ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ & ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ-ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ

ΔΙΕΘΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΦΑΤΕΣ ΕΠΙΣΤΡΟΦΕΣ

ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΑΠΟ ΜΟΥΣΕΙΑ ΤΩΝ Η.Π.Α.

ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΚΟΛΙΑΡΑΚΗ

2012

2

ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ & ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ

ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ, ΜΕΣΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ

ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ»

Διπλωματική Εργασία

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ-ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ

ΔΙΕΘΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΦΑΤΕΣ ΕΠΙΣΤΡΟΦΕΣ

ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΑΠΟ ΜΟΥΣΕΙΑ ΤΩΝ Η.Π.Α.

Αικατερίνη Κολιαράκη

Α.Μ.: 4110Μ023

Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Δάφνη Βουδούρη

Τριμελής επιτροπή:

Δάφνη Βουδούρη

Μάρθα Μιχαηλίδου

Ανδρομάχη Γκαζή

Αθήνα, Ιούνιος 2012

3

Πίνακας Περιεχομένων

Εισαγωγή ................................................................................................................................. 6

ΜΕΡΟΣ Ι. ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ-ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΔΙΕΘΝΙΣΜΟΣ ........ 11

1. Η αντιπαράθεση πολιτιστικού εθνικισμού-πολιτιστικού διεθνισμού .................... 12

1.1 Πολιτιστικός εθνικισμός ...................................................................................... 12

1.1.1 Τα επιχειρήματα ................................................................................................. 12

1.1.2 Η κριτική .............................................................................................................. 14

1.2 Πολιτιστικός διεθνισμός ...................................................................................... 17

1.2.1 Τα επιχειρήματα ................................................................................................ 17

1.2.2 Η κριτική ............................................................................................................. 19

2. Η αποτύπωση ή μη των θέσεων του πολιτιστικού εθνικισμού-πολιτιστικού

διεθνισμού στα διεθνή νομικά δεσμευτικά και μη δεσμευτικά κείμενα σχετικά με

την πολιτιστική κληρονομιά και τις επιστροφές πολιτιστικών αγαθών ................... 21

2.1 Διεθνή Νομικά Δεσμευτικά Κείμενα ..................................................................... 21

2.1.1 Η Σύμβαση της Χάγης του 1954 .................................................................... 21

2.1.2 Η Σύμβαση της UNESCO του 1970 ................................................................ 22

2.1.3 Η Σύμβαση της UNESCO του 1972 ................................................................ 23

2.1.4 Η Σύμβαση UNIDROIT του 1995 ................................................................... 24

2.2 Εκθέσεις και ψηφίσματα διεθνών οργανισμών .................................................. 25

2.2.1 Η Διακυβερνητική Επιτροπή της UNESCO ................................................... 25

2.2.2 Ψηφίσματα της Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών .................... 25

2.3 Άλλα μη δεσμευτικά κείμενα ................................................................................. 27

2.3.1 Έκκληση για Επιστροφή μιας Αναντικατάστατης Πολιτιστικής

Κληρονομιάς σε αυτούς που την Δημιούργησαν, UNESCO ................................. 27

2.3.2 Διακήρυξη για τη Σημασία και Αξία των Οικουμενικών Μουσείων ...... 28

2.3.3 Κώδικας Δεοντολογίας ICOM ......................................................................... 29

4

ΜΕΡΟΣ ΙΙ. ΟΙ ΠΡΟΣΦΑΤΕΣ ΕΠΙΣΤΡΟΦΕΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΑΠΟ ΤΙΣ Η.Π.Α.

ΣΕ ΙΤΑΛΙΑ ΚΑΙ ΕΛΛΑΔΑ ................................................................................................ 32

1. Η μεταστροφή των Η.Π.Α. σχετικά με τα ζητήματα πολιτιστικής κληρονομιάς

............................................................................................................................................. 33

1.1 Αρχαιολογικό Ινστιτούτο της Αμερικής ............................................................ 34

1.2 Αμερικανική Ένωση Μουσείων .......................................................................... 35

1.3 Ένωση Διευθυντών Μουσείων Τέχνης ............................................................... 37

2. Οι πρόσφατες επιστροφές αρχαιοτήτων στην Ιταλία .............................................. 41

2.1 Οι πρόσφατες αποκαλύψεις σχετικά με τα διεθνή δίκτυα αρχαιοκαπηλίας 42

2.1.1 Η υπόθεση Medici .............................................................................................. 43

2.1.2 Η περίπτωση Becchina ..................................................................................... 44

2.2 Οι επιστροφές αρχαιοτήτων στην Ιταλία από το 2006 και μετά ................... 45

2.2.1 Το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης ............................................ 45

2.2.2 Το Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστόνης (Boston MFA) ....................... 49

2.2.3 To Μουσείο J. P. Getty του Λος Άντζελες .................................................... 50

2.2.4 Το Μουσείο του Πανεπιστημίου Princeton .................................................. 53

2.2.5 Το Μουσείο του Κλήβελαντ ............................................................................ 56

2.2.6 Ινστιτούτο Τεχνών της Μινεάπολις (ΜΙΑ) ................................................... 57

3. Οι πρόσφατες επιστροφές αρχαιοτήτων στην Ελλάδα ........................................... 59

3.1 Επιστροφές αρχαιοτήτων κατά την περίοδο 2006-2007 .................................. 60

3.2 Εξελίξεις και επιστροφές αρχαιοτήτων το έτος 2011 ....................................... 65

Συμπέρασμα ......................................................................................................................... 74

Βιβλιογραφία ........................................................................................................................ 76

Παράρτημα ............................................................................................................................ 95

5

Πίνακας Συντομογραφιών

AIA: Archaeological Institute of America

AAM: American Association of Museums

AAMD: Association of Art Museum Directors

CPIA: Cultural Property Implementation Act

ICOM: International Council of Museums

NSPA: National Stolen Property Act

UNESCO: United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization

UNGA: United Nations General Assembly

UNIDROIT: International Institute for the Unification of Private Law

6

Εισαγωγή

Η πολιτιστική κληρονομιά τον τελευταίο αιώνα και ειδικά μετά το τέλος του Β’

Παγκοσμίου Πολέμου έχει αποκτήσει βαρύνουσα σημασία για τη γνώση και

ερμηνεία του παρελθόντος, για τη στήριξη του ανθρώπου σε έναν κόσμο που

διαρκώς αλλάζει, για τις συλλογικές και ατομικές ταυτότητες, για τη διαμόρφωση

των αξιών, για τη σύγχρονη πολιτιστική δημιουργία αλλά και για την οικονομία.

Έτσι, εθνικές νομοθεσίες, διεθνείς συμβάσεις, αλλά και μη δεσμευτικά κείμενα

καθορίζουν μέτρα, κανόνες και αρχές για την ιδιοκτησία, προστασία και

διαχείρισή της σε καιρό ειρήνης, αλλά και πολέμου. Έθνη και ομάδες ερίζουν για

το δικαίωμα της κατοχής της και αιτούνται την επιστροφή αγαθών της. Κοινή

γνώμη και ειδικοί όχι μόνο έχουν άποψη περί αυτής, αλλά συχνά υποστηρίζουν

και με σφοδρότητα τις διαφορετικές τους θέσεις.

Η κατάσταση όμως δεν ήταν πάντα έτσι. Η πολιτιστική -κυρίως καλλιτεχνική-

κληρονομιά υπήρξε μεν αντικείμενο θαυμασμού από τα αρχαία χρόνια και

συνδέθηκε με την ταυτότητα λαών και ομάδων, όμως ταυτόχρονα αποτέλεσε

συχνά αντικείμενο λεηλασιών, καταστροφών, ανταλλαγών και δωρεών χωρίς να

εγείρονται απαραιτήτως ηθικά και άλλα ζητήματα ή αξιώσεις1. Η σημασία της

ουσιαστικά προβλήθηκε από τα τέλη του 18ου αιώνα και τις αρχές του 19ου. Αιτία

της εξέλιξης αυτής ήταν η συγκρότηση της πολιτικής οντότητας του έθνους2 και ο

σχηματισμός των πρώτων εθνικών κρατών, που είχαν ως αποτέλεσμα να ενδυθεί

η πολιτιστική κληρονομιά τη νέα πολιτική της σημασία και να γίνει το ορατό,

υλικό σύμβολο του κοινού πολιτισμού και του αρραγούς συνδέσμου, που είχαν

ανάγκη τα έθνη για να σχηματιστούν και να υπάρξουν. Προς την ίδια κατεύθυνση

συνέτεινε επίσης η εδραίωση την ίδια περίπου εποχή και της αρχαιολογίας ως

κλάδου της επιστήμης, η οποία, εκτός από την εμπεριστατωμένη έρευνα του

παρελθόντος και των υλικών μορφωμάτων του, ανέλαβε και την ανάδειξη του

ρόλου των αρχαιοτήτων για το έθνος και τον άνθρωπο. Τέλος, και η ίδρυση των

πρώτων «οικουμενικών» (universal) μουσείων της Δύσης, τα οποία φετιχοποίησαν

τα πολιτιστικά αγαθά με την έκθεση τους, συνέβαλε προς αυτήν την κατεύθυνση3.

Λίγο αργότερα, το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου έφερε νέες εξελίξεις. Η

ανάπτυξη των μεταφορών και των επικοινωνιών έκανε προσβάσιμη σε όλους την

πολιτιστική κληρονομιά κάθε τόπου, ενώ η μεταπολεμική ενοχή4 έδωσε ώθηση

στις αιτήσεις επιστροφής πολιτιστικών αγαθών στις χώρες προέλευσής τους, με

σκοπό την αποκατάσταση προηγούμενων λαθών, μέσα και στα πλαίσια της αξίας

του πολιτικώς ορθού, που προβλήθηκε την εποχή αυτή.

1 Κόνσολα 1995, 39. 2 Για απόψεις περί του έθνους βλ. Anderson 1991, Gellner 1983, Hobsbawm 1992. 3 Κόνσολα 1995, 41. 4 Μετά το Β' Παγκόσμιο πόλεμο η ιστοριογραφία έχει μετατοπίσει πια το ενδιαφέρον της από την ιστορία των κατακτητών στην ιστορία των θυμάτων.4 Barkan 2000, pixxxiv.

7

Τέλος, ο 21ος αιώνας, με την αποκάλυψη των μεγάλων δικτύων αρχαιοκαπηλίας,

άλλαξε και πάλι το σκηνικό σχετικά με τα ζητήματα πολιτιστικής κληρονομιάς

και διαχείρισής τους.

Ορισμός και Όροι

Η Σύμβαση της Χάγης του 19545 ορίζει ως πολιτιστικά αγαθά

κινητά ή ακίνητα, τά οποία παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον διά τήν

πολιτιστικήν κληρονομίαν τῶν λαῶν, …τά ὁποῖα ἔτσι ὅπως εἶναι

παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον ἱστορικό ἤ καλλιτεχνικό... και ἄλλα

ἀντικείμενα καλλιτεχνικοῦ, ἱστορικοῦ ἤ ἀρχαιολογικοῦ ἐνδιαφέροντος.

Λίγο αργότερα, η Σύμβαση της Unesco του 19706 αντίστοιχα ορίζει ότι

πολιτιστικά αγαθά είναι

ἐκεῖνα τά ὁποῖα θρησκευτικά ἤ κοσμικά, καθορίζονται ὑφ’ ἑνός

ἑκάστου τῶν Κρατῶν ὡς ἔχοντα σπουδαιότητα διά τήν ἀρχαιολογίαν,

τήν προϊστορίαν, τήν ἱστορίαν, τήν φιλολογίαν, τήν τέχνην ἤ τήν

ἐπιστήμην.

Οι δύο αυτοί ορισμοί είναι χαρακτηριστικοί της διεύρυνσης7 της έννοιας της

πολιτιστικής κληρονομιάς τις τελευταίες δεκαετίες, μιας και δεν περιλαμβάνουν

μόνο αντικείμενα αισθητικής, φιλολογικής ή καλλιτεχνικής αξίας, αλλά και αξίας

ιστορικής και επιστημονικής. Η διεύρυνση αυτή έχει γίνει γενικώς αποδεκτή κι

έχει ενσωματωθεί και σε εθνικές νομοθεσίες, όπως φαίνεται ενδεικτικά από το

άρθρο 2 του ελληνικού νόμου του 2002 Για την Προστασία των Αρχαιοτήτων και

εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς8.

Αντίθετα με τον ορισμό, όμως, συμφωνία δεν υπάρχει σε διεθνές επίπεδο σχετικά

με τον κατάλληλο όρο και προτείνονται, με διαφορετικά επιχειρήματα ο καθένας,

οι αγγλικοί όροι cultural heritage (πολιτιστική κληρονομιά), cultural goods,

cultural property (πολιτιστικά αγαθά) και cultural patrimony.

Από τους δύο ελληνικούς όρους, που μας ενδιαφέρουν εδώ, πολιτιστική

κληρονομιά και πολιτιστικά αγαθά, ο πρώτος είναι ευρύτερος και υποδηλώνει την

σύνδεση των αγαθών με το παρελθόν και την ιστορία, ενώ ο δεύτερος είναι πιο

ουδέτερος και αναφέρεται συνήθως στα επιμέρους αντικείμενα. Στην εργασία

αυτή οι δύο όροι θα χρησιμοποιηθούν ανάλογα κάθε φορά με το συγκείμενο.

5 Σύμβαση για την προστασία των πολιτιστικών αγαθών σε περίπτωση ένοπλης σύρραξης, Χάγη

1954. Ν.1114/1981, ΦΕΚ Α’ 6. 6 Σύμβαση για τα ληπτέα μέτρα για την απαγόρευση και παρεμπόδιση της παράνομης εισαγωγής,

εξαγωγής και μεταβίβασης της κυριότητας των πολιτιστικών αγαθών, Παρίσι 1970. Ν.1103/1980,

ΦΕΚ Α’ 297. 7 Βουδούρη & Στρατή 1999, xxi. 8 Ν.3028/2002. ΦΕΚ Α’ 153.

8

Άλλη σημαντική έννοια, για την οποία υπάρχει διάσταση απόψεων ως προς τους

όρους που χρησιμοποιούνται, είναι και η επιστροφή των πολιτιστικών αγαθών.

Εκτός από τον ίδιο τον όρο επιστροφή (return), που είναι ουδέτερος και για το

λόγο αυτό επιλέγεται κι εδώ, χρησιμοποιούνται ακόμα οι όροι επαναπατρισμός

(repatriation), που αντίθετα είναι πιο πολιτικός όρος και δηλώνει ότι τα προς

επιστροφή πολιτιστικά αγαθά έχουν μία συγκεκριμένη, αδιαμφισβήτητη πατρίδα,

από την οποία είχαν αφαιρεθεί και στην οποία επιστρέφουν δικαιωματικά, και

απόδοση (restitution), που είναι όρος, ο οποίος παραπέμπει σε παράνομη

ιδιοποίηση των πολιτιστικών αγαθών και είναι φορτισμένος συναισθηματικά.

Τέλος, δύο ακόμα όροι που χρησιμοποιούνται εκτενώς και θα χρησιμοποιηθούν κι

εδώ είναι οι όροι χώρα πηγή (source nation) και χώρα αγοράς (market nation).

Ως χώρα πηγή θεωρείται μια πλούσια σε πολιτιστικά αγαθά χώρα, η οποία

προμηθεύει το διεθνές νόμιμο ή παράνομο εμπόριο, ενώ ως χώρα αγοράς

θεωρείται η χώρα αποδέκτης πολιτιστικών αγαθών άλλων κρατών.

Αντικείμενο, Μεθοδολογία και Πηγές της Εργασίας

Αντικείμενο της παρούσας εργασίας είναι οι επιστροφές αρχαιοτήτων από

μουσεία των Η.Π.Α. σε χώρες προέλευσής τους κατά τον 21ο αιώνα και

συγκεκριμένα από το 2006, οπότε αποκαλύφθηκαν τα μεγάλα δίκτυα

αρχαιοκαπηλίας ως αποτέλεσμα των ερευνών της ιταλικής αστυνομίας, και μετά.

Συγχρόνως, στόχος είναι να διερευνηθεί το πώς οι εξελίξεις και επιστροφές αυτές

οδήγησαν στη δημιουργία μιας νέας διεθνούς πραγματικότητας και εάν αυτή η

νέα πραγματικότητα δικαιολογεί ή όχι τις απόψεις περί πολιτιστικού εθνικισμού

των κρατών πηγών έναντι πολιτιστικού διεθνισμού των μουσείων στα κράτη

αγοράς, οι οποίες έχουν υποστηριχθεί ιδίως από τον καθηγητή της Νομικής

Σχολής του Πανεπιστημίου Stanford J.H. Merryman9 και οι οποίες έχουν

διαμορφώσει κατά πολύ τη συζήτηση περί πολιτιστικής κληρονομιάς τις

τελευταίες δεκαετίες.

Σύμφωνα με την άποψη του πολιτιστικού εθνικισμού, τα εθνικά κράτη επιθυμούν

τη διατήρηση των πολιτιστικών αγαθών τους εντός των συνόρων τους,

υποστηρίζουν την παρεμπόδιση του εμπορίου, ενώ επίσης αιτούνται την

επιστροφή όσων αντικειμένων θεωρούν ιδιοκτησία τους. Αντίθετα, σύμφωνα με

την άποψη του πολιτιστικού διεθνισμού, τα κράτη αγοράς και τα μουσεία τους

προκρίνουν τη σημασία έκθεσης στα οικουμενικά μουσεία της Δύσης, επιθυμούν

το ελεύθερο εμπόριο, και αρνούνται τις επιστροφές. Διαφορές, λοιπόν, και

αντικρουόμενα συμφέροντα πράγματι υφίστανται. Απομένει, όμως, να ερευνηθεί

το κατά πόσον ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα τα στενά όρια που θέτουν

οι δύο αυτοί όροι, ειδικά στη σύγχρονη εποχή, και κατά πόσον μετά τις

πρόσφατες εξελίξεις όντως διαμορφώνουν τη διεθνή πολιτική περί πολιτιστικών

αγαθών.

9 Merryman 1985.

9

Το θέμα που θα μας απασχολήσει αφορά ούτως ή άλλως τα υλικά, κινητά

πολιτιστικά αγαθά, τα οποία μπορούν να μετακινηθούν από τη χώρα προέλευσής

τους, να αποτελέσουν αντικείμενο εμπορίας και να προκαλέσουν ακόμα και

διενέξεις ανάμεσα σε κράτη ή μουσεία για το δικαίωμα κατοχής και διαχείρισής

τους. Πέραν αυτού, επελέγησαν οι αρχαιότητες για δύο βασικούς λόγους. Πρώτα

απ’ όλα, οι επιστροφές των τελευταίων ετών αφορούν κατά βάση αρχαιότητες και

δεύτερον, η Ελλάδα έχει μια ιδιαίτερη σχέση με τις αρχαιότητες, οι οποίες σε

μεγάλο βαθμό έχουν καθορίσει και την ύπαρξη και την ταυτότητά της.

Οι Η.Π.Α., από την άλλη, επελέγησαν ως ένα από τα μεγαλύτερα και πιο ενεργά

κράτη αγοράς πολιτιστικών αγαθών, το οποίο (πρώτο) κύρωσε τη Σύμβαση της

UNESCO πολύ νωρίς, ήδη από το 1983, και το οποίο τα τελευταία χρόνια

παρουσιάζει μια ιδιάζουσα μεταστροφή. Η εστίαση στα μουσεία μόνο και όχι π.χ.

σε ιδιώτες συλλέκτες ή στην εν συνόλω κυβερνητική πολιτική οφείλεται κυρίως

στη σχεδόν ταύτιση του πολιτιστικού διεθνισμού με τα μεγάλα οικουμενικά

μουσεία.

Οι επιστροφές στην Ελλάδα και Ιταλία και όχι σε άλλες χώρες έγινε με βάση

αρχικά το ότι οι δύο αυτές χώρες, και ειδικά η Ιταλία, δέχτηκαν πίσω πολλές

αρχαιότητες τα τελευταία χρόνια. Επιπλέον, πρόκειται για δύο χώρες γειτονικές,

με κοινά συμφέροντα στον τομέα της πολιτιστικής κληρονομιάς και πολιτική που

συγκλίνει σε πολλά σημεία.

Ως πηγές της εργασίας χρησιμοποιήθηκαν:

α. Διεθνή νομικά δεσμευτικά και μη δεσμευτικά κείμενα, καθώς και εθνικές

νομοθεσίες σχετικά με τη διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς.

β. Δελτία Τύπου, επίσημες ανακοινώσεις και συμφωνίες των αρμόδιων φορέων

τόσο της Ιταλίας και της Ελλάδας, όσο και των Η.Π.Α.10

γ. Βιβλία και επιστημονικά άρθρα νομικού και αρχαιολογικού περιεχομένου, που

ασχολούνται με τα ζητήματα πολιτιστικής κληρονομιάς, με ιδιαίτερη έμφαση στο

έργο του J.H. Merryman, οι απόψεις του οποίου εξετάζονται εδώ.

δ. Άρθρα εφημερίδων σχετικά με το ζήτημα, με έμφαση στις εφημερίδες New

York Times και LA Times, οι οποίες και ασχολήθηκαν εκτενώς με το θέμα των

επιστροφών11.

10 Για κάθε Δελτίο Τύπου ή Συμφωνία παρατίθεται σε υποσημείωση μια συνοπτική παραπομπή.

Για περισσότερες πληροφορίες, καθώς και ηλεκτρονικό σύνδεσμο μπορεί να ανατρέχει κανείς στην

ενότητα της Βιβλιογραφίας στο τέλος της εργασίας. 11 Και στην περίπτωση αυτή, οι παραπομπές των άρθρων δίνονται συνοπτικά στις υποσημειώσεις με

το όνομα της εφημερίδας και την ημερομηνία δημοσίευσής της. Στην ενότητα της Βιβλιογραφίας

μπορεί να ανατρέξει κάποιος για τον ακριβή τίτλο του άρθρου, καθώς και ηλεκτρονικό σύνδεσμο

για αυτό.

10

Τα κεφάλαια διαρθρώθηκαν ως εξής:

Στο πρώτο μέρος της εργασίας γίνεται μια επισκόπηση των απόψεων του J.H.

Merryman περί πολιτιστικού εθνικισμού έναντι πολιτιστικού διεθνισμού και μια

προσπάθεια κριτικού σχολιασμού. Επιπλέον, γίνεται μια προσπάθεια ανίχνευσης

των παραπάνω θέσεων σε σημαντικά διεθνή νομικά δεσμευτικά και μη

δεσμευτικά κείμενα που αφορούν την πολιτιστική κληρονομιά.

Στο δεύτερο μέρος γίνεται μια επισκόπηση των περιπτώσεων επιστροφών

αρχαιοτήτων από μεγάλα μουσεία των Η.Π.Α. Αρχικά, εξετάζεται η υιοθέτηση ή

μη από επίσημους φορείς των Η.Π.Α. των απόψεων του πολιτιστικού εθνικισμού

έναντι πολιτιστικού διεθνισμού, κυρίως μέσα από τη μελέτη κανόνων και κωδίκων

τους. Στη συνέχεια εξετάζονται ξεχωριστά οι περιπτώσεις επιστροφών των

τελευταίων ετών από μουσεία των Η.Π.Α. πρώτα στην Ιταλία κι έπειτα στην

Ελλάδα και γίνεται προσπάθεια να ανιχνευθεί η στάση των δύο μερών μετά τις

εξελίξεις αυτές.

Ευχαριστίες

Θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαιτέρως το Πάντειο Πανεπιστήμιο για τη διενέργεια

αυτού του μεταπτυχιακού προγράμματος και την καθηγήτριά μου κα Δάφνη

Βουδούρη, η οποία ήταν σταθερός αρωγός σε όλη μου την προσπάθεια και χωρίς

τη βοήθεια της οποίας δε θα είχε γίνει αυτή η εργασία. Ιδιαίτερες ευχαριστίες

οφείλω επίσης στην κα Μάρθα Μιχαηλίδου και στην κα Ανδρομάχη Γκαζή για τη

συμμετοχή τους στην τριμελή επιτροπή μου, καθώς επίσης και στους συμφοιτητές

μου για τις εποικοδομητικές συζητήσεις και για το πρόσφορο κλίμα συνεργασίας

μεταξύ μας και ιδιαιτέρως στη Γιώτα, στην Ελένη και στην Αθηνά.

Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους αγαπημένους μου ανθρώπους που με

στηρίζουν πάντα, σε κάθε προσπάθεια και με απόλυτη εμπιστοσύνη, τους φίλους

μου, τη μητέρα μου, την πολυαγαπημένη αδερφή μου Βάσω και τον σύντροφό

μου Νάσο.

11

ΜΕΡΟΣ Ι. ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ-

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΔΙΕΘΝΙΣΜΟΣ

12

1. Η αντιπαράθεση πολιτιστικού εθνικισμού-

πολιτιστικού διεθνισμού

Τα πολιτιστικά αγαθά αποτελούν ένα ζωντανό κομμάτι της κοινωνίας και η

συζήτηση σχετικά με τη διαχείρισή τους εντάσσεται πάντα στα κοινωνικά

συμφραζόμενα της εποχής. Έτσι, η εμφάνιση μεταπολεμικά της

παγκοσμιοποίησης των κοινωνιών και του πολιτισμικού υβριδισμού τους, λόγω

και της έκρηξης της τεχνολογίας, καθώς και η γενικότερη συζήτηση περί

πολιτισμικού εθνικισμού και πολιτισμικού ιμπεριαλισμού12, που επικράτησε την

περίοδο αυτή, άσκησαν μεγάλη επιρροή και στη σκέψη του J. H. Merryman, ο

οποίος στα μέσα της δεκαετία του 1980 δημοσίευσε για πρώτη φορά13 τις

απόψεις του περί αντιπαράθεσης πολιτιστικού εθνικισμού και πολιτιστικού

διεθνισμού.

1.1 Πολιτιστικός εθνικισμός

O «πολιτιστικός εθνικισμός» κατά τον Merryman αποτελεί έκφανση του

ευρύτερου πολιτισμικού εθνικισμού και αφορά στον τρόπο διαχείρισης των

πολιτιστικών αγαθών από τα κράτη πηγές, τους αρχαιολόγους, αλλά και διεθνείς

οργανισμούς, όπως η UNESCO. Ειδικά όσον αφορά στα εθνικά κράτη, ο

πολιτιστικός εθνικισμός περιλαμβάνει τρεις βασικούς άξονες πρακτικής:

θέσπιση απόλυτου ελέγχου στις αρχαιότητες (εθνικές νομοθεσίες),

απαγόρευση εξαγωγών αρχαιοτήτων (εθνικές νομοθεσίες), και

αιτήσεις για επιστροφές αρχαιοτήτων από μεγάλα μουσεία του

εξωτερικού (με βάση και διεθνείς συμβάσεις).

1.1.1 Τα επιχειρήματα

Οι προηγούμενες πρακτικές, όπως και οι απόψεις που τις στηρίζουν, βασίζονται

σύμφωνα με τον Merryman σε συγκεκριμένα επιχειρήματα.

Κατ’ αρχάς, ιδιαίτερα σημαντικός στην περίπτωση αυτή παρουσιάζεται ο

γεωγραφικός/τοπικός προσδιορισμός των ίδιων των πολιτιστικών αγαθών14. Τα

πολιτιστικά αγαθά έχουν δημιουργηθεί ή ανευρεθεί μέσω ανασκαφών σε έναν

συγκεκριμένο τόπο. Λόγω ακριβώς της προέλευσής τους από τη γη ή της

σύνδεσής τους με τον τόπο αυτό, ταυτίζονται από τους κυβερνώντες με την

ιστορία, τους προγόνους και το παρελθόν αρχικά του τόπου κι έπειτα και

ολόκληρου του έθνους. Έτσι, ενδύονται την εθνική τους σημασία, η διατήρηση

12 Βλ. ενδεικτικά το έργο των Homi K. Bhabha, Peter Burke, Nestor Garcia Canclini, Samuel P.

Huntington, Marwan Kraidy, Edward Said, Robert Young. 13 Merryman 1985. 14 Merryman 2006, 11.

13

τους εντός των εθνικών συνόρων γίνεται εθνικός σκοπός, η απόσπασή τους από

αυτά επίθεση στο εθνικό σώμα και ακρωτηριασμός του και η αποκατάστασή τους

αγώνας για την εθνική ολοκλήρωση.

Ταυτόχρονα, τα πολιτιστικά αγαθά, υπηρετώντας με τον προηγούμενο τρόπο το

έθνος και τη διαλεκτική του, συντελούν στη διαμόρφωση της συλλογικής

ταυτότητας των μελών του, όντας οι απτές, υλικές εκφάνσεις του αδιάσπαστου

πολιτισμού που αυτό πρεσβεύει.15

Τέτοιου είδους τεχνουργήματα είναι σημαντικά για τον πολιτισμικό

προσδιορισμό και την έκφραση, για την κοινή ταυτότητα και

κοινότητα.16

Ενώ, είναι αυτά επίσης που προάγουν το σύγχρονο πολιτισμό μέσω των αξιών

που πρεσβεύουν, της τόνωσης του καλλιτεχνικού συναισθήματος, αλλά και της

έμπνευσης που προκαλούν17.

Παράλληλα, βέβαια, οι υποστηρικτές της πολιτικής των εθνικών κρατών

προβάλλουν και άλλα επιχειρήματα που στηρίζουν την πολιτική αυτή.

Σε μια εποχή παγκοσμιοποίησης και υβριδισμού των κοινωνιών, όπου ο φόβος της

ομογενοποίησης υπό την επιρροή των μεγάλων δυνάμεων -ουσιαστικά της

δυτικοποίησης, αν όχι αμερικανοποίησης- προκρίνει για πολλούς επιτακτικά την

ανάγκη διαφύλαξης της πολυφωνίας και πολυμορφίας στον πλανήτη,

υποστηρίζουν ότι τα πολιτιστικά αγαθά είναι αυτά που μπορούν να αναλάβουν

τη διατήρηση του ιδιαίτερου χαρακτήρα κάθε τόπου18 και άρα της πολιτισμικής

ποικιλομορφίας ολόκληρου του κόσμου.

Επιπλέον, οι θιασώτες της άποψης σημειώνουν ότι και η ηθική διάσταση των

ζητημάτων πολιτιστικής κληρονομιάς δεν είναι αμελητέα. Τα πολιτιστικά αγαθά

που βρίσκονται στα μουσεία πολύ συχνά έχουν προέλθει από την περίοδο της

αποικιοκρατίας και ως συνέπεια της επιβολής ενός ισχυρού κράτους έναντι σε

ένα αδύναμο. Στην περίπτωση αυτή, αποτελούν συνέπεια μιας μεγάλης αδικίας, η

οποία μπορούσε ακόμα και να βυθίσει σε «αιώνια σιωπή» ολόκληρους

πολιτισμούς19, και η οποία επιζητά την αποκατάστασή της.

Ταυτόχρονα, εκτός της εμφανούς αυτής αδικίας υποβόσκει σε αυτές τις

περιπτώσεις και ένα ακόμα ηθικό παράπτωμα, η διαρκής εκφορά πλήγματος

προς τους αδύναμους πολιτισμούς. Η πληγή σε έναν πολιτισμό λόγω της αρπαγής

των πολιτιστικών αγαθών του δεν τελειώνει εκεί. Μέσω της έκθεσής τους στα

δυτικά μουσεία, τα διάφορα τεχνουργήματα ενδύονται ουσιαστικά τη σημασία

που τους αποδίδουν οι δυτικοί κατακτητές τους. Η ένδυση αυτή συνήθως

15 Βλ. ενδεικτικά Merryman 2006, 102 και Merryman 1986, 349. 16 Merryman 1985, 1913. 17 Merryman 2002, 267. 18 Βλ. ενδεικτικά Fukuyama 1992, Said 1993. 19 Vrdoljak 2006, xiii.

14

συνοδεύεται από υποτίμηση του προβαλλόμενου πολιτισμού, ο οποίος

παρουσιάζεται κατώτερος και άρα άξιος της θέσης υποταγμένου που είχε ή έχει

καταλάβει. Σε αυτή την περίπτωση, η επιστροφή των πολιτιστικών αγαθών έχει

τη δύναμη να στηλιτεύσει τις αποικιακές τακτικές (σε ένα σύγχρονο περιβάλλον

μοντέρνων εθνικών κοινωνιών), να αποδώσει δικαιοσύνη και να επιδιορθώσει

παγκόσμια λάθη20. 21

Άλλο ένα σημείο, που υποστηρίζουν τα κράτη πηγής, είναι επίσης η νομιμότητα

και η διαφύλαξή της. Η απόκτηση από τα οικουμενικά μουσεία πολιτιστικών

αγαθών, τα οποία υπήρξαν λάφυρα από την εποχή της αποικιοκρατίας ή και την

εποχή π.χ. του Ναζισμού, θα μπορούσε να κριθεί παράνομη με τα σημερινά

δεδομένα22, ενώ και η σύγχρονη τάση αγοράς αρχαιοτήτων, (κυρίως) χωρίς σαφή

προέλευση και άρα συχνά προϊόντων αρχαιοκαπηλίας και παράνομης διακίνησης,

εγείρει σημαντικά ζητήματα νομιμότητας και καταπάτησης αυτής.23

Τέλος, σημαντικό είναι και το επιχείρημα των αρχαιολόγων, το οποίο

προβάλλεται συχνά ως μέρος της επιχειρηματολογίας των κρατών πηγών, και το

οποίο αφορά στο περιβάλλον (context)24 των πολιτιστικών αγαθών. Σύμφωνα με

την άποψη αυτή, τα πολιτιστικά αγαθά μπορούν να δώσουν ουσιαστικές

πληροφορίες για το παρελθόν και τις συνήθειες των λαών, όταν τοποθετηθούν στο

αρχικό (original) περιβάλλον τους. Ενταγμένα σε αυτό μόνο μπορούν να

αποκαλύψουν σημαντικά στοιχεία, που αλλιώς χάνονται για πάντα, και να

εκτιμηθούν καλυτέρα κατά την έκθεσή τους, καθώς και να προάγουν με τον

καλύτερο τρόπο τους στόχους της επιστήμης, δηλ. τη μάθηση και γνώση25.

Είναι μόνο μέσα από τη σωστή μελέτη του συγκειμένου των

αρχαιολογικών ευρημάτων που μπορεί να ξεκινήσει το έργο της

ερμηνείας τους.26

1.1.2 Η κριτική

Ο J.H. Merryman, όπως και όσοι τάσσονται υπέρ του κατ’ αυτόν πολιτιστικού

διεθνισμού, ασκούν έντονη κριτική και στην πρακτική και στις θέσεις των κρατών

πηγών. Βασικό πρώτο σημείο κριτικής είναι η απουσία συχνά ουσιαστικών

επιχειρημάτων -ειδικά όσον αφορά σε περιπτώσεις διεκδικήσεων επιστροφών-

και ο έντονος συναισθηματισμός, που χρησιμοποιείται για να καλυφτεί το κενό

20 Vrdoljak 2006, 2 & 300. 21 Σύμφωνα, άλλωστε, με την Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων των Λαών του 1976

(Universal Declaration Of The Collective Rights Of Peoples, 1976) οι λαοί έχουν «δικαιώματα στον

πολιτισμό». Συγκεκριμένα αναγνωρίζεται το δικαίωμα για τους λαούς στη διατήρηση και ανάπτυξη του πολιτισμού τους, συμβάλλοντας έτσι στον εμπλουτισμό του πολιτισμού της ανθρωπότητας

(άρθρο 13) και το δικαίωμα τους στον καλλιτεχνικό, ιστορικό και πολιτιστικό πλούτο τους (άρθρο

14). Τα άρθρα αυτά στηρίζουν την άποψη ότι η πολιτιστική κληρονομιά ανήκει στα κράτη-έθνη και

αυτά έχουν κάθε δικαίωμα να τη διαχειριστούν. 22 Merryman 2006, 11. 23 Βλ. Σύμβαση της UNESCO 1970 & Σύμβαση UNIDROIT 1995. 24 Renfrew 2000. 25 Merryman 1985, 1913. 26 Renfrew 2000, 22.

15

αυτό. Μάλιστα, ο Merryman27 ταυτίζει τον πολιτιστικό εθνικισμό με αυτό που

ονομάζει Βυρωνισμό, παραλληλίζοντας έτσι την ένταση του συναισθήματος που

προβάλλεται από όσους αιτούνται επιστροφές πολιτιστικών αγαθών με αυτή των

ποιημάτων του φιλέλληνα Λόρδου Βύρωνα. Ως χαρακτηριστικό παράδειγμα

τέτοιας περίπτωσης φέρνει μάλιστα την έκκληση των Ελλήνων μέσω της

Υπουργού Πολιτισμού τους, Μελίνας Μερκούρη, για την επιστροφή των

Μαρμάρων του Παρθενώνα.

Αυτή είναι η ιστορία μας, αυτή είναι η ψυχή μας. . . . Πρέπει να μας

καταλάβετε. Πρέπει να μας αγαπήσετε. Έχουμε πολεμήσει μαζί σας

στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Δώστε τα πίσω σε εμάς κι εμείς θα

είμαστε περήφανοι για σας. Δώστε τα πίσω και θα βρίσκονται σε

καλά χέρια28.

Όσον αφορά στη σημασία που έχουν τα πολιτιστικά αγαθά στη διαμόρφωση της

ταυτότητας ενός έθνους και στη διαρκή συνειδητοποίηση του συνεκτικού κρίκου

των μελών του, κανείς δεν αμφισβητεί την προσφορά τους. Παρόλα αυτά,

εκφράζονται αμφιβολίες για το κατά πόσο όλα ανεξαιρέτως τα τεχνουργήματα

του παρελθόντος (ακόμα και τα πιο μικρά ή τα θραύσματα) έχουν έναν τόσο

κομβικό ρόλο στην εθνική κοινότητα29, αλλά και κατά πόσο ένα πολιτιστικό

αγαθό, το οποίο βρίσκεται για αιώνες σε έναν τόπο, δε διαμορφώνει τον

χαρακτήρα και την ταυτότητα όχι μόνο του ιδρύματος που το φιλοξενεί, αλλά και

ολόκληρης της κοινωνίας-χώρας, που το εντάσσει στους κόλπους της.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι εδώ βέβαια και πάλι τα Μάρμαρα του

Παρθενώνα και η επίδραση τους στη διαμόρφωση της Βρετανικής τέχνης,

δημοκρατίας και κοινωνίας εν γένει.30

Επιπλέον κριτική δέχονται και τα επιχειρήματα νομιμότητας και ηθικής. Σχετικά

με τη νομιμότητα, το ισχυρότερο επιχείρημα είναι ότι ο πολιτιστικός εθνικισμός

καλεί την κρίση του παρελθόντος με συνθήκες και σταθμά του παρόντος, κάτι το

οποίο ούτε νόμιμο, αλλά και ούτε δίκαιο είναι. Το αν μια πρακτική στη σύγχρονη

εποχή κρίνεται άδικη ή παράνομη, αυτό δε σημαίνει ότι ήταν άδικη ή παράνομη

και στο παρελθόν. Αντίθετα, κάθε πράξη πρέπει να κρίνεται πάντα ενταγμένη

στα κοινωνικά της συμφραζόμενα31. Αντίστοιχα και για την ηθική διάσταση των

επιχειρημάτων, η εύλογη κριτική που προκύπτει είναι ότι και η ηθική δεν είναι

κάτι το αντικειμενικό και αμετάβλητο στο χρόνο και το ηθικώς σωστό δεν είναι

πάντα το ίδιο για όλες τις αντικρουόμενες πλευρές.

