Βρετανοί στη Μακεδονία-Κωνσταντίνος Διώγος

Τ ο Ίδρυμα Μουσείου Μακεδονι-κού Αγώνα μέσω της έκθεσης"Η βρετανική παρουσία στη Θεσ-

σαλονίκη και τη μακεδονική ενδοχώ-ρα" μας δίνει τη μοναδική ευκαιρία ναψαύσουμε τις σημαντικότερες πηγέςτης ελληνοβρετανικής αυτής συνάν-τησης αλλά και της νεότερης ιστορίαςτης Μακεδονίας. Πρόκειται για μια ιδιαίτερα σημαντικήκαι εμπεριστατωμένη έκθεση, για τηνοποία το επιστημονικό προσωπικό τουΙδρύματος και του Μουσείου, παρά τιςδύσκολες στιγμές που περνά ο τόποςμας, εργάστηκε με ιδιαίτερη ευσυνει-δησία, φαντασία και δημιουργικότη-τα. Μας προσφέρει έτσι μια ξεχωρι-στή παρουσίαση ενός ολόκληρου κό-σμου, που αποτυπώνει σημαντικά στοι-χεία από τον 17ο αιώνα μέχρι τον Β'Παγκόσμιο Πόλεμο. Ευχαριστούμε το Ίδρυμα για την πα-ραχώρηση του υλικού.Πιο κάτω μπορείτε να διαβάσετε τηνεισαγωγή του ενημερωτικού τετρασέ-λιδου που συνοδεύει την έκθεση.

Eίναι δύσκολο να αποτιμήσει κανείςτην ιδιαίτερη σχέση της Βρετανίας μετη Θεσσαλονίκη και τη μακεδονική τηςενδοχώρα. Ήταν τόποι ανέκαθεν γνω-

στοί στους Βρετανούς, αλλά έγινανγνωστότεροι κατά τον 19ο αιώνα, όταντο βρετανικό εμπορικό και το διπλω-ματικό ενδιαφέρον για ολόκληρη τηνΟθωμανική αυτοκρατορία αυξήθηκε.Το Λονδίνο δεν θα επέτρεπε οι μακε-δονικές επαρχίες της Πύλης να περά-σουν άκαιρα ούτε υπό αυστριακό ούτευπό ρωσικό έλεγχο. Γνώριζε ότι η μα-κεδονική κρίση θα ξεσπούσε σύντομα,αλλά δεν μπορούσε να απεμπλακεί, μο-λονότι τα μέρη αυτά δεν αποτελούσανδιακεκριμένα σημεία αναφοράς τηςπαγκόσμιας οικονομικής πολιτικής καιδιπλωματίας του. Εκείνο που επιθυμού-σε διακαώς ήταν η σταθεροποίηση τηςπεριοχής. Τελικά όμως τα αυτοκρατορικά συμφέ-ροντα άλλαξαν, λόγω της σταδιακήςκαι περιπετειώδους συμπόρευσης μετην Ελλάδα. Η επιτυχής σύμπραξη τωνΕλλήνων στο Μακεδονικό Μέτωπο κα-

τέστησε τη Βρετανία συνυπεύθυνη γιατο μέλλον της ελληνικής Μακεδονίαςκαι η γραμμή αυτή τηρήθηκε έκτοτε.Επιπλέον η συμπόρευση αυτή, μέσα απόδύο μεγάλους πολέμους, ανέδειξε τηνελληνική Μακεδονία και τη Θεσσαλονί-κη, όπως και άλλες περιοχές της Ελλά-δας όπου πολέμησαν και θάφτηκαν Βρε-τανοί, σε τόπους μνήμης για την αυτο-κρατορία και την κοινοπολιτεία. Υπάρχει όμως ένας ακόμη σημαντικόςδεσμός: Η Θεσσαλονίκη και η Μακε-δονία οφείλουν στη Βρετανία σημαν-τικά κομμάτια της ιστορικής τους μνή-μης. Μέσα στις αγγλικές πηγές της νε-ότερης και της σύγχρονης περιόδου -ταξιδιωτικές αναμνήσεις, εφημερίδες,προξενικές αναφορές και εικαστικόυλικό, στρατιωτών, περιηγητών, ιερα-σποστόλων, αρχαιολόγων και καλλιτε-χνών- διασώθηκε πλήθος πολύτιμωντεκμηρίων και πληροφοριών. Επιπλέ-

ον, μέσω των πηγών αυτών, επηρεα-σμένων βαθύτατα από τις πολιτικέςκαι άλλες ιδεολογικές απόψεις των Βρε-τανών ανά τους αιώνες, συντηρήθηκεκαι τυποποιήθηκε σε μεγάλο βαθμό ηεικόνα του χώρου αυτού στον έξω κό-σμο. Η εκδοχή της τοπικής μας ιστο-ρίας, περισσότερο ή λιγότερο πιστή,είναι, ως έναν τουλάχιστον βαθμό, συν-δεδεμένη και με τη βρετανική οπτικήγωνία. Υπό αυτή τη διπλή οπτική γωνία οργα-νώθηκε η έκθεση του Μουσείου του Μα-κεδονικού Αγώνα: Για να περιγράψειτην πολύπλευρη και ασύμμετρη σχέσητης Βρετανίας με τον μακεδονικό χώ-ρο, μιας μεγάλης δύναμης με μια τα-ραγμένη γωνιά της ευρωπαϊκής περι-φέρειας, μια σχέση όμως που παράλ-ληλα διαμορφώνει, μέσω των ιστορι-κών τεκμηρίων που παράγει, την ιστο-ρία της.

αφιέρωμα 09/12/2012

Η Μακεδονια Με τα Ματια των Βρετανων (17ος-20ός αι.)

Επιμέλεια αφιερώματος - Συνέντευξη:Στέλιος Κούκος[email protected]

Κείμενα: Ιωάννης Χασιώτης, Περσεφόνη Καραμπάτη, Κωνσταντίνος Διώγος, Sir Michael Llewellyn Smith

Συνέντευξη: Βασίλης Γούναρης

Μια πολύπλευρη και ασύμμετρη σχέση

Η αψίδα του Γαλερίου, έργο του Edward Lear.

Η Μακεδονία με τα μάτια των Βρετανών (17ος -20ός αι.)

26|02 αφιέρωμα ΚΥΡΙΑΚΗ 09.12.2012 ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

Η έκθεση αποτελεί την πρώτη μιας σει-ράς εκθέσεων που στοχεύουν στην προ-βολή της τεράστιας γεωπολιτικής ση-μασίας του μακεδονικού χώρου όχι μό-νο για τα βαλκανικά κράτη, για τα οποίαυπήρξε το "μήλον της Έριδος", αλλά κυ-ρίως για τα διπλωματικά, στρατηγικάκαι οικονομικά συμφέροντα των μεγά-λων ευρωπαϊκών δυνάμεων. Σε ένανχώρο που αμφιταλαντευόταν ακόμη ανά-μεσα στην παράδοση και τη νεοτερικό-τητα, οι ευρωπαϊκές δυνάμεις λειτούρ-γησαν καταλυτικά ως παράγοντας εκ-συγχρονισμού. Όμως οι πολιτιστικές,θρησκευτικές και εθνικές αντιπαραθέ-σεις που υπήρχαν στην περιοχή αποτέ-λεσαν ταυτόχρονα πρόσφορο πεδίο έκ-φρασης του μεταξύ τους ανταγωνισμού. Αναμφίβολα πάντως η σχέση αυτή τηςΕυρώπης με τον μακεδονικό κόσμο υπήρ-ξε αμφίδρομη. Μέσω της προώθησηςτων διπλωματικών και οικονομικών συμ-φερόντων τους οι Ευρωπαίοι ήρθανσε επαφή με έναν τόπο, τον οποίο έωςτότε μόνο φαντάζονταν. Από την άλ-λη, οι κάτοικοι αυτού του τόπου άλλο-τε υιοθέτησαν την ευρωπαϊκή κουλ-τούρα στις διάφορες εκφάνσεις της,άλλοτε επιχείρησαν απλώς να διευρύ-νουν τον κύκλο των εργασιών τους καιάλλοτε αντιτάχθηκαν βίαια στις πα-ρεμβάσεις των "ξένων". Η βρετανική παρουσία αποτελεί έναέξοχο παράδειγμα αυτής της αμφίδρο-μης σχέσης, η οποία ανάλογα με τιςπολιτικές και στρατιωτικές συγκυρίεςπαλινδρομούσε ανάμεσα στον θαυμα-σμό και την εχθρότητα, μετατρέπον-τας τους "Εγγλέζους" από φίλους καισυμμάχους σε ξένους εισβολείς.

