Νέα Εστία τόmicroος 151ος τεύχος 1745 (Μάιος 2002) 898-928

Σπύρος A Μοσχονάς

Κοινή γλώσσα και διάλεκτος Το ζήτηmicroα της laquoγλωσσικής διmicroορφίαςraquo στην Κύπρο

∆ύο ζητήmicroατα ένα γενικότερο και ένα ειδικότερο θα microας απασχολήσουν σ αυτή την εργασία

Το γενικότερο είναι micro π ο ρ ο ύ micro ε ν α micro ι λ ά micro ε γ ι α δ ι micro ο ρ φ ί α (diglossia) σ τ η ν π ε ρ ί π τ ω σ η σ υ ν ύ π α ρ ξ η ς κ ο ι ν ή ς micro ε δ ι ά λ ε κ τ ο Κι αν ναι πώς διαmicroορφώνεται η σχέση microεταξύ κοινής και διαλέκτου σε περιστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας Πώς γίνεται αντιληπτή από τους οmicroιλητές η διmicroορφική διαίρεση του διαλεκτικού συνεχούς

Θα προσπαθήσουmicroε να φωτίσουmicroε το γενικότερο αυτό ζήτηmicroα εξετάζοντας ένα ειδικότερο τ η σ χ έ σ η ν ε ο ε λ λ η ν ι κ ή ς κ ο ι ν ή ς κ α ι κ υ π ρ ι α κ ή ς δ ι α λ έ κ τ ο υ σ τ η ν Κ ύ π ρ ο σ ή micro ε ρ α Είναι αυτή microια σχέση γλωσσικής διmicroορφίας Μπορούmicroε microε άλλα λόγια να microιλάmicroε για την κυπριακή διάλεκτο σαν ένα είδος δηmicroοτικής και την κοινή γλώσσα τη δηmicroοτική σαν ένα είδος καθαρεύουσας Υπάρχει γλωσσικό ζήτηmicroα στην Κύπρο σήmicroερα

Η εργασία αυτή αποτελεί επεξεργασία διάλεξης που δόθηκε την 21η Μαΐου 1997 στην

αίθουσα διαλέξεων της Πύλης Αmicromicroοχώστου στο πλαίσιο των microαθηmicroάτων του Λαϊκού Πανεπιστηmicroίου του ∆ήmicroου Λευκωσίας Eυχαριστώ θερmicroά την Επιτροπή του Λαϊκού Πανεπιστηmicroίου και ιδιαίτερα τον συνάδελφο Παντελή Βουτουρή και τη Λειτουργό Πολιτιστικών και ∆ηmicroοσίων Σχέσεων κ Κάτια Ταουσιάνη που ενέταξαν τη διάλεξη αυτή στο πρόγραmicromicroα microαθηmicroάτων του Λαϊκού Πανεπιστηmicroίου Ευχαριστώ επίσης τον εκλεκτό γλωσσολόγο Μενέλαο Χριστοδούλου για τις πολύτιmicroες παρατηρήσεις του εν όψει microάλιστα αναγκαστικού πολυτονισmicroού Οι κάτωθι φοιτήτριες και φοιτητές microου στο Πανεπιστήmicroιο Κύπρου συγκέντρωσαν κατά τα ακαδηmicroαϊκά έτη 1995-1997 πολύτιmicroο υλικό για τη διmicroορφία στην Κύπρο από το οποίο αντλώ ελεύθερα για τα πεδία χρήσης κοινής και κυπριακής Ελένη Χριστοφόρου Γεώργιος Γεωργίου Κυριακούλα Κυριάκου Λουίζα Ακάmicroα Μαρία Χαmicroάλη Στέλλα Σπανού για τη χρήση της κυπριακής διαλέκτου στη διαφήmicroιση Κάκια Παπακυριακού Μάρθα Κανάρη Νίτσα Aρυώνηmiddot για το ιδίωmicroα των νέων στην Κύπρο Στέλλα Κουάλη Αντωνία Μάρκου ∆έσποινα Χατζηστεφάνου Ελπίδα Κανάρη Παναγιώτα Κουρέα Αντριάνα Παυλίκα Μαρία Οδυσσέως Μαρία Ιατροπούλου Μάρθα Χριστοφή Ελένη Αγαπίουmiddot για τη χρήση της κυπριακής διαλέκτου στην εκπαίδευση Μαρία Μουαΐmicroη Ιωάννα Κουmicroή Μαρία Σιακαλλή ∆ήmicroητρα Ανδρέουmiddot για τη χρήση της κυπριακής διαλέκτου στον Τύπο Ολγα Πέτρου Σταυρούλα Φιλίππου Κούλα Βαλανίδου Γεωργούλα Σπανού Τα παραδείγmicroατα από τη laquoγλώσσα των νέωνraquo έλεγξε η Στέλλα Στυλιανού φοιτήτρια στο Τmicroήmicroα ΕΜΜΕ του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών

- 2 -

Η επιχειρηmicroατολογία microας θ ακολουθήσει αυτή τη σειρά θα εξηγήσουmicroε πρώτα τις έννοιες αυτονοmicroία (microιας γλώσσας) ετερονοmicroία (microιας διαλέκτου)middot στη συνέχεια θα αποδείξουmicroε ότι η σχέση κοινής και διαλέκτου είναι πράγmicroατι σχέση γλωσσικής διmicroορφίαςmiddot και τέλος θα δείξουmicroε γιατί και από ποιους καλλιεργείται η αντίληψη ότι υπάρχει τάση αυτονόmicroησης της διαλέκτου αντίληψη που ενισχύει τη συλλογική αίσθηση ότι υφίσταται ρήξη microεταξύ διαλέκτου και κοινής

Παραδόξως τη ρήξη αυτή στην Κύπρο σήmicroερα φαίνεται να την επιδιώκουν microάλλον όσοι εmicroφανίζονται ως προασπιστές της κοινής νέας ελληνικής περίπου αυτοί που θα συmicroφωνούσαν microε την άποψη πως τα κυπριακά εmicroποδίζουν τους Κύπριους να microάθουν σωστά ελληνικά και θα επέmicroεναν microε περισσή υπερβολή πως τα κυπριακά δεν είναι παρά microια παρεφθαρmicroένη διάλεκτος της ελληνικής ένα [899] ιστορικό κατάλοιπο που δυσχεραίνει τη (γλωσσική) ενοποίηση Ελλάδας-Κύπρου Προς το παρόν laquoγλωσσικό ζήτηmicroαraquo στην Κύπρο τίθεται από αυτούς που αρνούνται την ύπαρξή του

1 Αυτονοmicroία-ετερονοmicroία Σύmicroφωνα microε microια νεότερη αντίληψη της διαλεκτολογίας microια διάλεκτος αναγνωρίζεται ως διάλεκτος της microιας ή της άλλης γλώσσας ή ως αυτόνοmicroη ανεξάρτητη γλώσσα εάν οι οmicroιλητές της απλά έτσι την αναγνωρίζουν Αναφέροmicroαι στο περίφηmicroο ζήτηmicroα της ετερονοmicroίας microιας διαλέκτου Ετερονοmicroία σηmicroαίνει τη συλλογική αίσθηση ότι λχ η κυπριακή είναι διάλεκτος της ελληνικής γλώσσας Συλλογική αίσθηση της ετερονοmicroίας σηmicroαίνει πάλι απλά ότι οι οmicroιλητές της διαλέκτου θεωρούν ότι microιλάνε ελληνικά όταν microιλάνε τη διάλεκτο

Στη σύγχρονη διαλεκτολογία αναφέρονται αρκετά οριακά παραδείγmicroατα που σκοπό τους έχουν να δείξουν ότι η συλλογική αυτή αίσθηση της ετερονοmicroίας της ε ξ ά ρ τ η σ η ς προκύπτει από πολιτικούς και πολιτισmicroικούς microάλλον παρά γλωσσικούς παράγοντες και microπορεί να καλλιεργηθεί προς τη microια ή την άλλη κατεύθυνση στο πλαίσιο microιας ιδεολογίας ή microιας γλωσσικής πολιτικήςmiddot microπορεί συνεπώς να microεταβάλλεται ανεξάρτητα από τις όποιες αλλαγές στην ίδια τη διάλεκτο1 Όπως αναφέρεται οι κάτοικοι της σηmicroερινής νότιας Σουηδίας θεωρούσαν ότι microιλούσαν ∆ανέζικα πριν από την κατάκτηση των εδαφών τους από τους Σουηδούς δηλ πριν από το 1658 ενώ microετά την προσάρτηση αυτών των εδαφών στη Σουηδία άρχισαν να θεωρούν τη διάλεκτό τους σουηδική Σ αυτές τις 1 Βλ J C Chambers amp P Trudgill Dialectology Cambridge Cambridge University Press

1980 10-14 απ όπου αντλώ τα παραδείγmicroατα που ακολουθούνmiddot για περισσότερα παραδείγmicroατα βλ R Wardhaugh An Introduction to Sociolinguistics 3η έκδ Oxford Blackwell 1998 (α έκδ 1986) 21-45middot πβ E Haugen Dialect Language Nation American Anthropologist 68 (1966) 922-35 (αναδηmicroοσιευmicroένο στο Sociolinguistics επιmicro J B Pride amp J Holmes Penguin Books 1972 97-111)

- 3 -

περιπτώσεις ας το πούmicroε έτσι αλλάζει στην αντίληψη των οmicroιλητών ο λόγος διαλέκτουγλώσσας (συmicroβολικά χψ χζ όπου ο λόγος χψ διαβάζεται ως η χ είναι διάλεκτος της γλώσσας ψ) Οmicroοίως η αίσθηση της ετερονοmicroίας microπορεί να προκληθεί και σταδιακά να επεκταθεί όπως συνέβη microε τη σκωτσέζικη οι οmicroιλητές της οποίας απέκτησαν στη [900] διάρκεια των τελευταίων δύο αιώνων microόλις την αίσθηση ότι microιλούν microια διάλεκτο της αγγλικής (χχ χψ) Είναι επίσης δυνατόν να καλλιεργηθεί η αντίθετη αίσθηση της αυτονοmicroίας όπως πάλι συmicroβαίνει microε τη σκωτσέζικη αλλά στις microέρες microας πια που παρατηρείται microαζί microε κάποια έξαρση του σκωτσέζικου εθνικισmicroού microια τάση αυτονόmicroησης της διαλέκτου (χψ χχ)

Στο ερώτηmicroα λοιπόν αν η τάδε γλωσσική ποικιλία είναι γλώσσα ή διάλεκτος και αν διάλεκτος ποιας γλώσσας microια πρώτη απάντηση της γλωσσολογίας είναι έτσι είναι αν έτσι νοmicroίζετε

Η απάντηση αυτή δεν δηλώνει αδιαφορία ούτε περιγραφική ουδετερότητα ούτε βεβαίως αφέλειαmiddot σηmicroαίνει απλώς ότι ένας αmicroιγώς γλωσσολογικός γραmicromicroατικός ορισmicroός της σχέσης διαλέκτου-γλώσσας και microάλιστα κατηγορικός θα ήταν ανεπαρκής ακριβώς επειδή δεν θα λάβαινε υπόψη του τις αντιλήψεις των ίδιων των οmicroιλητών για τη σχέση αυτή Όταν κάποιος δείχνει microε το δάκτυλο να το πούmicroε έτσι αυτήν ή εκείνη τη διάλεκτο ή γλώσσα ο γλωσσολόγος κοιτάζει σαν τα παιδιά το δάχτυλο ∆ιότι εκεί που του δείχνουν ο γλωσσολόγος δεν βλέπει τη microια ή την άλλη διάλεκτο της microιας ή της άλλης γλώσσας βλέπει microάλλον ένα διαλεκτικό συνεχές απειροελάχιστες διαβαθmicroίσεις microια αλυσίδα οmicroοιοτήτων και διαφορών που microόνο αυθαίρετα δηλ δείχνοντας microπορούν να ταξινοmicroηθούν2 Ένα το κρατούmicroενο λοιπόν το ζήτηmicroα της αυτονοmicroίας ή της ετερονοmicroίας microιας διαλέκτου είναι ζήτηmicroα σε κάποιο βαθmicroό ι δ ε ο λ ο γ ι κ ό Η παρατήρηση αυτή δεν σηmicroαίνει ότι η ετερονοmicroία των διαλέκτων καθορίζεται πάντοτε και εντελώς αυθαίρετα Κάθε άλλο ∆εν θα microπορούσαmicroε βέβαια να ισχυριστούmicroε ότι η κυπριακή δ ε ν είναι ελληνική διάλεκτος Θα χρειαστεί πάντως να σχολιάσουmicroε λίγο αργότερα ορισmicroένες απόψεις σύmicroφωνα microε τις οποίες η κυπριακή διάλεκτος έχει αφελληνισθεί έχει αγγλοποιηθεί ή εκτουρκιστεί Οι απόψεις αυτές που δεν έχουν επιστηmicroονικό έρεισmicroα δεν αφορούν στην ουσία [901] την κυπριακή διάλεκτο ή τις επιδράσεις που έχει δεχτεί από τα τουρκικά ή εξακολουθεί να δέχεται από τα αγγλικά αλλά microάλλον και microη microας φαίνεται παράξενο τη σχέση της κυπριακής διαλέκτου microε την κ ο ι ν ή ν έ α ε λ λ η ν ι κ ή Αλλά αυτά γι αργότερα 2 Μπορούmicroε εύκολα να καταλάβουmicroε την έννοια του διαλεκτικού συνεχούς microε το εξής

αντιληπτικό πείραmicroα ας πούmicroε ότι καταγράφουmicroε ενδεχοmicroένως ακολουθώντας τις υποδείξεις των ειδικών διαλεκτολόγων και κοινωνιογλωσσολόγων ένα κοmicromicroάτι όσο κρίνεται microεγάλο συνεχούς λόγου ενός Κυπρίου Πού σταmicroατάνε τα κυπριακά και πού αρχίζουν τα ελληνικά στο κοmicromicroάτι που έχουmicroε καταγράψει

- 4 -

Ούτε θα microπορούσαmicroε βέβαια να ισχυριστούmicroε ότι η κυπριακή αποτελεί ανεξάρτητη γλώσσα Πρόκειται για προφορικό κυρίως ιδίωmicroα που δεν έχει υποστεί τις διαδικασίες της κωδικοποίησης και της τυποποίησης (στις οποίες περιλαmicroβάνονται ο αυστηρός καθορισmicroός ορθογραφίας η συγγραφή γραmicromicroατικής και λεξικού η καλλιέργεια πολλαπλών επιπέδων λόγου η εκπαιδευτική καθιέρωση κά) Μπορούmicroε όmicroως και το νόηmicroα αυτό οπωσδήποτε το είχε η παρατήρηση για τον ιδεολογικό προσδιορισmicroό των εννοιών αυτονοmicroία-ετερονοmicroία να φ α ν τ α σ τ ο ύ micro ε την κυπριακή να υποβάλλεται σε τέτοιες διαδικασίες Οποιαδήποτε διάλεκτος θα microπορούσε ν ακολουθήσει την οδό της αυτονόmicroησης

Ας κρατήσουmicroε αυτή την έmicroφαση στο θα microπορούσε για να δούmicroε γιατί η κυπριακή δ ε ν micro π ο ρ ε ί Ας εξετάσουmicroε τι συmicroβαίνει όταν microια διάλεκτος όπως η κυπριακή αναγνωρισmicroένα ετερόνοmicroη και από τους οmicroιλητές της και από τους γλωσσολόγους βρίσκεται να συγκατοικεί microε την κοινή γλώσσα ως κοmicromicroάτι της οποίας αναγνωρίζεται Ποια είναι λοιπόν η σχέση της κυπριακής διαλέκτου microε την κοινή νέα ελληνική στη γλωσσική κοινότητα της Κύπρου σήmicroερα

2 Γλωσσική διmicroορφία Το 1959 ο κοινωνιογλωσσολόγος Charles Ferguson δηmicroοσιεύει στο περιοδικό Word microια microελέτη που έmicroελλε να ασκήσει τεράστια επίδραση εγκαινιάζοντας ένα ολόκληρο πεδίο ερευνών Πρόκειται για τη microελέτη του Diglossia3 O αντιδάνειος αυτός όρος (στα γαλλικά πρωτοκαθιερώθηκε από τον Ψυχάρη) για να διαφοροποιηθεί από τον όρο διγλωσσία (που συνήθως αποδίδει το bilingualism) microεταφράζεται ποικιλότροπα στα ελληνικά ως διmicroορφία διφυΐα διπλογλωσσία Θ ακολουθήσουmicroε την πρώτη εκδοχή διmicroορφία αφού ο Ferguson επέmicroενε microε τον όρο αυτό να [902] διακρίνει ποικιλίες της ίδιας γλώσσας4 αν και ο όρος διγλωσσία που αποφεύγεται για ιδεολογικούς κυρίως λόγους θα microπορούσε να microας φανεί εξίσου αν όχι περισσότερο διαφωτιστικός

Μία από τις περιπτώσεις που microελέτησε ο Ferguson είναι αυτή της καθαρεύουσας και της δηmicroοτικής στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος Τη σηmicroειώνουmicroε χωριστά γιατί θα microας χρησιmicroεύσει ως αναλογία

Τι είναι αυτό που ανακαλύπτει ο Ferguson και κάνει το άρθρο του τόσο διάσηmicroο Όπως ο ίδιος λέει σε microια κατοπινή απολογιστική microελέτη του αυτό που ήθελα να περιγράψω είναι περιστάσεις όπου η επίσηmicroη γλώσσα της κοινότητας είναι γλώσσα που κανείς δεν microπορεί να τη microιλήσει χωρίς να καταβάλει ιδιαίτερη προσπάθεια και

3 Ch Ferguson Diglossia Word 15 (1959) 325-340 αναδηmicroοσιευmicroένο στο Language and

Social Context επιmicro P Giglioli Penguin Books 232-251 όπου και οι παραποmicroπές

4 Βλ Ch Ferguson Diglossia revisited στο Studies in diglossia επιmicro A Hudson Southwest Journal of Linguistics 101 (1991) 223

- 5 -

κανείς δεν τη χρησιmicroοποιεί στην καθηmicroερινή συνοmicroιλία5 Αυτή τη γλώσσα που δεν microιλιέται αβίαστα και δεν εκφέρεται σε ανεπίσηmicroες περιστάσεις ο Ferguson την ονοmicroάζει υψηλή ποικιλία Για τις ανάγκες της καθηmicroερινής επικοινωνίας αντίθετα χρησιmicroοποιείται στις περιπτώσεις γλωσσικής διmicroορφίας microια διαφορετική χαmicroηλή ποικιλία

Είναι σηmicroαντικό τονίζει ο Ferguson οι οmicroιλητές να αντιmicroετωπίζουν τις δύο αυτές ποικιλίες ως microορφές της ίδιας γλώσσας6

Oι γεωγραφικές διάλεκτοι τώρα αναγνωρίζονται αυτονόητα ως micro ο ρ φ έ ς γλώσσας Παρ όλα αυτά επιmicroένει ο Ferguson η χαmicroηλή ποικιλία δεν microπορεί να είναι γεωγραφική διάλεκτος ∆ιότι αυτό που καθορίζει αν ο οmicroιλητής θα επιλέξει την υψηλή ή τη χαmicroηλή ποικιλία δεν είναι παρά microόνον συmicroπτωmicroατικά ο γεωγραφικός χώρος στον οποίο βρίσκεται αυτό που κυρίως καθορίζει τη γλωσσική του επιλογή είναι η π ε ρ ί σ τ α σ η της επικοινωνίας στην οποία συmicromicroετέχει7 Παρά ίσως και χάρι σ αυτήν την τελευταία επιφύλαξη του Ferguson άποψή microας είναι ότι η κυπριακή διάλεκτος και η κοινή νέα ελληνική στην Κύπρο σήmicroερα βρίσκονται σε σχέση γλωσσικής [903] διmicroορφίας σε σχέση δηλ παρόmicroοια όχι όmicroοια micro αυτήν microεταξύ δηmicroοτικής και καθαρεύουσας Η κοινή νέα ελληνική είναι στην Κύπρο ένα είδος καθαρεύουσας που microπορεί να microην ηχεί τεχνητά όταν προέρχεται από χείλη και χέρια ελλαδιτών όmicroως την ιδιαίτερη προσπάθεια που πρέπει να καταβάλουν για να τη χρησιmicroοποιήσουν laquoσωστάraquo στον γραπτό και στον προφορικό λόγο οι Κύπριοι εύκολα την αντιλαmicroβανόmicroαστε

Για ν αποδείξουmicroε τον ισχυρισmicroό microας πρέπει ν ακολουθήσουmicroε την οδό της επιστήmicroης που επιβάλλει την εφαρmicroογή δοκιmicroασmicroένων κριτηρίων ταξινόmicroησης στα δεδοmicroένα που παρέχει η εmicroπειρία Αυτός άλλωστε είναι και ο microόνος τρόπος ν αποφύγουmicroε την αδιέξοδη ιδεολογικοποίηση του ζητήmicroατος που microας απασχολεί

21 Κριτήρια Ποια είναι λοιπόν τα κριτήρια της διmicroορφίας (laquoδιγλωσσίαςraquo)8

5 Όπ 218

6 Όπ 223

7 Όπ 222

8 Τα κριτήρια που εφαρmicroόζουmicroε είναι αυτά που προτείνει ο Ferguson στην ιδρυτική εργασία του Diglossia όπ Η microελέτη της διmicroορφίας έχει στραφεί προς ποικίλες κατευθύνσεις τα νεότερα χρόνια σηmicroασία για το επιχείρηmicroά microας πάντως έχει η αναγνώριση ότι το σύνολο των κριτηρίων του Ferguson θεωρείται ένα από τα ισχυρότερα λχ στο αναθεωρηmicroένο σύστηmicroα ταξινόmicroησης που προτείνει ο J Fishman (βλ παρακάτω) η περίπτωση κοινής και διαλέκτου αποτελεί σχεδόν αυτονόητα microια περίπτωση διmicroορφίας Σχετικά microε την εξέλιξη των ερευνών

- 6 -

Κριτήριο 1 Για να microιλήσουmicroε για διmicroορφία οι δύο ποικιλίες υψηλή και χαmicroηλή (πρέπει να) διαφέρουν σηmicroαντικά στο λεξιλόγιο τη φωνολογία τη γραmicromicroατική χωρίς όmicroως υπενθυmicroίζω να microπορούν να θεωρηθούν ξεχωριστές γλώσσες

Η Κυπριακή πράγmicroατι διαφέρει σηmicroαντικά από την κοινή στο λεξιλόγιο και microε φθίνουσα απόκλιση σε όλα τα επίπεδα γραmicromicroατικής ανάλυσης στη φωνολογία στη microορφολογία στη σύνταξηmiddot παρά ταύτα πρόκειται για microια ετερόνοmicroη ποικιλία της ελληνικής9 [904]

για τη διmicroορφία βλ A Hudson Diglossia A Bibliographic Review Language in Society 21 (1992) 611-674

9 O Ν Κοντοσόπουλος (∆ιάλεκτοι και ιδιώmicroατα της νέας ελληνικής Αθήνα 21994 σσ 3 20) παρουσιάζει την κυπριακή ως ιδίωmicroα και καταχρηστικά ως διάλεκτο Κατάχρηση στο σηmicroείο αυτό γίνεται microάλλον από τον Κοντοσόπουλο H γλωσσική ετερονοmicroία παρουσιάζεται ως εγγενές γνώρισmicroα της κυπριακής οφείλουmicroε ν αναγνωρίσουmicroε πάντως ότι εν microέρει τουλάχιστον προκύπτει από το είδος της συγκριτικής περιγραφής που συνήθως επιχειρεί η διαλεκτολογία όπου το πρότυπο το παρέχουν οι τύποι της κοινής ενώ οι διαλεκτικοί τύποι ορίζονται ως αποκλίσεις Η παρατήρηση αυτή αφορά και στη νεωτερική χρήση της γενετικής γραmicromicroατικής στην περιγραφή της διαλέκτου Ετσι σύmicroφωνα microε τον B Newton Stylistic levels in Cypriot Greek Mediterranean Language Review 1 (1983) 56 demotic forms serve as the phonological input to general Cypriot and this in turn provides the input to the local dialectsmiddot πβ του ίδιου Cypriot Greek Its Phonology and Inflections The Hague Mouton 1972 σχετικά microε underlying forms ιδιαίτερα κεφ 5 εννοείται ότι οι underlying forms είναι τύποι της κοινής Το κριτήριο της αmicroοιβαίας κατανόησης microεταξύ Κυπρίων και Ελλαδιτών που χρησιmicroοποιείται για να προσδώσει status ιδιώmicroατος στην κυπριακή είναι αναποτελεσmicroατικό αφού οι Κύπριοι λόγω ακριβώς της γλωσσικής διmicroορφίας χρησιmicroοποιούν την κοινή απευθυνόmicroενοι σε ελλαδίτες Για τον Ευ Πετρούνια Νεοελληνική γραmicromicroατική και συγκριτική (αντιπαραθετική) ανάλυση Α Θεσσαλονίκη University Studio Press 1984 184 δεν είναι σωστό να microιλάmicroε για διγλωσσική κατάσταση [διmicroορφία] στην περίπτωση πχ Κρητικών ή Κύπριων που τουλάχιστον όταν βρίσκονται στο νησί-τους δε νοιώθουν microειωmicroένοι να χρησιmicroοποιούν την τοπική διάλεχτο παρόλο που χρησιmicroοποιούν την Κοινή microε επισκέπτες από την άλλη Ελλάδα Για την επιστηmicroονική περιγραφή της κυπριακής αξεπέραστο παραmicroένει το έργο του Άγγλου γλωσσολόγου Brian Newton Εκτός από το βιβλίο του Cypriot Greek όπ βλ επίσης του ιδίου The Phonology of Cypriot Greek Lingua 18 (1967) 384-411middot Spontaneous Gemination in Cypriot Greek Lingua 20 (1968) 15-57middot Cypriot Greek Revisited Γλωσσολογία 2-3 (1983-1984) 137-147 Οι microελέτες του Newton που ακολουθούν τα πρότυπα της γενετικής γραmicromicroατικής κατόρθωσαν να θέσουν την κυπριακή διάλεκτο στο κέντρο των γλωσσολογικών αναζητήσεων της εποχής του Οι Κύπριοι συνάδελφοί του εξακολουθούν να τον αγνοούν επιδεικτικά Γεγονός είναι πάντως ότι οι microελέτες του Newton ολοκληρώθηκαν πριν από τον πόλεmicroο του 1974 που επέφερε δραστικές αλλαγές στο γλωσσογεωγραφικό χάρτη της Κύπρου και συνοδεύτηκε από σηmicroαντική αναδιάρθρωση των κοινωνικών δοmicroών λόγω της ραγδαίας οικονοmicroικής ανάπτυξης του νησιού Όσο η κυπριακή παραmicroένει microια ζωντανή διάλεκτος η microόνη της νεοελληνικής γλώσσας που διατηρείται όπως λέγεται ακmicroαία θα υπάρχει η ανάγκη microικροσκοπικών microελετών της αφιερωmicroένων στη γραmicromicroατική στη γεωγραφική και κοινωνική της διαφοροποίηση στις σχέσεις της microε άλλες γλώσσες όπως την αγγλική και την τουρκική που έπαιξαν και ενδέχεται να εξακολουθήσουν να παίζουν σηmicroαντικό ρόλο στο νησί αλλά και στη ζωντανή της σχέση microε την κοινή νέα ελληνική από την οποία λόγω ακριβώς της γενετικής της συγγένειας δέχεται τις σηmicroαντικότερες πιέσεις Τα έργα του Κ Χατζηιωάννου Ετυmicroολογικό λεξικό της οmicroιλούmicroενης κυπριακής διαλέκτου (Λευκωσία 1996) και Γραmicromicroατική της οmicroιλούmicroενης κυπριακής διαλέκτου (Λευκωσία 1999)

- 7 -

Κριτήριο 2 Η υψηλή διαφέρει από τη χαmicroηλή ποικιλία ως προς τον βαθmicroό τυποποίησης

Πράγmicroατι επίσηmicroη γλώσσα του κυπριακού κράτους είναι η κοινή νέα ελληνική δηλ η κωδικοποιηmicroένη τυποποιηmicroένη (στο πρότυπο της δηmicroοτικής) και καθιερωmicroένη ποικιλία της ελληνικής10 Για τη [905] διάλεκτο εννοείται δεν υπάρχουν χρηστικά λεξικά ή σύmicroβουλοι σωστής χρήσης ∆εν microπορούmicroε να φανταστούmicroε βιβλία του τύπου Πώς να γράφετε σωστά Κυπριακά ή Τα Κυπριακά για ξένους σε δέκα απλά microαθήmicroατα Πρόκειται κυρίως για προφορική ποικιλία της οποίας δεν υπάρχει καν ενιαίο σύστηmicroα γραφής στο ελληνικό αλφάβητο δηλ συmicroφωνηmicroένοι κανόνες ορθογραφίας Είναι χαρακτηριστικό ότι οι προτάσεις της Μόνιmicroης Επιτροπής Τυποποίησης Γεωγραφικών Ονοmicroάτων (στην πραγmicroατικότητα προτάσεις ενός ανθρώπου του Μενέλαου Χριστοδούλου) οι οποίες συχνά ρυθmicroίζουν τον τύπο που παραδίδει η λαϊκή χρήση προς την κατεύθυνση ενός υποτιθέmicroενου τύπου της κοινής προκάλεσαν και εξακολουθούν να προκαλούν λογοmicroαχίες στο κοινοβούλιο και στον κυπριακό Τύπο Αν οι προτάσεις αυτές απέδειξαν την αντίσταση στο πρότυπο τυποποίησης της κοινής απέδειξαν πάντως και την έλλειψη τυποποίησης

Κριτήριο 3 Υψηλή και χαmicroηλή ποικιλία σε περιπτώσεις γλωσσικής διmicroορφίας microαθαίνονται microε διαφορετικό τρόπο

Οι ψυχογλωσσολόγοι διακρίνουν την απόκτηση (acquisition) όπως την ονοmicroάζουν της microητρικής γλώσσας από το παιδί από την εκmicroάθηση (learning) microιας (δεύτερης) γλώσσας από τον ενήλικα Ενώ για την απόκτηση της microητρικής γλώσσας η απλή έκθεση του παιδιού στο γλωσσικό περιβάλλον microοιάζει κατά κάποιο τρόπο αρκετή σκεφτείτε πόσα λεξικά πόσες γραmicromicroατικές ασκήσεις και δασκάλους χρειαζόmicroαστε για να microάθουmicroε λχ αγγλικά Η χαmicroηλή ποικιλία αποκτάταιmiddot η υψηλή microαθαίνεται ακριβέστερα διδάσκεται-και-microαθαίνεται

Στην Κύπρο σήmicroερα σε όλες τις βαθmicroίδες της εκπαίδευσης διδάσκεται η κοινή νέα ελληνική η οποία απέκτησε πια και ανώτατο ίδρυmicroα Στο ζήτηmicroα της γλωσσικής παιδείας το εκπαιδευτικό σύστηmicroα της Κύπρου ακολουθεί σχεδόν τυφλά το αντίστοιχο της Ελλάδας ίδια microαθήmicroατα ίδιο περιεχόmicroενο ίδια βιβλία11 Τούτο

microπορούν να θεωρούνται ως πρώτες προσπαθειες ρ ύ θ micro ι σ η ς τηςmicroιας κυπριακής κοινής (βλ παρακάτω σηmicro26)

10 Το κυπριακό σύνταγmicroα του 1960 (άρθρο 3) καθιερώνει ως επίσηmicroες γλώσσες του κυπριακού κράτους την ελληνική και την τουρκική Η δεύτερη χρησιmicroοποιείται πλέον microόνο στην κατεχόmicroενη Κύπρο Κυρίως δύο γλωσσικές ποικιλίες χρησιmicroοποιούνται λοιπόν στην ελεύθερη Κύπρο σήmicroερα η επίσηmicroη κοινή νεοελληνική και η ανεπίσηmicroη κυπριακή διάλεκτος

11 Για τη χρήση της κοινής και της διαλέκτου στην εκπαίδευση βλ P K Persianis The Greek-Cypriot Educational Policy in Cyprus as an Expression of Conflict at the Political Cultural and Socio-Economic Levels Modern Greek Studies Yearbook 1011 (19941995) 89-116 ιδιαίτερα 101 κε

- 8 -

βεβαίως δεν σηmicroαίνει απαραιτήτως ότι η [906] ελληνική διδάσκεται-και-microαθαίνεται και όχι microαθαίνεται-και-διδάσκεται όπως θα συmicroφωνούσαmicroε ότι συmicroβαίνει τουλάχιστον στα αστικά κέντρα της Ελλάδας Η περίπτωση της Κύπρου είναι διαφορετική από την περίπτωση των laquoελλαδικώνraquo αστικών κέντρων όπου από φυσικούς οmicroιλητές η κοινή microαθαίνεται microε φυσικό ανεπίγνωστο τρόπο αποκτάται

Στο σηmicroείο αυτό απαραίτητες είναι λίγες εξηγήσεις Μια κοινή γλώσσα microπορούmicroε ως γνωστόν να την εξετάσουmicroε συγχρόνως από δύο σκοπιές microε δύο τρόπους ως διάλεκτο κατ αρχάς και ως πρότυπο (standard) στη συνέχεια Κοινή ή πρότυπη ονοmicroάζουmicroε συνήθως τη γλώσσα που έχει αναχθεί σε πρότυπο

Στην Κύπρο η κοινή γίνεται κατ αρχάς γνωστή ως πρότυπο ως ένα σύνολο laquoοδηγιώνraquo για τη σωστή χρήση της ελληνικής εν γένει Στα αστικά κέντρα της Ελλάδας αντίθετα η κοινή γίνεται κατ αρχάς γνωστή ως διάλεκτος και στη συνέχεια στην εκπαίδευση καλλιεργείται ως εκφραστικό πρότυπο Αντίθετα microε τον φυσικό ανεπίγνωστο τρόπο (της απόκτησης) συντελείται στην Κύπρο η εκmicroάθηση της κυπριακής διαλέκτου Η οποία ουδέποτε θα διδαχθεί ως πρότυπη

Η υψηλή ποικιλία λοιπόν η κοινή νέα ελληνική είναι στην Κύπρο πρόσθετη και επιβεβληmicroένη υπέρθετη12 microαθαίνεται πάντα microετά την απόκτηση της διαλέκτου microε τεχνητό τρόπο σταδιακά για τις ανάγκες κυρίως του γραπτού λόγου

Ας επιmicroείνουmicroε λίγο σ αυτό το σηmicroείο Τίνος πράγmicroατος είναι πρότυπο η κοινή γλώσσα Του γραπτού λόγου κυρίως Και η κοινή νέα ελληνική λοιπόν όπως κάθε laquoπρότυπηraquo (standard) ή laquoκοινήraquo γλώσσα microπορεί να θεωρείται κυρίως microία γραφόλεκτος13 Όmicroως microια τέτοια γραφόλεκτος microαθαίνεται δεν αποκτιέται είναι αmicroφίβολο αν κατακτιέται ποτέ Και πάντως είναι άστοχο να ταυτίζουmicroε microια γλώσσα microε τη γραπτή microορφή της14 [907]

12 Ο όρος είναι του Πετρούνια όπ 173 και microεταφράζει τον όρο του Ferguson superposed

variety

13 Σχετικά microε τον όρο αυτό βλ Ε Haugen Linguistics and Language Planning στο Sociοlinguistics Proceedings of the UCLA Sociolinguistics Conference 1964 επιmicro W Bright The Hague Mouton 1966 50-71

14 Πολλοί εκπαιδευτικοί έχουν την πεποίθηση ότι οι Κύπριοι microαθητές και φοιτητές δεν ξέρουν ελληνικά Την αντίληψη αυτή προκαλεί συνήθως η εmicroφάνιση διαλεκτισmicroών στα γραπτά των Κύπριων microαθητών λχ να εισάξει αντί να εισαγάγει τα παραπάνω αντί τα περισσότερα ευνοά αντί ευνοεί αδιάκριτη χρήση του τελικού -ν κλπ Τέτοιοι διαλεκτισmicroοί πρόχειρα και αστόχαστα χαρακτηρίζονται laquoλάθηraquo Οι εκπαιδευτικοί αυτοί φαίνεται να αγνοούν την αιτιολογία του φαινοmicroένου της λεξικής και γραmicromicroατικής παρεmicroβολής που δεν είναι άλλη από την ύπαρξη της διmicroορφίας Τα ελληνικά στην αντίληψή τους ταυτίζονται microε την κοινή τη γραφόλεκτο δηλ της ελληνικής και microάλιστα αυτή που χρησιmicroοποιείται για ακαδηmicroαϊκούς σκοπούς Ιδιαίτερη δυσκολία φαίνεται να αντιmicroετωπίζουν οι Κύπριοι microαθητές και στη χρήση των λόγιων στοιχείων της κοινής Είναι φυσικό η λόγια γλώσσα να αποτελεί για τον Κύπριο microαθητή ένα διπλά αποmicroακρυσmicroένο επίπεδο microια δεύτερη καθαρεύουσα Το λόγιο στρώmicroα της

- 9 -

Κριτήριο 4 Υψηλή και χαmicroηλή ποικιλία έχουν ξεχωριστές γραmicromicroατειακές παραδόσεις

Μάλιστα αν είχε νόηmicroα microια ποσοτική ήκαι ποιοτική σύγκριση θα λέγαmicroε ότι συνήθως η χαmicroηλή γραmicromicroατεία υπολείπεται της υψηλής Ας θυmicroηθούmicroε στο σηmicroείο αυτό ότι η πρώτη microεγάλη νίκη της δηmicroοτικής έγινε στη λογοτεχνία όταν microπόρεσε να πείσει ότι χρησιmicroοποιείται δόκιmicroα από άξιους τεχνίτες ότι υπερέχει

Κυπριακή και κοινή συνδέονται πράγmicroατι microε ξεχωριστές γραmicromicroατειακές παραδόσεις15 Ως γνωστόν την κυπριακή διάλεκτο microπορούmicroε να την παρακολουθήσουmicroε microέχρι τον 14ο αι χάρι στα γραπτά microνηmicroεία της τις Ασσίζες και αργότερα (στον 15ο αι) τα χρονικά του Μαχαιρά και του Βουστρωνίου Σήmicroερα λίγοι Κύπριοι ποιητές καλλιεργούν περιστασιακά έστω τη διάλεκτο Η προφορικότητα είχε πάντα ιδιαίτερη λειτουργικότητα στην ποίηση16

Η αίσθηση ωστόσο που φαίνεται να κυριαρχεί είναι ότι η υψηλή [908] ποίηση (η ποίηση για laquoελλαδικόraquo κρατικό βραβείο) δεν γράφεται στην κυπριακή όταν γράφεται αυτό συmicroβαίνει πάλι στο πλαίσιο ενός γλωσσικού καταmicroερισmicroού τις αρχές του οποίου όmicroως όπως microε κάθε τι στην ποίηση είναι δύσκολο να τις διατυπώσουmicroε microε ακρίβεια17

νεοελληνικής κοινής απωθείται διαρκώς στις άκρες της γλωσσικής συνείδησης του Κυπρίου γεγονός που εξηγεί όχι microόνο την παρατηρηmicroένη laquoδυσκολίαraquo αλλά και κάποια απέχθεια των Κυπρίων για τα λόγια στοιχεία ή ακόmicroη την τάση εξοmicroάλυνσής τους (laquoνα εισάξειraquo)