Σημαντικό μέρος της κριτικής εστιάζεται, επιπροσθέτως, στο γεγονός ότι ο

πολιτιστικός εθνικισμός δεν μπορεί να μελετηθεί ξέχωρα και χωρίς σύνδεση τόσο

με τον οικονομικό, όσο και με τον πολιτικό εθνικισμό. Από τη μία, τα πολιτιστικά

27 Merryman 1985, 1905. 28 San Francisco Chronicle, May 26, 1983 στο Merryman 1985, 1882. 29 Merryman 2006, 103. 30 Βλ. και Declaration on the importance and value of universal museums, 2002. 31 Merryman 2006, 11.

16

αγαθά και ακόμα περισσότερο τα αρχαία, εκτός του ότι έχουν τεράστια

οικονομική αξία από μόνα τους, μπορούν να αποφέρουν και μεγάλα κέρδη μέσα

από την εκμετάλλευση τους, π.χ. μέσα από τον τουρισμό, ο οποίος συχνά

εξαρτάται από τέτοια μνημεία του παρελθόντος, κι έτσι να αυξήσουν τα έσοδα

του κράτους, στο οποίο ανήκουν.

Τα έργα τέχνης και η πολιτιστική κληρονομιά γενικά αποτελούν

στοιχεία κεφαλαίου.32

Από την άλλη, και τα πολιτικά κέρδη είναι εξίσου τεράστια. Μια επιστροφή μέσα

στα πλαίσια του πολιτιστικού εθνικισμού, εγείροντας την εθνική υπερηφάνεια,

μπορεί να αποφέρει τεράστια πολιτικά οφέλη στους πολιτικούς, που θα την

επιτύχουν33.

Ένας Έλληνας πολιτικός, που θα μπορούσε να εξασφαλίσει την

επιστροφή των Ελγινείων Μαρμάρων στην Ελλάδα, θα γινόταν

ταυτοχρόνως ένας διαχρονικός εθνικός ήρωας.34

Όμως, αυτό είναι μία μόνο προοπτική. Διότι, μήπως μια τέτοια πολιτιστική

επιτυχία νομιμοποιεί αντίστοιχα και μία πολιτική εξουσία; Και αναρωτιέται ο

Merryman35

Άραγε θα ήταν ευκταία και τι επιπτώσεις θα μπορούσε να έχει μια

επιστροφή των μαρμάρων του Παρθενώνα κατά την περίοδο των

συνταγματαρχών στην Ελλάδα;36

Τέλος, αναρωτιούνται επίσης οι επικριτές της πολιτικής των κρατών πηγών, πόσα

ούτως ή άλλως πολιτιστικά αγαθά μπορεί να διατηρήσει τελικά μια χώρα στην

επικράτεια της σε άριστες συνθήκες, χωρίς να επιδίδεται σε μια άλογη

συσσώρευση (hoarding), που έχει σαν αποτέλεσμα

αγαθά, τα οποία θα μπορούσαν να βρουν ένα φιλοξενούνται άριστα

και να διατηρούνται στο εξωτερικό τους, να επιτρέπεται να

παρακμάζουν σε αποθήκες.37

Αν σκεφτεί κάποιος εδώ τις αρχαιότητες που συγκεντρώνονται σε αποθήκες της

ελληνικής αρχαιολογικής υπηρεσίας, θα κατανοήσει εύκολα την παραπάνω

προβληματική. Μήπως τελικά η συγκέντρωση σε ένα σημείο δυσχεραίνει, αντί να

διευκολύνει, τόσο την προστασία όσο και την πρόσβαση38 στα αγαθά αυτά;

32 Pomian 2005, 76. 33 Merryman 2006, 105, Merryman 1985, 1915. 34 Merryman 1989, 351. 35 Merryman 2000, 266. 36 Η άποψη αυτή είναι όντως μάλλον δίκαιη και εγείρει προβληματισμούς. Παρόλα αυτά,

χρησιμοποιείται και σαν πρόφαση για την άρνηση απόδοσης αγαθών. 37 Merryman 1985, 1889. 38 Merryman 1986, 834.

17

Άλλωστε, αν εφαρμοστεί πλήρως η επιθυμία των κρατών πηγών, θα πρέπει να

αδειάσουν τελικά τα μεγάλα οικουμενικά μουσεία;39 Και αυτό θα ήταν τελικά το

επιθυμητό;

1.2 Πολιτιστικός διεθνισμός

Στον αντίποδα του πολιτιστικού εθνικισμού τίθεται από τον J.H. Merryman ο

«πολιτιστικός διεθνισμός», τον οποίο υιοθετούν οι διευθυντές μεγάλων μουσείων,

οι ιδιώτες συλλέκτες και οι έμποροι τέχνης. Οι πρακτικές που ακολουθούνται

στην περίπτωση αυτή συνοψίζονται σε:

υποστήριξη του εμπορίου και προσπάθεια απόκτησης νέων

τεχνουργημάτων και

άρνηση των επιστροφών πολιτιστικών αγαθών στον τόπο προέλευσής τους.

1.2.1 Τα επιχειρήματα

Και στην περίπτωση του πολιτιστικού διεθνισμού τα επιχειρήματα είναι πολλά

και ποικίλα.

Ο Merryman χρησιμοποιεί ως βασικό επιχείρημα την τριάδα προστασία, αλήθεια

και πρόσβαση (preservation, truth, access), για να περιγράψει όλα τα

πλεονεκτήματα ενός οικουμενικού μουσείου σε αντιδιαστολή με ένα φτωχό κατά

βάση κράτος πηγή. Το κράτος πηγή συχνά δε διαθέτει ούτε οικονομικούς πόρους,

ούτε τεχνογνωσία, αλλά ούτε και πείρα για να προστατεύσει τα πολιτιστικά

αγαθά του με τον καλύτερο τρόπο, ενώ ταυτόχρονα μπορεί να τα εκθέτει σε ένα

επικίνδυνο περιβάλλον με εχθρικές συρράξεις ή κατάφορες ληστείες40. Αντίθετα,

το οικουμενικό μουσείο όχι μόνο προσφέρει τις ιδανικές συνθήκες για τη

διατήρηση της ακεραιότητας των πολιτιστικών αγαθών, αλλά επιτρέπει και την

πρόσβαση σε αυτά από το μεγαλύτερο δυνατό αριθμό ανθρώπων, ακριβώς λόγω

της θέσης και των δυνατοτήτων του41.

Παράλληλα, λόγω των οικονομικών πόρων, των τεχνικών δυνατοτήτων και των

έγκυρων επιστημόνων που διαθέτει, το οικουμενικό μουσείο είναι σε θέση να

προάγει πολύ καλύτερα από τα φτωχά κράτη την επιστημονική μελέτη και άρα

και την ανάπτυξη της γνώσης. Μιας γνώσης που μπορεί να προσφέρει απαντήσεις

στα ερωτήματα του ανθρώπου και να οδηγήσει στην ανακάλυψη της αλήθειας,

αλλά και σε περαιτέρω πολιτισμική ανάπτυξη. Με το τρίτο αυτό σημείο της

τριάδας, ο Merryman ουσιαστικά προβάλλει και τον εκπαιδευτικό ρόλο42 του

39 Merryman 1985, 1891. 40 Merryman 2006, 108, Merryman 1985, 1918, Greenfield 1996, 295. 41 Merryman 2006, 110, Merryman 1985, 1920. 42 Merryman 2006, 107.

18

μουσείου, που ταυτόχρονα είναι και ρόλος διαμορφωτή και οδηγού της νέας

κοινωνίας.

Επίσης σημαντική για την υποστήριξη της θέσης αυτής είναι η έννοια της

παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, σύμφωνα με την οποία τα πολιτιστικά

αγαθά δε γίνεται να ανήκουν σε ένα στενά περιορισμένο έθνος-κράτος και να

εξυπηρετούν τα μικροπολιτικά του συμφέροντα, αλλά αντίθετα ανήκουν σε

ολόκληρη την ανθρωπότητα. Η άποψη αυτή γίνεται μάλιστα πιο ισχυρή σε δύο

περιπτώσεις. Πρώτον, όταν η εμβέλεια ενός πολιτισμού έχει ξεπεράσει κατά πολύ

τα εθνικά του όρια κι έχει επηρεάσει μεγάλο μέρος της ανθρωπότητας, και άρα

και άλλα εθνικά κράτη (όπως ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός). Δεύτερον, όταν το

συγκεκριμένο επιχείρημα τίθεται στα σύγχρονα πλαίσια της παγκοσμιοποιημένης

κοινωνίας και της αποδοχής υβριδισμού όλων των πολιτισμών, όπου «η

πολιτισμική καθαρότητα είναι ένα πλέον ένα οξύμωρο»43.

Όλα τα μεγάλα έργα τέχνης αποτελούν σίγουρα κοινή κληρονομιά της

ανθρωπότητας. Τα μεγάλα πολιτιστικά επιτεύγματα οφείλονται πάντα

σε άλλους πολιτισμούς και στη σειρά τους να διαμορφώσουν τη

μελλοντική δημιουργία. Όπως ο Shakespeare ή ο Beethoven, η ελληνική

τέχνη ανήκει σε όλους44, αναφέρει σε άρθρο του το 2004 στη Sunday

Times o Neil McGregor, διευθυντής του Βρετανικού Μουσείου.

Επίσης πολύ σημαντικό επιχείρημα είναι και το περιβάλλον του μουσείου και η

λειτουργία του στη διαπολιτισμική προβολή των πολιτιστικών αγαθών. Αντίθετα

με την κυρίαρχη άποψη των αρχαιολόγων, οι θιασώτες του πολιτιστικού

διεθνισμού προκρίνουν το διεθνιστικό πλαίσιο του οικουμενικού μουσείου45 ως το

ίδιο -ή ακόμα και περισσότερο σε κάποιες περιπτώσεις- κατάλληλο για την

έκθεση σημαντικών πολιτιστικών αγαθών. Πρώτα απ’ όλα, υποστηρίζει π.χ. ο

James Cuno, πρόεδρος και διευθύνων σύμβουλος από το 2011 του J.P.Getty Trust

και συγγραφέας πολλών άρθρων και βιβλίων σχετικά με τη διαχείριση της

πολιτιστικής κληρονομιάς,

εξ ορισμού τα έργα τέχνης έργα δηλώνουν ομορφιά. Με μεγάλο

όφελος μπορούν να μελετώνται και γι’ αυτό το λόγο μόνο.46

Αλλά και πέραν τούτου, μέσα στο πλαίσιο του οικουμενικού μουσείου τα

πολιτιστικά αγαθά ουσιαστικά τοποθετούνται στο ευρύτερο συγκείμενο

ολόκληρου του κόσμου. Οι διευθυντές μουσείων υποστηρίζουν ότι κάποιος μπορεί

να μάθει πολλά τοποθετώντας ένα αντικείμενο στον αρχικό του τόπο, μπορεί,

όμως, να μάθει ακόμα περισσότερα τοποθετώντας ένα αντικείμενο σε σύγκριση

με άλλα, όπως κι έναν πολιτισμό σε σύγκριση με άλλους πολιτισμούς. Μόνο έτσι

διαμορφώνεται μια σφαιρική εικόνα για τα ανθρώπινα πράγματα, την ανθρώπινη

43 Appia στο Cuno 2009, 27. 44 The Sunday Times, June 5 2004. 45 Cuno στο Merryman 2006, 15. 46 Cuno στο Merryman 2006, 30.

19

ιστορία και τον ανθρώπινο πολιτισμό στο σύνολό του. Επομένως, το οικουμενικό

μουσείο και οι συλλογές του προσφέρουν στοιχεία που εμπλουτίζουν πολιτιστικά

τους αποδέκτες τους με ένα τρόπο που τα εθνικά μουσεία δε θα μπορούσαν ποτέ

να κάνουν47.

Ταυτόχρονα, μέσω του τρόπου έκθεσης των οικουμενικών μουσείων και της

συγκριτικής παρουσίασης αντικειμένων διαφόρων πολιτισμών, προωθείται η

διαφορετικότητα και εξασφαλίζεται έτσι η επιβίωση των πολιτισμών αυτών στο

χρόνο και η πολιτισμική ποικιλομορφία στον πλανήτη. Γνωρίζοντας κάποιος έναν

πολιτισμό μέσω των έργων τέχνης του, είναι πολύ πιο εύκολο να τον αποδεχτεί,

αν όχι και να τον θαυμάσει. Και με τον τρόπο αυτό, τα πολιτιστικά αγαθά στα

πλαίσια του οικουμενικού μουσείου μπορούν να συμβάλλουν αποφασιστικά στο

αίσθημα αλτρουισμού και στην αδελφοσύνη μεταξύ των λαών.

1.2.2 Η κριτική

Εύλογα, και για τον πολιτιστικό διεθνισμό τα σημεία κριτικής δεν είναι λίγα.

Πρώτα απ’ όλα, οι αντίπαλοι του υποστηρίζουν πως, ό, τι ισχύει για τον

πολιτιστικό εθνικισμό και τα εθνικά κράτη σχετικά με τη σύνδεσή τους με

οικονομικά και πολιτικά οφέλη, ισχύει ταυτόχρονα και για τον πολιτιστικό

διεθνισμό και τα οικουμενικά μουσεία. Τα μουσεία στηρίζουν την ίδια τη

λειτουργία και ύπαρξή τους στην παρουσία των πολιτιστικών αγαθών που έχουν

περιέλθει στην κατοχή τους και από αυτά, την εμπορία και διαφήμισή τους

προσπορίζονται οικονομικούς πόρους. Αντίστοιχα, οι χώρες που τα φιλοξενούν

κερδίζουν οικονομικά οφέλη από τη συγκέντρωση του τουρισμού, αλλά και

πολιτικά οφέλη προβάλλοντας ενός είδους πρωτοκαθεδρία στο χώρο του

πολιτισμού κι ενισχύοντας με τον τρόπο αυτό τη θέση εξουσίας τους διεθνώς.

Το πιο ισχυρό, πάντως, σημείο κριτικής για την όλη διεθνιστική άποψη είναι το

ότι φαντάζει, όπως αναφέρει και ο Rudenstine, «ελκυστική» προβάλλοντας μια

«αμοιβαία αλληλεξάρτηση» των πολιτισμών και μια «κοινή ανθρωπότητα»,

όμως, αν κανείς την εξετάσει ρεαλιστικά, τότε μοιάζει πιο πολύ με «άδειο δοχείο

(empty vessel)»48. Η κριτική αυτή στηρίζεται στο επιχείρημα ότι δεν είναι δυνατόν

να ενδιαφέρουν όλους τους λαούς το ίδιο όλα τα πολιτιστικά αγαθά και να είναι

σε θέση να τα προστατεύουν όλα ισότιμα. Οπότε, μάλλον την κατοχή και ευθύνη

σε αυτή την (διεθνιστική) περίπτωση δεν έχει πραγματικά η ανθρωπότητα, αλλά

τα μεγάλα μουσεία.

Το επιχείρημα αυτό γίνεται ακόμα πιο ισχυρό, αν σκεφτεί κανείς ότι η

ανθρωπότητα, στην οποία αναφέρεται η άποψη αυτή, η ανθρωπότητα δηλαδή που

έχει πρόσβαση και η οποία κρίνει τα πολιτιστικά αγαθά, δεν είναι ο κόσμος

γενικά, αλλά συγκεκριμένα ο δυτικός κόσμος και μάλιστα οι ισχυρές χώρες του

δυτικού κόσμου. Οι Συμβάσεις που αφορούν στην παγκόσμια κληρονομιά

47 Merryman 2006, 107. 48 Rudenstine 2001, 74.

20

διαμορφώθηκαν από αυτές τις χώρες, τα κριτήρια για την ένταξη των αγαθών

διαμορφώθηκαν σύμφωνα με τα πρότυπα τους, ενώ τα αγαθά τα οποία

εντάσσονται στους καταλόγους είναι κατά βάση δυτικά49. Μέσα από τις δυτικές

συλλογές δειγμάτων άλλων πολιτισμών, δεν παρουσιάζονται απαραίτητα οι

πολιτισμοί αυτοί, αλλά η γνώμη που έχουν οι (δυτικοί) διαμορφωτές των

εκθέσεων για τους πολιτισμούς.50 Μήπως, λοιπόν, αυτό το παγκόσμιο είναι τελικά

δυτικό και ακόμα και ιμπεριαλιστικό51 και τα μουσεία εκτός από σύμβολο της

αποικιοκρατίας, που έχει πλέον καταρρεύσει, αποτελούν και σύμβολο του

ιμπεριαλισμού, που ακόμα υφίσταται;52

Με τον τρόπο αυτό, και η περίφημη πρόσβαση, που προσφέρουν τα μουσεία,

μπορεί κάλλιστα να προβάλλει απλά την πρωτοκαθεδρία και πάλι του δυτικού

κόσμου και των ισχυρών κρατών του, μιας και η ταυτότητα των αποδεκτών της

πρόσβασης αυτής είναι κατά πλειονότητα δυτική και μάλιστα με οικονομική

δυνατότητα ταξιδιών ανά τον πλανήτη. Στο ίδιο πλαίσιο, και το επιχείρημα της

προστασίας θα μπορούσε να χαρακτηριστεί πατερναλιστικό και να θεωρηθεί

περισσότερο ως δείγμα επιβολής, παρά ως δείγμα ενδιαφέροντος για τα

πολιτιστικά αγαθά της ανθρωπότητας.

Ακόμα και το επιχείρημα διατήρησης της ποικιλομορφίας των πολιτισμών σε

αυτό το πλαίσιο εγείρει αντιρρήσεις, μιας και προκύπτουν ερωτήματα για τα

κριτήρια, με τα οποία επιλέγονται οι πολιτισμοί που προβάλλονται και θα

διατηρηθούν, και ανησυχίες σχετικά με αυτούς που δεν πληρούν τα κριτήρια53.

Π.χ. ένας απομονωμένος πολιτισμός στα βάθη του Αμαζονίου χωρίς υψηλά έργα

τέχνης μπορεί άραγε να διατηρηθεί σε ένα τέτοιο διεθνιστικό πλαίσιο; Μήπως,

αντίθετα, μια τέτοια προβολή, όπως μπορεί να διασώζει κάποιους πολιτισμούς,

μπορεί να σημαίνει και των αφανισμό χιλιάδων άλλων ακόμα;

Τέλος, όσον αφορά στα επιχειρήματα ταυτότητας για τα έθνη αγοράς και τα

μουσεία, προβάλλεται το αντεπιχείρημα ότι, όσο σημαντικό και να είναι ένα

αγαθό για αυτά και την ιστορία τους, εξακολουθεί να είναι ένα υλικό αγαθό που

αποκτήθηκε με αγορά ή αρπαγή και δεν μπορεί να συγκριθεί με τη σημασία που

έχει για όσους η ιστορία και η ταυτότητα τους συνδέεται με αυτό μέσα σε βάθος

πολλών αιώνων54.

Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι, ενώ ο πολιτιστικός διεθνισμός προβάλλει το επιχείρημα

της οικουμενικότητας του κόσμου, η κριτική του εστιάζεται κυρίως στο

χαρακτήρα της οικουμενικότητας αυτής και στην ιδιοποίηση της από το δυτικό

τρόπο σκέψης και τις ισχυρές χώρες της Δύσης.

49 Κατάλογος Παγκόσμιας Κληρονομιάς Unesco, 1972. 50 Χαρακτηριστική είναι η αναφορά του Said για τη διαμόρφωση της ταυτότητας του Άλλου με

σκοπό την τελική υποδούλωση του σε αυτόν που την ασκεί (τη διαμόρφωση). Said 1978, 271. 51 Vrdoljak 2006, 8. 52 Rudenstine 2001, 79. 53 Vrdoljak 2006, 109. 54 Greenfield 1996, 297.

21

2. Η αποτύπωση ή μη των θέσεων του πολιτιστικού

εθνικισμού-πολιτιστικού διεθνισμού στα διεθνή νομικά

δεσμευτικά και μη δεσμευτικά κείμενα σχετικά με την

πολιτιστική κληρονομιά και τις επιστροφές πολιτιστικών

αγαθών

2.1 Διεθνή Νομικά Δεσμευτικά Κείμενα

Εκτός από κάποιες σποραδικές αναφορές σε συνθήκες ειρήνης του 17ου αιώνα,

πρώτη περίπτωση διεθνούς νομικού δεσμευτικού κειμένου, που αφορά και σε

ζητήματα πολιτιστικής κληρονομιάς και επιστροφών πολιτιστικών αγαθών, είναι

αυτή του Συνεδρίου της Βιέννης του 181555, το οποίο ρύθμιζε εκτός των άλλων

και «επιστροφές έργων τέχνης που αφαιρέθηκαν κατά τη διάρκεια

εχθροπραξιών»56. Μετά το Συνέδριο της Βιέννης και άλλα νομικά κείμενα

συμπεριέλαβαν ρυθμίσεις σχετικές με την πολιτιστική κληρονομιά, όπως ο

Κώδικας Lieber του 1863, οι Συμβάσεις της Χάγης του 1899 και 1907, αλλά και

το Σύμφωνο Roerich του 1936.57

Παρόλα αυτά, μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου είναι που τα ζητήματα

της πολιτιστικής κληρονομιάς άρχισαν να γίνονται αποκλειστικό αντικείμενο

Συμβάσεων, διμερών συμφωνιών και οδηγιών επίσημων φορέων. Χαρακτηριστικά

ανάλογα κείμενα σε διεθνές επίπεδο είναι η Σύμβαση της Χάγης του 1954 για

την Προστασία της Πολιτιστικής Κληρονομιάς σε Περίπτωση Ένοπλης Σύρραξης,

η Σύμβαση της UNESCO του 1970 για την Παρεμπόδιση της Παράνομης

Εισαγωγής, Εξαγωγής και Μεταβίβασης της Κυριότητας των Πολιτιστικών

Αγαθών, η Σύμβαση της UNESCO του 1972 για την Προστασία της Παγκόσμιας

Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάς, αλλά και η Σύμβαση UNIDROIT του 1995

σχετικά με τα Κλαπέντα ή Παρανόμως Εξαχθέντα Πολιτιστικά Αγαθά.

2.1.1 Η Σύμβαση της Χάγης του 1954

Το 1954 η Σύμβαση της Χάγης για την Προστασία των Πολιτιστικών Αγαθών σε

Περίπτωση Ένοπλης Σύρραξης58 είναι η «πρώτη διεθνής νομική συμφωνία που

απομονώνει από τα άλλα θέματα που σχετίζονται με το δίκαιο του πολέμου

εκείνα που αφορούν την προστασία των πολιτιστικών αγαθών»59, γεγονός που

την καθιστά ιδιαιτέρως σημαντική. Η Σύμβαση συνοδεύεται από δύο

συμπληρωματικά πρωτόκολλα, το πρώτο του 1954 και το δεύτερο του 1999.

55 Η ανάδυση των ζητημάτων πολιτιστικής κληρονομιάς τον 19ο αιώνα μπορεί να αιτιολογηθεί μέσα

στα πλαίσια του ευρωπαϊκού εθνικισμού και του σχηματισμού των ευρωπαϊκών εθνικών κρατών. 56 Βουδούρη & Στρατή 1999, xvii. 57 Βλ. και Merryman 2005. 58 Η Σύμβαση κυρώθηκε από το ελληνικό κράτος το 1981. Ν.1114/1981, ΦΕΚ Α’ 6. 59 Κόνσολα 1995, 45.

22

Στα βασικά άρθρα της η Σύμβαση ορίζει την έννοια του πολιτιστικού αγαθού

(άρθρο 1), σημειώνει την ανάγκη προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς σε

περίπτωση ένοπλης σύρραξης (άρθρα 2,3,4) και προβλέπει σχετικά μέτρα. Όσον

αφορά σε όσα προβλέπονται σχετικά με τις επιστροφές πολιτιστικών αγαθών, το

Πρώτο Πρωτόκολλο60 ορίζει την επιστροφή των πολιτιστικών αγαθών στον τόπο

προέλευσής τους μετά το τέλος κάθε είδους εχθροπραξιών (παρ.3). Το Δεύτερο

Πρωτόκολλο61 -αρκετά χρόνια μετά- «ενισχύει τα μέτρα προστασίας και

ποινικοποιεί τα πολιτιστικά εγκλήματα πολέμου»62.

Η Σύμβαση της Χάγης του 1954 ασχολείται περισσότερο με την προστασία των

πολιτιστικών αγαθών και εντοπίζεται θεματικά στις περιπτώσεις ένοπλης

σύρραξης. Εξαιρετικά σημαντικό για τη συζήτησή μας έχει θεωρηθεί πάντως το

προοίμιο της, στο οποίο γίνεται λόγος για «πολιτιστική κληρονομιά ὁλοκλήρου

τῆς ἀνθρωπότητος». Η αναφορά αυτή έχει χρησιμοποιηθεί ως σύμβολο του

διεθνούς χαρακτήρα των πολιτιστικών αγαθών και ως αντεπιχείρημα για την

επιστροφή σε ένα έθνος των πολιτιστικών αγαθών, τα οποία αιτείται. Ειδικά ο

J.H. Merryman θεωρεί τη σύμβαση αυτή ως σήμα κατατεθέν του πολιτιστικού

διεθνισμού και ως επιβεβαίωση του κοινού ενδιαφέροντος και δικαιώματος για

απόλαυση κάθε είδους πολιτιστικών αγαθών από όλους ανεξαιρέτως τους

ανθρώπους, όπου και να βρίσκονται τα αγαθά αυτά63.

Παρόλα αυτά, πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι η Σύμβαση δεν παραβλέπει σε καμία

περίπτωση το ρόλο των εθνικών κρατών, τα οποία ουσιαστικά αναλαμβάνουν το

καθήκον της προστασίας, διατήρησης και αξιοποίησης των πολιτιστικών αγαθών

(άρθρα 4,5), καθώς και την εφαρμογή της Σύμβασης στην επικράτειά τους (άρθρα

7 και 25).

2.1.2 Η Σύμβαση της UNESCO του 1970

Το 1970 στο Παρίσι η UNESCO υιοθέτησε τη Σύμβαση για τα Ληπτέα Μέτρα για

την Απαγόρευση και Παρεμπόδιση της Παράνομης Εισαγωγής, Εξαγωγής και

Μεταβίβασης της Κυριότητας των Πολιτιστικών Αγαθών64, σε μια προσπάθεια να

αντιμετωπιστεί το πρόβλημα της λαθρανασκαφής και παράνομης διακίνησης

κυρίως αρχαιοτήτων από πλούσια σε πολιτιστική κληρονομιά κράτη.

Σε αντίθεση με τη Σύμβαση της Χάγης, ο J.H. Merryman65 θεώρησε τη Σύμβαση

του 1970 ως χαρακτηριστική της συντηρητικής και εθνικιστικής πολιτικής των

εθνικών κρατών. Η θέση του αυτή στηρίχθηκε σε δύο βασικά σημεία. Πρωτίστως

στο ότι με τη Σύμβαση του 1970 «θεωρούνται ως πολιτιστικά αγαθά εκείνα τα

οποία, θρησκευτικά ή κοσμικά, καθορίζονται από το κάθε κράτος ως έχοντα

σπουδαιότητα» (άρθρο 1), ενώ ταυτοχρόνως επιβάλλεται «ο ιδιαίτερος εθνικός,

60 Ν.1114/1981, ΦΕΚ Α’ 6. 61 Ν.3317/2005, ΦΕΚ Α’ 45. 62 Στρατή 2001, 483. 63 Merryman 2006, 106. 64 Η Σύμβαση κυρώθηκε από το ελληνικό κράτος το έτος 1980. Ν.1103/1980, ΦΕΚ Α’ 297. 65 Βλ. Merryman 2006, 106, Merryman 1986, 842.

23

εδαφικός ή συμβατικός σύνδεσμος» (άρθρο 4) μεταξύ κρατών και πολιτιστικών

αγαθών. Επιπλέον, όσον αφορά στις περιπτώσεις αιτήσεων επιστροφής

πολιτιστικού αγαθού, αρμόδιος για την αίτηση ορίζεται μόνο το κράτος κι όχι

ιδιώτης ή άλλος φορέας (άρθρο 7β(ιι)).

Οι ρυθμίσεις αυτές ερμηνεύτηκαν, λοιπόν, ως ιδιαίτερα ευνοϊκές προς τα κράτη

πηγές, τα οποία έτσι χρήζονται κριτές, επιτηρητές και ουσιαστικοί κάτοχοι των

πολιτιστικών αγαθών. Πρέπει εδώ να σημειωθεί πάντως ότι αντικειμενικός στόχος

της Σύμβασης υπήρξε η παρεμπόδιση της παράνομης διακίνησης. Η πρόκριση του

ρόλου του εθνικού κράτους μπορεί να αιτιολογηθεί και για πρακτικούς λόγους. Η

εφαρμογή των όρων της Σύμβασης οριζόντια σε όλα τα κράτη (που θα την

κύρωναν) θα ήταν εξαιρετικά δύσκολη και πιθανώς να οδηγούσε σε αποτυχία

της. Αντίθετα, η κύρωση και ενσωμάτωση της στη νομοθεσία του κάθε κράτους

μπορεί να σήμαινε μια πιο επιλεκτική ίσως αντιμετώπιση της, αλλά ευρύτερη

εφαρμογή της και άρα περισσότερες πιθανότητες επίτευξης του στόχου της (δηλ.

της καταπολέμησης της παράνομης διακίνησης).

2.1.3 Η Σύμβαση της UNESCO του 1972

Δυο μόλις χρόνια αργότερα, το 1972, υιοθετήθηκε από την UNESCO άλλη μία

Σύμβαση, αυτή τη φορά για την Προστασία της Παγκόσμιας Πολιτιστικής και

Φυσικής Κληρονομιάς66. Στο προοίμιο της Σύμβασης αυτής, όπως και πολύ

νωρίτερα στη Χάγη, γίνεται και πάλι αναφορά σε πολιτιστικά αγαθά, στοιχεία

«της παγκοσμίου κληρονομιάς τῆς ἀνθρωπότητος», των οποίων η Σύμβαση

προβλέπει την ένταξη σε καταλόγους με μνημεία παγκόσμιας πολιτιστικής

κληρονομιάς, μνημεία δηλ. τα οποία χρήζουν την προστασία όλων των εθνών και

συνεκδοχικά ανθρώπων.

Παρότι και σε αυτή τη φράση θα μπορούσε να ανιχνεύσει κανείς και πάλι ένα

διεθνιστικό χαρακτήρα, με την υιοθέτηση των διεθνιστικών μοτίβων της

παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς και της παγκόσμιας/διεθνους προστασίας,

αυτό δε συμβαίνει. Ο Merryman μάλιστα σημειώνει:

Παρότι οι διάφορες Συμβάσεις και Συστάσεις της UNESCO πάνω στο

θέμα συχνά επικαλούνται την εφαρμογή των αρχών που συνοψίζονται

στην τριάδα της προστασίας, αλήθειας και πρόσβασης, αναγνωρίζουν

την προτεραιότητα του πολιτιστικού εθνικισμού.67

Άλλωστε, τα πολιτιστικά μνημεία, τα οποία εντάσσονται στους καταλόγους που

ορίζει η Σύμβαση, προτείνονται και καθορίζονται αποκλειστικά από τα κράτη-

έθνη (άρθρο 3), από τα οποία εφαρμόζονται και όλα τα υπόλοιπα μέτρα

προστασίας και ποτέ σε αντίθεση με τη δική τους επιθυμία.

66 Η Σύμβαση κυρώθηκε από το ελληνικό κράτος το 1981. Ν.1126/1981, ΦΕΚ Α’ 32. 67 Merryman 1989, 362.

24

Από τη μία, δηλαδή, εδώ αναγνωρίζεται το γεγονός πώς οι βασικές κατευθύνσεις

ορίζουν ένα διεθνιστικό πλαίσιο, όπου κυριαρχεί η έννοια της διεθνούς

προστασίας των πολιτιστικών αγαθών. Από την άλλη τονίζεται, επίσης, η

πρόκριση του κράτους ως πρώτου και κύριου ρυθμιστή με την επίβλεψη μόνο των

διεθνών οργάνων. Παρόλα αυτά, δεν αναφέρεται ως πιθανή αιτία της στάσης

αυτής η προσπάθεια ενός διεθνούς οργάνου, όπως η UNESCO, για διάλογο παρά

για υιοθέτηση της μίας ή της άλλης θέσης.

2.1.4 Η Σύμβαση UNIDROIT του 1995

Η Σύμβαση UNIDROIT68 του 1995 είναι το πιο πρόσφατο διεθνές κείμενο που

αφορά στην προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς και στις επιστροφές

αρχαιοτήτων. Σκοπός της νέας σύμβασης υπήρξε η επίλυση ζητημάτων που δεν

είχαν αντιμετωπιστεί με επιτυχία από τη Σύμβαση της UNESCO του 1970, με

στόχο και πάλι την καταπολέμηση της παράνομης διακίνησης αρχαιοτήτων και με

άξονα περισσότερο στην περίπτωση αυτή τις επιστροφές πολιτιστικών αγαθών.

Το νέο στοιχείο που εισήγαγε η Σύμβαση UNIDROIT ήταν πρωτίστως ο

διαχωρισμός των κλοπιμαίων πολιτιστικών αγαθών και των παρανόμως

εξαχθέντων πολιτιστικών αγαθών και οι διαφορετικές ρυθμίσεις που ίσχυσαν για

κάθε περίπτωση. Ο Merryman69 θεώρησε τη Σύμβαση αυτή και ειδικά

συγκεκριμένα άρθρα της ως χαρακτηριστικά της αποδοχής της περιοριστικής

(retentionist) πολιτικής των κρατών πηγών, τα οποία θεωρεί ότι εκφράζει.

Η άποψή του αυτή βασίστηκε σε δύο κυρίως άρθρα της Σύμβασης. Στο άρθρο

3.2, όπου ορίζεται η εφαρμογή των επιμέρους εθνικών νομοθεσιών σε διεθνές

επίπεδο και προβλέπεται ταυτόχρονα η εξομοίωση κλοπής και παράνομης

ανασκαφής,

πολιτιστικό αγαθό το οποίο προέρχεται από παράνομες ανασκαφές, ή

από νόμιμες ανασκαφές, αλλά παρακρατείται παράνομα, θεωρείται

κλαπέν, εφόσον αυτό έρχεται σε αντίθεση με το δίκαιο του Κράτους,

στο οποίο έλαβαν χώρα οι εν λόγω ανασκαφές.70

Και στο άρθρο 5.3, όπου κατά τη γνώμη του είναι γενικό και επιτρέπει την

αυθαιρεσία του αιτούντος Κράτους, αφού

Το δικαστήριο ή κάθε άλλη αρχή του Κράτους προς το οποίο

απευθύνεται το αίτημα, διατάσσει την επιστροφή ενός πολιτιστικού

αγαθού, που έχει εξαχθεί παράνομα, εφόσον το αιτούν Κράτος

καταδείξει ότι η απομάκρυνση του αντικειμένου από το έδαφός του

προσβάλλει σημαντικά ένα ή περισσότερα από τα παρακάτω

συμφέροντα:…

68 UNIDROIT. Σύμβαση Σχετικά με τα Κλαπέντα ή Παρανόμως Εξαχθέντα Πολιτιστικά Αγαθά,

1995. (Ν.3348/2005, ΦΕΚ Α’ 144). 69 Merryman 1996. 70 Merryman 1996, 13-15.

25

ότι το αγαθό έχει μεγάλη πολιτιστική σημασία για το αιτούν

Κράτος.71

Πάντως, όπως και ο ίδιος σημειώνει είναι μόνο αυτά τα δύο σημεία που είναι

«προβληματικά» και μια αφαίρεσή τους θα έκανε τη Σύμβαση πιθανώς αποδεκτή

και για τα κράτη αγοράς.72

2.2 Εκθέσεις και ψηφίσματα διεθνών οργανισμών

Εκτός από τα νομικά δεσμευτικά κείμενα των διεθνών συμβάσεων, τόσο η

UNESCO όσο και ο ΟΗΕ, έχουν επανειλημμένως ασχοληθεί με ζητήματα

πολιτιστικής κληρονομιάς και επιστροφών πολιτιστικών αγαθών σε συνελεύσεις

και ειδικές επιτροπές και έχουν εκδώσει ψηφίσματα και εκθέσεις.

2.2.1 Η Διακυβερνητική Επιτροπή της UNESCO

Πέρα από τις καθοριστικές συμβάσεις του 1954, 1970 και 1972, η UNESCO

εξακολούθησε κι εξακολουθεί να ασχολείται με ζητήματα που αφορούν στην

πολιτιστική κληρονομιά και στις επιστροφές πολιτιστικών αγαθών, κυρίως μέσω

Ειδικής Επιτροπής, η οποία συστάθηκε πρώτη φορά το 1976.

Τον ίδιο χρόνο της δημιουργίας της, η Επιτροπή που ονομάστηκε Επιτροπή

Ειδικών για τη Μελέτη του Ζητήματος της Απόδοσης Έργων Τέχνης, προέκρινε

με την τελική της έκθεση73 τη σύναψη διμερών συμφωνιών για την επίλυση

ζητημάτων επιστροφών. Από το 1980 κι έπειτα, τη θέση της πήρε η

Διακυβερνητική Επιτροπή για την Προώθηση της Επιστροφής των Πολιτιστικών

Αγαθών στις Χώρες Προέλευσής τους ή την Απόδοσή τους σε Περίπτωση

Παράνομης Κτήσης, η οποία δέχεται και προωθεί μέσα από τους μηχανισμούς της

αιτήματα επιστροφών.

Η ύπαρξη ενός τέτοιου μηχανισμού φαίνεται πράγματι να ευνοεί την πολιτική

επιστροφών των εθνικών κρατών, τα οποία επιθυμούν τη διατήρηση των

πολιτιστικών αγαθών τους μέσα στα σύνορα της εδαφικής τους επικράτειας,

έναντι αυτής των μουσείων. Προωθεί, όμως, ταυτόχρονα και μια κινητικότητα των

αρχαιοτήτων σε διεθνές επίπεδο.

2.2.2 Ψηφίσματα της Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών

Εκτός από την UNESCO, και η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών (UNGA)

έχει επανειλημμένως ασχοληθεί με ζητήματα πολιτιστικής κληρονομιάς και

επιστροφών πολιτιστικών αγαθών σε ψηφίσματά της.

71 Merryman 1996, 15-16 72 Merryman 1996, 17. 73 UNESCO, Final Report of the Committee of Experts to Study the Question of the Restitution of

Works of Art, 1976.

26

Στο πρώτο σχετικό ψήφισμα, το 197374, μέσα στα πλαίσια της αποαποικιοποίησης

της εποχής, η Γενική Συνέλευση είχε τεθεί υπέρ των επιστροφών πολιτιστικών

αγαθών που είχαν αφαιρεθεί από τον τόπο προέλευσής τους λόγω αποικιακής ή

άλλης κατάκτησης. Στο κείμενο του ψηφίσματος, μάλιστα, είχε τονιστεί η ηθική

πλευρά των επιστροφών75, ενώ όλα τα έξοδα είχαν οριστεί να επιβαρύνουν την

χώρα που θα απέδιδε κάθε φορά το πολιτιστικό αγαθό76.