Οι θεματικές ενότητεςΗ έκθεση αποτελείται από εννέα θε-ματικές ενότητες.

Ανακαλύπτοντας εκ νέου τη ΜακεδονίαΟ επισκέπτης βλέπει τη Μακεδονία μετα μάτια των δυναμικών εμπορικώνπρακτόρων της Levant Company κα-θώς και των γαλουχημένων με την κλα-σική παιδεία περιηγητών που ήρθανστη Μακεδονία για να βρουν το κλα-σικό της παρελθόν μα παραδόθηκανστην ανατολίτικη γοητεία της.

Οι Abbott της ΘεσσαλονίκηςΠαρουσιάζεται μια παλιά φραγκολε-βαντίνικη οικογένεια που εξακολουθείνα αφήνει τα ίχνη της στην ιστορία τηςπόλης μας.

Βρετανοί αιχμάλωτοιΕφημερίδες, φωτογραφίες και ανα-μνήσεις αποτυπώνουν πώς οι απαγω-γές των Βρετανών περνούσαν στη βρε-τανική κοινή γνώμη την εικόνα μιαςΜακεδονίας όπου κυριαρχούσε η βία.

Βρετανοί ταξιδιώτες, διπλωμάτες

και ναυτικοί στη Θεσσαλονίκη του 19ου αι.Ένα νέο κύμα Βρετανών συνδιαμορ-φώνει τη φυσιογνωμία της πόλης.

Η Μακεδονία στη βρετανική πολιτικήκατά τα τέλη του "μακρού" 19ουαιώναΔιπλωματικές αναφορές, σατιρικές πο-λιτικές γκραβούρες του βρετανικούΤύπου, σπάνια επιστολικά δελτάριατου βρετανικού ταχυδρομείου στη Θεσ-σαλονίκη, αναδεικνύουν τον βρετανι-κό παράγοντα.

Οι "επίμονοι κηπουροί" της ΘεσσαλονίκηςΣτην περίοδο του Μεγάλου Πολέμουη καθοριστική βρετανική συμβολή στοοικονομικό και πολιτικό μέλλον της Μα-κεδονίας προβάλλει μέσα από στρα-τιωτικά κειμήλια, αναμνηστικές κάρ-τες και λογοτεχνικά πονήματα.

Τα κοινοπολιτειακά κοιμητήρια του Α΄

Παγκοσμίου Πολέμου στη Μακεδονία.Αυτοί που έμεινανΜια άγνωστη πτυχή της ιστορίας, οινεκροί του Μακεδονικού Μετώπου, απο-καλύπτεται μέσα από μια σειρά πρω-τότυπων φωτογραφιών και ενθυμήμα-τα.

Η επιστροφή στη ΘεσσαλονίκηΈλληνες και Βρετανοί πολεμούν ηρωι-κά για μία ακόμη φορά μαζί τον ολο-κληρωτισμό. Η εικόνα για τον "άλλο"διαφοροποιείται αργότερα, στα μετα-πολεμικά χρόνια, όταν η ελληνική κοι-νωνία διχάζεται από τον αιματηρό εμ-φύλιο.

Η Θεσσαλονίκη και η Μακεδονία στη βρετανική τέχνη και λογοτεχνίαΑναμνήσεις και βιώματα μετουσιώ-νονται σε εικαστικά και λογοτεχνικάαριστουργήματα και παρουσιάζονταιστο κοινό μέσα από σπάνιες παρτιτού-ρες, παντομίμες, βιβλία και γκραβού-ρες.

Η βρετανική παρουσία στη Θεσσαλονίκη και τη μακεδονική ενδοχώραΤο Ίδρυμά μας στα 30 χρόνια της λειτουργίας του ερευνά και προβάλλειτη νεότερη και σύγχρονη ιστορία της Μακεδονίας. Με την ευκαιρία των100 χρόνων της απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης αλλά και της έναρξηςτων Βαλκανικών Πολέμων, φιλοξενούμε την έκθεση «Η βρετανικήπαρουσία στη Θεσσαλονίκη και τη μακεδονική ενδοχώρα». Η έκθεσησυνδιοργανώθηκε με τη Βρετανική Πρεσβεία και το Βρετανικό Συμβούλιοκαι τελεί υπό την αιγίδα του φορέα «Θεσσαλονίκη 2012».Γραφει η ΠερσεφονΗ ΚαραΜΠαΤΗ*

Έργο με ιδιαίτερη σημασία για την ιστορία του τόπου μας

Hπαρουσία -ευκαιριακή ή μο-νιμότερη- στον ευρύτερο μα-κεδονικό χώρο εκπροσώπων

της βρετανικής διανόησης, της δι-πλωματίας, της οικονομίας και τηςτέχνης επηρέασε σε σημαντικό βαθ-μό την ιστορία των σχέσεων του χώ-ρου αυτού με τους λαούς της Δυτι-κής Ευρώπης. Συντέλεσε επίσης στη διαμόρφωσητης "εικόνας" που σχηματίστηκε στηΔύση για τον κόσμο της Νοτιοανα-

τολικής Ευρώπης και ιδιαίτερα τηςΜακεδονίας - αλλά και το αντίστρο-φο.Η συγκέντρωση, η ταξινόμηση και ηπροβολή ενός τμήματος από το απέ-ραντο υλικό που σώθηκε για τη βρε-τανική παρουσία στη Θεσσαλονίκηκαι στον ευρύτερο χώρο της Μακε-δονίας θεωρήθηκε από το Ίδρυμάμας έργο με ιδιαίτερη σημασία γιατην ιστορία του τόπου μας και, φυ-σικά, των ελληνοβρετανικών σχέ-σεων. Στην έκθεση που οργανώσαμε στονμικρό εκθεσιακό μας χώρο δεν ήτανδυνατόν παρά να παρουσιάσουμε

δείγματα μόνον του πολυποίκιλουυλικού που καταφέραμε να συλλέ-ξουμε. Παρ' όλα αυτά, μένουμε με την προσ-δοκία ότι οι επισκέπτες της έκθε-σης θα βρουν τουλάχιστον την κα-τά το δυνατόν αντιπροσωπευτικό-τερη ιστορική, φωτογραφική και ει-καστική αποτύπωση των κύριων φά-σεων και όψεων αυτών των τόσο μα-κροχρόνιων και πολυεπίπεδων σχέ-σεων.

Ιωάννης Κ. Χασιώτης, ομότ. καθηγητήςΑΠΘ, πρόεδρος του δ.σ. του ΙδρύματοςΜουσείου Μακεδονικού Αγώνα

Ευχετήρια χριστουγενιάτικη καρτ πο-στάλ από τη Θεσσαλονίκη. (1918)

Οπτικοακουστική παραγωγήΗ οπτικοακουστική παραγωγή που πλαι-σιώνει την εκθεσιακή αφήγηση περι-λαμβάνει μοναδικό αρχειακό υλικό τουΑ΄ Παγκοσμίου Πολέμου που αναδει-κνύει την παρουσία των Βρετανών καιπέρα από το στρατιωτικό πλαίσιο καιμας μεταφέρει σε ιδιωτικές στιγμέςμε τους συντρόφους τους αλλά και μετον εγχώριο πληθυσμό στα γραφικάκαφενεία της εποχής. Παράλληλα ανα-δεικνύει τη σχέση τους με τον χώρομέσα από την αφήγηση ποιημάτων βρε-τανών δημιουργών, ενώ αποσπάσμα-τα ελληνικών ταινιών αποτυπώνουν

την εικόνα του Βρετανού στην εγχώ-ρια μαζική κουλτούρα.Τα σπάνια κειμήλια που πλαισιώνουντην εκθεσιακή αφήγηση προέρχονταιαπό τις συλλογές του Ιδρύματος Μου-σείου Μακεδονικού Αγώνα, καθώς καιτων φίλων και αρωγών του Ιδρύμα-τος Γιώργου Θωμαρέη, Γιώργου Κων-σταντινίδη, Ιωάννη Μέγα, ΒασιλείουΝικόλτσιου και Άγγελου Παπαϊωάν-νου.