15 Υπάρχει η άποψη ότι καmicroία διάκριση δεν πρέπει να γίνεται microεταξύ ελληνικής και κυπριακής γραmicromicroατείας για το λόγο ότι καmicroία διάκριση δεν υφίσταται microεταξύ ελληνικού και κυπριακού πολιτισmicroού microεταξύ ελληνικής και κυπριακής ιστορίας και παράδοσης Τέτοιες ακραίες απόψεις που χαρακτηρίζονται από το φανατισmicroό των υποστηρικτών τους και από έναν κακώς νοούmicroενο υπερεθνικισmicroό δεν νοmicroίζω ότι χρειάζεται να τις παίρνουmicroε πολύ στα σοβαρά Σε ότι microας αφορά microία από τις παλαιότερες και γονιmicroότερες παραδόσεις της γλωσσολογίας είναι αυτή που microελετά τις διαφορές στη γλωσσική χρήση στη βάση πολιτισmicroικών διαφορών και προτύπωνmiddot και βέβαια microια τέτοια παράδοση δεν θα microπορούσε ν αναιρεθεί από τις ιδεολογικές εmicromicroονές ορισmicroένων

16 Πβ Photini Panayi-Tulliez Langue poeacutesie orale et identiteacute Chypriote στο Sociolinguistique du grec et de la Gregravece επιmicro Μ Karyoleacutemou Plurilinguismes no 4 (Ιούνιος 1992) 39-55

17 Έχουν ενδιαφέρον τα σχόλια του Κώστα Μόντη για τα ποιήmicroατά του στην κυπριακή για τον Μόντη η κυπριακή στην ποίηση αλλά και στο θέατρο αναδίδει microια ξεχωριστή αίσθηση που οφείλεται στον τρόπο εκmicroάθησής της (κριτήριο 3) Ελέχθη ότι η γραφή ποιηmicroάτων στο κυπριακό ιδίωmicroα είναι microια προσπάθεια φυγής Κλείνω δηλαδή την πόρτα στα microεγάλα θέmicroατα[] για να βγω έξω να ξεκουραστώ Νοmicroίζω ότι δεν είναι αυτός ο λόγος Μερικά πράγmicroατα από την υφή τους πρέπει να γραφτούν στη γλώσσα που πρωτοmicroίλησες [] Η γλώσσα που πρωτοmicroιλήσαmicroε είναι πάρα πολύ microεγάλο πράγmicroα που δεν έχει ίσως microελετηθεί ακόmicroα Οι λέξεις βγαίνουν ίσα από microέσα σου Θα το δείτε ακόmicroα και στο θέατρο Όταν οι ηθοποιοί παίζουν κυπριακή ηθογραφία[] είναι άλλοι άνθρωποι Είναι microεγάλοι ηθοποιοί Όταν παίζουν έργο στην πανελλήνια[] είναι πάρα πολύ κατώτεροι ∆εν ξέρω τι ρίζες έχει microέσα microας η γλώσσα που πρωτοmicroιλήσαmicroε που δεν microπορούν να αντικατασταθούν microε γλώσσα την οποία microάθαmicroε Το χαρακτηριστικό των ποιηmicroάτων microου στην κυπριακή διάλεκτο είναι ότι όλα

- 10 -

∆εν ξέρω αν ακόmicroα χρησιmicroοποιείται η διάλεκτος από Κύπριους ποιητάρηδεςmiddot ακούω πού και πού τα τσιατιστά αλλά δεν γνωρίζω πόσο δηmicroιουργική και πρωτότυπη είναι η παραγωγή τους σε σχέση microε το παρελθόν Περιορισmicroένη χρήση της διαλέκτου γίνεται στο θέατρο (το κυπριώτικο σκετς είναι ιδιαίτερα δηmicroοφιλές) καθώς και σε λιγοστά ηθογραφικά συνήθως πεζογραφήmicroατα microε κυπριακή θεmicroατογραφία (Μπορεί αυτά να είναι δείγmicroατα χαmicroηλής λογοτεχνίας αλλά δεν παύουν να έχουν τεράστιο γλωσσολογικό ενδιαφέρον) Εννοείται ότι θα ήταν αδόκιmicroη η χρήση της κυπριακής διαλέκτου στο δοκίmicroιο Και αυτοί ακόmicroα που υπερασπίζονται τη διάλεκτο στην κοινή την υπερασπίζονται όπως ο Ροΐδης τη δηmicroοτική Κριτήριο 5 Η διmicroορφία χαρακτηρίζεται από σχετική διάρκεια και σταθερότητα

Πράγmicroατι διmicroορφία χαρακτηρίζει την κοινότητα της Κύπρου σε όλη τη διάρκεια της νεότερης ιστορίας της microετά την ανεξαρτησία τουλάχιστον οπωσδήποτε microετά τον πόλεmicroο Θα microπορούσαmicroε να microιλήσουmicroε για τ ρ ι micro ο ρ φ ί α αν παίρναmicroε υπόψη microας και την παλαιότερη [909] ύπαρξη της καθαρεύουσας Ο Newton microιλάει για τριmicroορφία εννοώντας την παράλληλη χρήση της κοινής νέας ελληνικής της κοινής κυπριακής και των τοπικών ιδιωmicroάτων τα οποία όmicroως βρίσκονται πια σε υποχώρηση18 Ίσως πάντως να microπορούσαmicroε να microιλήσουmicroε και για παλαιότερη ύπαρξη τ ε τ ρ α micro ο ρ φ ί α ς (1 καθαρεύουσα - 2 δηmicroοτική - 3 κυπριακή κοινή - 4 τοπικά ιδιώmicroατα) ή και π ε ν τ α micro ο ρ φ ί α ς (microε την προσθήκη της αγγλικής σε ορισmicroένα πεδία του δηmicroόσιου λόγου όπως της διοίκησης και της δικαιοσύνης) Αυτό είναι ένα ιστορικό ζήτηmicroα το οποίο αξίζει να microελετηθεί σοβαρά και θα έχει υποπτεύοmicroαι σηmicroαντικές επιπτώσεις στον τρόπο που αντιλαmicroβανόmicroαστε την εξέλιξη της νεότερης κυπριακής γραmicromicroατείας19

Κριτήριο 6 H υψηλή ποικιλία περιβάλλεται microε microεγαλύτερο κύρος απ ότι η χαmicroηλή

Αλλά αυτό είναι ένα κριτήριο το οποίο θα χρειαστεί να το εξετάσουmicroε χωριστά (ενότητα 24) Ας περάσουmicroε λοιπόν κατευθείαν στο τελευταίο και σηmicroαντικότατο κριτήριο της λ ε ι τ ο υ ρ γ ι κ ή ς κ α τ α ν ο micro ή ς

Κριτήριο 7 Σε κατάσταση γλωσσικής διmicroορφίας κάθε ποικιλία επιτελεί

σχεδόν είναι ερωτικά Στην πανελλήνια δεν έχω πολλά ερωτικά ποιήmicroατα και σου λέει ύστερα ο άλλος πήδησε στον έρωτα για να ξεκουραστεί (απόσπασmicroα από συνοmicroιλία του Κώστα Μόντη microε φοιτητές της Παιδαγωγικής Ακαδηmicroίας Κύπρου στη Λευκωσία την άνοιξη του 1988 παρατίθεται στο Κώστας Μόντης Στους λογοτέχνες ο πόνος είναι έmicroπνευση περ Η λέξη τχ 152 (Ιούλ-Αύγ 1999) 407)

18 B Newton Stylistic Levels in Cypriot Greek όπ

19 Σχετικά microε την καταξίωση της διαλέκτου και το κίνηmicroα του δηmicroοτικισmicroού στην Κύπρο βλ Λ Ζαφειρίου Η νεότερη κυπριακή λογοτεχνία Γραmicromicroατολογικό σχεδίασmicroα Λευκωσία 1991 21-23 25-27 33-34 passim

- 11 -

διαφορετικές λειτουργίες έχει δηλ ξεχωριστά laquoπεδία χρήσηςraquo ενώ κανείς δεν χρησιmicroοποιεί την υψηλή ποικιλία στην καθηmicroερινή κουβέντα στις άτυπες περιστάσεις επικοινωνίας Τούτο είναι και το σηmicroαντικότερο σε περιπτώσεις γλωσσικής διmicroορφίας ο γ λ ω σ σ ι κ ό ς κ α τ α micro ε ρ ι σ micro ό ς που επιτελείται microε τις δύο ποικιλίες συνδυάζεται microε microια κάποια συλλογική οριοθέτηση του επίσηmicroου από το ανεπίσηmicroο του τυπικού από το άτυπο του ξένου από το οικείο του τεχνητού από το φυσικό

Τι εννοούmicroε microε τους όρους ξεχωριστά πεδία χρήσης και διαφορετικές λειτουργίες

Αν στρέψουmicroε την προσοχή microας στις συνήθεις περιστάσεις που microας προτρέπουν να εξετάσουmicroε οι κοινωνιογλωσσολόγοι παρατηρούmicroε διακρίσεις αυτού του τύπου η υψηλή ποικιλία η κοινή νέα ελληνική θα χρησιmicroοποιηθεί στην Κύπρο στον ηmicroερήσιο Τύπο microε εξαίρεση όmicroως τις χιουmicroοριστικές λεζάντες στις γελοιογραφίες ή τις σατιρικές στήλες όπου θα χρησιmicroοποιηθεί η κυπριακή διάλεκτος20 Η σατιρική [910] ΕΝΩΣΙΣ που συχνά αρθρογραφεί υπέρ της γενικευmicroένης ενιαίας χρήσης της κοινής νεοελληνικής κάνει τη συχνότερη χρήση της κυπριακής διαλέκτου Ένωσις τζ ας γινεί το γαίmicroαν microας αυλάτζιν Αγλαντζιά τζ ας γινεί το γαίmicroαν microας πισσιά

Παρόmicroοια συχνή έστω και microε τον τρόπο της παρεmicroβολής είναι η χρήση της διαλέκτου στις σατιρικές φοιτητικές φυλλάδες όπως στην Πώρωσις και στη Φοιτητική (εικάζω δεν συνεχίστηκε η κυκλοφορία τους)

Στην τηλεόραση και στο ραδιόφωνο οι ειδήσεις θα εκφωνηθούν στην κοινή όπως στην κοινή θα διεξαχθούν και οι περισσότερες εκποmicroπές λόγουmiddot το κυπριώτικο σκετς όmicroως ή τα περισσότερα τηλεοπτικά σίριαλ microε τοπικό ενδιαφέρον θα είναι στην κυπριακή

Το τελευταίο microοντέλο ενός αυτοκινήτου θα διαφηmicroιστεί και από την τηλεόραση και από το ραδιόφωνο στην κοινή (ή στην αγγλική)middot στην κυπριακή όmicroως θα διαφηmicroιστούν προϊόντα που θεωρούνται παραδοσιακά (Έσιει σαράντα χρόνια που πουλεί έπιπλα σκαλιστά του σιερκού) ή είναι πιο καθηmicroερινά και προσιτά (Κόρη το ταγκούιν υγρού πιάτων εν σε προσφοράν συφφέρει Να το πάρετε χαπάριν θέλετε προιτσιά microε χάριν που να τα σιετε καmicroάριν κλπ)21

20 O Ch Ferguson Diglossia Revisited όπ σ 220 αναφέρει ως astonishing kind of

coincidence το γεγονός ότι σε όλες τις περιπτώσεις διmicroορφίας που microελέτησε η χαmicroηλή ποικιλία είναι αυτή που χρησιmicroοποιείται στις σατιρικές στήλες των εφηmicroερίδων ή στις λεζάντες των γελοιογραφιών

21 Για άλλα παραδείγmicroατα βλ Π Παύλου Η χρήση της κυπριακής διαλέκτου στις διαφηmicroίσεις του Ραδιοφωνικού Ιδρύmicroατος Κύπρου Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 17ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (22-24 Απριλίου 1996) Θεσσαλονίκη 1997 617-627

- 12 -

Μια πανεπιστηmicroιακή διάλεξη θα γίνει στην κοινή νέα ελληνική σ ένα microικρό όmicroως φροντιστηριακό microάθηmicroα όπου οι αποστάσεις δεν τηρούνται αυστηρά ο κύπριος καθηγητής και φοιτητής θα χρησιmicroοποιήσει τη διάλεκτο Το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισmicroού ζητά από τους δασκάλους να χρησιmicroοποιούν συστηmicroατικά την κοινή νέα ελληνική στη συναναστροφή τους microε τους microαθητές microέσα στην αίθουσαmiddot πάντα και παντού όmicroως η επικοινωνία του δασκάλου microε τον microαθητή θα διολισθήσει προς την κυπριακή διάλεκτο

Το κήρυγmicroα στην εκκλησία θα γίνει στην κοινή αλλ όχι η εξοmicroολόγηση που θα διεξαχθεί στην κυπριακή κοκ

[911] Είναι επίσης σηmicroαντικό ότι στην οικογένεια στις καθηmicroερινές συναναστροφές και συνδιαλλαγές λχ στα ψώνια στις συνοmicroιλίες microεταξύ οικείων στο κουτσοmicroπολιό η κοινή νέα ελληνική θα φάνταζε αφύσικη καλαmicroαρίστικη

Σε γενικές γραmicromicroές η κυπριακή θα χρησιmicroοποιηθεί στο γραπτό λόγο όταν διατηρεί α ν α π α ρ α σ τ α τ ι κ ή σχέση προς τον προφορικό (λχ στα ραδιοφωνικά και πιο πρόσφατα τα τηλεοπτικά σκετς σ αυτές τις περιπτώσεις η θεατρική χρήση αναπαριστά χαρακτηριστικά πραγmicroατικών οmicroιλητών ένα σενάριο ας microην ξεχνάmicroε είναι γραφή προς εκφώνηση που microιmicroείται την οmicroιλία) Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις γραπτής έκφρασης θα χρησιmicroοποιηθεί η κοινή ακόmicroα και αν πρόκειται για προφορικά εκφερόmicroενο γραπτό λόγο (όπως των δελτίων ειδήσεων των microαθηmicroάτων των διαλέξεων των κηρυγmicroάτων των πολιτικών οmicroιλιών κλπ)

Στον προφορικό λόγο η κυπριακή θα χρησιmicroοποιηθεί σε microεγάλο βαθmicroό ανεξάρτητα από τη microόρφωση του οmicroιλητή σε περιστάσεις (συν)οmicroιλίας microεταξύ οικείων για καθηmicroερινά διαπροσωπικά ιδιωτικά ανεπίσηmicroα ζητήmicroατα ή συνδιαλλαγές (λχ στα ψώνια) ∆εν συνηθίζεται χρήση της κοινής σε καθηmicroερινές περιστάσεις επικοινωνίας microπορεί όmicroως να υπαγορεύεται από την παρουσία ελλαδιτών την αίσθηση σοβαρότητας που περιβάλλει τη συζήτηση ή την επιδίωξη κοινωνικού κύρους Θα την ακούσουmicroε στα γραφεία των δικηγόρων συχνότερα απ ότι στην ταβέρνα

Στο σηmicroείο αυτό ας microας επιτραπεί microια σύντοmicroη παρέκβαση

22 Η καθηmicroερινή επικοινωνία Μια έmicromicroεση άκρως ενδιαφέρουσα πάντως απόδειξη της γλωσσικής διmicroορφίας παρέχει η γλωσσική ποικιλία που θα microπορούσε να ονοmicroάζεται κ υ π ρ ι α κ ή α ρ γ κ ό Την ποικιλία αυτή microπορούmicroε να την εκλάβουmicroε ως ύφος ή εκφραστικό στυλ (style) ή επίπεδο λόγου (register) το οποίο οικοδοmicroείται πάνω στην αρχή της σηmicroασιολογικής και γραmicromicroατικής απόκλισης και χρησιmicroοποιείται εντός microιας οmicroάδας ή παρέας microε σκοπό ακριβώς την επικοινωνιακή διαχείριση αυτής της παρέκκλισης συχνά microε στόχο σκωπτικό κάποτε και microε κρυπτικά κίνητρα Η κύρια λειτουργία της αργκό είναι ταυτιστικήmiddot παρέχει στα

- 13 -

microέλη της οmicroάδας την αίσθηση microιας κοινής ταυτότητας που τη διαφοροποιεί από άλλες οmicroάδες Γέννηmicroα κατ εξοχήν της [912] καθηmicroερινότητας microεταβαλλόmicroενη και παροδική αποκοmicromicroένη απ οτιδήποτε θα microπορούσαmicroε ν αποκαλέσουmicroε κοινή γλώσσα η κυπριακή αργκό και ακολούθως το ιδίωmicroα ή η γλώσσα των νέων που αντλεί από την πρώτη έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον για το επιχείρηmicroά microας διότι microας αποκαλύπτουν ότι σ ε κ α θ η micro ε ρ ι ν έ ς π ε ρ ι σ τ ά σ ε ι ς ε π ι κ ο ι ν ω ν ί α ς ε ί ν α ι ο π ω σ δ ή π ο τ ε η κ υ π ρ ι α κ ή π ο υ χ ρ η σ ι micro ο π ο ι ε ί τ α ι κ α ι micro ά λ ι σ τ α micro ε τ ρ ό π ο δ η micro ι ο υ ρ γ ι κ ό κ α ι ν ε ω τ ε ρ ι κ όmiddot παρεmicroπιπτόντως η ύπαρξη ενός τέτοιου επιπέδου του λόγου microάλλον ασυνήθιστου για διάλεκτο φανερώνει επίσης περισσότερο από οποιουσδήποτε άλλους δείκτες τη ζωντάνια και ακmicroαιότητα (ethnolinguistic vitality)22 της διαλέκτου Η κυπριακή αργκό και ιδιαίτερα το ιδίωmicroα των νέων στην Κύπρο θα χρησιmicroοποιήσουν microηχανισmicroούς σχηmicroατισmicroού που συναντάmicroε και στ αντίστοιχα ιδιώmicroατα άλλων γλωσσών αξιοποιώντας πάντως στοιχεία της διαλέκτου ή δάνεια από την τουρκική την αγγλική και τα τελευταία χρόνια από την ελληνική οι οmicroιλητές της κυπριακής όmicroως δεν αποφεύγουν να προσαρmicroόσουν τα στοιχεία αυτά στη φωνολογία και στη microορφολογία της διαλέκτου Είναι σηmicroαντικό ότι το ιδίωmicroα των νέων αντλεί από ένα εσωτερικό υπόστρωmicroα αργκοτικών εκφράσεων πολλές από τις οποίες είναι βέβαια παλαιότερες και δεν χρησιmicroοποιούνται microόνο από νέους οmicroιλητές Θ αναφερθώ ενδεικτικά σε ελάχιστους γλωσσικούς microηχανισmicroούς σχηmicroατισmicroού παρουσιάζοντας microαζί παλαιότερα και νεότερα παραδείγmicroατα ώστε να φανεί καθαρότερα η διάρκεια των γραmicromicroατικών υποδειγmicroάτων23

bull Σηmicroαντική θέση στην αργκό κατέχουν οι σηmicroασιολογικοί νεολογισmicroοί δηλ οι νεωτερικές χρήσεις ορισmicroένων τύπων κυρίως ονοmicroάτων (και σπανιότερα επιθέτων) που χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά κατά σηmicroασιολογική και συντακτική παράβαση για να χαρακτηρίσουν κυρίως την εmicroφάνιση τη συmicroπεριφορά το χαρακτήρα τούβλον φκιόρον πουρεκκούιν (και πουρεκκούα και πουρέκκα) τσουκνίθθα microολόχα microαρmicroελλάδα ππούλλιν φυτόν [913] βίντζιν σβηστός τάκκαρος ττάππος α(micro)πάλατος microαννός ττόππουζος microουσιαmicromicroάς είναι λίγα microόνο παραδείγmicroατα αυτού του τύπου συχνόχρηστα τα περισσότερα Πρόκειται κυρίως για microεταφορικές χρήσεις ονοmicroάτων (και επιθέτων) που αποδίδουν σε πρόσωπα ιδιότητες άψυχων αντικειmicroένων Ακόmicroα και κύρια ονόmicroατα (πχ το

22 Πβ R T Bell Sociolinguistics Goals Approaches and Problems London Batsford 1976

147 κε

23 Για την παρουσίαση που ακολουθεί αντλώ ταξινοmicroικές κατηγορίες από την εργασία των A Iordanidou amp I Androutsopoulos Teenage slang in Modern Greek στο Greek Linguistics 95 Proceedings of the Second International Conference on Greek Linguistics (Salzburg 22-24 Sept 1995) επιmicro G Drachman κά Graz W Neugebauer 1997 267-76

- 14 -

διάσηmicroο Πασιαντρούλλα) χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά σύmicroφωνα microε αυτό το πρότυπο όπως στις εκφράσεις εν τέλεια Λάκης Λούης Γιαννής Πίππος Πίmicroπος Μπίλος Μπίλης κά ενώ συχνές είναι και οι microορφολογικές ανακατηγοριοποιήσεις (βούτυρος lt βούτυρο κάρφας lt καρφί κά)

bull Οι νεολογισmicroοί αυτοί πολύ συχνά εmicroφανίζονται σε συνεκφορές (collocations) αποτελούmicroενες από λειτουργικό ρήmicroα συνήθως το ρήmicroα είmicroαι και ουσιαστικό εν φυρmicroός εν πελλαmicroός εν πίττα τούτος είσαι φκιόρον αρνίν κκεφτές βίντζιν τάκκα τάκκαρος Ακόmicroα και εmicroπρόθετοι προσδιορισmicroοί χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά είmicroαι στο αλλού (κατά τα ελλαδικά είmicroαι την έχω στο περίmicroενε) κλπ

bull Ιδιαίτερη κατηγορία συνεκφορών αποτελούν οι στερεότυπες αρνητικές εκφράσεις δηλ ιδιωmicroατικές εκφράσεις που εmicroφανίζονται microόνο microε άρνηση ούτε microε πόmicroπες ούτε microε σφαίρες εν παίζεται εν παίρνει [microπροστά] κά

bull Άλλου είδους ιδιωmicroατικές συνεκφορές αξιοποιούν κενά αντωνυmicroικά στοιχεία δηλ αντωνυmicroίες χωρίς καθορισmicroένη αναφορά όπως και στο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα αλλά microε την προτιmicroώmicroενη στην κυπριακή θέση του κλιτικού έδωκέν microου την εβάψαmicroέν την εκάmicroαmicroέν την εγείραmicroέν τα εσούσαmicroέν τα πιάνουmicroέν τα έκαmicroές τα σιόνιν [τζιαι καστρί] φακκά microου την έmicroεινά τα εν να τα ποκουππίσουmicroεν κλπ

bull Πολύ συχνά χρησιmicroοποιούνται microαρκαρισmicroένα επιτατικά στοιχεία όπως το επίθηmicroα αροςάρα (τάκκαρος κάγκαρος) τα ονόmicroατα πόmicroπα και αφασία (αφασία καθηγητής δάνειο από την ελλαδική αργκό) καθώς και οι υπερθετικές εκφράσεις πολλά τέλεια και τζιει που εν πολλά ωραίος εν πολλά κυριλέ εν τέλεια πελλός τζιει που τον τάκκον τον φατζιωmicroένον το ρεζίλιν την κατάστασην τζιει που τους microαννούς ακόmicroα και τζιει που το τζιει (τζιει που τις εκφράσεις)

bull Ας παρατηρήσουmicroε επίσης ότι η κυπριακή αργκό κάνει [914] συστηmicroατική χρήση ορισmicroένων παραγωγικών επιθηmicroάτων -ας ανθύπας κάρφας microάππας λέρας χάσκας χάφτας -άς φελλάς σειράς αρφάς (και αλφάς) middot -ής λεσχατζιής καψιmicroιτζιής microεσατζιής (από τη στρατιωτική αργκό) καυκατζιής κκελλετζιής σικκιmicroετζιήςmiddot -ίσιmicroον κατινίσιmicroον πατρονίσιmicroον ασκήσιmicroον -ιά πατρονιά διπλοκαmicroπινιά -άρης σιοιράρης γαουράρης λαστιχάρης λυσσιάρης -ικον ττόππικον κκιούττικον τάκκικον -άρω κοντράρω φρικάρω φαλλάρω γλιππάρω κά Η βάση αυτών των παραγώγων είναι τις περισσότερες φορές κυπριακή (δεν συναντώνται όλα στην κοινή ή στο αντίστοιχο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα) Επίσης χρησιmicroοποιούνται διάφορες άλλες τεχνικές microορφολογικής microετάπλασης ακόmicroα και microε χρήση ξένων παραγωγικών επιθηmicroάτων όπως στα συχνόχρηστα (στον καιρό microου) unπαίζable και unπίστευτable

- 15 -

bull Αξίζει να καταγραφεί η ποικιλία εκφράσεων για συγγενικές έννοιες ή λειτουργίες βκάλε φάουσαν βκάλε πόνηmicroαν microπούκκα ρε (microε τη σηmicroασία σκάσε) χάθου λάχτα λατσίστου τράβα τζιει που δαmicroαί κούντα το αmicroαξούιν σου πιο κάτω (microε τη σηmicroασία φύγε άσεπαράτα microας) πβ εκτός από τις ποικίλες εκφράσεις αρνητικής αξιολόγησης παραπάνω (πχ microε τη σηmicroασία βλάκας ανόητος) και τα συγγενή microαλαπάππας φλούφλης τσούφλης σιοιράρης κά) καθώς και τα χρησιmicroοποιούmicroενα microε microειωτική σηmicroασία επαγγελmicroατικά γαουράρης κούπατζης λαστιχάρης σικλάρης κά

bull Σύmicroφωνη microε όλα τα παραδείγmicroατα που προηγήθηκαν είναι η επισήmicroανση ότι η κυπριακή αργκό δείχνει σαφή προτίmicroηση στις στερεότυπες (ή laquoλογοτυπικέςraquo) εκφράσεις (formulae) που λειτουργούν ως υποδείγmicroατα microηχανισmicroών microερικής παραγωγικότητας Άλλωστε microέσω τέτοιων στερεότυπων εκφράσεων συνήθως στιγmicroατίζεται ο λόγος των νέων ως ιδιωmicroατικός (πβ τη διάδοση στην Ελλάδα των στερεότυπων τα πήρα στο κρανίο χλωmicroό κά τα οποία έχουν περάσει και σε γενικής χρήσης λεξικά)

Τα ελάχιστα αυτά γλωσσικά στοιχεία δείχνουν πόσο δηmicroιουργικά χρησιmicroοποιούνται από παλαιότερους και νεότερους οι κυπριακές εκφράσεις στο πλαίσιο microιας διαδεδοmicroένης αργκό Οι γραmicromicroατικές περιγραφές που [915] χρησιmicroοποιήσαmicroε και ίσως κούρασαν τον αναγνώστη είχαν στόχο να στρέψουν την προσοχή του σε microηχανισmicroούς παραγωγικούς που επιτρέπουν την επέκταση του λεξιλογίου και τη συνεχή δηmicroιουργία καινούριων εκφράσεων στη βάση αναγνωρίσιmicroων υποδειγmicroάτων ∆εν πρέπει να microας απασχολεί εδώ ότι τις εκφράσεις αυτές πολλοί δεν θα τις θεωρούσαν καν κυπριακέςmiddot σίγουρο είναι ότι λέξεις και φρασεολογισmicroοί σαν αυτούς που microόλις καταγράψαmicroε δεν βρίσκουν συνήθως το δρόmicroο τους σε λεξικά της κυπριακής Για την αντιmicroετώπιση αυτή όmicroως ευθύνεται η συντηρητική εκείνη αντίληψη που αναγνωρίζει την κυπριακή ιθαγένεια microόνο σε παλαιότερες λέξεις και φράσεις της φιλολογικής γλώσσας οπωσδήποτε όχι αργκοτικέςmiddot microια τέτοια αντίληψη αναγνωρίζει στη διάλεκτο το δικαίωmicroα να έχει ιστορία αλλ όχι παρόν

Είναι επίσης αλήθεια ότι αντίστοιχες εκφράσεις συναντώνται στην αργκό και στο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα καθώς και σε νεανικά ιδιώmicroατα άλλων γλωσσών Τα νεανικά εκφραστικά στερεότυπα δείχνουν microια καθολικότητα24 η οποία όmicroως δεν microειώνει τη σηmicroασία που έχει για microας το γεγονός ότι βασίζονται σε παραγωγικούς microηχανισmicroούς που δηmicroιουργικά αξιοποιούν ντόπια στοιχεία της κυπριακής Το γεγονός ότι στην Κύπρο δεν εκδίδονται νεανικά περιοδικά που οπωσδήποτε θα 24 Βλ σχετικά Γ Κ Ανδρουτσόπουλου Η γλώσσα των νέων σε συγκριτική προοπτική

Ελληνικά Γαλλικά Γερmicroανικά Ιταλικά στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 17ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (22-24 Απριλίου 1996) Θεσσαλονίκη 1997 562-76

- 16 -

συνεισέφεραν στην τυποποίηση και στην εξάπλωση αυτών των εκφραστικών τρόπων καθώς και ίσως το γεγονός ότι η κυπριακή κοινωνία δείχνει λιγότερο ανεκτική απέναντι στη χρήση νεανικών νεολογισmicroών δεν microειώνουν αντίθετα ενισχύουν τη σηmicroασία που έχει η ύπαρξη και η διάδοση της κυπριακής αργκό microεταξύ των νέων Στο πλαίσιο του επιχειρήmicroατός microας επαναλαmicroβάνω η ύπαρξη και η διάδοση της κυπριακής αργκό επαληθεύει microια βασική συνθήκη για την ύπαρξη διmicroορφίας τη συνθήκη που ορίζει ότι η υψηλή ποικιλία δεν (πρέπει να) χρησιmicroοποιείται στις καθηmicroερινές περιστάσεις επικοινωνίας

23 Ιδιαιτερότητες Ας επιστρέψουmicroε λοιπόν στο επιχείρηmicroά microας και ας συνοψίσουmicroε τις microέχρι στιγmicroής διαπιστώσεις microας

[916] Κοινή και κυπριακή χρησιmicroοποιούνται όπως είδαmicroε στο πλαίσιο ενός ευρύτατου γλωσσικού καταmicroερισmicroού ενώ η κοινή όπως πολύ χαρακτηριστικά δείχνει η ανάπτυξη του κυπριακού νεολαιίστικου ιδιώmicroατος δεν χρησιmicroοποιείται στις καθηmicroερινές άτυπες περιστάσεις επικοινωνίας Αυτή η τελευταία αρνητική συνθήκη διαφοροποιεί στο σχήmicroα του Ferguson την περίπτωση της γλωσσικής διmicroορφίας από την περίπτωση microιας παράλληλης χρήσης κοινής και διαλέκτου (όπως συmicroβαίνει σε ορισmicroένες περιοχές στην Ελλάδα) Παρά λοιπόν τις θεωρητικές επιφυλάξεις του Ferguson microπορούmicroε πιστεύω να εντάξουmicroε στο σχήmicroα του την περίπτωση της γλωσσικής κοινότητας της Κύπρου

Μια άλλη σηmicroαντική διαφορά από την περίπτωση κοινής-microε-διάλεκτο (όπως τη γνωρίζουmicroε από την Ελλάδα) είναι ότι η κυπριακή microιλιέται σ ένα αστικοποιηmicroένο ανεξάρτητο κράτος Αν και δεν έχουν microελετηθεί οι γ λ ω σ σ ι κ έ ς επιπτώσεις της αστικοποίησης το είδος της γλωσσικής διmicroορφίας που περιγράφουmicroε δεν θα ήταν δυνατό χωρίς την κοινωνική διαστρωmicroάτωση που επιφέρει η αστικοποίηση από τη microια και την κοινωνική δικτύωση που επιτυγχάνεται microε την εκπαίδευση στο πλαίσιο ενός ενιαίου κράτους από την άλλη Η κυπριακή γλωσσική κοινότητα αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγmicroα laquomicroικρής κοινωνίαςraquo microε δυσανάλογα πυκνή δικτύωση

Χρησιmicroοποιώντας το ταξινοmicroικό σχήmicroα ενός άλλου γλωσσολόγου του Joshua Fishman25 θα λέγαmicroε ότι η γλωσσική κοινότητα της Κύπρου χαρακτηρίζεται και από διγλωσσία (αν έτσι τώρα αποδώσουmicroε τον όρο diglossia) και από αmicroφιγλωσσία (bilingualism) microε την έννοια ότι και οι δύο ποικιλίες κοινή και 25 Βλ J Fishman Bilingualism With and Without Diglossia Diglossia With and Without

Bilingualism Journal of Social Issues 32 (1967) 29-38middot πβ του ιδίου The Sociology of Language An Interdisciplinary Social Science Approach to Language in Society Rowley Massachusetts Newbury House Publishers 1972 VI 91-106 καθώς και R Fasold The Sociolinguistics of Society Introduction to Sociolinguistics τόmicro 1 Oxford Blackwell 1984 Κεφ 2 34-60

- 17 -

κυπριακή είναι γνωστές στο microεγαλύτερο τmicroήmicroα του πληθυσmicroού Είναι ίσως χρήσιmicroο να παρατηρήσουmicroε εδώ ότι η αmicroφιγλωσσία δεν χαρακτήριζε τη διmicroορφία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος όπου microόνο ένα σχετικά microικρό κοmicromicroάτι του πληθυσmicroού γνώριζε και χρησιmicroοποιούσε την καθαρεύουσα όπως φανερώνει και η ύπαρξη γλωσσικών διαmicroεσολαβητών κάθε είδους [917] από αυτούς που αναλάmicroβαναν να συmicroπληρώσουν τις αιτήσεις στα υπουργεία microέχρι τον γραmicromicroατικό του χωριού

Μία ακόmicroη διαφορά της κυπριακής περίπτωσης από τις περιπτώσεις κοινής-microε-διάλεκτο στην Ελλάδα και αλλού είναι ότι κατά τα φαινόmicroενα η προφορική χρήση έχει δηmicroιουργήσει ιδίως στα αστικά κέντρα microια κ υ π ρ ι α κ ή κ ο ι ν ή δηλ microια microέση ποικιλία που διαφοροποιείται από τα τοπικά ιδιώmicroατα ενσωmicroατώνοντας ταυτοχρόνως σηmicroαντικές επιδράσεις της κοινής νέας ελληνικής Είναι σηmicroαντικό ότι microια κάποια microορφή αυτής της ποικιλίας γράφεται έστω κι αν γράφεται για ν ακούγεται microόνον όπως συmicroβαίνει microε το κυπριώτικο σκετς στο ραδιόφωνο ή εσχάτως microε τα διάφορα τηλεοπτικά σίριαλ τα οποία έχουν πια αστική θεmicroατογραφία26 [918]

26 Η κυπριακή κοινή αποτελεί ερευνητική υπόθεση την οποία πρώτος διατύπωσε ο B

Newton Για microια πρώτη προσέγγιση στη φωνολογία της κυπριακής κοινής βλ B Newton Stylistic levels in Cypriot Greek όπ Την υπόθεση για την ύπαρξη κυπριακής κοινής δέχονται τώρα και άλλοι συνάδελφοι πβ Ά Παναγιώτου-Τριανταφυλλοπούλου Η Νεοελληνική στη σύγχρονη Κύπρο στο Συνέδριο για την ελληνική γλώσσα 1976-1996 Είκοσι χρόνια από την καθιέρωση της Νεοελληνικής (∆ηmicroοτικής) ως επίσηmicroης γλώσσας (Πρακτικά συνεδρίου Αθήνα 2911-1121996) Αθήνα 1999 σ 283middot η Παναγιώτου-Τριανταφυλλοπούλου όmicroως microοιάζει ν αγνοεί τις εργασίες του Newton και microάλλον αντιλαmicroβάνεται την κυπριακή κοινή microε πολύ στενό τρόπο ως απόκλιση του κυπριακού γ ρ α π τ ο ύ λόγου από τον γραπτό λόγο της νεοελληνικής H υπόθεση της κυπριακής κοινής ως σταθεροποιηmicroένου υφολογικού επιπέδου (stylistic level) αντιτίθεται κυρίως στη θεωρία της καθολικής υποχώρησης ή θανάτου της διαλέκτου Για υποχώρηση της κυπριακής εν γένει κάνει λόγο σε σειρά νεότερων microελετών της η Αγγελική Μαλικούτη-Drachman ∆ιαλεκτικός λόγος Μια microορφή ετερότητας που χάνεται στο Ισχυρές-Ασθενείς γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ενωση Όψεις του γλωσσικού ηγεmicroονισmicroού (Πρακτικά ηmicroερίδας Θεσσαλονίκη 2541996) Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 1996 107-119 Φαινόmicroενα δανεισmicroού και συρρίκνωσης του διαλεκτικού λόγου στο Ισχυρές-Ασθενείς γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ενωση Όψεις του γλωσσικού ηγεmicroονισmicroού (Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου Θεσσαλονίκη 26-2831997) Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 1999 τόmicro Β 533-542 Παρατηρήσεις σε διαλεκτικές υποχωρήσεις της Κυπριακής στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 20ής ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (23-2541999) 292-302 Συρρίκνωση διαλεκτικών συστηmicroάτων αδηmicroοσίευτη εργασία Τα φαινόmicroενα υποχώρησης της κυπριακής που καταγράφει η Μαλικούτη-Drachman αφορούν στην αντικατάσταση χαρακτηριστικών φθόγγων της διαλέκτου στην αλλοίωση του συλλαβικού συστήmicroατος καθώς και των κανόνων κλιτικού τονισmicroού στη laquomicroείξηraquo των κανόνων σχηmicroατισmicroού των υποκοριστικών κά Οι επισήmicroανσεις της κάθε άλλο παρά ασύmicroβατες είναι microε το microοντέλο διmicroορφίας που εισηγείται ο Ferguson βλ παρακάτω σηmicro 42 Παραmicroένει πάντως προς διερεύνηση το ερώτηmicroα εάν αυτά τα φαινόmicroενα laquoυποχώρησηςraquo είναι καθολικά ή σύmicroφωνα microε την υπόθεσή microας συναντώνται microόνο στα συγκεχυmicroένα οπωσδήποτε όρια του ενδιάmicroεσου αυτού υφολογικού επιπέδου της κυπριακής κοινής microε την κοινή νεοελληνική

- 18 -

Βέβαια ότι ονοmicroάσαmicroε πεδία χρήσης τα οποία όπως είδαmicroε microοιράζονται η κοινή και η κυπριακή δεν ορίζονται ανεξάρτητα από τη γλώσσα της οποίας εκάστοτε γίνεται χρήση Η κοινωνιογλωσσική θεωρία των πεδίων (domains) χαρακτηρίζεται από microια microάλλον στατική αντίληψη της γλωσσικής χρήσης Αλλά ας microη θεωρητικολογήσουmicroε Αρκεί ν αντιληφθούmicroε πως τα πεδία αυτά microπορεί εν microέρει να τα ορίσει ο ίδιος ο οmicroιλητής α ν ά λ ο γ α micro ε τ η χ ρ ή σ η που θα κάνει της κοινής ή της κυπριακής Ακολούθως η αίσθηση της επισηmicroότητας ή της τυπικότητας microιας περίστασης δεν είναι κάτι απολύτως δεδοmicroένο στο οποίο ο οmicroιλητής καλείται να προσαρmicroοσθεί αλλά κάτι που ο ίδιος ο οmicroιλητής microπορεί εν microέρει να προκαλέσει microε τη γλωσσική του συmicroπεριφορά φορτίζοντας ή αποφορτίζοντας αναλόγως microια περίσταση επικοινωνίας ∆εν προσαρmicroόζεται microόνο ο οmicroιλητής στην περίσταση αλλά και η περίσταση στον οmicroιλητή Για το λόγο αυτό σηmicroασία εδώ έχει η συλλογική αίσθηση στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή Έτσι η αδιάκριτη χρήση της κοινής microπορεί να προκαλέσει την αίσθηση της εκζήτησης ότι ο οmicroιλητής καλαmicroαρίζει ή ελληνικουρίζει θα πούmicroε ότι κάποιος καλαmicroαρίζει όταν microιλάει την κοινή και εκεί που δεν πρέπει όχι όταν τη microιλάει εκεί που πρέπει ενώ η αδιάκριτη χρήση της κυπριακής microπορεί να δώσει την αίσθηση έλλειψης σοβαρότητας ανωριmicroότητας του φαιδρού κλπ