Στα ψηφίσματα των αμέσως επόμενων χρόνων77, η Συνέλευση εξακολούθησε να

υποστηρίζει τις επιστροφές, αλλά με άξονα πλέον την παράνομη διακίνηση78.

Μάλιστα, το 197879 ο τίτλος των ψηφισμάτων μεταβλήθηκε χαρακτηριστικά από

Απόδοση Έργων Τέχνης στις Χώρες Θύματα Κατάκτησης σε Προστασία,

Αποκατάσταση και Επιστροφή της Πολιτιστικών και Καλλιτεχνικών Αγαθών, ως

μέρος της Διατήρησης και Περαιτέρω Ανάπτυξης των Πολιτιστικών Αξιών.

Από το 197980 κι έπειτα, ο τίτλος των ψηφισμάτων διαμορφώθηκε οριστικά σε

Επιστροφή ή Απόδοση των Πολιτιστικών Αγαθών στις Χώρες Προέλευσής τους, το

αντικείμενο των επιστροφών περιορίστηκε σε αντιπροσωπευτικά τεχνουργήματα

και συλλογές και έγινε εμφανής η διαρκώς αυξανόμενη ταύτιση της στάσης της

Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών με αυτή της UNESCO.

Κατά την περίοδο από το 1980 κι έως το 200081 δεν υπήρξαν μεγάλες

διαφοροποιήσεις και μάλιστα κάποια ψηφίσματα ήταν εξαιρετικά σύντομα. Με

το ψήφισμα του 2000, όμως, υπό το βάρος των πολιτικών εξελίξεων της

περιόδου82, επεκτάθηκε η προστασία και επιστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς

για χώρες σε κατάσταση πολέμου και διευρύνθηκε η ευθύνη των επιστροφών από

τα κράτη-έθνη σε όλα τα σχετικά (με την πολιτιστική κληρονομιά) σώματα83.

Τα επόμενα ψηφίσματα84 επικεντρώθηκαν στην παράνομη διακίνηση, ενώ με το

ψήφισμα του 200985 προτάθηκαν εθελοντικές επιστροφές και διευρύνθηκε ακόμα

περισσότερο ο φορέας ευθύνης για τα πολιτιστικά αγαθά σε κράτη-μέλη,

πολιτιστικά και εκπαιδευτικά ινστιτούτα, μουσεία, αλλά και πολίτες.

74 UNGA Resolution 3187 (XXVIII), 1973. 75 για ζημιά που έχει τελεστεί (1). 76 Ειδικές υποχρεώσεις των πρώην αποικιοκρατικών χωρών (2). 77 Βλ. UNGA Resolution 3391(XXX), 1975 και UNGA Resolution 32/18, 1977. 78 Το γεγονός αυτό οφείλεται στο διαρκώς αυξανόμενο πρόβλημα της αρχαιοκαπηλίας και

παράνομης διακίνησης αρχαιοτήτων, αλλά και στην υιοθέτηση της Σύμβασης της UNESCO του 1970

που είχε μεσολαβήσει και είχε ασκήσει μεγάλη επίδραση στη διαμόρφωση των ζητημάτων

πολιτιστικής κληρονομιάς. 79 UNGA Resolution 33/50, 1978. 80 UNGA Resolution 34/64, 1979. 81 Βλ. UNGA Resolution, 35/128, 1980, UNGA Resolution 36/64, 1981, UNGA Resolution 40/19, 1985,

UNGA Resolution 42/7, 1987, UNGA Resolution 44/18, 1989, UNGA Resolution 46/10, 1991, UNGA

Resolution 48/15, 1993, UNGA Resolution 50/56, 1995 , UNGA Resolution 52/24, 1997 82 Οι πολεμικές συγκρούσεις την περίοδο αυτή, π.χ. στη Γιουγκοσλαβία, είχαν οδηγήσει σε

μεγάλες καταστροφές πολιτιστικών αγαθών. 83 Fitschen 2000, 351. 84 Βλ. UNGA Resolution 56/97, 2002, UNGA Resolution 58/17, 2003 and UNGA Resolution, 61/52,

2006. 85 UNGA Resolution 64/78, 2009.

27

Προκύπτουν, λοιπόν, δύο βασικά σημεία από τη μελέτη των ψηφισμάτων της

Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών. Από τη μία, υποχώρηση σχετικά με

την περισσότερο πολιτική διάσταση του θέματος σε ζητήματα πιο καθολικής

αποδοχής, όπως η παράνομη διακίνηση. Από την άλλη, συνύπαρξη της εθνικής

προσπάθειας για προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς παράλληλα με τη

διεθνή ευθύνη για αυτή. Άλλωστε, υπάρχει η μέριμνα για περιορισμό των προς

επιστροφή τεχνουργημάτων (1979), αλλά και η επέκταση του δικαιώματος

αίτησης επιστροφής πέραν των εθνικών κρατών και σε άλλους φορείς ή ιδιώτες.

Παρατηρείται κι εδώ, λοιπόν, σε ένα βαθμό μια προσπάθεια συγκερασμού των

αντίθετων συμφερόντων, όπως την ανιχνεύσαμε και μέσα από τα επίσημα

κείμενα της UNESCO.

2.3 Άλλα μη δεσμευτικά κείμενα

Εκτός από τα ψηφίσματα και τις εκθέσεις των διεθνών οργανισμών, έχουν

υπάρξει σημαντικά μη δεσμευτικά κείμενα (soft law) που έχουν ως θέμα τους την

πολιτιστική κληρονομιά και την πολιτική των επιστροφών και έχουν ασκήσει

μεγάλη επίδραση στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης, αλλά και της πρακτικής

κρατών και οργανισμών.

2.3.1 Έκκληση για Επιστροφή μιας Αναντικατάστατης Πολιτιστικής

Κληρονομιάς σε αυτούς που την Δημιούργησαν, UNESCO

Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιου κειμένου είναι η Έκκληση για Επιστροφή

μιας Αναντικατάστατης Πολιτιστικής Κληρονομιάς σε αυτούς που την

Δημιούργησαν86, που απηύθυνε o Γενικός Διευθυντής της UNESCO το 1978 και

στην οποία επισήμως έκανε έκκληση για επιστροφή σημαντικών μνημείων

πολιτιστικής κληρονομιάς στον τόπο προέλευσής τους.

Στο κείμενο αυτό, η απόσπαση πολιτιστικών αγαθών ταυτίστηκε με τη στέρηση

μνήμης και ταυτότητας, με τη στέρηση δυνατότητας αυτοπροσδιορισμού και

ολοκληρωμένης ύπαρξης ενός λαού.

Οι λαοί που έπεσαν θύματα αυτής της λεηλασίας, μερικές φορές για

εκατοντάδες χρόνια, δεν έχουν μόνο απογυμνωθεί από

αναντικατάστατα αριστουργήματα, αλλά έχουν επίσης ληστευτεί από

μια μνήμη που αναμφισβήτητα θα τους είχε βοηθήσει σε μεγαλύτερη

αυτογνωσία και που σίγουρα θα είχε δώσει τη δυνατότητα στους

άλλους να τους καταλάβουν καλύτερα. (παρ. 4)

Οι άντρες και οι γυναίκες των χωρών αυτών έχουν το δικαίωμα να

ανακτήσουν αυτά τα πολιτιστικά περιουσιακά τους στοιχεία, τα

οποία αποτελούν μέρος της ύπαρξής τους. (παρ. 6)

86 UNESCO, A Plea for the Return of an Irreplaceable Cultural Heritage to those who Created It, 1978.

28

Παρόλα αυτά, σημειώνεται ότι η έκκληση περιορίζεται σε περιπτώσεις

επιστροφών πολιτιστικών αγαθών, που οι αιτούντες θεωρούν απαραίτητο στοιχείο

της κληρονομιάς τους και όχι σε πλήρη αποκατάσταση όλων των τεχνουργημάτων,

που προέρχονται από τη χώρα τους.

Αυτοί οι άνδρες και αυτές οι γυναίκες που έχουν στερηθεί της

πολιτιστικής τους κληρονομιάς ζητούν ως εκ τούτου την επιστροφή

τουλάχιστον των καλλιτεχνικών θησαυρών που αντιπροσωπεύουν

καλύτερα τον πολιτισμό τους, που αισθάνονται ότι είναι οι πιο ζωτικοί

και των οποίων η απουσία τους προκαλεί τη μεγαλύτερη αγωνία.

(παρ. 8)

Ταυτόχρονα, επίσης προκρίνεται η σημασία της συνεργασίας μεταξύ των

λαών, καθώς και του νόμιμου εμπορίου και συστήματος ανταλλαγών

πολιτιστικών αγαθών, χωρίς να γίνεται αναφορά σε ανάγκη αποκλειστικής

κυριαρχίας των εθνικών κρατών επί των πολιτιστικών αγαθών της

επικράτειάς τους.

να προωθήσουν μακροπρόθεσμα δάνεια, καταθέσεις, πωλήσεις και

δωρεές μεταξύ των ενδιαφερόμενων ιδρυμάτων προκειμένου να

ενθαρρυνθεί μια πιο δίκαιη διεθνής ανταλλαγή πολιτιστικών αγαθών.

(παρ.12)

2.3.2 Διακήρυξη για τη Σημασία και Αξία των Οικουμενικών Μουσείων

Στο άλλο άκρο, η Διακήρυξη για τη Σημασία και Αξία των Οικουμενικών

Μουσείων87, που υπέγραψαν το 2002 τα μεγαλύτερα μουσεία της Δύσης,

προβάλλει πολλά από τα επιχειρήματα που υποστηρίζει ο κατά τον Merryman

πολιτιστικός διεθνισμός.

Έτσι, στη Διακήρυξη παρουσιάζεται αρχικά το επιχείρημα της σημασίας των

πολιτιστικών αγαθών για την πολιτιστική και εθνική ταυτότητα του κράτους

αγοράς, το οποίο τα έχει δεχτεί και ενσωματώσει για μεγάλο αριθμό ετών.

Κατά την πάροδο των ετών, αγαθά που έχουν αποκτηθεί με τον

τρόπο αυτό – είτε με αγορά, δωρεά ή μερισμό (partage) – έχουν γίνει

τμήμα του μουσείου που τα έχει φροντίσει και κατ’ επέκταση μέρος

της κληρονομιάς του έθνους που τα έχει φιλοξενήσει.(παρ.2)

Επίσης, προβάλλεται το διαφορετικό και εναλλακτικό περιβάλλον που προσφέρει

το μουσείο για τα πολιτιστικά αγαθά, το οποίο μπορεί εξίσου να είναι πρόσφορο

για εποικοδομητική ερμηνεία τους.

Σήμερα είμαστε εξαιρετικά ευαίσθητοι στο θέμα του αρχικού

περιβάλλοντος ενός έργου τέχνης, αλλά δεν πρέπει να

παραγνωρίζουμε το γεγονός ότι και τα μουσεία επίσης παρέχουν ένα

87 Declaration on the Importance and Value of Universal Museums, 2002.

29

έγκυρο και πολύτιμο περιβάλλον για αντικείμενα που εκτοπίστηκαν

από την αρχική τους πηγή πολύ καιρό πριν. (παρ.2)

Ο παγκόσμιος θαυμασμός για τους αρχαίους πολιτισμούς δε θα ήταν

τόσο βαθιά εδραιωμένος σήμερα, χωρίς την επιρροή που άσκησαν τα

τεχνουργήματα των πολιτισμών αυτών, τα οποία ήταν ευρέως

διαθέσιμα σε ένα διεθνές κοινό, στα μεγαλύτερα μουσεία. Πράγματι,

παραδείγματος χάριν, η γλυπτική της κλασικής Ελλάδας, είναι ένα

εξαιρετικό παράδειγμα αυτού και της σημασίας των δημόσιων

συλλογών. Η μακραίωνη εκτίμηση της ελληνικής τέχνης ξεκίνησε στην

αρχαιότητα, ανανεώθηκε στην αναγεννησιακή Ιταλία και στη συνέχεια

εξαπλώθηκε στην υπόλοιπη Ευρώπη και στην Αμερική. Η ένταξή της

στις συλλογές των μουσείων σε όλο τον κόσμο ανέδειξε τη σημασία

της ελληνικής γλυπτικής για την ανθρωπότητα στο σύνολό της και τη

σταθερή αξία της για το σύγχρονο κόσμο. Επιπλέον, η

χαρακτηριστική ελληνική αισθητική αυτών των έργων είναι ακόμη πιο

έντονη, όταν η θέαση και μελέτη τους γίνεται σε άμεση συσχέτιση με

προϊόντα άλλων σπουδαίων πολιτισμών. (παρ.3)

Επιπλέον, τονίζεται ο παγκόσμιος χαρακτήρας των μουσείων και η προσφορά

τους στην ανθρωπότητα αλλά και τη γνώση.

τα μουσεία υπηρετούν όχι μόνο τους πολίτες ενός έθνους, αλλά τους

ανθρώπους κάθε έθνους.(παρ.4)

ο σκοπός τους είναι να προάγουν τη γνώση μέσω μιας συνεχούς

διαδικασίας επανερμηνείας. (παρ.4)

Παρόλα αυτά, πρέπει να σημειωθεί ότι ακόμα και στη Διακήρυξη αυτή,

καταδικάζεται το παράνομο εμπόριο αρχαιοτήτων, γίνεται αναφορά σε εθνικά

αγαθά και όπως τονίζει και ο Hallman88, «δε σημειώνεται ότι οι τρέχουσες

στάσεις που έχουν ως βάση το έθνος είναι λανθασμένες, απλά ότι δε θα

πρέπει να ισχύουν αναδρομικά», καθώς οι παρελθούσες συνθήκες απόκτησης

πολιτιστικών αγαθών καμία σχέση δεν έχουν με τη σημερινή πραγματικότητα

(παρ.1).

2.3.3 Κώδικας Δεοντολογίας ICOM

O διεθνής μη κυβερνητικός οργανισμός ICOM είναι μια ένωση επαγγελματιών των

μουσείων, που αριθμεί χιλιάδες μέλη. Το 1986 εξέδωσε πρώτη φορά Κώδικα

Δεοντολογίας για τη λειτουργία των μουσείων, στον οποίο υπάρχουν ρυθμίσεις

και για ζητήματα σχετικά τόσο με τις συνθήκες απόκτησης, όσο και με τις

επιστροφές αρχαιοτήτων. Ο Κώδικας, που τροποποιήθηκε το 2001 και ξανά το

88 Hallman 2005, 217.

30

2004 και 200689, φαίνεται αρχικά να υιοθετεί μια πιο εθνοκεντρική οπτική πάνω

στο ζήτημα της απόκτησης νέων εκθεμάτων, υποστηρίζοντας:

α/ τον αυστηρό έλεγχο της προέλευσης των πολιτιστικών αγαθών,

Πριν από την απόκτηση ενός αντικειμένου ή είδους με αγορά, δωρεά,

δανεισμό, κληροδοσία ή ανταλλαγή, θα πρέπει να εξακριβώνεται ότι

δεν έχει αποκτηθεί ή εξαχθεί παρανόμως από τη χώρα προέλευσης ή

άλλη ενδιάμεση χώρα όπου ενδεχομένως είχε νόμιμο πιστοποιητικό

κατοχής δεν έχει εξαχθεί από τη χώρα προέλευσής του ή οποιαδήποτε

ενδιάμεση χώρα, στην οποία μπορεί να άνηκε νόμιμα

(συμπεριλαμβανομένης και της χώρας όπου εδρεύει το μουσείο). Υπ’

αυτή την έννοια είναι επιβεβλημένη η σύνταξη πλήρους ιστορικού του

αντικειμένου από τη στιγμή της αποκάλυψης ή της δημιουργίας του.

(2.3)

β/ την άρνηση έκθεσης αρχαιοτήτων αμφιλεγόμενης προέλευσης

Τα μουσεία θα έπρεπε να αποφεύγουν να εκθέτουν ή να

χρησιμοποιούν με οποιοδήποτε τρόπο αντικείμενα αμφισβητούμενης ή

άγνωστης προέλευσης. Οφείλουν να κατανοούν ότι τέτοιου είδους

εκθέσεις ή άλλες χρήσεις ενδέχεται να θεωρηθεί ότι ενθαρρύνουν και

συμβάλλουν στην παράνομη διακίνηση πολιτιστικών αγαθών. (4.5)

γ/ την εφαρμογή της διεθνούς νομοθεσίας αλλά και των εθνικών νομοθεσιών,

προτείνοντας την τήρηση και των μεγαλύτερων διεθνών Συμβάσεων (7.2)

Η πολιτική που ακολουθεί το μουσείο ως προς τις συλλογές θα

πρέπει να υπογραμμίζει σαφώς την αξία των συλλογών ως

πρωτογενών στοιχείων. Θα πρέπει επίσης να γίνεται σαφές ότι

πρόκειται για γενικό αξίωμα που δεν υπαγορεύεται μόνον από τις

πνευματικές τάσεις της εποχής ή τις καθιερωμένες πρακτικές του

μουσείου. (3.1)

Τα μουσεία οφείλουν να συμμορφώνονται με την εθνική και τοπική

νομοθεσία και να σέβονται τη νομοθεσία άλλων κρατών στο βαθμό

που επηρεάζει τη λειτουργία τους.(7.1)

δ/ την προσεκτική εξέταση όλων των αιτημάτων επιστροφών

Τα μουσεία οφείλουν να είναι έτοιμα για τη διεξαγωγή διαλόγου σε

περίπτωση που τεθεί θέμα επιστροφής πολιτιστικών αγαθών στη χώρα

ή το λαό από τον οποίο προέρχονται. (6.2)

89 ICOM, Code of Ethics, 2006.

31

ε/ τη συνεργασία για απόδοση πολιτιστικών αγαθών, όταν αποδεικνύεται ότι

αυτά έχουν εξαχθεί παράνομα ή κατά παράβαση των εθνικών και διεθνών

συμβάσεων,

Αν μια χώρα ή ένας λαός ζητήσει την επιστροφή ενός αντικειμένου ή

είδους, που μπορεί να αποδειχθεί ότι έχει εξαχθεί ή με αλλιώς

μεταβιβαστεί κατά παράβαση των διατάξεων των διεθνών και εθνικών

συμβάσεων ότι αποτελεί τμήμα της φυσικής ή πολιτιστικής

κληρονομιάς της εν λόγω χώρας ή του εν λόγω λαού, το μουσείο στο

οποίο ανήκει, αν υπάρχει νομική δυνατότητα, οφείλει να προβεί

αμέσως στις αναγκαίες ενέργειες για την επιστροφή του εν λόγω

αντικειμένου ή είδους.(6.3)

Παρόλα αυτά θα πρέπει να σημειωθεί ότι ακόμα και στην οδηγία αυτή υπάρχει η

δυνατότητα της εξαίρεσης στην απαγόρευση απόκτησης πολιτιστικών αγαθών

χωρίς σαφή προέλευση,

Σε ειδικές περιπτώσεις, ένα αντικείμενο ή είδος, αν και άγνωστης

προέλευσης, είναι δυνατό να έχει πολύ μεγάλη σημασία για τον

εμπλουτισμό των γνώσεων ώστε η διατήρησή του να είναι προς

όφελος του δημόσιου συμφέροντος. Η απόφαση για την ένταξη ενός

τέτοιου αντικειμένου ή είδους στη συλλογή ενός μουσείου θα πρέπει

να λαμβάνεται από ειδικούς επιστήμονες του συγκεκριμένου τομέα με

επιφύλαξη ως προς την εθνική ή διεθνή νομοθεσία. (3.4)

καθώς και η πρόκριση της ανάγκης για συνεργασία μεταξύ των μερών.

Τα μουσεία οφείλουν να προωθούν τη συνεργασία με μουσεία και

πολιτιστικά ιδρύματα, που βρίσκονται στις χώρες και κοινότητες

προέλευσης των συλλογών τους, σε ό, τι αφορά τη διάδοση των

γνώσεων, την τεκμηρίωση και τις συλλογές. Θα πρέπει επίσης να

διερευνάται η δυνατότητα ανάπτυξης συνεργασιών με μουσεία σε

χώρες ή περιοχές που έχουν απολέσει ένα σημαντικό κομμάτι της

κληρονομιάς τους.

σε μια προσπάθεια θέσπισης αυστηρότερων, αλλά και δικαιότερων διεθνών

κανόνων.

32

ΜΕΡΟΣ ΙΙ. ΟΙ ΠΡΟΣΦΑΤΕΣ ΕΠΙΣΤΡΟΦΕΣ

ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΑΠΟ ΤΙΣ Η.Π.Α. ΣΕ ΙΤΑΛΙΑ ΚΑΙ

ΕΛΛΑΔΑ

33

1. Η μεταστροφή των Η.Π.Α. σχετικά με τα ζητήματα

πολιτιστικής κληρονομιάς

Οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, όπως υποστηρίζει ο James Cuno, είναι ένα

χαρακτηριστικό παράδειγμα του πολιτιστικού διεθνισμού, με τον τρόπο που τον

περιγράφει ο Merryman. Ως κράτος πολυπολιτισμικό και όντας μακριά από τον

ευρωπαϊκό εθνικισμό, δε διαμόρφωσε ποτέ ουσιαστικά αρχαιολογική νομοθεσία

και δεν εφάρμοσε απαγορεύσεις εξαγωγών αρχαιοτήτων για δεκαετίες, εκτός

ελαχίστων εξαιρέσεων90. Ταυτόχρονα, λόγω και του πλούτου του, αποτέλεσε ένα

από τα κράτη με τις μεγαλύτερες εισαγωγές πολιτιστικών αγαθών, τις

περισσότερες φορές χωρίς κάποιο ουσιαστικό έλεγχο της προέλευσής τους.

Από τη δεκαετία του '80, όμως, και μετά άρχισαν να παρουσιάζονται τα πρώτα

σημάδια αλλαγής τόσο της επίσημης πολιτικής, όσο και της πολιτικής των

ιδιωτών, συλλεκτών και μουσείων, με εμφανές το αυξανόμενο ενδιαφέρον τόσο

για τον έλεγχο της προέλευσης των πολιτιστικών αγαθών κατά την απόκτησή

τους, όσο και για τον έλεγχο των εισαγωγών.

Μέσα στα πλαίσια της πολιτικής αυτής, οι Η.Π.Α. ως κράτος προχώρησαν σε

συγκεκριμένες κινήσεις. Πρώτα απ' όλα, το 1983 αποτέλεσαν το πρώτο μεγάλο

κράτος αγοράς που κύρωσε τη Σύμβαση της UNESCO του 1970. Παράλληλα,

μέσα στα πλαίσια της νομοθεσίας εφαρμογής της Σύμβασης αυτής, [Cultural

Property Implementation Act (CPIA)] προχώρησαν σε πολύ σημαντικές διμερείς

συμφωνίες ελέγχου των εισαγωγών με κράτη, των οποίων η πολιτιστική

κληρονομιά έκριναν ότι κινδύνευε, ανάμεσά τους πολύ πρόσφατα και με την

Ελλάδα91.

Επιπλέον, σε επίπεδο δικαστικών διαμαχών, προέβησαν στη ρηξικέλευθη

εφαρμογή της εθνικής νομοθεσίας άλλων κρατών σε αμερικάνικα δικαστήρια.

Χαρακτηριστική υπήρξε εδώ η υπόθεση Schultz92, η οποία επηρέασε την πρακτική

εμπόρων και μουσείων.

Ο Frederick Schultz ήταν εξέχων έμπορος αρχαιοτήτων στη Νέα Υόρκη και -μέχρι

τη δίκη- Πρόεδρος της Αμερικανικής Ένωσης Εμπόρων Αρχαίας, Ανατολικής και

Πρωτόγονης Τέχνης (National Association of Dealers in Ancient, Oriental and

Primitive Art), ενώ είχε διατελέσει και μέλος της Συμβουλευτικής Επιτροπής για

θέματα πολιτιστικής κληρονομιάς (Cultural Property Advisory Committee) επί

προεδρίας Clinton. Το 2002 καταδικάστηκε για παράνομο εμπόριο αρχαιοτήτων

κατά παράβαση της Νομοθεσίας περί Ιδιοκτησίας και Περιπτώσεων Κλοπής της

(National Stolen Property Act), με την εφαρμογή της αιγυπτιακής νομοθεσίας. Η

90 Cuno σε Merryman 2006, 20. 91 Μνημόνιο Συνεργασίας Μεταξύ της Κυβέρνησης της Ελληνικής Δημοκρατίας και της Κυβέρνησης

των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής, 2011. 92 United States v Schultz, 333 F3d 393 (2d Cir 2003).

34

υπόθεση θεωρήθηκε πολύ σημαντική για τα ζητήματα διαχείρισης της

πολιτιστικής κληρονομιάς από τις Η.Π.Α.

Η ετυμηγορία για την υπόθεση Schultz υπήρξε η σημαντικότερη στις

Η.Π.Α. σχετικά με το διεθνές εμπόριο αρχαιοτήτων. Το γεγονός ότι ο

Schultz ήταν ένας ισχυρός έμπορος αρχαιοτήτων, και υπέρμαχος του

ελεύθερου εμπορίου αρχαιοτήτων, αλλά και ότι η δίκη και η καταδίκη

του έλαβαν χώρα στη Νέα Υόρκη, που θεωρείται το κέντρο και η

μεγαλύτερη αγορά αρχαιοτήτων, προκάλεσαν τη δημοσιότητα και

έδωσαν βήμα στους υπέρμαχους της προστασίας. Η απόφαση

σηματοδοτεί την πρόθεση των ΗΠΑ να υιοθετήσουν αυστηρή στάση

απέναντι το παράνομο εμπόριο αρχαιοτήτων.93

Μέσα στα πλαίσια αυτά η πολιτική των αμερικάνικων μουσείων, αλλά και οι

κατευθύνσεις των κυριότερων φορέων τους, όπως το Αρχαιολογικό Ινστιτούτο της

Αμερικής, η Αμερικανική Ένωση Μουσείων και η Ένωση Διευθυντών Μουσείων

Τέχνης μεταβλήθηκε σημαντικά.

1.1 Αρχαιολογικό Ινστιτούτο της Αμερικής

Το Αρχαιολογικό Ινστιτούτο της Αμερικής είναι μία ευρεία ένωση επαγγελματιών

που σχετίζονται με την επιστήμη της αρχαιολογίας. Ιδρύθηκε το 1879 και βασικός

σκοπός του είναι η ενίσχυση της αρχαιολογίας ως επιστήμης, αλλά και η

προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς παγκοσμίως.

Το Αρχαιολογικό Ινστιτούτο της Αμερικής, παρότι ένωση επαγγελματιών ενός

κράτους αγοράς αρχαιοτήτων και έργων τέχνης, είναι ταυτόχρονα και μια ένωση

αρχαιολόγων, οι οποίοι εξ ορισμού έχουν ιδιαίτερη ευαισθησία σχετικά με την

προστασία του αρχαιολογικού πλαισίου (context). Σε αυτό το συγκείμενο, το

Αρχαιολογικό Ινστιτούτο της Αμερικής προέκρινε τη σημασία της Συνθήκης της

UNESCO του 1970 πολύ νωρίς, ήδη από τη χρονιά ψήφισής της, εκδίδοντας στις

30 Δεκεμβρίου Αποφάσεις σχετικά με την Εισαγωγή Αρχαιοτήτων94, στις οποίες

όχι μόνο αποδεχόταν πλήρως τα οριζόμενα από τη Συνθήκη (παρ.2), αλλά και

παρακινούσε

εκπαιδευτικούς φορείς (μουσεία και πανεπιστήμια) στις Ηνωμένες

Πολιτείες και τον Καναδά να αποφεύγουν την αγορά και την

αποδοχή δωρεάς αρχαιοτήτων που έχουν εξαχθεί από τις χώρες

προέλευσής τους σε αντίθεση με τους όρους της Σύμβασης. (παρ.3).

Από την άλλη, βέβαια, αντίθετα με την τακτική των κρατών πηγών, τουλάχιστον

ακόμα τη δεκαετία του 1970, έκανε σαφή αναφορά στην τελευταία παράγραφο

του κειμένου στην ανάγκη νόμιμου εμπορίου αρχαιοτήτων και νόμιμης

93 Κωστάλα 2011, 16. (Οι πληροφορίες και η παράγραφος παρατίθενται μετά από ευγενική

παραχώρηση της εργασίας εξαμήνου της φοιτήτριας του Μεταπτυχιακού Προγράμματος στην

«Πολιτιστική Διαχείριση» Ελένης Κωστάλα.) 94 AIA, Resolutions on the Importance of Antiquities, 1970.

35

διακίνησης, που θα μπορούσε να αποτελέσει επίσης σημαντικό όπλο ενάντια στις

παράνομες ανασκαφές και την αρχαιοκαπηλία.

Τρία χρόνια αργότερα, το 1973, το Ινστιτούτο εξέδωσε νέα Απόφαση σχετικά με

την Απόκτηση Αρχαιοτήτων από Μουσεία95, με την οποία υποστήριζε κάθε

δυνατό μέτρο με στόχο την παρεμπόδιση της αρχαιοκαπηλίας και παράνομης

διακίνησης αρχαιοτήτων με εφαρμογή και πάλι των όρων της Σύμβασης της

UNESCO του 1970, αποτελεσματικό έλεγχο των εξαγωγών από τα κράτη πηγές

και σεβασμό από την πλευρά των μουσείων των σχετικών νόμων των χωρών

προέλευσης. Και πάλι πάντως τονίστηκε η ανάγκη ύπαρξης νόμιμου εμπορίου

αρχαιοτήτων, αλλά και συστήματος μακροχρόνιων δανείων (παρ.3).

Αρκετά χρόνια μετά τις δύο αυτές αποφάσεις, το Ινστιτούτο εξέδωσε το 1990

Κώδικα Δεοντολογίας96, τον οποίο τροποποίησε το 1997. Σε αυτόν έδωσε έμφαση

και αυτή τη φορά στο θέμα της αρχαιοκαπηλίας και της παράνομης διακίνησης

αρχαιοτήτων, ενώ κύριος άξονάς της ήταν και πάλι η εφαρμογή των όρων της

Συνθήκη της UNESCO του 1970 (παρ.2).

Είναι μάλλον εμφανές ότι δεν υπάρχει πρόθεση του Ινστιτούτου για υιοθέτηση

της μίας ή της άλλης θέσης, του πολιτιστικού εθνικισμού ή του πολιτιστικού

διεθνισμού. Περισσότερο διαφαίνεται συνύπαρξη των διαφορετικών συμφερόντων,

που από τη μία υπηρετούν τα μέλη μιας ένωσης αρχαιολόγων, τα οποία σε καμία

περίπτωση δεν επιθυμούν την καταστροφή της γνώσης που προκύπτει από την

παράνομη ανασκαφή αρχαιοτήτων και από την άλλη τα μέλη μιας ένωσης που

όμως εκπροσωπούν ένα από τα μεγαλύτερα κράτη αγοράς.

1.2 Αμερικανική Ένωση Μουσείων

H Αμερικανική Ένωση Μουσείων αποτελεί έναν οργανισμό, ο οποίος λειτουργεί

από το 1906 με σκοπό την ενίσχυση των μουσείων κάθε είδους, καθώς και των

επαγγελματιών τους κάθε ειδικότητας.

Το 1991 εξέδωσε Κώδικα Δεοντολογίας για τα Μουσεία, ο οποίος αναθεωρήθηκε

στα επόμενα χρόνια, για να πάρει την τελική μορφή του το 2000. Στην

αναθεωρημένη έκδοση του 200097 τονίζεται ότι αποστολή των μουσείων είναι να

συλλέγουν και να διαφυλάσσουν, όπως επίσης να εκθέτουν και να

εκπαιδεύουν (ΙΙ.1),

να προωθούν την κατανόηση όλων των φυσικών μορφών και της

ανθρώπινης εμπειρίας

και να διατηρούν την κληρονομιά για τις επόμενες γενιές (ΙΙ.2).

95 ΑΙΑ, Resolution on the Acquisition of Antiquities by Museums, 1973. 96 AΙΑ, Code of Ethics, 1997. 97 AAM, Code of Ethics, 2000.

36

Στα ζητήματα σχετικά με τις αρχαιότητες, ο Κώδικας Δεοντολογίας προβλέπει

«συλλογές τεκμηριωμένες», καθώς και απόκτηση νέων πολιτιστικών αγαθών

«κατά τρόπο που να σέβεται την προστασία και διαφύλαξη των φυσικών και

πολιτιστικών πόρων και να αποθαρρύνει το παράνομο εμπόριο» (IV), ενώ

σχετικά με τις επιστροφές το κείμενο προβλέπει ότι σε περίπτωση που εγείρονται

ζητήματα σχετικά με την κυριότητα επί κάποιου αντικειμένου, τα αιτήματα αυτά

πρέπει να «αντιμετωπίζονται ανοιχτά, με σοβαρότητα και σεβασμό απέναντι

στην αξιοπρέπεια των εμπλεκόμενων μερών» (IV).

Η έκδοση του Κώδικα Δεοντολογίας εντάσσεται μέσα στο γενικότερο κλίμα της

εποχής και με αυτόν η Αμερικανική Ένωση Μουσείων προσπάθησε να δηλώσει

μια αλλαγή πολιτικής, αν και αυτή παρουσιάζεται αρκετά αμήχανη. Υιοθέτησε,

λοιπόν, την έννοια της ηθικής στην απόκτηση νέων αρχαιοτήτων και

χρησιμοποίησε λεξιλόγιο ανάλογο των κρατών πηγών, όταν συμπεριέλαβε ότι:

τα νομικά πρότυπα είναι το λιγότερο. Τα Μουσεία και αυτοί που

είναι υπεύθυνοι για αυτά πρέπει να κάνουν πολύ περισσότερα από το

να αποφεύγουν τη νομική ευθύνη, πρέπει να πάρουν συγκεκριμένα

μέτρα για να διατηρήσουν την ακεραιότητά τους, έτσι ώστε να

εγγυηθούν την εμπιστοσύνη του κοινού. Πρέπει να δράσουν όχι μόνο

με νομιμότητα αλλά και με ηθική. Αυτός ο Κώδικας Δεοντολογίας για

Μουσεία, λοιπόν, σκιαγραφεί πρότυπα δεοντολογίας που

υπερβαίνουν τα νομικά ελάχιστα (ΙΙ.3).

Από την άλλη, όμως, οι οδηγίες είναι αρκετά γενικές και μπορούν να ερμηνευτούν

διαφορετικά ανάλογα με την κάθε περίπτωση, το οποίο οφείλεται και στο μεγάλο

εύρος μουσείων που καλύπτει αυτός ο Κώδικας Δεοντολογίας.

Το 2008 και μετά από τις αποκαλύψεις των διεθνών κυκλωμάτων

αρχαιοκαπηλίας και τις επιστροφές δεκάδων αρχαιοτήτων από αμερικάνικα

μουσεία, η Ένωση Μουσείων εξέδωσε συγκεκριμένους Κανόνες Σχετικά με το

Αρχαιολογικό Υλικό και την Αρχαία Τέχνη98, στους οποίους παρακινεί τα μουσεία

να αποκτήσουν συγκεκριμένη πολιτική στην απόκτηση νέων αρχαιοτήτων,

προσβάσιμη στο ευρύ κοινό (1).

Σχετικά με τα νέα αποκτήματα, γίνεται λόγος για «αυστηρή έρευνα της

προέλευσης» καθώς και «ακριβή γραπτή τεκμηρίωση σχετικά με την ιστορία

του αντικειμένου, συμπεριλαμβανομένων των εγγράφων εισαγωγής και

εξαγωγής» (2, παρ.1), ενώ προβλέπεται η «συμμόρφωση με την ισχύουσα

νομοθεσία των Η.Π.Α. συμπεριλαμβανομένων των συνθηκών και των διεθνών

συμβάσεων, στις οποίες οι Η.Π.Α. είναι μέλος» (2 παρ.2) και γίνεται

συγκεκριμένη αναφορά και αποδοχή της Σύμβασης της UNESCO του 1970 και του

χρονικού ορίου που θέτει αυτή (δηλ. το έτος 1970) (2. παρ.4)

98 ΑΑΜ, Standards Regarding Archaeological Material and Ancient Art, 2008.

37

Τονίζεται, έτσι, παραπάνω η ανάγκη διαφύλαξης της νομιμότητας μέσω της

τεκμηριωμένης προέλευσης των νέων αποκτήσεων, ενώ σε άλλο σημείο

προκρίνεται και η ηθική πέραν της νομιμότητας.

Πέρα από τις απαιτήσεις της νομοθεσίας των Η.Π.Α. τα μουσεία δεν

πρέπει να αποκτούν κανένα αντικείμενο που εν γνώσει του μουσείου

έχει εξαχθεί παράνομα από τη χώρα της σύγχρονης εύρεσής του

(modern discovery) ή από τη χώρα όπου άνηκε τελευταία φορά νόμιμα.

Στην παραπάνω διατύπωση, βέβαια, δεν υπάρχει αναφορά σε κράτος

προέλευσης, ούτε σε κράτος, στο οποίο ανήκει κάποιο αρχαιολογικό αγαθό, αλλά

σε κράτος, στο οποίο ανακαλύφθηκε ή το οποίο το κατείχε νόμιμα.

Τέλος, υπάρχει και ένα «παραθυράκι» για αποκτήσεις που δεν έχουν πλήρως

τεκμηριωμένη προέλευση με την προϋπόθεση «της διαφάνειας σχετικά με την

καταλληλότητα της απόφασης και της συμφωνίας της με την πολιτική … του

ιδρύματος και των εφαρμοζόντων κωδίκων δεοντολογίας» (εν. 2, παρ.6).

Οι κατευθύνσεις της Αμερικανικής Ένωσης Μουσείων είναι χαρακτηριστικές της

νέας εποχής. Μιας εποχής, τα χαρακτηριστικά της οποίας δεν μπορούν να

δικαιολογήσουν τις απόλυτες θέσεις περί πολιτιστικού εθνικισμού και

πολιτιστικού διεθνισμού του Merryman, αλλά που αντίθετα είναι

προσανατολισμένη σε μια λογική σεβασμού και συνεργασίας. Παρόλα αυτά, η

μετάβαση στη νέα εποχή χρειάζεται χρόνο και διαπιστώνεται μια αμηχανία

σχετικά με τις νέες συνθήκες που έχουν διαμορφωθεί. Έτσι, η Αμερικανική Ένωση

Μουσείων προχωράει σε μερική αποδοχή των ηθικών διαστάσεων αιτημάτων

επιστροφών αλλά με προσεκτικά βήματα, εξαιρέσεις και επιφυλακτικότητα.

