт на стока. Истиот учествува со околу 70% во вкупната размена на стока на светско ниво. Ова произлегува од фактот што бродовите како превозни средства во поморскиот транспорт имаат капацитет да прене-суваат огромни количества на стоки за кои би биле потребни неколку железници или пак десетици камиони. Големиот обем на стока коЈа се транспортира со ОВОЈ вид на превоз овозможува намалување на превоз-нината, но затоа пак ваквиот превоз е доста бавен и неадекватен за сто-ка ЧИЈ рок на испорака е краток и стока која поради своите природни својства тежнее кон расипување во краток временски период.

Превозот со железница, пак, зазема се поголем замав во последно време. И железницата овозможува превоз на големн количества на сто-ки по копнен пат, меѓутоа негативностите произлегуваат поради опре-деленоста на насоката по коЈа се врши транспортот, различните пропи-си, високите трошоци за изградба и одржување на пругите и железница-та и сл.

Воздушниот превоз, пак, претставува наЈсовремен вид на превоз КОЈ значително почна да се развива во последните децении на минатиот век. ОВОЈ вид на транспорт овозможува мошне брз пренос на стоки дури и до наЈдалечните краеви на светот. Негова главна негативност е високата цена на чинење на превозот.

Што се однесува до останатите видови транспорт, како што се реч-ннот, патниот, транспортот по цевки и сл., може да кажеме дека исто така имаат своја улога и значење во меѓународниот пренос на стоки. Речниот транспорт претставува најефтин транспорт и е најпогоден за превоз на масовни товари. Недостатоците на ОВОЈ вид транспорт произлегуваат од неговата ограниченост, природните препреки, можноста за замрзнување на речното корито, длабочината на речното корито, коЈа ги определува видовите бродови кои можат да пловат по неа и сл. Патниот транспорт, поради брзината и можноста за доставува-ње на стоката од складиштето до определеното место, се повеќе добива на значење. Меѓутоа, поморскиот и железничкпот транспорт секако де-ка имаат најголемо учество во меѓународниот превоз на стоки.

РЕГУЈ1ИР А Њ И Н А МЕЃУНАРОДНИОТ1РАНСТТСЖГ

Доколку станува збор за транспорт кој се одвива во рамките на една држава, тогаш истиот се регулира согласно прописите кои важат во таа држава. Но, доколку станува збор за меѓународен транспорт, односно превоз на стока преку границите на една држава, тогаш се Јавува потре-ба од негово меѓународно регулирање. Додека на почетокот односите во сферата на транспортот биле регулирани во најголема мера со по-мош на билатерални спогодби и договори, поради се поголемата улога и значење се јавила потреба и од негово мултилатерално регулирање.

19'

Page 5: Меѓународен транспорт

МЕЃУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ МЕГУНАРОДНОСНГУРУВАЊЕ

Со помош на ваквите спогодби и договори се регулираат правата и обврските како и одговорностите на превозниците.

Железничкиот превоз во Европа е регулиран со помош на Еднооб-разните правила за договор за меѓународен превоз на предмети со желе-зница - С1М (Сопуепиоп тШгааиопаЈе сопсегпап!: 1е 1гапѕрог1 с1еѕ тагсНапсЦѕеѕ раг сИеттѕ с!е Гег). Паралелно на ова се применува и уште една конвенци-ја за регулирање на железничкиот транспорт на стока склучена помеѓу земјите од Источна Европа и неколку азиски држави, позната под кра-тенката - ЅОЅМ.

Што се однесува, пак, до меѓународниот речен транспорт, поради специфичностите на реките се применува и одреден режим на пловидба. Регулативата коЈа се применува во меѓународниот речен транспорт единствено не е унифицирана.

Во поглед на воздуппшот транспорт е донесена Конвенцијата за изедначување на одредени правила кои се однесуваат на меѓународннот воздушен транспорт (Варшавска коивенција), која подоцна е дополнета со Протоколот од Хаг од 1955 година, Протоколот од Гватемала од 1971 година и Протоколот од Монтреал од 1975 година.

Во поморскиот транспорт посебно треба да се споменат следните меѓународнп конвенции: > Конвенција за помош и спасување на море, 1910 година; > Конвенвдтја за судири, 1910 година; > Конвенција за привилегиите и хипотеките; > КонвенциЈа за граѓанска одговорност во областа на поморскиот

транспорт на нуклеарш! материи, 1971 година. Во ТОЈ контекст, треба да се споменат н неколкуте правила прифате-

ни по иницијативата на 1п1еша110па1 Аѕѕостиоп - ЊА, како што се правилата за коносманот или т.н. Хашки правила од 1929 година, потоа Варшавските правила од 1929 година ревидирани во 1932 година, а кои се однесуваат на правилата на договорот С1Р.

Што се однесува, пак, до условите на работа во пристаништата како што се работното време, постапката за утоварување и истоварување на бродовите, прашањата во врска со утврдувањето на роковите за утова-рување и истоварување, како и пречекорувањето на овие рокови, истите се регулирани со помош на пристанишните обичаи.

Кога станува збор за меѓународното регулирање на одговорноста на бродарот и ограничувањето на одговорноста, треба да се спомене и Ме-ѓународната конвенција за изедначување на одредени правила за товар-ницата, донесени во Брисел во 1924 година, односно протоколот за нив-на измена од 1968 година.

20

Page 6: Меѓународен транспорт

- ФОРМИ ЗА Р А Ц И О Н Л И З А Ц А ВО ТРАНСПОРТОТ

ФОРМИЗЛ РА ТГИОНАЛИЗАИИГА ВО_ТВАЈ1СЛОЕШ1

П А К У В А Љ Е Н А С Х О К А

акувањето на стоката во транспортот нма исклучително значе-ње. Имено, пред да се извршп избор на превозното средство со

кое ќе се транспортира стоката, прво е потребно да се изврши_.избор_на амбалажата во која стоката ќе биде спакувана пред неЈзиннот транс-порт. Пакувањето на стоката треба да овозможи нејзнно зачувување во текот на целокупниот транспорт од најразличнп влпјанпЈа, како што се: кршењето на стоката, нејзиното расипување, како и од останатите над-ворешни влијанија.

Во литературата се среќаваат два вида на пакување на стоката, и тоа: комерцијално и транспортно пахсЈтвање. КомерциЈалното пакување ја содржн амбалажата на производот кОЈа заедно со пролзводот му се продава на купувачот, додека пак транспортното пакување Ја содржп и амбалажата која треба да ја зачува стоката во текот на нејзиниот транс-порт и складирање.

Пакувањето има пет основни технолошко-економски функцпи:2

> заштитна функција, што значи дека амбалажата треба да Ја заштпти стоката во текот на нејзиниот транспорт;

-* > транспортна функција, односно пак}'вањето на стоката треба да од-говара на барањата на сите учесници во транспортниот спнџир;

Ј > функција за манипулирање - пакувањето треба да овозможи што е можно поголема рационализација при транспортот;

ч > складшпна функција - како што кажува самото име, пакувањето на стоката треба да овозможи и нејзино лесно складирање, како и подо-бро искористување на складишниот простор; и информациона функција - имено, секое пакување во себе содржи и низа информации кои треба да ја олеснат реализацијата на самиот 2 Ннколовски, А . , Меѓународна Шпедиццја, ЕКОНОМСЈО! факултет, СКОПЈС, 2 0 0 2 ,

стр. 2 3 0

2 1

Page 7: Меѓународен транспорт

МЕЃУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ МЕГУНАРОДНОСГУРУВАЊЕ

превоз. Трошоците за пакување на стоката, како и нејзината манипулација

во текот на транспортот, можат да бидат доста големи. Имено, во совре-мениот транспорт се повеќе се води грижа не само за трошоците за па-кувањето на стоката туку и за нејзиното подготвување за превоз. Затоа, за да се намалат трошоците за пакување, секогаш треба да се внимава на изборот на најдобра технологија за пакување, максимално искористу-вање на машините за пакување, рационализација на самиот процес на

.пакување и сл.

Ј̂ Ј̂ Л Е " Ј, Т Т ^^ ]К? А-1- X С П Р Т Т Т А Ц1'̂ ""̂

Под палетизација на транспортот се подразбира збир на организира-но поврзување на технички средства и постапки за механизирано мани-пулирање на зголемени единици на производи (манипулирање со едини-ци на товар) во сите фази на обработка и транспорт, односно од подго-товката во процесот на производството до складирањето и превозот на готовите производи до местото на потрошувачката.3 Според Мркша и Никитович4, пак, под поимот палетизација се подразбира посебна транс-портна техника коЈа се заснова на механизиран превоз со помош на ви-љуппсар, додека етоката е сложена во единствена товарна единица под-редена со помош на палета.

Палетата, пак, претставува специЈално изработена, и во најголем дел дрвена, подлога на коЈа се товари стоката, и коЈа заедно со стоката прет-ставува товарна единица со коЈа единствено се манипулира.5

ПалетизациЈата може да кажеме дека претставува начин за подобро економско манипулирање со стоката, односно материјалните добра. Таа своите корени ги влече уште во далечните 50-ти години на минатиот век, кога за прв пат почнала да се применува во САД, за да во многу краток период почне на голема врата да се применува и во стопанствата на европските земји.

Меѓутоа, и покраЈ ваквата примена на палетите во европските земји, поради застојот во нивната примена доЈде до основање и на т.н. Европ-ски пул за размена на палети. ОВОЈ пул овозможи стандардизација на па-летите, односно примена на единствена унифицирана палета со димен-зии ЅООмм х 1200мм. Нашата земја, исто така ја применува оваа стандар-дизирана палета која беше воведена од страна на Европскиот пул за раз-мена на палети (Ра1еПе ехсвап§е).

Самиот процес на палетизација овозможи да, во текот на транспор-

3 ПеришиГ), Р„ Рациоиализација Транспорта, Београд, 1971, стр. 113 4 Мгкѕа, Ѕ., МЈкЈ*оу?с, М., Ра1е112асџа, 2а§ге(з, 1964, стр. 43 5 Аггек, 2.., Тгалѕрог! 1 Оѕ1§дгапје, М1когас1, 2а§ге(з, 1999, стр. 16

22

Page 8: Меѓународен транспорт

II - ФОРМИ ЗА РАЦИОНАЛИЗАЦИЈ А ВО ТРАНСПОРТОТ

тот на стоката од производителот до потрошувачот, не се врши поод-делно преместување и сложување на поединечните пакети, туку сите тие пакети зеднички да се опремат во една голема колета. Палетите се изградени на начин КОЈ може да овозможи многу лесна манипулација со нив. На тој начин, со посебни средства кои се викаат виљушкари се пре-несуваат и сложуваат палетите една врз друга и на ТОЈ начин се постиг-нува поголема рационализациЈа, без притоа да ДОЈде до оштетување на стоката во нив. Употребата на палетнте не само што врши заштеда на работна сила и време за машшулација туку овозможува и доволна заш-тита на стоката коЈа се транспортира, така да се избегнува потребата од дополнително пакување на стоката за транспорт. Палетите, исто така, овозможуваат и лесно складирање и заштеда на складншниот простор поради нивно поставување една врз друга, без притоа да се оштети сто-ката од притисокот на наредените палети.

Економските и техничките предности кои произлегуваат од приме-ната на палетите се многубројни: > \ овозможува лесно воведување во коЈа било стопанска организациЈа; >1примената на палетизацијата го забрзува времето потребно за уто-

варување и растоварување на стоката, како и останатите магашула-ции во текот на транспортот;

>9)Преку намалувањето на рачнпте манипулации доаѓа до намалување на примената на работната сила, што влиЈае врз зголемувањето на продуктивноста на трудот и намалување на манипулативните трошо-ци;

> ^користењето на лесна и економична амбалажа влиЈае врз намалува-ње на тежината и цената на транспортната амбалажа;

> ^ палетите претставуваат мошне сигурен начнн за транспорт на стока-та, со што и трошоците за осигурување на стоката коЈа се транспор-тира со палети се намалени;

> ^ се овозможува полесно складирање на стоката во складиштата, како и порационално користење на складишниот простор;

>1^подобро искористување на опремата и средствата за манипулирање со стоката;

>& се намалуваат и административните трошоци, затоа што постапката за евидентирање на стоката кај производителот, складиштарот, пре-

> возникот и сл., е поедноставна; > | се врши мошне лесна и едноставна контрола на складиштата;

стандардизација и типизација на транспортната амбалажа и пакува-њето на стоката и др.6

6 Николовскн, А., Меѓународен сообраќај, Скопје, 1999, наведено според Зелени-ка, Р., Ме^ународна шпедишуа у Југославију, Загреб, 1978, стр. 20 и Економско зна-чење потребе и услови увоѓјења палетног система у нашу прнвреду, Савезна привред-на комора, Београд, 1963, стр. 7

23

Page 9: Меѓународен транспорт

МЕЃУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ МЕГУНРОДНОСНГУРУВАЊЕ

Во поглед на палетизацијата, поради предностите кои произлегуваат се настојува да се постигне меѓународна стандардизација, а се со цел да се намалат трошоците и да се унапреди транспортот на стоката.

Денес, во употреба можат да се сретнат повеќе видови на палети кои се разликуваат во поглед на формата, намената, димензиите и сл. Така, според формата се разликуваат: рамна палета и бокс палета.

Рамната палета претставува наЈчесто дрвена рамна подлога КОЈЗ мо-же да биде со или без тркала, на која се сложува стоката. Притоа, може да се сретнат рамни палети, кои се прифатени истовремено и од 1ЅО Ме-ѓународната организациЈа во следните големини и днмензии:

• ЅООмм х 1000мм; • 1000мм х 1000мм; • 1200мм х 1600мм; » 1200мм х 1800мм. Бокс палетата, за разлика од рамната палета, служи за транспорт на

стока коЈа мошне тешко се сложува, стока која има неправилна форма, растурена стока и сл. Овие палети можат да се сретнат во отворена, зат-ворена, сложена, расклопена форма и сл. Иако во меѓународниот сооб-раќаЈ наЈчесто се користп палета со дименпи од 800 мм х 1200 мм, која се смета за стандардизпран облик на бокс палета, сепак во практиката мо-же истовремено да се сретнат и бокс палетп со следните димензии:

о ЅООмм х 1000мм; о 1000мм х 1200мм. Врз сампот развоЈ на палетнпот систем во меѓународни рамки голе-

мо влиЈание и прпдонес дадоа и повеќе меѓународни организации, како што се: Меѓународната трговска комора, Меѓународната железничка униЈа, Европската конференцпја на министрите за транспорт, Комисија-та за внатрешен транспорт при Обединетите нации и други институции и огранизации.

КОНТК.ШКРИЗ ДТ1ИЈ \ Е_0 1ЕАН.СПОРТ Н А С Т О К А

Транспортот на стоката со помош на уреди т.н. контејнери, во меѓу-народниот промет зазема се поголемо значење. Контејперите претста-вуваат затворена, повеќекратно употреблива, отпорна на временски не-прилики, транспортна единица со најмалку една врата,_која е изградена според светски прифатени норми и стандарди и која се употребува во си-те_видови транспорт (вода, копно и воздух). Значи, станува збор за уре-ди во кои стоката се пакува и со кои се олеснува превозот на стоката „од врата до врата". Контејнеризацијата, пак, претставува интегриран тран-спортен систем кој дава можност за превоз на стоката со комбшшран превоз (копнен, воден, воздушен). Самиот збор конте]нер потекнува од

2 4

Page 10: Меѓународен транспорт

II - ФОРМИ ЗА Р А Ц И О Н А Л З А Ј ВО ТРАНСПОРТОТ

поморската терминологиЈа со буквално значење на „сандак за пакување на лредметн и добра на морнарите и бродовнте". Контејнерите денес на-оѓаат примена во сите видови транспорт, иако најголема примена имаат во поморскиот транспорт.

Согласно Царннската конвенцнја за коитејиери7, под контејнери се подразбнра транспортна опрема која ги исполнува следните услови: > да е од таков квалитет КОЈ ќе овозможи повеќекратрш примена во

меѓународниот транспорт на стока; > да се работн за таква работна опрема која овозможува превоз на

• стока во повеќе видови превозни средства без притоа да се врши претоварување на стоката;

> контејнерот мора да располага со орудија, а зарадн полесно пренесу-вање на стоката од едно на друго превозно средство;

> контеЈнерот треба да располага со стандардизиран внатрешен волу-мен од еден или повеќе кубни метри. како и прибор за ракување;

> специЈално конструиран за превоз на стоки со едно или, пак, со пове-ќе превозни средства, без меѓувремено надополнување;

> да располага со можност за лесна манипулација на стоката кога ста-нува збор за пренос на стоката од едно на друго превозно средство;

> неговата конструкција е потребно да овозмож>'ва лесно празнење и полнење:

> да има виатрешен волумен од еден или повеќе кубни метри. Според Меѓународпата организација за стандардизација (1ЅО), кон-

тејнерот е дел од транспортната опрема со постојанн карактеристики и доволна цврстина за да може да издржн неколкукратна употреба.

Слпчна ваква дефшшција дале и Европската економска комисиЈа (СЕЕ), како и Царпнската конвенциЈа за меѓународен превоз на стока врз основа на ТЖ карнетот.

Овие уреди може да бидат конструпрани од различии матерИЈалн, како што се: дрво, метал, гума, па дури и од пластпка. Еднаш спакувана-та стока во контејнерот мошне брзо се пренесува од едно на друго мес-то, мошне лесно се претоварува од едно транспортно средство во друго, и пружа мошне добра заштита на стоката од кршење, оштетување и кражба во текот на транспортот.

Имајќи ги во вид овие карактерпстики на контејнерите, нивнаталри-мена во транспортот нуди низа поволности: • Се постигнува поголема економичност во меѓународниот транспорт: > се постигнува намалување на трошоците за амбалажа, затоа што

контејнерите не се трошат со еднократната употреба како останати-те видови амбалажа;

7 Царинската конвенцнЈа за контејнери е потпншана во Женева во 1956 годнна. Денес веќе постои и нова Царинска конвенција.за контејнерп, донесена во Женева на 02.12.1972 год. Истата стапн на снла на 06.12.1975 год.

25

Page 11: Меѓународен транспорт

МЕУНАРОДЕН ТРНСПОРТ МЕГУНАРОДНОСГУРУВАЊЕ

> се овозможува полесна манипулациЈа со стоката во текот на транс-портот (утовар, истовар, претовар);

> транспортните трошоци во целина и поединечно се пониски (типизи-рано пакување). Ова особено се постигнува каЈ контеЈнерите од гума или пластика кои се враќаат празни по нивното користење за превоз на стока;

• Стоката е подобро заштитена од: > оштетување, расипување или промени во температурата (ова особе-

но се однесува на стока коЈа поради своите природни својства е посе-бно склона кон расипување доколку не се запазани- одредени крите-риуми при неЈЗиниот транспорт);

> можност за кражба; • Дава можност за' поедноставување на царинскиот надзор, бидеЈ1<и

контејнерите мошне лесно можат да се пломбираат од страна на ца-ринските органи од почетокот до краЈната дестинациЈа на транспор-тот. Според Николовски8, превозот на стока со контејнери ги има след-

ните предности и економски ефекти: > не е потребно посебно пакување и сигнирање на стоката (посебното

пакување на стоката во поморскиот превоз е многу скапо, што сека-ко доведува до зголемување на цената на стоката);

> превозот на стока со контеЈнери го исклучува претоварот, што не е случаЈ при превозот на класичен начин;

> полесна и побрза манипулациЈа со стоката (како на пример: товара-ње, истоварување, претоварување од едно на друго превозно сред-ство и др.);

> се заштедува во амбалажа, бидејќи контејнерот може да се употре-бува повеќе пати;

> намалување на броЈот на превозните исправи; > намалување на царинските формалности; > заштеда на работна сила; > рационална поделба на работата помеѓу учесниците во транспортни-

от ланец; > зголемување на брзината на доставување на стоката; > зголемување на степенот на искористување на превозните средства; > можност за зголемување на продуктивна механизација при истовар; > можност за поврзување на сите алки во транспортниот ланец; > заштеда на трошоците за осигурување; > исклучување на можноста еден_дел^аЈгов.ароз^да^осгане^женатова-

рен или истоварен; > помала можносгг за кражба; > контејнерите се особено погодни за комбшшран превоз од местото

8 Николовски, А., Цит. дело, стр. 129

26

Page 12: Меѓународен транспорт

- ФОРМИ ЗА РАЦИОНАЛИЗАЦИЈА ВО ТРАНСПОРТОТ

на производство до местото на потрошувачот; > превозот на стока со контејнери многу ги намалува трошоците за

складирање; > контејнерите овозможуваат поцелосно искористување на транспорт-

ните средства и др. Меѓутоа, покрај ваквите предности, ОВОЈ автор како негативности на

процесот на контеЈнеризација ги наведува следните: > потребни се високи инвестиции за транспортни средства, инфра-

структурнн објекти (терминали) и претовар на контејнери и сл.; > делумно откажување од сопствена автономија; > отежнати диспозицин за врски во редовниот превоз; > присутен е проблемот за доставување на празни контејнери во мре-

жата; > постоење на потешкотии при обезбедување на доволни количини

стока во две насоки, за опрема на една релациЈа; > ефектите од примената на контејнери во превоз на стока се искажу-

ваат на ниво на целиот транспортен синџир, а не кај поединечни уче-сници, што бара кооперациЈа, координациЈа и утврдување на заедни-чка регулатива;

> системот бара одреден интензитет на стоки во зависност од техноло-гијата;

> постоечките стандарди на контеЈнеризациЈа не се вклопуваат опти-мално во постоечките стандарди на палетизациЈа. Кај транспортот на стоката со помош на контејнери, потребно е по-

себно да се имаат предвид следните работи: > тежината на масата да биде рамномерно распределена по целиот

контејнер; > потешките колети секогаш да се ставаат оздола, а полесните озгора; > стоката треба да биде добро прицврстена за подот и ѕидовите на кон-

теЈнерот; > слободниот простор помеѓу ѕидовите и товарот да биде добро испол-

нет; > да се води сметка за товарниот капацитет на контејнерот и превоз-

ното средство; > добро да се затвори вратата на контеЈнерот и воедно да се пломбира,

односно запечати; > да се обележат контеЈнерите, во кои се пренесуваат опасни материи

и сл. Во праксата може да се сретнат различни видови на контејнери. Та-

ка, се разликуваат универзални и специјални контејнери, мали, средни и големи контејнери, контејнери за иревоз на денковна стока, за превоз на растресита стока, како и контејнери за превоз на стока во течна сос-тојба.

Универзалните контејнери коишто уште се нарекуваат и стандардни

27

Page 13: Меѓународен транспорт

МЕЃУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ МЕУНАРОДНОСНГУРУВАЊЕ

служат за пренос на стока за широка потрошувачка, додека, пак, специ-јалните контејнери, како што кажува самото име, служат за превоз на посебни видови стока. Поделбата на мали, среднп и големи контејнери се врши според нивната носивост. Малите контеЈнери располагаат со носивост од Хм^до Зм3, средните со Зм3до додека големите контеЈ-нери над 10м3 (овие контеЈнери се иознати и како трансконтеЈнери, чпЈа носивост е одредена од страна на Меѓународната организациЈа за стан-дардизациЈа - 1ЅО). Кога станува збор за превоз на денковнп пратки, то-гаш се употребуваат сите видовн на универзалнн контеЈнери, додека, пак, контејнерите за превоз на растресита стока служат за превоз на специфичнп видови стока, како што се: брашно, жито, сол и сл. За пре-воз на стока во течна состојба може да се корпстат контеЈнери за транс-порт на вино, масло, нафта и нафтени деривати и др.

Исто така, во зависност од уреднте со кои се опремени, може да сре-тнеме п изотермички контеЈнери и контејнери со агрегати на сопствен погон, понатаму, според начинот на превозот раликуваме контеЈнери за директен и индиректен превоз, според материјалот од кои се изработе-ни: метални, дрвени, пластични. гумени и други видови контеЈнери.

Н Ш Ш ТЕХНОЛОГ1Ш З А ДРЈЕВОЗ С Н Ж А

Прпмената на контејнерите во транспортот на стоката влијаеше врз низа промени кои значеа поЈава на новн видови транспорт, односно поја-ва на нови видови на трапспортна технологија. За овие нови технологии на транспорт на стоката беа користени различни називи, како што се: интегрален транспорт, интермодален транспорт, комбиниран транс-порт, мултимодален транспорт и сл.

Притоа, мора да се нагласи дека не станува збор за комбинираље на два или повеќе видови транспорт, туку станува збор за сосема нов прис-тап кон процесот на организација на превозот.

Самиот процес на контеЈнеризациЈа предизвика низа промени во на-чинот на организација и работа во сите поодделни гранки на транспор-тот:

а) Кога станува збор за пристаништата, мораме да потенцираме дека примената на контеЈнерите имаше големо влијание врз промената на на-чинот на работа на истите. Имено, примената на контејнерите доведе до целосна измена на морфологијата и инфраструктурата на пристаниш-тата. Овие пристаништа мораа да поседуваат отворени и рамни опера-тивни површини, кои на многу полесен и поедноставен начин би овозмо-жиле складирање к манипулирање со коитејнерите.

КонтеЈнерските пристаништа повеќе немаа само улога на место каде што товарот се собира, издвојува и машшулира, туку исгите постанаа една од попатните точки на единствениот транспортен синџир.

28

Page 14: Меѓународен транспорт

Л - ФОРМИ ЗА р а ц и о н а л и з а ц ш а в о т р а н с п о р т о т

За да можат да одговорат на современнте предизвици, во рамките на присташшзтата беа градени специјални контејнерски терминали. Овие термннали кои располагаа со огромна рамна површина користеа специ-јална опрема за утоварување, нстоварување и манипулирање со контеј-нерите, кахсо што се: портални днгалкн со носивост и до 50 тони, виљуш-кари со носивост до 30 тонн, автодигалки, приколки и полуприколки, ка-ко и друг вид на транспортни средства и опрема.

6) За превоз на стока во поморскиот транспорт, денес се изграденн повеќе видови на бродови специјализнрани за транспорт на ваков внд товар. Овде би ги споменале: Ш - Ш бродовите (Е1Л оп - оѓТ), К.О-КО бродови (Ко11 оп - КоН оѓѓ) и 1.АЅН бродовп (1лаЅл1ег Авгоас! Ѕ1ир).

1Ш-1-.0 бродовите располагаат со бродски простор на КОЈ може да се складираат и до 3 нлн 4 реда контејнери. Тне работат според снстемот подигшт-спуштл. Во досегашннот развоЈ, се издвоЈуваат четири генера-ции на ваков тип на бродови. Бродови од прва генерацнЈа со носивост 700 ТЕ1Ј единици, бродови од втора генерација со носивост 1600 ТЕ1Ј единици, такви од трета генерациЈа со носивост 3000 ТЕ1Ј единицн и од четврта генерацнја со носивост над 4000 ТЕ1Ј единицн.

Најважни цели на ЕО-ЕО транспортната технологпЈа се: > снгурен, брз и рационален вертнкален утовар, претовар и истовар на

сите видови на товар, во сите превозни средства. на сите превозш! терминали;

> квалитативно и квантитативно максимирање на техничките, техно-лошките, органнзациските и економскнте ефектн во процесот на производство на сообраќајните услуги;

> максимизирање на ефектот од работата на оперативннте и креати-вните менаџерн и останатите работннцн вклучени во составот на Ш - Ш транспортната технологиЈа.9

КО-ЕО бродовите, пак, претставуваат таков внд на бродови каЈ кои се врши хоризонтално товарење п пстоварување на товарот од натова-рени приколки или полупрпколгси. На ТОЈ начин, утоварот и пстоварот кај овие бродови е мошне лесен, бидејќн се врши со помош на сопственн тркала преку рампа која го спојува брегот и бродското складиште.

Користењето на КО-КО бродовите за транспорт на товар носи низа позитивности: > К.О-К.О системот, во однос на другите системн, овозможува скоро це-

лосна интеграција на патшшт и поморскиот, односно патниот и же-лезничкиот транспорт, што во крајна линија го поефтинува целокуп-ниот транспорт;

> КО-КО системот овозможува проширување на транспортот „од вра-та до врата" и непосреден превоз на товар од производителот до пот-

9 АпЈпјатс, I., Агхек, 2., Ргебегас, В., 2е1епЈка, К„ Тгапѕрог1по I ѕресЦ1егѕко роѕ!о-уапје, МЈкогас!, Ха^геб, 2001, стр. 30-31

2 9

Page 15: Меѓународен транспорт

МЕГУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕЃУНАРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

рошувачот на релативна голема оддалеченост; > И0-К.0 бродовите се оспособени за прифаќање и транспорт на товар

во секаква форма и секо^а големина, како на пример какшон, вагони, контејнери и сл.;

> хоризонтално товарење или истоварување на товарот, овозможува голем ефект при вршење на тие деЈства;

> КО-КО системот, за разлика од другите системи, бара најШ1ска прис-танишна инвестициЈа, бидејќи овие бродови може да се товарат или истоварат скоро во секое пристаниште, каде е потребен само опера-тивен вез и оперативна површина со ТОЈ вез, без никакви дигалки или складишта;

> К0-Н.0 бродовите се прилагодени за промени во распоредот на това-рот;

> КО-КО бродовите може да се товарат или истоваруваат и ноќе без никакви потешкотии, што овозможува на ТОЈ начин поголем промет за дваесет и четири часа и на пристаништето и на бродот;

> КО-К.О бродовите постигнуваат големи заштеди каЈ оперативните трошоци и др.10

Како недостаток на овие бродови е губењето на простор помеѓу тр-калата на приколките или полуприколките, со што би се натовариле по-малку приколки и полуприколки на самиот брод.

РО-РО (Р1оа{ оп - Р1оа1 оШ претставува специфична транспортна тех-нолопца за коЈа е карактеристично хоризонталното и вертикалното утоварување и истоварување на маоните. НаЈважни средства за работа на оваа технологија се матичните бродови со механизација и маоните, Притоа, разликуваме класичен 1АЅН состав со вертикално утоварување и истоварување на маоните, ЅЕЕВЕА состав со хоризонтално утоварува-ње и истоварување на маоните и ВАСАТ- (Ваг§еѕ АВгоас! Са1атагап) КОЈ претставува состав КОЈ користи двотрупни бродови.

1 Ј А Ѕ Н бродовите претставуваат бродови-матици, кои во себе преве-зуваат маони натоварени со контеЈнери. ОВОЈ систем е еден од најновите форми на интегрален транспорт. 1.АЅН системот овозможува интегра-циЈа на поморскиот и речниот транспорт, времето кое е потребно за за-држување на бродовите во пристаништата е сведено на минимум, се пос-тигнува намалување во оперативните трошоци, со овој вид бродови се овозможува транспорт на секаков вид стока и др. Меѓутоа, овој систем бара големи почетни инвестиции.

ЅЕАВЕЕ бродовите се дури поголеми и пообемни во однос на 1.АЅН бродовите. На нив може да се натоварат 38 маони со носивост од 380 то-ни. Предноста на овие бродови произлегува оттаму што за нив не се потребни посебни контејнерски терминали, туку истите може да се уто-

1 0 Николовски, А., Меѓународна шпедиција, Скопје, 2002, цитирано според 2е1е-П1ка, К., МебипагоЉа ЅреЈјсзја и Ји§оѕ1ауци, 2а§ге1з, 1978, сгр. 38-39

3 0

Page 16: Меѓународен транспорт

II - ФОРМИ ЗА РАЦИОНАЗАЦИЈА ВО ТРАНСПОРТОТ

варуваат или растоваруваат и иа самото устие на реките. в) Што се однесува. пак, до железничкиот транспорт, со цел да одго-

вори на предизвиците на новите транспортни технологии се повеќе се Ја-вува потреба од конструирање на специЈални контејнерски терминали, но истовремено и конструирање на добро развиени н модернизирани ко-ловози, како и вагони со голема носивост и вагони во кои ќе може да се сместуваат поголем број контејнери.

Превозот на контеЈнерите во комбинациЈа со патниот превоз се на-рекува Нискераск спстем односно транспорт. ОВОЈ вид на транспортен систем, КОЈ претставува потсистем на мултимодалниот транспорт се од-вива врз основа на три технологии:

Техиологија А: претставува утоварување/истоварување на камион или влечно возило со приколка или полупрпколка на железнички пла-то-вагон, при што возачот го утоварува возилото преку влезно-излезни рампи, аналогно на поморскиот ЛО-КХ) превоз.

Технологија В: претставува приколка или полуприколка со товар, со возење наназад низ влезната рампа се утоварува или истоварува на же-лезничкиот плато-вагон или, пак, возилото со помош на кран се подиг-нува на железничкиот вагон.

Технологија С: претставува утоварување на контеЈнерот КОЈ е во вид •на каросерИЈа од патното возило на железничкиот вагон. Оваа техноло-гиЈа е аналогна на утоварувањето на контеЈнери во поморскиот транс-порт со помош на 1,0-Ш системот.

Предностите кои произлегуваат од ОВОЈ вид систем се многуброЈни: > заштеда во потрошувачката на скапи нафтени дернвати; > смалување на трошоците на транспортот во вкупната стока што се

превезува; > подобро-користење на железничките капацитети; > продолжување на векот на траење на патните превозни средства; > подобро користење на капацитетот на автотранспортните организа-

ции; > побрзо патување; > смалување на бројот на тешки камиони на магистралните патишта,

помалку сообраќајни несреќи и сл., > заштита на човековата средина од испуштени. гасови од тешките ка-

миони; и > процесот на воведување на.системот Нискераск треба да се следи и со

. соодветни системски мерки на државата, за да се стимулираат авто-превозниците за негово што подобро користење."

11 Николовски, А., Цит. дело, стр. 273-274

31

Page 17: Меѓународен транспорт

МЕЃУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ Н МЕГУНАРОДНСј ОСНГУРУВАЊЕ

Прнказ па Иискераск транспортот

Хѕхнологија А

Технологпја В

Технол.огиЈа С

г) Во патннот транспорт, со цел да се олесни превозот на контејне-ри, се повеќе се градат контејнерски терминали кои располагаат со про-стор за сместување на патните возила, отворен и затворен простор за складирање, потребна механизација за утовар и истовар на товарот и сл. Во ОВОЈ вид транспорт се користат приколки кои служат за сместување на големи контејнери,

Во последно време дојде до појава на нова технологиЈа на интегра-лен транспорт, која е позната под името бимодален транспорт. ОВОЈ ВИД

3 2

Page 18: Меѓународен транспорт

- ФОРМИ ЗА Р А Ц И О Н А Л З Ц А ВО ТРАНСПОРТОТ

транспорт вклучува комбиниран транспорт на железннца и патни сред-ства.12 Оваа технологија на транспорт се состои во следното: патната приколка се подигнува со помош на хидраулика и под неа се монтнраат двоосовински железничкн склоповн и на ТОЈ начин се превезува преку железннчкнте коловози.

НаЈважнн цели на бнмодалната транспортна технологпја се: > сигурно, брзо и рационално поврзување на патниот и железннчкиот

транспорт без претоварање на товарот од патните вознла во желез-ничкнте вагони;

> забрзување на процесот на машшулација и превоз на товарот во комбннираниот патно-железнички сообраќај н на ТОЈ начин мнними-зирање илн потполно исклучување на работната сила во процесот на пронзводство иа сообраќајните услуги;

> оптимализација на ефектот од користењето на патната н железннч-ката инфраструктура;

> квалитатнвно и квантптатнвно максимизирање на техннчките, тех-нолошките, организацискпте и економските ефектп во процесот на производство на сообраќајните услуги;

> максимизирање на ефектот од работата на оператнвните и креатив-ннте менаџери и останатите работници вклучени во составот на би-модалната транспортна технологиЈа.13

1 2 МаЗапс, Ј., В1гпос1а1л1 Ѕ1Ѕ1ет, гпасајпа ПОУОЅ1 и котбшЈгапот рготеѓи, Ѕиугете-т ѕаоВгасаЈ, 2а§ге6, 1990

1 3 АлсЈијашс, I., Аггек, 2., Ргебегас, В„ 2е1еп1ка, К., Цнт. дело, стр. 34

3 3

Page 19: Меѓународен транспорт

МЕУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ МЕГУНАРОДНОСГУРУВАЊЕ

д) Како и кај останатите видови транспорт така и кај воздушниот транспорт се повеќе се превезуваат палетизирани и контејнеризирани товари. За да се олесни и рационализира транспортот на контејнерите со ОВОЈ вид транспорт, Меѓународната организација за воздухопловните превозници - 1АТА изврши стандардизација на средствата на кои се сме-стува товарот. Станува збор за т.н. 1Ј1Л) товарна единица. Оваа товарна единица, која ја сочинуваат палети и контејнери во 11 видови, се прила-годува во зависност од трупот на авионот со КОЈ треба да се превезува стоката.

3 4

Page 20: Меѓународен транспорт
Page 21: Меѓународен транспорт
Page 22: Меѓународен транспорт
Page 23: Меѓународен транспорт

I - МЕГУНАРОДЕН ПОМОРСКИ ТРАНСПОРТ

- ГЛАВА ЛЕВА -МЕЃУНА РОДЕНЛОМОРСКИ ТРА НСШШХ

У Л О Г А И З Н А Н Е Њ Е Н А П О М О Р С К И О Т Х Е А Н С Д О Р Т

П оморскиот траиспорт14 претставува еден од наЈСтарпте видови транспорт воопшто. Со помош на развоЈОТ на поморскиот

транспорт беа решени низа прашања во врска со превоз на стока на го-леми далечинп и во големи количества.

ОБОЈ транспорт е доста ефтин, затоа што користи природен транс-портен пат. Тоа значи дека за ОВОЈ вид на транспорт не постојат трошо-ди за изградба и одржување на транспортниот пат. ОВОЈ транспорт е до-ста ефтнн и поради фактот што самите бродови располагаат со мошне голема корисна површина за транспорт на стоката. На ТОЈ начин, и тро-шодите по единица товар значително се намалени.

Скоро 2/з, односно 70,7% од ЗемЈината топка е покриена со вода, до-дека само 29,3% отпаѓа на копното, Во ист толкав обем, односно 2/з од светската трговиЈа се одвива токму по воден пат. Ова само упатува на фактот дека можноста за користење на поморскиот транспорт е огром-на.

Предноста на овој вид на транспорт се огледува и во тоа што додека кај другите видови транспорт доаѓа до задржување на стоката поради царински формалности при преминот од една држава во друга, КАЈ ОВОЈ вид сообраќаЈ не постојат граници, односно истиот е ослободен од вак-вите формалности.

ОВОЈ вид транспорт овозможува ловрзување и на најдалечните точки на земјината топка кои излегуваат на море, а во комбинација со остана-тите видови транспорт дава можност за целосно поврзување на сите ре-лации.

Бродарството се развивало постепено и поминувало низ различни фази на усовршување. Најстарите бродови биле градени од дрва. Меѓу-

1 4 Уикошс, В., СауЈек, N.. Кјесшк Шпгзпа, МаѕшеШа, 2а§гев, 2001, стр. 284 ! 5 В11еп, М„ Тгаѕ1а ргојгуос1а 1 иѕ1и§а, МЈкогас(, 2001, стр. 238

39

Page 24: Меѓународен транспорт

МЕЃУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ Н МЕУНАРОДНОСГУРУВАЊЕ

тоа, појавата на парниот погон имаше револуционерно значење и во бродарството. Најпрво конструкцпјата на бродот бнла градена од желе-зо, за да потоа железото биде заменето со челик. Денес, се повеќе се разгледува можноста за изградба на трговски бродови на атомски по-гон. На ОВОЈ начин би се овозможнло и зголемување на корисниот брод-ски простор, бидејќи не би посто^ла потреба од простории за класично погонско гориво, како и складови за негови резерви на бродот.

До втората светска вОЈна доаѓа до забрзан развоЈ на бродарството. Имено, голем броЈ на континентални земји посветија големо внимание на изградба на своја трговска флота. Таков беше примерот со Швајца-рпЈа, Чехословачка и сл.

Подоцна, како резултат на потребата од рационализација на брод-скиот простор доЈде и до појава на специЈализнрани бродови. Така, де-нес, со помош на танкерите може да се превезуваат и до 30 различни ви-дови течности истовремено. во зависност од бројот на резервоарите со кои располага танкерот.

Оредностнте на поморскиот транспорт се повеќестрани: > лзразито погоден за кабасти, волуминозни, тешки н рефузнн стокп: > погоден за превоз на интерконтинентални релацгга н меѓу примор-

ски земЈи; > постоење на разновндни бродовн по капацитет, намена, вид на пло-

видба и сл., > неспоредливо пониска релатнвна цена на транспортот.

Меѓутоа, покраЈ споменатите предности, ОВОЈ транспорт нма и свои педостатоцн: • > трошоци за превоз од продавачот до бродот и од броДот до купува-

чот, како и за утовар н истовар; > долго времетраење на превозот; > специЈална и. по правило, скапа амбалажа: > повисоки трошоци на осигурување од транспортни ризици; > ангажирање на финансиски средства се до мигот на пристигнување

на стоката и наплата на договорената цена; и др. Значешето на поморскиот транспорт не се разгледува само од еко-

номскн и општествен аспект туку се повеќе и од ПОЛИТИЧБСИ аспект. Имено, поморскиот транспорт во голема мера влијае и на зголемување-то на националниот доход. Во ТОЈ контекст, голем број на земји, дури и преку намалувањето на поморската такса настоЈуваат да привлечат под-свое знаме што е можно повеќе странски трговски флоти.

Овие ефтини знамиња се нарекуваат скратено „Панхолиб" (Панама, Хондурас, ЛибериЈа). Најголемиот процент од бродовите кои пловат под ова знаме се американски и грчки.

4 0

Page 25: Меѓународен транспорт

I - МЕГУНАРОДЕН ПОМОРСКИ ТРАНСПОРТ

ПОТ1М, К А Р А К Х Е Н И С Т И К И И В И Д О В И СТЕДСТВА

Бродот претставува основно средство за превоз на стока во помор-скиот транспорт. Под брод се подразбира пловен објект КОЈ е наменет за пловидба по море и внатрешни водни патишта.

СекоЈ брод си има своЈа државна припадност. Бродот има право да го истакие знамето на земЈата на чнја трговска флота е прнпаѓа.

Исто така, секој брод мора да поседува ознаки за негова идентифи-кација. Тие ознакн ги сочинуваат: името на бродот, пмето на уписното пристаниште и сл.

Денес може да се сретнат повеќе видови бродови. Во продолжение ќе објасниме некоп од нив.

Лшшските бродови претставуваат таков вид бродови кои се движат по однапред утврдена маршрута, во точно определено време на тргнува-ње и враќање во пристаништето, како и точно утврден ред на пловидба. Линиските бродови служат за пренесување на големи количини стока. Тие располагаат и со меѓупалубен простор, а носнвоста на бродот може да достигне и до 15 000 тони. ОВОЈ вид бродови може да пренесува и пат-ници, но најмногу 12.

Бродовите за слободна пловидба се таков вид на бродовн, од кој нај-голем брОЈ случаи се користат за превоз на растресита стока. Овие бро-дови уште се нарекуваат и трампери. ОВОЈ внд на бродови обично не ра-сполагаат со меѓупалубен простор, затоа што тој би им го отежнал уто-варувањето и растоварувањето на растреситиот товар.

Брод за превоз на растресит товар (ви11с сагпег) претставува современ тнп на трампер КОЈ служн за превоз на следните вндовн стока: руда, фос-фати, јаглен, житарици, и друг растресит товар. Овне бродовп не распо-лагаат со сопствени уреди за утовар н растовар, како н меѓупалуба. Нив-ната носивост достигнува и до 200 000 тонн.

Брод за превоз на сув н течеи товар (оП-6и1к-оге-саптег) претставува комбиниран брод, КОЈШТО може да служи за превоз на товар во течна и растурена состојба.

Бродовн за превоз на тешки товари (Неауу-НВ уеѕѕе!) е таков вид на брод каЈ КОЈ целиот бродскн простор всушност претставува едно склади-ште. ОВОЈ вид на бродови може да располага или со сопствена дигалка или, пак, со т.н. мост преку КОЈ товарот се вовлекува на бродот.

Брод-ладилпик (&1§о-ѕ1нр, геѓп§ега!е уеѕѕе1). ОВОЈ тип на брод е наме-нет за превоз на стока коЈа е лесно расиплива. Овие бродови превезува-ат месо, риби, овошЈе, зеленчук и сл.

Брод за превоз на течен товар - танкер. ОВОЈ вид на брод, како што кажува самото пме, служи за транспорт на стока во течна состојба: наф-та, нафтени деривати, алкохол, масло.и сл. Танкерите се со носивост од 200 000 тони. Во оваа група спаѓаат и т.н. супер танкери, коишто служат

41

Page 26: Меѓународен транспорт

МЕУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ МЕУНАРОДНОСГУРУВАЊЕ

за превоз на сурова нафта. Нивната носивост може да достигне вредност и до 500 000 тони,

Влекачи и реморкери. Станува збор за бродови кои служат на други бродови на отворено море или, пак, на влез на пристаништето.

Покрај овие бродови, во практиката може да се сретнат и многу дру-ги, како што се: бродови кршачи на лед, бродови китоловци, рибарски бродови, јахти, бродови за научни истражувања и сл.

КаЈ бродот, како основно средство за превоз на стока во поморскиот транспорт, е потребно да се знаат неколку основни поими во врска со неговата големина, односно тонажа.

Под тонажа на брод, се подразбира големина на брод изразена преку неговата носивост, волумен и пстиснина прикажана во тони.

Четири главни мерки на еден брод се: 1) истисшша или депласман; 2) носивост; 3) зафатнина или волумен; и 4) капацитет.

1) Истиснлната (сЈ1ѕр1асешепС} е величина еднаква на тежината на бродот на потисната вода.

Кај бродот може да се разликуваат два вида на истиснини и тоа: > истисница на празен брод (Н§М <Нѕр1асетеп1), т.е. тежина на брод КОЈ е

потполно изграден, вклучително и неговите резервни делови, вгра-дени уреди, но без товар, екипаж и патници.

> истисница на полн брод (1оас1 сНѕр1асетеп1). Во ОВОЈ случај, станува збор за брод КОЈ е целосно натоварен и КОЈ гази на т.н. лесна-товарна линиЈа. За бродот е мошне важна товарната линија, бидејќи таа укажува

колку е дозволено над вода за одреден брод. 2) Носивоста на бродот (с!еас1\уе1§Ј2С) Ја покажува разликата помеѓу

тежината на празен и полн брод, односно тежината на товарот со која бродот испловува од едно пристаниште до некоЈа друга водна линија, и се мери во тони.

Притоа, може да се разликуваат: > вкупна носивост (с1еас1\уе1§Ј1{: аП 1оШ), во која се вклучени бродскиот

екипаж со опремата, горивото, мазивото и потрошниот материјал за погон на бродот, товарот, патниците, залихите на прехранбени про-изводи и слатка вода за екипажот и патниците, и вода за котлите.

> корисна носивост (саг§о с!еас1\уе1§|1(), во која се вклучени тежината на товарот и патниците. 3) Зафатнииа или регистерска тонажа е баждарена зафатнина на

брод коЈа може да биде: > бруто-регистерска тонажа, т.е. баждарена зафатнина на вкупниот

затворен бродски простор; и > нето-регистерска тонажа, т.е. зафатнина на оној дел од просторот

КОЈ може да се користи за превоз на товар и патници. Регистарскиот тон е единица мерка за определување на бродскиот

простор. Еден регистарски тон е еднаков на простор од 100 кубни англи-

4 2

Page 27: Меѓународен транспорт

I - МЕУНАРОДЕН ПОМОРСКИ ТРАНСПОРТ

ски стадки или 2,83 м3. Бруто-регистерската тонажа служи за калкулација на цената за гра-

дење на бродот, купопродажната и закупна цена на бродот, наплатување на трошоците за престоЈ на бродовите во пристаништата, споредување на големината на трговските флоти и сл.

4) Капацитетот е мерка која го означува расположивиот простор за товар или капацитетот на складиштето, а се изразува во кубни метри (м3) или кубни стапки (&3). Притоа, може да се разликуваат две врсти на капацитет за товар, и тоа: капацитет за жнто, КОЈ се однесува на расту-рениот товар и капацитет за бали, КОЈ се однесува на општиот товар.

5) ТЕХЈ едпница. Во поново време, доЈде до пОЈава на нова единица мерка коЈа служи за мерење на големината на контеЈнерските бродови. Оваа единица покажува колкав брОЈ на контејнери може да се сместат во рамките на еден брод во висина од 20 стапки.

1 Р Е Н Д О В И В О С В К Т С К И 1 Е ПРИС1АНИШТА

ПОИМ, ОСНОВШ1 КАРАКТЕРИСТИКИ И ВИДОВИ ПРИСТАНИШТА

Пристаништата претставуваат посебни места, кои се наоѓаат покраЈ морското крајбрежЈе и служат за поврзување на морскиот со сувоземни-от промет.

Денес е општоприфатено начелото на слободно море. Согласно ова начело, пристапот на странските трговски бродови на пристаништата е слободен. Меѓутоа, согласно потребите и околностите, секоЈа земја има дискреционо право да го ограничи или затвори пристапот до некои свои пристаништа.

Имајќи Ја во вид економската важност на пристаништата, се Јави по-треба од нивно регулирање на меѓународен план. Во тој контекст, уште во 1923 година, кога постоело Друштвото на народите, во рамките на конференцијата коЈа се одржала во Женева била донесена Конвенција за меѓународниот режим на поморските пристаништа.

Во Статутот којшто произлегол од таа Конвенција, во членот 2 се содржело начелото според кое земјите се должни да им дозволат слобо-ден пристап до пристаништата кои се отворени за меѓународна трговија, на сите странски трговски бродови на другите земји членки заради тран-спорт на стока.

Во самиот Статут биле наведени и околностите поради кои може да дојде до исклучување на примената- на членот 2. Такви околности се: потреба за затворање поради одбранбени цели, поради здравствени цели и сл.

Секое пристаниште располага со механизација заради утоварување и

4 3

Page 28: Меѓународен транспорт

МЕЃУНЛРОДЕН ТРЛНСПОРТ И МЕГУНАРОДНО ОСИГУРУВЛЊЕ

истоварување на товарот. Современите поморски пристаништа распо-лагаат со најсовремена технологија која вклучува копнени и пловни дигалки, подвижни и неподвшкни транспортери, трактори, автодигалки и сл.

Денес може да се сретнат различни видови поморски пристаништа. Така, на пример, според видот на товарот разликуваме универзални и специјализирани пристаништа. Според ефектот на работа постоЈат брзи и бавни, според царинскиот режим што се применува разликуваме ца-рински пристаништа и слободни пристаништа и сл.

ПРИСТАНИШТЕН СКЛАДИШТЕН ПРОСТОР

Секое поморско пристаниште, покраЈ останатото, е потребно да рас-полага и со складиштен простор. Складишниот простор може да биде од отворен тип, односно може да служи за сместување на стока коЈа според своите природнн своЈСТва не е подложна на надворешни влијанија, илп од затворен тип, во кој се складира стока која е лесно расиплива п лесно подложна на надворешни атмосферски влијаниЈа.

Кај линиската пловидба, заради навремено утоварување на стоката за превоз, се препорачува таа да биде донесена во пристанишното скла-диште порано. Ова е потребно за да не доЈде до неутоварување или не-целосно утоварување на стоката на бродот. До ова може да дојде, затоа што бродовите во линнската пловидба се должни да заминат во точно определеното време за тргнување. Притоа, иако стоката не била нато-варена на бродот, бродарот има право на наплата на превознината праз-но за полно.

Пристанишните складишта се занимаваат со чување, сместување ка-ко и различни манипулации додека стоката се наоѓа во складиштето. Токму поради ова, пристанишнпте складишта имаат третман на јавни складишта.

Доколку доЈде до промена на состојбата на стоката, односно таа поч-не да се расипува, складиштарот е должен веднаш за тоа да го извести оставителот на стоката. По добивањето на упатства, складшптето е дол-жно да ги преземе сите мерки заради спречување на понатамошното ра-сипување или уништување на стоката.

За чувањето на стоката складиштето има право на надомест, а до-колку оставителот не го плати надоместот, тогаш складиштето.има пра-во на задржување на стоката и нејзино продавање заради надоместува-ње на сопствените трошоци.

Слободиа зопа претставува дел од пристаништето во кој сите мани-пулации со стоката се вршат во отсуство на царински јшдзор од соодвет-ната земја во која се наоѓа пристаништето, како и без^плаќање на ца-рински давачки доколку се работи за стока која транзитира.

Page 29: Меѓународен транспорт

I - МЕУНАРОДН ПОМОРСКИ ТРАНСПОРТ

Овие зонн може да располагаат со отворен и затворен складиштен простор, како и со потребна механнзациЈа. Стоката којашто по изврше-ната манипулација во слободната зона ќе се пушти во промет во земјата, добива статус како и секоја друта стока која влегува од странско царин-ско подрачЈе, и за неа е потребно да се пресметаат н платат царинските давачки.

Слободното царинско сЈсладиште се разликува од слободната зона по тоа што стоката која е сместена во царннското складхпцте, исто така може да биде предмет на различни манштулацшг, меѓутоа ваквцте манп-пулации се извршуваат под надзор на царинските органи на соодветната земЈа.

Иако овие цархшски складншта претежно се формираат на самите пристаништа, истите може да се формнраат и на места каде што постои царинска испостава.

*

ПОМОРСКИ ПРЕВОЗЕН ПАЗАР И ВИДОВИ ТОВАР

Користењето на бродскиот простор со КОЈ се врши меѓународен пре-воз на стока зависи од надворешно-трговскпот промет, односно од коли-чината на стоката коЈа треба да се превезе.

Од една страна имаме количина на расположив бродски простор, а од друга страна, количина на стока коЈа треба да се превезе. Притоа, мо-ра да се напомене дека количината на бродската тонажа не секогаш од-говара на колпчините на стока која е потребно да се превезе.

Според тоа, стапкнте на превозннна ќе зависат од понудата п поба-рувачката на бродски простор. Односно, доколку понудата на бродски простор е поголема од неговата побарувачка, тогаш се намалуваат и стапките на превознина и обратно, доколку побарувачката на бродски простор е помала од понудата тогаш доаѓа до зголемување на стапките на превознина.

Во поморскиот превоз може да учествуваат бродари од целпот свет. Самиот факт што бродскиот простор подлежи на истите законн на по-нудата и побарувачката како и за сите останати видови на стока на паза-рот, влиЈаел да се појави посебен поморски пазар. Со оглед на истори-ските услови, ОВОЈ пазар се поЈавил, односно образувал, во Лондон, Ве-лика Британија. Овој пазар настанал токму на тој простор, поради тоа што АнглиЈа располага со голема традиција и мошне голема трговска флота и на тој начин во голема мера влиЈае во секој аспект на поморски-от превоз.

ВаШс Ехс1тп§е во Лондон, претставува еден од најпознатите светски центри, односно берза, која е од светско значење за формирањето на це-ната на бродскиот простор. Во последно време, се поголема улога доби-ва и Њујоршката берза. Лондонската берза е од посебен интерес за бро-

45

Page 30: Меѓународен транспорт

МЕУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ МЕУНАРОДНОСГУРУВАЊЕ

дарите и ќорисниците на превозот, бидејќи цената којашто се образува на таа берза во голема мера влиЈае на цената на бродскиот простор во светски рамки.

Покрај ваквите берзи, кои влијаат врз формирањето на цената на бродскиот простор во светски рамки, постоЈат и локални берзн кои се формирани во позначаЈните поморски пристаништа. Во сите видови на транспорт, а особено во поморскиот транспорт каде што станува збор за превоз на огромни количества на стока на голема оддалеченост, прево-зот може да биде економичен само доколку е обезбеден и повратен то-вар. Доколку бродарот преку своите агенти не обезбедил повратен то-вар, тогаш по правило цената на превознината за товарот во една насо-ка би била повисока или, пак, цената на превознината би останала иста, иако бродот би се враќал празен, без товар. Но, во ТОЈ случај, бродарот би претрпел загуба. Затоа, како нужност се јавува потребата од наоѓање повратен товар, со цел бродот да не би се враќал празен, и со цел брода-рот да не трпи загуба.

Видот на стоката коЈа се превезува во поморскиот транспорт е во меѓусебна зависност со видот на бродот со КОЈ се. извршува превозот, ви-дот на пловидбата, како и видот на договорот за превоз со кој се регули-ра иачинот на плаќање на превознината.

Товарот К,ОЈ е предмет на поморскиот превоз може* да се јави во три основни вида:

- • течен товар, во КОЈ спаѓаат: нафтата, нафтените деривати, разни хе-микалии во течна состојба, алкохол, течен гашн и др.,

• растурен товар, во кој спаѓаат: превозот на житарици, руда, сол, ше-ќер и др.;

• генерален товар, во КОЈ спаѓаат: стока која е спакувана во сандаци, бали, вреќи и други садови; автомобили; даски; цевки и др. Во ОВОЈ вид товар се вклучени и контеЈнерите.

ПОСРЕД^ИТШ к а ПОМОРСКМОЗ: ХРАНСПОИГ

Во поморскиот транспорт на стока учествуваат и агенти, кои се поја-вуваат како посредници помеѓу корисникот на превозот и бродарот. По-требата од вакви агенти произлегува поради ограниченоста на бродарот во поглед на времето, непознавањето на јазикот и сл.

На ТОЈ начин, агентите се јавуваат како помагачи на бродарите во толкувањето на односите со месното население. Овие агенти имаат го-лемо значење, бидејќи истите го склучуваат договорот за превоз во име и за сметка на бродарот.

Во меѓународниот поморски транспорт се разликуваат два вида на • посредници-агенти: поморски и пристанишни агенти.

1) Поморски агент (брокер^. Во поморскиот превоз учествуваат бро-

46

Page 31: Меѓународен транспорт

I - МЕУНАРОДЕН ПОМОРСКИ ТРНСПОРТ

дари од сите делови на светот. Имајќи ја во вид таквата ситуација, мош-не тешко е бродарот непосредно да најде имател на стока КОЈ располага со потребен расположив товар кој одговара на зафатнината, кој треба да се превезе во временскиот период, како и евентуално во превозниот правец КОЈ одговара на ОНОЈ на-бродарот. Со иста таква ситуација се соо-чува и имателот на товарот во однос на бродарот.

Сето ова укажува на потребата од постоење на лице кое би можело да ги спои интересите на имателот на товарот и бродарот. Ова лице се нарекува поморски агент. Поморскнот агент му помага на бродарот во тражењето и наоѓањето на стока за превоз. Тој, истовремено му помага и на имателот на товарот да најде соодветен брод за превоз на стоката.

Бродарот му го дава правото на поморскиот агент да може да го до-говара неговиот брод за превоз на стока. Овие поморски агенции посто-ЈЗТ во поморските пристаништа и поважните стопански центри. Меѓу-тоа, овие поморски агенции, исто така, може да се сретнат и во места- во кои постоЈат поморски превозни берзи, преку кои мошне лесно може да се дојде до сознаниЈа за лонудата и побарувачката на бродската тонажа и стапките за превознина. '

Во деловната пракса, поморските агенти може да се Јават и во улога на: > агент на товарот, прн што ги застапува ннтересите на испраќачот

или примачот во однос на бродарот и други трети лица во текот на пловидбата (ОВОЈ агент секогаш работи во туѓо име и за туѓа смет-ка);

> агент на осигурителот, КОЈ ВО поморското осигурување презема„об-врски во име и за сметка на осигурителот, односно склучува дошво-ри за осигурување во негово име.16

Посредувањето на поморскиот агент е различно во слободната и лп-ниската пловидба.

а) Споботттта плппиппа, Дсжолтгу се укаже потреба од склучување на договор^за превоз во ОВОЈ тип на пловидба, тогаш имателот на товарот ќе се обрати на- агентот, и истиот ќе му ги стави на располагање потреб-ните податоци. ФСако потребни податоци кои треба да му бидат доставе-ни на агентот од страна на имателот на товарот се: вид и коЛичина на товарот, и релација и рок на плаќање. Доколку агентот не располага со таков бродски простор каков што бара имателот на товарот, тогаш агентот може да стапи во контакт со својата врска во Лондон. На ТОЈ на-чин, ТОЈ може да доЈде до сознаниЈа заради полесно набавување на брод со одговарачки_просгор, како и во врска со стапките на превознината. Во Лондон постои посебно формиран пазар, т.е. Берза на бродски прос-тор (Ва1ис Ехс^ап^е). Оваа берза за поморски превоз има мошне големо влиЈание при формирањето на цените за ОВОЈ превоз и во светски рамки.

!6ВОГС1С, V., Рошогѕк! адеп!, Клјека, 1981, стр. 44

4 7

Page 32: Меѓународен транспорт

МЕЃУНАРОДН ТРАНСПОРТ М Е У Н А Р О Д Н О С Г У У В А Њ Е

Меѓутоа, покрај Лондонската берза за поморски превоз, денес се пого-лемо значење е се придава и на Њујоршката берза.

Информацхш во врска со дневните курсеви на бродскиот простор може да се најдат во посебни специјализирани списанија, какви што се: Поус! Ѕ1пррт§ СагеИе и ВаИу Рге1%1и Ке%гѕ1ег.

Поморскиот агент обично го склучува договорот за искористување на бродски простор во име и за сметка на СВОЈОТ налогодавачГМегутоа; постои можност тој да го склучи договорот за име и сметка и на двете договорени странки, само ако за тоа добил изрично овластување од ис-тите. За ова, агентите добиваат одреден износ, КОЈ се нарекува провизи-Ја. Обично оваа провизиЈа се движи од 2% до 5% од вредноста на бруто превознината. •

б) ЈТтттгг.уп пловипба. Постапката кај ОВОЈ ВИД на пловидба е мошне поедноставна во однос на онаа каЈ слободната пловидба. Ова произлегу-ва оттаму што станува збор за пловндба во одреден правец-и според ве-ќе добро познати услови. Агентот КОЈ ѓо застапува бродарот склучува заклучница. КОЈА по СВОЈОТ карактер содржи помалку елементи и е доста поедноставена во поглед на сите останати договори за превоз. Заклуч-ницата гн содржи следните елементи: > име на поморскиот агент со чиЈа помош е постигнат договорот; > име на бродарот и нарачувачот: > релација; > вид на стоката што ќе се превезува; > име на бродот; > време на ставање на бродот на располагање заради утовар;. > начин на плаќање на превознината и сл.

2) Прнстаннштен агент (РоЛ а§ет). Покрај поморските агенти. како посредници при склучувањето на договорот за превоз, во меѓународнп-от поморски превоз се среќаваат и т.н. пристанишнп агенти. Станува збор за лице кое ги вршн работите во име и за сметка на бродарот во прнстаннштето. Неговите активности вклучуваат: прифаќање и опрема на бродот, брши подготовка за товарење и истоварување на товарот, ги набавува потребните документи кои се однесуваат на бродот или това-рот, пресметува и наплаќа превознина, ги прима и ги предава за бродот протестите и рекламациите и сл.

Во практиката може да се сретнат два вида на пристанишни агенти: генерален и специЈален агент. Оваа поделба се врши според обемот на овластувања што ги добиваат агентите.

Генералниот агент претставува лице кое е овластено со„полномош-но да врши една или повеќе пловидбенн работи, на едно пристаниште или неограничено на повеќе пристаништа, во одредено или. неодредено време.

Спецпјалниот агент. пак, е должен да постапува исклучиво. според специјално полномошно.

4 8

Page 33: Меѓународен транспорт

I - МЕЃУНАРОДЕН П0М0РС1Ш ТРАНСПОРТ

Прнстаншшшот агент добива одреден надомест во внд на провизија, која најчесто претставува одреден процент од висината на превознина-та.

Поморската пловидба настанала како резултат на потребата од раз-мена на добра помегу разлнчни пронзводни области с>д различни делови на светот.

Пловидбата по море, со оглед на специфичните околности иод кои се извршува, бара бродовнте да располагаат со соодветна опрема и пот-ребни технички средства, а се со цел да овозможат поголема сигурност п безбедност на екипажот, патнпците и стоката коЈа е натоварена на ннв. На ТОЈ начин, во зависност од должината на превозниот пат, бродовите кои се конструирани за превоз на стока во прекуокеанските земЈП, се ра-злични, како во поглед на опремата и техничките средства со кои распо-лагаат така п во поглед на бродскиот простор. Бродовите кои се конст-руирани за поблиски релацци или, пак, за пловндба покраЈ самото краЈ-брежје се доста поедноставни.

Во зависносѕЈ од подрачјето во кое се одвива самата пловидба разли-куваме: мала крајбрежна пловид^а, голема крајбрежпа пловндба и дол-га пловидба.

Малата крајбрежна пловндба е ограничена на пловидба недалеку од крајбрежјето и поврзува места на ист брбг.

Големата крајбрежпа пловидба гп поврзува местата кон им припаѓа-ат на внатрешните затворени мориња, како на пр. Јадранското Море, Егејското Море и Средоземното Море.

Долгата пловидба ја опфаќа пловидбата преку океаните и сите мо-риња, а се извршува со помош на бродовн спецнЈално конструпрани за таква пловрдба. Овие бродови исто така располагаат и со спецпјална опрема.

г Според начинот на формирање на цената на превозот разликуваме: слободна пловидба, линиска пловидба и танкерска пловидба.

- Под слободна пловидба се подразбира превоз на стока по потреба, односно од случаЈ до случај без претходно утврден возен ред. Ваквиот вид пловидба Ја извршуваат бродови кои лутаат низ пристаншдтата на светот, барајќи товар за превоз од едно пристаниште до друго, без посе-бен план. Поради карактерот што го имаат овие бродови, истите го до-биле и својот назив трампери.

Кај овој вид пловидба, обично се превезува едноличен товар, што овозможува порационално користење на бродскиот простор. Кога овие товари се еднолични, како што е случајот со тов'арите кои ги превезува-ат трамперите. утоварувањето и истоварувањето на стоката е доста бр-

4 9

Page 34: Меѓународен транспорт

МЕЃУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ МЕУНАРОДНОСГУРУВАЊЕ

зо и ефтино. Исто така. предноста од користењето на ОВОЈ вид на пло-видба произлегува и од ниските стапки за превознина, трошоците за ма-нипулација и брзината на превозот.

Како резултат на овие предности кои ги нуди слободната пловндба, се овозможува многу поефтин превоз за суровините и масовните това-ри. Во слободната пловидба се користат и други специјални бродови, ка-ко што се: бродови цистерни, бродови ладилннци со што се постигнува уште поекономичен ефект.

Наспроти слободната пловидба, постои организирана пловидба во коЈа бродовите постојано поврзуваат одредени пристаништа, според од-напред утврден возен ред. Во овој случај станува збор за т.н. лпииска пловидба.

Појавата на индустрискиот начин на производство влиЈаеше на лоЈа-вата и развоЈОТ на линиската пловидба. Линиската пловидба се користи за превоз на разновиден товар, и товар КОЈ им припаѓа на различни ко-рисници на превозот. КаЈ ОВОЈ ВИД на превоз, обично се користат бродо-ви со носивост до 5 000 тони, бродови кои располагаат со добра механи-зациЈа, со коЈа на мошне лесен и едноставен начин би се овозможило од-делување и растоварување на товарот КОЈ е наменет за различни приста-ништа.

За организациЈата на линиската пловидба, значаЈна улога одиграа бродските агенти кои се пионери и организатори на ваквиот начин на искористување на поморските бродови. Бидејгси станува збор за однап-ред утврден возен ред, може однапред да се знае кога и кој брод тргнува кон одреденото пристаниште, во кои попатни пристаништа застанува, кога прнстигнува во овие попатни пристаништа одделно, и точното вре-ме на пристигнување во пристаништето одредено како краЈна дестина-циЈа.

Линиската пловидба претставува современ вид на организација на транспорт. Како што слободната пловидба даваше низа поволности во поглед на цената и брзината за масовните товари, така кај линиската пловидба овие поволности се насочени токму кон разновидната стока.

ОВОЈ вид на пловидба овозможува развоЈ на одделни пристаништа, бидејќи постоЈаните бродски врски повлекуваат и развој на прометот на местата каде што застанува бродот. -- Танкерската пловидба служи за превоз на течни товари. Со ОВОЈ ВИД пловидба се превезуваат околу 40% од вкупниот превоз на товар во све-тот во текот на една година. Вродовите кои се користат каЈ ОВОЈ вид на пловидба располагаат со мопше голема тонажа. Ова предизвикува низа потешкотии за пристаништата, поради неможност за прием на овие бро-дови кои произлегуваат од плиткоста или складишниот простор со кои располагаат овие пристаништа.

Исто така, пловидбата може да се подели и според неЈЗиниот правец. Во ТОЈ контекст разликуваме: северноамерикански правец, јужноамери-

50

Page 35: Меѓународен транспорт

I - МЕГУНАРОДЕН ПОМОРСКИ ТРАНСПОРТ

канскн правец, далекуисточен правец и сл.

ПОИМ И ВИДОЈШ Д О Г О В О Е И З А Д О М О Р С К И П Р Е В О З

Договорот за поморски превоз на стока, како и сите останати дого-вори за превоз, претставува таков~внд на договор со кој едната договор-на странка-бродарот се обврзува дека ќе изврши превоз на определена стока од едно до друго лристантпте^во некоја друга земЈа или, пак, се обврзува дека ќе стави на располагање брод за превоз, дел од бродот или бродски простор на натоварувачот, а натоварувачот се обврзува за тоа да плати определена превознина.17

Во поморскиот транспорт се разликуваат воглавно: а договор за превоз-на иоединечни предметн (возарски договор); • договор за чартер или бродарскн договор; • договор за временски чартер; а договор за закуп на брод и сл.

Договорот за превоз на поединечни предмети (превозен договор) се однесува воглавно на превозот во линиска пловидба, а вклучува превоз на поединечна стока, обично во помалн количества (на пр. 20 тони пче-ница и сл.). Овие договори не се склучуваат во писмена форма, туку спо-ред т.н. „линиски услови" Откако договорот ќе биде склучен, бродарот или неговиот агент издаваат заклучница. Додека, пак, откако стоката коЈа е предмет на договорот за превоз ќе биде натоварена, бродарот е должен да издаде това^ница.

Договорот за чартер претставува таков вид на договор со КОЈ се пок-рива превоз на стока до одредено место од страна на бродарот, а корис-никот на превозот за тоа е должен да платн одреден надомест во вид на превозршна.

Бидејќи станува збор за одредени поединечни патувања, ОВОЈ ДОГО-вор во практиката уште се нарекува и бродарски договор. Значи, стану-ва збор за договор кој се склучува во слободната пловидба за превоз на стока со цел брод, дел од бродот или дел од бродскиот простор.

Бродарскиот договор, како и сите останати договори за превоз по морски пат, се склучуваат на посебни обрасци, а поради ова во меѓуна-родното поморско право за некои од овие договори е пропишана и за-должителна писмена форма.

Како резултат на брзиот равој на светската трговија, потребата од побрзо, поефикасно и поекономично работење доведоа во секое под-рачје на пловидбата, видот на бродот, предметот кој треба да се превезе да постои посебен образец на договор со точно определена содржина.

1 7 Николовски, А., Плавшнќ, С., Право на меѓународната трговија, Скопје, 1998, стр. 459, наведено според "Бурови!}, Р., Ме§ународно привредно право, стр. 312

51

Page 36: Меѓународен транспорт

МЕГУНАРОДНН ТРАНСПОРТ И МЕЃУНАРОДНО ОСНГУРУВЛН.Е

Сите овие посебни обрасци се обележуваат со помош на различни шиф-ри, со цел полесно распознавање на истите.

Во зависност од начинот на плаќање на превознината, се разликува-ат: договор за времеиски чартер и бродарски договор за патување.

Бродарскиот договор за време (Цте с&агГег) се употребува кога нара-чателот. располага со поголема количнна на товар КОЈ сака да го превезе со еден брод во повеќе патувања. ОВОЈ вид на бродарски договор се при-менува каЈ превозот на нафта и нафтени деривати, превоз на поголеми количини на други суровнни и сл.

Договорот за -временскн чартер (Цте сНагѓег) е доста слнчен на дого-ворот за закуп. Затоа, мошне често во практиката се употребува и кра-тенката "N01 а депиѕе" за да се. знае дека не станува збор за договор за закуп.

Образецот на договорот за временски чартер" (ТЈшѓогт Ткпе-с^аПег) е одобрен од страна на ВаШс апс! 1п*егпаНопа1 МапНте Сопѓегепсе. Исти-от, освен описот на бродот и имињата на договорните странки, ги содр-жи и следните одредби: > за времето за кое бродот се става на располагање на нарачателот,

пристаништето во кое ќе се предаде бродот, како и времето на него-вото предавање;

> за целта за која бродот може да се користи, границите на пловидбата и видот на стоката што може да се превезува;

> за обврскнте на бродарот и нарачателот околу покривањето на-тро-шоците за одржување, опрема и трошоците за екипажот во текот на пловидбата;

> за пресметка на залихата на погонското гориво во моментот на ста-вањето на бродот на располагање на нарачателот, односно во мо-ментот на враќање на бродот на бродарот по истекот на договорот;

> за превозшшата и начинот на неЈзиното плаќање; > за ставањето на бродот на располагање на бродарот по завршување-

то на договорот; > за просториите на; бродот кои се одредени за превоз на товарот; > за односите на заповедникот и екипажот со нарачателот во насоката

на тоа што загговедникот и екипажот се должни да ги слушаат наред-бите на нарачателот;

> одредба за привремените пречки кои го спречуваат превозот и за влијанието на тие пречки врз обврската за плаќање на превознината,

' т.е. одредби за видот на пречките, чиј ризик го сноси нарачателот; > одредби за одговорностите и исклучување на одговорноста на брода-

рот; > одредба за плаќањето и пресметката на авансот даден на бродарот; > одредба за исклучените пристаништа со која се одредува бродот да

не смее да влезе во опасни пристаништа поради појава на заразни болести;

5 2

Page 37: Меѓународен транспорт

I - МЕЃУНЛРОДЕН ПОМОРСКИ ТРАНСПОРТ

> одредба за губење на бродот; ако бродот пропадне гош биде напуш-тен, превозннната престанува од денот на губењето на бродот; ако денот на губењето не може да се утврди, ќе се плати само пола пре-вознина од денот кога за бродот последен пат се чуло, до денот кога бродот требало да прпстигне на одредиштето;

> одредба за прекувремена работа, со коЈа се одредува должноста на бродот да работн и дење и ноќе, ако тоа се бара, а нарачателот тре-ба да платп за прекувремената работа на екппажот;

> одредба за заложното право, со која се одредува дека бродарот нма право на залог на утоварената стока за наплата на превознината ут-врдена со договорот, а нарачателот има право на залог на бродот за превознината која однапред Ја платил;

> одредба за спасување, која содржи одредби за поделба на наградите за спасување помеѓу бродарот и нарачателот по одбивањето на наг-радите на заповедникот на бродот и екипажот;

> одредба за склучување н^ подбродарски договор, коЈа му дава право на нарачателотда склучи договор за превоз со трети лпца и за тоа да го извести бродарот; овде е утврдено дека при склучувањето на та-ков договор, нарачателот и понатаму Ја презема одговорноста кон бродарот за извршување на договорот за временски чартер;

> одредба за војна, со која се утврд>'ва постапувањето со бродот во случај на воЈна и слични деЈСТва на воЈната;

> одредба за отказ, со коЈа се утврдува дека нарачателот може да го раскине договорот доколку бродот не е ставен на располагање во од~ редениот рок и др.1Ѕ

Бродарскнот договор за патување (уоуа§е сНаПег) е договор со КОЈ бродарот се обврзува дека на нарачателот на превозот ќе му превезе стока на целпот брод, дел од бродот или одреден дел од бродскиот прос-то^ од едно место во друго, за одреден надомест во вид на превознина.19

Согласно ОВОЈ договор, бродарот е должен да му го стави бродот или дел од бродот на располагање на иарачателот на определено место и во определено време. Превознината може да биде платена однапред или, пак, по завршување на патувањето, а нејзината висина се утврдува спо-ред обемот на закупот на бродот, тежината или количината на утоваре-ниот товар.

Договорот се склучува во писмена форма, п за секој вид на товар и правец на патување постоЈат посебни униформни обрасци на договорот.

Бродарскиот договор за патување ги содржи следните елементи: > имињата на договорнпте странкн, име и податоци за бродот, утовар-

ното пристаниште, видот и количината на стоката што треба да се утовари, крајното пристаниште и податоци за превознината;

1 8 Аггек, 2., Цит. дело, стр. 91-93 1 9 ВасЈоушас, О. , 1Ј§ОУОП О 1ѕкопѕ1ауапји рошогѕкЈН вгосЈоуа, 2А§ГЕ(З, 1970, стр. 15

5 3

Page 38: Меѓународен транспорт

МЕЃУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ МЕГУНАРОДНОСГУРУВАЊЕ

> одредба за ограничување на одговорноста на бродарот; > одредба за скршнување, со која се утврдува дека бродот може да

скршне од претходно утврдениот правец и да вплови во друго прис-таниште заради спасување животи и имот;

> одредба за плаќање на превознината; > одредба за сметање на стојницата за утоварување и истоварување; > одредба за прекустојниците; > одредба за заложно право, со која бродарот има право на задржува-

ње на товарот заради наплата на своето побарување од договорот; > одредба за војна и штрајк; -> одредба за бришење, со која се одредува дека нарачателот може да

го раскине договорот ако бродот не се поЈави на договореното место во договореното време;

> одредба за заедничка хаварија; > одредба за надомест на штета заради неизвршување на договорот, со

која се одредува дека бродарот за докажаните штети нема да плати отштета поголема договорената превознина;

> одредба за агенти; и > одредба за плаќање на провизиЈа.20

ОВОЈ договор порано се цепел на два дела. Притоа, едниот дел го за-држувал бродарот, а другиот дел му припаѓал на примателот на стоката, а му служел за легитимирање при преземањето на истата од бродарот. Со споЈување на овие два дела се добивал договорот во целина.

Подбродарски договор - потчартер (ѕибс^алег). Претставува посебен подвид на бродарскиот договор. Имено, станува збор за еден вид подза-куп на бродот, дел од бродот или бродски простор» Притоа, нарачателот на превозот, КОЈ претходно имал договор за чартер со бродарот, распо-лага со право да може да склучи поддоговор за превоз на стока со трети. Во ТОЈ случаЈ, зборуваме за подбродарски договор.

Договорот за закуп претставува договор кај КОЈ се закупува бродот од страна на закупецот, со обврска за тоа да плати одредена закупнина. Притоа, може да се закупи брод со целосна опрема и 'екипаж (депиѕе сНаг1ег) илн т.н. „гол брод" без екипаж и опрема (Баге воа1 с!заг1ег). Овде, за разлика од временскиот чартер, својството на бродар преминува на закупецот и единствено тој има право да склучува договори за превоз со корисниците.

СТ А Н Д АЈРДНИ ИДИ ТИПСКИ ДОГОДОЕИ

Со оглед на потребата за побрзо и поефикасно работење, се јави и дотреба од создавање на тппски или стандардии превозни договори.

*п Исто, Цит. дело, стр. 93

54

Page 39: Меѓународен транспорт

- МЕУНАРОДЕН ПОМОРСКИ ТРАНПОРТ

Типски, односно стандардни договори може да се сретнат не само каЈ бродарскиот договор за патување туку и каЈ временскиот чартер и каЈ договорот за закуп. ^

Стан>'ва збор за договори кои се однапред печатени во посебни фор-мулари. Тилските бродарсит договори за патување се разликуваат поме-ѓу себе во зависност од видот на товарот и правецот на пловидба.

Овие стандардни договори во себе ги содржат правата и обврските на договорните странки. На ОВОЈ начин се пружа поголема спгурност и брзина за постигнување на согласност при склучувањето на договорот, без оглед на далечината помеѓу бродарот и нарачателот.

Секој стандарден договор има свој назив, односно кратенка, коЈа за~ виси од правецот на пловидба и видот на стоката што се превезува. Дел од податоците во овие договори се непроменливи и заедничкн кај пове-ќето стандардни договори. Ова произлегува од заедничките своЈСТва на сите правци на пловидба и на сите видови товар. Останатите празни по-лиња од формуларите странките ги пополнуваат рачно, во зависност од податоците кои од нив се бараат. На ТОЈ начин се отстранува опасноста податоци за одреден елемент да не останат непополнети.-

Меѓутоа, типските договорн по СВОЈОТ карактер се доста еластични. Податоците кои се дадени како готови кај овие формулари може да се избришат и да се заменат со дру^ги клаузули. СекоЈа рубрика од форму-ларот е означена со бројка, со што е мошне олеснето и негово пополну-вање преку телефон, телеграф п сл.

Типските договори се составуваат од страна на одборот за докумен-ти при меѓународната Конференцпја во Копенхаген, во согласност со Британската поморска комора со седиште во Лондон. Денес, особено се познати и се применуваат следните типски договори: • Сешепсо - договор за превоз на цемент; • Сеп1госоп - договор за превоз на жита од Јужна Америка; о Бапсоп - договор за превоз на жита кои се товараат во пристаништа-

та на Дунав; • \Уе1соп - договор за превоз на Јаглен КОЈ се товара во пристаништата

на Британскиот канал, за пристаништата меѓу Елба и Бресга; • Аиѕ1га! - договор за превоз на жита од Австралија; о Ва1Шпоге - договор за превоз на жита од САД и Канада; • Вакеоп - договор за превоз на Јаглен од источниот брег на АнглиЈа за

балтичките земји; • Кава1\уоос1 - договор- за превоз на пилено дрво од Финска и Шведска

за Велика Британија; - • МееШоге - договор за поморски превоз на старо железо од пристанн-

штата на Средоземното Море за Англија и др. Стандардните договори во најголема мера се прилагодени на пре-

возот на стоќи, како што се: жито, цемент, асфалт, железна руда, јаглен ' исл. - •

55

Page 40: Меѓународен транспорт

МЕЃУНАРОДЕН ТРНСПОРТ МЕГУНАРОДНОСНГУРУВАЊЕ

Поради различните видови на стоки, но и различните правци на пло-видба, а заради непостоењето на стандардни договори со кои би се пок-рпле сите видови нн стоки и пловидби, е прифатен еден општ договор КОЈ се прилагодува на конкретниот вид на стока и внд на пловидба. ТОЈ е познат под името "Оепсоп" што е кратенка од "Сепега! Саг§о Соп1гас1"

Сите стандардни договори за патување содржат исти начела, а раз-ликата произлегува од видот на стоката и правецот на пловидба, бидејќи секоЈа стока во текот на превозот е подложна на различни опасности и различни постапки на складирање и чување.

КЛАУЗУ.ТТИ ШТО СЕ ПРИМКИУВА АТ ВО ПОМОРСКЖОХ Т Р А Н С П О Р Т

Во поморскиот транспорт се применуваат одредени клаузули со кои се регулираат обврските на договорннте странки во однос на трошоци-те, ризикот, услови на воЈна, штраЈК и сл. ~

Следрште клаузули наоѓаат наЈчеста примена: • РАЅ (&ее а1оп§ѕ1с1е ѕШр), франко до бокот на бродот со назнака на от-

премното пристаниште. Според оваа клаузула, обврските на продавачот завршуваат кога ТОЈ

ќе ЈА донесе стоката до бокот на бродот. Тоа значи дека од ТОЈ момент, купувачот ги сноси снте трошоци и целиот ризик за губење или оштету-вање на стоката.

1. Да ја испорача стоката согласно купопродажниот договор и да ги обезбеди снте потребнп докази кои се бараат со договорот.

2. Да Ја испорача стоката до бокот на бродот, на товарното место кое го назначил купувачот, во договореното отпремно пристанпште, во договорениот рок, и без одложување да го извести купувачот дека сто-ката е испорачана до бокот на бродот.

3. Да му укаже помош на купувачот во прибавувањето на извозни до-зволи или други одобренија од државните органи за извоз на стоката, на барање, ризик и трошок на самиот купувач.

4. Во зависност од одредбите во член Б.З и Б.4 наведенн подолу, да ги сноси сите трошоци и ризик за стоката до моментот на поставување на стоката до бокот на бродот, во назначеното отпремно пристаншпте, сметајќи ги и трошоците за сите формалности кои треба да ги изврши заради поставување на стоката до бокот на бродот.

5. На свој трошок да обезбеди вообичаена амбалажа за стоката, ос-вен кога со трговските обичаи не е предвидена отпрема на стоката со амбалажа.

6. Да ги сноси трошоците за контрола на стоката (како што се: кон-тролата на квалитетот, броење, мерење и сл.^.потребни за поставување

56

Page 41: Меѓународен транспорт

I - МЕГУНЛРОДЕН ПОМОРСКН ТРЛНСПОРТ

на стоката до бокот на бродот. 7. Да обезбедн на СВОЈ трошок вообнчаена „чиста исправа" како до-

каз за испорачаната стока до бокот на одредештт брод. 8. Да обезбеди уверение за потекло на стоката, на барање и трошок

на купувачот (впди Б.З). 9. Да му укаже на купувачот на негово барање, трошок и ризик, се-

каква помош- во врска со прибавувањето на документи, освен докумен-тите наведени во член А.Ѕ, кои се издаваат во земЈата на отпрема, однос-но во земЈата на потекло, а кон му се потребнн на купувачот заради увоз на стоката во одредишната земја (илн поради транзит на стоката низ другаземја).

1. Навремено да го известн продавачот за името на бродот, товарно-то место, како и датумот на товарање на бродот.

2. Да ги сноси трошоците и ризикот за стоката од моментот кога стоката е поставена до бокот на бродот, во назначеното отпремно прис-таниште, во договорениот рок, и ја исплати договорената цена.

3. Да ги сноси сите дополнителни трошоци кои настанале како ре-зултат на тоа што бродот КОЈ ТОЈ ГО одредпл стигнал со задоцнување, или не можел да ја прими стоката или, пак, престанал со примање на стоката пред нстекот на одредениот датум, како и да го сноси целиот ри-зик за стоката од моментот кога продавачот ќе Ја стави на располагање на купувачот согласно условите, но стоката е потребно да била пропис-но одредена, Јасно пзброена или на друг начин ндентификувана како до-говорена стока.

4. Доколку пропушти навремено да го означи бродот, илн доколку го задржал рокот на преземање на стоката, односно правото на избор на отпремно пристаншпте, и пропуштил навремено да издаде точна диспо-знција ги сноси сите дополннтелнп трошоци кои настанале како после-дица на ова, како и целиот ризик за стоката од денот на истекот на дого-ворениот рок на нспорака, под услов, меѓутоа, стоката да била прописно одредена, Јасно издвоена илп на друг начин ндентификувана како дого-ворена стока.

5. Да ги сносн сите трошоци и издатоци настанати во врска со приба-вувањето на документнте наведени во членовите погоре А.З, А.8 и А.9. • РОВ (&ее оп Воагс!), франко брод. Согласно одредбите на оваа клаузу-

ла, продавачот Ја утоварува стоката на бродот во договореното от-премно пристаниште. Ризикот од губење, односно оштетување на стоката преоѓа од продавачот на купувачот во моментот кога стока-та ќе биде пренесена преку оградата на бродот.

1. Да ја нспорача стоката согласно купопродажниот договор и да ги обезбеди сите потребни докази кои се бараат со договорот.

2. Да Ја испорача стоката на бродот на товарното место кое го назна-

57

Page 42: Меѓународен транспорт

МЕЃУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ МГУНАРОДНОСНГУРУВАЊЕ

чил купувачот, во договорениот рок, и без одложување да го извести ку-пувачот дека стоката е испорачана на бродот.

3. На СВОЈ трошок и на СВОЈ ризик да прибави извозна дозвола или други одобрениЈа од надлежни државни органи, потребни за извоз на стоката.

4. Во зависност од одредбите на членовите Б.З и Б.4 подолу навбде-ни, гн сноси сите трошоци и ризик за стоката до моментот кога стоката Ја преминала бродската ограда во договореното отпремно пристаниште, сметаЈЌи ги и сите даноци, давачки и издатоци кои се наплаќаат при из-воз, како и сите трошоци за формалностите кои треба да ги изврши за-ради утоварување на стоката на бродот.

5. На СВОЈ трошок да обезбеди вообичаена амбалажа за стоката, ос-вен кога со трговските обичаи не е предвидена отпрема на стоката со амбалажа.

6. Да ги сноси трошоците за контрола на стоката (како што се: конт-ролата на квалитетот, броење, мерење и сл.), потребни за испорака на стоката.

7. Да обезбеди на СВОЈ трошок вообичаена „чиста исправа" како до-каз за испорачаната стока до бокот на одредениот брод.

8. Да обезбеди уверение за потекло на стоката, на барање и трошок на купувачот (види Б.6).

9. Да му укаже на купувачот на негово барање, трошок и ризик, се-каква помош во врска со прибавувањето на коносманот и останатите документи, освен документите наведени во претходниот член, кои се из-даваат во земЈата на отпрема, односно во земЈата на потекло, а кои му се потребни на купувачот заради увоз на стоката во одредишната земја (или поради транзит на стоката низ друга земЈа).

Б. Купупачот Р дплжеи: 1. Да на свој трошок заклучи бродарски договор или резервира пот-

ребен бродски простор, и навремено го извести продавачот за името на бродот, утоварното место и пристаниште, и роковите за испорака на стоката на бродот.

2. Да ги сноси трошоците и ризикот за стоката од моментот кога стоката ќе ја премине оградата на бродот во договореното утоварно пристаниште, и ја плати договорената цена.

3. Да ги сноси сите дополнителни трошоци кои настанале како ре-зултат на тоа што бродот кој тој го одредил стигнал со задоцнување, или воопшто не пристигнал, или не можел да Ја прими стоката или, пак, престанал со примање на стоката пред истекот на одредениот датум, ка-ко и да го сноси целиот ризик за стоката од моментот кога продавачот ќе ја стави на располагање на купувачот согласно условите, но стоката е потребно да била прописно одредена, јасно изброена или на друг начин идентификувана како договорена стока.

4. Доколку пропушти навремено да го соопшти името на бродот, или

58

Page 43: Меѓународен транспорт

- МЕГУНАРОДЕН ПОМОРСК ТРАНСПОРТ

доколку го задржал рокот на преземање на стоката, односно правото на избор на отпремно пристаниште, и пропуштил навремено да издаде точ-на диспозиција, ги сноси сите дополнителни трошоци кои настанале ка-ко последица на ова, како и целиот ризик за стоката од денот на иеѕекот на договорекиот рок на испорака, под услов, меѓутоа, стоката да била прописно одредена, јасно издвоена или на друг начин идентнфикувана како договорена стока.

5. Да ги сноси сите трошоци и издатоци за прибавување на коносман, во случај на предвиденото од членот А.9 погоре.

6. Да гн сноси сите трошоци и издатоци кои настанале во врска со прибавувањето на документи наведени во членовите А.8 и А.9, вклучу-вајќи ги и трошоците за уверенија за потекло на стоката, како н трошо-ците за конзуларннте документи. • Са.К (соѕЕ апс! ѓгез§1а1), цена со превознина. Според оваа клаузула, про-

давачот е должен да ги сноси трошоците и превознината, потребни за доонремување на стоката до определеното место, но ризикот од губење, односно оштетување на стоката, како и секое зголемување на трошоците, преоѓаат од продавачот на купувачот кога стоката ќе Ја премине оградата на б^одот во отпремното пристаниште. А. Продавачот е, должен: 1. Да ја испорача стоката согласно купопродажннот договор, и да ги

обезбеди сите потребни докази кои се бараат со договорот. 2. Да договори според вообичаените услови, на свој трошок, превоз

на стоката до договореното пристаниште, користеЈЌи вообичаен помор-ски пат и тип на брод КОЈ наЈчесто се користи за превоз на стоката опи-шана во договорот, и да плати превознина и трошоци за истовар во ис-товарното пристаниште кои вршат наплата на редовните бродски линии во утоварното прнстаниште во моментот на утоварување.

3. На СВОЈ трошок и на свој ризик да прибави извозна дозвола или други одобрениЈа од надлежни државни органн потребни за извоз на стоката.

4. На свој трошок да Ја утоварн стоката на бродот во утоварното пристаниште во договорениот рок, односно, доколку не е утврден точ-ниот ден и рокот тогаш да го стори тоа во разумен рок, и без одложува-ње да го извести купувачот дека стоката е утоварена на брод.

5. Во зависнОст од одредбите во членот Б.5 наведени подолу, го сно-си ризикот за стоката"до моментот кога таа ќе ја премине оградата на бродот во отпремното пристаниште.

6. На СВОЈ трошок, без одложување да му предаде на купувачот чист коносман кој гласи на договореното одредишно пристаниште, како и фактура за отпремената стока. Коносманот мора да гласи на договоре-ната стока, да содржи датум во границите на договорениот рок за отпре-ма на стоката, и да обезбедува преку индосамент или на друг начин ис-порака на стоката по налог на купувачот или неговиот застапник. До-

59

Page 44: Меѓународен транспорт

МЕУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ МЕГУНАРОДНОСГУРУВАЊЕ

колку коносманот се повикува на договорот за превоз, продавачот мора да му предаде на купувачот и еден примерок од ТОЈ договор.

Забелешка: „чист коносман" е ОНОЈ коносман на КОЈ бродарот не ста-вил никаква забелешка или клаузула со кои изрично се потврдува опре-делен недостаток на стоката или амбалажата.

Меѓутоа, доколку во коносманот бидат вметнати следните неколку клаузули, тие нема да влнјаат на промена на коносманот во т.н. „нечист коносман"; а) клаузули со кои изрично не се потврдува дека стоката или амбалажата е незадоволителна, како на пример, „употребувани санда-ци", „употребуванн буриња" и сл.; б) клаузули кои нагласуваат дека пре-возникот не одговара за ризиците кои настануваат поради природата на стоката или амбалажата; в) клаузули со кои се тврди дека на превозни-кот не му се познати содржината, масата, квалитетот гош техничките карактерпстики на стоката.

7. На свој трошок да обезбеди вообичаена амбалажа за стоката, ос-вен кога со трговските обичаи не е предвидена отпрема на стоката со амбалажа.

8. Да ги сноси трошоците за контрола на стоката (како што се: конт-ролата на квалптетот, броење, мерење и сл.) потребни за утоварување на стоката.

9. Да ги покрие трошоците и даноците во врска со стоката до момен-тот на утоварување, сметајќи ги п даноците, трошоцнте и издатоците кои настанале во врска со пзвозот, како и сите трошоци во врска со формалностите кои мора да се извршат поради утовар на стоката на бродот.

10. Да обезбеди на купувачот на негово барање и трошок, уверение за потекло на стоката и конзуларни фактури.

11. Да му укаже на купувачот на негово барање, трошок и ризик, се-каква помош во врска со прибавувањето на документи, освен докумен-тите наведени во претходниот член, кои се издаваат во земјата на отпре-ма, односно во земјата на потекло, а кои му се потребни на купувачот заради увоз на стоката во одредишната земја (или поради транзит на стоката низ друга земја).

1. Да ги преземе документите кога ќе му ги поднесе продавачот, до-колку истите се во согласност во условите од купопродажниот договор и ја плати договорената цена.