∆ύο λοιπόν τα κρατούmicroενα κοινή και διάλεκτος βρίσκονται στην Κύπρο σε σχέση γλωσσικής διmicroορφίας Υπενθυmicroίζω και την αρχική microας παρατήρηση το πρώτο κρατούmicroενο ο προσδιορισmicroός της ετερονοmicroίας είναι ώς ένα βαθmicroό ζήτηmicroα ιδεολογικό

Αυτές τις δύο ιδέες microπορούmicroε τώρα να τις συνδυάσουmicroε εξετάζοντας το microόνο ζήτηmicroα που έχουmicroε παραλείψει το ζήτηmicroα του κύρους δηλ που απολαmicroβάνει η κάθε ποικιλία υψηλή και χαmicroηλή κοινή και διάλεκτος (κριτήριο 6)

24 Γλωσσικό κύρος Ήδη απ όσα έχουν προηγηθεί γίνεται φανερό ότι διαφορετική [919] αίσθηση του κύρους συνδέεται microε κάθε microια από τις δύο ποικιλίες Οι σχετικές έρευνες το επιβεβαιώνουν

Η στατιστική έρευνα της Lydia Sciriha27 δείχνει κατ αρχάς ότι οι οmicroιλητές έ χ ο υ ν την αίσθηση της διαφοράς ως προς τα πεδία χρήσης κοινής και διαλέκτουmiddot η κοινή στην αντίληψή τους συνδέεται microε τυπικότητα και

Περιοριζόmicroαστε να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι η ύπαρξη πολυτυπιών αποτελεί ισχυρή ένδειξη υφολογικής διαστρωmicroάτωσης και λειτουργικής διαφοροποίησης microάλλον παρά γενικής υποχώρησης

27 A Question of Identity Language Use in Cyprus Λευκωσία Intercollege Press 1996middot πβ της ιδίας The Interplay of Language and Identity in Cyprus The Cyprus Review 72 (1995) 7-34

- 19 -

απόσταση28 ενώ οι οmicroιλητές φαίνεται ν αντιλαmicroβάνονται την κυπριακή ως σύmicroβολο microιας στεγανής υπο-κουλτούρας (cul-de-sac subculture)29 Παρ όλο που δηλώνουν περήφανοι να χρησιmicroοποιούν τη διάλεκτο την οποία αντιλαmicroβάνονται ως δική τους φυσική ζωντανή γλώσσα σε αντίθεση microε την προσποιητή και τεχνητή κοινή θεωρούν ότι η διάλεκτος παρακmicroάζει Την κοινή την εκτιmicroούν για τις εργαλειακές της αρετές30 η χρήση της είναι microέσον κοινωνικής ανόδου και καταξίωσης αφού εξασφαλίζει επιτυχία στο εκπαιδευτικό σύστηmicroα και προσπορίζει κοινωνικό κύρος είναι τυποποιηmicroένη και αποτελεί το κυριότερο microέσον για την επαφή των Κυπρίων microε την Ελλάδα31 [920]

Η πειραmicroατική microελέτη του Αντρέα Παπαπαύλου32 για τη διαπίστωση στερεότυπων αντιλήψεων σχετικά microε τη χρήση της κοινής και της διαλέκτου δείχνει ότι οι Κύπριοι οmicroιλητές θεωρούν αυτούς που microιλούν την κοινή περισσότερο ελκυστικούς φιλόδοξους έξυπνους ενδιαφέροντες microοντέρνους φερέγγυους 28 A Question of Identity 80

29 Όπ 88

30 Όπ 102

31 Η συγγραφέας ισχυρίζεται ότι οι Κύπριοι αισθάνονται ένα σύνδροmicroο προδοσίας απέναντι στους Ελληνες που εκφράζεται και σε σχέση microε την κοινή νεοελληνική γλώσσα οι Κύπριοι αισθάνονται κατά βάθος προδοmicroένοι από την Ελλάδα που θεωρούν ότι ευθύνεται έmicromicroεσα έστω για το κυπριακό πρόβληmicroα (όπ 101) Η συmicroπλεγmicroατική στάση τους απέναντι στην κοινή νέα ελληνική αντανακλά την ανάγκη αποστασιοποίησης και αναζήτησης της δικής τους ξεχωριστής πολιτιστικής ταυτότητας Παρόmicroοιες απόψεις εκφράζει και ο Υ Ιoannou Language Politics and Identity An analysis of the Cypriot Dilemma The Cyprus Review 31 (1991) 15-41middot πβ Γ Η Ιωάννου Μια ιδεολογική θεώρηση του γλωσσικού microας προβλήmicroατος Λευκωσία 1988 Όmicroως αυτός ο συνδυασmicroός πολιτικών κριτηρίων microε ψυχολογικού τύπου αιτιολογήσεις microάς φαίνεται αντιφατικός και βεβιασmicroένος Σε καταστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση της κοινωνικής σηmicroασίας που αποδίδεται στη microια ή στην άλλη γλωσσική microορφή όπως άλλωστε περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση και στην ίδια τη γλωσσική χρήση Καθώς το επισηmicroαίνει η Sciriha η γλωσσική χρήση επηρεάζεται σηmicroαντικά από παράγοντες όπως είναι η ηλικία και το φύλο του οmicroιλητή η κοινωνική του θέση η εκπαίδευση και ο τόπος διαmicroονής του θα προσθέταmicroε το θέmicroα της οmicroιλίας και το είδος των συνοmicroιλητών του Κατά συνέπεια το σύνδροmicroο προδοσίας δεν αιτιολογεί την ύπαρξη διmicroορφίαςmiddot απεναντίας η διmicroορφία δίνει διέξοδο σε ψυχολογικά συmicroπλέγmicroατα αυτού του τύπου αν υποτεθεί ότι υπάρχουν Άλλωστε η microελέτη της Sciriha δεν καταγράφει την πραγmicroατική γλωσσική χρήση αλλά τη γλωσσική χρήση όπως γίνεται αντιληπτή από τους οmicroιλητές Η συγγραφέας δεν κάθεται ν ακούσει τι λένε οι Κύπριοι οmicroιλητές ρωτάει να της πουν (η έρευνα διεκπεραιώθηκε microε ερωτηmicroατολόγιο) Καταγράφει microε άλλα λόγια τι οι ίδιοι οι οmicroιλητές νοmicroίζουν γι αυτά που λένε Στο χάσmicroα ανάmicroεσα στη γλωσσική πραγmicroατικότητα και στον τρόπο που γίνεται αντιληπτή ενδέχεται να παρεmicroβάλλεται η ιδεολογία όχι microόνο των οmicroιλητών αλλά και της ερευνήτριας

32 Attitudes towards the Greek Cypriot Dialect Sociocultural Implications International Journal of the Sociology of Language 134 (1998) 15-28 Ο Παπαπαύλου χρησιmicroοποιεί τη microέθοδο των εναρmicroονισmicroένων αmicroφιέσεων (matched-guise technique)middot θα microπορούσαmicroε λοιπόν να πούmicroε ότι η microελέτη του επιβεβαιώνει πειραmicroατικά τα πορίσmicroατα της Sciriha για τη διαφορά κύρους microεταξύ των δύο ποικιλιών

- 20 -

ευχάριστους microορφωmicroένους αλλά όχι περισσότερο ειλικρινείς φιλικούς ευγενικούς ούτε microε περισσότερο χιούmicroορ Ανειλικρίνεια λοιπόν και έλλειψη χιούmicroορ σύmicroφωνα microε τις στερεότυπες αντιλήψεις χαρακτηρίζει τους καλαmicroαρίζοντες

Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η διδακτορική διατριβή της Μαριλένας Καρυολαίmicroου33 η οποία συστηmicroατικά αποδελτιώνει και ταξινοmicroεί τις απόψεις που microε επιστολές και επιφυλλίδες εκφράζονται από το 1985 στον κυπριακό Τύπο για ζητήmicroατα γλώσσας Η microελέτη της Καρυολαίmicroου έχει προφανή πλεονεκτήmicroατα δεν αρκείται στην καταγραφή microιας διαφοράς στο κύρος που οι οmicroιλητές αποδίδουν στη microια ή την άλλη ποικιλία αλλά καταγράφει και στοιχεία της γνωστικής στάσης των οmicroιλητών τουλάχιστον microιας σηmicroαντικής τους microερίδαςmiddot καταγράφει δηλαδή τον ίδιο τον τρόπο που οι οmicroιλητές [921] αιτιολογούν τη διχοτόmicroηση της γλωσσικής τους χρήσης

Η Καρυολαίmicroου διαπιστώνει ότι στην πλειονότητά τους οι επιστολογράφοι και επιφυλλιδογράφοι στον κυπριακό Τύπο στιγmicroατίζουν την κυπριακή διάλεκτο θεωρώντας την υπεύθυνη για την υποτιθέmicroενη γλωσσική υστέρησηαδυναmicroία των Κυπρίων να εκφραστούν σωστά microε καλά ελληνικά ιδιαίτερα στις πιο επίσηmicroεςτυπικές περιστάσεις επικοινωνίας Η κυπριακή34 θεωρείται ανασταλτικός παράγοντας στην εκmicroάθηση της πανελλήνιας γλώσσας35 Οι αντιλήψεις αυτές που παρουσιάζονται microε τις συνήθεις κινδυνολογικές υπερβολές αποτελούν έκφραση microιας ι δ ε ο λ ο γ ί α ς π ρ ο ά σ π ι σ η ς τ η ς

33 La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque διδακτορική διατριβή Universiteacute Paris

V - Reneacute Descartes Πορίσmicroατα της διδακτορικής της διατριβής η συγγραφέας έχει ανακοινώσει σε πολλές microελέτες της laquoStatut de fait et statut subjectif Quelques remarques agrave propos de la communauteacute sociolinguistique chyprioteraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 12ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1992 255-269middot laquoΜεταγλωσσικά σχόλια και γλωσσικές στάσειςraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 14ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1993 459-473middot Linguistic Attitudes and Metalinguistic Discourse An Investigation in the Cypriot Press Themes in Greek Linguistics Papers from the First International Conference on Greek Linguistics επιmicro I Philippaki-Warburton K Nikolaidis amp M Sifianou Amsterdam Benjamins 1994 253-259 laquoΛαϊκή γλωσσολογία στα microέσα microαζικής ενηmicroέρωσης Προϋποθέσεις και microηχανισmicroοίraquo στο ∆ηmicroοσιογραφία και γλώσσα - Πρακτικά συνεδρίου (15-16 Απριλίου 2000) επιmicro Π Μπουκάλας amp Σπ Μοσχονάς Αθήνα Μορφωτικό Ίδρυmicroα της ΕΣΗΕΑ 2001 71-83

34 Ή αγγλοελληνοκυπριακή όπως microε περισσή υπερβολή χαρακτηρίζουν τη διάλεκτο ορισmicroένοιmiddot βλ Σ Παύλου Η καταπίεση της ελληνικής γλώσσας στην Κύπρο Αθήνα εκδ Πενταδάκτυλος 1990 33

35 Karyolaimou La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque όπ 303

- 21 -

κ ο ι ν ή ς προάσπισης δηλ της τυποποιηmicroένης-πρότυπης ποικιλίας36 Εκκινούν από ένα στοιχειώδες συλλογιστικό σχήmicroα που κατ αρχήν ξεχωρίζει ένα εσωτερικό τη γλώσσα Μας από ένα εξωτερικό τη γλώσσα Τους Αυτό το εξωτερικό εκπροσωπείται συνήθως στις microέρες microας από την αγγλικήmiddot αυτή είναι ο αναγνωρισmicroένος εχθρός της γλώσσας Μας Σύmicroφωνα microε αυτή τη νοοτροπία το εσωτερικό η γλώσσα Μας γίνεται αντιληπτό ως κάτι ενιαίο οmicroοιογενές απαράλλαχτο αναλλοίωτο Η γλώσσα Μας παντού και πάντα ίδια χωρίς κοινωνική γεωγραφική ιστορική διαφοροποίηση (Εξού και η πρακτική του κ α θ α ρ ι σ micro ο ύ η αντίληψη δηλ ότι η γλώσσα πρέπει να microένει καθαρή από ε ξ ω τ ε ρ ι κ έ ς επιδράσεις)

Από την άποψη αυτή έχει ενδιαφέρον αν η κυπριακή τοποθετείται στο εσωτερικό ή στο εξωτερικό αν ανήκει στη γλώσσα Μας ή στη γλώσσα Τους Στο σηmicroείο αυτό οι παρατηρήσεις της Καρυολαίmicroου αποκτούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον

Κυπριακή ποικιλία και αγγλική γλώσσα θεωρούνται άρρηκτα συνδεδεmicroένες αφού τα εκφραστικά κενά που δηmicroιουργεί η χρησιmicroοποίηση της πρώτης οδηγούν αναπόφευκτα σε χρήση των λεξικών πόρων της δεύτερης Με άλλα λόγια η κυπριακή ποικιλία εmicroφανίζεται ως η κερκόπορτα από την οποία εισβάλλουν οι αγγλικές δάνειες λέξεις για να κατακλύσουν τη microητρική γλώσσα την ελληνική37

[922] Η κυπριακή λοιπόν σύmicroφωνα microε αυτές τις αντιλήψεις βρίσκεται εκτός Άλλο η γλώσσα Μας και άλλο η κυπριακή Η κυπριακή τοποθετείται microαζί microε τα αγγλικά microάλλον ή microαζί microε τα τούρκικα σύmicroφωνα microε ορισmicroένους παρά microαζί microε τα ελληνικά

∆εν υπάρχει λόγος να χρονοτριβούmicroε προσπαθώντας ν ανασκευάσουmicroε τέτοιες απόψεις που είναι εντελώς αστήριχτες από γλωσσολογική άποψη Στην εκτίmicroηση για τη διάδοση της αγγλικής στην Κύπρο υπάρχει microια καλλιεργηmicroένη υπερβολή Όλοι οι Κύπριοι υποτίθεται γνωρίζουν τα αγγλικά και καθώς λέγεται τα χρησιmicroοποιούν σε βάρος της ελληνικής κοινής και διαλέκτου παντού στα σχολεία στις δηmicroόσιες υπηρεσίες στις καθηmicroερινές συναναστροφές ∆εν 36 Βλ σχετικά Ρ ∆ελβερούδη και Σπ Μοσχονά Ο καθαρισmicroός της γλώσσας και η γλώσσα του

καθαρισmicroού Σύγχρονα Θέmicroατα 62 (1997) 79-91

37 Απόσπασmicroα από αδηmicroοσίευτη οmicroιλία στο Πανεπιστήmicroιο Κύπρου microε τίτλο Εσείς microιλάτε σωστά ελληνικά (15-4-1996)middot για παραθέmicroατα που επιβεβαιώνουν αυτή την εκτίmicroηση βλ La communauteacute όπ 266-269 273-277 302-308 passim Στα Πορίσmicroατα του laquoΣυmicroποσίου για την Ελληνική Γλώσσα σήmicroερα στην Κύπροraquo (24-25101992) επισηmicroαίνεται χαρακτηριστικά laquoΣτην Κύπρο ενεδρεύει ο κυπροκεντρισmicroός που προωθεί τον εξαγγλισmicroό της κυπριακής κοινωνίας σε πολλά επίπεδα Πρέπει να αντιmicroετωπισθούν οι έντονες τάσεις κυπροποίησης της κοινωνίας και της Ιστορίας και να διακοπεί κάθε προσπάθεια αποξένωσης του κυπριακού ελληνισmicroού από τον υπόλοιπο ελληνισmicroόraquo (Ελλάδος φθόγγον χέουσα επιmicro Μ Χριστοδούλου Λευκωσία Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου 1993 199)

- 22 -

προσβάλλει ελπίζω τη γλωσσοmicroάθεια των Κυπρίων η επισήmicroανση ότι η εικόνα αυτή απέχει πολύ από την πραγmicroατικότητα Είναι γεγονός ότι η αγγλική χρησιmicroοποιείται σχεδόν αναγκαστικά σε ορισmicroένα πεδία χρήσης όπως της νοmicroοθεσίας και της (ανώτατης) εκπαίδευσης 38 αλλά ακόmicroα και στα πεδία αυτά η χρήση της δεν είναι δεν είναι πια αποκλειστική Και οι επιδράσεις που έχει δεχτεί η κυπριακή [923] διάλεκτος από την αγγλική γλώσσα δεν είναι πολύ microεγαλύτερες από τις επιδράσεις που η διεθνής αυτή γλώσσα επικοινωνίας ασκεί σήmicroερα σε όλες τις γλώσσες και - διαλέκτους

Το θεωρητικό σχήmicroα που έχουmicroε υιοθετήσει microάς επιτρέπει να εξηγήσουmicroε αυτή την υπερβολή σχετικά microε τις επιδράσεις της αγγλικής Η ταύτιση κυπριακής και αγγλικής η συντριπτική επίδραση που υποτίθεται πως η δεύτερη ασκεί στην πρώτη είναι απλώς microια κίνηση στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου συλλογιστικού σχήmicroατος σκοπός της οποίας είναι ακριβώς η microείωση του κύρους της διαλέκτου αφού η διάλεκτος microπορεί πλέον ως κυπροαγγλική ή ως αγγλοκυπριακή πολύ πιο εύκολα να τοποθετείται ε κ τ ό ς έξω από το πλαίσιο της ελληνικής γλώσσας της κ ο ι ν ή ς γλώσσας

3 Η υπερβολή της αυτονοmicroίας Το ερώτηmicroα που microένει να microας απασχολήσει για την ολοκλήρωση του επιχειρήmicroατός microας είναι πώς η σχέση της γλωσσικής διmicroορφίας η οποία όπως είδαmicroε είναι microια σχέση κατ αρχάς συmicroπληρωmicroατική κοινή και διάλεκτος συmicroπληρώνουν η microία την άλλη στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου γλωσσικού καταmicroερισmicroού πώς αυτή η συmicroπληρωmicroατική σχέση καταλήγει σε επίπεδο κύρους στο επίπεδο των αντιλήψεων ή της ιδεολογίας να εκφράζεται ως σχέση αντίθεσης να εκφράζεται ανταγωνιστικά

Η συλλογική αίσθηση και οι αντιλήψεις γύρω από αυτήν ότι η microία ποικιλία είναι εντός η κοινή νέα ελληνική είναι εντός η άλλη είναι εκτός η κυπριακή

38 Κατά το 1995-96 περίπου 48 των Κυπρίων σπούδαζαν σε αγγλόφωνα πανεπιστήmicroια 28

στην Αγγλία και 197 στις ΗΠΑ Επιπλέον το 57 περίπου όσων φοιτούσαν σε διάφορα ανώτερα ιδρύmicroατα στην Κύπρο είχαν ως γλώσσα διδασκαλίας την αγγλική Τα ποσοστά αυτά ίσως έχουν microειωθεί κάπως microε την ίδρυση του ελληνόφωνου Πανεπιστηmicroίου Κύπρου (1992) Όσον αφορά στη γλώσσα της νοmicroοθεσίας το άρθρο 189 του Κυπριακού Συντάγmicroατος (1960) όριζε περίοδο 5 ετών για τη microετάφραση των νόmicroων στα ελληνικάmiddot η προθεσmicroία αυτή όmicroως παρατάθηκε επ αόριστον microε το Νόmicroο 511965 Αντλώ τα στοιχεία αυτά από την αδηmicroοσίευτη εργασία της ΜΚαρυολαίmicroου From linguistic liberalism to legal regulation Τhe Greek language in Cyprusmiddot βλ Επίσης La communauteacute 142- 154 Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι ακόmicroα και περιγραφές που διεκτραγωδούν τη χρήση της αγγλικής επικαλούνται το γεγονός ότι πολλοί Κύπριοι δεν ξέρουν αγγλικάmiddot βλ Σ Παύλου όπ 23 κε 43 κε Για επιδράσεις της Αγγλικής στην Κυπριακή διάλεκτο βλ A N Papapavlou Language Contact and Lexical Borrowing in the Greek Cypriot Dialect Sociolinguistic and Cultural Implications Athens Grivas 1994

- 23 -

είναι εκτός δεν είναι παρά η ι δ ε ο λ ο γ ί α τ η ς α υ τ ο ν ο micro ί α ς στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή της εργασίας microας Το αυτονόητο της αυτονοmicroίας της κοινής δηmicroιουργεί σε συνθήκες γλωσσικής διmicroορφίας του τύπου κοινής-διαλέκτου το κάθε άλλο παρά αυτονόητο της αυτονοmicroίας της διαλέκτουmiddot η αυτονοmicroία της κοινής νέας ελληνικής δίνει την εντύπωση αυτονοmicroίας της κυπριακής διαλέκτου από την οποία διακρίνεται στη χρήση Έτσι κάθε προσπάθεια υπεράσπισης της κυπριακής στο πλαίσιο microιας ούτως ή άλλως υπαρκτής γλωσσικής διmicroορφίας εκλαmicroβάνεται ως απόπειρα αυτονόmicroησης της κυπριακής Γράφει σχετικά ο Κύπριος γλωσσολόγος Μενέλαος Χριστοδούλου

Η κυπριακή διάλεκτος προβάλλεται σήmicroερον κοινωνικώς εν Κύπρω ως ανωτέρα και αυτής της κοινής γλώσσης (28-8-90)

[924] Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος ήτις έmicroενε πριν εις τα λαϊκά στρώmicroατα ανήλθεν εις την νέαν κυπριακήν κοινωνίαν Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος όπως χρησιmicroοποιούσιν αυτήν οι Κύπριοι αρχίζει να λειτουργεί ως γλώσσα (23-1-92)39

Και δεν είναι τυχαίο ότι ο Γεώργιος Μπαmicroπινιώτης ξεκινά την οmicroιλία του για την Ελληνική γλώσσα στην Κύπρο σήmicroερα (1993) αντικρούοντας εκείνους που θέτουν ζήτηmicroα χρήσης της κυπριακής διαλέκτου ως επίσηmicroης γραπτής και προφορικής γλώσσας40 πολεmicroώντας δηλ ανεmicroόmicroυλους Εξ όσων γνωρίζω ουδείς ούτε καν ο Νεοκυπριακός Σύνδεσmicroος δεν έχει θέσει επισήmicroως τέτοιο ζήτηmicroα41

39 Αντλώ τα παραθέmicroατα από την Καρυολαίmicroου La communautegrave sociolinguistique Chypriote

Grecque όπ σσ 306-307 αλλά τα αποκαθιστώ στην αρχική τους microορφήmiddot για microια νεότερη έκφραση αυτής της αντίληψης βλ Μ Χριστοδούλου Η επίσηmicroος γλώσσα των Κυπρίων Ο Φιλελεύθερος 7-4-97 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η οmicroιλία του Μ Χριστοδούλου Κοινή γλώσσα και διάλεκτος στο Η διχόνοια η ελληνική γλώσσα και η κυπριακή διάλεκτος (∆ιαλέξεις Λαϊκού Πανεπιστηmicroίου 5) Λευκωσία ∆ήmicroος Λευκωσίας 1997 247-275 όπου έmicromicroεσα οmicroολογείται η αποτυχία των προσπαθειών του Κύπριου γλωσσολόγου για στήριξη της κοινής γλώσσας σε βάρος της διαλέκτου

40 Ελλάδος φθόγγον χέουσα όπ 4

41 Υπάρχουν microόνο υποψίες αναφοράς στην κυπριακή ως ανεξάρτητη γλώσσα Βλ λχ Α Πόλλις laquoΜακροπρόθεσmicroες προοπτικές επιβίωσης της Κυπριακής ∆ηmicroοκρατίαςraquo ∆ιαστάσεις των Ελληνοτουρκικών σχέσεων Αιγαίο-Κύπρος Επιστηmicroονικό Συmicroπόσιο του Ιρδύmicroατος Μεσογειακών Μελετών Αθήνα Ίδρυmicroα Μεσογειακών Μελετών 1986 105 laquoΗ κυπριακή γλώσσα η ιστορική παράδοση και κουλτούρα microπορεί να θεωρηθούν ως στοιχεία της κυπριακής κοινωνικής πραγmicroατικότητας στα οποία microπορεί να βασιστεί microια κυπριακή συνείδηση και στη συνέχεια microια κυπριακή εθνότηταraquo Πβ επίσης Α Παναγιώτου laquoΤο χαmicroόγελο της στετέςraquo εφ Χαραυγή (10-2-1994 και 17-2-1994) Πρέπει να σηmicroειώσουmicroε πάντως ότι microε την καχυποψία που έχει δηmicroιουργήσει η στάση ενίσχυσης της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο κάθε συmicroπαθητική αναφορά στη διάλεκτο αξιολογείται ως προσπάθεια αυτονόmicroησής της Σχετικά microε τη διάδοση του κυπριωτισmicroού (προϋπόθεση για την ύπαρξη του οποίου είναι να παραmicroένει σε λανθάνουσα κατάσταση) στο επίπεδο της νοοτροπίας microάλλον παρά της ιδεολογίας βλ C V Mavratsas National identity and

- 24 -

Αυτό που ισχυρίζοmicroαι λοιπόν είναι ότι η προάσπιση της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο η αντίληψη ότι η κοινή πρέπει να έχει γενικευmicroένη χρήση πέρα και έξω από το πλαίσιο της διmicroορφίας στο οποίο εντάσσεται microαζί microε την κυπριακή η ενοποιητική αντίληψη της κοινής αυτή είναι που γεννάει την αντίληψη ότι η κυπριακή είναι ή θέλει να είναι microια ξεχωριστή γλώσσα την αντίληψη [925] δηλ της αυτονόmicroησης της κυπριακής από την κοινή Επαναλαmicroβάνω η ε ν ο π ο ι η τ ι κ ή α ν τ ί λ η ψ η τ η ς κ ο ι ν ή ς ε ί ν α ι α υ τ ή π ο υ χ ρ η σ ι micro ο π ο ι ε ί ω ς π ρ ό σ χ η micro α τ η ν α ξ ί ω σ η α υ τ ο ν ό micro η σ η ς τ η ς κ υ π ρ ι α κ ή ς αφού εκ των πραγmicroάτων σε περιστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας η διάλεκτος δεν microπορεί να λειτουργήσει αυτόνοmicroα

4 Η δηmicroοτική ως καθαρεύουσα Τα ίδια κριτήρια microε τα οποία αναγνωρίζουmicroε την καθαρεύουσα ως υψηλή και τη δηmicroοτική ως χαmicroηλή ποικιλία του ελληνικού γλωσσικού ζητήmicroατος microάς επέτρεψαν στην Κύπρο να αναγνωρίσουmicroε τη δηmicroοτική ή microάλλον τη νόmicroιmicroη κληρονόmicroο της την κοινή νεοελληνική ως υψηλή ποικιλία ένα είδος καθαρεύουσας microια γλώσσα που ακόmicroη κι αν δεν θεωρηθεί τεχνητή δεν είναι πάντως φυσική γλώσσα κανενός Κυπρίου

Η δυνατότητα της δηmicroοτικής να παίζει το ρόλο microιας υψηλής ποικιλίας δεν είναι παρά η δυνατότητα που επίmicroονα και για πολλά χρόνια διεκδίκησε ο δηmicroοτικισmicroός είναι η δυνατότητα που διεκδικεί κάθε κοινή τυποποιηmicroένη γλώσσα στο microέτρο που η κοινή γλώσσα είναι και γλώσσα και πρότυπο είναι microια διάλεκτος microεταξύ ίσων ίσως λίγο πιο ίση από τις άλλες είναι όmicroως και ο κανόνας που κρίνει τις άλλες διαλέκτους και microε τον οποίο χωρίζουmicroε αυτό που είναι σωστό από αυτό που είναι λάθος και ταυτοχρόνως αυτό που είναι όλων από αυτό που είναι λίγων Στην Κύπρο η κοινή γλώσσα η γλώσσα όλων αναγκάζεται να συνυπάρχει microε microία από τις διαλέκτους microια γλώσσα λίγων την οποία χρειάστηκε να αποκλείσει για να οριστεί ακριβώς ως πρότυπο πέρα και πάνω από διαλέκτους

Βέβαια αυτή τη γλώσσα-πρότυπο αυτή την επίσηmicroη καθαρεουσιάνικη δηmicroοτική ή microάλλον αυτή τη δηmicroώδη καθαρεύουσα θα τη microάθουν και θα τη χρησιmicroοποιούν microε ελάχιστες αποκλίσεις όλοι οι Κύπριοι και κατά τούτο όπως είδαmicroε η υψηλή ποικιλία στην Κύπρο διαφέρει από την καθαρεύουσα του γλωσσικού ζητήmicroατος ∆εν υπήρχε αmicroφιγλωσσία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος Στην Κύπρο ανάmicroεσα σ αυτόν που δεν ξέρει και σ αυτόν που ξέρει την υψηλή γλώσσα δεν θα microεσολαβήσει ο αιτησιογράφος ή ο γραmicromicroατικός του χωριού θα microεσολαβήσει ο εκπαιδευτικός του δηmicroόσιου σχολείου

consciousness in everyday life towards a sociology of knowledge of Greek-Cypriot nationalism Nations and Nationalism 5(1) 1999 91-104

- 25 -

[926] Μπορούmicroε όmicroως να microιλάmicroε για γλωσσικό ζήτηmicroα στην Κύπρο

Μια κατάσταση διγλωσσίας όπως την ορίσαmicroε microπορεί να θεωρείται εντελώς φυσιολογική και να microη γεννά γλωσσικό ζήτηmicroα Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε όταν οι συνθήκες της διγλωσσίας (διmicroορφίας) γίνονται αντιληπτές από microια ικανή microερίδα του πληθυσmicroού ως συνθήκες προς διαπραγmicroάτευση και αντιπαράθεση Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε λοιπόν όταν δύο ακόmicroη συνθήκες ισχύουν

1 Οι πνευmicroατικές ελίτ της δίγλωσσης κοινότητας αντιλαmicroβάνονται τη σχέση ανάmicroεσα στις δύο γλωσσικές ποικιλίες ως σχέση όχι συmicroπληρωmicroατική αλλά αντιθετική προπαγανδίζουν την αντίληψη ότι η microία από τις δύο γλώσσες είναι καλύτερη σωστότερη ωραιότερη από την άλλη Εκφράζουν την αντίθεση αυτή microε εξωγλωσσικούς όρους microε όρους δηλαδή αισθητικούς ηθικούς κοινωνικοπολιτικούς ιδεολογικούς Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα υπάρχει όταν ακριβώς παύει να είναι στενά γλωσσικό όταν ιδεολογικοποιείται όταν γίνεται πεδίο παρέmicroβασης της microιας ή της άλλης κρατικής πολιτικής ανάλογα microε τις προσβάσεις της microιας ή της άλλης ελίτ στο κράτος και στην εκπαίδευση

2 Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα δεν νοείται επίσης χωρίς αγώνες για κυριαρχία Στη διάρκεια ενός γλωσσικού ζητήmicroατος η microία από τις δύο γλώσσες θα τείνει να κυριαρχήσει επί της άλλης διεκδικώντας microε όλο τον γλωσσικό και ιδεολογικό της εξοπλισmicroό τα πεδία χρήσης στα οποία η άλλη ειδικεύεται Αυτή η τάση κυριαρχίας microπορεί να ενισχύεται microε επίσηmicroη κρατική παρέmicroβαση (ή και microε επίσηmicroη έλλειψη παρέmicroβασης)

Στη σύντοmicroη αυτή εργασία δεν είχαmicroε τη δυνατότητα να εξετάσουmicroε εάν οι δύο αυτές πρόσθετες συνθήκες πληρούνται στην Κύπρο σήmicroερα ∆ιαπιστώσαmicroε όmicroως ότι η κοινή γλώσσα δεν είναι απλώς το κυριακάτικο ρούχο των Κυπρίων ∆εν συmicroπληρώνει απλώς τη λειτουργία της διαλέκτου αλλά εισάγει στη γλωσσική κοινότητα της Κύπρου microιαν αντίθεση προς τη διάλεκτο αντίθεση που υπονοmicroεύει την αρχική συmicroπληρωmicroατική τους σχέση και εκφράζεται ενίοτε microε όρους έντονα ιδεολογικούς

Στην Κύπρο σήmicroερα κυρίαρχο παραmicroένει το ιδεολογικό ρεύmicroα που προβάλλει και θέλει να επιβάλει τον ενοποιητικό ρόλο της κοινής νέας [927] ελληνικής Η κοινή στην Κύπρο δεσmicroεύει τη δηmicroόσια επίσηmicroη συλλογική έκφραση Από την καταξιωmicroένη αυτή θέση η ανάπτυξη microιας ιδεολογίας προάσπισης και επέκτασης των πεδίων χρήσης της κοινής microπορεί να οδηγήσει σταδιακά και στην οριστική επικράτησή της42 Ενδέχεται δηλαδή το laquoγλωσσικό ζήτηmicroαraquo της Κύπρου να λυθεί 42 Μοναδική περίπτωση για την οποία ο Ferguson προβλέπει καθιέρωση της υψηλής ποικιλίας

σε microια διmicroορφική κοινότητα είναι όταν η υψηλή αυτή ποικιλία είναι η κοινή γλώσσα και microιας άλλης γλωσσικής κοινότητας η οποία παρουσιάζεται να περιλαmicroβάνει την πρώτη (Ferguson Diglossia όπ 248)

- 26 -

προτού υπάρξει

Η ιδιόmicroορφη περίπτωση της Κύπρου επιβάλλει πάντως ορισmicroένες αλλαγές στις ιδεολογικές microας συνήθειες Αναγνωρίζουmicroε όλοι την κοινή νεοελληνική ως προϊόν τερmicroατισmicroού του γλωσσικού ζητήmicroατος στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο ως νόmicroιmicroη δηλαδή αν και microετριοπαθή κληρονόmicroο της πάλαι ποτέ χαmicroηλής ποικιλίας της δηmicroοτικής Αυτό το κληροδοτηmicroένο χαmicroηλό προφίλ της κοινής γλώσσας microάς εmicroποδίζει να την αναγνωρίσουmicroε ως υψηλή ποικιλία στη δίγλωσση Κύπρο να την αναγνωρίσουmicroε δηλαδή ως ποικιλία επιβεβληmicroένη και εν microέρει τεχνητή ως microία άλλη καθαρεύουσα

Ένα από τα σηmicroαντικότερα επιχειρήmicroατα των δηmicroοτικιστών εναντίον της καθαρεύουσας επικαλείται το αναmicroφισβήτητο γεγονός ότι η καθαρεύουσα σε όλες τις microορφές της ήταν πάντοτε microια γλώσσα τεχνητή που microπορεί να την έγραψαν πολλοί αλλά ποτέ κανένας δε τη microίλησε αντίθετα η δηmicroοτική ήταν και παρέmicroεινε γλώσσα απολύτως φυσική η γλώσσα του λαού γλώσσα όλων

Το ισχυρότατο αυτό επιχείρηmicroα εναντίον της καθαρεύουσας αποδεικνύεται microάλλον αδύναmicroο επιχείρηmicroα υπέρ της δηmicroοτικής Αν η καθαρεύουσα δεν ήταν πραγmicroατική γλώσσα η δηmicroοτική πάντως ήταν κ α ι γ λ ώ σ σ α κ α ι π ρ ό τ υ π ο το πρότυπο που κυριάρχησε στη διαδικασία τυποποίησης της γλώσσας που σήmicroερα ονοmicroάζουmicroε νεοελληνική ή κοινή νεοελληνική Το πρότυπο αυτό δεν microπορούσε παρά να είναι όφειλε να είναι τεχνητό (ή τεχνικό σύmicroφωνα microε την προσεκτικότερη διατύπωση του Μανόλη Τριανταφυλλίδη) [928] προκειmicroένου να ανταποκριθεί στις ανάγκες του δηmicroόσιου κυρίως βίου και του γραπτού κυρίως λόγου

Όρους όπως λαϊκή γλώσσα ζωντανή γλώσσα φυσική γλώσσα όλοι χαρακτηρισmicroοί που αποδόθηκαν στη δηmicroοτική πρέπει λοιπόν να microάθουmicroε να τους σκεφτόmicroαστε microε τρόπο λιγότερο απόλυτο Είναι όροι διαβαθmicroίσιmicroοι και σχετικοί δεν ορίζονται χωρίς τα αντίθετά τους Όπως ακριβώς οι όροι καθαρεύουσα και δηmicroοτική αν ο ένας αποτελεί αναχρονισmicroό αναχρονισmicroό αποτελεί και ο άλλος

Σήmicroερα θα microπορούσαmicroε ακόmicroη σχεδόν ταυτολογικά να ορίσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηmicroα στήριξης της δηmicroοτικής Σ αυτή την περίπτωση ας περιmicroένουmicroε απλώς να επεκταθεί η χρήση της κοινής γλώσσας εκεί όπου τώρα χρησιmicroοποιείται η διάλεκτος Θα ήταν αυτή microια δεύτερη νίκη της δηmicroοτικής η οριστική της νίκη Θα microπορούσαmicroε όmicroως να θεωρήσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηση υπεράσπισης της χαmicroηλής φυσικής ποικιλίας της λαϊκής γλώσσας Σ αυτή την περίπτωση θα πρέπει να φανταστούmicroε έναν δηmicroοτικισmicroό που θα αναλάmicroβανε να προασπίσει τη διάλεκτο από την επεκτατική εξάπλωση της ίδιας της δηmicroοτικής

- 2 -

Η επιχειρηmicroατολογία microας θ ακολουθήσει αυτή τη σειρά θα εξηγήσουmicroε πρώτα τις έννοιες αυτονοmicroία (microιας γλώσσας) ετερονοmicroία (microιας διαλέκτου)middot στη συνέχεια θα αποδείξουmicroε ότι η σχέση κοινής και διαλέκτου είναι πράγmicroατι σχέση γλωσσικής διmicroορφίαςmiddot και τέλος θα δείξουmicroε γιατί και από ποιους καλλιεργείται η αντίληψη ότι υπάρχει τάση αυτονόmicroησης της διαλέκτου αντίληψη που ενισχύει τη συλλογική αίσθηση ότι υφίσταται ρήξη microεταξύ διαλέκτου και κοινής

Παραδόξως τη ρήξη αυτή στην Κύπρο σήmicroερα φαίνεται να την επιδιώκουν microάλλον όσοι εmicroφανίζονται ως προασπιστές της κοινής νέας ελληνικής περίπου αυτοί που θα συmicroφωνούσαν microε την άποψη πως τα κυπριακά εmicroποδίζουν τους Κύπριους να microάθουν σωστά ελληνικά και θα επέmicroεναν microε περισσή υπερβολή πως τα κυπριακά δεν είναι παρά microια παρεφθαρmicroένη διάλεκτος της ελληνικής ένα [899] ιστορικό κατάλοιπο που δυσχεραίνει τη (γλωσσική) ενοποίηση Ελλάδας-Κύπρου Προς το παρόν laquoγλωσσικό ζήτηmicroαraquo στην Κύπρο τίθεται από αυτούς που αρνούνται την ύπαρξή του

1 Αυτονοmicroία-ετερονοmicroία Σύmicroφωνα microε microια νεότερη αντίληψη της διαλεκτολογίας microια διάλεκτος αναγνωρίζεται ως διάλεκτος της microιας ή της άλλης γλώσσας ή ως αυτόνοmicroη ανεξάρτητη γλώσσα εάν οι οmicroιλητές της απλά έτσι την αναγνωρίζουν Αναφέροmicroαι στο περίφηmicroο ζήτηmicroα της ετερονοmicroίας microιας διαλέκτου Ετερονοmicroία σηmicroαίνει τη συλλογική αίσθηση ότι λχ η κυπριακή είναι διάλεκτος της ελληνικής γλώσσας Συλλογική αίσθηση της ετερονοmicroίας σηmicroαίνει πάλι απλά ότι οι οmicroιλητές της διαλέκτου θεωρούν ότι microιλάνε ελληνικά όταν microιλάνε τη διάλεκτο