1.3 Ένωση Διευθυντών Μουσείων Τέχνης

Η Ένωση Διευθυντών Μουσείων Τέχνης δημιουργήθηκε το 1916 με σκοπό την

ενίσχυση του έργου των διευθυντών μουσείων τέχνης στην περιοχή της Βόρειας

Αμερικής (Η.Π.Α, Καναδάς και Μεξικό), καθώς και την αύξηση της προσφοράς

των μουσείων τέχνης στην κοινωνία. Από το 1969 και μετά, έγινε επαγγελματική

οργάνωση και εξέδωσε ανά διαστήματα θέσεις και οδηγίες για τη διαχείριση

σημαντικών ζητημάτων που απασχολούσαν και απασχολούν ακόμα τις διοικήσεις

των μεγάλων μουσείων.99

Σε Έκθεση100 που εξέδωσε αρχικά το 2001 σχετικά με την απόκτηση νέων

αρχαιοτήτων υπεραμυνόταν της προσφοράς των μουσείων τέχνης στην κοινωνία,

αλλά και της σημασίας των αγορών αρχαιοτήτων για τη συνέχιση του έργου των

μουσείων.

99 Βλ. και http://www.aamd.org/about/ 100 AAMD , Art Museums and the International Exchange of Cultural Artifacts, 2001.

38

Η απόκτηση έργων τέχνης μέσω δωρεάς ή αγοράς είναι ζωτικό μέρος

της αποστολής του μουσείου. Τα νέα αποκτήματα δίνουν ώθηση στην

έρευνα, παρέχουν κίνητρο για εκθέσεις και συμβάλλουν στην

απόλαυση και διαφώτιση του επισκέπτη. (παρ.2)

Παρότι στο κείμενο καταδικάζονται οι παράνομες αρχαιολογικές ανασκαφές και

η παράνομη διακίνηση αρχαιοτήτων, το επιχείρημα περί «πιο χρήσιμου αρχικού

περιβάλλοντος» του αρχαιολογικού ευρήματος, που έχουν προβάλλει και οι

αρχαιολόγοι, δε γίνεται αποδεκτό.

Παρότι είναι άκρως επιθυμητό να γνωρίζουμε το αρχαιολογικό

πλαίσιο, στο οποίο ένα αρχαιολογικό αγαθό ανακαλύφθηκε, επειδή

αυτό μπορεί να αποκαλύψει πληροφορίες σχετικά με την προέλευσή

του και τον πολιτισμό που το παρήγε, αυτό δεν είναι πάντα εφικτό.

Ούτως ή άλλως, πολλές πληροφορίες μπορούν να αντληθούν από

έργα τέχνης ακόμα και όταν οι συνθήκες εύρεσής τους είναι

άγνωστες. Πράγματι, τα περισσότερα απ’ όσα γνωρίζουμε σχετικά με

πρώιμους πολιτισμούς, τα έχουμε μάθει από τεχνουργήματα, των

οποίων το αρχαιολογικό πλαίσιο έχει χαθεί. (παρ.5)

Επιπλέον, γίνεται αναφορά σε σεβασμό παγκόσμιων συνθηκών, αλλά και πάλι η

διατύπωση είναι τόσο γενική, ώστε όντως παρέχεται μεγάλη ελευθερία στους

διευθυντές των μουσείων να πράξουν κατά βούληση.

Το 2004, σε Έκθεση Σχετικά με την Απόκτηση Αρχαιολογικού Υλικού και

Αρχαίας Τέχνης101, η Ένωση δηλώνει την πρόθεσή της να υιοθετήσει και να

προωθήσει μια μέση οδό σχετικά με την απόκτηση αρχαιοτήτων και

προτρέπει τα μέλη να εξισορροπήσουν την υποχρέωση να διατηρούν

και να παρέχουν δημόσια πρόσβαση στην κοινή παγκόσμια

καλλιτεχνική κληρονομιά με το καθήκον να συλλέγουν υπεύθυνα και

με τρόπο που δε θα ενθαρρύνει τις παράνομες ανασκαφές και το

παράνομο εμπόριο. (παρ.1)

Παράλληλα, προτρέπει σε

μια συντονισμένη προσπάθεια να αποκτήσουν έγκυρη γραπτή

τεκμηρίωση (2.A.II).

Παρόλα αυτά, αφήνει το περιθώριο για την έκθεση πολιτιστικών αγαθών

χωρίς προέλευση, προσθέτοντας και εδώ τον γενικό όρο της εξαιρετικής

σημασίας τους και αφήνοντας την τελική απόκτησή τους στην κρίση των

επαγγελματιών του μουσείου.

101 AAMD, Report on Acquisition of Archaeological Material and Ancient Art, 2004.

39

Η Ένωση Διευθυντών Μουσείων Τέχνης αναγνωρίζει ότι κάποια έργα

τέχνης, για τα οποία οι πληροφορίες προέλευσης είναι ελλιπείς ή

αδύνατες, ίσως αξίζουν να εκτίθενται δημόσια, να διατηρούνται, να

μελετώνται και να δημοσιεύονται εξαιτίας της σπανιότητας, σημασίας

και αισθητικής αξίας τους. (D)

Ακόμα και μετά από ενδελεχή έρευνα, μπορεί να μην είναι δυνατό να

εξασφαλιστούν επαρκείς πληροφορίες για την πρόσφατη ιστορία μιας

προτεινόμενης απόκτησης, ώστε να προσδιοριστεί ασφαλώς κατά

πόσο η απόκτηση θα ήταν σύμφωνη με τους ισχύοντες νόμους και τις

προαναφερθείσες κατευθυντήριες γραμμές (guidelines). Σε τέτοιες

περιπτώσεις, τα μουσεία πρέπει να χρησιμοποιούν την επαγγελματική

τους κρίση, για να προσδιορίσουν κατά πόσο θα έπρεπε να

προχωρήσουν στην απόκτηση, αναγνωρίζοντας ότι το έργο τέχνης, ο

πολιτισμός που αντιπροσωπεύει, η γνώση και το κοινό μπορούν να

υπηρετηθούν καλύτερα από ένα δημόσιο ίδρυμα, αφιερωμένο στην

προστασία, έκθεση, μελέτη και ερμηνεία των έργων τέχνης. (E)

Όσον αφορά sτις επιστροφές αναφέρει γενικά ότι

το μουσείο θα πρέπει να επιδιώξει μια δίκαιη επίλυση με το άλλο

μέλος. (F)

Παρά τη δήλωση της μέσης λύσης, λοιπόν, ο τρόπος που προτείνονται να

αντιμετωπιστούν τα ζητήματα απόκτησης και επιστροφής αρχαιοτήτων παραμένει

γενικός, ασαφής και με πολλές ερμηνείες.

Το 2008 σημειώνεται, όμως, μεγαλύτερη αλλαγή. Σε οδηγία102 που εξέδωσε η

Ένωση σχετικά με την απόκτηση αρχαιοτήτων από τα μουσεία των Η.Π.Α.,

παρουσίασε μια μεγάλη στροφή ως προς την τακτική που πρότεινε σχετικά με τα

ζητήματα έρευνας της προέλευσης των αγαθών που φτάνουν για πώληση ή δωρεά

στα μουσεία από τη μία και περί επιστροφών αρχαιοτήτων στις χώρες

προέλευσής τους από την άλλη.103 Αιτία της αλλαγής αυτής ήταν εκτός των άλλων

και η έκβαση της υπόθεσης Schultz, στην οποία η Ένωση είχε υποστηρίξει τον

έμπορο αρχαιοτήτων και λίγο αργότερα είδε με έκπληξη την καταδίκη του.

Προτρέπει, λοιπόν, όχι μόνο για ενδελεχή έρευνα της προέλευσης των

αρχαιοτήτων, αλλά και για

μια αυστηρή προσπάθεια να εξασφαλίσουν ακριβή γραπτή τεκμηρίωση

σχετικά με την ιστορία, συμπεριλαμβανομένων και εγγράφων

εισαγωγής και εξαγωγής (ΙΙ.Α)

Ορίζει, επίσης, το σεβασμό

102 AAMD New Report, 2008 103 Kreder 2010.

40

στους νόμους εξαγωγών της χώρας της αμέσως προηγούμενης των

Η.Π.Α. (ΙΙ.Β)

ενώ αποδέχεται πλήρως το χρονικό όριο που έχει θέσει η Σύμβαση της UNESCO

του 1970 και ορίζει:

Τα μουσεία μέλη κανονικά δεν πρέπει να προχωρούν στην απόκτηση

έργου, εκτός αν η έρευνα της προέλευσής του τεκμηριώνει ότι το

έργο ήταν εκτός της χώρας της σύγχρονης ανακάλυψής του πριν το

1970 ή εξήχθη νόμιμα από την πιθανή χώρα της σύγχρονης

ανακάλυψής του μετά το 1970. (ΙΙ.Ε)

Σχετικά με τις επιστροφές προβλέπει ότι:

Στην περίπτωση που ένα τρίτο μέρος γνωστοποιήσει σε ένα μουσείο

μέλος πληροφορίες που υποστηρίζουν το αίτημα μέλους για ένα έργο,

το μουσείο θα πρέπει να απαντήσει άμεσα και υπεύθυνα και να λάβει

τα αναγκαία μέτρα για να ανταποκριθεί στο αίτημα,

συμπεριλαμβανομένης, εφόσον δικαιολογείται, της επιστροφής του

έργου, όπως έχει γίνει και στο παρελθόν. Εάν ένα μουσείο μέλος,

σαν αποτέλεσμα της συνεχούς έρευνάς του, έχει πληροφορίες που

θεμελιώνουν το δικαίωμα άλλου μέλους στην κυριότητα επί ενός

έργου, το μουσείο θα πρέπει να γνωστοποιήσει την πληροφορία αυτή

στο μέλος και, εάν η υπόθεση το δικαιολογεί, να κινήσει το ίδιο τις

διαδικασίες για την επιστροφή του έργου στο μέλος αυτό, όπως έχει

γίνει και στο παρελθόν. (άρθρο ΙΙ.G).

41

2. Οι πρόσφατες επιστροφές αρχαιοτήτων στην

Ιταλία

Η Ιταλία, η οποία αποτέλεσε για πρώτη φορά ενιαίο βασίλειο το 1861, με την

ενοποίηση των προηγούμενων κρατιδίων της, είναι μια χώρα η οποία

περιλαμβάνει στην επικράτειά της πλούσια πολιτιστική κληρονομιά αιώνων. Έτσι,

ενδιαφέρθηκε από πολύ νωρίς για την προστασία των πολιτιστικών αγαθών της,

αλλά και την παρεμπόδιση της εκτός των συνόρων της απομάκρυνσής τους.

Μετά το σχηματισμό της, έθεσε σε εφαρμογή ένα από τα παλιά παπικά

διατάγματα, το διάταγμα Pacca104, το οποίο είχε εκδώσει στις 7 Απριλίου 1820 ο

Καρδινάλιος Carmerlengo Bartolomeo Pacca και το οποίο ρύθμιζε τις

αρχαιολογικές ανασκαφές και αναγνώριζε στο Βατικανό (τότε) την κυριότητα

στις αρχαιότητες, που προέρχονταν από αυτές, ενώ ταυτόχρονα απαγόρευε την

εξαγωγή των αρχαιοτήτων, που ανήκαν στην εκκλησία και σε ιδιώτες.105 Το

διάταγμα αυτό αποτέλεσε και τη βάση για την επόμενη ιταλική νομοθεσία

σχετικά με τα αρχαιολογικά αγαθά.106

Το 1902 ψηφίστηκε ο πρώτος νόμος, ο οποίος όριζε ως ιδιοκτησία του κράτους

ακόμη και τα αρχαία τεχνουργήματα, τα οποία δεν είχαν ανακαλυφθεί ακόμα107,

προέβλεπε τη δημιουργία καταλόγων για τα έργα τέχνης που βρίσκονταν σε

δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές και εισήγαγε το αναπαλλοτρίωτο για όσα

αντικείμενα άνηκαν σε εκκλησιαστικά ή άλλα δημόσια κτίρια.108 Το 1909 νέος

νόμος ενσωμάτωσε τα προηγούμενα, προσθέτοντας ακόμα ότι για να εξαχθεί

κάποιο αρχαιολογικό αγαθό έπρεπε να κριθεί ως «όχι αρκετά σημαντικό»,

αλλιώς ακόμα και αν αγοραζόταν από κάποιον στο εξωτερικό, θα έπρεπε να

παραμείνει μέσα στα σύνορα του κράτους. Μάλιστα, παρεχόταν η επιπλέον

προτεραιότητα για διάστημα 6 μηνών στην κυβέρνηση για αγορά αρχαιοτήτων

προς πώληση, όρος που είχε ως στόχο και τελικά αποτέλεσμα την αποθάρρυνση

πιθανών αγοραστών.109

Από το 1939 άρχισε να ισχύει ο αρχαιολογικός νόμος Σχετικά με την Προστασία

Αντικειμένων Καλλιτεχνικού και Ιστορικού Ενδιαφέροντος, ο οποίος ενσωμάτωνε

τις προηγούμενες ρυθμίσεις και όριζε ως κρατική ιδιοκτησία όλα τα

τεχνουργήματα που είχαν ανακαλυφθεί είτε σε αρχαιολογικές ανασκαφές είτε

τυχαία (άρθρα 47, 49), ενώ ταυτόχρονα απαγόρευε την εξαγωγή τους χωρίς

104 Βλ. Editto Pacca del 7 aprile 1820 και αναφορά και περιγραφή στο: Emiliani 1978, 130-145. 105 The New York Times, June 28, 1903. 106 The New York Times, June 28, 1903. 107 Kreder 2010, 1007. 108 The New York Times, June 28, 1903. 109 The New York Times, Rome, March 29, 1908.

42

διοικητική άδεια (άρθρα 35, 36). Σε αυτή την περίπτωση ουσιαστικά η παράνομη

εξαγωγή ισοδυναμούσε με κλοπή110.

Τέλος, ο Κώδικας για την Πολιτιστική Κληρονομιά και το Τοπίο111 (Code of

Cultural and Landscape Heritage) του 2004 ακολούθησε ακριβώς τα πρότυπα του

νόμου του 1939.

Ταυτόχρονα, όμως, και παρά τις κινήσεις της αυτές για την προστασία και

διατήρηση εντός των εθνικών συνόρων της πολιτιστικής κληρονομιάς της, η Ιταλία

παρατήρησε τα προβλήματα των παράνομων ανασκαφών, της αρχαιοκαπηλίας

και της παράνομης διακίνησης να γιγαντώνονται λόγω και της τεράστιας ζήτησης

των αρχαιοτήτων της από μουσεία και ιδιώτες συλλέκτες σε όλο τον κόσμο.

Για το λόγο αυτό, προχώρησε αρκετά γρήγορα, ήδη το 1979, στην κύρωση της

Σύμβασης της UNESCO του 1970 αναγνωρίζοντας το ρόλο που μπορεί να

διαδραμάτιζε η σύμβαση στην προστασία της πολιτιστικής της κληρονομιάς και

στην παρεμπόδιση της παράνομης διακίνησης αρχαιοτήτων.

Στις αρχές, μάλιστα, του 21ου αιώνα, το 2001, υπέγραψε Μνημόνιο Συνεργασίας

με τις Η.Π.Α.112, σύμφωνα με το οποίο επιβάλλονταν περιορισμοί στις εισαγωγές

αρχαιολογικών αγαθών της περιόδου από τον 9ο αι. π.Χ. έως και τον 4ο αιώνα

μ.Χ. από την Ιταλία στις Η.Π.Α. Το Μνημόνιο Συνεργασίας ανανεώθηκε αρχικά

το 2006113 κι έπειτα ξανά το 2011114.

Ταυτόχρονα με την κύρωση της UNESCO του 1970 και τις διμερείς συμφωνίες, οι

αστυνομικές και δικαστικές αρχές της εργάστηκαν μεθοδικά για την πάταξη του

εγκλήματος σχετικά με τις αρχαιότητες και πέτυχαν την αποκάλυψη κυκλωμάτων

αρχαιοκαπηλίας, αποκάλυψη που έδωσε έπειτα τη δυνατότητα στην κυβέρνηση

να διαπραγματευτεί και να πετύχει την επιστροφή πολλών αρχαιοτήτων.

2.1 Οι πρόσφατες αποκαλύψεις σχετικά με τα διεθνή δίκτυα

αρχαιοκαπηλίας

Η ιταλική κυβέρνηση είχε πλήρη επίγνωση των προβλημάτων αρχαιοκαπηλίας που

αντιμετώπιζε η χώρα κι έτσι πολύ νωρίς, το 1969, πριν ακόμα τη Σύμβαση της

110 Βλ. Merryman 2002, 404; Prott & O’Keefe 1998, 113. 111 Code of the Cultural and Landscape Heritage, 2004. 112 Agreement Between The Government Of The United States Of America And The Government Of

The Republic Of Italy Concerning The Imposition Of Import Restrictions On Categories Of

Archaeological Material Representing The Pre-Classical, Classical, And Imperial Roman Periods Of

Italy, 2001. 113 Memorandum of Understanding Between the United States Of America and Italy Signed at

Washington January 19, 2001 and Agreement Extending and Amending the Memorandum of

Understanding Effected by Exchange of Notes at Washington January 13, 2006. 114 United States Extends Agreement Protecting Italy's Archaeological Materials Representing the Pre-

classical, Classical and Imperial Roman Periods, 2011.

43

UNESCO του 1970, διαμορφώθηκε ειδικό σώμα των Carabinieri115, που

ασχολούταν με τα ζητήματα αυτά. Ως σκοπός του σώματος ορίστηκε η

αντιμετώπιση του «ανησυχητικού φαινομένου της πτώχευσης του μεγαλύτερου

μουσείου του κόσμου: της Ιταλίας».116 Τη δεκαετία του ’90, με αρχηγό τον

Roberto Conforti, το σώμα αυτό άρχισε να κάνει τα πρώτα βήματα που θα

οδηγούσαν όχι μόνο στην αποκάλυψη του διεθνούς δικτύου αρχαιοκαπηλίας, αλλά

και στην επιστροφή σημαντικών αρχαιοτήτων σε ιταλικό έδαφος.

Το νήμα των αποκαλύψεων άρχισε να ξετυλίγεται τη δεκαετία αυτή μετά από

μία έφοδο στο Μόναχο, στο σπίτι του μεγάλου ιταλού εμπόρου αρχαιοτήτων

Antonio Savoca, όπου η γερμανική αστυνομία σε συνεργασία με Ιταλούς και

Έλληνες αστυνομικούς βρήκε εκτός από αρχαιότητες, συναλλαγές και ονόματα-

κλειδιά στο παράνομο εμπόριο, όπως αυτό του Pasquale Camera. Ο ξαφνικός

θάνατος του Camera και η άμεση έφοδος στο σπίτι του είχαν ως αποτέλεσμα το

πρώτο εξαιρετικά σημαντικό στοιχείο της υπόθεσης, ένα οργανόγραμμα του

δικτύου παράνομης διακίνησης αρχαιοτήτων, το οποίο περιλάμβανε στη βάση του

εμπόρους, όπως οι Gianfranco Becchina, Giacomo Medici, Nicholas Κoutοulakis,

George Ortiz, Robin Symes και Frederique Tchacos και παρέπεμπε σε ευθεία

σύνδεση με ονόματα όπως αυτά του αμερικανού μεγαλέμπορου αρχαιοτήτων

Robert Hecht, καθώς και ιδιωτών συλλεκτών αλλά και εφόρων μεγάλων

αμερικάνικων μουσείων.117

Οι έρευνες και οι αποκαλύψεις οργανώθηκαν γύρω από δύο ονόματα εμπόρων, οι

οποίοι είχαν διαμορφώσει τα δικά τους ξεχωριστά δίκτυα παράνομης διακίνησης

αρχαιοτήτων. Οι έμποροι αυτοί ήταν ο Giacomo Medici και ο Gianfranco

Becchina.

2.1.1 Η υπόθεση Medici

Το 1995 υπήρξε σταθμός σχετικά με την αποκάλυψη του μεγαλύτερου δικτύου

αρχαιοκαπηλίας που έχει έως τώρα εξαρθρωθεί. Στα πλαίσια επιχείρησης με την

ονομασία «Γηρυών», η ελβετική αστυνομία, μαζί με Ιταλούς και Έλληνες

αστυνομικούς, πραγματοποίησε έφοδο στο Freeport της Γενεύης και

συγκεκριμένα στην εταιρεία Edition Services, η οποία άνηκε στον Giacomo

Medici118, έμπορο αρχαιοτήτων, που διατηρούσε γνωριμίες με εφόρους και

διευθυντές των μεγαλύτερων μουσείων των Η.Π.Α. και της Ευρώπης. Κατά τη

διάρκεια της εφόδου, βρέθηκε μεγάλος αριθμός αρχαιοτήτων -μερικών

καλυμμένων ακόμα με χώμα. Βρέθηκαν επίσης φωτογραφίες Polaroid με

αρχαιότητες, τις οποίες ο Medici είχε διακινήσει, αλλά και επαγγελματικά

115 Βλ. και στον επίσημο διαδικτυακό τόπο των Carabinieri την ενότητα που αναφέρεται στην

ιστορία του σώματος:

{http://www.carabinieri.it/Internet/Cittadino/Informazioni/Tutela/Patrimonio+Culturale/default.htm 116 Βλ. τον επίσημο διαδικτυακό τόπο των Carabinieri. 117 Watson & Todeschini 2007, 16-17. 118 Watson & Todeschini 2007, 19-20.

44

έγγραφα, που αποκάλυπταν ονόματα που εμπλέκονταν στο παράνομο εμπόριο,

καθώς και τη διαδικασία που συνήθως ο Medici ακολουθούσε.

Σύμφωνα, λοιπόν, με τα έγγραφα, ο Medici προμηθευόταν τα αρχαία μέσω

μεσαζόντων από τυμβωρύχους (tombaroli), που έκαναν παράνομες ανασκαφές

στην Ιταλία. Έπειτα, συχνά τα «ξέπλενε» μέσω οίκων δημοπρασιών119, ώστε να

έχουν προέλευση και τα προωθούσε σε ιδιώτες συλλέκτες και σε μεγάλα μουσεία.

Τα ονόματα που βρέθηκαν στα έγγραφα περιλάμβαναν ιδιώτες συλλέκτες, όπως

οι Leon Levy και Shelby White, Barbara και Lawrence Fleischman, George Ortiz,

Eli Borowksy, εφόρους αρχαιοτήτων μεγάλων μουσείων, όπως ο Dietrich von

Bothmer του Μητροπολιτικού Μουσείου (Met) στη Νέα Υόρκη, οι Jiri Frel, Arthur

Houghton και Marion True του J.P. Getty Museum στο Λος Άντζελες κτλ.120, αλλά

και ο αμερικανός Robert Hecht, ο μεγαλύτερο ίσως έμπορος αρχαιοτήτων.

Ως απόρροια των αποκαλύψεων αυτών, ανακρίθηκαν και απαγγέλθηκαν

κατηγορίες τόσο στον Medici, όσο και στους Robert Hecht και Marion True.

Ο Medici ζήτησε εσπευσμένη δίκη, η οποία τελικά πραγματοποιήθηκε το

Δεκέμβριο του 2003121 και η οποία μετά από έναν περίπου χρόνο κατέληξε σε

καταδίκη του για «παράνομη εξαγωγή, αποδοχή κλαπέντων αγαθών και

συνομωσία»122. Οι εφέσεις, που ακολούθησαν, δεν μπόρεσαν να αντιστρέψουν την

ετυμηγορία αυτή.

Με τις κατηγορίες της αποδοχής, παράνομης εξαγωγής, καθώς και της

συνομωσίας για διακίνηση κλαπέντων αγαθών από τον ιταλό Εισαγγελέα Paolo

Ferri, ξεκίνησαν οι δίκες της Marion True και του Robert Hecht το Νοέμβριο του

2005123. Και οι δύο δίκες όμως δεν ολοκληρώθηκαν, μιας και το αδίκημα

υπέκφυγε σε παραγραφή και η υπόθεση έληξε για την True τον Οκτώβριο του

2010124 και για τον Hecht τον Ιανουάριο του2012125.

2.1.2 Η περίπτωση Becchina

Εκτός από τον Giacomo Medici, ένας ακόμα έμπορος αρχαιοτήτων, ο οποίος

αποδείχθηκε ότι όχι μόνο εμπορευόταν προϊόντα λαθρανασκαφής, αλλά πως

βρισκόταν και στη βάση ενός ακόμα παρακλαδιού στο παγκόσμιο δίκτυο

αρχαιοκαπηλίας, ήταν ο Gianfranco Becchina. O Becchina, ιδιοκτήτης των

Τσιμέντων Ηρακλής στην Ελλάδα και της Atlas Cement στη Σικελία, θεωρούταν

ούτως ή άλλως άνθρωπος με διασυνδέσεις στο χώρο του εγκλήματος και της

ιταλικής μαφίας.

119 Watson & Todeschini 2007, 135-145. 120 Watson & Todeschini 2007, 75. 121 Italy v. Giacomo Medici, Corte app., Roma, sez. II pen., 15 luglio 2009, n.5359. 122 Watson & Todeschini 2007, 283. 123 Italy v. Marion True and Robert E. Hecht Trib. Roma, sez. VI pen., 13 ottobre 2010, n. 19360/10. 124 The New York Times, October 13, 2010. 125 The New York Times, January 18, 2012.

45

Για πολλά χρόνια και έως την έφοδο της αστυνομίας στα γραφεία του Medici126,

ζούσε με τη σύζυγό του στην Ελβετία, στην πόλη της Βασιλείας και ήταν ο

ιδιοκτήτης της γκαλερί αρχαιοτήτων Antike Kunst Palladion. Μετά τις εξελίξεις

στην υπόθεση Medici, όμως, μετακόμισε στη γενέτειρά του, το Castelvetrano,

αφήνοντας στη Βασιλεία και στην γκαλερί τη σύζυγό του Rosie.

Η ιταλική αστυνομία, μετά από παρακολούθηση τόσο του ίδιου, όσο και της

συζύγου του, προχώρησε σε εφόδους και ανέκτησε εκτός από μεγάλο αριθμό

αρχαιοτήτων και έγγραφα, τα οποία έδειχναν τον τρόπο με τον οποίο δούλευε

αντίστοιχα το δίκτυο αυτό. Σε γενικές γραμμές, ο Becchina πλήρωνε τους

τυμβωρύχους με τακτικούς μισθούς και λάμβανε με τη σειρά του ό, τι αυτοί

έβρισκαν στις παράνομες ανασκαφές τους. Έπειτα, το μεγαλύτερο αριθμό των

αρχαιοτήτων αυτών τον διακινούσε μέσω των οίκων δημοπρασιών Sotheby’s και

Christies. Παράλληλα, είχε στενές σχέσεις με μουσεία των Η.Π.Α., όπως το Met, το

Μουσείο καλών Τεχνών της Βοστόνης, το Μουσείο του Κλήβελαντ και το Μουσείο

J.P.Getty στο Λος Άντζελες, τα οποία θα μας απασχολήσουν και εδώ, αλλά και με

το Μουσείο Miho της Ιαπωνίας.

Μετά τις εφόδους και τη συλλογή των στοιχείων, που προέκυψαν από αυτές,

αρχικά συλλήφθηκε η σύζυγός του κι έπειτα και ο ίδιος ο Becchina, ο οποίος

οδηγήθηκε σε δίκη που βρίσκεται ακόμα σε εξέλιξη.127

2.2 Οι επιστροφές αρχαιοτήτων στην Ιταλία από το 2006

και μετά

2.2.1 Το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης

Το 1972 το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης (Met) προχώρησε στην

αγορά ενός ελληνικού κρατήρα του 6ου αι. π. Χ., διακοσμημένου από τον

Ευφρόνιο, έναν από τους πιο σημαντικούς και πιο γνωστούς καλλιτέχνες της

αρχαιότητας. Ο κρατήρας, που απεικονίζει το θάνατο του Σαρπηδόνα, γιου του

Δία, αγοράστηκε από τον έφορο του Ελληνικού και Ρωμαϊκού Τμήματος του Met

Dietrich von Bothmer και τον διευθυντή του Μουσείου Thomas Hoving, για το

ποσό του ενός εκατομμυρίου δολαρίων. «Ήταν η πρώτη φορά που 1

εκατομμύριο δολάρια είχαν ποτέ δαπανηθεί για μια αρχαιότητα», δήλωσαν οι

υπεύθυνοι128. Η αγορά του αγγείου έγινε μέσω του -γνωστού πλέον και για την

ανάμειξή του στο δίκτυο αρχαιοκαπηλίας- εμπόρου αρχαιοτήτων Robert Hecht.

126 Οι Watson & Todeschini υποστηρίζουν ότι η έφοδος στα γραφεία του Medici προβλημάτισε τον

Becchina σχετικά με την ασφάλεια του και τον οδήγησε πίσω στον τόπο καταγωγής του, όπου οι

διασυνδέσεις του θα μπορούσαν να τον βοηθήσουν. 127 Τα στοιχεία σχετικά με την ανάμειξη του G. Becchina στο παράνομο δίκτυο αρχαιοκαπηλίας

αντλήθηκαν από το: Watson & Todeschini 2007, 291-293. 128 Watson & Todeschini 2007, ix.

46

Η τόσο ακριβή αγορά προκάλεσε

άμεσα πλήθος συζητήσεων και ερευνών

σχετικά με την προέλευση του αγγείου

και εγέρθηκαν υποψίες για παράνομη

ανασκαφή και διακίνησή του -από

ετρουσκικό τάφο στο Cerveteri129. Υπό

το βάρος των υποψιών αυτών, ο Hecht

παρουσίασε ως προέλευση του αγγείου

την προσωπική συλλογή ενός Αρμένιου

εμπόρου τέχνης, του Dikran A.

Sarafian, ο οποίος με δύο επιστολές

του υποστήριζε ότι ο κρατήρας είχε

περιέλθει στην οικογένειά του τη

δεκαετία του 1920 στο Λονδίνο και ότι

τώρα θέλοντας ο ίδιος να μετακομίσει από το Λίβανο, όπου διέμενε, στην

Αυστραλία είχε αποφασίσει να τον πουλήσει.130

Λίγα χρόνια αργότερα (το 1981-1982 και 1984), το Μet προχώρησε σε μια

δεύτερη, επίσης αμφιλεγόμενη, αγορά 16 αργυρών σκευών και πάλι από τον

Robert Hecht, η οποία κόστισε στο μουσείο 2,74 εκατομμύρια δολάρια και

προκάλεσε και πάλι έντονες συζητήσεις131. Έρευνες του αρχαιολόγου Malcom Bell

στο χώρο της Μοργκαντίνα στη Σικελία και ενδελεχή μελέτη της συλλογής από

τον Pier Giovanni Guzzo132 έδειξαν τη συσχέτιση των αντικειμένων με την περιοχή

και το κύκλωμα αρχαιοκαπηλίας που δρούσε εκεί133 και έδωσαν στα σκεύη την

ονομασία «θησαυρός της Μοργκαντίνα».

Παρότι οι ενδείξεις για παράνομη διακίνηση και αρχαιοκαπηλία ήταν σαφείς και

στις δύο περιπτώσεις, δεν υπήρχαν όμως επαρκή στοιχεία για να κινηθούν οι

υποθέσεις δικαστικά, με αποτέλεσμα να

εγκαταλειφθεί και η προσπάθεια

επιστροφής των αντικειμένων μέχρι τις

αρχές του 21ου αιώνα. Στις αρχές του

21ου αιώνα, όμως, η υπόθεση επανήρθε

στο προσκήνιο και ξεκίνησαν συζητήσεις

μεταξύ των δύο μερών. Τις συζητήσεις

αυτές προκάλεσαν τόσο η έφοδος στα

γραφεία του Giacomo Medici, όπου

ανακαλύφθηκαν φωτογραφίες με τα

129 Bλ. ενδεικτικά The New York Times, February 18 1973; The New York Times, February 19 1973;

The New York Times, May 8 1973; The New York Times, June 26 1973. 130 Watson & Todeschini 2007, xiii. 131 The New York Times, February 3 2006. 132 Guzzo, 2003. 133 Βλ. και την επίσημη ανακοίνωση του Υπουργείου πολιτισμού της Ιταλίας για την επιστροφή των

αργυρών αγγείων, 17 Μαρτίου 2010, http://www.beniculturali.it/mibac/opencms/MiBAC/sito-

MiBAC/Contenuti/MibacUnif/Eventi/visualizza_asset.html?id=70316&pagename=13398.

Εικόνα 1.

Εικόνα 2.

47

αντικείμενα, όσο και στο σπίτι του Robert Hecht, όπου βρέθηκε γραπτό υλικό με

πληροφορίες για την «παράνομη» ιστορία του κρατήρα του Ευφρονίου134.

Αποτέλεσμα των συζητήσεων αυτών ήταν να προχωρήσουν το 2006 το Μet και η

Ιταλία σε μία ρηξικέλευθη συμφωνία135. Το Met θα επέστρεφε τον κρατήρα του

Ευφρονίου, τα 16 αργυρά της Ελληνιστικής περιόδου και 4 ακόμα αγγεία

(Παράρτημα Ι). Επειδή κρίθηκε ότι το μουσείο αγόρασε τις αρχαιότητες «καλή

τη πίστει» (I), αντίστοιχα η Ιταλία συμφώνησε να προχωρήσει από τη δική της

μεριά σε δάνεια μεγάλης διάρκειας αρχαιοτήτων «ανάλογης ομορφιάς και

ιστορικής και καλλιτεχνικής σημασίας» (5.2). Μάλιστα, ορίστηκε το Met να έχει

το δικαίωμα να κάνει τις δικές του ανασκαφές και παρόλο που τα ευρήματα θα

ανήκουν στην Ιταλία, το Met να μπορεί να τα κρατήσει όσο χρειάζεται για τη

μελέτη και αποκατάστασή τους (7.1).136

Ο διευθυντής του Met, Philippe de Montebello, σε σχετική δήλωσή του137

χαιρέτησε τη συμφωνία ως την «κατάλληλη λύση σε ένα περίπλοκο πρόβλημα»

(παρ.6) και ανέδειξε τη σημασία από τη μία της συνέχισης της λειτουργίας του

Μουσείου και της προσφοράς του στα εκατομμύρια των επισκεπτών του (παρ.7)

και από την άλλη στη συνεργασία με την Ιταλία (παρ.6) και στην ανάγκη

απονομής δικαιοσύνης και επανόρθωσης προηγούμενων λανθασμένων πρακτικών

στην αγορά αρχαιοτήτων (παρ.6)

Η Ιταλία, λοιπόν, από τη μία μεριά έδρασε μέσα στα πλαίσια αυτού που ο

Merryman ονομάζει πολιτιστικό εθνικισμό. Επιδίωξε και πέτυχε την επιστροφή

αρχαιοτήτων, πιστεύοντας ότι η θέση τους ήταν και είναι μέσα στα εθνικά σύνορα

του κράτους της. Στη συμφωνία138, γίνεται αναφορά σε «ιταλική αρχαιολογική

κληρονομιά, που είναι η πηγή της εθνικής συλλογικής μνήμης» (Α), σε «έλεγχο

των αρχαιολογικών ανασκαφών» (C) και σε εφαρμογή του ιταλικού νόμου για

όλες τις αρχαιότητες που έχουν ανακαλυφθεί ή βρίσκονται στην ιταλική

επικράτεια, στην επιφάνεια του εδάφους, κάτω από αυτό ή και στα βάθη της

θάλασσας, καθώς και σε ιδιωτικές συλλογές (B, D). Από την άλλη μεριά, και το

Μουσείο προέβαλε επιχειρήματα του πολιτιστικού διεθνισμού του Merryman.

Γίνεται, λοιπόν, λόγος για «κοινή πολιτιστική κληρονομιά», καθώς και για

προστασία και έκθεση σε σύγκριση με άλλους πολιτισμούς (F).

Παρόλα αυτά, και οι δύο πλευρές δεν έμειναν αποκλειστικά σε αυτές τις θέσεις.

Έτσι, η Ιταλία πρώτα απ’ όλα αιτήθηκε την επιστροφή αρχαιοτήτων, για τις

οποίες είχε σαφή στοιχεία παράνομης διακίνησης και για τις οποίες μπορούσε να

134 Watson & Todeschini 2007, 156-180. 135 Agreement between The Ministry for Cultural Assets and Activities of the Italian Republic and

The Commission for Cultural and Environmental Assets and Education of the Region of Sicily and

The Metropolitan Museum of Art, 2006. 136 Βλ. και The New York Times, February 22, 2006. 137 Statement By The Metropolitan Museum Of Art On Its Agreement With Italian Ministry Of

Culture, 2006. 138 Agreement, 2006.

48

προβάλει στέρεα επιχειρήματα (Ε) και προέκρινε τη σημασία της επιστροφής

τους για την παρεμπόδιση των παράνομων ανασκαφών και του παράνομου

εμπορίου αρχαιοτήτων. Επιπλέον, προχώρησε σε αμοιβαία συνεργασία με το

Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης. Κι ενώ παλαιότερα δεν ήταν μέρος της

πολιτικής της, στη συμφωνία αυτή δέχτηκε τα μακροχρόνια δάνεια προς το

μουσείο, καθώς και τη δυνατότητα δικών του ανασκαφών. Με τον τρόπο αυτό,

προώθησε την κινητικότητα στο χώρο των αρχαιοτήτων, σημείο το οποίο δε

συνάδει με τον πολιτιστικό εθνικισμό του Merryman.

Από την άλλη πλευρά, το Μet φαίνεται να άφησε πίσω την αυστηρή πολιτική του

παρελθόντος, που ουσιαστικά αντιτιθόταν σε οποιαδήποτε επιστροφή

αρχαιοτήτων και καταδίκαζε τις πολιτικές των κρατών-πηγών. Στη συμφωνία,

εκτός από τις επιστροφές, γίνεται επίσης λόγος από την πλευρά του Μουσείου

για «υπεύθυνες αποκτήσεις» και «ηθικές και επαγγελματικές πρακτικές».

Όπως, όμως, ούτε η προηγούμενη στάση έδειχνε κάποιον πολιτιστικό διεθνισμό139

ούτε και η υιοθέτηση της καινούριας στάσης αποδεικνύει εγκατάλειψή του.

Στις δηλώσεις του Philippe de Montebello φάνηκε πλέον καθαρά η κατανόηση

ύπαρξης προβλήματος και η ανάγκη αντιμετώπισής του. Το πρόβλημα είναι η

δυσκολία στην αγορά νέων αρχαιοτήτων, μέσα σε ένα κλίμα κατακραυγής για

προηγούμενες τακτικές και συνεχόμενων δικαστικών διαμαχών, τα οποία

μπορούννα απειλήσουν την ομαλή λειτουργία του οικουμενικού μουσείου, αν όχι

και την ίδια την ύπαρξή του.

Επομένως, αυτή η συμφωνία περισσότερο ενισχύει μια ουσιαστική διεθνιστική

προσέγγιση, παρά αντιτίθεται σε αυτή, αφού βασίζεται σε αμοιβαία συνεργασία,

η οποία μπορεί από τη μία να δώσει ένα χτύπημα στην παράνομη διακίνηση

αρχαιοτήτων και από την άλλη να διασώσει την ύπαρξη των μουσείων.

Όπως το έθεσε ο υπουργός πολιτισμού της Ιταλίας, Rocco Buttiglione, στην τελετή

υπογραφής της συμφωνίας:

Η Ιταλία κέρδισε, το Μet δεν έχασε και αυτός που ωφελήθηκε είναι ο

πολιτισμός.140

Άλλωστε, η συνεργασία προϋποθέτει εύρεση κοινού εδάφους και κοινών

συμφερόντων, που καθόλου δε συνάδουν με το απόλυτο δίπολο πολιτιστικού

εθνικισμού και πολιτιστικού διεθνισμού.