* Η Περσεφόνη Καραμπάτη είναι ιστορικός -μουσειολόγος, επιστημονική συνεργάτιςΜουσείου Μακεδονικού Αγώνα


αφιέρωμα 03|27ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΥΡΙΑΚΗ 09.12.2012

Hέκθεση αποτυπώνει τις ση-μαντικότερες στιγμές της σχέ-σης των Βρετανών με τη Θεσ-

σαλονίκη και τον χώρο της Μακεδο-νίας, από τον 17ο αιώνα μέχρι και τονΒ΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Πρόκειται για μια σχέση αμφίδρομη,που επηρέασε τόσο την "εικόνα" τωνΒρετανών για τη Μακεδονία και τουςκατοίκους της όσο και το αντίστρο-φο. Το αυξημένο εμπορικό ενδιαφέ-ρον της Βρετανίας για την περιοχή,από τα μέσα του 18ου αιώνα με τηδραστηριοποίηση της Levant Com-pany στη Θεσσαλονίκη, ακολουθή-θηκε από ένα κύμα σημαντικών βρε-τανών περιηγητών. Με κλασικές σπου-δές, οι περισσότεροι, και ώριμα αρ-χαιολογικά ενδιαφέροντα διέσωσανστα κείμενά τους πολλές πτυχές τηςοικονομικής και κοινωνικής ζωής τηςΜακεδονίας. Η εμπλοκή στο Μακεδονικό Ζήτημα,η οποία εντάθηκε την περίοδο τουΜακεδονικού Αγώνα (1904-1908),ανέδειξε τη βρετανική πολιτική σεσημαντικό παράγοντα για τη διαμόρ-

φωση του μέλλοντος της περιοχής.Ακόμη πιο καταλυτική και μαζική, όμως,υπήρξε η βρετανική παρουσία τηνπερίοδο των δύο παγκοσμίων πολέ-μων. Με τη συγκρότηση του Μακε-δονικού Μετώπου (1915-1918) η Θεσ-σαλονίκη κατακλύζεται από χιλιάδεςβρετανικά στρατεύματα που, μαζί μετις υπόλοιπες δυνάμεις της Αντάντ,αλλάζουν τη φυσιογνωμία της πό-λης. Αλλά και στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλε-μο η παρουσία των Βρετανών υπήρ-ξε δραματική, με την υποχώρηση τωνβρετανικών δυνάμεων (Απρίλιος 1941),την οργάνωση της αντίστασης σταβουνά της Μακεδονίας, τη θριαμβευ-τική είσοδο στη Θεσσαλονίκη το 1944και τη βρετανική ανάμιξη στα γεγο-νότα που οδήγησαν στον ΕμφύλιοΠόλεμο. Μια τέτοια μακροχρόνια σχέ-ση δεν θα μπορούσε να μην αφήσειτο στίγμα της στη λογοτεχνία και τηντέχνη. Ποιήματα, πεζά, θεατρικά έρ-γα, τραγούδια, πίνακες ζωγραφικήςκαι σκίτσα, εμπνευσμένα από τις "μα-κεδονικές εμπειρίες" των Βρετανών,αποτελούν μια εναλλακτική, περισ-σότερο ίσως συγκινησιακή, πηγή γιατην προσέγγιση της τοπικής ιστορίαςτης Μακεδονίας.

Κωνσταντίνος Διώγος, ιστορικός -επιστημονικός συνεργάτης ΜουσείουΜακεδονικού Αγώνα

Ο πρέσβης του Ηνωμένου Βασιλείου στην Ελλάδα Dr. David Landsman, με τον πρό-εδρο του Ιδρύματος Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα, oμότιμο καθηγητή του ΑΠΘ,Ιωάννη Χασιώτη.

Μοίρα του βρετανικού στόλου στη Θεσσαλονίκη, το 1896.

Μια αμφίδρομη σχέση από τον 17ο αιώνα

Εκδόσεις περιηγητικών κειμένων (19ος αι.), συλλογή Άγγελου Παπαϊωάννου. Στρατιωτικά κειμήλια Β΄Παγκοσμίου Πολέμου, συλλογή Βασιλείου Νικόλτσιου.



Πότε αρχίζει η παρουσία των Βρετα-νών στην περιοχή μας;Η βρετανική παρουσία δεν περιορίζεταιμόνο στη Θεσσαλονίκη και τη Μακεδο-νία. Η Θεσσαλονίκη ήταν απλά το λιμά-νι από το οποίο οι Βρετανοί διακινούν-ταν σε όλο τον χώρο των Βαλκανίων.Από την αρχή των νεοτέρων χώρων, κά-θε χώρος της Μακεδονίας είχε τους δι-κούς του ιδιαίτερους λόγους για τουςοποίους κάποιος τον επισκεπτόταν, όπωςγια παράδειγμα οι αρχαιότητες. Αλλά οιΒρετανοί δεν περιορίζονταν μόνον σ'αυτά τα μέρη, κυκλοφορούσαν παντού.Η Θεσσαλονίκη πάντως και το Άγιον Όροςείναι τα δύο βασικά σημεία αναφοράς.Οι ταξιδιώτες κατά τις πρώιμες περιό-δους ακολουθούσαν κάποια δρομολό-για λόγω των θεμάτων ασφαλείας καιτων ασθενειών που υπήρχαν τότε. Κά-ποια λοιπόν από τα δρομολόγια αυτά,που ξεκινούσαν είτε από την Ιταλία είτεαπό τις Δαλματικές ακτές, περνούσαναπό τη Θεσσαλονίκη ή από το Άγιον Όροςμε κατεύθυνση την Κωνσταντινούπολη.Πολύ πιο λίγοι διέσχιζαν τον βαλκανικόχώρο. Οι Φίλιπποι στη Μακεδονία ήτανεπίσης ιδιαίτερα γνωστοί ως αρχαιολο-γικός χώρος, αφού ανέκαθεν ήταν απο-καλυμμένοι και όλοι τους γνώριζαν, ενώκαι τα μνημεία της Θεσσαλονίκης ήτανπροφανή - εννοώ την αψίδα του Γαλε-ρίου, τις βυζαντινές εκκλησίες, τη Ρο-τόντα κτλ.

Τι πληροφορίες έχουμε από τους πε-ριηγητές;Οι πρώιμοι περιηγητές δεν δίνουν τό-σες πληροφορίες όσες θα θέλαμε, καιγενικώς οι αναφορές τους σχετίζονταιμόνο με τα μνημεία τα οποία βλέπουν.Τον 18ο αιώνα μπαίνουν και άλλα ζητή-ματα ενδιαφέροντος, όπως η φύση, οιάνθρωποι, τα ήθη και τα έθιμα, ενώ τον19ο αιώνα προστίθενται και οι στρατιω-τικές θεωρήσεις. Και βέβαια μέσα στον19ο αιώνα, όταν τίθεται πια το ζήτηματης διανομής του χώρου των Βαλκα-νίων, τότε προστίθεται και το εθνογρα-φικό κριτήριο όσον αφορά τους πληθυ-σμούς: ποιοι είναι αυτοί οι πληθυσμοί οιοποίοι κατοικούν τους χώρους από τουςοποίους περνούν οι περιηγητές;

Όσον αφορά ειδικότερα τη Θεσσαλο-νίκη; Εδώ τα πράγματα διαφοροποιούνται,

γιατί όποιος ερχόταν στη Θεσσαλονίκη,όσο παλιά κι αν ήταν, εκτός βεβαίωςαπό τις αρχαιότητες εντυπωσιαζόταναπό την παρουσία του εβραϊκού στοι-χείου, αφού η πλειοψηφία των κατοί-κων ήταν Εβραίοι. Δεν υπήρχε άλλη αν-τίστοιχη πόλη. Τους εντυπωσίαζε επί-σης η συνύπαρξη των διαφορετικών αυ-τών δημογραφικών ομάδων, χριστια-νών, μουσουλμάνων και εβραίων, οι οποί-ες ήσαν και οι τρεις αρκετά μεγάλες.