Στη σύγχρονη διαλεκτολογία αναφέρονται αρκετά οριακά παραδείγmicroατα που σκοπό τους έχουν να δείξουν ότι η συλλογική αυτή αίσθηση της ετερονοmicroίας της ε ξ ά ρ τ η σ η ς προκύπτει από πολιτικούς και πολιτισmicroικούς microάλλον παρά γλωσσικούς παράγοντες και microπορεί να καλλιεργηθεί προς τη microια ή την άλλη κατεύθυνση στο πλαίσιο microιας ιδεολογίας ή microιας γλωσσικής πολιτικήςmiddot microπορεί συνεπώς να microεταβάλλεται ανεξάρτητα από τις όποιες αλλαγές στην ίδια τη διάλεκτο1 Όπως αναφέρεται οι κάτοικοι της σηmicroερινής νότιας Σουηδίας θεωρούσαν ότι microιλούσαν ∆ανέζικα πριν από την κατάκτηση των εδαφών τους από τους Σουηδούς δηλ πριν από το 1658 ενώ microετά την προσάρτηση αυτών των εδαφών στη Σουηδία άρχισαν να θεωρούν τη διάλεκτό τους σουηδική Σ αυτές τις 1 Βλ J C Chambers amp P Trudgill Dialectology Cambridge Cambridge University Press

1980 10-14 απ όπου αντλώ τα παραδείγmicroατα που ακολουθούνmiddot για περισσότερα παραδείγmicroατα βλ R Wardhaugh An Introduction to Sociolinguistics 3η έκδ Oxford Blackwell 1998 (α έκδ 1986) 21-45middot πβ E Haugen Dialect Language Nation American Anthropologist 68 (1966) 922-35 (αναδηmicroοσιευmicroένο στο Sociolinguistics επιmicro J B Pride amp J Holmes Penguin Books 1972 97-111)

- 3 -

περιπτώσεις ας το πούmicroε έτσι αλλάζει στην αντίληψη των οmicroιλητών ο λόγος διαλέκτουγλώσσας (συmicroβολικά χψ χζ όπου ο λόγος χψ διαβάζεται ως η χ είναι διάλεκτος της γλώσσας ψ) Οmicroοίως η αίσθηση της ετερονοmicroίας microπορεί να προκληθεί και σταδιακά να επεκταθεί όπως συνέβη microε τη σκωτσέζικη οι οmicroιλητές της οποίας απέκτησαν στη [900] διάρκεια των τελευταίων δύο αιώνων microόλις την αίσθηση ότι microιλούν microια διάλεκτο της αγγλικής (χχ χψ) Είναι επίσης δυνατόν να καλλιεργηθεί η αντίθετη αίσθηση της αυτονοmicroίας όπως πάλι συmicroβαίνει microε τη σκωτσέζικη αλλά στις microέρες microας πια που παρατηρείται microαζί microε κάποια έξαρση του σκωτσέζικου εθνικισmicroού microια τάση αυτονόmicroησης της διαλέκτου (χψ χχ)

Στο ερώτηmicroα λοιπόν αν η τάδε γλωσσική ποικιλία είναι γλώσσα ή διάλεκτος και αν διάλεκτος ποιας γλώσσας microια πρώτη απάντηση της γλωσσολογίας είναι έτσι είναι αν έτσι νοmicroίζετε

Η απάντηση αυτή δεν δηλώνει αδιαφορία ούτε περιγραφική ουδετερότητα ούτε βεβαίως αφέλειαmiddot σηmicroαίνει απλώς ότι ένας αmicroιγώς γλωσσολογικός γραmicromicroατικός ορισmicroός της σχέσης διαλέκτου-γλώσσας και microάλιστα κατηγορικός θα ήταν ανεπαρκής ακριβώς επειδή δεν θα λάβαινε υπόψη του τις αντιλήψεις των ίδιων των οmicroιλητών για τη σχέση αυτή Όταν κάποιος δείχνει microε το δάκτυλο να το πούmicroε έτσι αυτήν ή εκείνη τη διάλεκτο ή γλώσσα ο γλωσσολόγος κοιτάζει σαν τα παιδιά το δάχτυλο ∆ιότι εκεί που του δείχνουν ο γλωσσολόγος δεν βλέπει τη microια ή την άλλη διάλεκτο της microιας ή της άλλης γλώσσας βλέπει microάλλον ένα διαλεκτικό συνεχές απειροελάχιστες διαβαθmicroίσεις microια αλυσίδα οmicroοιοτήτων και διαφορών που microόνο αυθαίρετα δηλ δείχνοντας microπορούν να ταξινοmicroηθούν2 Ένα το κρατούmicroενο λοιπόν το ζήτηmicroα της αυτονοmicroίας ή της ετερονοmicroίας microιας διαλέκτου είναι ζήτηmicroα σε κάποιο βαθmicroό ι δ ε ο λ ο γ ι κ ό Η παρατήρηση αυτή δεν σηmicroαίνει ότι η ετερονοmicroία των διαλέκτων καθορίζεται πάντοτε και εντελώς αυθαίρετα Κάθε άλλο ∆εν θα microπορούσαmicroε βέβαια να ισχυριστούmicroε ότι η κυπριακή δ ε ν είναι ελληνική διάλεκτος Θα χρειαστεί πάντως να σχολιάσουmicroε λίγο αργότερα ορισmicroένες απόψεις σύmicroφωνα microε τις οποίες η κυπριακή διάλεκτος έχει αφελληνισθεί έχει αγγλοποιηθεί ή εκτουρκιστεί Οι απόψεις αυτές που δεν έχουν επιστηmicroονικό έρεισmicroα δεν αφορούν στην ουσία [901] την κυπριακή διάλεκτο ή τις επιδράσεις που έχει δεχτεί από τα τουρκικά ή εξακολουθεί να δέχεται από τα αγγλικά αλλά microάλλον και microη microας φαίνεται παράξενο τη σχέση της κυπριακής διαλέκτου microε την κ ο ι ν ή ν έ α ε λ λ η ν ι κ ή Αλλά αυτά γι αργότερα 2 Μπορούmicroε εύκολα να καταλάβουmicroε την έννοια του διαλεκτικού συνεχούς microε το εξής

αντιληπτικό πείραmicroα ας πούmicroε ότι καταγράφουmicroε ενδεχοmicroένως ακολουθώντας τις υποδείξεις των ειδικών διαλεκτολόγων και κοινωνιογλωσσολόγων ένα κοmicromicroάτι όσο κρίνεται microεγάλο συνεχούς λόγου ενός Κυπρίου Πού σταmicroατάνε τα κυπριακά και πού αρχίζουν τα ελληνικά στο κοmicromicroάτι που έχουmicroε καταγράψει

- 4 -

Ούτε θα microπορούσαmicroε βέβαια να ισχυριστούmicroε ότι η κυπριακή αποτελεί ανεξάρτητη γλώσσα Πρόκειται για προφορικό κυρίως ιδίωmicroα που δεν έχει υποστεί τις διαδικασίες της κωδικοποίησης και της τυποποίησης (στις οποίες περιλαmicroβάνονται ο αυστηρός καθορισmicroός ορθογραφίας η συγγραφή γραmicromicroατικής και λεξικού η καλλιέργεια πολλαπλών επιπέδων λόγου η εκπαιδευτική καθιέρωση κά) Μπορούmicroε όmicroως και το νόηmicroα αυτό οπωσδήποτε το είχε η παρατήρηση για τον ιδεολογικό προσδιορισmicroό των εννοιών αυτονοmicroία-ετερονοmicroία να φ α ν τ α σ τ ο ύ micro ε την κυπριακή να υποβάλλεται σε τέτοιες διαδικασίες Οποιαδήποτε διάλεκτος θα microπορούσε ν ακολουθήσει την οδό της αυτονόmicroησης

Ας κρατήσουmicroε αυτή την έmicroφαση στο θα microπορούσε για να δούmicroε γιατί η κυπριακή δ ε ν micro π ο ρ ε ί Ας εξετάσουmicroε τι συmicroβαίνει όταν microια διάλεκτος όπως η κυπριακή αναγνωρισmicroένα ετερόνοmicroη και από τους οmicroιλητές της και από τους γλωσσολόγους βρίσκεται να συγκατοικεί microε την κοινή γλώσσα ως κοmicromicroάτι της οποίας αναγνωρίζεται Ποια είναι λοιπόν η σχέση της κυπριακής διαλέκτου microε την κοινή νέα ελληνική στη γλωσσική κοινότητα της Κύπρου σήmicroερα

2 Γλωσσική διmicroορφία Το 1959 ο κοινωνιογλωσσολόγος Charles Ferguson δηmicroοσιεύει στο περιοδικό Word microια microελέτη που έmicroελλε να ασκήσει τεράστια επίδραση εγκαινιάζοντας ένα ολόκληρο πεδίο ερευνών Πρόκειται για τη microελέτη του Diglossia3 O αντιδάνειος αυτός όρος (στα γαλλικά πρωτοκαθιερώθηκε από τον Ψυχάρη) για να διαφοροποιηθεί από τον όρο διγλωσσία (που συνήθως αποδίδει το bilingualism) microεταφράζεται ποικιλότροπα στα ελληνικά ως διmicroορφία διφυΐα διπλογλωσσία Θ ακολουθήσουmicroε την πρώτη εκδοχή διmicroορφία αφού ο Ferguson επέmicroενε microε τον όρο αυτό να [902] διακρίνει ποικιλίες της ίδιας γλώσσας4 αν και ο όρος διγλωσσία που αποφεύγεται για ιδεολογικούς κυρίως λόγους θα microπορούσε να microας φανεί εξίσου αν όχι περισσότερο διαφωτιστικός

Μία από τις περιπτώσεις που microελέτησε ο Ferguson είναι αυτή της καθαρεύουσας και της δηmicroοτικής στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος Τη σηmicroειώνουmicroε χωριστά γιατί θα microας χρησιmicroεύσει ως αναλογία

Τι είναι αυτό που ανακαλύπτει ο Ferguson και κάνει το άρθρο του τόσο διάσηmicroο Όπως ο ίδιος λέει σε microια κατοπινή απολογιστική microελέτη του αυτό που ήθελα να περιγράψω είναι περιστάσεις όπου η επίσηmicroη γλώσσα της κοινότητας είναι γλώσσα που κανείς δεν microπορεί να τη microιλήσει χωρίς να καταβάλει ιδιαίτερη προσπάθεια και

3 Ch Ferguson Diglossia Word 15 (1959) 325-340 αναδηmicroοσιευmicroένο στο Language and

Social Context επιmicro P Giglioli Penguin Books 232-251 όπου και οι παραποmicroπές

4 Βλ Ch Ferguson Diglossia revisited στο Studies in diglossia επιmicro A Hudson Southwest Journal of Linguistics 101 (1991) 223

- 5 -

κανείς δεν τη χρησιmicroοποιεί στην καθηmicroερινή συνοmicroιλία5 Αυτή τη γλώσσα που δεν microιλιέται αβίαστα και δεν εκφέρεται σε ανεπίσηmicroες περιστάσεις ο Ferguson την ονοmicroάζει υψηλή ποικιλία Για τις ανάγκες της καθηmicroερινής επικοινωνίας αντίθετα χρησιmicroοποιείται στις περιπτώσεις γλωσσικής διmicroορφίας microια διαφορετική χαmicroηλή ποικιλία

Είναι σηmicroαντικό τονίζει ο Ferguson οι οmicroιλητές να αντιmicroετωπίζουν τις δύο αυτές ποικιλίες ως microορφές της ίδιας γλώσσας6

Oι γεωγραφικές διάλεκτοι τώρα αναγνωρίζονται αυτονόητα ως micro ο ρ φ έ ς γλώσσας Παρ όλα αυτά επιmicroένει ο Ferguson η χαmicroηλή ποικιλία δεν microπορεί να είναι γεωγραφική διάλεκτος ∆ιότι αυτό που καθορίζει αν ο οmicroιλητής θα επιλέξει την υψηλή ή τη χαmicroηλή ποικιλία δεν είναι παρά microόνον συmicroπτωmicroατικά ο γεωγραφικός χώρος στον οποίο βρίσκεται αυτό που κυρίως καθορίζει τη γλωσσική του επιλογή είναι η π ε ρ ί σ τ α σ η της επικοινωνίας στην οποία συmicromicroετέχει7 Παρά ίσως και χάρι σ αυτήν την τελευταία επιφύλαξη του Ferguson άποψή microας είναι ότι η κυπριακή διάλεκτος και η κοινή νέα ελληνική στην Κύπρο σήmicroερα βρίσκονται σε σχέση γλωσσικής [903] διmicroορφίας σε σχέση δηλ παρόmicroοια όχι όmicroοια micro αυτήν microεταξύ δηmicroοτικής και καθαρεύουσας Η κοινή νέα ελληνική είναι στην Κύπρο ένα είδος καθαρεύουσας που microπορεί να microην ηχεί τεχνητά όταν προέρχεται από χείλη και χέρια ελλαδιτών όmicroως την ιδιαίτερη προσπάθεια που πρέπει να καταβάλουν για να τη χρησιmicroοποιήσουν laquoσωστάraquo στον γραπτό και στον προφορικό λόγο οι Κύπριοι εύκολα την αντιλαmicroβανόmicroαστε

Για ν αποδείξουmicroε τον ισχυρισmicroό microας πρέπει ν ακολουθήσουmicroε την οδό της επιστήmicroης που επιβάλλει την εφαρmicroογή δοκιmicroασmicroένων κριτηρίων ταξινόmicroησης στα δεδοmicroένα που παρέχει η εmicroπειρία Αυτός άλλωστε είναι και ο microόνος τρόπος ν αποφύγουmicroε την αδιέξοδη ιδεολογικοποίηση του ζητήmicroατος που microας απασχολεί

21 Κριτήρια Ποια είναι λοιπόν τα κριτήρια της διmicroορφίας (laquoδιγλωσσίαςraquo)8

5 Όπ 218

6 Όπ 223

7 Όπ 222

8 Τα κριτήρια που εφαρmicroόζουmicroε είναι αυτά που προτείνει ο Ferguson στην ιδρυτική εργασία του Diglossia όπ Η microελέτη της διmicroορφίας έχει στραφεί προς ποικίλες κατευθύνσεις τα νεότερα χρόνια σηmicroασία για το επιχείρηmicroά microας πάντως έχει η αναγνώριση ότι το σύνολο των κριτηρίων του Ferguson θεωρείται ένα από τα ισχυρότερα λχ στο αναθεωρηmicroένο σύστηmicroα ταξινόmicroησης που προτείνει ο J Fishman (βλ παρακάτω) η περίπτωση κοινής και διαλέκτου αποτελεί σχεδόν αυτονόητα microια περίπτωση διmicroορφίας Σχετικά microε την εξέλιξη των ερευνών

- 6 -

Κριτήριο 1 Για να microιλήσουmicroε για διmicroορφία οι δύο ποικιλίες υψηλή και χαmicroηλή (πρέπει να) διαφέρουν σηmicroαντικά στο λεξιλόγιο τη φωνολογία τη γραmicromicroατική χωρίς όmicroως υπενθυmicroίζω να microπορούν να θεωρηθούν ξεχωριστές γλώσσες

Η Κυπριακή πράγmicroατι διαφέρει σηmicroαντικά από την κοινή στο λεξιλόγιο και microε φθίνουσα απόκλιση σε όλα τα επίπεδα γραmicromicroατικής ανάλυσης στη φωνολογία στη microορφολογία στη σύνταξηmiddot παρά ταύτα πρόκειται για microια ετερόνοmicroη ποικιλία της ελληνικής9 [904]

για τη διmicroορφία βλ A Hudson Diglossia A Bibliographic Review Language in Society 21 (1992) 611-674

9 O Ν Κοντοσόπουλος (∆ιάλεκτοι και ιδιώmicroατα της νέας ελληνικής Αθήνα 21994 σσ 3 20) παρουσιάζει την κυπριακή ως ιδίωmicroα και καταχρηστικά ως διάλεκτο Κατάχρηση στο σηmicroείο αυτό γίνεται microάλλον από τον Κοντοσόπουλο H γλωσσική ετερονοmicroία παρουσιάζεται ως εγγενές γνώρισmicroα της κυπριακής οφείλουmicroε ν αναγνωρίσουmicroε πάντως ότι εν microέρει τουλάχιστον προκύπτει από το είδος της συγκριτικής περιγραφής που συνήθως επιχειρεί η διαλεκτολογία όπου το πρότυπο το παρέχουν οι τύποι της κοινής ενώ οι διαλεκτικοί τύποι ορίζονται ως αποκλίσεις Η παρατήρηση αυτή αφορά και στη νεωτερική χρήση της γενετικής γραmicromicroατικής στην περιγραφή της διαλέκτου Ετσι σύmicroφωνα microε τον B Newton Stylistic levels in Cypriot Greek Mediterranean Language Review 1 (1983) 56 demotic forms serve as the phonological input to general Cypriot and this in turn provides the input to the local dialectsmiddot πβ του ίδιου Cypriot Greek Its Phonology and Inflections The Hague Mouton 1972 σχετικά microε underlying forms ιδιαίτερα κεφ 5 εννοείται ότι οι underlying forms είναι τύποι της κοινής Το κριτήριο της αmicroοιβαίας κατανόησης microεταξύ Κυπρίων και Ελλαδιτών που χρησιmicroοποιείται για να προσδώσει status ιδιώmicroατος στην κυπριακή είναι αναποτελεσmicroατικό αφού οι Κύπριοι λόγω ακριβώς της γλωσσικής διmicroορφίας χρησιmicroοποιούν την κοινή απευθυνόmicroενοι σε ελλαδίτες Για τον Ευ Πετρούνια Νεοελληνική γραmicromicroατική και συγκριτική (αντιπαραθετική) ανάλυση Α Θεσσαλονίκη University Studio Press 1984 184 δεν είναι σωστό να microιλάmicroε για διγλωσσική κατάσταση [διmicroορφία] στην περίπτωση πχ Κρητικών ή Κύπριων που τουλάχιστον όταν βρίσκονται στο νησί-τους δε νοιώθουν microειωmicroένοι να χρησιmicroοποιούν την τοπική διάλεχτο παρόλο που χρησιmicroοποιούν την Κοινή microε επισκέπτες από την άλλη Ελλάδα Για την επιστηmicroονική περιγραφή της κυπριακής αξεπέραστο παραmicroένει το έργο του Άγγλου γλωσσολόγου Brian Newton Εκτός από το βιβλίο του Cypriot Greek όπ βλ επίσης του ιδίου The Phonology of Cypriot Greek Lingua 18 (1967) 384-411middot Spontaneous Gemination in Cypriot Greek Lingua 20 (1968) 15-57middot Cypriot Greek Revisited Γλωσσολογία 2-3 (1983-1984) 137-147 Οι microελέτες του Newton που ακολουθούν τα πρότυπα της γενετικής γραmicromicroατικής κατόρθωσαν να θέσουν την κυπριακή διάλεκτο στο κέντρο των γλωσσολογικών αναζητήσεων της εποχής του Οι Κύπριοι συνάδελφοί του εξακολουθούν να τον αγνοούν επιδεικτικά Γεγονός είναι πάντως ότι οι microελέτες του Newton ολοκληρώθηκαν πριν από τον πόλεmicroο του 1974 που επέφερε δραστικές αλλαγές στο γλωσσογεωγραφικό χάρτη της Κύπρου και συνοδεύτηκε από σηmicroαντική αναδιάρθρωση των κοινωνικών δοmicroών λόγω της ραγδαίας οικονοmicroικής ανάπτυξης του νησιού Όσο η κυπριακή παραmicroένει microια ζωντανή διάλεκτος η microόνη της νεοελληνικής γλώσσας που διατηρείται όπως λέγεται ακmicroαία θα υπάρχει η ανάγκη microικροσκοπικών microελετών της αφιερωmicroένων στη γραmicromicroατική στη γεωγραφική και κοινωνική της διαφοροποίηση στις σχέσεις της microε άλλες γλώσσες όπως την αγγλική και την τουρκική που έπαιξαν και ενδέχεται να εξακολουθήσουν να παίζουν σηmicroαντικό ρόλο στο νησί αλλά και στη ζωντανή της σχέση microε την κοινή νέα ελληνική από την οποία λόγω ακριβώς της γενετικής της συγγένειας δέχεται τις σηmicroαντικότερες πιέσεις Τα έργα του Κ Χατζηιωάννου Ετυmicroολογικό λεξικό της οmicroιλούmicroενης κυπριακής διαλέκτου (Λευκωσία 1996) και Γραmicromicroατική της οmicroιλούmicroενης κυπριακής διαλέκτου (Λευκωσία 1999)

- 7 -

Κριτήριο 2 Η υψηλή διαφέρει από τη χαmicroηλή ποικιλία ως προς τον βαθmicroό τυποποίησης

Πράγmicroατι επίσηmicroη γλώσσα του κυπριακού κράτους είναι η κοινή νέα ελληνική δηλ η κωδικοποιηmicroένη τυποποιηmicroένη (στο πρότυπο της δηmicroοτικής) και καθιερωmicroένη ποικιλία της ελληνικής10 Για τη [905] διάλεκτο εννοείται δεν υπάρχουν χρηστικά λεξικά ή σύmicroβουλοι σωστής χρήσης ∆εν microπορούmicroε να φανταστούmicroε βιβλία του τύπου Πώς να γράφετε σωστά Κυπριακά ή Τα Κυπριακά για ξένους σε δέκα απλά microαθήmicroατα Πρόκειται κυρίως για προφορική ποικιλία της οποίας δεν υπάρχει καν ενιαίο σύστηmicroα γραφής στο ελληνικό αλφάβητο δηλ συmicroφωνηmicroένοι κανόνες ορθογραφίας Είναι χαρακτηριστικό ότι οι προτάσεις της Μόνιmicroης Επιτροπής Τυποποίησης Γεωγραφικών Ονοmicroάτων (στην πραγmicroατικότητα προτάσεις ενός ανθρώπου του Μενέλαου Χριστοδούλου) οι οποίες συχνά ρυθmicroίζουν τον τύπο που παραδίδει η λαϊκή χρήση προς την κατεύθυνση ενός υποτιθέmicroενου τύπου της κοινής προκάλεσαν και εξακολουθούν να προκαλούν λογοmicroαχίες στο κοινοβούλιο και στον κυπριακό Τύπο Αν οι προτάσεις αυτές απέδειξαν την αντίσταση στο πρότυπο τυποποίησης της κοινής απέδειξαν πάντως και την έλλειψη τυποποίησης

Κριτήριο 3 Υψηλή και χαmicroηλή ποικιλία σε περιπτώσεις γλωσσικής διmicroορφίας microαθαίνονται microε διαφορετικό τρόπο

Οι ψυχογλωσσολόγοι διακρίνουν την απόκτηση (acquisition) όπως την ονοmicroάζουν της microητρικής γλώσσας από το παιδί από την εκmicroάθηση (learning) microιας (δεύτερης) γλώσσας από τον ενήλικα Ενώ για την απόκτηση της microητρικής γλώσσας η απλή έκθεση του παιδιού στο γλωσσικό περιβάλλον microοιάζει κατά κάποιο τρόπο αρκετή σκεφτείτε πόσα λεξικά πόσες γραmicromicroατικές ασκήσεις και δασκάλους χρειαζόmicroαστε για να microάθουmicroε λχ αγγλικά Η χαmicroηλή ποικιλία αποκτάταιmiddot η υψηλή microαθαίνεται ακριβέστερα διδάσκεται-και-microαθαίνεται

Στην Κύπρο σήmicroερα σε όλες τις βαθmicroίδες της εκπαίδευσης διδάσκεται η κοινή νέα ελληνική η οποία απέκτησε πια και ανώτατο ίδρυmicroα Στο ζήτηmicroα της γλωσσικής παιδείας το εκπαιδευτικό σύστηmicroα της Κύπρου ακολουθεί σχεδόν τυφλά το αντίστοιχο της Ελλάδας ίδια microαθήmicroατα ίδιο περιεχόmicroενο ίδια βιβλία11 Τούτο

microπορούν να θεωρούνται ως πρώτες προσπαθειες ρ ύ θ micro ι σ η ς τηςmicroιας κυπριακής κοινής (βλ παρακάτω σηmicro26)

10 Το κυπριακό σύνταγmicroα του 1960 (άρθρο 3) καθιερώνει ως επίσηmicroες γλώσσες του κυπριακού κράτους την ελληνική και την τουρκική Η δεύτερη χρησιmicroοποιείται πλέον microόνο στην κατεχόmicroενη Κύπρο Κυρίως δύο γλωσσικές ποικιλίες χρησιmicroοποιούνται λοιπόν στην ελεύθερη Κύπρο σήmicroερα η επίσηmicroη κοινή νεοελληνική και η ανεπίσηmicroη κυπριακή διάλεκτος

11 Για τη χρήση της κοινής και της διαλέκτου στην εκπαίδευση βλ P K Persianis The Greek-Cypriot Educational Policy in Cyprus as an Expression of Conflict at the Political Cultural and Socio-Economic Levels Modern Greek Studies Yearbook 1011 (19941995) 89-116 ιδιαίτερα 101 κε

- 8 -

βεβαίως δεν σηmicroαίνει απαραιτήτως ότι η [906] ελληνική διδάσκεται-και-microαθαίνεται και όχι microαθαίνεται-και-διδάσκεται όπως θα συmicroφωνούσαmicroε ότι συmicroβαίνει τουλάχιστον στα αστικά κέντρα της Ελλάδας Η περίπτωση της Κύπρου είναι διαφορετική από την περίπτωση των laquoελλαδικώνraquo αστικών κέντρων όπου από φυσικούς οmicroιλητές η κοινή microαθαίνεται microε φυσικό ανεπίγνωστο τρόπο αποκτάται

Στο σηmicroείο αυτό απαραίτητες είναι λίγες εξηγήσεις Μια κοινή γλώσσα microπορούmicroε ως γνωστόν να την εξετάσουmicroε συγχρόνως από δύο σκοπιές microε δύο τρόπους ως διάλεκτο κατ αρχάς και ως πρότυπο (standard) στη συνέχεια Κοινή ή πρότυπη ονοmicroάζουmicroε συνήθως τη γλώσσα που έχει αναχθεί σε πρότυπο

Στην Κύπρο η κοινή γίνεται κατ αρχάς γνωστή ως πρότυπο ως ένα σύνολο laquoοδηγιώνraquo για τη σωστή χρήση της ελληνικής εν γένει Στα αστικά κέντρα της Ελλάδας αντίθετα η κοινή γίνεται κατ αρχάς γνωστή ως διάλεκτος και στη συνέχεια στην εκπαίδευση καλλιεργείται ως εκφραστικό πρότυπο Αντίθετα microε τον φυσικό ανεπίγνωστο τρόπο (της απόκτησης) συντελείται στην Κύπρο η εκmicroάθηση της κυπριακής διαλέκτου Η οποία ουδέποτε θα διδαχθεί ως πρότυπη

Η υψηλή ποικιλία λοιπόν η κοινή νέα ελληνική είναι στην Κύπρο πρόσθετη και επιβεβληmicroένη υπέρθετη12 microαθαίνεται πάντα microετά την απόκτηση της διαλέκτου microε τεχνητό τρόπο σταδιακά για τις ανάγκες κυρίως του γραπτού λόγου

Ας επιmicroείνουmicroε λίγο σ αυτό το σηmicroείο Τίνος πράγmicroατος είναι πρότυπο η κοινή γλώσσα Του γραπτού λόγου κυρίως Και η κοινή νέα ελληνική λοιπόν όπως κάθε laquoπρότυπηraquo (standard) ή laquoκοινήraquo γλώσσα microπορεί να θεωρείται κυρίως microία γραφόλεκτος13 Όmicroως microια τέτοια γραφόλεκτος microαθαίνεται δεν αποκτιέται είναι αmicroφίβολο αν κατακτιέται ποτέ Και πάντως είναι άστοχο να ταυτίζουmicroε microια γλώσσα microε τη γραπτή microορφή της14 [907]

12 Ο όρος είναι του Πετρούνια όπ 173 και microεταφράζει τον όρο του Ferguson superposed

variety

13 Σχετικά microε τον όρο αυτό βλ Ε Haugen Linguistics and Language Planning στο Sociοlinguistics Proceedings of the UCLA Sociolinguistics Conference 1964 επιmicro W Bright The Hague Mouton 1966 50-71

14 Πολλοί εκπαιδευτικοί έχουν την πεποίθηση ότι οι Κύπριοι microαθητές και φοιτητές δεν ξέρουν ελληνικά Την αντίληψη αυτή προκαλεί συνήθως η εmicroφάνιση διαλεκτισmicroών στα γραπτά των Κύπριων microαθητών λχ να εισάξει αντί να εισαγάγει τα παραπάνω αντί τα περισσότερα ευνοά αντί ευνοεί αδιάκριτη χρήση του τελικού -ν κλπ Τέτοιοι διαλεκτισmicroοί πρόχειρα και αστόχαστα χαρακτηρίζονται laquoλάθηraquo Οι εκπαιδευτικοί αυτοί φαίνεται να αγνοούν την αιτιολογία του φαινοmicroένου της λεξικής και γραmicromicroατικής παρεmicroβολής που δεν είναι άλλη από την ύπαρξη της διmicroορφίας Τα ελληνικά στην αντίληψή τους ταυτίζονται microε την κοινή τη γραφόλεκτο δηλ της ελληνικής και microάλιστα αυτή που χρησιmicroοποιείται για ακαδηmicroαϊκούς σκοπούς Ιδιαίτερη δυσκολία φαίνεται να αντιmicroετωπίζουν οι Κύπριοι microαθητές και στη χρήση των λόγιων στοιχείων της κοινής Είναι φυσικό η λόγια γλώσσα να αποτελεί για τον Κύπριο microαθητή ένα διπλά αποmicroακρυσmicroένο επίπεδο microια δεύτερη καθαρεύουσα Το λόγιο στρώmicroα της

- 9 -

Κριτήριο 4 Υψηλή και χαmicroηλή ποικιλία έχουν ξεχωριστές γραmicromicroατειακές παραδόσεις

Μάλιστα αν είχε νόηmicroα microια ποσοτική ήκαι ποιοτική σύγκριση θα λέγαmicroε ότι συνήθως η χαmicroηλή γραmicromicroατεία υπολείπεται της υψηλής Ας θυmicroηθούmicroε στο σηmicroείο αυτό ότι η πρώτη microεγάλη νίκη της δηmicroοτικής έγινε στη λογοτεχνία όταν microπόρεσε να πείσει ότι χρησιmicroοποιείται δόκιmicroα από άξιους τεχνίτες ότι υπερέχει

Κυπριακή και κοινή συνδέονται πράγmicroατι microε ξεχωριστές γραmicromicroατειακές παραδόσεις15 Ως γνωστόν την κυπριακή διάλεκτο microπορούmicroε να την παρακολουθήσουmicroε microέχρι τον 14ο αι χάρι στα γραπτά microνηmicroεία της τις Ασσίζες και αργότερα (στον 15ο αι) τα χρονικά του Μαχαιρά και του Βουστρωνίου Σήmicroερα λίγοι Κύπριοι ποιητές καλλιεργούν περιστασιακά έστω τη διάλεκτο Η προφορικότητα είχε πάντα ιδιαίτερη λειτουργικότητα στην ποίηση16

Η αίσθηση ωστόσο που φαίνεται να κυριαρχεί είναι ότι η υψηλή [908] ποίηση (η ποίηση για laquoελλαδικόraquo κρατικό βραβείο) δεν γράφεται στην κυπριακή όταν γράφεται αυτό συmicroβαίνει πάλι στο πλαίσιο ενός γλωσσικού καταmicroερισmicroού τις αρχές του οποίου όmicroως όπως microε κάθε τι στην ποίηση είναι δύσκολο να τις διατυπώσουmicroε microε ακρίβεια17

νεοελληνικής κοινής απωθείται διαρκώς στις άκρες της γλωσσικής συνείδησης του Κυπρίου γεγονός που εξηγεί όχι microόνο την παρατηρηmicroένη laquoδυσκολίαraquo αλλά και κάποια απέχθεια των Κυπρίων για τα λόγια στοιχεία ή ακόmicroη την τάση εξοmicroάλυνσής τους (laquoνα εισάξειraquo)

15 Υπάρχει η άποψη ότι καmicroία διάκριση δεν πρέπει να γίνεται microεταξύ ελληνικής και κυπριακής γραmicromicroατείας για το λόγο ότι καmicroία διάκριση δεν υφίσταται microεταξύ ελληνικού και κυπριακού πολιτισmicroού microεταξύ ελληνικής και κυπριακής ιστορίας και παράδοσης Τέτοιες ακραίες απόψεις που χαρακτηρίζονται από το φανατισmicroό των υποστηρικτών τους και από έναν κακώς νοούmicroενο υπερεθνικισmicroό δεν νοmicroίζω ότι χρειάζεται να τις παίρνουmicroε πολύ στα σοβαρά Σε ότι microας αφορά microία από τις παλαιότερες και γονιmicroότερες παραδόσεις της γλωσσολογίας είναι αυτή που microελετά τις διαφορές στη γλωσσική χρήση στη βάση πολιτισmicroικών διαφορών και προτύπωνmiddot και βέβαια microια τέτοια παράδοση δεν θα microπορούσε ν αναιρεθεί από τις ιδεολογικές εmicromicroονές ορισmicroένων

16 Πβ Photini Panayi-Tulliez Langue poeacutesie orale et identiteacute Chypriote στο Sociolinguistique du grec et de la Gregravece επιmicro Μ Karyoleacutemou Plurilinguismes no 4 (Ιούνιος 1992) 39-55

17 Έχουν ενδιαφέρον τα σχόλια του Κώστα Μόντη για τα ποιήmicroατά του στην κυπριακή για τον Μόντη η κυπριακή στην ποίηση αλλά και στο θέατρο αναδίδει microια ξεχωριστή αίσθηση που οφείλεται στον τρόπο εκmicroάθησής της (κριτήριο 3) Ελέχθη ότι η γραφή ποιηmicroάτων στο κυπριακό ιδίωmicroα είναι microια προσπάθεια φυγής Κλείνω δηλαδή την πόρτα στα microεγάλα θέmicroατα[] για να βγω έξω να ξεκουραστώ Νοmicroίζω ότι δεν είναι αυτός ο λόγος Μερικά πράγmicroατα από την υφή τους πρέπει να γραφτούν στη γλώσσα που πρωτοmicroίλησες [] Η γλώσσα που πρωτοmicroιλήσαmicroε είναι πάρα πολύ microεγάλο πράγmicroα που δεν έχει ίσως microελετηθεί ακόmicroα Οι λέξεις βγαίνουν ίσα από microέσα σου Θα το δείτε ακόmicroα και στο θέατρο Όταν οι ηθοποιοί παίζουν κυπριακή ηθογραφία[] είναι άλλοι άνθρωποι Είναι microεγάλοι ηθοποιοί Όταν παίζουν έργο στην πανελλήνια[] είναι πάρα πολύ κατώτεροι ∆εν ξέρω τι ρίζες έχει microέσα microας η γλώσσα που πρωτοmicroιλήσαmicroε που δεν microπορούν να αντικατασταθούν microε γλώσσα την οποία microάθαmicroε Το χαρακτηριστικό των ποιηmicroάτων microου στην κυπριακή διάλεκτο είναι ότι όλα

- 10 -

∆εν ξέρω αν ακόmicroα χρησιmicroοποιείται η διάλεκτος από Κύπριους ποιητάρηδεςmiddot ακούω πού και πού τα τσιατιστά αλλά δεν γνωρίζω πόσο δηmicroιουργική και πρωτότυπη είναι η παραγωγή τους σε σχέση microε το παρελθόν Περιορισmicroένη χρήση της διαλέκτου γίνεται στο θέατρο (το κυπριώτικο σκετς είναι ιδιαίτερα δηmicroοφιλές) καθώς και σε λιγοστά ηθογραφικά συνήθως πεζογραφήmicroατα microε κυπριακή θεmicroατογραφία (Μπορεί αυτά να είναι δείγmicroατα χαmicroηλής λογοτεχνίας αλλά δεν παύουν να έχουν τεράστιο γλωσσολογικό ενδιαφέρον) Εννοείται ότι θα ήταν αδόκιmicroη η χρήση της κυπριακής διαλέκτου στο δοκίmicroιο Και αυτοί ακόmicroα που υπερασπίζονται τη διάλεκτο στην κοινή την υπερασπίζονται όπως ο Ροΐδης τη δηmicroοτική Κριτήριο 5 Η διmicroορφία χαρακτηρίζεται από σχετική διάρκεια και σταθερότητα

Πράγmicroατι διmicroορφία χαρακτηρίζει την κοινότητα της Κύπρου σε όλη τη διάρκεια της νεότερης ιστορίας της microετά την ανεξαρτησία τουλάχιστον οπωσδήποτε microετά τον πόλεmicroο Θα microπορούσαmicroε να microιλήσουmicroε για τ ρ ι micro ο ρ φ ί α αν παίρναmicroε υπόψη microας και την παλαιότερη [909] ύπαρξη της καθαρεύουσας Ο Newton microιλάει για τριmicroορφία εννοώντας την παράλληλη χρήση της κοινής νέας ελληνικής της κοινής κυπριακής και των τοπικών ιδιωmicroάτων τα οποία όmicroως βρίσκονται πια σε υποχώρηση18 Ίσως πάντως να microπορούσαmicroε να microιλήσουmicroε και για παλαιότερη ύπαρξη τ ε τ ρ α micro ο ρ φ ί α ς (1 καθαρεύουσα - 2 δηmicroοτική - 3 κυπριακή κοινή - 4 τοπικά ιδιώmicroατα) ή και π ε ν τ α micro ο ρ φ ί α ς (microε την προσθήκη της αγγλικής σε ορισmicroένα πεδία του δηmicroόσιου λόγου όπως της διοίκησης και της δικαιοσύνης) Αυτό είναι ένα ιστορικό ζήτηmicroα το οποίο αξίζει να microελετηθεί σοβαρά και θα έχει υποπτεύοmicroαι σηmicroαντικές επιπτώσεις στον τρόπο που αντιλαmicroβανόmicroαστε την εξέλιξη της νεότερης κυπριακής γραmicromicroατείας19

Κριτήριο 6 H υψηλή ποικιλία περιβάλλεται microε microεγαλύτερο κύρος απ ότι η χαmicroηλή

Αλλά αυτό είναι ένα κριτήριο το οποίο θα χρειαστεί να το εξετάσουmicroε χωριστά (ενότητα 24) Ας περάσουmicroε λοιπόν κατευθείαν στο τελευταίο και σηmicroαντικότατο κριτήριο της λ ε ι τ ο υ ρ γ ι κ ή ς κ α τ α ν ο micro ή ς

Κριτήριο 7 Σε κατάσταση γλωσσικής διmicroορφίας κάθε ποικιλία επιτελεί

σχεδόν είναι ερωτικά Στην πανελλήνια δεν έχω πολλά ερωτικά ποιήmicroατα και σου λέει ύστερα ο άλλος πήδησε στον έρωτα για να ξεκουραστεί (απόσπασmicroα από συνοmicroιλία του Κώστα Μόντη microε φοιτητές της Παιδαγωγικής Ακαδηmicroίας Κύπρου στη Λευκωσία την άνοιξη του 1988 παρατίθεται στο Κώστας Μόντης Στους λογοτέχνες ο πόνος είναι έmicroπνευση περ Η λέξη τχ 152 (Ιούλ-Αύγ 1999) 407)