2. Да ја преземе стоката во определеното одредишно пристаниште, и да ги сноси, со исклучок на превознината, сите трошоци настанати во врска со стоката за време на превозот по море, се до пристигнувањето на бродот во одредишното пристаниште, како и трошоците за истовар, сметајќи ги и трошоците за користење на маона доколку овие трошоци не се пресметани во превознината или доколку бродарот не ги наплатил за време на наплата на превознината.

60

Page 45: Меѓународен транспорт

I - МЕУНАРОДЕН ПОМОРСКИ ТРАНСПОРТ

Забелешка: доколку стоката е продадена „Са.Р нстоварено", трошо-ците за истовар, сметајќи ги и трошоците за користење на маона, ги сно-си самиот продавач. (

3. Да го сноси целиот ризик за стоката од моментот кога таа ќе ја премнне оградата на бродот во утоварното прпстаниште.

4. Доколку го задржал правото на избор на отпремно пристаниште и пропуштил навремено да пздаде точна диспозиција, ги сноси сите допол-нителни трошоци кои настанале како последпца на ова. како и целиот ризнк за стоката од денот на истекот на договорениот рок на испорака, под услов, меѓутоа, стоката да била прописно одредена, Јасно издвоена или на друг начин идентификувана како договорена стока.

5. Да ги сноси трошоците и издатоците во врска со прибавувањето на уверение за потекло за стоката и конзуларнн документи.

6. Да ги сноси спте трошоци и ггздатоци настанати во врска со приба-вувањето на документите од членот А.11.

7. Да Ја плати царината, како п сите други давачки и даноци кои се плаќаат при увоз, односно во врска со увозот.

8. Да обезбедн на СВОЈ рнзик и на СВОЈ трошок увозна дозвола, увозни одобренија кон му се потребнн заради увоз на стоката. • С1Е (соѕ1, шѕигапсе апд Гге1§111;), цена со осигурување и превознина, Од-

редбите на оваа клаузула се исти како и каЈ претходната клаузула, со тоа што кај оваа клаузула продавачот е должен да обезбеди помор-ско оснгурување од ризик за губење и оштетување на стоката за вре-ме на превозот. Продавачот склучува договор со оснгурителот и Ја плаќа премијата од осигурувањето. Купувачот треба да има предвид дека, според овне одредби, за разлика од „превознина и осигурување платени до'\ продавачот е должен да обезбеди оспгурување по мини-мални услови.

1. Да Ја испорача стоката согласно купопродажниот договор п да ги обезбеди сите потребни докази кои се бараат со договорот.

2. Да договори според вообичаените услови, на СВОЈ трошок, превоз на стоката до договореното пристаниште, корнстејќи вообичаен помор-ски пат и тип на брод кој најчесто се користи за превоз на стоката опи-шана во договорот, и да плати превознина и трошоци за истовар во ис-товарното пристаниште кои вршат наплата на редовннте бродски лигаш во утоварното пристаниште во моментот на утоварување.

3. На СВОЈ трошок и на СВОЈ ризпк да прибави извозна дозвола или други одобреннЈа од надлежни државни органи, потребни за извоз на стоката.

4. На СВОЈ трошок да ЈА утовари стоката на бродот во утоварното пристаниште во договорениот рок, односно, доколку не е утврден точ-ниот ден и рокот, тогаш да го стори тоа во разумен рок, и без одложува-ње да го извести купувачот дека стоката е утоварена на брод.

61

Page 46: Меѓународен транспорт

МЕУНАРОДН ТРАНСПОРТ МЕГУНАРОДНОСГУРУВАЊЕ

5. Да прибави на свој трошок, полиса за поморско осигурување во пренослива форма, против транспортните ризици кои произлегуваат од договорот.

Забелешка: тој е должен да Ја осигури стоката според минималните услови и тоа од складиште до складиште.

Доколку поинаку не е одредено, транспортните ризици не вклучува-ат посебни ризици од кои купувачот сака посебно да се заштити. Помеѓу овие посебни ризици, кои посебно треба да бидат договорени меѓу купу-вачот и продавачот, спаѓаат: кражба, делумна кражба, кршење, допир со друг товар, како и други ризици.

Ако купувачот бара, продавачот ќе обезбеди на трошок на купува-чот осигурување против воени ризици, во валутата од договорот, докол-ку тоа е можно.

6. Во зависност од одредбите во членот Б.4 наведени подолу, го сно-си ризикот за стоката до моментот кога таа ќе ја премине оградата на бродот во отпремното пристаниште.

7. На СВОЈ трошок, без одложување, да му прибави на купувачот чист коносман КОЈ гласи на договореното одредишно пристаниште, како и фактура за отпремената стока и полиса за осигурување или, доколку по-лисата за осигурување не може да се прибави во моментот на поднесува-ње на документите, сертификат за осигурување кој е издаден по овлас-тување на осигурителот и со КОЈ претежно се обезбедуваат исти права како и кога би Ја поседувал полисата за осигурување. Коносманот мора да гласи на договорената стока, да содржи датум во границите на дого-ворениот рок за отпрема на стоката, и да обезбедува преку индосамент или на друг начин испорака на стоката по налог на купувачот или него-виот застапник. Доколку коносманот се повикува на договорот за пре-воз, продавачот мора да му предаде на купувачот и еден примерок од ТОЈ договор.

Забелешка: „чист коносман" е ОНОЈ коносман на КОЈ бродарот не ста-вил никаква забелешка или клаузула со кои изрично се потврдува опре-делен недостаток на стоката или амбалажата.

Меѓутоа, доколку во коносманот бидат вметнати следните неколку клаузули, тие нема да влијаат на промена на коносманот во т.н. „нечист коносман": а) клаузули со кои изрично не се потврдува дека стоката или амбалажата е незадоволителна, како на пример, „уиотребувани санда-ци", „употребувани буриња" и сл.; б) клаузули кои нагласуваат дека пре-возникот не одговара за ризиците кои настануваат поради природата на стоката или амбалажата; в) клаузули со кои се тврди дека на превозни-кот не му се познати содржината, масата, квалитетот или техничките карактеристики на стоката.

8. На свој трошок да обезбеди вообичаена амбалажа за стоката, ос-вен кога со трговските обичаи не е предвидена отпрема на стоката со амбалажа.

62

Page 47: Меѓународен транспорт

I - МЕГУНАРОДЕН ПОМОРСК ТРАНСПОРТ

9. Да ги сноси трошоците за контрола на стоката (како што се: конт-ролата на квалитетот, броење, мерење и сл.), потребни за испорака на стоката.

10. Да ги покрие трошоците и даноците во врска со стоката до мо-ментот на утоварување, сметајќи ги и даноците, трошоците и издатоци-те кои настанале во врска со извозот, како и сите трошоци во врска со формалностите кои мора да се извршат поради утовар на стоката на бродот.

11. Да обезбеди на купувачот, на негово барање и трошок, уверение за потекло на стоката и конзуларни фактури.

12. Да му укаже на купувачот, на негово барање, трошок и ризик, се-каква помош во врска со прибавувањето на документи, освен докумен-тите наведени во претходниот член, кои се издаваат во земЈата на отпре-ма, односно во земјата на потекло, а кои му се потребни на купувачот заради увоз на стоката во одредишната земЈа (или поради транзит на стоката низ друга земја).

Б. Купувачот е. должаш 1. Да ја испорача стоката согласно купопродажниот договор и да ги

обезбеди сите потребни докази кои се бараат со договорот. 2. Да Ја преземе стоката во определеното одредишно пристаниште, и

да ги сноси, со нсклучок на превознината и поморското осигурување, си-те трошоци настанати во врска со стоката за време на превозот по море, се до пристигнувањето на бродот во одредишното пристаниште, како и трошоците за истовар, сметајќи ги и трошоците за користење на маона, доколку овие трошоци не се пресметани во превознината или доколку бродарот не ги наплатил за време на наплата на превознината.

Доколку извршил и осигурување против воени ризици, трошокот па-ѓа на товар на купувачот,

Забелешка: ако стоката е продадена „С1Р истоварено", трошоците за истоварот, сметајќи ги тука и трошоците за користење на маона, ги сно-си продавачот.

3. Да го сноси целиот ризик за стоката од моментот кога таа ќе Ја премине оградата на бродот во утоварното пристаншпте.

4. Доколку го задржал правото на избор на отпремно пристаниште и пропуштил навремено да издаде точна диспозициЈа, ги сноси сите допол-нителни трошоци кои настанале како последица на ова, како и целиот ризик за стоката од денот на истекот на договорениот рок на испорака, под услов, меѓутоа, стоката да била прописно одредена, јасно издвоена или на друг начин идентификувана како договорена стока.

5. Да ги сноси трошоците и издатоците во врска со прибавувањето на уверение за потекло на стоката и конзуларни документи.

6. Да ги сноси сите трошоци и издатоци настанати во врска со приба-вувањето на документите од членот А.12.

7. Да Ја плати царината, како и сите други давачки и даноци кои се

63

Page 48: Меѓународен транспорт

МЕЃУНАРОДЕН ТРНСПОРТ МЕГУНАРОДНОСНГУРУВАЊЕ

плаќаат при увоз, односно во врска со увозот. 8. Да обезбеди на свој ризик и на СВОЈ трошок, увозна дозвола, увоз-

ни одобренија кои му се потребни заради увоз на стоката. • ЕХ ЅШР, франко брод. Според оваа клаузула, продавачот е должен

да Ја стави стоката на располагање на бродот, на договореното мес-то. ПродавачотЈа плаќа вкупната цена и ризик кон се однесуваат на доопремување на стоката до тоа место.

1. Да ја испорача стоката согласно купопродажниот договор и да ги обезбеди спте потребни докази кои се бараат со договорот.

2. Да Ја стави стоката на располагање на бродот во договореното време и на вообичаеното место за истовар во договореното пристаниш-те, и тоа на начин КОЈ ќе овозможи неЈЗин истовар од бродот со помош на истоварните направи, прилагодени според природата на стоката.

3. Да го сноси ризикот и сите трошоци за стоката, се до моментот ко-га Ја ставил стоката на располагање на купувачот во смисла на членот А.2, под услов, меѓутоа. стоката да била прописно одредена, издвоена или на друг начин идентификувана како договорена стока.

4. На СВОЈ трошок да обезбеди вообичаена амбалажа за стоката, ос-вен кога со трговските обичаи не е предвидена отпрема на стоката со амбалажа.

5. Да ги сноси трошоците за контрола на стоката (како што се: конт-ролата на квалитетот, броење, мерење и сл.), потребни за ставање на располагање на стоката на купувачот во смисла на членот А.2.

6. Да на СВОЈ трошок го известп куггувачот без одложување за веро-јатниот датум на пристигнување на именуванпот брод, и навремено да му обезбеди коносман или налог за пспорака или, пак, КОЈ било друг до-кумент кој му е потребен на купувачот за да може да Ја преземе стоката.

7. Да обезбеди на купувачот на негово барање и трошок, уверение за потекло на стоката и конзуларни фактури.

8. Да му укаже на купувачот на негово барање, трошок и ризпк, се-каква помош во врска со прибавувањето на документи, освен докумен-тите наведени во претходниот член, кои се издаваат во земјата на отпре-ма, односно во земЈата на потекло, а кои му се потребни на купувачот заради увоз на стоката во одредишната земја (или поради транзит на стоката низ друга земја).

Б. Купувсшлш е. долже.н: 1. Да ја преземе стоката штом му биде ставена на располагање во

смисла на одредбата од член А.2. 2. Да ги сноси сите ризици и трошоци во врска со стоката од момен-

тот кога му е ставена на располагање во смисла на членот А.2, под ус-лов, меѓутоа, стоката да била проиисно одредена, Јасно издвоена, однос-но на друг начин идентификувана како договорена стока.

3. Да ги сноси сите трошоци и издатоци кои продавачот би ги имал

64

Page 49: Меѓународен транспорт

I - МЕУНАРОДЕН ПОМОРСК ТРАНСПОРТ

во врска со прнбавувањето на документи наведни во членовите А.7 и А.8.

4. На СВОЈ ризик и на СВОЈ трошок да ги прибави спте дозволи и други документи, потребни заради истовар, односно увоз на стоката.

5. Да ги сноси сите трошоцн и издатоци за царинп и царинење, н сите останати давачки и даноци кои се плаќаат при истоварот, односно уво-зот на стоката. о ЕХ (̂ ТЈАУ, франко крајбрелсје. Според оваа клаузула, продавачот е

должен да ја стави стоката на располагање на купувачот, покраЈ крајбрежЈето во договореното место. Сите трошоци и ризици во врс-ка со допрема на стоката до тоа место, паѓаат на продавачот. КаЈ оваа клаузула може да се сретнат две модификации, и тоа: „франко крајбрежЈе оцаринето" и „франко крајбрежЈе неоцаринето", Притоа, при самото склучување на договорот за превоз, договорните странки е потребно нзрпчно да наведат дали ќе се применува „франко краЈ-брежје оцаринето" или „франко крајбрежЈе неоцаринето'\ Ова е по-требно, со цел да се избегне можноста од недоразбирање во врска со тоа КОЈ е должен да изврши царинење на стоката зарадн увоз.

1. Да Ја испорача стоката согласно купопродажниот договор п да ги обезбеди сите потребни докази кои се бараат со договорот.

2. Да ја стави стоката на располагање на купувачот покраЈ крајбреж-јето или гатот во договореното прпстаншнте п во рокот КОЈ е договореи.

3. На свој ризик и трошок да обезбеди увозна дозвола, како и трошо-ците околу увозните царини или даноци, сметајќи ги и трошоците за ца-ринење, како и сите останатп такси и издатоци кои се плаќаат за време или во врска со увозот на стоката и испораката на купувачот.

4. На свој трошок да обезбеди вообпчаена опрема и амбалажа, водеЈ-ќи сметка за природата на стоката и испораката на купувачот франко крајбрежје.

5. Да ги сноси трошоците за контрола на стоката (како што се: конт-ролата на квалитетот, броење, мерење и сл.), потребни за ставање на располагање на стоката на купувачот во смисла на членот А.2.

6. Да ги сноси спте ризици и трошоци во врска со стоката, се до мо-ментот на ставање на стоката на располагање на купувачот во смисла на членот А.2, под услов стоката да била пропнсно одредена, издвоена или на друг начин идентификувана како договорена стока.

7. На СВОЈ трошок да обезбеди налог за нспорака, односно други до-кументи кои му се потребни на купувачот, заради преземање на стоката.

1. Да ја преземе стоката штом му биде ставена на располагање во смисла на одредбата од член А.2 и Ја плати договорената цена.

2. Да ги сноси сите ризици и трошоци во врска со стоката од момен-тот кога му е ставена на располагање во смисла на членот А.2, под ус-

Б.

65

Page 50: Меѓународен транспорт

МЕУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ МЕУНАРОДНОСГУРУВАЊЕ

лов, меѓутоа, стоката да била прописно одредена, јасно издвоена, однос-но на друг начин идентификувана како договорена стока. • РЈ.О. (&ее т апс! ои1 - слободно во и од бродот). Според оваа клаузу-

ла, трошоците за утовар ги сноси испраќачот, а оние за истовар ги сноси примачот. Додека, пак, ризикот во врска со утоварот, односно истоварот го сноси бродарот. РЛ.О.Ѕ. (&ее ш апс! ои1 ѕ1о\уес1 - слободно во и од бродот, наредено).

Според оваа клаузула, трошоците за местење на стоката во бродот ги сноси нспраќачот, односно примачот.

РЛ.О.Т. (&ее 1П апс! ои1 С п т т т § - слободно во и од бродот, порамнето). Оваа клаузула наоѓа примена каЈ стоката коЈа се превезува во растурена состојба. ОВОЈ вид стока не се реди, туку бидејќи е во растурена состој-ба, истата се порамнува во бродското складиште.

1ШИМИ ВО ПОМ0ЕСКИОТ ТРАНСД0ЕХ

ПРИСТИГНУВАЊЕ НА БРОД НА ПРИСТАНИШТЕ

Времето на пристигнување на бродот во пристаништето е регулира-но помеѓу договорните странки, пристанишните обичаи или според за-кон.

Во рамките на поморските договори редовно се утврдува датумот на пристигнување на бродот во пристаништето. Притоа, може да се утврди конкретниот датум или, пак, приближно да се одреди датумот на прис-тигнување. Така, при одредување на датумот на пристигнување на бро-дот во пристаништето, може да бидат користени следните изрази: „први денови во месецот" и „на почеток на месецот", што го означува перио-дот од први до десетти во месецот; „во првата половина на месецот", ко-ја се однесува од првиот до петнаесеттиот ден во месецот; „средина На месецот"; „втората половина на месецот" го озиачува периодот од шес-наесеттиот до последниот ден во месецот; „последни денови на месецот" и „краЈ на месецот" го означува периодот започнувајќи од дваесет и пр-виот ден до последниот ден во месецот; „краЈОт на месецот - почетокот на другиот месец" го означува периодот од последните пет дена од некој месец и првите пет дена од следниот месец; „отприлика" и „околу" се од-несува на бродови на механички погон, а го опфаќа периодот од пет де-на пред и пет дена по одредениот датум; „пропмптен утовар" значи дека бродот е спремен за утовар во рок од осум дена од денот на склучување на договорот; „спот" значи дека бродот ќе биде спремен за утовар во рок од четириесет и осум часа од денот на склучување на договорот.21

Како ден на пристигнување на бродот во пристаништето се смета де-

2 1 Алс1пјаш<5,1., Аггек, 2,., Ргебегас, Б.. 2е1ешка, К., Цит. дело, стр. 56

66

Page 51: Меѓународен транспорт

I - МЕЃУНЛРОДЕН ПОМОРСКИ ТРАНСПОРТ

нот кога бродот ќе впловн во сидриштето (котвилиштето) пред догово-реното пристаниште, кога заповедникот на бродот ќе стапи во контакт со пристанишните !органи и добивање на слободен сообраќаЈ.

ПИСМО НА ПОДГОТВЕНОСТ (1ЧОТ1СЕ ОК КЕАБШЕЅЅ)

По пристигнувањето на бродот во пристаништето, бродарот е дсш-жен да го извести нарачателот, утоварувачот или примачот за подготве-носта на бродот за утоварување или истоварување, со помош на писмен документ кој се нарекува „Пнсмо на подготвеност" (ИоПсе оѓКеадтеѕѕ).

Известувањето може да се испрати со помош на писмо или телегра-ма, која се доставува до утоварувачот, примачот или неговите застапни-ци на нивната адреса во тек на работно време, и од ТОЈ момент почнува-ат да течат роковите во процесот на манипулација со утоварувањето и истоварувањето. Адресата на која е потребно бродарот да го испрати писмото на подготвеност е содржано во бродарскиот договор. Меѓутоа, доколку заповедникот на бродот не може да Ја пр'онајде адресата на уто-варувачот или примателот, тогаш е должен да го огласи писмото на под-готвеност на огласната табла на пристанншните органи, царинарницата или трговската комора или, пак, истото да го огласи во локалните вес-ници. Трошоците за ваквото огласување паѓаат на трошок на утовару-вачот, односно примачот.

Меѓутоа, мора секогаш да се има во вид реалната состојба со онаа наведената во писмото на подготвеност. Имено, доколку утоварувачот или примачот утврдат дека бродот не е спремен, во ТОЈ случаЈ може да го одбијат писмото на подготвеност.

Писмото на подготвеност може да се одбие н поради неговото доста-вување вон работното време, односно вон работните простории, потоа доколку се предава пред договореното време н сл.

Доколку постои несогласување помеѓу заповедннкот на бродот и утоварувачот, односно примачот, тогаш за утврдување на способноста на бродот се формира комисија од страна на пристанишните органи, ко-ја ќе утврди дали навистина бродот е спремен или не.

По предавањето на писмото на подготвеност започнуваат да течат роковите за утоварување, односно растоварување и тоа од првиот сле-ден работен ден.

Слободното време, од почетокот на приемот на писмото на подгот-веност, па се до почетокот на течењето на роковите за утовар и истовар се 'Нарекува „време за одмор" - ѓгее Пше. За ова време, утоварувачот или примачот е должен да ги преземе сите дејствија во врска со манипулаци-ја на стоката и нејзина припрема за товарање или истоварување. ;

Царачателот е ТОЈ КОЈШТО го одредува местото на утоварување или-

67

Page 52: Меѓународен транспорт

МЕЃУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ МЕУНАРОДНОСНГУРУВАЊЕ

растоварување на бродот. Притоа, тој мора да има предвид ваквото пос-тавување на бродот да биде на соодветно место, со што би се избегнала опасност од оштетување на бродот.

Во одредени случаи, бродот може да се смета за утоварен-растова-рен, без ТОЈ фактички да се постави на пристаништето. Ова се случува доколку бродот е поставен во котвилиштето и доколку утоварувањето и истоварувањето се врши со помош на маони. Меѓутоа, кај ваквото това-рање или истоварување, стоката е поподложна на ризик порадп можнос-та од удар или паѓање на стоката во вода. ОВОЈ вид товарање п истовару-вање се врши во т.н. „плажа пристаништа".

Доколку бродот КОЈ сообраќа во редовната линиска пловидба задоц-ни од причини кои не биле вон контрола на заповедникот на бродот, то-гаш нарачателот има право на надомест на трошоци поради складира-њето на стоката во складиште, од денот кога бродот требало да присти-гне до денот кога стоката била утоварена во бродот.

Меѓутоа, доколку пак, примачот на стоката не Ја подигне истата вед- ' наш по пристигнувањето на бродот во пристаништето, тогаш заповед-никот има право да Ја истовари и складира стоката на трошок и ризик на примачот.

ТОВАРАЊЕ НА СТОКА НА БРОД

За да може да се изврши превозот на стоката, нарачателот е потреб-но да Ја предаде стоката на бродарот.

Количината на товарот што е потребно да се превезе може да биде определена, но во најголем броЈ случаи може да биде и неопределена. Доколку количината на товарот не е определена, тогаш мора да се има-ат во вид носивоста на бродот и расположивоста со слободен бродски простор.

Доколку станува збор за стока со коЈа се користи целокупната кори-сна површпма на бродот, таквиот товар се нарекува полн товар. Ако, пак, товарот покрива само дел од бродскиот простор, ТОЈ се нарекува де-лумен товар.

Многу често количината на товарот што се пренесува не е точно оп-ределена. Во практиката се користат следните неколку начини за опре-делување на количината на товарот: > при точно определена количина на товарот се допушта, односно то-

лерира, определен процент на повеќе или помалку, на пример, 5 000 тони 5% или 10% повеќе или помалку;

> во неодредена количина се наведува додаток за процентуално пого-лема или помала толеранција, на пример, „полн и комплетен товар со 5% или 10% повеќе или помалку";

> границата на количината на товарот е определена точно со минима-

68

Page 53: Меѓународен транспорт

I - МЕУНАРОДЕН ПОМОРСКИ ТРАНСПОРТ

ленЈ! максимален број, на прнмер, „помеѓу 5 000 или 6 000 тони" или „полн и комплетен товар најмалку 5 000, а наЈмногу б 000 тони":

> количнната на товарот е определена во еден износ со додаток „приб-лижно" Во ваков случај. се допушта толеранција до 10% повеќе од макснмалната определена граница, бидејќн се смета дека страшште со употреба на поимот „приближно" самнте се ограничиле.22/ Предавањето на товарот според локалитетот може да се нзврши на

неколку начинн: > прнстанишно складиште - тоа може да биде наведено во договорот

пли во општите услови на бродарот; > под чекрекот на бродот - тоа е точка до бокот на бродот врз која

слободно паѓа челичното Јаже од бродската дигалка, тоа всушност е прв фнзичкн контакт на товарот со бродот, и затоа редовно го пред-видуваат и пристанишнпте обичан;

> преминување преку бродската ограда; > поставување на товарот на"палуба на бродот - тоа доаѓа предвпд са-

мо кога товарот се сложува на палуба; > поставување на товарот во бродското складпште - ова се применува

кога нарачувачот е задолжен за спмнување на стоката; > прифаќање на товарот со прнстанишна дигалка - тоа се применува

кога бродарот се грижи за утовар, па тоа ТОЈ ГО прави со пристаниш-на дигалка;

> отпуштање на товарот со. пристанишна. дигалка - се применува кога утоварот го прави нарачувачот. а отпуштањето се врши на опреде-лено место (точка), во КОЈЗ бродарот мора да го преземе товарот;

> ставање на товарот на бродското складиште - ОВОЈ начин се примену-ва кога стоката е во течна состојба и зрнеста стока, и кога утоварот се врши директно во брод со помош на прпстанишни лпфтови, одно-сно пумпни направи; и

> преминување на товарот во бродски цевки, односно црева - ОВОЈ на-чин се применува кога товарот е течен и зрнест, и кога утоварот се вршн со дел пристанншнн и дел бродски цевки, одиосно црева.23

Нарачувачот е должен да го избере местото во кое бродот е потреб-но да се постави заради утоварување.

БРОДСКИ МАНИФЕСТ

Откако ќе се извршн утоварување на товарот на бродот, должност на бродарот е да ги внесе податоците за стоката во бродски манифест. Бродскиот манифест не содржи само податоци за натоварениот товар

~ Ннколовски, А., Цит. дело, стр 188 2 3 Јакаѕа, В., Ѕ1ѕ(еш ркпЛЉепод ргауа Ји§оѕ1ауце, 2а§геВ, 1980, стр. 154-178

69

Page 54: Меѓународен транспорт

МЕГУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕГУНАРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

туку и попис на потребните намирници за потребите- на екипажот. Сос-тавувањето на манифестот, бродарот може да му го довери на пристани-шниот агент во пристаништето на утоварување.

ОВОЈ документ се составува со цел да им се презентира на надлежни-те цариснки органи во истоваришното пристаниште, а служи како сред-ство за спречување на криумчарењето. Меѓутоа, ОВОЈ документ може да послужи и како доказно средство во случај на спор.

Бродски манифест треба да имаат сите бродови коишто доаѓаат од странство во моментот на поминување на царинската линија, без оглед дали со себе носат товар или не.

ПОТВРДА ОД ОФИЦЕРОТ (МАЅТЕК'Ѕ КЕСЕ1РТ)

Откако утоварувачот ќе ја утовари стоката на бродот, тој добива потврда од заповедникот на бродот (Маѕ1ег'ѕ Кесејр!) или од првиот офи-цер на бродот (Ма1е'ѕ Кесеф1). Оваа потврда СЈЈужи како средство за ле-гитимација, бидејќи заповедникот на бродот може да претпостави дека секое лице кое ќе му донесе таква исправа е овластено да бара издавање на коносман. Оваа потврда, меѓутоа, не може да се пренесува. Таа, иако нема карактер на коносман, претставува доказно средство за товарање-то на стоката и датумот на утовар. Потврдата од офицерот, исто така, служи и за утврдување на почетокот на одговорноста на бродарот, како и за поморското осигурување на стоката.

Издавањето на потврдата на офицерот, во практиката повлекува правни последици. Со оваа потврда, бродарот потврдува дека ја презел стоката во количина што е наведена во исправата. Исто така, потврдата од офицерот служи и како доказ дека имателот на истата, односно лице-то кое е наведено во неа, има право да добие коносман во замена за пот-врдата.

Доколку за потврдата на офицерот не постојат забелешки во врска со количината на товарот и неговата амбалажа, тогаш станува збор за чиста потврда од офицерот. Во спротивно, доколку бродарот има забе-лешки на утоварената стока, имаме нечиста потврда. За да може да се издаде чист коносман, меѓутоа, и потврдата на офицерот мора да биде чиста.

СТОЈНИЦИ

Времето.кое му стои на располагање на утоварувачот, односно при-мачот на товарот за утовар, односно истовар, без обрврска-за тоа^реме да му надомести каква било отштета на бродаррт, се нарекува стојница

70

Page 55: Меѓународен транспорт

I - МГУНАРОДЕН ПОМОРСКИ ТРАНСПОРТ

(1ау-с1ауѕ). б о зависност од природата на работата, произлегува должнос-та на бродарот да му стави доволно време на располагање на товарачот или примачот за утоварување, односно истоварување. Договорните странки може слободно да го договорат времетраењето на стојшпдите, а доколку тоа не го сторат, тогаш ќе се применат^месните обичаи.

Стојниците започнуваат да течат откако бродот ќе пристигне во пристаништето, ќе добие слободен сообраќаЈ, односно откако бродарот го предал писмото на подготвеност на утоварувачот, односно примачот.

Доколку стојниците ги опфаќаат сите тековни денови без прекин, вклучително и неработните денови, во ТОЈ случаЈ се претпоставува дека ризикот во врска со почетокот на стојницата го презел утоварувачот, односно примачот. Меѓутоа, акр според договорот или месните обичаи е предвидено стојницата да ги опфаќа само работните денови, тогаш ри-зикот го презема бродарот.

Ако, пак, како утоварувачи, односно примачи се Јавуваат повеќе ли-ца,_тогаш за почеток на стојницата за секоЈ од нив ќе зависи од подгот-веноста на бродот за утоварување, односно истоварување на ОНОЈ дел од товарот КОЈ според претходно утврдениот план е следен за утовар, одно-сно истовар.

Согласно поморските закони, одредено е дека СТОЈНИЦИТВ започнува-ат да течат со почетокот на претпладневното, односно попладневното работно време, под услов известувањето за подготвеноста на бродот да е дадена наЈдоцна два саати пред истекот на претпладневното, односно попладневното работно време.

Траењето, односно завршувањето на стоЈНицата се одредува соглас-но договорот, месните обичаи или, пак, со одлука на надлежен државен орган. Обично траењето на стојницата се утврдува со помош на догово-рот, преку најброЈување на точниот броЈ денови потребни за утоварува-ње, односно истоварување на товарот или, пак, преку одредување на ко-личината која треба дневно да се утовари-растовари.

Доколку во самиот договор е ставена клаузулата „примерно време", тогаш ќе се применат месните обичаи. Меѓутоа, ако во нив не се содр-жани конкретни рокови за утовар-истовар, тогаш нивното траење ќе го одреди пристанишниот орган.

Притоа, под „примерно време" треба да се подразбира времето кое е потребно при нормални услови и со потребна техничка опременост на нр«цггаништето да се утовари, односно растовари одредена количина то-вар на бродот.

Покрај оваа клаузула, може да се применат и други клаузули. Така, на пример, доколку се примени клаузулата „толку побрзо колку што бродот може да прими", тогаш времето на стојниците ќе се одреди спо-ред брзината потребна за работа согласно уредите на бродот.

ЈЅрзината на товарање, односно истоварување, зависи од местото на товарање, техничката опременост на бродот и пристаништето, видот"на

71

Page 56: Меѓународен транспорт

МЕЃУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕЃУНАРОДНО ОСИГУРУВАЊВ

стоката што се товари, должшата на работното време и сл. Сметањето на стојннците се врши во зависност од договорот. При-

тоа, може да бидат одредени во тековни денови или само во работни де-нови.

Доколку станува збор за сметање според тековни денови, тогаш се земаат предвид сите денови. а не само работните. На пример, може да се договорат „тековни работни денови без недела", „тековни саати без не-дела", „тековни денови без недела и празницн" (се изземаат неделите и празниците кои се определени според законските и месните обичаи), „работни денови" или „погоднн работни денови" (тогаш се изземаат празниците, неделите и други денови во кои не може да се товара и нс-товарува поради лошите временски услови).

СтоЈНИците може да бидат прекгшати поради ннза прпчини: > ако операциЈата на товарање и истоварување е прекината поради

економски, политички или санитарни причини; > ако утоварувањето и истоварувањето е оневозможено поради атмо-

сферски неприлики; > недоволна опрема на бродот и недостиг на екипаж:. > ако на нарачувачот не му ги стават на располагање сите направи и

опрема, па порадп тоа не може да се постигне договорена брзина на товарање или истоварување;

> општ штраЈК во прпстаништето или на бродот. Откако ќе бидат отстранетн причините поради кои дошло до прекнн

на стоЈннците, повторно продолжува да тече времето предвидено за стоЈНиците.

РЕВЕРЗИБИЈ1НИ СТОЈНИЦИ, ПРЕКУСТОЈНИЦИ И ВОНРЕДНИ СТОЈНИЦИ

Реверзпбилните стојннцп претставуваат таков вид СТОЈНИЦИ, каЈ кои се договара едно време за утоварување н растоварување (на прпмер, петнаесет дена за товарање и истоварување), или кога ќе се договорн за заштеденото време за утоварување да се продолжи времето на растова-рување, и обратно.

За ваков вид СТОЈНИЦИ може да стане збор ако тие претходно не.биле воопшто договорени, но тоа го дозволуваат месните обичаи. Ако ревер-зибилноста не е договорена, а со обичаите на утоварното пристаниште е признаена, товарачот, односно примачот не може да се повика на тие одредби доколку во истоварното пристаниште, односно обичаите кои важат во тоа пристаниште, не ја признаваат можноста за реверзибил-ност.

-Реверзибилноста, всушност, значи одредена компензација на време предвидено со договорот, односно со месните обичаи или закон.

72

Page 57: Меѓународен транспорт

I - МЕЃУНЛРОДЕН ПОМОРСКИ ТРЛНСПОРТ

Прекустојшгците претставуваат продолжено време, односно допол-нптелнн рокови, коп му се потребни на товарачот, односно примачот за кои е потребно да плати одреден надомест." Барањето на товарачот, од-носно примачот, за продолжување на рокот за утоварување, осносно ис-товарување на стоката може да произлегува од самиот договор, од оби-чаите нли од закон.

Траењето на прекустојницпте може да биде одредено во денови, мо-же да биде одредено според обемот на количина што дневно треба да се утовари-растовари и сл. Доколку не е утврден ииеден од претходно спо-менатнте начини, тогаш нивџото траење се' одредува со помош на мес-ните обичаи. Доколку п во нив не постои одредба со која се регулира времетраењето, тогаш може да биде'дадено т.н. „примерно време", кое во НИКОЈ случај не може да трае повеќе од траењето на самата стоЈНИца.

ПрекустоЈниците започнуваат да течат веднаш по истекот на рокот потребен за стојниците. Доколку рокот за текот на стоЈНИЦИте не бил утврден, во одредени национални закони е предвидена можноста запове-дникот на бродот да го извести утоварувачот, односно примачот, дека стојниците истекле, а доколку не го стори тоа, тогаш спрема него се преземаат и санкции. Ваков проблем не иостоп кога во самиот договор точно е определено времето на траење на стојниците.

Како и каЈ стојниците така и овде, сметањето може да биде според сите тековни денови, што значи дека во нив се вклучени и недели и пра-зници или, пак, да се договори празниците п неделите да не влегуваат во времето на траење на прекустоЈНИЦите.

Доколку бродот во текот на траењето на прекустоЈНиците стане не-способен, тогаш се прекинуваат прекустојниците. Ова, затоа што не мо-же да се претпостави дека неспособноста на бродот настанала порадп продолжување на времето за утоварување, туку дека ваквата неспособ-ност настанала порано, меѓутоа не била откриена пред почетокот на утоварувањето, и коЈа би се појавила без обѕир на ирекустоЈНиците и во текот на патувањето. Притоа, за блокадата на бродот, одговорноста Ја сносп утоварувачот нли примачот, освен ако тој не докаже дека таквото задржување би настанало^ако бродот не се наоѓал во прекустоЈНИци.

Доколку утоварувачот, т.е. примачот, не успее да Ја утовари, одно-сно истовари стоката и за време на прекустоЈниците, тогаш бродарот има право да отпатува со делот КОЈШТО е веќе утоварен. притоа задржу-вајќи го правото на надомест за прекустојниците, а доколку во рок од дваесет и четири часа пред истекот на прекустојниците го известил уто-варувачот дека бродот ќе за\шне по престанокот на прекустојниците, тогаш има право и на полната превознина. Исто така, бродарот има пра-во да отпатува со утоварениот дел од товарот со право на полна превоз-нина, ако не му се плати надоместот за прекустојниците.

За продолжувањето на рокот на траење на прекустоЈНИЦите. утова-рувачот, т.е. примачот, е должен на бродарот да му исплати одреден на-

7 3

Page 58: Меѓународен транспорт

МЕГУНЛРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕЃУНАРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

домест, Висината на надоместот се утврдува согласно договорот. Ако тоа не

било договорено, тогаш ќе се утврди според висината на трошоците кои биле потребни за задржување на бродот и екипажот. Во некои случаи, оваа висина ја утврдува арбитер или, пак, преку преземање на висината на надоместот што бил платен за сличен брод во истото пристаниште. Ако не постоел сличен брод во конкретното пристаниште, тогаш може да се земе и износот на прекустојниците кој бил платен за сличен брод во најблиското пристаниште.

Меѓутоа, во практиката може да се случи утоварувачот да не успее да го утовари целиот товар на бродот и по прбтекот на прекустојниците. Во ТОЈ случаЈ, ако претходно не било утврдено во договорот можност за продолжување на рокот на товарање и по истекот на прекустоЈНиците, ваквиот рок може да биде продолжен само со согласност на бродарот. Продолжувањето на ОВОЈ рок е познато како вонредни прекустојикци.

Должината на траењето на ОВОЈ вид прекустоЈНици се утврдува со до-говор помеѓу договорните странки. Висината на надоместот, ако таа не е договорена, Ја одредува надлежен орган согласно начелата утврдени со закон, односно месните обичаи.

НАДОМЕСТ ЗА ЗАШТЕДЕНО ВРЕМЕ (ШЅРАТСН МОШУ)

КаЈ договорите за поморски превоз, бродарот може да се обврзе на. нарачувачот, утоварувачот шш примачот да му исплати определен из-нос на име награда, доколку утоварувањето, односно истоварувањета, се заврши пред истекот на рокот на стојницата. ОВОЈ надомест за заштеде-но време се договара во зависност од понудата и побарувачката на брод-скиот простор. Доколку постои голема побарувачка на бродски простор во однос на понудата коЈа е помала, тогаш и во интерес на бродарот е да договори надомест за заштедено време. Во спротивно, доколку понуда-та на бродскиот простор е поголема од побарувачката, тогаш за брода-рот не постои ннтерес од договарање на- надомест за заштедено време, затоа што и онака бродот би бил неискористен.

Висината на наградата може да биде определена согласно догово-рот. Но, во случаЈ да не е договорена, тогаш истата ќе се определи сог-ласно пристанишните узанси. Таа обично изнесува половина од догово-рениот надомест за прекустоЈННците.

Надоместот за заштедено време е особено интересен за нарачате-лот, затоа што на тој начин се отвора можност за намалување на трошо-ците за превоз во целина.

7 4

Page 59: Меѓународен транспорт

I - МЕГУНАРОДЕН ПОМОРСК ТРАНСПОРТ

ВРЕМЕНСКА ТАБЛИЦА (Т1МЕ ЅНЕЕТ)

Снте важни фази од процесот на -утоварување и нстоварување се впишуваат во временската таблица. Тоа всушност претставува документ кој.го содржи дневниот преглед на работата на бродот во-пристаннште-то, односно служи за точно пресметување на времето за СТОЈНИЦИ, пре-КуСТОЈНИЦИ и сл.

Временската таблица служи како доказно средство во случаЈ на спор помеѓу договорните странкн, во однос на прашањето за потрошеното време при утоварувањето, односно истоварувањето.

Временската таблица Ја води самиот бродар, заповедникот или, пак, неговиот агент. Истата се става на увид на претставникот на утоварува-чот, односно примачот, КОЈ исто така треба да Ја потпише. Доколку уто-варувачот, т.е: примачот, не се согласува со содржината на временската таблица, ТОЈ е должен веднаш да поднесе приговор, затоа што, во спро-тивно, ќе се смета дека ТОЈ премолчано се согласил со содржината на временската таблица.

СКРШНУВАЉЕ ОД ПАТОТ

Патот по кој бродот е должен да го изврши патувањето може да би-де одреден согласно договорот. Доколку истиот не е одреден со помош на договорот, во ТОЈ случај бродарот е должен да го изврши превозот по вообичаениот пат.

Неоправданото скршнување претставува кршење на договорот од страна на бродарот. Бродарот е одговорен пред нарачателот за евенту-ално оштетување на стоката или задоцнување на превозот.

Ако во текот на скршнување од патот доЈде до оштетување на това-рот, настанува одговорност на бродарот кон нарачателот, затоа што се •претпоставува дека доколку бродарот не скршнал од договорениот пат, немало да ДОЈде до оштетување на стоката. Меѓутоа, бродарот ќе биде одговорен за настанатата штета само доколку станува збор за неоправ-дано скршнување од патот. ^

Со помош на различни меѓународни конвенции (Меѓун^родна кон-венција за заштита на човечки животи на море, Меѓународна конвенци-ја за изедначување на некои правила за пружање помош и спасување на море, Меѓународна конвенциЈа за изедначување на некои правила при судир на бродови), се .утврдени случаите во кои бродарот има право да скршне од договорениот пат. Такви случаи се: скршнување од патот по-ради спасување на луѓе на море и скршнување поради пружање помош на бродот кога постои опасност по животот на луѓето./

Во поглед на дефинирањето на случаите во кои бродарот се одлобо-

75

Page 60: Меѓународен транспорт

МЕЃУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ МЕУНАРОДНОСГУРУВАЊЕ

дува од одговорност заради скришување на патот, треба да се спомене и Бриселската конвенција за изедначување на-некои правила од коносма-нот од 1924 година. Според оваа Конвенција, бродарот е исклучен од од-говорност заради скршнување, само ако скршнувањето на бродот е за-ради спасување или обид за спасување човечки животи и иредмети. Ис-то така, со оваа Конвенција се одредува и т.н. разумно скршнување од патот. Прптоа, под разумно скршнување од патот се подразбира секое скршнување кое настанало поради оправдани причини, како на пример, воени деЈствија и сл.

За да може бродарите да се заштитат од ваква одговорност, во наЈго-лем број случаи во поморскиот договор внесуваат клаузули за оправда-но скршнување од патот.

ПОТВРДА „БЕЗ ПОПРЕЧУВАЊЕ" (ТМШХА АЅТА)

Откако примачот на стоката ќе изврши презентација на коносманот, како и обврските коп вклучуваат плаќање на превознината и останатите трошоци, бродскиот агент му издава посебна исправа хсоја се нарекува потврда „без попречување" Со оваа потврда, примачот нма право да го подигне товарот од бродот. Оваа потврда може да се издаде и во ВИДЈШ налог на складиштето или лицето каЈ кое стоката била оставена на чува-ње. На ТОЈ начин, преку презентирање на ОВОЈ докумеит, доносителот или некое трето лице има право да Ја подигне стоката од складиштето, односно лицето кое Ја чувало.

Потврдата „без попречување" претставува доказ дека примачот ги исполнил своите обврски кон бродарот, односно дека бродарот е дол-жен безусловно да му Ја предаде стоката на примачот. Со издавањето на • ОВОЈ документ не е извршено самото предавање на товарот. Меѓутоа, ОВОЈ документ овозможува непречено извршување на предавањето на товарот. Од моментот на издавање на потврдата „без попречување". престанува да функционира коносманот како вредносна и негоцијабил-на хартиЈа.

Имателот на коносманот може да побара од бродарот да му го пре-даде товарот и пред пристигнувањето на бродот во прпстаништето. Бро-дарот може да го задоволи ова барање на имателот на коносманот, но под услов истиот да му ги врачи сите примероци од коносманот доколку има повеќе, односно да му понуди доволно гаранции за евентуалнагѓа штета која бродарот би можел да ја претрпи заради тоа што не се враче-ни сите примероци од коносманот.

И во ваков случај, секако, предавањето на товарот е условено од пс- . полнување на сите обврски кои произлегуваат од договорот од страна на имателот на коносманот кон бродарот.

76

Page 61: Меѓународен транспорт

1 - МЕГУНАРОДЕН ПОМОРСКН ТРЛНСПОРТ

ПРЕДАВАЊЕ НА ТОВАРОТ НА ПРИМАЧОТ (ИСТОВАРУВАЊЕ)

Истоварот на стоката и поставувањето на бродот го врши бродарот, додека местото на прием на товарот го одредува примачот.

Примачот е должен навремено да го преземе товарот од бродарот. Доколку примачот на стоката не ]а подигне пстата веднаш по пристиг-н>7вањето на бродот во пристаништето, тогаш заповедникот нма право да Ја нстовари п складира стоката на трошок и ризик на примачот. Ме-ѓутоа, доколку бродот сообраќа во редовна линиска пловидба, а прима-чот на стоката не Ја преземе истата во одреденото време, бродарот пма право да отплови понатаму со товарот.

Во литературата може да се сретнат два случап на постапување. од страна на бродарот кога примачот задоцкува со преземањето на стока-та. Доколку примачот на стоката не е во можност да Ја прими стоката во дадениот момент. бродарот ја истоварува стоката и Ја сместува во складиште, а трошоците и ризпкот за тоа ти сноси примачот. Меѓутоа, постои и случај кога примачот воопшто не сака да Ја преземе стоката од бродарот нли кога се Јавуваат повеќе сопственицн на еден ист коносман. Во таков еден случаЈ, бродарот е потребно да побара упатства од утова-рувачот. Ако такви упатства не може да добие, тогаш има право да го смести товарот во јавнн складишта. Бидејќи ова се уште не се третира како предавање на стоката порадн фактот што Јавните складишта не се јавуваат во улога на прнмач, бродарот може да Ја продаде стоката за да си гп надомести своите трошоци и превозннна, ако во рок од триесет де-на од моментот на пристигнувањето на бродот во пристаништето, при-мачот не ја преземе истата.

Ј.Доколку поради задоцнувањето на примачот бродарот претрпи ште-та, тогаш прпмачот е должен истата да му Ја надоместп. ~

Ако бродарот го истоварн товарот за време на прекустојниците, ТОЈ има право на надомест само за прекустојннците. Доколку за истоварува-ње на стоката му е потребно повеќе време од прекустојницнте, тогаш покраЈ надоместот за прекустоЈННЦите, тој има право и на надомест за-ради задржувањето на бродот. Но, ако течењето на прекустојниците п задржувањето на бродот е резултат на ненавременото прибавување на потребните документи за истоварување од страна на заповедникот на бродот, тогаш примачот е осл"ободен од плаќање надомест за овпе тро-шоци.

Бродарот може да бара и надомест на штета, доколку дојде до задр-жување на бродот и во линиската пловндба. Висината на овој надомест ќе зависи од способноста на бродарот да ја докаже висината на штетата. Мбже да се случи бродарот да не може да Ја докаже висината на штета-та која настанала, па во ТОЈ случаЈ висината на надоместот не може да биде поголема од висината на надоместот за прекустојница.

7 7

Page 62: Меѓународен транспорт

\

МЕУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ МЕГУНАРОДНОСГУРУВАЊЕ

ПостоиЈи можност бродарот, поради оправдани причини (на пример, штрајк. епидемија и сл.), да не може да Ја достави стоката до одредишно-то пристаниште. Тогаш, потребно е ТОЈ да ЈА достави истата до најблис-кото следио иристаниште. Во ОВОЈ случај, бродарот нема право да бара повисока превознина заради надоместување на разликата од одредиш-ното пристаниште до следното најблиско иристаниште. Исто така, при-мачот во овој случај нема право да бара намалување на превознината за-ради покривање на трошоците за превоз на стоката од тоа место до од-редишното пристаниште.

ПРОТЕСТ

Протестот претставува писмена исправа со која се укажува на неуре-дната испорака на товарот во одреденото пристаниште.

Доколку примачот на стоката констатира губење, оштетување или задоцнување на стоката, ТОЈ е должен да прибави докази _со кои ќе може да Ја утврди висината на штетата. Висината на штетата се утврдува со помош на посебни лица, т.н. хавариски комесари. Притоа, доколку ште-тата не може да се констатира од страна на заповедникот на бродот, од-носно неговиот агент и примачот. било поради природата на стоката или друга причина, тогаш примачот е должен со помош на писмо „про-тест" да го извести бродарот, заповедникот на бродот или неговиот агент. Ако станува збор за видливо оштетување, протестот мора да се даде веднаш по истоварувањето на тов.арот. Доколку станува збор за не-видливо оштетување, протестот мора да се даде наЈдоцна до три дена по завршувањето на истоварувањето.

Се препорачува утврдувањето на штетата да се врши во моментот на предавањето на стоката од бродарот на примачот, односно во нивно присуство.

Примачот на стоката е должен навремено да го извести бродарот, заповедникот или неговиот агент, односно да ги заиази роковите за под-несување на протестот. Кај оштетувањето кое било невидливо во мо-ментот на предавањето на товарот, примачот е должен во рок од три де-на да го поднесе иротестот до бродарот или неговиот претставник. За утврдувањето на ваквата штета, примачот е потребно да иовика служ-бен орган кој записнички ќе го констатира оштетувањето. Тогаш при-мачот има рок од три дена од моментот на составувањето на заиисни-кот, да го испрати истиот на бродарот. Ваквиот записник кој го израбо-тува службен орган има својство на доказен материјал. На пример, сер-тификатот за квалитет и квантитет што ќе го издаде организација ре-гистрирана за вршење таква дејност, ќе биде доволен доказ за утврдува-ње на оштетувањето.

Оштетувањето кое е видливо и за кое не е потребно посебна постап-/

78

Page 63: Меѓународен транспорт

Ј - МЕГУНАРОДЕН ПОМОРСКИ ТРАНСПОРТ

ка за утврдување, иак, е полесно да се востанови во однос на оштетува-њето каЈ поголема количина на роба која се наоѓа во растурена СОСТОЈ-ба. И во ОВОЈ случај примачот има на располагање три дена од моментот на предавањето на стоката да поднесе протест до бродарот, неговиот за-поведник или агент. Овде, постапката за утврдување на штетата е по-сложена отколку во првиот случаЈ.

ПРЕКИН НА ПАТУВАЊЕТО

Постои можност, во текот на започнување на патувањето бродарот да се соочи со проблеми кои би го направиле понатамошното патување неизвесно. Во такви околности, бродарот мора да побара понатамошни инструкции од нарачателот. Доколку нарачателот или примачот на сто-ката му дадат налози, тогаш бродарот, односно неговиот заповедник, се должни да ги почитуваат и да постапат според нив. Доколку такви изве-стувања и напатствија заповедникот на бродот не добил, тогаш ТОЈ е должен да ја претовари стоката на друг брод; да пристигне до најблиско-то пристаниште и таму стоката да ЈА истовари; да се врати во ПОЈДОВНОТО пристаниште или, пак, да преземе други деЈСтвија, притоа имајќн ги во вид интересите и на бродарот и на нарачувачот.

ПРЕСТАНОК НА ДОГОВОРОТ ЗА ПРЕВОЗ

Договорот за превоз по морски пат може да престане на следните начшш: \ > со извршување на договорот за превоз; > по сила на законот; > со согласност на договорните странки; и > со откажување на една од договорните странки.

Општо познато е дека како и сите останати договори така и дого-ворот за превоз по море завршува со неговото нсполнуваље, односно из-вршување. Тоа значи дека нарачателот ги исполнил своите обврски кон бродарот предаваЈќи му го товарот, плаќајќи му Ја превознината, како и останатите обврски кои проилегуваат од договорот, а бродарот ја пре-везел стоката до одредишното пристаниште и му ја предал на примачот. Со самото извршување на превозот се гасне и договорот за превоз по море.

Постои можност договорот за превоз да згасне и пред да биде извр-шен: Станува збор за случаи во кои поради одредени причини е спрече-но извршувањето на договорот.

Договорот за превоз по море може да згасне и по сила на законот. Ваквото неизвршување може да настане пред или во текот на неговото

79

Page 64: Меѓународен транспорт

МЕГУНЛРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕГУНАРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

извршување. Доколку ваквото трајно непзвршување настанало пред ре-ализацијата на договорот за превоз, тогаш пстиот не произведува ника-кви обврски за договорните странки.

За да може да настане вакво неизвршување на договорот, потребно е да постои траЈна неможост за нзвршување, предизвикана од внша сила или некоја друга пречка кај бродарот хши нарачателот.

Ваквнте пречки за неизвршување на договорот од страна на брода-рот, може да бидат предизвикани поради губење плгг оштетување на бродот. Ова оштетување може да настане порадн претпрен бродолом, потонување на бродот нли негово запленување во услови кога настана-ла воЈна.

Ако со самиот договор бнла предвидена можноста доколку доЈде до пропаѓање или уништување на бродот, бродарот да обезбедн друг брод г

со исти карактеристикњ тогаш со самото оштетување илн губење на бродот не престанува обврската за нсполнување на договорот од страна на бродарот.

Кога стоката била утоварена на бродот и во тој момент дошло до по-пречување во извршувањето на договорот, тогаш бродарот има право на надомест за извршеното утоварување. Доколку бродот испловнл со товарот, па потоа настанала пречка во извршувањето на договорот, бродарот има право и на надомест за извршениот превоз во сразмерен дел од должпната на патот што го испловил.

Пречките за неизвршување на договорот може да настанат и поради неможност за извршуваше од страна на нарачателот. Но, овде се исклу-чени случаите кога неизвршувањето настанало поради пропаѓање на ге-нернчкп предмети, бидејќи нарачателот нив може да ги набави и од дру-го место. Значн, договорот за превоз по морски пат може да престане само доколку дојде до пропаѓање на индивидуално одредени предмети.

Договорот може да престане и по пат на согласност на договорните странки. Имено, договорннте странки, односно бродарот и нарачателот, може да се согласат да престане договорот пред шш во текот на негово-то извршување. Во зависност од тоа во кој момент е постнгната соглас-ност за престанок на договорот, ќе зависи и дали нарачателот ќе плати дел од превознината или не.

Престанување на договорот може да настане и поради откажуваље на една од договорните странки. Ваквото откажување мора да биде ре-зултат на спреченост од виша сила во која, покрај оштетувањето, пото-нувањето или запленувањето на бродот, може да биде предизвикаво и од наредба на властите. Прихоа. странките имаат само право на надо-мест за доспеаните обврски!

Ако утоварувачот, т.е. нарачателот, знаел или можел да знае декаг постои забрана за движење на таков вид товар, тогаш тој е одговорен за штетата што ќе ја претрпи бродарот.

Пречките кои се појавуваат може да имаат краткорочен и долгоро-

80

Page 65: Меѓународен транспорт

I - МЕГУНАРОДЕН ПОМОРСКИ ТРЛНСПОРТ

чен карактер. Само пречкпте кои имаат долгорочен карактер може да бидат оправдана причина за неизвршување на договорот.

Кај договорот за в р е к ^ с к и чартер, доколку дојде до краткорочно попречување во извршувањето на договорот, договорните странки не-маат право на откажување на договорот. Односно, ако утоварувачот са-ка да ја истовари стоката коЈа веќе била натоварена на бродот, за тоа мора да добие согласност и од бродарот. Доколку бродарот не се согла-си, тогаш нарачателот може да бара истоварување на свеката само ако му понуди доволно гаранции на бродарот во поглед на неговите побару-вања од договорот за превоз. Ако дојде до краткорочно запирање на превозот, по поминувањето на ваквата препрека, стоката која била ис-товарена потребно е пак да биде утоварена нлн, пак, нарачателот да обезбеди превоз на друга слична стока, запазувајќи ги уфшвите на пре-врзот за да не доЈде до нанесување штета на бродарот.

Утоварувачот, односно нарачателот, може ,да бара откажување од договорот и пред неговото извршување, дури и во случаЈ кога товарот бил утоварен на бродот и кога бродот- тргнал на патување, но тогаш на-рачателот е должен на бродарот да му го плати целиот износ на превоз-нината, заедно со трошоците за прекустоЈницпте (доколку биле потреб-ни за утоварување) и останатнте трошоци на кои има право бродарот согласно договорот за превоз. __

К О Н О С М А Н - Т О В А Р Н И Ц А (ВПХ ОР 1.АРШС)

^ ПОИМ И ОСНОВНИ КАРАКТЕРИСТИКИ

Товарннпата, односно коносманот, претставува најважниот доку-мент на поморскиот пазар. Тој претставува доказ дегса стоката е испра-тена од продавачот на купувачот.

Станува збор за писмена исправа со коЈа бродарот потврдува дека прнмил определен товар за превоз по море и дека истиот ќе го предаде на имателот на товарницата според условите наведенн во неа.2-)

Иако точно не се знае колку е стара институцијата товарница, сепак слична исправа била издавана при превозот на житарици, уште за време на Римската империја.25

Коносманот претставува еден од најсложените документи во сите видови транспорт. Товаршгцата ја издава бродарот, односно заповедни-кот на бродот или. неговиот агент. Таа претставува двострана изјава со која бродарот изјавува дека стоката наведена во неа е примена за превоз

2 4 Каѕ1оусап, Р., У^еЈпоѕш рарш, тешса, сек; 2а§ге(5, 1955, стр. 82 2 5 Ка1оѕ, О., ТегеШЈса, 2а§ге1з, 1968, стр. 9

81

Page 66: Меѓународен транспорт

М Е У Н Р О Д Е Н ТРНСПОРТ И МЕУНАРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

и дава ветување дека по извршениот превоз товарот ќе му го предаде на легитимннот имател на ОВОЈ документ.

Оваа исправа може да има тространо значење: > служи како доказно средство за постоењето на договорот за превоз

и условите содржани во него: > служи како доказ дека бродарот ја примил стоката што е наведена

во исправата; и > ја потврдува обврската на бродарот дека стоката наведена во товар-

ницата ќе ја предаде на имателот на истата.20

Утоварувачот има право, откако ќе ја утовари стоката на бродот, да побара од бродарот да му издаде товарница. Притоа, доколку утоварувгк чот располага со повеќе пратки на стока којашто треба да се утовари на бродот, ТОЈ може да бара од бродарот да му издаде товарница за секоЈа од тие пратки посебно. Во ваквиот случај, бродарот е должен да му из-_ даде товарници на утоварувачот по утоварувањето на секоја од пооддел-ните пратки. Многу често, кога договорот за превоз е веќе склучен, со цел да се избегнат недоразбирањата кои би настаНале, во самиот дого-' вор се внесува клаузулата „сите останати услови како во превозниот до-говор"

Коносманот, како и сите останати хартии од вредност може да гласи на име. на доносител или по наредба.

Во случај кога станува збор за товарница која гласи на име, брода-рот со самото прнстигнување во пристаннштето е потребно да му ја пре-даде стоката на лицето кое е наведено во коносманот. Притоа, ова лице е потребно на бродарот да му го предаде оригиналот од товарницата. Пренесувањето на правата од ОВОЈ вид товарница се врши со помош на цесија, односно со впишување на името на кое се пренесуваат правата.

КаЈ товарницата која гласи на доносител, предавањето на стоката се вршн на ТОЈ начин што бродарот е должен да му го предаде товарот на лицето кое ќе го донесе и презентира оригиналниот примерок од конос-манот.

Товарницата по наредба денес наоѓа најширока примена. Ова произ-легува оттаму што корисникот на превозот може уште додека стоката се наоѓа на пат да Ја продаде на друго лице преку индосирање на товар-ницата, а исто така имателот на товарницата може да прибавн и кредит врз основа на залога на стоката коЈа се наоѓа на пат. Кај овој вид конос-ман, бродарот е должен по пристигнувањето во одреденото пристаниш-те да Ја предаде стоката на лицето кое е посебно наведено во товарница-та, односно лицето кое ќе се легитимира со оригиналниот примерок од товарницата. Доколку такво лице не е посебно наведено, тогаш утова-рувачот е овластен имател на стоката.

Пренесувањето на правата од товарницата по наредба, се врши со

2 6 Вгајкоујс, V., Мес5ипаго<1по {гапѕрогШо ргауо, 2а§ге&, 1957, стр. 20

82

Page 67: Меѓународен транспорт

Т - МЕЃУНАРОДЕН ПОМОРСКИ ТРАНСПОРТ

помош на индосамент. Во практиката се разликуваат дава вида на индо-самент: полн и бланко индосамент. КаЈ полниот тцкЈсамент се назначу-ва задолжително и место на кое се пренесуваат правата. Кај бланко ин-досаментот не се назначува пмето на лицето на кое се пренесуваат пра-вата од товарницата, па затоа ОВОЈ вид товарница има карактер како и .товарницата коЈа гласи на доносител. Постои можност во товарницата по наредба да не е назначено по чиЈа наредба се врши преносот на пра-вата. Во ТОЈ случај, се смета дека товарницата гласи по наредба на уто-варувачот. На ТОЈ начин, ТОЈ СО помош на индосамент ќе одреди КОЈ ќе биде примачот на стоката во одредишното пристаниште.

Товарницата, како документ во поморскиот транспорт, се издава по утоварувањето на стоката на бродот. Неа ја составув^-и издава брода-рот, врз основа на податоците добиени од страна на утоварувачот. Таа ќе се смета за издадена во моментот кога брода^от, односно лицето ов-ластено од него, истата ќе ја потпише и ќе му ја предаде на утоварува-чот. Обично, таа ги содржи следните елементи: име и седиште на брода-рот КОЈ ЈА издава товарницата, име односно податоци за бродот, име и седиште на утоварувачот, име и седиште на примателот на стоката од-носно ознака „по наредба" или „на доносител", одредишно пристаниште, време на пристигнување, вид на стоката коЈашто се превезува, количина на стоката, одредби за висината на превознината, место на издавање на товарницата, потпис на издавачот на товарницата и сл.

Бродарот е должен да Ја иредаде стоката во иста количина, состојба и вид, во коЈа и Ја примил за превоз. Поинаку речено, видот, состојбата и количината на стоката, треба да одговараат со оние наведени во товар-ницата. Притоа, бродарот има право, спротивно на барањето на утова-рувачот, да не ги внесе во товарницата следните работи: ознаките за то-варот доколку тие не се јасни во целост и нема да бидат Јасни се до кра-јот на патувањето; податоците за видот, количината и состојбата на сто-ката; доколку според неговите убедувања се неточни и останати подато-ци, кои бродарот во тој момент со опремата и времето со коишто распо-лага не е во можност да утврди дали станува збор за веродостоЈНИ пода-тоци или не.

Што се однесува до бројот на примероци кои е потребно да бидат из-дадени, тоа е различно регулирано. Пример, сиоред Хашките правила не е утврден точниот број иримероци, додека, пак, во некои земЈИ тоа е пропишано со закон. БроЈОТ на примероци што ќе биде издаден зависи пред се од барањата на утоварувачот. Обично се издаваат два до три оригинали и неколку кошш. Притоа, каЈ копиите, односно преписките од товарницата, исклучено е правото на негоцијабилност (пренос на права од товарницата). Доколку се издадени неколку оригинални приме-роци од товарницата, потребно е нивната содржина да одговара во пот-полност еден со друг, да содржат реден број, како и податок за тоа кол-ку оригинални примероци од товарницата се издадени.

83

Page 68: Меѓународен транспорт

МЕЃУНЛРДЕН Т Р Н С П О Р Т И М Е У Н Р О Д Н О ОСИГУРУВЊЕ

Во поморскиот превоз се уште не постојат тгшски формулари за из-давање на товарница.

ВИДОВИ КОНОСМАНИ

Во поморскиот транспорт се среќаваат различни видови коносмани: > чист и нечист коносман (С1еап ап<11Јвс1еап ВШ о:ѓ1,ас1т§); > коносман „товарено" и коносман „примено за утовар" (Ѕ1пррес! оп

Воагд В/Ц К.есе!Уес! ЈГог ЅЈирртеп! ВЉ); > директен или транзитен коносман (Ншгаѕв В/I.); > именуван коносман; > негоцијабилен коносман и сл.

Чист и нечист коносмап. Бродарот е должен да ја превезе стоката коЈа ја примил. во иста.состојба, количина и вид. Доколку при утоварот на стоката бродарот, т.е. неговиот заповедник,- не ставил никаква забе-лешка во поглед на стоката, тогаш се претпоставува дека ваквото оште-тување настанало во текот на превозот на стоката. '7 '

Доколку при утоварот на стоката бродарот забележи одреденн недо-статоци кај стоката или амбалажата, става забелешка на коносманот. Таквпот коносман се нарекува нечист коносман. Меѓутоа, доколку бро-дарот не стави никаква забелешка во однос на утоварената стока, тогаш станува збор за чист коносман.

Во купопродажните односи, купувачот секогаш е заинтересиран са-мо за чист коносман. Дури и кога станува збор за плаќање преку подне-сување на превозен документ, се бара да се приложи чист коносман.

При констатирањето на одредени недостатоци, бродарот може во коносманот да стави забелешки од типот на: „слаби сандаци", „делумно искинати вреќи" и сл.

Според Меѓународната трговска комора во Париз, чистпот конос-ман се дефннира како коносман во КОЈ не е ставена ниту една. клаузула со коЈа изрично би се посочило постоење на одредени евентуални недос-татоци на стоката илн амбалажата. Постојат три категории на клаузулн кон не го менуваат карактерот на чистнот коносман: > клаузули кои не означуваат особено дека стоката или нејзината ам-

балажа не задоволуваат, како на пр. „веќе употребувани буриња", „стари сандаци" и сл.,

> клаузули со кои се истакнува дека бродарот не одговара за ризиците сврзани со продажба на стоката или неЈЗИната амбалажа; и

> клаузули со кои се тврди дека на превозникот не му се познати содр-жината, масата, димензиите, квалитетот или техничките особини на стоката. Коносман „товарено" и коносман „примено за утовар". Во првиот

случаЈ, станува збор за стока КОЈВ веќе е натоварена на бродот. Додека,

8 4

Page 69: Меѓународен транспорт

/

- МЕЃУНАРОДЕН ПОМОРСКИ РАНСПОРТ

пак, кај коносманот „примено за утовар", стоката е предадена за превоз но се уште не е натоварена на бродот.

Коносманот „товарено" обшшо ги содриш следните елементи: име. назнв и седиште на бродарот КОЈ го издава коносманот; податоци за бро-дот: нме. назнв и седиште на утоварува^от: вид на стоката што се преве-зува: одредби за висината на превознЅната; име, седиште и податоци за примачот на товарот илн да се назначи дека станува збор за коносман по наредба илп коносман на доносптел: име на одредишното пристаниш-те: време на прнстнгнување на бродот во прнстаништето: колнчина на стоката; место на издавање на коносманот и сл.

КаЈ коносманот „примено за утовар", стоката е предадена на брод-скнот агент, меѓутоа таа се уште не"е утоварена на бродот. Во моментот кога стоката ќе биде утоварена на бродот, бродарот, неговиот заповед-ник нли агентот му издава на утоварувачот коносман „товарено". Во ис-тиот момент кога ќе му биде предадеи ОВОЈ коносман, утоварувачот е должен да му го врати на бродарот коносманот „примено за утовар".

Директек или транзитен коносмап. Станува збор за коносман кој го издава бродарот за севкуиниот иревоз на стоката, од отпремното место до одредишното место. Бродарот го издава ОВОЈ вид коносман,.во случаЈ кога ТОЈ не учествува со СВОЈОТ брод во истпот, односно се корпстат два шга три брода во текот на целото патување. Директниот коносман го нздава првиот бродар. ТОЈ се Јавува во улога на утоварувач на стоката во однос на другите бродари.

Првиот бродар. односно бродарот КОЈ го издал дпректннот конос-ман, одговара за транспортот на стоката од местото на отрпема до одре-дишното прнстаниште. Притоа, и останатите бродари му одговараат на првиот бродар врз оснс^а на посебни коносмани кон ги издаваат за сво-ЈОТ дел од патувањето.

Доколку, пак, се работн за превоз на стока по море во КОЈ се вклуче-ни два или повеќе брода во сопственост на истиот бродар, тогаш конос-манот што го издава бродарот не се смета за директен. Ова пропзлегува оттаму што во вакви случаи се работи за ист бродар во текот на целоку-пниот транспорт.

Потребно е да се правн разлика помеѓу директниот и претоварениот коносман. Разликата произлегува од тоа што кај претоварениот конос-ман првиот бродар не е задолжен да го изврши целото патување. Преда-вањето на товарот од првиот бродар на друг бродар се врши во улога на агент тбварач и за тоа добива коносман од другнот бродар на којшто го предал товарот.

Некои бродски претпријатија преземаат обврска за превоз и во ком-бинираниот транспорт преку издавање на т.н. „интерен директен конос-маи" (1Шепог Т1ггои§11 ВШ оѓ 11асНп§). Истиот се користи скоро во сите ви-дови транспорт на стока (покраЈ иоморскиот, и во речен, патен, желез-нички, воздушен). Овој документ може да го иокрие целокупниот транс-

85

Page 70: Меѓународен транспорт

М Е У Н Р О Д Е Н ТРАНСПОРТ И МЕЃУНАРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

портен пат, кој може да вклучува товарање на стоката на копно, превоз по море, потоа превоз до одредишно место во внатрешноста.

Именуван коносман. Иако именуваниот коносман гласи на име, се-пак ТОЈ значително се разликува од „коносманот КОЈ гласи на име", Раз-ликите се повеќестрани. Прво, додека правата од „коносманот КОЈ гласи на име" може да се пренесуваат со помош на цесија, правата од именува-ниот коносман не може да се пренесуваат на ниту еден начин. Второ, . нменуваниот коносман не може да биде предмет на тргување, додека - ј стоката е се уште на пат, што е случаЈ каЈ „коносманот КОЈ гласи на име";

Негоцнјабилшшт коносман уште е познат и како преносен конос-ман. Обично се издава во четири примероци. По еден примерок добива-ат бродарот, нарачувачот, примачот и заповедникот на бродот. ТОЈ ВО себе може да ги содржи клаузулите „по наредба" или „на доносител".

ГАРАНТНО ПИСМО (1.ЕТТЕК ОР ГОЕММТУ)

Во практиката може да постои случај кога бродарот има забелешки во однос на утоварената стока, но сепак издава чист коносман. Станува збор за гаранции од страна на утоварувачот, со кои се гарантира обе-штетување на бродарот, доколку примачот на стоката побара одговор-ност од него порадн одредени недостатоци на товарот.

Ваквите гаранцин, во голем б р О Ј земЈи се сметаат за превара, затоа што се прикрива реалната состојба на стоката и на ТОЈ начин примачот се доведува во заблуда дека стоката и амбалажата се предадени во исп-равна состојба. Исто така, со ваквите гаранции се обезбедува самиот продавач, во случаЈ да се бара за наплата преку банка поднесување на чист коносман.

Издавањето гарантни писма е дозволено единствено во два случаи. Еден, кога товарот ќе пристигне во одредишното пристаниште пред пристигнувањето на коносманот. Во ТОЈ случаЈ, бидејќи коносманот се уште не е стигнат до примачот на стоката, примачот може со согласност на бродарот да Ја преземе стоката, но примачот се обврзува дека ќе му Ја надомести целата штета која евентуално би настанала со предавање-то на стоката без коносман.ЛЗо друг случај, ова писмо се издава во кога ќе дојде до несогласувања при утврдувањето на количината на стоката (доколку станува збор за утврдување на бројот на парчиња кои се утова-рени на бродот). И во овој случај, утоварувачот му дава гаранции на бродарот дека ќе му ги надомести сите евентуални штети.

86

Page 71: Меѓународен транспорт

I - МЕГУНАРОДЕН ПОМОРСКИ ТРАНСПОРТ

ПОМОРСКИ ТОВАРЕН ЛИСТ (ЅЕА \УАУВПХ, ЅТКА1СНТ ВЊ1Д

Во поморскиот транспорт, многу честоцпокрај коносманот се корис-ти и уште еден превозен документ - товарен лнст.

ОВОЈ документ во голема мера е сличен ^о коносманот. Како и коно-сманот, и товарниот лист го издава бродарот, и ТОЈ служи како доказио средство дека стоката е иредадена за превоз н дека бродарот е должен да Ја превезе истата според условите во'товарќшот лист.

Но, покраЈ сличностите, постојат и извесни разлики помеѓу овие два документа: > коносманот е хартиЈа од вредност, додека товарниот лист е потврда

при превозот на стока. Тоа значи дека товарниот лист, за разлика од коносманот, нема апстрактна карактеристика, преносливост и други особености на хартиЈа од вредност. ОД ова произлегува дека товар-ниот лист не може да гласи „по наредба" и „на доносител", ту1су само „на име" Меѓутоа, во поново време се смета дека товарниот лист во

• практиката може да гласи „по наредба" и „на доносител", со што се смалува разликата со коносманот:

> товарниот лист Ја следи стоката и Ја дели судбината на стоката во превозот, додека коносманот се предава на утоварувачот и се движи самостоЈНО, незавиено од стоката за превоз;

> товарниот лист е само потврда дека е примена_стока за превоз, доде-ка коносманот само потврда за идентитетот на товарената.стока;

> со товарниот лист не се презема никаква самостоЈНа обврска а со ко-носманот бродарот стекнува право, по завршениот превоз стоката да ја предаде на одредено Д1ице;

> товарниот лист може да се потпише со механичкп средства, со печат или факсимил, дрдека коносманот се потпишува своерачно; и

> товарниот лист се издава само во еден примерок, додека коносма-нот, по барање на утоварувачот, може да се издаде во повеќе приме-роци.27

Меѓународните конвенции од областа на поморското право дозволу-ваат примена и на поморскиот товарен лист, доколку неговото издавање произлегува од поморскиот договор. Во ТОЈ контекст, Меѓународниот поморски одбор ги донесе Едипствените правила за поморскнот товарен лист. Исто така, и во Единствените правила и обичаи за документирани-те акредитиви, ревидирани во 1993 година, за првпат се споменува не-преносливиот товарен лист, кој не претставува хартија од вредност, туку само доказ дека стоката е примена за превоз.

2 7 Николовски, А., Цит дело, стр. 220-221

Page 72: Меѓународен транспорт

МЕГУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕЃУНАРОДНО ОСНГУРУВАЊЕ

МЕЃУНАРОДНА КОНВЕНЦИЈА ЗА ИЗЕДНАЧУВАЊЕ НА НЕКОИ ПРАВИЛА ЗА КОНОСМАНОТ - БРИСЕЛ1924 г.

(ХАШКИ ПРАВИЛА)

Коносманот треба на продавачот да му пружи сигурност, а за купу-вачот дека стоката ќе биде предадена на примачот во состојба во која истата е предадена на бродарот заради превоз. Заради оваа сигурност, мора да постојат соодветни одговорности на бродарот.

Меѓутоа, бродарите настојувале со различни клаузули во коносма-нот да се оградат од одговорноста за штети и загубување на стоките, та-ка што постоЈат периоди кога, така речиси, тие за ништо не биле одго-ворни.

Уште во 1893 година, во САД бил донесен закон - "СИаПег асГ, во кој биле предвидени случаи кога бродарот одговара за штетата и загубува-ње на стоки, и до која мера бродарот може да биде ослободен од одго-ворноста.

Меѓутоа, решавањето на ова прашање, кога се работи за меѓународ-ниот поморски транспорт, може да се реши само со еден меѓународен акт (договор).

Зголемениот трговскн капитал барал сигурност во стоко-паричните односи, па според тоа и обезбедување на превозот на стоката.

Пред и по Првата светска воЈна, иницијативата за решавање на ова прашање на меѓународна основа, Ја презело Англиското друштво за ме-ѓународно право и Меѓународниот поморски комнтет, како и најважни-те организации за поморско право, и доброволно пристапнле во помор-ските договори за превоз, како што веќе беше направено со "Јорк-Ант-верпенски правила" за регулирањето на генерални хаварии.

Бидејќи Хашките правила наишле на големо спротивставување од страна на бродарите, доЈде до редица конвенции. Така, во 1924 година, се донесе Бриселската конвенциЈа за изедначување на некои правила за ко-носманот.

КонвенциЈата содржи донекаде изменети правила за коносманот, прифатенн во Хаг во 1921 година, но под Хашките правила денес често се подразбираат одредбите на таа Конвенција.

Бриселската конвенциЈа се однесува само на коносманот, но не и на превозните договори. Превозните договори веќе станале стандардни, што не е случаЈ за коносманите.

Секој бродар имал свои формулирани коносмани и свои услови кои биле отпечатени на грбот на коносманот. Затоа, пред донесувањето на Конвенцијата, и утоварувачот и примачот можело да бидат ставени пред завршен чин од страна на бродарот. Утоварувачот имал задача или да ја предаде стоката на превоз под условите од коносманот, или, пак, да отстапи од превозот. Примачот имал задача или да јаприми стоката од бродарот и условите од товарницата, или да одбие прием на товарот.

88

Page 73: Меѓународен транспорт

I - МЕУНАРОДЕН ПОМОРСК ТРЛНСПОРТ

Конвенцијата го поставн начелото за рамнсјправност на односите по-меѓу странките, т.е. оиредели што е тоа што коносманот мора да го со-држи, а што од коносманот не важи, па дури и бродарот да го има внесе-но.

Од систематска гледна точка, Конвенцијата се состои од четири дела кои содржат: > објаснување на различни поими сб кои се поставува границата на

примена на Конвенцијата (чл. 1); > одговорноста на бродарот (чл. 3)* -•<-> причини за псклучување од одго^орноста на бродарот (чл. 4); > останатн одредби (чл. 5-10).

Во Член 1 од Конвенцијата, дадени се поими за различни зборови, со кои всушност се поставуваат границите за примената на нстите (возар, договор за превоз, стока, брод, превоз на стоката). Одредбите на Кон-венциЈата се однесуваат на стока п иредмети од КОЈ било вид, освен на живите животни и товарот за КОЈ во договорот за превоз се наведува де-ка е утоварен на палубата и КОЈ навистина така се превезува. Овде се подразбира дека со нсклучок, КонвенциЈата се протега врз товарот ако се утоварн делумно под палубата и делумно над палубата, во случаите кога меѓународните трг-овски обичаи тоа го дозволуваат.

Во Член 2 од КонвенциЈата, потврдено е начелото за рамноправност на странките, т.е. дека каЈ спте договори за превоз преку море, бродарот ја сноси одговорноста и обврската со истовремено ослободување од од-говорноста, што е наведено во оваа КогазенциЈа.

Најважните одредби од КонвенциЈата се наоѓаат во Член 3, во КОЈ е предвндена обврската, па според тоа и одговорноста, на бродарот и тоа: • Во однос на бродот: > бродот да биде способен за иловидба; > бродот да биде уредно опремен п снабден со екнпаж и жпвотнп на-

мирници; > заради преземање превоз и чување на товарот, да бидат оспособени

и доведени во исправна состојба скласовите, ладилниците, мразарни-ците и сите останати делови на бродот во кој се утоварува стоката.

• Во однос на товарот: > уредно да се преземе, т.е. уредно и грижливо да се утовари, ракува,

опслужува; > да го превезе товарот; > да го чува товарот, да се грижи за него и уредно да го предаде.

Со други зборови, обврската на бродарот е да го чува товарот од приемот на превоз, па до предавање на определеното место.

Потоа, според Член 3 од КонвенциЈата, предвидена е обврската на бродарот да. по нриемот на товарот на превоз, издаде коносман кој мора да содржи:

а) воглавно, ознаките за утоварување на истоветноста на товарот;

8 9

Page 74: Меѓународен транспорт

МЕУНЛРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕЃУНАРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

б) број на пратката шга парчето, или количеството или тежината, исто онака како што утоварувачот ги има писмено назначено;

в) состојбата и приликата на товарот според надворешниот изглед. Од точката в) произлегува дека доколку е неуредна состојбата на то-

варот или амбалажата, бродарот е должен да стави забелешка, па спо-ред тоа да издаде нечист коносман.

Околу видливите оштетувања за време на преземање на стоката, за да би се докажало дека истите настатшле во текот на превозот, долж-ност на примачот е да му стави на знаење на бродарот или неговиот агент за забележаните штети и недостатоци, со цел составување на за-писник. Ако недостигот или оштетувањето не се забележителни, обврс-ка на примачот е по писмен пат да го извести бродарот или неговиот агент за тоа, наЈМИОгу до три дена од денот на преземање на стоката (пи-смен протест). Писменото известување не е потребно доколку странки-те во моментот на приемот заеднички тврдат, или ја прегледале СОСТОЈ-бата на товарот.

Тужба за недостиг и оштетување на стоката може да се поднесе наЈ-многу во рок од една година од предавањето на стоката на примачот, од-носно од денот кога стоката требало да биде предадена.

Неважечка, непостоечка и без дејство, се смета секоја одредба во коносманот, според коЈа бродарот се ослободува од одговорност за не-достиг или оштетување на стоката, настанато заради невнимание, вина пли неисполнување на должноста и обврските кои на бродарот му се наметнати како обврска според Член 3 од КонвенциЈата, т.е. за оние об-врски што се изложени во поглед на одговорности на бродарот според истата КонвенциЈа.

Во Член 4, КонвенциЈата ги регулира случаите кога бродарот се ос-лободува од одговорноста.

Бродарот не е одговорен за загубите, односно оштетувањето што ќе настане поради неспособност на бродот за пловење, доколку истиот употребил соодветно внимание бродот да го оспособи за пловидба и да го опреми доволно со екипаж, и пополни и снадби со залихи, исто така, да ги оспособи и доведе во исправна состојба складовите, ладилниците, мразарниците и сите други делови на бродот на кој стоката се утовару-ва.

Бродарот нема да биде одговорен за загубите или оштетувањата на стоката, кои настануваат во следните случаи: > работење, пропусти или вина на заповедникот, морнарите, или по-

мошниците на возарот, за време на пловидбата или во бродската уп-рава;

> пожар, освен ако е предизвикан по вина на бродарот; > опасности и незгоди на море или други пловни води; > виша сила; > воени случки;

90

Page 75: Меѓународен транспорт

- МЕУНАРОДЕН ПОМОРСКИ ТРАНСПОРТ

> наредби или принуди на владари, власт и народи, или судски заплени; > карантински ограничувања; > дејности или пропусти на утоварувачот или сопственикот на стоката,

неговиот агент или застапник; > штрајкови, исклучување, запирање или спречување на работа од кои

било причини, било делумни или целосни; > иобуни и граѓански немири; > спасување или обид за спасување на животи и имот на море; > намалување на зафатнина или тежина^шш кое било друго загубува-

ње или оштетување кое произлегува од скриените недостатоци, од посебна природа шш соиствените недостатоци на стоката;

> несоодветно пакување; > _ несоодветно маркирање; ' > скриени недостатоци кои не може да се забележат на прв поглед; > од сите други причини кои не ироизлегуваат ниту од сопствена вина

нли учество на возарот, ниту по вина или невнимание на неговиот агент или неговиот службеник. Но, ОНОЈ КОЈ сака да се користи со овие исклучоци, треба да докаже дека за загубите или оштетувањето не придонел ниту со сопствената вина или со учество на возарот, ни-ту, пак, по вина или невнимание на агентот на возарот или полно-мошникот. Понатаму, според Член 4 од КонвеициЈата, бродарот се ослободува

од одговорноста за загуби или оштетување на стоката, доколку напра-внл оправдано свртување на бродот, заради спасување животи или имот на море, како и други разбирливи свртувања.

Со други зборови, ако ги систематизираме горенаведените случаи, бродарот се ослободува од одговорност од следните причини: > дел од невнимание или пропуст на капетанот на бродот или бродски-

от персонал, во пловење или во управата на бродот; > оправдано свртување на бродот од патот; > виша сила; > по вина на корисникот на превозот; > сопствени недостатоци на самата стока.

Конвенцијата, понатаму, предвидува дека ниту една одредба од иста-та не се применува во бродарските договори. Бродарот и утоварувачот може слободно во договорот да воведат и спогодби или ослободувања, кои се однесуваат на обврски и одговорности на бродарот за загубување или оштетување на бродот, или во врска со чување, грижење и манипу-лација, по утоварот и истоварот од бродот со кој истата се превезува.

Одредбите од оваа Конвенција се применуваат на сите коносмани, издадени во која било држава-договорничка.

91

Page 76: Меѓународен транспорт

МЕЃУНРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕЃУНАРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

П Ш Ш Н И Н А (РКЕ1СНТ)

ПОИМ И ОСНОВНИ КАРАКТЕРИСТИКИ

Превозшшата претставува цена на превозот што Ја плаќа нарачате-лот, заради извршување превоз на стока до определено место со помош на брод.

Висината на превознината може да биде утврдена со самиот договор. Доколку не е внесена одредба во договорот со која се утврдува нејзина-та висина, тогаш истата може да се утврди дека договорните странн при склучувањето на договорот ја имале предвид просечната стапка на пре-вознина, што се плаќа за превоз на ист таков товар во отпремното прис-таниште.

Дали стапките за превознина ќе бидат повисоки или пониски, зависи од видот на стоката што се превезува, колнчината на стоката, времето за кое стоката треба да се превезе, местото до кое треба да се превезе. валутата во која треба да се изврши плаќањето, начннот н времето на плаќање н сл.

Превознината може да бнде платена на неколку начшш. НаЈчесто, таа се плаќа по пристигнувањето на бродот во одредишното пристанши-те, односно со самото предавање на стоката на примачот. Притоа, прн-мачот на стоката е должен да Ја платн превознината пред преземањето на стоката, затоа што само на ТОЈ начин бродарот ќе се осигури декане-говнот надомест ќе биде псплатен. Со самото предавање на стоката. бродарот го губи правото на залога кое го има додека стоката- се наоѓ! на бродот, заради наплата на своите побарувања од договорот, доколку прнмачот не ги изврши овие обврски кон бродарот.

Надоместот, односно превознината, може да биде платена и во мо-ментот на издавање на коносманот, по завршување на утоварувањето на стоката на бродот или, пак, комбшшрано, дел да се плати по.пристигну-вањето на бродот во одредишното прнстаниште, а дел по предавањето на в^оката на примачот. —

Меѓутоа, во практиката мошне важно е да се утврди начинот на КОЈ ќе се пресметува превознината. Ова е мошне битно, затоа што постојат определен вид стоки кај кои поради нивните природни својства мо>ќе да^ се промени нивната тежина во текот на патувањето. Обично, се догова-ра превозндната да се плаќа според колнчнната на стоката што се?уто-варува, односно количината на стоката која е-наведена во самиот конос-ман.

Во случај да се договори пресметка на превознината според количи-ната на стока која му е предадена на примачот, потребно е да се изврши мерење и при нејзиното истоварување. За да не се јават дополнителни трошоци поради повторно мерење на стоката, се зема околу 2% помал-

92

Page 77: Меѓународен транспорт

С - МЕГУН АРОДНН ПОМОРСКИ ТРАНСПОРТ

ку од онаа тежина на стоката која е внесена во коносманот. Врз база на оваа количина на стока, се утврдува и висината на превознината што примачот е должен да ]а плати на бродарот.

Во случаите кога станува збор за превоз на опасна стока (оружје, муниција н сл.), или, пак, превоз на стока во услови на војна, во самиот договор може да биде вметната и клаузулата „ондапред платена превоз-нина на цел ризик" (Рге1§1п ргерајд а! аП нѕк или, Ѕ1нр Ѕоѕ1 ог по11оѕ1). Оваа клаузула значи дека доколку бродот не стигне до одредишното место, односно стоката не се превезе и предаде на примачот, бродарот не е должен да Ја врати превознината на нарачувачот на патувањето.

ПАУШАЛНА ПРЕВОЗНИНА (ИЈМР ЅИМ РКЕ1СНТ)

Се работи за превознина коЈа се плаќа во вид на паушален износ за закуп на одреден бродски простор. без оглед на количината што се пре-везува. Овој вид превознина, обично се користи кога нарачателот се уш-те не Ја знае точната тежина на стоката коЈа треба да Ја утовари. Таа е потребно да се плати во целост, без разлика дали бродскиот простор бпл целосно илн делумно искористен. Тежината на стоката коЈа се уто-варува, сепак. треба да е во согласност со носпвоста на бродот.

Овој вид превознина може да се користп кога се работи за превоз на специфичен товар или, пак, за повеќе видови товари, со што се дава можност самиот нарачувач да извршн подобро распоредување на стока-та, а со тоа и порационално користење на бродскнот простор.

ПРЕВОЗНИНА ПО ЕДИНИЦА ВРЕМЕ (Т1МЕ РКЕ1СНТ)

Станува збор за превознина која се утврдува по еднница време, на пример, месечио. Времето од кога започнува да тече оваа превозшгаа се утврдува во договорот за превоз. Доколку ваквиот рок не е утврден со-гласно договорот, тогаш ќе се смета дека истата заиочнала да тече од денот кога е дадено известувањето за подготвеноста на бродот.

Моментот од кога превознината почнала да се смета, може да се ут-врди и на следнпте начини. Доколку утоварувањето на стоката на бро-дот започнала пред давањето на известувањето за подготвеноста на бро-дот, превознината ќе се смета од моментот на започнување.на ухолару,-вањето. Ако, пак, бродот отпловил без товарот, превознгшата ќе се сме-та од моментот на заминувањето на бродот од отпремното пристаниш-те. Времето на престанување на течење на превознината, исто така, мо-же да се утврди на неколку начини. За момент на престанок на сметање

93

Page 78: Меѓународен транспорт

МЕГУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕГУНАРОДНО ОСНГУРУВАЊЕ

на превознината може да се смета моментот на истоварување на стока-та, но доколку бродот пристигнал без товар, превознината ќе_.се_смета заклучно со времето на пристигнување на бродот во пристаништето, од-носно неговото укотвување.

Ако се работи за бродарски договор за време (временски чартер), нарачателот е должен да ]а плаќа превознината однапред, во определе-ни месечни или други временски износи. Меѓутоа, бродарот има право на превознина само за времето потребно за извршување на работите кои произлегуваат од превозниот договор. Доколку се поЈави одредена пречка во извршувањето на превозниот договор на време, нарачателот е должен да плати превознина и за тоа време, но само ако ваквата иреч-ка настанала поради негова вина. И кај договорот за превоз на стоката на време, превознината започнува да се смета од моментот на иристиг-нување на известувањето за подготвеноста на бродот.

Доколку доЈде до иродолжување на патувањето и по истекот на ро-кот КОЈ бил определен во договорот за превоз, нарачателот е должен да плати превознина во двоен износ за иродолженото време, под услов вак-вото продолжување на патувањето да не било предизвикано по вина на бродарот.

ПРЕВОЗНИНА ПО ЕДИНИЦА ТОВАР

Оваа превознина се определува врз основа на единица тежина, прос-торна единица, според бр0Ј0т на парчиња или, ако е можно, на некој друг начин да се одреди товарот за КОЈ се однесува определен превозен став (га1е ос! &е1§1з1). Меѓутоа, доколку се работи за стока ко]а не е довол-но одредена, како што е, на пример, лесен волуминозен или тежок товар со мал волумен, тогаш, под ггретпоставка да не е договорена единицата на товар по коЈа ќе се пресметува превознината, изборот на единица то-вар го врши бродарот.

Висината на превознината се плаќа според количината на стока ко]а му е предадена на примачот. Затоа примачот, по пристигнувањето на брбдот во одредишното пристаниште, е должен по пропишан начин да Ја утврди количината на стоката. Откако ќе ја утврди количината на сто-ката, за тоа е потребно да го извести бродарот или наЈчесто неговнот агент и, врз база на таа утврдена количина ќе се пресмета висината на превознината што примачот е должен да му ја плати наЈ5родарот~за_из-вршеното патување. Постои можност превознината да се утврди по са-мото утоварување на стоката на бродот, без оглед дали таа е предадена на иримачот во одредишното пристаншпте.

Бродарот има право на превознина, доколку товарот не е предаден на одредишното место, само во следните случаи:

/ > ако губитокот е настанат поради сопствените мани на товарот;

9 4

Page 79: Меѓународен транспорт

- МЕУНАРОДЕН ПОМОРСКИ ТРАНСПОРТ

• > доколку прн превозот на живи животни дојде до угинување на жи-вотни, а за тоа не бнл виновен бродарот;

> ако за неиспорака на товарот е виновен утоварувачот или друго ли-це овластено да располага со товарот, или лице за кое ТОЈ е одгово-рен;

> ако товарот е предаден во текот на патувањето заради набавка на средства потребни за продолжување на патувањето, па и тогаш кога лицата овластени за располагање со стоката или дел од утоварувачи-те се спротивстават на продажбата или бараат истоварување на то-варот;

> ако товарот КОЈ е утоварен без знаење на бродарот, фрлен илн униш-тен, или ако се работи за товар КОЈ е неисправно или непотполно оз-начен, или ако се работи за товар ЧИЈ увоз, извоз или транзит е заб-ранет шш е предмет на криумчарење или, пак, е опасен;

> ако не постои можност за извршување на патувањето од причина ко-Ја бродарот не може да ја спречи или отстрани.28

Еднаш утврдената едршца товар за пресметка на превознината, не може да се менува со друга.

ПРЕВОЗНИНА ПО В Р Е Д Н О С Т (АГ) УАШКЕМ)

ОВОЈ вид превознина се користи каЈ превозот на помал товар со голе-ма вредност. Истата се утврдува како определен процентуален износ од вредноста на стоката што е предадена за превоз.

Обично, во самиот коносман се наведува вредноста на стоката коЈа е пред^ена за превоз, но и процентуалниот износ кој треба да се плати на брода^от на име превознина.

МРТВА П Р Е В О З Н И Н А (ВЕАВ ГКЕ1СНТ)

Утоварувачот КОЈ е должен да Ја утовари стоката на бродот, доколку не го стори тоа, односно не го пополни ангажираниот бродскн простор, бродарот има право да наплати превознина „празно за полно", односно „мртва превознина".

Мртвата превознина претставува штета поради неизвршување на об-врските од договорот од страна на утоварувачот на стоката преку пре-давање на целиот товар на- бродарот. Бродарот може да Ја намали виси-ната на оваа штета за утоварувачот, со товарање на друг товар. :

2 8 АгЅек, 2., Цит. дело, стр. 153

95

Page 80: Меѓународен транспорт

МЕЃУНЛРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕЃУНАРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

ПРИМАЖ (РК1МАСЕ)

Понекоггш може да се договори во самата превозгагаа да се додаде определен процентуален изноз, КОЈ се нарекува прнмаж. Всушност, ста-нува збор за посебна награда, која во минатото утоварувачот на стоката ја давал на заповедникот на бродот за чувањето на товарот, а денес се дава исклучително на бродарот.

Во современи услови, ОВОЈ примаж се дава на бродарот за одредени правцн на пловидба, и служи за покривање на помалите трошоци. Зна-чи, се работи за определено процентуално зголемување на превознина-та, кое му припаѓа исклучиво на бродарот.

ОДНАПРЕД ПЛАТЕНА ПРЕВОЗНИНА (ЕКЕ1СНТ РКЕРАГО)

Иако скоро секогаш плаќањето на превознината се врши по завршу-вањето на превозот. односно пристигнувањето на бродот во одредишно-то пристаниште, односно ставањето на стоката на располагање на при-мачот, во самиот превозен договор може да постоЈат одредби со кои мо-же да се утврди дел или целнот износ на превознината да биде платен однапред.

Ваков внд плаќање на превознината може да постои во случај кога тоа претставува обврска на нарачателот на патувањето од превозната клаузула или, пак, износот на превозннната да бил вклучен во цената на чннење на стоката.

Плаќањето на возарината обнчно се вршн неколку дена пред издава-њето на коносманот. Доколку нарачателот на патувањето однапред Ја плати превознината, т^гаш во самиот коносман бродарот ја става и кла-узулата „однапред платена превознина". Нарачателот на патувањето е

"Должен да Ја плати превозшгаата или барем да приложи гаранции дека нстата ќе Ја плати, во спротивно бродарот нема обврска да му издаде ко-носман со клаузулата „однапред платена превознина",

Доколку во самиот договор за превоз е вметната клаузулата (&ез§1з1 1о ве сопѕШегес! еатес! ѕШр апс!/ог саг§о 1оѕЕ ог по11оѕ1), со која ќе се смета дека превознината е заслужена, и ако дојде до губење на бродот или то-варот, тогаш нарачателот мора да ја плати превознината, односно до-колку однапред Ја платил, бродарот има право да ја задржи без оглед на тоа дали стоката била истоварена или не.