Πότε έχουμε βρετανούς πρόξενους στηΜακεδονία;Οι πρόξενοι εμφανίζονται στη Θεσσα-λονίκη στις αρχές του 18ου αιώνα, αλλάδεν πρόκειται για πρόξενους του βρε-τανικού κράτους. Πρόκειται για εμπορι-κούς πράκτορες της Levant Company,οι οποίοι ασχολούνταν με την προώθη-ση των αγγλικών συμφερόντων. Ο πρό-ξενος πλαισιωνόταν από μερικούς άλ-λους εμπόρους, τους λεγόμενους φά-κτορς της Levant Company. Ήταν εμπο-ρικοί οίκοι που φρόντιζαν για την εισα-γωγή βρετανικών προϊόντων και την εξα-γωγή πρώτων υλών.Δεν μαθαίνουμε πολλά πράγματα γιατην πόλη μέσα από την επικοινωνία τους,δηλαδή την αλληλογραφία τους, καθώςαυτή είχε καθαρά εμπορικό ρόλο. Αυτόαλλάζει στις αρχές του 19ου αιώνα, όταντο 1825 το προξενείο πλέον, και όχι μό-νο της Θεσσαλονίκης, περνά στο βρε-

τανικό στέμμα. Και φυσικά καθ' όλη τηδιάρκεια της Ελληνικής Επανάστασηςοι πρόξενοι αναφέρουν τα γεγονότα ταοποία συμβαίνουν, και γενικώς όλα ταελληνικά κινήματα στη διάρκεια του 19ουαιώνα. Αρχίζουν δηλαδή να έχουν έναπολιτικό ενδιαφέρον και μεταφέρουνπολιτικές πληροφορίες. Άλλωστε βρι-σκόμαστε στην εποχή αμέσως μετά τουςναπολεόντειους πολέμους, και τα εν-διαφέροντα της Βρετανίας αυξάνονταιόσον αφορά την κατάσταση στην Ευ-ρώπη και στον δικό μας χώρο.Μετά τα μέσα του 19ου αιώνα, και λόγωτης εμπορικής διείσδυσης της Αγγλίαςστην Οθωμανική αυτοκρατορία, παρα-τηρούμε αφενός πύκνωση του δικτύουτων προξενείων και αφετέρου διαφο-ροποίηση στον τρόπο με τον οποίο οιπρόξενοι γράφουν τις αναφορές τους.

Έχουμε δηλαδή περισσότερες πληρο-φορίες;Οι πρόξενοι τώρα αναφέρουν τα πάν-τα, και έτσι έχουμε πάρα πολύ ωραίεςπληροφορίες για όλο τον χώρο της Μα-κεδονίας και της Θεσσαλονίκης. Αυτόείναι πάρα πολύ σημαντικό, γιατί αυτέςτις πηγές χρησιμοποιούμε για να γρά-ψουμε την ιστορία της Μακεδονίας. Δενέχουμε κάποιες εναλλακτικές πηγές,αφού την εποχή αυτή δεν διαθέτουμεεφημερίδες. Οι εκθέσεις αυτές λοιπόνείναι πολύτιμες - να σας αναφέρω μά-

λιστα πως στις αρχές του 20ού αιώναπροσλαμβάνουν τη μορφή ολόκληρωνβιβλίων, που περιέχουν πάρα πολλά οι-κονομικά στοιχεία. Οι πρόξενοι έχουνστη διάθεσή τους δίκτυα πληροφόρη-σης, έχουν πράκτορες και παίρνουν στα-τιστικές από το οθωμανικό δημόσιο...Αυτή την εποχή έχουμε βρετανικά προ-ξενεία στο Μοναστήρι και στα Σκόπια,ενώ στις Σέρρες και στην Καβάλα υπάρ-χουν υποπρόξενοι. Από παντού λοιπόνπαίρνουν πληροφορίες και καταρτίζουντεράστιες εκθέσεις, οι οποίες δημοσι-εύονται στη Βρετανία για την ενημέρω-ση του εμπορικού κόσμου και για όσουςενδιαφέρονται να έλθουν και να επεν-δύσουν εμπορικά. Μέσα στο πλαίσιο αυ-τό, λόγω της ταραχής στην περιοχή, πα-ρακολουθούν λεπτομερώς και όλες τιςεξελίξεις που έχουν σχέση με τον Μα-κεδονικό Αγώνα.

Οι πρόξενοι ποιας εθνικότητας ήταν;Οι πρόξενοι ήταν Άγγλοι. Στα τέλη του18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αι-ώνα υπήρχε μια σύγκρουση, καθώς ηοικογένεια Άμποτ προσπάθησε επανει-λημμένα να πάρει το προξενείο. Η οικο-γένεια αυτή ήταν Άγγλοι της Θεσσαλο-νίκης - τότε περισσότερο Άγγλοι απ' ό,τιμετά, γιατί στη συνέχεια εξελληνίστη-καν εντελώς. Ο σημαντικότερος πρόξε-νος στα τέλη του 19ου αιώνα, που έμει-νε περισσότερο από 20 χρόνια στην πό-λη, ήταν ο Τζων Μπλαντ, αδελφός τουΜπλαντ που είχε το βρετανικό ταχυδρο-μείο της Θεσσαλονίκης. Η γυναίκα του,η λαίδη Μπλαντ, έχει γράψει δύο βιβλίασχετικά με τη Θεσσαλονίκη εκείνης τηςεποχής τα οποία είναι πολύτιμα. Μετάτον Μπλαντ ήλθε ένας πρόξενος ο οποί-ος πριν ήταν στην Κρήτη. Πρόκειται γιατον Φραγκολεβαντίνο Άλφρεντ Μπιλιό-τι, ο οποίος ήταν αρχαιολόγος και μάλι-στα κάποιας περιωπής. Ο Μπιλιότι κατάτη μισή περίοδο του Μακεδονικού Αγώ-να βρισκόταν στη Θεσσαλονίκη, και μά-λιστα υποστήριζε την ελληνική πλευρά,ήταν εμφανώς φιλέλληνας. Ο Μπιλιότι αντικαταστάθηκε από τονΡόμπερτ Γκρέιβς, επίσης συγγραφέαενός βιβλίου που περιέχει πολύτιμες πλη-ροφορίες για τη Θεσσαλονίκη. Αυτόςόμως ήταν το αντίστροφο, ήταν συνδε-δεμένος με τη βουλγαρική πλευρά. Είχεβούλγαρους πληροφοριοδότες, και ανδει κανείς τις εκθέσεις του, στάζουν χο-

Ο καθηγητής της Νεότερης Ιστορίας του ΑΠΘ και διευθυντής του Κέντρου Έρευνας καιΜακεδονικής Ιστορίας του Μουσείου, Βασίλης Γούναρης (στο κέντρο), ξεναγεί τον βρε-τανό πρέσβη Dr. David Landsman και τον αντιπεριφερειάρχη Απόστολο Τζιτζικώστα.

ο βρετανικός παράγοντας βασική πηγή της ιστορίας μαςΜε τον Βασίλη Γούναρη, καθηγητή της Νεότερης Ιστορίας του ΑΠΘ και διευθυντή του ΚέντρουΈρευνας και Μακεδονικής Ιστορίας του Μουσείου, συνομιλήσαμε για το πώς διαμορφώθηκε το πλέγμα της βρετανικής παρουσίας στη Θεσσαλονίκη και τη Μακεδονία και το πώς βρετανοίπεριηγητές, εμπορικοί και διπλωματικοί πρόξενοι και λοιποί άγγλοι πολίτες, που βρέθηκαν κατάκαιρούς στην περιοχή, προδιέγραψαν μια βρετανική οπτική της ελληνικής ιστορίας.



λή και φαρμάκι για την ελληνική προ-σπάθεια.

Ποια ήταν η σχέση της βρετανικής πο-λιτικής με τον μεγάλο ασθενή, δηλαδήτην Οθωμανική αυτοκρατορία;Η Βρετανία ήταν παραδοσιακά υπέρ τηςδιατήρησης της ακεραιότητας της Οθω-μανικής αυτοκρατορίας. Τουλάχιστονμέχρι το σημείο που θα μπορούσε η ίδιανα έχει όφελος από την καταστροφήτης Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Στηνπερίπτωση της Μακεδονίας, αυτό πουτην ενδιέφερε ήταν να αποτρέψει τηνέξοδο της Ρωσίας και της Αυστροουγ-γαρίας στο Αιγαίο. Υπ' αυτή την έννοιαδεν αντιτάχθηκε στην επέμβαση τωνΑυστριακών και των Ρώσων, στο μέτροπου κι αυτοί προσπαθούσαν να ειρη-νεύσουν τη Μακεδονία, προσπαθώνταςβεβαίως ο καθένας να κερδίσει κάποιοσυγκριτικό πλεονέκτημα. Για τον λόγοαυτό επένδυσε στην προσπάθεια αυτήμε ποικίλους τρόπους. Ο ένας τρόποςήταν να βοηθά τους Οθωμανούς να προ-βάλλουν αντιρρήσεις ώστε να μη ριζώ-σει ποτέ η πρωτοκαθεδρία των Αυ-στριακών στον έλεγχο της Μακεδονίας.Από την άλλη πλευρά όμως τη Βρετα-ναί την ενδιέφερε η ουσία της μεταρ-ρύθμισης στη Μακεδονία όσον αφοράτη συλλογή των φόρων και τον υπολο-γισμό τους, καθώς και τη δημόσια τάξη.Άλλωστε είμαστε στις αρχές του 20ούαιώνα, με τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο ναπλησιάζει και τη Βρετανία να "τρέχει"στον αγώνα των εξοπλισμών προσπα-θώντας να φτάσει τους Γερμανούς - καιδεν θέλει να βρεθεί εμπλεκόμενη σεπόλεμο λόγω μιας ξαφνικής κρίσης στηΜακεδονία.