18 B Newton Stylistic Levels in Cypriot Greek όπ

19 Σχετικά microε την καταξίωση της διαλέκτου και το κίνηmicroα του δηmicroοτικισmicroού στην Κύπρο βλ Λ Ζαφειρίου Η νεότερη κυπριακή λογοτεχνία Γραmicromicroατολογικό σχεδίασmicroα Λευκωσία 1991 21-23 25-27 33-34 passim

- 11 -

διαφορετικές λειτουργίες έχει δηλ ξεχωριστά laquoπεδία χρήσηςraquo ενώ κανείς δεν χρησιmicroοποιεί την υψηλή ποικιλία στην καθηmicroερινή κουβέντα στις άτυπες περιστάσεις επικοινωνίας Τούτο είναι και το σηmicroαντικότερο σε περιπτώσεις γλωσσικής διmicroορφίας ο γ λ ω σ σ ι κ ό ς κ α τ α micro ε ρ ι σ micro ό ς που επιτελείται microε τις δύο ποικιλίες συνδυάζεται microε microια κάποια συλλογική οριοθέτηση του επίσηmicroου από το ανεπίσηmicroο του τυπικού από το άτυπο του ξένου από το οικείο του τεχνητού από το φυσικό

Τι εννοούmicroε microε τους όρους ξεχωριστά πεδία χρήσης και διαφορετικές λειτουργίες

Αν στρέψουmicroε την προσοχή microας στις συνήθεις περιστάσεις που microας προτρέπουν να εξετάσουmicroε οι κοινωνιογλωσσολόγοι παρατηρούmicroε διακρίσεις αυτού του τύπου η υψηλή ποικιλία η κοινή νέα ελληνική θα χρησιmicroοποιηθεί στην Κύπρο στον ηmicroερήσιο Τύπο microε εξαίρεση όmicroως τις χιουmicroοριστικές λεζάντες στις γελοιογραφίες ή τις σατιρικές στήλες όπου θα χρησιmicroοποιηθεί η κυπριακή διάλεκτος20 Η σατιρική [910] ΕΝΩΣΙΣ που συχνά αρθρογραφεί υπέρ της γενικευmicroένης ενιαίας χρήσης της κοινής νεοελληνικής κάνει τη συχνότερη χρήση της κυπριακής διαλέκτου Ένωσις τζ ας γινεί το γαίmicroαν microας αυλάτζιν Αγλαντζιά τζ ας γινεί το γαίmicroαν microας πισσιά

Παρόmicroοια συχνή έστω και microε τον τρόπο της παρεmicroβολής είναι η χρήση της διαλέκτου στις σατιρικές φοιτητικές φυλλάδες όπως στην Πώρωσις και στη Φοιτητική (εικάζω δεν συνεχίστηκε η κυκλοφορία τους)

Στην τηλεόραση και στο ραδιόφωνο οι ειδήσεις θα εκφωνηθούν στην κοινή όπως στην κοινή θα διεξαχθούν και οι περισσότερες εκποmicroπές λόγουmiddot το κυπριώτικο σκετς όmicroως ή τα περισσότερα τηλεοπτικά σίριαλ microε τοπικό ενδιαφέρον θα είναι στην κυπριακή

Το τελευταίο microοντέλο ενός αυτοκινήτου θα διαφηmicroιστεί και από την τηλεόραση και από το ραδιόφωνο στην κοινή (ή στην αγγλική)middot στην κυπριακή όmicroως θα διαφηmicroιστούν προϊόντα που θεωρούνται παραδοσιακά (Έσιει σαράντα χρόνια που πουλεί έπιπλα σκαλιστά του σιερκού) ή είναι πιο καθηmicroερινά και προσιτά (Κόρη το ταγκούιν υγρού πιάτων εν σε προσφοράν συφφέρει Να το πάρετε χαπάριν θέλετε προιτσιά microε χάριν που να τα σιετε καmicroάριν κλπ)21

20 O Ch Ferguson Diglossia Revisited όπ σ 220 αναφέρει ως astonishing kind of

coincidence το γεγονός ότι σε όλες τις περιπτώσεις διmicroορφίας που microελέτησε η χαmicroηλή ποικιλία είναι αυτή που χρησιmicroοποιείται στις σατιρικές στήλες των εφηmicroερίδων ή στις λεζάντες των γελοιογραφιών

21 Για άλλα παραδείγmicroατα βλ Π Παύλου Η χρήση της κυπριακής διαλέκτου στις διαφηmicroίσεις του Ραδιοφωνικού Ιδρύmicroατος Κύπρου Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 17ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (22-24 Απριλίου 1996) Θεσσαλονίκη 1997 617-627

- 12 -

Μια πανεπιστηmicroιακή διάλεξη θα γίνει στην κοινή νέα ελληνική σ ένα microικρό όmicroως φροντιστηριακό microάθηmicroα όπου οι αποστάσεις δεν τηρούνται αυστηρά ο κύπριος καθηγητής και φοιτητής θα χρησιmicroοποιήσει τη διάλεκτο Το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισmicroού ζητά από τους δασκάλους να χρησιmicroοποιούν συστηmicroατικά την κοινή νέα ελληνική στη συναναστροφή τους microε τους microαθητές microέσα στην αίθουσαmiddot πάντα και παντού όmicroως η επικοινωνία του δασκάλου microε τον microαθητή θα διολισθήσει προς την κυπριακή διάλεκτο

Το κήρυγmicroα στην εκκλησία θα γίνει στην κοινή αλλ όχι η εξοmicroολόγηση που θα διεξαχθεί στην κυπριακή κοκ

[911] Είναι επίσης σηmicroαντικό ότι στην οικογένεια στις καθηmicroερινές συναναστροφές και συνδιαλλαγές λχ στα ψώνια στις συνοmicroιλίες microεταξύ οικείων στο κουτσοmicroπολιό η κοινή νέα ελληνική θα φάνταζε αφύσικη καλαmicroαρίστικη

Σε γενικές γραmicromicroές η κυπριακή θα χρησιmicroοποιηθεί στο γραπτό λόγο όταν διατηρεί α ν α π α ρ α σ τ α τ ι κ ή σχέση προς τον προφορικό (λχ στα ραδιοφωνικά και πιο πρόσφατα τα τηλεοπτικά σκετς σ αυτές τις περιπτώσεις η θεατρική χρήση αναπαριστά χαρακτηριστικά πραγmicroατικών οmicroιλητών ένα σενάριο ας microην ξεχνάmicroε είναι γραφή προς εκφώνηση που microιmicroείται την οmicroιλία) Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις γραπτής έκφρασης θα χρησιmicroοποιηθεί η κοινή ακόmicroα και αν πρόκειται για προφορικά εκφερόmicroενο γραπτό λόγο (όπως των δελτίων ειδήσεων των microαθηmicroάτων των διαλέξεων των κηρυγmicroάτων των πολιτικών οmicroιλιών κλπ)

Στον προφορικό λόγο η κυπριακή θα χρησιmicroοποιηθεί σε microεγάλο βαθmicroό ανεξάρτητα από τη microόρφωση του οmicroιλητή σε περιστάσεις (συν)οmicroιλίας microεταξύ οικείων για καθηmicroερινά διαπροσωπικά ιδιωτικά ανεπίσηmicroα ζητήmicroατα ή συνδιαλλαγές (λχ στα ψώνια) ∆εν συνηθίζεται χρήση της κοινής σε καθηmicroερινές περιστάσεις επικοινωνίας microπορεί όmicroως να υπαγορεύεται από την παρουσία ελλαδιτών την αίσθηση σοβαρότητας που περιβάλλει τη συζήτηση ή την επιδίωξη κοινωνικού κύρους Θα την ακούσουmicroε στα γραφεία των δικηγόρων συχνότερα απ ότι στην ταβέρνα

Στο σηmicroείο αυτό ας microας επιτραπεί microια σύντοmicroη παρέκβαση

22 Η καθηmicroερινή επικοινωνία Μια έmicromicroεση άκρως ενδιαφέρουσα πάντως απόδειξη της γλωσσικής διmicroορφίας παρέχει η γλωσσική ποικιλία που θα microπορούσε να ονοmicroάζεται κ υ π ρ ι α κ ή α ρ γ κ ό Την ποικιλία αυτή microπορούmicroε να την εκλάβουmicroε ως ύφος ή εκφραστικό στυλ (style) ή επίπεδο λόγου (register) το οποίο οικοδοmicroείται πάνω στην αρχή της σηmicroασιολογικής και γραmicromicroατικής απόκλισης και χρησιmicroοποιείται εντός microιας οmicroάδας ή παρέας microε σκοπό ακριβώς την επικοινωνιακή διαχείριση αυτής της παρέκκλισης συχνά microε στόχο σκωπτικό κάποτε και microε κρυπτικά κίνητρα Η κύρια λειτουργία της αργκό είναι ταυτιστικήmiddot παρέχει στα

- 13 -

microέλη της οmicroάδας την αίσθηση microιας κοινής ταυτότητας που τη διαφοροποιεί από άλλες οmicroάδες Γέννηmicroα κατ εξοχήν της [912] καθηmicroερινότητας microεταβαλλόmicroενη και παροδική αποκοmicromicroένη απ οτιδήποτε θα microπορούσαmicroε ν αποκαλέσουmicroε κοινή γλώσσα η κυπριακή αργκό και ακολούθως το ιδίωmicroα ή η γλώσσα των νέων που αντλεί από την πρώτη έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον για το επιχείρηmicroά microας διότι microας αποκαλύπτουν ότι σ ε κ α θ η micro ε ρ ι ν έ ς π ε ρ ι σ τ ά σ ε ι ς ε π ι κ ο ι ν ω ν ί α ς ε ί ν α ι ο π ω σ δ ή π ο τ ε η κ υ π ρ ι α κ ή π ο υ χ ρ η σ ι micro ο π ο ι ε ί τ α ι κ α ι micro ά λ ι σ τ α micro ε τ ρ ό π ο δ η micro ι ο υ ρ γ ι κ ό κ α ι ν ε ω τ ε ρ ι κ όmiddot παρεmicroπιπτόντως η ύπαρξη ενός τέτοιου επιπέδου του λόγου microάλλον ασυνήθιστου για διάλεκτο φανερώνει επίσης περισσότερο από οποιουσδήποτε άλλους δείκτες τη ζωντάνια και ακmicroαιότητα (ethnolinguistic vitality)22 της διαλέκτου Η κυπριακή αργκό και ιδιαίτερα το ιδίωmicroα των νέων στην Κύπρο θα χρησιmicroοποιήσουν microηχανισmicroούς σχηmicroατισmicroού που συναντάmicroε και στ αντίστοιχα ιδιώmicroατα άλλων γλωσσών αξιοποιώντας πάντως στοιχεία της διαλέκτου ή δάνεια από την τουρκική την αγγλική και τα τελευταία χρόνια από την ελληνική οι οmicroιλητές της κυπριακής όmicroως δεν αποφεύγουν να προσαρmicroόσουν τα στοιχεία αυτά στη φωνολογία και στη microορφολογία της διαλέκτου Είναι σηmicroαντικό ότι το ιδίωmicroα των νέων αντλεί από ένα εσωτερικό υπόστρωmicroα αργκοτικών εκφράσεων πολλές από τις οποίες είναι βέβαια παλαιότερες και δεν χρησιmicroοποιούνται microόνο από νέους οmicroιλητές Θ αναφερθώ ενδεικτικά σε ελάχιστους γλωσσικούς microηχανισmicroούς σχηmicroατισmicroού παρουσιάζοντας microαζί παλαιότερα και νεότερα παραδείγmicroατα ώστε να φανεί καθαρότερα η διάρκεια των γραmicromicroατικών υποδειγmicroάτων23

bull Σηmicroαντική θέση στην αργκό κατέχουν οι σηmicroασιολογικοί νεολογισmicroοί δηλ οι νεωτερικές χρήσεις ορισmicroένων τύπων κυρίως ονοmicroάτων (και σπανιότερα επιθέτων) που χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά κατά σηmicroασιολογική και συντακτική παράβαση για να χαρακτηρίσουν κυρίως την εmicroφάνιση τη συmicroπεριφορά το χαρακτήρα τούβλον φκιόρον πουρεκκούιν (και πουρεκκούα και πουρέκκα) τσουκνίθθα microολόχα microαρmicroελλάδα ππούλλιν φυτόν [913] βίντζιν σβηστός τάκκαρος ττάππος α(micro)πάλατος microαννός ττόππουζος microουσιαmicromicroάς είναι λίγα microόνο παραδείγmicroατα αυτού του τύπου συχνόχρηστα τα περισσότερα Πρόκειται κυρίως για microεταφορικές χρήσεις ονοmicroάτων (και επιθέτων) που αποδίδουν σε πρόσωπα ιδιότητες άψυχων αντικειmicroένων Ακόmicroα και κύρια ονόmicroατα (πχ το

22 Πβ R T Bell Sociolinguistics Goals Approaches and Problems London Batsford 1976

147 κε

23 Για την παρουσίαση που ακολουθεί αντλώ ταξινοmicroικές κατηγορίες από την εργασία των A Iordanidou amp I Androutsopoulos Teenage slang in Modern Greek στο Greek Linguistics 95 Proceedings of the Second International Conference on Greek Linguistics (Salzburg 22-24 Sept 1995) επιmicro G Drachman κά Graz W Neugebauer 1997 267-76

- 14 -

διάσηmicroο Πασιαντρούλλα) χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά σύmicroφωνα microε αυτό το πρότυπο όπως στις εκφράσεις εν τέλεια Λάκης Λούης Γιαννής Πίππος Πίmicroπος Μπίλος Μπίλης κά ενώ συχνές είναι και οι microορφολογικές ανακατηγοριοποιήσεις (βούτυρος lt βούτυρο κάρφας lt καρφί κά)

bull Οι νεολογισmicroοί αυτοί πολύ συχνά εmicroφανίζονται σε συνεκφορές (collocations) αποτελούmicroενες από λειτουργικό ρήmicroα συνήθως το ρήmicroα είmicroαι και ουσιαστικό εν φυρmicroός εν πελλαmicroός εν πίττα τούτος είσαι φκιόρον αρνίν κκεφτές βίντζιν τάκκα τάκκαρος Ακόmicroα και εmicroπρόθετοι προσδιορισmicroοί χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά είmicroαι στο αλλού (κατά τα ελλαδικά είmicroαι την έχω στο περίmicroενε) κλπ

bull Ιδιαίτερη κατηγορία συνεκφορών αποτελούν οι στερεότυπες αρνητικές εκφράσεις δηλ ιδιωmicroατικές εκφράσεις που εmicroφανίζονται microόνο microε άρνηση ούτε microε πόmicroπες ούτε microε σφαίρες εν παίζεται εν παίρνει [microπροστά] κά

bull Άλλου είδους ιδιωmicroατικές συνεκφορές αξιοποιούν κενά αντωνυmicroικά στοιχεία δηλ αντωνυmicroίες χωρίς καθορισmicroένη αναφορά όπως και στο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα αλλά microε την προτιmicroώmicroενη στην κυπριακή θέση του κλιτικού έδωκέν microου την εβάψαmicroέν την εκάmicroαmicroέν την εγείραmicroέν τα εσούσαmicroέν τα πιάνουmicroέν τα έκαmicroές τα σιόνιν [τζιαι καστρί] φακκά microου την έmicroεινά τα εν να τα ποκουππίσουmicroεν κλπ

bull Πολύ συχνά χρησιmicroοποιούνται microαρκαρισmicroένα επιτατικά στοιχεία όπως το επίθηmicroα αροςάρα (τάκκαρος κάγκαρος) τα ονόmicroατα πόmicroπα και αφασία (αφασία καθηγητής δάνειο από την ελλαδική αργκό) καθώς και οι υπερθετικές εκφράσεις πολλά τέλεια και τζιει που εν πολλά ωραίος εν πολλά κυριλέ εν τέλεια πελλός τζιει που τον τάκκον τον φατζιωmicroένον το ρεζίλιν την κατάστασην τζιει που τους microαννούς ακόmicroα και τζιει που το τζιει (τζιει που τις εκφράσεις)

bull Ας παρατηρήσουmicroε επίσης ότι η κυπριακή αργκό κάνει [914] συστηmicroατική χρήση ορισmicroένων παραγωγικών επιθηmicroάτων -ας ανθύπας κάρφας microάππας λέρας χάσκας χάφτας -άς φελλάς σειράς αρφάς (και αλφάς) middot -ής λεσχατζιής καψιmicroιτζιής microεσατζιής (από τη στρατιωτική αργκό) καυκατζιής κκελλετζιής σικκιmicroετζιήςmiddot -ίσιmicroον κατινίσιmicroον πατρονίσιmicroον ασκήσιmicroον -ιά πατρονιά διπλοκαmicroπινιά -άρης σιοιράρης γαουράρης λαστιχάρης λυσσιάρης -ικον ττόππικον κκιούττικον τάκκικον -άρω κοντράρω φρικάρω φαλλάρω γλιππάρω κά Η βάση αυτών των παραγώγων είναι τις περισσότερες φορές κυπριακή (δεν συναντώνται όλα στην κοινή ή στο αντίστοιχο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα) Επίσης χρησιmicroοποιούνται διάφορες άλλες τεχνικές microορφολογικής microετάπλασης ακόmicroα και microε χρήση ξένων παραγωγικών επιθηmicroάτων όπως στα συχνόχρηστα (στον καιρό microου) unπαίζable και unπίστευτable

- 15 -

bull Αξίζει να καταγραφεί η ποικιλία εκφράσεων για συγγενικές έννοιες ή λειτουργίες βκάλε φάουσαν βκάλε πόνηmicroαν microπούκκα ρε (microε τη σηmicroασία σκάσε) χάθου λάχτα λατσίστου τράβα τζιει που δαmicroαί κούντα το αmicroαξούιν σου πιο κάτω (microε τη σηmicroασία φύγε άσεπαράτα microας) πβ εκτός από τις ποικίλες εκφράσεις αρνητικής αξιολόγησης παραπάνω (πχ microε τη σηmicroασία βλάκας ανόητος) και τα συγγενή microαλαπάππας φλούφλης τσούφλης σιοιράρης κά) καθώς και τα χρησιmicroοποιούmicroενα microε microειωτική σηmicroασία επαγγελmicroατικά γαουράρης κούπατζης λαστιχάρης σικλάρης κά

bull Σύmicroφωνη microε όλα τα παραδείγmicroατα που προηγήθηκαν είναι η επισήmicroανση ότι η κυπριακή αργκό δείχνει σαφή προτίmicroηση στις στερεότυπες (ή laquoλογοτυπικέςraquo) εκφράσεις (formulae) που λειτουργούν ως υποδείγmicroατα microηχανισmicroών microερικής παραγωγικότητας Άλλωστε microέσω τέτοιων στερεότυπων εκφράσεων συνήθως στιγmicroατίζεται ο λόγος των νέων ως ιδιωmicroατικός (πβ τη διάδοση στην Ελλάδα των στερεότυπων τα πήρα στο κρανίο χλωmicroό κά τα οποία έχουν περάσει και σε γενικής χρήσης λεξικά)

Τα ελάχιστα αυτά γλωσσικά στοιχεία δείχνουν πόσο δηmicroιουργικά χρησιmicroοποιούνται από παλαιότερους και νεότερους οι κυπριακές εκφράσεις στο πλαίσιο microιας διαδεδοmicroένης αργκό Οι γραmicromicroατικές περιγραφές που [915] χρησιmicroοποιήσαmicroε και ίσως κούρασαν τον αναγνώστη είχαν στόχο να στρέψουν την προσοχή του σε microηχανισmicroούς παραγωγικούς που επιτρέπουν την επέκταση του λεξιλογίου και τη συνεχή δηmicroιουργία καινούριων εκφράσεων στη βάση αναγνωρίσιmicroων υποδειγmicroάτων ∆εν πρέπει να microας απασχολεί εδώ ότι τις εκφράσεις αυτές πολλοί δεν θα τις θεωρούσαν καν κυπριακέςmiddot σίγουρο είναι ότι λέξεις και φρασεολογισmicroοί σαν αυτούς που microόλις καταγράψαmicroε δεν βρίσκουν συνήθως το δρόmicroο τους σε λεξικά της κυπριακής Για την αντιmicroετώπιση αυτή όmicroως ευθύνεται η συντηρητική εκείνη αντίληψη που αναγνωρίζει την κυπριακή ιθαγένεια microόνο σε παλαιότερες λέξεις και φράσεις της φιλολογικής γλώσσας οπωσδήποτε όχι αργκοτικέςmiddot microια τέτοια αντίληψη αναγνωρίζει στη διάλεκτο το δικαίωmicroα να έχει ιστορία αλλ όχι παρόν

Είναι επίσης αλήθεια ότι αντίστοιχες εκφράσεις συναντώνται στην αργκό και στο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα καθώς και σε νεανικά ιδιώmicroατα άλλων γλωσσών Τα νεανικά εκφραστικά στερεότυπα δείχνουν microια καθολικότητα24 η οποία όmicroως δεν microειώνει τη σηmicroασία που έχει για microας το γεγονός ότι βασίζονται σε παραγωγικούς microηχανισmicroούς που δηmicroιουργικά αξιοποιούν ντόπια στοιχεία της κυπριακής Το γεγονός ότι στην Κύπρο δεν εκδίδονται νεανικά περιοδικά που οπωσδήποτε θα 24 Βλ σχετικά Γ Κ Ανδρουτσόπουλου Η γλώσσα των νέων σε συγκριτική προοπτική

Ελληνικά Γαλλικά Γερmicroανικά Ιταλικά στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 17ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (22-24 Απριλίου 1996) Θεσσαλονίκη 1997 562-76

- 16 -

συνεισέφεραν στην τυποποίηση και στην εξάπλωση αυτών των εκφραστικών τρόπων καθώς και ίσως το γεγονός ότι η κυπριακή κοινωνία δείχνει λιγότερο ανεκτική απέναντι στη χρήση νεανικών νεολογισmicroών δεν microειώνουν αντίθετα ενισχύουν τη σηmicroασία που έχει η ύπαρξη και η διάδοση της κυπριακής αργκό microεταξύ των νέων Στο πλαίσιο του επιχειρήmicroατός microας επαναλαmicroβάνω η ύπαρξη και η διάδοση της κυπριακής αργκό επαληθεύει microια βασική συνθήκη για την ύπαρξη διmicroορφίας τη συνθήκη που ορίζει ότι η υψηλή ποικιλία δεν (πρέπει να) χρησιmicroοποιείται στις καθηmicroερινές περιστάσεις επικοινωνίας

23 Ιδιαιτερότητες Ας επιστρέψουmicroε λοιπόν στο επιχείρηmicroά microας και ας συνοψίσουmicroε τις microέχρι στιγmicroής διαπιστώσεις microας

[916] Κοινή και κυπριακή χρησιmicroοποιούνται όπως είδαmicroε στο πλαίσιο ενός ευρύτατου γλωσσικού καταmicroερισmicroού ενώ η κοινή όπως πολύ χαρακτηριστικά δείχνει η ανάπτυξη του κυπριακού νεολαιίστικου ιδιώmicroατος δεν χρησιmicroοποιείται στις καθηmicroερινές άτυπες περιστάσεις επικοινωνίας Αυτή η τελευταία αρνητική συνθήκη διαφοροποιεί στο σχήmicroα του Ferguson την περίπτωση της γλωσσικής διmicroορφίας από την περίπτωση microιας παράλληλης χρήσης κοινής και διαλέκτου (όπως συmicroβαίνει σε ορισmicroένες περιοχές στην Ελλάδα) Παρά λοιπόν τις θεωρητικές επιφυλάξεις του Ferguson microπορούmicroε πιστεύω να εντάξουmicroε στο σχήmicroα του την περίπτωση της γλωσσικής κοινότητας της Κύπρου

Μια άλλη σηmicroαντική διαφορά από την περίπτωση κοινής-microε-διάλεκτο (όπως τη γνωρίζουmicroε από την Ελλάδα) είναι ότι η κυπριακή microιλιέται σ ένα αστικοποιηmicroένο ανεξάρτητο κράτος Αν και δεν έχουν microελετηθεί οι γ λ ω σ σ ι κ έ ς επιπτώσεις της αστικοποίησης το είδος της γλωσσικής διmicroορφίας που περιγράφουmicroε δεν θα ήταν δυνατό χωρίς την κοινωνική διαστρωmicroάτωση που επιφέρει η αστικοποίηση από τη microια και την κοινωνική δικτύωση που επιτυγχάνεται microε την εκπαίδευση στο πλαίσιο ενός ενιαίου κράτους από την άλλη Η κυπριακή γλωσσική κοινότητα αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγmicroα laquomicroικρής κοινωνίαςraquo microε δυσανάλογα πυκνή δικτύωση

Χρησιmicroοποιώντας το ταξινοmicroικό σχήmicroα ενός άλλου γλωσσολόγου του Joshua Fishman25 θα λέγαmicroε ότι η γλωσσική κοινότητα της Κύπρου χαρακτηρίζεται και από διγλωσσία (αν έτσι τώρα αποδώσουmicroε τον όρο diglossia) και από αmicroφιγλωσσία (bilingualism) microε την έννοια ότι και οι δύο ποικιλίες κοινή και 25 Βλ J Fishman Bilingualism With and Without Diglossia Diglossia With and Without

Bilingualism Journal of Social Issues 32 (1967) 29-38middot πβ του ιδίου The Sociology of Language An Interdisciplinary Social Science Approach to Language in Society Rowley Massachusetts Newbury House Publishers 1972 VI 91-106 καθώς και R Fasold The Sociolinguistics of Society Introduction to Sociolinguistics τόmicro 1 Oxford Blackwell 1984 Κεφ 2 34-60

- 17 -

κυπριακή είναι γνωστές στο microεγαλύτερο τmicroήmicroα του πληθυσmicroού Είναι ίσως χρήσιmicroο να παρατηρήσουmicroε εδώ ότι η αmicroφιγλωσσία δεν χαρακτήριζε τη διmicroορφία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος όπου microόνο ένα σχετικά microικρό κοmicromicroάτι του πληθυσmicroού γνώριζε και χρησιmicroοποιούσε την καθαρεύουσα όπως φανερώνει και η ύπαρξη γλωσσικών διαmicroεσολαβητών κάθε είδους [917] από αυτούς που αναλάmicroβαναν να συmicroπληρώσουν τις αιτήσεις στα υπουργεία microέχρι τον γραmicromicroατικό του χωριού

Μία ακόmicroη διαφορά της κυπριακής περίπτωσης από τις περιπτώσεις κοινής-microε-διάλεκτο στην Ελλάδα και αλλού είναι ότι κατά τα φαινόmicroενα η προφορική χρήση έχει δηmicroιουργήσει ιδίως στα αστικά κέντρα microια κ υ π ρ ι α κ ή κ ο ι ν ή δηλ microια microέση ποικιλία που διαφοροποιείται από τα τοπικά ιδιώmicroατα ενσωmicroατώνοντας ταυτοχρόνως σηmicroαντικές επιδράσεις της κοινής νέας ελληνικής Είναι σηmicroαντικό ότι microια κάποια microορφή αυτής της ποικιλίας γράφεται έστω κι αν γράφεται για ν ακούγεται microόνον όπως συmicroβαίνει microε το κυπριώτικο σκετς στο ραδιόφωνο ή εσχάτως microε τα διάφορα τηλεοπτικά σίριαλ τα οποία έχουν πια αστική θεmicroατογραφία26 [918]

26 Η κυπριακή κοινή αποτελεί ερευνητική υπόθεση την οποία πρώτος διατύπωσε ο B

Newton Για microια πρώτη προσέγγιση στη φωνολογία της κυπριακής κοινής βλ B Newton Stylistic levels in Cypriot Greek όπ Την υπόθεση για την ύπαρξη κυπριακής κοινής δέχονται τώρα και άλλοι συνάδελφοι πβ Ά Παναγιώτου-Τριανταφυλλοπούλου Η Νεοελληνική στη σύγχρονη Κύπρο στο Συνέδριο για την ελληνική γλώσσα 1976-1996 Είκοσι χρόνια από την καθιέρωση της Νεοελληνικής (∆ηmicroοτικής) ως επίσηmicroης γλώσσας (Πρακτικά συνεδρίου Αθήνα 2911-1121996) Αθήνα 1999 σ 283middot η Παναγιώτου-Τριανταφυλλοπούλου όmicroως microοιάζει ν αγνοεί τις εργασίες του Newton και microάλλον αντιλαmicroβάνεται την κυπριακή κοινή microε πολύ στενό τρόπο ως απόκλιση του κυπριακού γ ρ α π τ ο ύ λόγου από τον γραπτό λόγο της νεοελληνικής H υπόθεση της κυπριακής κοινής ως σταθεροποιηmicroένου υφολογικού επιπέδου (stylistic level) αντιτίθεται κυρίως στη θεωρία της καθολικής υποχώρησης ή θανάτου της διαλέκτου Για υποχώρηση της κυπριακής εν γένει κάνει λόγο σε σειρά νεότερων microελετών της η Αγγελική Μαλικούτη-Drachman ∆ιαλεκτικός λόγος Μια microορφή ετερότητας που χάνεται στο Ισχυρές-Ασθενείς γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ενωση Όψεις του γλωσσικού ηγεmicroονισmicroού (Πρακτικά ηmicroερίδας Θεσσαλονίκη 2541996) Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 1996 107-119 Φαινόmicroενα δανεισmicroού και συρρίκνωσης του διαλεκτικού λόγου στο Ισχυρές-Ασθενείς γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ενωση Όψεις του γλωσσικού ηγεmicroονισmicroού (Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου Θεσσαλονίκη 26-2831997) Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 1999 τόmicro Β 533-542 Παρατηρήσεις σε διαλεκτικές υποχωρήσεις της Κυπριακής στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 20ής ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (23-2541999) 292-302 Συρρίκνωση διαλεκτικών συστηmicroάτων αδηmicroοσίευτη εργασία Τα φαινόmicroενα υποχώρησης της κυπριακής που καταγράφει η Μαλικούτη-Drachman αφορούν στην αντικατάσταση χαρακτηριστικών φθόγγων της διαλέκτου στην αλλοίωση του συλλαβικού συστήmicroατος καθώς και των κανόνων κλιτικού τονισmicroού στη laquomicroείξηraquo των κανόνων σχηmicroατισmicroού των υποκοριστικών κά Οι επισήmicroανσεις της κάθε άλλο παρά ασύmicroβατες είναι microε το microοντέλο διmicroορφίας που εισηγείται ο Ferguson βλ παρακάτω σηmicro 42 Παραmicroένει πάντως προς διερεύνηση το ερώτηmicroα εάν αυτά τα φαινόmicroενα laquoυποχώρησηςraquo είναι καθολικά ή σύmicroφωνα microε την υπόθεσή microας συναντώνται microόνο στα συγκεχυmicroένα οπωσδήποτε όρια του ενδιάmicroεσου αυτού υφολογικού επιπέδου της κυπριακής κοινής microε την κοινή νεοελληνική

- 18 -

Βέβαια ότι ονοmicroάσαmicroε πεδία χρήσης τα οποία όπως είδαmicroε microοιράζονται η κοινή και η κυπριακή δεν ορίζονται ανεξάρτητα από τη γλώσσα της οποίας εκάστοτε γίνεται χρήση Η κοινωνιογλωσσική θεωρία των πεδίων (domains) χαρακτηρίζεται από microια microάλλον στατική αντίληψη της γλωσσικής χρήσης Αλλά ας microη θεωρητικολογήσουmicroε Αρκεί ν αντιληφθούmicroε πως τα πεδία αυτά microπορεί εν microέρει να τα ορίσει ο ίδιος ο οmicroιλητής α ν ά λ ο γ α micro ε τ η χ ρ ή σ η που θα κάνει της κοινής ή της κυπριακής Ακολούθως η αίσθηση της επισηmicroότητας ή της τυπικότητας microιας περίστασης δεν είναι κάτι απολύτως δεδοmicroένο στο οποίο ο οmicroιλητής καλείται να προσαρmicroοσθεί αλλά κάτι που ο ίδιος ο οmicroιλητής microπορεί εν microέρει να προκαλέσει microε τη γλωσσική του συmicroπεριφορά φορτίζοντας ή αποφορτίζοντας αναλόγως microια περίσταση επικοινωνίας ∆εν προσαρmicroόζεται microόνο ο οmicroιλητής στην περίσταση αλλά και η περίσταση στον οmicroιλητή Για το λόγο αυτό σηmicroασία εδώ έχει η συλλογική αίσθηση στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή Έτσι η αδιάκριτη χρήση της κοινής microπορεί να προκαλέσει την αίσθηση της εκζήτησης ότι ο οmicroιλητής καλαmicroαρίζει ή ελληνικουρίζει θα πούmicroε ότι κάποιος καλαmicroαρίζει όταν microιλάει την κοινή και εκεί που δεν πρέπει όχι όταν τη microιλάει εκεί που πρέπει ενώ η αδιάκριτη χρήση της κυπριακής microπορεί να δώσει την αίσθηση έλλειψης σοβαρότητας ανωριmicroότητας του φαιδρού κλπ

∆ύο λοιπόν τα κρατούmicroενα κοινή και διάλεκτος βρίσκονται στην Κύπρο σε σχέση γλωσσικής διmicroορφίας Υπενθυmicroίζω και την αρχική microας παρατήρηση το πρώτο κρατούmicroενο ο προσδιορισmicroός της ετερονοmicroίας είναι ώς ένα βαθmicroό ζήτηmicroα ιδεολογικό

Αυτές τις δύο ιδέες microπορούmicroε τώρα να τις συνδυάσουmicroε εξετάζοντας το microόνο ζήτηmicroα που έχουmicroε παραλείψει το ζήτηmicroα του κύρους δηλ που απολαmicroβάνει η κάθε ποικιλία υψηλή και χαmicroηλή κοινή και διάλεκτος (κριτήριο 6)

24 Γλωσσικό κύρος Ήδη απ όσα έχουν προηγηθεί γίνεται φανερό ότι διαφορετική [919] αίσθηση του κύρους συνδέεται microε κάθε microια από τις δύο ποικιλίες Οι σχετικές έρευνες το επιβεβαιώνουν

Η στατιστική έρευνα της Lydia Sciriha27 δείχνει κατ αρχάς ότι οι οmicroιλητές έ χ ο υ ν την αίσθηση της διαφοράς ως προς τα πεδία χρήσης κοινής και διαλέκτουmiddot η κοινή στην αντίληψή τους συνδέεται microε τυπικότητα και

Περιοριζόmicroαστε να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι η ύπαρξη πολυτυπιών αποτελεί ισχυρή ένδειξη υφολογικής διαστρωmicroάτωσης και λειτουργικής διαφοροποίησης microάλλον παρά γενικής υποχώρησης

27 A Question of Identity Language Use in Cyprus Λευκωσία Intercollege Press 1996middot πβ της ιδίας The Interplay of Language and Identity in Cyprus The Cyprus Review 72 (1995) 7-34

- 19 -

απόσταση28 ενώ οι οmicroιλητές φαίνεται ν αντιλαmicroβάνονται την κυπριακή ως σύmicroβολο microιας στεγανής υπο-κουλτούρας (cul-de-sac subculture)29 Παρ όλο που δηλώνουν περήφανοι να χρησιmicroοποιούν τη διάλεκτο την οποία αντιλαmicroβάνονται ως δική τους φυσική ζωντανή γλώσσα σε αντίθεση microε την προσποιητή και τεχνητή κοινή θεωρούν ότι η διάλεκτος παρακmicroάζει Την κοινή την εκτιmicroούν για τις εργαλειακές της αρετές30 η χρήση της είναι microέσον κοινωνικής ανόδου και καταξίωσης αφού εξασφαλίζει επιτυχία στο εκπαιδευτικό σύστηmicroα και προσπορίζει κοινωνικό κύρος είναι τυποποιηmicroένη και αποτελεί το κυριότερο microέσον για την επαφή των Κυπρίων microε την Ελλάδα31 [920]

Η πειραmicroατική microελέτη του Αντρέα Παπαπαύλου32 για τη διαπίστωση στερεότυπων αντιλήψεων σχετικά microε τη χρήση της κοινής και της διαλέκτου δείχνει ότι οι Κύπριοι οmicroιλητές θεωρούν αυτούς που microιλούν την κοινή περισσότερο ελκυστικούς φιλόδοξους έξυπνους ενδιαφέροντες microοντέρνους φερέγγυους 28 A Question of Identity 80

29 Όπ 88

30 Όπ 102

31 Η συγγραφέας ισχυρίζεται ότι οι Κύπριοι αισθάνονται ένα σύνδροmicroο προδοσίας απέναντι στους Ελληνες που εκφράζεται και σε σχέση microε την κοινή νεοελληνική γλώσσα οι Κύπριοι αισθάνονται κατά βάθος προδοmicroένοι από την Ελλάδα που θεωρούν ότι ευθύνεται έmicromicroεσα έστω για το κυπριακό πρόβληmicroα (όπ 101) Η συmicroπλεγmicroατική στάση τους απέναντι στην κοινή νέα ελληνική αντανακλά την ανάγκη αποστασιοποίησης και αναζήτησης της δικής τους ξεχωριστής πολιτιστικής ταυτότητας Παρόmicroοιες απόψεις εκφράζει και ο Υ Ιoannou Language Politics and Identity An analysis of the Cypriot Dilemma The Cyprus Review 31 (1991) 15-41middot πβ Γ Η Ιωάννου Μια ιδεολογική θεώρηση του γλωσσικού microας προβλήmicroατος Λευκωσία 1988 Όmicroως αυτός ο συνδυασmicroός πολιτικών κριτηρίων microε ψυχολογικού τύπου αιτιολογήσεις microάς φαίνεται αντιφατικός και βεβιασmicroένος Σε καταστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση της κοινωνικής σηmicroασίας που αποδίδεται στη microια ή στην άλλη γλωσσική microορφή όπως άλλωστε περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση και στην ίδια τη γλωσσική χρήση Καθώς το επισηmicroαίνει η Sciriha η γλωσσική χρήση επηρεάζεται σηmicroαντικά από παράγοντες όπως είναι η ηλικία και το φύλο του οmicroιλητή η κοινωνική του θέση η εκπαίδευση και ο τόπος διαmicroονής του θα προσθέταmicroε το θέmicroα της οmicroιλίας και το είδος των συνοmicroιλητών του Κατά συνέπεια το σύνδροmicroο προδοσίας δεν αιτιολογεί την ύπαρξη διmicroορφίαςmiddot απεναντίας η διmicroορφία δίνει διέξοδο σε ψυχολογικά συmicroπλέγmicroατα αυτού του τύπου αν υποτεθεί ότι υπάρχουν Άλλωστε η microελέτη της Sciriha δεν καταγράφει την πραγmicroατική γλωσσική χρήση αλλά τη γλωσσική χρήση όπως γίνεται αντιληπτή από τους οmicroιλητές Η συγγραφέας δεν κάθεται ν ακούσει τι λένε οι Κύπριοι οmicroιλητές ρωτάει να της πουν (η έρευνα διεκπεραιώθηκε microε ερωτηmicroατολόγιο) Καταγράφει microε άλλα λόγια τι οι ίδιοι οι οmicroιλητές νοmicroίζουν γι αυτά που λένε Στο χάσmicroα ανάmicroεσα στη γλωσσική πραγmicroατικότητα και στον τρόπο που γίνεται αντιληπτή ενδέχεται να παρεmicroβάλλεται η ιδεολογία όχι microόνο των οmicroιλητών αλλά και της ερευνήτριας