96

Page 81: Меѓународен транспорт

- МЕУНАРОДЕН ПОМОРСКИ ТРАНСПОРТ

ЗГОЛЕМУВАЊЕ НА ПРЕВОЗНИНАТА

Иако висината на превознината се утврдува со самиот договор за превоз на стоката, постоЈат случаи кога поради различнн прнчини и околности, може да доЈде до зголемување или намалување на истата.

Така, доколку дојде до утоварување на друг товар за КОЈ висината на превозннната е повисока од онаа за договореннот товар, тогаш е пот-ребно да се платп превознина за реално утоварената стока.

Истото се случува и кога доаѓа до утоварување на поголема количи-на стока на бродот, од претходно договореиата.

До зголемување на превознината може да дојде и порадп утоварува-ње на стока без согласност од бродарот, како и нецелосно или неточно означена стока. Вакво зголемување постои н во случаЈ кога на барање на нарачателот нли корисникот на патувањето, доЈде до продолжување на патувањето до друго одредишно прнстаниште. Ако порадп оправдани причнни н околности, а за-^За може да го изврши договорот за превоз, бродарот одлучи да користн подолг пат од претходно договорениот, и тогаш го следува сразмерно зголемување на превознината, како и каЈ продолжувањето на патувањето на барање на нарачателот или корисни-кот на превозот.

Доколку бродот пристигне во одредишното пристаниште и за тоа го известп примачот на стоката, а ТОЈ, и покр&Ј ваквото известување, сепак задоцнн со преземањето на стоката, тогаш бродарот има право на надо-мест за покривање на сите трошоци до кои дошло поради задоцнување на примачот.

Постои можност на самиот брод утоварувачот да утовари стока без согласност на бродарот или стока која не одговара на онаа што била претходно договорена. За да се заштити од вакви случаи бродарот, обично во бродскиот договор нли во коносманот се става одредба со ко-Ја во вакви околности нарачателот, односно корисникот на патувањето, е должен да му плати на бродарот ДВОЈНО поголем износ на превознина.

Зголемената превознина, коЈа обично настанува поради неправилно пзвршување на договорот за превоз, Ја пдаќа самиот нарачател или, пак, корисникот на патувањето.

НАМАЛУВАЊЕ Н А ПРЕВОЗНИНАТА

ПокраЈ тоа што може да дојде до зголемување на висината на пре-вознината, исто така, може да доЈде и до неЈЗИно намалување. Намалува-њето на превознината постои кога нарачателот или корисникот на пре-возот е потребно да плати превознина помала од онаа која произлегува од договорот за превоз.

Ваквото намалување на превознина може да произлегува или од са-

97

Page 82: Меѓународен транспорт

МЕЃУНРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕУНАРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

миот договор или, пак, врз основа на закон. До намалување на превознината може да дојде доколку утоварува-

чот утовари само дел од стоката која бпла предвидена со договорот превоз, и на ТОЈ начин еден дел од бродскиот простор останува неисксѓ ристен.

Намалувањето на превозннната може да настане и поради откажува-ње или раскинување на договорот за превоз заради виша сила, односно околности кои ниту можело да се предвидат, ниту можело да се отстра-нат, а кои со своето дејствување го попречуваат извршувањето на дого-ворот за превоз. Кога ваквите пречки настанале откако бродот заминал на патување, тогаш бродарот има право на сразмерен дел од превозни-ната, во зависност од патот што го поминал. Исто така, тој има право на превознина и во случај на бродолом, насукување на бродот, запленува-ње, немири или други причини кои го оневозможуваат понатамошното патување на бродот, додека корисниците на товарот бараат негово исто-варување, односно прекинување на патувањето.

Третиот случаЈ на намалување на превознината постои кога брода-рот му дава одреден попуст на нарачателот, односно корисникот на пре-возот. Ваквото намалување на превознина е познато под име рефакгџца на превозниот став. Овде не станува збор за вистинско намалување на превознината, туку за одобрување на определен рабат. Ваквиот рабат може да го користат исклучиво шпедитерн кои вршат постојан превоз на стока, со бродови на еден ист бродар. Оваа појава е карактеристична за бродовнте кои пловат во линиската пловидба.

ПРЕСТАНОК НА ПРАВАТА НА БРОДАРОТ НА ПРЕВОЗНИНА

Превознината, како цена на превозот, по правило се плаќа на брода-рот, заповедникот на бродот. неговиот агент или, пак, некое друго лице кое настапува во име и по овластување на бродарот.

Превознината обично ]а плаќа самиот нарачател, примачот на сто-ката, односно доколку дошло до запленување на стоката во текот на па-тувањето, продавачот. или некое друго лице кое го запрело превозот ва товарот.

Доколку бродарот при предавањето на товарот на примачот не извр-шил наплата на превознината, ниту, пак, ]а осигурил наплатата на пре-вознината преку своето заложно право, нема право да бара надоместу-вање на оној дел од превознината кој-не можел да го наплати од_прима-чот на стоката. Во ваков случај, бродарот единствено може да_побара наплата на делот од превознината од страна на нарачателот на патува-њето, доколку докаже дека на ОВОЈ начин нарачателот неоправдано се збогатил.

98

Page 83: Меѓународен транспорт

- МЕЃУНРОДЕН ПОМОРСКИ ТРАНСПОРТ

Меѓутоа, доколку бродарот го искористил своето право на залога и ]а продал стоката ко]а била предмет на превоз, но и покраЈ тоа не можел целосно да ги надомести своите трошоци, тргаш ТОЈ исто така има право да бара од нарачателот на п&т^вањето да му го надомести останатиот дел од трошокот.

Но, ако согласно договорот за превоз, примачот не го изврши плаќа-њето спрема бродарот, и бродарот Ја продаде стоката, но сега висината на сумата е поголема од онаа со која би се надоместиле сите трошоци на бродарот, ТОЈ е должен разликата да ]а депонира во судот во местото ка-де што ЈА извршил продажбата на стоката. ОВОЈ износ се става на распо-лагање на примачот на стоката. Откако ќе се изврши продажба на сто-ката, односно наплата на превознината и другите трошоци, и ќе се депо-нира остатокот на средствата во судот, бродарот, односно заповедникот, е должен за тоа да го извести корисникот на превозот.

ПРЕВОЗНИНА ВО ЛИНИСКА ПЛОВИДБА

ВисЈшата на п^евознината- во слободната пловидба се определува врз основа на согласноста на договорните странки, и таа изнесува раз-лично во зависност од конкретниот превоз. Ваквата цена на превозот во слободната пловидба е резултат на делувањето на пазарниот механизам, одно^но понудата и побарувачката на бродски простор.

Оттаму, ако на поморскиот превозен пазар иостоипоголема побару-вачка на бродски простор во однос на помала понуда, тогаш превозните стапкн ќе бидат повисоки. Обратно, доколку побарувачката на бродски-от простор на поморскиот превозен пазар е помала во однос на поголе-мата понуда, тогаш и превозните стапки ќе бидат помали.

Додека каЈ слободната пловидба цената на чинење на превозот се формира исклучиво преку делувањето на понудатЗ и побарувачката на бродски простор, тоа не е случај каЈ превознината во линиската пловид-ба.

Кај линиската пловидба, станува збор за превоз на различни видови стока, со различна вредност и во помали количини,. што.не. е.случај.кај слободната пловидба.

Кај линирката пло^идба, висината на превознината е утврдена со по-мошЈна превозни тарифи, кои ги даваат бродарскнте претприЈатија.29 Со ирифаќањето на превозната тарифа од страна на корисникот на ирево-зот, се смета дека е склучен договорот за превоз на стока во линиската пловидба.

Колку ќе изнесува висината на превознината, зависи пред се од видот на стоката, нејзината количина, начинот на .пакување и сл. Сите стоки

2 9 СЛауап, В., 1лшјѕко бгодагѕѓуо, Клјека, 1981, сгр. 59 ч

9 9

Page 84: Меѓународен транспорт

МЕЃУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕЃУНАРОДНО ОСМГУГУВАЊЕ

кои може да бидат предмет на договорот за превоз во линиската пловид^ ба, се категоризирани во неколку групи согласно видот на стоката, неј-зините карактеристики, амбалажата во која се превезува, начннот на па-кување и др. Притоа, за секоја од овие групн, односно категоршт, на сто-ка се утврдува посебен превозен став кој зависи од масата, односно за-фатнината.

Доколку се превезува кабаста стока, тогаш превознината ќе се пре-смета според единнда зафатнина (волумен), а ако се превезува некабас-та стока, тогаш за пресметка на превознината ќе се земе единица маса.

Релацијата, исто така, има големо влијание врз висината на..превоз-ннната. Таа се дефинира како растојание помеѓу отпремното и одреди-шното прнстаниште.

Така, кога се превезува стока на пократка релациЈа, обично превоз-ните стапки се повисокн во споредба со истите кога се превезува стока на подолга релациЈа.

ИмаЈ1си ги во вид ваквите тарифи во поморскиот нревоз, истите мо-же да послужат и за претходна калкулациЈа на вкупните трошоци, а со тоа и нивното влиЈание врз успешноста и рентабилноста на одредена ра-бота.

ПОМОРСКИ КОНФЕРЕНЦИИ

КаЈ лпннската пловидба, поради постоење на повеќе бродови кон со-обраќаат на иста релацпЈа. може да доЈде до појава на конкуренцпЈа по-меѓу нив. За да се исклучи ваквата конкуренциЈа, бродарите склучуваат меѓусебни спогодби за висината на превозннната за одреденн релации. Таквите меѓусебнн спогодби, со кои се договара висината на превозните стапки за одредени релации, се нарекуваат поморски конферешрш.

Првата поморска конференција е склучена во втората половина на 19 век (т.н. Англиско-калкутска конференција), заради исклучување на конкуренциЈата помеѓу англиските и индиските бродови.30

Називот на секоја конференција произлегува од правецот на пловид-ба, на пр. Северноатлантска конференција, Конференција за Далечниот исток и сл.

Со овие конференции се утврдуваат задолжителните тарифи, стан-дардните договори и дополнителни клаузули, утврдување на содржината на коносманот, како и останатите документи во поморскиот превоз.

Меѓутоа, на одредена релација може да пловат и бродови кои не се членови на конференцијата за таа релација. Ваквите бродови се познати под името аутсајдери. Во ваков случај, бродовите - членови на конфе-ренцијата ги намалуваат превозните ставки, дури и под ниво со кое би

3 0 Рошогѕка епсЈИореШја, кпјј§а 3, стр. 686

100

Page 85: Меѓународен транспорт

- МЕЃУНАРОДЕН ПОМОРСК ТРАНСПОРТ

можело да се покријат релатските трошоци, со цел откако ќе ги истис-нат аутсајдерите, преку зголемувањето на превозшшата да си ги надо-местат ваквите загуби.

Поморските конференцин имаат и свои негатнвни страни. Овие не-гативности произлегуваат од монополската положба на пазарот.

Една од најпознатите поморски конференции е Балтичката и бело-морска поморска конференцИЈа (ТНе Ва1С1с апс! \ЅТп1е Ѕеа МагШте СопЃе-гепсе). Оваа Конференција е основана уште во 1905 година.

Секоја конференциЈа има своја организациона структура и правила. Обично, организационата структура се состон од: Генерално собранне, Управен одбор, Секретаријат. како и останатн одбори, комисии п сл.

Поради монополското однесување на поморските конференции, земјите во развоЈ во рамките на 1ЖСТАВ се заложиЈа за донесување на единствена меѓународна регулатива во поглед на линиската пловидба.

Во ТОЈ контекст, беше донесена Конвенцгца со Кодекс за управување со линиските конференции. Оваа КонвенциЈа е потпишана во Женева во 1974 година. ^

Причината за донесување на оваа КонвенциЈа беше овозможување на ширењето на светската поморска трговиЈа, односно да се овозможи извесна рамнсггежа помеѓу корисниците на превозот и давачите на услу-ги во линиската пловидба.

Основните-начела кои прризлегоа од ОВОЈ Кодекс се однесуваат на распределбата на товарот според формулата: 40% од товарот за бродо-вите на Земјата-нзвозничка, 40% за бродовите на земЈата-увозничка, и 20% за бродовн од трети земЈИ, начело за посебна заштита на интереси-те на утоварувачот, поголема контрола на државата во.конференциско-то работење и сл.

Со измените во КонвенциЈата е предвидено да се формира Сојуз на утоварувачи, што би имало консултатпвна улога и што бн ги претставу-вало интересите на корисницнте на линискиот превоз прп преговорите со поморските конференцип. 4

Меѓутоа, поради се поголемото барање на<земЈите во развоЈ за про-ширување на формулата за распределувањето на товарот како во лини-ската така и во слободната пловпдба, како и резервираноста на некои земји (како што се: САД, ЕУ и сл.) во поглед на прифаќањето на Кс^ек-сот, се дојде до започнување нови преговорн за ревизија, кои траат до ден денес.

.101

Page 86: Меѓународен транспорт

МЕГУНАРОДБН ТРАНСПОРТ И МЕГУНАРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

ПОМОРСКИ ХДВ АРИИ

ПОИМ 3 А ПОМОРСКИ ХАВАРИИ

Под поимот хаварија во поморскиот транспорт се подразбира штета и вонредни трошоци, кои се однесуваат на бродот илн товарот во текот на поморскиот превоз.

Со оглед на околностите поради кои настанала штетата или трошо-ците, во поморскиот транспорт разликуваме: заедничка или генерална и поединечна или партикуларна хавариЈа.

Доколку хаваријата настанала како резултат на непредвидливи околности или нечија вина, тогаш се работи за партикуларна хаварија. Додека, пак, ако хаваријата настанала како резултат на свесно и намер-но деЈСТвување на заповедникот на бродот, тогаш станува збор за Гене-рална хаварија.

За да може да стане збор за хавариЈа, потребно е да бидат исполнети одредени елементи: штета, објект, место и време.

За да може да настане хаварИЈа во поморскиот транспорт, потребно е да постои штета на бродот или на товарот. Мора да се напомене дека одговорноста при настанувањето на штета во поморскиот транспорт е регулирана со правила од поморското право, со што е исклучена приме-ната на општите правила за одговорност од граѓанското право.

Како објект се смета бродот, односно товарот, додека, пак, за место на настанување на хавариЈата се смета морето каде се вршел поморски-от превоз.

Времето на настанување на штетата е времето на извршување на до-говорот за превоз од страна на бродарот, односно од моментот на утова-рување на стоката, па се до моментот на пристигнување на бродот во од-редишното пристаниште и ставање на стоката на располагање на прима-чот.

Што се однесува до регулирањето на хавариите во поморскиот тран-спорт, денес постојат низа конвенции и правила. Меѓу наЈважните пра-вила кои служат за регулирање на поморските хаварии се т.н. Јорк-Ант-верпенски правила, кои не спаѓаат во групата на меѓународни конвен-ции, туку претставуваат збирка од правила кои се изработени од страна на претставниците на определени деловни луѓе.

Доколку договорните странки, во самиот договор ја вметнале од-редбата со која во случај на хаварија се одредува примена на токму Јорк-Антверпенските правила, тогаш е исклучена надлежноста на наци-оналните закони.

Освен овие правила, голема улога одиграле и следните меѓународни конвенции: > Конвенција за изедначување на одредени правила кои се однесуваат

на судир на бродови;

102

Page 87: Меѓународен транспорт

- МЕУНАРОДЕН ПОМОРСКИ ТРАНСПОРТ

> Конвенција за изедначување на некои правила од коносманот; > Конвенција за ограничена одговорност на сопствениците на помор-

ските бродови; и сл.

ПОЕДИНЕЧНА (ПАРТИКУЛАРНА) ХАВАРИЈА

Доколку хаваријата настанала • како резултат на непредвидливи околности или нечија вина, тогаш се работн за партикуларна хаварија.

Како најчести штети коишто може да настанат каЈ оваа хавариЈа се следните: > штети поради природните своЈСгва и недостатоци на стоката, бродо-

ломи, ненамерно насукување на брод и сл; > штети кошпто се последици на поморски незгоди (пожари, поплави

и сл.); > штети на бродот и товарот во случај на судир; > трошоци поради застанување на бродот заради немање основни про-

дукти, погонско гориво или други матерНЈали; > коЈа било штета или губиток коЈа бродот Ја претрпува поради про-

должување на патувањето. Доколку ваквата штета била предизвикана пс^ади нечија вина, то-

гаш истиот е одговорен за штетата. Ако, пак, штетата настане поради виша сила, неа ]а сноси самиот брод или товарот, во зависниот од тоа да-ли оштетувањето е на бродот или на товарот.

ЗАЕДНИЧКА (ГЕНЕРАЛНА) ХАВАРИЈА

Генералната, односно заеднНчка хавариЈа претставува штета или трошок на бродот или товарот, што настанало како резултат на свесно-то и намерно однесување на заповедникот на бродот, заради спасув^ање на бродот и товарот од сериозна заедничка опасност.

Во поморската пловидба, за да дојде до настанување на генерална хаварија е потребно да биде исполнет барем еден од двата услови; > вонредно жртвување на дел од имотот - хаварија на штета; и/или > изложување на трошоци (спасување на бродот или товарот) - хава-

рија на трошоци. Според професорот Аржек3 1 , за постоење на заедничка хаварИЈа е

потребно: > вонредните жртви или трошоци да се направени намерно и разумно,

заради заеднички спас и зачувување на имотот од истовремени опас-ности;

3 1 Аггек, 2,., Цит. дело, стр. 167

103

Page 88: Меѓународен транспорт

МЕЃУНАРОДЕН ТРЛНСПОРТ И МЕГУНАРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

> опасноста да била истовремено опасна и за бродот и за товарот; > жртвите и трошоците од заедничката хаварија да ги сносат сите уче-

сници во поморскиот потфат, а тоа се: бродот. товарот и превозни-ната;

> како заедничка хаварија да се признаат само онне губитоци, оштету-вања и трошоци, кои се непосреден резултат на чинот на заедничка-та хаварија;

> придонес за надоместување на заедничката хаварија треба да даде секоЈ интересент, сразмерно на користа коЈа Ја имал од тоа;

> придонесот останува непроменет, иако за настанот кој бил причина за жртва пли трошок може да се обвини една од страните коЈа учест-вувала во потфатот;

> ОНОЈ губиток или трошок, чие надоместување се бара во заедничката хаварИЈа, треба да го докаже оној КОЈШТО бара надоместување на ге-нералната хаварија;

> висината на штетата од заедничката хавариЈа и висината на придоне-сот да се пресметуваат според вредноста која интересентите Ја имале во времето и местото каде што потфатот завршил. Штетите, односно трошоците кои настанале треба да се резултат на

намерно дејствување. Бидејќи станува збор за намерно однесување, а во корист на сите учесници во поморскиот потфат, во ТОЈ контекст сите учесннцн е потребно заеднички да ги сносат ваквите трошоци и штети.

Како наЈчести хаварии кои се однесуваат на бродот или товарот се: > хаварИЈа штета на бродот (како на пример, жртвување на опремата,

жртвување на котвата и сл.); > хаварИЈа штета на товарот (како на пример, гасење на пожар, исфр-

лување на товар, користење на товарот како погонско гориво и сл.); > хавариЈа трошоци на бродот (трошоци за спасување на бродот, тро-

шоци за пристанишните складишта и сл.); > хаварИЈа трошоци на товарот (трошоци за истовар, сладиштење на

товарот, повторно утоварување на бродот и сл.). За да може една штета да се смета за генерална хавариЈа, потребно е

да ги има следните карактеристики: > да настапил вонреден настан кој бил надвор од обврските на брода-

рот и имателот на стоката (доколку ТОЈ бил предизвикан од некоЈ од учесниците, тогаш тоа лице го сноси трошокот и штетата);

> да настапила реална опасност по бродот или товарот, а не само прет-поставена опасност;

> спасувањето на имотот на учесниците во истиот превоз да претставу-вало нужност;

> штетата и трошокот да се предизвикани намерно, од страна на запо-ведникот на бродот или друго лице кое го заменува;

> штетата, односно трошокот, мора да претставува израз на одредена материјална вредност. Доколку штетата нема материјална вредност,

104

Page 89: Меѓународен транспорт

- МЕЃУНАРОДЕН ПОМОРСКИ ТРАНСПОРТ

тогаш нема нн оштетено лнце на кое треба да му се даде прпдонес. Во практиката може да се сретнат следните случаи на генерална ха-

варија: / > фрлање на товар од брод; > гасење пожар на брод и штета предизвикана од водата на бродот или

товарот, како и штети порадн насукување и потопување на брод што гори;

> намерно насукување на бродот заради заедничко спасување; > вонредно трошење на бродски иредмети н други залихи како погон-

ско гориво, за време на опасност: > трошоци поради засолнување на бродот во пристаниште, како и тро-

шоци за издржување на екнпажот; > трошоци околу утоварување и истоварување на товар, и евентуално

оштетување на товарот при товарањето. односно истоварувањето, доколку овие дејства биле потребни заради заеднпчко спасување на бродот и товарот;

> трошоци за привремена поправка на штета, која се прави заради за-едничко спасување на бродот и товарот;

> губење на превознината која бродарот нема да биде во можност да Ја наплати,.поради жртвување на дел од товарот за КОЈ не била платена превознина.32

Притоа, товарот кој бил утоварен на палубата, како и стоката која била утоварена на бродот без согласност на бродарот, односно била не-точно означена, не се признава во генералната хаварИЈа, но доколку истата е спасена во текот на хаварпЈата, подлежи на плаќање на при-донес.

ЛИКВИДИРАЊЕ ИА ГЕНЕРАЛНА ХАВАРИЈА ^

Додека во минатото пресметките за генералната хавариЈа ги правеле претставниците на бродарот и на товарот, денес оваа работа Ја вршат лица специјализирани за ликвидирање на хаварии. Овие лица се нареку-ваат хавариски комесари.

Работата на хавариските комесари поминува низ четири фази, и тоа: фаза на утврдување на причнните за настанување на хаваријата, и под-готовка на материјали кои ќе послужат како основа за самото судење. Втората и третата фаза се однесуваат на утврдување на активната, од-носно пасивната маса. И на крај, хаварискпте комесари го утврдуваат нивото на придонес кој треба да го платат поодделните учесницн.33

Во текот на постапката за ликвидација на генералната хаварија, зас-

" Вгајкоујс, V., Рошогѕко ргауо, 2а§ге(з, стр. 242 3 3 Ѕауш, Ѕ., Рошогѕкл рпјеуог!, Науапје 1 оѕ!§игапје, 2а§ге6, 1955, стр. 103

105

Page 90: Меѓународен транспорт

М Е У Н Р О Д Е Н ТРАНСПОРТ И МЕЃУНАРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

тапникот се јавува како застапник на интересите на сите заинтересира-ни странки, односно учесници во поморскиот потфат. Затоа, застапни-кот нема да изврши предавање на товарот на примачот, се додека не се осигури дека примачот ќе го плати СВОЈОТ придонес кога ќе биде пови-кан да го стори тоа. Ваквата гаранциЈа што Ја бара заповедшткот на бро-дот од примачот на стоката, обично се дава во вид на образец, односно т.н. Лојдова хавариска обврзница. Покрај оваа обврзница, примачот е должен на бродарот да му даде и банкарска гаранциЈа. Доколку примз-чот на стоката не приложи обврзница и банкарска гаранција, бродарот може да го задржи товарот, и на ТОЈ начин да се осигури дека делот од Ч придонесот што треба да го плати примачот, ќе биде надоместен преку продажбата на товарот.

Кога доаѓа до ликвидациЈа на генералната хаварија, мора да се напо-мене дека во неа учествуваат сите интересенти или учесници во помор-скиот потфат.

Во придонесот КОЈ служи за ликвидациЈа на генералната хавариЈа учествуваат: товарот, бродот и превознината.

КаЈ бродот, обично се зема неговата вредност во одредишното прис-таниште.

Вредноста на товарот се смета на ист начин како и вредноста на бро-дот, а таа вредност се намалува за трошоците до кои не би дошло ако товарот пропаднел (превознина, увозна царина и сл.).

КаЈ превознината се зема чистата превознина ко]а требало да се пла-ти на одредишното прнстаниште, а оваа вредност се намалува за тро-шоците кои не би биле платени ако товарот пропаднел (плати на екипа-жот, трошоци за истоварување и сл.).

106

Page 91: Меѓународен транспорт

II - МЕГУНАРОДЕН ЖЕЛЕЗНИЧКИ ТРАНСПОРТ

^ШАВАЖШЈВА^

МЕЃУИЛ РПЈТКИ ЖКГТЕ.1НИЧКИ ТРА НСГТОРТ

ШШМ И ЗНАНЕЉЕ НА МЕЃУНАРОШИОХ ЖЕЛЕЗНИМКИ ТР АНСПОРТ

Р азвојот на сгопанството на една земја не може да се замисли без нстовремен развој на транспортните гранки. Во развоЈот на сов-

ремената индустрија- и земЈОделство, како и размената на стоки (како на внатрешен така и на меѓународен план), железницата имала мошне го-лема улога.

Првата современа железница била изградена во АнглиЈа, која што се смета за лулка на индустриската револуцпЈа.

ОВОЈ вид транспорт има низа предпости: > погоден е за сите видови стока, а посебно за тешки, кабасти, масивни

и релативно ефтини стоки; > располага со вагони за различни намени; > релативно е поефтин од сите видови транспорт, освен поморскиот; > се одликува со уредносг и точност во извршувањето на превозот; > безбедност во поглед на организациЈата на транспортот и сл.

Меѓутоа, покрај нредносѓите, железницата има и свои недостатоци: > ограниченост на мрежата на железничките линии; > бавност, особено низ земји со ниско техничко и организационо ниво

на железницата; > дополнителни трошоци за натовар, истовар и претовар, во однос на

патниот превоз итн.

П А Т Ш П Т А И € Р Е Д С Т В А В О Ж К Л К З Н И Ч К И О Т Т Р А Н СП ОРХ

Карактеристиките на секоја транспортна гранка се определени од два основни фактори, и тоа; превозниот пат и превозното средство.

Во железшгчкиот сообраќај превозниот пат претставува железничка

107

Page 92: Меѓународен транспорт

МЕЃУНРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕУНАРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

пруга, односно колосек. Притоа, кога станува збор за колосекот, пот-ребно е посебно да се обрне внимание на неговата ширина и дозволено-то оптоварување на пругата во однос на осниот притисок.

Ширината на колосекот може да биде различна од земја до земја, та-ка, на пример, во нашата земја таа изнесува 143,5 см, во РусиЈа и Финска изнесува 152,4 см, во Јапонија 106 см, во ПортугалиЈа 166,5 см, во Шпани-' Ја 167,4 см и сл.34

Додека, пак, кај дозволеното оптоварување на пругата се утврдени четири основни категорин во однос на осниот притисок, и тоа: А катего-риЈа - 16 тони, В категорИЈа -18 тони, С категорИЈа - 20 тони, и Б катего-рија - 22,5 тони оскин притисок.

Како превознн средства кои се применуваат во железничкиот пре-воз, треба да се споменат: локомотивите, патничките вагони, товарните вагони, специЈалните возила за различна примена и сл.

ВИДОВИ ХОВАРНИ ВАГОЈЕШ

Со оглед на намената, железничките товарни вагони се делат на 12 основни категории. СекоЈа од тие поодделни серии се означува со голе-ма латинска буква, додека, пак, потсериите се означуваат со мали букви од латинската абецеда.

Денес, во практиката може да се сретнат следните видови на главни серии товарни вагони: • Е - отворен вагон, обичеп внд, со внсокн страннци. Вагонот може да

биде двоосен или четвороосен, а служи за превоз на стока во расту-рена состојба или во парчиња, коЈа не бара заштита од атмосферски влиЈаниЈа во текот на превозот.

• Е - спецпјален отворен вагон со високи страници. Вагонот служи за превоз на кокс, Јаглен и друг сличен товар, кој, исто така. не е подло-жен на атмосферски влиЈанија во текот на превозот. Уште се позна-ти и како самопстоварувачн, бидејќп се истоваруваат автоматски со помош на гравитација, преку отворање на вратите од бочните стра-нн. Овие вагони, исто така, може да бидат двоосни и четвороосни.

• С - обичен затворен вагон. Вагонот служи за превоз на стока во пар-чиња и други материјали, кои е потребно да бидат заштитени во те-кот на транспортот од атмосферските влијанија. Може да се јави ка-ко: двоосен, со по една бочна врата од секоја страна, шш четворо-осен, со по две врати од секоја страна. Доколку вагонот располага со отвори, може да послужи и за превоз на крупна стока.

• Н - специјалеп затворен вагон. Овој вид вагон служи за превоз на стока, која бара посебна заштита од атмосферски влијанија во текот

3 4 2е1етка, К.., Јакотт, I-., Ѕтгетеш 1гапѕрог1т ѕиѕ!аУЈ, Кзјека, 1995

108

Page 93: Меѓународен транспорт

II - МЕЃУНАРОДЕН ЖЕЛЕЗНИЧКИ ТРАНСПОРТ

на транспортот, со тоа што може да се сретне и во неколку потсерии кои се карактеризираат со одредени специфики, како на пример, за-цврстување на товарот со прегради и сл.

• I - затворен вагон, ладилннк. Служн за превоз на стока, која бара од-редена температура во текот на транспортот, како на пример, овош-је, зеленчук, свежо месо и сл. Ладењето може да се врши со помош на воден илн сув лед. Овие вагони се двоосни.

• К - плато вагон, двоосен. Вагонот располага со плнтки страни, а слу-жи за утовар на стока во рефузна состојба, како на пример, чакал и песок. Доколку располага и со столб од страна, може да се утоварат и бали, контејнери, штици и сл.

• I, - специјален вагон за превоз на автомобнли. Вагонот може да биде троосен или четвороосен, со две платформи за сместување на авто-мобили и со капацитет за сместување од 12 патнички автомобили од средна класа.

• К - обичен четвороосеи илато вагон. ОВОЈ вид вагон служи за превоз на поголема тежина на стока, како на пример, градежни машини, сандаци, сено и сл. Овие вагони, исто така, може да располагаат и со бочни или челни страници или столбови, како и опрема за прицврс-тување на контеЈнери.

• Ѕ - специјален плато вагон со четири или повеќе основи. ОВОЈ вагон е со наЈголема граница на товарањ^ и служн за превоз на тешки во-зила и контеЈнери со најголема носивост.

• Т - специјалеи вагон со подвижен покрив. Основна карактеристика на ОВОЈ вагон е што располага со покрив, КОЈ може да послужи за то-варање на стоката озгора. ОВОЈ покрив може да се отвора или преку поклопување на половина од истиот на другата страна, или со по-мош на посебен механизам целосно се отвора покривот и се залепу-ва на едната страна на вагонот.

• 2. - вагони-цистерпи, кои служат за превоз на стока во течна состој-ба, плии и други материјали, кои при висока температура иремину-ваат во течна состојба. Овие вагонн може да бидат опремени со гре-Јачи, заради полесен истовар на одреден вид стока. Самите вагони се означени за кој вид стока служат, со цел да се избегне постојаното миење на истите и приспособување за транспорт на друг вид стока.

• 1Ј - специјален затворен вагои. Кај оваа серија може да се сретнат две потсерии, и тоа: потсерија Цс, која служи за транспорт првенст-вено на цемент, а истоварот се врши се иомош на прптисокот на воз-духот, и 1Љ потсерија, коЈа служи за превоз на течности: вода, бен-зин, сурова нафта, млеко, алкохол, киселини^и др. Вагоните на двете потсерии може да бидат двоосни или четвороосш. Покрај овие видови товарни вагони, во практиката може да се срет-

нат и други вагони, кои служат за превоз на тешки товари и кои може да располагаат со 8 до 24 оски. Ова им овозможува превоз на волуминозна

109

Page 94: Меѓународен транспорт

М Е У Н Р О Д Е Н ТРАНСПОРТ И МЕУНАРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

стока и тешки товари. Ваквите специјални вагони за превоз, може да пренесат и товар над 300 тони.

ВИДОЕИ ПРЕВОЗ

Во железн!-гчкиот сообраќај, во зависност од тоа КОЈ критериум ќе се земе, може да се разликуваат повеќе видови превоз. Така, на пример, според количината на стока, превозот може да биде: денковен и вагон-ски.

Под денковен иревоз се подразбира оној превоз, кај КОЈ една пратка има тежина под 5 000 кг, а железницата не става вагон на располагање само за ова количество. За секој вагон со денковни пратки се составува товарница во два примероци, од кои едниот примерок Ја следи стоката се до краЈната станица, а другиот останува во отпремната станица од ко-Ја тргнал вагонот. Доколку станува збор за стока на која треба да се обрне посебно внимание при превозот и манипулацијата, тогаш во сама-та товарница се става забелешка, на пример, „експлозив", „лесно запа-лива стока", „лесно расиплива стока" и сл.

Како вагоиски превоз се смета ОНОЈ КОЈ има наЈмалку 5 000 кг по една пратка.

Под пратка се подразбира стока што се дава на превоз според еден товарен лист.

Според начинот на отпремата и брзината на превозот, разликуваме: споровозен, брзовозен и експресен превоз.

Разликите меѓу овие видови превози се состоЈат во: брзината на пре-возот и висината на превозната цена.

За редовен превоз се смета споровозниот, КОЈ се врши со вообичаен товарен лист за превоз. КаЈ ОВОЈ вид превоз, доколку не е изрично одре-дено, отпремата на стоката треба да се изврши споровозно.

Кај брзовозшшт превоз, роковите на отпремата и превозот се по-кратки и поради тоа, превознината, по правило, е поголема за 50% во однос на споровозниот превоз. Од ова правило постои исклучок. Имено, доколку се работи за лесно расиплива стока, иако отпремата се врши брзовозно, не се пресметува повисок превозен надомест од 50%.

За експреспа пратка се смета онаа коЈа може да се прими во вагон за багаж од патничкиот воз, и истата не може да биде потешка од 100 кг. КаЈ овој вид превоз на стока, превознината е дури за 100% поголема во однос на споровозниот превоз.

Додека товарните листови кај споровозниот и брзовозниот превоз се исти, со единствена разлика што кај брзовозниот товарен лист се става-ат две црвени бои на горната и долната ивица, експресниот товарен лист не мора да биде во иста форма со обичниот.

Поради високата превознина, експресниот превоз е најретко приме-

110

Page 95: Меѓународен транспорт

II - МЕЃУНАРОДЕН ЖЕЛЕЗНИЧКИ ТРАНСПОРТ

нуван. Меѓутоа, кај експресниот превоз, стоката е потребно да се преве-зува со брзи превозни средства, во рокови предвидени со меѓународни тарифи, а кои мора да бидат пократки од роковите што се применуваат каЈ брзовозниот превоз. Рокот за превоз на експресни пратки изнесува дваесет и четири часа за секои започнати 400 км. Во врска со пристигну-вањето на оваа пратка, примачот треба да се извести во рок од два часа по пристигнување, со обврска да ја преземе истата во рок од дваесет и четири часа, бидејќи по ТОЈ рок е должен да плаќа леж&рина за стоката.

Прописите за меѓународен експресен превоз на стока се содржани во Правилникот за меѓународен железнички превоз на експресни прат-ки- К1Е (Ке§1ешеп1 ишѓогтае сопсешап11е 1гапѕрог1 т1ешаПопа1 с1е со11ѕ ехргеѕѕ раг с^етшѕ с!е ѓег), како четврти прилог на Еднообразните правила С1М.

Според спедифичностите и карактеристиките на стоката, коЈа е предмет на превоз во меѓународниот железнички сообраќаЈ, разликува-ме: превоз на експлозивни материЈали, превоз на жива стока, превоз на отровни материи и сл.

СекоЈ превоз со железници се условува со склучување договор за превоз, во облик на товарен лист. Според тоа, станува збор за формален договор, односно договор КОЈ се склучува на однапред испечатени обрас-ци. Со договорот за превоз на стоката, отпремната железница презема обврска врз себе дека стоката ќе Ја превезе од отпремната до упаТната станица и дека истата ќе ја стави на располагање на примачот. Со склу-чување договор за превоз со една од железничките управи, се обврзува-ат сите железници-учеснички во ТОЈ превоз дека договорот за превоз ќе го извршат.

Еднообразните правила С1М и Меѓународната конвенциЈа ЅМОЅ предвидуваат точен облик и содржина на меѓународниот товарен лист.

Меѓународниот товарен лист се состои од пет листови, и тоа: • број еден - оригинал од товарниот лист; • број два - товарна карта (оваа карта Ја задржува упатната станица); • број три - известие за пристигнување, наменето за упатна железница; • брОЈ четири - дупликат од товарниот лист (се предава на испраќа-

чот); о броЈ пет - копија (го задржува отпремната станица).

За товарниот лисг број еден и дупликатот од товарниот лист се заин-тересирани договорните странки, додека останатите иримероци се за интерна уиотреба на железницата.

Товарниот лист е поделен на два дела, со помош на една поширока линија. Десната страна од таа линија ја пополнува железницата, а левата - испраќачот.

111

Page 96: Меѓународен транспорт

МЕЃУНРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕУНАРОДНО ОСГУРУВАЊЕ

Како слуокбеш Јазици, со кои се пополнуваат меѓународните товар-ни листови се сметаат: службените Јазици на земЈата на отпремата и преводот на италијански, францусгш или германски Јазик, а каЈ пратките од Велика БританиЈа - англнскиот јазнк.

Товарниот лист ги содржи следните податоци: > назначување на упатната станица со сите потребни податоци. Овде

треба да се води сметка податокот да биде точен во секоја буква, за да се избегне секаква замена меѓу разните станици, било да е исто место или, пак, место кое има слично име;

> име н точна адреса на примачот. И овде е потребно да се води смет-ка за прецизно внесување на податоците. Важно е да се напомене де-ка товарниот лист гласи на примачот, а не на доносител или по на-редба. Само едно физичко лице или друг правен субјект може да се означи како примач. Правата од товарниот лист може да се пренесу-ваат само со цесиЈа, како н каЈ сите останати документи кои гласат на име.

> означување на видот на стоката и неЈЗината тежина. Внесувањето на овие податоци е од важност како за корисникот на превозот, како доказ дека е предал на железницата стока за превоз со одредена те-жина, така и за железницата, во поглед на видот и тежината на сто-ката примена за превоз за коЈа одговара, како и поради основата за пресметување на превознината;

> бројот на парчиња и описот на амбалажата кај денковните праткн, број на колетите, нивни знаци, како и ознака на колетите со адреса на примачот;

> пропратни документи кои ги бараат царинските и другите управни органи (санитарни, валутарни, полициски илн даночни), кои се при-ложуваат кон товарннот лист или за кои е наведено во листот дека е потребно да бидат ставени на располагање на железницата во одре-дишната станица, некоЈа царинарница или, пак, друг државен орган. Испраќачот е потребно да ги наведе сите пропратни документи, пот-ребни за извршување на превозот: извозни дозволи, меѓународни ца-рцнски прИЈавн, фактури и сл., како и дополнителни листови, кои се приложуваат во случај кога просторот од некои рубрики од товарни-от лист се недоволни за внесување на сите податоци од испраќачот. Испраќачот е ТОЈ којшто ги сноси последиците од евентуалните про-пусти. Доколку поради недостаток, непотполност или неисправност на документ кој требало да биде поднесен, испраќачот мора да го за-држи или истиот не може да биде издаден, железницата може да на-плати колска денгуба или лежарина според предвидените тарифи;

> име и адреса на испраќачот, која евентуално може да се надополни со телеграфска адреса или број на телефон. Потписот на испраќачот не е пропишан, меѓутоа, името и адресата на испраќачот мора да се дополни со своерачен потпис или жиг, ако тоа го бараат законите

112

Page 97: Меѓународен транспорт

II - МЕЃУНЛРОДЕН ЖЕЛЕЗНИЧКИ ТРАНСПОРТ

или прописите кон важат во отпремната станица. Само едно физич-ко лице или друг правен субјект може да биде означен како испра-ќач во товарниот лист. Важно е да се даде точна адреса на испраќа-чот, за да во случај на пречки во превозот или при издавање на прат-ката, отпремната станица може да бара од испраќачот понатамошни упатства. Според Еднообразните правила С1М, испраќачот е должен, покраЈ

основните податоци, да внесе и: > изЈава за плаќање, коЈа испраќачот Ја презема на себе; > барање за примена на тарифа, посебно специјалнн и исклучителни

тарифи; 4

> податоци за контејнерите и палетите; > превозен пат и означување на станицата во која е потребно да се из-

вршат царинските и други формалности, што ги бараат државните органи;

> ознака дека прнмачот нема право да го менува договорот за превоз; > ознака „останува на станица" или „достава на домицил", под услов

ТОЈ начин на доставување да е допуштен во упатната станица; > означување на постапката во врска со вршењето на формалностите,

кои ги бараат царинските и другите државни органи и сл. Како и товарните листови кои се проппшани со КонвенциЈата СОТТР

така и товарните лнстови кои произлегуваат според ЅМСЅ ги содржат истите рубрики, со некои дополнителни рубрики кои треба да ги попол-ни железницата.

При предавањето на стоката за превоз, испраќачот и железницата стапуваат во правен однос. ОВОЈ правен однос трае се додека примачот не го откупи товарниот лист. Од ова произлегува дека примачот нема право на располагање со стоката коЈа е предмет на превозот, се додека не го откупи товарниот лист, со КОЈ би можел да се легитимира пред же-лезницата, и на тој начин да Ја преземе стоката.

Постои можност во самиот купопродажен договор, купувачот да ба-ра доставување на дупликатот од товарниот лист, а се со цел да се заш-тити од несакани дејствија на продавачот. Со ова, иродавачот се исклу-чува од можноста да располага со стоката за време на нејзиниот превоз.

Кога стоката ќе пристигне во упатната станица, железницата го ави-зира примачот, по што тој е должен да изврши откуп, преку плаќање на износот од товарниот лист, а потоа и да ја преземе стоката.

Дупликатот од товарниот.лист нема значење на товарница, туку ис-тиот претставува потврда за предавање на стоката, заради превоз на же-лезницата.

113

Page 98: Меѓународен транспорт

М Е У Н О Д Е Н ТРАНСПОРТ И МЕУНАРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

Кога станува збор за утоварот на стоката во железничките вагони, важно е да се напомене дека утоварот може да го вршат и железницата и испраќачот. Поточно, железницата вршн утоварување на денковни пратки, додека, пак, испраќачот врши утовар на вагонски пратки.

При утоварот на стоката, мошне важно е нејзиното правилно утова-рување. Ова значи дека таа е потребно да се изврши на начин, кој ќе обезбеди сигурен превоз на стоката, но и сигурност и безбедност на са-мото транспортно средство.

При утоварот на стоката, испраќачот мора да внимава на тежината на праткнте. Имено, ТОЈ е должен да ги почитува пропишаните мерки на носивост на конкретните вагони, како и дозволената оптовареност на оската. Доколку испраќачот утовари колнчество стока над дозволената носивост на вагонот, а тоа го забележи железницата, тогаш таа има пра-во да побара од испраќачот да го отстрани ваквото преоптоварување. Испраќачот е должен, на СВОЈ ризик и трошок да го отстрани ваквото преоптоварување. Доколку ова биде забележано од страна на некоЈа по-патна станица, тогаш таа ќе го отстрани преоптоварувањето по своја службена должност, а за ова ќе го известн испраќачот и од него ќе поба-ра понатамошни инструкции. Во случај на товарање на вагоните со ко-личество стока над максимално дозволената граница, на превознината се додава и превозен додаток, зголемен за петпати од износот на превоз-нината за она колнчество стока, кое ја надминува носивоста на вагонот од појдовната до одредишната станица. Меѓутоа, ова не важи во случај во товарниот лист испраќачот да побарал од железницата да изврши ме-рење на стоката пред транспортот. Исто така, железницата има право да гн наплати и дополнителните трошоци заради задржување на ваго-нот, кои се јавиле како резултат на истоварот на вишокот на тежината.

Утоварот и истоварот на стоката е потребно да се изврши во рокови, кои се утврдени од страна на железницата. Со овие рокови, железница-та врши рационално користење на своите транспортни средства и капа-цитетн. Ако испраќачот не Ја утовари стоката во предвидениот рок, то-гаш тој е должен да 6 плати на железницата колска денгуба. Од ова пра-вило има исклучоци, а тоа е доколку испраќачот не бил виновен за не-можноста за утовар и истовар на стоката, туку тоа било вина на желез-ницата, која не дозволила навремен пристап до вагоните за манипулаци-ја со стоката. Вториот случај е кога ваквата неможност за утовар и ис-товар настанала како резултат на некоја елементарна непогода.

Обично, роковите за утовар и истовар на стоката изнесуваат шест часа од моментот на нивното поставување за утовар, односно истовар.

114

Page 99: Меѓународен транспорт

II - М Е У Н Р О Д Е Н Ж Е З Н И Ч К ТРАНСПОРТ

ПРЕВОЗЕН ПАТ И ТАРИФИ ШТО. ТРЕБ А ДА СЕ ПРИМЕНУВ ААХ

Согласно Едпообразните правила С1М, испраќачот може во товар-ниот лист да го утврди иревозниот пат илн преку наведување на гранич-ните точки или, пак, со наведување и на преодните станици иомеѓу же-лезниците. Меѓутоа, испраќачот може да ги наведе единствено погра-ничннте точки и пограничните станици, кои се отворени за сообраќај на односната релација. Испраќачот е должен, превозниот пат да го наведе во посебни рубрики, кои постојат во товарниот лист.

Во самиот товарен лист не е дозволено допишување кое има општа смисла, како на пример, „најкраток пат" или „најефтина тарифа" и сл. Согласно Еднообразните правила С1М, проиишување на превозниот пат постои и при: > означување на станиците во кои ќе се вршат формалностите од стра-

на на царинските и другите управни органи, како и станици во кои е потребно да се преземат посебни мерки кон стоката, како на при-мер, поење и хранење жив добиток и сл.,

> наведување на тарифите кои треба да се применат, доколку тоа е до-волно за да може да се утврдат станиците, помеѓу кои треба да се примени бараната тарифа;

> изјава за плаќање на сите или дел од трошоците, на име означени та-рифни точки помеѓу соседните земји. Односно, со оваа изјава, испра-ќачот ја определува посебната и пограничната точка. Доколку назначувањата кои ги ставпл пспраќачот не се доволни за

да се утврди превозниот пат и тарифнте кои ќе се применуваат или, пак, ваквите означувања не се наоѓаат во меѓусебна складност, тогаш желез-ницата има право да избере превозен пат, за КОЈ смета дека би бил наЈПО-волен за самиот испраќач. Во ОВОЈ случај, железницата би сносела одго-ворност за настанатите штети, само доколку штетите биле намерни, од-носно како резултат на крајно невнимание.

Еднообразните правила С1М и Меѓународната конвенција ЅМОЅ проиишуваат максимални рокови на испораки. Меѓутоа, железниците кои се вклучени во превозот на стоката, може да воведат и други роко-ви, кои обично се пократки од роковите што ги пропишува С Т .

Рокот на испорака е составен од два дела: отпремен рок и превозен рок. Додека отпремниот рок го опфаќа времето на извршување на от-премата од страна на отпремната станица, превозниот рок се однесува на времето потребно за извршување на самиот превоз.

115

Page 100: Меѓународен транспорт

МЕГУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕГУНАРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

Максималните рокови на испорака, според С1М изнесуваат: о Брзовозен:

1. Рок на отпрема - - 12 часа; 2. Превозен рок за сите отпочнати

300 тарифски километри - - 24 часа; • Споровозен:

1. Рок на отпрема - - 12 часа; 2. Превозен рок за сите отпочнати

200 тарифски километри 24 часа; 3. За експресен превоз, отпремниот рок започнува да тече во момен-

тот на поаѓање на најпогоден воз за превоз на експресна стока. Превозен рок за сите отпочнати 400 тарпфскн километри 24 часа.

Максималните рокови на испорака, според ЅМОЅ изнесуваат: • Брзовозен:

1. Отпремен рок 1 ден; 2. Превозен рок за денковни пратки за секои започнати 200 та-

рифски километри, на подрачје на секоја железница-учесник во превозот 1 ден;

3. Превозен рок за колски праткн, што се превезуваат со патнички возови, за сите отпочнати 420 тарифски километри, на подрачје на секоЈа железница-учесник 1 ден;

• Споровозен: 1. Отпремен рок - 1 ден; 2. Превозен рок за денковни пратки за секои започнати 150 та-

рифски километри, на подрачје на секоЈа железница-учесник во превозот - 1 ден;

3. Превозен рок за колски вид на пратки, за сите отпочнати 200 та-рифски километри, на подрачје на секоја железница-учесник во превозот - 1 ден.

Роковите на испорака не течат додека пратката е задржана, поради следните причини: > поради работа на царинските и другите управни органи; > поради измени на договорот за превоз; > поради проверка на содржината и тежината на стоката, доколку со

проверката е утврдена неточност на наодот во товарниот лист; > поради претовар на стоката или поправка на неправилно утоварена

стока; > поради посебни работи во врска со пратката (хранење и поење жив

добиток и сл.); > поради други причини, кои го спречувале почетокот или продолжу-

вањето на превозот, ако тоа не било по вина на железницата.

Page 101: Меѓународен транспорт

II - МЕЃУНРОДЕН ЖЕЛЕЗНЧКИ ТРАНСПОРТ

ПЛАЌАЊЕ НА ТРОПШДИ

Трошоците за превоз, обично ги плаќа самиот испраќач, според та-рифите кои важеле на денот на склучување на договорот за превоз.

Притоа, испраќачот може на себе да ги преземе сите трошоци или само дел од нив. Трошоците кои ТОЈ ќе ги преземе на себе, должен е да ги внесе во посебна рубрнка од товарниот лист - „изјава за плаќање", Оваа изЈава е задолжнтелна за железницата. Тоа значи дека доколку железницата каЈ т.н. франкиран износ, по грешка наплати помал износ, разликата нема право да бара да ]а наплати од примачот на стоката. Р1с-праќачот е должен во рубриката „пзЈава за плаќање на трошоци" да на-веде еден од следните изрази: > франко сите трошоци: во ОВОЈ случај, испраќачот ги презема сите

превозни трошоци, заклучно со предавањето на пратката; > франко превознина вклучено: во ОВОЈ случаЈ, нспраќачот гн презема

на себе превознината и другн трошоци. Притоа, потребно е трошо-ците точно да се наведат според утврденпот тарифен броЈ, на пр. ме-рење, броење и сл.,

> франко превознина: испраќачотЈа презема на себе само превознина-та, но не и останатите трошоци;

> франко нзнос: се применува во случај кога испраќачот презема на себе определен износ, КОЈ е потребно да биде вппшан во броЈкн;

> франко превознина до: испраќачот презел на себе, да плати превоз-нина до одредена точка од тарифското седиште помеѓу двете сосед-ни земЈи;

> франко превознина вклучувајќи ги и, до X: во ОВОЈ случаЈ, нспраќа-чот ги презема на себе превознината и другите трошоци до X, при-тоа не сметаЈЌи ги сите трошоци кои се однесуваат на наредната зем-Ја или железница (X означува име на тарифно седиште помеѓу гра-нпчни земји). Оние трошоцн кои испраќачот не ги презема на себе, се нарекуваат

„унфранко". Ако испраќачот не презема воопшто трошоци врз себе, то-гаш во товарниот лист не внесува никаква забелешка.

Испраќачот е должен однапред да ја плати превознината за следната стока: > стока која е лесно расиплива (зеленчук, овошЈе, свежо месо и сл.); > жлви животни (пчели, риби, школки и сл.); > стока со мала вредност (слама, стара гума, стара хартија и сл,).

Во самите стокови тарифи е предвидена можноста од плаќање дода-ток на превознината, во случај на неточно именување на стоката, и тоа во двоен износ на превознината, како и поради неисправно, неточно или непотполно внесени податоци или изЈава во товарниот лист, кои би мо-желе да влијаат врз условите на превозот и сигурноста на сообраќајот.

117

Page 102: Меѓународен транспорт

МЕЃУНАРОДЕН ТРАНСПОРТII МЕГУНАРОДНО ОСИГУРУВАН.Е

ИЧМЕНИ НА ЈТОГОВОРОТ З А П Р К В О З

Во практиката, може да се случи откако корисникот на превозот ја иредал стоката на железницата, да бара измени на договорот за превоз, поради различни деловни причини.

Ваквата измена на договорот за превоз од страна на испраќачот, според Еднообразните правила С1М е можна, само ако се исполнети сле-дните услови: • според содржината, може да ги врши само оние измени кои се изрич-

но наброени; • според формата, бидејќи мора да ги врши измените само на пропи-

шаниот начин; • според времето, бидејќи испраќачот измената може да ја изврши са-

мо за она време додека располага со пратката. Доколку не е издаден преносен товарен лист во текот на времето за

превоз, испраќачот може да го измени договорот за превоз по содржи-на, и да бара: > иратката да биде вратена на отпремната станица; > да се одложи предавањето на стоката; > да се стопира пратката во текот на превозот; > пратката да биде предадена на некој друг примач; > пратката да се предаде во некоја друга одредишна станица; > преземање на плаќањето превознина и другите трошоци.

Доколку испраќачот сака да изврши измени на договорот за превоз во поглед на неговата форма, должен е за тоа да поднесе писмена изјава, на образец КОЈ ГО пропишува самата железница.

Исто така, оваа изЈава испраќачот е должен да Ја впише и достави, заедно со дупликатот од товарниот лист, на отпремната станица. Таа, пак, е должна да стави станичен печат со датум врз дупликатот од то-варниот лист, и како таков, веднаш да му го врати на испраќачот.

Ова право на испраќачот, престанува да важи доколку товарниот лист е веќе предаден на примачот, без обѕир што испраќачот се уште го поседува дупликатот од товарниот лист.

И примачот, како и испраќачот, има право на измени на договорот за превоз, но само доколку се исполнети следните услови: > ако испраќачот не презел плаќање на трошоци, кои се однесуваат на

превозот во упатната земја; > ако во товарниот лист не е внесена забелешка од испраќачот, дека

примачот не е овластен да врши измени на договорот за иревоз; > упатството на примачот може да делува дури од моментот кога прат-

ката ќе стапи на царинското подрачје од упатната земја. Како и испраќачот така и примачот е должен да поднесе барање до

пограничната станица или до уиатната станица, на посебен образец. Притоа, примачот може да бара:

118

Page 103: Меѓународен транспорт

II - МЕГУНАРОДЕН ЖЕЛЕЗНИЧКИ ТРАНСПОРТ

> пратката попатно да биде стопирана; > да се одложи издавањето на пратката; > пратката да се издаде на некој друг примач; > пратката да биде издадена во некоја друга одредишна станица; > пратката да се врати во отпремната станица.

Меѓутоа, железницата има право да ги одбие барањата за измена на договорот за превоз: > доколку поради измените на договорот, би дошло до пореметување

во сообраќајот; > доколку ваквите измени се спротивни на царннските или другите

прописи; > доколку треба да дојде до менување на одредишната станица, а вред-

носта на стоката не може да ги покрие трошоците за превоз до ново-одредената станица, освен ако тие трошоци не се платат веднаш или се издаде соодветна гаранција на железницата.

СШЕЗВЕДУВ АЊЕ НА ХЕЕДНА. ИСДОРАКА

Железницата е должна да го изврши превозот на стоката до упатна-та станица, и во непроменета состојба да му Ја предаде на примачот.

Доколку дојде до евентуално губење на стоката во текот на прево-зот, железницата е должна да Ја надомести штетата, и тоа наЈМногу до 100 златни франци по килограм бруто тежина на стоката коЈа е загубе-на.

Друг вид штета. претставува пречекорувањето на рокот на испора-ка. Притоа, железницата гарантира дека, ако нема штета поради прече-корување на рокот на испорака, казната е н а Ј М И О г у четвртина од изно-сот на превознината. Но, ако штетата е докажана, тогаш наЈмногу до двоен износ на превознината. Плаќањето на овој вид штета претставува еден вид казна за задоцнување.

Висината на овие штети, кои настануваат како резултат на пропусти на железницата, може да бидат доста високи. Нивната висина дури може да ги надмине и границите од редовната одговорност на железницата. Токму поради тоа, Конвенцијата СОТШ дава можност за обезбедување уредни испораки. Согласно овие одредби на Конвенцијата, испраќачот, односно примачот може да се обезбеди преку наплаќање на целиот из-нос од претрпената штета.

Ова барање за обезбедување на уредна испорака, потребно е да се внесе во товарниот лист во посебна рубрика, преку впишување само на бројки во валута од отпремната земја, во златни франци или, пак, во друга валута, која е одредена според тарифите.

Меѓутоа, железницата нема да биде должна да изврши плаќање на штета поради губење на стоката, или, пак, поради пречекорување на ро-

119

Page 104: Меѓународен транспорт

МЕЃУНЛРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕЃУНАРОДНО ОСНГУРУВАЊЕ

ковите за испорака, доколку докаже дека таа настанала порадн: > проиусти на корисникот на превозот; > виша сила; > карактеристики и својства на самата стока; > несоодветно пакување на стоката; > неизвршување на формалностите кон царинските и другите државни

управни органи, од страна на испраќачот или примачот; > неправилно утоварување на стоката; > доколку се работи за стока ЧИЈ превоз бил забранет и сл.

Во случаЈ на штета по основ обезбедување на уредна испорака, же-лезнпцата е должна да Ја исплати штетата: > ако настанало губење на стоката, најмногу во висина на наведениот

износ во товарниот лист; > доколку доЈде до пречекорување на роковите на испорака на стока-

та, а тоа било резултат на пропусти на железницата, и таквата штета била докажана. Во ОВОЈ случаЈ, железницата е должна да изврши ис-плата на штета, но најмногу во висина на наведениот износ во товар-ниот лист.

1ШЕДАВАЉЕ Н А СХОХАХА Н А ПЕЛМАНОХ

Откако ќе Ја преземе стоката за превоз и истата ќе Ја донесе до упат-ната станица, железницата е должна стоката да Ја предаде на примачот.

Меѓутоа, за да може примачот да Ја подигне стоката, потребно е же-лезницата да го нзвести веднаш по неЈЗиното пристигнување на станица-та. Се претпоставува дека примачот е известен: > ако известувањето е испратено со препорачано писмо - дваесет и че-

тири часа по предавањето на писмото во пошта; > ако е известен по телефон, телефакс или телекс - веднаш по завршу-

вањето на разговорот, односно предавањето на телефаксот или те-лексот;

> ако е известен со телеграма - дванаесет часа по предавањето на те-леграмата во пошта;

> ако известувањето го однесе разнесувач - непосредно по предавање-то на известувањето. Датумот на пристигнување на стоката се означува во товарниот

лист, во рубриката „Жиг со датум на одредишната станица". Притоа, треба да се напомене дека моментот на авизирање на при-

мачот е мошне важен. Ова произлегува од фактот што од моментот на авизирање на примачот започнува да тече рокот за истовар на стоката. По авизирањето, примачот е потребно да побара да му биде издаден то-варен лист од страна на железницата, кој го откупува и согласно него ги плаќа трошоците кои тој ги сноси.

120

Page 105: Меѓународен транспорт

II - М Е У Н Р О Д Е Н ЖЕЛЕЗНИЧКИ ТРАНСПОРТ

Со самиот откуп на товарниот лист, железницата е должна да му ја предаде стоката на примачот, со потврда за примањето. Меѓутоа, во црактпката може да постои случаЈ, пломбата на пратката да биде оште-тена. односно дел од стоката да била загубена. Во таков случај, прима-чот е должен да побара составување на записник за увид. Притоа, при-мачот, и покраЈ тоа што го откупил товарниот лист и гн платил трошо-дите, може да одбие да Ја прими стоката од железницата, се додека таа не ги утврди евентуалнпте штети, кои примачот смета дека постојат.

На ваквото барање на примачот, железницата може да составп запи-снпк, во КОЈ ќе ЈА констатира реалната состојба на стоката, односно мо-жните оштетувања, како н причшште кои довеле до тоа. Доколку при-мачот не се согласи со овој записннк на железницата, ТОЈ е должен тоа да го забележи во записникот за увид. Обично, во практиката, фактич-кото утврдување на стоката го врши судски вештак, КОЈ своето мислење го доставува до судот, и како такво е најрелевантно за судот. При утвр-дувањето на можните штети, покраЈ судскиот вештак, железннцата и примачот, може да присуствува и претставник на осигурителот, доколку стоката која е предмет на вештачење била осигурена.

Меѓутоа, покраЈ ваквите видливи оштетувања, можно е да постоЈат и оштетувања, кои не може да се видат во моментот на предавање на сто-ката. Затоа, примачот е должен во рок од седум дена. за пстпте да побара да се состави железнички куќен записник.

ОВОЈ записншс, меѓутоа, има послабо доказно дејство. Ова произле-гува, оттаму што се претпоставува дека до него дошло при истоварот на стоката, а не во текот на нејзиниот превоз. Со ОВОЈ записник, мошне е тешко да се утврди вината на железннцата.

ПРЕЧКИ ПРИ ПРЕВОЗОХ И П Е Е Д А В А Љ Е т Н А Х Л Х Ж А 1 А

Доколку доЈде до попречување на превозот од различнн причинн (поплави, земЈОТреси, сообраќаен застоЈ и сл.), потребно е да се презе-мат мерки, со кои би се отстраниле ваквите пречки и евентуалните ште-ти.

Во случаЈ да доЈде до попречување на превозот, железницата може, доколку постои таква алтернатива, да ја превезе стоката по некоЈ друг спореден (помошен) пат до одредишното место. Но, во ОВОЈ случаЈ, таа нема право да бара наплата на повисока превознина.

Сепак, железницата е должна да го извести корисникот на превозот, веднаш по настапувањето на евентуалните пречки при превозот на сто-ката. Притоа, корисникот на превозот е должен да е даде понатамошни упатства на железницата.

Ваквите упатства на корисникот на превозот, се особено важни во

121

Page 106: Меѓународен транспорт

МЕЃУНРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕЃУНАРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

случај кога попречувањето на превозот не е од привремен карактер, ту-ку се претпоставува дека тие би траеле и повеќе од два дена. Во ваков случа), доколку попречувањето на превозот не настанал по вина на же-лезницата, корисникот на превозот е должен да е исплати определен из-нос од превознината за реално поминатиот пат, согласно предвидените тарифи. За евентуалното попречување на превозот, не се наплаќаат трошоците за лежарина и вагонска денгуба.

Во случај на пречки прн превозот на стоката, железннцата е должна да постапи според упатствијата дадени од корисникот на превозот. Но-вите упатствиЈа, по правило. се наведуваат во дупликатот од товаршшт лнст. Меѓутоа, доколку корисникот на превозот, КОЈ навремено бил из-вестен од железницата за пречките при превозот, не дал упатства, то-гаш железницата ќе постапи на начинот КОЈ е одреден за евентуални пречки при иредавањето на стоката. Во ОВОЈ случаЈ, железницата има право да Ја продаде стоката коЈа е предмет на превозот, да го наплати СВОЈОТ дел за покривање на превознината и останатите трошоци кои Ја следуваат, а остатокот да му го стави на располагање на носителот на правото од превозот.

По пристигнувањето на стоката, железницата е должна истата да му Ја предаде на примачот. Меѓутоа, и кај предавањето на стоката на при-мачот, може да настанат одредени пречки, доколку железницата не мо-же да го пронаЈде примачот, ТОЈ одбие да ја прими стоката или ако пре-давањето на стоката на примачот го забрани некоЈ надлежен државен орган.

Како и каЈ пречките кои настануваат при превозот на стоката така и овде, доколку доЈде до пречка ири предавањето на стоката на примачот, железницата е потребно за тоа навремено да го извести испраќачот. Ис-праќачот, пак, е должен да е даде, без одлагање, упатства на железница-та, преку пополнување посебен писмен образец, КОЈ ГО доставува на от-премната станица или директно на испраќачот на известието, доколку таква опција била предвидена во товарниот лист.

Доколку, сепак, благовремено биде отстранета пречката за предава-њето на стоката, ќе се смета дека стоката била нормално предадена на примачот.

ПВИМЕНА Н А К О М Б И Н И Р А Н Д Е Е В Ш ВО ЖЕЛЕЗНИЧТШОТ СООКРАЌА.1

Ако превозот на стока се врши во содејство на повеќе превозници од други гранки на ирометот, тогаш станува збор за комбгашран или ме-шан превоз. Во случаЈ да настане штета ири ваков превоз, одговара пре-возникот што го склучил договорот, според оние прописи за надомест на штета, што се применуваат врз превозникот на делот на превозниот

122

Page 107: Меѓународен транспорт

И - МЕЃУНАРОДБН ЖЕЛЕЗНИЧКИ ТРАИСПОРТ

пат во кој настанала штетата. Тоа значи дека штетата ќе се проценува било по прописите на поморското, копненото, железничкото или возду-шното право, според тоа во кое Место настанала штетата.

Меѓутоа, ако еден од иревозниците што учествувал во превозот, во извршување на превозот, без знаење на испраќачот, користи превозни-ци од други гранки на прометот, превозникот што го склучил договорот за превоз одговара за настанатата штета, според одредбите за превоз на стока со железница, без разлика на кој дел од патот настанала штетата, ако тоа е поповолно за корисникот на превозот.

Меѓународната конвенција (СОТ1Р) посебно ја утврдува одговорнос-та на железницата во превоз по море, и одредува: ако превозот со желе-зница се врши по морски пат (на пример, превоз на железнички возила со траект), железницата може да се повика на причините за ослободува-ње од одговорноста, кои важат за поморскиот превоз, само ако докаже дека до пречекорување на рокот за достава, загуба или оштетување, на-станало по морскиот пат, односно од утоварувањето на стоката на бро-дот. Ваков случај настанува кај комбиниран превоз, било со претовару-вање или без претоварување. Во ваков случај, железницата нема да од-говара за: > дејства, негрижа или вина на заповедникот, морнарите, кормиларот

или лица што се потчинети под морскиот превозник, а се вработени во пловидбата шта во управата на бродот;

> неспособност на бродот за пловидба, ако поморскиот превозник до-каже дека таа неспособност не настапила поради негова недоволна грижа во оспособувањето на бродот за пловидба или неговото опре-мување со луѓе и намирници, или сите простории на бродот во кои се товара стоката, да ги прилагоди и доведе во исправна состојба, за да може да бидат оспособени за сместување, превоз и чување на стока-та;

> пожар, ако превозникот докаже дека не го предизвикал и дека не на-станал поради негова вина или вина на лицата што се потчинети под него;

> опасност од несреќа, или несреќа на море или во други пловни води; > спасување или правење на обид за спасување животи или имот на

море; и > сместување на стока врз палуба, ако испраќачот се согласил во то-

варниот лист и, ако стоката не се превезува во вагони. Меѓутоа, овие наведени причини немаат за последица отстранување

или ограничување на општата обврска на бродарот да вложи потребни напори за оспособување на бродот за пловидба, односно просториите на бродот да ги доведе во таква положба, за стоката да може да се смести, превезе и да се зачува. Бродарот ќе одговара без оглед на претходнона-веденото, ако носителот на правото докаже дека пречекорувањето на рокот на достава, загуба или оштетување, настанало по вина на номор-

123

Page 108: Меѓународен транспорт

МЕЃУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕЃУНАРОДНО ОСМГУРУВАЉЕ

скиот превозник, заловедникот на бродот, односно лицата со кои се служи во своето работење, поради одреден пропуст, КОЈ не се однесува на пловидбата или управувањето со бродот,35

М Е ѓ т А т д х т е е г у л и р а ј в ј е И А Ж Е Л К З Н И Ч К И О Х СО_ОЕРА1САЈ

Меѓународниот железнички транспорт, како и останатите транс-портни гранкп, бара унпфицирана меѓународна регулатнва.

Во ТОЈ контекст, како наЈзначаен инструмент, кој служи за регулира-ње на односите кои произлегуваат од договорот за превоз со железница, е Конвенцијата за меѓународен иревоз со железница (СОТ1Р), усвоена во Берн во 1980 година.

Всушност, оваа КонвенциЈа настана како резултат на потребата од осовременување и прилагодување кон новонастанатите прнлики на транспортот.

Оваа КонвенциЈа, која стапн на сила од 1985 година, ги содржеше од-редбите на двата додатоци: Додаток А, кој ги содржи Едиообразните правила за договор за меѓупародеи превоз на латници и багаж со желез-нпца (С1У), и Додашок Б, кој ги содржи Едпообразните правила за дого-вор за меѓупароден превоз на стока со железница (С1М).

Со стапувањето на сила на СОТ1Р. престанаа да важат одредбите од конвенциите кои се применуваа претходно за регулирање на железнич-кнот превоз, и тоа: Конвенцијата СГМ и Конвенцијата С1У

Конвенцијата СОТГР, односно нејзиниот Додаток Б прифаќа дел од одредбите за некои посебни видови превоз на стока, кои биле сосгавен дел на претходната С1М КонвенциЈа, со тоа што ваквите одредби наЈПр-во ги лрегледува посебна Комисија, составена од стручни лица, н истите ги прилагодува на одредбите кои важат во сегашната Конвенција.

Така, на пример, во употреба се и следните неколку правила, кои Ја надополнуваат Конвенцијата СОТ1Р, односно обработуваат одделни неј-зинн одредби: > Правилник за меѓународен превоз на опасна стока со железница

(КГО), Прилог 1; > Правилник за меѓународен железнички превоз, коли на корисникот

на превозот (КП5), Прилог 2; > Правилник за меѓународен железнички превоз на контеЈнери (КЕСо),

Прилог 3; > Правилник за меѓународен железнички превоз на експресни пратки

(МНх), Прилог 4. Конвенцијата беше ревидирана со посебен Протокол за измена, во

3 5 Агѓек, 2., Цит. дело. стр. 224-225

124

Page 109: Меѓународен транспорт

II - МЕЃУНРОДЕН ЖЕЛЕЗНИЧКИ ТРАНСПОРТ

1990 година. Со помош на КонвендиЈата ССЃГР. беше основана и Меѓувладина ор-

гаиизација за меѓународен превоз со железиица (ОТ1К), со седиште во Берн. Оваа организациЈа е составена од следните тела: Генерално собра-ние и Централно биро за меѓународен превоз со железница, во улога на секретариЈат на организацнјата.

ПокраЈ Конвенцијата СОТ1Р, на меѓународен план постои уште една конвенциЈа, коЈа служи за регулирање на превозот со железница. Стану-ва збор за Конвенцијата ЅМСЅ. донесена уште во 1951 година.

Всушност, оваа Конвенција на ист начин ги регулира односите кои произлегуваат од превозот со железница како и СОТЕР; само што пстата е прилагодена кон посебните услови кои важат во земјите-членки на КонвенциЈата.

ЗемЈИ-членки на Конвенцијата ЅМСЅ се: Албанија, БугарИЈа, Унга-рија, Виетнам, Кина, Северна Кореја, МонголиЈа, Полска, РоманиЈа, Ру-сија, Чешка и Словачка.

ОДГОВОРНОСХ И ОГРАНИЧУВА1БЕ НА ОДХОВОРНОСХА НА ЖЕЛЕЗНИТДАХА

Според Еднообразните правила С1М, железницата е одговорна за из-вршување на превозот, се до предавањето на стоката на примачот. Следствено на ова, железницата е должна да ја превезе стоката во сос-тојба во која ]а примила за превоз п да му Ја предаде на примачот во до-говоренпот рок,

Во поглед на надоместот на штетата, железничката организациЈа од-говара за штетата која настанала по вина на некое лице, кое било вклу-чено во превозот од страна на превозникот. Железннцата одговара и за: штетата коЈа настанала поради потполно или делумно губење илп оште-тување на стоката, и за штета која настанала како резултат на пречеко-рување на роковите за испорака.

Доколку се утврди дека дошло до делумио или потполно губење или оштетување на стоката, железницата е должна да направи записник за увид и утврдување на фактичка состојба на стоката, односно степенот на оштетување. Во ОВОЈ записник што го составува железницата, се на-ведуваат времето и причините под кои настанала штетата. Меѓутоа, ко-рисникот на превозот, односно носителот на правото од превозот може да побара, доколку не се сложува со забелешките во записникот на же-лезницата, причините и околностите поради кои настанала штетата да ги утврди судот. Доколку, пак, доЈде до потполно губење на стоката која била предмет на договорот за превоз, за истото не се составува запис-ник, туку тоа се внесува во вид на забелешка во товарниот лист.

Стоката ќе се смета за нзгубепа, доколку таа не биде предадена во

125

Page 110: Меѓународен транспорт

МЕЃУНРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕЃУНАРОДНО ОСИГУРУВАЊ

рок од триесет дена од моментот на истекот на роковите за испорака. Меѓутоа, постоп можност примачот да поднесе барање до железницата, со кое ќе побара, доколку стоката биде пронајдена во рок од една годи-на од моментот на исплатата на отштетата, таа да му биде вратена, а за сметка на тоа, тој да го врати потполниот износ на добиената отштета

За сите настанати оштетувања кои може да се видат при самото пре-земање на стоката, потребно е веднаш да се направи записник за увид. За оние штети кои не можеле да се видат при истоварот и преземањето на стоката, примачот е должен да ги пријави, и тоа најдоцна до седум де-на од денот на преземањето на стоката. И за ОВОЈ вид оштетување се со-ставува записник за увид.

За евентуалното губење на стоката, железницата е должна да му ис-плати отштета на примачот, односно корисникот на превозот, износ КОЈ може да биде утврден по берзански курс или според пазарната вредност на стоката. Исто така, во неможност да се утврди износот врз база на претходноспоменатите начини, истиот може да се пресмета и според во-обичаената вредност на стока од ист вид, количина и квалитет, кои ва-жат во местото и времето на примот на стоката за превоз.

Во меѓународниот транспорт, износот на отштета е лимитиран. Име-но, тој изнесува максимум 17 пресметковни единици по килограм бруто тежина коЈа недостасува. Притоа, железницата е должна, исто така, на примачот, односно носителот на правото од превозот да му ги врати и превознината и останатите трошоци, кои биле направени заради превоз на стоката.

Според Еднообразните правила за превоз со жедезница (СШГ}, желе-зницата е ослободена од одговорност поради потполно или делумно гу-бење или оштетување на стоката, како и пречекорување на роковите на испорака, доколку таа докаже: > дека ваквото оштетување настанало како резултат на вина на носи-

телот на правото од превозот; > поради своЈствата и карактеристиките на самата стока, која е пред-

мет на договорот за превоз; > поради причЈши кои железницата не знаела, ниту можела да претпо-

стави дека ќе настанат ниту, пак, да ги избегне, односно причини кои не зависат од неЈЗИната волЈа. Доколку, пак, доЈде до оштетување кое насганало како резултат на

пречекорувањето на роковите за испорака, железницата е должна до-колку носителот на правото од превозот докаже дека заради тоа претр-пел штета, истата да му ја надомести. Износот на овој надомест, сепак не може да биде поголем од двоен износ на превознината.

126

Page 111: Меѓународен транспорт

II - М Е У Н Р О Д Е Н ЖЕЛЕЗНИЧКИ ТРАНСПОРТ

ЖСКЛУЧУБ АЊЕ НА ОДГОБОРНОСХА НА ЖВДЕЗНИЦ АТА

Железницата е должна, стоката што ќе ја ирими за превоз да ја пре-везе и предаде на примачот во иста состојба во која Ја примила на пре-воз. Таа, исто така, е должна во случаЈ на евентуално губење, оштетува-ње или пречекорување на роковите на испорака, да му ја надомести штетата на примачот, односно на носителот на правото од превозот. Меѓутоа, постојат исклучоци од ваквото правило. Имено, железницата не одговара, доколку штетата настанала: > поради неправилности кои постоеле во самото иакување на стоката,

односно ставање на стоката во несоодветна амбалажа; > поради посебни опасности, на кои може да бидат изложени добито-

кот и животните во текот на превозот; > поради неправилности прн утоварот или истоварот на стоката; > поради неизвршување на царинските и другите формалности, кои

требало да бидат извршени од страна на примачот или испраќачот на стоката, односно лице кое било овластено од нив да ги изврши тие работи;

> поради неточно или неправилно означување на стока, коЈа била пре-дадена на иревоз со железница;

> доколку, согласно договорот за превоз на живи животни, примачот согласно товарниот лист требало да обезбеди лице кое ќе се грижи за животните во текот на нивниот превоз;

> поради природните својства и карактеристики на стоката, коЈа во са-миот превоз била склона кон кршење, губење, расииување, сушење. Притоа, доколку ДОЈДС до евентуално оштетување на стоката, желез-

ницата е должна да докаже дека ваквото оштетување настанало како резултат на еден од претходно споменатите услови. Примачот на стока-та, т.е. носителот на правото од иревозот е должен да го докаже спроти-вното. Ако железницата докаже дека оштетувањето настанало од прп-чини наведени погоре, тогаш нејзината одговорност е исклучена,

Меѓутоа, согласно Конвенцијата СОТЕР, каЈ повторното предавање на стоката заради превоз, евентуалното губење или оштетување на сто-ката се смета дека настанало во текот на траењето на последниот дого-вор за иревоз.

РЕКЛАМАЦИИ, ТУЖБИ И 3 АСГАРУВАЊЕ НА ПОБАРУВ АЊАТА ДЦ ДОГОВО.РОТ З А НРЕ1ШЗ

Рекламацпјата претставува приговор, што го поднесува едната дого-ворна странка од договорот за превоз. Со помош на овој приговор се на-

127

Page 112: Меѓународен транспорт

I

МЕГУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕЃУНАРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

стојува да се решат споровите помеѓу договорните странки, без судска постапка. Овие приговори е потребно да бидат во писмена форма и во себе да содржат образложение.

По правнло, кога се поднесуваат рекламациите, покрај барањето кое се поднесува во шгсмена форма, потребно е да се поднесат н други документи и исправи, кои би можеле да послужат како средство за дока-жување на оправданоста од поднесувањето на рекламациите.

Приговорите (рекламациите) може да се однесуваат на враќање на повеќе наплатенп превозии трошоци.

Доколку железницата наплатила повисок пзнос на трошоци од оние кои биле потребни за покривање на превозот, таа е должна преку своја-та служба за контрола на прнходи. за тоа да го извести носителот на правото од договорот за превоз.

По добивањето на известието, примачот, односно испраќачот е дол-жен во рок од шест месеци да е ги достави на железницата потребните документи, од кои би можел да се види износот на повеќе наплатени превозни трошоци. Испраќачот е должен да го достави дупликатот од товарниот лист, додека примачот го доставува оригиналот од товарнпот лист. ПокраЈ ова, тие се должни да достават и други документн ако се потребнп, вклучително и броЈ на сметка, на која железницата ќе ги уп~ лати паричните средства.

Рекламации може да се поднесат и во случаЈ кога е наплатен помал износ од ОНОЈ со КОЈ требало да се покријат превозните трошоцн. Во ОВОЈ случаЈ, железницата доставува писмено известување до носителот на правото од договорот за превоз. Притоа, уплатата е потребно да се из-врши во рок од петнаесет дена од денот на врачувањето на писменото известување.

Исто така, рекламациите може да се поднесуваат п заради наплата на други барања, настанати врз основа на договорот за превоз. Под дру-ги барања, во ОВОЈ контекст спаѓаат: губиток, оштетување и пречекору-вање на роковите на испорака.

И во ОВОЈ случаЈ се поднесува писмено барање, како и други докумен-ти, кои би биле потребни за докажување на оправданоста на писменото барање.

Доколку споровите кои настанале помеѓу договорните странки од договорот за превоз, не може да се решат преку поднесување реклама-ции од страна на едната договорна странка кон другата, односно оште-тената странка не е задоволна од ваквата постапка, таа може да поведе спор со поднесување тужба до надлежен државен орган. Во ОВОЈ случаЈ, ваквиот спор ќе биде решен од страна на судот.

Како и кај рекламациите, при поднесувањето на тужбата од страна на оштетеното лице, потребно е да се поднесат и дупликатот од товар-ниот лист, односно оригиналот, во зависност од тоа кој ја цокренува

128

Page 113: Меѓународен транспорт

- МЕЃУНРОДЕН ЖЕЛЕЗНИЧКИ ТРАНСПОРТ

тужбата, како и други документи, кои евентуално би биле потребни во текот на парничната постапка. ^

Право на поднесување тужба, доколку се работи за повраток на по-веќе наплатен износ, му припаѓа на лицето кое го извршпло ова плаќа-ње.

Доколку, пак, станува збор за побарување врз основа на прием за ис-плата, тогаш правото на поднесување тужба му припаѓа на испраќачот. Во ОВОЈ случај, железннцата има обврска ова побарување да го наплати од примачот на стоката, а потоа да му го достави на исираќачот.

Испраќачот, исто така, нма право да покрене тужба до моментот до-дека примачот не го откупнл товарниот лист, додека, пак. прнмачот има право да покрене тужба од моментот кога го откупил товарнпот лист нли се послужнл со дополнителни диспозиции.

Побарувањата кои произлегуваат од договорот за превоз, може да застарат за една или две години. Така, на прнмер, побарувањата врз ос-нова на помалку наплатена превознина, додатокот на превознината и другпте трошоци, застаруваат за една година. Побарувањата поради ра-нување, како и други телесни и душевни повредн, застаруваат во рок од две години. Сите останати побарувања застаруваат за една година.

Меѓутоа, иако на меѓународен план е регулирано застарувањето на побарувањата да изнесува една година, сепак постојат исклучоци, со кои се предвидува застарување на побарувањата за две години во следните случаи: > побарувања поради штети кои биле намерно предизвиканп; > побарувања од договорот за превоз врз основа на реекспедициЈа; > побарувања поради исплата на поземања; > побарувања за наплата на остатокот од продадената стока, чиЈа про-

дажба Ја извршила железницата.

ЖЕДЕЗИИЧКИ ТАРИФИ

ПОИМ И ОСНОВНИ ЕЛЕМЕНТИ НА ЖЕЛЕЗНИЧКИТЕ ТАРИФИ

Железничкнте тарифи се составени од пет основни груии, и тоа: • општи тарифски одредби; о класификациЈа на стоката; о тарифски таблици; а таблица за оддалеченост на превозот на стоки; и а именик на железничките станици.

Општите тарпфни одредби се однесуваат на определувањето на на-чинот на пресметка на превозшгаата и останатите такси.

Во делот на класпфпкацијата на стоките, се врши нивно групирање

129

Page 114: Меѓународен транспорт

М Е У Н Р О Д Е Н ТРАНСПОРТ И МЕЃУНАРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

по гранки и определување по тарифни класи. Притоа, потребно е наи-менувањето на стоката на товарниот лист, да се запише на начин кој е предвиден со ваквата класификација. Всушност, класификацијата на стоките претставува основа на целокупниот тарифен систем.

Важно е да се напомене дека распределувањето на стоката по та-рифни класи, се врши во зависност од нериннте карактеристики, СВОЈ-ства, вредност, облик, начин на пакување и сл.

Железницата, при изработката на тарифите, на прво место ги зема предвид своите трошоци, а потоа Ја одредува и грашгцата на наЈИИската превозна ставка, коЈа би обезбедила неЈзино рентабилно работење. Ис-то така, при класификацијата на стоката, се зема предвид и економско-то значење на одделниот производ за една земја и неЈзшшот интерес. Затоа, во тарифската класа, некои стоки се распределени во повисока, а други во пониска класа.

Ако содржината на стоката во товарниот лист, е впишана на начин КОЈ упатува на можноста за пресметка на превознината според повеќе класи, железницата превознината ќе Ја пресмета според наЈвисоката та-рифна класа, а со тоа самиот корисник на превозот да биде ставен во по-ложба да претрпи штета.

Тарифскпте таблици ги даваат тарифските превозни ставки, кои се одредуваат врз основа на тарифските класи, оддалеченоста и тежината.

За вагонскпте пратки, превозните ставки се поделени според вагон-ските класи. СекоЈа од нив има четири различнѕ лревозни ставки, и тоа; > 5-тонски, каЈ кои се наплаќа за наЈмалку 5 000 кг; > 10-тонски, кај кои се наплаќа за наЈмалку 10 000 кг; > 15-тонски, каЈ кои се наплаќа за наЈмалку 15 000 кг; и > 20-тонски, каЈ кои се наплаќа за наЈмалку 20 000 кг.

Кај денковшЈте пратки, пак, превознина се пресметува поодделно за групата од 10 кг до 1 000 кг, и над 1 000 кг до 5 000 кг. КаЈ ОВОЈ вид прат-ки, се зема предвид само оддалеченоста.

Меѓутоа, железницата, со цел да им даде поттик на корисниците во поглед на користењето на неЈзините успуги и на поголема оддалеченост, применува и регресивни тарифи.

Таблицата за оддалеченост на превозот на стоки, се применува за да може да се определи тарифската оддалеченост помеѓу отпремната и упатната, односно одредишната станица. Притоа, мора да се напомене дека тарифската оддалеченост се разликува од вистинската оддалече-ност на превозниот пат. Кога се прават пресметки во врска со превозни-те трошоци, секогаш се зема предвид само тарифската оддалеченост, а не и вистинската.

Именикот на железничките стаиици ги содржи сите службени места н станици, помеѓу кои е дозволен превоз на стока. Ова се наиоменува, затоа што има помал број станици, во кои не се дозволува вршење мани-пулациЈа со стоката, во смисла на утоварување и истоварување, норади

130

Page 115: Меѓународен транспорт

II - МЕЃУНАРОДЕН ЖЕЛЕЗНИЧКИ ТРАНСПОРТ

слабата или воопшто никаквата опременост со потребни уреди и сред-ства за таа цел. ^

Целта на именикот на железничките станици е да се утврди дали по-стои називот на службеното место и дали таа станица е отворена за сто-ков промет. Исто така, со овој именик се утврдува и техничката опреме-ност на станицата, за прием на сите или одделни видови стоки и количи-ни.

ВИДОВИ МЕЃУНАРОДНИ ЖЕЛЕЗНИЧКИ ТАРИФИ

Во практиката, може да се сретнат следните видови на меѓународни железнички тарифи: о општи тарифи; • сојузни или директни тарифи; о транзитни тарифи; и • повластени, односно исклучителни тарифи.

Општите железнички тарифи ги пропишува Меѓународната желез-ничка унија (ШС), но истите може да бидат донесени и од страна на Ев-ропската економска комисија, како и други организации, слични на неа. Познати се следните општи меѓународни железнички тарифи: > Општа европска тарифа за денковни пратки (ТСЕО), коЈа служи за

олеснување на превозот на денковни пратки со железница; > Оишта меѓународна тарифа за превоз на експресна стока (ТОЕх), ко-

ја се применува ири превозот на експресни стокови пратки помеѓу европските земји и членки на 1Ј1С;

> Европска тарифа за превоз на трансконтеЈнери во вагонски пратки (ШС), којашто покраЈ останатите одредби, исто така, Ја содржи и тарифата со којашто се регулира превозот на контеЈнерите на друш-твото "1ШБКСОНТАШЕК";

> Општа европска тарифа за вагонски пратки (ТЕ\У). Сојузпата тарифа има за цел да го поедностави пресметувањето на

превозните ставки во сообраќајот, помеѓу две или повеќе земји. Таа не се протега за сите видови стоки и за сите станици во договорните земЈИ, туку само за оние што ја сочинуваат основата во размената меѓу соод-ветните земји-потписничкп на спогодбата.

Транзитнпте тарифп претставуваат таков вид тарифи кои се употре-буваат од страна на една земЈа, за оние пратки кои доаѓаат од странство и коишто е потребно преку нејзината железничка пруга да се превезат до друга земја.

Овие тарифи имаат за цел, од една сграна, иривлекување странски транзит по домашната пруга, а од друга, кај увозот и кај извозот, во пог-лед на снижување на превозните трошоци, иреку користење на транзит-ните тарифи на странските железници.

131

Page 116: Меѓународен транспорт

М Е У Н Р О Д Е Н ТРАНСПОРТ И МЕЃУНАРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

Исклучнтелните тарнфп, воглавно наоѓаат примена при иривлекува-ње стока, која доаѓа од странство во транзит иреку една земја, за други прекуморски земји. Овие тарифи, исто така, наоѓаат примена и при оле-снувањето на пласманот на некои поефтини стандардни производи, како на националниот така и на странскиот пазар.

Исклучителните тарифи и другите тарифски попустн и повластици, се регистрираат во анексот на железничките тарифи. Анексот на желез-ничките тарифи е додаток на тарифите, и претставува нејзин составен дел. Од него може да се види видот на исклучителните тарифи и остана-ти тарифски попусти, како и времето и видот на стоката за ХСОЈ се одне-суваат, како и видот на тарифите и попустите кои се укинати.

Тие може да се воведат и во некои вонредни ситуации, кога одредени делови ќе ги зафатат елементарни непогоди, и кога се настојува да се исфрли конкуренцијата од другите превозни патишта. Ваквите тарифи вообичаено се од прнвремен карактер.

МКТУНАРОДТШ ЖЕЛЕЗНИЧКО ДЕУНПВО ШТЕКСОЈЧТАДУЕК - ШТЕКЕШСО

Европските железници, при крајот на 1967 година формираа специја-лизирано меѓународно железничко друштво - 1п1:егсоп{атег. Седиштето на 1п1егсоп1ашег се наоѓа во Брисел, додека, пак, генералната дирекциЈа и стручната служба на ова друштво се сместени во Базел.

Меѓународното железничко друштво организира, развива и коорди-нира превоз на контеЈнери, со цел да ја исполни својата основна задача, а тоа е обезбедување на што е можно поголем превоз на стока со кон-теЈнери на транспортниот пазар во меѓународни рамки.

Ова друштво, особено се ангажира во набавката на специјални ваго-ни за превоз на стоки, и на тој начин, денес располага со низа плато ва-гони.

Шегсоташег работи врз основа на Општите услови за работа. Друш-твото ги склучува договорите врз основа на ионуда која ја доставува, а која има важност од триесет дена.

Основна дејност на друштвото е аквизиција и продажба на превозни услуги на железнпците, извршување на терминалнн операцин. и тоа во најголем случај индиректно, преку своите претставници во одделните земји.

Управата на друштвото е составено од Управен совет, во која члену-ваат железниците-основачки. Нивните одлуки ги извршува Генералната дирекција. Друштвото има свои претставници во сите земји-членки. Ис-тото може да биде иретставувано или директно од железницата-членка која се наоѓа во земјата или, пак, од страна на некое друго железничко

132

Page 117: Меѓународен транспорт

II - МЕГУНАР0ДЕН ЖЕЛЕЗННЧКИ ТРАНСПОРТ

претпријатие, кое исклучиво се занимава со организација и превоз на контејнерн со железнпца. х

За секоја пратка која се предава на 1п1егсоп1атег, налогодавачот по-полнува лист за предавање. ОВОЈ лист за предавање, кој се состои од шест примероцн, се пополнува на посебен образец, чија содржнна ја пропшпува друштвото. Преку предавање на копиЈата од листот за пре-давање на налогодавачот, се смета дека 1п1егсоп1ашег Ја примнл стоката за превоз. Доколку, пак, копиЈата од листот за предавање се предаде на примачот, заедно со неговата писмена потврда за прием, се потврдува испораката и приемот на пратката, На ОВОЈ начин, доаѓа до извршување на налогот на 1п1егсоп1атег.

Покрај основните работп што ги извршува друштвото, тоа може да вршн и дополнителни работи, како што се: осигурување, доставување на големи контеЈнерн, нзвестување за испораката и нивниот преглед и сл.

Овие услуги што ги дава друштвото, потребно е да се платат во рок од триесет дена од моментот на извршување на превозот на стоката.

ПокраЈ 1п1егсоШашег, денес постои и уште едно специЈализирано же-лезннчко друштво - 1п1егСп§о. Станува збор за друштво, кое е специја-лизирано за експлоатациЈа и развоЈ на меѓународниот транспорт, со раз-ладни уреди, Седиштето на 1п1егГп§о се наоѓа во Базел.

1п1егѓп§о беше основано уште во 1949 година, а негова цел беше оле-снување на превозот на земјоделскн пропзводи и стока која е лесно ра-сиплнва, односно производи кои бараат спецпфична температура во ни-вниот транспорт.

Токму поради тоа, основна цел на друштвото е, во текот на целокуп-ното отпремување на лесно расипливите производи, да обезбедн опти-мална температура за производите, кои се превезуваат од местото на производството до местото на потрошувачката, односно пазарот.

Друштвото располага со голем броЈ специЈализирани вагони, опремени со различни разладни направи (сув лед, лед во вода, уреди за длабоко замрзнување и сл.).

1пеегШ§о, покраЈ разладните контејнери, располага и со разладни подвижни сандаци. Начинот на работа на ова друштво е псто како и каЈ ЈтегсоШашег, односно засновано е на Општите услови за работа. Со нив се регулира доставата на порачани вагонн, нивен преглед и сл.

Од 1992 година, овие две друштва функционираат во едннствено дру-штво 1пеегсопеашег - 1пСегѓп§о. Седиштето на друштвото е во Базел.

133

Page 118: Меѓународен транспорт
Page 119: Меѓународен транспорт

\ III - МЕГУНАРОДЕН ПАТБН ТРАНСПОРТ

МЕА Уѓ/^Д РОДВН ТТА ТЕТТ 7 РА.ИСПО РТ

1"Т Ојавата и развојот на патниот транспорт непосредно е поврзана Л со поЈавата на парната машина, моторот со внатрешно согору-

вање, како и изградбата на модерните патишта. ОВОЈ ВИД транспорт на стока, заедно со речниот транспорт, претставуваат наЈстар начин за пре-нос на стока од едно место до друго.

Меѓутоа, развоЈните карактеристики на ОВОЈ сообраќаЈ, во голема мера зависи од нивото на стопанската активност и економска развие-ност на една земја.

Како и останатите видови транспорт така и ОВОЈ ВИД транспорт учес-твува во процесот на општествената репродукциЈа. Степенот на учество на патниот транспорт во вкупната општествена репродукција е во голе-ма мера определен од неговата организациона поставеност, нивото на развиеност на патиштата, од зацртаните цели на сообраќајната полити-ка коЈа ја води една земЈа и сл.

Предностите кои произлегуваат од ОВОЈ впд транспорт се следните: > погоден за транспорт до секоја точка во просторот; > брзо ефектуирање на вложените инвестициони средства; > можност за брза преориентациЈа од еден на друг транспортен пазар; > превозот може да се врши од куќа до куќа без истоварување; > флексибилен за превоз на различни видови стоки, и на различни дис-

танци; > ги елиминира трошоците за претовар; > превозот на производите од производното место до местото на пот-

рошувачка може брзо и ефикасно да се изврши; > сопствената брза амортизациЈа (период од четири-пет години) овоз-

можува развиток на сите гранки на автомобилската индустрија, како и на нејзините придружни кооиеранти;

> на целиот превозен пат, превозот го врши без учество на другиот во-зар, и на тој начин сиот остварен девизен доход останува во корист на еден возар;

135

Page 120: Меѓународен транспорт

МЕЃУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕЃУНАРОДНО ОСЈ-ПГУРУВЛЊЕ

> се јавува како голема помош во ангажнрањето на другите видови транспортери, а особено железничкиот (бидејќи, без помош на пат-ниот транспорт железниците би биле неефикасни, па дури и безна-чајни);

> брз и ефикасен, итн. ПокраЈ предностите, ОВОЈ вид транспорт си има и свои недостатоци:

> непогоден за масивни и кабастн стоки, имајќи предвид дека еден ка-мион (нормален) може да влече 20-30 тони товар, а една железничка локомотива до 800 тони товар, па дури и повеќе;

> задушеност на сообраќајот, особено надвор современнте патишта; > транспортните трошоци на експлоатација се мошне високи во однос

на другнте видови транспорт, освен авионскиот. Како резултат на тоа, истиот се Јавува како превозник на стоки од големи вредности, и стоки што не може да трпат поголем број претовари, а кои потпаѓа-ат под високи тарифи. Од ОВОЈ недостаток на иатниот транспорт, произлегува дека ТОЈ се Јавува во улога на иомошник, а и голем кон-курент на железничкиот сообраќаЈ, на КОЈ повеќе му се оставени на превоз масовните, нискотарифни стоки;

> изложеност на почести сообраќајнн несреќи; > ТОЈ е поскап од железничкиот транспорт, итн.