139 Αλλά περισσότερο άλλου τύπου πολιτιστικό εθνικισμό, μιας και η προηγούμενη στάση του

Μουσείου ήταν χαρακτηριστική για την έντονη προσπάθεια να διατηρηθούν οι αρχαιότητες, που είχε

αγοράσει, στην κατοχή του, όπως ακριβώς προσπαθούσε έντονα και η Ιταλία να κρατήσει τις δικές

της αρχαιότητες μέσα στα σύνορά της. 140 The New York Times, February 22, 2006.

49

2.2.2 Το Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστόνης (Boston MFA)

Το Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστόνης υπήρξε από τα μουσεία της Βόρειας

Αμερικής, που προχώρησε πολύ άμεσα τόσο σε αλλαγή της πολιτικής του σχετικά

με τη διαχείριση των αρχαιοτήτων, όσο και σε άμεσες διαπραγματεύσεις με το

ιταλικό Υπουργείο Πολιτισμού, όταν ήρθαν στο φως τα στοιχεία σχετικά με την

υπόθεση Medici και υπήρξε σύνδεση της υπόθεσης με κάποια εκθέματά του.

Αποτέλεσμα των συνομιλιών αυτών ήταν η υπογραφή

συμφωνίας141 μεταξύ των δύο μερών, το Σεπτέμβριο του

2006 -λίγο μετά την υπογραφή της συμφωνίας με το Μet

- και η επιστροφή 13 αρχαιοτήτων, ανάμεσά τους ενός

αγάλματος της Σαβίνας, συζύγου του αυτοκράτορα

Αδριανού καθώς και 11 αγγείων (Βλ. Παράρτημα ΙΙ),

πολλά από τα οποία είτε απεικονίζονταν στις

φωτογραφίες του G. Medici και είχαν προέλθει από τον

έμπορο Robert Hecht ή από τη συλλέκτρια Shelby White

είτε είχαν αγοραστεί από την γκαλερί του G.Becchina,

Palladion Antike Kunst142. Σύμφωνα με κοινή

ανακοίνωση143 των δυο φορέων στις 28 Σεπτεμβρίου του

2006, η συμφωνία αυτή σημάδευε μια «νέα εποχή

πολιτιστικών ανταλλαγών» (παρ.2), ενώ στόχος, όπως

ανέφερε ο ίδιος ο ιταλός Υπουργός Πολιτισμού

Francesco Rutelli, ήταν η «αμοιβαία συνεργασία και

αξιοποίηση της πολιτιστικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας»144.

Η αρχή που έκανε παραπάνω, λοιπόν, το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας

Υόρκης ακολουθήθηκε άμεσα και από άλλα μουσεία.

Και στην περίπτωση της συμφωνίας αυτής, η ιταλική πλευρά πέτυχε την

επιστροφή αρχαιοτήτων, αλλά και εδώ η προσέγγισή της φανερώνει επίσης μια

πιο ανοιχτή προσέγγιση συνεργασίας και προβολής προς τα έξω. Μάλιστα, ο

ιταλός Υπουργού Πολιτισμού έκανε λόγο για «πολιτιστική κληρονομιά της

ανθρωπότητας», μια φράση που έχει χρησιμοποιηθεί κατά κόρον από τον

Merryman, προκειμένου να υποστηρίξει τη δική του «διεθνιστική» προσέγγιση

των μουσείων και των κρατών-αγοράς.

Από την άλλη πλευρά, το Μουσείο Τέχνης της Βοστόνης, όπως προηγουμένως και

το Μet, χωρίς να μείνει περιχαρακωμένο σε προηγούμενες πολιτικές, έδειξε να

προσαρμόζεται στις νέες συνθήκες, προκειμένου να εξασφαλίσει την ύπαρξη και

συνέχειά του. Εκτός από τις επιστροφές, δέχτηκε τη συνεργασία με τις ιταλικές

αρχές, ώστε να εξασφαλίζεται η νόμιμη προέλευση κάθε αποκτήματος. Όμως,

141 Joint Statement from the Museum of Fine Arts, Boston and the Italian Ministry of Culture, 2006. 142 The New York Times, September 29, 2006. 143 Joint Statement, September 29, 2006. 144 Joint Statement, September 29, 2006.

Εικόνα 3.

50

ταυτόχρονα πέτυχε τη «συνεργασία στους τομείς της γνώσης, της συντήρησης,

της αρχαιολογικής έρευνας», καθώς και σημαντικά δάνεια.

2.2.3 To Μουσείο J. P. Getty του Λος Άντζελες

Το 2001-2002 ο ιταλός Εισαγγελέας Paolo Ferri ζήτησε από το μουσείο J.P.Getty

στο Λος Άντζελες την επιστροφή 6 αρχαιοτήτων συμπεριλαμβανομένης και της

Αφροδίτης της Μοργκαντίνα, του περίφημου αγάλματος που είχε αγοράσει το

1988 το Getty μέσω της εφόρου του Marion True από τον Robin Symes145. Παρότι

έγιναν κάποιες ανεπίσημες συζητήσεις, το μουσείο τελικά δεν ανταποκρίθηκε στο

αίτημα αυτό.146

Το 2005, κι ενώ η Ιταλία είχε ήδη μηνύσει την

Marion True και το Getty την είχε απομακρύνει

από τη θέση της, το Μουσείο αποφάσισε να

ενδώσει για πρώτη φορά στα αιτήματα των

ιταλικών αρχών και να επιστρέψει τρεις

αρχαιότητες, έναν αρχαίο ελληνικό κρατήρα,

πιθανότατα ζωγραφισμένο από τον Αστέα, μια

ελληνική επιγραφή και ένα χάλκινο ετρουσκικό

κηροπήγιο147. Και από το 2006 και μετά οι

συνομιλίες ξεκίνησαν ξανά.148

Τον Ιούνιο του 2006, μάλιστα, σε κοινή ανακοίνωση

των δύο μερών, προαναγγέλθηκε η υπογραφή

συμφωνίας, που θα σφράγιζε τη συνεργασία τους και θα περιλάμβανε «κοινή

συνεργασία, έρευνα και την ανταλλαγή σημαντικών αρχαιοτήτων»149, κατά τα

πρότυπα και των προηγούμενων συμφωνιών που είχε υπογράψει η Ιταλία με

άλλα μουσεία των Η.Π.Α.

Μάλιστα, από τα τέλη Οκτώβρη του 2006, το Μουσείο J. P. Getty άλλαξε την

πολιτική του σχετικά με την απόκτηση αρχαιοτήτων, υιοθετώντας μια ισχυρή νέα

πολιτική150, υπό το βάρος των πρόσφατων αποκαλύψεων και των δικαστικών

διαμαχών που εκκρεμούσαν. Η νέα αυτή πολιτική όριζε:

α/την ανάγκη έγκυρου και νόμιμου τίτλου για κάθε νέο απόκτημα (C.1).

β/ την άσκηση δέουσας επιμέλειας από την πλευρά του μουσείου, προκειμένου να

εξακριβώσει την προέλευση κάθε νέου αντικειμένου (C.2).

145 Felch, & Frammolino, 2011, 84-95. 146 Felch & Frammolino, 2011, 233. 147 Felch & Frammolino, 2011, 267. 148 J. Paul Getty Trust and Italian Ministry of Culture Issue Joint Statement, 2006. 149 The J. Paul Getty Trust And The Italian Ministry Of Culture Issue Joint Statement, 2006. 150 Policy Statement Acquisitions by the J. Paul Getty Museum, 2006.

Εικόνα 4.

51

γ/ την εγκατάλειψη απόκτησης αντικειμένου, για το οποίο το μουσείο γνωρίζει ότι

η διακίνηση του είναι αποτέλεσμα παράνομης πράξης ή παραβαίνει τις διεθνείς

συνθήκες (C.3).

δ/ την αποδοχή της Συνθήκης της UNESCO του 1970 και την απαγόρευση

σύμφωνα με αυτή νέας απόκτησης αντικειμένου, το οποίο δεν αποδεικνύεται

εγγράφως ότι είτε εξήχθη νόμιμα μετά το 1970 είτε βρισκόταν εκτός της χώρας

προέλευσής του ήδη πριν το 1970.

Η νέα πολιτική του Μουσείου Getty αντιπροσωπεύει τις συνεχόμενες

προσπάθειές μας να διασφαλίσουμε ότι η πολιτιστική κληρονομιά κάθε

έθνους αποτελεί αντικείμενο σεβασμού και προστασίας, ενώ

ταυτόχρονα προσφέρουμε στο κοινό τη δυνατότητα να βιώσει άμεσα

την επαφή με σπουδαία έργα τέχνης που αντιπροσωπεύουν την κοινή

πολιτιστική κληρονομιά της ανθρωπότητας.151

δήλωνε ο Διευθυντής του Μουσείου Michael Brand προσθέτοντας:

Το τοπίο της πολιτιστικής κληρονομιάς αλλάζει ραγδαία και το Getty

πρέπει να ανταποκριθεί στις αλλαγές αυτές.152

Η πρώτη προσπάθεια υπογραφής συμφωνίας έγινε τελικά τον Οκτώβριο του

2006. Οι δύο πλευρές φέρονται να συμφώνησαν στην επιστροφή 26 αντικειμένων

από το Getty, δανεισμό από την Ιταλία αρχαιοτήτων, καθώς και συνεργασία

στους τομείς της έρευνας, συντήρησης και οργάνωσης εκθέσεων. Επιπλέον,

προτεινόταν κοινός τίτλος για περίοδο 4 χρόνων για το άγαλμα της Αφροδίτης

της Μοργκαντίνα, που είχε αποτελέσει αντικείμενο έντονης διεκδίκησης των

Ιταλών. Η προέλευση του αγάλματος δεν είχε εξακριβωθεί και η περίοδος των 4

χρόνων θα είχε ακριβώς το σκοπό αυτό, τον προσδιορισμό της προέλευσής, ο

οποίος θα οδηγούσε και στην τελική απόφαση σχετικά με το δικαίωμα

ιδιοκτησίας του153. Η Ιταλία, όμως, τελικά υποχώρησε από τη συμφωνία. Βασικός

λόγος ήταν ο διακανονισμός σχετικά με την Αφροδίτη, αλλά και η άρνηση

οποιαδήποτε συζήτησης σχετικά με ένα ακόμα χάλκινο άγαλμα, που διεκδικούσε,

το άγαλμα «Νικηφόρου Νεότητας», για το οποίο, όμως, το Getty υποστήριζε ότι

δεν υπήρχε καμία βάση στη διεκδίκηση, μιας και είχε βρεθεί σε διεθνή ύδατα154.

Παρά την αντίδραση της Ιταλίας και την ακύρωση της συμφωνίας από την

πλευρά της, το Μουσείο εξέδωσε ανακοίνωση στις 21 Νοεμβρίου 2006, στην

οποία δήλωνε ότι θα συνέχιζε να την υποστηρίζει, εμμένοντας στην επιστροφή

των 26 αντικειμένων155, παρά το γεγονός ότι δεν υπήρχε η ελπίδα για ανταλλαγές

151 J. Paul Getty Museum Announces Revised Acquisitions Policy, New Provisions Require More

Provenance Information for Acquisitions of Ancient Art, 2006, παρ.6. 152 J. Paul Getty Revised Acquisitions Policy, 2006, παρ.3. 153 Felch & Frammolino 2011, 293. 154 The New York Times, November 22, 2006. 155 J. Paul Getty Museum To Return 26 Objects To Italy, Italian Ministry of Culture declines to honor

earlier agreement to finalize a long-term cooperative relationship with the Getty, 2006.

52

που είχε πετύχει π.χ. το Μet ή η Βοστόνη.156 Μάλιστα, επέμεινε στην επιθυμία

διενέργειας συνομιλιών και τον Μάρτιο του 2007 προχώρησε σε επιστημονικό

εργαστήριο157, με στόχο την εξακρίβωση της προέλευσης της Αφροδίτης, που

μπορεί να έλυνε τη διαφορά των δύο πλευρών.

Τον Απρίλιο του ίδιου χρόνου, οι σχέσεις των δύο πλευρών εντάθηκαν και πάλι

με την επιβολή εμπάργκο στο μουσείο εκ μέρους της ιταλικής πλευράς158. Μετά,

όμως, από επανάληψη των συνομιλιών τελικά ανακοινώθηκε την 1η Αυγούστου

2007 συμφωνία, η οποία προέβλεπε την επιστροφή 40 αρχαιοτήτων (Βλ.

Παράρτημα V), συμπεριλαμβανομένης και της Αφροδίτης, τη συνέχιση των

ερευνών για το χάλκινο άγαλμα «Νικηφόρου Νεότητας», καθώς και συνεργασία

σε όλους τους τομείς της έρευνας, έκθεσης και συντήρησης έργων, αλλά και

δανεισμό.159 Η συμφωνία υπογράφηκε τελικά στις 25 Σεπτεμβρίου του 2007.160

Ο ιταλός Υπουργός Πολιτισμού Francesco Rutelli δήλωσε:

Η σημερινή υπογραφή σηματοδοτεί μια νέα εποχή. Μακρές και

περίπλοκες διαπραγματεύσεις ολοκληρώνονται, αλλά πάνω απ’ όλα

μια νέα εποχή καθαρότητας ξεκινά στο χώρο του εμπορίου αγοράς

αρχαιολογικών αγαθών. Η ιστορική συμφωνία ανάμεσα στην Ιταλία

και στο Getty προβλέπει την επιστροφή 40 αριστουργημάτων και

καθορίζει τα όρια της επιστημονικής συνεργασίας σε ηθική βάση.

Σήμερα η Ιταλία είναι ο ηγέτης μιας πολιτιστικής διπλωματίας που θα

κάνει πιο δύσκολη τη ζωή για τους διεθνείς εμπόρους τέχνης.161

ενώ, αντίστοιχα ο Διευθυντής του Getty, Michael Brand τόνισε:

Αν και σε όλους εμάς εδώ στο Getty θα μας λείψει να έχουμε τα

αντικείμενα αυτά ως μέρος της καθημερινότητάς μας και να

μαθαίνουμε από αυτά, η επιστημονική μας έρευνα κατέδειξε ότι το

σωστό σπίτι τους είναι στην Ιταλία. Η υπογραφή αυτής της

συμφωνίας σε συνδυασμό με τη νέα, πιο αυστηρή πολιτική νέων

αποκτήσεων σημαίνει ότι μπορούμε να αφήσουμε πίσω μας τα

ζητήματα που αφορούν αυτά τα αντικείμενα και να εστιάσουμε στο

χτίσιμο μια ακόμη πιο ισχυρής συνεργασίας με την Ιταλία.

Ενώ συνεχίζουμε να προετοιμαζόμαστε για τη φυσική επιστροφή των

αντικειμένων αυτών, τώρα περιμένουμε με ανυπομονησία να

δουλέψουμε μαζί με τους νέους συνεργάτες μας στην Ιταλία, για να

156 «Δε θα πάρουμε τίποτα σε αντάλλαγμα, εκτός αν η ιταλική πλευρά αλλάξει γνώμη, δήλωσε ο

Michael Brand σε τηλεφωνική συνέντευξη.» The New York Times, November 22, 2006. 157 J. Paul Getty Museum Announces Scientific Workshop, International Experts Will Join Study of

Cult Statue of a Goddess, 2006. 158 Felch & Frammolino 2011, 303. 159 Italian Ministry Of Culture And The J. Paul Getty Museum Sign Agreement In Rome, 2007. 160 Italian Ministry Of Culture And The J. Paul Getty Museum Sign Agreement In Rome, 2007. 161 Agreement, 2007.

53

συζητήσουμε μακροχρόνια δάνεια, τα οποία θα συμπληρώσουν τη

συλλογή του Μουσείου Getty και θα συμβάλλουν στον κοινό μας στόχο

να μοιραστούμε με τους επισκέπτες του μουσείου μας στο Λος

Άντζελες την πλούσια πολιτιστική κληρονομιά της Ιταλίας.

Τα συμπεράσματα που προκύπτουν από τη συμφωνία και τις δηλώσεις των

υπευθύνων δεν απέχουν ιδιαίτερα από τα αντίστοιχα των προηγούμενων

συμφωνιών της Ιταλίας με το Μet και το Μουσείο Τέχνης της Βοστόνης.

Από τη μεριά της, η Ιταλία κέρδισε, όπως και στις προηγούμενες περιπτώσεις, τις

επιστροφές από το Μουσείο Getty. Ο ιταλός Υπουργός Πολιτισμού ενώ έκανε

λόγο για ηθική βάση, παρόλα αυτά τόνισε κυρίως, όμως, το ρόλο της συμφωνίας

αυτής στην καταπολέμηση του παράνομου εμπορίου162, αλλά και στη νέα εποχή

συνεργασίας μεταξύ των αντιτιθέμενων μέχρι πρότινος μερών.

Αντίστοιχα, και ο Διευθυντής του Getty χρησιμοποίησε τη φράση «σωστό σπίτι»,

υποχωρώντας στη θέση της Ιταλίας, μόνο όμως, για να τονίσει αμέσως μετά τη

νέα εποχή συνεργασίας, για την οποία δήλωσε πως όλοι στο μουσείο

ανυπομονούν. Ταυτόχρονα, είναι εμφανής και η ανακούφιση για την απεμπλοκή

από την προηγούμενη δύσκολη θέση, στην οποία είχε περιέλθει το Μουσείο με τις

αμφισβητούμενες αγορές, που του κόστισαν σε χρήματα, φήμη και στην Έφορο

Αρχαιοτήτων του.

Μάλιστα, κι ενώ η συνεργασία των δύο μερών μπήκε σε εφαρμογή, το Μουσείο

προχώρησε τον Απρίλιο του 2009 σε εθελοντική επιστροφή ενός θραύσματος

ρωμαϊκής τοιχογραφίας του 1ου αιώνα μ.Χ. Όπως προκύπτει από την επίσημη

ανακοίνωση του Μουσείου και του διευθυντή του Michael Brand, η πρωτοβουλία

για την επιστροφή ήταν αποκλειστικά του Μουσείου, όταν αυτό είδε φωτογραφία

ενός άλλου τμήματος της ίδιας τοιχογραφίας, που επαναπατρίστηκε από ιδιώτη

συλλέκτη, και αναγνώρισε ότι αποτελούσαν τμήματα του ίδιου έργου.163 Άλλη μια

κίνηση καλής θέλησης από το Μουσείο, που φάνηκε σα να ήθελε να διασφαλίσει

τη νέα συνεργασία με την Ιταλία πάση θυσία.

2.2.4 Το Μουσείο του Πανεπιστημίου Princeton

Το μουσείο του Πανεπιστημίου Princeton επέστρεψε στην Ιταλία αρχαιότητες στο

διάστημα που μελετάμε πρώτη φορά το 2007. Σύμφωνα με την ανακοίνωσή του

στις 26 Οκτωβρίου 2007164, το Μουσείο του Πανεπιστημίου και η Ιταλική

Δημοκρατία διευθέτησαν το ζήτημα, που είχε προκύψει σχετικά με 15

αρχαιότητες, τις οποίες διεκδικούσε το ιταλικό Υπουργείο Πολιτισμού.

162 Σύμφωνα με άρθρο των New York Times η περιοχή της Μοργκαντίνα, μετά τις εξελίξεις αυτές,

φυλάσσεται πλέον από τους κατοίκους της και μεταλλικός φράχτης έχει τοποθετηθεί γύρω από τον

αρχαιολογικό χώρο. The New York Times, July 4, 2007. 163 The J. Paul Getty Museum Will Return A 1st Century Roman Fresco To Italy In May 2009. 164 News at Princeton, October 26, 2007.

54

Τέσσερα από τα αντικείμενα (Παράρτημα ΙΙΙa), ενώ ο τίτλος τους θα

μεταφερόταν στην Ιταλία, θα παρέμεναν στο Princeton σα δάνειο. Τέσσερα

τεχνουργήματα (Παράρτημα ΙΙΙb) θα επιστρέφονταν στην Ιταλία και τα υπόλοιπα

επτά τεχνουργήματα (Παράρτημα ΙΙΙc) θα παρέμεναν μόνιμα στη συλλογή του

Μουσείου.

Η συγκεκριμένη συμφωνία το 2007 είχε επιτευχθεί με τη συγκατάθεση και από

την πλευρά του ιταλικού υπουργείου για :

α/ δάνεια έργων μεγάλης πολιτισμικής σημασίας από την Ιταλία στο Μουσείο του

Πανεπιστημίου Princeton και β/ πρόσβαση των φοιτητών του Πανεπιστημίου σε

ανασκαφές (χώρους), με σκοπό την αρχαιολογική μελέτη και έρευνα.165

Στην ίδια ανακοίνωση, η διευθύντρια του Μουσείου Τέχνης του Princeton

σημείωνε:

Στην περίπτωση αυτή, το μουσείο έχει κερδίσει πρόσβαση σε

ανεκτίμητους πόρους στην Ιταλία κι έχει έτσι ξεκινήσει ένα δυνητικά

νέο κεφάλαιο στη συνεργασία και στην πρόοδο της γνώσης.

Πιστεύουμε ότι η συμφωνία αυτή δημιουργεί ένα νέο μοντέλο

συνεργασίας, το οποίο θα ωφελήσει τους φοιτητές και μελετητές για

πολλά χρόνια στη συνέχεια.

Και αυτή η συνεργασία, την ίδια περίπου εποχή των συνεργασιών με το Μet και

το Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστόνης, ακολουθεί την ίδια λογική. Η Ιταλία,

από τη μία, ζητά και πετυχαίνει επιστροφή αρχαιοτήτων της, που σχετίζονται με

την αρχαιοκαπηλία και την παράνομη διακίνηση αρχαιοτήτων και από την άλλη

κάνει ένα άνοιγμα εκτός των συνόρων της με συνεργασία και συμφωνία για

δάνεια και κοινές ανασκαφές και μελέτες. Αντίστοιχα, το Μουσείο του

Πανεπιστημίου Princeton δέχεται τις επιστροφές, αλλά κερδίζει σε αντάλλαγμα

πρόσβαση σε αρχαιολογική έρευνα και δάνεια σημαντικών αρχαιοτήτων, τα

οποία, χωρίς των κίνδυνο των νομικών επιπλοκών, μπορούν να εξασφαλίσουν τη

λειτουργία του. Άλλωστε, στην περίπτωση αυτή το Μουσείο ανήκει στα πλαίσια

ενός πανεπιστημίου, για το οποίο προέχει πέρα από οτιδήποτε άλλο η

δυνατότητα έρευνας και μελέτης.

Η περίπτωση, όμως, του Μουσείου του Πανεπιστήμιο Princeton είναι πιο

ιδιαίτερη από τις δύο προηγούμενες και μπορεί να γεννήσει αντίστοιχα πολλά

ερωτηματικά. Και αυτό διότι φάνηκε ότι η συμφωνία του 2007 δεν απέτρεψε νέα

ένταση στις σχέσεις των δύο μερών το 2010.

Σύμφωνα, λοιπόν, αρχικά με άρθρο που δημοσιεύτηκε τον Ιούνιο του 2010 στην

εφημερίδα New York Times166, το γραφείο του εισαγγελέα στη Ρώμη είχε εκδώσει

165 News at Princeton, October 26, 2007.παρ.4,5. 166 The New York Times, June 2, 2010.

55

14σέλιδη ανακοίνωση νομικού περιεχομένου για τον έφορο -από το 1992-

αρχαιοτήτων του Μουσείου, J. Michael Padgett, στα πλαίσια έρευνας για

«παράνομη εξαγωγή και ξέπλυμα» Ιταλικών αρχαιολογικών αγαθών που

σχετίζονταν με τον έμπορο αρχαιοτήτων Edoardo Almagià.

Η νέα αυτή υπόθεση προκάλεσε μεγάλη έκπληξη, μιας και είχε θεωρηθεί ότι

αυτοί οι τρόποι αντιμετώπισης των διαφορών μεταξύ της Ιταλίας και των

αμερικάνικων μουσείων είχαν δώσει τη θέση τους σε συμφωνίες συνεργασίας

μεταξύ των μερών. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον, πάντως, είχαν οι αντιδράσεις των

εμπλεκομένων.

Έτσι, ο Edoardo Almagià, ο έμπορος τέχνης, που συνδέεται από τις ιταλικές

αρχές με τα κυκλώματα αρχαιοκαπηλίας, σε συνέντευξη, που έδωσε για

εφημερίδα του Princeton167, μίλησε για «ιδεολογική μάχη», αλλά και για

«παραλογισμό και σχιζοφρένεια» της Ιταλίας, που έχει επιδοθεί σε ένα

«διαφημιστικό κόλπο», ενώ ταυτόχρονα αφήνει την υπόλοιπη πολιτιστική

κληρονομιά της να καταρρέει. Επίσης, μίλησε για «το δικαίωμα του μουσείου να

συλλέγει και το δικαίωμα του εμπόρου να εμπορεύεται» σε μια υγιή αγορά

αρχαιοτήτων. Οι απόψεις αυτές του Almagià μοιάζουν πολύ με τον πολιτιστικό

διεθνισμό του Merryman και είναι οι απόψεις που ένα μουσείο της Βόρειας

Αμερικής θα υποστήριζε ίσως μια δεκαετία πριν.

Το 2010, όμως, τα πράγματα έχουν αλλάξει. Με τις θέσεις του εμπόρου

αρχαιοτήτων Almagià δε συντάσσεται απαραιτήτως το Μουσείο Τέχνης του

Πανεπιστημίου Princeton. Έτσι, ανώτερη σύμβουλος (counsel) του Πανεπιστημίου,

η Lorraine Sciarra ανέφερε:

Το Μουσείο Τέχνης του Πανεπιστημίου Princeton έχει αυστηρή

πολιτική αποκτήσεων (από το 2006), σύμφωνη και με τη Συνθήκη της

UNESCO του Νοεμβρίου του 1970 σχετικά με την απόκτηση έργων

τέχνης της αρχαιότητας ή αρχαιολογικού υλικού. Η πολιτική αυτή

αντικατοπτρίζει τη δέσμευση του μουσείου στο σεβασμό της

διατήρησης της πολιτιστικής κληρονομιάς όλων των εθνών, όπως και

στη νομοθεσία κάθε χώρας προέλευσης σχετικά με την πολιτιστική

κληρονομιά της.168

Το Μουσείο του Πανεπιστημίου Princeton συνεχίζει να φροντίζει να

σέβεται τα πολιτιστικά αγαθά.169

Το μουσείο πραγματοποιεί ενδελεχή έρευνα για όλα τα νέα πιθανά

αποκτήματα και έχει δεσμευτεί να προωθήσει ενεργά την εξέταση των

παλαιότερων πρακτικών συλλογής μας. Όταν μεταφέρουμε τίτλους

έργων τέχνης, το κάνουμε γιατί έχουμε προσδιορίσει ότι αυτό είναι

167 PAW July 7, 2010. 168 The Daily Princetonian, November 30, 2010. 169 News at Princeton, January 25, 2012.

56

σύμφωνο με την πολιτική αποκτήσεών μας, με διεθνείς συμβάσεις ή με

ισχύουσες διμερείς συμφωνίες.170

Τελικά, τον Ιανουάριο του 2012, συνολικά 170 ολόκληρα τεχνουργήματα ή

θραύσματα επέστρεψαν στην Ιταλία, αν και το Princeton κατηγορήθηκε ότι δεν

εξέδωσε ούτε ακριβή κατάλογο των αντικειμένων που επεστράφησαν, ούτε

κατάλογο των αντικειμένων που σχετίζονταν με τον Almagià.

Ο James Steward, διευθυντής του Μουσείου του Πανεπιστημίου Princeton δήλωσε:

Το πνεύμα των διαπραγματεύσεων αυτών έχει προσανατολιστεί στη

διατήρηση της ακαδημαϊκής πρόσβασης σε σημαντικά έργα τέχνης,

παράλληλα με την τήρηση των διεθνών συμφωνιών σχετικά με τη

διάθεση της πολιτιστικής κληρονομιάς.

Όπως και με τις προηγούμενες συμφωνίες, το μουσείο και το

Πανεπιστήμιο καθιέρωσαν ένα σύνολο κριτηρίων για να αξιολογήσουν

το καθεστώς των αντικειμένων αυτών, συμπεριλαμβανομένων και

παραγόντων, όπως η πιθανή τοποθεσία ανακάλυψης του αντικειμένου

και η τοποθεσία κατασκευής του.171

2.2.5 Το Μουσείο του Κλήβελαντ

Το Νοέμβριο του 2008 το Μουσείο του Κλήβελαντ, ακολουθώντας τα

προηγούμενα πρότυπα συνεργασίας με την Ιταλία στο θέμα των αιτημάτων

επιστροφής αρχαιοτήτων και μετά από 18 μήνες συνομιλιών, προχώρησε επίσης

σε συμφωνία172 με τις ιταλικές αρχές για την επιστροφή 13 αρχαιοτήτων173 (Βλ.

Παράρτημα ΙV), τα οποία παραδόθηκαν τελικώς τον Απρίλιο του 2009. Η

συμφωνία προέβλεπε από την ιταλική πλευρά δάνειο 13 αρχαιοτήτων «ανάλογης

αξίας» και μάλιστα για μια περίοδο 25 ετών, πολύ μεγάλη για τα δεδομένα της

Ιταλίας.174

Οι εν λόγω αρχαιότητες αποδείχθηκε ότι προέρχονταν από παράνομη ανασκαφή

και διακίνηση μέσω του κυκλώματος αρχαιοκαπηλίας που είχε ως βάση τον G.

Medici και περιλάμβανε επίσης τους Robert Hecht και Robin Symes. Οι σχετικές

αποδείξεις προήλθαν από την έφοδο στα γραφεία του Medici στο Freeport της

Γενεύης και αποτελούνταν κυρίως από τις φωτογραφίες Polaroid, επιστολές και

άλλα έγγραφα που έδειχναν την παράνομη προέλευσή των αρχαιοτήτων.175

170 News at Princeton, ό.π. 171 The Daily Princetonian, November 30th, 2010. 172 Βλ. άρθρο της Lee Rosenbaum στο blog CultureGrrl, More on Cleveland Museum's Returns to

Italy: 25-Year Loans, November 20, 2008.

http://www.artsjournal.com/culturegrrl/2008/11/more_on_cleveland_museums_retu.html 173 Μαζί με έναν σταυρό του 14ου αιώνα. 174 Όπως παραθέτει τους όρους της συμφωνίας η Lee Rosenbaum σε άρθρο της στο blog CultureGrrl,

More on Cleveland Museum's Returns to Italy: 25-Year Loans, November 20, 2008

http://www.artsjournal.com/culturegrrl/2008/11/more_on_cleveland_museums_retu.html 175 CultureGrrl, ό.π.

57

Και στην περίπτωση αυτή, η Ιταλία πέτυχε επιστροφή αρχαιοτήτων, αλλά και

στην περίπτωση αυτή, όπως και στις προηγούμενες, το βάρος δόθηκε στην

καταπολέμηση των παράνομων ανασκαφών και του παράνομου εμπορίου

αρχαιοτήτων. Ο Maurizio Fiorilli, o ιταλός δικηγόρος, που εκπροσώπησε το

Υπουργείο στις διαπραγματεύσεις, δήλωσε ότι: «πιστεύω ότι η κοινή γνώμη

μπορεί πραγματικά να εκτιμήσει ότι αυτή είναι μια ακόμη προσπάθεια για την

αντιμετώπιση του παράνομου εμπορίου»176. Μάλιστα, στη συμφωνία αυτή, η

Ιταλία προχώρησε ένα βήμα παραπάνω και αντί για 4 τέσσερα χρόνια δανείου,

που είχε υπογράψει στις περιπτώσεις των άλλων μουσείων, εδώ προχώρησε σε

υπογραφή δανείου 25 χρόνων, ένα διάστημα πολύ μεγάλο και ενδεικτικό της

απαγκίστρωσής της από την ιδεολογία του πολιτιστικού εθνικισμού του

Merryman.

Αντίστοιχα, ο διευθυντής του Μουσείου Timothy Rub δήλωσε ότι :

Οι εκπρόσωποι της Ιταλικής κυβέρνησης, με τους οποίους

συνεργαστήκαμε, ήταν αφιερωμένοι στο έργο τους και στην

επιδιόρθωση αυτών που θεωρούσαν ως λάθη όσο καλύτερα

μπορούσαν. Αλλά, επίσης, διεξήγαγαν τις συνομιλίες αυτές με λογική

και με πολύ προσεκτικό τρόπο. Εξετάσαμε όλα τα ζητήματα μαζί και

καταλήξαμε σε συμπεράσματα που και οι δύο πλευρές θεωρούν

σωστά και δίκαια.177

2.2.6 Ινστιτούτο Τεχνών της Μινεάπολις (ΜΙΑ)

Το Ινστιτούτο Τεχνών της Μινεάπολις επίσης επέστρεψε

ένα αρχαίο αγγείο στην Ιταλία και μάλιστα πολύ

πρόσφατα, στα τέλη του 2011. Επρόκειτο για έναν

Αθηναϊκού κρατήρα του 5ου αι. π.Χ., τον οποίο το

Ινστιτούτο είχε αγοράσει το 1983 από τον έμπορο

αρχαιοτήτων Robin Symes178.

Όπως αποκαλύφθηκε από τις φωτογραφίες που βρέθηκαν

κατά την έφοδο στον Medici, το αγγείο ανήκε σε αυτά που

είχε εκείνος δεχτεί ως προϊόντα λαθρανασκαφής και είχε

διακινήσει παράνομα.

Σύμφωνα με το δελτίο τύπου179 που εξέδωσε το Ινστιτούτο, το ίδιο ήρθε σε

επαφή με τις ιταλικές αρχές, όταν άρχισε να έχει αμφιβολίες σχετικά με την

προέλευσή του αγγείου. Αποτέλεσμα των συνομιλιών ήταν η συμφωνία για

επιστροφή του και η έναρξη και σε αυτή την περίπτωση συνεργασίας των δύο

μερών.

176 Cleveland.com, November 1, 2008. 177 CultureGrrl, ό.π. 178 Star Tribune, September 16, 2011. 179 Minneapolis Institute of Art to transfer Volute Krater, 2011.

Εικόνα 5.

58

Η επιλογή να μεταβιβάσουμε τον κρατήρα καταδεικνύει τη δέσμευση

του Ινστιτούτου Τεχνών της Μινεάπολις στις υψηλότερες ηθικές

δεσμεύσεις για τη διαμόρφωση και διατήρηση των συλλογών μας,

δήλωσε η διευθύντρια και πρόεδρος του ιδρύματος Kaywin Feldman, η οποία

αλλού σημειώνει σχετικά με τη νέα κατάσταση που έχει διαμορφωθεί στον 21ο

αιώνα:

Τότε ρωτήσαμε την προέλευση και είπαν ότι προερχόταν από

«ιδιωτική συλλογή στην Ελβετία». Αυτό ήταν αποδεκτό το 1983 –

τώρα δε θα ήταν αποδεκτό. Και η αλήθεια είναι ότι τώρα δε θα

αποκτούσαμε κανένα έργο αρχαίας τέχνης που να είχε ανασκαφεί

πρόσφατα εκτός και αν είχε προέλευση που έδειχνε ότι ήταν έξω από

τη χώρα προέλευσης του τουλάχιστον πριν το 1970.180

Αντίστοιχα, ο ιταλός Υπουργός Πολιτισμού μίλησε για επιτυχία της

διπλωματικής οδού και συνεργασία μεταξύ της Ιταλίας και του Ινστιτούτου.181

Και σε αυτή την περίπτωση, λοιπόν, παρατηρούμε την επανάληψη του μοτίβου

επιστροφής αρχαιοτήτων από ένα μουσείο με αντάλλαγμα τη συνεργασία και

την αποφυγή δικαστικής διαμάχης, αλλά και την υιοθέτηση μετριοπαθών

στάσεων και από τις δύο πλευρές.

180 Minnesota Public Radio News, September 15, 2011. 181 Minneapolis Institute of Art to transfer Volute Krater, 2011.

59

3. Οι πρόσφατες επιστροφές αρχαιοτήτων στην

Ελλάδα

Η Ελλάδα εκτείνεται σε μια περιοχή με πλούσια πολιτιστική κληρονομιά αιώνων.

Αποτέλεσμα είναι το κράτος, που κέρδισε επισήμως την ανεξαρτησία του το

1830, να έχει κληρονομήσει έναν τεράστιο θησαυρό αρχαιοτήτων και μαζί με

αυτόν την ευθύνη για την προστασία και εκμετάλλευσή του.

Οι Έλληνες αφυπνίστηκαν εθνικά κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, σε μια

περίοδο δηλαδή σχηματισμών των εθνών στην Ευρώπη, αλλά και απέραντου

ευρωπαϊκού θαυμασμού για τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, ο οποίος θεωρήθηκε

η βάση του δυτικού πολιτισμού. Μέσα στα πλαίσια αυτά, η χώρα χρησιμοποίησε

εκτενώς και από την αρχή τον πλούτο της σε αρχαιότητες. Αρχικά, ως ενωτικό

στοιχείο των κατοίκων της περιοχής και ως διαφοροποιητικό στοιχείο με τους

κατακτητές Οθωμανούς. Έπειτα, ως μέσο προβολής των ελληνικών αιτημάτων και

ως μέσο εδραίωσής τους στις ευρωπαϊκές συνειδήσεις ως δίκαιων. Και τέλος, ως

συνεκτικό κρίκο των Ελλήνων και ως βασικό -μαζί με τα στοιχεία της γλώσσας

και της ορθόδοξης χριστιανικής θρησκείας- στοιχείο της εθνικής τους ταυτότητας.

Αντίστοιχα, η σημασία που απέδωσε το νέο ελληνικό κράτος στις αρχαιότητες

αντικατοπτρίστηκε και στη νομοθεσία. Ο πρώτος «αρχαιολογικός νόμος» της

ανεξάρτητης πλέον Ελλάδας θεσπίστηκε πολύ νωρίς, το 1834, από την κυβέρνηση

της Αντιβασιλείας και τον G.-L. Mauer182. Και μόνο η δημιουργία του νόμου

αυτού, ο οποίος μπορεί να χαρακτηριστεί έως και πρωτοποριακός για την εποχή

του183, μιας και πρόκειται για έναν από τους πρώτους εθνικούς νόμους, που

ασχολείται με σχετικά ζητήματα, φανερώνει τη βαρύτητα που έδωσε στην

αρχαιολογική κληρονομιά ήδη από τα πρώτα βήματά του το νέο κράτος. Ο νόμος

όριζε για πρώτη φορά ότι «Ὅλαι αἱ ἐντός τῆς Ἑλλάδος ἀρχαιότητες, ὡς ἔργα

τῶν προγόνων τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ, θεωροῦνται ὡς κτῆμα ἐθνικόν ὅλων τῶν

Ἑλλήνων ἐν γένει» (άρθρο 61), δίνοντας, όπως αναφέρει και ο Π. Πάντος στη

μελέτη του, «χαρακτήρα εθνικής ταυτότητας και εθνικού προσανατολισμού»

στα αρχαιολογικά αγαθά184.