32 Attitudes towards the Greek Cypriot Dialect Sociocultural Implications International Journal of the Sociology of Language 134 (1998) 15-28 Ο Παπαπαύλου χρησιmicroοποιεί τη microέθοδο των εναρmicroονισmicroένων αmicroφιέσεων (matched-guise technique)middot θα microπορούσαmicroε λοιπόν να πούmicroε ότι η microελέτη του επιβεβαιώνει πειραmicroατικά τα πορίσmicroατα της Sciriha για τη διαφορά κύρους microεταξύ των δύο ποικιλιών

- 20 -

ευχάριστους microορφωmicroένους αλλά όχι περισσότερο ειλικρινείς φιλικούς ευγενικούς ούτε microε περισσότερο χιούmicroορ Ανειλικρίνεια λοιπόν και έλλειψη χιούmicroορ σύmicroφωνα microε τις στερεότυπες αντιλήψεις χαρακτηρίζει τους καλαmicroαρίζοντες

Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η διδακτορική διατριβή της Μαριλένας Καρυολαίmicroου33 η οποία συστηmicroατικά αποδελτιώνει και ταξινοmicroεί τις απόψεις που microε επιστολές και επιφυλλίδες εκφράζονται από το 1985 στον κυπριακό Τύπο για ζητήmicroατα γλώσσας Η microελέτη της Καρυολαίmicroου έχει προφανή πλεονεκτήmicroατα δεν αρκείται στην καταγραφή microιας διαφοράς στο κύρος που οι οmicroιλητές αποδίδουν στη microια ή την άλλη ποικιλία αλλά καταγράφει και στοιχεία της γνωστικής στάσης των οmicroιλητών τουλάχιστον microιας σηmicroαντικής τους microερίδαςmiddot καταγράφει δηλαδή τον ίδιο τον τρόπο που οι οmicroιλητές [921] αιτιολογούν τη διχοτόmicroηση της γλωσσικής τους χρήσης

Η Καρυολαίmicroου διαπιστώνει ότι στην πλειονότητά τους οι επιστολογράφοι και επιφυλλιδογράφοι στον κυπριακό Τύπο στιγmicroατίζουν την κυπριακή διάλεκτο θεωρώντας την υπεύθυνη για την υποτιθέmicroενη γλωσσική υστέρησηαδυναmicroία των Κυπρίων να εκφραστούν σωστά microε καλά ελληνικά ιδιαίτερα στις πιο επίσηmicroεςτυπικές περιστάσεις επικοινωνίας Η κυπριακή34 θεωρείται ανασταλτικός παράγοντας στην εκmicroάθηση της πανελλήνιας γλώσσας35 Οι αντιλήψεις αυτές που παρουσιάζονται microε τις συνήθεις κινδυνολογικές υπερβολές αποτελούν έκφραση microιας ι δ ε ο λ ο γ ί α ς π ρ ο ά σ π ι σ η ς τ η ς

33 La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque διδακτορική διατριβή Universiteacute Paris

V - Reneacute Descartes Πορίσmicroατα της διδακτορικής της διατριβής η συγγραφέας έχει ανακοινώσει σε πολλές microελέτες της laquoStatut de fait et statut subjectif Quelques remarques agrave propos de la communauteacute sociolinguistique chyprioteraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 12ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1992 255-269middot laquoΜεταγλωσσικά σχόλια και γλωσσικές στάσειςraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 14ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1993 459-473middot Linguistic Attitudes and Metalinguistic Discourse An Investigation in the Cypriot Press Themes in Greek Linguistics Papers from the First International Conference on Greek Linguistics επιmicro I Philippaki-Warburton K Nikolaidis amp M Sifianou Amsterdam Benjamins 1994 253-259 laquoΛαϊκή γλωσσολογία στα microέσα microαζικής ενηmicroέρωσης Προϋποθέσεις και microηχανισmicroοίraquo στο ∆ηmicroοσιογραφία και γλώσσα - Πρακτικά συνεδρίου (15-16 Απριλίου 2000) επιmicro Π Μπουκάλας amp Σπ Μοσχονάς Αθήνα Μορφωτικό Ίδρυmicroα της ΕΣΗΕΑ 2001 71-83

34 Ή αγγλοελληνοκυπριακή όπως microε περισσή υπερβολή χαρακτηρίζουν τη διάλεκτο ορισmicroένοιmiddot βλ Σ Παύλου Η καταπίεση της ελληνικής γλώσσας στην Κύπρο Αθήνα εκδ Πενταδάκτυλος 1990 33

35 Karyolaimou La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque όπ 303

- 21 -

κ ο ι ν ή ς προάσπισης δηλ της τυποποιηmicroένης-πρότυπης ποικιλίας36 Εκκινούν από ένα στοιχειώδες συλλογιστικό σχήmicroα που κατ αρχήν ξεχωρίζει ένα εσωτερικό τη γλώσσα Μας από ένα εξωτερικό τη γλώσσα Τους Αυτό το εξωτερικό εκπροσωπείται συνήθως στις microέρες microας από την αγγλικήmiddot αυτή είναι ο αναγνωρισmicroένος εχθρός της γλώσσας Μας Σύmicroφωνα microε αυτή τη νοοτροπία το εσωτερικό η γλώσσα Μας γίνεται αντιληπτό ως κάτι ενιαίο οmicroοιογενές απαράλλαχτο αναλλοίωτο Η γλώσσα Μας παντού και πάντα ίδια χωρίς κοινωνική γεωγραφική ιστορική διαφοροποίηση (Εξού και η πρακτική του κ α θ α ρ ι σ micro ο ύ η αντίληψη δηλ ότι η γλώσσα πρέπει να microένει καθαρή από ε ξ ω τ ε ρ ι κ έ ς επιδράσεις)

Από την άποψη αυτή έχει ενδιαφέρον αν η κυπριακή τοποθετείται στο εσωτερικό ή στο εξωτερικό αν ανήκει στη γλώσσα Μας ή στη γλώσσα Τους Στο σηmicroείο αυτό οι παρατηρήσεις της Καρυολαίmicroου αποκτούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον

Κυπριακή ποικιλία και αγγλική γλώσσα θεωρούνται άρρηκτα συνδεδεmicroένες αφού τα εκφραστικά κενά που δηmicroιουργεί η χρησιmicroοποίηση της πρώτης οδηγούν αναπόφευκτα σε χρήση των λεξικών πόρων της δεύτερης Με άλλα λόγια η κυπριακή ποικιλία εmicroφανίζεται ως η κερκόπορτα από την οποία εισβάλλουν οι αγγλικές δάνειες λέξεις για να κατακλύσουν τη microητρική γλώσσα την ελληνική37

[922] Η κυπριακή λοιπόν σύmicroφωνα microε αυτές τις αντιλήψεις βρίσκεται εκτός Άλλο η γλώσσα Μας και άλλο η κυπριακή Η κυπριακή τοποθετείται microαζί microε τα αγγλικά microάλλον ή microαζί microε τα τούρκικα σύmicroφωνα microε ορισmicroένους παρά microαζί microε τα ελληνικά

∆εν υπάρχει λόγος να χρονοτριβούmicroε προσπαθώντας ν ανασκευάσουmicroε τέτοιες απόψεις που είναι εντελώς αστήριχτες από γλωσσολογική άποψη Στην εκτίmicroηση για τη διάδοση της αγγλικής στην Κύπρο υπάρχει microια καλλιεργηmicroένη υπερβολή Όλοι οι Κύπριοι υποτίθεται γνωρίζουν τα αγγλικά και καθώς λέγεται τα χρησιmicroοποιούν σε βάρος της ελληνικής κοινής και διαλέκτου παντού στα σχολεία στις δηmicroόσιες υπηρεσίες στις καθηmicroερινές συναναστροφές ∆εν 36 Βλ σχετικά Ρ ∆ελβερούδη και Σπ Μοσχονά Ο καθαρισmicroός της γλώσσας και η γλώσσα του

καθαρισmicroού Σύγχρονα Θέmicroατα 62 (1997) 79-91

37 Απόσπασmicroα από αδηmicroοσίευτη οmicroιλία στο Πανεπιστήmicroιο Κύπρου microε τίτλο Εσείς microιλάτε σωστά ελληνικά (15-4-1996)middot για παραθέmicroατα που επιβεβαιώνουν αυτή την εκτίmicroηση βλ La communauteacute όπ 266-269 273-277 302-308 passim Στα Πορίσmicroατα του laquoΣυmicroποσίου για την Ελληνική Γλώσσα σήmicroερα στην Κύπροraquo (24-25101992) επισηmicroαίνεται χαρακτηριστικά laquoΣτην Κύπρο ενεδρεύει ο κυπροκεντρισmicroός που προωθεί τον εξαγγλισmicroό της κυπριακής κοινωνίας σε πολλά επίπεδα Πρέπει να αντιmicroετωπισθούν οι έντονες τάσεις κυπροποίησης της κοινωνίας και της Ιστορίας και να διακοπεί κάθε προσπάθεια αποξένωσης του κυπριακού ελληνισmicroού από τον υπόλοιπο ελληνισmicroόraquo (Ελλάδος φθόγγον χέουσα επιmicro Μ Χριστοδούλου Λευκωσία Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου 1993 199)

- 22 -

προσβάλλει ελπίζω τη γλωσσοmicroάθεια των Κυπρίων η επισήmicroανση ότι η εικόνα αυτή απέχει πολύ από την πραγmicroατικότητα Είναι γεγονός ότι η αγγλική χρησιmicroοποιείται σχεδόν αναγκαστικά σε ορισmicroένα πεδία χρήσης όπως της νοmicroοθεσίας και της (ανώτατης) εκπαίδευσης 38 αλλά ακόmicroα και στα πεδία αυτά η χρήση της δεν είναι δεν είναι πια αποκλειστική Και οι επιδράσεις που έχει δεχτεί η κυπριακή [923] διάλεκτος από την αγγλική γλώσσα δεν είναι πολύ microεγαλύτερες από τις επιδράσεις που η διεθνής αυτή γλώσσα επικοινωνίας ασκεί σήmicroερα σε όλες τις γλώσσες και - διαλέκτους

Το θεωρητικό σχήmicroα που έχουmicroε υιοθετήσει microάς επιτρέπει να εξηγήσουmicroε αυτή την υπερβολή σχετικά microε τις επιδράσεις της αγγλικής Η ταύτιση κυπριακής και αγγλικής η συντριπτική επίδραση που υποτίθεται πως η δεύτερη ασκεί στην πρώτη είναι απλώς microια κίνηση στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου συλλογιστικού σχήmicroατος σκοπός της οποίας είναι ακριβώς η microείωση του κύρους της διαλέκτου αφού η διάλεκτος microπορεί πλέον ως κυπροαγγλική ή ως αγγλοκυπριακή πολύ πιο εύκολα να τοποθετείται ε κ τ ό ς έξω από το πλαίσιο της ελληνικής γλώσσας της κ ο ι ν ή ς γλώσσας

3 Η υπερβολή της αυτονοmicroίας Το ερώτηmicroα που microένει να microας απασχολήσει για την ολοκλήρωση του επιχειρήmicroατός microας είναι πώς η σχέση της γλωσσικής διmicroορφίας η οποία όπως είδαmicroε είναι microια σχέση κατ αρχάς συmicroπληρωmicroατική κοινή και διάλεκτος συmicroπληρώνουν η microία την άλλη στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου γλωσσικού καταmicroερισmicroού πώς αυτή η συmicroπληρωmicroατική σχέση καταλήγει σε επίπεδο κύρους στο επίπεδο των αντιλήψεων ή της ιδεολογίας να εκφράζεται ως σχέση αντίθεσης να εκφράζεται ανταγωνιστικά

Η συλλογική αίσθηση και οι αντιλήψεις γύρω από αυτήν ότι η microία ποικιλία είναι εντός η κοινή νέα ελληνική είναι εντός η άλλη είναι εκτός η κυπριακή

38 Κατά το 1995-96 περίπου 48 των Κυπρίων σπούδαζαν σε αγγλόφωνα πανεπιστήmicroια 28

στην Αγγλία και 197 στις ΗΠΑ Επιπλέον το 57 περίπου όσων φοιτούσαν σε διάφορα ανώτερα ιδρύmicroατα στην Κύπρο είχαν ως γλώσσα διδασκαλίας την αγγλική Τα ποσοστά αυτά ίσως έχουν microειωθεί κάπως microε την ίδρυση του ελληνόφωνου Πανεπιστηmicroίου Κύπρου (1992) Όσον αφορά στη γλώσσα της νοmicroοθεσίας το άρθρο 189 του Κυπριακού Συντάγmicroατος (1960) όριζε περίοδο 5 ετών για τη microετάφραση των νόmicroων στα ελληνικάmiddot η προθεσmicroία αυτή όmicroως παρατάθηκε επ αόριστον microε το Νόmicroο 511965 Αντλώ τα στοιχεία αυτά από την αδηmicroοσίευτη εργασία της ΜΚαρυολαίmicroου From linguistic liberalism to legal regulation Τhe Greek language in Cyprusmiddot βλ Επίσης La communauteacute 142- 154 Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι ακόmicroα και περιγραφές που διεκτραγωδούν τη χρήση της αγγλικής επικαλούνται το γεγονός ότι πολλοί Κύπριοι δεν ξέρουν αγγλικάmiddot βλ Σ Παύλου όπ 23 κε 43 κε Για επιδράσεις της Αγγλικής στην Κυπριακή διάλεκτο βλ A N Papapavlou Language Contact and Lexical Borrowing in the Greek Cypriot Dialect Sociolinguistic and Cultural Implications Athens Grivas 1994

- 23 -

είναι εκτός δεν είναι παρά η ι δ ε ο λ ο γ ί α τ η ς α υ τ ο ν ο micro ί α ς στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή της εργασίας microας Το αυτονόητο της αυτονοmicroίας της κοινής δηmicroιουργεί σε συνθήκες γλωσσικής διmicroορφίας του τύπου κοινής-διαλέκτου το κάθε άλλο παρά αυτονόητο της αυτονοmicroίας της διαλέκτουmiddot η αυτονοmicroία της κοινής νέας ελληνικής δίνει την εντύπωση αυτονοmicroίας της κυπριακής διαλέκτου από την οποία διακρίνεται στη χρήση Έτσι κάθε προσπάθεια υπεράσπισης της κυπριακής στο πλαίσιο microιας ούτως ή άλλως υπαρκτής γλωσσικής διmicroορφίας εκλαmicroβάνεται ως απόπειρα αυτονόmicroησης της κυπριακής Γράφει σχετικά ο Κύπριος γλωσσολόγος Μενέλαος Χριστοδούλου

Η κυπριακή διάλεκτος προβάλλεται σήmicroερον κοινωνικώς εν Κύπρω ως ανωτέρα και αυτής της κοινής γλώσσης (28-8-90)

[924] Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος ήτις έmicroενε πριν εις τα λαϊκά στρώmicroατα ανήλθεν εις την νέαν κυπριακήν κοινωνίαν Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος όπως χρησιmicroοποιούσιν αυτήν οι Κύπριοι αρχίζει να λειτουργεί ως γλώσσα (23-1-92)39

Και δεν είναι τυχαίο ότι ο Γεώργιος Μπαmicroπινιώτης ξεκινά την οmicroιλία του για την Ελληνική γλώσσα στην Κύπρο σήmicroερα (1993) αντικρούοντας εκείνους που θέτουν ζήτηmicroα χρήσης της κυπριακής διαλέκτου ως επίσηmicroης γραπτής και προφορικής γλώσσας40 πολεmicroώντας δηλ ανεmicroόmicroυλους Εξ όσων γνωρίζω ουδείς ούτε καν ο Νεοκυπριακός Σύνδεσmicroος δεν έχει θέσει επισήmicroως τέτοιο ζήτηmicroα41

39 Αντλώ τα παραθέmicroατα από την Καρυολαίmicroου La communautegrave sociolinguistique Chypriote

Grecque όπ σσ 306-307 αλλά τα αποκαθιστώ στην αρχική τους microορφήmiddot για microια νεότερη έκφραση αυτής της αντίληψης βλ Μ Χριστοδούλου Η επίσηmicroος γλώσσα των Κυπρίων Ο Φιλελεύθερος 7-4-97 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η οmicroιλία του Μ Χριστοδούλου Κοινή γλώσσα και διάλεκτος στο Η διχόνοια η ελληνική γλώσσα και η κυπριακή διάλεκτος (∆ιαλέξεις Λαϊκού Πανεπιστηmicroίου 5) Λευκωσία ∆ήmicroος Λευκωσίας 1997 247-275 όπου έmicromicroεσα οmicroολογείται η αποτυχία των προσπαθειών του Κύπριου γλωσσολόγου για στήριξη της κοινής γλώσσας σε βάρος της διαλέκτου

40 Ελλάδος φθόγγον χέουσα όπ 4

41 Υπάρχουν microόνο υποψίες αναφοράς στην κυπριακή ως ανεξάρτητη γλώσσα Βλ λχ Α Πόλλις laquoΜακροπρόθεσmicroες προοπτικές επιβίωσης της Κυπριακής ∆ηmicroοκρατίαςraquo ∆ιαστάσεις των Ελληνοτουρκικών σχέσεων Αιγαίο-Κύπρος Επιστηmicroονικό Συmicroπόσιο του Ιρδύmicroατος Μεσογειακών Μελετών Αθήνα Ίδρυmicroα Μεσογειακών Μελετών 1986 105 laquoΗ κυπριακή γλώσσα η ιστορική παράδοση και κουλτούρα microπορεί να θεωρηθούν ως στοιχεία της κυπριακής κοινωνικής πραγmicroατικότητας στα οποία microπορεί να βασιστεί microια κυπριακή συνείδηση και στη συνέχεια microια κυπριακή εθνότηταraquo Πβ επίσης Α Παναγιώτου laquoΤο χαmicroόγελο της στετέςraquo εφ Χαραυγή (10-2-1994 και 17-2-1994) Πρέπει να σηmicroειώσουmicroε πάντως ότι microε την καχυποψία που έχει δηmicroιουργήσει η στάση ενίσχυσης της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο κάθε συmicroπαθητική αναφορά στη διάλεκτο αξιολογείται ως προσπάθεια αυτονόmicroησής της Σχετικά microε τη διάδοση του κυπριωτισmicroού (προϋπόθεση για την ύπαρξη του οποίου είναι να παραmicroένει σε λανθάνουσα κατάσταση) στο επίπεδο της νοοτροπίας microάλλον παρά της ιδεολογίας βλ C V Mavratsas National identity and

- 24 -

Αυτό που ισχυρίζοmicroαι λοιπόν είναι ότι η προάσπιση της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο η αντίληψη ότι η κοινή πρέπει να έχει γενικευmicroένη χρήση πέρα και έξω από το πλαίσιο της διmicroορφίας στο οποίο εντάσσεται microαζί microε την κυπριακή η ενοποιητική αντίληψη της κοινής αυτή είναι που γεννάει την αντίληψη ότι η κυπριακή είναι ή θέλει να είναι microια ξεχωριστή γλώσσα την αντίληψη [925] δηλ της αυτονόmicroησης της κυπριακής από την κοινή Επαναλαmicroβάνω η ε ν ο π ο ι η τ ι κ ή α ν τ ί λ η ψ η τ η ς κ ο ι ν ή ς ε ί ν α ι α υ τ ή π ο υ χ ρ η σ ι micro ο π ο ι ε ί ω ς π ρ ό σ χ η micro α τ η ν α ξ ί ω σ η α υ τ ο ν ό micro η σ η ς τ η ς κ υ π ρ ι α κ ή ς αφού εκ των πραγmicroάτων σε περιστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας η διάλεκτος δεν microπορεί να λειτουργήσει αυτόνοmicroα

4 Η δηmicroοτική ως καθαρεύουσα Τα ίδια κριτήρια microε τα οποία αναγνωρίζουmicroε την καθαρεύουσα ως υψηλή και τη δηmicroοτική ως χαmicroηλή ποικιλία του ελληνικού γλωσσικού ζητήmicroατος microάς επέτρεψαν στην Κύπρο να αναγνωρίσουmicroε τη δηmicroοτική ή microάλλον τη νόmicroιmicroη κληρονόmicroο της την κοινή νεοελληνική ως υψηλή ποικιλία ένα είδος καθαρεύουσας microια γλώσσα που ακόmicroη κι αν δεν θεωρηθεί τεχνητή δεν είναι πάντως φυσική γλώσσα κανενός Κυπρίου

Η δυνατότητα της δηmicroοτικής να παίζει το ρόλο microιας υψηλής ποικιλίας δεν είναι παρά η δυνατότητα που επίmicroονα και για πολλά χρόνια διεκδίκησε ο δηmicroοτικισmicroός είναι η δυνατότητα που διεκδικεί κάθε κοινή τυποποιηmicroένη γλώσσα στο microέτρο που η κοινή γλώσσα είναι και γλώσσα και πρότυπο είναι microια διάλεκτος microεταξύ ίσων ίσως λίγο πιο ίση από τις άλλες είναι όmicroως και ο κανόνας που κρίνει τις άλλες διαλέκτους και microε τον οποίο χωρίζουmicroε αυτό που είναι σωστό από αυτό που είναι λάθος και ταυτοχρόνως αυτό που είναι όλων από αυτό που είναι λίγων Στην Κύπρο η κοινή γλώσσα η γλώσσα όλων αναγκάζεται να συνυπάρχει microε microία από τις διαλέκτους microια γλώσσα λίγων την οποία χρειάστηκε να αποκλείσει για να οριστεί ακριβώς ως πρότυπο πέρα και πάνω από διαλέκτους

Βέβαια αυτή τη γλώσσα-πρότυπο αυτή την επίσηmicroη καθαρεουσιάνικη δηmicroοτική ή microάλλον αυτή τη δηmicroώδη καθαρεύουσα θα τη microάθουν και θα τη χρησιmicroοποιούν microε ελάχιστες αποκλίσεις όλοι οι Κύπριοι και κατά τούτο όπως είδαmicroε η υψηλή ποικιλία στην Κύπρο διαφέρει από την καθαρεύουσα του γλωσσικού ζητήmicroατος ∆εν υπήρχε αmicroφιγλωσσία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος Στην Κύπρο ανάmicroεσα σ αυτόν που δεν ξέρει και σ αυτόν που ξέρει την υψηλή γλώσσα δεν θα microεσολαβήσει ο αιτησιογράφος ή ο γραmicromicroατικός του χωριού θα microεσολαβήσει ο εκπαιδευτικός του δηmicroόσιου σχολείου

consciousness in everyday life towards a sociology of knowledge of Greek-Cypriot nationalism Nations and Nationalism 5(1) 1999 91-104

- 25 -

[926] Μπορούmicroε όmicroως να microιλάmicroε για γλωσσικό ζήτηmicroα στην Κύπρο

Μια κατάσταση διγλωσσίας όπως την ορίσαmicroε microπορεί να θεωρείται εντελώς φυσιολογική και να microη γεννά γλωσσικό ζήτηmicroα Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε όταν οι συνθήκες της διγλωσσίας (διmicroορφίας) γίνονται αντιληπτές από microια ικανή microερίδα του πληθυσmicroού ως συνθήκες προς διαπραγmicroάτευση και αντιπαράθεση Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε λοιπόν όταν δύο ακόmicroη συνθήκες ισχύουν

1 Οι πνευmicroατικές ελίτ της δίγλωσσης κοινότητας αντιλαmicroβάνονται τη σχέση ανάmicroεσα στις δύο γλωσσικές ποικιλίες ως σχέση όχι συmicroπληρωmicroατική αλλά αντιθετική προπαγανδίζουν την αντίληψη ότι η microία από τις δύο γλώσσες είναι καλύτερη σωστότερη ωραιότερη από την άλλη Εκφράζουν την αντίθεση αυτή microε εξωγλωσσικούς όρους microε όρους δηλαδή αισθητικούς ηθικούς κοινωνικοπολιτικούς ιδεολογικούς Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα υπάρχει όταν ακριβώς παύει να είναι στενά γλωσσικό όταν ιδεολογικοποιείται όταν γίνεται πεδίο παρέmicroβασης της microιας ή της άλλης κρατικής πολιτικής ανάλογα microε τις προσβάσεις της microιας ή της άλλης ελίτ στο κράτος και στην εκπαίδευση

2 Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα δεν νοείται επίσης χωρίς αγώνες για κυριαρχία Στη διάρκεια ενός γλωσσικού ζητήmicroατος η microία από τις δύο γλώσσες θα τείνει να κυριαρχήσει επί της άλλης διεκδικώντας microε όλο τον γλωσσικό και ιδεολογικό της εξοπλισmicroό τα πεδία χρήσης στα οποία η άλλη ειδικεύεται Αυτή η τάση κυριαρχίας microπορεί να ενισχύεται microε επίσηmicroη κρατική παρέmicroβαση (ή και microε επίσηmicroη έλλειψη παρέmicroβασης)

Στη σύντοmicroη αυτή εργασία δεν είχαmicroε τη δυνατότητα να εξετάσουmicroε εάν οι δύο αυτές πρόσθετες συνθήκες πληρούνται στην Κύπρο σήmicroερα ∆ιαπιστώσαmicroε όmicroως ότι η κοινή γλώσσα δεν είναι απλώς το κυριακάτικο ρούχο των Κυπρίων ∆εν συmicroπληρώνει απλώς τη λειτουργία της διαλέκτου αλλά εισάγει στη γλωσσική κοινότητα της Κύπρου microιαν αντίθεση προς τη διάλεκτο αντίθεση που υπονοmicroεύει την αρχική συmicroπληρωmicroατική τους σχέση και εκφράζεται ενίοτε microε όρους έντονα ιδεολογικούς

Στην Κύπρο σήmicroερα κυρίαρχο παραmicroένει το ιδεολογικό ρεύmicroα που προβάλλει και θέλει να επιβάλει τον ενοποιητικό ρόλο της κοινής νέας [927] ελληνικής Η κοινή στην Κύπρο δεσmicroεύει τη δηmicroόσια επίσηmicroη συλλογική έκφραση Από την καταξιωmicroένη αυτή θέση η ανάπτυξη microιας ιδεολογίας προάσπισης και επέκτασης των πεδίων χρήσης της κοινής microπορεί να οδηγήσει σταδιακά και στην οριστική επικράτησή της42 Ενδέχεται δηλαδή το laquoγλωσσικό ζήτηmicroαraquo της Κύπρου να λυθεί 42 Μοναδική περίπτωση για την οποία ο Ferguson προβλέπει καθιέρωση της υψηλής ποικιλίας

σε microια διmicroορφική κοινότητα είναι όταν η υψηλή αυτή ποικιλία είναι η κοινή γλώσσα και microιας άλλης γλωσσικής κοινότητας η οποία παρουσιάζεται να περιλαmicroβάνει την πρώτη (Ferguson Diglossia όπ 248)

- 26 -

προτού υπάρξει

Η ιδιόmicroορφη περίπτωση της Κύπρου επιβάλλει πάντως ορισmicroένες αλλαγές στις ιδεολογικές microας συνήθειες Αναγνωρίζουmicroε όλοι την κοινή νεοελληνική ως προϊόν τερmicroατισmicroού του γλωσσικού ζητήmicroατος στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο ως νόmicroιmicroη δηλαδή αν και microετριοπαθή κληρονόmicroο της πάλαι ποτέ χαmicroηλής ποικιλίας της δηmicroοτικής Αυτό το κληροδοτηmicroένο χαmicroηλό προφίλ της κοινής γλώσσας microάς εmicroποδίζει να την αναγνωρίσουmicroε ως υψηλή ποικιλία στη δίγλωσση Κύπρο να την αναγνωρίσουmicroε δηλαδή ως ποικιλία επιβεβληmicroένη και εν microέρει τεχνητή ως microία άλλη καθαρεύουσα

Ένα από τα σηmicroαντικότερα επιχειρήmicroατα των δηmicroοτικιστών εναντίον της καθαρεύουσας επικαλείται το αναmicroφισβήτητο γεγονός ότι η καθαρεύουσα σε όλες τις microορφές της ήταν πάντοτε microια γλώσσα τεχνητή που microπορεί να την έγραψαν πολλοί αλλά ποτέ κανένας δε τη microίλησε αντίθετα η δηmicroοτική ήταν και παρέmicroεινε γλώσσα απολύτως φυσική η γλώσσα του λαού γλώσσα όλων

Το ισχυρότατο αυτό επιχείρηmicroα εναντίον της καθαρεύουσας αποδεικνύεται microάλλον αδύναmicroο επιχείρηmicroα υπέρ της δηmicroοτικής Αν η καθαρεύουσα δεν ήταν πραγmicroατική γλώσσα η δηmicroοτική πάντως ήταν κ α ι γ λ ώ σ σ α κ α ι π ρ ό τ υ π ο το πρότυπο που κυριάρχησε στη διαδικασία τυποποίησης της γλώσσας που σήmicroερα ονοmicroάζουmicroε νεοελληνική ή κοινή νεοελληνική Το πρότυπο αυτό δεν microπορούσε παρά να είναι όφειλε να είναι τεχνητό (ή τεχνικό σύmicroφωνα microε την προσεκτικότερη διατύπωση του Μανόλη Τριανταφυλλίδη) [928] προκειmicroένου να ανταποκριθεί στις ανάγκες του δηmicroόσιου κυρίως βίου και του γραπτού κυρίως λόγου

Όρους όπως λαϊκή γλώσσα ζωντανή γλώσσα φυσική γλώσσα όλοι χαρακτηρισmicroοί που αποδόθηκαν στη δηmicroοτική πρέπει λοιπόν να microάθουmicroε να τους σκεφτόmicroαστε microε τρόπο λιγότερο απόλυτο Είναι όροι διαβαθmicroίσιmicroοι και σχετικοί δεν ορίζονται χωρίς τα αντίθετά τους Όπως ακριβώς οι όροι καθαρεύουσα και δηmicroοτική αν ο ένας αποτελεί αναχρονισmicroό αναχρονισmicroό αποτελεί και ο άλλος

Σήmicroερα θα microπορούσαmicroε ακόmicroη σχεδόν ταυτολογικά να ορίσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηmicroα στήριξης της δηmicroοτικής Σ αυτή την περίπτωση ας περιmicroένουmicroε απλώς να επεκταθεί η χρήση της κοινής γλώσσας εκεί όπου τώρα χρησιmicroοποιείται η διάλεκτος Θα ήταν αυτή microια δεύτερη νίκη της δηmicroοτικής η οριστική της νίκη Θα microπορούσαmicroε όmicroως να θεωρήσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηση υπεράσπισης της χαmicroηλής φυσικής ποικιλίας της λαϊκής γλώσσας Σ αυτή την περίπτωση θα πρέπει να φανταστούmicroε έναν δηmicroοτικισmicroό που θα αναλάmicroβανε να προασπίσει τη διάλεκτο από την επεκτατική εξάπλωση της ίδιας της δηmicroοτικής

- 3 -

περιπτώσεις ας το πούmicroε έτσι αλλάζει στην αντίληψη των οmicroιλητών ο λόγος διαλέκτουγλώσσας (συmicroβολικά χψ χζ όπου ο λόγος χψ διαβάζεται ως η χ είναι διάλεκτος της γλώσσας ψ) Οmicroοίως η αίσθηση της ετερονοmicroίας microπορεί να προκληθεί και σταδιακά να επεκταθεί όπως συνέβη microε τη σκωτσέζικη οι οmicroιλητές της οποίας απέκτησαν στη [900] διάρκεια των τελευταίων δύο αιώνων microόλις την αίσθηση ότι microιλούν microια διάλεκτο της αγγλικής (χχ χψ) Είναι επίσης δυνατόν να καλλιεργηθεί η αντίθετη αίσθηση της αυτονοmicroίας όπως πάλι συmicroβαίνει microε τη σκωτσέζικη αλλά στις microέρες microας πια που παρατηρείται microαζί microε κάποια έξαρση του σκωτσέζικου εθνικισmicroού microια τάση αυτονόmicroησης της διαλέκτου (χψ χχ)

Στο ερώτηmicroα λοιπόν αν η τάδε γλωσσική ποικιλία είναι γλώσσα ή διάλεκτος και αν διάλεκτος ποιας γλώσσας microια πρώτη απάντηση της γλωσσολογίας είναι έτσι είναι αν έτσι νοmicroίζετε

Η απάντηση αυτή δεν δηλώνει αδιαφορία ούτε περιγραφική ουδετερότητα ούτε βεβαίως αφέλειαmiddot σηmicroαίνει απλώς ότι ένας αmicroιγώς γλωσσολογικός γραmicromicroατικός ορισmicroός της σχέσης διαλέκτου-γλώσσας και microάλιστα κατηγορικός θα ήταν ανεπαρκής ακριβώς επειδή δεν θα λάβαινε υπόψη του τις αντιλήψεις των ίδιων των οmicroιλητών για τη σχέση αυτή Όταν κάποιος δείχνει microε το δάκτυλο να το πούmicroε έτσι αυτήν ή εκείνη τη διάλεκτο ή γλώσσα ο γλωσσολόγος κοιτάζει σαν τα παιδιά το δάχτυλο ∆ιότι εκεί που του δείχνουν ο γλωσσολόγος δεν βλέπει τη microια ή την άλλη διάλεκτο της microιας ή της άλλης γλώσσας βλέπει microάλλον ένα διαλεκτικό συνεχές απειροελάχιστες διαβαθmicroίσεις microια αλυσίδα οmicroοιοτήτων και διαφορών που microόνο αυθαίρετα δηλ δείχνοντας microπορούν να ταξινοmicroηθούν2 Ένα το κρατούmicroενο λοιπόν το ζήτηmicroα της αυτονοmicroίας ή της ετερονοmicroίας microιας διαλέκτου είναι ζήτηmicroα σε κάποιο βαθmicroό ι δ ε ο λ ο γ ι κ ό Η παρατήρηση αυτή δεν σηmicroαίνει ότι η ετερονοmicroία των διαλέκτων καθορίζεται πάντοτε και εντελώς αυθαίρετα Κάθε άλλο ∆εν θα microπορούσαmicroε βέβαια να ισχυριστούmicroε ότι η κυπριακή δ ε ν είναι ελληνική διάλεκτος Θα χρειαστεί πάντως να σχολιάσουmicroε λίγο αργότερα ορισmicroένες απόψεις σύmicroφωνα microε τις οποίες η κυπριακή διάλεκτος έχει αφελληνισθεί έχει αγγλοποιηθεί ή εκτουρκιστεί Οι απόψεις αυτές που δεν έχουν επιστηmicroονικό έρεισmicroα δεν αφορούν στην ουσία [901] την κυπριακή διάλεκτο ή τις επιδράσεις που έχει δεχτεί από τα τουρκικά ή εξακολουθεί να δέχεται από τα αγγλικά αλλά microάλλον και microη microας φαίνεται παράξενο τη σχέση της κυπριακής διαλέκτου microε την κ ο ι ν ή ν έ α ε λ λ η ν ι κ ή Αλλά αυτά γι αργότερα 2 Μπορούmicroε εύκολα να καταλάβουmicroε την έννοια του διαλεκτικού συνεχούς microε το εξής

αντιληπτικό πείραmicroα ας πούmicroε ότι καταγράφουmicroε ενδεχοmicroένως ακολουθώντας τις υποδείξεις των ειδικών διαλεκτολόγων και κοινωνιογλωσσολόγων ένα κοmicromicroάτι όσο κρίνεται microεγάλο συνεχούς λόγου ενός Κυπρίου Πού σταmicroατάνε τα κυπριακά και πού αρχίζουν τα ελληνικά στο κοmicromicroάτι που έχουmicroε καταγράψει

- 4 -

Ούτε θα microπορούσαmicroε βέβαια να ισχυριστούmicroε ότι η κυπριακή αποτελεί ανεξάρτητη γλώσσα Πρόκειται για προφορικό κυρίως ιδίωmicroα που δεν έχει υποστεί τις διαδικασίες της κωδικοποίησης και της τυποποίησης (στις οποίες περιλαmicroβάνονται ο αυστηρός καθορισmicroός ορθογραφίας η συγγραφή γραmicromicroατικής και λεξικού η καλλιέργεια πολλαπλών επιπέδων λόγου η εκπαιδευτική καθιέρωση κά) Μπορούmicroε όmicroως και το νόηmicroα αυτό οπωσδήποτε το είχε η παρατήρηση για τον ιδεολογικό προσδιορισmicroό των εννοιών αυτονοmicroία-ετερονοmicroία να φ α ν τ α σ τ ο ύ micro ε την κυπριακή να υποβάλλεται σε τέτοιες διαδικασίες Οποιαδήποτε διάλεκτος θα microπορούσε ν ακολουθήσει την οδό της αυτονόmicroησης

Ας κρατήσουmicroε αυτή την έmicroφαση στο θα microπορούσε για να δούmicroε γιατί η κυπριακή δ ε ν micro π ο ρ ε ί Ας εξετάσουmicroε τι συmicroβαίνει όταν microια διάλεκτος όπως η κυπριακή αναγνωρισmicroένα ετερόνοmicroη και από τους οmicroιλητές της και από τους γλωσσολόγους βρίσκεται να συγκατοικεί microε την κοινή γλώσσα ως κοmicromicroάτι της οποίας αναγνωρίζεται Ποια είναι λοιπόν η σχέση της κυπριακής διαλέκτου microε την κοινή νέα ελληνική στη γλωσσική κοινότητα της Κύπρου σήmicroερα

2 Γλωσσική διmicroορφία Το 1959 ο κοινωνιογλωσσολόγος Charles Ferguson δηmicroοσιεύει στο περιοδικό Word microια microελέτη που έmicroελλε να ασκήσει τεράστια επίδραση εγκαινιάζοντας ένα ολόκληρο πεδίο ερευνών Πρόκειται για τη microελέτη του Diglossia3 O αντιδάνειος αυτός όρος (στα γαλλικά πρωτοκαθιερώθηκε από τον Ψυχάρη) για να διαφοροποιηθεί από τον όρο διγλωσσία (που συνήθως αποδίδει το bilingualism) microεταφράζεται ποικιλότροπα στα ελληνικά ως διmicroορφία διφυΐα διπλογλωσσία Θ ακολουθήσουmicroε την πρώτη εκδοχή διmicroορφία αφού ο Ferguson επέmicroενε microε τον όρο αυτό να [902] διακρίνει ποικιλίες της ίδιας γλώσσας4 αν και ο όρος διγλωσσία που αποφεύγεται για ιδεολογικούς κυρίως λόγους θα microπορούσε να microας φανεί εξίσου αν όχι περισσότερο διαφωτιστικός

Μία από τις περιπτώσεις που microελέτησε ο Ferguson είναι αυτή της καθαρεύουσας και της δηmicroοτικής στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος Τη σηmicroειώνουmicroε χωριστά γιατί θα microας χρησιmicroεύσει ως αναλογία

Τι είναι αυτό που ανακαλύπτει ο Ferguson και κάνει το άρθρο του τόσο διάσηmicroο Όπως ο ίδιος λέει σε microια κατοπινή απολογιστική microελέτη του αυτό που ήθελα να περιγράψω είναι περιστάσεις όπου η επίσηmicroη γλώσσα της κοινότητας είναι γλώσσα που κανείς δεν microπορεί να τη microιλήσει χωρίς να καταβάλει ιδιαίτερη προσπάθεια και

3 Ch Ferguson Diglossia Word 15 (1959) 325-340 αναδηmicroοσιευmicroένο στο Language and

Social Context επιmicro P Giglioli Penguin Books 232-251 όπου και οι παραποmicroπές

4 Βλ Ch Ferguson Diglossia revisited στο Studies in diglossia επιmicro A Hudson Southwest Journal of Linguistics 101 (1991) 223