Како резултат на претходнонаведените специфичности, ОВОЈ вид на транслорт се повеќе се користи при превозот на стоката од местото на производство до местото на потрошувачка.

ВИДОЈВИ ХРДНСПОРТНИ СРЕДГТВД и ВИДОВИ П Р Е В О З ВО П А Т Н И О Т СООКРАЌА.Т

Како транспортни средства кои може да се применат во меѓународ-ниот патен сообраќаЈ се: поединечните возила, патните возови и шлепе-рнте.

Во поедпнечни возила спаѓаат: камиони за општ товар, камиони цис-терни, камиони ладилници и сл.

Патппте возови претставуваат возила кои се составени од два дела, и тоа: камион и приколка. За разлика од поединечните возила, овие тран-спортни средства располагаат со поголем капацитет.

Шлеперите, пак, се составени од влекач и полуприколка. Полупрн-колките може да бидат од различен тип, број на осовини и превозен ка-пацитет. Овие транспортни средства, поради обемот на нивната употре-ба во превозот, често се нарекуваат и „патни крстосувачи",

Меѓутоа, поради ваквиот голем превозен капацитет, во голем број земји се утврдени прописи и правила, со кои се одредуваат максимална-та висина, ширина, должина, осовински притисок и тежина на товарот: > висина: до 2,6 метри;

136

Page 121: Меѓународен транспорт

( III - МЕГУНЛРОДЕН ПАТЕН ТРАНСПОРТ

> шнрина: до 2,5 метри; > должина: камиони - до 12 метрн. шлеперн - до 20 метри и патни возо-

вп - до 24 метри; > осовински притисок: камиони - до 19 тони кај двоосовински и до 26

тони кај троосовински; шлепери - до 32 тона кај троосовински, до 40 тона кај четвороосовински и до 44 тона кај петосовински; патни во-зови - до 44 тона;

> максимален товар по осовина: до 13 тона кај обични, и до 21 тон каЈ дупли осовини. Во патниот транспорт, може да се сретнат следните видови превоз:

• превоз на сопствена сметка (режискн превоз); • превоз на туѓа сметка; • превоз на специјални видови стока; • комбиниран превоз; • превоз во внатрешен сообраќај; • превоз во меѓународниот сообраќај (линиски превоз, превоз од слу-

чај до случаЈ, и транзитен превоз); • денковен и колски превоз, и сл.

Превозот на сопствена сметка, кој уште се нарекува п режискп пре-воз, иретставува таков вид превоз, каЈ КОЈ претпријатиЈата корпстат соп-ствени превозни средства и за сопствена сметка.

Превоз на туѓа сметка постои кога претприЈатија кои се регистрира-ни за извршување на таа дејност, превезуваат стока на други лнца, и за тоа наплаќаат одреден надомест. ОВОЈ надомест може да биде утврден со самиот договор за превоз или, пак, во согласност со тарифите на пре-БОЗНИКОТ.

Под спецнјален впд на стока се подразбира стока коЈа е мошне лесно расжшива, експлозивнн запаливи производи, вонгабаритни и тешки предмети и сл. За овој вид производи е потребно посебно стручно вни-мание и претпазливост, како и специјално средство за превоз.

ОВОЈ ВИД превоз е мошне прифатлив како за корисникот така И за превозникот. Имено, со него корисникот на иревозот може да обезбеди лесно и брзо снабдување на пазарот со свежи производи, како што се: свежото месо, зеленчук, овошје и сл.

Комбипиран превоз во патниот с о о б р а ќ а Ј постои кога при превозот на стока од упатното до одредишното место, се вклученп повеќе превоз-ници. Пример, стоката да била натоварена на камион и да била превезе-на до пристаниште, оттаму со брод да се превезе до друго пристаннште, понатаму да се отпреми со железница и сл., се додека да пристигне до крајната дестинација.

Превозот во впатрешнпот сообраќај го опфаќа превезувањето на стока од едно место до друго, кои се наоѓаат во границите на една држа-ва.

Меѓупародппот патеп превоз, пак, претпоставува превезување стока

137

Page 122: Меѓународен транспорт

МЕЃУНРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕУНАРОДНО ОСГУРУВАЊЕ

од едно место до друго, под услов отпремното место да се наоѓа во една земја, а упатното место во друга. Со овој вид транспорт, се занимаваат претприЈатија и приватни лица, кои ги исполнуваат условите предвидени од Конвенцнјата СМК.

Меѓународниот патен превоз може да биде: линиски, од случај до случај и транзитен.

Линискиот иревоз постои кога превозот на стока се врши според од-напред утврден возен ред на утврдени релации и тарифи.

Превозот од случај до случај претставува најмасовна поЈава во меѓу-народниот патен транспорт. Овде станува збор за превоз на стока, врз основа на договор КОЈ ГО склучуваат договорните странки, за одреден вид стока, на одредена релација.

Транзитниот патен превоз постои кога стоката поминува низ царин-ското подрачЈе, односно тернторИЈата на една или повеќе земји, без при-тоа да постои претоварување или истоварување.

Под денковен превоз во меѓународниот патен транспорт се подраз-бира превозот на стока чиЈа тежина е до 5 000 кг додека, пак, кај колски-от превоз тежината на стоката е над 5 000 кг.

Д Ш Ш И ЕЛЕМЕНТИ НА

Договорот за превоз на стока по патен пат може да се склучи усно, по телефон, телеграф или, пак, писмено. При самото склучување на до-говорот, корисникот на превозот може да побара од превозникот да му издаде понуда, во коЈа ќе бидат содржани сите елементи на евентуални-от договор. Ако корисникот се согласи кон условите дадени во понуда-та, тогаш се издава заклучница. Заклучницата покажува дека е постиг-нат договор помеѓу корисникот на превозот и превозникот, за превоз на стока по патен начин. ПокраЈ заклучница, ако Ја прифати понудата даде-на од превозникот, на корисникот на превозот може да му биде издаден и посебен договор, што го потпишуваат двете договорни странки.

Во ОВОЈ случаЈ, товарниот лист ќе има СВОЈСТВО на доказно средство дека корисникот на превозот ја предал стоката на превозникот, односно дека стоката за превоз е предадена на примачот.

Меѓутоа, доколку доЈде до раскинување на договорот за превоз, то-гаш другата договорна странка има право на надомест на трошоци или евентуална штета.

Согласно заклучницата или договорот за превоз, превозникот е дол-жен да го посгави своето возило во договореното време, на договорено-то место, и за тоа да го извести испраќачот. Ова превозно средство тре-ба да располага со карактеристики и капацитет за меѓународен превоз на стоката, која била предмет на договорот за превоз.

138

Уг.

Page 123: Меѓународен транспорт

III - МБГУНАРОДЕН ПАТЕН ТРАНСПОРТ

Превозникот ее ослободува од одговорност за неисиравното возило во текот на иревозот, само ако таквите проиусти или неисправности ни-ту самиот не можел да ги предвиди. Меѓутоа, доколку ваквите пропусти и неисправности бидат забележани во текот на самото утоварување на стоката, тогаш превозникот ќе биде должен да стави на располагање друго, исправно превозно средство.

Откако ќе го постави возилото на одреденото место и во одреденото време, испраќачот или утоварувачот е потребно да започне со утовар, без плаќање посебен надомест на трошоци доколку дојде до задржување на возилото во рок од два часа. Притоа, превозникот има право да ја од-бие за превоз онаа стока, чиј превоз и промет е забранет.

Овде треба да се прави разлика помеѓу отпремното место, упатното место, местото на утовар и местото на истовар на стоката.

Местото на отпрема и упатното место, обично се земаат како насе-лени места, во кои се врши отпремата, односно се врши издавање на стоката за превоз. Додека, пак, местото на утоварот, односно местото на истоварот, претставува определено складиште или друг простор од КОЈ или во КОЈ е потребно да се утовари или истовари стоката и, по пра-вило, овие места треба да се лесно достапни, заради извршување на пот-ребната манииулација со стоката.

Утоварот на стоката го врши самиот испраќач, или друго лице кое ТОЈ го одредил. Испраќачот, односно лицето кое е одредено од него, мо-ра секогаш да внимава на максимално дозволената носивост на превоз-ното средство. Самиот утовар на стоката е контролиран од страна на превозникот. ТОЈ треба да востанови дека стоката е уредно утоварена и добро прицврстена, заради нејзин безбеден транспорт.

Согласно Конвенцијата СМИ, превозникот е потребно да води смет-ка за: > точноста на наодите во товарниот лист (брОЈ на колети, нивна озна-

ка и сл.); како и > состојбата на стоката и нејзиното пакување.

Доколку превозникот не се согласува со наодот во товарниот лист, тогаш става приговор. Меѓутоа, за да биде полноважен ОВОЈ приговор, потребно е да го потпишат двете странки. Ако една од странките одбие да го стори тоа, тогаш се повикува вештак. Трошоците за ова паѓаат на товар на странката која не била во право.

Стоката коЈа Ја зел превозникот за превоз, потребно е да се превезе во договорениот рок. Притоа, рокот на испорака се однесува на времето потребно за превоз на стоката, одмор на возачите, извршување на ца-ринските и други формалности, како и времето за визирање на прима-чот. ОВОЈ рок, меѓутоа, може да биде продолжен, доколку во текот на превозот дојде до неочекувано одронување на патот, судир, замрзнува-ње, магла, снег и сл.

Испраќачот има ираво да го избере превозниот пат и граничните пре

139

Page 124: Меѓународен транспорт

МЕЃУНЛРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕЃУНАРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

мини. Овие податоци е потребно да ги внесе во заклучницата Меѓутоа доколку испраќачот не внел вакви податоци во заклучницата тогаш превознѕкот има право да ја превезе стоката по превозен пат кој би бил најсигурен и наЈекономичен за конкретниот превоз на стоката

И с п р а ќ а ч о т располага со стоката се до моментот на предавање на примерокот од товарниот лист на примачот. Согласно Конвеншната СМК, и с п р а ќ а ч о т има право да ја запре стоката к о Ј а се наоѓа во тоанзнт да го промени местото на испорака на стоката, како и да го смени лпие то на кое стоката треба да биде предадена, а кое е наведено во товарки-от лист.

Меѓутоа, за да се изврши правото на располагање со стоката пот ребно е да бидат нсполнети следните услови: > испраќачот да го обезбеди ггревозникот од сите трошоци, загуби или

штети, кои би настанале заради извршување на ваквите инструкцшг > да е можно извршувањето на таквите инструкцни- * > ваквите инструкции да не вл И Ј аат на разделување' на товарот олнос

но Пратката. у ' д

Правото на располагање на стоката, испраќачот може да го пренесе на прпмачот. Доколку испраќачот одлучи да го пренесе правото на пас полагање со стоката на примачот, тогаш ТОЈ е должен во товарниот лист да внесе забелешка дека примачот има право на располагање со сгока та. Доколку испракачот го пренесе правото на располагање на прима-чот, тогаш нема право истото да го ловлече.

Меѓутоа, доколку во текот на транспортот настанат неиредвидливи околности, кои би влијаеле на запирање на превозот, ггревозникот е должен за тоа веднаш да го извести носителот на правото од превозот и од него да пооара понатамошни упатства,

По превозот на стоката до одредишното место назначено во товап нпот лист, превозникот е должен на примачот да му го предаде приме" рокот од товарниот лист. Примачот ќе го потврди приемот на иримеро-кот од товарниот лист, со ставање на СВОЈОТ потгагс на истиот По поие мот на товарниот лист, превозникот е должен да му Ј а издаде стоката примачот, кој е наведен во товарниот лист.

Постоп можност превозникот да го предаде товарот на лице различ но од она наведеното во товарниот лист. Но за тоа е лотребно да иостои заверена нзЈава во примерокот од товарниот лист. Лицето на кое му е на ваков начин пренесено правото на расиолагање со стоката не може тта го пренесува ова право на друго лице. 1

Лревозникот има лраво на залога и ираво на задржување на стоката се додека примачот не ги расчисти своите обврски, во однос на ллаќање ' то на Превозките трошоци. е "

Пршачот е должен да ја прими стоката од превозникот. Со самото предавање на стоката на примачот, се смета дека е извршен договооот за превоз. Мегутоа, доколку примачот одбие да ја прими сгоката тогаш

140

Page 125: Меѓународен транспорт

III - МЕГУНАРОДЕН ПАТЕН ТРАНСПОРТ

превозннкот е должен за тоа веднаш да го известн испраќачот, и од него да побара упатства. Во овој случај, испраќачот се јавува како носител на правото за располагање со стоката, иако не го поседува примерокот од товарниот лист.

Истоварот на стоката го врши примачот нли превозникот, доколку така било предвидено со договорот за превоз. Стоката е потребно да се цстовари во рок од шест часа, сметајќп од 12 часот, ако вознлото стиг-нало до 12 часот претходниот ден. Доколку, пак, станува збор за денков-ни лратки, наменети за иовеќе примачн или во редовните линии, стока-та е потребно да се истоварн од превозното средство во рок од еден час, по најавата за спремност на превозникот за нредавање на стоката, а нај-многу три часа, ако се работи за повеќе колети нли пратки.

Меѓутоа, доколку примачот не Ја истовари стоката во предвидениот рок, со нсклучок на лесно расипливата стока, опасните материи и живи-те животни, превозникот може сам да ја истовари стоката и да Ја преда-де на чување, на трошок на примачот.

Исто така, ако примачот не ЈЗ истовари стоката во предвидениот рок, а за ваквото ненстоварување не бнл виновен превозникот, тогаш должност на примачот е да му исплати на превозникот надомест на ште-та, во вид на денгуба.

Товарннот лист (\^ау6111. Сопѕ1§птеп1 Ио{:е), како и во останатите ви-дови транспорт така н каЈ иатниот превоз служи како потврда дека сто-ката е предадена на превозникот заради превоз. Исто така, ТОЈ може да се појави и во улога на договор за превоз.

Оттука, произлегува дека товарниот лист може да се Јави и во СВОЈ-ство на договор за превоз, и во својство на доказно средство дека стока-та е примена за превоз.

Конвенцијата за регулирање на договорот за превоз на стока по па-тен начин (СМ&), ја утврдува содржината на товарниот лист. Товарниот лист ги содржи следните податоци: > датум и место на издавање на товарниот лист; > име и адреса на испраќачот; > име н адреса на превозникот; > место и датум на иреземање на стоката, и место одредено за испора-

ка на стоката; > број на пакети и нивни специјални ознаки и броеви; > бруто тежина на стоката или поинаку изразена количина; > трошоци во врска со превозот (трошоци на превоз, дополнителни

трошоци, царина и други издатоци, направени од склучувањето на договорот до времето на испорака);

141

Page 126: Меѓународен транспорт

МБГУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕЃУНАРОДНО ОСНГУРУВАЊЕ

> потребни инструкции за царинските и други формалности; > изјава дека превозот подлежи на одредбите на оваа Конвенција, без

оглед на кои било сиротивни прописи. Во случаите кога тоа е применливо, товарниот лист ќе ги содржи и

следните податоци: > забранување претовар (претовар од камион во камион или вагон); > франкирање ка пратката, т.е. трошоците што ги презема испраќа-

чот; > упатства од испраќачот, во поглед на осигурување на стоката во

транспортот; > износ на авансот, кој ќе се наплати од примачот за време на испора-

ка на стоката; > износ на товарената стока во патното превозно средство; > рок во кој ќе се изврши превозот; > рокови за утовар и истовар од камион; > список на придружните документи, кои ќе се предадат на превозни-

кот заедно со товарниот лист; > податоци за возилото, според огаптата состојба, и сл.

Странките може во товарниот лист да наведат какви било други пое-диности, за кои сметаат дека се корисни.

Испраќачот е должен да го пополни товарниот лист, и истиот одго-вара за неточно или непотполно внесените податоци во рубриките. Еден дел од товарниот лист го пополнува и самиот превозник. Товарниот лист се пздава во три оригинални примероци, потпшпани од страна на испраќачот и превозникот. Потписите може да бидат отпечатени или заменетн со печати на испраќачот и превозникот, доколку тоа го дозво-лува законот на земјата во коЈа е издаден товарниот лист. Првиот нри-мерок му припаѓа на нспраќачот. Овој примерок има својство и значење како и дупликатот од товарниот лист каЈ останатите видови транспорт. ОВОЈ лист има повеќестрано СВОЈСТВО, односно се применува како потвр-да дека е склучен договорот за превоз, како доказ за отпремување на стоката назначена во истиот, и како средство кое служи за наплата на акредитивот и давање дополнителни уиатства и промена на договорот за превоз.

Вторпот прпмерок ја следи стоката во текот на нејзиниот превоз, се до одредшпното место, а по пристигнувањето на местото назначено во него, се предава на примачот.

Третиот примерок останува кај самиот превозник. ОВОЈ примерок служи како доказ дека е извршен договорот за превоз.

Кога стоката која се превезува треба да се утовари во различни во-зила, или е од различен вид или е поделена во различни групи, испраќа-чот или превозникот ќе има право да бара посебен товарен лист, за се-кое употребено возило или за секој вид или количина на стока.

Иако товарниот лист не е пренослив, како што е товарницата, сепак

142

Page 127: Меѓународен транспорт

III - МЕЃУНАРОДЕН ПАТЕН ТРАНСПОРТ

ЈСонвендијата СМК не ги спречува поодделните земји да го направат пренослив.

Покрај товарниот лист, испраќачот на стоката во меѓународниот па-тен транпорт, потребно е да приложи и други документи. Овие докумен-ти се потребни заради регулирање на царинските, санитарните и други-те формалности, при преминот од едно во друго царинско подрачЈе, од-носно држава. Овде спаѓаат: уверение за потекло на стоката, уверение за квалитет, ветеринарно уверение, фактура, конзуларна фактура и сл.

Испраќачот одговара за точноста и потполноста на документите, кои ги приложува кон товарниот лист.

Превозникот Ја сноси целата одговорност, доколку доЈде до загубу-вање или неправилна употреба на приложените документи кон товарни-от лист, што ги обезбедил испраќачот. Меѓутоа, надоместот на штетата не може да биде поголем од оној износ што превозникот би го исплатил, доколку дојдело до целосно губење или уништување на стоката.

Д јј̂ ј У̂ ^̂ Јј ' Д

Тарифите кои се применуваат во меѓународниот патен транспорт не се унифицирани, како што тоа е случаЈ, на пример, каЈ железничките та-рифи. Цената на превозот каЈ ОВОЈ вид сообраќаЈ, Ја договараат самите договорни странки.

Меѓутоа, и покрај слободата во формирањето на цените помеѓу до-говорните странки, сепак мора да се напомене дека тпе во голема мера зависат од следните фактори: > големината на возилото и неговата искористеност; > релација и конфигурација на теренот низ КОЈ се превезува стоката; > видот на стоката и начинот на пакување; > специфичноста на товарот КОЈ се превезува; > вредноста на стоката; > различните давачки при преминување на секоја граница; > цената на горивото во одделни земЈи; > фиксните трошоци (амортизација, камата, осигурување, наемнина,

инвестициони одржувања и др.) и променливите трошоцн (гориво, мазиво, гуми, ситни поправки, камата на краткорочни креднти и др.), и сл. Висината на превозниот став во голема мера зависи, покрај од овие

фактори, и од висината на некои други видови транспорт, конкретно на железничкиот транспорт. Имено, превозните ставки кои се применуваат во патниот транспорт се доближуваат до железничките тарифни ставки. Понекогаш, висината на патните тарифни ставки може да бидат и пови-соки, но корисникот на превозот секогаш треба да го има во вид фактот што со патните превозни средства се избегнува претоварување на стока-

143

Page 128: Меѓународен транспорт

МЕГУНЛРОДЕН ТРЛНСПОРТ И МЕЃУНАРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

та од едно во друго иревозно средство, и со нив е можно превезување на стоката од складиште до складиште. Токму поради овој факт, многу по-често се применуваат патните транспортни средства, и покрај повисоки-от превозен став, во однос на железничкиот превоз.

Превозшшата, во себе ги содржи трошоците за превоз, како и зара-ботувачката на превозникот.

Доколку превозникот превезува посебен вид стоки. како што се: опаснн материи, живи жгвотни, круина стока и сл., во тарифата на пре-вознпкот е предвидено и плаќање определен додаток, кој се додава на основниот износ на превознина.

Исто така, превозникот може да ги иресмета и сите вонредни трошо-ци кон настанале во текот на превозот на стоката, а чие настанување не било по негова вина.

Превозникот, исто така, има право на надомест поради денгуба. Таа се пресметува за секој започнат час на стоење, а се добива кога збирот на превознината и неЈзините додатоци, ќе се подели со вкупниот брОЈ ча-сови, кои се договорени како рок на испорака.

Р Д Г О В О Р Н О С Т Н А П Р У В О З И И К О Т

Превозникот е одговорен за целосно или делумно губење на стоката и за оштетување на истата, кое ќе настапи од времето на преземање на стоката до времето на неЈзина испорака, како и за какво било задоцну-ваље при нспораката.

Фактот дека стоката не е испорачана во рок од триесет дена по исте-кот на договорениот рок или, доколку договорен рок не постои, во рок од шеесет дена од денот кога превозникот ја презел стоката, ќе се смета за полноважен доказ дека дошло до губење на стоката.

Меѓутоа, превозникот се ослободува од одговорност за целосното или делумно губење на стоката во превозот, доколку губењето настана-ло: > по вина на испраќачот илн лица ангажирани од него; > поради природните карактеристики и особшш на стоката, која била

предмет на превоз: > поради виша сила и други непогоди, кои превозникот не знаел дека

ќе се случат, ниту пак можел истите да ги отстрани; > како резултат на инструкциите што испраќачот или примачот му ги

дал на превозникот. Покрај овие случаи на ослободување на превозникот од одговор-

ност. во практиката иревозникот нема да одговара и во следните случаи, меѓутоа, само ако докаже дека настанатата штета била резултат на една или повеќе причини од наведените: > ако амбалажата не одговара на природата на стоката;

144

Page 129: Меѓународен транспорт

- МЕУНАРОДЕН ПАТЕН ТРАНСПОРТ

> ако загубата илн оштетувањето на стоката настанала при утоварот, редењето или истоварот, по вина на испраќачот, примачот или лхгца ангажирани од нив;

> поради непотполност и неисправност на ознаките и бројките на пар-чињата;

> поради заморување на живите животни, ако превозникот докаже де-ка, н покрај строгото придржување кон добиеннте упатства и презе-мање на сите мерки, загубата или штетата не можела да се избегне;

> ако, според спогодбата и со согласност на корисннкот на превозот, е употребено отворено возило, наместо затворено. Превозникот нема да биде лишен од одговорност по дефектна сос-

тојба на возилото употребено од негова страна за превоз, или поради погрешна постапка или немарност на лицето, од кое евентуално го из-најмил возилото или застапникот или службеникот на последново лице.

Кога испраќачот му предава стока од опасна природа на превозни-кот, тој треба да го извести превозникот за точната прнрода на опасност и, доколку е потребно, да назначи какви мерки на претпазливост треба да се преземат. Доколку ова соопштение не е назначено во товарниот лист, тогаш товарот за докажување по друг пат дека превозникот Ја поз-навал точната природа на опасност, опфатена со превозот на спомена-тата стока, паѓа на превозникот или на примачот.

Стока од опасна природа, за коЈа во околностите наведенп претход-но превозникот не знаел дека е опасна, може каде било и како било да се истовари, уништи или направи неопасна од страна на превозникот, без надомест. Уште повеќе, испраќачот ќе биде одговорен за сите тро-шоци, губењето или оштетувањето, преднзвикано со предавање на сто-ката на превозникот за превоз или со нејзиниот превоз.

Што се однесува, пак, до задоцнување при испорака, истото ќе се смета дека настапило кога стоката не е испорачана во договорениот рок, или кога во недостиг на договорен рок, вистинското траење на пре-возот, со оглед на конкретните околности и особено во случај на делу-мен товар, времето потребно за составување целосен товар во нормални условп, го надминува времето кое може да му се признае на еден совесен превозник.

Превозникот нема да плати надомест за настанатата штета, доколку не била направена рекламација кај превозникот по писмен пат. Оваа ре-кламација, потребно е да биде направена во рок од дваесет и еден ден од моментот, односно денот кога стоката му била ставена на располагање на примачот.

Висината на надоместот на штетата, за целосно или делумно губење на стоката, превозникот е должен да Ја плати во сооднос со висината на вредносга на изгубената или оштетената стока. Оваа вредност може да биде утврдена според цената на чинење на стоката во местото и денот кога стоката била преземена за превоз или пак според берзанскиот курс

145

Page 130: Меѓународен транспорт

МЕЃУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕЃУНЛРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

шш пазарната цена. Висината на надоместот на штетата, која настанала поради пречеко-

рување на рокот на испорака, не може да го надмине договорениот из-нос за целнот превозен пат, освен ако со договорот за превоз не е по-ннаку предвидено. Меѓутоа, за да може да се наплати овој вид надомест врз основа на пречекорување на роковите за испорака, штетата мора да биде докажана.

РЕМАЈВАЊЕ НА СПОРОВИ

Доколку во текот на извршувањето на договорот за превоз, дојде до спор меѓу договорните странки, тогаш во практиката може да се срет-нат четири начини на шшно решавање: > пред судот на земјата, што бил договорен од договорните сгранки во

самиот договор; > пред судот на земЈата, во која тужениот (претпрНЈатието) има свое

седиште; > пред судот на земЈата, во која се наоѓа местото на отпрема или мес-

тото на истовар; > пред арбитражен суд, доколку странките се спогодиле спорот да го

решат на ТОЈ начин. Овие начини на решавање спорови произлегуваат и од самата Кон-

венцнЈа СМК. Тужбата, каЈ ОВОЈ ВИД меѓународен транспорт, застарува во рок од

една година, почнуваЈЌи да тече: > во случаЈ на делумна загуба или пречекорување на роковите на испо-

рака, од денот кога стоката е предадена на примачот; > во случаЈ на целосно губење на стоката, триесет дена по договорени-

от рок на испорака (исклучок од ова правило постои кога во догово-рот за превоз не е договорен рок на испорака, во КОЈШТО случаЈ се зе-ма рок од шеесет дена, од денот кога превозникот ја зел сгоката за превоз);

> во останатите случаи, три месеци од денот на склучување на догово-рот за превоз. Меѓутоа, доколку станува збор за случаЈ на измама или лоши намери

од страна на превозникот, тогаш рокот на застарување е три години.

МЕЃУНАРОДНО РКГУЛИРАЊЕ НА П А Т Н И О Т ТРАНГ.ПОРТ

Како резултат на се поинтензивниот развоЈ на меѓународниот патен транспорт. се Јави и потребата од правно регулирање на истиот. Во тој

146

Page 131: Меѓународен транспорт

1П - МЕГУНАРОДЕН ПАТЕН ТРАНСПОРТ

контекст, потребно е да ги споменеме следните меѓународни спогодби и конвенции: > Меѓународна конвенција за патен сообраќај од 1949 година; > Општа спогодба за економско регулирање на меѓународниот патен

транспорт од 1924 година со анексите; > Конвенција за договори во меѓународниот превоз на стоки ШЈЗ пати-

шта (СМК) од 1956 година; > Договор за царински постапки со возила од 1949 и 1954 година; > Царинска конвенција за меѓународниот превоз на стоки врз основа

на карнетот ТШ. (ТгапѕроП 1п1егпаПопа1 раг 1а КоШе), итн. Помеѓу многубројните конвенции кои ги регулираат односите во

светот на превозите, привилегирано место зазема Конвенцнјата за дого-ворот за меѓународен патен иревоз на стока (Конвенцијата СМК) од 1956 година, склучена под покровителство на Економската Комисија за Европа на ООН.

Ваквата позиција на Конвенцијата произлегува од следннте НСЈЗИНИ карактеристики. Најпрво, таа се појавува по Втората светска воЈна, од-носно во пернодот кога товарниот превоз добива се позначителен по~ дем, КОЈ се должеше пред се на технолошкиот прогрес и модернизирање-то на патната инфраструктура. Ова резултираше во потреба од донесу-вање законска регулатива, со коЈа ќе се регулираат и изедначат договор-ните меѓународни односи помеѓу шпедитерите и транспортерите.

Исто така, успехот на СМК се должи на големата точност при опре-делувањето на нејзината област на примена. Неоптоварена со формал-ности, СМК. се применува секогаш и насекаде кога објект е меѓународ-ниот патен превоз на стока, а понекогаш и поморскиот и железничкиот превоз.

Значењето на КонвенциЈата СМК се гледа и во неЈЗИната се поголе-ма примена не само во европските туку и во превозите од останатите земји во светот. Според тоа, пожелно е Конвенцијата да се претвори во општоважечки закон, КОЈ претпоставува да, по воведувањето соодветни правила во националните права, дури и националните превози бидат потчинети на СМК.

Меѓутоа, за развојот на меѓународниот транспорт, во голема мера придонесе и основањето на Меѓународпата уиија за патен траиспорт -- ИШ (1п{етаНопа1 К.оад Тгапѕрог! ИЈшоп).

Меѓународната унија мошне успешно се вклучува во решавање на прашања, кои произлегуваат од односите во меѓународниот патен тран-спорт. Нејзината работа е насочена не само кон воспоставување сора-ботка во областа на меѓународниот патен транспорт туку и кон интере-сите на корисниците на самиот превоз.

ПШ претставува организација од светски размери. Таа изработува низа стандардни формулари од областа на меѓународниот патен транс-порт, како на пример, товарниот лист. Работата на оваа Унија се одвива

147

Page 132: Меѓународен транспорт

МЕУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕЃУНАРОДНО ОСГУРУВАЊЕ

по секции: за економски прашања, техничкн, општи сообраќајни, та-рифни и други.

ПРИМЕНА ИА ТШ КАРНЕТ КО М К Ѓ У Н А Р О Д Н И О Т П Р Е В О З НА СТОКА

Царинската конвенција за меѓународен превоз на стока врз основа на ТШ карнетот е донесена во Женева во 1959 година, а истата е ревиди-рана во 1975 година.

Оваа Конвенција требаше да овозможи превоз на стоките со мини-мум интервенцин за време на патот, нудејќи е максимум гаранции на ца-ринската администрациЈа во сите транзитни земји.

Режимот ТШ беше изработен за да ги намали тешкотиите со кои се судираат превозниците и, истовремено, за да им понуди на царинските органи еден меѓународен систем на контрола, којшто заменувајќи ги традиционалните државни процедури, исто така им обезбедува ефикас-на заштита на приходите на секоја држава, низ која транзнтнраат стоки-те.

Меѓутоа, за да може да се користи Т1К карнетот во превозот на сто-ката, потребно е да бидат исполнети неколку услови: > превозот да се врши со патни возила или контејнери, кои располага-

ат со одредени технички карактернстики, за да овозможат поеднос-тавен царински надзор и сл.;

> превозот на стоката да се врши по пат и да постои можност, доколку е потребно, превозните средства да може да се транспортираат со други возила, како на пример. бродови, железница и сл.,

> превозникот да има уреден Т1К карнет; > од местото на поаѓање на превозните средства или контеЈнерите на-

товаренп со стока, царинарницата да изврши преглед врз нив, а изда-дениот карнет ТШ и останатите документи, да ги прифати како до-кументи за меѓународен превоз. Што се однесува до сигурноста на возилата или контејнерите, оваа

Конвенција предвидува стоките да се превезуваат со возила или контеј-нери, кои се конструирани на тој начин што не може да се има пристаи во внатрешноста, откако еднаш ќе бидат пломбирани од царинските ор-гани.

Конвенцијата ги утврдува нормите за конструкција и процедурите за одобрение, односно само оние возила или контејнери, кои ги исполнува-ат овие норми и располагаат со одобрение, може да ги превезуваат сто-ките под заштита на карнетот Т1Е..

За да добие вакво одобрение, патното возило или контејнерот е пот-ребно да ги исполнуваат следните услови; > просторот за сместување стока да биде пристапен за царински прег-

148

Page 133: Меѓународен транспорт

III - МЕЃУНАРОДЕН ПАТЕН ТРАНСПОРТ

лед; 5> намена на возилото и контеЈнерот за меѓународен превоз на стока со

ТЖ карнет; > во возилото, односно контеЈнерот да иема скриени места, кои би се

корпстеле за криумчарење при превозот на стока, н сл. Ова одобрение што го добиваат патните возила важи две години. Посебни одредби се применуваат за тешкп и кабасти стоки, кои не

може да бидат превезувани со нормални транспортни средства. Имено, ако еден контејнер или единица товар гн задоволува барањата на Кон-венциЈата, овластените органи за давање одобрение или за инспекциЈа пздаваат уверение за одобрение или таблица за одобрение за контејне-рите.

Меѓународната гаранција на системот, претставува втор основен елемент на транзитот Т1К.

Функционирањето на гаранциЈата на системот на транзит Т1К е едно-ставно. Секое здруженне кое гн претставува превозниците, утврдено во една земја и прифатено од царинската управа на таа земЈа за гарант, гп гарантира во таа земЈа давачките и такспте, кои би биле побарани во случаЈ на направена неправилност за време на превозот со режимот Т1К. Ова национално здружение-гарант го гарантира плаќањето на давачкп-те и таксите на националните или странски превозшгци за превоз пзвр-шен под карнетот Т1&, издаден од него илн од здруженне од друга земја. Така, секоЈа земЈа, за снте ТЖ. превози што се извршуваат на неЈЗИната територија, располага со гаранциЈа воспоставена на таа територија. По-стои еден вид партнер во својата земја, кому царинските органи може да му се обратат во случаЈ на неправилност. Системот, значи, може да биде сметан како наследник на нацноналните транзитни двпжења, кои повеќе се базираат врз меѓународни мерки, отколку врз државните, односно коп патуваат под покритие на гаранциЈа коЈа важи на меѓународен план.

Во случаЈ на неправилност, пред да се обратат на здружението-га-рант, царинските оргага! треба, доколку тоа е можно, да побараат пла-ќање од лицето кое е директен должник. Кога гаранциЈата треба да биде ставена во игра (особено од причина на пнсолвентност на лицето кое е директно должно), секогаш здружението, каде што неправилноста е констатирана, е она на кое му се обраќаат царинските органи од таа земја, што овозможува да се регулира работата во внатрешноста на зем-Јата. Меѓутоа, тоа здружение-гарант ќе го пренесе ОВОЈ трошок, со по-средство на Ж1Ј, врз Меѓународниот пул на осигурители.

Бидејќи ниедна гаранција не може да биде неограничена, монетарни-те лимити на гаранцијата се фиксирани за секоја земЈа одделно.

КонвенциЈата ТЖ од 1975 година, исто така, предвндува ограничен рок за барањата на царннските органи од гаранциЈата. Затоа, пропиша-но е дека, кога царннските органи ќе раздолжат безусловно карнет ТЖ, не ќе може да се направи никаква рекламација во име на гаранцијата,

149

Page 134: Меѓународен транспорт

М У Н А Р О Д Е Н ТРАНСПОРТ И МЕЃУНАРОДНО ОСГУРУВАЊЕ

освен ако не биде докажано дека потврдата за раздолжување е добиена со злоупотреба или измама. Во случај на нераздолжување на карнетот Т1К или кога раздолжувањето на карнетот Т1К е условено, здружението--гарант мора за тоа да биде известено во рок од една година, сметајќи од денот на задолжувањето на карнетот од Управата на заинтересираната земја. Плаќањето на бараните давачки и такси, може да биде барано наЈ-рано три месеци по тоа објавување. ОВОЈ рок овозможува да се пристапи кон детална истрага, и да им се презентираат на царинските органи обја-снувања, кои во доста случаи може да го направат непотребно плаќање-то.

Третиот и најзабележителен елемент во целината на системот Т1И, освен таблицата Т1К. поставена на самото возило, е карнетот ТШ., кој сам по себе го сочинува скелетот на системот Т1К. ТОЈ се издава посебно за секое патување и за секое возило. Истиот треба да ги содржи следни-те елементи: > име на издавачот; > име и седиште на превозникот; > поЈДОВна царинарница и царински документ за возилото; > одобрение за возилото; > вредност на стоката што е содржана во приложениот попис; > жиг и печат на секретарот на меѓународната организација која го из-

дала, односно по чие овластување карнетот е издаден; > на грбот на карнетот се внесува изјава на превозникот и гарантот,

дека по законска одговорност ќе биде извршен превозот, според пре-земената обврска од карнетот. Овој карнет се издава во онолку листови колку и одобрени гранични

премини. Кон карнетот се додава и манифестот, и тоа во толкав број примероци колку што има листови самиот карнет.

Четвртиот и последен основен елемент врз кој почива системот ТШ е принципот, според КОЈ мерките на царинската контрола преземени на земЈата на поаѓање ќе треба да бидат прифатени од транзитните и одре-дишните земЈИ.

Карнетот, исто така, може да се користи и за превоз на тешка и ка-баста стока. КаЈ ОВОЈ вид превоз, на предната страна од карнетот и на ос-танатите листови се става забелешката „тешка или кабаста стока".

Користите кои произлегуваат од овој карнет се многустрани: > царинската процедура е поедноставна на граничните премини, со

што самите возила се задржуваат многу пократко на граничните премини;

> превозниците не поднесуваат царински гаранции за стоката, при преминувањето на граничните премини;

> превозниците кои располагаат со ОВОЈ харнет, доколку се најдат под удар на царински санкции, се обезбедени од запленување на возило-то од страна на царинските органи.

150

Page 135: Меѓународен транспорт

III - МЕЃУНАРОДЕН ПАТЕН ТРАНСПОРТ

Царинската конвенцнја за карнетот АТА за привремен увоз на стока се однесува на привремен увоз на стока врз основа на Царннската кон-венција за привремен увоз на стручна опрема и Царинската конвенциЈа за олеснување на увозот на стока за изложување или употреба на из-ложби, саеми, конгреси или други слични манифестации. Во вакви слу-чаи, царинските органи, наместо вообнчаените царински документи, го примаат карнетот АТА.

Карнетот АТА е составен од корици со рубрики, во кои се внесуваат: > број на карнетот; > име и адреса на организациЈата-издавач на карнетот; > име и адреса на носителот на карнетот; > здружение на издавачите на карнетот, односно име на меѓународна-

та организациЈа што гарантира; > рок на важност; > земји во коишто важи карнетот; > датум на издавање; > потписи на носителот на карнетот и овластениот службеник на здру-

жението, односно издавачот и заверка на царинските власти од зем-јата во која се извршени царинските контроли, и сл. Комплетот, исто така, содржи и посебни рубрики на предната и зад-

ната сграна. Овие иосебни рубршш на предната страна од корицата ги пополнуваат царинските органи, со ставање забелешки во врска со из~ вршениот преглед, заведувањето во книгата на царинскиот орган и сл. Додека, пак, на внатрешниот дел од задната корица се впишува образло-жението за користење на карнетот АТА. На овој дел, исто така се наоѓа и знакот на Меѓународното биро за информации на трговските комори.

Карнетот содржи и листови со кои се овозможува извршувањето на различните операции, во смисла на привремен увоз заради извоз и обратно, вклучително и транзит. Според тоа, брОЈОт на листови во еден карнет ќе зависи од операциите што ги бара носителот на карнетот. Си-те овие листови содржат купони кои се задржуваат откако ќе биде извр-шен прегледот при извозот, увозот, повторниот извоз и увоз, од страна на царинските органи. Горниот дел од листот којшто останува во карне-тот се нарекува талон.

Со цел да се овозможи полесно ракување, карнетот АТА содржи бе-ли, жолти и сини листови.

Велите листови (влезен лист и лист за повторен извоз) се примену-ваат во земјите на привремениот увоз, кога постои увоз и извоз од нив.

Жолтите листови (излезен лист и лист за повторен увоз) ги користат царинските органи на земјата од која стоката привремено се извезува и за која е условено да биде вратена во земјата од каде што е извезена, во одреден рок.

151

Page 136: Меѓународен транспорт

МЕЃУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕЃУНАРОДНО ОСГУРУВАЊЕ

Сините листови (превозен лист) ги користат царинските органи во земјите на превозот.

Карнетот АТА се печати на англиски или француски јазик, а по пот-реба и на другн јазици.

Доколку карнетот е издаден од некоја организација во странска зем-Ја, тогаш станува збор за странски карнет. Меѓутоа, доколку карнетот е издаден од страна на Стопанската комора во Македонија, тогаш станува збор за македонски карнет.

Карнетот важи една година. Привремен увоз на стока или мостра во Македонија врз основа на ОВОЈ

карнет, може да биде допуштен само ако се исполнети следните услови: > кориците на карнетот, како и влезниот лист да бидат исполнети со

потребни податоци и овластено потпишани (од овластен службеник на здружение-издавач), а од носителот на карнетот, своерачно;

> карнетот да биде вклучен во т.н. информационо биро на Меѓународ-ната трговска комора (ВИСС - Вигеаи 1п1егпаиопа1 сПпГогтаѓшп с1еѕ СБатбгеѕ с1е Соттегсе), што е означено на корицата и во коЈа е вклу-чена и Стопанска комора како гарантна организација;

> на карнетот да биде извршена заверка од царинските органи на зем-Јата-извозник дека е прегледана стоката или мострата, и потпишана и жигосана;

> карнетот да важи за Македоннја и рокот на важење да не е иоминат; > стоката или мострата да биде подложена на контрола на царинските

органи, во рокот на важење на карнетот; > за увезената стока или мостри, при повторен извоз да може да се ут-

врди истоветност. Меѓутоа, доколку карнетот не ги исполнува овие услови, тогаш уво-

зот на стоката коЈа е предмет на овој карнет нема да биде допуштен. Доколку, пак, се работи за привремен извоз на стока или мостра врз

основа на македонскн АТА карнет, царинарницата е должна особено да утврди: > кориците на карнетот во делот А-увозен и листот за повторен нзвоз

да бидат правилно пополнети, и карнетот да е издаден од овластен орган;

> карнетот да е валнден, односно да не е изминат рокот од една година од денот на неговото издавање;

> стоката, односно мострите да одговараат на наведенит иодатоци во рубриките 2-6 на главниот список на грбот од предната корица;

> именувањето на стоката или мострата со знаци за обележување ово-зможува утврдување на нивната истоветност. И во овој случај, доколку не се исполнети наведените услови, тогаш

царинарницата нема да го дозволи извозот, односно носителот е потреб-но да побара нов карнет од издавачот.

152

Page 137: Меѓународен транспорт

ГУ - МЕГУНАРОДЕН ВОЗДУШЕН ТРАНСПОРТ

МЕЃУНАЕПДДНЖ1ШШ1ГЕН ТРАНСШШХ

УЛШЕА И ЗНАЧЕЊЕ Н А ИаЗДУШНИОТ ХР АНСШШГ

еѓународннот воздушен транспорт доживеа мошне брз развој по 1970-тнте години. Ова се должеше на производството на

транспортни авиони со мошне голем превозен капацптет. Ова е особено важно за превозот на стоки, кои поради своите спецпфичности бараат побрзо транспортирање од местото на производство до местото на пот-рошувачка.

Овој вид на превоз, иако е доста поскап во однос на другите видови транспорт, сепак во современи услови се повеќе наоѓа примена во транс-портот на стоки. Имено, воздушниот сообраќаЈ е наЈчесто корпстен вид транспорт кога е потребно да се превезе стока коЈа не трпи долго трае-ње на превозот, скапоцена стока, односно стока коЈа има повисока про-метна вредност. како и стока коЈа е итно потребна (како на пример, не-кои резервни делови и сл.).

Денес, со ОВОЈ ВИД на транспорт се превезуваат 1% од остварените тон-километри во светскиот транспорт на стоки, но околу 10% од вкуп-ната вредност на превезените стоки. Ваквите податоци зборуваат за фактот дека најчесто превезувани стоки со воздушниот транспорт прет-ставуваат стоките кои имаат поголема прометна вредност, односно сто-ките кои можат да го поднесат изразито најскапиот и најбрз транспорт.

Предиости кои произлегуваат од користењето на овој вид транспорт се: > изразито голема брзина на големи дистанци; > релативно голема сигурност и релативно ниски трошоци за осигуру-

вање од транспортни ризици; > релативно ефтина амбалажа; > брзина на испорака и побрз обрт на финансиските средства, и сл.

Иако овој вид транспорт пружа мошне голема сигурност и брзина во транспортот на стока, сепак истиот има и свои недостатоци кои претеж-но се однесуваат на: > релативно ограничениот транспортен капацитет;

153

Page 138: Меѓународен транспорт

МГУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕЃУНРОДНО О С Г У У В А Њ Е

> непогодноста при транспортот на помасивни товари; > забранетиот транспорт на опаснн материи; > дополнителните трошоци за неопходен претовар; > највисоката цена на превоз, и сл.

Меѓутоа, со понатамошното техничко усовршување, воздушниот стоков сообраќаЈ факторот брзина ќе го доближи до факторот еконо-мичност, и на ТОЈ начин ќе овозможи да се прошири кругот на иласира-ње на производите на најдалечните меѓународни пазари.

ШШМИ ВО- МКЃУН АРОДНИОТ ВОЗДУППШ Т Р А Н Г П О Р Т

Како договорни странки во меѓународниот воздушен транспорт се јавуваат испраќачот, од една страна, и превозникот, од друга. Испраќа-чот е лицето кое е наведено во воздушниот товарен лист и во чие име, врз основа на договорот за превоз, се предава стоката за превоз. Додека, пак, примач е лицето кое во водушниот товарен лист е овластено да ја преземе стоката коЈа била предмет на договорот за превоз, откако таа ќе биде превезена до местото кое е определено како одредиште во сами-от договор.

Предмет на договорот за превоз со воздухоплов може да бидат сите видови стоки, освен оние кои според превозникот би можеле да предиз-викаат опасност по воздухопловот, патниците или другите пратки, одно-сно стоки кои изрично се цсклучени од иревоз.

Кога стоката се предава на превоз, таа е потребно да биде деклари-рана под нејзиното специфично име. Пред да се преземе стоката за пре-воз, наЈпрво е потребно да се види дали таа одговара на „Условите за превоз на стока" на превозникот. Стоката која не одговара на ваквите услови (експлозив, отров, запаливи материи, стока коЈа може да предиз-вика оштетување на воздухопловот и сл.) не може да биде предмет на договорот за превоз со воздухоплов.

Стоката коЈа се превезува со воздухоплов е потребно да биде добро спакувана. Секоја од поединечните пратки треба да содржи точна адре-са и податоци за испраќачот и примачот, како и ознаки, односно броЈКИ кои се наведени во самиот товарен лист.

По правило, иревозникот ја ирезема стоката од испраќачот од гра-дот и ја транспортира до аеродромот, освен ако поинаку не било догово-рено. Испраќачот го составува товарниот лист и истиот му го предава на превозникот заедно со стоката. Превозникот е должен да изврши ме-рење на стоката, да )а наплати иревозшшата, да го потпише третиот примерок и да му го предаде на испраќачот.

Кај меѓународниот превоз на стока со воздухоплов постои вредносен лимит на стоките, односно пратките кои може да се превезуваат со еден

154

Page 139: Меѓународен транспорт

IV - МЕГУНЛРОДЕН ВОЗДУШЕН ТРАНСПОРТ

воздухоплов. ОВОЈ вредносен лимит изнесува 5 0 0 0 0 долари или еквива-лент.

Испраќачот располага со стоката се до моментот на нејзиното пре-давање на иримачот во местото кое било определено како одредишно место, односно се до моментот на предавање на товарниот лист на при-мачот. Притоа, испраќачот има право да дава упатствија на превознжкот до ОНОЈ момент додека располага со стоката. Ваквите упатствиЈа може да се однесуваат на: повлекување на стоката од отпремниот аеродром; задржување на стоката во текот на превозот во кое било место на сле-тување; враќање на стоката во местото на тргнување; предавање на сто-ката на друго лице од она што е определено како примач во товарниот лист.

Меѓутоа, постои можност превозникот да не постапи по упатствата дадени од испраќачот, само ако со извршување на ваквите упатства би предизвикал штета на останатите испраќачи.

Доколку не е поинаку предвидено во договорот за превоз, стоката се предава на лицето наведено во товарниот лист како примач, и на пропи-шаниот начин превозникот ќе го извести за пристигнувањето на стока-та. Доколку, според товарниот лист, примачот е еден од превозниците што учествуваат во понатамошниот превоз, тогаш известувањето за пристигнување на пратката, според истиот договор за превоз, во првото упатно место ќе се упати на лицето што е назначено во товарниот лист.

Доколку примачот одбие да Ја прими пратката или не се јави истата да ја подигне и по уредното и на вообичаен начин упатено известие за пристигнување на стоката, превозникот ќе постапи според упатствата дадени од страна на испраќачот, наведени во договорот за превоз. Ако такви упатства не постоЈат, откако писмено го известил испраќачот де~ ка примачот не ја прима испорачаната стока, превозникот може: > стоката да ја врати со сопствени превозни средства или со превозни-

те средства на друг превозник на ПОЈДОВНИОТ аеродром, на сметка и ризик на испраќачот;

> да Ја истовари стоката во упатното место и да ја предаде на чување на аеродромскиот склад, и да чека на дополнителни упатства од ис-праќачот (стоката се ускладиштува на сметка и ризик на испраќа-чот);

> ако се работи за лесно расиплива стока, превозникот ќе ги преземе оние мерки кои смета дека се најадекватни во дадениот момент, за-ради заштита на сопствените интереси и интересите на испраќачот. Ваквите мерки вклучуваат напуштање или уништување на стоката, доколку дошло до нејзино расипување, продавање на стоката без претходно известување на договорната странка и сл. Доколку настане одредена штета на стоката која била предмет на

договорот за превоз, примачот е должен при приемот на стоката, докол-ку се работи за видлива штета, за тоа веднаш да го извести превозникот,

155

Page 140: Меѓународен транспорт

МУНАРОДЕН ТРНСПОРТ И МЕЃУНАРОДНО ОСГУРУВАЊЕ

односно со писмена пријава најдоцна до седум дена од денот на презема-њето на стоката, доколку се работи за штета која не била видлива при приемот на стоката.

Ако, пак, дојде до загубување на стоката (според Варшавската кон-венција, пратката ќе се смета за изгубена доколку поминале седум дена од денот кога стоката требало да пристигне на упатниот аеродром), то-гаш прнмачот е должен да поднесе писмена приЈава во рок од сто и двае-сет дена од денот кога пратката требало да иристигне на одредишниот аеродром, односно да биде предадена на примачот.

Штети може да настанат и при пречекорување на рокот на испорака на стоката. Во ОВОЈ случаЈ, примачот е должен да поднесе писмена прија-ва во рок од четиринаесет дена од денот кога истекол рокот на испора-ка.

А В И О Ш Ж И ХОВА Р Е Н л и п

Авионскиот товарен лист (Атуау ВШ, Ап Сопѕ1§птеп1; Мо1е) претста-вува транспортен документ, КОЈ се применува при транспортот на стока по воздушен пат. Имено, авионскиот товарен лист може да служи како доказ дека стоката е предадена на превозникот заради превоз.

Авионскиот товарен лист содржи: > место на тргнување и место на пристигнување; > име и полна адреса на испраќачот, превозникот и примачот на сто-

ката; > вид на стоката, број на пакети, тежина, начин на пакување и ознака

за распознавање на стоката; > евентуална вредност на стоката за која се сака да се добие гаранција

од превозникот; > надворешна состојба на стоката и амбалажата; > придружни документи кои му се предадени, покраЈ товарниот лист,

на превозникот; > рок во кој треба да се изврши превозот на стоката и забелешка за

превозниот пат; > место и датум на издавање на товарниот лист; > вредност на стоката, износ на трошоците; > задолжителна забелешка дека превозот се врши според одредбите

од Варшавската конвенција. Овој товарен лист се издава во трп оригинала и девет копии. Првиот

примерок го задржува иревозникот, вторпот ја следи стоката, додека, пак, третпот се дава на испраќачот како доказ дека стоката е земена за-ради превоз.

Копиите од товарниот лист служат за интерни иотреби на царински-те органи и превозникот.

156

Page 141: Меѓународен транспорт

IV - МЕЃУНАРОДЕН ВОЗДУШЕН ТРАНСПОРТ

Авпонскпот товарен лист се пополнува на англнски јазик. Испраќа-чот одговара за точноста на сите внесени податоци во товарннот лист.

Товарниот лист КОЈ се применува во воздушниот транспорт, според Варшавската конвенција, не може да се пренесува. Меѓутоа, Хашкиот протокол од 1955 година дава можност авионскиот товарен лист да мо-же да се пренесува.

Доколку во сампот товарен лист не е изрично наведено дека се рабо-ти за пренослпв, тогаш ТОЈ ќе се смета за непренослив. Ако е издаден пренослив товарен лист. на останатите примероци од товарниот лнст мора изрично да биде наведено дека е издаден пренослив товарен лист.

Преносливиот товарен лнст мора да содржи потписи на превозннкот и испраќачот, или на лица овластени од нив.

ПокраЈ товарниот лнст, во меѓународннот воздушен транспорт ис-праќачот мора да води и етоков манпфест. ОВОЈ манифест е документ, кој содржи погшс на целокупната стока и опрема кои се превезуваат со еден воздухоплов.

ОВОЈ документ служи за утврдување на состојбата на целиот инвен-тар, стока и останати производи, кои се наоѓаат во воздухопловот. Ма-нифестот содржи: > податоци за воздухопловот; > аеродром и држава во коЈа е регистриран воздухопловот; > место на утовар и истовар на стоката; > број на превозните документи; и > податоци за стоката која се превезува.

Истиот се прикажува на царинските органи, а служи како доказно средство дека во текот на целпот превозен пат, на водухопловот ништо не е ниту утоварено, ниту фрлено или пстоварено.

Основна цел на авионскиот стоков манпфест е да им се овозможи на царинскнте власти да го контролираат превозот на стока, односно да го спречат евентуалното криумчарење.

1.1НКВОЗНИНА ЈШ ЈиШШ) 1|јД11.1ШОТ ТРАНС11РРТ

Во воздушниот сообраќај се разликуваат три основни категорни на превознина: о Општи стокови 1АТА тарифи и наплата; • 1АТА тарифи и наплата со одредени попусти; • Посебни договорни цени.

Огаптите стокови 1АТА тарифи н наплата се применуваат во најго-лемиот број меѓународни дестинации во стоковиот превоз. Станува збор за тарифи кои се пресметуваат по килограм тежина, изразени во локал-на валута на земјата од каде што започнува превозот, со истовремено постоење на одредена минимална наплата по пратки.

157

Page 142: Меѓународен транспорт

М ЕГУНАРОД ЕН ТРАНСПОРТ И МЕГУНАРОДНО ОС11ГУРУВАЊЕ

Меѓутоа, како резултат на се поголемата конкуренција, покрај опш-тите 1АТА тарифи и наплати се појавија и 1АТА тарнфп п паплата со од-реденн попуети илн доплатп п посебнп договорни ценп. Меѓу најважни-те се вбројуваат: > 1АТА тарифи со поиусти според количината, претставуваат таков

вид цена, кај кои цената по килограм се намалува доколку тежината на пратката ја премине договорената тежина која била однапред определена (на пример, граничните вредности може да бидат 45 кг, 100 кг или некоЈа друга вредност);

> 1АТА тарнфи и наплата со попуст за точно одреден вид стока, прет-ставуваат ниски индивидуални цени за точно одредени и дефинирани видови стока. Ннвна основна цел е да го стимулираат воздушниот превоз на тие видови стока, бидејќи истите не би можеле да ги под-несат цените кои важат според општите 1 А Т А тарифи. ОВОЈ вид та-рифи може да вклучуваат и доиолнителен попуст според количина-та, што значи дека цената на чинење на превозот се намалува со зго-лемувањето на тежината на пратката.

> Цени со попуст за сите видови стоки во зависност од тежината на пратката, претставува категорија на ниски цени воведени за големи-те, консолидирани пратки, како и пратки кои се засновани на нивна-та тежина, но не врз база на принципот КОЈ беше споменат во прет-ходно наведените видови посебни цени. Објавувањето на ОВОЈ вид це-ни требаше да овозможи примена на низа други посебни цени.

> Посебно договорните цени директно се договараат помеѓу воздухо-пловната компаниЈа и поголемите исираќачи, агенти или шпедитери, кои можат да е гарантираат на компаниЈата одредена количина сто-ка во одреден временски период. ОВОЈ вид цена се повеќе се користи во современи услови. Нивна основна карактеристика е дека се мош-не ниски, да може да паднат и под 20% од вкупната вредност на оиш-тите 1АТА цени.36

Превознината може да се плати на три начшш: > плаќање однапред (РгераЈс! - РР), што значи дека трошоците за пре-

воз ги сноси испраќачот на стоката; > превознина платена од примачот (С11аг§е Со11ес1 - СС), што значи де-

ка превознината и другите трошоци ги плаќа примачот при откупот на товарниот лист; и

> (Саѕ1а оп БеНуегу - СОО), што значи дека примачот ги плаќа не само превознината и другите трошоци туку и цената на стоката.

3 6 АлсНјашс, I., АгГек, 2., Ргевегас, В., 2е1ешка, К.., Цнт. дело, стр. 145-146

158

Page 143: Меѓународен транспорт

IV - МЕГУНАРОДЕН ВОЗДУШЕН ТРАНСПОРТ

ОДГОВОРНОСТ И -ОГР АНИЧУВ АЊЕ НА ОДГОВОРНОСТА НАПРЕВОЗНИКОТ

Варшавската Конвенцнја и 1АТА оиштите услови за превоз на стока ги утврдуваат случаите во кои превозникот ја сносн одговорпоста зара-ди пропаѓање или оштетување на стоката во текот на превозот, односно заради задоцнување или пречекорување на рокот на испорака. Меѓутоа, во нив исто така се регулирани и случаите во кои превозникот се осло-бодува од одговорност или се ограничува неговата одговорност.

Превозникот е одговорен за штетите кои ќе настанат поради пропа-ѓање или оштетување на стоката, од моментот на преземање на стоката за превоз, па се до нзвршувањето на самиот превоз.37 Согласно Конвен-цијата, под поимот превоз, во авионскиот сообраќај се подразбира вре-мето за кое превозникот ја чува стоката било истата да се наоѓа на аеро-дром или во авионот, или на некое друго место во случаЈ на спуштање на авионот надвор од аеродромот.

Меѓутоа, ако во текот на превозот на стоката од отпремното место до упатното се вклучени повеќе превозници, меѓу кои не само авионски превозници туку и превоз по морски, патни или железнички пат, што е своЈСгвено особено за превозот на контејнери, тогаш одредбите на Вар-шавската конвенциЈа важат само за воздушниот транспорт.

Превозникот одговара и за штетата коЈа ќе настане како резултат на задоцнување или пречекорување на рокот на испорака. Износот на ште-тата што превозникот е должен да му го исплати на корисникот на пре-возот во ваков случај, не може да биде поголем од двоен износ на плате-ната превознина. Меѓутоа, доколку превозникот докаже дека ТОЈ И него-вите службеницн ги презеле сите неопходни мерки, превозникот нема да одговара.

Во случај на видливо оштетување, примачот е должен веднаш да упати писмен протест на превозникот, а доколку се работи за штета ко-Ја не можела да биде забележана при предавањето на стоката, тогаш според Хашкиот протокол, ваков протест примачот поднесува во рок од четиринаесет дена од денот на приемот на стоката.

Ако, пак, се работи за задоцнување во испораката, протестот мора да се поднесе во рок од дваесет и еден ден, сметајќи од денот кога стока-та му била ставена на располагање на примачот.

Протестот е потребно да се внесе во товарниот лист или да се ис-прати на превозникот во утврдените рокови преку писмо, затоа што во спротивно се губи правото на поднесување тужба. Тужбата се поднесува до судот во седиштето на превозникот, или до судот во местото каде превозникот ја извршува својата дејност, односно ги склучува договори-те за превоз или, пак, до судот во одредишното место.

3 7 Јакѕѕ, В., Корпепо I ггаспо ѕаовгасајпо ргауо, 2аѕге6, 1969, стр. 377

159

Page 144: Меѓународен транспорт

МЕЃУНРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕЃУНАРОДНО ОСГУРУВАЊЕ

Правото на поднесување тужба застарува во рок од две години, сме-т а ј ќ и од денот кога стоката е предадена, односно од моментот кога воз-д у х о п л о в о т било предвидено да пристигне.

При целосното или делумното губење или оштетување на стоката во текот на превозот, одговорноста на превозникот се ограничува на 250 з л а т н и франци по еден килограм стока. Доколку во самиот договор за п р е в о з , односно товарниот лист е декларирана вредноста на стоката, или е платен посебен превозен додаток, тогаш превозникот е должен да ја надомести полната докажана вредност за направената штета. Меѓу-тоа, превозникот може да одговара за полната вредност на штетата, без о г л е д на тоа дали вредноста на стоката е декларирана во договорот за п р е в о з или не, ако се докаже дека штетата настанала како резултат на краЈНО невнимание или лоша намера на превозникот.

ТОЈ, исто така, одговара неограничено и во случаЈ кога не е издаден т о в а р е н лист или ако товарниот лист не гн содржи сите податоци пред-в и д е н и со Варшавската конвенциЈа.

Согласно Варшавската конвенциЈа, превозникот се ослободува од одговорност за настанатата штета во следните случаи: > ако докаже дека, и покраЈ најголемо внимание или грижа, не можел

да Ја спречи штетата; > ако до штетата дошло поради природните недостатоци на стоката; > ако до штетата дошло поради вина на корисникот на превозот (на

пример, лажно илп неточно декларирање на стоката, нестручно или непотполно пакување и сл.). Превозникот има право да ја напушти или уништи стоката без прет-

ходно известување нли одговорност, доколку таа по својата природа би м о ж е л а да го доведе во опасност авионот, останатите стоки или човеч-КНТЕ ЖШЈОТИ во него.

М Е Ѓ У Н А Е О Д Н И О И С А Н И З А Д И И И 1 Ш 1 1 В Е 1 Ш Ш 1 Ш В О З Д У 1 1 Ш И О Т ТРАНСТТОРТ

Како резултат на се иоголемото значење што го има воздушниот транспорт, се поЈави потреба од основање посебни институции и органи-зации, кои би помогнале во разрешувањето на низа економски, технич-ЈШ н правни прашања при иревозот на стока.

Во ТОЈ контекст, беше формирана и Привремепата меѓународна ор-ганпзацпја за цивилно воздухопловство (РгоУ1Ѕ!опа1 1п{егпаПопа1 С т 1 АушИов ОгѕашгаПоп - Р1САО). Оваа организација беше формирана во 1944 годнна, со седиште во Монтреал и регионални бироа во Мелбурн, Париз и Канро,

Меѓутоа, Р1САО го губи СВОЈОТ префикс „привремена" во 1947 годи-на, ѕ од тогаш се нарекува само 1САО.

160

Page 145: Меѓународен транспорт

IV - МЕЃУНАРОДЕН ВОЗДУШЕН ТРАНСПОРТ

Основните задачн на 1САО се дефинирани со Чикашката конвенција: > обезбедување на снгурен и правилен раст на меѓународното цивилно

воздухопловство во целиот свет; > поттикнување за изградба и употреба на воздухоплови за мирновре-

менски цели; > поттикнување за развој на воздушни патишта, воздушни пристаниш-

та (аеродроми) и други средства за меѓународното цивилно воздухо-пловство;

> обезбедување на редовен, сигурен и економичен воздушен транс-порт за сите луѓе шнрум светот;

> обезбедување потполно почитување на правото на секоЈа земЈа-дого-ворничка;

> избегнување дискриминациЈа меѓу земјите-договорнички; > унапредување на сигурноста на летовпте во меѓународното цивилно

воздухопловство; > помагање на општиот развоЈ на сите видовн меѓународно цивилно

воздухопловство. ПокраЈ 1САО, денес во светот постои и уште една меѓународна орга-

низација од областа на воздушниот сообраќаЈ. Имено, станува збор за Меѓународната асоцијација за воздушен превоз - 1АТА (кпегпаиопа! Ап ТгапѕроП Аѕѕосшиоп). Ова меѓународно здруженне беше формирано во 1945 година во Хавана на иницијатива на воздухопловнп компании, а со основна цел да помогне во решавањето на проблемпте кои се појавија по рапидно зголемениот цивилен воздушен превоз, односно по завршу-вањето на Втората светска воЈна. АсоцпјациЈата има две седишта, и тоа едното се наоѓа во Монтреал, а другото во Женева. Таа има и регионал-нн дирекции во Париз, Њујорк, Сингапур, Лондон, Буенос Аирес, Рио де Жанеиро, Најроби, Дакар и Банкок.

1АТА, по своите функции, всушност, претставува наследничка на по-ранешната 1АТА (ХШегпаИопа! Ап ТгаѓПс Аѕѕостиоп), коЈа беше основана во Хаг уште во 1919 година.

Главна задача на оваа Асоцијација е да овозможи целокупниот воз-душен сообраќаЈ насекаде низ светот да се одвива со најголема сигур-ност, брзина, удобност и економичност.

Основни цели38 на 1АТА се: > промовирање на сигурен, редовен и економичен воздушен сообраќаЈ

во корист на луѓето ширум светот; > унапредување на воздушниот сообраќај, како и проучување на пра-

шањата кои се во врска со таа проблематика; > да влијае врз развојот на соработката помеѓу сите субјекти, кои на

директен или индиректен начин се вклучени во меѓународното циви-

3 8 Ѕшзрѕоп, Кобег! V/., Тке 1п1еша1шпа1 СЈУИ АН Тгапѕрог1а110п 1пс1иѕ1гу, М1Т Тгапѕрог1аНоп Ла6ога1огу, СапЉпс^е, 1995, стр. 36

161

Page 146: Меѓународен транспорт

М У Н А Р О Д Е Н ТРАНСПОРТ И МЕУНАРОДНО ОСГУРУВАЊЕ

лно воздухопловство; > соработка со 1САО и други меѓународни организации.

Покрај овие две меѓународни организации, во светот постојат и дру-ги организации кои се во служба на воздушниот транспорт. Такви се, на пример, Меѓународната органнзација за пилоти - ЖА^АК, Меѓународна-та организација за контрола - ЕРАТСА итн.

Додека, пак, најважни меѓународни конвенции и договори, со кои се регулира меѓународниот воздушен транспорт се следните: > Париска конвенција од 1919 година; > Мадридска конвенција од 1926 година; > Хаванска конвенција од 1928 година; > Варшавска конвенција од 1929 година; > Чикашка конференциЈа од 1944 година; > Бермудски договор од 1946 година; > Хашки протокол од 1955 година; > Токиска конференциЈа од 1963 година: > Хашка конвенциЈа од 1970 година; > Монтреалска конвенциЈа од 1971 година; > Бермудски договор II од 1977 година.

Посебно е важно да се спомене дека во рамки на Чикашката конфе-ренциЈа беа донесени два документи, и тоа:

- Договор за транзит во меѓународниот воздушен сообраќаЈ, уште попознат како Договор за две воздушни слободи (Т1зе 1п1егпапопа1 Аи ЅегУ1сеѕ ТгапѕН А§геетеп1 - Т\УО Ргеес1ошѕ А§геетепѓ).

- Договор за меѓународен воздушен сообраќаЈ или Договор за пет во-здушни слободи (ТЈле 1п1;еп1а110па1 Аи Тгапѕрог!: А§геетеп1 - Рјуе Ргеедотѕ А§геетеп1).

Во продолжение, дефинирани се воздушните слободи согласно прет-ходно споменатите договори:

Прва воздушна слобода: Право на прелетување на воздушниот простор на некоЈа земЈа, без

право на слетување на територијата на земјата коЈа се прелетува. Втора воздушиа слобода: Право на прелетување на воздушниот простор на некоја земја, со

можност за слетување заради технички цели на територијата на земЈата која се прелетува.

Трета воздушна слобода: Право на извршување на комерцијален воздушен превоз помеѓу зем-

ји-сопственици на воздухопловите и некои други земЈИ. Четврта воздугаиа слобода: Право на извршување на комерциЈален воздушен превоз помеѓу не-

кои други земји и земјнте-сопственици на воздухопловите. Петта воздушпа слобода: Право на изврпгување на комерцијален воздушен превоз помеѓу две

162

Page 147: Меѓународен транспорт

IV - МЕГУНАРОДЕН ВОЗДУШЕН ТРАНСПОРТ

други земји. Шеста воздушна слобода: Право на извршување на комерцијален воздушен превоз помеѓу вто-

ри и трети земји, но преку земјите-сопственици на воздухопловите. Седма воздушна слобода: Право на извршување на комерцијален воздушен превоз помеѓу вто-

ри и трети земЈи, но не преку земјите-сопственици на воздухопловите, туку преку некои четврти земји.

Осма воздушна слобода: Право на комерциЈален воздушен превоз во внатрешни рамки на не-

коЈа земЈа, односно т.н. внатрешен сообраќаЈ. Оваа слобода уште се на-рекува и каботажа.

163

Page 148: Меѓународен транспорт

I

МНЃУНАРОДЕН 7РАНСПОРТ И МЕГУНАРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

1-

Page 149: Меѓународен транспорт

IV - МЕЃУНАРОДЕН ВОЗДУШЕН ТРАНСПОРТ

3.

- >

4.

>

165

Page 150: Меѓународен транспорт

6.

(4) (3)

166

Page 151: Меѓународен транспорт

IV - МЕЃУНАЈРОДЕН ВОЗДУШЕН ТРАНСПОРТ

7.

-=> ^

8.

167

Page 152: Меѓународен транспорт
Page 153: Меѓународен транспорт

V - МЕГУНАРОДЕН РЕЧЕН ТРАНСПОРТ

~ СгИА. I Ј[ЈЕ 'ЕЈ1А — МЕЃУНА РОДЕЊ РЕЧЕНЛЕА НСПОЕЕ

УЛОГА И ЗНАЧЕЊУ. Н А Р Е Ч Н И О Т Т Р А Н С П О Р Т

Р ечннте патишта претставуваат лулка на меѓународнпот транс-порт. Тне се користеле за превоз на стока уште со поЈавувањето

на стоковото производство и спаѓаат меѓу најстарите сообраќаЈНИ врски кои ги употребувал човекот.

Речниот транспорт претставува еден од најзначаЈИИте видови на вод-ниот транспорт. Водните патшпта опфаќаат превоз на стоки низ пловни реки, канали и езера. За меѓународипот транспорт се наЈзначаЈни водни-те патишта по пловните реки и притокп, а потоа по пловните канали.

Меѓутоа, за да може една река да се смета за меѓународна, потребно е да се исполнети неколку услови: > реката да протекува ннз подрачЈето, односно територијата на повеќе

држави; > реката да е пловна; > реката да се влева во некое море; > да постои меѓународен регулационен режим на пловење, и сл.

Од ова произлегува дека за да може една река да добие третман на меѓународна, потребно е да биде пловна, односно доколку реката помп-нува низ подрачјето на повеќе земји - а не е пловна - тогаш таа не може да се користи за превоз на стока во меѓународниот транспорт. Исто та-ка, таа покраЈ тоа што треба да биде пловна, треба и да поминува низ те-рпторијата па повеќе земји и да се влева во некое море. И на крај, мора да постои меѓународен регулацпонен режпм, односно за таа река треба да постои меѓународна спогодба, во коЈа ќе се применува слободна пло-видба.

Улогата на речната пловидба е одредена од нивото на економска ра-звиеност на една земја, нејзината геополитичка положба, како и од под-рачјето низ кое протекува самата река.

Исто така, речниот превоз овозможува дополнување на сообраќај-ниот систем. Имено, речните патишта се најекономични сообраќајни па-тишта.

169

Page 154: Меѓународен транспорт

М У Н А Р О Д Е Н ТРАНСПОРТ И МЕУНАРОДНО ОСГУРУВАЊЕ

Како основни недостатоци на речната пловидба се: > речната пловидба се одвива по една определена насока, која ја опре-

делува речното корито; > длабочината на речното корито е нерамномерна, поради што не мо-

же да се користат бродови од иста големина и тежина низ целиот превозен пат, па според тоа многу влекачи (реморкери) не може да го влечат истото количество товар низ сите места;

> проблеми се Јавуваат и кај реките со неправилен тек, поради што до-аѓа до стеснување на коритото и создавање брзаци, кои претставува-ат опасност за речната пловидба;

> и водосостојбата во голема мера влијае на рационалното користење на превозните капацитети. Ако водосостојбата е ниска, превозните капацитети се користат со 50%-60% од нивната вистинска утоварна можност. Од друга страна, пак, при превисок ВОДОСТОЈ може да се предизвика мошне тежок превоз, а во одредени случаи и неможност за пловидба;

> недостаток е и тоа што во некои зимски периоди површината на реч-ното корито замрзнува, со што се отежнува или целосно исклучува сообраќајот по реката.

П О И М И ВО М К Г У Н А Р О Д Н И О Т

Под поимот шлепер, во речниот сообраќај се подразбира товарен простор без сопствен погон. ТОЈ служи за превоз на различни видови сув и течен товар. Големината н обликот на шлеперот зависи од карактери-стиките на реката и длабочината на речното корито.

СекоЈ шлепер има СВОЈ број. Така, со броЈ 1 се означуваат шлепери-те-танкери (односно шлепери кои служат за превоз на течности), со броЈ 2 се означуваат затворени шлепери, кои служат за превоз на жита-рици и стоки слични на нив, брОЈ 3 означува дека се работи за отворен шлепер со магацин, со бројот 4 се означуваат отворени шлепери, кои служат за превоз на поголемо количество стока, броЈОТ 5 служи за озна-чување отворени шлепери, со кои се врши превоз на помали количества стока, потоа со бројот 6 се означуваат комбинирани шлепери-танкери и шлепери кои служат за превоз на стока во цврста состојба, бројот 7 оз-начува баржи-танкери, кои се превезуваат со потиснување, и бројот 8 служи за означување баржи-танкери.

Превозникот обезбедува вид на шлепер во зависност од видот на стоката што се превезува. Притоа, тој е должен да го постави превозно-то средство, односно шлеперот во договорениот рок и на договореното место заради утовар. Откако ќе биде поставен шлеперот за утовар или истовар, иревозникот е должен за тоа да го авизира, односно извести ис-

170

Page 155: Меѓународен транспорт

V - МЕГУНАРОДЕН РЕЧЕН ТРАНСПОРТ

праќачот или примачот. Роковите за утовар, односно истовар започну-ваат да течат од следниот ден.

Овде е важно да се направи разграничување помеѓу поимите утовар-но место и речно пристантпте. Под утоварно место се подразбира секое место кое се наоѓа на крајбрежјето на реката, а кое служи за утоварува-ње или истоварување на стоката. Додека, пак, речното пристаниште претставува дел од речното крајбрежје, КОЈ е специјално изграден зара-ди прифаќање на бродовите кои пристигнуваат. Самото пристаниште располага со низа технички уреди, кои служат за утоварување и истова-рување на бродовите, а исто така може да располагаат и со свои склади-шта, како и железнички колосеци кои служат за поврзување со внатре-шноста на земјите. Утоварното место, значи, претставува дел од самото речно пристаниште.

Испраќачот/примачот е должен да изврши утовар, односно истовар на стоката во предвидениот рок. Одредени превозници сами го вршат утоварувањето и истоварувањето на стоката. но за тоа наплаќаат посе-бен надомест.

Шлеперите е потребно да се утоварат до количина коЈа ќе Ја одреди самиот превозник. Обично, тежината на стоката што се превезува зави-си од носивоста на шлеперот и од ВОДОСТОЈОТ на реката. Превозникот врши мерење на стоката коЈа е натоварена во присуство на корисникот на превозот. Доколку корисникот на превозот не присуствува при мере-њето ќе се смета дека ТОЈ се согласува со тежината КОЈА ја констатирал превозникот.

Превозникот е должен да даде упатства за полесно и порационално утоварување на стоката. Доколку настане одредена штета поради недо-бро редење на стоката, штетата Ја сноси самиот корисник на превозот.

Сите податоци во врска со утоварот и истоварот, речниот превозник ги внесува во временска таблпца. Таа може да служи како средство од кое превозникот ќе види колку стоката била утоварена или истоварена, како и дали настанале одреденн пречки ири таквата манипулација.

Во текот на пловидбата може да се укаже потреба, ако пловните по-треби тоа го бараат, еден дел од стоката да се претовари од еден во друг помошен шлепер.

Претоварувањето може да се изврши по барање на корисникот на иревозот или, пак, по барање на превозникот. Во првиот случај, може да се побара претоварување доколку дошло до расипување на стоката, па претоварувањето е потребно да се извриш заради спречување на расшгу-вањето и на останатиот дел од стоката. Додека, пак, превозникот може да бара претоварување доколку дојде до насукување, промени во водо-стојот или, пак, други причини во врска со превозот.

Трошоците за претовар паѓаат на товар на стоката кога претовару-вањето е извршено по барање на корисникот на превозот, додека за ос-танатите случаи се применуваат условите од тарифата или од договорот

171

Page 156: Меѓународен транспорт

МГУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕУНАРОДНО ОСГУРУВАЊЕ

за превоз. Во случај на претоварување, превозникот го известува корисникот

на превозот во врска со причините за претовар, количината на стоката која треба да се претовари и податоци за помошниот пловен објект. Овие податоци се потребни со цел сопственикот на стоката да може да изврши дополнително осигурување на стоката.

Додека стоката е на пат, испраќачот може да издаде дополнителна диспозиција на превозникот. Оваа диспозиција може да се издаде само преку отпремното пристаниште или преку управата на пловидбата. Дис-позицијата ја дава овластеното лице, кое се легитимира со дупликатот од товарниот лист.

Оваа диспозиција може да се однесува на промена на упатното мес-то, задржување на стоката во текот на превозот или предавање на сто-ката на друго лице од она наведеното во товарниот лист. Превозникот ќе ги прнфати ваквите упатства и ќе постапи по нив, само ако околнос-тите го дозволуваат тоа, на трошок на налогодавецот.

Превозникот е должен да ја превезе стоката во договорениот рок, а ако таков рок не е одреден, тогаш во рок кој му е потребен на еден сове-сен и вреден превозник да го изврши превозот.

Доколку доЈде до евентуално оштетување на стоката во текот на пловидбата, штетата Ја утврдува превозникот, во присуство на корисни-кот на превозот. Во одредени случаи, штетата може да Ја утврдат и по-себни лица, стручњаци за утврдување штети - хаварискп комесари.

Превозникот одговара за количеството преземена стока, за евенту-алното оштетување или недостаток настанати за време на пловидбата, и тоа од моментот на преземање на стоката за превоз. па се до моментот на нејзино предавање на примачот.

Меѓутоа, исгиот се ослободува од одговориост доколку ваквите ште-ти настанале поради следните причини: > виша сила (војна, немири, штрајкови, кражби); > вонредни временски влијанија (мраз, снег, дожд и сл.); > лошо или недоволно пакување на стоката; > природни својства и недостатоци на стоката; > неточно или непотполно внесени податоци во товарниот лист и при-

дружните документи; > ако стоката е примена во оштетена состојба од друг превозник.

Роковите за рекламација и поднесување тужба траат, по правило, ед-на година.

Р Е Ч Е Н Т О В А Р Е Н ЈТИСТ

Товарииот лист кој се применува во речниот транспорт претставува образец кој го издава речниот превозник. Тој се состои од оригинал што

172

Page 157: Меѓународен транспорт

V - МЕЃУНЛРОДЕН РЕЧЕН ТРАНСПОРТ

ја придружува стоката, три коиии што служат за интерна употреба на цревозникот и дупликат од товарниот лист.

Товарниот лист ги содржи следните елемептн: > место и датум на издавање; > место п датум на преземање на стоката; > назив, односно име и адреса на бродарот и утоварувачот; > предвидено место на истовар; > назив, односно име и адреса на примачот; > опис на стоката, кој треба да содржи: вообичаен назив и пакување,

ознака за идентификација, тежина на стоката, односно броЈ на пар-чиња или колети, а ако се работи за опасна стока, и назначување за таквата опасност;

> други податоци п услови на превозот. Меѓународниот речен товарен лист се пополнува на Јазикот на зем-

јата во коЈа се издава. ЈСон товарниот лист се приложуваат и сите останати документи кон

би биле потребни заради извршување на царинските и други формално-сти.

Во меѓународниот речен сообраќаЈ, покраЈ товарннот лист се упот-ребува и бродскиот манифест. Бродскиот манифест го составува прево-зникот и истиот го предава на надлежните власти во попатното приста-ниште. ТОЈ содржи податоци за утоварената стока, а служи за спречува-ње на можноста за криумчарење во меѓународшшт транспорт.

Т А Р Ж Ф И В_а Е Е Ч Н И О Т 1 Е А Н С П О Р Т

Под поимот тарифа се подразбира збир на прописи, услови н цени, сиоред кои се врши иревоз на стока и се даваат други услуги од страна на превозникот во меѓународниот речен транспорт.

Овие тарифи се составуваат врз основа на: > вид на стоката коЈа е потребно да се превезе; > количина на стока коЈа треба да се превезе; > степен на конкуренција; > степен на оддалеченост; > дали станува збор за повратен товар, и сл.

Тарифите во меѓународниот речен транспорт се составени од: општи одредби, класификација на стокнте, тарифски таблици и специјални та-рифи за превоз на опасни, кабасги и други видови стоки.

Ошптите одредби содржат: упатства при утовар и истовар на стока-та, норми кои се ирименуваат при утоварот и истоварот, исклучоци кои го ослободуваат превозникот од одговорност за штета, одредби за ста-вање на пловните објекти во зимувалишта и сл.

Стокпте се класпфпцираат во групи, земајќи ја како основа нивната

173

Page 158: Меѓународен транспорт

МЕУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ И М Е У Н Р О Д Н О ОСИГУРУВАЊЕ

вредност. Постојат десет тарифни класи, при што најскапата стока се распоредува во првата тарифна класа, а најефтината во последната, де-сетта тарифна класа.

Тарифските таблиди претставуваат преглед на тарифските ставки, Нивната големина зависи од тарифската класа во која стоката е распо-редена и од релацијата на која стоката треба да се превезе.

Овие тарифи се разликуваат од железничките по тоа што истите ]а немаат таблицата за оддалеченост и што стоката е распоредена во десет тарифски класи, а не четири како што е тоа случај кај железничките та-рифи.

Во речниот транспорт, како и во другите видови транспорт, поеко-номично е да се превезуваат стоки на подолга дестинациЈа, бидеЈЌи тро-шоците за утовар и истовар имаат значителен удел во вкупните трошо-ци за превоз.

Речните превозни тарифи се поставени на регресивен принцип. Та-ков принцип на пресметување превознина одговара како на корисникот на превозот така и за самиот превозник. Користа што Ја има корисникот на превозот произлегува оттаму што со превезување на стоката на пого-лема оддалеченост, тој ќе плаќа превознина според намалена ставка, до-дека, пак, самиот превозник ќе ги избегне трошоците за пристанишни такси.

На висината на речните тарифи во голема мера влијае и самата кон-куренциЈа.

Спецпјалните превозни ставки претставуваат дел од речните тари-фи, кои се користат при превоз на специфични видови стока (експлозив, запаливи материи, живи животни и сл.) и при други услуги (мерење, то-варање, истоварување, претоварување и сл.).

174

Page 159: Меѓународен транспорт

VI - ОСТАНАТИ ВИДОВИ МЕЃУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ

-ГЛАВА ШЕСТА -ОСТА ИА ТИ ВИТТОВИ

МЕЃУНА тДШХЕАКСПОЕТ

МЕЃУН АРОДЕН МУЛТИМОДАЈПШ ТР АНСПОРТ

ПОИМ И КАРАКТЕРИСТИКИ НА МУЛТИМОДАЛНИОТ ТРАНСПОРТ

М еѓународниот мултимодален (интегрален) транспорт како сло-жеп динамички спстем ги има сите обележ}а на таквиот сис-

тем. Најбитните обележја на ТОЈ систем се: цел; активности; структура; влезни и излезни варијабли; правила на однесување; опкружување; ин-формации; сложеност; динамичност; управување; резултат итн., кои мо-ра да се имаат во вид при анализата на меѓународниот мултимодален (интегрален) транспорт како систем.

Со посебно набљудување на основните обележја на меѓународниот мултимодален транспорт, може да се извлечат следните заклучоци: > основната цел на системот на мултимодалниот транспорт е да осигу-

ра стручно, брзо, сигурно, квалитетно и економично манипулирање и превоз на стоката од производителот кој припаѓа на една земЈа до потрошувачот во друга земја, и тоа само со помош на еден одгово-рен посредник, т.е. претприемач во мултимодалниот транспорт. Таа цел може да се оствари само врз основа на единствениот договор за превоз, односно една превозна исправа.

> во остварувањето на основната цел, делуваат бројни прометно-тех-нолошки активности: прометни процеси во врска со пакување, обе-лежување, манштулирање и превоз на стока, функции и бројни рабо-ти во транспортниот синџир од производителот до потрошувачот.

> структурата на меѓународниот мултимодален транспортен систем е многу сложена. Таа влијае позитивно или негативно на функциони-рањето на тој систем. Структурата на системот на мултимодалниот транспорт може да се воочи само од примерите за тековите на стока во тој транспорт, од гледиште на отпремниот шпедитер и шпедите-

175

Page 160: Меѓународен транспорт

МУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕЃУНАРОДНО ОСГУРУВАЊЕ

рот како примач. Структурата на тој систем значително се мулти-илицира ако се има во вид системот како мрежа од бројни учесниди и нивните организадиски единици, кои може да се појават во транс-портниот синџир.

> влиЈанието на елементите во мултимодалниот транспортен систем е регулирано со националните, билатералните и мултимодалиите про-писи, општи закони, узанси и обичаи, без кои ТОЈ систем не би можел оптимално да функционира. Посебно треба да се нагласи дека во практиката, при функционирањето на тој систем се Јавуваат одреде-ни проблеми во регулирањето на односите (права, обврски и одго-ворности) помеѓу учесниците кои активно се поЈавуваат во него.

> техничко-технолошката и правно-економската оптимализација на системот на мултимодалниот транспорт треба во што поголем опсег да се темели на основните начела на логистиката, кои во основа се темелат на активностите, сознаниЈата, теоријата и законите кои ово-зможуваат оптимални текови на стоката во целокупниот систем на репродукција (производство - распределба - размена - потрошувач-ка), а што значи и оптимални информации (влезни, интерни, излезни информации). Важноста на квалитетните информации за оптимали-зација на системот на мултимодален транспорт може да се види во комуникациЈата помеѓу информациониот систем на претприемачот во мултимодалниот транспорт и основните информациони (пот)сис-теми на интегралниот информационен систем кај ОВОЈ транспорт. За функционирање на меѓународниот мултимодален трансиорт важ-

на е правната регулатива, содржана во Конвенцијата на Обедииетпте иацпи за меѓупароден мултпмодален превоз па стока (Женева, 1980 год.) како и правилата ИЛКСТАВЛСС, за исправи во мултимодалниот превоз, кон ги донесе Меѓународната трговска комора (Париз, 1991 год.).39

Во мултимодалниот транспорт значајна улога имаат т.н. „транспорт-шI синџпрп", Под поимот „транспортен синџир" се подразбира технич-ки, технолошки, организациски и други меѓусебно поврзани и синхрони-зирани постапки, со помош на кон се врши преместување на материЈал-ните добра од суровинската база до крајниот потрошувач, со примена на адекватни транспортни единици.

УЧЕСНИЦИ ВО МЕЃУНАРОДНИОТ МУЛТИМОДАЛЕН ТРАНСПОРТ

Како „пспраќач" може да се јави секое лице кое, или во чие име и за чија сметка е склучен договор за мултимодален превоз со претприема-

Вггак, Ѕ., Тгапѕрог!, ЅребЈсца 1 Оѕ1§игапЈе, Риско оѓуогепо исШѕ1е, 2а§ге1>, 2002, стр.115

176

Page 161: Меѓународен транспорт

VI - ОСТАНАТИ ВИДОВИ МЕЃУНАРОДНН ТРАНСПОРТ

чот во мултимодалниот превоз, или секое лице кое, или во чие име и за чија сметка стоката е навистина предадена на претпрпемачот во мулти-модалниот превоз, во врска со договорот за мултимодален превоз.

„Примач" е лице кое е овластено за прнмање на стоката, „Претприемач" во мултимодалниот транспорт е секое лице кое во

свое име, или друго лице кое работи во негово име склучува договор за мултимодален превоз и делува како налогодавач, а не како агент, или за сметка на испраќачот или возарот кои учествуваат во операциите на мултимодалннот превоз, и кое презема одговорност за извршување на договорот. Поради заштита на интересите на корисниците на превозот, од практични причнни во меѓународниот мултимодален превоз, во КОЈ се поЈавуваат многуброЈни учесници, се настоЈува насочување на одговор-ностите кон едно лице-претприемач во мултимодалниот превоз. Основ-ната функциЈа на ТОЈ претприемач произлегува од комбинацнЈата на шпедитерската и возарската деЈНОСт.

Одговорноста на претприемачот во мултимодалниот превоз се одне-сува на времето од моментот кога стоката Ја презел од испраќачот или лицето кое работи во негово име, или органите на власта или некое тре-то лице на кое стоката мора да му се предаде за превоз (во согласност со законите или прописите кои се применуваат во местото на предавање на стоката), до моментот кога стоката ја предал на примачот или му Ја ста-вил стоката на располагање на примачот (во согласност со договорот за мултимодален превоз или со законите и обичаите одредени за стопан-ските гранки во местото на преземање), или, пак, Ја пспорачал стоката на органите на власта или на трето лице на кое стоката мора да му се ис-порача во согласност со законот или прописите кои се применуваат во местото на предавање. Тоа, меѓу останатото, значи дека во условите на мултимодалниот превоз претприемачот мора да примп и да предаде сто-ка во кое било место согласно договорот: на прнстаниште, во внатреш-носта нтн., во зависност од тоа дали е почетна или завршна дестпнациЈа во синџирот на мултимодалниот превоз, во поморска шга внатрешна пловидба, железничкиот, патниот или авионскиот превоз.

Претприемачот во мултимодалниот превоз одговара за пропустите на своите службеници и агенти кога тие службеници или агенти делува-ат во границите на својата служба, или на секое друго лице со чии услу-ги се служи при извршувањето на договорот за мултимодален превоз кога тоа лице делува во извршувањето на договорот како за свое соп-ствено работење и пропусти.

Во меѓународниот мултимодален транспорт, еден од основните про-блеми, со оглед на бројните учесници во него, е изборот на претприе-мач, т.е. организатор, координатор, и извршител на вкупниот „пакет на услуги" во превозниот процес. Во практиката, во функција на претприе-мач во мултимодалниот превоз се Јавуваат: меѓународниот шпедитер, поморските превозници,- поморските агенти. Ако се анализираат функ-

177

Page 162: Меѓународен транспорт

МЕГУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕУНАРОДНО О С Г У Р У В А Е

ц и и т е на сите учесници во мултимодалниот транспорт, се доаѓа до за-клучок дека меѓународните шиедитери имаат најмногу услови да се раз-вијат во современи претприемачи на целокупниот иревозен процес „од врата до врата"

За да шпедитерот или КОЈ било друг активен учесник во меѓународ-ниот мултимодален транспорт има целосен статус на претприемач на ТОЈ транспорт, истиот мора да поседува: > високо образованне и искусни кадри; > систем на организациони единици (сопствени и туѓи) дома или во

странство, кои треба оптимално да функционираат (посебно во пре-возните правци во кои се организира превозот на стоката);

> значителен финансиски капитал (обртни средства и средства за при-марна репродукција);

> сопствени или заклучени иревозни и претоварни средства и значите-лен контејнерски фонд;

> изграден интегрален информационен систем, КОЈ мора да биде ком-патибилен со информационите системи на учесниците во национал-ниот и меѓународниот сообраќај, надворешно-трговскиот и стопан-скиот систем, а со КОЈ мора да воспостави интеракциски комуникаци-ски врски. Мултимодалниот превоз е честа поЈава, како услуга во меѓународни-

от промет на стоки и услуги, и познавањето на истиот, особено на кон-венциите со императивен карактер е повеќе од потребно за учесниците во меѓународниот промет.40

Клучот за решавање на оптималното функционирање на системот на мултимодален транспорт е во поголемата кооперација и координаци-Ја на работата на меѓународниот шпедитер и меѓународниот превоз.

Т Р А Н Г П О Р Т ВО ИКВОВОЛГНИОТ СООКРАЌА.Т

Луѓето уште во далечното минато се обидувале да го решат пробле-мот со континуираниот пренос на големи количества течности до место-то на нивното користење. Ова резултирало во појава на водоводните си-стемн, како први цевоводи.

Цевоводите може да се поделат во следните основни групи: > водоводи; > нафтоводи; > плиноводи; > продуктоводи; > енерговоди.

4 0 Крстаноски, М., Право на договорите во меѓународниот промет, ФТУ, Охрид, 2005,стр. 315

178

Page 163: Меѓународен транспорт

VI - ОСТАНАТИ ВИДОВИ МЕЃУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ

Водоводите денес иретставуваат нормална појава во урбаните среди-ни и затоа не се обработуваат посебно во рамките на цевоводниот тран-спорт.

Првиот нафтовод се појавил уште во 1865 година во САД, а денес нафтоводите претставуваат наЈповолен транспортен облик и средство за отпрема на нафта,

Плинот, како важен енергенс, претежно се транспортира преку пли-новоди. Плиноводите овозможуваат сигурен транспорт и снабдување на потрошувачите со плин.

Продуктоводите спаѓаат во групата на класични цевоводни состави, со кои во наЈголема мера се транспортираат рафинериски производи, а многу малку други суровини (јаглен, амониЈак, бакарна руда, железна руда и сл.}.

Енерговодите претставуваат посебни транспортни состави, кои слу-жат за пренос на висококонцентрирана енергија (ласерски снопови и други електромагнетски зрачења).

Цевоводите претставуваат скапи објекти, па затоа бараат оптимален начин на нзградба и искористување.

ОВОЈ вид транспорт претставува најсовршен облик на отпрема на су-ровини, енергенси и стоки за производство.

ПР1ПТЕНСКИ И ТКЛККОМУНИКАТШГКМ СООБРАЌА.Т

Поштенскиот и телекомуникацискиот сообраќај се дел од сложени-от транспортен систем. Нивна основна задача е преносот на поштенски пратки, вести, информации и податоци.

Поштенскиот транспорт е поделен во три фази: отпрема (прием и сортирање), пренос и испорака на поштенските пратки.