Η σχέση της με την Ελλάδα πώς δια-μορφωνόταν;Η Βρετανία στην προσπάθειά της να υπο-στηρίξει την πολιτική της ηρεμίας στηΜακεδονία βρέθηκε αντίθετη προς τηνελληνική πολιτική, η οποία για να εξι-σορροπήσει την κατάσταση που δια-μορφώθηκε μετά τη βουλγαρική εξέ-γερση, το καλοκαίρι του 1903, προσπα-θούσε να στείλει στην περιοχή τους δι-κούς μας μακεδονομάχους. Γι' αυτό καιη Βρετανία κατά τη διάρκεια του Μακε-δονικού Αγώνα δεν δέχθηκε τις ελληνι-κές προτάσεις για συμμαχία. Από εκείκαι ύστερα, και μέχρι το 1908, όταν δια-πίστωσε πως η Τουρκία μάλλον δεν θαμπορέσει να επιβάλει την τάξη, άρχισενα φλερτάρει με την ιδέα μιας αυτόνο-μης Μακεδονίας, την οποία προφανώςήλπιζε ότι θα μπορούσε να ελέγξει ηίδια. Μια συνάντηση μάλιστα η οποία εί-χε γίνει με τους Ρώσους, ώστε να εξι-σορροπήσουν την κατάσταση στην πε-ριοχή, μαθεύτηκε στην Τουρκία κι αυτόεπιτάχυνε την επέμβαση των Νεοτούρ-κων και το κίνημα που έγινε το καλο-καίρι του 1908. Φυσικά με το κίνημα αυ-τό και οι Βρετανοί ηρέμησαν, θεωρών-τας ότι οι Τούρκοι θα μπορούσαν να ελέγ-ξουν την κατάσταση κι έτσι να αποτρα-πούν μελλοντικές κρίσεις. Γενικώς όμωςτο 1912-1913 όλες οι μεγάλες δυνάμειςήταν αντίθετες με τους ΒαλκανικούςΠολέμους, γιατί δεν ήθελαν κρίσεις. Από

τη στιγμή όμως που συνέβη η διάλυσητης Οθωμανικής αυτοκρατορίας και ακο-λούθησε αμέσως ο Α' Παγκόσμιος Πό-λεμος, οι Βρετανοί ενεπλάκησαν. Κατάτην περίοδο αυτή δεν είχαν ακόμη κά-ποια ιδιαίτερη σύνδεση με την ελληνικήπλευρά, και για τον λόγο αυτό "παζάρε-ψαν" με τους Βούλγαρους για τα μακε-δονικά εδάφη προκειμένου να τους κρα-τήσουν με την πλευρά τους.Όταν όμως είδαν ότι οι Βούλγαροι επι-τίθονταν στους Σέρβους, από κει καιπέρα με την επέμβασή τους πια στον Α'Παγκόσμιο Πόλεμο στον χώρο της Μα-κεδονίας και με την άφιξη των στρα-τευμάτων τους υποστήριξαν εμμέσωςπια πλην σαφώς την κατοχή του χώρουαυτού από τους Έλληνες. Αυτή η γραμ-μή επικράτησε μετά, κι έτσι χύθηκε αρ-κετό αγγλικό αίμα στην ελληνική Μακε-δονία, ενώ παγιώθηκε η συμμαχία μετον Βενιζέλο. Για τη Βρετανία δεν υπήρ-χε πια ο τουρκικός παράγοντας, και ηΤουρκία ήταν σαφώς μια εχθρική χώρα.Αλλαγές είχαμε και στη Μέση Ανατολή.Και εκεί η βρετανική πολιτική είχε άλ-λες βλέψεις, και πλέον δέχθηκε πως ηΜακεδονία ήταν ένας ελληνικός χώ-ρος, τον οποίοι οι Έλληνες έπρεπε ναδιασφαλίσουν.

Τι πληροφορίες έχουμε από την προξε-νική αλληλογραφία για την περίοδο γύ-ρω από την απελευθέρωση του 1912;Κατά την περίοδο 1911-1913 υπάρχει μιααναδιοργάνωση της διπλωματικής υπη-ρεσίας στην Αγγλία, κι έτσι από τις χρο-νιές εκείνες δυστυχώς δεν έχουμε τησυνεχή αλληλογραφία που έχουμε όλοτον 19ο αιώνα. Και εγώ ο ίδιος έχω ψά-ξει επανειλημμένως τους φακέλους. Δενυπάρχει συστηματικό υλικό. Κάπου σπά-ζει αυτή η γραμμή...Οι Άγγλοι για όλη την περίοδο αυτή καιμέχρι τη λήξη του Α' Παγκοσμίου Πολέ-μου ανησυχούν για το εμπορικό μέλλον

της Θεσσαλονίκης, γιατί βλέπουν ότι,καθώς δημιουργούνται σύνορα εβδο-μήντα χιλιόμετρα από τη Θεσσαλονίκη,θα αλλάξουν οι συνθήκες για όλες τιςεμπορικές επιχειρήσεις, πράγμα βεβαί-ως που τους αφορά.

Πότε έρχονται εδώ τα στρατεύματα κα-τά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο; Τα βρετανικά στρατεύματα έρχονταιεδώ το φθινόπωρο του 1915, και μάλι-στα με κάποια καχυποψία, αφού μέχριτότε δεν υπήρχε κάποιο ιδιαίτερο φι-λελληνικό κλίμα, η Ελλάδα δεν ήταν σύμ-μαχος της Βρετανίας και όλοι γνώριζανπως κρατούσε μια ουδέτερη στάση. ΟΒενιζέλος επίσης είχε αποτύχει να εμ-πλέξει τη χώρα στον πόλεμο, ενώ έναμεγάλο μέρος της κοινής γνώμης ήτανεναντίον της παρέμβασης. Οπότε φθά-

νουν στη Θεσσαλονίκη "μαγκωμένοι".Φυσικά η ζωή στην πόλη και τους εντυ-πωσίασε και τους άρεσε, γιατί είχε αυτήτην περίεργη μίξη και γραφικότητα. Ήτανμια πολύχρωμη πόλη, η εικόνα της οποί-ας άλλωστε διασώθηκε χάρη στις φω-τογραφίες, τα δελτάρια και τους πίνα-κες της εποχής.Από εκεί και ύστερα όμως συνδέθηκανμε τον τόπο. Δεν πρέπει να ξεχνάμε πωςεδώ παρήχθη ένα μέρος της βρετανι-κής ποίησης και πεζογραφίας του Α' Παγ-κοσμίου Πολέμου και ότι το Μακεδονι-κό Μέτωπο έχει μείνει στη μνήμη τουβρετανικού έθνους ως ένας τόπος στονοποίο σκοτώθηκαν χιλιάδες Βρετανοί.Αυτό είναι ένα πράγμα το οποίο ίσωςδεν πρέπει να ξεχνάμε. Και βέβαια πρέ-πει να πούμε πως ήταν σημαντική η πα-ρέμβαση των Βρετανών σε δημόσια έρ-γα, στην τοπική πολιτιστική ζωή, σε αρ-χαιολογικές ανασκαφές, ωστόσο ξεχά-στηκε. Βέβαια ένα μέρος από τα ευρή-ματα αυτά τα πήραν μαζί τους φεύγον-τας, νόμιμα όμως και με την άδεια τουελληνικού δημοσίου. Θα μου πείτε πως όλα αυτά τα έργα δενέγιναν προς χάρη των Ελλήνων αλλάπρος διευκόλυνση των στρατευμάτων.Πράγματι, ωστόσο ήταν σημαντικά καιέμειναν στο ελληνικό κράτος.