Με τον νόμο ΒΧΜΣΤ(2646)/24.7.1899185 αναγνωρίζεται πλέον η κυριότητα όλων

των αρχαιοτήτων αποκλειστικά στο κράτος (άρθρο 1)186, διευρύνεται ο όρος

αρχαιολογικά αγαθά, ώστε να περιλαμβάνει και τα προερχόμενα από τη

182 Νόμος περί των επιστημονικών και τεχνολογικών συλλογών, περί ανακαλύψεως και διατηρήσεως

των αρχαιοτήτων και της χρήσης αυτών, 1834, ΦΕΚ A 22/1834. 183 Βουδούρη 2003, 23. 184 Πάντος 2000, 16. 185 Νόμος Περί ἀρχαιοτήτων, 1899. ΦΕΚ Α’ 158. 186 Πάντος 2000, 17.

60

βυζαντινή περίοδο (άρθρο 1)187, απαγορεύεται η εξαγωγή αρχαιοτήτων χωρίς την

άδεια του κράτους (άρθρο 22), ενώ επίσης τιμωρείται κάθε εμπλοκή σε

λαθρανασκαφή ή παράνομη διακίνηση αρχαιοτήτων. Είναι εμφανές και από τις

ρυθμίσεις αυτές ότι πλέον στις αρχές του 20ου αιώνα η αρχαιολογική κληρονομιά

στο σύνολο της, και σε μία ευθεία διαδοχή από την κλασική αρχαιότητα έως τη

σύγχρονη εποχή188, προβάλλεται ως ιδιαίτερα σημαίνουσα για την ταυτότητα του

Νεοέλληνα.

Κατά τον 20ο αιώνα, με το νόμο του 1932189 (5351) εξακολουθούν να

αναγνωρίζονται τα αρχαιολογικά αγαθά ως ιδιοκτησία του κράτους (άρθρο 1) και

να αποδίδεται υψίστη αξία σε αυτά, ενώ με τον πιο πρόσφατο νόμο Ν.3028/2002

Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής

Κληρονομιάς190 τα αρχαία κινητά μνημεία ορίζονται ότι «ανήκουν στο Δημόσιο

κατά κυριότητα και νομή, είναι ανεπίδεκτα χρησικτησίας και είναι εκτός

συναλλαγής» (άρθρο 21.1) και τίθενται αυστηρές ποινές για την παράνομη

ανασκαφή και διακίνησή τους.191

Η Ελλάδα, παράλληλα, ακριβώς εξαιτίας του πλούτου των αρχαιολογικών της

αγαθών, έχει αποτελέσει χώρα πηγή για το διεθνές -παράνομο συνήθως- εμπόριο

αρχαιοτήτων. Για το λόγο αυτό, έχει προχωρήσει σε κινήσεις, όπως η κύρωση των

διεθνών συμβάσεων σχετικά με την πολιτιστική κληρονομιά192, η υπογραφή

συμφωνιών με άλλες χώρες για τον έλεγχο των εισαγωγών ελληνικών

αρχαιοτήτων (όπως πρόσφατα με τις Η.Π.Α.), καθώς και σε αιτήματα επιστροφής

αρχαιοτήτων από μουσεία εξωτερικού.

3.1 Επιστροφές αρχαιοτήτων κατά την περίοδο 2006-2007

Η περίοδος 2006-2007 έχει υπάρξει από τις πιο σημαντικές για την Ελλάδα

αναφορικά με επιστροφές αρχαιοτήτων και μάλιστα από μουσεία των Η.Π.Α. Το

γεγονός αυτό συνδέεται άμεσα με τις μεγάλες αποκαλύψεις από την ιταλική

πλευρά για το διευρυμένο δίκτυο αρχαιοκαπηλίας, μιας και το μουσείο που

ενδιαφέρει την Ελλάδα την περίοδο αυτή είναι το Μουσείο J.P. Getty στο Λος

187 Καί τά ἀντικείμενα τά προερχόμενα ἐκ τῆς ἀρχαιοτάτης ἐποχής τοῦ χριστιανισμοῦ καί τοῦ

μεσαιωνικοῦ ἑλληνισμοῦ δέν ἐξαιροῦνται τῶν ὁρισμῶν τοῦ παρόντος νόμου. 188 Σε αυτή τη δημιουργία ιστορικής ευθείας καθοριστικό υπήρξε, ως γνωστόν το έργο του Κ.

Παπαρρηγόπουλου, Ἱστορία του Ἑλληνικοῦ Ἐθνους. 189 Περί κωδικοποίησης των διατάξεων του νόμου 5351/32 ως και των εν ισχύι σχετικών διατάξεων

των νόμων ΒΧΜΣΤ’/1899, 491/14, 2447/20, 4823/30 και του ΝΔ της 12/16.6.26 εις εν ενιαίον

κείμενον νόμου φέρον τον αριθμόν 5351 και τον τίτλον περί αρχαιοτήτων. ΦΕΚ Α’ 275, 24.8.32. 190 Νόμος 3028/2002 «για την προστασία των αρχαιοτήτων και εν μέρει της πολιτιστικής

κληρονομιάς». ΦΕΚ Α’ 153. 191 Μία από τις διαφορές και τα εκσυγχρονιστικά στοιχεία του νόμου αυτού είναι η δυνατότητα

δανεισμού «σε μουσεία ή εκπαιδευτικούς οργανισμούς για εκθεσιακούς ή παιδαγωγικούς σκοπούς»

(άρθρο 25.1), για την οποία θα γίνει εκτενής λόγος παρακάτω. 192 Βλ. Σύμβασης της Χάγης του 1954, Σύμβαση της UNESCO του 1970, Σύμβαση της UNESCO του

1972, Σύμβαση UNIDROIT του 1995.

61

Άντζελες, το οποίο βρέθηκε περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο στη δίνη των

εξελίξεων.

Κατά την περίοδο 2006-2007, λοιπόν, ζητήθηκαν από την ελληνική πλευρά και

επεστράφησαν από το Μουσείο τέσσερις αρχαιότητες. Ένα αναθηματικό

ανάγλυφο από τη Θάσο του 6ου αι. π.Χ., το οποίο είχε κλαπεί και τρεις

αρχαιότητες που συνδέθηκαν με το κύκλωμα αρχαιοκαπηλίας και παράνομης

διακίνησης: α/ μια ενεπίγραφη Βοιωτική στήλη του 4ου αι. π.Χ., β/ ένα χρυσό

νεκρικό στεφάνι του 4ου αι. π.Χ. από τη Μακεδονία και γ/ ένα μαρμάρινο άγαλμα

κόρης του 6ου αι. π.Χ.193

Ειδικά για το αναθηματικό ανάγλυφο και την ενεπίγραφη στήλη, που ήταν και οι

αρχαιότητες που επιστράφηκαν πρώτες, η ελληνική κυβέρνηση είχε προχωρήσει

σε αίτημα επιστροφής τους ήδη από τη δεκαετία του 1990. Συγκεκριμένα, όσον

αφορά στο αναθηματικό ανάγλυφο η ελληνική πλευρά είχε ενημερωθεί ήδη από

το 1995 για την απόκτησή του από το Μουσείο Getty και, αφού είχε επιβεβαιώσει

ότι αυτό είχε ήδη πολύ νωρίτερα δηλωθεί ως κλαπέν από αποθήκη ανασκαφών

της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής στη Θάσο, η ελληνική πρεσβεία στην

Ουάσινγκτον είχε προχωρήσει σε άμεση αίτηση επιστροφής του χωρίς, όμως,

κάποιο αποτέλεσμα194.

Όσον αφορά στην ενεπίγραφη στήλη, αυτή είχε περιέλθει στην κατοχή του

Μουσείου από τη γκαλερί τέχνης στη Νέα Υόρκη, Safani Gallery, το 1993, οπότε

απεστάλη και επίσημο ερώτημα σχετικά με την προέλευσή της στις ελληνικές

αρχές. Υπήρξε άμεση συσχέτιση της στήλης με την περιοχή της Βοιωτίας, λόγω

του μαύρου χρώματος, του περιεχομένου αλλά και του τύπου της επιγραφής,

καθώς και της συνάφειας με πολλές άλλες ανάλογες στήλες που είχαν βρεθεί

εκεί. Επιπλέον συσχέτιση υπήρξε και με τα φαινόμενα αρχαιοκαπηλίας που είχαν

παρατηρηθεί εκείνο το χρονικό διάστημα (1992-1996) στην περιοχή Θηβών-

Τανάγρας.195 Η Ελλάδα δεν είχε προχωρήσει σε άμεση διεκδίκηση του

αντικειμένου έως το τωρινό επιτυχές αίτημα, είχε όμως αφήσει ανοιχτό το

ενδεχόμενο σε περίπτωση εύρεσης στοιχείων.

Η μέχρι τότε αρμόδια Διεύθυνση Προϊστορικών και Κλασικών

Αρχαιοτήτων απάντησε ότι πρόκειται για τύπο Στήλης που

εμφανίζεται με μεγάλη συχνότητα στην περιοχή της Βοιωτίας και, ως

εκ τούτου, το Υπουργείο Πολιτισμού επιφυλάσσεται παντός

δικαιώματός του. 196

193 Κοινή Δήλωση Μεταξύ Του Υπουργείου Πολιτισμού Της Ελλάδας Και Του Μουσείου J.P. Getty,

2006 194 Συνέντευξη Τύπου Υπουργού Πολιτισμού κ. Γιώργου Βουλγαράκη, 2006. 195 Συνέντευξη Τύπου, 2006. 196 Συνέντευξη Τύπου, 2006.

62

Για τα δύο αυτά αντικείμενα ξεκίνησαν συνομιλίες τον Μάιο του 2006197 και ήδη

μέσα σε δύο μήνες αποφασίστηκε198 η επιστροφή τους στην Ελλάδα. Υπεύθυνοι

για τις συγκεκριμένες συνομιλίες ήταν ο Δρ. Michael Brand, Διευθυντής του

Μουσείου και ο Υπουργός Πολιτισμού της Ελλάδας Γιώργος Βουλγαράκης.

Για τις δύο επόμενες αρχαιότητες, το χρυσό στεφάνι και το μαρμάρινο άγαλμα,

οι συνομιλίες ξεκίνησαν λίγο αργότερα στον ίδιο χρόνο (το 2006)199. Όσον αφορά

στο χρυσό νεκρικό στεφάνι, αυτό συνδέεται άμεσα με τις υποθέσεις

αρχαιοκαπηλίας, που αποκάλυψε η ιταλική αστυνομία. Συγκεκριμένα, ο

δημοσιογράφος Νικόλας Ζήργανος δημοσίευσε το 2005 άρθρο στο περιοδικό

Έψιλον της Ελευθεροτυπίας, με το οποίο παρείχε αποδείξεις για συσχετισμό του

χρυσού στεφανιού με την έφορο Marion True και το κύκλωμα αρχαιοκαπηλίας,

που είχε μόλις αποκαλυφθεί200. Το αίτημα, μάλιστα, είχε πάρει τεράστιες

διαστάσεις και δημοσιότητα.201

Το στεφάνι είχε αγοραστεί, όπως αποδείχθηκε, από τη Marion True το 1993 και

για το ποσό του 1 εκατομμυρίου δολαρίων, κι ενώ αρχικά είχε υποστηριχθεί ότι η

αγορά έγινε από Ελβετό έμπορο τέχνης (τον Christoph Leon) και προερχόταν από

ελβετική συλλογή, τελικά αποκαλύφθηκε ότι το στεφάνι που βρέθηκε το 1990

κοντά στις Σέρρες, διακινούσαν δύο Έλληνες κι ένας Γιουγκοσλάβος, τους

οποίους η True είχε αρχικά συναντήσει και βρει αναξιόπιστους, με αποτέλεσμα

να αρνηθεί σε πρώτη φάση την αγορά.202

Όσον αφορά στην κόρη, είναι φτιαγμένη από παριανό μάρμαρο και της λείπουν

τα άκρα και το κεφάλι. Φαίνεται να αποκτήθηκε, επίσης το 1993 στην Ευρώπη

και συγκεκριμένα από τον, γνωστό και για την εμπλοκή του στο κύκλωμα

αρχαιοκαπηλίας, έμπορο τέχνης Robin Symes. Το άγαλμα εικονιζόταν στις

φωτογραφίες Polaroid που είχαν κατασχεθεί από την αποθήκη του Medici.

Οι δύο πρώτες περιπτώσεις επιστροφών φαίνονται εκ πρώτης όψεως εύκολα

δικαιολογημένες. Η πρώτη είναι η πιο απλή περίπτωση, αυτή ενός κλαπέντος

έργου, το οποίο, αφού βρεθεί, επιστρέφει στον αρχικό ιδιοκτήτη του, ενώ η

δεύτερη περίπτωση είναι ένα βέβαιο προϊόν αρχαιοκαπηλίας και παράνομης

διακίνησης.

Οι επιστροφές των δύο αυτών αντικειμένων συνοδεύτηκαν από δηλώσεις και από

τις δύο πλευρές. Έτσι, για την ελληνική πλευρά, ο υπουργός Πολιτισμού

Βουλγαράκης ανέφερε σε συνέντευξη του στις 10 Ιουλίου 2006:

197 Δελτίο Τύπου, 15 Μαΐου 2006. 198 Κοινή ανακοίνωση μεταξύ του Υπουργείου Πολιτισμού της Ελλάδας και του Ιδρύματος J.P.

Getty, 2006. 199 Δελτίο Τύπου, 3 Οκτωβρίου 2006. 200 Χρονικό Της Ελληνικής Διεκδίκησης Και Του Επαναπατρισμού Των Τεσσάρων Αρχαίων

Αντικειμένων Από Το Μουσείο Γκετί Του Λος Άντζελες, 2006. 201 Βλ. ενδεικτικά το ντοκιμαντέρ «Οι Τυμβωρύχοι των Θεών» του Alfondo Conti του 2008,

http://vimeo.com/25709988. 202 Felch & Frammolino 2011, 166.

63

Και, φυσικά, στο πλαίσιο αυτό, εμείς αυτή την περίοδο έχουμε

αποκωδικοποιήσει όλους τους τρόπους με τους οποίους κάποιος

διεκδικεί αυτό που θεωρεί δικό του.203

Και ό, τι καταφέρει να πάρει πίσω η Ελλάδα, από τα δικά της

κομμάτια, το θεωρώ πολύ σημαντική επιτυχία.204

Εμείς ζητάμε οτιδήποτε είναι ελληνικό παγκοσμίως και αποτελεί

προϊόν λαθρανασκαφής, παράνομης διακίνησης και αρχαιοκαπηλίας.

Οτιδήποτε είναι ελληνικό, είναι μία γενική αρχή.205

Και λίγο αργότερα, τον Αύγουστο του ίδιου χρόνου:

Σήμερα έχω τη χαρά και την τιμή να υποδεχθώ μαζί σας στην Αθήνα

τις ξενιτεμένες μας αρχαιότητες, που επιστρέφουν για πάντα στην

πατρίδα τους.206

Η Ελλάδα θα διεκδικήσει από ξένα Μουσεία και συλλέκτες κάθε

ελληνικό αρχαίο αντικείμενο, για το οποίο διαθέτουμε στοιχεία ότι

αποτελεί προϊόν αρχαιοκαπηλίας, λαθρανασκαφής ή παράνομης

διακίνησης.207

Το πνεύμα των δηλώσεων αυτών εντάσσεται ως ένα βαθμό στον πολιτιστικό

εθνικισμό του Merryman, αφού, όπως είναι εμφανές, ό, τι έχει προέλθει από το

χώρο της ελληνικής επικράτειας, προβάλλεται ως νέο-ελληνικό, δικό, ιδιοκτησία

του ελληνικού κράτους και πιθανό αντικείμενο διεκδίκησης από την ελληνική

κυβέρνηση. Στην τελευταία, ειδικά, δήλωση φαίνεται η διάθεση για αναζήτηση

203 Συνέντευξη Τύπου Υπουργού Πολιτισμού κ. Γιώργου Βουλγαράκη, 10 Ιουλίου2006. 204 Συνέντευξη Τύπου, 10 Ιουλίου2006. 205 Συνέντευξη Τύπου, 10 Ιουλίου2006. 206 Συνέντευξη Τύπου Υπουργού Πολιτισμού κ. Γιώργου Βουλγαράκη, 31 Αυγούστου 2006. 207 Συνέντευξη Τύπου, 31 Αυγούστου 2006.

Εικόνα 6.

64

επιστροφής κάθε ελληνικής αρχαιότητας, με τον περιορισμό, βεβαίως, ότι η

πρόθεση αυτή μπορεί να υποστηριχθεί με αποδείξεις νομιμότητας - μιας όμως

και οποιαδήποτε άλλη περίπτωση απλά δε θα μπορούσε σε καμία περίπτωση να

εισακουστεί. Ανάλογη δήλωση του Υπουργού Πολιτισμού της Ελλάδας το

Δεκέμβριο του 2006 ανέφερε «είμαστε υπέρ της επιστροφής όλων των

αρχαιοτήτων στις χώρες προέλευσής τους»208.

Ο Βουλγαράκης, άλλωστε, στις 4 Δεκεμβρίου 2006 είχε καταθέσει ψήφισμα στον

ΟΗΕ σχετικά με «την επιστροφή, ή απόδοση πολιτιστικών αγαθών στις χώρες

προέλευσης τους»209 και ο ίδιος είχε προχωρήσει στη δήλωση:

Προσπάθησα και προσπαθώ να υπηρετήσω με τον καλύτερο δυνατό

τρόπο την οικοδόμηση της πολιτικής, που θα καταλήξει κάποτε στην

επανένωση των Γλυπτών του Παρθενώνα.210

Η ρητορική, λοιπόν, εκ μέρους της ελληνικής πλευράς κατά το 2006 μπορεί να

ενταχθεί στα πλαίσια ενός «πολιτιστικού εθνικισμού», με δηλώσεις υπέρ γενικώς

επιστροφών και αναφορές στα Μάρμαρα του Παρθενώνα.

Παρόλα αυτά, υπήρξαν και σημεία υποχώρησης προς την άλλη πλευρά:

Εμείς, σε αυτή τη φάση, είμαστε στη φάση της τεκμηρίωσης και για

άλλες υποθέσεις. Δεν έχουμε απέναντί μας κανέναν, δεν μας

ενδιαφέρει να κάνουμε επίθεση σε κανένα ίδρυμα ή μουσείο του

κόσμου.

Δεν έχουμε, άλλωστε σκοπό να αδειάσουμε τις προθήκες τους, να

διεκδικήσουμε οτιδήποτε είναι ελληνικό. 211

Αν υποθέσουμε, πάντως, ότι η ελληνική πλευρά υιοθετεί μέχρι ενός σημείου κατά

την περίοδο 2006-2007 την οπτική του πολιτιστικού εθνικισμού του Merryman,

είναι ενδιαφέρον να ερευνήσει κανείς τις συμβαίνει και με την άλλη πλευρά, αυτή

του Μουσείου Getty. Σύμφωνα με την επίσημη, λοιπόν κοινή ανακοίνωση

Η απόφαση να επιστραφούν τα δύο αρχαία αντικείμενα στην Ελλάδα

βασίστηκε στο σχολαστικό εσωτερικό έλεγχο που διενήργησε το

Μουσείο J.P. Getty, και που κατέληξε στο συμπέρασμα ότι θα ήταν

σωστό να επιστραφούν τα αρχαία αντικείμενα.212

208 Συνέντευξη Τύπου Υπουργού Πολιτισμού κ. Γιώργου Βουλγαράκη, 11 Δεκεμβρίου 2006. 209 Χρονικό Της Ελληνικής Διεκδίκησης Και Του Επαναπατρισμού Των Τεσσάρων Αρχαίων

Αντικειμένων Από Το Μουσείο Γκετί Του ΛΟος Άντζελες, 11 Δεκεμβρίου 2006. 210 Ομιλία Υπουργού Πολιτισμού Κ. Γιώργου Βουλγαράκη Στην Επίσημη Παρουσίαση Του Χρυσού

Μακεδονικού Στεφανιού Και Του Μαρμάρινου Αγάλματος Κόρης Που Επεστράφησαν Στο

Υπουργείο Πολιτισμού Της Ελλάδας Από Το Μουσείο J.P. Getty Του ΛΟος Άντζελες, 29 Μαρτίου

2007. 211 Ομιλία Υπουργού, 29 Μαρτίου 2007. 212 Κοινή ανακοίνωση μεταξύ του Υπουργείου Πολιτισμού της Ελλάδας και του Ιδρύματος J.P.

Getty, 10 Ιουλίου 2006.

65

Η χρήση της λέξης «σωστό», που θα δούμε και σε μετέπειτα συμφωνίες, ξενίζει

αρχικά, μιας και αναφέρεται σε μια ηθική αναγκαιότητα που δεν αρμόζει στις

θέσεις του κατά Merryman πολιτιστικού διεθνισμού των μουσείων. Πίσω, όμως,

από τη θέση αυτή, θα πρέπει κανείς να αναζητήσει την αναδυόμενη πρακτική του

δανεισμού, στην οποία έχει αρχίσει να προσβλέπει το Μουσείο ως τρόπο

απόκτησης νέων αρχαιοτήτων και κυριότητας παλαιότερων. Είχε ήδη δηλωθεί

από την ελληνική πλευρά ότι:

Δεν θα μπορούσε να υπάρξει, δηλαδή, καμιά διαδικασία δανεισμού ή

ενδεχομένως περιοδικών εκθέσεων, όσο υπήρχαν αυτές οι

εκκρεμότητες.213

και φαίνεται ότι το Μουσείο αυτό είχε σαν κύριο στόχο, αφού μετά την

επιστροφή και των τεσσάρων υπό αίτηση αντικειμένων, ακολούθησε η εξής

ανακοίνωση

Ο Υπουργός Βουλγαράκης ανακοίνωσε ότι η επίλυση των εκκρεμών

ζητημάτων μεταξύ της Ελλάδας και του Μουσείου Getty, θα επιτρέψει

τώρα στο Υπουργείο να συνεργαστεί με το Μουσείο, και να εδραιώσει

ένα ευρύ πλαίσιο για μεταξύ τους πολιτιστική συνεργασία σε

ζητήματα κοινού ενδιαφέροντος, που θα συμπεριλαμβάνει δανεισμούς

αρχαίων αντικειμένων και περιοδικές εκθέσεις.214

3.2 Εξελίξεις και επιστροφές αρχαιοτήτων το έτος 2011

Παρότι το 2008 και το 2009 υπήρξαν κάποιες ακόμα επιστροφές για την Ελλάδα,

αυτές ήταν κυρίως εθελοντικές, αποσπασματικές και από ιδιώτες, είτε από τις

Η.Π.Α. (Shelby White), είτε από την Ευρώπη, ενδεικτικές μόνο του κλίματος που

θα οδηγούσε στις σημαντικές εξελίξεις του έτους 2011.

Πράγματι, το 2011 φαίνεται πως ήταν σταθμός για την Ελλάδα, όσον αφορά στη

διαχείριση των αρχαιοτήτων της, σε δύο επίπεδα.

Σε πρώτο επίπεδο, η Ελλάδα υπέγραψε με το κράτος των Η.Π.Α. Μνημόνιο

Συνεργασίας για την απαγόρευση εισόδου στη χώρα παράνομων ελληνικών

αρχαιοτήτων215. Ήδη από τον Αύγουστο του 2010, η Ελληνική Δημοκρατία είχε

καταθέσει επισήμως αίτημα216 στην κυβέρνηση των Η.Π.Α., προκειμένου να

213 Συνέντευξη Τύπου Υπουργού Πολιτισμού κ. Γιώργου Βουλγαράκη, 11 Δεκεμβρίου 2006. 214 Κοινή ανακοίνωση, 10 Ιουλίου 2006.. 215 Μνημόνιο Συνεργασίας Μεταξύ Της Κυβέρνησης Της Ελληνικής Δημοκρατίας Και Της

Κυβέρνησης Των Ηνωμένων Πολιτειών Της Αμερική Σχετικά Με Την Επιβολή Εισαγωγικών

Περιορισμών Σε Κατηγορίες Αρχαιολογικού Και Εκκλησιαστικού Εθνολογικού Υλικού Μέχρι Και

Τον 15ο Αιώνα μ.Χ. Της Ελληνικής Δημοκρατίας, Αθήνα, 9 Σεπτεμβρίου, 2011. 216 Request by the Hellenic Republic to the United States of America for Imposing Import Restrictions

to Protect its Cultural Patrimony Under Article 9 of the UNESCO Convention (1970), August 26,

2010.

66

επιβληθούν περιορισμοί στην εισαγωγή από την Ελλάδα αρχαιολογικών αγαθών

της περιόδου από τη νεολιθική εποχή έως και τον 18ο αιώνα. Το Σεπτέμβριο του

2011, λοιπόν, υπογράφηκε από τον Υπουργό Πολιτισμού της Ελλάδας Παύλο

Γερουλάνο και την Υπουργών Εξωτερικών των Η.Π.Α. Hilary Clinton το Μνημόνιο

Συνεργασίας217, το οποίο καθορίζει τον περιορισμό των εισαγωγών αυτών.

Η Κυβέρνηση των Η.Π.Α. … θα περιορίσει την εισαγωγή στις

Ηνωμένες Πολιτείες αρχαιολογικού υλικού, που χρονολογείται από

την Ανώτερη Παλαιολιθική Περίοδο μέχρι και τον 15ο αιώνα μ.Χ.,

καθώς και εκκλησιαστικού εθνολογικού υλικού, που εκπροσωπεί τον

Βυζαντινό πολιτισμό από περίπου τον 4ο αιώνα μέχρι και τον 15ο

αιώνα μ.Χ.(άρθρο 1, παρ. 1)

Η Κυβέρνηση της Ελληνικής Δημοκρατίας … θα εξετάσει τρόπους για

την αύξηση των αδειών που χορηγούνται σε ξένες αρχαιολογικές

αποστολές εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, ώστε να επιτραπεί η διεξαγωγή

περισσότερων επιφανειακών ερευνών. (άρθρο 2, παρ. 6β)

Η Κυβέρνηση της Ελληνικής Δημοκρατίας συμφωνεί να καταβάλλει τις

βέλτιστες προσπάθειες για την ενθάρρυνση περαιτέρω ανταλλαγών με

α. Την εξέταση, ανάλογα με την περίπτωση, αποδοχής αιτημάτων για

μακροχρόνιο δανεισμό πέραν των πέντε ετών σε μουσεία των

Ηνωμένων Πολιτειών…(άρθρο 7)

Παράλληλα, όμως, το Μνημόνιο, εκτός από τον έλεγχο των εισαγωγών, δεσμεύει

επίσης την ελληνική κυβέρνηση σε εξεύρεση τρόπων συνεργασίας και ανταλλαγών

με τα αμερικανικά ιδρύματα και μουσεία.

Σε δεύτερο επίπεδο, η Ελλάδα υπέγραψε

Μνημόνιο Συνεργασίας218 και με το Μουσείο

J.Paul Getty, από το οποίο πέτυχε την επιστροφή

δύο αρχαιοτήτων και δεσμεύτηκε επίσης σε

δάνεια και ευρύτερη συνεργασία.

Το ένα από τα δύο αντικείμενα, που επέστρεψε

το Μουσείο J.P. Getty στην Ελλάδα το 2011,

είναι ένα επιτύμβιο ανάγλυφο σε δύο τμήματα

(Αρ. 73.ΑΑ.115), η κατασκευή του οποίου

χρονολογείται στα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ. και

τοποθετείται στην περιοχή της Αττικής. Τα δύο τμήματα παρουσιάζουν μία

217 Μνημόνιο Συνεργασίας Μεταξύ Της Κυβέρνησης Της Ελληνικής Δημοκρατίας Και Της

Κυβέρνησης Των Ηνωμένων Πολιτειών Της Αμερικής Σχετικά Με Την Επιβολή Εισαγωγικών

Περιορισμών Σε Κατηγορίες Αρχαιολογικού Και Εκκλησιαστικού Εθνολογικού Υλικού Μέχρι Και

Τον 15ο Αιώνα μ.Χ. Της Ελληνικής Δημοκρατίας, Αθήνα, 9 Σεπτεμβρίου, 2011. 218 Μνημόνιο Συνεργασίας Υπουργείου Πολιτισμού Και Τουρισμού Με Το Μουσείο Getty &

Επαναπατρισμός Δύο Αρχαιοτήτων, Αθήνα, 22 Σεπτεμβρίου 2011.

Εικόνα 7.

67

σκηνή, στην οποία απεικονίζονται δύο γυναικείες μορφές, μια κυρία και μια

δούλη. Στο ένα τμήμα, το αριστερό, δεσπόζει η μορφή της κυρίας, από την οποία

σώζεται το άνω μέρος του κορμού καθώς και το κεφάλι με την κώμη, χωρίς όμως

ευκρινή τα χαρακτηριστικά του προσώπου. Το μέρος του χεριού, το οποίο, επίσης,

σώζεται στο τμήμα αυτό είναι ελαφρώς τεταμένο μπροστά και φαίνεται να

κρατάει ένα αντικείμενο. Στο δεύτερο τμήμα, σώζεται μέρος των κάτω άκρων της

κυρίας, που περιβάλλεται από ένδυμα με πτυχώσεις. Διαφαίνεται, επίσης, ότι η

κυρία κρατάει στα χέρια της ένα κουτί, το οποίο έχει ακουμπήσει πάνω στα

πόδια της και είναι σε διαδικασία να το ανοίξει. Δίπλα και στα δεξιά της

παρουσιάζεται μέρος ενός δεύτερου γυναικείου κορμού και τα χέρια αυτού.

Λόγω του πολύ απλού ενδύματος και της θέσης δίπλα στην καθιστή γυναικεία

μορφή, εξάγεται το συμπέρασμα της παρουσίας κυρίας και δούλης219. Η σκηνή, η

οποία παραπέμπει σε νυφική προετοιμασία, είναι χαρακτηριστική της Αθηναϊκής

εικονογραφίας του 5ου αι. π.Χ.220

Τα δύο θραύσματα αγοράστηκαν από το

Μουσείο το 1973 -μετά, δηλαδή, την

υπογραφή της Σύμβασης της UNESCO του

1970- και για το ποσό των 20.000 δολαρίων

από τον έμπορο τέχνης Νικόλαο

Κουτουλάκη221, του οποίου το όνομα έχει

συνδεθεί με το κύκλωμα αρχαιοκαπηλίας και

παράνομης διακίνησης αρχαιοτήτων, που

αποκαλύφθηκε το 2006 και μετά από

έρευνες της ιταλικής αστυνομίας. Τμήμα,

μάλιστα, του ίδιου ανάγλυφου, το οποίο

απεικονίζει το κεφάλι της δούλης222, ενώ

ακουμπάει το δεξί της χέρι στο μάγουλό της,

σε στάση θρήνου βρίσκεται στο Μουσείο Παύλου και Αλεξάνδρας Κανελλοπούλου

στην Αθήνα (Αρ. 1168), γεγονός που καταδεικνύει ότι και το τμήμα του

ανάγλυφου, που κατείχε το Μουσείο, βρισκόταν στην Ελλάδα έως κάποια χρονική

στιγμή, οπότε πέρασε στα χέρια του Κουτουλάκη κι έπειτα στο Μουσείο. Να

σημειωθεί επίσης ότι η συνάφεια των τμημάτων είχε επισημανθεί ήδη από το

1975, όπως προκύπτει, από τον ίδιο τον υπεύθυνο για την αγορά του ανάγλυφου,

Έφορο Αρχαιοτήτων J.Frel223. Παρόλα αυτά η Ελλάδα και η ελληνική κυβέρνηση

δεν είχε προχωρήσει σε καμία χρονική στιγμή σε αίτηση επιστροφής και,

219 Grossman 2001, 10. 220 Grossman 2001, 10. 221 Σύμφωνα με δηλώσεις της Julie Jaskol, υποδιευθύντριας και υπεύθυνης Γραφείου Τύπου του

Getty στην Lee Rosenbaum, όπως δημοσιεύτηκαν στον διαδικτυακό τόπο CultureGrrl στις 22

Σετεμβρίου 2011: http://www.artsjournal.com/culturegrrl/2011/09/two_more_getty_give-

backs_to_g.html/ τελευταία επίσκεψη 24/01/2012. 222 Στην εικόνα από το Grossman 2001, 11, φαίνεται ανασύνθεση του ανάγλυφου. 223 Zagdoun 1978, 291-292.

Εικόνα 8.

68

σύμφωνα με τη υπεύθυνη τύπου του Getty Julie Jaskol224, η διαδικασία

επιστροφής των δύο τμημάτων του ανάγλυφου πραγματοποιήθηκε με την

πρωτοβουλία των υπευθύνων του Μουσείου Getty και με την αιτιολογία ότι

κατέστη σαφές ότι η επιστημονική γνώση θα εξυπηρετούνταν

καλύτερα από την επανένωσή τους (των τμημάτων) στην Ελλάδα225.

Το δεύτερο αντικείμενο είναι μια ενεπίγραφη

στήλη (Αρ.79.ΑΑ.113), που χρονολογείται στα

430-420 π.Χ. και προέρχεται από την περιοχή

του Θορικού στη ΝΑ Αττική, έναν από τους

μεγαλύτερους οικισμούς της εποχής. Η στήλη

φέρει 65 στίχους γραπτού κειμένου στις τρεις

πλευρές της (στην μπροστινή και στις δύο

πλαϊνές) και πρόκειται για ημερολόγιο θυσιών

και εορτών προς τιμήν θεών και ηρώων στον

Θορικό, το οποίο δίνει σημαντικές πληροφορίες

για το λατρευτικό σύστημα της εποχής στην

περιοχή, το οποίο ήταν και εξαιρετικά

περίπλοκο.226

Η στήλη εκτιθόταν στην J.P. Getty Villa, στο Malibu και αγοράστηκε από το

μουσείο το 1979, έπειτα από πρόταση του τότε Εφόρου Αρχαιοτήτων Jiri Frel,

από τον Jacques Roux, έμπορο αρχαιοτήτων της Νέας Υόρκης μέσα στα πλαίσια

του προγράμματός του πρώτου για διαμόρφωση επιγραφικής συλλογής.227 Πρώτη

φορά φαίνεται να καταγράφηκε, τουλάχιστον το περιεχόμενο της στήλης, το 1975

από τον Eugene Vanderpool228, οποίος το είχε πληροφορηθεί από μία άλλη

καταγραφή του κειμένου, αυτή του David F. Ogden, από την επίσκεψη του ως

φοιτητή αρχαιολογίας στην Ελλάδα κατά τη δεκαετία του 1960. Στην περιγραφή

της στήλης ως εκθέματος, αλλά και στην ιστοσελίδα του Μουσείου αναφέρεται

ότι είχε χρησιμοποιηθεί ως οικοδομικό υλικό σε μεταγενέστερο κτίσμα -γι’ αυτό

και λείπει ένα τμήμα της-, από το οποίο αποσπάστηκε κάποια στιγμή πριν την

αγορά της από το μουσείο και τη μεταφορά της στο Λος Άντζελες.229

Και για το αντικείμενο αυτό, παρά τη μεγάλη σημασία του -είχε θεωρηθεί από τα

σημαντικότερα αποκτήματα στον τομέα των επιγραφών από αμερικάνικα

μουσεία- δεν είχε ποτέ γίνει αίτηση από την Ελλάδα για επιστροφή του, ούτε

224 Βλ. παραπάνω δηλώσεις της Julie Jaskol στην Lee Rosenbaum, όπως δημοσιεύτηκαν στον

διαδικτυακό τόπο CultureGrrl στις 22 Σετεμβρίου 2011. 225 CultureGrrl. 226 Αναλυτική περιγραφή της στήλης και του κειμένου της μπορεί να βρει κανείς στις εξής

δημοσιεύσεις:

Daux, 1984, 145-152, Holleaux, 1894, 390-407, Parker 1984, 59. 227 CultureGrrl. 228 Thorikos and the Laurion in Archaic and Classical Times, 1995. 229 Βλ. επίσημη περιγραφή του αντικειμένου από το Μουσείο J.P. Getty στη σελίδα του:

http://www.getty.edu/art/gettyguide/artObjectDetails?artobj=9888, τελευταία επίσκεψη, 23/01/2011.

Εικόνα 9.

69

είναι γνωστό πώς από την Ελλάδα της δεκαετίας του ’60, όπου το είδε ο Ogden

μεταφέρθηκε στον -άγνωστο κατά τ’ άλλα- έμπορο Jacques Roux κατά τη

δεκαετία του 1970 και στο μουσείο στα τέλη της δεκαετίας αυτής. Η δήλωση της

Julie Jaskol230 σχετικά με την απόφαση επιστροφής περιελάμβανε την εξής

αιτιολογία:

Ομοίως, μετά την εξέταση όλων των στοιχείων σχετικά με το

θρησκευτικό ημερολόγιο του Θορικού και της μοναδικής ιστορικής του

σχέσης με τον αρχαιολογικό χώρο, ο ανώτερος έφορος αρχαιοτήτων

αποφάσισε ότι ήταν σωστό για το αντικείμενο αυτό να μεταφερθεί

στην Ελλάδα.

Η επιστροφή των δύο αντικειμένων δημιουργεί πλήθος τόσο παρατηρήσεων, όσο

και ερωτημάτων. Πρώτα απ’ όλα, υπάρχει διαχωρισμός των συγκεκριμένων

περιπτώσεων επιστροφής από αυτές των προηγούμενων ετών από το Μουσείο

Getty. Οι προηγούμενες επιστροφές ενέπιπταν σαφώς στα πλαίσια κλοπής ή

αρχαιοκαπηλίας και παράνομης διακίνησης, με σύνδεση ακόμα και με την

υπόθεση Medici. Υπήρχαν στοιχεία που υποδείκνυαν την παράνομη διακίνησή

τους και τη νομιμότητά της επιστροφής τους, ώστε αυτή να επιβάλλεται από τον

κανονισμό του Μουσείου Getty.231

Η υπόθεση, όμως, των δύο επιστροφών του 2011, όπως προβάλλεται, ναι μεν

σχετίζεται με το ζήτημα της παράνομης διακίνησης, αλλά υπό άλλο πρίσμα.

Πρώτα απ’ όλα, οι δύο πιο πρόσφατες αρχαιότητες δεν είχαν αποτελέσει ποτέ

στόχο της ελληνικής κυβέρνησης, αν και ήταν γνωστές και θεωρούνται εξαιρετικά

σημαντικά ευρήματα, για την αγορά των οποίων δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία -

τουλάχιστον δημοσιευμένα. Αυτή η απουσία διεκδίκησης μπορεί να σημαίνει δύο

πράγματα. Το πρώτο είναι η αδιαφορία της ελληνικής πλευράς για τις δύο αυτές

αρχαιότητες, γεγονός που δύσκολα μπορεί να πιστέψει κανείς, ειδικά μετά τις

προηγούμενες αιτήσεις επιστροφών από το Μουσείο Getty. Η δεύτερη περίπτωση

είναι η απουσία επαρκών στοιχείων. Πράγματι, δεν υπάρχουν στοιχεία που να

αποδεικνύουν μια νόμιμη διαδικασία απόκτησης τους με λεπτομερείς αναφορές

στη σύγχρονη ιστορία προέλευσής τους, αντίστοιχα όμως δεν υπάρχουν και

στοιχεία που να αποδεικνύουν σαφώς την παράνομη απόκτηση τους232.