Во поштенскиот транспорт, најстара меѓународна организациЈа е Светскиот поштенски сојуз (ЦР1Ј - 1Јшоп роѕ!а1е Ш11уегѕе11е), основан во 1863 година во Париз.

Телекомуникацискиот транспорт се појавува напоредно со примена-та на електричниот жичен телеграф и жичен телефон. Телефонот бил пронајден од страна на Американецот Александар Бел во 1867 година. Почетокот на развојот на телеграфијата како гранка на телекомуника-цискиот транспорт е поврзан со името на Самуел Морзе, кој го израбо-тил првиот модел на телеграфски апарат во 1835 година.

Телекомуникацискиот транспорт се дели на: телефонија, телеграфи-ја, пренос на податоци, телефакс, електронска пошта, мобилна телефо-нија и други помали облици на телекомуникација.

Основна меѓународна организација за телекомуникациски транс-порт е Меѓународниот сојуз за телекомуникација (ШТ - 1Т1Ј), кој бил ос-

179

Page 164: Меѓународен транспорт

МЕУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕУНАРОДНО ОСГУРУВАЊЕ

ваН во 1Ѕ65 година во Берн. Основни тела на овој Сојуз се: Конферен-** ата, Комитетите и Конзорциумот, кои се задолжени за решавање на М облеми од областа на телекомуникацијата. ир

IЅО

Page 165: Меѓународен транспорт

VII - АСПЕКТИ НА МЕЃУНАРОДНИОТ ТРАНСПОРТ И ИЗБОР НА ОПТИМАЛЕН ТРАНСПОРТ

иШЛЛА^СЕДМА -

АСПЕКТИНА МЕЃУНАРЈ2ЏНИОТУРАНСГШЕИ ЊИЗЕОРИА ОЛШМАЛЕ1±„1ВАКСЛПт.

КОМКРТТША.ТТНИ А Г П К К Т И НА МЕЃУНАШДНИОТ ХЕАНСПОРТ

О д аспект на комерцијалните ефектп, видот на транспортот и не~ говите трошоци влијаат врз:

• вкупната цена; • рокот на испорака; • реномето на извозникот.''1

Влијанието на транспортот врз вкупната цена се набљудува од ас-пект на тоа дали трошоците паѓаат на товар на извозникот или увозни-кот. Притоа, мошне важно е да се оценат и ефектите на: > видот и модалитетите на избраниот транспорт: цената на транспор-

тот е разлпчна во различните видови транспорт. Така, на пример, це-ната на чинење е најниска во поморскнот транспорт, додека највисо-ка во авпонскиот сообраќај. Исто така, големо влиЈание има и сами-от модалитет на транспортот, односно далп стоката ќе се превезува во лшшска пловидба, дали се работи за контеЈнерски или комбини-ран превоз и сл.; *

> должината на транспортот: во сите видови транспорт е општоприфа-тено начелото дека за стоката која се превезува на подолга релација се плаќа пониска цена и обратно;

> релативна цена на транспортот: одредени стоки кои имаат повисока пазарна вредност можат да поднесат високи транспортни трошоци, додека, пак, стокн со ниска пазарна вредност, односно цена не можат да поднесат вакви трошоци. Ова произлегува оттаму што доколку се врши превоз на стоки со ниска пазарна цена. тогаш транспортните трошоци може и неколкукратно да ја надшшат пазарната вредност на стоката што се превезува. 4 1 Велковиќ, Д., Надворешно-трговски н девизен снстем, Авторизиранн предава-

ња, Охрид, 2000, стр. 354

181

Page 166: Меѓународен транспорт

МЕЃУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ МЕЃУНАРОДНО ОСГУРУВАЊЕ

Како и ка] влиЈанието на транспортот врз вкупната цена така и каЈ ооковите на испорака мора да се има предвид видот и модалитетот на транспортот. Имено, самиот купопродажен договор наложува почитува-№ е на роковите на испорака, а во спротивно самата договорна странка чиЈа обврска била да Ја испорача стоката одговара за евентуално наста-н а т а т а штета. Затоа, се наметнува фактот од добро познавање на карак-т е р и с т и к и т е на одделните видови транспорт во поглед на неговата брзи-на сигурност, можност за транспорт на конкретниот вид стока, технич-ка опременост и сл.

Уште при самото склучување на купопродажниот договор, извозни-к 0 т секогаш е потребно да ги анализира сите релевантни фактори кои би можеле да влиЈаат врз нзвршувањето на самиот превоз. Ова е мошне важно, затоа што доколку извозникот констатира дека постоЈат одреде-ни субјективни или објективни околности кои би можеле да доведат до попречување, оневозможување на самиот транспорт или, пак, предизви-куван>е одредени штети и загуби на стоката, тогаш е подобро да не пре-зема обврска да го изврши самиот превоз. Имено, самата ефикасност на извршувањето н а транспортот може да влијае позитивно или негативно врз неговото реноме. Еднаш доведеното во прашање реноме на извозни-к 0 т , многу тешко може да се поправи.

1 Е Х Н И Н К И А С П Е К З Ж Н А МКЃУН А Е О Д Н И О Т 1 Е А Н С Д О Р Х

Техничките аспекти влиЈаат врз транспортот преку: р трошоците на амбалажата; р контннуитетот на производството и пласманот; • управувањето со залихите.42

Амбалажата во коЈа ќе се транспортира стоката ќе зависи од видот н а стоката. Имено, секоЈа стока, во зависност од неЈзините карактерис-тики и своЈства, потребно е да се транспортира во амбалажа која ќе ја з а ш т и т н стоката од расипување - доколку станува збор за лесно раси-плива стока, од кршење - доколку станува збор за лесно кршлива стока ЦСЛ.

Квалитетните и фините производи се пакуваат полуксузно, додека некои ефтшш и погруби суровшш се транспортираат во растурена сос-тојба-43

Нмајќи ги во вид овие информации, извозникот треба да одлучи да-л н ќе се договори со увозникот во самиот купопродажен договор да се стави клаузула, со која обврската и трошоците за амбалажата ќе ги сно-

43 Исто, ЦЈГГ. дело, стр. 356 43 Речкоска, Г., Познавање на стоката, ФТУ, Охрид, 2004, стр. 36

182

Page 167: Меѓународен транспорт

УЛ - АСПЕКТИ НА МЕГУНАРОДНИОТ ТРАНСПОРТ И ИЗБОР НА ОПТИМАЛЕН ТРАНСПОРТ си самиот или таа обврска ќе му Ја препушти на увозникот.

Евентуалното пречекорување на роковите на испорака, односно гу-бење или оштетување на стоката води кон состојба на дисконтинуитет во снабдувањето на пазарот со конкретниот производ. Ова негативно би се одразило на самото претприЈатие, преку губење на постоЈаниот пазар.

Ваквите негативни последици би можеле да се реперкунраат и врз управувањето со залихите, односно со планските насокн на нивно креи-рање и трошење.

И З Б О Р Н А О П Т И М А , Д Е Н Х Н А Ш Ш О Р Т

Денес, како резултат на достигнатиот степен на техничко-технолош-ка и инфраструктурна развиеност, на корисниците на превозните услуги им стојат на располагање различни видови транспортни средства, за превоз на стока по различни транспортни патишта.

Количината и квалитетот на транспортните услуги кои ги дава опре-делено транспортно средство, зависи пред се од техничко-експлоатацио-ни, економски н корисни карактеристики. Меѓутоа, ниедна сообраќајна гранка не може во потполност да ги задоволи сите барања на корисни-кот на превоз, ни по квантнтет ни по квалитет на своите транспортни услуги. Иако сите гранки на сообраќаЈОт можат да го извршат превозот на стоки и патници, квалитетот на транспортните услуги се разликуваат меѓусебно во поглед на брзината, степенот на сигурност, уредност и точ-ност, како и еластичност при превозот. Овие разлики произлегуваат од различните техннчко-експлоатациони карактеристики на транспортни-те средства, а кои влиЈаат да се поЈават разлики во економските карак-теристики.44

Според Велковиќ45, при изборот на оптимален транспорт треба да се анализираат следните три аспекти: > вкупната цена на испорака; > времетраењето на транспортот; > сигурноста на транспортот. • Вкупната цена на чинење е детерминирана од следните елементн: > цената на превозот е една од најбитните компоненти при изборот на

вид транспорт и транспортно средство. Имено, во зависност од виси-ната на превозните трошоци, во голема мера ќе зависи и цената на чинење на стоката на пазарот;

> трошоците за амбалажа може да варираат во зависност од видот на амбалажата, како и видот на транспортното средство со кое ќе се транспортира стоката;

4 4 Николовски, А., Сообраќај, Цит. дело, стр. 87 4 Ѕ Велковиќ, Д., Цит. дело, стр. 380-382

183

Page 168: Меѓународен транспорт

1

МЕЃУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕЃУНАРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

> трошоците за осигурување може исто така да варираат во зависност од видот на стоката, ризиците на кои таа е подложена во текот на транспортот, видот на трансиортното средство, транспортниот пат по кој се превезува стоката, бројот на манипулацшх кои се прават во текот на транспортот до упатното место и сл.,

> трошоците на лагерот од материјален и финансиски аспект се пома-ли при побрз транспорт;

> други превозни трошоци, кои може да се однесуваат на ангажирање агенти, шпедитери и други посредници при превозот на стоката;

> такси и административни давачки, кои се разликуваат во зависност од видот на транспортот и транспортното средство.

• Кај времетраењето на транспортот посебно треба да се анализира: > времетраењето на ефективниот транспорт; > времето потребно за утовар или претовар; > времето потребно за извршување на царинските формалности. • Од аспект на сигурноста, важно е да се напомене дека одредени ви-

дови транспорт се повеќе ризични во споредба со други, кои носат помал ризик.

184

Page 169: Меѓународен транспорт

пг~

Page 170: Меѓународен транспорт

га

оо

Page 171: Меѓународен транспорт
Page 172: Меѓународен транспорт

I - ОСИГУРУВАЊЕ НА СТОКА ВО МЕЃУНАРОДНИОТ ТРАНСПОРТ

^ШАВА ПЕВА^ ОСИГУРУВА ЊЕЛАЈСТОКА

ВОМЕЃУИА ЕОДНИОХ-ТРА ИСПОЕТ

д о и м и в и д о в и МКЃУНАРОДНО ИОаЕУЕ^В АЊЕ

Е дна осигурителна трансакциЈа може да биде опишана како меѓу-народна поради низа причини:

> бидејќи осигуренпкот прибавува осигурување од осигурител КОЈ ра-боти во друга земја;

> бидејќи е прибавено осигурување од осигурител КОЈ работи во истата земЈа од каде што потекнува осигуреникот, меѓутоа дирекциЈата на осигурителот се наоѓа во друга земЈа;

> бидејќи, иако осигурителот и осигуреникот може да се наоѓаат во иста земЈа, сепак осигурувањето може да се однесува на двшкење на стока или лица во меѓународни рамки. Меѓународнато осигурување има мошне голема улога во современи-

те меѓународни економски односи. Имено, меѓународното осигурување се ирименува поради: > неможноста за осигурување на одреден вид ризик во национални

рамки, поради големината, невообичаеноста на рнзикот илн поради недостаток на експертиза;

> во случаЈ кога прелшјата која треба да се плаќа за одреден вид осигу-рување е далеку повисока во национални рамки. Премиските стапки се особено високи во земји каде осигурителите се премногу мали за да можат да ги искористат предностите од економијата на обемот;

> кога евентуалната загуба се надоместува во странска валута; > во случај кога осигуреникот е странски жител. Имено, доколку како

осигуреник се Јавува лице кое не е локален жител, тогаш тој може да бара да се осигури во компанија која е лоцирана во неговата зем-Ја-Во современи услови, како најчесто користени форми на меѓународ-

но осигурување се јавуваат меѓународното транспортно осигурување и

189

Page 173: Меѓународен транспорт

МБУНРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕЃУНАРОДНО ОСГУРУВАЊЕ

осигурувањето на извозни кредити. Во продолжение, ќе бидат обрабо-тенн токму овие две форми на меѓународно осигурување.

У Д О Г А И З Н А Ч Е Н Л Н А ТРАНСПОРТНОТО ОСИГУРУВАН.Е

Основното значење и смисла на осигурувањето воопшто, се состои од следното: грижата за покривање на штетите и загубите на имотот што може да настанат од различни причини и во различни временски периоди, да се пренесе на трето лице, кое сака да ја преземе гаранциЈата за покривање на истите, со определена награда. Разновидноста на опас-н о с т и т е на кои е изложен имотот, а кои зависат од карактеристиките на самиот имот, од положбата во коЈа се наоѓа, од околностите и многу други причини, влиЈае врз видот и обемот на штетите што може да нас-танат.

Со проучување на осигурувањето од чисто економски аспект, транс-портното осигурување спаѓа меѓу наЈКОмплицираните, но и најважните д е Ј Н О с т и од оваа област, бидејќи за време на транспортот имотот е во ПОСТОЈЗНО двшкење заедно со транспортните средства, и на патот е по-малку или повеќе изложен на опасности од природните сили, човечки

т грешки, технички недостатоци.

Транспортното осигурување, според тоа, значи да се купи покритие од осигурителот за евентуалните штети и загуби на кои е изложен имо-тот, заради различните опасности во текот на транспортот.

Ова осигурување се заснова врз заемните интереси, без кои осигури-т е л н а т а установа не би постоела. Во таа заемност на интересите каде што многуте неоштетени осигуреници со својот придонес го овозможу-ваат покривањето на штетите на помал број оштетени, лежи економ-ската, социЈалната и солидарната суштина на осигурувањето.

Првите почетоци на настанувањето на транспортното осигурување не се точно познати. Се смета дека оваа институција настанала уште во стариот век кога учесниците во караванскиот транспорт меѓусебно се договарале да ги сносат солидарно и заеднички евентуалните штети предизвикани на поединецот со напади на разбојници или други. На ТОЈ начин, сите заедно полесно Ја поднесувале штетата отколку кога истата би останала врз поединецот, за кого тоа би значело финансиско пропа-ѓање. Ова е вероЈатно почеток на појавувањето на институцијата осигу-рување, со сите оние карактерисгики што го чинат осигурувањето на со-цијалните и солидарните институции, бидејќи тука се Јавува она основно начело на осигурувањето, еден да одговара за сите, а сите за еден. Но, тоа беа почетни примитивни форми на осигурување.

4 6 ЈОУЗПОУЗС, V., Оѕа^игапје ј рпУгесЈа, 2а§ге6, 1962, стр. 1 ]

190

Page 174: Меѓународен транспорт

I - ОСИГУРУВАЊЕ Н СТОКА ВО МЕУНАРОДНИОТ ТРАНСПОРТ

По големите географски откритија (откривањето на Америка, патот за Индија преку *'ртот Добра надеж), насоката на светската трговиЈа, од Медитеранот се пресели на западниот и северниот брег на Европа. Се-како, паралелно со преселувањето на трговиЈата се преселило и работе-њето околу поморското осигурување од Италија, па определен број тр~ говски осигурители од ИталиЈа (Ломбардија) се преселиле во Лондон, во улица што по нив го добила името (Л,от!загс1 ЅСгее!). И во новата средина, тие ги имаат задржано старите стручни изрази и, на ТОЈ начин, до ден денешен останале називите од италиЈанско потекло: хаварија, полиса, премија итн.

Работите во врска со поморското осигурување на стоката постепено биле прифатени и од домашните трговци, а бидејќи голем дел од свет-ската трговиЈа се одвивал преку Лондон, па и работите на осигурување-то на поморскиот транспорт се повеќе се развиле. Меѓутоа, со оглед на тоа што финансиската моќ на трговците-поединци не била доволно го-лема да преземат осигурување на се поголеми, а според тоа и се поска-пи, бродски товари, решението било наЈдено во тоа ризикот да се презе-ме истовремено од повеќе самостојни трговци. Овие трговци, односно осигурители редовно се состанувале во малата кафеана Ес1\\<агс! ПоуЛ, и на тој начин настанало името „Лондонски ЛОЈД'\ ЛОЈД е заедничка канце-ларија, каде што се состануваат поголем броЈ самостоЈНИ осигурители, заради преземање на осигурување во одделните транспорти. Тука се из-даваат полиси, собираат премии и ликвидираат штети. Од ова произле-гува дека токму транспортното осигурување претставува колевка на са-мото осигурување.

ДОДЕЛКА НА ЗУ АНСПОЈ&ТНОТО ОСИГУРУВ АЊ^

Некои автори осигурувањето го делат на копнено и транспортно.47

Притоа, основна поделба на транспортното осигурување е: карго и кас-ко осигурување.

Карго оспгуруваљето се однесува на осигурување на стоката во транспортот. Во зависност, пак, од видот на транспортните средства со кои се врши трансиортот на стоката разликуваме: поморско, патно, реч-но, езерско, железничко и воздушно карго осигурување. Во зависност од тоа дали се работи за осигурување на стока во домашниот или меѓу-народниот транспорт разликуваме: домашно и меѓународно карго осигу-рување.

Меѓународното карго осигурување ги опфаќа следните три вида оси-гурување: > осигурување на стока при увоз;

4 7 Огакоуас, I., Рогаогѕко ргауо, 2а§ге6, 1993, стр. 252

191

Page 175: Меѓународен транспорт

МЕУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕЃУНАРОДНО ОСГУРУВАЊЕ

> осигурување на стока при извоз; и > осигурување на стока во транзит (овој вид осигурување е мошне ре-

док, а се однесува на реекспорт, привремен увоз, привремен увоз по-ради доработка).48

Каско осигурувањето, пак, се однесува на осигурување на превозно-то средство со кое се врши транспортот. И кај ОВОЈ вид осигурување мо-же да се разликуваат: поморско, речно, патно, воздушно и железничко каско осигурување.''9

Според други критериуми, транспортното осигурување може да се подели на: девизно и денарско осигурување, премиско и заемно оснгуру-вање и сл.

Карактеристично за премиското траиспортно осигуруваље е тоа што каЈ ОВОЈ вид осигурување се плаќа фиксен износ на иремија, која се утврдува согласно тарифите на осигурителите. Кај заемното транспорт-но осигурување осигуренидите се јавуваат и во улога на осигурители, односно тие учествуваат во управувањето со самите оснгурителни ком-пании. Овие осигуреници плаќаат придонеси, а во случаите кога со из-носот на придонесите кои тие ги плаќаат не може во целост да се по-крие настанатата штета, тогаш истите плаќаат и дополнителни придо-неси.

ОРТ А Н И З А И И И Ш Т Р ВРПТЛХ Ш Ж Ж О В А Њ К Н А С Х О К А ВО_ Т Р А Н С Д О Р Т О Т

Организациите кои вршат трансиортно осигурување може да бидат организиранн во вид на осигурителни компании кои покрај транспорт-ното вршат и други видови осигурување или, пак, како осигурителни компании кои исклучнтелно се заш^маваат со транспортно осигурување.

Мошне значаЈно место во организациите кои вршат транспортно осигурување зазема т.н. Лондопскп Лојд.50 Лојд претставува еден вид ор-ганизациЈа во која членуваат повеќе физички лица, кои работите на оси-гурувањето ги вршат во свое име и за своја сметка. Тоа значи дека ЛОЈД, на некој начин, функционира како еден вид берза, бидејќи на своите членови единствено им нуди простории, технички услови и информации, но истиот не склучува договори за осигурување.

СекоЈ член на Лојд е должен да депонира определен износ на сред-ства и истиот одговара за обврските што ќе ги преземе. Меѓутоа, докол-ку настане случај во КОЈ членот на Лојд не може самостоЈНО да ги покрие

4 8 Ре1пшоујс, V., Оѕз§игапЈе 1 геоѕЈцигагуе, стр. 289 4 9 В а̂соп, Ѕ. К., Саг1ег, К. I-., Ѕиссеѕѕ ш Гпѕигапсе, З^ ес!п, Јо1ш Миггау 1Лс1, 1_опс1оп,

2001, стр.11-17 5 0 Напѕе11, В. Ѕ„ 1пѓгос1ис11оп 1о 1пѕигапсе, I.. Р. 1лгас1оп, 1994, стр. 124

192

Page 176: Меѓународен транспорт

I - ОСИГУРУВАЊЕ НА СТОКА ВО МЕУНАРОДНОТ ТРАНСПОРТ

преземените обврски, тогаш се исплаќаат средствата од неговиот депо-зит, односно од депозитите на останатите членови, ако н тие не се до-волни.

Со оглед на тоа што многу често од членовите на Лојд се бара да осигуруваат и мошне големи ризици, за да одговорат на ваквите бараша, тие се здружуваат во синдикати.

Мошне важно е да се напомене дека договорите за осигурување се склучуваат од страна на посебнн агенти - брокери. Тоа значи дека овие агенти стапуваат во договорен однос со заинтересираните странкп. Тие се должнн да состават понуда за осигурувања врз основа на податоците за видот на ризикот што заинтересираните лица сакаат да го осигураат.

Покрај ЛОЈД, треба да се спомене и Здружението на осигурители, чии членови дејствуваат на лондонскиот пазар за поморското, односно за транспортното осигурување. Станува збор за Институтот на лондонски-те осигурители.55

Транспортното осигурување може да се врши и преку посебни клу-бови, и тоа: > Клубови за заемно осигурување (Рго1ес!:ш§ апс! 1пс1етш1у С1и6ѕ); > Клубови за мали штети (Ѕта11 Оата§е С1иБѕ).

Од клубовите за заемно осигурување, наЈПОЗнати се П&И- клубови-те5 2 Овие клубови, всушност, претставуваат еден вид здружениЈа, чии членови плаќаат придонеси во зависност од односот на придонесот и штетата на секој одделен бродар и клубот во целнна. Се работи за оси-гурување на помали штети кои не ги осигуруваат осигурителните ком-панин. ОВОЈ вид штети кои се покриени од страна на клубовите за заем-но осигурување се вообичаени за скоро секое патување.

Овие клубови вршат осигурување од одговорноста на бродарот, за штети кои може да настанат во поморскиот транспорт. ПокраЈ осигуру-вањето на овој вид ризици, овие клубови нудат и правна помош во слу-чаЈ на одбрана на отштетни барања, но и гаранции со кои би се избегна-ло задржувањето на бродот.

Рго*ес*шѕ клубовите ги покриваат следннте видови штети: > повреда или загуба на животот на членовите на екипажот или други

51 Институтот на лондонските осигурители е основан во претпоследната де-ценија од деветнаесеттиот век, со цел да гн заштити своите членови, да ги зас-тапува нивните интереси, да им дава правна помош, да предложува и спроведу-ва постапки за прифаќање на еднообразните услови за осигурување, односно на клаузулите познати како институтски клаузули, редовно да ги објавува при-фатените клаузули, да органнзира соработка помеѓу осигурителите-членови кога станува збор за прашања за чие решавање прифатиле заеднички поставки, да соработуваат со ЛОЈД и со останатите организации и во текот на останатите активности. Со Институтот на лондонските остпурители управува Одбор КОЈ-што го бираат самите членовн.

5 2 Р&1 - кратенка од англиски "Рго{ес1шѕ апс! 1пс1етшѓу С1и1зѕ"

193

Page 177: Меѓународен транспорт

МЕЃУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕУНАРОДНО ОСГУРУВАЊЕ

лица кои постоЈано или повремено се наоѓале на бродот; > болнички и други трошоци за лекување на членовите на екипажот,

како и погребни трошоци; > трошоци во врска со репатријација на членовите на екипажот; > една четвртина од штетата коЈа настанува при судир на бродови; > штети од судир на осигурен брод со фиксни објекти; > одговорност на бродарот спрема трети лица, за штети што ќе ги нап-

рави влекачот додека се наоѓа во служба на осигурениот брод, и сл. 1пбетшѓу клубовите ги покриваат следните надомести:

> штети и кусоци на товар што ќе ги направи екипажот на бродот; > штети поради бегање-дезертирање на членови од екипажот; > вредноста на имотот од екипажот на бродот во случаЈ на загуба на

бродот; > казни изречени од надлежни органи поради неточна декларација на

стоката; > казни поради непридржување кон прописите за вселување патници

во некоЈа држава.53

Клубовите за малн штетп ги покриваат оние мали ризици кои не ги осигуруваат ниту клубовите за заемно осигурување ниту останатите осигурителни комлашш.54

Овие клубови ги осигуруваат следните видови ризици: > франшиза од редовни полиси; > плати за време на поправка на бродот; > штети кон настанале како резултат на допирање на дното - а бродот

не останал да лежи, односно кога не се работи за насукување на бро-дот.

Г Ш И М И В_0 Т Р А Н С П О Р Т Н О Т О О - С И Г У Р У В А Ј Б Е

ПРИЈАВА З А ОСИГУРУВАЊЕ

На склучувањето на договорот за осигурување, задолжително му претходи понудата или пријавата, односно налог за осигурување. Ваква-та приЈава или налог мора да биде направена во писмена форма и со си-те потребни податоци, кои му овозможуваат на осигурителот да ја про-цени големината на ризикот на кој тој се излага.

Кај пријавата за осигурување, според основните податоци за осигу-реникот на кого треба да гласи полисата, прво треба да се води сметка за видот на стоките, начинот на пакувањето, вредноста на која се сака да се осигури стоката, и во коЈа валута, како и превозниот пат по кој

5 3 Аггек, 2., Тгапѕрог! 1 оѕ1§игапје, 2а§ге6, 1999, стр. 325 5 4 НИКОЛОВСКИ, А., Оснгурување на стока во транспортот, Скопје, 1989, стр. 159

194

Page 178: Меѓународен транспорт

I - ОСИГУРУВАЊЕ НА СТОКА ВО М Е У Н Р О Д Н О Т ТРАНСПОРТ

стоката се отпремува, па според тоа и соодветно покривање на осигуру-вањето.

Кога се знае кои ризици се покриени со основното осигурување мо-жеме, водејќи сметка за горенаведеното, веднаш да заклучиме кои до-полнителни ризиди се потребнн за целосно покривање на евентуалните штети. Така, на иример, како дополнителен ризик за течните горива ќе се бара покритие за ризикот од пожар итн.

Покрај тоа, при поднесување на пријавата за осигурување мора да се води сметка по КОЈ превозен пат се отпрема стоката, бидејќи логично е дека кога стоката се отпремува по море или по река ќе биде повеќе из-ложена на влага одошто кај железницата, патниот или авионскиот тран-спорт. Исто така, мора да се води сметка и за тоа дали транспортот се извршува низ подрачЈе во кое може да се очекуваат немири, воени деЈ-ства и сл., па според тоа ќе се бара и покритие против воени и политич-ки ризици.

Исто така, при пријавувањето на осигурување на стоките мора да се води сметка и за тоа на коЈа релациЈа ќе мора да се покрие осигурување-то. При определување на ОВОЈ услов, во практиката наЈчесто доаѓа до грешка, од причина што одговорноста на испраќачот или примачот се израмнува со паритетот на продажбата, односно купувањето.

Во практиката, исто така се случува, каЈ исклучителното осигурува-ње да се зема во вид и комбинираниот транспорт, каков што е море-же-лезница и обратно, т.е, кога стоката на еден дел од патот се транспорти-ра со брод, а еден дел - со железница и обратно. Ако доЈде до штета, осигурувањето не го признава ОВОЈ ризнк, бидејќи, на пример, дел од превозниот пат по кој патувала стоката не бил осигурен. Поради вакви-те случаи, често доаѓа до недоразбирање помеѓу осигуреникот и осигу-рителот, со оглед на тоа дека не може да се утврди ниту, пак, каже на КОЈ дел од патот настанала штетата.

За да се избегнат евентуалните недоразбирања и макотрпни докажу-вања помеѓу осигуреникот и осигурителот во врска со времето и место-то на настанување на штетата, потребно е во пријавата за осигурување да се бара осигурување од складот на испраќачот до складот на прима-чот.

Пријавата за одделно осигурување треба да се достави до осигурите-лот пред да отпочне транспортот. Меѓутоа, ако транспортот веќе отпоч-нал, осигурителот може со исклучок да ја прифати пријавата за осигуру-вање, под услов во моментот на поднесување на пријавата осигуреникот да не знае дека пратката му е веќе оштетена.

Пријавата за осигурување стоки во транспортот треба да содржи: > име, назив и седиште на осигуреникот; > точен податок за стоката и начинот на пакување; > карактеристики на стоката; > податоци за количината, тежината на стоката и број на парчињата;

195

Page 179: Меѓународен транспорт

МЕУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕУНАРОДНО ОСГУРУВАЊЕ

> датум на отпрема; > релација која се сака да се осигури; > превозно средство; > дали стоката се товари во отворен или затворен вагон или камион,

под палуба или врз палуба на бродот; > вредност на стоката, односно износ на КОЈ се сака да се осигури прат-

ката, и во која валута; > вид ризици против кои се бара осигурување (основни и дополнител-

ни ризици). Врз основа на приЈавата пополнета на ОВОЈ начин и доставена до оси-

гурителот, се пристапува кон склучување договор за осигурување.

ПОЛИСА З А ОСИГУРУВАЊЕ

Договорот за транспортно осигурување нема пропишан облик. ТОЈ може да се склучи писмено или усно. Договорот за осигурување е склу-чен во усна форма доколку странките во деловниот разговор постигна-ле согласност околу битните елементи на договорот за осигурување. Писменото склучување на договорот се однесува на прифаќањето на по-нудата на осигурителот од страна на осигуреникот.55 Врз основа на при-фатениот налог или прИЈава за осигурување, осигурителната компаниЈа Ја издава полисата. Полисата обично се издава во еден оригинален при-мерок. Но, доколку осигуреникот има интерес полисата да му се издаде во два примероци, т.е. во оригинал и дупликат, тогаш во самиот текст на полисата се наведува дали се работи за оригиналот или дупликатот. На оригиналот стои ознака „оригинал" додека, пак, на останатнте примеро-ци стои ознаката "сору по1 пе§о11а6Је",56 На двата примероци се става за-белешка дека се издадени два рамноправни примероци за да по откупот што произлегува од одделнпот договор за осигурување или полисата, се-КОЈ од тие примероци му дава право на примачот да бара од осигурите-лот надомест на штетата. Осигурителот ќе го задоволи барањето на оној што прв ќе Ја посочи полисата и со тоа вториот примерок ќе остане неважечки.

Покрај оригиналот и дупликатот може да се издадат и обични коиии на полисата, кои на имателот на таквата копија не му дава никакво пра-во. Тие служат само за информативни и евидентни цели, па затоа и ја носат ознаката „непренослива",

Но, бидејќи во меѓународната стокова размена транспортното осигу-рување е еден од вообичаените услови на купопродажба, затоа полисата за осигурување мора да дојде во рацете на оној кој има интерес пратката

ѕ ѕ Вггак, Ѕ„ Тгапѕрог*, ѕреШсуа I оѕ1§игапЈе, 2а§ге&, 2002, стр. 149 5 6 Аггек, 2., ТгапѕроП 1 оѕ1§игапје, 2а§гев, 1999, стр. 294

196

Page 180: Меѓународен транспорт

- ОСИГУРУВАЊЕ НА СТОКА ВО МЕУНАРОДНИОТ ТРАНСПОРТ

да стигне среќно во упатното место. Од овие прнчини, полисата мора да го има и својството на преносливост. Таа неЈзина карактеристика се из-разува со наведување на името на осигуреникот (доколку гласи на име) или според наредбата.

Во транспортното осигурување се поЈавуваат поголем броЈ видови на полиси (на пример, полиса за секоЈ одделен превоз, на определено вре-ме, комбинирана полиса, полиса за одредена и неодредена вредност, ге-нерална полиса, отворена полиса57 итн.), но воглавно сите се сведуваат на следниве два вида полиси: > поединечна полиса; и > генерална полиса.58

Поединечната полиса е онаа што се издава за оспгурување на секоја одделна пратка, и од случаЈ до случаЈ. Овој впд полиса иаЈМНогу се упот-ребува во меѓународниот транспорт на стоки.

Геиералната полиса е полиса што се издава на определен временски рок, кој обично изнесува дванаесет месеци. Но, иако се издава на опре-делен временски рок, таа вообичаено се разликува од временската по-лиса за поединечно патување. Генералната полиса опфаќа цела редица патувања и го покрива осигурувањето на разновидни стоки, што се от-премуваат во различни светски насоки и со различни комбинирани тран-спортни средства. Тоа може спогодбено да се дополнува и продолжува.

Основна карактеристика на генералната полиса е што во неа се ут-врдуваат општите услови за оспгурување без детали, кои во моментот на оснгурувањето не се познати. Со неа се определува некој износ, во чии рамкн се осигурува секоја пратка на носителот на правото, што се поЈавува заради осигурување. Ако се исцрпи износот што бил првобитно предвиден, ТОЈ спогодбено може да се зголеми или издаде нова полиса.

Овде треба да се истакне дека и покрај постоењето на генералната полнса, осигурителот е должен за секоја одделна пратка да поднесе при-Јава за осигурување, со сите потребни податоци за осигурување на од-делната пратка. Под пратка и овде се подразбира сета онаа стока што е

5 7 Се користи во случаи кога осигурителот н осигуреното лице имаат посто-Јана деловна корист, односно зачестени истородни работи. Особено се користи каЈ осигурувањето на транспортот на стоки и кај осигурувањето на залихи. КаЈ осигурувањето на трансиортот на стоки осигурителот со отворената полиса му овозможува заштита на осигуреникот од сите ризици, наЈчесто во рок од една година, за неопределен број пратки и превози без збирна граница на покритие, но секако во рамките на одредени ограничувања (видот на стоката, патните правци, транспортните средства, стапката на премија и др.). Обврска на осигу-реното лице е пратките, заедно со потребните податоци, да ги пријавува каЈ осигурителот во определени временски интервали кога се пресметува и напла^ тува премијата за осигурување. Ваквиот облик на работа подразбира висок сте-пен на меѓусебна доверба помеѓу двете сграни.

5 8 Ргапаѕоујс, А., Ргакѕа 1гапѕрогШо§ оѕ1§игапја. 2а§ге5, 1987, стр. 20

197

Page 181: Меѓународен транспорт

МЕГУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕГУНРОДНО О С Г У Р У В А Е

наведеиа во еден транспортен документ (товарница или товарен лисг). Според тоа, ако еден осигуреник има повеќе пратки во еден брод, тогаш осигурувањето мора да се изврши за секоја пратка одделно. Ова е пот-ребно за утврдување и ликвидирање на штетите за секоја пратка оддел-но, а потоа заради регресот на штетите од вистинскиот извршител и причинител.

Според генералната полиса, осигурени се сите иратки на осигурени-кот, без оглед на тоа кога се тие пријавени, па и во случај пријавата за осигурување да е направена по настапување на штетата или загубата.

Но за да се спречат евентуалните злоупотреби на осигуреникот и ТОЈ да не би шпекулирал и пријавувал осигурување на само онаа стока ош-тетена или исчезната во транспортот, во генералната полиса има обвр-ска осигуреникот да мора да ги осигури сите свои пратки, па и тогаш ко-га една пратка пристигнала ненајавено на упатното место на осигурени-кот, без какво било оштетување. Осигуреникот е должен и оваа пратка да Ја прИЈавн на осигурување и да го плати договорениот надомест.

Според генералната полиса, осигуреникот го плаќа надоместот пе-риодично (тримесечно, шестмесечно итн.).

Реоспгуруваљето, пак, претставува договор помеѓу два или повеќе осигурители, според КОЈ сите меѓусебно или само некоЈ од нив се обврзу-ва дека на СВОЈОТ партнер ќе му надомести дел од осигурената вредност, коЈа првиот осигурител би морал да Ја плати на СВОЈОТ осигуреник врз основа на договорот за осигурување.59

Заради заштита на интересот на осигурителот, а особено кога е во прашање склучување договор за покривање на ризикот на стоката од голема вредност и количество, како за различните објекти, на пример, бродови, авиони итн., се договара реосигурување. Со помош на реосигу-рувањето, осигурителот ги распоредува ризиците од осигурувањето, а и премиите, и на ТОЈ начин ја отстранува опасноста од несразмерно големи загуби, во случај да настапат големи штети покриени со осигурувањето.

ОСИГУРЕН ПРЕДМЕТ

Осигурен предмет, всушност претставува стоката која е предмет на договорот за осигурување, односно стоката која е изложена на ризици во текот на транспортот.

Од ова произлегува дека предмет на осигурување, обично претставу-ва стоката во текот на нејзшшот транспорт, но исто така, предмет на осигурување може да биде и секоја друга стока што може да биде пред-мет на осигурувањето, воопшто.

Во зависност од предметот на осигурување КОЈ треба да биде точло

5 9 Вггак, Ѕ., Тгапѕрог!, ѕредјсца 1 0Ѕ1§игапје, 2а§геВ, 2002, стр. 159

198

Page 182: Меѓународен транспорт

I - ОСИГУРУВАЊЕ НА СТОКА ВО МЕУНАРОДНИОТ ТРАНСПОРТ

оиределеи, зависи и самото осигурување. Тоа значи дека доколку пред-метот на осигурување не е прецизно определен, и самиот договор за осигурување нема да биде полноважен.

При определувањето на предметот на транспортното осигурување треба да се имаат предвид: > индивидуализацијата на стоката; > количеството на стоката; и > вредноста на стоката.

Инднвидуалнзацијата на стоката се врши преку нејзино посебно или генерично означување. Меѓутоа, за да може стоката да се осигурп од од-реден ризик, таа мора да биде поодделно индивидуализирана (ова значи дека генерично одредување не може да постои). Оттука, само стоката која е поодделно одредена може да биде предмет на договорот за осигу-рување. Доколку корисникот на превозот, наместо конкретно одредена-та стока во договорот за осигурување нспрати на пат друга стока, тогаш во случај на оштетување на стоката, осигурителот нема да ја надомести настанатата штета.

Утврдувањето на количината на стоката е потребно заради утврду-вање на вредноста на осигурувањето.

Вредноста на стоката е еден од суштествените елементи на догово-рот за транспортно осигурување. Имено, секоја стока си има своја па-зарна вредност, односно вредност која може да биде изразена во пари.

Предмет на договорот за транспортно осигурување може да биде стоката и превозното средство. Меѓутоа, предмет на транспортното оси-гурување може да бидат и имотните права во поглед на транспортните средства, односно сите права кои може да се изразат во пари, како што се: провизијата, трошоците за отпрема, превознината, трошоците за осигурување, очекуваната добивка и сл.

Како предмет на транспортното осигурување, исто така може да се јават и одговорностпте на сопствешгците на стоката н транспортните средства.

ТРАНСПОРТНИ РИЗИЦИ

Траиспортните рнзпцн претставуваат настани кои може да влијаат на оштетување на стоката во текот на транспортот.

Ризиците кои може да влијаат на оштетување на стоката во текот на транспортот може да се поделат на: > основни транспортни ризици; > дополнителни транспортни ризици; > штети поради недостатоци и природни својства на стоката; > воени и политички ризици.

Во групата на осповпп транспортии рнзици спаѓаат:

199

Page 183: Меѓународен транспорт

МЕЃУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕЃУНАРОДНО ОСјјГУРУВАЊЕ

> виша сила; > елементарни непогоди; > пожари; > самозапалување и експлозии; > сообраќаЈНи несреќи; > разбоЈНИШТво.

Под втиа сила се подразбираат настани кои нпту можеле да бидат спречени ниту, пак, предвидени од страна на превозникот во текот на транспортот на стоката. Овие настани се случуваат независно од аолјата на превозннкот и истите не може да се контролираат ниту од сопствени-кот на стоката ниту од превозникот.

Елементарпите непогоди претставуваат настани кои може да бидат од земЈИНо и атмосферско потекло. Тие можат да влијаат директно н ин-директно врз настанување штета на стоката или транспортното сред-ство во текот на транспортот. Во оваа група спаѓаат: поплави, земјотре-си, дожд, гром, одрон на земЈа, мраз и лед, лавини итн.

Под поимот пожар се подразбира оган кој може да предизвика ште-та на стоката во текот на превозот. Притоа, овде е битно да се напомене дека за да се смета дека една стока била оштетена како последица на по-жар, потребно е горењето да било стихнјно и како резултат на тоа горе-ње дошло до оштегувањето.

Доколку при превозот на стоката настанала штета како резултат на самозапалување или експлозпја на самата стока без влијание на надво-решни фактори, тогаш тие оштетувања на стоката нема да бидат опфа-тени со осигурувањето, бидејќи биле резултат на прнродните својства на стоката. Но, доколку самозапалувањето или експлозијата на стоката влијаело тоа да ги зафати и другите стоки, тогаш штетите настанати од пожарот се покриени како основни ризици.

Сообраќајните пезгодп, пак, претставуваат несреќи кои се однесува-ат на транспортните средства со кои се транспортира стоката. Во група-та на сообраќаЈНи несреќи влегуваат: судир помеѓу транспортни сред-ства, судир на едно транспортно средство со неподвижен предмет, пре-вртување на транспортното средство, насукување на брод, потонување на брод, паѓање на авион итн.

Разбојништвото се однесува на присилно одземање на стоката од не-кое лице, односно противправно располагање со стоката. Во оваа група ризици спаѓа и пиратството.

Овие основни ризици се опфатени со секој договор за осигурување, бндејќи станува збор за ризици кои се типични за самиот транспорт. По-крај основните ризици, со самото транспортно осигурување може да би-дат покриени и дополиителните рпзицп. Во групата на дополнителни ризици спаѓаат; > кражба и неиспорака; > манипулативни ризици;

200

Page 184: Меѓународен транспорт

I - ОСИГУРУВАЊЕ НА СТОКА ВО МЕЃУНАРОДНИОТ ТРНСПОРТ

> други дополнителни ризици. Кај кршкбата и неиспораката се работи за пристигнување на само

дел од стоката во упатното место или воошлто непристигнување на сто-ката во одредишното место. Со кражбата се покрива само кусок на дел од стоката, но не и целата стока. Меѓутоа, мошне тешко е да се докаже дека ТОЈ кусок на стоката бил последица на кражба на стоката во текот на превозот. Кај ризикот од неиспорака се покрнва само целосното не-пристигнување на стоката на упатното место.

Обично, овие два ризицц редовно заеднички се осигуруваат. Во не-кои национални осигурителни системи овие два ризпци имаат третман на основни транспортни ризицн. Меѓутоа, ризикот од кражба не може да се осигурува кај стока која се предава на превоз во тонажа. КаЈ пре-воз на стока на ОВОЈ начин, стоката може да се осигури единствено од ризик на кусок КОЈ настанал поради влиЈанието на надворешни фактори.

Манппулативните ризици се однесуваат на ризиците од кршење, проиаѓање или растурање на содржината на пратката при утовар, исто-вар и претовар на стоката.

Овие ризици може да настанат поради невнимание или недоволно внимание при утоварот, истоварот или претоварот на стоката. Исто та-ка, како причина за настанувањето на овие ризици може да бидат сами-те природни својства, односно карактернстики на стоката, како што се: кршливост, расипливост и сл. Токму порадн тоа, начинот и видот на ам-балажата во која се пакуваат, како и контеЈнерите во кои се превезуваат може да придонесат за намалување на овие ризици.

ПокраЈ овие ризици, постојат и други кои се специфични по СВОЈОТ карактер, бидејќи се однесуваат посебно на секој одделен вид стока. Та-ка, на пример, металите може да 'рѓосуваат. Ако таквото 'рѓосување е последшда на влага во транспортното средство поради надворешни вли-ЈаниЈа. евентуалното оштетување на стоката е покриена со ОВОЈ ВИД ОСИ-гурување. Меѓутоа, доколку :рѓосувањето настанало како последица на влагата од воздухот, односно влага коЈа не била последица на надвореш-ни вонредни влиЈанија, тогаш штетата на металите нема да биде покрие-на со осигурувањето од дополнптелните ризици.

Во групата на други дополнителни ризици спаѓаат сите оние ризици кои може да настанат во текот на превозот на стоката, а кои не се опфа-тени во претходните групи ризици. Кај дополнителните ризици е битно да се напомене дека за нивно осигурување е потребно изрично означува-ње во договорот за осигурување, затоа што во спротивно ќе се смета де-ка стоката е осигурена само од основни ризици.

КаЈ транспортот на стока може да ДОЈДС до оштетување на стоката без влнјание на вонредни надворешни фактори. Во овој случај, таквите штети се последица на самите природни својства, одиосио карактерис-тики на стоката. Во оваа група ризици спаѓаат: расипување, нормално кршење на лесно кршливи предмети, дејство на инсекти и микрооргани-

201

Page 185: Меѓународен транспорт

МБУНАРОДЕН ТРАНСПОРТ И МЕУНАРОДНО ОСГУРУВАЊЕ

зми, нормално растурање, оксидација на стоката, абење на превозното средство и сл. Штетите кои настануваат во овие случаи ги покриваат са-мите сопственици. Меѓутоа, и овој вид ризици може да ги покријат оси-гурителните компании, со тоа што премијата за осигурување од вакви ризици е мошне голема.

Следна група ризици претставуваат военнте н политичките ризицн. Овие ризици се последица на војна, воени дејствија, револуции, немири, побуни, како и политички одлуки кои ги носи власта, а со кои се иредиз-викува губење илн оштетување на стоката во текот на превозот.

ОСИГУРЕНО ПАТУВАЊЕ

Под поимот патување се подразбира превозниот пат по КОЈ стоката ќе биде превезена од отпремното до уиатното, односно одредишното место. Тоа значи дека во зависност од превозниот пат по кој ќе се врши транспортот, во голема мера ќе зависи и видот на ризици на кои стоката ќе биде изложена во текот на транспортот.

КаЈ осигуреното патување се важни следните три аспекти; > почетната и крајната точка на патувањето; > релациЈата на патувањето; > време на патувањето.

Утврдувањето на почетната и кра]ната точка на иатувањето може да се изврши на повеќе начини: > утврдување на почетната и краЈната точка на патувањето преку нив-

но точно определување; > утврдување на почетната и краЈната точка на патувањето преку нив-

но алтернативно или кумулативно определување; > утврдување на почетната и крајната точка на патувањето преку оп-

ределување на географското подрачје, и сл. КОЈ од наведените начини ќе се примени е определено од клаузулата

содржана во договорот за превоз. КаЈ релацијата на патување е мошне важно дали таа била определе-

на во самиот договор за осигурување или не. Доколку била оиределена, осигуреникот е должен да се иридржува кон договорената релација. Ако релацијата не била определена, тогаш превозот е потребно да се изврши по вообичаениот пат.

Кај осигуреното патување кое било претходно оиределено може да дојде до одредено отстапување во следните случаи: > поради измени на отпремното и упатното место; > поради задоцнување во отпремата или превозот на стоката; > поради скршнување од вообичаениот пат, без промени во отпремно-

то и упатното место.

2 0 2

Page 186: Меѓународен транспорт

I - ОСИГУРУВАЊЕ НА СТОКА ВО МЕЃУНАРОДНИОТ ТРАНСПОРТ

ОСИГУРЕНО ВРЕМЕ

Оспгуреното време се однесува на времето за кое се покрнени ризи-ците при транспортот на стоката.

Времетраењето на осигурувањето при превозот на стоката вообича-ено се определува на три начини и тоа: > од моментот на утовар на стоката во превозното средство до момен-

тот на нејзиниот истовар; > од моментот на предавање на стоката на превозникот заради превоз,

па до моментот на нерината испорака; > од моментот на напуштање на складот на испраќачот до моментот

на пристигнување на стоката во складот на примачот. Од моментот на утовар на стоката во превозпото средство до момеи-

тот на нејзиниот истовар. При овој начин стоката се осигурува само во текот на превозот, односно од нејзиното утоварување па до нејзиното истоварување.

Од моментот на предавање на стоката иа превозникот заради пре-воз, па до моментот на иејзината испорака. Овде се работи за осигурување од транспортни ризици во поширока смисла отколку во претходниот случај, бидејќи се врши пошироко по-кривање на транспортните ризици. Притоа, важно кај овој вид осигуру-вање е дали стоката која е предмет на осигурување се предава на прево-зникот пред нејзиното утоварување во транспортното средство или пос-ле тоа.

Ако етоката му се предава на превозникот пред неЈЗиното утовару-вање во транспортното средство, тогаш тој е должен истата да ја утова-ри, што значи дека се покриени и ризиците кои може да настанат при са-миот утовар.

Доколку, пак, му се предава стока коЈа е веќе утоварена во превоз-ното средство, тогаш ризиците кои може да настанат при утоварот, КОЈ го врши сопственнкот на стоката, не се покриени со осигурувањето.

Од моментот на напушташе на складот иа пспраќачот до моментот па пристигиување на стоката во складот на примачот. КаЈ ОВОЈ вид осигурување, времетраењето на осигурувањето е наЈДОлго во однос на претходните начини на утврдување на траењето на осигуру-вањето.

ОВОЈ вид осигурување наЈчесто се користи при употреба на комбини-раниот транспорт на стока во меѓународната трговија. Имено, со осигу-рувањето од складиште до складиште се покриени ризиците при самиот утовар на стоката во превозното средство, ризиците во врска со прево-зот на стоката, ризиците во поглед на евентуалните претоварувања или складирања во текот на превозот, и ризиците во врска со истоварот на стоката од превозното средство.

203

Page 187: Меѓународен транспорт

м е у н а р о д е н т р а н с п о р т м е у н р о д н о о с г у р у в а њ е

ВРЕДНОСТ НА ОСИГУРЕН ПРЕДМЕТ

Како што веќе порано споменавме, целта на осигурувањето не може да се заснова врз шпекулативните цели на осигуреникот, т.е. од штетата шш загубата на стоката да се извлекува некоја специјална финансиска корист. Осигурувањето претставува средство преку кое осигуреникот, во случаЈ на штети врз негова стока. ќе може да дОЈде до онаа вредност што Ја имала стоката на денот на нејзиното набавување, додавајќи ги ту-ка уште и сите транспортни и други трошоци, и некоЈ процент на зара-ботувачка.

Од ова произлегува дека со приЈавувањето на висината на коЈашто се сака да се осигури стоката, мора да се води сметка во неа да бидат опфа-тени сите наведени елементи за формирање на вистинската вредност на стоката.

Осигурителот има право, особено во случај на штета, од осигурени-кот да бара да ја докаже висината на интересот, опфатена со осигурена-та вредност, а во смисла на погоренаведеното.

ШХЕТИ

Како последица на реализациЈата на осигурените ризици, може да настанат следните видови штети: > вистинска целосна загуба (ас1иа11о1а! 1оѕѕ); > изведена целосна загуба (сопѕ&исПуе 1о1а11оѕѕ); > заедничка или генерална хаварија (§епега! ауега§е); > поединечна или партикуларна хаварија (раг!1си1аг ауега§е); > награда за спасување (ѕа!уа§е скаг§еѕ); > поединечни или партикуларни трошоци (раШси1аг с!даг§еѕ); > задолжителен надомест за трети лица.

ВИСТИНСКА И ИЗВЕДЕНА ЦЕЛОСНА ЗАГУБА

Под целосна загуба во поширока смисла, не се смета само физичко-то псчезнување на некоЈ осигурен предмет, туку се подразбира дека предметот иако е присутен физички, сепак заради оштетување Ја загу-бил свОЈата употребна вредност за целта за која и бил наменет.

Според тоа, се разликуваат трн впда целосна загуба и тоа: > вистинска целосна загуба; > изведена целосна загуба; > претпоставена целосна загуба.

Под поимот вистинска целоспа загуба не се мисли само на физичко-то губење на стоката заради исчезнување или уништување, туку и во

204

Page 188: Меѓународен транспорт

i - о с и г у р у в а њ н а с т о в о м е ѓ у н а р о д н и о т т р а н с п о р т

случаЈОТ осигурената стока да Ја загубила своЈата употребна вредност за целта за коЈа била наменета.

Под изведена целоспа загуба се подразбира штета настаната врз оси-гуреннот предмет, која е до таа мера настаната што трошоците околу спасувањето и поправката на осигурениот предмет би биле поголеми од неговата вредност.

Тоа е случаЈ ако некоја осигурена стока, заради некој настан во те-кот на патувањето, се оштети до таа мера што по самото пристигнување во упатното место, трошоците за нејзината поправка и повторно става-ње во употреба би биле поголеми отколку да се купи ист нов предмет.

Во практиката, може да се сретнат следните случаи на изведена це-лосна загуба: > кога оправдано може да се претпостави дека целосна загуба е неиз-

бежна, на прнмер, ако стоката не може да се извади од потонатиот брод;

> кога трошоците потребни за чување и спасување на стоката се пого-лемн од вредноста на стоката во одредишното место;

> кога поради наредба на управните власти, блокади, забрани и сл., не е можно стоката да се превезе до одредишното место;

> кога оштетената стока може да се продаде во местото на оштетува-ње, а трошоците за превоз до одредишното место се поголеми од по-зитивната разлика на цената на стоката во одредишното место во однос на неЈЗината цена во местото на оштетување. Претпоставена целосиа загуба имаме кога поради немањето инфор-

мации околу осигурениот предмет подолго време (ОВОЈ период може да биде и договорен од страна на договорните странки), се претпоставува дека пратката е загубена.

ЗАЕДНИЧКА (ГЕНЕРАЛНА) ХАВАРИЈА

Под хаварија, воопшто, се подразбира секое оштетување на бродот и товарот. Во поморскиот превоз на стоки се наидува на многубројни непредвидливи опасности и потешкотии, кои доаѓаат како резултат на временските неприлики и случајности со кои пловидбата на море изоби-лува. Хавариите може да настапат непосредно под влијание на различ-ните непредвидливи околности и вон желбата на командантот и екипа-жот на бродот, а може да бидат предизвикани и со доброволен и промис-лен акт на бродската команда.

Под геиерална хаварија се подразбира доброволното и промислено-то жртвување на еден дел од товарот за да се спаси бродот и останатиот дел од товарот. Штетите настанати заради тоа ги сносат заеднички и со-лидарно сите странки што се заинтересирани во тој потфат. Во штетата се пресметуваат и трошоците направени околу спасување на бродот и

205

Page 189: Меѓународен транспорт

м е г у н а р о д е н т р а н с п о р т м е у н а р о д н о о с и г у р у в а њ е

товарот. Како пример за генерална хаварија може да се наведе случајот кога

бродот поради временските неприлики ќе се насука на некое опасно ме-сто, а командантот на бродот, за да го спаси товарот, одлучува дел од товарот да го фрли во море, со тоа да го олесни бродот и го доведе во состојба за пловидба. Или, на пример, на некоЈ брод што превезува лес-но запалива стока дојде до пожар во еден од бродските складови, а ко-мандантот на бродот, за да го спречи проширувањето на пожарот и опа-сноста по човечките животи, а и пропаѓањето на бродот и товарот, на-реди во соседните складови да се пушти вода и со тоа се локализира и изгаси пожарот. Од овие два примери, јасно се гледа дека командантот на бродот свесно и промислено жртвува дел од товарот и заради тоа, на-станатата штета треба да Ја сносат сите заеднички и солидарно, односно бродарот и сопствениците на товарот.

Генералната хавариЈа се споменува уште во најстари времиња. Прв пишан закон што Ја обработил оваа материја е познатиот 'Тех КЈ&осЦа" од пред две илЈади години, КОЈ ГО има формулирано следново начело: „Она што е жртвување во моментот на опасноста заради спасување на сите, мора да се надомести со придонес на сите оние за коишто е наира-вена жртвата" 6 0

Ова начело е влезено во законодавствата на сите поморски земЈИ, а постапката за утврдување на генералната хавариЈа се води сиоред зако-ните на онаа земја на коЈа е припаѓа крајбрежното пристаниште. КаЈ во-дењето на постапката постои определена изедначеност, бидејќи прак-тично сите поморски земЈИ се придржуваат кон т.н. Јорк-Антверпенскн правила за генералната хаварија. Заради тоа и сите стандардни помор-ски превозни договори и товарници, обично содржат одредена клаузула дека во случаЈ на хаварИЈа ќе се постапува според овие правила.

За да една штета се смета за генерална хавариЈа, истата мора да ги исполни следните претпоставки: > да постои општа и вистинска опасност за бродот и товарот; > да постои потреба за жртвување на дел од товарот без кој не би мо-

жело да се избегне опасноста целосно губење на имотот; > жртвата мора да биде доброволна и промислена; > жртвата мора да биде вистинска, т.е. жртвуваните предмети мора да

имаат употребна вредност; > со жртвување на дел од товарот треба да биде спасен бродот и оста-

натиот дел од товарот. Загубите кои настануваат со самиот чин на генерална хавариЈа може

да бидат двострани: > хавариски штети, т.е. загуби кои настануваат поради жртвување на

некој дел од бродот или товарот заради заедничко спасување; и

6 0 У1ас!1ѕ1ау, Р., Рошогѕко ргауо, 2а§ге(з, 1949

2 0 6

Page 190: Меѓународен транспорт

i - о с и г у р у в а њ н а с т о в о м е ѓ у н а р о д н и о т т р а н с п о р т

> хавариски трошоци, т.е. загуби кои се состојат од трошоци направе-ни заради зачувување на бродот и товарот. Хавариските штети, значи, се однесуваат подеднакво и на бродот и

на товарот. Во случаи на жртвување на товарот спаѓаат:

> исфрлување на товар, било товарот да се наоѓа на палубата или во потпалубната просторија, со тоа што доколку е можно, најпрво се исфрлува гломазниот товар и товарот со помала вредност;

> штети настанати поради исфрлување на товар (на пример, со отво-рањето на дел од бродот доаѓа до продор на вода на бродот и до ош-тетување на дел од товарот);

> штети на товарот кои се последица на гасење пожар, т.е. штета нас-таната поради употреба на вода за гасење;

> употреба на товарот како погонско гориво, но под услов бродот да бил полн со гориво на почетокот на патувањето;

> штети и загуби на товарот при истовар од насукан брод; > штети во пристаништето за засолнување или во транзитните маони.

Во случаи на жртвување на бродот спаѓаат: > кршење јарбол, жртвување на сидрото и другиот бродски прибор; > употреба на опрема и прибор за исклучителни случаи; > штети при пристигнување во докот за време на невреме и намерно

насукување; > штети на бродот прн истовар на товарот, спуштањето на чамецот.61

Во хавариски трошоци спаѓаат: > трошоци за пристаништето за засолнување, т.е. трошоци кои наста-

нуваат со патувањето на бродот до пристаништето за засолнување заради потребните поправки, со цел сигурност на бродот и товарот;

> трошоци за спуштање, т.е. трошоци кои претставуваат надомест, КОЈ според одредбите на поморското право му следува на спасувачот за пружената помош или услугите за спасување;

> супституирани или заменети трошоци, т.е. трошоци кои се направе-ни наместо некои други трошоци потребни за заедничкото спасува-ње на бродот и товарот: начелно тие супституирани трошоци би мо-рале да бидат помали, на пример, привремена поправка на бродот со цел што е можно побрзо продолжување на пловидбата и заради спречување задоцнување на превозот;

> разни губитоци и трошоци, во кои спаѓаат: загуби во превознината, трошоци за осигурување, средства за генерална хаварија и сл. Кога бродот по претрпената генерална хавариЈа ќе пристигне во нај-

блиското пристаниште (тоа може да биде и упатното пристаниште), должност на командантот на бродот е да ја пријави хаваријата и да ги преземе сите потребни мерки, со што би се заштитиле интересите на си-

6 1 Татбаса, I,., Ротогѕке Науапје, Шјека, 1976, сгр. 15

2 0 7

Page 191: Меѓународен транспорт

м е у н а р о д е н т р а н с п о р т м е г у н а р о д н о о с и г у р у в а њ е

те заинтересирани страни во ОВОЈ потфат, т.е. интересот на сопствени-кот на бродот и товарот. Тој не смее да Ја издаде преостанатата стока на примачите се додека не ја ирими иотребната гаранцпја дека носителот на правото ќе ја исполни обврската која произлегува од генералната ха-варија кога истиот ќе биде поканет тоа да го направи. Гаранциите може да се дадат на три начини: > сопственикот на товарот кај определената банка да уплати депозит

во висина која приближно одговара на висината на неговото учество во обврските од генералната хаварија, или да иоднесе банкова гаран-циЈа до определен износ;

> сопственикот на товарот да ја пополни и потпише „хавариската об-врзница" (определен формулар), со која се обврзува дека ќе го пс-плати утврдениот износ од придонесот што на него му припаѓа;

> осигурителот да ја издаде хавариската гаранција за стоката што е кај него осигурена. Вториот начин е наједноставен и најбрз, поради што и најмногу се

прнменува во практиката. Ова прашаае, имено, мора да се реши на нај-итен начин, бидејќи секое одолговлекување доведува до опасност од штети и трошоци, како и до високи денгуби заради задржување на бро-дот. Формуларите за давање гаранции на бродот се познати под името хавариски обврзници. Ако некоЈа земја не Ја прифати таквата обврзни-ца, тогаш мора да се даде гаранциЈа на осигурителот или мора да се ила-ти депозитот каЈ некОЈа солидна банка. Се додека не се приложи соод-ветна гаранција, бродарот има ираво стоката да ја заложи.

Придопеспте за генералната хаварија може да отпаднат ако се посе-дува доказ дека до генералната хаварНЈа е дојдено како резултат на не-способноста на бродот за пловидба. Инаку, придонесите се распоредува-ат врз: бродот, товарот и нето-иревознината, во што секако учествува и товарот што се жртвува.

Проценката за сите штети и трошоци настанати заради генералната хаварија, како и распределувањето на придонесите, ја врши овластено лнце за средување на генерална хаварија -Сепега! Ауега§е Аф'иѕ(ег.61 Оваа работа често е многу комплицирана, макотрпна и бара многу време. Ово) орган, во прв ред проверува дали се исполнети сите услови предви-

б : Овластено стручно лице коешто га извршува работите за уредување на заедннчката хавароја. Го одредува сопственикот на бродот. Ликвидаторот сос-тавува пресметка за заедничката хаварија по пристнгнувањето на спасениот брод во пристаништето. Негова задача е лроценха на сите интереси (а пред се на интереснте на сопственнкот на бродот и на сопственикот на товарот) повр-зани со настанувањето на хаваријата. Потоа следи распределба на штетата, сра-змерно по однапред договореното (на разновидните трошоци н губнтоци), по учеснициге: бродот, товарот и превознината. Ликвидаторот на заедга1чката'ха-варнја - најчесто тоа е хавариски комесар - добива соодветен надомест за своја-та работа од учесниците во поморскиот превоз.

208

Page 192: Меѓународен транспорт

i - о с и г у р у в а њ н а с т о в о м е ѓ у н а р о д н о т т р а н с п о р т

денн за прогласување генерална хаварНЈа или тоа бил непромислен акт на командата на бродот. Кога ова прашање ќе се расчисти, се приоѓа кон решавање на другите прашања. Меѓутоа, осигурениците не мора да чекаат да се завршат сите овие формалности од основната генерална ха-в а р и Ј а , па дури тогаш да го добијат надоместот за претрпената штета, туку веднаш од СВОЈОТ осигурител ќе го добијат надоместот на претрпе-ната штета. Ако осигурената стока е целосно исчезната, ќе се добие на-домест за целосно исчезнување до висината на оспгурената вредност. Но, ако се работи за делумни штети, осигуреникот ќе добие надомест за штети како кај партикуларната хаварија, но без одбивање на франшиза.

ПОЕДИНЕЧНА (ПАРТИКУЛАРНА) ХАВАРИЈА

Партикуларните хаварии доаѓаат како последица на виша сила нли случан како што се: > насукување; > оштетување на товарот заради невреме; > судир; > допирање на морското дно; > бродолом, итн.

Според тоа, партикуларната хаварија е штета нанесена врз бродот и товарот против желба на бродскиот екипаж и бродарот, и е резултат на виша сила или случаЈНОст. Штетите кои настануваат врз бродот и това-рот, или само на еден од нив, ги сноси ТОЈ што гн претрпел.

Настанатата штета ЈА проценува хаварискиот комесар КОЈ, ИСТО така, може да нменува еден или повеќе вештацп за проценка на штетата.

Врз основа на извршената проценка, хаварискиот комесар или веш-такот му издава хаварискн сертифнкат на примачот.03

Покрај барањето за надомест на штета од оспгурителот, потребно е да се приложат и: > полиса за осигурување; > оригинал или препис од товарницата; > фактура за стоката; _ > сертификат од вештакот или хаварискиот комесар; > копија од протестното писмо што било упатено на заповеднпкот на

бродот или на неговиот агент; > фактури за останатите трошоци во врска со настанатите штети на

бродот.

6 3 ТатВаса, Ротогѕке Науапје, Шјека, 1976, стр. 16

209

Page 193: Меѓународен транспорт

м е г у н а р о д е н т р а н с п о р т м е г у н а р о д н о о с и г у р у в а њ е

НАГРАДА ЗА СПАСУВАЊЕ

Спасувањето, исто така, претставува еден од институтите на помор-ското право.

АкциЈата за спасување заради избавување на осигурените предмети од непосредни опасности или оштетувања, несомнено е во заеднички ин-терес п за осигуреникот и за осигурителот. Оттаму, произлегува дека осигурителот е должен да му исплати надомест на спасувачот, што е по-знато под името награда за спасување.

Осигурителот ги надоместува трошоците на осигуреникот и награ-дата за спасување, ако се работи за спасување на бродот или стоката од опасности кои се покриени со осигурувањето и под услов спасувањето да било успешно.

Во практиката постои Лојдов стандарден формулар за спасување, во КОЈ во врска со правото на награда на спасувачот, изрично се содржани условите за успешно спасување со т.н. клаузула "по саге по рау"-

ПОЕДИНЕЧНИ (ПАРТИКУЛАРНИ) ТРОШОЦИ

Под поединечни или партикуларни трошоци се подразбираат поеди-нечните трошоци кои осигуреникот ги имал во интерес на осигурената стока.

Во групата на поединечни трошоци спаѓаат: > трошоци за одвоЈување на оштетената стока; > трошоци за чистење и сушење на стоката; > трошоци за повторно сортирање и пакување на стоката; > трошоци за складирање; > трошоци за истоварување и претоварување; > трошоци за повторно утоварување и отпрема на стоката; > трошоци за правните постапки и мерки потребни за чување на сто-

ката, како и други трошоци заради избегнување на последиците од ризикот.

ОБВРСКИ ЗА НАДОМЕСТ КОН ТРЕТИ ЛИЦА

Обврските за исплата на надомести кон трети лица, чие плаќање е должност на осигуреникот, сопственикот на стоката во контекст на за-конските прописи или договорните одредби, не се покриени со полисата за осигурување. На пример, доколку поради неправилно пакување на стоката доЈде до штета на другата стока или на бродот, обврските на сопственикот на стоката тие штети да ги плати на третите лица не се по-криени со осигурувањето, освен ако тие штети не се покриени со осигу-

2 1 0

Page 194: Меѓународен транспорт

i - о с и г у р у в а њ н а с т о в о м е у н а р о д н и о т т р а н с п о р т

рувањето од одговорност за штети нанесени на трети лица. Меѓутоа, во поморската полиса е предвиден само еден случај на оси-

гурување од одговорност кон трети лица. Се работи за клаузула за су-дир поради двострана вина (Во& 1о В1ате СоШѕтп С1аиѕе). Според таа клаузула, сопственикот на стоката мора да му надомести на бродарот одреден износ кој, согласно американските пропнси, би бил должен да го плати за штета нанесена на стоката на неговиот брод во случај на су-дир на бродови.

НАЧИН НА УТВРДУВАЊЕ И ЛИКВИДИРАЊЕ НА ШТЕТА

Под поимот штета се подразбираат сите оние негативни промени врз осигурениот предмет, настанати по вина на надворешните фактори (природни или човечки), а не од страна на осигуреникот.

Во транспортот, на стоката е се закануваат многубрОЈИИ опасности од кои произлегуваат штети. Тие може да бидат разновидни, како што се разновидни и опасностите кои ја предизвикуваат штетата. Но, штети-те може да се поделат во две големи групи, и тоа: штети за целосно ис-чезнување и штети за делумно оштетување.

За да може да се бара од осигурителот надомест на штета, истата мора да биде утврдена. Исто така, мора да бидат утврдени и причините поради кои настанала штетата.

Како што причините од кои произлегува штетата се различни на ра-злични превозни патишта и превозни средства, исто така е различна и ностапката за утврдување на истите.

Штетите кај железничкпот транспорт се утврдуваат со железнички записник за увид, КОЈ се прави за време на преземање на стоката од же-лезницата (записник за увид на лице место), или куќен записник доколку штетите не биле очигледни кога се преземала стоката. Доколку при со-чинување на овие записници не постои согласност за степенот и причи-ните за штетата меѓу железничкиот увиден орган и осигуреникот, то-гаш се поканува судски вештак да ја утврди фактичката состојба.

Слична е постапката и кај речниот транспорт, со тоа што тука запис-никот се составува во присуство на агентот на речниот возар и хавари-скиот комесар.

Во поморскиот транспорт приговорот (протестот) на бродарот или неговиот агент мора да биде поднесен пред да се преземе пратката. До-колку штетата не може да биде забележана за време на преземањето на пратката, на бродарот или неговиот агент протестот мора да му биде поднесен три дена по преземањето на пратката. Висината на штетата и причините мора да бидат опишани во хаварискиот записник кој го сос-тавува хаварискиот комесар.

211

Page 195: Меѓународен транспорт

м е у н а р о д е н т р а н с п о р т м е у н а р о д н о о с г у р у в а њ е

Штетите кои настануваат во иатниот транспорт се внесуваат во за-писникот на штети, составен во присуство на патштт возар, Меѓутоа, ако се работи за штета настаната како резултат на сообраќајна несреќа, тогаш осигуреникот мора да поднесе пријава до надлежшшт орган на ја-вната безбедност, КОЈ ГО составува записникот за степенот и причините за штетата. Постапката е иста и кај воздушниот транспорт.

Овде е важно да се напомене дека во сите случаи кога е утврдена од-редена штета што е покриена со осигурување, осигуреникот е должен без одложување за истата да го извести осигурителот или некој друг не-гов претставник (хаварискиот комесар), заради преглед на пратката и утврдување на прнчините и висината на штетата.

Без овие документи, осигурителот не ќе ја преземе постапката за ре-шавање и надомест на настанатата штета. Овие документи не служат са-мо за тоа осигурителот да се увери дали е осигурен оштетениот предмет или од нив да ја види причината и степенот на оштетување на осигуре-ниот предмет, туку и да го пронаЈде причинителот по чија вина настана-ла штетата за да може да бара регрес од вистинските причинители на штетата.

Регресот е право на осигурителот, КОЈ со исплата на штетата на оси-гуреникот посредно и самиот е оштетен, со тоа што возарот не ја испол-нил својата основна обврска да ја предаде стоката на примачот во сос-тојба во коЈа ја примил.

Дали осигурителот ќе успее да го оствари своето барање кај возарот, зависп од причиннте поради кои дошло до штетата. Бидејќи може да се случи возарот, според Законот или меѓународннте спогодби и договори, да биде ослободен од одговорност кај некои штети, во тој случај осигу-рителот нема да може својата загуба да ја рефундира. Осигуреникот ова повеќе не го интересира, доколку ги исполнил сите услови од договорот за осигурување.

Базата за лпквидпрање на штетата ја претставува извештајот од оси-гурителот дека штетата настапила врз осигурениот предмет. а потоа се поднесува писмено барање заради обесштетување.

Барањето за обесштетување претставува кусо опипгување на приро-дата и големината на штетата. Од барањето за надомест мора јасно да се види во што се состои штетата, како и висината на надомест што се бара. Како прилог, кон секое оштетено барање се доставуваат и следни-те документи: > записник за увид (кај железничкиот и камионскиот транспорт); > хавариски записник заедно со протестот предаден на бродарот, и не-

говиот одговор (за поморскиот и речниот транспорт); > полиса за осигурување; > оригинален превозен документ (товарен лист, товарнида и сл.); > оригинална фактура; > пресметка на штетата.

2 1 2

Page 196: Меѓународен транспорт

- о с и г у р у в а њ н а с т о в о м е у н а р о д н и о т т р а н с п о р т

Осигурителот првенствено мора да испита дали ТОЈ врз база на поли-сата е одговорен за настаната штета, т.е. дали таа настанала од една од причините на ризикот што ТОЈ според договорот ги презел. Потоа, испи-тува дали осигуренпкот навреме ги исполнил своите обврски за плаќања и другите обврскн во однос на осигурителот, и дали при утврдувањето на штетата постапил на начин КОЈ е вообнчаен. Ако осигурителот утвр-ди дека отштетното барање е исправно и комплетно, пристапува кон ли-квидирање на штетата. 1

Осигурителот е должен, во рок од наЈмногу триесет дена од денот на приемот на отштетното барање, да ја ликвидира и исплати штетата.

Кога се работи за ликвидирање на штета врз основа на целосно ис-чезнување, работата е поедноставна во поглед на тоа дека осигурената вредност се исплатува во целост. Кај делумните штети се пресметува процентот на оштетување во однос на целосната вредност на стоката. Тука се земаат во обѕир и евентуалните одбитоци кои се утврдени спо-ред полнсата, познати како франшиза.

ОГРАНИЧУВАЊЕ НА ОДГОВОРНОСТА НА ОСИГУРИТЕЛОТ ЗА ШТЕТИ

Во практиката, одговорноста на осигурителот за штети кои настану-ваат поради осигурени ризици што биле покриени со осигурување, мно-гу често се ограничува и смалува, било по пат на употреба на франшиза или со самоиридржување.

Самопридржувањето наЈМИогу се употребува при осигурување на бродови. Самопрпдржувањето се утврдува во проценти од штетата. Вак-вото договарање на самопридржувањето има за цел осигуреникот да би-де непосредно заинтересиран да не дОЈде до штета на бродот и, според тоа, да ги преземе сите расположиви мерки да не настане евентуалната штета или, ако настане, да биде што иомала.64

Франшизата може да биде квалитативна и квантитативна.65 Под ква-литативна франшиза се подразбира исклучување од одговорност на оси-гурителот за определени категории штети, а под квантптативна фран-шиза се подразбира исклучување на одговорноста за штети до опреде-лен износ, КОЈ може да бнде изразен во апсолутен износ нли во процен-ти.

БСвалитативната франшиза често се договара кога имаме осигурува-ње на бродови. Така, на пример, бродовите може да се осигураат со ис-клучување на посебни хаварии или сите категории штети, освен целосна загуба, во кој случаЈ обично се осигуруваат и наградите за спасување,

6 4 РеЈгапоуЈс, V., Оѕ1§игагуе 1 геоѕЈѕигапЈе, 2ацге6, 1998, стр. 13 6 5 Николовскл, А., Осигурување во бизнисот, ФОН, СкопЈе, 2005, стр. 222

2 1 3

Page 197: Меѓународен транспорт

м г у н а р о д е н т р а н с п о р т м е у н а р о д н о о с и г у р у в а њ е

како и трошоците што биле потребни за спасување на бродот од целос-на загуба. За такви исклучувања постојат и посебни услови за осигуру-вање. Меѓутоа, денес според новите англиски услови за осигурување на стока, повеќе не се предвидува исклучување од осигурување на одделни категории штети.

Франшизата скоро редовно се договара во транспортното осигурува-ње, бидејќи каЈ ОВОЈ ВИД осигурување предметот на осигурувањето е из-ложен на поголеми ризици, но исто така, и кај другите видови осигуру-вање има примена на франшиза.

Под франшиза се подразбира процентот на оштетување на целата пратка, за која не се плаќа надомест на штета. ТОЈ процент, за различна стока е различен и е наведен во условите во полисата.

Целта на користењето на франшизата се состои во тоа што таа е ко-рисна и за осигурителот и за осигуреникот. За осигурителот, овој пра-вен институт е корисен бидејќи ТОЈ не мора да води грижа при незначи-телно мали штети кои би можеле да предизвикаат поголеми трошоци и губење на време во постапката за докажување и ликвидирање на штета-та, отколку што изнесува самата штета. Ова особено се однесува при осигурувањето предмети од помала вредност. Што се однесува до осигу-реникот, нему ОВОЈ правен институт му овозможува да илати помала премиЈа и да посвети поголемо внимание да не доЈде до штета, бидејќи ТОЈ ќе биде во обврска да поднесе еден дел од штетата.

Исто така, осигурувањето на стока со франшиза е поефтино, па ОВОЈ момент е од големо значење при калкулацијата.

Меѓутоа, треба да се напомене дека франшизата, гледано од ова сто-Јалиште, има и негативна страна. Така, на пример, во практиката не се исклучени случаите осигуреникот, по настанување на осигурениот слу-чаЈ, чнЈа штета не ги поминала границите на франшизата, да настоЈува штетата да биде што поголема за да ги пречекори границите преку кои осигурителот е обврзан да Ја плати штетата.

Примената на институтот франшиза, денес е оставена наполно сло-бодна (за разлика од порано кога за одредени видови осигурување, во законите беше предвидена задолжителна примена на институтот фран-шиза), т.е. целиот институт франшиза странките слободно го регулира-ат со договорни одредби.

Постојат неколку вида франшиза, но денес наЈчесто се користат два вида, и тоа: > безусловна франшиза; и > условна франшиза. • Безусловната франшпза е онаа која во секоЈ случај се одбива од це-

лото оштетување. Тоа значи, ако штетата не ја надминала франши-зата, осигурителот ја надоместува само онаа штета што ја преоѓа франшизата (на пример, ако оштетувањето е утврдено на само 10%, додека франшизата изнесува 2%, осигурителот ќе ја надомести ште-

2 1 4

Page 198: Меѓународен транспорт

i - о с и г у р у в а њ н а с т о в о м е ѓ у н а р о д н и о т т р а н с п о р т

тата од 8%). Штом пратката претставува поголемо количество, то-гаш ќе биде и количеството опфатено со франшизата повеќе и може да се случи определената голема штета да остане ненамирена, бидеј-ќи се движи во рамките на франшизата. Поради тоа, скапоцените стоки, дури и да се од ист внд, се осигуруваат по серин (на пример, десет бали или десет сандаци од некоја стока). Така, во случај на ош-тетување, односот меѓу целото количество и франшизата се намалу-ва. Многу скапата стока се осигурува парче по парче од истите при-чини. Инаку, оваа франшиза уште се нарекува одбитна-апсолутна.

• Условна франшиза е онаа која го определува процентот на оштету-вањето до КОЈ штетата не се надоместува. Меѓутоа, ако штетата ја преоѓа франшизата, тогаш се плаќа на целата настаната штета без одбивање. На пример, ако условната франшиза изнесува 4%, а оште-тувањето се движи во обемот од 4%, тогаш нема да се наплати ника-ков надомест на штетата. Меѓутоа, ако оштетувањето изнесува 5% или повеќе, ќе се надомести целата штета од 5% или повеќе, според тоа колку изнесува штетата. Меѓутоа, во практиката постојат уште две франшизи, иако многу

ретко се употребуваат, а тие се: > алтернативна франшиза; и > агрегатна франшиза. • Алтернативната франшпза главно се договара во карго осигурување

како т.н. двоЈака франшнза, и тоа една за цела пратка, а друга за од-делни делови на пратката. На пример, се договара условна франши-за од 2% која се применувала на сумата на осигурување на целата пратка или 5% од сумата на осигурување на одделни колети-пакети. При ликвидирање на штетата, би се применувала онаа франшиза ко-Ја во конкретниот случај на штетата би била поповолна за осигуре-никот.

о Агрегатна франшпза е таква франшиза каде има спојување на изно-сот на франшиза по поедини остварени случаи до вкупен (збирен) износ на остварени франшизи за осигурен период. По така достигна-тиот износ, франшиза повеќе не се употребува. Франшизата може да се договори во еден апсолутен износ или поста-

пно од вредноста на предметот, на пример, 1000 денари или 10% од вред-носта на осигурениот предмет. Под вредност на предмети, кај подосигу-рувањето се подразбира сумата на осигурувањето. На пример, кај фран-шиза од 10% за предмет кој вреди 2000 денари, а осигурувањето е на 1000 денари, франшизата изнесува 100 денари, а не 200 денари. Но кај надосигурувањето, процентот на франшизата се пресметува од вреднос-та на предметите, а не од сумата на осигурувањето, бидејќи осигурената сума коЈа е над вредноста на осигурената стока, за осигурувањето е ире-левантна. И за пресметување на франшизата во апсолутен износ вреди начелото таа да се утврди во границите на обврската на осигурителот. И

2 1 5

Page 199: Меѓународен транспорт

м е у н а р о д е н т р а н с п о р т м е у н а р о д н о о с и г у р у в а њ е

тоа е важно и кај подосигурувањето. Во франшизата се пресметува секоја штета која е опфатена со оси-

гурувањето. Меѓутоа, странките може за истата осигурена стока да до-говорат франшиза според поединечни ризици.

Посебен проблем при договарање франшиза претставува начинот на кој франшизата се пресметува. Во рамките на овој проблем се поставу-ваат две прашања: > За кое време франшизата се пресметува? > За кое колнчество франшизата се пресметува?

Во теориЈата, во врска со прашањето за кое време франшизата се пресметува, постоЈат два начини за решавање, и тоа: > франшизата се пресметува посебно за секој осигурен случаЈ што ќе

настане. На прпмер, ако франшизата изнесува 1000 денари. а осигу-рениот предмет за време на траење на осигурувањето, односно за време додека оснгурителот го поднесува ризикот, претрпи штета три пати, од кои секоЈа изнесува 1000 денари, осигурителот не мора да Ја надомести оваа штета, пако сите три штети заедно изнесуваат 3000 денари, што значи го преминуваат износот на франшизата од 1000 денари, бидејќи франшизата се пресметува посебно-одвоено за секоЈ настанат случаЈ;

> франшизата се пресметува кумулативно за сите штети што ќе бидат предизвикани поради осигурениот случаЈ што ќе настанат за време на траењето на осигурувањето, односно за сето време за кое осигу-рителот го поднесува ризикот. На пример, франшизата е договорена во износ од 1000 денари и за време на траење на осигурувањето три пати настане осигурениот случај, п секој пат предизвика штета од 1000 денари. Според ОВОЈ начин на пресметување, осигурителот е должен да Ја надомести штетата во износ од 2000 денари. КОЈ од овие два начшш на пресметување франшиза ќе се примени,

зависи од договорот меѓу странките. Меѓутоа, кога се работи за осигу-рување стока во транспортот, општо е усвоено што франшизите се пре-сметуваат според висината на штетата во моментот на престанок на по-днесувањето на ризикот од страна на осигурителот.

По прашањето за кое количество се пресметува франшизата, во тео-ријата и практиката се смета дека странките тоа го решаваат со дого-ворните одредби, но ако такви нема, франшизата се пресметува врз ос-нова на целокупното количество стока, односно според вредноста на се-та стока што е опфатена со осигурувањето.

Меѓутоа, странките може во договорот за осигурување да отстапат од ова начело, и тоа на еден од начините: > осигурената стока посебно се валутира според деловите на нејзиниот

состав; > договорот за осигурување се склучува на таков начин што целокуп-

ното количество осигурена стока се дели на неколку делови и секој

216

Page 200: Меѓународен транспорт

i - о с и г у р у в а њ б н а с т о ј с л в о м е ѓ у н а р о д н и о т т р а н с п о р т

дел при пресметувањето на франшизата се зема како самостојна це-лина. Инаку, во практиката ова оспгурување е познато како осигуру-вање по делови (осигурување по серии);

> однапред се договара дека кај осигурувањето на стока, за франшиза како валидни ќе се земат поедини, точно одредени делови, на при-мер, прп превоз на стока со железница, стоката што е сместена во одделни вагони (но не каЈ сите вагони), каЈ брод определено склади-ште, при истоварување или товарање на стока, стоката коЈа е смес-тена во маони и сл.

Вакво парцијално пресметување на франшизата му оди во корист на осигуреникот. На пример, осигурителот осигурува иченица во вредност од 1 000 000 денари со франшиза од 5%, што изнесува 50 000 денари. То-варот е натоварен на брод КОЈ располага со три складишта. Во едно од складиштата навлегува вода, а штетата којашто е предпзвикана изнесу-ва 40 000 денари. Бидејќи франшизата изнесува 50 000 денари, осигури-телот не е должен (обврзан) да Ја надоместн штетата, а да се избегне ва-квата положба, странките може да се договорат франшизата од 5% да се пресметува за секое складиште одвоено. Под претпоставка во наведе-ниот пример вредноста на стоката во складиштето каде навлегла вода да изнесува 250 000 денари, франшизата изнесува 12 500 денари. Осигу-реникот, според ова, ќе прими надомест на штета според осигурувањето 237 500 денари.66

Премијата претставува цеиа на ризпкот, односно паричен износ КОЈ осигуреникот го плаќа на осигурителот во замена за неговата обврска за надомест на штета при настанувањето на осигуренпот ризик.67 Таа се пресметува во проценти од вредноста на осигурениот интерес. Висината на премијата зависи од големината и броЈот на ризицпте што ги презема осигурителот. Овде станува збор за различните моменти што влијаат врз опасноста, како што е превозниот пат по КОЈ се транспортира стока-та, превозните средства, начинот на утовар/истовар, должината на трае-њето на осигурувањето, климатските и географските услови, каракте-ристиките на стоката итн.

Премијата на осигурувањето ги има следните карактерпстпкп: > премиЈата мора да биде изразена парично, а може да се предвидат

домашни или странски средства за плаќање што зависи од видот на осигурувањето и од самиот осигуреник. Таа не мора да биде платена во готови пари, туку може да биде платена и со хартии од вредност

6 6 Исто, стр. 217-221 6 7 Вггак, Ѕ., Тгапѕрог!, ѕресНсјја Ј оѕг§пгапје, 2а§ге1з, 2002, стр. 145

217

Page 201: Меѓународен транспорт

м е у н а р о д е н т р а н с п о р т м е г у н а р о д н о о с г у р у в а њ е

(меница или чек); > премијата на осигурувањето мора да биде одредена или да може да

се одредува. Одредената премиЈа е таа која е утврдена во фиксен из-нос при склучување на договорот, додека премијата која може да се одреди е таа која не е фиксно одредена при склучување на договорот за осигурување, туку овде е определен начинот на нејзино утврдува-ње. Меѓутоа, ако не е определен начинот на утврдување на премија-та, таа редовно се одредува според тарифата на осигурителот или според утврдени методи, што зависи од околностите на конкретниот случаЈ;

> премиЈата на осигурувањето мора да биде одредена во согласност со начелото на совесност и чесност, бидејќи таа не е проширена, дури и во нашиот правен систем не постои превентивна управна контрола на тарифите на осигурителите. Според ова, важи начелото за слобо-дно договарање за висината на премиЈата.68

ПремиЈата воглавно се плаќа кога се издава полисата, доколку не е пои-наку предвидено. ПремиЈата мора да биде платена во договорениот или вообичаениот рок. А к о штетата настане пред да се плати премијата и рокот на исплата на премиЈата поминал, осигурителот има ираво да ја одбие исплатата на останатата ш т е т а на осигурениот предмет, или да бара надомест за штета заради пречекорениот рок на исплата на преми-Јата.

В.0 ЗДДЕЛНИ ВЈИДОВИ ХНАНСПОРТ

ОСИГУРУВАЊЕ НА СТОКА ВО МЕЃУНАРОДНИОТ ЖЕЛЕЗНИЧКИ ТРАНСПОРТ

Според одредбите на Конвенцнјата СОТ1Р, железницата одговара за сите штети и загуби настанати за време на превозот, т.е. таа е должна стоката примена за превоз да му ја предаде на примачот во состојба во коЈа е примена. Ова основно начело важи за сите видови транспорт.

Железницата се ослободува од одговорноста за штети настанати за-ради виша сила или природни недостатоци на стоката, или кога штетата настанала по вина на испраќачот или заради слабата и несоодветна ам-балажа.

Под виша сила, воопшто, може да се сметаат настани кои ниту мо-желе да бидат предвидени ниту попречени со кои било мерки. Во желез-ничкиот сообраќај, под виша сила може да се смета удар на гром, зем-

6 8 Николовски, А., Јанев, Д., Осигурување со елементи на актуарска анализа, Скопје, 2001, стр. 211

2 1 8

Page 202: Меѓународен транспорт

i - о с и г у р у в а њ н а с т о в о м е у н а р о д н и о т т а н с п о р т

јотрес, поплави и други елементарни неиогоди. Меѓутоа, судирот на во-зови и испаѓање од шините не може да се смета за виша сила.

Како и кај другите видови транепорт така и кај железничкиот стока-та може да се осигурува од основни и дополнителни ризици. Основните рвзици се тие за кои железницата одговара, а дополнителните се оние за кои железницата се ослободува од одговорност.

Имајќи ги во вид карактеристиките на стоката, осигуреникот сам од-лучува против кои ризици истата ќе ја осигури. Секако дека при осигу-рувањето на стаклото и сличните производи нема да бара покривање на рнзикот од кршење, или за железото нема да бара покривање на рнзи-кот од 'рѓосување.

Сепак, овде е важно да се напомене за кои ризици гарантира осигу-рителот. Осигурителот гарантира за штетите настанати како резултат на виша сила, како што се: > судир на возови; > удар од гром; > излегување на воз или вагон од шините; > пожар, експлозии, неиспорака на стоката; > кражба; > штети настанати по вина на железничките органи, итн.

Стоката што се превезува во отворени вагони може исто така да се осигури, но под следните услови: > иревозот да се врши во границите на европските земЈИ кои се членки

на СОТТР; > вагоните мора да имаат челни и бочни страници со височина од наЈ-

малку 30 см; > стоката мора да биде добро покриена со непропустлив покрив, со

пломба, така што без кршење на пломбата, покривката или врската не може да се доЈде до стоката. Осигурителот не гарантира за:

> штети кои се предизвикани намерно или со невнимание, или заради пропуст на осигуреникот или неговиот работник или полномошник;

> штети настанати заради природните недостатоци на стоката (на при-мер, вообичаеното калирање, течење, внатрешно расипување, само-запаливост, !рѓосување, кршење, недоволно пакување, замрзнување, загревање), освен ако наведените штети настанале како резултат на виша сила или сообраќајна несреќа;

> штети настанати заради воени случки и слични појави и случувања; > иггети заради погрешно или неточно декларирање на стоките; > штети настанати заради неправилен утовар и сложување на стоката

(ако овие манипулации странката сама ги правела); > штети за кои одговара железницата, а осигуреникот самиот Ја осло-

бодил од одговорност; > штети настанати заради задоцнување со предавањето на стоката на

2 1 9

Page 203: Меѓународен транспорт

м е г у н а р о д е н т р а н с п о р т м е г у н а р о д н о о с г у р у в а е

превоз на железницата, како и за оние што ќе настанат заради пре-чекорување на рокот на испорака;

> сите штети и дефицити кај една пратка каде што железницата не го потврдила официјалното вагање и броење со СВОЈОТ печат, освен ако пломбата на вагонот е повредена. Меѓутоа, ако осигуреникот сака обврската за наведените ризици за

кои осигуреникот гарантира да ги натфрли, тогаш ТОЈ мора во пријавата за осигурување да наведе кои од наведените ризици сака да му бидат по-криени, со тоа што премијата за осигурување ќе биде поголема.

Кај основното, па и кај дополнителното осигурување во железнич-киот превоз на стоки, не е опфатена и ставката за осигурување од склад до склад. Ако се сака да се покрие и транспортот на стоката од некој склад или фабрика до утоварната станица, и од вагонот во упатната ста-ница до некоЈ склад или фабрика на купувачот, тогаш тоа мора одделно да се услови во приЈавата за осигурување на стоката. Ваквото осигурува-ње се вика осигурување „од складиште до складиште". Секако дека во пријавата мора да се наведе точното место и адреса на отпремното и упатното место.

За разлика од поморското осигурување, каде што постоЈат клаузули за осигурување од секоЈ вид ризици, во осигурувањето на стоки во желе-зничкиот превоз не постоЈат одделни клаузули за осигурување против специјални ризици, како што се, на пример, војни, политички ризици, кинење на вреќите, кршење итн., туку покривањето на овие ризици мо-ра одделно да се бара. Според тоа, сите ризици кои осигуреникот сака да ги покрие со осигурувањето, осигурителот ќе ги внесе во полисата и, за-висно од договорот меѓу осигуреникот и осигурителот, ќе се впише дали осигурувањето се врши со или без франшиза.

Гаранцијата што Ја презема осигурителот за надомест на штетите започнува од моментот кога железницата уредно Ја презела пратката за превоз, т.е. од моментот кога го издала товарниот лист. Осигурувањето престанува во оној момент кога железницата уредно Ја предала пратка-та во упатното место (ова важи само ако пратката не е осигурена „од складиште до складиште"), во предвидениот рок за испорака. Доколку железницата биде попречена да го изврши предавањето или ако прима-чот одбил да ја прими стоката, а стоката морала да се складира во желе-зничкиот склад, осигурувањето останува на сила и понатаму, но само во рок од четиринаесет дена. По овој рок, престанува да важи секакво оси-гурување. Додека се наоѓа во железничкиот склад, стоката е осигурена само против пожар, а не и против оние ризици што се наведени во поли-сата.

Ако стоката, меѓутоа, се истовари во железничкиот или друг склад во упатната станица според налогот на осигуреникот, таков случај не спаѓа под поимот пречки во испораката, и осигурувањето престанува со предавање на стоката во складот. Меѓутоа, ако осигуреникот сака сто-

2 2 0

Page 204: Меѓународен транспорт

1- о с и г у р у в а њ е н а с т о к а в о м е г у н а р о д н н о т т р а н с п о р т

ката и во складот да му биде осигурена од оиие ризици што ги смета за потребни, тогаш ТОЈ мора тоа да го прпјави на осигурнтелот и да ја пла-ти дополнителната премија.

Во случаЈ на прекин на превозот според налог на осигуреникот или ако се менува насоката на патувањето, т.е. упатното место, осигурува-њето се продолжува само под услов осигурителот да биде известен за истото, т.е. за настанатите нзмени или за попатното задржување на сто-ката.

ОСИГУРУВАЊЕ НА СТОКА ВО МЕЃУНАРОДНИОТ РЕЧЕН ТРАНСПОРТ

Транспортното осигурување во речниот превоз е комбннациЈа на по-морското и железничкото осигурување. Речннот превоз е изложен на некои специфичностн, односно специфични опасности, но имајќи во вид дека тој се движи само во една насока - низводно, отпаѓаат сите оние многубројни опасности со кои се сретнува поморскиот транспорт, па според тоа речниот транспорт во голема мера се доблшкува до железни-чкиот. Со оглед на некои специфичности на речнпот транспорт, и осигу-рувањето се приспособило на нив.

Во поглед на одговорностите за стоката што е преземена за превоз, речната пловидба одговара како п железницата. Таа е должна стоката што Ја примила на превоз во ПОЈДОВНОТО пристаниште, во нста состојба и количество да ја предаде во упатното пристаниште. Од оваа одговор-ност се ослободува во случаЈ на виша сила, заради штетите настанати од природните недостатоци на стоката, потоа заради слабото или недовол-но пакување, како и заради нестручното сложување на стоката кога ис-тото го врши самиот осигуреник.

И кај овој вид превоз постоЈат две групи ризици, и тоа: обични, одно-сно редовни, и специјални ризици.

Во основни ризици спаѓаат: > пожар: > судир на бродови; > бродолом; > насукување; > кражба и неиспорака на пакетите.