Είχαμε βεβαίως κατάλυση της εθνικήςκυριαρχίας. Έτσι δεν είναι; Φυσικά, εννοείται. Παρόλο που ο Ελευ-θέριος Βενιζέλος ήταν αυτός που τουςκάλεσε να παρέμβουν, τον Σεπτέμβριοτου 1915, πράγματι είχαμε κατάλυση τηςεθνικής κυριαρχίας. Και τα νησιά τουΒορείου Αιγαίου κατελήφθησαν για ναγίνει η απόβαση στην Καλλίπολη. Αυτόείναι δεδομένο.

Όσον αφορά τον Β' Παγκόσμιο Πόλε-μο;Στον Β' Π.Π. δεν υπήρχαν τα διλήμματαπου υπήρχαν στον Α' Π.Π., αφού ενδιά-μεσα η Αγγλία είχε διατηρήσει τη φιλι-κή σχέση με την Ελλάδα, η οποία δεναμφισβητήθηκε ούτε από τον βασιλιάΓεώργιο, ούτε από τον Μεταξά, ούτεαπό κανέναν. Το πού ανήκε η Ελλάδαήταν απολύτως σαφές, ασχέτως του ιδε-ολογικού φλερτ του Μεταξά με τους Γερ-μανούς. Επομένως, όταν φαινόταν ότιεπίκειτο η επίθεση των Γερμανών, ήτανεπόμενο να επέμβουν. Ωστόσο η επέμβαση των Βρετανών στηΜακεδονία και η απόφαση των γενι-κών επιτελείων να οχυρώσουν τη γραμ-μή του Αλιάκμονα ήταν καταδικασμέ-νη. Ο Παπάγος από την άποψή του δι-καιολογημένα δεν ήθελε να αποσύρειτον στρατό από το αλβανικό μέτωποκαι να τον φέρει στη γραμμή του Αλιάκ-μονα, όπου προωθήθηκαν μόνο οι μο-νάδες των Βρετανών. Εκεί έδωσαν μιαμικρή μάχη, στην οποία ηττήθηκαν. Απόεκεί και πέρα όλη αυτή η δύναμη δια-λύθηκε, διασκορπίστηκε. Άλλοι υπο-χώρησαν, άλλοι τραυματίστηκαν, άλ-λοι πιάστηκαν αιχμάλωτοι και άλλοι έφυ-γαν δεξιά κι αριστερά για να σωθούν.Άλλοι πέρασαν μήνες μέσα σε χωριάτου κάμπου της Θεσσαλονίκης, άλλοιέφτασαν στην πόλη και προωθήθηκαν

Ο Robert Abbott μαζί με μέλη της οικογένειάς του.

Ο φραγκολεβαντίνος αρχαιολόγος καιπρόξενος της Βρετανίας στη Θεσσαλονί-κη Μπιλιότι.

ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΣΤΗ ΣΕΛΙΔΑ 62

στη Χαλκιδική, όπου οργανώθηκανδίκτυα για τη φυγάδευσή τους στη Μέ-ση Ανατολή μέσω του Αγίου Όρουςκαι άλλων σημείων της περιοχής. Πρό-σφατα ο συνάδελφος Πέτρος Παπα-πολυβίου δημοσίευσε το βιβλίο "Ανα-ζητώντας την ελευθερία" (εκδόσειςΕπίκεντρο) με τα απομνημονεύματαενός Κυπρίου, ο οποίος βρέθηκε μετον αγγλικό στρατό στη Θεσσαλονί-κη και περιγράφει ακριβώς όλη αυτήτην περιπέτεια μέχρι τη Χαλκιδική γιανα φύγει. Υπάρχει ακόμη ένα βιβλίοτου Πέτρου Μακρή-Στάικου, "Ο Άγ-γλος πρόξενος" (εκδόσεις Ωκεανί-δα), στο οποίο ένα μεγάλο μέρος ανα-φέρεται στα δίκτυα των Βρετανών πουαναπτύχθηκαν πια στον χώρο της Μα-κεδονίας από τον Α' Παγκόσμιο Πό-λεμο.

Τι γίνεται μετά την απελευθέρωση απότους Γερμανούς; Έχουν οι Βρετανοίστρατιωτική ανάμιξη στον εμφύλιο;Μετά την απελευθέρωση οι Βρετανοίμένουν στη Θεσσαλονίκη και αναμι-γνύονται στην πολιτιστική και αθλητι-κή της ζωή, ενώ αρκετοί παντρεύονταιμε Ελληνίδες. Καθ' όλη τη διάρκεια τουεμφυλίου παραμένει μια δύναμη στοστρατόπεδο Κόδρα, στο Καραμπουρ-νάκι. Στον εμφύλιο είχαν ανάμιξη όσοναφορά την αναδιοργάνωση του στρα-τού, της εθνοφρουράς, συμμετείχαν

στην ασφάλεια της πόλης, αλλά μετάτο τέλος του πολέμου δεν είχαν συμ-μετοχή στις μεγάλες επιχειρήσεις. Δενείχε τέτοιο σκοπό η παρουσία τους εδώ.

Οπότε η έκθεση αυτή έχει ευρύτεροενδιαφέρον...Πρόκειται για μια διαφορετική οπτικήγωνία της ιστορίας σε μια συγκεκριμέ-νη περιοχή. Η Βρετανία δεν είναι μιατυχαία χώρα. Πολλά πράγματα που γνω-ρίζουμε για την ιστορία της Μακεδο-νίας είναι σε πολλά σημεία μια ματιάβρετανική. Πάρα πολλοί περιηγητές εί-ναι Βρετανοί, οι πρόξενοι οι οποίοι γρά-φουν τις περισσότερες εκθέσεις με τιςπερισσότερες πληροφορίες είναι Βρε-τανοί, η πολιτική διαμορφώνεται απόαυτούς... Εκ των πραγμάτων δηλαδή οβρετανικός παράγοντας παρεμβάλλε-ται στην ελληνική ιστορία. Όχι μόνονως πολιτικός παράγοντας, αλλά και όσοναφορά τις πηγές που έχουμε. Η ιδιαίτερη αυτή σχέση που αναπτύχ-θηκε με τους Βρετανούς καταστράφη-κε όσον αφορά την Αριστερά λόγω τηςπολιτικής των Άγγλων στην κατοχή καιόσον αφορά τη Δεξιά στη δεκαετία του'50 λόγω του Κυπριακού. Έτσι σχεδόνχάθηκε αυτή η σχέση. Από την άλληπλευρά βεβαίως όσα περιέγραψα πιοπάνω για την περίοδο αυτή αποτελούνσυνάρτηση των πολιτικών συμφερόν-των της ίδιας της Βρετανίας...



Ηενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης στηνελληνική επικράτεια υπήρξε μια κατά-κτηση εδαφική, πολιτική και οικονομικήγια την Ελλάδα, παρόλο που τα οφέλητης εμφανίστηκαν με αργούς ρυθμούςκαι μέσα από πολλές δυσκολίες. Όσοναφορά τις άλλες, τις μη ελληνικές κοι-νότητες, που συναποτελούσαν τμήματου ως τότε εθνοτικού και θρησκευτι-κού μωσαϊκού της Μακεδονίας, σημει-ώθηκαν απώλειες σε ιστορικούς οικι-σμούς και στον τρόπο της διαβίωσήςτους, καθώς -κατά τη διάρκεια μιας μα-κράς περιόδου- οι περισσότεροι (Σλά-βοι και Μουσουλμάνοι κυρίως) είτε επέ-λεξαν οι ίδιοι είτε αναγκάστηκαν ναμεταναστεύσουν. Η εβραϊκή κοινότη-τα, ενώ αρχικά αντιμετώπισε την ελλη-νική διοίκηση με δυσαρέσκεια, στη συ-νέχεια και με την πάροδο του χρόνουπροσαρμόστηκε σ' αυτήν. Αμέσως μετά τους Βαλκανικούς Πο-

λέμους, η Ελλάδα αντιμετώπισε τερά-στιες προκλήσεις, στρατιωτικές και δι-οικητικές, στην προσπάθειά της να πα-γιώσει όσα είχε κερδίσει. Από στρα-τιωτική άποψη, υπήρχε η ανάγκη ναοχυρωθεί η ελληνική Μακεδονία. Απόδιοικητική άποψη, υπήρχε η ανάγκη ναεδραιωθεί και να διατηρηθεί ένα αί-σθημα ασφάλειας και μια βιώσιμη οι-κονομία σε μια περιοχή όπου κατοι-κούσαν πολλές διαφορετικές εθνοτι-κές και θρησκευτικές ομάδες. Φιλοδο-ξία του Ελευθερίου Βενιζέλου, ως εκ-προσώπου του ελληνικού κράτους, ήταννα εγκαταστήσει χρηστή διοίκηση καικράτος δικαίου. Αλλά από αυτή την άπο-ψη η ελληνική φροντίδα για τα ανθρώ-πινα δικαιώματα ερχόταν σε ρήξη μετις αντιλήψεις για την ανάγκη να πα-γιωθεί ο ελληνικός έλεγχος είτε με τηνπειθώ είτε με εξαναγκασμό των μη ελ-ληνικών στοιχείων του πληθυσμού ναεγκαταλείψουν την περιοχή. (Το ίδιοθέμα θα προέκυπτε και μετά τον πό-λεμο στην ελληνική ζώνη της Σμύρνηςστη Μικρά Ασία). Αλλά υπήρχε και ηανάγκη να αντιμετωπιστεί το θέμα τηςεγκατάστασης και της τροφοδοσίαςτων χριστιανών ελλήνων προσφύγων,οι οποίοι, από το καλοκαίρι του 1914και εξής, εκδιώκονταν από τα παράλια

Ο Sir Michael Llewellyn Smith.