Έτσι, η στάση του Getty θα μπορούσε να αποτελεί και απλώς υποχώρηση στην

«εθνικιστική» πολιτική των κρατών πηγών. Επιστρέφοντας στις δηλώσεις της

Julie Jaskol, μπορεί να παρατηρήσει κανείς ένα επιχείρημα των κατά τον

Merryman εκφραστών του πολιτιστικού εθνικισμού. Πρόκειται για το επιχείρημα

της σημασίας του αρχαιολογικού περιβάλλοντος, προκειμένου για την κατανόηση

μιας αρχαιότητας.

230 CultureGrrl. 231 J. Paul Getty Museum Announces Revised Acquisitions Policy, New Provisions Require More

Provenance Information for Acquisitions of Ancient Art, 2006. 232 Μια υπόνοια μπορεί να δημιουργεί η ανάμειξη του Ν. Κουτουλάκη στην αγορά του ανάγλυφου,

όμως αυτή παραμένει μόνο υπόνοια.

70

Στη δήλωσή της, η Julie Jaskol αναφέρει πως το καλό της επιστήμης στην

περίπτωση αυτή εξυπηρετείται καλύτερα με τη συνένωση των τμημάτων στην

Ελλάδα. Το επιχείρημα της συνένωσης θραυσμάτων για την καλύτερη ερμηνεία

και γνώση του παρελθόντος και την αρτιότητα των αρχαιοτήτων, όμως, αποτελεί

επιχείρημα της Ελλάδας σχετικά με την επιστροφή των Μαρμάρων του

Παρθενώνα για χρόνια και σημείο, το οποίο αντικρούεται από το Βρετανικό

Μουσείο με σφοδρότητα. Εδώ, η υπεύθυνη του μουσείου Getty όχι μόνο το

ενστερνίζεται, αλλά βασίζει και την επιστροφή αρχαιότητας σε αυτό.

Επιπροσθέτως, εκτός από την αναφορά στο καλό της επιστήμης, η οποία

εξυπηρετείται από τη συνένωση των αντικειμένων, προσθέτει και τη φράση «στην

Ελλάδα». Το ερώτημα, που εύλογα προκύπτει, είναι, αν άραγε εννοεί ότι μια

συνένωση των αντικειμένων σε μουσείο του εξωτερικού δε θα είχε την ίδια

δύναμη, όσο στον τόπο προέλευσης του αντικειμένου.

Αυτού του τύπου η ρητορική παρατηρείται, βέβαια -αν και σε μικρότερο βαθμό-

και στην περίπτωση της στήλης του Θορικού, που ήταν μάλιστα ξεχωριστό μέρος

της έκθεσης του Μουσείου. Στην περίπτωση αυτή είχε αναφερθεί ότι «ήταν

σωστό για το αντικείμενο αυτό να μεταφερθεί στην Ελλάδα». Είχε προβληθεί,

δηλαδή, ένα επιχείρημα ηθικής για επιστροφή του αντικειμένου στον τόπο

προέλευσής του, επιχείρημα που τα μουσεία καταρρίπτουν χρόνια ως άνευ

ουσιαστικής βάσης και εν τέλει βασισμένου απλώς στον συναισθηματισμό.

Οι δηλώσεις αυτές, ταυτόχρονα, συμπλέουν με το πνεύμα της ανακοίνωσης και

της ελληνικής πλευράς. Όπως ανέφερε, τότε, ο Υπουργός Πολιτισμού της

Ελλάδας Παύλος Γερουλάνος:

Η απόφαση του Getty να επιστρέψει δύο αντικείμενα είναι ιδιαίτερα

ευπρόσδεκτη και είναι ένα παράδειγμα των προσπαθειών του

Υπουργείου να επανενώσει, επαναπατρίσει και να εκθέσει ελληνικές

αρχαιότητες στη χώρα προέλευσής τους.233

Το δελτίο τύπου σχετικά με την επιστροφή λύνει εν μέρει το ερώτημα. Αναφέρει

ότι η επιστροφή αυτή είναι η επισφράγιση της συμφωνίας συνεργασίας του

Μουσείου με την ελληνική κυβέρνηση.

Ως έμπρακτη απόδειξη της έναρξης μιας νέας περιόδου στις σχέσεις

ανάμεσα στο Μουσείο J. Paul Getty, το οποίο πλέον λειτουργεί σε

αναθεωρημένο πλαίσιο αρχών234.

233 Επίσημη ανακοίνωση του Υπουργού Πολιτισμού Παύλου Γερουλάνου κατά την επίσκεψη του στο

Λος Άντζελες, όπως έχει αναρτηθεί στην ιστοσελίδα της ελληνικής πρεσβείας στο Λος Άντζελες,

2011.

http://www.greekembassy.org/Embassy/content/en/Article.aspx?office=8&folder=1028&article=25478,

τελευταία επίσκεψη 20/1/2012. 234 Μνημόνιο Συνεργασίας Υπουργείου Πολιτισμού Και Τουρισμού Με Το Μουσείο Getty &

Επαναπατρισμός Δύο Αρχαιοτήτων, 2011.

71

Και φαίνεται πως ίσως πράγματι αυτή να είναι η πραγματική αιτία. Ουσιαστικά

το Μουσείο προχωράει σε μια κίνηση καλής θέλησης, για να δείξει ότι είναι

συνεπές με τους νέους κανόνες, που έχει υιοθετήσει, και το νέο προφίλ, που

προβάλλει, καθώς και με τις δεσμεύσεις του στο Μνημόνιο Συνεργασίας, που

υπέγραψε με την Ελλάδα. Οι αρχαιότητες, λοιπόν, γίνονται ένα όργανο υπέρ ενός

μεγαλύτερου στόχου, αυτού της συνεργασίας.

Σημαντικό στις εξελίξεις αυτές είναι και ένα νέο πρόσωπο στο Getty, η συμβολή

του οποίου μπορεί, ίσως, να ρίξει λίγο περισσότερο φως. Πρόκειται για τον νέο

διευθυντή του Μουσείου, James Cuno, στον οποίο έχουμε και νωρίτερα

αναφερθεί. Ο Cuno έχει ταχθεί από νωρίς στο έργο του235 υπέρ των οικουμενικών

μουσείων και έχει καταφερθεί πάμπολλες φορές και μάλιστα με ιδιαίτερο σθένος

ενάντια στα επιχειρήματα και την εθνοκεντρική πολιτική των κρατών πηγών σε

σχέση με τις αρχαιότητες. Μάλιστα, όταν ανακοινώθηκε ότι θα αναλάμβανε τη

διεύθυνση του Μουσείου τον Αύγουστο του 2011, τα βλέμματα στράφηκαν προς

το μέρος του και πολλοί, όπως π.χ. ο Colin Renfrew, θεώρησαν ότι η επιλογή ήταν

περίεργη ή ακόμα και λανθασμένη236, μιας και το Μουσείο είχε αποκτήσει νέα

αυστηρή πολιτική σχετικά με την απόκτηση αρχαιοτήτων και είχε προχωρήσει σε

επιστροφές, κινήσεις με τις οποίες ο Cuno, σύμφωνα με τα προηγούμενα γραπτά

του, δε θα μπορούσε να ήταν σύμφωνος. Θεωρήθηκε, λοιπόν, πολύ πιθανό η

παρουσία του Cuno να δυναμίτιζε τις

σχέσεις με αρχαιολόγους και

επίσημους φορείς των κρατών πηγών

και να έστελνε ένα βήμα πίσω τις

προσπάθειες του Μουσείου να

ανασκευάσει την εικόνα του.

Αντί αυτού, όμως, του σεναρίου, μέσα

σε ενάμισι μήνα από την ανάληψη των

καθηκόντων του, ο νέος διευθυντής όχι

μόνο υπέγραψε Μνημόνιο

Συνεργασίας με την Ελλάδα, αλλά επέστρεψε και σημαντικά αποκτήματα, σε ένα

κλίμα γενναιοδωρίας.

Το Getty έχει ήδη περάσει μία πολύ δύσκολη πενταετία, που ξεκίνησε από τις

έρευνες της ιταλικής κυβέρνησης και τα ευρήματά της σχετικά με την υπόθεση

Medici, συμπεριέλαβε την ποινική δίωξη εναντίον της εφόρου αρχαιοτήτων του,

Marion True, και τις πάμπολλες αιτήσεις και τελικά πραγματοποιήσεις

επιστροφών κυρίως προς την ιταλική κυβέρνηση, αλλά και προς την ελληνική. Και

όλα αυτά σε μια περίοδο, που το ίδιο ήταν από τα πρώτα μουσεία που είχαν

αποκτήσει πολιτική εναντίον της παράνομης απόκτησης αρχαιοτήτων.

235 Παρατίθεται αναλυτική βιβλιογραφία του Cuno, J.στην αντίστοιχη ενότητα της βιβλιογραφίας. 236 Los Angeles Times, May 10, 2011.

Εικόνα 10.

Εικόνα 10.

72

Μέσα στα πλαίσια αυτά, το μουσείο και ο νέος διευθυντής του θέλανε να

καταστήσουν σαφές ότι η κατεύθυνση του Μουσείου είναι συνεπής σε όσα έχει

ήδη θέσει. Ότι τίποτα δε θα άλλαζε ως προς την αυστηρή πολιτική με την

ανάληψη της θέσης του διευθυντή από τον Cuno και ότι τα κράτη πηγές δεν

έχουν πλέον τίποτα να φοβούνται από το Getty.

Δεν υποδηλώνουν, λοιπόν, οι κινήσεις του Getty κάποια απόλυτη μεταστροφή και

υιοθέτηση του δίκαιου των αιτημάτων των κρατών πηγών και του αγώνα τους,

μιας και κάτι τέτοιο θα σήμαινε αυτόματα και το τέλος των μουσείων.

Υποδηλώνουν, όμως, την κατάρριψη των προηγούμενων ορίων του πολιτιστικού

εθνικισμού και πολιτιστικού διεθνισμού και την ένταξη σε ένα νέο πλαίσιο

ουσιαστικού πολιτιστικού διεθνισμού, που βασίζεται στο διάλογο και τη

συνεργασία.

Όπως είναι γνωστό, σε έναν σκοπό μπορούν τελικά να οδηγήσουν πολλοί δρόμοι

και όχι μόνο ο ένας γνωστός και πεπατημένος. Και όταν κανείς θέλει να επιτύχει

το στόχο του, το πιο σημαντικό είναι να είναι ευέλικτος στις συνθήκες και να

προσαρμόζεται εύκολα. Είναι γεγονός ότι η αγορά αρχαιοτήτων έχει συνδεθεί,

ειδικά τα τελευταία χρόνια, με παράνομες δραστηριότητες, ανταλλαγές

τεράστιων χρηματικών ποσών, αρχαιοκαπηλία κτλ., και πως η κοινή γνώμη έχει

αποκτήσει μια αρνητική προδιάθεση για κάθε αντίστοιχη δραστηριότητα. Σε ένα

τέτοιο κλίμα, όσο και να επιθυμεί ένα μουσείο να διατηρήσει τον τίτλο του

οικουμενικού και να εξυπηρετήσει τα όσα σημαίνει ο τίτλος αυτός, δεν μπορεί να

προχωρήσει εύκολα ή και σχεδόν καθόλου σε αγορές αρχαιοτήτων, αφού είναι

εξαιρετικά δύσκολο να βρεθούν αρχαιότητες με σαφή και νόμιμα τεκμηριωμένη

προέλευση, μιας και τα ίδια τα κράτη-πηγές δεν παρέχουν τέτοια δυνατότητα.

Επομένως, εδώ προκύπτει το εξής δίλημμα, διακοπή των αγορών εκτός ελαχίστων

εξαιρέσεων και παραμονή στην ισχύουσα συλλογή, με κίνδυνο συνεχών μειώσεων

λόγω επιστροφών ή ανεύρεση νέων τρόπων για την επιβίωση του συγκεκριμένου

τύπου μουσείου ενάντια στις διεκδικήσεις κρατών-πηγών, αλλά και κοινής

γνώμης.

Στο δίλημμα αυτό το Μουσείο Getty φαίνεται να δίνει ηχηρή απάντηση και

επιλέγει την όλο και επικρατέστερη λύση της συνεργασίας και των ανταλλαγών.

Η αγορά αρχαιοτήτων εξακολουθεί για τα περισσότερα μουσεία να φαντάζει

ιδανική, αφού εξασφαλίζει την κυριότητα και δυνατότητα διαχείρισης ενός

προϊόντος, καθώς και την αίγλη που φέρει η απόκτησή του, όμως ο ρους των

γεγονότων και οι περιστάσεις, που έχουν ήδη διαμορφωθεί, δύσκολα αλλάζουν.

Με τις ανταλλαγές το μουσείο δεν έχει να χάσει απολύτως τίποτα. Δεν ξοδεύει

χρήματα για την αγορά -αμφισβητούμενων πολλές φορές- αρχαιοτήτων, και δεν

έχει το κίνδυνο να δει αυτές τις αγορές εκατομμυρίων να επιστρέφουν στο

κράτος προέλευσής τους. Επίσης, μπορεί να αποκτήσει έστω και για λίγο

σημαντικά έργα τέχνης, τα οποία με άλλο τρόπο δε θα μπορούσε ποτέ να έχει

στην κατοχή του, ενώ παράλληλα η περιοδική έκθεση «νέων» αντικειμένων

προσφέρει δυνητικά την ευκαιρία προσέλκυσης περισσότερων επισκεπτών.

73

Αντίστοιχα, η Ελλάδα κερδίζει πίσω αρχαιότητες που θεωρεί δικές της,

καταπολεμά την αρχαιοκαπηλία και παράνομη διακίνηση και ταυτόχρονα βιώνει

και έστω για λίγο την αίγλη του νικητή. Διαφορές πιθανώς να υπάρχουν πάντα,

αλλά το κοινό ενδιαφέρον στην πολιτιστική κληρονομιά, κοινή επιστημονική

έρευνα, ανταλλαγές πολιτιστικών αγαθών και προβολή της ελληνικής

πολιτιστικής κληρονομιάς237, δεν παραπέμπουν σε ταύτιση των ιδεών, αλλά σε

διάθεση πλέον για διάλογο και συνεργασία.

237 Επίσημη ανακοίνωση της Ελληνικού Πρεσβείας στο Λος Άντζελες σχετικά με την υπογραφή της

Συμφωνίας.

http://www.greekembassy.org/Embassy/content/en/Article.aspx?office=8&folder=1028&article=25478,

last visited 20/1/2012

74

Συμπέρασμα

Στα μέσα της δεκαετίας του 1980, ο J.H. Merryman για πρώτη φορά διατύπωσε

την άποψη ότι τα ζητήματα πολιτιστικής κληρονομιάς διευθύνονται από ένα

δίπολο συμφερόντων, στο ένα άκρο του οποίου βρίσκονται τα κράτη πηγές και

στο άλλο άκρο τα κράτη αγοράς και τα μουσεία τους. Τα δύο αυτά άκρα

ονόμασε πολιτιστικό εθνικισμό και πολιτιστικό διεθνισμό. Από τότε, αυτή η θέση

έχει αποτελέσει βάση σχεδόν όλων των συζητήσεων που αφορούν στη διαχείριση

της πολιτιστικής κληρονομιάς και στην επιστροφή πολιτιστικών αγαθών στον

τόπο προέλευσής τους.

Στην εργασία αυτή, υποστηρίξαμε ότι το δίπολο πολιτιστικού εθνικισμού-

πολιτιστικού διεθνισμού του Merryman ουσιαστικά δεν ήταν ποτέ ακριβές, και

ειδικά στη σύγχρονη εποχή δεν ισχύει. Αντί αυτού, υποστηρίξαμε ότι σήμερα και

οι δύο «πλευρές» είναι περισσότερο προσανατολισμένες σε μια κατεύθυνση

διαλόγου και συνεργασίας, ή αλλιώς, σε έναν καινούριο διεθνισμό, αυτή τη φορά

ουσιαστικό και υγιή.

Στη βάση της, η άποψη μπορεί από την αρχή να δεχτεί κριτική και στα δύο σκέλη

της διαμάχης. Έτσι, τα κράτη πηγές, όντως, μπορεί να προσπαθούν να

διατηρήσουν τα πολιτιστικά αγαθά τους εντός των συνόρων τους, στηριζόμενα σε

μια εθνοκεντρική προσέγγιση, επίσης, όμως, προσπαθούν και να τα

προστατεύσουν με τον τρόπο που εκείνα θεωρούν τον πιο πρόσφορο (και ο

οποίος μπορεί να είναι π.χ. η καταπολέμηση της καταστροφής των αρχαιολογικών

χώρων μέσω των επιστροφών αρχαιοτήτων). Από την άλλη, τα μουσεία και τα

κράτη αγοράς, ειδικά στις περιπτώσεις επιστροφών, αντί για «διεθνισμό», μάλλον

παρουσιάζουν έναν άλλου τύπου «εθνικισμό», μέσα στα πλαίσια του οποίου

επιζητούν ουσιαστικά τη με κάθε τρόπο διατήρηση στην κατοχή τους των

πολιτιστικών αγαθών, που θεωρούν δικά τους, ιδιοκτησία και μέρος της

ταυτότητάς τους.

Αντίστοιχα, τα διεθνή νομικά δεσμευτικά κείμενα, κάθε άλλο παρά ταυτίζονται

με τη μία ή την άλλη πλευρά. Είναι προσανατολισμένα στην παγκόσμια διάσταση

της πολιτιστικής κληρονομιάς, χωρίς να παραβλέπουν το ρόλο του εθνικού

κράτους ως του κύριου υπεύθυνου για τη φύλαξη, προστασία και διακίνησή της,

για λόγους πρακτικούς, αλλά και σεβασμού της εθνικής κυριαρχίας και έχοντας

ως στόχο πάντα την προστασία των πολιτιστικών αγαθών ή την παρεμπόδιση της

παράνομης διακίνησής τους. Ακόμα και τα νομικά μη δεσμευτικά κείμενα, που

εκφράζουν περισσότερο απόψεις που τείνουν προς το ένα ή άλλο άκρο,

υποστηρίζοντας τις επιστροφές ή το περιβάλλον του μουσείου, με μια προσεκτική

εξέταση περιλαμβάνουν σημεία που γεφυρώνουν τις δύο αντίθετες θέσεις.

Όσον αφορά, όμως, στη σύγχρονη εποχή του 21ου αιώνα, η διάσταση, όπως έχει

περιγραφεί από τον Merryman, δεν μπορεί πλέον να υφίσταται. Αντίθετα, η μέση

75

οδός φαίνεται να κερδίζει διαρκώς όλο και μεγαλύτερο έδαφος. Εθνικά κράτη

και μουσεία εμπλέκονται σε διάλογο πολύ περισσότερο απ’ ό, τι οι δύο αυτές

απόψεις αφήνουν να εννοηθεί, ενώ οι διμερείς συμφωνίες, τα δάνεια, ο μερισμός,

ο συμβιβασμός και η συμφωνία είναι πολύ πιο συχνά απ’ όσο κανείς υποθέτει.

Η αποκάλυψη των διεθνών κυκλωμάτων αρχαιοκαπηλίας και οι δίκες εναντίον

των Medici, Becchina, True και Hecht, φαίνεται ότι μετέβαλλαν ριζικά τη διεθνή

πραγματικότητα σχετικά με τη διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς.

Ως αποτέλεσμα, οι επίσημοι φορείς των μουσείων των Η.Π.Α. υιοθέτησαν μια νέα

στάση, που επικεντρώνεται στην ανάγκη έρευνας της προέλευσης των

αρχαιολογικών αγαθών και γραπτής τεκμηρίωσης της προέλευσής αυτής, αλλά

και αποδοχής αιτημάτων για επιστροφή αρχαιοτήτων, εφόσον συντρέχουν οι λόγοι

και υπάρχουν οι αποδείξεις που τη δικαιολογούν.

Αντίστοιχα, τα μεγάλα, οικουμενικά μουσεία, όπως το Met, το J.P.Getty, το

Μουσείο Τέχνης της Βοστόνης, το Μουσείο του Πανεπιστημίου Princeton κ.α.

προχώρησαν σε επιστροφές αρχαιοτήτων, κυρίως στην Ιταλία, αλλά και στην

Ελλάδα. Κύρια αιτία της κίνησης αυτής δεν ήταν, βέβαια, η υποχώρηση στον

«πολιτιστικό εθνικισμό» των κρατών πηγών. Ήταν η προσπάθεια επιβίωσης των

μουσείων σε ένα περιβάλλον κατακραυγής των προηγούμενων πρακτικών και

απειλής ποινικών διώξεων.

Παράλληλα, τα κράτη πηγές, όπως η Ιταλία και η Ελλάδα δεν έμειναν στην

προηγούμενη, πιο αρτηριοσκληρωτική, στάση τους. Αντίστοιχα, προχώρησαν σε

ένα άνοιγμα εκτός των εθνικών τους συνόρων, με ουσιαστικό διάλογο και

αποδοχή μακροχρόνιων δανείων και συνεργασίας σε όλα τα επίπεδα.

Με τις εξελίξεις αυτές, υποστηρίζουμε ότι ουσιαστικά διαμορφώνεται ένας

διεθνισμός, ο οποίος στηρίζεται στη συνεργασία και στο διάλογο. Ένας

διεθνισμός, ο οποίος επιτρέπει την κινητικότητα των αρχαιοτήτων μέσω δανείων,

και ταυτόχρονα την επιβίωση των οικουμενικών μουσείων χωρίς την ανάγκη της

συμμετοχής τους σε αμφισβητήσιμες αγορές και της -έμμεσης έστω- υποστήριξης

των παράνομων ανασκαφών και του παράνομου εμπορίου αρχαιοτήτων.

Στις δηλώσεις τους, υπεύθυνοι όλων των φορέων μιλούν για νέα εποχή, για εποχή

συνεργασίας, που αποτελεί το βασικό στοιχείο ενός υγιούς διεθνισμού.

Και όπως σημειώνει ο Felch σε άρθρο στην The Art Newspaper238

Αυτή είναι μια κρίσιμη στιγμή και για τις δύο πλευρές… Τα επόμενα

χρόνια θα καθορίσουν αν το πνεύμα της συνεργασίας που επικρατεί

σήμερα, μπορεί να μην ισοδυναμεί απλά με μια ανακωχή, αλλά με μια

καθολική ειρήνη.

238 The Art NewspaperNovember 17, 2011.

76

Βιβλιογραφία

Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

Anderson, B., Imagined Communities, Verso, London, 1991.

Appiah, K. A., “Whose Culture is It?”, in J. Cuno, (ed.), Whose Culture? The

Promise of Museums and the Debate over Antiquities, Princeton University Press,

Princeton, 2009.

Appiah, K. A., Cosmopolitanism: Ethics in a World of Strangers, W.W. Norton &

Company, New York, 2006.

Audi, A., “A Semiotics of Cultural Property Argument”, International Journal of

Cultural Property 14, pp. 131-167, 2007.

Barkan, E. & Bush, R., (ed.), Claiming the Stones, Naming the Bones, The Getty

Research Institute, Los Angeles, 2003.

Barkan, E., The Guilt of Nations: restitution and Negotiating Historical Injustices,

Norton, New York, 2000.

Bator, P. M., “An Essay on the International Trade in Art”, Stanford Law Review

34(2), pp. 275-384, 1982.

Bauer, A. A., “New Ways of Thinking about Cultural Property: A Critical

Appraisal of the Antiquities Trade Debates”, Fordham International Law Journal

31(3), pp. 690-724, 2008.

Brodie, Ν., Kersel, Μ., Luke, Chr., and Kathryn Walkter Tubb, K.W., (ed.),

Archaeology, Cultural Heritage and the antiquities trade, University Press of Florida,

Gainesville, 2006.

Carducci, G., “The Peaceful Settlement of Disputes and Cultural Property”, ICOM

News, Mediation 59(3), p.3, 2006.

Cuno, J., “Museums and the acquisitions of antiquities”, Cardozo Arts and

Entertainment Law Journal 19, pp. 83-96, 2001.

Cuno, J., “View From The Universal Museum”, in J.H. Merryman, ed., Imperialism,

Art and Restitution, Cambridge University Press, Cambridge, UK, 2006.

Cuno, J., Who Owns Antiquity? Museums and the Battle Over Our Ancient Heritage,

Princeton University Press, Princeton, 2008.

Cuno, J., “Antiquity Belongs to the World”, The Chronicle Review 54(43), B6, 2008.

Cuno, J., (ed.), Whose Culture?, Princeton University Press, Princeton, 2009.

77

Fukuyama, Fr., The End of History and the Last Man, Free Press, 1992.

Gellner, E., Nations and Nationalism, Basil Blackwell, Oxford, 1983.

Gerstenblith, P., “The Public Interest in the Restitution of Cultural Objects”,

Connecticut Journal of International Law 16, pp. 197-246, 2001.

Greenfield, J., The Return of Cultural Treasures, Cambridge University Press,

Cambridge, UK, 1996.

Gibbon, F. K., (ed.), Who Owns the Past? Cultural policy, cultural property and the

law, Rutgers University Press, 2005.

Hallman, R., “Museums and Cultural Property: A Retreat from the Internationalist

Approach”, International Journal of Cultural Property 12, pp. 201-23, 2005.

Hamilakis, Y., The Nation and Its Ruins: Antiquity, Archaeology and National

Imagination in Greece, Oxford University Press, Oxford, 2007.

Handler, R., “Who Owns the Past? History, Cultural Property, and the Logic of

Possessive Individualism” in Williams, B.(ed.), The Politics of Culture, Smithsonian

Institution Press, Washington DC, 1991.

Harding, S., “Value, Obligation and Cultural Heritage”, Arizona State Law Journal 31,

pp. 291-340, 1999.

Hobsbawm, E., Nations and Nationalism Since 1780: Programme, Myth, Reality, Canto

Cambridge University Press, 1992

Hoffman, B., (ed.), Art and Cultural Heritage: Law, Policy and Practice, Cambridge

University Press, Cambridge, 2005.

Hoffman, M.R., “Cultural Pragmatism: A New Approach to the International

Movement of Antiquities”, Iowa Law Review 95(666), pp. 665-695, 2010.

Hughes, J., “The Trend toward Liberal Enforcement of Repatriation Claims in

Cultural Property Disputes”, George Washington International Law Review 33, pp.

131-154, 2000.

Hutt, S., “Cultural Property Law Theory” in Richman, J. R. & Forsyth, M.(ed.),

Legal perspectives on cultural resources, Rowman Altamira, 2004.

Kaye, L. M., “Art Wars, The Repatriation Battle”, NYU Journal of International Law

and Politics 31, pp. 79-94, 1998.

Klug, N., “Protecting Antiquities and Saving the Universal Museum: A Necessary

Compromise Between the Conflicting Ideologies of Cultural Property”, Case W. Res.

Journal of International Law 42, pp. 711-738, 2010.

78

Kowalski, W., “Types of Claims for Recovery of Lost Cultural Property”, MUSEUM

International 228, UNESCO, Paris 57(4), pp. 85-102, 2005.

Lewis, G., “The Universal Museum: A Special Case?”, ICOM News 1, p.3, 2004.

Lewis, G., “The “Universal Museum”: A case of special pleading?” in Hoffman B.,

(ed.), Art and Cultural Heritage: Law, Policy and Practice, Cambridge University

Press, Cambridge, pp. 379-385, 2005.

Lowenthal, D., The Heritage Crusade and the Spoils of History, Cambridge University

Press, Cambridge, UK, 1998.

Lowenthal, D., “Classical Antiquities as National and Global Heritage”, Antiquity 62,

pp. 726-35, 1988.

MacGregor, N., “To Shape the Citizens of ''That Great City, the World''”, in J. Cuno,

(ed.), Whose Culture? The Promise of Museums and the Debate over Antiquities,

Princeton University Press, Princeton, 2009.

MacGregor, N., “Oi, hands off our marbles”, The Sunday Times, January 18, 2004.

Mazower, M., “Archaeology, Nationalism and the Land in Modern Greece”, in

Damaskos, D. & Plantzos D.(ed.), A Singular Antiquity. Archaeology and Hellenic

Identity in Twentieth-Century Greece, Mouseio Benaki, Athens, pp. 33-41, 2008.

McBryde, I.(ed.), Who Owns the Past?, Oxford University Press, 'Papers from the

annual symposium of the Australian Academy of the Humanities', Oxford

University Press, 1985.

McIntosh, M. L., “Exploring Machu Picchu: An Analysis Of The Legal And Ethical

Issues Surrounding The Repatriation Of Cultural Property”, Duke J. of Comp. &

Int'l L. 17, pp. 199-221, 2006.

Merryman, J. H., “Thinking about the Elgin Marbles”, Michigan Law Review 83(8),

pp. 1880-1923, 1985.

Merryman, J. H., “Two Ways of Thinking About Cultural Property”, American

Journal of International Law 80, pp. 831-53, 1986.

Merryman, J. H., “The Retention of Cultural Property”, University of California at

Davis Law Review 21, pp. 477-513, 1988.

Merryman, J. H., “The Public Interest in Cultural Property”, California Law Review

77(2), pp. 339-364, 1989.

Merryman, J. H., “Protection" of the Cultural "Heritage"?”, The American Journal of

Comparative Law 38, pp. 513-522, 1990.

79

Merryman, J. H., “The Nation and the Object”, International Journal of Cultural

Property 3, pp. 61-76, 1994.

Merryman, J. H., “The Free International Movement of Cultural Property”, New

York University Journal of International Law and Politics 31, pp. 1-14, 1998.

Merryman, J. H., Thinking About the Elgin Marbles: Critical Essays on Cultural

Property, Art and Law, Kluwer Law International, 2000.

Merryman, J. H., “Cultural Property, International Trade and Human Rights”,

Cardozo Arts & Entertainment Law Journal 19, pp. 51-67, 2001.

Merryman, J. H. & Elsen, A., Law, Ethics and the Visual Arts, Kluwer Law

International, London, The Hague, New York, 2002.

Merryman, J. H., “Cultural Property Internationalism”, International Journal of

Cultural Property 12, pp. 11-39, 2005.

Merryman, J. H.(ed.), Imperialism, Art and Restitution, Cambridge University Press,

Cambridge, UK, 2006.

Messenger, P. M., The Ethics of Collecting Cultural Property: Whose culture? Whose

Property?, University of New Mexico Press, Albuquerque, 1989.

Monreal, L., “Problems and possibilities in recovering dispersed cultural heritages”,

Museum, UNESCO, Paris XXXI(1), pp. 49-57, 1979.

Nafziger, J. A., “New International Legal Framework for the Return, Restitution or

Forfeiture of Cultural Property”, N.Y.U. J. INT'L L. & POL 15, pp. 789-812,

1983.

O’Keefe, P. J. & Prott, L. V., Law and the Cultural Heritage, Professional Books,

Abingdon, 1984.

O’Neil, M., “Enlightenment Museums: Universal or Merely Global?”, Museum and

Society 2(3), pp. 190-202, 2004.

Paterson, R. K., “The "Caring and Sharing Alternative": Recent Progress in the

International Law Association to Develop Draft Cultural Material Principles”,

International Journal of Cultural Property 12, pp. 62-77, 2005.

Pomian, K., “Cultural Property, National Treasures, Restitution”, MUSEUM

International 57(228), pp. 71-84, 2005.

Prott, L. V. & O'Keefe, P. J., “‘Cultural Heritage’ or ‘Cultural Property’?”,

International Journal of Cultural Property 1, pp. 307-320, 1992.

Prott, L. V., “Repatriation of Cultural Property”, University of British Columbia Law

Review, pp. 229-240, 1995.

80

Prott, L. V., “International Standards for Cultural Heritage”, UNESCO, World

Culture Report, Paris, pp. 222-236, 1998.

Prott, L. V., “The International Movement of Cultural Objects”, International Journal

of Cultural Property 12, pp. 225-248, 2005.

Prott, L. V.(ed.), Witnesses to History, Documents and writings on the return of

cultural objects, UNESCO, Paris, 2009.

Renfrew, C., Loot, legitimacy and ownership, The ethical crisis in archaeology,

Duckworth, London, 2000.

Rudenstine, D., “Cultural Property: The Hard Question of Repatriation”, Cardozo

Arts and Entertainment Law Journal 19, pp. 69-82, 2001.

Said, E. W., Orientalism, Pantheon Books, New York, 1978.

Said, E. W. (1993), Culture and imperialism, Knopf, Distributed by Random House,

New York.

Shapiro, D., “Repatriation: A Modest Proposal”, New York Journal of International

Law and Politics 31, pp. 95-108, 1999.

Shaw, T., “Whose heritage?”, Museum, UNESCO, Paris 149, XXXVIII(1), pp. 46-

48, 1986.

Siehr, K., “A Special Regime for Cultural Objects in Europe”, Revue de Droit

Uniforme/ Uniform Law Review 8, pp. 551-563, 2003.

Skrydstrup, M., “Repatriation between rhetoric and reality”, ICME News 38, pp. 1-

7, 2004.

Sljivic, A., “Why do you think it's yours? An exposition of the jurisprudence

underlying the debate between cultural nationalism and cultural internationalism”,

The George Washington Journal of International Law and Economics 31, pp. 393-438,

1997.

Voudouri, D., “Law and the Politics of the Past: Legal Protection of Cultural

Heritage in Greece”, International Journal of Cultural Property 17, pp. 547-568, 2010.

Vrdoljak, A.-F., International Law, Museums and the Return of Cultural Objects,

Cambridge University Press, Cambridge, 2006.

Young, R. J., “Cultural Property and Identity Politics in Britain”, in Barkan, E. &

Bush, R.(ed.), Claiming the Stones, Naming the Bones, The Getty Research Institute,

Los Angeles, 2003.

81

Ελληνική Βιβλιογραφία

Βουδούρη, Δ., Η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς στην προοπτική της

ενιαίας ευρωπαϊκής αγοράς, Παπαζήσης, Αθήνα, 1992.

Βουδούρη, Δ. & Στρατή, Α., Η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς σε

διεθνές και ευρωπαϊκό επίπεδο. Κείμενα, Α. Σακκουλάς, Αθήνα-Κομοτηνή, 1999.

Βουδούρη, Δ. Κράτος και Μουσεία. Το θεσμικό πλαίσιο των αρχαιολογικών

μουσείων, Α. Σάκκουλας, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 2003.

Κόνσολα, Ντ., (1995), Η διεθνής προστασία της παγκόσμιας πολιτιστικής

κληρονομιάς, Παπαζήσης, Αθήνα, 1995.

Πάντος, Π., Η Ελλάς και η ελληνική νομοθεσία περί αρχαιοτήτων,

Υπουργείο Πολιτισμού, Πολιτιστική κληρονομιά: επιστροφή και παράνομη

διακίνηση, Αθήνα, σελ.15-28, 2000.

Στρατή, Α., «Νέοι Κανόνες για την προστασία των πολιτιστικών αγαθών στις

ένοπλες συρράξεις: Το δεύτερο Πρωτόκολλο στη Σύμβαση της Χάγης του 1954»,

Ελληνική Επιθεώρηση Ευρωπαϊκού δικαίου 21, σελ.451-483, 2001.

Διαδικτυακοί τόποι

www.culture.gr.

www.unesco.org.

www.yppo.gr.

82

Βιβλιογραφία Κεφαλαίων

Ενότητα Ι.

Fitschen, T., “Conference Reports: General Assembly at Its 54th Session Adopts

Resolution on the Return and Restitution of Cultural Properties without a Vote”,

International Journal of Cultural Property 9(2), pp. 350-358, 2000.

Fitschen, T., “Conference Reports: The Resolution on the Return and Restitution of

Cultural Property to the Countries of Origin Adopted by the [UN] General

Assembly on December 13, 2001”, International Journal of Cultural Property 11(2),

337-341, 2001

Merryman, J.H, “The UNIDROIT Convention: Three Significant Departures from

the Urtext”, International Journal of Cultural Property 5, pp 11-18, 1996.

Thomason, D. N., “Rolling Back History: The United Nations General Assembly

and the Right to Cultural Property”, Case Western Reserve of International Law 22(1),

pp. 47-96, 1990.

Wilkie, N. C., “Public Opinion Regarding Cultural Property Policy”, Cardozo Arts

and Entertainment Law Journal 19, pp. 97-104, 2001.

Διεθνή Νομικά Δεσμευτικά Κείμενα

Σύμβαση για την προστασία των πολιτιστικών αγαθών σε περίπτωση ένοπλης

σύρραξης, Χάγη 1954 (Ν.1114/1981, ΦΕΚ Α’ 6).

> 1ο Πρωτόκολλο - (Ν.1114/1981, ΦΕΚ Α’ 6).

> 2ο Πρωτόκολλο - Χάγη 1999 (Ν.3317/2005, ΦΕΚ Α’ 45).

Σύμβαση για τα ληπτέα μέτρα για την απαγόρευση και παρεμπόδιση της

παράνομης εισαγωγής, εξαγωγής και μεταβίβασης της κυριότητας των

πολιτιστικών αγαθών, Παρίσι 1970 (Ν.1103/1980, ΦΕΚ Α’ 297).

Σύμβαση για την προστασία της παγκόσμιας πολιτιστικής και φυσικής

κληρονομιάς, Παρίσι 1972 (Ν.1126/1981, ΦΕΚ Α’ 32).

UNIDROIT. Σύμβαση σχετικά με τα κλαπέντα ή παρανόμως εξαχθέντα

πολιτιστικά αγαθά, Ρώμη 1995 (Ν.3348/2005, ΦΕΚ Α’ 144).

Αποφάσεις της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ

United Nations General Assembly (UNGA) Resolution 3187 (XXVIII) Restitution of

works of art to countries victims of expropriation, December 18, 1973.

United Nations General Assembly (UNGA) Resolution 3391 (XXX) Restitution of

works of art to countries victims of expropriation, November 19, 1975.

83

United Nations General Assembly (UNGA) Resolution 32/18 Restitution of works of

art to countries victims of expropriation, November 11, 1977.

United Nations General Assembly (UNGA) Resolution 33/50 Protection, restitution

and return of cultural and artistic property as part of the preservation and further

development of cultural values, December 14, 1978.

United Nations General Assembly (UNGA) Resolution 34/64 Return or restitution

of cultural property to the countries of origin, November 29, 1979.

United Nations General Assembly (UNGA) Resolution 35/128 Return or restitution

of cultural property to the countries of origin, December, 1980.

United Nations General Assembly (UNGA) Resolution 36/64 Return or restitution

of cultural property to the countries of origin, November 27, 1981.

United Nations General Assembly (UNGA) Resolution 40/19 Return or restitution

of cultural property to the countries of origin, November 21, 1985.

United Nations General Assembly (UNGA) Resolution 42/7 Return or restitution of

cultural property to the countries of origin, October 22, 1987.

United Nations General Assembly (UNGA) Resolution 44/18 Return or restitution

of cultural property to the countries of origin, November 6, 1989.

United Nations General Assembly (UNGA) Resolution 46/10 Return or restitution

of cultural property to the countries of origin, October 22, 1991.

United Nations General Assembly (UNGA) Resolution 48/15 Return or restitution

of cultural property to the countries of origin, November 2, 1993.

United Nations General Assembly (UNGA) Resolution 50/56 Return or restitution

of cultural property to the countries of origin, December 11, 1995.

United Nations General Assembly (UNGA) Resolution 52/24 Return or restitution

of cultural property to the countries of origin, November 25, 1997.