Меѓутоа, со овие редовни осигурени ризици не се покриени и допол-нителните ризици, како што се: > 'рѓосување; > течење; > смрзнување; > внатрешно расипување; > вдлабнување на автомобилските каросерии;

Page 205: Меѓународен транспорт

м е у н а р о д е н т р а н с п о р т м е у н а р о д н о о с и г у р у в а њ е

> гребнатини на емајлираните производи; > штети настанати како резултат на допир со другата стока; > топлина и други временски непогоди, итн.

Во зависност од специфичноста и особеностите на самата стока, тре-ба одделно и да се осигури.

Покрај редовните ризици, самиот осигуреник носи одлука од кои специфични ризици ќе биде осигурена стоката, водејќи притоа сметка за карактеристиките на самата стока и од климатските услови кои владеат во одделните годишни времиња. Сигурно е, на пример, дека некоја стока нема да се осигури од зимски опасности во пролетните и летните месеци и сл.

Доколку доЈде до некоЈа штета врз стоката како резултат на некои од веќе осигурените ризици, како на пример, пожар, судир на бродови, насукување и сл., таквите штети се покриени со основното осигурува-ње.69

Ако во текот на пловидбата дојде до ниска водосостојба, па заради тоа мора да се изврши претовар на стока од едно во друго пловно сред-ство, тогаш осигурувањето останува на сила, со тоа што ваквиот случај, штом за него се дознае, мора да му се пријави на осигурителот. Ако пло-вното средство во кое е извршено префрлување на еден дел од стоката не одговара на полисата на пловно средство кое редовно се употребува за транспорт на определена стока, осигуреникот е должен да Ја плати дополнителната премија. Трошоците за претовар паѓаат на товар на осигуреникот со оглед на тоа дека истите не биле предмет на осигурува-ње.

'Зимските опасности не се опфатени со обичното осигурување, туку мора одделно да се осигуруваат. Ваквите опасности се од сезонски кара-ктер, па затоа не се вклучени во основното осигурување. Со вклучување на оваа опасност во основните ризици кои ги покрива ова осигурување, значително би се зголемила премиската ставка и за оние годишни вре-миња кога таква опасност не постои. За да се избегне тоа, осигурување-то против ваквите ризици се приЈавува само во оние месеци кога може да се очекува опасност од мразот.

Во огаптите услови на осигурувањето, обично е предвидена т.н. „го-лема хаварИЈа", која одговара на поимот генерална хавариЈа. И овде, ка-ко и кај поморскиот превоз, треба да постои вистинска опасност по пло-вечкиот објект и товарот, и дека актот за жртвување на дел од товарот, извршен заради спасување на пловечкиот објект и останатиот дел од об-Јектот, е промислен и доброволен.

Хавариската постапка се врши во последното пристаниште до кое пристигнал бродот, а го врши лицето што го определиле заинтересира-ните странки во ОВОЈ потфат.

6 9 Рошогѕка епсШоредца, кпјз̂ а б, стр. 278

2 2 2

Page 206: Меѓународен транспорт

i - о с и г у р у в а њ н а с т о в о м е ѓ у н а р о д н и о т т р а н с п о р т

Трошоцнте направенн од кои било причини, а кои се во врска со нис-киот ВОДОСТОЈ, како што се: утовар, истовар или претовар, кршење на мразот и сл., не се покриени со осигурувањето освен ако не настанале како резултат на „голема хаварија" која е вклучена во основните ризици на осигурувањето.

Осигурптелот, меѓутоа, ќе ги надомести сите трошоци настанати со цел спасување на осигурената стока и бродот, или намалување на ште-тата, со тоа што истите да не бидат поголеми од вредноста на спасената стока и бродот.

Во речниот превоз на стоката, осигурувањето начелно почнува да тече кога осигурениот предмет ќе се оддели од пристанишниот брег за-ради утовар во бродот. Истото престанува кога стоката ќе се истовари во упатното пристаниште, но наЈдоцна до четиринаесет дена по пристиг-нувањето на бродот во упатното пристаниште.

Ако, пак, стоката е осигурена според клаузулата „од склад до склад", рокот на осигурувањето би го опфатил времето потребно за транспорт на стоката до отпремното пристаниште, времето потребно за утовар, превоз, истовар и пренесување на стоката до складот на купувачот што е наведен во полисата.

Доколку договорениот брод не може да тргне заради мразот или ни-скиот водостој, тогаш осигурувањето мирува ако со договорот за осигу-рување не е поинаку предвидено, и почнува да тече од моментот кога пловидбата ќе биде можна. Ако, пак, настапи застоЈ кога бродот е веќе на пат заради нискиот или високиот ВОДОСТОЈ, осигурувањето продолжу-ва доколку застојот не трае повеќе од четиринаесет дена. За оваа случ-ка мора да се извести осигурителот и да се бара продолжување на осигу-рувањето со плаќање дополнителна премија.

Осигурувањето се однесува само на бродот или пловниот објект што е назначен во полисата. СекоЈа промена мора да му се јави на осигурите-лот, бидејќи во спротивно стоката утоварена во заменет пловен објект не е осигурена.

Според тоа, секоја настаната промена во текот на превозот на осигу-рената стока мора да се пријавува на осигурителот, а евентуалните ште-ти и причините за тоа се утврдуваат во присуство на хаварискиот коме-сар и возарот или неговиот агент, и тоа веднаш за време на истоварот на стоката од пловниот објект. Утврдената состојба на сгоката и амбала-жата, степенот на оштетувањето или неговите причини се наведуваат во хаварискиот записник.

Доколку заинтересираните странки, или една од нив, не се сложува-ат со наодот на хаварискиот комесар, се бара мислење на судскиот или договорениот вештак. Ако и иотоа не се постигне согласност меѓу заин-тересираните странки, ќе биде важечка одлуката на надлежниот суд или договорената арбитража.

223

Page 207: Меѓународен транспорт

м е г у н а р о д е н т р а н с п о р т м е у н а р о д н о о с г у р у в а њ е

ОСИГУРУВАЊЕ НА СТОКА ВО МЕЃУНАРОДНИОТ ПАТЕН ТРАНСПОРТ

Една од основннте карактеристики на патниот сообраќај е што пре-возот се врши „од складиште до складиште" или „од врата до врата". Во патниот сообраќај, возилата и стоката што со нив се превезува се изло-жени на рпзиди кои не се својствени за другите превозни средства. Зара-ди тоа, и осигурувањето на стоката што се превезува со тие сообраќајни средства е приспособено на ваквите карактеристики.

Како основни ризици се сметаат: > сообраќаЈна несреќа (судир со друг подвижен предмет, удар во непо-

движен предмет, превртување, пад во провалија или вода, рушење мостови, одронување земја);

> елементарнн непогоди (гром, бура, невреме, поплави, земјотреси, снежни виулици);

> пожар или експлозија на мотор или бензински резервоар; > кражба на цели пакети, неиспорака. Истото, под услов со возачот да

патува и придружннк на стоката или возачот со својот потпис да го потврдил бројот на примени пакети и состојбата на амбалажата. Кај стоката утоварена во растурена состојба, кражбата или недостигот на стоката се осигуруваат доколку истите настанале како последица на претходнонаведените случки;

> насилно одземање, разбоЈништво и казна на целото возило, заедно со стоката;

> оштетувања кои ќе настапат врз стоката поради прекин на јавниот сообраќај. За штетите кои не се наведени овде, осигурителот не гарантира до-

колку истите не се изрично наведени во полисата. За затворено возило се смета она возило кое има наполно затворена

каросерија или возилото покриено со покривка која е добро врзана за каросериЈата, така што до стоката не може да се дојде без оштетување на покривката или каросериЈата.

Покрај надоместот на штетата, осигурителот ги плаќа и трошоците настанати заради спасување на стоката од понатамошно оштетување, но најмногу до виспната на вредноста што ќе ја има стоката по спасување-то.

Исклучоци кои го ослободуваат осигурителот од одговорноста се следните: > неисправна или несоодветно пакувана стока; > природни недостатоци на стоката (расипување, кршење, 'рѓосување,

сушење и сл.); > пречки или прекин на возењето, според налогот на осигуреникот; > лоши намери или крајно невнимание на осигуреникот; > заради дејство на воени случки, побуни, немири и слични настани.

224

Page 208: Меѓународен транспорт

1 - о с 1 1 г у р у в л њ е н а с т о к а в о м н г у н а р о д н и о т т р а н с п о р т

Во принцип, не се надоместуваат ни трошоците што се направени со цел отстранување или намалување на штета настаната зарадп ризиците исклучени од основното осигурување, како ниту штетите настанати за-ради покрнвање (на пример, сообраќајна несреќа), доколку истите се предизвиканн од исклучените ризици.

Осигурувањето започнува да тече кога стоката ќе го премине прагот на погонот или складот од КОЈ се презема заради превоз, а престанува во моментот кога во упатното место ќе го премине прагот од складот или погонот на примачот. Преземањето на стоката мора да се изврши во рок од наЈмалку дваесет и четири часа од пристигнувањето на возилото.

Под поимот преминување на прагот на погонот или складот се смета пренесувањето на стоката во моментот кога возилото е поставено за утовар. Според тоа, стоката не може да се стави пред складот за да чека тука до неизвесност, додека возилото не се поЈави на утовар. Во таквиот случаЈ, со осигурувањето не би се покриле штетите кои заради тоа би настанале.

Со оглед на многуте спецпфичности копшто се Јавуваат во патното транспортно осигурување, осигуреникот може да се осигури п од оние дополнителни ризици за кои смета дека се потребни, со тоа што во при-Јавата за осигурување мора изричито да ги бара.

ОСИГУРУВАЊЕ НА СТОКА ВО МЕЃУНАРОДНИОТ ВОЗДУШЕН ТРАНСПОРТ

Во авпонскиот сообраќаЈ, штетите кои може да настанат се опреде-лени од карактеристиките на овој вид транспорт, и не се така разновид-ни како каЈ другите превозни средства. Заради тоа, осигурувањето ги покрива нормалните ризици на кои е изложена стоката за време на пре-возот.

Под основни ризици се сметаат оштетувањата кои ќе настанат како последица на: > непосредни незгоди или авионски несреќи; > пожар; > виша сила; > неиспорака; > кражба; > штети за кои одговара возарот или лицето кое според негово овлас-

тување ракува со авнонската пратка. Под дополнителни ризицн кои се исклучени од ова осигурување се

сметаат: > штетите или загубите што настанале заради краЈНО невнимание на

осигуреникот; > штетите зарадн недоволно или неисправно пакување на стоката;

2 2 5

Page 209: Меѓународен транспорт

м е г у н а р о д е н т р а н с п о р т м е у н а р о д н о о с и г у р у в а њ е

> штетите предизвикани од мраз или топлина; > штетите поради промени во атмосферскиот притисок; > штетите настанати поради природните недостатоци на стоката; > штетите поради воени и политички опасности.

Зависно од карактеристиките на стоката и релацијата, осигуреникот може во своЈата приЈава за осигурување да бара покривање на стоките и од некои од наведените посебни ризици.

226

Page 210: Меѓународен транспорт

п - ОСИГУРУВАНЈЕ с п о р е д н о в а т а а н г л и с к а к а р г о п о л и с а

** РЈТ4 Д ГО РА —

ОСИГУРУВА ЊЈЕЈСЛОРЕП НОВАТА АНГЛИСЖА КАРГО ПОЛИСА

НОНАХА АНГДИСКА КАРГО ПОЈ1ИСА

Н овата англиска карго полнса започна да се применува кон кра-ЈОТ на 1982 година, под назив Иел^ Маппе РоИсу. Со воведување-

то на Новата карго полиса беше исклучена употребата на дотогашната Лојдова С. Г. полиса. Новата карго полиса може да се Јави во две верзии, меѓутоа станува збор за полиси со идентична содржина: > ХЛоусГѕ Маппе РоБсу; и > ТНе 1пѕ11Ш1:е оѓХопскт ТЈпсЈепугПегѕ-Сотрашеѕ Магте РоПсу.'0

Новата англиска полиса се состои од два дела, и тоа: > формулар бланко полиса; и > клаузули што се додаваат на таа полиса.

Бланко полисата на првата страница содржи само одредба за обврс-ката на осигурителот. Имено, според оваа одредба, осигурителите се со-гласуваат да извршат осигурување од штети, загуби или одговорност, во согласност со начинот и условите што произлегуваат од клаузулите кои дополнително се внесуваат во полисата.

Другата страница од полисата ги содржи одредбите во кои се внесу-ваат елементите на договорот за осигурување, според следниот редо-след: > број на полисата; > име на оснгуреникот; > име на бродот со кој се превезува стоката; > осигурено патување или осигурено време; > осигурен предмет; > сума на осигурувањето;

7 0 Ргапаѕоујс, А„ Иоуа рогаогѕка роНѕа, ХЈѕрогедо ротогѕко ргауо 1 рошогѕка кцро-ргос!аја Вг. 96

2 2 7

Page 211: Меѓународен транспорт

м е г у н а р о д е н т р а н с п о р т 1 - 1 м е г у н а р о д н о о с и г у р у в а њ е

> договорена вредност; > премија на осигурувањето; > клаузули според кои се врши осигурувањето; > посебни услови на оснгурувањето; > изјава за пренос на правата од полисата.

Напоредно со полисата, се додава и еден од комплетите за осигуру-вање во зависност од условите според кои ќе се осигурн стоката. Така, денес со Новата англиска карго полиса, во употреба се и следните комп-лети на институтскп клаузулн: > Институтски карго клаузули комплет А; > Инстнтутски карго клаузули комплет В; > Институтски карго клаузули комплет С, > Институтска клаузула за војна (карго); > Институтска клаузула за штрајк (карго).71

Меѓутоа, покрај употребата на институтски клаузули при осигурува-њето на стоката по морскн пат, денес се ирименуваат и институтски кла-узули при превозот на стока по авионски и поштенски пат. Станува збор за клаузули кои начелно се идентични со претходните клаузули кои се применуваат во оснгурувањето при превозот на стока ио морски пат, со тоа што одредени одредби се прилагодени кон спедифичностите кои по-стоЈат при транспортот со авион или по пошта. Имено, кај осигурување-то на стока при превоз со авион или ио пошта се применуваат следните институтски клаузули: > Институтска клаузула за војна - поштенски пратки; > Институтска клаузула за. војна - авио карго (исклучени поштенски

пратки); > Институтска карго клаузула - авион (исклучени поштенски иратки); > Институтска клаузула за штраЈк - авио карго.

ЕДЕМЕНТИ НА НОВАТА АНГ.1ШСКАКАРГО ПО.ТТИСА

Во поглед на елементите што треба да ги содржи Новата полиса не постои унифицираност на меѓународен план.

Имено, постојат држави кои императивно пропиигуваат кои елемен-ти треба да ги содржи самата полиса. Доколку таквата полиса била сос-тавена без да бидат внесени сите пропишани елементи, таа нема да про-изведува правно дејство.

Други, пак, држави пропшиуваат кои елементи треба да ги содржи полисата, меѓутоа не на имиеративен начин, односно и доколку не бидат внесени сите пропишани елементи, сепак таа ќе произведува правно деј-

7 1 Раујс, В., 1пѕШи1ѕке кЈаигиЈе рошогѕко§ оѕ!§игапја, 1991

2 2 8

Page 212: Меѓународен транспорт

ii - о с и г у р у в а њ е с п о р е д н о в т а а н г л и с к а к а р г о п о л 1 1 с

СТВО. Постојат и држави кои составувањето на полисата го оставаат во

потполност на слободната волја на договорните странки. Меѓутоа, вообичаено покрај специфичните услови кои се пропишу-

ваат во одделни земји, а кои треба да бидат внесени во полисата, секоЈа полнса ги содржи п следните елемеити: > име на осигуреннкот и осигурителот; > име на превозното средство; > име на стоката со точна спецификациЈа и ознака на амбалажата; > податоци за патувањето што треба да се изврши; > сума на осигурувањето и договорена вредност на стоката; > условн на осигурување; > премиЈа на осигурување; > датум на издавање на полнсата; > потпис на полисата; > други елементи на полисата. • Име на осигуреникот и осигурителот.

СекоЈа полиса е потребно да содржи податоци за осигуреникот и осигурителот. Денес дури и не е потребно внесување податоци за осигу-реникот при самото склучување на договорот за осигурување, бпдејќи тоа лесно се утврдува при настанувањето на осигурениот случаЈ. • Име на превозното средство.

ПокраЈ податоци за осигурителот и осигуреникот, полнсата содржи и податоци за видот на превозното средство со кое ќе се врши превозот на стоката. Ова е потребно, бидејќи на ТОЈ начин ќе се овозможи лесна идентификација на осигурената стока, како и оценка за тоа дали видот на превозното средство согласно своите техничкп карактеристики одго-вара за превоз на конкретниот вид стока.

Самото означување на превозното средство може да се изврши на два начини, и тоа: индивидуално и генерично.

Индивидуално означување на превозното средство постои секогаш кога станува збор за превоз на стока со брод. Генерично определување на превозното средство постои при превозот на стоката со железница или камион. • Име на стоката со точна спецификација и озпака на амбалажата.

Во полисата мошне важно е да се наведе и името на стоката. Како и при определувањето на превозното средство така и овде постои поеди-нечно и генерично означување на стоката. Поединечно означување има кога во самата полиса се наведуваат и знаци за идентитет на стоката. Кај генеричното означување се наведува само видот на стоката. • Податоци за патувањето што треба да се пзврши.

Патувањето може да биде определено според релацијата, правецот на патот и времетраењето на патувањето.

Релацијата, пак, од своја страна се определува преку назначување на

2 2 9

Page 213: Меѓународен транспорт

м е г у н а р о д е н т р а н с п о р т м е у н а р о д н о о с и г у р у в а њ е

отпремното и упатното место. Кај мултимодалниот превоз, покрај от-премното и упатното место, потребно е да се назначи и местото во кое се врши претоварувањето ед едно превозно средство во друго.

Доколку не се познати отпремното и упатното место, тогаш во поли-сата е потребно да се наведе географското место во кое се наоѓаат от-премното или упатното место.

Ако во полнсата е означен патот по КОЈ треба да се изврши транс-портот, тогаш транспортот ќе настане по тој договорен пат. Доколку ТОЈ пат не бил одреден, транспортот ќе се изврши по вообичаениот пат.

Во самата полиса многу често се внесува и клаузула за ограничува-ње на траењето на патувањето. • Сума на оспгурувањето н договорена вредност на стоката.

Внесувањето на сумата на осигурувањето во полисата се врши пора-ди тоа што истата претставува основа за пресметка на премијата, како и определување на горната гранида на обврската на осигурителот.

Вредноста на стоката може да биде определена доколку така се со-гласат договорните странки. • Услови па осигуруваље.

Условите на осигурување во полисата ги одредуваат правата и обвр-ските на договорните странки, кои произлегуваат од договорот за осигу-рување. • Премија на осигурување.

ПремиЈата на осигурување може да биде внесена во иолисата, но се~ пак таа не претставува неЈзин битен елемент. Висината на премијата за-виси пред се од видот и тежината на ризикот што се осигурува. • Датум на пздавање и потпис на полисата.

СекоЈа полиса мора да содржи датум на издавање и мора да биде пот-пишана од страна на осигурителот. • Другп елементн па полпсата.

Покрај претходно наведените елементи, секоЈа полиса може да содр-жи и други елементи, како што се: > забелешка за исправноста на полисата; > упатство во поглед на штета; > клаузула за надлежен суд; > клаузула за примена на надлежно право; > издавање на повеќе примероци на полисата; > реден број; > датум на издавање, и сл.

ШТСТИТУТСКИ КЛАУЗУЈТИ З А ОСИГУРУВ АЊК

Институтските клаузули претставуваат збир на договорпп клаузулп. Тие се појавиле како резултат на потребата за стандардизирање на пра-

2 3 0

Page 214: Меѓународен транспорт

ii - о с и г у р у в а њ е с п о р е д н о в а т а а н г л и с к а к а р г о п о л с а

ктиката при употребата на клаузули. Истите биле ревидирани во 1963 и 1982 година.

Денес, со Новата англиска карго полиса се употребуваат институт-ските клаузули од 1982 година. Всушност, овие ревидирани институтски клаузули, заедно со Новата полнса претставуваат една заокружена це-лина.

Ревидираните институтски клаузули од 1982 година ги вклучуваат следните клаузули: • Клаузула 251 - Институтска клаузула за злонамерни штети72; • Клаузула 252 - Институтска карго клаузула А; • Клаузула 253 - Институтска карго клаузула В; • Клаузула 254 - Институтска карго клаузула С; • Клаузула 255 - Институтска карго клаузула за воЈна; • Клаузула 256 - Институтска карго клаузула за штраЈк; • Клаузула 257 -Институтска карго клаузула за воЈна-поштенски прат-

ки73; • Клаузула 258 - Институтска карго клаузула за воЈна - авио карго (ис-

клучени поштенски пратки); • Клаузула 259 - Институтска карго клаузула - авион (исклучени пош-

тенски пратки); а Клаузула 260 - Институтска карго клаузула за штраЈК - авио карго.

Покрај овие општи институтски клаузули, донесени се и низа други клаузули за осигурување на посебните видови стока. И овпе клаузули, кои се однесуваат на осигурувањето на посебните видови стока, се изра-ботени врз основа на начелата на општите институтски клаузули и се применуваат исклучиво со Новата полиса. Во ТОЈ контекст, донесени се следните нови институтски клаузули за осигурување на посебнн видови стока: а Институтски клаузули за осигурување на смрзната стока: > 1пѕ11Ш1е Роод С1аиѕеѕ (А); > 1пѕиѓи1е Ргогеп Роос! С1аиѕеѕ (С); > 1вѕПШ1е Ѕшкеѕ С1аиѕеѕ (Ргогеп Роод);

7 2 Оваа клаузула се прпменува со институтските клаузули Б и Ц и со неа се исклучува употребата на одредбата 4.7 од општата клаузула за исклучени ште-ти, и на тој начин со ова осигурување се покрива губењето или оштетувањето на осигурениот предмет, кое настанало поради злонамерни причини, вандали-зам или саботажа. Оваа клаузула е резултат на современите проблеми во тран-спортот, а се во врска со појавата на тероризмот. Меѓутоа, не е јасно дали со оваа клаузула е покриен и ризикот од тероризам поради политички настаки, бидејќи истиот е исклучен од покриваље кај сите три комплети на институтски клаузули.

7 3 Институтската клаузула за војна - поштенски иратки содржи десет клау-зули. Оваа клаузула е идентична со институтската карго клаузула за војна, со тоа што исгата е прилагодена кон специфичносгите на поштенските пратки.

2 3 1

Page 215: Меѓународен транспорт

м е у н р о д н т р а н с п о р т и м е у н а р о д н о о с и г у р у в а њ е

• Институтски клаузули за осигурување на јаглен: > 1пѕПШ1е Соа! С1аиѕеѕ; > 1пѕПШ1е Ѕткеѕ С1аиѕеѕ (Соа1); • Институтски клаузули за оснгурување на нафта и нафтени деривати: > 1пѕти1е Ви1к 0:1 С1аиѕеѕ; > 1пѕПШ1е Ѕ1г1кеѕ С1аиѕеѕ (Ви1к 011); • Институтски клаузули за осигурување на кафе, памук, какао, масло,

маснотии, крзно, кожа, обработена кожа, маслиново масло, шеќер, чај:

> 1пѕпШ1е СотшосИЕу Тгас1е С1аиѕеѕ (А), (В), (С); > 1пѕиШ1е \Уаг С1аиѕеѕ (Соттоб1ѓу Тгас1еѕ); > 1пѕИШ1е Ѕ1пкеѕ С1аиѕеѕ (Соттос1Ј1у Тгас1еѕ); • Институтскн клаузули за осигурување на природен каучук: > 1пѕ11Ш1е ИаШга1 Е.и1з1>ег С1аиѕеѕ; > 1пѕПШ1е ЅСпкеѕ (ИаШга! Ки№ег); • Институтски клаузули за осигурување на масло, семиња и маснотии: > 1пѕ11Ш1е Роѕѓа Тгас1еѕ С1аиѕеѕ (А); > 1пѕПШ1е РоѕГа Тгас1еѕ СЈаиѕеѕ (В); > 1пѕ11Ш1е Роѕѓа Тгадеѕ С1аиѕеѕ (С); > 1лѕ11Ш1:е ^/аг С1аиѕеѕ (Роѕѓа Тгас1еѕ); > 1пѕПШ1е Ѕ1пкеѕ С1аиѕеѕ (Роѕѓа Тгас1еѕ), и др.

Во продолжение, презентирани се новите општи институтски клау-зули за осигурување кои се применуваат со Новата иолиса.

ИНСТИТУТСКА КАРГО КЛАУЗУЛА А

ОСИГУРЕИИ РИЗИЦИ

1. Клаузула за осигурени рнзици.74

Ова осигурување ги покрива сите ризици од загуби или оштетување на осигурениот предмет, освен штети исклучени од осигурување според клаузулите 4, 5, 6 и 7 од овие услови.

2. Клаузула за заедничка хаварија.75

7 4 Оваа клаузула гн покрива сите рпзицн од губење нли оштетување на оси-гуреннот предмет, освен оние ризици кои се изрично наведени во самото осигу-рување. Со оваа клаузула, ризикот е определен како вонреден настан, поради чне настанување може да се предизвика економска штета на осигуренпкот.

75 Оваа клаузула покрива заедничка хаварија и награда за спасување, кои настануваат со цел избегнување на штета или се во врска со неа, освен оние случаи кои се исклучени од ова осигурување. Настанатата штета се пресметува во склад со одредбите на договорот за превоз, надлежното право или практика. Според оваа клаузула, осигурптелите се должни да платат придонес за сите за-еднички хаварии и награди за спасување, без разлика на нивннте причинн кои

232

Page 216: Меѓународен транспорт

ii - о с и г у р у в а њ е с п о р е д н о в а т а а н г л и с к а к а р г о п о л с а

Ова осигурување покрива заедничка хаварија и награда за спасување пресметана или одредена согласно одредбите на договорот за превоз и/или надлежното право и практнка, кои настанале да би се избегнале штети или се во врска со нив, а се последица на која било причина, освен оние причини исклучени со ова оспгурување и наведени во клаузулите 4, 5, 6 и 7, или на друго место од овие услови.

3. Клаузула за судир поради двострана внна.70

Ова осигурување се проширува и на отштетата на осигуреникот, КОЈ мора да ја плати за дел од одговорноста врз основа на договорот за пре-воз по клаузулата „за судир поради двострана вина". а се однесува на штети платливи со ова осигурување. Во случаЈ на какво било барање од бродарот за надомест врз основа на наведената клаузула, осигуреникот се обврзува за тоа да го извести осигурителот, КОЈ има право на СВОЈ тро-шок да го брани осигуреникот од такви барања.

ШХЕТИ ИСКЛУЧЕН1±ПЈШСИГУРУВА Њ Е

4. Општа клаузула за исклучени штети.77

Од осигурување се исклучени овие штети: 4.1 загуба, оштетување или трошоци кои може да се припишат како

намерна постапка на осигуреникот;

се изрично исклучени со клаузулите 4, 5, 6 и 7, како и други исклучувања кои произлегуваат од самиот текст.

7 6 Сиоред оваа клаузула, осигуреникот е должен да му плати определен из-нос на бродарот, за штети кои настанале на осигурената стока. ОВОЈ износ, бро-дарот го побарува од осигуреникот, поради заедничка одговорност за настану-вањето на штетата. Во случај на вакво барање, осигуреникот е должен за тоа веднаш да го извести осигурителот. На тој начин, осигурителот му ги компен-зира износггге на осигуреникот, кои ТОЈ бил должен да ги плати на бродарот.

7 7 Во оваа клаузула, изрично се наведени штетите кои не се покриени со ОВОЈ вид осигурување. Станува збор за седум гругга на штети што се нсклучени од осигурување. Меѓ>тоа, постои можност за осигурување и на овие видови штети, и тоа во случај кога договорните странки во самиот договор за осигуру-вање побараат осигурување од овие видови штети, под посебни услови и со об-врска за плаќање дополнителен износ на премија. Како штети кои се исклучени од ОВОЈ вид осигурување се вбројуваат: штети кои се последица на намерно од-несување на осигуреншсот; штети кои се резултат на природните својства на стоката; штети настанати поради несоодветно или недоволно пакување на сго-ката; штети кои се последица на внатрешни маани на оскгурената стока; штети поради задоцнуваље на превозот; штети поради инсолвентност или неизвршу-вање на финансиските обврски од страна на сопственгосот, нарачувачот ва бродскиот договор, бродарот, работоводителот или преземачот на бродот; штети кои се последица на употреба на воени цели, атомска, или нуклеарна фи-сиЈа или фузиЈа, или друго оружје со слично дејство, односно радиоактивна сила или предмети.

2 3 3

Page 217: Меѓународен транспорт

м у н а р о д е н т р а н с п о р т м е г у н а р о д н о о с и г у р у в а њ е

4.2 нормално течење, редовна загуба во тежина или волумен, или во-обичаено трошење на осигурениот предмет;

4.3 загуба, оштетување или трошоци настанати поради недоволно или несоодветно пакување, или неподготвеност на осигурениот предмет (изразот „пакување" во смисла на оваа клаузула вклучува и редење на стоката во контејнер, но само ако тоа редење се направи пред стапува-ње на сила на ова осигурување или ако го изврши осигуреникот, однос-но неговиот службеник);

4.4 загуба, оштетување или трошоци настанати поради внатрешна маана или природно СВОЈСТВО на осигурениот предмет;

4.5 загуба, оштетување или трошок настанати непосредно поради за-доцнување, дури и тогаш кога задоцнувањето настанало поради осигу-рен ризик (освен трошоци надоместувани според клаузулата 2 од овие услови);

4.6 загуба, оштетување или трошоци предизвикани иоради инсол-вентност или неизвршување на финансиските обврски од страна на соп-ственикот, нарачателот во бродскиот договор, бродарот, работодавачот или преземачот на бродот;

4.7 загуба, оштетување или трошоци предизвикани со употреба во воени цели на атомска или нуклеарна фузија, или друго оружје со слич-но дејство, односно радиоактивна сила или предмети.

5. Клаузула за псклучени штетп порадп песпособност на бродот за пловпдба.78

5.1 Ова осигурување не покрива загуба или оштетување на осигуре-ниот предмет или трошоци настанати поради: > неспособност на бродот или друго пловило за пловидба;

7 8 Со оваа клаузула се опфатени загубите, оштетуваљата и трошоците на осигурената стока, кои настанале поради: неспособност на бродот или друг пло-вен објект за пловидба; неприкладност на бродот, друг пловен објект, возила или контејнери, за сигурен превоз на осигурената стока. Оваа клаузула важи само ако осигуреникот при товарањето на стоката знаел, односно му било поз-нато дека бродот не е способен за пловидба, или дека не е погоден за безбеден превоз на осигурената стока, а се согласнл за превоз со таков брод или контеј-нер. Во контекст на оваа клаузула, под способност на брод за пловидба се под-разбира дека бродот е способен да нзврши превоз на стоката од отпремното до одредишното место, во форма и состојба каква што му бнла предадена заради превоз. Меѓутоа, осигурителот може да се ослободи од надомест за овој вид осигурување, доколку докаже дека причина за настанатата штета била неприк-ладноста на бродот или контејнерот, односно неговата неспособност за превоз, но под услов уште за време на товарањето шш исговарувањето на стоката, тоа да му било познато на договарачот на осигурувањето, односно неговите служ-беници. Во случај кога бродарот е одговорен за настанувањето на штетата, то-гаш осигурителот го исплаќа надоместот од осигурувањето на осигуреникот. Меѓутоа, во овој случај, осигурителот има право на суброгација, односно право да бара надомест на износот на исплатената штета од бродарот.

234

Page 218: Меѓународен транспорт

ii - о с и г у р у в а њ е с п о р е д н о в а т а а н г л и с к а к а р г о п о л с а

> неприкладност на бродот, друго пловило, возила или контејнери за сигурен превоз на осигурениот предмет. Ова, под услов на осигуреникот илн на неговите службеници за вре-

ме на товарањето на стоката да им било познато дека бродот не е спосо-бен за пловидба или да не е прикладен за сигурен превоз на осигурениот предмет.

5.2 Осигурителот нема да приложи приговор во поглед на способнос-та на бродот за пловидба или во поглед на неговата прикладност за пре-воз на осигурениот предмет до одредиштето, освен во случаЈ да на оси-гуреникот или на неговите службеници им било познато дека бродот не е способен за пловидба или дека истиот не е прикладен за соодветен превоз.

6. Клаузула за исклучени воеип ризнцн.79

Ова осигурување не покрнва загуба, оштетување или трошоци нас-танати поради:

6.1 воЈна, граѓанска воЈна, револуциЈа, побуни, востанија или граѓан-ски војни кои поради тоа ќе настанат, или КОЈ било друг неприЈателскн акт од страна на завојуваните сили или против нив;

6.2 заробување, заплена, залог, ограничување или задржување (ос-вен пиратство), како и последици од тие акти или обиди тие да се извр-шат;

6.3 заостанати мини, торпеда, бомби или друго воено оружЈе. 7. Клаузула за исклучени ризицп од штрајк.80

Ова осигурување не покрива загуба, оштетување или трошоци во следните случаи:

7.1 кога се предизвикани од штраЈкувачи, работници отдуштени од работа, или лица кои учествуваат во работнички немири, насилства или граѓански ВОЈНИ;

7.2 кога се последнца на штраЈкови, отпуштања од работа, работнич-ки немири, насилства или граѓански војни;

7.3 кога се предизвикани од терористи или кои било лица кои деЈ-ствуваат од политички мотиви.

7 9 Оваа клаузула ги опфаќа загубите, оштетувањата и трошоците настана-ти: поради ВОЈНЕ, граѓанска војна, револуција, бунтови, востаниЈа или граѓански војнн кои ќе настанат поради тоа, или КОЈ било непријателски акт од страна на завоЈуваннте страни или против една завојувана страна; поради заробување, за-плена, залог, ограничување или задржување (освен пиратсгво), како и последи-ци од тие акти или обиди тие да се извршат; поради заостанати мини, торпеда, бомби или друго воено оружје.

8 0 Оваа клаузула ги исклучува пггетите кои се настанати како последица на игграјкувачи, работници отпуштени од работа, шш лица кои учествуваат во ра-ботнички нешфи, насилства или граѓански ВОЈНИ. СО одредбите на оваа клаузу-ла се исклучени и штетите кои се резултат на дејствувањето на терористи или кои било лица кои дејствуваат од политички мотиви.

2 3 5

Page 219: Меѓународен транспорт

м е у н а р о д е н т р н с п о р т м е у н а р о д н о о с и г у р у в а њ е

ТРА ЕЊЕ НАЛСИГУРУВАЊК

8. Клаузула за превоз.85

8.1 Ова осигурување стапува на сила од моментот кога стоката ќе го напушти складиштето или местото на складирање во местото наведено во оваа полиса како почеток, иродолжува за време на вообичаениот тек на превозот и завршува:

8.1.1 со испорака на стоката во складиштето на примачот или друго краЈно складиште или место на складирање во местото на одредиштето наведено во оваа полиса;

8.1.2 со испорака во кое било друго складиште или место на склади-рање, без оглед на тоа дали тоа се наоѓа во местото на одредиште наве-дено во полисата или пред него кое осигуреникот го избрал:

8.1.2.1 за складирање вон вообичаениот тек на превозот; 8.1.2.2 за доставување или распределба; или 8.1.3 со истек на рок од шеесет дена по завршување на истоварот на

осигурената стока од поморскиот брод до краЈното пристаниште на ис-товар, или според тоа што порано ќе настане.

8.2 Ако по истоварот од поморскиот брод во краЈното пристаниште

81 Оваа клаузула во себе содржи одредби со кои се регулираат три аспекти. Како прво, оваа клаузула содржи одредби со кои се регулира осигурувањето од складиште до складиште, втората одредба се однесува на завршувањето на оси-гурувањето, кога стоката се испраќа во одредпште различно од она што било определено со договорот и, трето, одредби кои се однесуваат на траењето на осигурувањето во смисла на задоцнување, кое настанало како последица на скршнување од патот, присилен истовар, повторно товарање или претовар. Пр-вата одредба за осигурување предвидува дека осшгурувањето стапува на сила од моментот кога стоката ќе го напушти складиштето или местото на складирање, трае за време на вообичаениот тек на превозот, и завршува со испорака на сто-ката во краЈН0Т0 складиште, во некое друго складиште по избор на осигурени-кот, односно по истек на шеесет дена од истоварот на осигурената стока. Спо-ред втората одредба од клаузулата за превоз, ако по истоварот од поморскиот брод во краЈното пристаниште на истовар, но пред престанувањето на ова оси-гурување, стоката треба да биде отпремена во друго одредиште од она што е определено во договорот, ова осигурување останува на сила според наведените услови за престанок на осигурувањето, но осигурувањето ќе престане во мо-ментот кога ќе започне превозот за другото одредиште. Третата одредба од оваа клаузула хгредвидува ова осигурување да остане на сила и кога дошло до задоцнување, но само ако тоа задоцнување било резултат на скршнување, при-силен истовар, повторно товарање или претовар, и за време на која било изме-на на поморскиот потфат, настаната поради користење на овластувањата што бродосопственикот или нарачателот ги има според договорот за превоз. Спо-ред оваа одредба, меѓутоа, за да може осигурувањето да остане на сила, потреб-но е да биде исполнет и дополнителен услов, а тоа е осигуреникот да не знаел за ваквото задоцнување.

2 3 6

Page 220: Меѓународен транспорт

ii - о с и г у р у в а е с п о р е д н о в т а н г л с к а к а р г о п о л с

на истовар, но пред пресганувањето на ова осигурување, стоката треба да биде отиремена во друго одредиште од она што е определено во дого-ворот, ова осигурување останува на сила според наведените услови за престанок на осигурувањето, но осигурувањето ќе престане во момен-тот кога ќе започне превозот за другото одредшпте.

Ѕ.З Ова осигурување ќе остане на сила (според напред наведените ус-лови и одредбите на клаузулата 9 од овие услови) за време на задоцнува-ње кое настанало без знаење на осигуреникот, за време на какво било скршнување, присилен истовар, повторно товарање или претовар, и за време на која било измена на поморскиот потфат настанат поради кори-стење на овластувањата што бродосопственикот или нарачателот ги има според договорот за превоз.

9. Клаузула за ирестанок на договорот за превоз.82

Ако поради околности вон волјата на осигуреникот извршувањето на договорот за превоз би ирестанал во некое друго пристаниште или место на одредиште, а не во одреднштето иредвидено во договорот или превозот „заврши" на друг начин иред испораката на стоката, како што е предвидено со клаузулата 8 од овие услови, тогаш исто така ова осигу-рување ќе престане, освен ако за тоа не биде веднаш известен осигури-телот и се побара продолжување на осигурувањето. Во ТОЈ случај, осигу-рувањето останува на сила, со плаќање додатна премија ако тоа осигу-рителот го бара, се додека:

9.1 стоката не биде продадена илп испорачана во тоа пристаниште или место, или ако поинаку посебно не е договорено, до истекот на ро-кот од шеесет дена по пристигнувањето на осигурената стока во тоа пристаниште или место, или спрема тоа што порано ќе настапи; или

9.2 ако стоката биде отпремена во наведениот рок од шеесет дена (или во договорениот продолжен рок) на одредиштето наведено во по-лисата или кое било друго одредиште, се додека превозот не завршп во согласност со одредбите од горенаведената клаузула 8.

10. Клаузула за промена на патувањето.63

Кога по стапување на сила на ова осигурување ќе биде променето

8 2 Оваа клаузула предвидува ситуација во која, поради околности н незавнс-но од волјата на осигуреникот, договорот за превоз завршува во некое друго прпстаниште или место пред одредиштето определено во договорот, па во ис-тиот момент престанува да важи и договорот за осигурување. Меѓутоа, доколку осигуреншсот побара продолжување на договоротза осигурување, преку плаќа-н>е дополнителна премија, осигурувањето се продолжува и трае се додека сто-ката не се предаде и испорача во местото во кое завршува превозот, но најдоц-на до шеесет дена од моментот кога стоката прнстигнала во тоа место.

8 3 Оваа клаузула одредува дека во случај на промена на одредишното место од страна на осигуреникот, осигурувањето и понатаму останува на сила, под ус-лов оспгуренгосот за тоа веднаш да го нзвести осигурителот и да исплати одре-дена премија на оснгурување.

237

Page 221: Меѓународен транспорт

м е г у н а р о д е н т р н с п о р т м е г у н а р о д н о о с и г у р у в а њ е

местото на одредиштето од страна на осигуреникот, осигурувањето ос-танува на сила со премија и услови кои ќе се одредат, со тоа што за таа промена треба веднаш да биде известен осигурителот.

КАРАЊЕЗА ИАПОМЕСТНА ШТЕТА

11. Клаузула за осигурен интерес.84

11.1 Да би добил надомест од ова осигурување, осигуреникот мора да има оправдан материјален интерес во однос на осигурениот предмет во моментот на настанување на осигурениот случај.

11.2 Ако се исполнети условите од претходниот став, осигуреникот има право на надомест покриен со осигурувањето настанат за време на траење на ова осигурување, иако штетата настанала пред склучување на договорот за осигурување, освен ако на осигуреникот му било познато дека настанал осигурен случај, а на осигурителот не.

12. Клаузула за трошоцп на отпрема.85

Ако поради настанување на осигурен ризик осигуреното патување завршило во некое друго пристаниште или место, а не во она предвиде-но со ова осигурување, осигурителот ќе му надомести на осигуреникот за секоЈ додатен соодветен и разумно направен трошок поради истовар, складирање или отпрема на осигурениот предмет во одредиштето пред-видено со договорот.

На осигурувањето според клаузулата 12 која не се применува на за-едничка хаварИЈа и награда за спасување, ќе се применуваат одредбите за штети исклучени од осигурување, содржани во клаузулите 4, 5, 6 и 7 од овие услови, а не се покриени трошоци настанати поради пропуст, не-внимание, инсолвентност или неизвршување на финансиските обврски од страна на осигуреникот или неговите службеници.

13. Клаузула за изведена и целосна загуба.86

84 Оваа клаузула ги одредува услоѕзите за осигурување, спрема кои осшгуре-никот мора да има оправдан материјален интерес во моментот на настанување на осигурениот случаЈ, за да може да добие надомест од осигурувањето. Според тие услови, осигуреникот добива надомест ако штетата настанала и пред склу-чувањето на договорот за осигурување, а за настанувањето на штетата осигуре-никот не знаел.

8 5 Оваа клаузула го регулира случаЈОт на прекин на осигуреното патување поради остварување на осигуреш^те ризици, односно доколку патувањето пора-ди настанување на осигурениот ризик завршило во некое друго пристаниште шга место, кое не било предвидено со договорот. Во таков случаЈ, осигурителот му го надоместува на осигуреникот секој дополнителен трошок, КОЈ ќе настане поради истоваруван>е, ускладшптување или понатамошна отпрема на осигуре-ната стока до одредиштето определено со договорот за осигурување.

8 6 Оваа клаузула предвидува два случаи на изведена и целосна загуба кај осигурената стока, и тоа: кога сгоката е напуштена, бидејќи реалната загуба е

2 3 8

Page 222: Меѓународен транспорт

- о с и г у р у в а њ е с п о р е д н о в а т а а н г л с к а к а р г о п о л с а

Со ова осигурување не се дава надомест за изведена и целосна загу-ба, освен ако осигурениот предмет е разумно напуштен, затоа што нас-танал негов вистински целосен губиток КОЈШТО не можел да се избегне -или затоа што трошоците за поправка, доведување во исправна состојба и трошоците за отирема на осигурениот предмет до одредиштето би из-несувале повеќе од неговата вредност што би ја имал на одредиштето.

14. Клаузула за оспгуруваље на дополпптелна сума.87

14.1 Ако осигуреникот, освен сумата на која е заклучено осигурува-њето на стоката со ОВОЈ договор, направи осигурување на таа стока на доиолнителна сума на осигурување, ќе се земе договорената сума на осигурениот предмет да Ја сочинува збирот на сумите осигурени со ОВОЈ договор и сите дополнителни суми на осигурување ако Ја покриваат нас-танатата штета. Надоместот на штетата ќе се пресмета сразмерно на односот на сумата на осигурување од ОВОЈ договор спрема вкупната сума на осигурување. Во случај на барање за надомест од ова осигурување, осигуреникот ќе му прибави на осигурителот докази за сумите од сите други осигурувања.

14.2 Кога ова осигурување ќе се направи на дополнителна осигурена сума, ќе се применува оваа клаузула:

Ќе се смета да договорената вредност ја прави збирот на сумите на кои е заклучено ирвобитното осигурување и збирот на сите износи на кои осигуреникот направил дополнително осигурување, ако Ја покрива-ат штетата. Надоместот на штета ќе се пресмета сразмерно на сумата на осигурување од овој договор спрема вкупната сума на осигурувањето.

Во случаЈ на барање за надомест од осигурувањето, осигуреникот ќе ирибави на осигурителот докази за сумите од сите други осигурувања.

очигледна, и кога трошоците за поправка, за доведуваље на осигурениот пред-мет во исправна состојба, и за отпрема до одредиштето би изнесувале повеќе од неговата вредност која би ја имал во одредшитето. 8 7 Во клаузулата 14 се наоѓа одредба, која го регулира случаЈОт кога имаме, покраЈ осигурување стока врз основа на набавна вредносг, и осигурување на стока со посебни полиси и на зголемена вредност, односно оснгурување стока на дополнителна сума на осигурување. Според оваа клаузула, договорената вредност на осигурениот предмет (осигурена сума) ја прави не само сумата врз која е склучено првото осигурување, туку и сите други дополнителни суми на осигурување. При примена на оваа клаузула во карго полисата, не се создава единствен однос од осигурувањето, бидејќи секој оснгурител, во рамките на од-носот што го склучил, има положба на договорна странка во осигурувањето и самостојно гарантира-одговара за своите преземенн обврски. Меѓутоа, за пот-ребата на пресметувањето надомест за штета се собираат суми на осигурување-то, и пресметаниот надомест се делн на сите осигурители, пропорционално нив-ниот дел во поднесувањето на ризикот. Поради тоа, во клаузулата е предвидена обврска на оснгуреникот во случај на барање надомест од ова осигурување, да ТОЈ на осигурителот треба да му приложн доказн за сумнте од снте друга оснгу-руваља.

2 3 9

Page 223: Меѓународен транспорт

м е у н а р о д е н т р а н с п о р т м е у н а р о д н о о с и г у р у в а њ е

КОЕИСХЛД ОСИГУРУВАЊЕ

15. Клаузула за примеиување на договорот.88

Со ова осигурување не може да се користат превозници или чувари.

цдМАШВАЊЕ НА ШТЕШ 16. Клаузула за должностдте на осигуреникот.89

Осигуреникот, неговите службеници или застапници во однос на штетите надоместливи со ова осигурување имаат обврска:

16.1 да преземат разумни мерки поради спречување или намалување н а таквите штети; и

16.2 на соодветен начин да ги обезбеди и сочува сите права спрема превозниците, чуварите и останатите трети лица.

Осигурителот, освен штетите надоместливи со ова осигурување, ќе му го надомести на осигуреникот и секој соодветен и разумно направен трошок КОЈ се однесува за напред наведените работи.

17. Клаузула за откажување од право на падомест. Преземањето на мерките од страна на осигуреникот или осигурите-

лот поради спасување, заштита или поправка на осигурениот предмет нема да има значење за откажување од правото на надомест или прифа-ќан>е на напуштање, а нема ни на КОЈ било друг начин да оди на штета на едната пли другата страна.

88 Клаузулата 15 прогшшува дека склученото осигурување не може да го ко-ристат превозникот и чуварот, односно лица на кои стоката им е доверена зара-ди превоз или чување. Со оваа одредба е предвидено дека превозникот, преку вметнување одредба во транспортшшт документ, не може да се ослободи од од-говорност во случаЈ на оштетување на осигурената сгока, бидејќи таквата од-редба би се сметала за ништовна, ниту, пак, осигуреникот може да ги ослободи од одговорност превозникот и чуварот за опггетување на осигурената стока.

ѕ 9 Оваа клаузула содржи три одредби. Првата одредба предвидува дека оси-гуреннкот, неговите застапници или службеници се должни да преземат мерки, заради намалување шш спречување штети, кои се покриени со осигурувањето. Втората одредба предвидува дека осигурениците се должни, на соодветен на-чин, Да ги обезбедат и зачуваат регресните права спрема превозниците, чувари-те и друпгге лица. Третата одредба предвидува дека осигурителите се должни, покра) надоместот од насганатата штета, да им дадат надомест на осигуреници-те и за разумно направените трошоци, што ги имале во врска со извршувањето на своите должности. Од оваа клаузула произлегува дека, од една сграна, осигу-реникот има право на надомест на трошоци, но воедно, е должен да преземе ра-зумни мерки, додека, пак, од друга страна, осигурителот има право да очекува дека оснгуреникот ќе преземе разумни мерки, со едновремена должност за ис-плата на направените трошоци на осигуреникот. Значи, со оваа клаузула, на осигуреникот, но и на неговите службеници н застапницн им е дадено право да преземат разумни меркн, со кои би ја намалиле штетата на осигурената стока.

240

Page 224: Меѓународен транспорт

- о с и г у р у в а њ е с п о р е д н о в а т а а н г л и с к а к а р г о п о л с а

ИЗКГ.ГНУВАЊЕ НА .1АПОТТНУВА Њ Е

18. Клаузула за разумиа итност.90

Осигурувањето се дава под услов осигуреникот да дејствува со разу-мна итност во сите случаи кога тоа е можно.

ПРИМЕНА НА ПРАВО КЛЕАКШКА

19. Клаузула за примена на англиско право и практпка.91

На ова осигурување ќе се применува англиското право и практика.

ЗАЛЕЛЕШКАѓ2

Штом осигуреникот ќе дознае за штетата која е покриена, според ус-ловите на ова осигурување е должен за тоа веднаш да го извести осигу-рителот, бидејќи правото на надомест е условено од исполнувањето на оваа обврска.

9 0 Оваа клаузула го обврзува осигуреникот да дејствува со разумна птност, во сите случаи кога тоа е можно.

91 Оваа клаузула содржи одредба со која на договорите за осигурување кои се склучени според тие услови ќе се применува англиското право и практика.

9 2 На крајот од комплетот на пнститутските клаузули се наоѓа забелешка. Согласно забелешката, 0сигуреш1К0Т е должен веднаш да го извести осигурите-лот штом ќе дознае за случаЈ на КОЈ според одредбите на институтскзгге клаузу-ли се применува начелото „стоката останува оснгурена". Во спротивно, однос-но доколку осигуреникот не ја исполни оваа обврска кон оснгурителот, тогаш ТОЈ го губи правото и понатаму да трае осигурувањето.

2 4 1

Page 225: Меѓународен транспорт

м е г у н а р о д е н т р а н с п о р т м е г у н а р о д н о о с и г у р у в а њ е

ИНСТИТУТСКА КАРГО КЛАУЗУЛА В93

ОШГУРЕНИ РИЗИЦК

1. Клаузула за осигурени ризици.94

Ова осигурување ги покрива долунаведените ризици, освен исклучу-вањата предвидени со клаузулите 4, 5, 6 и 7 од овие услови, и тоа:

1.1 загуба или оштетување на осигурениот предмет што разумно мо-же да се припише:

1.1.1 пожар или експлозија; 1.1.2 бродолом, насукување, потонување или превртување на бродот

или друго пловило; 1.1.3 превртување или лизгање на копнено возило; 1.1.4 судир или допир на бродот, друго пловило или возило со КОЈ би-

ло надворешен предмет, освен со вода; 1.1.5 растовар на пратката во пристаништето на одредиштето; 1.1.6 земЈотрес, вулканска ерупциЈа или гром; или 1.2 загуба или оштетување на осигурениот предмет настанати пора-

ди: 1.2.1 штети од заедничка хаварија; 1.2.2 исфрлување на товарот в море или отпловување; 1.2.3 навлегување на морска, езерска или речна вода во брод, друго

пловило, возило, контеЈнер или место на складирање; 1.3 Потполна загуба на секој колет (пакет) настаната поради паѓање

в море шш паѓање за време на товарање или растовар од брод или друго пловило.

2. Клаузула за заедничка хаварпја. Ова осигурување покрива заедничка хаварија и награда за спасување 9 3 Институтската клаузула В се разликува од клаузулата А само во три од-

редби, и тоа: во клаузулата за осигурени ризици, во општата клаузула за исклу-чени штети и во клаузулата за исклучени воени ризици.

9 4 Оваа клаузула не е општа кахо што е тоа случај кај клаузулата А. Напро-тив, во оваа клаузула таксативно се наброени ризиците кои се покриени со ова осигурување, со исклучоците наведени во одредбите 4, 5, 6 и 7, и тоа: губење или оштетување на осигурен предмет КОЈ настанал како резултат на пожар или експлозија, бродолом, заринкување, потонување или нревртување на брод илн друго пловило, превртување шш слизнување на копнено возило, судир или до-пир на брод, друго пловило или возило со кој било надворешен предмет освен со вода, истоварување на товар во пристаниште, земЈотрес, вулканска ерупциЈа или гром; губење и оштетување на осигурен предмет поради штети од заеднич-ка хаварија, исфрлување на товарот в море или отпловување, навлегување на морска, езерска или речна вода во брод, во друго пловило, возило, контејнер или место на складирање; во третата група се наоѓа следнлот ризик: целосна за-губа на секоЈ пакет, настаната поради паѓање в море или паѓање во време на то-варањето или растоварувањето од брод или од друго пловило.

2 4 2

Page 226: Меѓународен транспорт

ii - о с и г у р у в а њ е с п о р е д н о в а т а а н г л и с к а к а р г о пол1-1са

пресметана или одредена согласно одредбите на договорот за превоз и/или надлежното право и практика, кои настанале за да би се избегнале штети или се во врска со нив, а последица се на која било прнчина освен оние причини исклучени со ова осигурување, наведени во клаузулите 4, 5, 6 и 7, или на друго место од овие условн.

3. Клаузула за судир поради двострана вина. Ова осигурување се прошпрува и на отштетата на осигуреникот, КОЈ

мора да Ја плати за дел од одговорноста врз основа на договорот за пре-воз по клаузулата „за судир поради двострана вина'\ а се однесува на штети платливи со ова осигурување. Во случаЈ на какво било барање од бродарот за надомест врз основа на наведената клаузула, осигуреникот се обврзуѕа за тоа да го извести осигурителот, КОЈ има право на СВОЈ тро-шок да го брани осигуреникот од такви барања.

ШТЕТИ ИСКЛУЗЕНИ ОД СКЖГУВУВА Њ.Е

4. Општа клаузула за исклучени штетн.95

Од осигурување се исклучени овие штети: 4.1 загуба, оштетување или трошок кои може да се припишат како

намерна постапка на осигурителот; 4.2 нормално течење, редовна загуба во тежина или волумен, или во-

обичаено трошење на осигурениот предмет; 4.3 загуба, оштетување или трошок настанати поради недоволно или

несоодветно пакување, или неподготвеност на осигурениот предмет (из-разот „пакување" во смисла на оваа клаузула вклучува и редење на сто-ката во контејнер. но само ако тоа редење се направи пред стапување на сила на ова осигурување или ако го изврши осигуреникот, односно него-виот службеник);

4.4 загуба, оштетување или трошоцн настанати поради внатрешна маана или природно својство на осигурениот предмет;

4.5 загуба, оштетување или трошок настанати непосредно поради за-доцнување, дури и тогаш кога задоцнувањето настанало поради осигу-рен ризик (освен трошоци надоместувани според клаузулата 2 од овие услови);

4.6 загуба, оштетување илн трошоци предизвикани поради инсол-вентност или неизвршување на финансиските обврски од страна на соп-ственикот, нарачателот во бродскиот договор, бродарот, работодавачот или преземачот на бродот;

9 Ѕ Оваа клаузула, во однос на исгата клаузула од институтскиот комплет А, го исклучува од осигурување намерното оштетување илн намерното целосно или делумно уншптување на осигурениот предмет, кое настанало со противпра-вно деЈствување на едно лице или група лица. За покривање на овој ризнк, пот-ребно е посебно да се договори примена на клаузулата за злонамерни штетн, секако со плаќање дополнителна премија за осигурување.

2 4 3

Page 227: Меѓународен транспорт

м н р о д е н т а н с п о р т и м е у н а р о д н о о с и г у р у в а њ е

4.7 намерно оштетување или намерно потполно или делумно оште-тување на осигурениот предмет со противправно дејствување на кое би-ло лице или лица;

4.8 загуба, оштетување или трошоци предизвикани со употреба во воени цели на атомска или нуклеарна фузија, или друго оружје со слич-но деЈство, односно радиоактивна сила или предмети.

5. Клаузула за исклучеин штети поради неспоеобност на бродот за пловидба.

5.1 Ова осигурување не покрива загуба или оштетување на осигуре-ниот предмет или трошоци настанати поради: > неспособност на бродот или друго пловило за пловидба; > непрнкладност на бродот, друго пловило, возила или контеЈнери за

сигурен превоз на осигурениот предмет. Ова, под услов на осигуреникот или неговите службеници за време

на товарањето да им било познато дека бродот не е способен за пловид-ба или да не е прикладен за сигурен превоз на осигурениот предмет.

5.2 Осигурителот нема да приложи приговор во поглед на способнос-та на бродот за пловидба или неговата прикладност за превоз на осигу-рениот предмет до одредиштето, освен ако на осигуреникот или негови-те службеници им било познато дека бродот не е способен за пловидба или не е прикладен за соодветен превоз.

6. Клаузула за псклучени военн ризици.96

Ова осигурување не покрива загуби, оштетувања или трошоци нас-танати поради:

6.1 војна, граѓанска војна, револуциЈа, побуни, востанија или граѓан-ски ВОЈНИ кои поради тоа ќе настанат, или КОЈ било друг неприЈателски акт од страна на завојуваните сили или против нив;

6.2 заробување, заплена, залог, ограничување или задржување, како и последици од тие акти или обиди тие да се извршат;

6.3 заостанати МЈШИ, торпеда, бомби или друго воено оружје. 7. Клаузула за псклученп ризици од штрајк. Ова осигурување не покрива загуба, оштетување или трошоци: 7.1 кои се предизвикани од штрајкувачи, работници отпуштени од

работа, или лица кои учествуваат во работнички немири, насилства или граѓански војни;

7.2 кога се последица на штрајкови, отпуштања од работа, работнич-ки немири, насилства или граѓански ВОЈНИ;

7.3 предизвикани од терористи или кои било лица кои дејствуваат од политички мотиви.

9 6 Оваа клаузула исто така ги исклучува воените ризици како и институт-ската клаузула А, а се разликува само во покривањето на еден ризик, а тоа е пиратсгвото кое во институтската клаузула А се смета за осигурен ризик, доде-ка во комплетот Б ОВОЈ ризик е исклучен од осигурување.

2 4 4

Page 228: Меѓународен транспорт

- о с г у р у в а е с п о р е д н о в т а а н г л и с к к а р г о п о л с а

ТРАЕЊЕМА ОСИГУРУПАЊК

8. Клаузула за превоз, 8.1 Ова оснгурување стапува на сила од моментот кога стоката ќе го

напушти складиштето или местото на складирање во местото наведено во оваа полиса како почеток, продолжува за време на вообичаенпот тек на превозот и завршува:

8.1.1 со испорака на стоката во складиштето на иримачот или друго краЈНО складнште или место на складирање во местото на одредиштето наведено во оваа полиса;

8.1.2 со нспорака во кое било друго складиште или место на склади-рање, без оглед на тоа дали тоа се наоѓа во местото на одредиште наве-дено во полнсата или пред него кое осигуреникот го избрал:

8.1.2.1 за складирање вон вообичаениот тек на превозот; 8.1.2.2 за доставување или распределба; или 8.1.3 со встек на рок од шеесет дена по завршување на истоварот на

осигурената стока од поморскиот брод до краЈното пристаниште на ис-товар, или според тоа што порано ќе настане.

8.2 Ако по истоварот од поморскиот брод во крајното пристаниште на истовар, но пред престанувањето на ова осигурување, стоката треба да биде испорачана во друго определено место од она наведено во дого-ворот, ова осигурување останува на сила според напред наведените ус-лови за престанок на осигурувањето, но оспгурувањето ќе престане во моментот кога ќе започне превозот кон другото определено место.

8.3 Ова осигурување ќе остане на сила (според напред наведените ус-лови и одредбите на клаузулата 9 од овие услови) за време на задоцнува-ње кое настанало без знаење на осигуреннкот, за време на какво било скршнување, присилен нстовар, повторно товарање или претовар, и за време на коЈа бнло измена на поморскиот потфат настанат поради ко-ристење на овластувањата што бродосопственикот или нарачателот ги има според договорот за превоз.

9. Клаузула за престанок па договорот за превоз. Агсо поради околности вон волЈата на осигуреникот извршувањето

на договорот за превоз би престанал во некое друго пристаниште или место на одредиште, а не во одредиштето предвидено во договорот или превозот „заврши" на друг начин пред испораката на стоката, како што е предвидено со клаузулата 8 од овие услови, тогаш исто така ова осигу-рување ќе престане, освен ако за тоа не биде веднаш известен осигури-телот и се побара продолжување на осигурувањето. Во тој случаЈ, осигу-рувањето останува на сила, со плаќање додатна премија ако тоа осигу-рителот го бара, се додека:

9.1 стоката не биде иродадена или испорачана во тоа присташиите или место или ако поинаку посебно не е договорено до истекот на рокот од шеесет дена по пристигнувањето на осигурената стока во тоа приста-

2 4 5

Page 229: Меѓународен транспорт

м е у н а р о д е н т р а н с п о р т м е г у н а р о д н о о с и г у р у в а њ е

ниште или место, или спрема тоа што порано ќе настапи; или 9.2 ако стоката биде отпремена во наведениот рок од шеесет дена

(или во договорениот продолжен рок) на одредиштето наведено во по-лисата или кое било друго одредиште, се додека превозот не заврши во согласност со одредбите од горенаведената клаузула 8.

10. Клаузула за промена на патуваљето. Кога по стапување на сила на ова осигурување ќе биде променето

местото на одредиштето од страна на осигуреникот, осигурувањето ос-танува на сила со премија и услови кои ќе се одредат, со тоа што за таа промена треба веднаш да биде известен осигурителот.

М РАЊЕЗА НАПОМЕСТ НА ШТЕТА

11. Клаузула за осигурен интерес, 11.1 Да би добил надомест од ова осигурување, осигуреникот мора да

има оправдан материЈален интерес во однос на осигурениот предмет во моментот на настанување на осигурениот случаЈ.

11.2 Ако се исполнети условите од претходниот став, осигуреникот има право на надомест иако штетата настанала пред склучување на до-говорот за осигурување, освен ако на осигуреникот му било познато де-ка настанал осигурен случај, а на осигурителот не.

12. Клаузула за трошоци иа отпрема. Ако поради настанување на осигурен ризик, осигуреното патување

завршило во некое друго пристаниште или место, а не во она предвиде-но со ова осигурување, осигурителот ќе му го надомести на осигурени-кот секоЈ додатен соодветен и разумно направен трошок поради исто-вар, складирање или отпрема на осигурениот предмет во одредиштето предвидено со договорот.

На осигурувањето според клаузулата 12, коЈа не се применува на за-едничка хавариЈа и награда за спасување, ќе се применуваат одредбите за штети исклучени од осигурување, содржани во клаузулите 4, 5, 6 и 7 од овие услови, а не се покриени трошоци настанати поради пропуст, не-внимание, инсолвентност или неизвршување на финансиските обврски од страна на осигуреникот или неговите службеници.

13. Клаузула за изведена и целосна загуба. Со ова осигурување не се дава надомест за изведена и целосна загу-

ба, освен ако осигурениот предмет е разумно напуштен затоа што наста-нал негов вистински целосен губиток, којшто не можел да се избегне -или затоа што трошоците за поправка, доведување во исправна состојба и трошоците за отпрема на осигурениот предмет до одредиштето би из-несувале повеќе од неговата вредност што би ја имал на одредиштето.

14. Клаузула за осигурување на дополиителиа сума. 14,1 Ако осигуреникот, освен сумата на која е склучено осигурува-

њето на стоката со овој договор, направи осигурување на таа стока на

2 4 6

Page 230: Меѓународен транспорт

ii - о с и г у р у в а њ е с п о р е д н о в а т а а н г л и с к а к а р г о п о л с а

дополнителна сума, ќе се земе договорената сума на осигурениот пред-мет да ]а сочинува збирот на сумите осигурени со овој договор и сите до-полнителни суми на осигурување, ако ја покриваат настанатата штета. Надоместот на штетата ќе се пресмета сразмерно на односот на сумата на осигурување од ОВОЈ договор спрема вкупната сума на осигурување. Во случај на барање за надомест од ова осигурување, осигуреникот ќе му прибави на осигурителот докази за сумите од сите други осигурува-ња.

14.2 Кога ова осигурување ќе се направи на дополнителна сума на осигурување, ќе се применува оваа клаузула:

Ке се смета да договорената вредност ја нрави збирот на сумите на коишто е склучено првобитното осигурување и збирот на сите износи на коишто осигуреникот направил дополнително осигурување, ако Ја покриваат штетата. Надоместот на штета ќе се пресмета сразмерно на сумата на осигурување од ОВОЈ договор спрема вкупната сума на осигу-рувањето.

Во случај на барање за надомест од осигурувањето, осигуреникот ќе му прибави на осигурителот докази за сумите од сите други осигурува-ња.

КОРИСТ ОП ОСИГХЕХВА ЊЕ

15. Клаузула за применуваље па договорот.

Со ова осигурување не може да се користат превозници или чувари.

НЛМАЛУВАЊЕ НА 1ПТЕТИ 16. Клаузула за должностпте на оспгуреппкот. Осигуреникот, неговнте службеници или застапници во однос на

штетите надоместливи со ова осигурување имаат обврска: 16.1 да преземат разумни мерки поради спречување или намалување

на таквите штети; и 16.2 на соодветен начин да ги обезбедат и сочуваат сите права спре-

ма превозниците, чуварите и останатите трети лица. Осигурителот, освен штетите коишто се надоместливи со ова осигу-

рување, ќе му го надомести на осигуреникот и секој додатен соодветен и разумно наиравен трошок, којшто се однесува на напред наведените ра-боти.

17. Клаузула за откажување од право иа надомест. Преземањето на мерките од сграна на осигуреникот или осигурите-

лот поради спасување, заштита или поправка на осигурениот предмет нема да има значење за откажување од правото на надомест или прифа-ќање на напуштање, а нема ни на кој било друг начин да оди на штета на едната или другата страна.

247

Page 231: Меѓународен транспорт

м е у н а р о д е н т р н с п о р т м е у н а р о д н о о с и г у р у в а њ е

И.ЧККГНУВА ЊЕНА ЗА ПОПНУВА Њ Е

18. Клаузула за разумна итност. Осигурувањето се дава под услов осигуреникот да дејствува со разу-

мна итност во сите случаи кога тоа е можно.

ПРИМЕИА НА ТТРАВО ИПРАКТИКА

19. Клаузула за примена на англиско право и практика. На ова осигурување ќе се применува англиското право и практика.

ЗАВЕЛЕШКА:

Штом оснгуреникот ќе дознае за штетата која е покриена, според ус-ловите од ова осигурување е должен за тоа веднаш да го извести осигу-рителот, бидејќи правото на надомест е условено од исполнувањето на оваа обврска.

ИНСТИТУТСКА КАРГО КЛАУЗУЛА С97

ПГИГУРЕНИ РИЗИИИ

1. Клаузула за осигурени ризици.9Ѕ

Ова осигурување ги покрива долунаведените ризици, освен исклучу-вањата предвидени со клаузулите 4, 5, 6 и 7 од овие услови, и тоа:

1.1 загуба или оштетување на осигурениот предмет што разумно мо-же да се припише:

1.1.1 пожар или експлозија; 1.1.2 бродолом, насукување, потонување или превртување на бродот

или друго пловило;

9 7 Оваа институтска клаузула, исто така се разлккува од клаузулата А по три одредби, и тоа: во клаузулата за осигурени ризици, во клаузулата за исклу-чени штетп и во клаузулата за исклучени воеки ризици. Бидејќи општата клау-зула за исклучени штети и клаузулата за исклучени воени ризици се во потпол-ност идентични како и институтската клаузула В, нема повторно да приоѓаме кон нивно дополнително објаснување.

9 8 Оваа клаузула ги покрива следните ризици: губење или оштетување на осигурен предмет, кое настанало како последица на пожар или експлозија, бро-долом, заринкување, потонувазње или превртување на брод шш друго пловило, превртување или слизнуваље на копнено возило, судир или дотф на брод, дру-го пловило или ѕозила со КОЈ било надворешен предмет освен со вода, истова-рување на товар во пристаниште; и губење шш оштетување на осш-урен пред-мет поради штети од заедничка хаварија и исфрлување на товарот во море.

248

Page 232: Меѓународен транспорт

ii - о с и г у р у в а њ е с п о р е д н о в а т а н г л и с к а к а р г о п о л с а

1.1.3 превртување или слизнување на копнено возило; 1.1.4 судир или допир на бродот, друго пловило или возило со КОЈ бн-

ло надворешен предмет, освен со вода; 1.1.5 истовар на товарот во одреденото пристаниште; или 1.2 загуба или оштетување на осигурениот иредмет настанати пора-

ди: 1.2.1 штети од заедничка хаварија; 1.2.2 исфрлување на товарот во море. 2. Клаузула за заедшгчка хаварија. Ова осигурување покрива заедничка хаварија и награда за спасување

пресметана или одредена во согласност со одредбите на договорот за превоз и/или надлежното право и практика, кон настанале да би се из-бегнале штети или се во врска со нив. а последица се на која било при-чнна освен оние причини исклучени со ова осигурување, наведени во клаузулите 4 ,5 ,6 и 7, или на друго место од овие условн.

3. Клаузула за судир порадн двострана вина. Ова осигурување се проширува и на отштетата на осигуреникот КОЈ

мора да ја плати за дел од одговорноста, врз основа на договорот за пре-воз според клаузулата „за судир поради двострана вина", а се однесува на штети платливи со ова осигурување. Во случај на какво било барање од бродарот за надомест врз основа на наведената клаузула, осигурени-кот се обврзува за тоа да го нзвести осигурителот, КОЈ пма право на СВОЈ трошок да го брани осигуреникот од такви барања.

ПЈТЕТИ ИСКЛУЧЕНИ ОП ОСИГУРУВА Њ Е

4. Општа клаузула за нсклученн штети. Од осигурување се исклучени овие штети: 4.1 загуба, оштетување или трошок кои може да се прнпишат како

намерна постаика на осигуреникот; 4.2 нормално течење, редовна загуба во тежина или волумен, или во-

обичаено трошење на осигуреннот предмет; 4.3 загуба, оштетување или трошок настанати поради недоволно или

несоодветно пакување, или неподготвеност на осигурениот предмет (из-разот „пакување" во смисла на оваа клаузула вклучува и редење на сто-ката во контеЈнер, но само ако тоа редење се направи пред стапување на сила на ова осигурување или ако го изврши осигуреникот, односно него-виот службеник);

4.4 загуба, оштетување или трошоци настанати поради внатрешна маана или природно својство на осигурениот предмет;

4.5 загуба, оштетување или трошок настанати непосредно иоради за-доцнување, дури и тогаш кога задоцнувањето настанало поради осигу-рен ризик (освен трошоци надоместувани според клаузулата 2 од овие услови);

2 4 9

Page 233: Меѓународен транспорт

м е у н а р о д е н т р а н с п о р т м е у н а р о д н о о с и г у р у в а њ е

4.6 загуба, оштетување или трошоци предизвикани поради инсол-вентност или неизвршување на финансиските обврски од страна на соп-ственикот, нарачателот во бродскиот договор, бродарот, работодавачот или преземачот на бродот;

4.7 намерно оштетување или намерно потполно или делумно оште-тување на осигурениот предмет со противправно деЈствување на кое би-ло лице или лпца;

4.8 загуба, оштетување или трошоци предизвикани со употреба во воени цели на атомска или нуклеарна фузиЈа, или друго оружЈе со слич-но дејство, односно радиоактивна сила или предмети.

5. Клаузула за нсклучени штети поради неспособност на бродот за пловидба.

5.1 Ова осигурување не покрива загуба или оштетување на осигуре-ниот предмет или трошоци настанати поради: > неспособност на бродот или друго пловило за пловидба; > неприкладност на бродот, друго пловило, возила или контејнери за

сигурен превоз на осигурениот предмет. Ова, под услов на осигуреникот или на неговите службеници за вре-

ме на товарањето на стоката да им било познато дека бродот не е спосо-бен за пловидба илн да не е прикладен за сигурен превоз на осигурениот предмет.

5.2 Осигурителот нема да става приговор во поглед на способноста на бродот за пловидба или неговата прикладност за превоз на осигуре-ниот предмет до одредиштето, освен ако на осигуреникот или неговите службеници им било познато дека бродот не е способен за пловидба или не е прикладен за соодветен превоз.

6. Клаузула за исклучепи воеии ризици. Ова осигурување не покрива загуби, оштетувања или трошоци нас-

танати поради: 6.1 воЈна, граѓанска воЈна, револуциЈа, побуни, востаниЈа или граѓан-

ски ВОЈНИ кои поради тоа ќе настанат, или КОЈ било друг непријателски акт од страна на завојуваните сили или против нив:

6.2 заробување, заплена, залог, ограничување или задржување, како и последици од тие акти или обиди тие да се извршат;

6.3 заостанати мини, торпеда, бомби или друго воено оружЈе. 7. Клаузула за псклучеии рнзици од штрајк. Ова осигурување не покрива загуба, оштетување или трошоци: 7.1 кои се предизвикани од штрајкувачи, работници отпуштени од

работа, или лица кои учествуваат во работнички немири, насилства или граѓански војни;

7.2 кога се последица на штрајкови, отпуштања од работа, работнич-ки немири, насилства или граѓански војни;

7.3 предизвикани од терористи или кои било лица кои дејствуваат од политички мотиви.

2 5 0

Page 234: Меѓународен транспорт

ii - о с и г у р у в њ с п о р е д н о в а т а а н г л и с к а р г о п о л и с а

ТРА ЕЊЕ НА ОС.ИГУРУВАЊЕ

8. Клаузула за превоз. 8.1 Ова осигурување стапува на сила од моментот кога стоката ќе го

напушти складиштето или местото на складирање во местото наведено во оваа полиса како почеток, продолжува за време на вообичаениот тек на превозот и завршува:

8.1.1 со испорака на стоката во складиштето на примачот или друго крајно складиште или место на складирање во местото на одредиштето наведено во оваа полиса;

8.1.2 со нспорака во кое било друго складиште или место на склади-рање, без оглед на тоа дали тоа се наоѓа во местото на одредшптето на-ведено во полисата или пред него кое осигуреникот го избрал:

8.1.2.1 за складирање вон вообичаениот тек на превозот; 8.1.2.2 за доставување или распределба; или 8.1.3 со истек на рок од шеесет дена по завршување на истоварот на

осигурената стока од поморскиот брод до крајното пристаниште на ис-товар, или според тоа што порано ќе настане.

8.2 Ако по истоварот од поморскиот брод во крајното пристаниште на истовар, но пред престанувањето на ова осигурување, стоката треба да биде испорачана во друго определено место од она наведено во дого-ворот, ова осигурување останува на сила според напред наведените ус-лови за престанок на осигурувањето, но осигурувањето ќе престане во моментот кога ќе започне превозот кон другото определено место.

8.3 Ова осигурување ќе остане на сила (според напред наведените ус-лови и одредбите на клаузулата 9 од овие услови) за време на задоцнува-ње кое настанало без знаење на осигуреникот, за време на какво било скршнување, присилен истовар, повторно товарање или претовар, и за време на која било измена на поморскиот потфат настанат поради ко-ристење на овластувањата што бродосопственикот или нарачателот ги има според договорот за превоз.

9. Клаузула за престапок на договорот за превоз. Ако поради околности вон волјата на осигуреникот извршувањето

на договорот за иревоз би престанал во некое друго пристаниште или место на одредиште, а не во одредиштето иредвидено во договорот или иревозот „заврши" на друг начин пред испораката на стоката, како што е иредвидено со клаузулата 8 од овне услови, тогаш исто така ова осигу-рување ќе престане, освен ако за тоа веднаш не биде известен осигури-телот и се побара продолжување на осигурувањето. Во тој случај, осигу-рувањето останува на сила, со плаќање додатна премија ако тоа осигу-рителот го бара, се додека:

9.1 стоката не биде иродадена или испорачана во тоа пристаниште или место, или ако поинаку посебно не е договорено, до истекот на рок од шеесет дена ио пристигнувањето на осигурената стока во тоа приста-

2 5 1

Page 235: Меѓународен транспорт

м е г у н а р о д е н т р а н с п о р т м е г у н а р о д н о о с и г у р у в а њ е

ншпте или место, или спрема тоа што порано ќе настапи; или 9.2 ако стоката биде отпремена во наведениот рок од шеесет дена

(или во договорениот продолжен рок) на одредиштето наведено во по-лисата или кое било друго одредиште, се додека превозот не заврши во согласност со одредбите од горенаведената клаузула 8.

ХО. Клаузула за промена на патувањето. Кога по стапување на сила на ова осигурување ќе биде променето

местото на одредиштето од страна на осигуреникот, осигурувањето ос-танува на сила со премиЈа и услови кои ќе се одредат, со тоа што за таа промена треба веднаш да биде известен осигурителот.

ПАРАЊЕ ЗА НА ПОМЕСТ НА ЈПТЕТА

11. Клаузула за осигуреп интерес. 11.1 Да би добил надомест од ова осигурување, осигуреникот мора да

има оправдан материЈален интерес во однос на осигурениот предмет во моментот на настанување на осигурениот случај.

11.2 Ако се исполнети условите од претходниот став, осигуреникот има право на надомест покриен со осигурувањето, настанат за време на траење на ова осигурување иако штетата настанала пред склучување на договорот за осигурување, освен ако на осигуреникот му било познато дека настанал осигурен случаЈ, а на осигурителот не.

12. Клаузула за трошоци на отпрема. Ако поради настанување на осигурен настан осигуреното патување

завршило во некое друго пристаниште или место, а не во она предвиде-но со ова осигурување, осигурителот ќе му надомести на осигуреникот за секој додатен соодветен и разумно направен трошок поради истовар, складирање или отпрема на осигурениот предмет во одредиштето пред-видено со договорот.

На осигурувањето според клаузулата 12, коЈа не се применува на за-едничка хаварија и награда за спасување, ќе се применуваат одредбите за штети исклучени од осигурување, содржани во клаузулите 4, 5, 6 и 7 од овие услови, а не се покриени трошоци настанати поради пропуст, не-внимание, инсолвентност или неизвршување на финансиските обврски од страна на осигуреникот или неговите службеници.

13. Клаузула за изведена и целосна загуба. Со ова осигурување не се дава надомест за изведена и целосна загу-

ба, освен ако осигуреннот предмет е разумно напуштен затоа што наста-нал негов вистински целосен губиток којшто не можел да се избегне -или затоа што трошоците за поправка, доведување во исправна состојба и трошоците за отпрема на осигурениот предмет до одредиштето би из-несувале повеќе од неговата вредност што би ја имал на одредиштето.

14. Клаузула за осигурување на дополиителиа сума. 14.1 Ако осигуреникот, освен сумата на која е заклучено осигурува-

2 5 2

Page 236: Меѓународен транспорт

ii - о с и г у р у в а њ е с п о р е д н о в а т а а н г л и с к а 1сарго п о л и с а

њето на стоката со ОВОЈ договор, направи осигурување на таа стока на дополнителна сума на осигурување, ќе се земе договорената сума на осигурениот предмет да Ја сочинува збирот на сумите на осигурување со овој договор и сите дополнителни суми на осигурување, ако Ја покрива-ат настанатата штета.

Надоместот на штетата ќе се пресмета сразмерно на односот на сума на осигурување од ОВОЈ договор спрема вкупната сума на осигурување. Во случаЈ на барање за надомест од ова осигурување, осигуреникот ќе му прибави на осигурителот докази за сумите од сите другн осигурува-ња.

14.2 Кога ова осигурување ќе се направи на дополнителна сума на осигурување, ќе се применува оваа клаузула:

Ке се смета да договорената вредност Ја прави збирот на сумпте на кои е склучено првобитното осигурување и збирот на сите износи на кои осигуреникот направил дополнително осигурување, ако Ја покрива-ат штетата. Надоместот на штета ќе се пресмета сразмерно на сумата на осигурување од ОВОЈ договор спрема вкупната сума на осигурување.

Во случај на барање за надомест од осигурувањето, осигуреникот ќе му прибави на осигурителот докази за сумите од снте други осигурува-ња.

КОРИСТ ОП ОСИГУРУПА Њ Е

15. Клаузула за применување на договорот.

Со ова осигурување не може да се користат превозници пли чувари.

НА МАЛУВА ЊЕИА ТТТТЕТИ 16. Клаузула за должностите на осигуреникот. Осигуреникот, неговите службеници или застапшши. во однос на

штетите надоместливи со ова осигурување имаат обврска: 16.1 да преземат разумни мерки поради спречување или намалување

на таквите штети; и 16.2 на соодветен начин да ги обезбедат и сочуваат сите права спре-

ма превозниците, чуварите и останатите трети лица. Осигурителот, освен штетите надоместливи со ова осигурување, ќе

му го надомести на осигуреникот и секоЈ соодветен и разумно направен трошок кој се однесува за напред наведените работи.

17. Клаузула за откажување од право на надомест. Преземањето на мерките од страна на осигуреникот или осигурите-

лот поради спасување, заштита или поправка на осигурениот предмет нема да има значење за откажување од правото на надомест или прифа-ќање на напуштање, а нема ни на кој било друг начин да оди на штета на едната или другата страна.

2 5 3

Page 237: Меѓународен транспорт

м е г у н а р о д е н т р а н с п о р т м е г у н а р о д н о о с и г у р у в а е

ИЗЕЕГНУВАЊЕ НА ЗАДОЦНУВАЊЕ

18. Клаузула за разумна нтност. Осигурувањето се дава под услов осигуреникот да дејствува со разу-

мна итност во сите случаи кога тоа е можно.

ПРИМЕНА НА ПРА ВО И ПРА КТИКА

19. Клаузула за примена на англиско ираво и практика. На ова осигурување ќе се применува англиското право и практика.

Штом осигуреникот ќе дознае за штетата која е покриена, според ус-ловите на ова осигурување е должен за тоа веднаш да го извести осигу-рителот, бидејќи правото на надомест е условено од исполнувањето на оваа обврска.

2 5 4

Page 238: Меѓународен транспорт

- о с и г у р у в а њ е с п о р е д н о в а т а а н г л и с к а к а р г о п о л с а

ИНСТИТУТСКА КАРГО КЛАУЗУЈ1А ЗА ВОЈНА"

ОСИГУРЕНИ ризтт 1. Клаузула за осигурени рпзиди. Ова осигурување ги покрива штетнте, освен оние исклучени од оси-

гурување според клаузулите 3 и 4 од овие услови, загуба или оштетува-ње на осигурениот предмет настанати поради:

1.1 војна, граѓанска војна, револуција, побуни, востаниЈа, граѓански ВОЈНИ кои поради тоа настануваат, или каков било непријателски акт од страна на завојувана сила или против неа;

1.2 заробување, заплена, залог, ограничување или задржување наста-нато поради ризици предизвикани во претходната одредба од овие усло-ви, како и последица од тие акти или обид тие да се извршат;

1.3 залутани мини, торпеда, бомби или друго напуштено воено оруж-је.

2. Клаузула за заедничка хаварија. Ова осигурување покрива заедничка хаварија и награда за спасување

пресметана или одредена во согласност со одредбите на договорот за превоз и/или надлежното право и практика, кои настанале да би се избе-гнале или се во врска со избегнување на загубата порадн ризици покрие-

9 9 Оваа клаузула се применува со цел покрнвање на загубнте н штетите кои настануваат врз осигурената стока поради военн деЈствнЈа и опасности. Инсти-тутската клаузула за војна ги содржн следните клаузули: две клаузули за покри-енн ризици (клаузула за осигурени ризици и клаузула за заедничка хаварија); две клаузули за исклучени штети од осигурување (општа клаузула за исклучени ризици и клаузула за исклучени штети поради неспособност на бродот за пло-видба); две клаузули за траење на осигурувањето (клаузула за превоз и клаузу-ла за промена на патувањето); две клаузули за барање надомест на штета (кла-узула за осигурен интерес и клаузула за осигурување на дополнителна сума); една клаузула за корист од осигурување (клаузула за неважност на договорот); две клаузули за намалување на штети (клаузула за должностите и клаузула за откажување од право на надомест); една клаузула за избегнување на задоцнува-ње (клаузула за итност); и една клаузула за примена на правото и практиката (клаузула за примена на правото и праксата). Институтската карго клаузула за војна содржи значи четнринаесет клаузули. Во споредба со институтските ком-плети за осигурување А, Б и Ц, девет клаузули од оваа институтска клаузула се потполно идентични со оние од комплетите за осигурување од поморски ризи-ци. Извесни разлики постојат во клаузулите 1, 2, 3 и 8. Додека, пак, институт-ската клаузула за војна вооппгго не ги содржи одредбите од клаузулите за су-дир поради двострана вина, клаузулата за исклучени воени ризици, клаузулата за исклучени ризици од штрајк, клаузулата за трошоци за отпрема и клаузулата за изведена целосна загуба. Овие клаузули не се ставенн во оваа институтска клаузула, бидејќи се сметало дека се непотребни каЈ осигурувањето на воените ризици.

2 5 5

Page 239: Меѓународен транспорт

м е у н а р о д е н т р а н с п о р т м е у н а р о д н о о с и г у р у в а њ е

ни со оваа клаузула.

ПЈТКТИ ИСКЛУЧЕИМ ОП ОСИГУРУВАЊЕ

3. Оишта клаузула за оспгурепи штети. Од осигурување се исклучени овие штети: 3.1 загуба, оштетување или трошок КОЈ може да се пршпппе како на-

мерна постапка на осигуреникот; 3.2 нормално течење, редовна загуба во тежина или волумен, или во-

обичаено трошење на осигурениот предмет; 3.3 загуба, оштетување или трошок настанати поради недоволно или

несоодветно пакување, или неподготвеност на осигурениот предмет (из-разот „пакување" во смисла на оваа клаузула вклучува и редење на сто-ката во контејнер, но само ако тоа редење се направи пред стапување на сила на ова осигурување или ако го изврши осигуреникот, односно него-виот службеник);

3.4 загуба, оштетување или трошоци настанати поради внатрешна маана или природно СВОЈСТВО на осигурениот предмет;

3.5 загуба, оштетување или трошок настанати непосредно поради за-доцнување, дури и тогаш кога задоцнувањето настанало поради осигу-рен ризик (освен трошоци надоместувани според клаузулата 2 од овие услови);

3.6 загуба, оштетување или трошоци предизвикани поради инсол-вентност или неизвршување на финансиските обврски од страна на соп-ственикот, нарачателот во бродскиот договор, бродарот, работодавачот или преземачот на бродот;

3.7 каков било надомест за дополнување на штета настаната поради неуспех или фрустрација на патувањето, односно поморскиот потфат;

3.8 загуба, оштетување или трошоци предизвикани со употреба во воени цели на атомска или нуклеарна фузија, или друго оружје со слич-но деЈСТво, односно радиоактивна сила или предмети.

4. Клаузула за исклучени штети поради неспособиост на бродот за пловпдба.

4.1 Ова осигурување не покрнва загуба или оштетување на осигуре-ниот предмет или трошоци настанати поради: > неспособност на бродот шш друго пловило за пловидба; > неприкладност на бродот, друго пловило, возила или контејнери за

сигурен превоз на осигурениот предмет. Ова, под услов на осигуреникот или неговите службеници за време

на товарањето да им било познато дека бродот не е способен за пловид-ба или да не е прикладен за сигурен превоз на осигурениот предмет.

4.2 Осигурителот нема да приложи приговор во поглед на способнос-та на бродот за пловидба или неговата прикладност за превоз на осигу-рениот предмет до одредиштето, освен ако на осигуреникот или негови-

256

Page 240: Меѓународен транспорт

ii - о с и г у р у в а њ е с п о р е д н о в а т а а н г л и с к а к а р г о п о л с а

те службешпди им било познато дека бродот не е способен за пловидба или не е прикладен за соодветен превоз.

ТРАЕЊЕ ИА ОСИГУРУВАЊЕ

5. Клаузула за превоз. 5.1 Ова осигурување: 5.1.1 стапува на сила веднаш кога осигурениот предмет или КОЈ бнло

негов дел е товарен на поморскиот брод; 5.1.2 престанува според одредбите на клаузулата 5.2 и 5.3 од овие ус-

лови, било со растовар од поморскиот брод на оспгурениот предмет илн на неговиот дел во одредишното прнстаниште или местото на растовар, или по истекот во рок од петнаесет дена, сметајќи од полноќ на ОНОЈ ден кога бродот стигнал во одреденото пристаниште или место на растовар, или според тоа што порано ќе настапи, сепак, ако веднаш се извести осигурителот и со,

5.1.3 плаќање дополнителна премија. таквото осигурување стапува повторно на сила кога бродот оттаму ќе отплови, а да не го истоварпл осигурениот предмет во одредишното пристаниште или место на расто-вар; и

5.1.4 престанува според одредбите 5.2 и 5.3 од овие услови, како во смисла на осигурениот предмет така и во смисла на КОЈ било дел, после штом биде растоварен во одреденото или заменетото пристаниште на растовар, или со истекот на рок од петнаесет дена, сметајќи од полноќ на оној ден кога бродот повторно стигнал во одредишното пристаниште или место на растовар или кога бродот стасал во заменетото пристани-ште или место на растовар, но според тоа што побрзо ќе настане.

5.2 Ако за време на осигуреното патување поморскнот брод плови во некое попатно пристаниште или место за да би истоварил осигурен предмет поради претовар на поморски брод или воздухоплов, или да би растоварил стока од бродот во некое пристаниште или место на преби-вање, тогаш со одредбите од клаузулата 5.3 од овие услови и со плаќање дополнителна премија ако тоа осигурителот го побара, ова осигурување продолжува до истекот на рокот од петнаесет дена, сметајќи од полноќ на оној ден кога бродот стигнал во таквото пристаниште или место, но потоа осигурувањето повторно стапува на сила за осигурениот предмет и за кој било негов дел кога тој дел ќе биде товарен на поморскиот брод или воздухоплов, со кој се продолжува превозот. За време на рокот од петнаесет дена, осигурувањето останува на сила само додека осигурени-от предмет или кој било негов дел од тој предмет се наоѓа во тоа приста-ниште или место. Ако во споменатиот рок од петнаесет дена стоката е претоварена или кога осигурувањето стапило повторно на сила, според одредбите на клаузулата 5.2:

5.2.1 ако превозот настанува со поморски брод ова осигурување трае

2 5 7

Page 241: Меѓународен транспорт

м г у н а р о д е н т р н с п о р т м е г у н а р о д н о о с и г у р у в а њ е

според одредбите на оваа клаузула; или 5.2.2 ако превозот настанува со воздухоплов, се смета дека институт-

ската клаузула за воени ризици (за превоз на стока воздушно, исклучу-вајќи испораки со пошта) прави дел од ова осигурување, а ќе се приме-нува превоз во воздух.

5.3 Ако патувањето од договорот за превоз заврши во некое друго пристаниште или место, различно од одредиштето утврдено во догово-рот, таквото пристаниште или место ќе се сметаат одредишно пристани-ште за растовар и таквото осигурување престанува согласно одредбите на клаузулата 5.1.2. Ако осигурениот предмет би бил дополнително ис-пратен од првобитното или друго одредиште, тогаш под услов осигури-телот да биде веднаш известен пред почетокот на понатамошниот пре-воз и со плаќање дополнителна премиЈа, таквото осигурување повторно стапува на сила:

5.3.1 во случај ако осигурениот предмет бил растоварен кога осигу-рениот предмет или КОЈ било негов дел се товари на брод со КОЈ се про-должува превозот;

5.3.2 во случај ако осигурениот предмет бил растоварен кога бродот ќе исплови од таквото пристаниште кое се смета за одредено иристани-ште за растовар.

Потоа, таквото осигурување престанува согласно одредбата 5.1.4. 5.4 Осигурувањето против ризиците од дејство на мини или напуште-

ни торпеда што пливаат или потопени. трае се додека осигурениот пред-мет или КОЈ било негов дел се наоѓа на пловилото за време на превозот до или од поморскиот брод, но во еден случаЈ по истекот на шеесет дена од растоварот од поморскиот брод, освен ако поинаку посебно не е до-говорено со осигурителот.

5.5 Ова осигурување ќе остане на сила според одредбите на овие кла-узули ако осигурителот биде веднаш известен и со плаќање дополнител-на премиЈа кога тоа осигурителот ќе го побара, во случај на секое скрш-нување или променување на поморскиот потфат настанат поради корис-тење овластувања кон на бродосопствениците или нарачателите на пре-возот им го дава договорот за превоз.

/За потребите на клаузула 5/ „Доаѓањето" ќе значи дека бродот е вкотвен, приврзан или на друг

начин осигурен со врзување или место во подрачјето на пристанишните власти. Ако таков превоз или место не се расположиви, се смета дека бродот „стигнал" кога првпат ќе се вкотви, приврзе или на друг начин осигури во или пред предвиденото пристаниште или место на растовар. „Поморски брод" ќе значи брод кој превезува предмет од едно приста-ниште или место до друго, ако таквото патување вклучува и патување на море со истиот брод.

6. Клаузула за промена на патувањето. Кога по стапувањето на сила на ова осигурување ќе биде променето

2 5 8

Page 242: Меѓународен транспорт

ii о с и г у р у в а њ е с п о р е д н о в а т а а н г и с к а а р г о п о и с а

местото на одредиште од страна на осигуреникот, осигурувањето оста-нува на сила со премија и условн кои ќе се одредат, со тоа што за таа промена треба да биде веднаш известен осигурителот.

7. Ако ОВОЈ договор содржи што било, а што би било во спротнвност со клаузулите 3.7, 3.8 или 5, ТОЈ ќе биде во ТОЈ дел ништовен.

ЕАРАЊЕЗА НАПОМЕСТ НА 7ПТЕТА

8. Клаузула за осигурен интерес. 8.1 За да добие надомест од ова осигурување, осигуреникот мора да

има оправдан материјален интерес во однос на осигурениот предмет во моментот на настанување на осигурениот случаЈ.

8.2 Ако се исполнети условите од став 8.1, осигуреникот ќе биде ов-ластен на дополнување за штета покриена со ова осигурување настаната за време на траење на ова осигурување, дури и да настанала штетата пред склучување на договорот за осигурување, освен ако на осигурени-кот му било познато дека настанал осигурен случај, а на осигурителот не.

9. Клаузула за оспгуруваље на дополнителна сума. 9.1 Ако осигуреникот, освен сумата на кое е склучено осигурување-

то на стоката со ОВОЈ договор, направи осигурување на таа стока на до-полнителна сума на осигурување, ќе се земе договорената вредност на осигурениот предмет да го прави збирот на сумите на осигурување со ОВОЈ договор и сите дополнителни суми на осигурување, ако ја покрива-ат настанатата штета. Надоместот за штетата ќе се пресметува сразмер-но на односот на сумата на осигурување од ОВОЈ договор спрема вкупна-та сума на осигурување.