H επέκταση της στις νέεςΧώρες: Μια βρετανική θ Περίληψη της ομιλίας του Sir Michael Llewellyn Smith, του Ηνωμένου Βασιλείου στην Ελλάδα, η οποία πραγμα στις 5 Νοεμβρίου, στο πλαίσιο των εγκαινίων της έκθε κείμενο μπήκαν με ευθύνη του επιμελητή του αφιερώ

Γελοιογραφία για την κατάσταση στα Βαλκάνια, περιοδικό Punch of the LondonCharivari, 1912.



της δυτικής Μικράς Ασίας από τις οθω-μανικές αρχές.

Η Μακεδονία περιοχήπροτεραιότητας για τον ΒενιζέλοΌλα αυτά, κάτω από συνθήκες έλλει-ψης σταθερότητας, αποτελούσαν μιατεράστια πρόκληση για την ελληνική κυ-βέρνηση. Μάλιστα, η ενσωμάτωση τωννέων εδαφών, όπως και η εγκατάστασηκαι ενσωμάτωση των προσφύγων απότη Μικρά Ασία μετά το 1923, αποτέλε-σαν τη μεγαλύτερη διοικητική πρόκλη-ση που είχε ποτέ αντιμετωπίσει το ελ-ληνικό κράτος, με πολιτικές, οικονομι-κές και κοινωνικές προεκτάσεις. Πριναπό τον πόλεμο, η κυβέρνηση Βενιζέ-λου είχε στη διάθεσή της τη διοικητικήεμπειρία και την τοπική γνώση των αν-δρών της ελληνικής προξενικής αρχήςπου είχαν υπηρετήσει στη Μακεδονίακατά την περίοδο του Μακεδονικού Αγώ-να. Ωστόσο, οι εκπρόσωποι της Παλαι-άς Ελλάδας είχαν περιορισμένες διοι-κητικές ικανότητες. Εξάλλου, οι ικανοίκρατικοί αξιωματούχοι της Αθήνας δενεπιθυμούσαν με κανέναν τρόπο να με-τατεθούν στις νέες περιοχές. Ο Βενιζέ-λος έθετε τη Θεσσαλονίκη και τη Μακε-δονία ως περιοχές προτεραιότητας καιέστειλε εκεί ανθρώπους που πίστευεότι θα μπορούσε να εμπιστευτεί, όπωςπ.χ. τον Στέφανο Δραγούμη, τον Κων-σταντίνο Ρακτιβάν, τον Μιλτιάδη Νε-γρεπόντη και για λίγο χρονικό διάστημαακόμη και τον βοηθό του ΕμμανουήλΡέπουλη. Ήταν όμως δύσκολο να πείσειτην κυβερνητική ελίτ να αποχωριστείγια πολύ την εκλογική της πελατεία στηνΑθήνα και την Παλαιά Ελλάδα.

Η Θεσσαλονίκη ως ένα δυνητικάσημαντικό πλεονέκτημαΗ Βρετανία έπαιξε σημαντικό ρόλο στηρύθμιση των εθνικών διεκδικήσεων καιστη διαδικασία ειρήνευσης μετά τον Α΄Βαλκανικό Πόλεμο, καθώς ο βρετανόςυπουργός Εξωτερικών, Sir Edward Grey,πρότεινε το Λονδίνο ως τόπο διεξαγω-γής των σχετικών ειρηνευτικών συνε-δρίων. Η δική του προσέγγιση, ως προ-έδρου των συνεδριάσεων, είχε ως επί-κεντρο το ενδιαφέρον του να διατηρη-θεί η ενότητα της συμφωνίας (concert)των τότε Μεγάλων Δυνάμεων. Το ξέ-

σπασμα του Μεγάλου Πολέμου το 1914άλλαξε ριζικά την κατάσταση. Από τότετόσο η Ελλάδα όσο και οι ξένες δυνά-μεις έβλεπαν τη Θεσσαλονίκη και τη Μα-κεδονία μέσα από το πρίσμα του πολέ-μου, ως πιθανά πλεονεκτήματα ή ως εν-δεχόμενες αδυναμίες. Τελικά, επικράτη-σαν οι στρατηγικοί υπολογισμοί σε σχέ-ση με το οποιοδήποτε διμερές ενδιαφέ-ρον για το συμφέρον της Ελλάδας. Αυ-τό ίσχυε ιδιαίτερα στην περίπτωση τηςΒρετανίας, η οποία δεν είχε αναμιχθείτόσο άμεσα στο Μακεδονικό Ζήτημα όσοη Ρωσία και η Αυστρία (αν και ο λόρδοςSalisbury, ως υπουργός Εξωτερικών, ήταναυτός που το 1878 στο Συνέδριο του Βε-ρολίνου είχε "εξοντώσει" το ρωσικό σχέ-διο για τη Μεγάλη Βουλγαρία, διασφαλί-ζοντας έτσι ότι οι Βούλγαροι δεν θα απο-κτούσαν τη Θεσσαλονίκη και την ενδο-χώρα της!). Από το 1914 και μετά, η Βρε-τανία και η Γαλλία έβλεπαν τη Θεσσα-λονίκη ως ένα δυνητικά σημαντικό πλε-ονέκτημα στην ανατολική Μεσόγειο. Ηπιθανότητα αυτή έλαβε σάρκα και οστάμε την αποτυχία των συμμάχων της Αν-

τάντ στην εκστρατεία της Καλλίποληςκαι κατά την αυστρο-βουλγαρική επίθε-ση στη Σερβία, που οδήγησε τον Βενιζέ-λο να καλέσει τη Βρετανία και τη Γαλλίανα αποβιβάσουν στρατεύματα στη Θεσ-σαλονίκη τον Οκτώβριο 1915, για να στη-ρίξουν τη σκληρά δοκιμαζόμενη Σερβία.

Α' Παγκόσμιος Πόλεμος -Εγκατάσταση των προσφύγωνΗ μοιραία αυτή απόφαση οδήγησε σεαρχικά μικρή και αργότερα σε μια τε-ράστιας κλίμακας συσσώρευση συμμα-χικών στρατευμάτων σε αυτό που κα-τέστη το οχυρωμένο στρατόπεδο τηςΘεσσαλονίκης. Τελικά, μετά από μια μα-κρά περίοδο στασιμότητας το 1916 και1917, οι συμμαχικές δυνάμεις έσπασαντο 1918 το αυστρο-βουλγαρικό μέτωποστη Μακεδονία, και έτσι η ήττα της Βουλ-γαρίας σηματοδότησε το τέλος του Με-γάλου Πολέμου. Μέσω των ελληνικώνμεραρχιών, που ο Βενιζέλος έθεσε στοπλευρό των συμμάχων, η Ελλάδα κατο-χύρωσε το δικαίωμά της να συμμετά-σχει στη Διάσκεψη Ειρήνης του Παρισι-