- 5 -

κανείς δεν τη χρησιmicroοποιεί στην καθηmicroερινή συνοmicroιλία5 Αυτή τη γλώσσα που δεν microιλιέται αβίαστα και δεν εκφέρεται σε ανεπίσηmicroες περιστάσεις ο Ferguson την ονοmicroάζει υψηλή ποικιλία Για τις ανάγκες της καθηmicroερινής επικοινωνίας αντίθετα χρησιmicroοποιείται στις περιπτώσεις γλωσσικής διmicroορφίας microια διαφορετική χαmicroηλή ποικιλία

Είναι σηmicroαντικό τονίζει ο Ferguson οι οmicroιλητές να αντιmicroετωπίζουν τις δύο αυτές ποικιλίες ως microορφές της ίδιας γλώσσας6

Oι γεωγραφικές διάλεκτοι τώρα αναγνωρίζονται αυτονόητα ως micro ο ρ φ έ ς γλώσσας Παρ όλα αυτά επιmicroένει ο Ferguson η χαmicroηλή ποικιλία δεν microπορεί να είναι γεωγραφική διάλεκτος ∆ιότι αυτό που καθορίζει αν ο οmicroιλητής θα επιλέξει την υψηλή ή τη χαmicroηλή ποικιλία δεν είναι παρά microόνον συmicroπτωmicroατικά ο γεωγραφικός χώρος στον οποίο βρίσκεται αυτό που κυρίως καθορίζει τη γλωσσική του επιλογή είναι η π ε ρ ί σ τ α σ η της επικοινωνίας στην οποία συmicromicroετέχει7 Παρά ίσως και χάρι σ αυτήν την τελευταία επιφύλαξη του Ferguson άποψή microας είναι ότι η κυπριακή διάλεκτος και η κοινή νέα ελληνική στην Κύπρο σήmicroερα βρίσκονται σε σχέση γλωσσικής [903] διmicroορφίας σε σχέση δηλ παρόmicroοια όχι όmicroοια micro αυτήν microεταξύ δηmicroοτικής και καθαρεύουσας Η κοινή νέα ελληνική είναι στην Κύπρο ένα είδος καθαρεύουσας που microπορεί να microην ηχεί τεχνητά όταν προέρχεται από χείλη και χέρια ελλαδιτών όmicroως την ιδιαίτερη προσπάθεια που πρέπει να καταβάλουν για να τη χρησιmicroοποιήσουν laquoσωστάraquo στον γραπτό και στον προφορικό λόγο οι Κύπριοι εύκολα την αντιλαmicroβανόmicroαστε

Για ν αποδείξουmicroε τον ισχυρισmicroό microας πρέπει ν ακολουθήσουmicroε την οδό της επιστήmicroης που επιβάλλει την εφαρmicroογή δοκιmicroασmicroένων κριτηρίων ταξινόmicroησης στα δεδοmicroένα που παρέχει η εmicroπειρία Αυτός άλλωστε είναι και ο microόνος τρόπος ν αποφύγουmicroε την αδιέξοδη ιδεολογικοποίηση του ζητήmicroατος που microας απασχολεί

21 Κριτήρια Ποια είναι λοιπόν τα κριτήρια της διmicroορφίας (laquoδιγλωσσίαςraquo)8

5 Όπ 218

6 Όπ 223

7 Όπ 222

8 Τα κριτήρια που εφαρmicroόζουmicroε είναι αυτά που προτείνει ο Ferguson στην ιδρυτική εργασία του Diglossia όπ Η microελέτη της διmicroορφίας έχει στραφεί προς ποικίλες κατευθύνσεις τα νεότερα χρόνια σηmicroασία για το επιχείρηmicroά microας πάντως έχει η αναγνώριση ότι το σύνολο των κριτηρίων του Ferguson θεωρείται ένα από τα ισχυρότερα λχ στο αναθεωρηmicroένο σύστηmicroα ταξινόmicroησης που προτείνει ο J Fishman (βλ παρακάτω) η περίπτωση κοινής και διαλέκτου αποτελεί σχεδόν αυτονόητα microια περίπτωση διmicroορφίας Σχετικά microε την εξέλιξη των ερευνών

- 6 -

Κριτήριο 1 Για να microιλήσουmicroε για διmicroορφία οι δύο ποικιλίες υψηλή και χαmicroηλή (πρέπει να) διαφέρουν σηmicroαντικά στο λεξιλόγιο τη φωνολογία τη γραmicromicroατική χωρίς όmicroως υπενθυmicroίζω να microπορούν να θεωρηθούν ξεχωριστές γλώσσες

Η Κυπριακή πράγmicroατι διαφέρει σηmicroαντικά από την κοινή στο λεξιλόγιο και microε φθίνουσα απόκλιση σε όλα τα επίπεδα γραmicromicroατικής ανάλυσης στη φωνολογία στη microορφολογία στη σύνταξηmiddot παρά ταύτα πρόκειται για microια ετερόνοmicroη ποικιλία της ελληνικής9 [904]

για τη διmicroορφία βλ A Hudson Diglossia A Bibliographic Review Language in Society 21 (1992) 611-674

9 O Ν Κοντοσόπουλος (∆ιάλεκτοι και ιδιώmicroατα της νέας ελληνικής Αθήνα 21994 σσ 3 20) παρουσιάζει την κυπριακή ως ιδίωmicroα και καταχρηστικά ως διάλεκτο Κατάχρηση στο σηmicroείο αυτό γίνεται microάλλον από τον Κοντοσόπουλο H γλωσσική ετερονοmicroία παρουσιάζεται ως εγγενές γνώρισmicroα της κυπριακής οφείλουmicroε ν αναγνωρίσουmicroε πάντως ότι εν microέρει τουλάχιστον προκύπτει από το είδος της συγκριτικής περιγραφής που συνήθως επιχειρεί η διαλεκτολογία όπου το πρότυπο το παρέχουν οι τύποι της κοινής ενώ οι διαλεκτικοί τύποι ορίζονται ως αποκλίσεις Η παρατήρηση αυτή αφορά και στη νεωτερική χρήση της γενετικής γραmicromicroατικής στην περιγραφή της διαλέκτου Ετσι σύmicroφωνα microε τον B Newton Stylistic levels in Cypriot Greek Mediterranean Language Review 1 (1983) 56 demotic forms serve as the phonological input to general Cypriot and this in turn provides the input to the local dialectsmiddot πβ του ίδιου Cypriot Greek Its Phonology and Inflections The Hague Mouton 1972 σχετικά microε underlying forms ιδιαίτερα κεφ 5 εννοείται ότι οι underlying forms είναι τύποι της κοινής Το κριτήριο της αmicroοιβαίας κατανόησης microεταξύ Κυπρίων και Ελλαδιτών που χρησιmicroοποιείται για να προσδώσει status ιδιώmicroατος στην κυπριακή είναι αναποτελεσmicroατικό αφού οι Κύπριοι λόγω ακριβώς της γλωσσικής διmicroορφίας χρησιmicroοποιούν την κοινή απευθυνόmicroενοι σε ελλαδίτες Για τον Ευ Πετρούνια Νεοελληνική γραmicromicroατική και συγκριτική (αντιπαραθετική) ανάλυση Α Θεσσαλονίκη University Studio Press 1984 184 δεν είναι σωστό να microιλάmicroε για διγλωσσική κατάσταση [διmicroορφία] στην περίπτωση πχ Κρητικών ή Κύπριων που τουλάχιστον όταν βρίσκονται στο νησί-τους δε νοιώθουν microειωmicroένοι να χρησιmicroοποιούν την τοπική διάλεχτο παρόλο που χρησιmicroοποιούν την Κοινή microε επισκέπτες από την άλλη Ελλάδα Για την επιστηmicroονική περιγραφή της κυπριακής αξεπέραστο παραmicroένει το έργο του Άγγλου γλωσσολόγου Brian Newton Εκτός από το βιβλίο του Cypriot Greek όπ βλ επίσης του ιδίου The Phonology of Cypriot Greek Lingua 18 (1967) 384-411middot Spontaneous Gemination in Cypriot Greek Lingua 20 (1968) 15-57middot Cypriot Greek Revisited Γλωσσολογία 2-3 (1983-1984) 137-147 Οι microελέτες του Newton που ακολουθούν τα πρότυπα της γενετικής γραmicromicroατικής κατόρθωσαν να θέσουν την κυπριακή διάλεκτο στο κέντρο των γλωσσολογικών αναζητήσεων της εποχής του Οι Κύπριοι συνάδελφοί του εξακολουθούν να τον αγνοούν επιδεικτικά Γεγονός είναι πάντως ότι οι microελέτες του Newton ολοκληρώθηκαν πριν από τον πόλεmicroο του 1974 που επέφερε δραστικές αλλαγές στο γλωσσογεωγραφικό χάρτη της Κύπρου και συνοδεύτηκε από σηmicroαντική αναδιάρθρωση των κοινωνικών δοmicroών λόγω της ραγδαίας οικονοmicroικής ανάπτυξης του νησιού Όσο η κυπριακή παραmicroένει microια ζωντανή διάλεκτος η microόνη της νεοελληνικής γλώσσας που διατηρείται όπως λέγεται ακmicroαία θα υπάρχει η ανάγκη microικροσκοπικών microελετών της αφιερωmicroένων στη γραmicromicroατική στη γεωγραφική και κοινωνική της διαφοροποίηση στις σχέσεις της microε άλλες γλώσσες όπως την αγγλική και την τουρκική που έπαιξαν και ενδέχεται να εξακολουθήσουν να παίζουν σηmicroαντικό ρόλο στο νησί αλλά και στη ζωντανή της σχέση microε την κοινή νέα ελληνική από την οποία λόγω ακριβώς της γενετικής της συγγένειας δέχεται τις σηmicroαντικότερες πιέσεις Τα έργα του Κ Χατζηιωάννου Ετυmicroολογικό λεξικό της οmicroιλούmicroενης κυπριακής διαλέκτου (Λευκωσία 1996) και Γραmicromicroατική της οmicroιλούmicroενης κυπριακής διαλέκτου (Λευκωσία 1999)

- 7 -

Κριτήριο 2 Η υψηλή διαφέρει από τη χαmicroηλή ποικιλία ως προς τον βαθmicroό τυποποίησης

Πράγmicroατι επίσηmicroη γλώσσα του κυπριακού κράτους είναι η κοινή νέα ελληνική δηλ η κωδικοποιηmicroένη τυποποιηmicroένη (στο πρότυπο της δηmicroοτικής) και καθιερωmicroένη ποικιλία της ελληνικής10 Για τη [905] διάλεκτο εννοείται δεν υπάρχουν χρηστικά λεξικά ή σύmicroβουλοι σωστής χρήσης ∆εν microπορούmicroε να φανταστούmicroε βιβλία του τύπου Πώς να γράφετε σωστά Κυπριακά ή Τα Κυπριακά για ξένους σε δέκα απλά microαθήmicroατα Πρόκειται κυρίως για προφορική ποικιλία της οποίας δεν υπάρχει καν ενιαίο σύστηmicroα γραφής στο ελληνικό αλφάβητο δηλ συmicroφωνηmicroένοι κανόνες ορθογραφίας Είναι χαρακτηριστικό ότι οι προτάσεις της Μόνιmicroης Επιτροπής Τυποποίησης Γεωγραφικών Ονοmicroάτων (στην πραγmicroατικότητα προτάσεις ενός ανθρώπου του Μενέλαου Χριστοδούλου) οι οποίες συχνά ρυθmicroίζουν τον τύπο που παραδίδει η λαϊκή χρήση προς την κατεύθυνση ενός υποτιθέmicroενου τύπου της κοινής προκάλεσαν και εξακολουθούν να προκαλούν λογοmicroαχίες στο κοινοβούλιο και στον κυπριακό Τύπο Αν οι προτάσεις αυτές απέδειξαν την αντίσταση στο πρότυπο τυποποίησης της κοινής απέδειξαν πάντως και την έλλειψη τυποποίησης

Κριτήριο 3 Υψηλή και χαmicroηλή ποικιλία σε περιπτώσεις γλωσσικής διmicroορφίας microαθαίνονται microε διαφορετικό τρόπο

Οι ψυχογλωσσολόγοι διακρίνουν την απόκτηση (acquisition) όπως την ονοmicroάζουν της microητρικής γλώσσας από το παιδί από την εκmicroάθηση (learning) microιας (δεύτερης) γλώσσας από τον ενήλικα Ενώ για την απόκτηση της microητρικής γλώσσας η απλή έκθεση του παιδιού στο γλωσσικό περιβάλλον microοιάζει κατά κάποιο τρόπο αρκετή σκεφτείτε πόσα λεξικά πόσες γραmicromicroατικές ασκήσεις και δασκάλους χρειαζόmicroαστε για να microάθουmicroε λχ αγγλικά Η χαmicroηλή ποικιλία αποκτάταιmiddot η υψηλή microαθαίνεται ακριβέστερα διδάσκεται-και-microαθαίνεται

Στην Κύπρο σήmicroερα σε όλες τις βαθmicroίδες της εκπαίδευσης διδάσκεται η κοινή νέα ελληνική η οποία απέκτησε πια και ανώτατο ίδρυmicroα Στο ζήτηmicroα της γλωσσικής παιδείας το εκπαιδευτικό σύστηmicroα της Κύπρου ακολουθεί σχεδόν τυφλά το αντίστοιχο της Ελλάδας ίδια microαθήmicroατα ίδιο περιεχόmicroενο ίδια βιβλία11 Τούτο

microπορούν να θεωρούνται ως πρώτες προσπαθειες ρ ύ θ micro ι σ η ς τηςmicroιας κυπριακής κοινής (βλ παρακάτω σηmicro26)

10 Το κυπριακό σύνταγmicroα του 1960 (άρθρο 3) καθιερώνει ως επίσηmicroες γλώσσες του κυπριακού κράτους την ελληνική και την τουρκική Η δεύτερη χρησιmicroοποιείται πλέον microόνο στην κατεχόmicroενη Κύπρο Κυρίως δύο γλωσσικές ποικιλίες χρησιmicroοποιούνται λοιπόν στην ελεύθερη Κύπρο σήmicroερα η επίσηmicroη κοινή νεοελληνική και η ανεπίσηmicroη κυπριακή διάλεκτος

11 Για τη χρήση της κοινής και της διαλέκτου στην εκπαίδευση βλ P K Persianis The Greek-Cypriot Educational Policy in Cyprus as an Expression of Conflict at the Political Cultural and Socio-Economic Levels Modern Greek Studies Yearbook 1011 (19941995) 89-116 ιδιαίτερα 101 κε

- 8 -

βεβαίως δεν σηmicroαίνει απαραιτήτως ότι η [906] ελληνική διδάσκεται-και-microαθαίνεται και όχι microαθαίνεται-και-διδάσκεται όπως θα συmicroφωνούσαmicroε ότι συmicroβαίνει τουλάχιστον στα αστικά κέντρα της Ελλάδας Η περίπτωση της Κύπρου είναι διαφορετική από την περίπτωση των laquoελλαδικώνraquo αστικών κέντρων όπου από φυσικούς οmicroιλητές η κοινή microαθαίνεται microε φυσικό ανεπίγνωστο τρόπο αποκτάται

Στο σηmicroείο αυτό απαραίτητες είναι λίγες εξηγήσεις Μια κοινή γλώσσα microπορούmicroε ως γνωστόν να την εξετάσουmicroε συγχρόνως από δύο σκοπιές microε δύο τρόπους ως διάλεκτο κατ αρχάς και ως πρότυπο (standard) στη συνέχεια Κοινή ή πρότυπη ονοmicroάζουmicroε συνήθως τη γλώσσα που έχει αναχθεί σε πρότυπο

Στην Κύπρο η κοινή γίνεται κατ αρχάς γνωστή ως πρότυπο ως ένα σύνολο laquoοδηγιώνraquo για τη σωστή χρήση της ελληνικής εν γένει Στα αστικά κέντρα της Ελλάδας αντίθετα η κοινή γίνεται κατ αρχάς γνωστή ως διάλεκτος και στη συνέχεια στην εκπαίδευση καλλιεργείται ως εκφραστικό πρότυπο Αντίθετα microε τον φυσικό ανεπίγνωστο τρόπο (της απόκτησης) συντελείται στην Κύπρο η εκmicroάθηση της κυπριακής διαλέκτου Η οποία ουδέποτε θα διδαχθεί ως πρότυπη

Η υψηλή ποικιλία λοιπόν η κοινή νέα ελληνική είναι στην Κύπρο πρόσθετη και επιβεβληmicroένη υπέρθετη12 microαθαίνεται πάντα microετά την απόκτηση της διαλέκτου microε τεχνητό τρόπο σταδιακά για τις ανάγκες κυρίως του γραπτού λόγου

Ας επιmicroείνουmicroε λίγο σ αυτό το σηmicroείο Τίνος πράγmicroατος είναι πρότυπο η κοινή γλώσσα Του γραπτού λόγου κυρίως Και η κοινή νέα ελληνική λοιπόν όπως κάθε laquoπρότυπηraquo (standard) ή laquoκοινήraquo γλώσσα microπορεί να θεωρείται κυρίως microία γραφόλεκτος13 Όmicroως microια τέτοια γραφόλεκτος microαθαίνεται δεν αποκτιέται είναι αmicroφίβολο αν κατακτιέται ποτέ Και πάντως είναι άστοχο να ταυτίζουmicroε microια γλώσσα microε τη γραπτή microορφή της14 [907]

12 Ο όρος είναι του Πετρούνια όπ 173 και microεταφράζει τον όρο του Ferguson superposed

variety

13 Σχετικά microε τον όρο αυτό βλ Ε Haugen Linguistics and Language Planning στο Sociοlinguistics Proceedings of the UCLA Sociolinguistics Conference 1964 επιmicro W Bright The Hague Mouton 1966 50-71

14 Πολλοί εκπαιδευτικοί έχουν την πεποίθηση ότι οι Κύπριοι microαθητές και φοιτητές δεν ξέρουν ελληνικά Την αντίληψη αυτή προκαλεί συνήθως η εmicroφάνιση διαλεκτισmicroών στα γραπτά των Κύπριων microαθητών λχ να εισάξει αντί να εισαγάγει τα παραπάνω αντί τα περισσότερα ευνοά αντί ευνοεί αδιάκριτη χρήση του τελικού -ν κλπ Τέτοιοι διαλεκτισmicroοί πρόχειρα και αστόχαστα χαρακτηρίζονται laquoλάθηraquo Οι εκπαιδευτικοί αυτοί φαίνεται να αγνοούν την αιτιολογία του φαινοmicroένου της λεξικής και γραmicromicroατικής παρεmicroβολής που δεν είναι άλλη από την ύπαρξη της διmicroορφίας Τα ελληνικά στην αντίληψή τους ταυτίζονται microε την κοινή τη γραφόλεκτο δηλ της ελληνικής και microάλιστα αυτή που χρησιmicroοποιείται για ακαδηmicroαϊκούς σκοπούς Ιδιαίτερη δυσκολία φαίνεται να αντιmicroετωπίζουν οι Κύπριοι microαθητές και στη χρήση των λόγιων στοιχείων της κοινής Είναι φυσικό η λόγια γλώσσα να αποτελεί για τον Κύπριο microαθητή ένα διπλά αποmicroακρυσmicroένο επίπεδο microια δεύτερη καθαρεύουσα Το λόγιο στρώmicroα της

- 9 -

Κριτήριο 4 Υψηλή και χαmicroηλή ποικιλία έχουν ξεχωριστές γραmicromicroατειακές παραδόσεις

Μάλιστα αν είχε νόηmicroα microια ποσοτική ήκαι ποιοτική σύγκριση θα λέγαmicroε ότι συνήθως η χαmicroηλή γραmicromicroατεία υπολείπεται της υψηλής Ας θυmicroηθούmicroε στο σηmicroείο αυτό ότι η πρώτη microεγάλη νίκη της δηmicroοτικής έγινε στη λογοτεχνία όταν microπόρεσε να πείσει ότι χρησιmicroοποιείται δόκιmicroα από άξιους τεχνίτες ότι υπερέχει

Κυπριακή και κοινή συνδέονται πράγmicroατι microε ξεχωριστές γραmicromicroατειακές παραδόσεις15 Ως γνωστόν την κυπριακή διάλεκτο microπορούmicroε να την παρακολουθήσουmicroε microέχρι τον 14ο αι χάρι στα γραπτά microνηmicroεία της τις Ασσίζες και αργότερα (στον 15ο αι) τα χρονικά του Μαχαιρά και του Βουστρωνίου Σήmicroερα λίγοι Κύπριοι ποιητές καλλιεργούν περιστασιακά έστω τη διάλεκτο Η προφορικότητα είχε πάντα ιδιαίτερη λειτουργικότητα στην ποίηση16

Η αίσθηση ωστόσο που φαίνεται να κυριαρχεί είναι ότι η υψηλή [908] ποίηση (η ποίηση για laquoελλαδικόraquo κρατικό βραβείο) δεν γράφεται στην κυπριακή όταν γράφεται αυτό συmicroβαίνει πάλι στο πλαίσιο ενός γλωσσικού καταmicroερισmicroού τις αρχές του οποίου όmicroως όπως microε κάθε τι στην ποίηση είναι δύσκολο να τις διατυπώσουmicroε microε ακρίβεια17

νεοελληνικής κοινής απωθείται διαρκώς στις άκρες της γλωσσικής συνείδησης του Κυπρίου γεγονός που εξηγεί όχι microόνο την παρατηρηmicroένη laquoδυσκολίαraquo αλλά και κάποια απέχθεια των Κυπρίων για τα λόγια στοιχεία ή ακόmicroη την τάση εξοmicroάλυνσής τους (laquoνα εισάξειraquo)

15 Υπάρχει η άποψη ότι καmicroία διάκριση δεν πρέπει να γίνεται microεταξύ ελληνικής και κυπριακής γραmicromicroατείας για το λόγο ότι καmicroία διάκριση δεν υφίσταται microεταξύ ελληνικού και κυπριακού πολιτισmicroού microεταξύ ελληνικής και κυπριακής ιστορίας και παράδοσης Τέτοιες ακραίες απόψεις που χαρακτηρίζονται από το φανατισmicroό των υποστηρικτών τους και από έναν κακώς νοούmicroενο υπερεθνικισmicroό δεν νοmicroίζω ότι χρειάζεται να τις παίρνουmicroε πολύ στα σοβαρά Σε ότι microας αφορά microία από τις παλαιότερες και γονιmicroότερες παραδόσεις της γλωσσολογίας είναι αυτή που microελετά τις διαφορές στη γλωσσική χρήση στη βάση πολιτισmicroικών διαφορών και προτύπωνmiddot και βέβαια microια τέτοια παράδοση δεν θα microπορούσε ν αναιρεθεί από τις ιδεολογικές εmicromicroονές ορισmicroένων

16 Πβ Photini Panayi-Tulliez Langue poeacutesie orale et identiteacute Chypriote στο Sociolinguistique du grec et de la Gregravece επιmicro Μ Karyoleacutemou Plurilinguismes no 4 (Ιούνιος 1992) 39-55

17 Έχουν ενδιαφέρον τα σχόλια του Κώστα Μόντη για τα ποιήmicroατά του στην κυπριακή για τον Μόντη η κυπριακή στην ποίηση αλλά και στο θέατρο αναδίδει microια ξεχωριστή αίσθηση που οφείλεται στον τρόπο εκmicroάθησής της (κριτήριο 3) Ελέχθη ότι η γραφή ποιηmicroάτων στο κυπριακό ιδίωmicroα είναι microια προσπάθεια φυγής Κλείνω δηλαδή την πόρτα στα microεγάλα θέmicroατα[] για να βγω έξω να ξεκουραστώ Νοmicroίζω ότι δεν είναι αυτός ο λόγος Μερικά πράγmicroατα από την υφή τους πρέπει να γραφτούν στη γλώσσα που πρωτοmicroίλησες [] Η γλώσσα που πρωτοmicroιλήσαmicroε είναι πάρα πολύ microεγάλο πράγmicroα που δεν έχει ίσως microελετηθεί ακόmicroα Οι λέξεις βγαίνουν ίσα από microέσα σου Θα το δείτε ακόmicroα και στο θέατρο Όταν οι ηθοποιοί παίζουν κυπριακή ηθογραφία[] είναι άλλοι άνθρωποι Είναι microεγάλοι ηθοποιοί Όταν παίζουν έργο στην πανελλήνια[] είναι πάρα πολύ κατώτεροι ∆εν ξέρω τι ρίζες έχει microέσα microας η γλώσσα που πρωτοmicroιλήσαmicroε που δεν microπορούν να αντικατασταθούν microε γλώσσα την οποία microάθαmicroε Το χαρακτηριστικό των ποιηmicroάτων microου στην κυπριακή διάλεκτο είναι ότι όλα

- 10 -

∆εν ξέρω αν ακόmicroα χρησιmicroοποιείται η διάλεκτος από Κύπριους ποιητάρηδεςmiddot ακούω πού και πού τα τσιατιστά αλλά δεν γνωρίζω πόσο δηmicroιουργική και πρωτότυπη είναι η παραγωγή τους σε σχέση microε το παρελθόν Περιορισmicroένη χρήση της διαλέκτου γίνεται στο θέατρο (το κυπριώτικο σκετς είναι ιδιαίτερα δηmicroοφιλές) καθώς και σε λιγοστά ηθογραφικά συνήθως πεζογραφήmicroατα microε κυπριακή θεmicroατογραφία (Μπορεί αυτά να είναι δείγmicroατα χαmicroηλής λογοτεχνίας αλλά δεν παύουν να έχουν τεράστιο γλωσσολογικό ενδιαφέρον) Εννοείται ότι θα ήταν αδόκιmicroη η χρήση της κυπριακής διαλέκτου στο δοκίmicroιο Και αυτοί ακόmicroα που υπερασπίζονται τη διάλεκτο στην κοινή την υπερασπίζονται όπως ο Ροΐδης τη δηmicroοτική Κριτήριο 5 Η διmicroορφία χαρακτηρίζεται από σχετική διάρκεια και σταθερότητα

Πράγmicroατι διmicroορφία χαρακτηρίζει την κοινότητα της Κύπρου σε όλη τη διάρκεια της νεότερης ιστορίας της microετά την ανεξαρτησία τουλάχιστον οπωσδήποτε microετά τον πόλεmicroο Θα microπορούσαmicroε να microιλήσουmicroε για τ ρ ι micro ο ρ φ ί α αν παίρναmicroε υπόψη microας και την παλαιότερη [909] ύπαρξη της καθαρεύουσας Ο Newton microιλάει για τριmicroορφία εννοώντας την παράλληλη χρήση της κοινής νέας ελληνικής της κοινής κυπριακής και των τοπικών ιδιωmicroάτων τα οποία όmicroως βρίσκονται πια σε υποχώρηση18 Ίσως πάντως να microπορούσαmicroε να microιλήσουmicroε και για παλαιότερη ύπαρξη τ ε τ ρ α micro ο ρ φ ί α ς (1 καθαρεύουσα - 2 δηmicroοτική - 3 κυπριακή κοινή - 4 τοπικά ιδιώmicroατα) ή και π ε ν τ α micro ο ρ φ ί α ς (microε την προσθήκη της αγγλικής σε ορισmicroένα πεδία του δηmicroόσιου λόγου όπως της διοίκησης και της δικαιοσύνης) Αυτό είναι ένα ιστορικό ζήτηmicroα το οποίο αξίζει να microελετηθεί σοβαρά και θα έχει υποπτεύοmicroαι σηmicroαντικές επιπτώσεις στον τρόπο που αντιλαmicroβανόmicroαστε την εξέλιξη της νεότερης κυπριακής γραmicromicroατείας19

Κριτήριο 6 H υψηλή ποικιλία περιβάλλεται microε microεγαλύτερο κύρος απ ότι η χαmicroηλή

Αλλά αυτό είναι ένα κριτήριο το οποίο θα χρειαστεί να το εξετάσουmicroε χωριστά (ενότητα 24) Ας περάσουmicroε λοιπόν κατευθείαν στο τελευταίο και σηmicroαντικότατο κριτήριο της λ ε ι τ ο υ ρ γ ι κ ή ς κ α τ α ν ο micro ή ς

Κριτήριο 7 Σε κατάσταση γλωσσικής διmicroορφίας κάθε ποικιλία επιτελεί

σχεδόν είναι ερωτικά Στην πανελλήνια δεν έχω πολλά ερωτικά ποιήmicroατα και σου λέει ύστερα ο άλλος πήδησε στον έρωτα για να ξεκουραστεί (απόσπασmicroα από συνοmicroιλία του Κώστα Μόντη microε φοιτητές της Παιδαγωγικής Ακαδηmicroίας Κύπρου στη Λευκωσία την άνοιξη του 1988 παρατίθεται στο Κώστας Μόντης Στους λογοτέχνες ο πόνος είναι έmicroπνευση περ Η λέξη τχ 152 (Ιούλ-Αύγ 1999) 407)

18 B Newton Stylistic Levels in Cypriot Greek όπ

19 Σχετικά microε την καταξίωση της διαλέκτου και το κίνηmicroα του δηmicroοτικισmicroού στην Κύπρο βλ Λ Ζαφειρίου Η νεότερη κυπριακή λογοτεχνία Γραmicromicroατολογικό σχεδίασmicroα Λευκωσία 1991 21-23 25-27 33-34 passim

- 11 -

διαφορετικές λειτουργίες έχει δηλ ξεχωριστά laquoπεδία χρήσηςraquo ενώ κανείς δεν χρησιmicroοποιεί την υψηλή ποικιλία στην καθηmicroερινή κουβέντα στις άτυπες περιστάσεις επικοινωνίας Τούτο είναι και το σηmicroαντικότερο σε περιπτώσεις γλωσσικής διmicroορφίας ο γ λ ω σ σ ι κ ό ς κ α τ α micro ε ρ ι σ micro ό ς που επιτελείται microε τις δύο ποικιλίες συνδυάζεται microε microια κάποια συλλογική οριοθέτηση του επίσηmicroου από το ανεπίσηmicroο του τυπικού από το άτυπο του ξένου από το οικείο του τεχνητού από το φυσικό

Τι εννοούmicroε microε τους όρους ξεχωριστά πεδία χρήσης και διαφορετικές λειτουργίες

Αν στρέψουmicroε την προσοχή microας στις συνήθεις περιστάσεις που microας προτρέπουν να εξετάσουmicroε οι κοινωνιογλωσσολόγοι παρατηρούmicroε διακρίσεις αυτού του τύπου η υψηλή ποικιλία η κοινή νέα ελληνική θα χρησιmicroοποιηθεί στην Κύπρο στον ηmicroερήσιο Τύπο microε εξαίρεση όmicroως τις χιουmicroοριστικές λεζάντες στις γελοιογραφίες ή τις σατιρικές στήλες όπου θα χρησιmicroοποιηθεί η κυπριακή διάλεκτος20 Η σατιρική [910] ΕΝΩΣΙΣ που συχνά αρθρογραφεί υπέρ της γενικευmicroένης ενιαίας χρήσης της κοινής νεοελληνικής κάνει τη συχνότερη χρήση της κυπριακής διαλέκτου Ένωσις τζ ας γινεί το γαίmicroαν microας αυλάτζιν Αγλαντζιά τζ ας γινεί το γαίmicroαν microας πισσιά

Παρόmicroοια συχνή έστω και microε τον τρόπο της παρεmicroβολής είναι η χρήση της διαλέκτου στις σατιρικές φοιτητικές φυλλάδες όπως στην Πώρωσις και στη Φοιτητική (εικάζω δεν συνεχίστηκε η κυκλοφορία τους)

Στην τηλεόραση και στο ραδιόφωνο οι ειδήσεις θα εκφωνηθούν στην κοινή όπως στην κοινή θα διεξαχθούν και οι περισσότερες εκποmicroπές λόγουmiddot το κυπριώτικο σκετς όmicroως ή τα περισσότερα τηλεοπτικά σίριαλ microε τοπικό ενδιαφέρον θα είναι στην κυπριακή

Το τελευταίο microοντέλο ενός αυτοκινήτου θα διαφηmicroιστεί και από την τηλεόραση και από το ραδιόφωνο στην κοινή (ή στην αγγλική)middot στην κυπριακή όmicroως θα διαφηmicroιστούν προϊόντα που θεωρούνται παραδοσιακά (Έσιει σαράντα χρόνια που πουλεί έπιπλα σκαλιστά του σιερκού) ή είναι πιο καθηmicroερινά και προσιτά (Κόρη το ταγκούιν υγρού πιάτων εν σε προσφοράν συφφέρει Να το πάρετε χαπάριν θέλετε προιτσιά microε χάριν που να τα σιετε καmicroάριν κλπ)21

20 O Ch Ferguson Diglossia Revisited όπ σ 220 αναφέρει ως astonishing kind of

coincidence το γεγονός ότι σε όλες τις περιπτώσεις διmicroορφίας που microελέτησε η χαmicroηλή ποικιλία είναι αυτή που χρησιmicroοποιείται στις σατιρικές στήλες των εφηmicroερίδων ή στις λεζάντες των γελοιογραφιών

21 Για άλλα παραδείγmicroατα βλ Π Παύλου Η χρήση της κυπριακής διαλέκτου στις διαφηmicroίσεις του Ραδιοφωνικού Ιδρύmicroατος Κύπρου Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 17ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (22-24 Απριλίου 1996) Θεσσαλονίκη 1997 617-627

- 12 -

Μια πανεπιστηmicroιακή διάλεξη θα γίνει στην κοινή νέα ελληνική σ ένα microικρό όmicroως φροντιστηριακό microάθηmicroα όπου οι αποστάσεις δεν τηρούνται αυστηρά ο κύπριος καθηγητής και φοιτητής θα χρησιmicroοποιήσει τη διάλεκτο Το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισmicroού ζητά από τους δασκάλους να χρησιmicroοποιούν συστηmicroατικά την κοινή νέα ελληνική στη συναναστροφή τους microε τους microαθητές microέσα στην αίθουσαmiddot πάντα και παντού όmicroως η επικοινωνία του δασκάλου microε τον microαθητή θα διολισθήσει προς την κυπριακή διάλεκτο

Το κήρυγmicroα στην εκκλησία θα γίνει στην κοινή αλλ όχι η εξοmicroολόγηση που θα διεξαχθεί στην κυπριακή κοκ

[911] Είναι επίσης σηmicroαντικό ότι στην οικογένεια στις καθηmicroερινές συναναστροφές και συνδιαλλαγές λχ στα ψώνια στις συνοmicroιλίες microεταξύ οικείων στο κουτσοmicroπολιό η κοινή νέα ελληνική θα φάνταζε αφύσικη καλαmicroαρίστικη

Σε γενικές γραmicromicroές η κυπριακή θα χρησιmicroοποιηθεί στο γραπτό λόγο όταν διατηρεί α ν α π α ρ α σ τ α τ ι κ ή σχέση προς τον προφορικό (λχ στα ραδιοφωνικά και πιο πρόσφατα τα τηλεοπτικά σκετς σ αυτές τις περιπτώσεις η θεατρική χρήση αναπαριστά χαρακτηριστικά πραγmicroατικών οmicroιλητών ένα σενάριο ας microην ξεχνάmicroε είναι γραφή προς εκφώνηση που microιmicroείται την οmicroιλία) Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις γραπτής έκφρασης θα χρησιmicroοποιηθεί η κοινή ακόmicroα και αν πρόκειται για προφορικά εκφερόmicroενο γραπτό λόγο (όπως των δελτίων ειδήσεων των microαθηmicroάτων των διαλέξεων των κηρυγmicroάτων των πολιτικών οmicroιλιών κλπ)

Στον προφορικό λόγο η κυπριακή θα χρησιmicroοποιηθεί σε microεγάλο βαθmicroό ανεξάρτητα από τη microόρφωση του οmicroιλητή σε περιστάσεις (συν)οmicroιλίας microεταξύ οικείων για καθηmicroερινά διαπροσωπικά ιδιωτικά ανεπίσηmicroα ζητήmicroατα ή συνδιαλλαγές (λχ στα ψώνια) ∆εν συνηθίζεται χρήση της κοινής σε καθηmicroερινές περιστάσεις επικοινωνίας microπορεί όmicroως να υπαγορεύεται από την παρουσία ελλαδιτών την αίσθηση σοβαρότητας που περιβάλλει τη συζήτηση ή την επιδίωξη κοινωνικού κύρους Θα την ακούσουmicroε στα γραφεία των δικηγόρων συχνότερα απ ότι στην ταβέρνα

Στο σηmicroείο αυτό ας microας επιτραπεί microια σύντοmicroη παρέκβαση

22 Η καθηmicroερινή επικοινωνία Μια έmicromicroεση άκρως ενδιαφέρουσα πάντως απόδειξη της γλωσσικής διmicroορφίας παρέχει η γλωσσική ποικιλία που θα microπορούσε να ονοmicroάζεται κ υ π ρ ι α κ ή α ρ γ κ ό Την ποικιλία αυτή microπορούmicroε να την εκλάβουmicroε ως ύφος ή εκφραστικό στυλ (style) ή επίπεδο λόγου (register) το οποίο οικοδοmicroείται πάνω στην αρχή της σηmicroασιολογικής και γραmicromicroατικής απόκλισης και χρησιmicroοποιείται εντός microιας οmicroάδας ή παρέας microε σκοπό ακριβώς την επικοινωνιακή διαχείριση αυτής της παρέκκλισης συχνά microε στόχο σκωπτικό κάποτε και microε κρυπτικά κίνητρα Η κύρια λειτουργία της αργκό είναι ταυτιστικήmiddot παρέχει στα

- 13 -

microέλη της οmicroάδας την αίσθηση microιας κοινής ταυτότητας που τη διαφοροποιεί από άλλες οmicroάδες Γέννηmicroα κατ εξοχήν της [912] καθηmicroερινότητας microεταβαλλόmicroενη και παροδική αποκοmicromicroένη απ οτιδήποτε θα microπορούσαmicroε ν αποκαλέσουmicroε κοινή γλώσσα η κυπριακή αργκό και ακολούθως το ιδίωmicroα ή η γλώσσα των νέων που αντλεί από την πρώτη έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον για το επιχείρηmicroά microας διότι microας αποκαλύπτουν ότι σ ε κ α θ η micro ε ρ ι ν έ ς π ε ρ ι σ τ ά σ ε ι ς ε π ι κ ο ι ν ω ν ί α ς ε ί ν α ι ο π ω σ δ ή π ο τ ε η κ υ π ρ ι α κ ή π ο υ χ ρ η σ ι micro ο π ο ι ε ί τ α ι κ α ι micro ά λ ι σ τ α micro ε τ ρ ό π ο δ η micro ι ο υ ρ γ ι κ ό κ α ι ν ε ω τ ε ρ ι κ όmiddot παρεmicroπιπτόντως η ύπαρξη ενός τέτοιου επιπέδου του λόγου microάλλον ασυνήθιστου για διάλεκτο φανερώνει επίσης περισσότερο από οποιουσδήποτε άλλους δείκτες τη ζωντάνια και ακmicroαιότητα (ethnolinguistic vitality)22 της διαλέκτου Η κυπριακή αργκό και ιδιαίτερα το ιδίωmicroα των νέων στην Κύπρο θα χρησιmicroοποιήσουν microηχανισmicroούς σχηmicroατισmicroού που συναντάmicroε και στ αντίστοιχα ιδιώmicroατα άλλων γλωσσών αξιοποιώντας πάντως στοιχεία της διαλέκτου ή δάνεια από την τουρκική την αγγλική και τα τελευταία χρόνια από την ελληνική οι οmicroιλητές της κυπριακής όmicroως δεν αποφεύγουν να προσαρmicroόσουν τα στοιχεία αυτά στη φωνολογία και στη microορφολογία της διαλέκτου Είναι σηmicroαντικό ότι το ιδίωmicroα των νέων αντλεί από ένα εσωτερικό υπόστρωmicroα αργκοτικών εκφράσεων πολλές από τις οποίες είναι βέβαια παλαιότερες και δεν χρησιmicroοποιούνται microόνο από νέους οmicroιλητές Θ αναφερθώ ενδεικτικά σε ελάχιστους γλωσσικούς microηχανισmicroούς σχηmicroατισmicroού παρουσιάζοντας microαζί παλαιότερα και νεότερα παραδείγmicroατα ώστε να φανεί καθαρότερα η διάρκεια των γραmicromicroατικών υποδειγmicroάτων23

bull Σηmicroαντική θέση στην αργκό κατέχουν οι σηmicroασιολογικοί νεολογισmicroοί δηλ οι νεωτερικές χρήσεις ορισmicroένων τύπων κυρίως ονοmicroάτων (και σπανιότερα επιθέτων) που χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά κατά σηmicroασιολογική και συντακτική παράβαση για να χαρακτηρίσουν κυρίως την εmicroφάνιση τη συmicroπεριφορά το χαρακτήρα τούβλον φκιόρον πουρεκκούιν (και πουρεκκούα και πουρέκκα) τσουκνίθθα microολόχα microαρmicroελλάδα ππούλλιν φυτόν [913] βίντζιν σβηστός τάκκαρος ττάππος α(micro)πάλατος microαννός ττόππουζος microουσιαmicromicroάς είναι λίγα microόνο παραδείγmicroατα αυτού του τύπου συχνόχρηστα τα περισσότερα Πρόκειται κυρίως για microεταφορικές χρήσεις ονοmicroάτων (και επιθέτων) που αποδίδουν σε πρόσωπα ιδιότητες άψυχων αντικειmicroένων Ακόmicroα και κύρια ονόmicroατα (πχ το