Во случаЈ на барање надомест од ова осигурување, осигуреникот ќе прибави на осигурителот докази за сумите од сите други осигурувања,

9.2 Кога ова осигурување ќе се направи на дополнителна сума на осигурување, ќе се применува оваа клаузула:

Се смета договорена вредност да прави збирот на сумите на кои е склучено првобитното осигурување и збирот на сите суми на кои осигу-реникот наиравил дополнително осигурување ако ја покриваат штетата.

Надоместот за штета ќе се пресметува сразмерно односот на сумата на осигурување од овој договор спрема вкупната сума на осигурување. Во случај на барање за надополнување од осигурување, осигуреникот ќе му прибави на осигурителот докази за сумите на осигурување за сите други осигурувања.

КОРИСТОД ОСИГУРУВАЊЕ

10. Клаузула за неважност на договорот. Со ова осигурување не може да се користат возари или чувари.

2 5 9

Page 243: Меѓународен транспорт

м е у н а р о д е н т р н с п о р т м е у н а р о д н о о с и г у р у в а њ е

НАМАШВАЊЕ НЛ.ШТЕТИ

11. Клаузула за должностите. Должност е на осигуреннкот, неговите службеницн или застапници

во однос на штетите надоместливи со ова осигурување: 11.1 да преземаат разумни мерки поради спречување или намалува-

ње на такви штети; и 11.2 на погоден начин да ги осигураат и сочуваат сите права спрема

превозниците, чуварите и останатите трети лица. Осигурителот, освен штетите платливи со ова осигурување, ќе му го

надомести на осигуреникот и секој соодветен и разумен трошок КОЈ се однесува на напред предвидените работи.

12. Клаузула за откажување од право иа надомест. Преземањето на мерки од страна на осигуреникот нли осигурителот

поради спасување, заштита или поправка на осигурениот предмет нема да има значење за откажување од правото на надомест или прифаќање на напуштање, и нема ни на кој било друг начин да оди на штета на ед-ната нлп другата страна.

ЈЈРГРКГИУИА ЊЕНА ЗА ПОНИУВА ЊР.

13. Клаузула за итпост. Осигурувањето се дава под услов осигуреникот да работи со разумна

итност во сите случаи кога тоа е можно.

Д^ЦЏКИА ИА ПРАВО ИПРАКТИКА

14. Клаузула за примена на право п практика. На ова осигурување ќе се применува англиското право и лрактика.

ЗАБЛШЕКА:

Штом осигуреникот ќе дознае за штетата КОЈВ е покриена, според ус-ловите на ова осигурување е должен за тоа веднаш да го извесги осигу-рителот, бидејќи правото на надомест е условено од исполнувањето на оваа обврска.

260

Page 244: Меѓународен транспорт

- с г у р у в а њ е с п о р е д н о в а т а а н г л и с к а к а р г о п о л с а

ИНСТИТУТСКА КАРГО КЛАУЗУЛА ЗА ШТРАЈК500

ОСШУРЕНИ РИЗИЦИ

1. Клаузула за осигурени ризици. Ова осигурување ги покрива штетите, освен оние исклучени од оси-

гурување, според клаузулпте 3 и 4 од овие услови, загуби нли оштетува-ња на осигурениот предмет што се предизвикани од:

1.1 штрајкувачи, работници отпуштени од работа или лица кои уче-ствуваат во работнички немири, насилства или граѓански немири;

1.2 терорист или кое било лице кое дејствува од политнчки мотиви. 2. Клаузула за заедпичка хаварија. Ова осигурување покрива заедничка хаварија и награда за спасување

пресметана или одредена во согласност со одредбите од договорот за превоз и/или надлежното право и практика, кои настанале да би се избе-гнале или се во врска со избегнување на загубата поради ризици покрие-ни со оваа клаузула.

ШХЕТИ ИСКЛУЧЕНИ ОП ОСИГУРУВА ЊЕ

3. Општа клаузула за осигурени штетп. Од осигурување се исклучени овпе штети: 3.1 загуба, оштетување или трошок КОЈ може да се пршшше како на-

мерна постапка на осигуреникот; 3.2 нормално течење, редовна загуба во тежина или волумен, или во-

обичаено трошење на осигурениот предмет;

1 0 0 Како и клаузулата за осигурување од воени ризици, така и клаузулата за оспгурување од ризици на штрајк содржи четиринаесет клаузули. Оваа инсти-тутска клаузула се разликува од институтските комплети за осшгурување А, Б и Ц, само во делот на клаузулите за осигуреии ризицн (клаузула бр. 1) и огаптата клаузула за исклучени штети (клаузула бр. 3). Со клаузулата за осигурени ри-зици се покрива губењето и оштетуваљето на осигурениот предмет, кои наста-нале како резултат на штраЈкувачи, работннци отпуштени од работа или лица кои учествуваат во работнички немирп, насилства или граѓански немири; и те-рорисги нли кои било лица кои дејствуваат од политички мотиви. Општата кла-узула за нсклучени штети (клаузула бр. 3) од институтската клаузула за штраЈк, во целост одговара на одредбата за исклучени штети од комплетот институтскп клаузули за осигурување А,Б и Ц, со тоа што во комплетот за осигурување на штраЈк се наоѓаат уште две одредби за исклучени штети кои ги нема во компле-тите за осигурување на поморски ризици, а тие се: одредба за исклучување од осигурување загуби, оштетувања или трошоци настанати поради отсуство, не-достатоци во работата или одбнвање на работа, како последтш;а на каков било штраЈК, работнички немири, насилсгва или граѓански немири; и одредба за ис-клучени штети од осигурување, настанати поради неуспех или фрустрација на патувањето или поморскиот потфат.

2 6 1

Page 245: Меѓународен транспорт

м е г у н р о д н т р а н с п о р т и м е у н а р о д н о о с и г у р у в а њ е

3.3 загуба, оштетување или трошок настанати поради недоволно или несоодветно пакување, или неподготвеност на осигурениот предмет (из-разот „пакување" во смисла на клаузулата 3.3 вклучува и редење на сто-ката во контејнер, но само ако тоа редење се направи пред стапување на сила на ова осигурување или ако го изврши осигуреникот, односно него-виот службеник);

3.4 загуба, оштетување или трошоци настанати поради внатрешна маана или природно својство на осигурениот предмет;

3.5 загуба, оштетување или трошок настанати непосредно поради за-доцнување, дури и тогаш кога задоцнувањето настанало поради осигу-рен ризик (освен трошоци надоместувани според клаузулата 2 од овие услови);

3.6 загуба, оштетување или трошоци предизвикани поради инсол-вентност или неизвршување на финансиските обврски од страна на соп-ственикот, нарачателот во бродскиот договор, бродарот, работодавачот или преземачот на бродот;

3.7 загуба, оштетување или трошок настанати поради отсуство, недо-статоци во работата или одбивање на работата во која било форма, ако е настанато како последица на каков било штраЈК, отпуштање од рабо-та, работнички немири, насилства или граѓански немири;

3.8 каков било надомест за дополнување на штета настаната поради неуспех или фрустрација на патувањето, односно поморскиот потфат;

3.9 загуба, оштетување или трошоци предизвикани со употреба во воени цели на атомска или нуклеарна фузиЈа, или друго оружЈе со слич-но деЈство, односно радиоактивна сила или предмети;

3.10 загуба, оштетување или трошок предизвикани од војна, граѓан-ска воЈна, револуција, побуна, востание или граѓански ВОЈНИ кои од тоа ќе настанат, или каков било неприЈателски акт од страна на завојувана сила или против неа.

4. Клаузула за исклучепи штети поради неспособност на бродот за пловидба.

4.1 Ова осигурување не покрива загуба или оштетување на осигуре-ниот предмет или трошоци настанати поради: > неспособност на бродот или друго пловило за пловидба; > неприкладност на бродот, друго пловило, возила или контејнери за

сигурен превоз на осигурениот предмет. Ова, под услов на осигуреникот или неговите службеници за време

на товарањето да им било познато дека бродот не е способен за пловид-ба или да не е прикладен за сигурен превоз на осигурениот предмет.

4.2 Осигурителот нема да приложи приговор во поглед на способнос-та на бродот за пловидба или неговата прикладност за превоз на осигу-рениот предмет до одредиштето, освен ако на осигуреникот или негови-те службеници им било познато дека бродот не е способен за пловидба или не е прикладен за соодветен превоз.

262

Page 246: Меѓународен транспорт

- о с и г у р у в а њ е с п о р д н о в а т а а н г л и с к а а р г о п о л и с а

ТРА ЕЊЕ ИА ОСИГУРУИА ЊЕ

5. Клаузула за превоз. 5.1 Ова осигурување стапува на сила од моментот кога стоката ќе го

напушти складиштето или местото на складирање во местото наведено во оваа полиса како почетно, продолжува за време на вообичаениот превоз и завршува:

5.1.1 со испорака на стоката во складиштето на примачот или друго крајно складиште или место на складирање во местото наведено во оваа полиса;

5.1.2 со испорака во кое било друго складиште или место на склади-рање, без оглед на тоа дали се наоѓа во местото наведено во полисата или пред него што осигуреникот го избрал:

5.1.2.1 за складирање вон вообичаениот тек на превоз; 5.1.2.2 за доставување или распределба; или 5.1.3 со истекот на рок од шеесет дена по завршокот на истоварот на

осигурената стока од поморскиот брод во краЈНото пристаниште на рас-товар, што прво ќе настане.

5.2 Ако по истоварот од поморскиот брод во краЈното пристаниште на истовар, но пред престанувањето на ова осигурување, стоката треба да биде отпремена во друго одредиште од она што е определено во дого-ворот, ова осигурување останува на сила според наведеннте услови за престанок на осигурувањето, но осигурувањето ќе престане во момен-тот кога ќе започне превозот за другото одредшнте.

5.3 Ова осигурување ќе остане на сила (според напред наведените ус-лови и одредбите на клаузулата 6 од овие услови) за време на задоцнува-ње кое настанало без знаење на осигуреникот, за време на какво било скршнување, присилен истовар, повторно товарање илн претовар, и за време на КОЈВ било измена на поморскиот потфат настанат поради ко-ристење на овластувањата што бродосопственикот или нарачателот ги има според договорот за превоз.

6. Клаузула за престанок иа договорот за превоз. Ако поради околности вон волјата на осигуреникот извршувањето

на договорот за превоз би престанал во некое друго пристаниште или место на одредиште, а не во одредиштето предвидено во договорот или превозот „заврши" на друг начин пред испораката на стоката, како што е предвидено со клаузулата 8 од овие услови, тогаш исто така ова осигу-рување ќе престане, освен ако за тоа не биде веднаш известен осигури-телот и се побара продолжување на осигурувањето. Во тој случај, осигу-рувањето останува на сила, со плаќање дополнителна премија ако тоа осигурителот го бара, се додека:

6.1 стоката не биде продадена или испорачана во тоа пристаниште или место, или ако поинаку посебно не е договорено, до истекот на рок од шеесет дена по пристигнувањето на осигурената стока во тоа приста-

2 6 3

Page 247: Меѓународен транспорт

м е у н а р о д е н т р а н с п о р т м е г у н а р о д н о о с и г у р у в а њ е

ниште или место, или спрема тоа што иорано ќе настапи; или 6.2 ако стоката биде отпремена во наведениот рок од шеесет дена

(или во договорениот продолжен рок) на одредишното место коешто е наведено во полисата или кое било друго одредишно место, се додека превозот не заврши во согласност со одредбите од горенаведената клау-зула 5.

7. Клаузула за промеиа на патување. Кога по стапување на сила на ова осигурување ќе биде ироменето

местото на одредиштето од страна на осигуреникот, осигурувањето ос-танува на сила со премија и услови кои ќе се одредат, со тоа што за таа промена треба веднаш да биде известен осигурителот.

БАРАЊЕЗА НАЦОМЕСТ НА ШТЕТА

8. Клаузула за осигурен интерес. 8.1 За да добие надомест од ова осигурување, осигуреникот мора да

има оправдан материјален интерес во однос на осигурениот предмет во моментот на настанување на осигурениот случај.

8.2 Ако се исполнети условите од претходниот став, осигуреникот има право на надомест покриен со осигурувањето настанат за време на траење на ова осигурување, иако штетата настанала пред склучување на договорот за осигурување, освен ако на осигуреникот му било познато дека настанал осигурен случај, а на осигурителот не.

9. Клаузула за оспгурување на дополнителпа сума. 9.1 Ако осигуреникот, освен сумата на која е склучено осигурување-

то на стоката со ОВОЈ договор, направи осигурување на таа стока на до-полнителна сума на осигурување, ќе се земе договорената сума на осигу-рениот предмет да ЈА сочинува збирот на сумите осигурени со ОВОЈ дого-вор и сите дополнителни суми на осигурување, ако Ја покриваат наста-натата штета. Надоместот на штетата ќе се пресмета сразмерно на од-носот на сумата на осигурување од овој договор спрема вкупната сума на осигурување. Во случај на барање за надомест од ова осигурување, осигуреникот на осигурителот ќе му прибави докази за сумите од сите други осигурувања.

9.2 Кога ова осигурување ќе се направи на дополнителна сума на оснгурување, ќе се нрименува оваа клаузула:

Ке се смета дека договорената вредност ја ирави збирот на сумите на коишто е склучено првобитното осигурување и збирот на сите износи на коишто осигуреникот направил дополнително осигурување, ако ја покриваат штетата. Надоместот на штета ќе се пресмета сразмерно на сумата на осигурување од ОВОЈ договор спрема вкупната сума на осигу-рување. Во случај на барање за надомест од осигурувањето, осигурени-кот ќе му прибави на осигурителот докази за сумите од сите други оси-гурувања.

2 6 4

Page 248: Меѓународен транспорт

- о с г у р у в а њ е с п о р е д н о в т а а н г л и с к а к а р г о п о л с а

КПШСХЈЈЈЈ ОСИГУРУВА ЊЈЕЈ

10. Клаузула за неважиост на договорот.

Со ова осигурување не може да се користат возари или чувари.

ИАМАЛУВАЊКИА ШТЕТИ

11. Клаузула за должностите. Должност е на осигуреникот, неговнте службеници или застапници

во однос на штетите надоместливи со ова осигурување: 11.1 да преземаат разумни мерки поради спречување или намалува-

ње на такви штети; и 11.2 на погоден начин да ги осигураат и сочуваат сите права спрема

превозниците, чуварите и останатите трети лица. Осигурителот, освен штетите платливи со ова осигурување, ќе му го

надомести на осигуреникот и секоЈ соодветен и разумен трошок КОЈ се однесува на напред предвидените работи.

12. Клаузула за откажување од право на надомест. Преземањето на мерки од страна на осигуреникот или осигурителот

поради спасување, заштита или поправка на осигурениот предмет нема да има значење за откажување од правото на надомест или прифаќање на напуштање, и нема ни на КОЈ било друг начин да оди на штета на ед-ната или другата страна.

ИЗБКГИУВАЊЕ ИА ЗАЛОТТИУВАЊК

13. Клаузула за разумна итност. Осигурувањето се дава под услов осигуреникот да работи со разумна

итност во сите случаи кога тоа е можно.

ПРИМЕНА НА ПРАВО И ПЕАКТИКА

14. Клаузула за примена иа право и практика. На ова осигурување ќе се применува англиското право и практика.

ЗАВЕЛЕШКА:.

Штом осигуреникот ќе дознае за штетата која е покриена, според ус-ловите на ова осигурување е должен за тоа веднаш да го извести осигу-рителот, бидејќи правото на надомест е условено од исполнувањето на оваа обврска.

265

Page 249: Меѓународен транспорт

м е г у н л р о д е н т р а н с п о р т и м е г у н а р о д н о о с и г у р у в а њ е

ИНСТИТУТСКА КЈ1АУЗУЈ1А ЗА ВОЈНА - АВИО КАРГО (ИСКЈ1УЧЕНИ ПОШТЕНСКИ ПРАТКИ)1 0 1

ОСИГУРЕНИ РИЗИПИ

1. Клаузула за осигурени ризици. Ова осигурување покрива, освен штети наведени во клаузулата 2 по-

долу, губиток или штета на осигурениот предмет предизвикани од: 1.1 воЈна, граѓанска војна, револуција, востанија, побуни или граѓан-

ски немири што од нив произлегуваат, или каква било непријателска ак-циЈа од или против завоЈуваната сила;

1.2 заробување, заплена, залог, ограничувања или задржувања кои произлегуваат од осигурените ризици под 1.1 горенаведени, и последи-ците од нив или обидите тие да се извршат;

1.3 залутани мини, торпеда, бомби или други воени оружЈа.

ШХЕХИ ИСКЛУЧЕНИ ОД ОСИГУРУВА ЊЖ

2. Клаузула за исклученп штетн. Ова осигурување не покрива: 2.1 загуба, оштетување или трошок настанати поради намерна иос-

тапка од осигуреникот; 2.2 нормално истекување, вообичаена загуба во тежина или волумен,

1 0 ! Оваа институтска клаузула се состои од дванаесет клаузули и забелешка, и тоа: една клаузула за осигурени ризици, една клаузула за исклучени штети, две клаузули за траење на осигурувањето (клаузула за превоз и клаузула за промени на патувањето), две клаузули за отштетни барања (клаузула за осигу-рен интерес и клаузула за осигурување на дополнителна сума), една клаузула за корист од осигурувањето (клаузула за непреминување на договорот), две клау-зули за намалување на штети (клаузула за должностнте на осигуреникот и кла-узула за откажуваље од право на надомест), една клаузула за избегнување на задоцнување (клаузула за разумна итносг), и една клаузула за примена на право и практика. Во продолжение ќе ги обработнме накусо ризиците кои се покрие-ни со ОВОЈ вид осигурување. Со оваа клаузула се покриени три групи ризици. Во првата група се покриени ризици со чие настанување може да дојде до загуба или оштетување на осигурениот предмет, а се однесува пред се на: војни, гра-ѓански ВОЈНИ, востанија, бунтови, побуни или какви било други непријателски акцгш. Во втората група спаѓаат ризици со чие настанување се предизвикуваат штети и загуби на осигуреникот, и тоа со: заробување, заплена, залог, ограни-чувања или задржувања и сл. Разликата помеѓу овие две гругш се состои во тоа што со остварувањето на ризиците од првата група може да дојде до оштетува-ње шхи уништување на осигурената стока додека, пак, со настанувањето на вто-рата група ризици не мора да дојде до физичко уништување на сгоката. Во тре-тата група спаѓаат ризици коп претставуваат резултат на поранешни воени деЈ'-ствИЈа, како на пример, залутани мини, торпеда, бомби или други воени оружја.

2 6 6

Page 250: Меѓународен транспорт

ii - о с и г у р у в а њ е с п о р е д н о в а т а а н г л и с к а к а р г о п о л с а

или вообинаено трошење на осигурениот предмет; 2.3 загуба, оштетување или трошок настанати поради недоволно или

несоодветно пакување, или неподготвеност на осигурениот предмет (из-разот „пакување" во смисла на клаузулата 2.3 вклучува и редење на сто-ката во контејнер, но само ако тоа редење се направи пред стапување на сила на ова осигурување или ако го изврши оснгуреникот, односно него-виот застапник);

2.4 загуба, оштетување или трошоци настанати поради внатрешна маана или природно СВОЈСТВО на осигурениот предмет;

2.5 загуба, штета или трошок што произлегува од несоодветен кон-теЈнер за авион за безбеден превоз на осигурениот предмет, каде што осигуреникот или неговите службеници Ја покриваат таквата несоодвет-ност во времето кога осигурениот предмет е товарен;

2.6 загуба, штета или трошок предизвикани од задоцнување, дури иако задоцнувањето е предизвикано од осигурениот ризик;

2.7 загуба, штета или трошок кој произлегува од инсолвентност или неизвршување на финансиска обврска од страна на сопствениците, капе-таните, нарачателите и операторите со авион;

2.8 какво било отштетно барање кое се базира на неуспешно или фрустрирано патување или настан;

2.9 губиток, штета или трошок КОЈ произлегува од неприЈателска ак-циЈа со воено оруж]е, вклучувајќи атомска и нуклеарна фузија или слич-на реакција или радиоактивна сила или предмет.

ТРАЕЊЕИА ОСИГУРУВА ЊИ

3. Клаузула за превоз. 3.1 Ова осигурување: 3.1.1 се однесува само на осигурениот предмет и на КОЈ било негов

дел ЌОЈ е товарен во авион од почетокот на осигурениот превоз со ави-он;

3.1.2 и завршува според клаузулите 3.2 и 3.3 подолу, или за осигуре-ниот предмет или за КОЈ било од него за истовар од авионот до крајното место на истовар, или истек на петнаесет дена, сметајќи од полноќ кога авионот прнстигнал во краЈното место на истовар, и за тоа веднаш да го извести осигурителот;

3.1.3 со плаќање дополнителна премија таквото осигурување повтор-но се продолжува кога авионот оттаму ќе одлета, а да не го растоварил осигурениот предмет на крајното место на истовар или одредишното место и авионот скршнува оттаму; и

3.1.4 завршува според клаузулите 3.2 и 3.3 подолу, истовар на осигу-рениот предмет или негов дел во крајното (или заменето) место на исто-вар, или со истек на петнаесет дена, сметајќи од полноќ на денот на пов-торното пристигнување на авионот во конечното место на истовар или

2 6 7

Page 251: Меѓународен транспорт

МЕЃУНАРДЕН ТРАНСПОРТ И МЕЃУНРОДНО ОСИГУРУВАЊ

пристигнување на авионот во заменетото место на истовар, што прво ќе се случи.

3.2 Ако за време на осигуреното патување авионот слета во некое попатно место на истовар, осигурениот предмет, за да го продолжи ире-возот со авион или брод, тогаш според клаузулата 3.3 подолу и ако се бара дополнителна премија, ова осигурување продолжува до истекот на петнаесет дена, сметајќи од полноќ на денот кога авионот пристигнал на такво место, но потоа се продолжува, бидејќи осигурениот предмет или негов дел се товарени за продолжување на патувањето со авион или по-морски брод.

За време на петнаесетте дена осигурувањето е на сила по истоварот само ако осигурениот предмет или негов дел е од такво посредно место. Ако стоката го продолжи патот во рок од ТОЈ период од петнаесет дена или ако осигурувањето е продолжено според клаузулата 3.2, тогаш:

3.2.1 ако превозот е со авион, ова осигурување продолжува според условите од овие услови; или

3.2.2 ако превозот е со поморски брод, тогаш важечките клаузули, институтската карго клаузула за воЈна ќе се приклучат кон ова осигуру-вање и ќе важат за превозот со море.

3.3 Ако превозот со авион во договорот за превоз завршува во друго место од она што е договорено, тогаш тоа место ќе се смета за крајно место на истовар и таквото осигурување завршува според условите 3.1.2. Ако осигурениот предмет е примен во оригиналното место на истовар или во друго место на истовар, тогаш веднаш се известува осигурителот пред да започне понатамошниот превоз и да се даде дополнителна пре-мија, таквото осигурување се припојува:

3.3.1 во случаЈ осигурениот предмет или негов дел да е товарен на авион за понатамошен превоз;

3.3.2 во случаЈ осигурениот предмет да не е истоварен, кога авионот скршнува од таквото конечно место на истовар,

Потоа, ваквото осигурување престанува според клаузулата 3.1.4. 3.4 Итното известување на осигурителот и дополнителната премиЈа

ако е потребна, ова осигурување ќе остане на сила според прописите од овие клаузули при секоја промена на настаните што произлегуваат од утврдената слобода што ја има возарот на авионот според договорот за превоз.

/За потребите на клаузула 3/ „Прекуморски брод" значи брод што го иренесува осигурениот пред-

мет од едно место до друго, каде што таа релација содржи морски пре-мин со истиот брод.

4. Клаузула за иромепа па патувањето. Кога со стапување на сила на ова осигурување се менува местото на

истовар од страна на осигуреникот, осигурувањето останува на сила со премија и услови кои ќе се одредат, а за таа промена итно ќе биде извес-

2 6 8

Page 252: Меѓународен транспорт

II - ОСИГУРУВАЊЕ СПОРЕД НОВАТА АНГЛИСКА КАРГО ПОЛИСА

тен осигурителот. 5. Се што содржи овој договор што е недоследно со клаузулите 2.8,

2.9 или 3, ќе се смета за неважечко и ништовно.

ПТТТЕТИИ ЕА РАЊА

6. Клаузула за оснгурен интерес. 6.1 За да се даде надомест по ова осигурување, осигуреникот мора да

има материјален интерес за осигурениот предмет во времето кога наста-нала штетата.

6.2 Според 6.1, осигуреникот ќе биде овластен да бара надомест за штета за настанат губиток во време кога е покриено ова осигурување, без разлика што губитокот настанал пред склучување договор за осигу-рување, освен ако осигуреникот знаел за штетата, а осигурителот не.

7. Клаузула за оспгурување на дополшггелна сума. 7.1 Ако осигуреникот, освен сумата на која е склучено осигурување-

то на стоката со овој договор, направи осигурување на таа стока на до-полнителна сума на осигурување, ќе се земе договорената сума на осигу-рениот предмет да Ја сочинува збирот на сумите на осигурување со овој договор и сите дополнителни суми на осигурување, ако Ја покриваат на-станатата штета. Надоместот на штетата ќе се пресмета сразмерно со односот на сумата на осигурување од ОВОЈ договор спрема вкупната сума на осигурување. Во случаЈ на барање за надомест од ова осигурување, осигуреникот ќе му прибави на осигурителот докази за сумите од сите други осигурувања.

7.2 Кога ова осигурување ќе се направи на дополнителна сума на осигурување, ќе се применува оваа клаузула:

Ке се смета дека договорената вредност ја прави збирот на сумите на кои е склучено првобитното осигурување и збирот на сите износи на кои оснгуреникот направил дополнително осигурување, ако Ја покрива-ат штетата. Надоместот на штета ќе се пресмета сразмерно на сумата на осигурување од ОВОЈ договор спрема вкупната сума на осигурување. Во случаЈ на барање за надомест од осигурувањето, осигуреникот ќе му прибави на осигурителот докази за сумите од сите други осигурувања.

КОРИСТ ОД ОСИГУЕЖАЖЕ

8.1Сл(аузула за неприменуваље па договорот. Ова осигурување не може да го корнстат возарите или чуварите.

ИАМАЛУВАЊЕИА ЈТГТЕТИ

9. Клаузула за должиостите на оснгуреникот. Должност им е на осигуреникот, неговите службеници или застапни-

2 6 9

Page 253: Меѓународен транспорт

М ЕЃУНАР 0 ДЕН ТРАНСПОРТ И МЕЃУНЛРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

ци за штетите платливи со ова осигурување: 9.1 да преземат разумни мерки за намалување или спречување на та-

кви штети; и 9.2 да ги обезбедат и сочуваат сите права кон возарите, чуварите и

други трети лица, и осигурителите освен штетата, ќе му ги надоместат на осигуреникот сите трошоци кои се соодветно и со разумност напра-вени при извршувањето на горенаведените должности.

10. Клаузула за откажување од право на надомест. Преземањето на мерки од страна на осигуреникот или осигурителот

поради спасување, заштита или поправка на осигурениот предмет нема да има значење за откажување од правото на надомест или прифаќање на напуштање, и нема ни на КОЈ било друг начин да оди на штета на ед-ната или другата страна.

ИПЕЕГИУПАЊЕ НА ЗАДОГТИУВАЊЕ

11. Клаузула за разумна итност. Услов за ова осигурување е осигуреникот да дејствува со разумна ит-

ност во сите случаи кога тоа е можно.

ОЕИМЕНА НА ПРА ВПЖША КТИКА

12. Клаузула за апглпско право и практнка.

На ова осигурување ќе се применува англиското право и практика.

ЗАВШтШКАЈ. Штом осигуреникот ќе дознае за штетата која е покриена, според ус-

ловите на ова осигурување е должен за тоа веднаш да го извести осигу-рителот, бидејќи правото на надомест е условено од исполнувањето на оваа обврска.

2 7 0

Page 254: Меѓународен транспорт

- ОСИГУРУВАЊЕ СПОРЕД НОВАТА АНГЛИСКА КАРГО ПОЛИСА

ИНСТИТУТСКА КАРГО КЛАУЗУЛА - АВИОН (ИСКЛУЧЕНИ ПОШТЕНСКИ ПРАТКИ)'0 2

ОСИГУРЕНИ РИЗИЦИ

1. Клаузула за осигурени рпзици. Ова осигурување ги покрива сите ризици за губиток или штета на

1 0 2 Новата институтска карго клаузула за авион е составена од шеснаесет клаузули, и тоа: клаузула за осигурени ризици, општа клаузула за исклучени штети, клаузула за исклучување на воени ризици, клаузула за исклучен штраЈк, клаузула за превоз, клаузула за завршување на договорот за превоз, клаузула за променет превоз, клаузула за материјален интерес, клаузули за трошоци на доставување, клаузула за изведена и целосна загуба, клаузула за осигурување на дополнителна вредност, клаузула за применување на договорот, клаузула за должностите на осигуренгасот, клаузула за откажување од право на надомест, клаузула за разумна итност и клаузула за примена на англиско право и практи-ка. И кон оваа клаузула е ставена забелешка, според коЈа осигуреникот со цел да го оствари своето право за надомест е должен штом ќе настане штетата, вед-наш за тоа да го извести осигурителот. Карактеристично за новите институтски клаузули за превоз на стока по воздушен пат е тоа што тие се пошироки, бидеЈ-ќи од осигурување не ги исклучуваат штетите предизвикани од неподобно пре-возно средство кога на лицето кое работи за осигуреникот навреме му било по~ знато, а што е случај кај условите за осигурување стока во поморскиот превоз. КаЈ институтските клаузули кои се применуваат во воздушниот транспорт, пос-то}ат и други исклучувања на штети од осигурување, како што се: загуба, оште-тување или трошок КОЈ може да се припише како намерна постапка на осигуре-никот; нормално течење, редовна загуба во тежина шш волумен, или вообичае-но трошење на осигурениот предмет; загуба, оштетување или трошок настана-ти поради недоволно или несоодветно пакување, или неподготвеност на осигу-рениот предмет (изразот „пакување" во смисла на оваа клаузула вклучува и ре-дење на стоката во контејнер, но само ако тоа редење се направи пред стапува-ње на сила на ова осигурување или ако го изврши осигуреннкот, односно него-виот службеник); загуба, оштетување или трошоци настанати поради внатре-шен недостаток или природно СВОЈСТВО на осигурениот предмет; загуба, штета или трошок што произлегува од несоодветен контејнер за авион за безбеден превоз на осигурениот предмет каде што осигуреннкот или неговите службени-ци Ја покриваат таквата несоодветност во времето кога осигурениот предмет е товарен; загуба, штета или трошок предизвихани од задоцнување, дури иако за-доцнувањето е предизвикано од осигурениот ризик; загуба, штета или трошок КОЈ произлегува од инсолвентност или неизвршување на финансиска обврска од страна на сопсгвениците, капетаните, нарачателите и операторите со авион; за-губа, оштетување или трошош^ предизвикани со употреба во воени цели, на атомска или нуклеарна фузија или друго оружје со слично дејство, односно ра-диоактивна сила или предмети. Исто така, за разлиха од поморскнот превоз, во воздушниот превоз траењето на покривањето по доаѓање на стоката на одреди-штето, престанува по исгекот на триесет дена по истоварување на осигурената стока на одредиштето (ОВОЈ рок во поморскиот превоз изнесува шеесет дена).

2 7 1

Page 255: Меѓународен транспорт

М Е У Н А Р Д Е Н ТРНСПОРТ И М Е У Н Р О Д Н О ОСИГУРУВАЊЕ

осигурениот предмет, освен наведените во клаузулите 2,3 и 4 подолу.

тткти ИСКЛУЧКИИ ОП ОСИГУРУВ А Њ Е

2. Општа клаузула за исклучеии штети. Ова осигурување не иокрнва штети предизвикани од: 2.1 загуба, оштетување или трошок КОЈ може да се припише како на-

мерна постапка на осигуреникот: 2.2 нормално течење, редовна загуба во тежина или волумен, или во-

обичаено трошење на осигурениот предмет; 2.3 загуба, оштетување или трошок настанати поради недоволно или

несоодветно пакување, или неподготвеност на осигурениот предмет (из-разот „пакување" во смисла на оваа клаузула вклучува и редење на сто-ката во контејнер, но само ако тоа редење се направи пред стапување на сила на ова осигурување или ако го изврши осигуреникот, односно него-виот службеник);

2.4 загуба, оштетување или трошоци настанати поради внатрешен недостаток или природно СВОЈСТВО на осигурениот предмет;

2.5 загуба, штета или трошок што произлегува од несоодветен кон-теЈнер за авион за безбеден превоз на осигурениот предмет, каде што оспгуреникот пли неговите службеници Ја покриваат таквата несоодвет-ност во времето кога оснгурениот предмет е товарен;

2.6 загуба, штета или трошок предизвикани од задоцнување, дури иако задоцнувањето е предизвикано од осигурениот ризик;

2.7 загуба, штета или трошок КОЈ произлегува од инсолвентност или неизвршување на финансиска обврска од страна на сопствениците, капе-таните, нарачателите и операторите со авион;

2.8 загуба, оштетување или трошоци предизвикани со употреба во воени цели на атомска или нуклеарна фузија, или друго оружЈе со слич-но деЈство, односно радиоактивна сила или предмети.

3. Клаузула за нсклучување на воени рпзици. Во НИКОЈ случај ова осигурување не покрива: 3.1 воЈна, граѓанска војна, револуција, востанија, побуни или граѓан-

ски немири што од нив произлегуваат, или каква било непрнјателска ак-ција од или против завојуваната сила;

3.2 заробување, заплена, залог, ограничувања или задржувања кои произлегуваат од осигурените ризици иод 1.1 горенаведени, и последи-ците од шш или обидите тие да се извршат;

3.3 залутани мини, торпеда, бомби или други воени оружЈа. 4. Клаузула за исклучен штрајк. Во НИКОЈ случај ова осигурување не покрива губиток, штети или тро-

шоци: 4.1 кои се предизвикани од штрајкувачи, работници отпуштени од

работа или лица кои учествуваат во работнички немири, насилства или

272

Page 256: Меѓународен транспорт

II - ОСИГУРУВА&Е СПОРЕД НОВАТА АНГЛИС1СА КАРГО ПОЛИСА

граѓански немири; 4.2 кои се резултат на штраЈКОви, отпуштања од работа, работничкн

немири, побуни или граѓанска војна; 4.3 предизвикани од терорист или кое било лице кое дејствува од по-

литички мотиви.

ТРА ЕЊЕИА ОСИГУРУВЛ ЊЕ

5, Клаузула за превоз, 5.1 Ова осигурување стапува на сила од моментот кога стоката ќе го

напушти складиштето или местото на складирање во местото наведено во оваа полнса како почетно, продолжува за време на вообичаениот превоз и завршува:

5.1.1 со испорака на стоката во складиштето на примачот или друго крајно складиште или место на складирање во местото наведено во оваа полиса;

5.1.2 со испорака во кое било друго складиште или место на склади-рање, без оглед на тоа дали се наоѓа во местото наведено во полисата или пред него што осигуреникот го избрал:

5.1.2.1 за складирање вон вообичаениот тек на превоз; 5.1.2.2 за доставување или распределба; или 5.1.3 со истекот на рок од триесет дена по завршокот на истоварот

на осигурената стока од поморскиот брод во крајното пристаниште на растовар, што прво ќе настане.

5.2 Ако по истоварот од авион во краЈНОТО пристаниште на истовар, но пред завршувањето на ова осигурување, осигуренпот предмет е дос-тавен во друго место од она наведено во полисата, ова осигурување ос-танува на сила според горенаведените услови за престанок на осигурува-њето, но осигурувањето ќе престане во моментот кога ќе започне пре-возот за другото одредшпте.

5.3 Ова осигурување ќе остане на сила (според напред наведените ус-лови и одредбнте на клаузулата 6 од овие услови) за време на задоцнува-ње кое настанало без знаење на осигуреникот, за време на какво било скршнување, присилен истовар, повторно товарање или претовар, и за време на која било измена која е дозволена на авионски возари во согла-сност со договорот за превоз.

6. Клаузула за завршуваље иа договорот за превоз. Ако поради околности вон волјата на осигуреникот извршувањето

на договорот за превоз би престанал во некое друго пристаниште или место на одредиште, а не во одредиштето предвидено во договорот или превозот „заврши" на друг начин пред испораката на стоката, како што е предвидено со клаузулата 5 од овие условн, тогаш исто така ова осигу-рување ќе престане, освен ако за тоа веднаш не биде известен осигури-телот и се побара продолжување на осигурувањето. Во тој случај, осигу-

2 7 3

Page 257: Меѓународен транспорт

М Е У Н А Р Д Е Н ТРАНСПОРТ И М Е У Р О Д Н О ОСИГУРУВАЊЕ

п у в а њ е т о останува на сила, с о плаќање дополнителна премиЈа ако тоа осигурителот го бара , се додека :

6.1 стоката не биде продадена или испорачана во тоа пристаниште пли м е с т о , или ако поинаку посебно не е договорено, до истекот на ро-к о т од шеесет дена по присгигнувањето на осигурената стока во тоа п р и с т а н и ш т е или место, или спрема тоа што порано ќе настапи; или

6.2 ако стоката биде отпремена во наведениот рок од шеесет дена (или во договорениот продолжен рок) на одредиштето наведено во по-л и с а т а или кое било друго одредиште, се додека иревозот не заврши со-гласно одредбите од горенаведената клаузула 5.

7. Клаузула за променет превоз. Кога по стапување на сила на ова осигурување ќе биде променето

м е с т о т о на одредиште од страна на осигуреникот, осигурувањето оста-нува на сила со премија и услови кои ќе се одредат, со тоа што за таа п р о м е н а треба веднаш да биде известен осигурителот.

ОХШХКСНКЛА РА ЊЛ

8. Клаузула за материјалеп нптерес. 8.1 За да се даде надомест за ова осигурување, осигуреникот мора да

ЈЈ^З м а т е р и Ј а л е н интерес за осигурениот предмет во моментот кога нас-танала штетата.

8.2 Според 8.1 погоре, осигуреникот ќе биде овластен да бара надо-мест за настанатата штета за периодот кога е покриено ова осигурува-н»е, без разлика што штетата се случила пред да се случи договорот за о с и г у р у в а њ е , освен ако осигуреникот знаел за штетата, а осигурителот не.

9. Клаузула за трошоцп па доставување. Ако заради настанување на осигурениот ризик, патувањето завршИ-

ло во некое друго место од она наведено во полисата, осигурителот му гн надоместува на осигуреникот сите настанати дополнителни и разум-нл т р о ш о ц и при истовар, доставување или складирање на осигурениот предмет на одреденото место според договорот. Со оваа клаузула 9, која не се однесува на трошоци во генерална хаварија и награда за спасува-н>е, се применуваат одредбите за штети исклучени од осигурување од к л а у з у л и т е 4, 5 , 6 и 7 од овие услови, а не ги покрива ни трошоците нас-танатл од пропуст, невнимателност, инсолвентност или неизвршување на финансиски обврски од страна на осигуреникот и неговите службени-ЦИ-

10. Клаузула за изведена п целоспа загуоа. Со ова осигурување не се дава надомест за изведена и целосна загу-

ба освен ако осигурениот предмет е разумно напуштен затоа што наста-нал негов вистински целосен губиток којшто не можел да се избегне -шш затоа што трошоците за поправка, доведување во исправна состојба

274

Page 258: Меѓународен транспорт

- ОСИГУРУВАЊ СПОРЕД НОВАТА АНГЛИСКА КАРГО ПОЛИСА

и трошоците за отпрема на осигурениот предмет до одредиштето би из-несувале повеќе од неговата вредност што би ја имал во местото на ис-товар.

11. Клаузула за оснгурување на дополннтелна вредност. 11.1 Ако осигуреникот, освен сумата на која е склучено осигурува-

њето на стоката со ОВОЈ договор, направи осигурување на таа стока на дополнителна сума на осигурување, ќе се земе договорената сума на осигурениот предмет да ]а сочинува збирот на сумите на осигурување со ОВОЈ договор и сите дополнителни суми на осигурување, ако ЈА покрива-ат настанатата штета. Надоместот на штетата ќе се пресмета сразмерно на односот на сумата на осигурување од ОВОЈ договор спрема вкупната сума на осигурување. Во случаЈ на барање за надомест од ова осигурува-ње, осигуреникот ќе му прибави на осигурителот докази за сумите од си-те други осигурувања.

11.2 Кога ова осигурување ќе се направи на дополнителна сума на осигурување. ќе се применува оваа клаузула:

Ке се смета дека договорената вредност Ја прави збирот на сумите на кои е склучено првобитното осигурување и збирот на сите износи на кои осигуреникот направил дополнително осигурување, ако Ја покрива-ат штетата. Надоместот на штета ќе се пресмета сразмерно на сумата на осигурување од ОВОЈ договор спрема вкулната сума на осигурување. Во случај на барање за надомест од осигурувањето, осигуреникот ќе му прибави на осигурителот докази за сумите од сите други осигурувања.

котст ОД ОСИГУРУВА Њ Е

12. Клаузула за применуваље на договорот.

Со ова осигурување не може да се користат превозници или чувари.

НЛМАЛУВАЊЕИА ПЈТЕШ 13. Клаузула за должиостите на осигурешшот. Осигуреникот, неговите службеници или застапници во однос на

штетите надоместливи со ова осигурување имаат обврска: 13.1 да преземат разумни мерки поради спречување или намалување

на таквите штети; и 13.2 на соодветен начин да ги обезбедат и сочуваат сите права спре-

ма превозниците, чуварите и останатите трети лица. Осигурителот, освен штетите надоместливи со ова осигурување, ќе

му го надомесги на осигуреникот и секој соодветен и разумно направен трошок КОЈ се однесува за напред наведените работи.

14. Клаузула за откажување од право на иадомест. Преземањето на мерките од страна на осигуреникот или осигурите-

лот поради спасување, заштита или поправка на осигурениот предмет

275

Page 259: Меѓународен транспорт

М Е У Н А Р Д Е Н ТРАНСПОРТ И МЕЃУНРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

нема да има значење за откажување од правото на надомест или прифа-ќање на напуштање, а нема ни на КОЈ било друг начин да оди на штета на едната или другата страна.

ИЗБЕГНУВЛЊЕ НА ЗАД01ШУВА Њ.Е

15. Клаузула за разумна итност. Осигурувањето се дава под услов осигуреникот да дејствува со разу-

мна итност во сите случаи кога тоа е можно.

ПРИМЕНА НА ПРАВО И ПРАКТИКА

16. Клаузула за примена на алглиско право н практика. На ова осигурување ќе се применува англиското ираво и практика.

ЗАВЕЛЕШКА;

Штом осигуреникот ќе дознае за штетата коЈа е покриена, според ус-ловите на ова осигурување е должен за тоа веднаш да го извести осигу-рителот, бидејќи правото на надомест е условено од исполнувањето на оваа обврска.

2 7 6

Page 260: Меѓународен транспорт

II - ОСГУРУВАЊЕ СПОРЕД НОВАТА А Н Л С К А КАРГО ПОЛИСА

ИНСТИТУТСКА КЛАУЗУЈ1А ЗА Ш Т Р А Ж - АВИО КАРГО' 0 3

ОСИГУРЕИИ ризмтт 1. Клаузула за осигурени ризици. Оваа клаузула покрива, освен штети наведени во клаузула 2 подолу,

губиток или штета на осигурениот предмет предизвикани од: 1.1 штрајкувачи, работници отпуштени од работа или лица кои уче-

ствуваат во работнички немири, наснлства или граѓански немири; 1.2 од терорист или кое било лице кое дејствува од политички моти-

ви.

1 0 3 Според оваа клаузула, осигурените ризици од штраЈК се поделени во две одделни групи. Во првата група спаѓаат ризици со чие настанување може да ДОЈ-де до загуба или оштетување на осигурениот предмет. Овде спаѓаат штетите кои се предизвикани од штраЈкувачи, работшгци отпуштени од работа, лица кои учествуваат во работнички немири, насилства или граѓански немири. Во втора-та група спаѓаат ризици со чие остварување, исто така може да доЈде до предиз-викување штети и загуби на осигурениот предмет. Овде спаѓа штетата која е резултат на лице кое дејствува како резултат на политички мотиви и терорис-ти. Во општата клаузула за исклучоци се наведени случаите коп во НИКОЈ случаЈ не се покриени со ова осигурување. Станува збор за загуба, оштетување или трошок КОЈ може да се прнпише како намерна посгапка на осигуреникот; нор-мално течење, редовна загуба во тежина или волумен, или вообичаено троше-ње на осигуреннот предмет; загуба, оштетување илн трошок, настанати поради недоволно или несоодветно пакување или неподготвеност на осигурениот пред-мет (изразот „пакуѕање" во смисла на оваа клаузула вклучува и редење на сто-ката во контејнер, но само ако тоа редење се направи пред стапување на сила на ова осигурување или ако го изврши осигуренпкот, односно неговиот службе-ник); загуба, оштетување или трошоци настанати поради внатрешен недоста-ток или ириродно СВОЈСТВО на осигурениот предмет; загуба, штета или трошок што произлегува од несоодветен контејнер за авион за безбеден превоз на оси-гурениот предмет каде што осигуреникот или неговите службеници ја покрива-ат таквата несоодветност во времето кога осигурениот предмет е товарен; загу-ба, штета или трошок предизвгосани од задоцнување, дури иако задоцнувањето е предизвикано од осигурениот ризик; загуба, штета или трошок КОЈ произле-гува од инсолвентносг или неизвршување на финансиска обврска од страна на сопствениците, капеташгге, нарачателите и операторите со авион; загуба, ште-та или трошок предизвикани од отсуство, недостиг или задржување на работа што произлегува од штрајк, отпуштање, работшхчки немири, побуни или гра-ѓанска воЈна; загуба, оштетување шш трошоци предизвикани со употреба во во-ени цели, на атомска или нуклеарна фузија или друго оружЈе со слично дејство, односно радиоактивна сила илн предмети; и загуба, штета илп трошок предиз-викан од воЈна, граѓанска војна, револуција, побуна, востание, или граѓанска војна што произлегува од нив или каква било непријателска акција од или про-тив завоЈуваната сила.

2 7 7

Page 261: Меѓународен транспорт

М Е У Н А Р Д Е Н РАНСПОРТ И МЕЃУНРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

ШТЕТИ ИСКЈ7УЧЕНИ ОД ОСИГУРУВА Њ Е

2. Оншта клаузула за исклучоци. Во никој случај ова осигурување не покрива: 2.1 загуба, оштетување или трошок КОЈ може да се припише како на-

мерна постапка на осигуреникот; 2.2 нормално течење, редовна загуба во тежина или волумен, или во-

обичаено трошење на осигурениот предмет; 2.3 загуба, оштетување или трошок настанати поради недоволно или

несоодветно пакување, или неподготвеност на осигурениот предмет (из-разот „накување" во смисла на оваа клаузула вклучува и редење на сто-ката во контеЈнер, но само ако тоа редење се направи пред стапување на сила на ова оснгурување или ако го изврши осигуреникот, односно него-виот службеник);

2.4 загуба, оштетување или трошоци настанати поради внатрешен недостаток или природно СВОЈСТВО на осигурениот предмет;

2.5 загуба, штета или трошок што произлегува од несоодветен кон-теЈнер за авион за безбеден превоз на осигурениот предмет, каде што осигуреникот или неговите службеници ја покриваат таквата несоодвет-ност во времето кога осигурениот предмет е товарен;

2.6 загуба, штета или трошок предизвикани од задоцнување, дури иако задоцнувањето е предизвикано од осигурениот ризик;

2.7 загуба, штета или трошок кој произлегува од инсолвентност или неизвршување на финансиска обврска од страна на сопствениците, каие-таннте, нарачателите и операторите со авион;

2.8 загуба, штета или трошок предизвикани од отсуство, недостиг или задржување на работа што произлегува од штрајк, отпуштање, ра-ботнички немири, побуни или граѓанска војна;

2.9 загуба, оштетување или трошоци предизвикани со употреба во воени цели на атомска или нуклеарна фузиЈа, или друго оружје со слич-но деЈство, односно радиоактивна сила или предмети;

2.10 загуба, штета или трошок предизвикани од војна, граѓанска ВОЈ-на, револуциЈа, побуна, востание, или граѓанска војна што произлегува од нив или каква било непријателска акција од или против завоЈуваната сила.

ТРАЕЛЈЈЕ НА (2С<ИГУРУВА.Ш.Е

3. Клаузула за превоз. 3.1 Ова осигурување стаиува на сила од моментот кога стоката ќе го

напушти складиштето или местото на складирање во местото наведено во оваа полиса како почетно, продолжува за време на вообичаениот превоз и завршува:

3.1.1 со испорака на стоката во складиштето на примачот или друго

278

Page 262: Меѓународен транспорт

- ОСИГУРУВАЊЕ СПОРЕД НОВАТА АНГЛИСКА КАРГО ПОЛИСА

краЈНО сгсладиште или место на складирање во местото наведено во оваа полиса;

3.1.2 со испорака во кое било друго складиште или место на склади-рање, без оглед на тоа дали се наоѓа во местото наведено во полисата или пред него што осигуреникот го избрал:

3.1.2.1 за складирање вон вообичаениот тек на превоз; 3.1.2.2 за доставување или распределба; или 3.1.3 со истекот на рок од трнесет дена по завршокот на истоварот

на осигурената стока од авионот во крајното пристаниште на растовар, што прво ќе настане.

3.2 Ако по истоварот од авнон во краЈНОТО пристаниште на истовар, но пред завршувањето на ова осигурување, осигурениот предмет е дос-тавен во друго место од она наведено во полисата, ова осигурување ос-танува на сила според горенаведените услови за престанок на осигурува-њето, но осигурувањето ќе престане во моментот кога ќе започне пре-возот за другото одредиште.

3.3 Ова осигурување ќе остане на сила (според напред наведените ус-лови и одредбите на клаузулата 4 од овие услови) за време на задоцнува-ње кое настанало без знаење на осигуреникот. за време на какво било скршнување, присилен истовар, повторно товарање или претовар, и за време на коЈа било измена коЈа е дозволена на авионски возари во согла-сност со договорот за превоз.

4. Клаузула за престанок па договорот за превоз. Ако поради околности вон волјата на осигуреникот извршувањето

на договорот за превоз би престанал во некое друго прнстаниште или место на одредиште, а не во одредиштето предвидено во договорот или превозот „заврши" на друг начин пред испораката на стоката, како што е предвидено со клаузулата 3 од овие услови, тогаш исто така ова осигу-рување ќе престане, освен ако за тоа веднаш не биде известен осигури-телот и се побара продолжување на осигурувањето. Во ТОЈ случај, осигу-рувањето останува на сила, со плаќање дополнптелна премиЈа ако тоа осигурителот го бара, се додека:

4.1 стоката не биде продадена или испорачана или ако поинаку по-себно не е договорено, до истекот на рокот од триесет дена по пристиг-нувањето на осигурената стока во тоа пристаниште или место, или спре-ма тоа што порано ќе настапи; или

4.2 ако стоката биде отпремена во наведениот рок од триесет дена (или во договорениот продолжен рок) на одредиштето наведено во по-лисата или кое било друго одредиште, се додека превозот не заврши во согласност со одредбите од горенаведената клаузула 3.

5. Кога по стапување на сила на ова осигурување ќе биде променето местото на одредиште од страна на осигуреникот, осигурувањето оста-нува на сила со премија и услови кои ќе се одредат, со тоа што за таа промена треба веднаш да биде известен осигурителот.

2 7 9

Page 263: Меѓународен транспорт

М Е У Н А Р Д Е Н ТРАНСПОРТ И МЕЃУНРОДНО ОСИГУРУВА

ОЈЖШТНИ ВА РА ЊЛ

6. Клаузула за осигурен пнтерес. 6.1 За да се даде надомест по ова осигурување, осигуреникот мора да

има материјален ннтерес за осигурениот предмет во времето кога наста-нала штетата.

6.2 Според 6.1 погоре, осигуреникот ќе биде овластен да бара надо-мест за штета за настанатиот губиток во периодот кога е покриено ова осигурување, без разлика што губитокот се случил пред да се склучи до-говорот за осигурување, освен ако осигуреннкот знаел за штетата, а осигурителот не.

7. Клаузула за оспгуруваље па дополнителна сума. 7.1 Ако осигуреникот, освен сумата на која е склучено осигурување-

то на стоката со овој договор, направи осигурување на таа стока на до-полнителна сума на осигурување, ќе се земе договорената сума на осигу-рениот предмет да ја сочинува збирот на сумите на осигурување со ОВОЈ договор и сите дополнителни суми на осшгурување, ако Ја покриваат на-станатата штета. Надоместот на штетата ќе се пресмета сразмерно на односот на сумата на осигурување од овој договор спрема вкуината оси-гурена сума.

Во случај на барање за надомест од ова осигурување, осигуреникот ќе му прибави на осигурителот докази за сумите од сите други осигуру-вања.

7.2 Кога ова осигурување ќе се направи на дополнителна сума на осигурување, ќе се применува оваа клаузула:

Ке се смета дека договорената вредност ја прави збирот на сумите на кои е склучено првобитното осигурување и збнрот на сите износи на кои осигуреникот направнл дополнително осигурување, ако ја покрива-ат штетата. Надоместот на штета ќе се пресмета сразмерно на сумата на осигурување од ОВОЈ договор спрема вкупната сума на осигурување.

Во случаЈ на барање за надомест од осигурувањето, осигуреникот ќе му прпбави на осигурителот докази за сумите од сите други осигурува-ња.

КОРИШЈОД-ОСИГУРУВА Њ Е

8. Клаузула за непримепуваље на договорот во корпст па третп лпца. Ова осигурување не може да го користат возарите или чуварите.

НАМАЛУВАЊЕНА 7ПТЕТИ

9. Клаузула за должпостите на осигуреппкот. Должност им е на осигуреникот, неговите службеници или застаини-

ци за штетите платливи со ова осигурување:

280

Page 264: Меѓународен транспорт

II - ОСИГУРУВАЊЕ СПОРЕД Н О В Т А АНГЛИСКА КАРГО ПОЛСА

9.1 да преземат разумни мерки за намалување шга спречување на та-кви штети; и

9.2 да ги обезбедат и сочуваат сите права кон возарите, чуварите и други трети лица, и осигурителите освен штетата, ќе му ги надоместат на оспгуреникот сите трошоци кои се соодветно и со разумност напра-вени при извршувањето на горенаведените должности.

10. Клаузула за откажување од право на надомест. Преземањето на мерки од страна на осигуреникот нли осигурителот

поради спасување, заштита или поправка на осигурениот предмет нема да има значење за откажување од правото на надомест или прифаќање на напуштање, и нема ни на КОЈ било друг начин да одп на штета на ед-ната или другата страна.

ИЗБЕГНУВАЊЕ НА ЗАДОПНУВАЊЕ.

11. Клаузула за разумна итност. Услов за ова осигурување е осигуреникот да деЈствува со разумна ит-

ност во сите случан кога тоа е можно.

ПЕИМЕНА НА ПРА ВО И ПРА КТНКА

12. Клаузула за англиско право п практика. На ова осигурување ќе се прпменува англиското право и практика.

Штом осигуреникот ќе дознае за штетата која е покриена, според ус-ловите на ова осигурување е должен за тоа веднаш да го пзвести осигу-рителот, бидејќи правото на надомест е условено од исполнувањето на оваа обврска.

2 8 1

Page 265: Меѓународен транспорт
Page 266: Меѓународен транспорт

I - ОСИГУРУВАЊЕ НА ИЗВОЗНИ КРЕДИТИ

~ ТЛА. /?Д ТР ТА —

(ЈЈЈЈЈ-1У/^Д /? ЈТ^ЛСУ^ТЛТ КРЕДИТИ

ОСУГгаШВАЊЕТО НА иавозни КЕЕДИТИ

К ога се зборува за осигурувањето на извозни кредити, пред се се мисли на осигурување кое го врши спедијализирана агенција

или институција во меѓународната трговија. Овој вид осигурување може да се врши против комерцијални и некомерцијални ризици (Англија е првата земја во светот која го воведе осигурувањето на извозните кре-дити од некомерциЈални ризици).

Осигурувањето на извозни кредити подразбира осигурување на по-барувањата на домашнпот продавач, кои произлегуваат од испорачана-та стока согласно извозниот договор, инвестиционите вложувања, друг вид услуги и сл.

Прн осигурувањето на извозните кредити постоЈат два договори кои се независни еден од друг, и тоа: договорот за продажба на стока или за вршење на услуги (инвестициона изградба, консултантски услуги и сл.), и договор за осигурување на побарувањето.

Појавата на овој вид осигурување бил резултат на потребата од пла-сирање на вишоците од производството во развиените земЈи на пазарите на земјите во развој.

Денес, како најчесто користени кредити во меѓународната трговиЈа се т.н. лиферантски кредити и т.н. наемски кредити. Во првиот случаЈ станува збор за кредитирање на извозот на капитална опрема додека, пак, кај наемските кредити станува збор за кредити кои ги одобрува из-возникот непосредно на странскиот купувач, односно на банката на странскиот купувач.

2 8 3

Page 267: Меѓународен транспорт

М Ѓ У Н А Р Д Е Н ТРАНСПОРТ И МЕЃУНРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

ДОДКЛБА НА к р е д и т н о т о асигурувдњк Кредитното осигурување може да се подели според неколку крите-

риуми. Од аспект на подрачјето, кредитното осигурување може да биде до-

машно и меѓународно. Кај домашното осигуруваше на кредитн доверителот, должникот и

осигурителот припаѓаат на една иста земЈа, односно станува збор за оси-гурување кое нема странски елемент. Кај ОВОЈ вид осигурување се при-менуваат домашните прописи.

КаЈ осигуруваљето на странски кредитн, за разлика од домашното осигурување на кредит се применуваат прошшите на повеќе земји, би-дејќи доверителот, должникот и осигурителот припаѓаат на различни земЈИ. Во овој случај се работи за осигурување со странски елемент.

Според предметот на осигурувањето разликуваме: > извоз на стока на кредит; > изведување на инвестициони работи во странство на кредит; > продажба на стока со странско потекло; > исполнување на договори за извозни работи; > вложувања во истражувања на странски пазари; > аванси дадени заради учество на лицитации во странство; > доставување стока во консигнациони складишта и продажба на таа

стока од консигнационото складиште на кредит во странство.104

Од аспект на тоа КОЈ ГО склучува договорот за осигурување на извоз-ните кредити разликуваме: > осигурување на извозни кредити во потесна смисла на зборот-

-"Ве1сгес1еге"; > кауциско или гаранциско кредитно осигурување; > осигурување на доверба или осигурување од измама.103

Осигурувањето на извозни кредити во потесна смисла на зборот е таков вид осигурување кај кое договорот за осигурување го склучува до-верителот, додека осигурителот врз основа на договорот за осигурување се обврзува на доверителот да му ја надомести штетата која би настана-ла доколку навреме и во целост должникот не го исплати долгот кон не-го. Со овој вид осигурување се осигуруваат најчесто побарувањата на осигуреникот (доверителот) кое произлегува од испорака на стоката на кредит или побарување кое произлегува од извршени работи на кредит.

Кауциско или гаранцпско кредитно осигуруваЈве претставува таков вид осигурување кај кое самиот договор за осигурување го склучува должникот. Кај овој вид осигурување, осигурителот врз основа на дого-

1 0 4 Николовски, А„ Јанев, Д., Осигурување со елементи на актуарска анализа, СкопЈе, 2001, стр. 334

Ј 0 Ѕ Кокхс, I,., Оѕ1§игапје 12У02ПШ кгесМЈа, Вео§гас1, 1985

2 8 4

Page 268: Меѓународен транспорт

- ОСИГУРУВАЊЕ НА ЗВОЗНИ КРЕДИТН

ворот за осигурување му издава гаранции на доверителот дека ќе ја из-врши обврската според договорот за кредитирање.

КаЈ овој вид осигурување настануваат два вида правни односи, и тоа: помеѓу должникот и осигурителот како договорни странкн на догово-рот за осигурување и помеѓу осигурителот и доверителот. Иако ОВОЈ ВИД кредитно осигурување се склучува според прописите со кои се регулира осигурувањето на извозните кредити, сепак по СВОЈОТ карактер се рабо-ти за гаранциЈа.

Гаранциското оспгурување најчесто се ирименува при склучување договори за изведување на инвестициони работи во странство, односно изведување на тие работи и испорака на стока врз основа на конкурс. Притоа, вообичаено се бара од учесниците доставување соодветна поли-са за кауциско осигурување, односно т.н. "бондови".

Во практшсата постојат следните видовн иолиси: 1. Понуда за полнса. Се дава кога се поднесува понуда во врска со ра-

спишан тендер за нзведување на инвестициони работи или за испорака на стока. Со оваа полиса се гарантнра дека понудувачот нема да се отка-же од распишаниот тендер доколку му се додели работата и дека ќе склучи договор за изведување на инвестициони работи или испорака на стока според условите на поднесената понуда. Доколку работата му е дадена, но ТОЈ се откаже од нејзиното извршување, тогаш осигурителот ќе биде обврзан да плати надомест на штета во висина на разликата во цената меѓу понудата со која е воспоставена полисата и следната наЈпо-волна понуда.

2. Полиса за изведување на ттестиционп работи пли испорака иа стока. Се дава кога се склучува договор за изведување на работи или ис-порака на стока дека ќе ги изврши обврските според склучениот дого-вор. Но, ако тоа не го направи, осигурителот е должен да Ја надомести штетата што настанала поради тоа.

3. Полиса со која се гарантира квалитетот па изведенпте работн. Се дава штом ќе бндат извршени работите според договорот. Со оваа поли-са се гарантира дека сите поправки ќе бидат нзвршени во определен га-рантен рок од страна на изведувачот.

4. Полиса за примена акоитација. Се дава кога изведувачот ќе прими аванс-аконтација пред да почне со извршување на инвестиционите рабо-ти или испораката на стоката. Со оваа полиса се гарантира враќање на примената аконтација-аванс во случаЈ изведувачот на стока да не ја из-врши своЈата обврска.106

Осигурувањето на доверба, односно осигурувашето од пзмама прет-ставува специфичен вид на кредитно осигурување. Станува збор за оси-гурување кога едно лице му доверува имот или пари на друго лице, ири што лицето на кое му бил доверен имотот е потребно истиот да го чува

1 0 6 Николовски, А., Осигурување и реосигурување, СкопЈе, 1997, сгр. 400

285

Page 269: Меѓународен транспорт

МЕГУНАРОДЕН ТРАНСОРТ И М Е У Н А О Д Н О ОСИГУРУАЊЕ

и неоштетен да му го вратн. Договорот за ОВОЈ вид осигурување не го ослободува лндето на кое-

што му е доверено управување со туѓ имот од одговорноста за штетата, иако штетата е покриена со надомест од осигурувањето. Осигурителот има право на регрес од осигуреното лице ако тоа лице е одговорно за штетата што се Јавила. Тоа важи и тогаш кога тоа лице склучило дого-

107

вор за осигурување. Кредитното осигурување се дели и според видот на полисите за оси-

гурување: > осигурување на извозни кредити со општа полиса, каЈ коЈа осигуре-

никот склучува договор за осигурување за неодреден броЈ идни изво-зни кредити. Со овој вид полиса се осигурува извозот на суровини, репроматериЈали и потрошни добра;

> осигурување на извозни кредити со специјална полиса, кај коЈа се склучуваат посебни договори за секоЈ извозен кредит, одобрерш пое-динечно за секој странски купувач. Од аспект на осигурителот, кредитното осигурување може да биде

државно и приватно, од аспект на траењето на кредитниот однос, кре-дитното осигурување може да биде краткорочно, среднорочно и долго-рочно, и др.

ПокраЈ овие видови на кредитно осигурување, денес исто така се применува и кредитно осигурување во "1еаѕ!п§м работењето.]0Ѕ Кај лизин-гот во основа постоЈат два вида договори. Едниот договор се однесува на индиректниот лизинг каЈ КОЈ сретнуваме три субјекти и два договорни односи. Како субјекти каЈ овој договор се Јавуваат производителот на доброто (наЈчесто се работи за инвестициони добра), лизинг претприЈа-тието кое врши изнајмување на купените предмети/добра, и корисникот на предметот/доброто. Вториот договор се однесува на директниот ли-зинг, односно на директниот однос меѓу производителот и корисникот на предметот.

Инвестиционата опрема, недвижни предмети, потрошни добра кои се предмет на договорот за лизинг може да бидат и предмет на осигуру-вање. Претпријатијата кои вршат увоз на опрема под закуп се должни да Ја осигураат истата. Исто така, субјектот којшто Ја дава опремата под закуп во странска земја е потребно да обезбеди гаранции на странскиот корисник во врска со уредното извршување на исплата на надоместот за користењето на предметот. Гаранцијата којашто давачот на опремата ја обезбедува на странскиот корисник може да биде во вид на банкарска гаранциЈа или во вид на кауциско осигурување. Кауциското осигурување го склучуваат корисникот на лизингот и осигурителната компанија.

ш 7 Јовановски, Т., Економика на осигурување, СкопЈе, 1997, стр. 119 108 Јовановски, Т., Цит. дело, стр. 121-122

2 8 6

Page 270: Меѓународен транспорт

Ш - ОСИГУРУВАЊЕ НА и з в о з н и к р е д и т и

В И Л О В И К Т К Л И Т Н М РИЗИТТИ

Во досегашната практика на осигурување, ризиците кои се јавуваат кај кредитното осигурување би можеле да ги поделиме во три групи: > комерцијални ризици; > политички ризици; > катастрофални ризици.

Комерцијалните ризици претставуваат ризици кои се поврзани со целосната или делумната неможност или одбивање на извршувањето на обврските кои произлегуваат од извозниот договор од страна на долж-никот. Од ова произлегува дека остварувањето на комерцијалните ризи-ци е резултат на субјективни причини, Во оваа група причини спаѓаат: > моралноста на должникот, односно карактеристиките на неговата

личност во поглед на почитувањето на моралните принципи, тргов-ските обичаи, дали располага со доволен деловен углед и репутација;

> капиталот на должникот; > деловната способност изразена преку моралната, интелектуалната и

физичката способност за активностите што ги извршува. Во практиката, многу често покраЈ овие карактеристики се зема пре-

двид и влијанието на следните две детерминанти врз тежината на ризи-кот: > општите економски услови и тенденции во светската економиЈа и

нивното влијание врз земЈата на должникот во поглед на периодот во кој било потребно да се изврши кредитната работа;

> правниот систем и условите за наплатување на побарувањата во зем-Јата на должникот. Поради овие причини може да ДОЈде до:

> неплаќање на долгот во определениот рок; > неплаќање на долгот и во продолжениот рок; > инсолвентност на должникот, односно губење на неговата платежна

способност; > стечај на должникот и учество во неговиот останат имот.

Еден од најчестите ризици на кои е изложен извозникот претставува неможноста или одбивањето на плаќање на долгот во предвидениот рок. До неплаќање на долгот во предвидениот рок може да доЈде како резултат на одложување на плаќањето од страна на должникот заради моментално нерасполагање со парични средства, подобро користење на одобрениот кредит и др.

Овој вид ризик има повеќе финансиски карактер отколку комерциЈа-лен, бидејќи може да има тешки последици по финансиското работење на претпријатието и, во најчест случај, не е предмет на осигурување од осигурителните компании, туку истиот се неутрализира со банкарскн кредити. Ризикот за неплаќање на долгот ќе се смета дека настанал до-колку исплатата на кредитот се одложи повеќе од шест месеци. Во овој

2 8 7

Page 271: Меѓународен транспорт

М Е У Н А Р Д Е Н ТРАНСПОРТ И М Е У Н Р О Д Н О ОСИГУРУВАЊЕ

случаЈ, доверителот е должен да ги утврди причнните иоради кои дошло до одложување на плаќањето и да преземе други мерки заради наплата на долгот.

Како втор ризик КОЈ може да настане во текот на извршувањето на извозната кредитна работа, а кој има комерцијален аспект претставува неплаќањето на долгот и во иродолжениот рок. Во ОВОЈ случаЈ се работи за потежок случај, бидејќи должникот не го вратил долгот и по истекот на периодот од шест месеци. До ова може да дојде поради тешкотии во финансиското работење на должникот. Доверителот одлучува дали ќе го продолжи рокот за плаќање на долгот или ќе побара други мерки за наплата на долгот.

Кај осигурувањето на ОВОЈ вид ризици осигурителот е должен врз ос-нова на договорот за осигурување од ваков вид комерциЈален ризик, вед-наш по настанувањето на ризикот да му ја исплати штетата на доверите-лот. Меѓутоа, осигурнтелот има право и понатаму да продолжи да бара наплаќање на долгот од купувачот/должникот.

Неможноста за плаќање на долгот од страна на купувачот поради инсолвентност, односно поради губење на неговата способност за плаќа-ње претставува трет вид на комерциЈален ризик на КОЈ е подложен изво-зникот. Меѓутоа, за да може да се смета за комерцијален ризик, потреб-но е инлсолвентноста на должникот да не била последица на политички или катастрофални настани. Неможноста за плаќање на долгот може да се јави во впд на: > поведување стечајна постапка на имотот на должникот; > неуспешно присилно извршување врз имотот на должникот заради

наплата на долгот; > вонсудско порамнување врз основа на договор меѓу должникот и до-

верителите. Политичките ризпци, пак, претставуваат таков вид ризици поради

кои извозникот може да претрпи определена загуба како последица на мерки кои ги донеле властите во земјата на должникот или поради по-литички немири, нестабилност и други причини од политичка природа.109 Во оваа група ризици спаѓаат следните: > директни политички мерки; > индиректни политички мерки; и > неможност на присилна наплата од должникот-Јавно правно лице.

Дпректните полптички ризицп се однесуваат на мерките кои ги но-сат властите во земјата на должникот, а со кои се оневозможува извр-шувањето на илаќањето. Во ова група мерки спаѓаат конфискација, на-ционализација и други мерки.

Кај индпректнпте политички рпзицп, мерките што ги носат властите

109 Сплетухов, А., Дјожиков, Е. Ф., Страхование, Инфра-М, Москва, 2005, стр. 215-216

Page 272: Меѓународен транспорт

- ОСИГУРУВАЊ НА И З В О З К Р Е Д И Т И

во земјата на должникот не се однесуваат директно на неговиот имот и деловни активности. Во ОВОЈ случај, неможноста за нзвршување на на-платата на долгот кон доверителот е резултат на мораториум во плаќа-њата кон одредена земја, напуштање на меѓудржавните трговскн дого-вори, укинувањето на увозните дозволи, трансферни рестрикции и сл.

КаЈ неможноста за присилна наплата од должникот-Јавно правно ли-це, се работи за ризик КОЈ настанува при испорака на стока на кредит на јавно правно лнце во странската држава. Ваков ризик може да настане бидејќи Јавните правни лица не може да бидат предмет на стечаЈ ннту пак насилно да се ликвидираат и нивниот имот да се продава на Јавна ли-цитациЈа. Во случаЈ на оснгурување од ваков вид политички ризик, оси-гурителот е должен веднаш да му Ја псплати штетата на доверителот до-колку плаќањето не се изврши во договорениот рок.

Политичките ризици кои се предмет на осигурувањето на извозните кредити ги имаат следните специфичности: > последиците кои настануваат со остварувањето на политичките ри-

зици се катастрофални; > неможноста за предвидување на ваквиот вид ризици. Имено, мошне

тешко е да се предвидн каква ќе биде полптнчката ситуациЈа во зем-Јата на должникот во рок од пет шш повеќе годинн до кога треба да се изврши извозниот договор;

> неможност за контрола на полнтичките ризици од страна на прода-вачот и купувачот на стоката. Поради овие карактеристики, како и тежината на полптичките рпзи-

ци, денес осигурувањето од овој вид ризици кај извозното кредптирање во наЈголем броЈ го врши државата преку своите агенции и институции за извозно осигурување (кога станува збор за среднорочно и долгорочно осигурување), додека, пак, приватните осигурителни компании најчесто вршат краткорочно осигурување од политички ризицп.

КаЈ катастрофалните ризици се работи за штетн од многу големи ра-змери и разурнувања, предизвикани од елементарни непогоди и други стихијни деЈСтва при што доаѓа до финансиско уништување на должни-кот, а со тоа негово спречување во извршувањето на своите обврскн кон произлегуваат од извозниот договор. Во оваа група спаѓаат следните ри-зици: > земјотреси; > вулкански ерупции; > пожари од пошироки размери; > поплави од пошироки размери; > излевање на морето; > циклони; > урагани, и сл.

Меѓутоа, каЈ осигурувањето на извозните кредити од комерцијални и некомерцијални ризици, во сите системи на осигурување се исклучени

2 8 9

Page 273: Меѓународен транспорт

одредени ризици со чие настаиување осигуреникот не може да го наила-ти своето осигурување од должникот.

Во таа смисла спаѓаат следните ризици: > склучување договори спротивно на позитивните законски прописи; > одобрение на бонификации на должникот од страна на осигуренц.

кот; > штетни последици предизвикани од привремените мерки на саки-

тарш^те служби и царинските органи; > привремени мерки на судот во храѓанска постапка; > загуби како последица на пресудата на редовниот суд заради вина на

осигуреникот; > загуби кои можат нормално да се осигураат на пазарот на осигурува-

ње; > ВОЈНИ п политички немнри во земјата на должникот; > општа забрана на плаќањата во државата на должникот или држава-

та иреку коЈа треба да се изврши плаќањето; > општи државни мерки во државата на должникот (на пример, зебра-

на за увоз и наплата, забрана за трансфери и одложување на плаќа-њата);

> природни катастрофалнн настани во земјата на должникот (поплави, земЈотреси, ерупциЈа на вулкани);

> неможност за плаќања заради губењето на иазарот; > постапки на осигуреникот кои не се во согласност со преземените

договорни обврски, итн. Доколку осигурителот не исклучи некои ризици од осигурување, ТОЈ

е должен да го надомести секое побарување ио основ на реализиран из-воз што должникот не го платил.

ШХЕХИ К А Ј 1 а 5 Е Д Ш Н О Х О О С Н С Ж Г В А 1 Б Е

Едно од најсложените прашања каЈ кредитното осигурување е: Дали сите штети кои настанале како последица на осигурениот ризик се по-криени со договорот за осигурување?

Одговорот на ова прашање го дава теоријата на непосредна кауза, теорија која е најшироко прифатена. Сиоред оваа теорИЈа, осигурителот Ја покрива само онаа штета коЈа била директна последица на осигурени-от ризик. Тоа значи дека штетите кои биле посредна последица на оси-гурениот ризик не се иокриени од страна на осигурителот.

Обично ваквата непосредност лесно се утврдува ако се работи за трансферни рестрикции, мораториум во плаќањето и сл. Меѓутоа, до-

и о Ннколовски, А., Осигурување во бизшкот, ФОН, Скопје, 2005, стр. 270--271 цитирано според Иефкоѕ, А- V/., 1пѕ1с1е Ше \УогМ'ѕ ЕхроП СгеЉЧ Аѕепаеѕ, 2003

290

Page 274: Меѓународен транспорт

ГП - ОСНГУРУВАН.Е НА ИЗВОЗНИ КРЕДИТИ

колку се работи за штета која настанала како резултат на политички или катастрофални причини, осигурителот не треба да бара цврст доказ за каузалната поврзаност на осигурениот ризик и штетата.

Во осигурувањето постојат и посебни видови штети кои се исклуче-ни од осигурувањето. Притоа, битно е да се прави дистинкција помеѓу штети кои не се опфатени со осигурувањето и штети кои се исклучени од осигурување. Штетите кои се исклучени од осигурувањето, всушност претставуваат штети кои се покриени со самото осигурување, меѓутоа се исклучени од истото врз основа на закон или договор. ОВОЈ ВИД штети не се надоместуваат, иако може да бидат непосредна последица на оси-гурениот ризик.

Штетите може да се јават во вид на: > дефинитивна загуба на финансиски средства; и > привремена загуба на финансиски средства.

Кај дефинптивната загуба на финаисиски средства се работи за загу-ба на финансиски средства коЈа била последица на неможноста за напла-та на долгот од купувачот поради инсолвентност. Во зависност од тоа во која фаза дошло до инсолвентност на должникот, истите се делат на: > Од почеток на производство до испраќање на стоката на купува-

чот. Станува збор за штета коЈа извозникот ја претрпел уште за време на производството на стоката наменета за извоз. Оваа штета се однесува на трошоците во врска со истражувањето, изработката на модели, трошоците за суровини и репроматериЈали за производ-ство, трошоци за надомест на плати на работници и сл.

> Од испраќање на стоката до нејзино преземање од купувачот. Ста-нува збор за покривање на загуби во периодот од отпремата на сто-ката, односно нејзиното испраќање, па се до пристигнувањето до упатното место и нејзиното преземање од страна на купувачот. Ште-тите кои може да настанат во оваа фаза се последица на одбивањето на купувачот да ги откупи документите за преземање на стоката.

> По преземање на стоката од страна на купувачот. Ова се однесува на периодот по испорака на стоката. Во овој случаЈ, настанува штета ако со остварување на осигурените ризици купувачот не е во мож-ност да го изврши плаќањето кон продавачот на стоката. Меѓутоа, покраЈ надоместувањето на конечната загуба на финанси-

ски средства коЈа настанала како последица на инсолвентност на купува-чот, кај осигурувањето на извозните кредити од некомерцијални ризици (експропријација, национализација и сл.), се надоместува и загубата коЈа била резултат на ризици кои се покриени со полиса за осигурување.

Во случаЈ кога како должник се јавува државна институција против која не може да се поведе спор, со самиот чин на неплаќање во еден разумен рок се смета дека дошло до конечна неможност за исплата.111

1 , 1 Ка^оујс, 2., Оѕ1§игапје згуогпШ кгесШа, Вео§гад, 1989

291

Page 275: Меѓународен транспорт

М Е У Н А Р Д Е Н ТРАНСПОРТ И МЕЃУНРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

Привремената загуба на финансиски средства, пак, се однесува на за-губата која настанала како иоследица на неплаќање на долгот од страна на купувачот во договорениот или продолжениот рок, поради мерки до-несени од страна на властите во земјата на должникот.

Што се однесува, пак, до надоместот на висината на штетата која осигурителот треба да му ]а надомести на осигуреникот, во практиката се применуваат следните неколку начини: > кога самиот извозник ја произведува стоката која е наменета за из-

воз, се земаат сите трошоци кои се направени за време на производ-ниот процес (трошоци за истражување, трошоци за суровини и ре-проматеријали, трошоци за плати и други надомести на работниците и други режиски трошоци), и од таквата сума се одбива авансот што го уплатил купувачот и износите што се добиваат со продажба на произведените материјали и произведените делови;

> ако се работи за наплата според условот "со откуп на документи", а купувачот одбие да ги откупи истите, тогаш штетата се пресметува како разлика помеѓу цената по која осигуреникот му ја фактурирал стоката на првиот купувач и цената по која ќе успее таа стока да ]а продаде;

> доколку се работи за штета ко]а е последица на неилаќање на долгот од страна на купувачот по испорака на стоката, штетата се утврдува во висина на побарувањето кое продавачот дефинитивно не можел да го наплати од купувачот.

ИНСТИТУТЈИИ1ПТО ВИДАХ ОСИГУРУВАЉЕ НА ИЗВОЗНИ КРЕДИТИ

Институциите што вршат осигурување на извозни кредити може да бидат организирани на четири начини, и тоа: • организации за осигурување на извозни кредити кои се наоѓаат во

државна сопственост, односно функционираат како владини инсти-туции;

• организации за осигурување на извозни кредити кои се со заедничка државна и приватна сопственост;

• осигурување на извозни кредити од страна на осигурителни институ-ции или банкарски институции, кои овој вид осигурување го вршат во име и за сметка на државата;

• осигурување на извозни кредити преку соработка на државни и при-ватни осигурителни институции.112

Приватните институции за осигурување на извозни кредити, во нај-

1 1 2 Николовски, А., Јанев, Д., Оснгурување со елементи на актуарска анализа, Економски факултет, Скопје, 2001, стр. 351-352

2 9 2

Page 276: Меѓународен транспорт

I - ОСИГУРУВАЊЕ НА ЗВОЗНИ КРЕДИТИ

голем број случаи вршат само осигурување од комерцијални ризици, до-дека мошне ретко и од иолитичкн ризици (со исклучок на одредени при-ватни институции кои може да вршат и осигурување на извозни кредити од политички ризицп, меѓутоа само на краток рок).

Државните организацип н инстптуцпи за оснгурување на извознн кредити, пак, ги покриваат сите некомерцијалнн ризици (политички, во-ени, катастрофални), додека комерцијалнпте ризицн може да ги покри-јат единствено ако тие одат во пакет со некомерцијалните.

Во продолжение, презентирани се поважните институции, односно агенции што вршат осигурување на нзвознп кредити во светот: > Австралија - ЕР1С (Ехрог* Ртапсе апс! 1пѕигапсе Согрогаиоп); > АвстрИја - ОеКВ (Оеѕ[егге1с111ѕс11е Коп1го1Љапк Ак11еп§еѕѕе!ѕс11аЃ1); > Аргентина - САЅСЕ (Сошраша Аг§еп1та с!е Ѕе§игоѕ с!е Сгсс111о а 1а

Ехр0П:ас10п); > Бангладеш - ЕССШ (ЅасИаагап В1ша Согрогаиоп ЕхроЛ СгесИ1 Оиагап1ее

ОерагХтеШ); > Барбадос - ТЈде СепОга! Ваак оѓВаг(зас1оѕ Ехрогѓ Сгед11; Јпѕигапсе апс!

Сиагап1ее ЅсИеше; > БелгиЈа - ОКО (ОШсе паНопа! с!и Оисгопе); > БелгиЈа - СгесИѓехрогГ; > Белгија - СОВАС, > Белгија - 1К.О (1пѕПШ1 с1е Кееѕсотр*е е1 <1е Оагап11е); > БелгиЈа - МАМ1Ж Ве1§шш; > Бразил - П1В (1пѕпШѓо с!е Иеѕѕе§игоѕ с1о ВгагП); > Бразил - РКОЕХ (Ехрогѓ Р1папст§ Рго§гатте); > Велика Британија - СОРАЅЕ ЕВР; > Велика Британија - КСМ Сгес1ј{: Шѕигапсе; > Велика Британија - ЕСОВ (Ехрог! Сгес1Ј1ѕ ОиагапСее ОераЛшеп!:); > Велика БританиЈа - Тгас1е 1пс1етш1у Сгоир; > Венецуела - 1СЕ (1пѕ11Ш1о <1е СоттегсЈО Ех1епог); > Венецуела - САР (Согрогас!оп АпсНпа с1е Ротеп1о); > Венецуела - ЕА МХЖ01АЕ (Еа МипсИа1 УепегоЈапа с1е Ѕе@игоѕ с!е

СгесИШ); > Венецуела - РШЕХРО (Ропс1о с!е РтапсЈатепѓо а 1аѕ ЕхроПасЈопеѕ); > Германија - Негшеѕ КгеШѓуегѕшкегипѕѕ; > Грција - ЕС10 (ЕхроЛ Сге<3111пѕшгапсе Ог^ашгаѓшп); > Данска - ЕКК КгесИсГогѕ1кпп§; > Данска - Башѕв ЕхроЛ Р1папсе СогрогаИоп; > Египет - ЕБВЕ (Ехрог! Оеуе1оргпеп1 Вапк оѓЕ§ур1); > Еквадор - РОРЕХ (Согрогасшп РЈпапсхега Иааоаа! РопсЗо с!е Рготосзоп де

ЕхроЛасшпеѕ); > Замбија - 2ЕХ1М (2ат1ла Ехрог! ап<31трог1 Вапк); > Зимбабве - СИЕОЅ1ЖЕ (СгесШ 1пѕигапсе 21тБа5\уе); > Израел - ЕРТШС (1ѕгае1 Роге1§п Тгаде КЈѕкѕ 1пѕигапсе Согрогаиоп);

2 9 3

Page 277: Меѓународен транспорт

МЕЃУНАРДЕН ТРАНСПОРТ И М Е У Н Р О Д Н О ОСИГУРУВАЊЕ

> Индија - ЕСОС (ЕхроЛ Сгес1п Оиагап4ее СогрогаИоп оЃЈхкЛа); > Индонезија - АЅЕ1 (Аѕигапѕј Екѕрог 1пс1опеѕ1а); > Ирска - 1С1 (ТЉе Гпѕигапсе СогрогаПоп оПге!аос1); > Италија - ЅАСЕ (Ѕегшпе Ѕресгаје рег ГАѕѕ1сига2!опе де! Сгес111о

аИ'ЕѕрогЈа210пе); > Италија - МеШосгес111о Сеп1га1е; > ЈамаЈка - ЈАМА1СА ЕХ1МВАНК (ШНопа! Ехроп 1троП Вапк оѓ Јаташа); > Јапонија - ЕШ-М1Т1 (ЕхроП, 1трог1 апс! 1пуеѕ1теп11пѕигапсе В̂ УШОП),

МтЈѕГгу 0ЃТп1ета110па1 ТгаЉ апс! 1пс1иѕИу); > Јужна Африка - С01С (СгеШг Оиагап1ее 1пѕигапсе Софога1хоп оѓ АШса); > Камерун - Ропс! д'А1с1е е1 с!е ОагапИе с!еѕ Сгед1гѕ; > Канада - ЕБС (Ехрог! Веуе1ортеп1 Согрогаиоп); > Кина - Т-ЕХ1МВАКК (Т1зе ЕхроП-1троП Вапк оѓШе КериѓзНс оГ Скта); > Кипар - ЕС1Ѕ (ЕхроП СгесНЈ: 1пѕигапсе Ѕегуше); > КолумбиЈа - Ѕе§игехро с!е Со1откна, Аѕе^игадога с1е1 Сотегсш ЕхЅепог; > Колумбија - ^N0 (РопсЈо Мастпа! с1е ОагапПаѕ); > Лесото - Сеп1га1 Вапк о1?ТеѕоШо; > ЛнберИЈа - ИаПопа! Вапк оѓПБепа; > Луксембург - 001, (ОШсе ди Рисгопе); > Малезија - МЕС1В (Ма1ауѕшп Ехрог! СгесИѓ 1пѕигавсе Вег1тс1); > Малта - МаНа Ехрог* Сгес1Ј1 Оиагап1ее Сотрапу; > Мароко - Ѕос1е1е Магосате (3'Аѕѕигапсе а ГЕхр0г(а110п; > Мексико - Вапсотех1; > НнгерИЈа - НЕХ1М (>Н§епап ЕхроП-1трог{ Ваок); > Нов Зеланд - ЕХОО (ЕхроП Оиагатее ОѓОсе); > Норвешка - Оагатј 1пѕИШ«е<: Ѓог ЕхроПкгебЈИ; > Република Кореја - КЕ1С (Когеа Ехрох! Јпѕигапсе СогрогаПоп); > Романија - ЕхЈтвапк оѓКотап!а; > Руска ФедерациЈа - ЕХ1МВАМК ОР К1ЈЅЅ1А (ЕхроП-ЈтроП Вапк о ѓ ^ е

Киѕѕтп Редегапоп); > САД - РС1А (Роге1@п СгесЈк Јпѕигапсе Аѕѕостиоп); > САД - РМеШу & ОероѕП; > САД - 0Р1С (Оуегѕеаѕ Рпуа1е 1пуеѕ1теп1 Согрогагтп); > САД - АС1 (Атепсап Сгес1ј11пс1етш1у); > САД - А10 (Атепсап 1п1егпаПопа1 Огоир, А10 О1о6а1 & Ро11иса1 КЈѕкѕ

Јпѕигапсе Со.); > САД - М10А (МиШ1а1ега11иуеѕШ\еп10иагап1ее А§епсу); > САД - Ш ЕХ-1М ВАМК (ЕхроП-1троП Вапк оѓ Ше ХЈпИес! ЅШѓеѕ); > САД - СИА Сгедк; > Саудиска Арабија - 1СШС (1ѕ1агтс СогрогаИоп ѓог Ше 1пѕигапсе оѓ

1пуеѕ1теп1 апс! ЕхроП СгеШ1); > Сенегал - ЅОИАС (Ѕосје1е КаНопа1е с!'Аѕѕигапсеѕ (Ји СгесИ1); > Сингапур - ЕС1СЅ (Ехрог! Сгед111пѕигапсе СогрогаИоп оѓ Ѕш§ароге); > Словачка - ЅРЕ (ЕхрогГ СгесНг 1пѕигапсе Согрога{зоп);

2 9 4

Page 278: Меѓународен транспорт

ГП - ОСИГУРУВАН.Е НА НЗВОЗНН КРЕДИТИ

> Словенија - Ѕ1оуепе ЕхроП СогрогаПоп, ЕхроП 1пѕигапсе ап<1 Ршапсе СогрогаНоп оГЅ!оуеша;

> ТаЈланд - Ехрог1-1шрог1 Вапк оѓ ТкаИапс!; > Тринидад и Тобаго - ЕХ1СО (Тпшдад апд То5а§о ЕхроП СгесШ 1пѕигапсе

Сотрапу); > Тунис - Сотра§ше Титѕшппе роиг Гаѕѕигапсе ди соттегсе ех^епеиг; > ТурциЈа - Т1ШС Е Х 1 М В А Ж (ЕхроП Сгес1п Вап1с оГ Тигкеу); > УнгарИЈа - МЕН1В (Нип§апап ЕхроП Сгес1Ј11пѕигапсе); > УругваЈ - Вапсо с1е Ѕ1еигоѕ с1е1 Еѕ1ас1о; > Финска - РОВ (Рш1ѕ11 Сиагап1ее Воагсј); > Финска - РЕС (РШ1Ѕ11 ЕхроП СгесИЕ); > ФранциЈа - СОРАСЕ (Сошра§ше Ргап^аЈѕе д'Аѕѕигапсе роиг 1е Согптегсе

Ех1епеиг); > ФранциЈа - ЅРАС (ЅосШе Ргашра^ѕе с1* Аѕѕигапсе Сгес1Ј1); > Франција - Ш]ѕ1га1 Аѕѕигапсеѕ; > Франција - ВРСЕ (ВаЕ^ие Ргап<?а1ѕе с1и Соттегсе Ех1епеиг); > Холандија - ИСМ (Иес1ег1апс1ѕс11е СгесИеГуеггекепп^ Маа1ѕѕс1зарру); > Хонг Конг - Ноп§ Коп§ Ехрогѓ Сгес1111пѕигапсе СогрогаНоп; > Чешка - ЕОАР (ТНе Ехрогг Сиагап1ее апс! Гпѕигапсе Согрога^оп); > Чиле - Сотраша с1е Ѕе^игоѕ с1е Сгес1Ј{о СопНпеп1а1; > ШвајцарИЈа - ЕСОЅ (Сеп1га1 Вапк оЃ Ѕ\У11;2ег1апс1 Ехрог! Сге<111 Оиагап1ее

Ѕс11ете); > ШваЈцариЈа - ЕКО (Ехрог! Шѕк Сиагап1ее А§епсу); > Шведска - ЅЕК (Ѕуепѕк ЕкѕроЛкгесИ!;); > Шведска - ЕКК (ЕхроЛкгесИшапшдеп); > ШпаниЈа - 1пѕРШ1о Еѕрадо1 с1е С о т е г с т Ех1епог; > Шри Ланка - Ѕ1ЈЕС1С (Ѕп 1-апка ЕхроП Сгедѓ! 1пѕигапсе СогрогаЦоп).113

Меѓутоа, поради се поголемото значење на извозното кредитно оси-гурување, а со цел унифицирање на условите за кредитирање на извозот на меѓународен план, беше формирана т.н. Бернска унија.

Бернската унија114 беше формирана во 1934 година од страна на чети-ри институции од Франција, Италија, Шпанија и Велика Британија. Денес, Бернската унија има 54 членки од 43 земји.

Унијата работи на меѓународно прифаќање на единствени принципи на извозното кредитно осигурување и осигурувањето на странските ин-вестиции. Таа исто така претставува и еден вид форум за размена на ин-формации, искуства и експертиза помеѓу нејзините членки.

Бернската унија и нејзините членки играат мошне значајна улога во светската трговија, како од аспект на извозот така и од аспект на ди-ректните странски инвестиции. Без активна вклученост на членките на Бернската унија, речиси понекогаш е невозможно да се организира фи-

5 1 3 Н11р://УАУу/.ш{гасеп.ог§/1Гѕ/тсЈа§епс1еѕДуе1соте.11ип 1 1 4 к{ф://\у\^.6етеишоп.ог§.ик

2 9 5

Page 279: Меѓународен транспорт

МЕЃУНАРДЕН ТРАНСПОРТ И МЕЃУНРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

нансиска и кредитна конструкција потребна за извршување проекти на кое било ниво, особено во земјите во развој.

Бернската унија има интензивна меѓународна соработка и секогаш во контактите со останатите меѓународни финансиски институции и со зеМЈИте-увозннци настапува во име на своите членки.

Целите на Бернската унија произлегуваат од нејзиниот статут, а тоа се: > меѓународно прифаќање на единствени принципи за извозно осигу-

рување и воспоставување и хармонизација на условите за кредитира-ње во меѓународната трговија;

> меѓународна соработка во поттикнувањето и создавањето поволна инвестицнона клима и единствени иринципи за осигурување стран-ски директни инвестиции;

> обезбедување размена на информации, иомош, експертиза и совети во врска со комерцпјалните и политичките ризици вклучени во изво-зното кредитно осигурување, за политичките ризици вклучени во осигурувањето на странскнте инвестиции и други работи кои се СВОЈ-ственн на осигурувањето на извозни кредити. За да може да се постигнат ваквпте цели, земЈите-членки се согласи-

ле дека ќе работат на следното: > размена на информации и снабдување на УниЈата со информации

кои и се потребни заради реализациЈа на поставените задачи; > макспмално почитување на кредптните услови кои произлегуваат од

серија договори; > продолжување на заеднпчките консултации, како и учество во одоб-

рени проекти; > поблиска заедничка соработка и, кога тоа е потребно, преземање

координирана акциЈа; и > соработка со други меѓународни институцхш од оваа област.

Членките на Бернската унија одржуваат средби најмалку два пати во текот на годината. ПокраЈ ваквите средби, задолжително во текот на го-дината се одржуваат и најмалку една работилница и еден специЈализи-ран семинар,

За работите поврзани со извозното кредитно осигурување се задол-жени Комитетот за краткорочно извозно кредитно осигурување и Ко-митетот за среднорочно и долгорочно извозно кредитно осигурување. Додека, пак, за работите околу осигурување на инвестициите е задол-жен Комитетот за инвестиционо осигурување. Секој од овие комитети има претседавач и заменик-претседавач. Нивниот мандат за раководење со комитетите трае по една година.