United Nations General Assembly (UNGA) Resolution 54/190 Return or restitution

of cultural property to the countries of origin, February, 17, 2000.

United Nations General Assembly (UNGA) Resolution 56/97 Return or restitution

of cultural property to the countries of origin, January 30, 2002.

United Nations General Assembly (UNGA) Resolution 58/17 Return or restitution

of cultural property to the countries of origin, December 3, 2003.

United Nations General Assembly (UNGA) Resolution 61/52 Return or restitution

of cultural property to the countries of origin, December 4, 2006.

84

United Nations General Assembly (UNGA) Resolution 64/78 Return or restitution

of cultural property to the countries of origin, 7 December, 2009.

Διεθνή Νομικά μη Δεσμευτικά Κείμενα

Ganslmayr, H., Study on the Principles, Conditions and Means for the Restitution and

Return of Cultural Property in view of Reconstituting Dispersed Heritages, Technical

report, Ad Hoc Committee appointed by the Executive Council of ICOM, Unesco

Doc. CC-78/CONF.609/3 Annex 1, 1977.

UNESCO, Final Report of the Committee of Experts to Study the Question of the

Restitution of Works of Art, Venice, 29 March – 2 April 1976.

M’Bow, M., A Plea for the Return of an Irreplaceable Cultural Heritage to Those

Who Created It, June 7, 1978.

Declaration on the Importance and Value of Universal Museums, 2002.

ICOM, Code of Ethics, Technical report, 2006.

Νομικά Δεσμευτικά Κείμενα που αφορούν τις Η.Π.Α.

Convention on Cultural Property Implementation Act, 19, U.S.C. pp.2601-2613,

1983.

Μνημόνιο Συνεργασίας Μεταξύ της Κυβέρνησης της Ελληνικής Δημοκρατίας και

της Κυβέρνησης των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής Σχετικά Με την Επιβολή

Εισαγωγικών Περιορισμών σε Κατηγορίες Αρχαιολογικού και Βυζαντινού

Εκκλησιαστικού Εθνολογικού Υλικού Μέχρι και τον 15ο Αιώνα μ.Χ. της Ελληνικής

Δημοκρατίας, Αθήνα, Ιούλιος 2011.

Νομικά Μη Δεσμευτικά Κείμενα που αφορούν τις Η.Π.Α.

Archeological Institution of America (AIA), Resolutions on the Importance of

Antiquities, December 30, 1970.http://www.archaeological.org/news/advocacy/108

Archeological Institution of America (AIA), Resolution on the Acquisition of

Antiquities by Museums, December 19, 1973.

http://www.archaeological.org/news/advocacy/101

Archeological Institution of America (AIA), Code of Ethics, December 29, 1990,

amended at December 29, 1997.

http://www.archaeological.org/pdfs/AIA_Code_of_EthicsA5S.pdf

American Association of Museums (AAM), Code of Ethics, 2000. http://aam-

us.org/museumresources/ethics/upload/Code-of-Ethics-for-Museums.pdf

American Association of Museums (AAM), Standards Regarding Archaeological

Material and Ancient Art, July 2008. http://www.aam-

85

us.org/museumresources/ethics/upload/Standards-Regarding-Archaeological-

Material-and-Ancient-Art.pdf

American Association of Museum Directors (AAMD), Art Museums and the

International Exchange of Cultural Artifacts, Oct 1, 2001.

www.aamd.org/papers/documents/CulturalProperty_000.pdf

American Association of Museum Directors (AAMD), Report on Acquisition of

Archaeological Material and Ancient Art, June 4, 2004.

http://www.aamd.org/papers/documents/TaskForceReportwithCoverPage_Final.pdf

Κεφάλαιο 3

Casini, L., “'Italian Hours': The Globalization of Cultural Property Law”, NYU Jean

Monnet Working Paper, 11, pp. 5-40, 2010.

Felch, J. & Frammolino, R., Chasing Aphrodite: The Hunt for Looted Antiquities at the

World's Richest Museum, Houghton Mifflin Harcourt, 2011.

Guzzo, P.J., “A Group of Hellenistic Silver Objects in the Metropolitan Museum”,

Metropolitan Museum Journal, Vol. 38, pp. 8+45-94, 2003.

Lucentini, M., “Has peace broken out after the trial of Marion True?”, THE ART

NEWSPAPER, November 17, 2011,

http://www.theartnewspaper.com/articles/Has+peace+broken+out+after+the+trial+of

+Marion+True%3f/24988, τελευταία επίσκεψη 22/5/2012

Watson, P. & Todeschini, C., The Medici Conspiracy:The Illicit Journey of Looted

Antiquities, from Italy's Tomb Raiders to the World's Greatest Museums, Public Affairs,

2007.

Νομικά Κείμενα

Editto Pacca del 7 aprile 1820.

http://www.unesco.org/culture/natlaws/media/pdf/italy/italy_legislation_07_04_1820

_ital-orof.pdf, τελευταία επίσκεψη 14/05/2012

L. 20 giu. 1909, n. 364 - Per le antichità e le belle arti, implemented by R.D 30

gen. 1913, n. 363.

Legge N.823-riordinamento delle soprintendenze alle antichita e all'arte, 1939.

http://www.unesco.org/culture/natlaws/media/pdf/italy/italia_loi22_05_1939_ita_orof

.pdf, τελευταία επίσκεψη 14/05/2012

Code of the Cultural and Landscape Heritage, 2004.

http://www.unesco.org/culture/natlaws/media/pdf/italy/it_cult_landscapeheritge2004

_engtof.pdf, τελευταία επίσκεψη 14/05/2012

86

Agreement Between The Government Of The United States Of America And The

Government Of The Republic Of Italy Concerning The Imposition Of Import

Restrictions On Categories Of Archaeological Material Representing The Pre-

Classical, Classical, And Imperial Roman Periods Of Italy, January 19, 2001.

http://exchanges.state.gov/heritage/culprop/itfact/pdfs/it2001mou.pdf

Memorandum of Understanding Between the United States Of America and Italy

Signed at Washington January 19, 2001 and Agreement Extending and

Amending the Memorandum of Understanding Effected by Exchange of Notes at

Washington January 13, 2006.http://exchanges.state.gov/media/office-of-policy-and-

evaluation/chc/pdfs/it20012006mou_tias.pdf

United States Extends Agreement Protecting Italy's Archaeological Materials

Representing the Pre-classical, Classical and Imperial Roman Periods, Washington,

DC, January 19, 2011. http://www.state.gov/r/pa/prs/ps/2011/01/154990.htm

Σχετικά με τα νομικά κείμενα

Emiliani, A., Leggi bandi e provvedimenti per la tutela dei beni artistici e culturali negli

antichi stati italiani, 1571-1860, Bologna 1978.

Kreder, J., “The Revolution in U.S. Museums Concerning the Ethics of Acquiring

Antiquities”, University of Miami Law Review, 64, pp.997-1030, 2010.

Prott, L. V. & O’Keefe, P. J., Handbook Of National Regulations Concerning The Export

Of Cultural Property, UNESCO, 1988.

“Italy’s New Law on Antiquities”, The New York Times, June 28, 1903.

http://query.nytimes.com/mem/archive-

free/pdf?res=F60C16FF3C5E12738DDDA10A94DE405B838CF1D3, τελευταία

επίσκεψη 14/05/2012

“Any “Old Masters” That Leave the Country Now Are Either fakes or

Contraband”, The New York Times, Rome, March 29, 1908.

http://query.nytimes.com/mem/archive-

free/pdf?res=FA0B16FE3D5517738DDDA00A94DB405B888CF1D3, τελευταία

επίσκεψη 14/05/2012

Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης (Met)

Επίσημες Ανακοινώσεις

Agreement between The Ministry for Cultural Assets and Activities of the Italian

Republic and the Commission for Cultural and Environmental Assets and

Education of the Region of Sicily and The Metropolitan Museum of Art, Rome,

February 21, 2006. http://www.scoop.co.nz/stories/HL0602/S00265.htm, τελευταία

επίσκεψη 14/05/2012

87

Statemenr By The Metropolitan Museum Of Art On Its Agreement With Italian

Ministry Of Culture, New York, February 21, 2006.

http://www.metmuseum.org/about-the-museum/press-room/news/2006/statement-

by-the-metropolitan-museum-of-art-on-its-agreement-with-italian-ministry-of-

culture, τελευταία επίσκεψη 14/05/2012

Άρθρα Εφημερίδων

1973

Gage, N., “How the Metropolitan Acquired “The Finest Greek Vase There Is””, The

New York Times, Rome February 18, 1973.

http://graphics8.nytimes.com/packages/pdf/arts/Metacquired.pdf, τελευταία

επίσκεψη 14/05/2012

Gage, N., “Italy is Investigating Source of Vase, The New York Times, Rome,

February 19”, 1973.

http://graphics8.nytimes.com/packages/pdf/arts/Twoinquiries.pdf, τελευταία

επίσκεψη 14/05/2012

“Fragments found in Italy Linked to Museum Vase”, The New York Times, Rome,

May 7, 1973. http://graphics8.nytimes.com/packages/pdf/arts/Fragments.pdf,

τελευταία επίσκεψη 14/05/2012

Gage, N., “Warrant Issued for Hecht in Vase Sale”, The New York Times, Rome,

June 26, 1973. http://graphics8.nytimes.com/packages/pdf/arts/Warrent.pdf,

τελευταία επίσκεψη 14/05/2012

2006-2012

Bohlen, C., “Archaeologist vindicated in hunch on antique silver hoard”, The New

York Times, February 3, 2006. http://www.nytimes.com/2006/02/03/arts/03iht-

bohlen.html?pagewanted=all, τελευταία επίσκεψη 14/05/2012

Povoledo, E., “Italy and U.S. Sign Antiquities Accord”, The New York Times,

February 21, 2006.

http://www.nytimes.com/2006/02/22/arts/design/22anti.html?pagewanted=print,

τελευταία επίσκεψη 23/05/2012

Povoledo, E., “A Trove of Ancient Silver Said to Be Stolen Returns to Its Home in

Sicily”, The New York Times, December 5, 2010.

http://www.nytimes.com/2010/12/06/arts/design/06silver.html?_r=1&pagewanted=al

l#, τελευταία επίσκεψη 23/05/2012

88

Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστόνης (Boston MFA)

Επίσημες Ανακοινώσεις

Joint Statement from the Museum of Fine Arts, Boston and the Italian Ministry of

Culture, September 28, 2006.

http://www.google.gr/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0CFAQF

jAA&url=http%3A%2F%2Fwww.mfa.org%2Fsites%2Fdefault%2Ffiles%2FMFA_It

aly_Joint%2520Release%2520Statement.doc&ei=UuXET7bXE83ssgbGromYCg&usg

=AFQjCNHyQNsNSwrhdilryLBpnOXB6kE5zg&sig2=a2CZPhKcN2pPVWs_te3fVg

Άρθρα Εφημερίδων

Povoledo, E., “Boston Museum Returns 13 Ancient Works to Italy”, The New York

Times, September 29, 2006.

http://www.nytimes.com/2006/09/29/arts/design/29mfa.html, τελευταία επίσκεψη

2/5/2012.

Μουσείο J. Paul Getty στο Λος Άντζελες

Επίσημες Ανακοινώσεις

J. Paul Getty Trust and Italian Ministry of Culture Issue Joint Statement, January

31, 2006.

http://www.getty.edu/news/press/center/statement06_getty_italy_joint_rel_013106.ht

ml, τελευταία επίσκεψη 22/5/2012

J. Paul Getty Trust and Italian Ministry of Culture Issue Joint Statement, June 21,

2006.

http://www.getty.edu/news/press/center/statement06_getty_italiancultureministry.ht

ml, τελευταία επίσκεψη 22/5/2012

Policy Statement Acquisitions by the J. Paul Getty Museum, The J.P. Getty Trust,

October 23, 2006.

http://www.getty.edu/about/governance/pdfs/acquisitions_policy.pdf, τελευταία

επίσκεψη 22/5/2012

J. Paul Getty Museum Announces Revised Acquisitions Policy, New Provisions

Require More Provenance Information for Acquisitions of Ancient Art, October 26,

2006.

http://www.getty.edu/news/press/center/revised_acquisition_policy_release_102606.h

tml

J. Paul Getty Museum To Return 26 Objects To Italy, Italian Ministry of Culture

declines to honor earlier agreement to finalize a long-term cooperative relationship

with the Getty, November 21, 2006.

http://www.getty.edu/news/press/center/statement06_getty_italy_meeting111706.htm

l, τελευταία επίσκεψη 22/5/2012

89

J. Paul Getty Museum Announces Scientific Workshop, International Experts Will

Join Study of Cult Statue of a Goddess, March 8, 2007.

http://www.getty.edu/news/press/center/aphrodite_workshop_announcement_03080

7.html, τελευταία επίσκεψη 22/5/2012

Italian Ministry Of Culture And The J. Paul Getty Museum Sign Agreement In

Rome, August 1, 2007.

http://www.getty.edu/news/press/center/italy_getty_joint_statement_080107.html,

τελευταία επίσκεψη 22/5/2012

Italian Ministry Of Culture And The J. Paul Getty Museum Sign Agreement In

Rome, September 25, 2007.

http://www.getty.edu/news/press/center/italy_getty_joint_statement_092507.html,

τελευταία επίσκεψη 22/5/2012

The J. Paul Getty Museum Will Return a 1st Century Roman Fresco To Italy In

May 2009, April 7, 2009.

http://www.getty.edu/news/press/center/fresco_return.html, τελευταία επίσκεψη

22/5/2012

Άρθρα Εφημερίδων

Eakin, H. & Provoledo, El., “Getty Museum Ceases Talks With Italy Over

Antiquities”, The New York Times, November 22, 2006.

http://www.nytimes.com/2006/11/22/arts/22getty.html?_r=1&fta=y, τελευταία

επίσκεψη, 25/4/2012.

Povoledo, El., “A Statue As Symbol In Patrimony Tug of War”, The New York

Times, July 4, 2007.

http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9E05E3D8153EF937A35754C0A96

19C8B63&pagewanted=all, τελευταία επίσκεψη 2/5/2012

Povoledo, El., “Rome Trial of Ex-Getty Curator Ends”, The New York Times,

October 13, 2010. http://www.nytimes.com/2010/10/14/arts/design/14true.html?_r=1,

τελευταία επίσκεψη 2/5/2012

Povoledo, El., “Italian Trial of American Antiquities Dealer Comes to an End”, The

New York Times, July 4, 2007.

http://www.nytimes.com/2007/07/04/arts/design/04dig.html?pagewanted=all

τελευταία επίσκεψη 21/5/2012

Povoledo, E., “In a Tug of War, Ancient Statue Is Symbol of Patrimony”, The New

York Times, January 18, 2012,

http://www.nytimes.com/2007/07/04/arts/design/04dig.html?_r=1&pagewanted=all,

τελευταία επίσκεψη 2/5/2012

90

Μουσείο του Πανεπιστημίου Princeton

Επίσημες Ανακοινώσεις

Restituiti dagli Usa eccezionali reperti archeologici di provenienza furtiva e da scavo illecito in

Italia, Rome, January 20, 2012. Archaeology Section of the Operations Department

of the Carabinieri Cultural Heritage Protection.

http://www.beniculturali.it/mibac/export/MiBAC/sito-

MiBAC/Contenuti/MibacUnif/Comunicati/visualizza_asset.html_7901052.html,

τελευταία επίσκεψη 22/5/2012

Princeton University Art Museum, Italy reach new antiquities agreement, News at

Princeton, Princeton University, January 25, 2012.

http://www.princeton.edu/main/news/archive/S32/75/13K74/index.xml?section=topst

ories, τελευταία επίσκεψη 22/5/2012

Άρθρα Εφημερίδων

Barksdale, M. W., “Art museum curator targeted by Italian prosecutors”, PAW July

7, 2010. http://paw.princeton.edu/issues/2010/07/07/pages/8254/index.xml,

τελευταία επίσκεψη 25/4/2012

Cliatt, C., “Princeton University Art Museum and Italy to sign agreement over

antiquities”, News at Princeton, October 26, 2007,

http://www.princeton.edu/main/news/archive/S19/34/26K47/index.xml?section=topst

ories, τελευταία επίσκεψη 17/4/2012.

Duazo, C., “Art museum acquisitions face scrutiny over past ownership”, The Daily

Princetonian, November 30, 2010.

http://www.dailyprincetonian.com/2010/11/30/27038/, τελευταία επίσκεψη

25/4/2012

Eakin, H., “Italy Focuses on a Princeton Curator in an Antiquities Investigation”,

The New York Times, June 2, 2010.

http://www.nytimes.com/2010/06/03/arts/design/03curator.html?pagewanted=1&_r=

2,τελευταία επίσκεψη, 25/4/2012

Knapp, Kr., “Princeton University Returns Art to Italy”, Planet Princeton, January

26, 2012.http://planetprinceton.com/2012/princeton-university-returns-art-to-italy/,

τελευταία επίσκεψη 22/5/2012

Μουσείο του Κλήβελαντ

Litt, St., Cleveland Museum of Art strikes deal with Italy to return 14 ancient artworks,

Cleveland.com, November 1, 2008.

http://www.cleveland.com/arts/index.ssf/2008/11/cleveland_museum_of_art_1.html,

τελευταία επίσκεψη 22/5/2012

91

Ινστιτούτο Τεχνών της Μινεάπολις

Επίσημες Ανακοινώσεις

Minneapolis Institute of Arts to transfer Volute Krater, Minneapolis, (Press Release),

September 15, 2011. http://www.artsmia.org/index.php?section_id=343&pr_id=255,

τελευταία επίσκεψη 22/5/2012

Άρθρα Εφημερίδων

Abbe, M., “Museum to give back a looted vase”, Star Tribune, September 16, 2011.

http://www.startribune.com/entertainment/stageandarts/129919903.html, τελευταία

επίσκεψη 22/5/2012

Combs, Μ., “Minneapolis Institute of Arts returns Greek pottery to Italy”, Minnesota

Public Radio News, September 15, 2011.

http://minnesota.publicradio.org/collections/special/columns/state-of-the-

arts/archive/2011/09/minneapolis-institute-of-arts-returns-greek-vase-to-italy.shtml,

τελευταία επίσκεψη 22/5/2012

Κεφάλαιο 4

Grossman, J.B., Greek funerary sculpture: catalogue of the collections at the Getty

Villa, Los Angeles, 2001.

Zagdoun, M.-A., “Collection Paul Canellopoulos”, BCH, 102, 1978.

Daux, G., “Sacrifices à Thorikos”, The J. Paul Getty Museum Journal, 12, pp. 145-

152, 1984.

Holleaux, M., “Notes épigraphiques”, Bulletin de correspondance hellénique, 18, pp.

390-407, 1894.

Parker, R., “The Herakleidai at Thorikos”, Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik,

Bd. 57, 1984.

Thorikos and the Laurion in Archaic and Classical Times, Miscellanea Graeca, Ghent, 1,

pp.21-42, 1975.

Νομικά Κείμενα

Νόμος περί των επιστημονικών και τεχνολογικών συλλογών, περί ανακαλύψεως

και διατηρήσεως των αρχαιοτήτων και της χρήσης αυτών, 1834, ΦΕΚ A’ 22/1834.

Νόμος Περί ἀρχαιοτήτων, 1899, ΦΕΚ Α’ 158.

Περί κωδικοποίησης των διατάξεων του νόμου 5351/32 ως και των εν ισχύι

σχετικών διατάξεων των νόμων ΒΧΜΣΤ’/1899, 491/14, 2447/20, 4823/30 και του

92

ΝΔ της 12/16.6.26 εις εν ενιαίον κείμενον νόμου φέρον τον αριθμόν 5351 και τον

τίτλον περί αρχαιοτήτων. ΦΕΚ Α’ 275, 24.8.32.

Άρθρο 24 παράγραφοι 1 και 6 του Συντάγματος 1975/1986/2001.

Ν.3028/2002 Για την προστασία των αρχαιοτήτων και εν γένει της πολιτιστικής

κληρονομιάς, ΦΕΚ Α’ 153.

Επίσημες Ανακοινώσεις & Δελτία Τύπου

Δελτίο Τύπου, Αθήνα 15 Μαΐου 2006, Γραφείο Τύπου, Υπουργείο Πολιτισμού.

http://www.yppo.gr/2/g22.jsp?obj_id=4270/, τελευταία επίσκεψη, 27/1/2012

Κοινή ανακοίνωση μεταξύ του Υπουργείου Πολιτισμού της Ελλάδας και του

Ιδρύματος J.P. Getty, Αθήνα 10 Ιουνίου 2006, Γραφείο Τύπου, Υπουργείο

Πολιτισμού. http://www.yppo.gr/2/g22.jsp?obj_id=3557, τελευταία επίσκεψη,

27/1/2012

Συνέντευξη Τύπου Υπουργού Πολιτισμού κ. Γιώργου Βουλγαράκη, Αθήνα 10

Ιουλίου 2006, Γραφείο Τύπου, Υπουργείο Πολιτισμού.

http://www.yppo.gr/2/g22.jsp?obj_id=3557, τελευταία επίσκεψη, 27/1/2012

Κοινή ανακοίνωση μεταξύ του Υπουργείου Πολιτισμού της Ελλάδας και του

Ιδρύματος J.P. Getty, 10 Ιουλίου 2006, Γραφείο Τύπου, Υπουργείο Πολιτισμού.

http://www.yppo.gr/2/g22.jsp?obj_id=3557, τελευταία επίσκεψη, 27/1/2012

Δελτίο Τύπου, Αθήνα 3 Οκτωβρίου 2006, Γραφείο Τύπου, Υπουργείο Πολιτισμού.

http://www.yppo.gr/2/g22.jsp?obj_id=4270/, τελευταία επίσκεψη, 27/1/2012

Συνέντευξη Τύπου Υπουργού Πολιτισμού κ. Γιώργου Βουλγαράκη, Αθήνα 31

Αυγούστου 2006, Γραφείο Τύπου, Υπουργείο Πολιτισμού.

http://www.yppo.gr/2/g22.jsp?obj_id=3557, τελευταία επίσκεψη, 27/1/2012

Κοινή Δήλωση ΜεταξύΤου Υπουργείου Πολιτισμού Της Ελλάδας Και Του

Μουσείου J.P. Getty, Αθήνα 11 Δεκεμβρίου 2006, Γραφείο Τύπου, Υπουργείο

Πολιτισμού. http://www.yppo.gr/2/g22.jsp?obj_id=3278, τελευταία επίσκεψη,

27/1/2012

Συνέντευξη Τύπου Υπουργού Πολιτισμού κ. Γιώργου Βουλγαράκη, Αθήνα 11

Δεκεμβρίου 2006, Γραφείο Τύπου, Υπουργείο Πολιτισμού.

http://www.yppo.gr/2/g22.jsp?obj_id=3283, τελευταία επίσκεψη, 27/1/2012

Χρονικό Της Ελληνικής Διεκδίκησης Και Του Επαναπατρισμού Των Τεσσάρων

Αρχαίων Αντικειμένων Από Το Μουσείο Γκετί Του Λος Άντζελες, Αθήνα 11

Δεκεμβρίου 2006, Γραφείο Τύπου, Υπουργείο Πολιτισμού.

http://www.yppo.gr/2/g22.jsp?obj_id=3279, τελευταία επίσκεψη, 27/1/2012

93

Ομιλία Υπουργού Πολιτισμού Κ. Γιώργου Βουλγαράκη Στην Επίσημη

Παρουσίαση Του Χρυσού Μακεδονικού Στεφανιού Και Του Μαρμάρινου

Αγάλματος Κόρης Που Επεστράφησαν Στο Υπουργείο Πολιτισμού Της Ελλάδας

Από Το Μουσείο J.P. Getty Του Λος Άντζελες, Αθήνα 29 Μαρτίου 2007, Γραφείο

Τύπου, Υπουργείο Πολιτισμού. http://www.yppo.gr/2/g22.jsp?obj_id=6512,

τελευταία επίσκεψη, 27/1/2012

Μνημόνιο Συνεργασίας Υπουργείου Πολιτισμού Και Τουρισμού Με Το Μουσείο

Getty & Επαναπατρισμός Δύο Αρχαιοτήτων, Αθήνα, 22 Σεπτεμβρίου 2011,

Γραφείο Τύπου, Υπουργείο Πολιτισμού.

http://www.yppo.gr/2/g22.jsp?obj_id=47052, τελευταία επίσκεψη, 27/1/2012

94

Εικόνες

1) Ο κρατήρας του Ευφρονίου. 6ος αι. π.Χ. Το αγγείο επεστράφη από το

Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης στην Ιταλία με συμφωνία του

2006. Πηγή: NYTimes

2) Ο θησαυρός της Μοργκαντίνα. Αργυρά σκεύη από τη Μοργκαντίνα της

Σικελίας του 3ου αι. π.Χ. που επεστράφησαν από το Μητροπολιτικό

Μουσείο της Νέας Υόρκης στην Ιταλία με τη συμφωνία του 2006. Πηγή:

http://findingsicily.wordpress.com

3) Άγαλμα της Σαβίνας του 136 μ.Χ. Επεστράφη από το Μουσείο Καλών

Τεχνών της Βοστόνης στην Ιταλία με συμφωνία του 2006. Πηγή:

http://www.artsjournal.com

4) Η Αφροδίτη της Μοργκαντίνα. Το γυναικείο άγαλμα από τη Μοργκαντίνα

της Σικελίας που επεστράφη από το Μουσείο J.P.Getty στην Ιταλία με

συμφωνία του 2007. Πηγή: NYTimes

5) Αθηναϊκός κρατήρας του 5ου αι. π.Χ. Επεστράφη από το Ινστιτούτο

Τεχνών της Μινεάπολις στην Ιταλία με συμφωνία του 2011. Πηγή:

http://minnesota.publicradio.org

6) Οι αρχαιότητες που επεστράφησαν από το Μουσείο J.P.Getty στην Ελλάδα

την περίοδο 2006-2007. Από αριστερά προς δεξιά: α/ το αναθηματικό

ανάγλυφο από τη Θάσο, β/ η ενεπίγραφη Βοιωτική στήλη του 4ου αι. π.Χ.,

γ/ το χρυσό νεκρικό στεφάνι του 4ου αι. π.Χ. από τη Μακεδονία και δ/ το

μαρμάρινο άγαλμα κόρης του 6ου αι. π.Χ. Πηγή: J. Paul Getty Trust

7) Τα δύο τμήματα του επιτύμβιου ανάγλυφου που επέστρεψε το Μουσείο

J.P.Getty στην Ελλάδα το 2011. Πηγή: Υπουργείο Πολιτισμού &

Τουρισμού

8) Ανασκευή του επιτύμβιου ανάγλυφου που επέστρεψε το Μουσείο Getty

στην Ελλάδα του 2011. Πηγή: Grossman 2001, 11

9) Ενεπίγραφη στήλη από τον Θορικό, Αττική, Ελλάδα, 440-430 π.Χ. Πηγή:

Υπουργείο Πολιτισμού & Τουρισμού

10) Ο James Cuno, Πρόεδρος και Γενικός Διευθυντής του J. Paul Getty Trust,

αριστερά και ο Υπουργός Πολιτισμού και Τουρισμού της Ελλάδας, Παύλος

Γερουλάνος, δεξιά, ενώ υπογράφουν συμφωνία το Σεπτέμβριο του 2011.

Πηγή: J. Paul Getty Trust

95

Παράρτημα

Παράρτημα Ι

Αρχαιότητες (21) που επεστράφησαν το 2006 στην Ιταλία από το

Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης.

1. Euphronios krater, ca. 515 B.C. (MMA accession number 1972.11.10)

2. Hellenistic silver collection, 3rd century B.C. (1981.11.15-22; 1982.11.7-13;

1984.11.3)

3. Deep concave cup: height 7 cm, diameter 22.8 cm, weight 407 g; 1981.11.20

4. Deep concave cup: height 6.2 cm, diameter 22 cm, weight 418 g; 1981.11.21

5. Circular set, composed of a plate with embossed decoration soldered to a

plate having a flared shape, with upper profiling: height 2 cm, maximum

diameter 10.5 cm, weight 81 g; 1981.11.22

6. Hemispheric cup: height 7.7 cm, maximum diameter 14.4 cm, minimum

diameter 13.8 cm, weight 151 g; 1981.11.16

7. Skyphos, ovoid cup with raised handles: height 7.7 cm, with handles 8.8

cm, maximum diameter 13.3 cm, minimum diameter 12.6 cm, weight 299

g; 1981.11.17

8. Kyathos: height 24.7 cm, basin diameter 5.5 cm, weight 119 g; 1981.11.15

9. Vessel in the shape of a truncated cone with convex base provided with

three forged metal supports with theatrical masks: height 19.6 cm, diameter

26.26 cm, weight 891.3 g; 1981.11.18

10. Deep conical cup: height 6.8 cm, diameter 21 cm, weight 479 g; 1981.11.19

11. ovoid body olpe: height 9.1 cm, diameter at top 8.13 cm, weight 178 g;

1982.11.13

12. Phiale mesomphalos: height 2.3 cm, diameter 14.8 cm, weight 104 g;

1982.11.10

13. Pyxis with figured medallion on the cover, currently consisting of three

pieces: height 5.5 cm, diameter 8.3 cm, current total weight 148 g;

1982.11.11a-c,1982.11.9e

14. Cylindrical small altar on quadrangular base formed by four pieces: current

height 11.3 cm, base 10.6 x 10.8 cm, current total weight 367.8 g;

1982.11.9a-d 13 & 14)

96

15. Pair of corrugated horns with pointed extremities: length 15.5 cm and

weight 74.7 and 70 g; 1982.11.7-8

16. Vessel in the shape of a truncated cone with convex base provided with

three forged metal supports with theatrical masks: height 18.5 cm, diameter

26.8 cm, weight 820.5 g; 1982.11.12.

17. Laconian kylix, 6th century B.C. (1999.527)

18. Red-figured Apulian Dinos, 340-320 B.C. (1984.11.7)

19. Red-figured psykter decorated with horsemen, ca. 520 B.C. (1996.250)

20. Red-figured Attic amphora by the Berlin painter, ca. 490 B.C. (1985.11.5)

Παράρτημα ΙΙ

Αρχαιότητες (13) που επεστράφησαν το 2006 στην Ιταλία από το Μουσείο

Καλών Τεχνών της Βοστόνης.

1. Two-handled vessel (nestoris), about 420-410 B.C. (MFA accession number

1971.49)

2. Lekythos, about 500-490 B.C. (1977.713)

3. Water jar (kalpis-hydria) depicting Apollo making a libation before gods

and goddesses, about 485 B.C. (1978.45)

4. Two-handled jar (pelike) depicting Phineus with the sons of Boreas, about

450 B.C. (1979.40)

5. Statue of Sabina, about A.D. 136 (1979.556)

6. Water jar (hydria), about 530-520 B.C. (1979.614)

7. Vase for bath water (loutrophoros) depicting Pelops and Hippodameia in

chariot, 320-310 B.C. (1988.431)

8. Mixing bowl (bell-krater), about 380-370 B.C. (1988.532)

9. Oil flask (lekythos), about 490 B.C. (1989.317)

10. Two-handled jar (amphora) depicting the murder of Atreus, about 340–330

B.C. (1991.437)

11. Triangular support for a candelabrum shaft, decorative colonette, or small

basin, A.D. 20-60 (1992.310)

97

12. Two-handled vessel (nestoris) depicting athletes in conversation with girls,

late fifth century B.C. (1998.588)

13. Mixing bowl (bell-krater) with Thracian hunters, about 440-430 B.C.

(1999.735)

Παράρτημα ΙII

Αρχαιότητες (17) που επεστράφησαν το 2007 στην Ιταλία από το Μουσείο

του Πανεπιστημίου Princeton.

a. Four objects to be transferred in title but to remain on loan to the Princeton

University Art Museum from the Ministry of Cultural Properties and Activities of

the Republic of Italy.

1. Red figure loutrophoros (ceramic), attributed to the Darius Painter, depicting the

mourning of Niobe and woman and youths at a foundation house. South Italian,

Apulian, ca. 335-325 B.C.

2. Head of a winged lion (brown volcanic stone). Etruscan, ca. 550-525 B.C.

3. Red figure psykter depicting Symposion, or drinking party (ceramic), attributed

to the Kleophrades Painter. Greek, Attic, ca. 510 500 B.C.

4. Red figure volute krater, attributed to the Iliupersis Painter (ceramic), depicting

the return of Perseus to Seriphos and Dionysos, maenads and satyrs. South Italian,

Apulian, ca. 370 360 B.C.

b.Four objects to be transferred from the Princeton University Art Museum to the

Ministry of Cultural Properties and Activities of the Republic of Italy.

5. Columen plaque with a Centaur in Relief (Terracotta, painted). Etruscan,

southern Etruria or Latium, ca. 500-480 B.C.

6. Oinochoe with a serpent around the body (ceramic). Etruscan, ca. 675 B.C.

7. Black figure skyphos fragment with a sprinting youth (ceramic). Etruscan, ca.

510 500 B.C.

8. Oinochoe, attributed to the Ivy Leaf Group, with naked male runners holding

large ivy leaves (ceramic). Etruscan, ca. 540-530 B.C.

c.Seven objects to remain permanently at the Princeton University Art Museum.

98

9. Red figure kylix attributed to the Brygos Painter, depicting on its inside Hermes

and one of the cattle of Apollo, and on the outside infant Hermes and the cattle of

Apollo (ceramic). Greek, Attic, ca. 490 480 B.C.

10. Inlaid dagger and sheath (bronze, iron, silver, gold, niello). Roman, ca. first-

second centuries A.D.

11. Plate with the Ransom of Hector (ceramic). Greek, Corinthian, ca. 580 570 B.C.

12. Fragment from a red figure lekythos depicting flying Nike (ceramic). Greek,

Attic, ca. 480 470 B.C.

13. Pair of charging Amazons (painted terracotta). Greek, South Italy, Canosa, ca.

300 280 B.C.

14. Vessel (guttus) in the form of a drunken Silenus (ceramic). Greek, South Italy,

Apulian, fourth century B.C.

15. Teano ware vessel in the form of a bird (ceramic). South Italy, Campanian, ca.

325 300 B.C.

Παράρτημα ΙV

Αρχαιότητες (13) που επεστράφησαν το 2008 στην Ιταλία από το Μουσείο

του Κλήβελαντ.

1. Sicilian Plastic Vase in the Form of a Pig, Sicily, provincial Greece, 5th

Century BC (ca. 425 BC)

2. Donkey-Head Rhyton, Greece, 5th Century BC (ca. 475 BC)

3. Warrior, Sardinia, 9th-8th Century BC (900-700 BC)

4. Apulian Volute-Krater, Darius Painter (Italian) (ca. 330 BC)

5. Red-Figure Duck Askos, Italy, probably Chiusi (ancient Clusium), Etruscan,

4th century BC (ca. 350 BC)

6. Campanian Bird Askos, South Italy, northern Campania, late 4th-ealy 3rd

Century BC (ca. 310-280 BC)

7. Apulian or Campanian Red-Figure Lid with Bowl, South Italy, Apulia, 4th

Century BC

8. Apulian Gnathia Flat-Bodied Epichysis, Italy, Middle Gnathia, 4th Century

BC (340-320 BC)

99

9. Apulian Gnathia Round-Bellied Epichysis, Italy, Middle Gnathia, 4th

Century BC (ca. 340-320 BC)

10. Apulian Gnathia Lekythos, Italy, Middle Gnathia, 4th Century BC (340-330

BC)

11. Campanian Red-Figure Acorn Lekythos, South Italy, Campania, 4th Century

BC (ca. 350-320 BC)

12. Column Krater, Greece, Late Early Corinthian-Early Middle Corinthian (ca.

600-590 BC)

13. Bracelet, pair, Italy, Etruscan, 6th Century BC

Παράρτημα V

Αρχαιότητες (40) που επεστράφησαν το 2006 στην Ιταλία από το Μουσείο

J.P. Getty του Λος Άντζελες.

1. Cult Statue of a Goddess, perhaps Aphrodite – 88.AA.76 (Item 1)

2. Askos in Shape of a Siren – 92.AC.5 (Item 3)

3. Fresco Fragments – 71.AG.111 (Item 8)

4. Lekanis – 85.AA.107 (Item 9)

5. Two Griffins Attacking a Fallen Doe – 85.AA.106 (Item 10)

6. Attic Red-Figured Neck Amphora – 84.AE.63 (Item 11)

7. Fragment of a fresco: lunette with mask of Hercules – 96.AG.171 (Item 13)

8. Apulian Red-Figured Pelike – 87.AE.23 (Item 14)

9. Apulian Red-Figured Loutrophorus – 84.AE.996 (Item 15)

10. Attic Black-Figured Zone Cup – 87.AE.22 (Item 16)

11. Attic Red-Figured Kalpis – 85.AE.316 (Item 19)

12. Attic Red-Figured Kylix – 84.AE.569 (Item 20)

13. Apulian Pelike with Arms of Achilles – 86.AE.611 (Item 21)

14. Attic Red-Figured Kylix – 83.AE.287 (Item 22)

15. Attic Red-Figured Calyx Krater – 88.AE.66 (Item 23)

16. Attic Janiform Kantharos – 83.AE.218 (Item 24)

100

17. Attic Red-Figured Phiale Fragments

18. Marble Bust of a Man – 85.AA.265 (Item 26)

19. Attic Red-Figured Amphora with Lid – 79.AE.139 (Item 27)

20. Apulian Red-Figured Volute Krater – 85.AE.102 (Item 28)

21. Attic Red-Figured Calyx Krater – 92.AE.6 and 96.AE.335 (Item 29)

22. Attic Red-Figured Mask Kantharos – 85.AE.263 (various) (Item 30)

23. Etruscan Red-Figured Plastic Duck Askos – 83.AE.203 (Item 31)

24. Statue of Apollo – 85.AA.108 (Item 32)

25. Group of Attic Red-Figured Calyx Krater Fragments (Berlin Painter,

Kleophrades Painter) – 77.AE.5 (Item 33)

26. Apulian Red-Figured Bell Krater – 96.AE.29 (Item 35)

27. Statuette of Tyche – 96.AA.49 (Item 36)

28. Attic Black-Figured Amphora (Painter of Berlin 1686) – 96.AE.92 (Item

37)

29. Attic Black-Figured Amphora – 96.AE.93 (Item38)

30. Attic Red-Figured Cup – 96.AE.97 (Item 39)

31. Pontic Amphora – 96.AE.139 (Item 40)

32. Antefix in the Form of a Maenad and Silenos Dancing – 96.AD.33 (Item

41)

33. Bronze Mirror with Relief-Decorated Cover – 96.AC.132 (Item 42)

34. Attic Red-Figured Bell Krater – 81.AE.149 (Item 43)

35. Apulian Red-Figured Volute Krater – 77.AE.14 (Item 44)

36. Statuette of Dionysos – 96.AA.211 (Item 45)

37. Attic Red-Figured Calyx Krater (“Birds”) – 82.AE.83 (Item 50)

38. Group of three Fragmentary Corinthian Olpai – 81.AE.197 (Item 51)

39. Paestan Squat Lekythos – 96.AE.119 (Item 52)

40. Apulian Red-Figured Volute Krater – 77.AE.13 (Added to list by Getty)