ού το 1919 ως σύμμαχος και να διεκδι-κήσει περισσότερα εδάφη πέραν όσωνείχε κερδίσει κατά τους ΒαλκανικούςΠολέμους. Το τελικό αποτέλεσμα, μετάαπό σκληρές διαπραγματεύσεις και τονπόλεμο κατά της κεμαλικής Τουρκίας,ήταν η κατοχύρωση της ελληνικής κυ-ριαρχίας στη Δυτική Θράκη και τα νη-σιά του Αιγαίου, αλλά η απώλεια τηςΑνατολικής Θράκης και ο ξεριζωμόςτου ελληνισμού της Μικράς Ασίας.Κατά τη διάρκεια του Μεγάλου Πολέ-μου, οι Νέες Χώρες του ελληνικού Βορ-ρά είχαν βιώσει ταραχές, δυσκολίες καιτον λιμό, κυρίως εξαιτίας της κατοχήςτης Ανατολικής Μακεδονίας από τονβουλγαρικό στρατό. Όμως για ένα διά-στημα, υπό την Προσωρινή Κυβέρνηση,η Θεσσαλονίκη υπήρξε το επίκεντροτης ζωής και δημιουργικότητας τουέθνους, καθώς ο Βενιζέλος και οι συ-νεργάτες του ανέλαβαν να συνεχίσουντο πρόγραμμα των μεταρρυθμίσεων πουείχε ξεκινήσει πριν από τον πόλεμο στοντομέα της εκπαίδευσης, στις απαλλο-τριώσεις της καλλιεργήσιμης γης και σεάλλα πεδία της οικονομίας. Οι δράσειςαυτές καθυστέρησαν κατά πολύ, για όσοδιάστημα η φιλοβασιλική κυβέρνησηήταν στην εξουσία, από τα τέλη του 1920ως το 1922. Από το 1923 και ως το τέ-λος της δεκαετίας αυτής, τα προβλή-ματα που αντιμετώπισαν οι Νέες Χώ-ρες και η διοίκησή τους αφορούσαν τηνεγκατάσταση των προσφύγων, αφού ηΜακεδονία ήταν το επίκεντρό τους. Οιανάγκες σε χρήματα, έργα πρόνοιαςκαι σε αγροτικές μεταρρυθμίσεις ήταντεράστιες, και αντιμετωπίστηκαν απόμία σειρά κυβερνήσεων με την υποστή-ριξη της Κοινωνίας των Εθνών.

ΣυμπερασματικάΤώρα, μετά από εκατό χρόνια, πώς βλέ-πουμε την επέκταση της Ελλάδας στανέα της εδάφη από το 1913 και εξής;Το κέρδος για το έθνος υπήρξε σημαν-τικό (αν και δύσκολο να υπολογιστεί μεακρίβεια) σε ό,τι αφορά την απόκτησημεγάλων, γόνιμων εδαφών και μαζί τουςκαι ανθρώπινου δυναμικού - και μάλι-στα όχι μόνο στη Μακεδονία, τη νότιαΉπειρο και τη δυτική Θράκη, αλλά καιστα νησιά του Αιγαίου και την Κρήτη.Το αποτέλεσμα αυτής της εξέλιξης ήταννα καταστεί η Ελλάδα κεντρικός παρά-γοντας στη Βαλκανική, και όχι πλέονμια κατά κύριο λόγο ναυτική και νησιω-τική δύναμη. Η ενσωμάτωση των νέωνεδαφών αντιπροσώπευε την επίτευξητου εθνικού οράματος της Μεγάλης Ιδέ-ας. Ακόμα κι όταν το όραμα αυτό γκρε-μίστηκε στη Σμύρνη το 1922, η άφιξη καιη εγκατάσταση των προσφύγων δεν σή-μαινε μόνο την εδραίωση της ελληνικήςπαρουσίας στη Μακεδονία, αλλά και ότιοι τέχνες, τα έθιμα και οι διάλεκτοι τηςΜικράς Ασίας θα συνέχιζαν να ζουν στηνΕλλάδα. Στον αντίποδα, υπήρχε η ακα-θόριστη, αλλά πραγματική απώλεια τουποικιλόμορφου εθνικού μωσαϊκού τηςμακεδονικής ζωής πριν τους Βαλκανι-κούς Πολέμους. Και τα οφέλη και οι απώ-λειες ήταν αποτέλεσμα του εθνικισμού,της κυρίαρχης ιδεολογίας του 19ου καιτου 20ού αιώνα.

Στρατιώτες διαβάζουν την εφημερίδα Balkan News.

Enemy aeroplane: Βρετανικό παρατηρητήριο πάνω στο Λευκό Πύργο.

ελλάδας εώρηση

ιστορικού και πρώην πρέσβη τοποιήθηκε στη Θεσσαλονίκη σης. Οι μεσότιτλοι στο

ματος.

Μέσα από ένα παιχνίδι θησαυρού ξετυ-λίχτηκε το μυστηριώδες παρελθόν τηςΜακεδονίας μας και τα αντικείμενα τουΜουσείου πήραν ζωή.Οι μικροί επισκέπτες συμμετείχαν στοεκπαιδευτικό πρόγραμμα του Μουσεί-ου "Αποκρυπτογραφώντας τον Μακε-δονικό Αγώνα", μεταμφιέστηκαν σε μα-κεδονομάχους και ξεχύθηκαν σε έναπαιχνίδι αναζήτησης της ιστορίας. Μέ-σα από δαιδαλώδεις διαδρομές, απο-κωδικοποιήσεις γρίφων και μυστικέςκρύπτες ανακάλυψαν και την πιο κρυ-φή γωνιά του Μουσείου, "μίλησαν" μετα αντικείμενα και τους αφηγήθηκαντις ιστορίες τους.Τα παιδιά μαζί με το προσωπικό του Μου-σείου κατασκεύασαν χριστουγεννιάτι-κα στολίδια και με τη συνοδεία ζωντα-νής μουσικής τραγούδησαν χριστου-γεννιάτικα τραγούδια, ζεσταίνονταςμε τις μελωδικές φωνές τους τις οδούςΜητροπόλεως και Προξένου Κορομη-λά. Στη συνέχεια στόλισαν δέντρα τηςπεριοχής, φέρνοντας έτσι κοντύτερατο πνεύμα των Χριστουγέννων.Μα η νύχτα είναι ακόμη μεγάλη... Με τηνεπιστροφή τους στο Μουσείο τα κοστού-μια άλλαξαν και άρχισαν οι πρόβες γιατη μεγάλη θεατρική παράσταση "Ο ύμνοςτων Χριστουγέννων", σε διασκευή τηςιστορικού-μουσειολόγου ΠερσεφόνηςΚαραμπάτη. Φωνές και προσπάθειες γε-μίζουν το νυχτερινό τοπίο του Μουσεί-ου, ενώ αργότερα ακολούθησε και κου-κλοθέατρο από την ομάδα "Νίστα". Λί-γο πριν τον ύπνο τα παιδιά συζήτησαντις εντυπώσεις τους υπό το φως των φα-κών και καληνύχτισαν τα εκθέματα.Το πρωί της Κυριακής το Μουσείο έστη-σε εργαστήρια, έφτιαξε σκηνικά, οι μι-κροί πρωταγωνιστές φόρεσαν τα κο-στούμια και... τα φώτα στη σκηνή! Οιγονείς παρακολούθησαν τα παιδιά τουςσε μια εκπληκτική παράσταση!Η εκδήλωση είναι η τέταρτη την οποίαοργανώνει το Μουσείο ΜακεδονικούΑγώνα σε συνεργασία με τη διεύθυν-ση Πολιτισμού και Τουρισμού του δή-μου Θεσσαλονίκης, στο πλαίσιο της

δράσης "Διανυκτέρευση στο Μουσείο".Την άνοιξη μάλιστα, για τους εορτα-σμούς των 100 χρόνων από την απε-λευθέρωση οι μικροί επισκέπτες συμ-μετείχαν στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα

του Μουσείου "Θεσσαλονίκη. Μετα-μορφώσεις μιας πόλης", όπου υποδύ-θηκαν τους παλαιούς κατοίκους τηςπόλης μας και κατόπιν μαζί με το προ-σωπικό γέμισαν το κέντρο της πόλης

με αξέχαστα τραγούδια για τη Θεσσα-λονίκη.

* Η Περσεφόνη Καραμπάτη, είναι ιστορικός -μουσειολόγος, επιστημονική συνεργάτιδαΚΕΜΙΤ



νυχτερινές περιπέτειες στοΜουσείο Μακεδονικού αγώνα!Το Σάββατο 1 Δεκεμβρίου είκοσι παιδιά της πόλης μας είχαν την ευκαιρία να εισχωρήσουν στα άδυτα του Μουσείου και... να το ανακαλύψουν! Όλα αυτά συνέβησαν στο πλαίσιο της δράσης«Διανυκτέρευση στο Μουσείο»...ΤηΣ ΠερσεφονΗσ ΚαραΜΠαΤΗ*

Documents

Βρετανοί στη Μακεδονία-Κωνσταντίνος Διώγος