Некои членки на Унијата, дел од своите работи ги вршат во свое име и за своја сметка (на пример, преземаат краткорочни комерцијални и политички ризици), притоа користејќи реосигурување кај приватните осигурителни компании. Додека пак голем дел од членките ваквите оси-

2 9 6

Page 280: Меѓународен транспорт

III - ОСИГУРУВАЊЕ НЛ ИЗВОЗНИ КРЕДИТН

гурувања ги вршат во име и за сметка на државата. Главни активности на поголемиот дел членки на Бернската унија се:

> поддршка на извозот на суровини, репроматеријали, резервни дело-ви и потрошни добра, преку осигурување на ризиците поврзани со наплатата на девизните побарувања од поединечни купувачи или ни-вните банки;

> поддршка по пат на осигурување, гаранции или директно кредитнра-ње на инвестициони проекти и извоз на капитални добра, што подра-збира преземање на ризиците од непрофитабилноста на проектите, како и други комерцијални или политички ризици;

> поддршка на странскнте директни инвестиции во различнп форми. Меѓутоа, за да може една институција да стане членка на УниЈата,

потребно е да исполнува низа услови, меѓу кои наЈважни се следните два: > институцијата мора да има искуство во областа на осигурувањето на

извозни кредити од најмалку трн години, сметаЈЌи од годината кога е изработен првиот биланс на состојба; и

> институциЈата треба да остварува годишен приход од премии за оси-гурување на извоз или инвестиции, од наЈмалку 6 милиони шваЈцар-ски франци или со осигурување да има покрнено извоз или инвести-ции во износ од 600 милиони шваЈцарскн франци. Значењето што го има оваа меѓународна институцпја е големо. Во

ТОЈ контекст само во периодот од 1982 до 2003 година, членките на Берн-ската уннја обезбедија поддршка на извозниците ширум светот во износ од 8,454 милиЈарди американски долари, како и поддршка на странските директни ннвестиции во износ од 167 милијарди а м е р и к а н с к и долари.

ОСВЕТ НА НЕТСОИ ИНСТИТУТТИИ ШТО ВР1ПАТ ОСИГУРУВАЊЕ НА ИЗВЛЗИИ КРЕДИТИ

Ш П Д Д Е Ш И З Е М Ш

ОСИГУРУВАЊЕ НА ИЗВОЗНИ КРЕДИТИ ВО АВСТРАЛИЈА

Осигурувањето на извозните кредити во Австралија се врши преку ЕЕ1СП 5 (ЕхроП Рзпапсе апб 1пѕигапсе СогрогаПоп).

ЕР1С (Ехрог! РЈпапсе апсј 1пѕигапсе СогрогаЦоп) претставува државна институција за осигурување на извозниците, нивните банки и австралн-ските директни инвестиции во странство. Оваа институција всушност врши дополнување на осигурувањето што не го покриваат приватните осигурителни компании.

!!51зИр://\у\улу.еЅс.ѕоу.аи

2 9 7

Page 281: Меѓународен транспорт

т р а н с п о р т и м е г у н а р о д н о о с и г у р у в а е

Основни цели на ЕНС се: > поддршка на извозниците, вклучително и малите и средни компании; > генерирање позитивни нето приходи, односно обезбедување на капи-

тал за раст на компаниите; > обезбедување на квалитетни услуги на извозниците, и сл.

Како државна институција, ЕР1С на австралиските извозници, инве-ститори и странски купувачи им ги нуди следните среднорочни и долго-рочни услуги: • гаранции за финансирање на извозот, кои им се издаваат на банките

и другите комерцијални финансиери кои одобруваат директни заеми на прекуморските купувачи;

• директни заеми; • гаранции за документарен акредитив, и сл.

На австралиските компании кои имаат свои директни инвестиции во странство, ЕР1С ги нуди следните видови осигурување: • Осигурување од политички ризици: > осигурување од политички ризици за инвеститори, кое ја покрива за-

губата на инвестиции во странство во целосен износ, со рок на важе-ње од десет години и можност за продолжување за уште пет години;

> осигурување од политички ризици за заемодавачи, со кое ЕР1С на ав-стралиските заемодавачи им го гарантира вкупниот износ на заемот, вклучително и износот на камата;

> осигурување од политички ризици за опрема, со кое се покрива це-лосниот износ на вредноста на опремата и ова осигурување се одне-сува на период од десет години.

• Среднорочно осигурување на плаќањата. Служи за покривање на за-губите кои се последица на неизвршување на плаќањето (од полити-чки и комерцијални ризици).

ОСИГУРУВАШЕ НА ИЗВОЗНИ КРЕДИТИ ВО АВСТРИЈА

Осигурувањето извозни кредити во Австрија се врши преку ОеКВ И 6

(Оеѕ^еггас&ѕсЈае КопНоШзапк Акиеп§еѕѕе1ѕс&а&). ОеКВ е главен финансиски и информативен сервис во Австрија за

извозната индустрија и за пазарот на капитал. Таа е основана уште во 1946 година, како специјализирана банкарска институција чии акционе-ри се домашни комерцијални банки. Нејзините услуги се достапни за ав-стриските компании, финансиските институции и агенции.

Од 1950.година па до денес, основна цел на ОеКВ е промоција на из-возот преку пружање помош во редуцирање на ризиците со кои се сре-

п б Шр:/ДууАУ.оек1).а1

298

Page 282: Меѓународен транспорт

III - ОСИГУРУВАЊЕ НА ИЗВОЗНИ КРЕДИТИ

ќаваат австриските компании, како и нивна заштита во случај на загуби во странство.

Оваа инсгитуциЈа врши осигурување во следните неколку главни категории: > краткорочни, среднорочни и долгорочни трансакции; > поединечни или групни трансакции; > кредити на продавачот или купувачот; > австриски инвестиции во странство; > договори за лизинг и консалтинг; > лицитациона гаранција и гаранција за добро извршена работа, и сл.

ОеКВ врши осигурување од следните политички и комерцијални ри-зици: > воЈна, како и настани слични на воЈна; > побуни или револуции; > владини мерки со кои се спречува или ограничува трансферот на

средства кога веќе е извршено плаќање од странскиот купувач; > други политички причини кои го оневозможуваат извршувањето на

договорот; > инсолвентност на увозникот-должник, ако таквата инсолвентност е

докажана; > писмена опомена од корисникот на гаранциЈата до странскиот купу-

вач, кој по судски пат се повикува или да ги изврши договорните об-врски шш да презентира хартии од вредност за наплата;

> неспособност на корисникот на гаранциЈата или неговиот полномо-шник да ги извршат обврските од договорот, поради причини кои се вон негова контрола. Од 1960 година, ОеКВ воспостави шема за финансирање на извозот

на стоки и услуги, примарно на среден и долг рок, со посебен осврт на извозот на австриски капитални добра.

Шемите за финансирање на извозот (ЕРЅ - Ехрог* Ршапсш§ ЅсБеше) се достапни за австриските и странските комерцијални банки. Меѓутоа, за да се искористи ЕРЅ како извор на финансирање, потребно е претходно да се изврши рангирање на кредитот врз основа на сопствените крите-риуми на ОеКВ.

Сите кредити се одобруваат во согласност со "Аранжманот за офи-цијално поддржаните извозни кредити" (ОЕСВ Аггап§етеп1). Основни це-ли на овие извозни кредити се: > финансирање на заемите што комерцијалните банки ги прошириле

на извозниците заради финансирање на добавувачот; или > финансирање на заеми од комерцијалните банки на странски влади,

купувачи или кредитни институции заради плаќање на австриските извозници. Странските инвестиции, исто така, може да бидат финансирани спо-

ред условите на ЕРЅ. Меѓутоа, ваквиот вид финансирање е потребно да

2 9 9

Page 283: Меѓународен транспорт

МЕУНАРОДН ТРАНСОРТ И МЕЃУНАОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

произлегува од: > претпоставка за обврска на Република АвстриЈа, коЈа произлегува од

актот за извозни гаранции; > претпоставка за обврска од страна на кредитен осигурител; > гаранција издадена од АиѕШа \У1г1ѕс11аѓ1ѕѕеп/1се ОеѕѕеПѕсНаЛ тИ

6еѕс1л-апк1ег НаШш§ (АМЅ); > претпоставка за обврска КОЈЗ произлегува од меѓународна организа-

ција чија членка е и Република АвстриЈа или коЈа е активна на поле-то на финансирање или помош за развоЈ; и

> стоките и услугите кои треба да бидат финансирани имаат директно или индиректно влиЈание врз австрискиот биланс на тековни транс-акции на добра и услуги или проектот што треба да биде извршен во странство е во интерес на АвстриЈа.

ОСИГУРУВАЊЕ Н А ИЗВОЗНИ КРЕДИТИ ВО БЕЛГИЈА

Осигурувањето на извозни кредити во Белгија се врши преку след-ните институции и агенции: • ОКОБ (ОШсе паПсгаа! с!и Оисгоие/Т)е1сгес1еге); • СгеШ1ехрог{; • СОВАС, • 1КО (1пѕЦШ1: Кееѕсотр1е е1 де Оагап11е); • КАМ1ЈК Ве1§тт.

ВисгоЈге/БекгеЛеге ЅА.1ЧУП7 е основана во 1921 година од страна на Министерството за економиЈа, како институција коЈа треба да врши оси-гурување на извозот од политички ризици. Од 1939 година функционира како самостоЈно финансиско тело од Јавно-правен карактер под контро-ла на државата. Во 2000 година, канцеларијата на Оисго1ге/Т)е1сгес1еге во Луксембург и кредитната компашда Еи1ег Негтеѕ Белгија го формираа МипсИаИѕ со цел да ги покрива комерцијалните и некомерцијалните ри-зици, без географско ограничување преку примена на единствена поли-са.

Оисго1ге/Бе1сгес1еге претставува институција чија основна цел е да ги штити своите клиенти од ризици поврзани со домашни и меѓународни комерцијални трансакдии.

Оваа институција врши осигурување од краткорочни политички и комерциЈални ризици (период до две години). Трансакциите кои го над-минуваат периодот од две години или трансакциите кај кои како осигу-

1371111р://уАУ\у.с1е1сгес1еге.1зе

300

Page 284: Меѓународен транспорт

- ОСИГУРУВАЊЕ НА ИЗВОЗНИ КРЕДИТИ

реник не се јавува ниту извозникот ниту увозникот, исто така можат да бидат осигурени од страна на (ЖОБ.

Бисго]ге/Т)е1сгес1еге ги нуди следните видови осигурување на белгисгш-те нзвозницЈП > осигурување на кредити на купувачот; > осигурување на увозно финансирање; > гаранции издаденн од извозникот; > осигурување на ризици од неконвертибшшост иа локална валута; > осигурување од девизен ризнк.

Оваа белгиска осигурителна институциЈа, најчесто ги издава следни-те два вида полиси: > детална полиса; > мултинационална полиса. • Деталната полиса се однесува на кредити со траење до две години.

Со овој вид полиса се покриваат трансахсции кои вклучуваат потро-шувачки добра, капитални добра или услуги. Со деталната полиса се покриени комерцијални ризици (ризици кои се сврзани со немож-ност за плаќање која е последнца на инсолвентност на должникот, ризици поради откажување, односно неисполнување на договорот) и политички ризици (воЈна, немири, проблеми поврзани со трансфер на девизни средства).

• Мултинацноналната полиса ги покрива кредитните ризици со трае-ње до две години. Таа е наменета за компании кои се одделни, однос-но афилијации на мултинационални компании. Со оваа полиса се по-криени комерцијални ризици (ризици кои се сврзани со неможност за нлаќање коЈа е последица на инсолвентност на должникот, ризици поради откажување, односно неисполнување на договорот) и поли-тички рпзици (војна, немири, проблемн поврзанн со трансфер на де-визни средства). Писго1ге/Т)е1сгес1еге вршп осигурување и на белгпските инвестиции во

странство, и тоа од политички и катастрофални ризици.

ОСИГУРУВАЉЕ НА И З В О З Н И КРЕДИТИ ВО ВЕЛИКА БРИТАНИЈА

Осигурувањето на извозни кредити во Велика Британија се врши преку неколку институции и агенции: • СОРАСЕ 1.ВР; • ИСМ СгесШ 1пѕигапсе; • Тгаде 1пс1етш{у Огоир; и о ЕСОБ (ЕхроП СгесШѕ Оиагапѓее ОерагЈтепе).

301

Page 285: Меѓународен транспорт

МЕЃУНАРДЕН ТРАНСПОРТ И М Е У Н Р О Д Н О ОСИГУРУВАЊЕ

Е С С О ш (Ехроп СгесШѕ Оиагап1ее ОерагИпеШ) е офидијална агенција за извозни кредити во Обединетото Кралство. Таа воедно претставува и најстара државна европска институциЈа за осигурување на извозни кре-дити. Станува збор за посебен владин оддел, кој е потребно да поднесува извештај до министерот за трговија и индустрија.

Оваа институција повеќе од осумдесет години соработува со извоз-ници, банки и купувачи, а со цел да им помогне на англиските извозници на капитална опрема и други слични стоки и услуги заради проширува-њето на нивниот бизнис и инвестирање надвор од границите на Велика Британија.

ЕСОБ преку својата извозна полиса (ЕхроП 1пѕигапсе РоНсу - ЕХЕР), им нуди можност на извозниците да се осигурат од неможност за напла-та на побарување од увозникот, настаната поради различни иричини (инсолвентност на увозникот, банкрот, воени дејства во земЈата на увоз-никот, недостиг на девизни средства во земЈата на увозникот). Ова оси-гурување, меѓутоа, е можно за трансакции кои вклучуваат капитални добра, услуги и градежни проекти.

Извозната полиса. всушност претставува договор за осигурување помеѓу извозникот, од една страна, и ЕСОБ од друга. Како наЈважни об-врски кои произлегуваат од полисата за извозникот се: > извршување на договорот на чесен и внимателен начин, односно на

начин што би го применил извозникот во случај договорот да не бил осигурен;

> промптно известување на ЕСОО во врска со сите факти би имале влиЈание на осигурените ризици;

> преземање на сите потребни мерки заради спречување или миними-зирање на загубите, вклучително и мерките кои се предвидени да би-дат преземени од страна на извозникот согласно барањата на ЕСОБ;

> обезбедување на потребни докази со кои би се потврдила валидноста на барањата. ЕХ1Р обезбедува осигурување против ризици поврзани со странски-

от купувач, и политички ризици. Во ризици поврзани со странскиот купувач спаѓаат:

> инсолвентност на увозникот-купувач; > неплаќање во рок од шест месеци од денот на стасаност за наилата

на побарувањето; > неизвршување на обврските од договорот од страна на увозникот-

купувач. Во политички ризици кои се покриени со оваа иолиса спаѓаат:

> политички, економски и административни настани надвор од Велика Британија, а кои ја спречуваат конверзиЈата или трансферот на сред-ствата кои увозникот-купувач ги уплатил;

П811Нр://\у\у\у.ес§с1.§оу.ик

302

Page 286: Меѓународен транспорт

- ОСИГУРУВАЊЕ НА ИЗВОЗНИ КРЕДИТИ

> дејства на прекуокеански влади и законодавци, кои влијаат врз извр-шувањето на договорот;

> применување на законот според кој ако плаќањето не е соодветно на договорот, се поништува и обврската на увозникот-купувач според законот на таа земја;

> насилство и граѓански немири надвор од границите на Велика Бри-танија, кои влијаат врз извршувањето на договорот;

> административните или законски мерки донесени во Велика Брита-нија по датумот на договорот, а кои влијаат врз извршување на дого-ворот (на пример, откажување или необновување на извозна дозво-ла или воведување на нови извозни рестрикции). Оваа полнса за осигурување нуди можност извозникот и во случај

кога тој се Јавува во улога на поддоговарач, да се осигури од ризиците и кон главниот договарач и кон крајннот увозник-купувач.

ЕСОО врши осигурување на англиските инвестиции во странство од следните ризици: > експропријациЈа во коЈа се вклучени директната национализација,

конфискациЈа, како и индиректните форми на експроприЈација; > граѓански ВОЈНИ И револуции; > загуби кои може да настанат поради ограничувања во трансферот.

ЕСОО надоместува 95% од вкупната вредност на која било загуба настаната според условите на полисата за осигурување. Меѓутоа, постои можност и за покривање на помал процент од евентуалната загуба, што се одразува на плаќање помал износ на премија од страна на извозникот.

Доколку извозникот очекува евентуалната загуба да биде значител-но помала од вкупната вредност на договорот, ЕСОО нуди можност за осигурување од помали загуби. ОВОЈ ВИД осигурување може да покрива 20% од вкупно договорената цена, па дури и помалку.

ОСИГУРУВАЊЕ НА И З В О З Н И КРЕДИТИ ВО ГЕРМАНИЈА

Осигурувањето извозни кредити во Германија се врши преку Неггаеѕ КгесШуегѕЈс&египѕѕ1 ! 9 .

Федералните гаранции за извозните кредити имаат за цел да ги под-држат германските компании во нивниот пробив и настап на нови паза-ри. Преку преземањето на федералните гаранции, германските банки и извозници се заштитуваат од можните ризици во врска со странската земЈа (СоипИу пѕкѕ), како и ризиците во врска со купувачот.

Осигурувањето на извозните кредити ги штити компаниите од загу-би настанати како последица на неможност за наплата на побарувањата

ш 1з«р:/ДууАУ.а§арог1аЈ.сЅе

3 0 3

Page 287: Меѓународен транспорт

МЕЃУНАРДЕН ТРАНСПОРТ И М Е У Н Р О Д Н О ОСИГУРУВАЊЕ

поради политички и комерцијални иричини. Во политички причини за загуба, покрај недостатокот од девизи во странската земја. спаѓаат и, на пример, војни, граѓански немири или, пак, мораториум во плаќањето до-несен од страна на Владата. Во комерцијални нричини за загуба влегу-ваат, пак, неможноста за наплата на побарувањето, кое во најчест слу-чаЈ е последица на инсолвентност на купувачот.

Кредитното осигурување што го нудат приватните осигурители е мошне ограничено и се однесува само на мал сегмент од бизнисот. Доде-ка. пак, кога се работи за осигурување на капитални добра од високи па-зарни ризици, вклучително и некомерцијални ризици, тогаш ова осигу-рување може да се покрие единствено преку државните извозни креди-ти. Значи, секогаш кога приватните осигурители не нудат доволно ефи-касно покритие, тогаш се вклучува државата преку своите федерални гаранции. Токму порадн тоа, најголем дел од западните европски земји, но и неколку земји во развој воспоставиЈа шеми за државна поддршка на домашните извозни компании.

Додека побарувачката за државно гарантирање на извозот кон оста-натите развиени индустрии е доста мало, за извозот кон земјите во раз-ВОЈ и неразвиените земЈИ барањата за државни извозни гаранции се дос-та големи. Од вкупно издадените државни нзвозни гаранции, околу 75% им отпаѓаат на гаранциите за извозот КОЈ се врши кон земјите во развој и неразвиените земЈИ.

Нивото на буџетска поддршка на промоцијата на извозот е во над-лежност на Федералната влада.

Уште во 1949 година, Федералната влада им го довери спроведува-њето на осигурувањето од државната извозна програма на две приватни компании кои денес се познати како: ЕиЈег Неппеѕ КгесЗиуегѕгскепт&ѕ - АС и Р\\'С ПеШске Леугѕтп ЈС,

Бидејќи ЕиЈег Негшеѕ има улога на водечки партнер во ОВОЈ конзорци-ум, ОВОЈ вид осигурување помеѓу германските комиании уште е познато и под името Негтеѕ осигурување. Долгогодишното искуство на овие две компании претставуваше добра основа за развивање добри консултант-ски услуги, кои им ги нудеа на извозниците и банките.

Еи1ег Негшеѕ вршн осигурување на извозни кредити пред испораката и по испораката на стоката. Осигурувањето на извозните кредити пред испорака на стоката ги опфаќа ризиците кои може да настанат уште за време на производството на стокатае односно нејзината подготовка за нзвоз.

Федералната влада преку Еи1ег Неппеѕ може да издаде два вида га-ранции, и тоа: гаранции за приватнп купувачи во случај ако како купу-вач се јавува приватна комерциЈална компанија, и гаранции за јавни ку-пувачи ако како купувач се јавува Јавно претпрИЈатне од земјата-увоз-ник. Извозните гаранции за приватни купувачи го вклучуваат и ризикот од банкротирање, што не може да биде случај кај јавните претпрИЈатнја

3 0 4

Page 288: Меѓународен транспорт

- ОСИГУРУВЊЕ Н ИЗВОЗНИ КРЕДИТИ

бидејќи државата, односно државните институции правно не можат да прогласат банкрот. Токму од ова произлегува и разликата во висината на премиските ставки кои се плаќаат.

Впсината на премиските ставки, покрај фактот дали се работи за ку-пувач-приватна компанпја нлп претпријатие од јавен карактер, зависи и од: > ризикот на земјата на купувачот (постои категоризациЈа на земјите

од 1 до 7, што значи дека земја која припаѓа на секоЈа наредна група носи и поголем ризик);

> износот на покриениот долг; > начинот на плаќање на побарувањето; > времето на плаќање на побарувањето; > видот на покривањето, и сл.

Еи1егНегтеѕ ги покрива следните политички и комерциЈални ризици: > неплаќање на побарувањето поради законски или административни

мерки донесени од државата на должникот или воени настани, побу-ни или револуција во странство;

> ризици во врска со забрана на конверзпја на локалната валута на должникот и забрана на трансфер заради прогласен општ моратори-ум на шаќањата кон странство;

> губење на правото за наплата на побарувањето, како последица на неисполнување на договорот поради политичкн причини;

> загуба на стока за време на политички настанн, пред стоката да биде преземена од страна на странскиот купувач;

> неможност да се наплати долгот поради инсолвентност на странски-от купувач (приватно лице или приватна компаниЈа), во случаЈ на стечаЈ, судско или вонсудско порамнување, неуспешно присилно из-вршување или мораториум;

> неплаќање од страна на странскиот купувач во одреденпот период. При осигурувањето на извозните кредити во Германија може да се

издаваат следните видови полисп: > полиса за осигурување на ризици при производството, со коЈа се по-

криваат сите ризици за време на производството на стоката, па се до нејзината испорака;

> полиси за осигурување на краткорочни извозни работи, во кои се вклучени: специфични краткорочни полиси, револвннг специфични полиси, \у11о1еШшоуег полиси; и \ув0{еѓшт10уег ПОЛИСИ;

> полиса за осигурување на ризик од конфискација на стока коЈа се на-оѓа во консигнационо складиште во странство или изложени артик-ли на трговски саеми во странство;

> полиса за покривање на инвестициони работи во странство, и сл.

305

Page 289: Меѓународен транспорт

М Е У Н А Р Д Е Н ТРАНСПОРТ И МЕЃУНРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

ОСИГУРУВАЊЕ НА ИЗВОЗНИ КРЕДИТИ ВО ДАНСКА

Осигурувањето на извозннте кредити во Данска се врши преку след-ните институции и агенции: • ЕКК КгесНсѓогѕЈкгт^; • ОашѕН Ехрог! Ртапсе Согрогаиоп; • ЕКР (Ехрог* КгедЛ Ропс1еп'ѕ).

ЕКР 1 2 0 (ЕхроП КгесПѓ Ропс1еп 'ѕ) претставува единствена организациЈа на данскиот пазар која нуди осигурување на исклучителни (невообичаени) ризици кои не ги покрива ниту една приватна осигурителна компаниЈа. Оваа институција врши осигурување од политички и комерциЈални ри-зици на извозните пазари насекаде низ светот. ЕКР од поново време вр-ши и осигурување на инвестициите во странство.

Основна задача на ЕКР е да овозможи конкурентски услови за дан-скиот извоз, делумно преку издавање на гаранции и совети во врска со долгорочните извозни кредити и делумно преку програми за финансира-ње и фиксни каматни стапки.

ЕКР ги покрива следните политички и комерциЈални ризици: > неможност за плаќање на кредитот поради трансферни рестрикции

во земЈата на купувачот; > неможност за плаќање поради недостаток на девисни средства; > воЈна, граѓанска воЈна; > увозни или извозни забрани; > други мерки кои се донесени од страна на властите во земЈата на ку-

пувачот (вклучително и ризик од неовластено откажување на дого-ворот) со кои се онезвозможува извршување на плаќањата согласно условите во договорот;

> неможност за плаќање на кредитот поради неспособност на купува-чот да го изврши плаќањето (на пример, поради банкрот или инсол-вентност). Оваа осигурителна организација ги нуди следните гаранции:

• Општи гаранции со кои се покриваат извозните кредитни ризици: > гаранција за кредитно осигурување на продавачот - данскиот извоз-

ник му одобрува кредит на купувачот. ЕКР му издава гаранција на извозникот, со која се покрива ризикот од неможност за враќање на кредитот;

> гаранција за кредитно осигурување на купувачот - банката му одоб-рува кредит на купувачот или на неговата банка. Кредитот се одоб-рува врз основа на договор за заем. ЕКР на банката која го одобрила

1 2 01} Пр: //УЛУЧУ . екѓ <1к

3 0 6

Page 290: Меѓународен транспорт

I - ОСИГУРУВАЊЕ НА ИЗВОЗНИ КРЕДИТИ

кредитот и издава гаранција со коЈа се иокрива ризикот од евентуал-на неможност за враќање на кредитот;

> финансиска гаранција - банката му одобрува кредит на купувачот или на неговата банка во форма на документарен акредитив, банкер-ска гаранциЈа или меница. ЕКР на банката која го одобрила кредитот и нздава гаранција со коЈа се покрива ризикот од неможност за вра-ќање на кредитот.

а Гаранции за осигурување од специЈални ризици: > ГаранциЈа за исполнување на доѓоворот - данскиот извозник и купу-

вач склучуваат договор заради извоз. ЕКР на извозникот му издава гаранција со коЈа се покрива од загуби до кои дошло поради неизвр-шување на договорот од страна на купувачот пред стоката да му би-де предадена на истиот, или поради објавен банкрот или инсолвент-ност на купувачот пред стоката да биде испорачана од Данска;

> гаранција за извршување на проектот - изведувачот склучува дого-вор со купувачот. Со ОВОЈ договор е покриена провизиЈата за работ-ната сила. ЕКР на изведувачот му издава гаранциЈа со коЈа се покри-ва ризикот поврзан со извршување на бизнис трансакцијата;

> Гаранција за инвестиции - ЕКР им издава гаранции на данските ком-пании во врска со нивните инвестиции во странство против политич-ки ризици.

а Гаранции за извозни кредитни портфолиЈа: > гаранции за портфолио - ЕКР на приватна осигурителна компанија,

банка или извозник издава гаранции со кои се покрива ризикот од неизвршување на трансакцијата од конкретното портфолио.

а Извозни кредитни гаранции за основање на нови проекти-проектно финансирање:

> гаранции за проектно финансирање - банка одобрува кредит на ком-паниЈа чија основна цел е да основа и управува со конкретен проект. ЕКР на банката и издава гаранција. со коЈа се покрива ризикот од не-враќање на кредитот.

• Други шеми за исвозно финансирање: > С1КК програма - станува збор за програма со која на банките им се

овозможува да нудат кредити по фиксни каматни стапки; > мешани кредити - целта на оваа програма која е администрирана од

страна на Министерството за надворешни работи е да се изврши промоциЈа на инвестициите во земјите во развоЈ. Што се однесува, пак, до гаранциите за инвестициите, со нив се по-

криваат загубите кои настанале поради трансферни рестрикции, екс-проприЈација и национализациЈа, акти на војна и др.

307

Page 291: Меѓународен транспорт

МЕЃУНАРДЕН ТРАНСПОРТ И М Е У Н Р О Д Н О ОСИГУРУВАЊЕ

ОСИГУРУВАЉЕ НА ИЗВОЗНИ КРЕДИТИ ВО ИТАЛИЈА

Осигурувањето извозни кредити во Италија се врши иреку следните институции и агенции: • ЅАСЕ (Ѕегкше Ѕресш1е рег ГАѕЅ1сига210пе с!е! СгесНи> аЈГЕѕроЛагтпе); • Ме(Носге(111о СепѓгаЈе;

ЅАСЕ121 (Ѕегтпе Ѕрест1е рег ГАѕѕшигагшпе де! Сге<И1о а1ГЕѕр0г1а210пе) претставува оснгурителна комианија чија основна цел е поддршка на италиЈанските компании насекаде во светот. Станува збор за јавно прет-приЈатие кое е во целосна сопственост на италијанското Министерство за еконокшја и финансии. Обврските кои ги презема ЅАСЕ се гарантира-ни од страна на ИталиЈанската влада.

Оваа осигурителна институциЈа врши осигурување, реосигурување и гарантирање на политичките и комерциЈалните ризици кои би можеле да влијаат на италијанските компании односно на нивниот извоз и инве-стициони активности.

Во соработка со банкарскиот систем, ЅАСЕ ги поддржува италијан-ските компании во процесот на нивната интернационализациЈа. На тој начин, ЅАСЕ претставува уникатен партнер на италијанските компании на светските пазари.

Гаранциите што ги издава ЅАСЕ се однесуваат на следните ризици: > ризици поврзани со целосна или делумна неможност на должникот

за извршување на обврските во поглед на плаќањата; > национализација, конфискациЈа и друго слично однесување на стран-

ската земЈа; > ризици поврзани со производниот ироцес односно со неизвршување

на комерциЈалниот договор; > оштетување на производите кои се иредмет на осигурената трансак-

циЈа; > неможност за наплата на гаранции, изостанување или одложено пла-

ќање на кауциЈа, гаранции, депозити или аванси; > инвестиционен ризик со кој се соочуваат италијанските претпријати-

Ја во случаЈ на инвестирање и управување со нивните инвестиции во странство. Настаните кои ги предизвикаат овие ризици, можат да бидат од по-

литичка и комерцијална природа. Во првата група настани (од политич-ка природа) спаѓаат: > експропријација или друга слична владина рестрикција; > мерки со кои се прогласува општ мораториум од страна на странска-

та влада;

1 2 5 Н«р://-идулу.ѕасел1

3 0 8

Page 292: Меѓународен транспорт

- ОСИГУРУВАЊЕ НА ИЗВОЗНИ КРЕДИТИ

> рестрикзџга во девизните трансфери како последнца на економски или политички причини;

> флуктуација на девизниот курс како последица на мерки донесени во земјата на увозникот;

> ембарго; > воЈна, граѓански немири или природни катастрофи.

Во втората група настани кои имаат комерцијална природа спаѓаат: > инсолвентност на должникот (де шге и с!е 1ас1о); > суспензија или еднострано неизвршување на комерциЈалниот дого-

вор; > одбивање на купувачот да ги прими производите или услугите кои

биле предмет на нзвоз; > зголемување на трошоците за производство заради причини од општ

карактер.

О СИГУРУВАЈЊЕ НА И З В О З Н И КРЕДИТИ ВО ЈАПОНИЈА

Осигурувањето на извозните кредити во ЈапониЈа се врши преку 1ЧЕХ1322 (М^рроп ЕхроП апд 1пуеѕ1тепе Јпѕигапсе).

МЕХ1 е специјализирана агенција за осигурување на извозш! кредити и инвестиции во странство. Таа е основана во 2001 годпна, со основна цел да врши осигурување на јапонскиот извоз, инвестиции во странство како и осигурување на прекуморски трансакции кои ги пзвршуваат Ја-понските компании,

Јапонската влада врши реосигурување на договорите за осигурување кои се потпишани од страна на КЕХ1, со цел да Ја зголеми кредитоспо-собноста на 1ЧЕХ1.

Оваа агенција ги покрива следните политички и комерциЈални ризи-ци: > рестрикции. односно забрани во девизното работење; > зголемување на царините; > рестрикции или забрани при увозот; > ВОЈНИ или револуции; > природни катастрофи и други невообичаени настани; > неможност за извршување на извозот како полседица на политички

причини; > неможност за наплата на извезената стока; > конфискација на инвестициите во странство поради политички при-

чини;

1221*ир:/Лу\у\у.пех1.20.јр

3 0 9

Page 293: Меѓународен транспорт

М Е У Н А Р Д Е Н ТРАНСПОРТ И МЕЃУНРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

> неможност за наплата на побарувањата поради банкрот на купува-чот;

> неможност за извршување на увозот односно извозот поради бидејќи едната договорна странка банкротирала иред да биде извршен уво-зот односно пзвозот. КЕХ1 на јапонските извозници им нуди повеќе видови осигурување:

> осигурување на извозот; > осигурување на кредитите на куиувачите; > прекуморско инвестиционо осигурување; > осигурување на приходи; > осигурување на извозни меници; > осигурување од промени во девизниот курс, и сл.

ОСИГУРУВАЊЕ НА ИЗВОЗНИ КРЕДИТИ ВО НОРВЕНПСА

Осигурувањето на извозните кредити во Норвешка се врши преку следните институции и агенцин: • 01ЕК (0агап1ј 1пѕиШИе1 Ѓог ЕкѕрогИсгеајМ:); • Екѕропѓшапѕ.

С1ЕКР" ; (Оагап!:1 1пѕПШПе1: Ѓог Екѕрог1кгес11и) претставува институт за осигурување на извозни кредити во Норвешка. ОВОЈ институт го покри-ва извозот на сите видови стоки и услуги во повеќе од 150 земји. Овие гаранции може да се однесуваат не само на поединечни трансакции туку и серии од трансакции и тоа не само од комерцијални ризици (банкрот на купувачот, неможност за плаќање поради различни иричини) туку и од политички ризици (воЈна, експроприЈација и други мерки донесени од страна на властите со кои се спречуваат плаќањата).

ОВОЈ институт за осигурување на извозни кредити нуди долгорочни гаранции за извоз на капитални добра во поголем број на земји. ОГЕК своите активности ги извршува врз основа на општите рамки кои ги пос-тавува Министерството за трговиЈа и индустрија. Гаранциите се издава-ат за сметка на Норвешката влада и можат да се користат за обезбеду-вање од страна на банките и другите финансиски институции. За дневни-те операции во оваа институција се одговорни генералниот директор и бордот на директори КОЈ е составен од седум члена-директори.

Активностите на 01ЕК се поделени во три одделни области: Општа шема, Специјални резолуции и Старо портфолио. ОЈПЕК исто така води и посебна шема која е насочена кон земјите во развоЈ за сметка на Минис-терството за надворешни работи.

01ЕК ги нуди следните видови на услуги:

12311Нр:/Лу\у\у.§јек.по

310

Page 294: Меѓународен транспорт

I - ОСИГУРУВАЊЕ НА ИЗВОЗНИ КРЕДИТИ

> пред извозни гаранции; > гарандии за инвестиции; > поединечни полиси - кредитно осигурување на продавачот; > поединечни полиси - кредитно осигурување на купувачот; > шеми за вкупннот обрт. • Пред извозните Гаранции служат за обезбедување на извозникот од

загуби кои можат да настанат за време на периодот на производство односно до испораката на стоката.

о Гаранциите за инвестиции служат за обезбедување од политички ризици на инвестициите надвор од Норвешка.

• Индивидуалните полиси за кредитно осигурување на продавачот служат за покривање на ризикот КОЈ произлегува од поединечната испорака на стоките и услугите, и се обично врзани за долгорочни кредити (над две години). Кај овој вид на полиса, СЗЕ1К гарантира за подигнатиот кредит од страна на продавачот заради финансирање на испораката.

• Индивидуалните полиси за кредитно осиѓурување на купувачот го покриваат ризикот поврзан со индивидуалната испорака на стоките и услугите, и се обично врзани за долгорочни кредити (над две годи-ни). Кај овој вид на полиса ОЕЕК врши проширување на гаранциЈата коЈа се однесува директно на позаЈмувачот.

о Шемите за вкупниот обрт го штитат извозникот од загуби каЈ краткорочните извозни кредити (до триста и шеесет дена). Овие ше-ми ги обезбедува ОЈЕК КтесН«:ѓогѕЈклп§ АЅ.

ОСИГУРУВАЊЕ НА И З В О З Н И КРЕДИТИ ВО ПОЛСКА

Осигурувањето на извозните кредити во Полска се врши преку КХЈКЕ124 (ЕхроП СгесШ 1пѕигапсе Софогаиоп).

К1ЖЕ беше основана во 1991 година, како прва специЈализирана ин-ституција за извозно кредитно осигурување. Основна цел на К1ЈКЕ е да овозможи осигурување и гаранции за поддршка на извозниците и инсти-туциите кои вршат финансирање на извозот на домашни стоки и услуги преку создавање на институција коЈа ќе била блиска до полските извоз-ници, доволно ефикасна и флексибилна во прилагодувањето кон нивни-те потреби, а во исто време финансиски стабилна институциЈа.

Предмет на активностите на оваа корпорација може да бидат; > осигурување на побарувања од странски и домашни купувачи; > обезбедување на извозни кредити; > обезбедување на извозни гаранции;

1 2 4 Нир://ш\у\у.кике.сот.р1

3 1 1

Page 295: Меѓународен транспорт

М Е У Н А Р Д Е Н ТРАНСПОРТ И М Е У Н Р О Д Н О ОСИГУРУВАЊЕ

> активно и пасивно реосигурување. КТЖЕ врши осигурување на извозни кредити пред и после испорака-

та на стоката и тоа од комерцијални и од политички ризици: > докажана инсолвентност на должникот - банкрот; > реална инсолвентност на должникот; > доцнења во наплатата на побарувањата; > одлуки и правна регулатива во земјата на должникот; > мораториум во плаќањата; > неможност за трансфер; > неможност за исполнување на плаќањето поради одлука на земЈата

на купувачот. Оваа пзвозно-осигурителна кориорациЈа врши и осигурување на

полските директни инвестиции во странство од следннте некомерциЈал-ни ризици: > неможност за извршување или прекинување на договорот за директ-

ни инвестиции од страна на владата на земЈата домаќин на инвести-циЈата;

> ВОЈНИ, немири, револуции терористички напади надвор од Полска; > експроприЈација од страна на владата на земјата домаќин. која може

да ги лимитира сопственнчките права на инвеститорот: > одлука на владата на земЈата домаќин со која се прогласува општ мо-

раториум на плаќањата; > неможност за трансфер на добивка во земЈата на ннвеститорот пора-

ди забрана. Полскиот инвеститор го избира ризикот или ризиците од кои ќе се

обезбеди. Меѓутоа, покритието што го нуди К1ЈКЕ во поглед на инвести-циите во странство е до максимум 15 години.

Покрај споменатите осигурувања, КПКЕ издава и т.н. доГоворни га-ранции. Овие гаранции се однесуваат на заштита на интересите на изво-зникот-продавач и увозникот-купувач поради инсолвентност на едната договорна странка-увозникот односно неизвршување на договорот од другата договорна странка-извозникот.

Во тој контекст можат да бидат издадени следните видови договорни гаранции: > лицитациона гаранција; > гаранциЈа за враќање на авансот; > гаранциЈа за извршување на договорот; > гаранциЈа за добро извршена работа. • Кај лицитационата ГаранциЈа станува збор за иисмена обврска со

која оваа осигурителна институција гарантира дека ако ученикот кој го добил тендерот во самиот процес на лицитирање одбие да склучи договор според претходно утвредните услови, тогаш К1ЈКЕ ќе ја ис-платн наведената сума во гаранцијата.

3 1 2

Page 296: Меѓународен транспорт

III - ОСИГУРУВАЉЕ НА ИЗВОЗНИ КРЕДИТИ

• Кај Гаранцијата за враќање на авансот станува збор за исплаќње на наведената сума во гаранцијата од страна на К1ЈКЕ доколку извозни-кот иако не ги извршил своите обврски во склад со договорот сепак одбие да го врати уплатениот аванс на увозникот.

• Гаранцијата за извршување на договорот се состои од гарантирање дека доколку извозникот не ги исплатн или компензира евентуални-те загуби и пенали поради неизвршувањето на договорот. тогаш К1ЈКЕ ќе ја исплати сумата наведена во самата гаранција.

• Гаранцијата за добро извршена работа претставува гаранција од страна на К1ЛСЕ дека ќе ја исплати сумата наведена во гаранциЈата на увозникот доколку извозникот не гн изврши обврските од догово-рот во гарантннот рок.

ОСИГУРУВАЊЕ НА И З В О З Н И КРЕДИТИ ВО РЕПУБЈШКА КОРЕЈА

Осигурувањето на извозните кредити во Република КореЈа се врши преку КЕ1С125 (Когеа ЕхроП 1пѕигапсе Софогаиоп).

КЕ1С како офицнјална агенција за осигурување на извозни кредити беше формирана во 1992 година. Основна цел на оваа агенција е промо-ција на извозот, КОЈ претставува значаен дел од економијата на Републи-ка Кореја, како и поддршка на актнвностите на кореЈските извозници преку издавање гаранции и осигурување од политички и комерциЈални ризици.

Оваа агенција за осигурување на извозни кредити е во целосна соп-ственост на државата и работи според насоките што ги пропшпува Ми-нистерството за трговиЈа, индустрија и енергиЈа. Гаранцинте и осигури-телните полиси што ги издава истата се гарантирани од страна на Вла-дата на Република КореЈа.

КЕ1С обезбедува осигурување на извозните кредити на корејските извозници поврзани со неплаќање од страна на купувачот и гаранции со кои се обезбедува извозно финансирање. Оваа агенциЈа ги покрива и ри-зиците од воЈна, граѓански немири, експропријациЈа, неконвертибилност како и ризици поврзани со корејските инвестиции во странство.

Оваа агенциЈа покрај претставништвата во Република Кореја има свои претставништа и во странство (Дос Анѓелес, Пекинг, Сао Паоло, Париз, ШангаЈ и сл.).

КореЈСката корпорација за осигурување на извозни кредити на свои-те извозници им нуди два вида на осигурување: > краткорочно осигурување на извозни кредити; > среднорочно и долгорочно осигурување на извозни кредити.

1 2 5 Иир̂ /Ду̂ АУ.кеѕс.ог.кг

313

Page 297: Меѓународен транспорт

М Е У Н А Р Д Е Н ТРАНСПОРТ И МЕУНЛРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

а Краткорочното осигурување се однесува на осигурување на загубите кои настанале како последица на неможност за реализација на изво-зот или неплаќање од страна на купувачот поради политички причи-ни во земјата на увозникот и иоради комерцијални рестрикции.

• Среднорочното и долгорочното осигурување на извозни кредити вклучува:

> среднорочно и долгорочно извозно осигурување на продавачот; > среднорочно и долгорочно извозно осигурување на купувачот; > осигурување на конструкциони работи во странство.

Во првиот случај станува збор за осигурување кое се однесува на из-возните догорови и условите за плаќање за период иодолг од 2 години. Со ова осигурување се иокриваат загубите кои настануваат поради про-паѓање на наплатата за извезените добра и загуби поради проиаѓање на планираниот извоз предизвикано од политички или комерцијални ризи-ци. Најголем дел од извозниците го користат ова осигурување при изво-зот на капитални добра како што се индустриски стоки, машини и бро-дови.

Во вториот случај се работи за осигурување со кое се покриваат за-губите кои ги претрпеле банките кои им одобриле заеми на странските увозници заради купување на производи и услуги од корејските компа-нии.Ваквите загуби можат да настанат кога банките не се во можност да ги вратат своите заеми поради ВОЈНИ, револуции, неконвертибилност на валутата, како и поради банкрот на увозникот. И ОВОЈ вид на осигурува-ње се однесува на извозот на капитални добра како што се индустриски стоки, машини и бродови.

Осигурувањето на конструкциони работи во странство обезбедува заштита од загуби кои можат да настанат како последица на неможност да се изврши планираниот извоз на опремата за конструирање после потпишувањето на договорот за изведба, неможност за наплата на извр-шените работи на проектот како и губење на сопственичките права над опремата со коЈа биле извршени работите на проектот. ПокраЈ претходоно споменатите видови осигурување на извозни креди-ти, КЕ1С ги издава и следните видови гаранции: > банкараски гаранции за кредитирање во предизвозниот период и

банкарски гаранции за кредитирање по извршениот извоз; > гаранции за осигурување на инвестициите во странство; > други видови на осигурување. • Банкарските гаранции за кредитирање во предизвозниот период

пред се се однесуваат на заемите за малите и средните кореЈски изво-зници. Банкарските гаранции за кредитирање иосле извршениот из-воз се дизајнирани за да им помогнат краткорочните извозни транс-акции на малите и средните компании.

а Гаранциите за осигурување на инвестициите во странство го штитат осигурениот инвеститор од загуби кои можат да насганат поради по-

3 1 4

Page 298: Меѓународен транспорт

I - ОСИГУРУВАЊЕ НА ИЗВОЗНИ КРЕДИТИ

литички иричини како што се војна, експропријација, трансферни рестрикции н поништување на договорот од страна на владата на земјата во која се инвестирало.

• Во други видови на осигурување спаѓа осигурувањето од девизен ри-зик и сл.

ОСИГУРУВАЊЕ НА И З В О З Н И КРЕДИТИ ВО САД

Осигурувањето на извозните кредити во САД се врши преку след-ните агенции и институции: • РС1А (Роге1§п Сгедк 1пѕигапсе АѕѕостИоп); о РМе1!у & ВероѕП; о ОР1С (Оуегѕеаѕ Рпуа1е ЈцуеѕИпепС СогрогаПоп); о АС1 (Ашепсап Сге<И{ 1пс1ешш1у); о А10 (Атепсап 1п1етаЦопа1 Огоир, А10 О1о1за1 & РоН11са1 КЈѕк 1пѕигапсе

Со.); о МЗОА (Ми1п1а1ега11пуеѕ1теп1 Оиагап1ее А§епсу); • 0Ѕ ЕХ-1М ВАКК (ЕхроП-1троЛ Вапк оГ Ле 1ЈшСес1 Ѕ1а1еѕ); о СИА Сгедп.

Ех-1т Вапк1 2 6 (Ехрог1-1троП Вапк оѓ сНе ШПес! ЅШЈеѕ), претставува официЈална агенција за осигурување на извозни кредити во САД коЈа функционира повеќе од седумдесет години. Мисијата на оваа банка е да помогне во финансирањето на извозот на американските стоки и услуги на меѓународните пазари.

Оваа ииституција не претставува конкуренција на осигурителните компании од приватниот сектор туку напротив обезбедува финансирање на ОНОЈ дел од извозот кој не го покриваат приватните компании. Ех-1т Вапк врши осигурување на извозните кредити од ризиците кои не ги по-криваат приватните осигурители.

Оваа официјална агенција за осигурување обезбедува гаранции за финансирање на производството наменето за извоз, осигурување на извозните кредити, гаранции за заеми и днректни заеми (финансирање на купувачот).

За потгикнување на американскиот извоз, оваа институција ги нуди следните полиси на извозниците: о Краткорочни полиси за извозниците: > општи полиси за осигурување со кои се покриваат сите испораки на

еден извозник наменети за еден или повеќе странски купувачи од комерцијални или некомерцијални ризици;

1 2 6 &Нр://\уиг\у.ех1т.ѕоу

315

Page 299: Меѓународен транспорт

МЕЃУНАРДЕН ТРАНСПОРТ И МЕЃУНРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

> огаити полиси за осигурување наменети за исклучиво за мали и сред-ни претпријатијаод САД кои остваруваат годишни извозни продаж-би помали од пет милиони американски долари;

> поединечни полиси за осигурување, со кои се покриваат една или по-веќе испораки на еден извозник наменети за одреден странски купу-вач за време од дванаесет месеци.

• Краткорочни полиси за давателите на кредити. • Полиса за банкарски акредитив. • Полиса за финансиски лизинг, • Полиса за оперативен лизинг. • Полиси за осигурување на финансиските институции, и др.

Активностите на Ех-1т Ваак се насочени кон: > поддршка на американскиот извоз во земЈИте во развој, при што со

своите програми за финансиска поддршка активно се спротиставува на трговските повлстиви и заштитни мерки коишто ги применуваат странските влади;

> поттикнување на извозните активности на малите и средните претприЈатиЈа;

> поддршка на извозот на еколошки производи; > финансиска поддршка на големите извозни проекти.

ОСИГУРУВАЊЕ НА И З В О З Н И КРЕДИТИ ВО УНГАРИЈА

Осигурувањето на извозните кредити во УнгарИЈа се врши преку МЕН1В127 (Нип@апап Ехрог! Сгес1Ј1 Јпѕигапсе).

МЕН1В е формирана во 1994 година, како државна агенција за осигурување на извозни кредити со седиште во Букурешт. Активности-те на оваа унгарска корпорација се насочени кон поддршка на извозот и осигурувања на девизни побараувања од странство.

Оваа државна агенција врши осигурување на извозни кредити од политички и комерцијални ризици, и притоа издава неколку вида на по-лиси: > полиса за извозно и домашно кредитно осигурување пред и после ис-

порака на стоката - Полиса К1; > полиса за извозно и домашно кредитно осигурување после испорака

на стоката - Полиса К2; > полиса за кредитно осигурување на извозникот за иериодот после

испораката на стоката - Полиса Ѕ; > полиса за кредитно осигурување на купувачот - Полиса V;

1271зИр://\у\у\у.те1зЊ.1ш

3 1 6

Page 300: Меѓународен транспорт

I - ОСИГУРУВАЊЕ НА ИЗВОЗНИ КРЕДИТИ

> иолиса за извозно кредитно осигурување пред и после испорака на стоката во земји со зголемен ризик - Полиса С1;

> полиса за извозно кредитно осигурување после испорака на стоката во земји со зголемен ризик - Полиса С2;

> полиса за осигурување на пропзводнпот рнзик за поединечни транс-акции - Полиса О;

> полиса за осигурување од вонредни долгови спрема фактор - Полиса Р;

> полиса за осигурување од промена на девизен курс - Полиса А1; > полиса за осигурување од промена на девизен курс - Полиса А2. • Полиса К1

Оваа полиса ги покрива ризиците кои се во врска со краткорочни, типично несигурни и отворени трансакциони сметки со одложени пла-ќања. Со полисата се врши осигурување на целокупниот годишен обрт. Предноста која произлегува од оваа полиса е тоа што со една полиса може да се осигураат побарувања од реализирани продажби на домашни и странски купувачи. Оваа полиса може да се однесува на ризици пред испораката (за време на производството) како и на перподот после ис-пораката на стоката. • Полиса К2

Оваа полиса ги покрива ризиците кои се во врска со краткорочни, типично несигурни и отворенп трансакциони сметки со одложени пла-ќања. Со полисата се врши осигурување на целокупниот годишен обрт. Предноста која произлегува од оваа полиса е тоа што со една полиса може да се осигураат побарувања од реализирани продажби на домашни и странски купувачи. Оваа полиса може да се однесува на ризици во периодот после испораката на стоката и тоа до 360 дена. о Полиса Ѕ

Овој вид на среднорочно и долгорочно кредитно осигурување го покрива кредитниот период КОЈ следи по исполнувањето на договорот за извозна продажба. На ТОЈ начин оваа полиса ги покрива рпзикот во вр-ска со платежната неспособност на купувачот, ризик во врска со доку-ментарниот акредитив отворен во корист на извозникот, ризпк од соп-ствена меница, платежен ризик во услови на банкарска гаранција и сл. Овој вид осигурување е идеален за извозници кои бараат банкарски за-ем заради финанирање во периодот после испорака на стоката. а Полиса V

Овој вид на среднорочно и долгорочно кредитно осигурување го по-крива креднтниот период кој следи по исполнувањето на договорот за извозна продажба. Оваа полиса го покрива ризикот од неможност за враќање на одобрен кредит од банки, на странските купувачи, односно кредит со КОЈ тие требало да купат стоки со унгарско потекло. На тој начин со ова осигурување се покриваат барањата кои можат да произлезат од договорот за кредит.

3 1 7

Page 301: Меѓународен транспорт

М Е У Н А Р Д Е Н ТРАНСПОРТ И МЕЃУНРОДНО ОСИГУРУВАЕ

• Полиса С1 Оваа полиса служи за покривање на ризици пред испораката на

стоката (за време на нериното производство) како и ризици во кредитниот период (периодот после испораката на стоката. Со ова осигурување се покриваат евентуалните загуби кои настануваат поради неповолната економска ситуациЈа на куиувачот вклучително и ризикот на земЈата на купувачот (соишгу пѕк). С1 полисата Ја издава унгарската корпорациЈа за осигурување на извозни кредити-МЕШВ за сметка на државата, а истата служи за обезбедување на продажбата на производи со уверение за унгарско потекло. Станува збор за покривање на краткорочни кредити кои се наменети за купувачи кои потекнуваат од земЈи кои не членуваат во ОЕСО. • Полиса С2

Оваа полиса ги покрива ризиците на извозниците кои се во врска со краткорочни, типично несигурни и отворени трансакциони сметки со одложени плаќања кон земји кои не се членки на ОЕСО. На тој начин. оваа клаузула овозможува да се покрие извозникот од евентуалните загуби настанти поради неповолната економска ситуациЈа на купувачот како и против ризици во земјата на купувачот кои биле вон контрола на странскиот партнер. ОВОЈ вид осигурување е гарантиран од државниот буџет, што значи дека оваа полиса може да се однесува само на извоз на производи со уверение за унгарско потекло. Со оваа полиса се покриваат ризиците во периодот после испораката на стоката. • Полиса С

Со оваа полиса се осигуруваат ризиците пред испораката на стоката, а се однесуваат на среднорочни и долгорочни трансакции. Полисата може да послужи како гаранција на банката во случај на финансирање на производството за извоз. Осигурителот има обврска да плати на-домест на штета (во НТЈР - Нип§апап Рош1ѕ) ако не се изврши договоре-ната извозна продажба. • Полиса Е

ОВОЈ вид на осигурување е развиено за факторинг компаниите и финансиските институции. Со оваа полиса се опфатени комерцијалните ризици кои можат да настанат како полследица на инсолвентност а оси-гурувањето може да биде проширено и на иолитички ризици. • Полиса А1

Со оваа полиса се осигуруваат ризиците од промена на девизниот курс до кои може да дојде кога вакви промени настануваат од моментот на склучување на договорот па се до конкретниот датум на извршување на плаќањето. • Полиса А2

Оваа полиса има исто значење како и полисата А1.

318

Page 302: Меѓународен транспорт

I - ОСИГУРУВАЊЕ НА ИЗВОЗНИ КРЕДИТИ

ОСИГУРУВАЊЕ НА И З В О З Н И КРЕДИТИ ВО ФИНСКА

Осигурувањето на извозните кредити во Финска се врши преку следните институции и агендии: • РОВ (НшнѕЈ! ОиагахПее Воагд); • РЕС (РтшѕЈ! ЕхроП Сге<јј1); • Ртпуега.

Е1ппуега!28претсгавува офоцијална агенција за осигурување на из-возни кредити во Финска. Таа нуди заеми, гаранции и гаранции за извоз-ни кредити.

Гаранциите за извозното кредитирање се одиесуваат на извозните компании со цел да ги заштитат од политички и комерцијални ризици при извозното финансирање и инвестирањето во странство. Овие гаран-ции ги покриваат ризиците поврзани со купувачот (комерцијални ризи-ци), или пак со земЈата на купувачот (политички ризици). Најтипични комерцијални ризици се банкротот и другите форми на инсолвентност на купувачот. Додека пак како најчести политички ризици се Јавуваат: > рестрикции во девизните трансфери; > експр оприј ациј а; > војна и немири, и сл.

Сите гаранции што ги издава Ршлуега како официјална агенциЈа за осигурување на извозни кредити се гарантирани и обезбедени од страна на Владата на Финска.

Ртпуега ги нуди следните видови на извозни гаранции: > гаранција за покривање на кредитен ризик; > гаранција за осигурување на кредитот на купувачот; > гаранциЈа за документарен акредитив; > гаранција за инвестиции во странство; > финансиска гаранциЈа; > гаранција за суровини. • ГаранциЈпта за покривање на кредитен ризик служи за осигурување

на извозникот од кредитна загуба поврзана со извозната трансакци-Ја. Со гаранцијата се покриваат ризиците кои можат да настанат како последица на откажување на извозниот договор или како пос-ледица на политички настани во земЈата на купувачот. Оваа гаран-циЈа може да се издаде за поединечна извозна трансакција или пак за континуирани испораки. Доколку дојде до остварување на осигу-рениот случаЈ висината на штетата што се надоместува изнесува 85-90% (од комерцијалните ризици) и 100% (од политичките ризици) од вкупната загуба.

3 2 8 БЦр /̂ул^у/.Гшпуега.б

3 1 9

Page 303: Меѓународен транспорт

М Е У Н А Р Д Е Н ТРАНСПОРТ И МЕЃУНРОДНО ОСИГУРУВАЊ

• Гаранцијата за осигурување на кредитот на купувачот претставува еден вид на осигурување на давателот на кредитот во случај на кредитен ризик кој бил предизвикан од страна на странскиот купувач, неговата банка или земја. Извозникот добива нсплата во кеш за стоката која ја продал на кредит, додека кредитните ризици се пренесуваат од извозникот на давателот на кредитот односно понатаму на Ртлуега. Со оваа гаранциЈа се покри-ваат комерциЈални и политички ризици. Висината на штетата што се надоместува изнесува 85-90% (од комерциЈални ризици) и 100% (од политички ризици) од вхсупната загуба. Оваа гаранција може да биде издадена на домашни или странски финансиски инстнтуции.

• Гаранцијата за документарен акредитив ја обезбедува банката од комерциЈални и/илп политички ризици поврзани со потврдениот документарен акредитив. Банката која го извршила потврдувањето на акредитивот поднесува апликациЈа за ОВОЈ вид на гаранциЈа. Во рамките на ОВОЈ ВИД на гаранциЈа се достапни два вида на програми: > за нормално покритие; и > за поделба на ризикот. КаЈ програмите за нормално покритие, износот на висината на штетата што се надоместува изнесува 90% (од комерцијални ризици) и 100% (од полнтички ризици) од вкупната загуба. Кај програмите за поделба на ризикот, максималниот изноз на штета кој се надоместува изнесува 50% (од комерцијални и политички ризици) од вкупната загуба.

• Гаранци)ата за инвестиции во странство може да му биде издадена на швеститор од Финска заради осигурување на своите инвестиции во странство од политички ризици. Како инвеститор може да се јави и странска компанија коЈа се наоѓа под контрола односно е упра-вувана од некоЈа финска компаниЈа.

• Гаранцијата за суровини претставува увозна кредитна гаранциЈа и служи за увоз на основни суровини и репроматеријали. Апликација-та за овој вид на гаранција се доставува до Рншуега. Оттаму оваа ап-ликација заедно со милсењето на Ришуега се испраќа до Министер-ството за трговиЈа и индустрија. Одлуката за издавање на ваков вид гаранција ја донесува Финската влада.

ОСИГУРУВАЊЕ НА ИЗВОЗНИ КРЕДИТИ ВО Ф Р А Н Д И Ј А

Осигурувањето на извозни кредити во Франција се врши преку неколку институции и агенцни: • СОРАСЕ (Сошра^ше Ргашршѕе сГАѕѕигапсе роиг 1е Соттегсе Ех1епеиг); • ЅРАС (ЅосШе РгапраЈѕе сГАѕѕигапсе СгесШ);

320

Page 304: Меѓународен транспорт

п III - ОСИГУРУВЛЊЕ НА ИЗВОЗНИ КРЕДИТИ

• 1Јшѕ1гаг Аѕѕигапсеѕ; • ВРСЕ (Вапдие Ргапс^ѕе Ји Соштегсе Ех^епеиг).

СОРАСЕ®29 (Сотра§ше Ргап^аЈѕе с1'Аѕѕигапсе роиг 1е Соттегсе Ех1епеиг) претставува главна институциЈа за осигурување на извозни кредити во Франција. Таа е основана во 1946 година, како специјализирана компа-нија за осигурување на извознп кредити. Односно станува збор за ком-паннја коЈа дава државни гаранцгш на француските нзвозници.

Во 1992 година, СОРАСЕ започнува со својата меѓународна екс-панзиЈа најпрвин во Велика БританиЈа а потоа и во Италија (со Ујѕсопеѓа Соѓасе), како и со аквизициите во Германија (АЈС СоГасе) и АвстриЈа (ОКУ СоЃасе). На ТОЈ начин беше воспоставена и светска мрежа на кре-дитни осигурители (СгесПеАШапсе).

Во 1994 година СОРАСЕ се приватизира, а нешто подоцна доЈде до проширување на светската мрежа на кредитни осигурители и на кредпт-ни информации.

Во 2000 година кон системот за кредитни информации беше припоен и сисгемот за рангирање на можноста за осигурување на трговски долг. Во 2002 Иа^ехгѕ Вап^иеѕ Рори1апеѕ стана главен акционер во СОРАСЕ.

Неколку годиш! подоцна, оваа корпорациЈа стана лидер во обезбеду-вањето на кредитни информации во ФранциЈа.

Оваа компанија врши осигурување на извозни кредити и дава гаран-ции за француските директни инвестиции во странство од политички ри-зици согласно владгшите програми за финансиска поддршка на извозот. СОРАСЕ во име и за сметка на држава ги врши следните работи: > осигурување на извозни кредити; > осигурување од девизен ризик; > дава гаранции за инвестиции; > осигурување на трошоци за истражување на странски пазари.

Меѓутоа, за сите овие гаранции мора да постои претходно одобрение од страна на комисијата на министри.

СОРАСЕ ги покрива следните ризици: > неможност за производство поради мерки кои ги донела Владата на

Франција; > војна, бунт, револуција во земЈата на увозникот-купувач; > одлука на странска влада со која се спречува извршувањето на дого-

ворот; > поплави, земјотреси, вулкански ерупции; > зголемување на нивото на цените во Франција над нивото на цените

на светскиот пазар за време на извршување на договорот; > ризик од трансфер; > девизен ризик.

5 2 9 {1Кр://\у\^.соѓасе.сот

321

Page 305: Меѓународен транспорт

МГУНАРОДЕН ТРАНСОРТ И МЕУНАОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

Во своето работење СОРАСЕ гн ирименува следните видови на поли-си:

1. РСТ полиса за осигурување на извозни работи во услови на иоли-тички ризицн. Со оваа полиса се покриваат иолитичките, катастрофал-ните и трансферните ризици.

2. Посебни полиси за осигурување на извозни полиси за продажба на опрема и услуги, кога рокот на кредитот не е подолг од 3 години: > полиса за осигурување на продажбата на опрема и услуги во земјите

членки на ОЕСО; > В+ полиса за осигурување на продажбата на опрема и услугн во сите

земЈи; > полиса за осигурување на инвестициона опрема, изработена по

нарачка на купувачот наменета за земји со политички ризнк. 3. Полиси за осигурување на извозни кредити за договори со голема

вредност: > полиса за осигурување на кредитот на купувачот, коЈа на банката и

служи како гаранцнја дека купувачот ќе го врати земениот кредит; > полиса за осигурување на кредитот на продавачот, коЈа на банката и

служи како гаранциЈа дека продавачот ќе го врати земениот кредит; > полиса за финансирање на проекти.

ОСИГУРУВАЊЕ НА И З В О З Н И КРЕДИТИ ВО ЧЕШКА

Осигурувањето на извозните кредити во Чешка се врши преку Е С А Р 1 3 0 ("Ње ЕхроЛ Оиагап^ее апс! Јпѕигапсе Согрогаиоп).

ЕОАР ("Ппе Ехрог* Оиагап1ее ап<ј 1пѕигапсе Согрога1шп) е основана во 1992 година, како извозно кредитна агенција во сопственост на држава-та. Оваа институција врши осигурување од политички и комерцијални ризици на кредитите кои се поврзани со извозот на производите и ус-лугите кои потекнуваат од Чешка. ЕОАР како дел од државната прог-рама за извозна поддршка обезбедува осигурување на сите извозници на чешки производи и услуги без оглед на нивната големина, или износ на осигурен извоз.

Главна активност на оваа компанија е осигурување на извозните кредити од политкчки и комбинација од политички и непазарни комерцијални ризици. Овој вид на осигурување се спроведува со држав-на поддршка преточена во државни гаранции.

Втора активност на Е О А Р претставува осигурувањето од краткороч-ни комерциЈални ризици. ОВОЈ ВИД на осигурување Е О А Р го врши за сво-Ја сметка, на комерциЈална основа и преку реосигурување кое го врши

1 3 0 Нир:/Луулу.е§ар.с2

3 2 2

Page 306: Меѓународен транспорт

I - ОСИГУРУВАЊЕ НА ИЗВОЗНИ КРЕДИТИ

кај главните евроиски реосигурителни компании. За овој вид на осигу-рување е исклучена било каква државна поддршка.

ЕОАР ги нуди следните видови на полиси на своите извозници: > осигурување на краткорочни извозни кредити од политички ризиди -

Полиса В; > осигурување на среднорочни и долгорочни извозни кредити на

продавачот од комерцијални и политички ризици - Полиса С, > осигурување на извозни кредити на купувачот од ризик од непла-

ќање на долгот - Полиса О; > осигурување на банкарски потврден документарен акредитив -

Полиса Е; > предизвозно финансиско осигурување - Полиса Р; > осигурување на чешки инвестиции во странство - Полиса I; > оснгурување на производство за извоз пред испорака - Полиса V; > осигурување на извозни договори обезбедени со гаранции - Полиса

2; > осигурување од ризик од неплаќање на долг од страна на странски

или домашен купувач - Полиса ОА.04. • Полиса В

Оваа полиса служи за осигурување на ризици од неплаќање на долгот поради политички, финансиски и други макро економски причи-ни во земјата на должникот или во некоја трета земЈа. Ова осигурување покрива широк спектар на политички ризици и ризици кои не се оси-гурливи на пазарот. Времетраењето на ОВОЈ кредит трае до најмногу 24 месеци. Премијата за овој вид на осигрување се плаќа однапред. • Полиса С

Овој вид на осигурување е погодно за договори за извоз на произво-ди од машинската индустрија и инвестициони добра. Со него се покрива-ат широк спектар на непазарни политички и комерцијални ризици кои не можат да бидат реосигурани на пазарот. Секоја индивидуална полиса за осигурување се изработува врз основа на специфичностите на актив-ностите кои се осигуруваат. Во сите варијанти кај ова осигурување, осигуреник може да биде чешки извозник. • Полиса В

ОВОЈ вид на осигурување служи за покривање на заемите што се од-обрени од страна на банката на извозникот на странскиот купувач или на банката на странскиот купувач за период иодолг од една година. Оси-гурувањето ја штити баката која го врши финансирањето или друга финансиска институција против ризици од неплаќање на побарувањата од страна на сгранскиот купувач или неговата банка. Овој вид на полиси се изработуваат на индивидуална основа имајќи ги во вид специфично-стите на активностите кои треба да се осигуруваат. Учесници во овој вид на кредитно осигурување се банката која го одобрува кредитот на купувачот, извозникот, странскиот купувач, банката на странскиот ку-

323

Page 307: Меѓународен транспорт

МЕГУНАРОДЕН ТРАНСГГОРТ И МЕЃУНАГОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

пувач и ЕОАР. Осигуреник кај ова осигурување е банката која го одоб-рува кредитот на странскиот купувач. • Полиса Е

Овој вид на осигурување ги покрива комерцијалните и политички ризици кои доведуваат до загуби на банката која го потврдила докумен-тарниот акредитив. Овие загуби можат да бидат резултат на парцијално или целосно неплаќање на обврските кои произлегуваат од условите во документарниот акредитив. Премијата кај овој вид на осигурување се плаќа однапред. Како осигуреник се јавува банката која го потврдила документарниот акредитив. • Полиса Е

Ова осигурување ги покрива евентуалните штети на банката која го одобрила кредитот на извозникот во врска со пред извозно финансира-ње на производството, а кои настануваат поради неисполнување на об-врските од извозниот договор од страна на чешкиот производител/из-возник. Премијата кај ова осигурување се плаќа однапред. Осигуреник е банката коЈа го одобрила кредитот за пред извозното финансирање. • Полиса I

Ова осигурување ги покрива загубите од доход од инвестициите во странство поради неможност за трансфер во Чешка, експропријација на инвестициите без компензација или загуби предизвикани од насилни политички акти. Како осигуреник се Јавува чешкиот инвеститор, а премнјата се плаќа однапред за секоЈ осигурен пернод. о Полиса V

Со оваа полиса се покрива загубата коЈа настанува како последица на неспособноста на извозникот да ги исполни обврските кои произлегу-ваат од извозниот договор. Овој вид на полиси се изработуваат на инди-видуална основа во завосност од специфичностите на активностите.кои се осигуруваат. Како осигуреник се јавува извозникот. Премијата се плаќа однапред. • Полиса 7.

Со оваа осигурување се обезбедува банката која ја издала гаран-цијата на извозникот поради неисполнување на условите од тендерот. О Полиса СА.04

Со овој вид полиса може да се осигури наплатата на иобарувањата од домашни и странски купувачи. Со ОВОЈ вид на иолиса исто така може да се врши и осигурување од краткорочни политички ризици кои можат да се реосигураат на пазарот. Со ова осигурување се покриваат и сите продажби кои се направени на договорените територии и спрема различни увозници. Полисата за осигурување ги специфицира предме-тот и очекуваниот износ на побарувања кој треба да биде платен од ку-пувачите, условите за плаќање и премиските стапки. Осигуреник кај овој вид осигурување е продавачот.

3 2 4

Page 308: Меѓународен транспорт

Ш - ОСИГУРУВАЊЕ НА ИЗВОЗНИ КРЕДИТИ

ОСИГУРУВАЈБЕ НА ИЗВОЗНИ КРЕДИТИ ВО ШВЕДСКА

Осигурувањето на извозните кредити во Шведска се врши преку следните инстнтуции и агенции: • ЅЕК (Ѕуепѕк ЕхроЛкгед11); • ЕКМ (Ехрог1кте(Ј1Шашпс1еп);

ЕШЧ131 (ЕхроПкгесНШашпдеп) беше формирана уште во 1933 година, како институција за оснгурување на извоз за сметка на државата. Таа се појавнла во период на висока неврботеност и шоа други проблеми со кои се соочувале извозните компании. Во првите години од нејзиното постоење најголем дел од гаранциите се однесувале на поддршка на из-возот во Русија и Балтичките земји.

Воведувањето на гарантен снстем за поддршка на извозните компа-нии во конкурентските земји бил и основниот мотив за формирање на ЕКМ како гшстнтушча за поддршка на шведските извозни компании.

ЕКИ врши промоција на шведскиот извоз преку гаранции со кои се покриваат ризиците на домашните компании. Со овие гаранции се по-крива извозот на стоки, услуги и градежни работи, консалтинг услугн, лизннг. Меѓутоа, ЕКК исто така врши осигурување и на шведските инве-стиции во странство.

Најнесто со извозните гаранции се покриваат ризици поради неплаќање и ризици кои можат да настанат уште во текот на производ-ството на стокпте наменети за извоз (целосно или делумно откажување на договорот од страна на купувачот, неможност за извршување на до-говорот за подолг временски период).

Оваа институција врши осигурување на евентуалните загуби од по-литички и/или комерцијални ризици. Во политичкн ризици кои се по-криени со извозното осигурување спаѓаат: > мерки кои ги носат власите во земјата на купувачот, а со кои се

спречува или отежнува плаќањето; > мерки кои ги носат властите во земјата на купувачот со кои се

прогласува огппт мораториум; > мерки кои ги носат властите во земјата на купувачот со кои се

оневозможува извршувањето на договорот; > ВОЈНИ, внатрешни немири, природни катастрофи и други невооби-

чаени настани со кои се спречува или оневозможува плаќањето или извршувањето на договорот. Со ова осигурување се покриени само политичките ризици кои на-

станале во земјата на увозникот. Тоа значи дека доколку дојде до неможност за плаќање или неможност за неизвршување на договорот како последица на мерки кои ги донеле шведските власти, во тој случај

1 3 1

3 2 5

Page 309: Меѓународен транспорт

МЕЃУНАРДЕН ТРАНСПОРТ И М Е У Н Р О Д Н О ОСИГУРУВАЊЕ

ОВОЈ вид на гаранции не ги покриваат евентуалните загуби настанати ка-ко последица на тие мерки.

Комерцијалните ризици пак вклучуваат: > неможност за извршување на плаќањата од страна на купувачот по-

ради банкрот; > преместување на локацијата на купувачот на непознато место; > други причини поради кои купувачот не ги исполнил своите обврски

од договорот. Висината на премијата се одредува во зависност од висината на

ризикот кој го носи конкретната трансакција. Во ТОЈ контекст, премија-та се одредува во зависност од следните фактори: > условите на кредитирање; > земјата во која ќе се извезува стоката; > бонитетот на купувачот; > тековните осигурувања; > износот на сумата што треба да биде осигурен.

Надоместот на комерциЈалните ризици што ги осигурува ЕКК изне-сува наЈмногу до 85%, додека пак надоместот на штета кај политичките ризици изнесува најмногу 90%.

ОСИГУРУВАЊЕ НА ИЗВОЗНИ КРЕДИТИ ВО Ш П А Н Ш А

Осигурувањето на извозните кредити во ШпаниЈа се врши преку С Е Ѕ С Е Ш

Станува збор за компанија во примарна сопсгвеност на Шпанската влада, но и учество на неколку водечки банки и осигурителни компании во земЈата. НеЈЗИИна основна задача е да врши осигурување на продаж-бата на стоки и услуги на компаниите на домашниот и странскиот пазар против ризици од неплаќање.

СЕЅСЕ беше формирана во 1970 година, со основна цел да го по-могне процесот на интернационализација на шианските компании. Де-нес, СЕЅСЕ претставува водечка компанија за осигурување на извозни кредити на пазарот. Оваа институција активно учествува во низа домаш-ни и меѓународни асоцијации кои се поврзани со секторот за кредитно осигурување. Такви асоцијации се на иример: > 1ЖЕЅРА (ЅрапЈѕН 1пиѕгапсе Аѕѕост1зоп); > 1С1ЅА (1п1еша1шпа1 Сгедј! Јпѕигапсе & Ѕиге1у Аѕѕос1а11оп); > АЕАЅЕСЕ (АѕѕостНоп оѓ ЕаЅт Атепсап Ехрог! СгесИ1: Хпѕигапсе); > 1Ж10М ИЕ ВЕ1ША (АѕѕостПоп оЃОШст! ЕхроП Сге(И{ 1пѕигапсе

Ог§ап1ѕа1:10Еѕ).

1 3 2 кир:/Л*лу\у.сеѕсе.еѕ

3 2 6

Page 310: Меѓународен транспорт

I - ОСИГУРУВАЊЕ НА ИЗВОЗНИ КРЕДИТИ

Оваа институдија ги издава следните видови полиси: • Краткорочни иолиси (период до две години): > извозна кредитна полиса за вкупниот обрт; > полиса 100 за извозно кредитно осигурување на ЅМЕ'ѕ (мали и сред-

ни компании); > индивидуална полиса за краткорочно кредитно осигурување на про-

давачот; > индивидуална полиса за документарен акредитив; > полиса за отворен документарен акредитив. • Среднорочни/долгорочни полиси (период од две годнни или повеќе): > полиса за кредитно осигурување на купувачот; > полиса за кредитно осигурување на продавачот; > полиса за извршување на цивилни работи; > полиса за банкарска гаранција; > бартер полиса; > полиса за проектно финансирање; > полиса за осигурување на инвестиции во странство. о Извозната кредитна полиса за вкупен обрт служи за покривање на

ризици поради неплаќање. Станува збор за мошне флексибилна полиса со која е опфатен извозот на сите видови на стоки или услуги чија наплата треба да се изврши во период од максимум една година. Со оваа полиса се покриваат политичките, комерциЈалните и исклу-чителните ризици.

о Полиса 100 за извозно кредитно осиГурување на ЅМЕ'ѕ (мали и средни компании). Целта на оваа полиса е да помогне при основа-њето, одржувањето и ширењето на извозните активности на малите и средни компании, Основна карактеристика на оваа полиса во спо-редба со другите глобални полиси е мошне едноставната админи-стративна постапка. И оваа полиса ги покрива политичките, комер-цијалните и исклучителните ризици.

• Индивидуална полиса за краткорочно кредитно осиГурување на продавачот. Со оваа полиса се покрива не само ризикот поради не-плаќање, туку и ризикот од неизвршување на договорот од страна на увозникот, во случај кога тоа е еднострано и неоправдано или е по-следица на политички причини.

а Индивидуална полиса за документарен акредитив. Со оваа полиса се осигуруваат финансиските институции, трансакција по трансак-ција, од ризици кои произлегуваат од потврдувањето на докумен-тарниот акредитив издаден од странски субјект.

а Полиса за отворен документарен акредитив. Оваа полиса служи за покривање на финансиските институции глобално од ризици кои произлегуваат од потврдувањето на документарниот акредитив из-даден од странски субјект вклучен во полисата. Полисата гласи во евра. Кај оваа полиса осигуреникот може да избира помеѓу:

3 2 7

Page 311: Меѓународен транспорт

М Е Ѓ У Н Р Д Е Н ТРАНСПОРТ И МЕЃУНРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

> модалитетот А, кај КОЈ ќе се ирименува девизниот курс кој важи на денот на плаќањето;

> модалитетот В, кај КОЈ ќе се применува девизниот курс КОЈ важел петтиот ден од извршениот рамбурс.

• Полиса за кредитно осигурување на купувачот. Оваа полиса ги осигурува финансиските институции против ризици од неплаќање на заемот кој бил одобрен на странскиот купувач заради купување на стоките и услугите кои потекнуваат од Шпанија. Ова осигурување гн покрива политичките и комерцијалните ризици.

• Полиса за кредитно осиГурување на продавачот. Согласно оваа полиса, извозникот ќе биде осигурен од два вида на ризици: > кредитен ризик: оспгурување од ризици поради неплаќање

откако стоката била испорачана; > производствен ризик: осигурување на загубите- што ги претрпел

извозникот како резултат на откажување на договорот поради политички или комерцијални ризици.

• Полиса за извршување на цивилни работи. Оваа полиса е специЈално дизаЈнирана за компании кои се носители на градежни работи, цивилни работи или изведување на проекти во странство. СЕЅСЕ врши осигурување од ризиците кои можат да настанат во си-те фази на изведбата. Оваа полиса ги осигурува шпанските изведува-чи од евентуална нето загуба коЈа настанала како резултат на: > ризици при самата конструкција кои се однесуваат на откажува-

ње на договорот и сл., > ризици поради неможност за трансфер на капиталните работи и

опрема во ШпаниЈа; > ризици поради одбивање на репатриЈација на механизацијата.

• Полиса за банкарска гаранција. Оваа полиса е наменета за трансак-ции во која финансиската институција му одобрува кредит на извоз-никот за исплата на платите, купување на суровини итн. за време на процесот на производство. СЕЅСЕ ја осигурува финансиската институција од нето загуба коЈа може да ја претрпи поради целосно или делумно неплаќање на кредитот кој бил одобрен на извозникот.

• Бартер полиса. Оваа полиса служи за осигурување на извозникот против ризици од неможност да ги испорача стоките според бартер трансакцијата. СЕЅСЕ ги компензира загубите што извозникот може да ги претрпи поради неможност за испорака на стоката според договорот за бартер поради политички причини.

• Полиса за осигурување на инвестиции во странство. Оваа полиса има за цел да помогне во интернационализацијата на шпанските компании. Со неа се покриени следните видови на политички ризи-ци: ризици поврзани со губењето на сопственичките права, транс-ферен ризик и политичко насилство.

3 2 8

Page 312: Меѓународен транспорт

IV - ОСНГУРУВАЉЕ НА ИЗВОЗНИ КРЕДНТИ ВО МАКЕДОНИЈА

- ЧЕТИРТА ГЛАВА -

ОСИГУРУВАЊЕ НА ИЗВОЗНИ КРЕДИТИ ВО МАКЕДДНША

ДОЛИТИКЛ ЗА ПРОМОТТИЈА НА ИЗВОЗОТ

акедонската банка за поддршка на развојот-МБПР1 3 3 е основа-на во 1998 година, согласно законот за основање на Македон-

ска банка за поддршка на развојот. Основни цели на МБПР 1 3 4 се поддршка на развоЈОт на малите и сред-

нн претријатија како составен дел на нашето стопанство како и промо-циЈа и поддршка на извозот.

Во остварувањето на овие свои цели, банката се раководи од макро-економската политика на Република МакедониЈа со посебен акцент на индустријата; земјоделството; градежништвото; транспортот и комуни-кациите; туризмот и надворешно трговскиот сектор.

Во услови на постојан пораст на увозот за сметка на стагнациЈата и опаѓањето на извозот, само по себе Ја наметна потребата за преземање на мерки заради динамизирање на извозот.

Предностите кои произлегуваат од нзвозното осигурување се пове-ќестрани: > сигурност во наплатата на побарувањата од нзвоз; > поголема извозна конкурентност, односно понуда на услови кои се

идентични со оние кои ги нудат странсклте компании; > зголемен обем на извозни трансакции;

1 3 3 М1р:/Л\глчу.твсЈр.с01п.тк 1 3 4 Македонска банка за поддршка на развоЈот е рамноправен член на

Праш-киот клуб на осигурители, кој е огранок на Бернската Унија како светска ушуа на осигурптели и реосигурители, и има потпшпано спогодби со извозно-кредит-ш! агенцин од регионот и пошироко, н тоа со: ЅЕС од СловениЈа, БАЕЗ од Буга-риЈа, МЕН1В од УнгариЈа, НВСЖ од Хрватска, ЕХ1М од Романија, ША од Босна и Херцеговина, ИГНОСТРАХ од Руската Федерација, ЅАСЕ од ИталиЈа, од Узбе-кистан - ТЈг&екгауеѕ!, К1ЈКЕ од Полска н Ѕтеса од Србија и Црна Гора.

3 2 9

Page 313: Меѓународен транспорт

М Е У Н А Р Д Е Н ТРАНСПОРТ И М Ѓ У Н Р О Д Н О ОСИГУРУВАЊЕ

> настап на нови пазари во странство; > добивање на информации за осигурување и кредитирање на извозот,

на едно место; > можност договорот за осигурување на побарувањата од извоз да се

користи како колатерал кај комерцијалните банки.

ШХДИХИКА И ДОСТАПКА ЗА ОСИЕЖЕУВ АЉК НА И З В Ш О Д КОМКРТШ.ТА.ТТНИ И Н К К О М К Р Т Т И Ј А Л Н И РИЗИТТИ

Политиката за осигурување од комерцијални и некомерцијални ри-зици на Македонската банка за поддршка на развојот е базирана на: > основниот концепт на макроеконосмката политика и интересите на

македонските извозници за присуство на постојните пазари и освојување на нови пазари;

> осигурување на долгорочните вложувања и инвестиционите активности на македонските стопанственици;

> осигурување на инвестициите и директните странски вложувања во Република Македонија во соработка со Светската Банка и МИГА;

> соработка со ресорни министерства, дипломатски претставништва на Република МакедониЈа со други земЈИ, соработка со Народна банка на Република Македонија и Стопанската Комора на Републи-ка Македонија пред се за осознавање и мониторинг на постојните иа-зари и постепено воведување на нови лазари што се од интерес на македонските извозници;

> МБПР прц донесувањето одлука за издавање полиса нема да ја има во предвид само финанснската состојба на должникот, туку и степе-нот на ризичност на странските пазари и земји. Постапката за осигурување на извоз од комерцијални и некомерци-

јалнп ризици се одвива на следниот начин. 1. Извозникот и странскиот купувач имаат склучено комерцијален

договор според КОЈ македонскиот извозник е обврзан да испорача опре-делено количество на стоки или услуги, со определен квалитет по опре-делена цена. Додека, пак странскиот купувач е обрзан да го илати доста-веното количество на стоки или услуги со определен квалитет по определена цена на определен датум-датум на достасување на обврс-ката.

2. Потенцијалниот осигуреник го доставува образецот Прашалник-понуда за осигурување до одделението за осигурување во Македонската банка за поддршка на развојот.

3. Процедурата за осигурување на извозот од комерцијални и неко-мерцијални ризици започнува со доставување на образецот Прашалник-понуда за осигурување на извозот од страна на потенцијалниот осигуре-ник до МБПР,

3 3 0

Page 314: Меѓународен транспорт

IV - 0СИГУРУВАН>Е НА ИЗВОЗНИ КРЕДИТИ ВО МАКЕДОНИЈА

Аналогно на податоците во ОВОЈ образец, одделението за осигурување изготвува необврзувачка нацрт-понуда со коЈа го инфор-мира потенцијалниот осигуреник за земЈИте за извоз-расположени за осигурување, прелиминарната премиска стапка и трошоците за утврду-вање на бонитетот на странските купувачи.

Прелиминарната премиска стапка се пресметува врз основа на однапред дефинирана методологиЈа при што како фактори што Ја детер-минираат се: > планираниот износ на извоз - расположив за осигурување; > пондерираниот рок на плаќање за сите трансакции што ги исполну-

ваат условите за осигурување; и > показателот за загуби утврден врз основа на искуството со одделни

купувачи. Доколку потенцијалниот осигуреник се согласи со условите и цената

на осигурувањето, пополнува образец "Понуда за одобрување/зголему-вање на лимит на осигурување" за секоЈ одделен странски купувач и го доставува до Банката.

4. По доставување на образецот "Понуда за одобрување/зголему-вање на лимит на осигурување" од страна на потенциЈалниот осигуре-ник, МБПР Ја започнува фазата на прибирање и обработка на неопход-ните податоци согласно со политиката за осигурување на извозот од ко-мерцијални и некомерциЈални ризици.

Потребните информации за странските купувачи ги обезбедува реосигурителот од договорените агенции за оценка на бонитетот или од сопствени извори. Во согласност со договорите за реосигурување, пок-раЈ наведените агенции за добивање бонитет за странски купувачи: Оип & Вгас1ѕ1гее1, 1п1егсгед11 и СгесНѓгеЃогш, може да се вклучат и други агенции по претходна обострана согласност. Обезбедените информации поната-му се доставуваат до МБПР, Анализа врз основа на добиените инфор-мации од соодветните агенции се изготвува и каЈ реосигурителот и каЈ реосигуреникот.

Во новите договори за факултативно осигурување и реосигурување, ќе се предвиди кој извор на информација за бонитетот на странските купувачи ќе се прифати.

Предмет на анализа се и одредени надворешни информации како што се: > карактеристики на земјата на извоз (економско-политички настани,

позиција на Владата, зависност од увоз, итн.); > карактеристики на индустрискиот сектор на кој припаѓа странскиот

купувач (тренд на опаѓање, раст, перспективи за пораст, профитабилност на секторот, тренд на стечај, циклус во КОЈ се наоѓа секторот, промени во финансискиот систем, пазарна конкуренција итн.).

3 3 1

Page 315: Меѓународен транспорт

МГУНАРОДН ТРАНСОРТ И М Е У Н А О Д Н О ОСГУРУВАЊЕ

Со анализа на ирибраните информации за странскиот купувач се формира досие во се дефинирани следните елементи: дејност на странскиот купувач; законски статус на компанијата; в) големина на компанијата; г) години на постоење на компанијата; д) односи помеѓу сопствениците и менаџерскиот кадар; ѓ) мачин на финансирање на редовното работење; е) етика на плаќање; ж) финансика анализа; з) начин на плаќање; ѕ) позиција на пазарот.

Влијание врз одлуката за висината на лимитот за осигурување има и соработката помеѓу потенцијалниот осигуреник и купувачот (должни-кот).

Лимит за осигурување е сумата до која е осигурен извозот без да биде обврзан извозникот да доставува до банката Понуда за одобрува-ње/зголемување на лимит на осигурување и податоци за должникот. Станува збор за револвинг систем поради што се нарекува автоматски (дискреционен) лимит за осигурување.

Одлуката за износот на лимитот за осигурување може да биде еднаква или помала од износот на лимит за осигурување што ќе се одоб-ри за купувачот. Имено, постојат три вида лимити за осигурување: > поединечен лимит за осигурување-износот на лимит што ќе го од-

обри МБПР; > кредитен лимит за осигурување-максималниот лимит што може да

биде одобрен за странскиот купувач доколку е повисок од одоб-рениот. Се применува во случаЈ кога анализите изготвени од одделе-нието за осигурување покажуваат дека одреден странски купувач има "добар ризик" КОЈ дозволува одобрување на повисок лимит поба-ран од извозникот;

> агрегатен лимит на осигурување-пресметан лимит за еден странски купувач, што претставува вкупен износ на лимит за еден купувач, распределен на повеќе извозници. Имајќи ги предвид горенаведените видови на лимити за осигурување

согласно со политиката за осигурување на извозот од комерцијални ризици, Одборот за осигурување изготвува предлог на лимити за оси-гурување по поединечни странски купувачи на осигуреникот и го доставува до реосигурителот. Конечната листа на одобрени лимити за осигурување се доставува до потенцијалниот осигуреник само по прет-ходно потврдување од страна на реосигурителот.

Еднаш одобрените лимити за осигурување се предмет на проверка еднаш на две години или еднаш годишно во зависност од висината на ли-митот. Во оваа насока, одделението за осигурување континуирано го

3 3 2

Page 316: Меѓународен транспорт

IV - ОСИГУРУВАЊЕ НА ИЗВОЗНИ КРЕДИТИ ВО МАКЕДОНША

следи бонитетот на странскиот купувач. Аналогно на настаните се доне-суваат и зимени во однос на првата одлука за висината на лимитот за осигурување за одреден купувач.

Периодот на осигурување е од 180 до 360 дена, согласно потпнеша-нпте договорп за реосигурување.

Македонската банка за поддршка на развојот при извршување на активности во областа на осигурувањето од краткорочни комерцијални и некомерцијалнп ризици ќе ги применува и следи Општите услови за осигурување во согласност со договорите за реосигурување.

Условите кореспондираат и се усогласени со основните меѓународни стандарди во оваа област и со општите услови што ги применуваат аген-ципте за извозно осигурување членки на Бернската Унија.

Премиите се дефинирани според тарифата што се применува за оси-гурување од комерцијални и некомерцијални ризици, утврдена и прифа-тена од реосигурителите.

Ако обработката на индивидуалните барања бара дополнителни ак-тивности како на прпмер, оценка на експерт, анализи и поатоци од по-себнн финансиски институции провизијата ќе се зголемн пропорцпонал-но со зголемување на трошоците за обработка.

Методологијата за утврдување на премиските стапки е соодветна со методологиите што ги утврдуваат агенциите за извозно осигурување на Бернската унија.135

П Р О Ц Е Д У Р А З А ИСГТЛАТА Н А 1ПТЕТА

Во случаи кога доцни плаќањето, осигуреникот е должен да пријави штета во МБПР, во рок од дваесет дена. По пријавата на штета, МБПР презема активности за наплата н одреден период (од шест месеци) чека да види дали ќе се наплати побарувањето за случаЈ на продолжено не-плаќање. Во случај на стечај нема период на чекање од шест месеци.

Доколку во ОВОЈ период нема наплата, МБПР му дава инструкција на осигуреннкот да поднесе барање за отштета, и во рок од еден месец, до-колку се е во ред, Ја исплаќа штетата.

З а да се оствари правото на обештетување, потребно е осигуреникот да даде точни податоци п да се однесува како добар стопанственпк.

3 3 5 Постапката за осигурување од комерцијални и некомерциЈални ризици е преземена од офнцијалната веб-страна на Македонската банка за поддршка на развојот и пред се служи за иодетално запознавање на потенциЈалните осигуре-ници со условите и процедурите низ кои поминува осигурувањето на извозните кредити.

3 3 3

Page 317: Меѓународен транспорт

М Е У Н А Р Д Е Н ТРАНСПОРТ И МЕЃУНРОДНО ОСИГУРУВАЊЕ

Во случај на исплата на штета, МБПР исплатува 90% од настаната штета на жиро сметка на осигуреникот и заедно со осигуреникот, ги ирезема сите законски активности за наплата на штетата.

Трошоците и приходите при наплатата на штетата, се делат во соод-нос 90:10 меѓу МБПР и осигуреникот.

3 3 4

Page 318: Меѓународен транспорт

БИБЛИОГРАФША

БИКГТИОГРЛ Ф ИЈА

1. Ап<1пјашс, I , ВПеп, М., ЕагЉа!, Т., Рогпауапје го^е и {г§оути, М1когас1, 2а§ге6, 1999.

2. Апс!пјашс, I., Аггек, 2., Рге^егас, О., 2е1епЈка, Е., ТгапѕрогШо I ѕре(Ц|:егѕко роѕ1оуапЈе, М1когас1, 2а§ге(з, 2001.

3. Апс1пјашс, I., Како роѕ!оуаП ѕ тохетѕГуот, М1кета, 2а§ге6, 1994. 4. Алс1пјашс, I., УапЈѕко&ѕоутѕко роѕ1оуапје, 2а§ге1з, 2001. 5. Апдпјашс, I., Роѕ1оуапЈе па гоБтт виггата, 2а§геБ, 1998. 6. Аггек, 2., ТгапѕроЛ 1 оѕ1§игапје, М1когас1, 2аѕгек), 1999. 7. Аггек, 2., Вадоушас, О., ТгапѕроЛ 1 оЅ1§игапЈе, Ракикее га уапјѕки {Г§ОУНШ,

2аѕгек», 1981. 8. Аленичев, В. В., Страхование валутних рисков, банковских и

експортних комерческих кредитов, Ј О К И С , Москва, 1993. 9. Биљаноска, Ј., Царински систем и царинско работење, Струга, 2003. 10. Биљаноска, Ј., Царинско работење, И Р И С , Струга, 2000. 11. Ви*с1ѕ, Ј., Мос1еш 1пѕигапсе Ѕ\уее1 апс! МахшеИ, Еопс1оп, 2П<5 ес1п, 1988. 12. ВцеНк, М., Оѕ1§игапје, 2а§ге(з, 1990. 13. Вогшс, V., Ротогѕк1 а§епС, Шјека, 1981. 14. Вггак, Ѕ., Рогпауапје гобе и 1г§оут1, Риско о^уогепо исШѕ*е, 2а§ге1з, 2000. 15. Вггак, Ѕ., ТгапѕроЛ, ѕресИсуа 1 оѕ1ѕигагуе, Риско оѓуогепо исШѕѓе, 2а&ге6,

2002. 16. Вик1јаѕ, I., ЅибЈек1:11 ргауш роѕ1оУ1 ипи1гаѕпЈе§ 1 те<Зипаго(1по§ рготе^а,

Ѕко1ѕка кпјј§а, 2а§ге6, 1974. 17. Бланд, Д., Страхование: принципи и практика, Москва, 1998. 18. СаЛег, К. Т., НапсИзоок о!Тпѕигапсе, Согпег Ри1зНѕ1ип§, Топс1оп, 1990. 19. Вељковиќ, Д., Надворешно-трговски и девизен систем, Охрид, 2000. 20. Вељковиќ, Д., Царински систем, Киро Дандаро, Битола , 1996. 21. УеЏкоујс, Б., ЅроЈјпо&гѕоутѕко роѕ1оуааје, РаЛпег шуеѕѓ, Ѕкорје, 1992. 22. Воблиј, К. Г., Основи економики страхованиа, А Н К И Л , Москва^

1993. 23. БасНс, I., Ѕто1ј1с, Цј., Вакоујс, И., Огдашгасуа 1 екѕр1оа1ас1ја пјеспое

рготе1а ( р т сНо), Ракикеѓ рготешШ гпапоѕН, 2а§ге1з, 1994. ; -24. О1асоп, Ѕ. К., СаЛег, К. Т., Ѕиссеѕѕ ш 1лѕигавсе, ЗЃ ес1п, Топс1оп- 2001! '; ~ 25. Ојасоп, Ѕ. К., А Ошде 1о 1пѕигапсе Мапа§етеп1, МастШап РиБНѕКегѕ,

Еопдоп, 1990. ;; ', 26. Драганов, X., Близнаков, Ј., Застрахование, Софија, 2000;' ; - • ; : '