22 Πβ R T Bell Sociolinguistics Goals Approaches and Problems London Batsford 1976

147 κε

23 Για την παρουσίαση που ακολουθεί αντλώ ταξινοmicroικές κατηγορίες από την εργασία των A Iordanidou amp I Androutsopoulos Teenage slang in Modern Greek στο Greek Linguistics 95 Proceedings of the Second International Conference on Greek Linguistics (Salzburg 22-24 Sept 1995) επιmicro G Drachman κά Graz W Neugebauer 1997 267-76

- 14 -

διάσηmicroο Πασιαντρούλλα) χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά σύmicroφωνα microε αυτό το πρότυπο όπως στις εκφράσεις εν τέλεια Λάκης Λούης Γιαννής Πίππος Πίmicroπος Μπίλος Μπίλης κά ενώ συχνές είναι και οι microορφολογικές ανακατηγοριοποιήσεις (βούτυρος lt βούτυρο κάρφας lt καρφί κά)

bull Οι νεολογισmicroοί αυτοί πολύ συχνά εmicroφανίζονται σε συνεκφορές (collocations) αποτελούmicroενες από λειτουργικό ρήmicroα συνήθως το ρήmicroα είmicroαι και ουσιαστικό εν φυρmicroός εν πελλαmicroός εν πίττα τούτος είσαι φκιόρον αρνίν κκεφτές βίντζιν τάκκα τάκκαρος Ακόmicroα και εmicroπρόθετοι προσδιορισmicroοί χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά είmicroαι στο αλλού (κατά τα ελλαδικά είmicroαι την έχω στο περίmicroενε) κλπ

bull Ιδιαίτερη κατηγορία συνεκφορών αποτελούν οι στερεότυπες αρνητικές εκφράσεις δηλ ιδιωmicroατικές εκφράσεις που εmicroφανίζονται microόνο microε άρνηση ούτε microε πόmicroπες ούτε microε σφαίρες εν παίζεται εν παίρνει [microπροστά] κά

bull Άλλου είδους ιδιωmicroατικές συνεκφορές αξιοποιούν κενά αντωνυmicroικά στοιχεία δηλ αντωνυmicroίες χωρίς καθορισmicroένη αναφορά όπως και στο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα αλλά microε την προτιmicroώmicroενη στην κυπριακή θέση του κλιτικού έδωκέν microου την εβάψαmicroέν την εκάmicroαmicroέν την εγείραmicroέν τα εσούσαmicroέν τα πιάνουmicroέν τα έκαmicroές τα σιόνιν [τζιαι καστρί] φακκά microου την έmicroεινά τα εν να τα ποκουππίσουmicroεν κλπ

bull Πολύ συχνά χρησιmicroοποιούνται microαρκαρισmicroένα επιτατικά στοιχεία όπως το επίθηmicroα αροςάρα (τάκκαρος κάγκαρος) τα ονόmicroατα πόmicroπα και αφασία (αφασία καθηγητής δάνειο από την ελλαδική αργκό) καθώς και οι υπερθετικές εκφράσεις πολλά τέλεια και τζιει που εν πολλά ωραίος εν πολλά κυριλέ εν τέλεια πελλός τζιει που τον τάκκον τον φατζιωmicroένον το ρεζίλιν την κατάστασην τζιει που τους microαννούς ακόmicroα και τζιει που το τζιει (τζιει που τις εκφράσεις)

bull Ας παρατηρήσουmicroε επίσης ότι η κυπριακή αργκό κάνει [914] συστηmicroατική χρήση ορισmicroένων παραγωγικών επιθηmicroάτων -ας ανθύπας κάρφας microάππας λέρας χάσκας χάφτας -άς φελλάς σειράς αρφάς (και αλφάς) middot -ής λεσχατζιής καψιmicroιτζιής microεσατζιής (από τη στρατιωτική αργκό) καυκατζιής κκελλετζιής σικκιmicroετζιήςmiddot -ίσιmicroον κατινίσιmicroον πατρονίσιmicroον ασκήσιmicroον -ιά πατρονιά διπλοκαmicroπινιά -άρης σιοιράρης γαουράρης λαστιχάρης λυσσιάρης -ικον ττόππικον κκιούττικον τάκκικον -άρω κοντράρω φρικάρω φαλλάρω γλιππάρω κά Η βάση αυτών των παραγώγων είναι τις περισσότερες φορές κυπριακή (δεν συναντώνται όλα στην κοινή ή στο αντίστοιχο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα) Επίσης χρησιmicroοποιούνται διάφορες άλλες τεχνικές microορφολογικής microετάπλασης ακόmicroα και microε χρήση ξένων παραγωγικών επιθηmicroάτων όπως στα συχνόχρηστα (στον καιρό microου) unπαίζable και unπίστευτable

- 15 -

bull Αξίζει να καταγραφεί η ποικιλία εκφράσεων για συγγενικές έννοιες ή λειτουργίες βκάλε φάουσαν βκάλε πόνηmicroαν microπούκκα ρε (microε τη σηmicroασία σκάσε) χάθου λάχτα λατσίστου τράβα τζιει που δαmicroαί κούντα το αmicroαξούιν σου πιο κάτω (microε τη σηmicroασία φύγε άσεπαράτα microας) πβ εκτός από τις ποικίλες εκφράσεις αρνητικής αξιολόγησης παραπάνω (πχ microε τη σηmicroασία βλάκας ανόητος) και τα συγγενή microαλαπάππας φλούφλης τσούφλης σιοιράρης κά) καθώς και τα χρησιmicroοποιούmicroενα microε microειωτική σηmicroασία επαγγελmicroατικά γαουράρης κούπατζης λαστιχάρης σικλάρης κά

bull Σύmicroφωνη microε όλα τα παραδείγmicroατα που προηγήθηκαν είναι η επισήmicroανση ότι η κυπριακή αργκό δείχνει σαφή προτίmicroηση στις στερεότυπες (ή laquoλογοτυπικέςraquo) εκφράσεις (formulae) που λειτουργούν ως υποδείγmicroατα microηχανισmicroών microερικής παραγωγικότητας Άλλωστε microέσω τέτοιων στερεότυπων εκφράσεων συνήθως στιγmicroατίζεται ο λόγος των νέων ως ιδιωmicroατικός (πβ τη διάδοση στην Ελλάδα των στερεότυπων τα πήρα στο κρανίο χλωmicroό κά τα οποία έχουν περάσει και σε γενικής χρήσης λεξικά)

Τα ελάχιστα αυτά γλωσσικά στοιχεία δείχνουν πόσο δηmicroιουργικά χρησιmicroοποιούνται από παλαιότερους και νεότερους οι κυπριακές εκφράσεις στο πλαίσιο microιας διαδεδοmicroένης αργκό Οι γραmicromicroατικές περιγραφές που [915] χρησιmicroοποιήσαmicroε και ίσως κούρασαν τον αναγνώστη είχαν στόχο να στρέψουν την προσοχή του σε microηχανισmicroούς παραγωγικούς που επιτρέπουν την επέκταση του λεξιλογίου και τη συνεχή δηmicroιουργία καινούριων εκφράσεων στη βάση αναγνωρίσιmicroων υποδειγmicroάτων ∆εν πρέπει να microας απασχολεί εδώ ότι τις εκφράσεις αυτές πολλοί δεν θα τις θεωρούσαν καν κυπριακέςmiddot σίγουρο είναι ότι λέξεις και φρασεολογισmicroοί σαν αυτούς που microόλις καταγράψαmicroε δεν βρίσκουν συνήθως το δρόmicroο τους σε λεξικά της κυπριακής Για την αντιmicroετώπιση αυτή όmicroως ευθύνεται η συντηρητική εκείνη αντίληψη που αναγνωρίζει την κυπριακή ιθαγένεια microόνο σε παλαιότερες λέξεις και φράσεις της φιλολογικής γλώσσας οπωσδήποτε όχι αργκοτικέςmiddot microια τέτοια αντίληψη αναγνωρίζει στη διάλεκτο το δικαίωmicroα να έχει ιστορία αλλ όχι παρόν

Είναι επίσης αλήθεια ότι αντίστοιχες εκφράσεις συναντώνται στην αργκό και στο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα καθώς και σε νεανικά ιδιώmicroατα άλλων γλωσσών Τα νεανικά εκφραστικά στερεότυπα δείχνουν microια καθολικότητα24 η οποία όmicroως δεν microειώνει τη σηmicroασία που έχει για microας το γεγονός ότι βασίζονται σε παραγωγικούς microηχανισmicroούς που δηmicroιουργικά αξιοποιούν ντόπια στοιχεία της κυπριακής Το γεγονός ότι στην Κύπρο δεν εκδίδονται νεανικά περιοδικά που οπωσδήποτε θα 24 Βλ σχετικά Γ Κ Ανδρουτσόπουλου Η γλώσσα των νέων σε συγκριτική προοπτική

Ελληνικά Γαλλικά Γερmicroανικά Ιταλικά στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 17ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (22-24 Απριλίου 1996) Θεσσαλονίκη 1997 562-76

- 16 -

συνεισέφεραν στην τυποποίηση και στην εξάπλωση αυτών των εκφραστικών τρόπων καθώς και ίσως το γεγονός ότι η κυπριακή κοινωνία δείχνει λιγότερο ανεκτική απέναντι στη χρήση νεανικών νεολογισmicroών δεν microειώνουν αντίθετα ενισχύουν τη σηmicroασία που έχει η ύπαρξη και η διάδοση της κυπριακής αργκό microεταξύ των νέων Στο πλαίσιο του επιχειρήmicroατός microας επαναλαmicroβάνω η ύπαρξη και η διάδοση της κυπριακής αργκό επαληθεύει microια βασική συνθήκη για την ύπαρξη διmicroορφίας τη συνθήκη που ορίζει ότι η υψηλή ποικιλία δεν (πρέπει να) χρησιmicroοποιείται στις καθηmicroερινές περιστάσεις επικοινωνίας

23 Ιδιαιτερότητες Ας επιστρέψουmicroε λοιπόν στο επιχείρηmicroά microας και ας συνοψίσουmicroε τις microέχρι στιγmicroής διαπιστώσεις microας

[916] Κοινή και κυπριακή χρησιmicroοποιούνται όπως είδαmicroε στο πλαίσιο ενός ευρύτατου γλωσσικού καταmicroερισmicroού ενώ η κοινή όπως πολύ χαρακτηριστικά δείχνει η ανάπτυξη του κυπριακού νεολαιίστικου ιδιώmicroατος δεν χρησιmicroοποιείται στις καθηmicroερινές άτυπες περιστάσεις επικοινωνίας Αυτή η τελευταία αρνητική συνθήκη διαφοροποιεί στο σχήmicroα του Ferguson την περίπτωση της γλωσσικής διmicroορφίας από την περίπτωση microιας παράλληλης χρήσης κοινής και διαλέκτου (όπως συmicroβαίνει σε ορισmicroένες περιοχές στην Ελλάδα) Παρά λοιπόν τις θεωρητικές επιφυλάξεις του Ferguson microπορούmicroε πιστεύω να εντάξουmicroε στο σχήmicroα του την περίπτωση της γλωσσικής κοινότητας της Κύπρου

Μια άλλη σηmicroαντική διαφορά από την περίπτωση κοινής-microε-διάλεκτο (όπως τη γνωρίζουmicroε από την Ελλάδα) είναι ότι η κυπριακή microιλιέται σ ένα αστικοποιηmicroένο ανεξάρτητο κράτος Αν και δεν έχουν microελετηθεί οι γ λ ω σ σ ι κ έ ς επιπτώσεις της αστικοποίησης το είδος της γλωσσικής διmicroορφίας που περιγράφουmicroε δεν θα ήταν δυνατό χωρίς την κοινωνική διαστρωmicroάτωση που επιφέρει η αστικοποίηση από τη microια και την κοινωνική δικτύωση που επιτυγχάνεται microε την εκπαίδευση στο πλαίσιο ενός ενιαίου κράτους από την άλλη Η κυπριακή γλωσσική κοινότητα αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγmicroα laquomicroικρής κοινωνίαςraquo microε δυσανάλογα πυκνή δικτύωση

Χρησιmicroοποιώντας το ταξινοmicroικό σχήmicroα ενός άλλου γλωσσολόγου του Joshua Fishman25 θα λέγαmicroε ότι η γλωσσική κοινότητα της Κύπρου χαρακτηρίζεται και από διγλωσσία (αν έτσι τώρα αποδώσουmicroε τον όρο diglossia) και από αmicroφιγλωσσία (bilingualism) microε την έννοια ότι και οι δύο ποικιλίες κοινή και 25 Βλ J Fishman Bilingualism With and Without Diglossia Diglossia With and Without

Bilingualism Journal of Social Issues 32 (1967) 29-38middot πβ του ιδίου The Sociology of Language An Interdisciplinary Social Science Approach to Language in Society Rowley Massachusetts Newbury House Publishers 1972 VI 91-106 καθώς και R Fasold The Sociolinguistics of Society Introduction to Sociolinguistics τόmicro 1 Oxford Blackwell 1984 Κεφ 2 34-60

- 17 -

κυπριακή είναι γνωστές στο microεγαλύτερο τmicroήmicroα του πληθυσmicroού Είναι ίσως χρήσιmicroο να παρατηρήσουmicroε εδώ ότι η αmicroφιγλωσσία δεν χαρακτήριζε τη διmicroορφία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος όπου microόνο ένα σχετικά microικρό κοmicromicroάτι του πληθυσmicroού γνώριζε και χρησιmicroοποιούσε την καθαρεύουσα όπως φανερώνει και η ύπαρξη γλωσσικών διαmicroεσολαβητών κάθε είδους [917] από αυτούς που αναλάmicroβαναν να συmicroπληρώσουν τις αιτήσεις στα υπουργεία microέχρι τον γραmicromicroατικό του χωριού

Μία ακόmicroη διαφορά της κυπριακής περίπτωσης από τις περιπτώσεις κοινής-microε-διάλεκτο στην Ελλάδα και αλλού είναι ότι κατά τα φαινόmicroενα η προφορική χρήση έχει δηmicroιουργήσει ιδίως στα αστικά κέντρα microια κ υ π ρ ι α κ ή κ ο ι ν ή δηλ microια microέση ποικιλία που διαφοροποιείται από τα τοπικά ιδιώmicroατα ενσωmicroατώνοντας ταυτοχρόνως σηmicroαντικές επιδράσεις της κοινής νέας ελληνικής Είναι σηmicroαντικό ότι microια κάποια microορφή αυτής της ποικιλίας γράφεται έστω κι αν γράφεται για ν ακούγεται microόνον όπως συmicroβαίνει microε το κυπριώτικο σκετς στο ραδιόφωνο ή εσχάτως microε τα διάφορα τηλεοπτικά σίριαλ τα οποία έχουν πια αστική θεmicroατογραφία26 [918]

26 Η κυπριακή κοινή αποτελεί ερευνητική υπόθεση την οποία πρώτος διατύπωσε ο B

Newton Για microια πρώτη προσέγγιση στη φωνολογία της κυπριακής κοινής βλ B Newton Stylistic levels in Cypriot Greek όπ Την υπόθεση για την ύπαρξη κυπριακής κοινής δέχονται τώρα και άλλοι συνάδελφοι πβ Ά Παναγιώτου-Τριανταφυλλοπούλου Η Νεοελληνική στη σύγχρονη Κύπρο στο Συνέδριο για την ελληνική γλώσσα 1976-1996 Είκοσι χρόνια από την καθιέρωση της Νεοελληνικής (∆ηmicroοτικής) ως επίσηmicroης γλώσσας (Πρακτικά συνεδρίου Αθήνα 2911-1121996) Αθήνα 1999 σ 283middot η Παναγιώτου-Τριανταφυλλοπούλου όmicroως microοιάζει ν αγνοεί τις εργασίες του Newton και microάλλον αντιλαmicroβάνεται την κυπριακή κοινή microε πολύ στενό τρόπο ως απόκλιση του κυπριακού γ ρ α π τ ο ύ λόγου από τον γραπτό λόγο της νεοελληνικής H υπόθεση της κυπριακής κοινής ως σταθεροποιηmicroένου υφολογικού επιπέδου (stylistic level) αντιτίθεται κυρίως στη θεωρία της καθολικής υποχώρησης ή θανάτου της διαλέκτου Για υποχώρηση της κυπριακής εν γένει κάνει λόγο σε σειρά νεότερων microελετών της η Αγγελική Μαλικούτη-Drachman ∆ιαλεκτικός λόγος Μια microορφή ετερότητας που χάνεται στο Ισχυρές-Ασθενείς γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ενωση Όψεις του γλωσσικού ηγεmicroονισmicroού (Πρακτικά ηmicroερίδας Θεσσαλονίκη 2541996) Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 1996 107-119 Φαινόmicroενα δανεισmicroού και συρρίκνωσης του διαλεκτικού λόγου στο Ισχυρές-Ασθενείς γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ενωση Όψεις του γλωσσικού ηγεmicroονισmicroού (Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου Θεσσαλονίκη 26-2831997) Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 1999 τόmicro Β 533-542 Παρατηρήσεις σε διαλεκτικές υποχωρήσεις της Κυπριακής στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 20ής ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (23-2541999) 292-302 Συρρίκνωση διαλεκτικών συστηmicroάτων αδηmicroοσίευτη εργασία Τα φαινόmicroενα υποχώρησης της κυπριακής που καταγράφει η Μαλικούτη-Drachman αφορούν στην αντικατάσταση χαρακτηριστικών φθόγγων της διαλέκτου στην αλλοίωση του συλλαβικού συστήmicroατος καθώς και των κανόνων κλιτικού τονισmicroού στη laquomicroείξηraquo των κανόνων σχηmicroατισmicroού των υποκοριστικών κά Οι επισήmicroανσεις της κάθε άλλο παρά ασύmicroβατες είναι microε το microοντέλο διmicroορφίας που εισηγείται ο Ferguson βλ παρακάτω σηmicro 42 Παραmicroένει πάντως προς διερεύνηση το ερώτηmicroα εάν αυτά τα φαινόmicroενα laquoυποχώρησηςraquo είναι καθολικά ή σύmicroφωνα microε την υπόθεσή microας συναντώνται microόνο στα συγκεχυmicroένα οπωσδήποτε όρια του ενδιάmicroεσου αυτού υφολογικού επιπέδου της κυπριακής κοινής microε την κοινή νεοελληνική

- 18 -

Βέβαια ότι ονοmicroάσαmicroε πεδία χρήσης τα οποία όπως είδαmicroε microοιράζονται η κοινή και η κυπριακή δεν ορίζονται ανεξάρτητα από τη γλώσσα της οποίας εκάστοτε γίνεται χρήση Η κοινωνιογλωσσική θεωρία των πεδίων (domains) χαρακτηρίζεται από microια microάλλον στατική αντίληψη της γλωσσικής χρήσης Αλλά ας microη θεωρητικολογήσουmicroε Αρκεί ν αντιληφθούmicroε πως τα πεδία αυτά microπορεί εν microέρει να τα ορίσει ο ίδιος ο οmicroιλητής α ν ά λ ο γ α micro ε τ η χ ρ ή σ η που θα κάνει της κοινής ή της κυπριακής Ακολούθως η αίσθηση της επισηmicroότητας ή της τυπικότητας microιας περίστασης δεν είναι κάτι απολύτως δεδοmicroένο στο οποίο ο οmicroιλητής καλείται να προσαρmicroοσθεί αλλά κάτι που ο ίδιος ο οmicroιλητής microπορεί εν microέρει να προκαλέσει microε τη γλωσσική του συmicroπεριφορά φορτίζοντας ή αποφορτίζοντας αναλόγως microια περίσταση επικοινωνίας ∆εν προσαρmicroόζεται microόνο ο οmicroιλητής στην περίσταση αλλά και η περίσταση στον οmicroιλητή Για το λόγο αυτό σηmicroασία εδώ έχει η συλλογική αίσθηση στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή Έτσι η αδιάκριτη χρήση της κοινής microπορεί να προκαλέσει την αίσθηση της εκζήτησης ότι ο οmicroιλητής καλαmicroαρίζει ή ελληνικουρίζει θα πούmicroε ότι κάποιος καλαmicroαρίζει όταν microιλάει την κοινή και εκεί που δεν πρέπει όχι όταν τη microιλάει εκεί που πρέπει ενώ η αδιάκριτη χρήση της κυπριακής microπορεί να δώσει την αίσθηση έλλειψης σοβαρότητας ανωριmicroότητας του φαιδρού κλπ

∆ύο λοιπόν τα κρατούmicroενα κοινή και διάλεκτος βρίσκονται στην Κύπρο σε σχέση γλωσσικής διmicroορφίας Υπενθυmicroίζω και την αρχική microας παρατήρηση το πρώτο κρατούmicroενο ο προσδιορισmicroός της ετερονοmicroίας είναι ώς ένα βαθmicroό ζήτηmicroα ιδεολογικό

Αυτές τις δύο ιδέες microπορούmicroε τώρα να τις συνδυάσουmicroε εξετάζοντας το microόνο ζήτηmicroα που έχουmicroε παραλείψει το ζήτηmicroα του κύρους δηλ που απολαmicroβάνει η κάθε ποικιλία υψηλή και χαmicroηλή κοινή και διάλεκτος (κριτήριο 6)

24 Γλωσσικό κύρος Ήδη απ όσα έχουν προηγηθεί γίνεται φανερό ότι διαφορετική [919] αίσθηση του κύρους συνδέεται microε κάθε microια από τις δύο ποικιλίες Οι σχετικές έρευνες το επιβεβαιώνουν

Η στατιστική έρευνα της Lydia Sciriha27 δείχνει κατ αρχάς ότι οι οmicroιλητές έ χ ο υ ν την αίσθηση της διαφοράς ως προς τα πεδία χρήσης κοινής και διαλέκτουmiddot η κοινή στην αντίληψή τους συνδέεται microε τυπικότητα και

Περιοριζόmicroαστε να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι η ύπαρξη πολυτυπιών αποτελεί ισχυρή ένδειξη υφολογικής διαστρωmicroάτωσης και λειτουργικής διαφοροποίησης microάλλον παρά γενικής υποχώρησης

27 A Question of Identity Language Use in Cyprus Λευκωσία Intercollege Press 1996middot πβ της ιδίας The Interplay of Language and Identity in Cyprus The Cyprus Review 72 (1995) 7-34

- 19 -

απόσταση28 ενώ οι οmicroιλητές φαίνεται ν αντιλαmicroβάνονται την κυπριακή ως σύmicroβολο microιας στεγανής υπο-κουλτούρας (cul-de-sac subculture)29 Παρ όλο που δηλώνουν περήφανοι να χρησιmicroοποιούν τη διάλεκτο την οποία αντιλαmicroβάνονται ως δική τους φυσική ζωντανή γλώσσα σε αντίθεση microε την προσποιητή και τεχνητή κοινή θεωρούν ότι η διάλεκτος παρακmicroάζει Την κοινή την εκτιmicroούν για τις εργαλειακές της αρετές30 η χρήση της είναι microέσον κοινωνικής ανόδου και καταξίωσης αφού εξασφαλίζει επιτυχία στο εκπαιδευτικό σύστηmicroα και προσπορίζει κοινωνικό κύρος είναι τυποποιηmicroένη και αποτελεί το κυριότερο microέσον για την επαφή των Κυπρίων microε την Ελλάδα31 [920]

Η πειραmicroατική microελέτη του Αντρέα Παπαπαύλου32 για τη διαπίστωση στερεότυπων αντιλήψεων σχετικά microε τη χρήση της κοινής και της διαλέκτου δείχνει ότι οι Κύπριοι οmicroιλητές θεωρούν αυτούς που microιλούν την κοινή περισσότερο ελκυστικούς φιλόδοξους έξυπνους ενδιαφέροντες microοντέρνους φερέγγυους 28 A Question of Identity 80

29 Όπ 88

30 Όπ 102

31 Η συγγραφέας ισχυρίζεται ότι οι Κύπριοι αισθάνονται ένα σύνδροmicroο προδοσίας απέναντι στους Ελληνες που εκφράζεται και σε σχέση microε την κοινή νεοελληνική γλώσσα οι Κύπριοι αισθάνονται κατά βάθος προδοmicroένοι από την Ελλάδα που θεωρούν ότι ευθύνεται έmicromicroεσα έστω για το κυπριακό πρόβληmicroα (όπ 101) Η συmicroπλεγmicroατική στάση τους απέναντι στην κοινή νέα ελληνική αντανακλά την ανάγκη αποστασιοποίησης και αναζήτησης της δικής τους ξεχωριστής πολιτιστικής ταυτότητας Παρόmicroοιες απόψεις εκφράζει και ο Υ Ιoannou Language Politics and Identity An analysis of the Cypriot Dilemma The Cyprus Review 31 (1991) 15-41middot πβ Γ Η Ιωάννου Μια ιδεολογική θεώρηση του γλωσσικού microας προβλήmicroατος Λευκωσία 1988 Όmicroως αυτός ο συνδυασmicroός πολιτικών κριτηρίων microε ψυχολογικού τύπου αιτιολογήσεις microάς φαίνεται αντιφατικός και βεβιασmicroένος Σε καταστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση της κοινωνικής σηmicroασίας που αποδίδεται στη microια ή στην άλλη γλωσσική microορφή όπως άλλωστε περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση και στην ίδια τη γλωσσική χρήση Καθώς το επισηmicroαίνει η Sciriha η γλωσσική χρήση επηρεάζεται σηmicroαντικά από παράγοντες όπως είναι η ηλικία και το φύλο του οmicroιλητή η κοινωνική του θέση η εκπαίδευση και ο τόπος διαmicroονής του θα προσθέταmicroε το θέmicroα της οmicroιλίας και το είδος των συνοmicroιλητών του Κατά συνέπεια το σύνδροmicroο προδοσίας δεν αιτιολογεί την ύπαρξη διmicroορφίαςmiddot απεναντίας η διmicroορφία δίνει διέξοδο σε ψυχολογικά συmicroπλέγmicroατα αυτού του τύπου αν υποτεθεί ότι υπάρχουν Άλλωστε η microελέτη της Sciriha δεν καταγράφει την πραγmicroατική γλωσσική χρήση αλλά τη γλωσσική χρήση όπως γίνεται αντιληπτή από τους οmicroιλητές Η συγγραφέας δεν κάθεται ν ακούσει τι λένε οι Κύπριοι οmicroιλητές ρωτάει να της πουν (η έρευνα διεκπεραιώθηκε microε ερωτηmicroατολόγιο) Καταγράφει microε άλλα λόγια τι οι ίδιοι οι οmicroιλητές νοmicroίζουν γι αυτά που λένε Στο χάσmicroα ανάmicroεσα στη γλωσσική πραγmicroατικότητα και στον τρόπο που γίνεται αντιληπτή ενδέχεται να παρεmicroβάλλεται η ιδεολογία όχι microόνο των οmicroιλητών αλλά και της ερευνήτριας

32 Attitudes towards the Greek Cypriot Dialect Sociocultural Implications International Journal of the Sociology of Language 134 (1998) 15-28 Ο Παπαπαύλου χρησιmicroοποιεί τη microέθοδο των εναρmicroονισmicroένων αmicroφιέσεων (matched-guise technique)middot θα microπορούσαmicroε λοιπόν να πούmicroε ότι η microελέτη του επιβεβαιώνει πειραmicroατικά τα πορίσmicroατα της Sciriha για τη διαφορά κύρους microεταξύ των δύο ποικιλιών

- 20 -

ευχάριστους microορφωmicroένους αλλά όχι περισσότερο ειλικρινείς φιλικούς ευγενικούς ούτε microε περισσότερο χιούmicroορ Ανειλικρίνεια λοιπόν και έλλειψη χιούmicroορ σύmicroφωνα microε τις στερεότυπες αντιλήψεις χαρακτηρίζει τους καλαmicroαρίζοντες

Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η διδακτορική διατριβή της Μαριλένας Καρυολαίmicroου33 η οποία συστηmicroατικά αποδελτιώνει και ταξινοmicroεί τις απόψεις που microε επιστολές και επιφυλλίδες εκφράζονται από το 1985 στον κυπριακό Τύπο για ζητήmicroατα γλώσσας Η microελέτη της Καρυολαίmicroου έχει προφανή πλεονεκτήmicroατα δεν αρκείται στην καταγραφή microιας διαφοράς στο κύρος που οι οmicroιλητές αποδίδουν στη microια ή την άλλη ποικιλία αλλά καταγράφει και στοιχεία της γνωστικής στάσης των οmicroιλητών τουλάχιστον microιας σηmicroαντικής τους microερίδαςmiddot καταγράφει δηλαδή τον ίδιο τον τρόπο που οι οmicroιλητές [921] αιτιολογούν τη διχοτόmicroηση της γλωσσικής τους χρήσης

Η Καρυολαίmicroου διαπιστώνει ότι στην πλειονότητά τους οι επιστολογράφοι και επιφυλλιδογράφοι στον κυπριακό Τύπο στιγmicroατίζουν την κυπριακή διάλεκτο θεωρώντας την υπεύθυνη για την υποτιθέmicroενη γλωσσική υστέρησηαδυναmicroία των Κυπρίων να εκφραστούν σωστά microε καλά ελληνικά ιδιαίτερα στις πιο επίσηmicroεςτυπικές περιστάσεις επικοινωνίας Η κυπριακή34 θεωρείται ανασταλτικός παράγοντας στην εκmicroάθηση της πανελλήνιας γλώσσας35 Οι αντιλήψεις αυτές που παρουσιάζονται microε τις συνήθεις κινδυνολογικές υπερβολές αποτελούν έκφραση microιας ι δ ε ο λ ο γ ί α ς π ρ ο ά σ π ι σ η ς τ η ς

33 La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque διδακτορική διατριβή Universiteacute Paris

V - Reneacute Descartes Πορίσmicroατα της διδακτορικής της διατριβής η συγγραφέας έχει ανακοινώσει σε πολλές microελέτες της laquoStatut de fait et statut subjectif Quelques remarques agrave propos de la communauteacute sociolinguistique chyprioteraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 12ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1992 255-269middot laquoΜεταγλωσσικά σχόλια και γλωσσικές στάσειςraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 14ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1993 459-473middot Linguistic Attitudes and Metalinguistic Discourse An Investigation in the Cypriot Press Themes in Greek Linguistics Papers from the First International Conference on Greek Linguistics επιmicro I Philippaki-Warburton K Nikolaidis amp M Sifianou Amsterdam Benjamins 1994 253-259 laquoΛαϊκή γλωσσολογία στα microέσα microαζικής ενηmicroέρωσης Προϋποθέσεις και microηχανισmicroοίraquo στο ∆ηmicroοσιογραφία και γλώσσα - Πρακτικά συνεδρίου (15-16 Απριλίου 2000) επιmicro Π Μπουκάλας amp Σπ Μοσχονάς Αθήνα Μορφωτικό Ίδρυmicroα της ΕΣΗΕΑ 2001 71-83

34 Ή αγγλοελληνοκυπριακή όπως microε περισσή υπερβολή χαρακτηρίζουν τη διάλεκτο ορισmicroένοιmiddot βλ Σ Παύλου Η καταπίεση της ελληνικής γλώσσας στην Κύπρο Αθήνα εκδ Πενταδάκτυλος 1990 33

35 Karyolaimou La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque όπ 303

- 21 -

κ ο ι ν ή ς προάσπισης δηλ της τυποποιηmicroένης-πρότυπης ποικιλίας36 Εκκινούν από ένα στοιχειώδες συλλογιστικό σχήmicroα που κατ αρχήν ξεχωρίζει ένα εσωτερικό τη γλώσσα Μας από ένα εξωτερικό τη γλώσσα Τους Αυτό το εξωτερικό εκπροσωπείται συνήθως στις microέρες microας από την αγγλικήmiddot αυτή είναι ο αναγνωρισmicroένος εχθρός της γλώσσας Μας Σύmicroφωνα microε αυτή τη νοοτροπία το εσωτερικό η γλώσσα Μας γίνεται αντιληπτό ως κάτι ενιαίο οmicroοιογενές απαράλλαχτο αναλλοίωτο Η γλώσσα Μας παντού και πάντα ίδια χωρίς κοινωνική γεωγραφική ιστορική διαφοροποίηση (Εξού και η πρακτική του κ α θ α ρ ι σ micro ο ύ η αντίληψη δηλ ότι η γλώσσα πρέπει να microένει καθαρή από ε ξ ω τ ε ρ ι κ έ ς επιδράσεις)

Από την άποψη αυτή έχει ενδιαφέρον αν η κυπριακή τοποθετείται στο εσωτερικό ή στο εξωτερικό αν ανήκει στη γλώσσα Μας ή στη γλώσσα Τους Στο σηmicroείο αυτό οι παρατηρήσεις της Καρυολαίmicroου αποκτούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον

Κυπριακή ποικιλία και αγγλική γλώσσα θεωρούνται άρρηκτα συνδεδεmicroένες αφού τα εκφραστικά κενά που δηmicroιουργεί η χρησιmicroοποίηση της πρώτης οδηγούν αναπόφευκτα σε χρήση των λεξικών πόρων της δεύτερης Με άλλα λόγια η κυπριακή ποικιλία εmicroφανίζεται ως η κερκόπορτα από την οποία εισβάλλουν οι αγγλικές δάνειες λέξεις για να κατακλύσουν τη microητρική γλώσσα την ελληνική37

[922] Η κυπριακή λοιπόν σύmicroφωνα microε αυτές τις αντιλήψεις βρίσκεται εκτός Άλλο η γλώσσα Μας και άλλο η κυπριακή Η κυπριακή τοποθετείται microαζί microε τα αγγλικά microάλλον ή microαζί microε τα τούρκικα σύmicroφωνα microε ορισmicroένους παρά microαζί microε τα ελληνικά

∆εν υπάρχει λόγος να χρονοτριβούmicroε προσπαθώντας ν ανασκευάσουmicroε τέτοιες απόψεις που είναι εντελώς αστήριχτες από γλωσσολογική άποψη Στην εκτίmicroηση για τη διάδοση της αγγλικής στην Κύπρο υπάρχει microια καλλιεργηmicroένη υπερβολή Όλοι οι Κύπριοι υποτίθεται γνωρίζουν τα αγγλικά και καθώς λέγεται τα χρησιmicroοποιούν σε βάρος της ελληνικής κοινής και διαλέκτου παντού στα σχολεία στις δηmicroόσιες υπηρεσίες στις καθηmicroερινές συναναστροφές ∆εν 36 Βλ σχετικά Ρ ∆ελβερούδη και Σπ Μοσχονά Ο καθαρισmicroός της γλώσσας και η γλώσσα του

καθαρισmicroού Σύγχρονα Θέmicroατα 62 (1997) 79-91

37 Απόσπασmicroα από αδηmicroοσίευτη οmicroιλία στο Πανεπιστήmicroιο Κύπρου microε τίτλο Εσείς microιλάτε σωστά ελληνικά (15-4-1996)middot για παραθέmicroατα που επιβεβαιώνουν αυτή την εκτίmicroηση βλ La communauteacute όπ 266-269 273-277 302-308 passim Στα Πορίσmicroατα του laquoΣυmicroποσίου για την Ελληνική Γλώσσα σήmicroερα στην Κύπροraquo (24-25101992) επισηmicroαίνεται χαρακτηριστικά laquoΣτην Κύπρο ενεδρεύει ο κυπροκεντρισmicroός που προωθεί τον εξαγγλισmicroό της κυπριακής κοινωνίας σε πολλά επίπεδα Πρέπει να αντιmicroετωπισθούν οι έντονες τάσεις κυπροποίησης της κοινωνίας και της Ιστορίας και να διακοπεί κάθε προσπάθεια αποξένωσης του κυπριακού ελληνισmicroού από τον υπόλοιπο ελληνισmicroόraquo (Ελλάδος φθόγγον χέουσα επιmicro Μ Χριστοδούλου Λευκωσία Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου 1993 199)

- 22 -

προσβάλλει ελπίζω τη γλωσσοmicroάθεια των Κυπρίων η επισήmicroανση ότι η εικόνα αυτή απέχει πολύ από την πραγmicroατικότητα Είναι γεγονός ότι η αγγλική χρησιmicroοποιείται σχεδόν αναγκαστικά σε ορισmicroένα πεδία χρήσης όπως της νοmicroοθεσίας και της (ανώτατης) εκπαίδευσης 38 αλλά ακόmicroα και στα πεδία αυτά η χρήση της δεν είναι δεν είναι πια αποκλειστική Και οι επιδράσεις που έχει δεχτεί η κυπριακή [923] διάλεκτος από την αγγλική γλώσσα δεν είναι πολύ microεγαλύτερες από τις επιδράσεις που η διεθνής αυτή γλώσσα επικοινωνίας ασκεί σήmicroερα σε όλες τις γλώσσες και - διαλέκτους

Το θεωρητικό σχήmicroα που έχουmicroε υιοθετήσει microάς επιτρέπει να εξηγήσουmicroε αυτή την υπερβολή σχετικά microε τις επιδράσεις της αγγλικής Η ταύτιση κυπριακής και αγγλικής η συντριπτική επίδραση που υποτίθεται πως η δεύτερη ασκεί στην πρώτη είναι απλώς microια κίνηση στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου συλλογιστικού σχήmicroατος σκοπός της οποίας είναι ακριβώς η microείωση του κύρους της διαλέκτου αφού η διάλεκτος microπορεί πλέον ως κυπροαγγλική ή ως αγγλοκυπριακή πολύ πιο εύκολα να τοποθετείται ε κ τ ό ς έξω από το πλαίσιο της ελληνικής γλώσσας της κ ο ι ν ή ς γλώσσας

3 Η υπερβολή της αυτονοmicroίας Το ερώτηmicroα που microένει να microας απασχολήσει για την ολοκλήρωση του επιχειρήmicroατός microας είναι πώς η σχέση της γλωσσικής διmicroορφίας η οποία όπως είδαmicroε είναι microια σχέση κατ αρχάς συmicroπληρωmicroατική κοινή και διάλεκτος συmicroπληρώνουν η microία την άλλη στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου γλωσσικού καταmicroερισmicroού πώς αυτή η συmicroπληρωmicroατική σχέση καταλήγει σε επίπεδο κύρους στο επίπεδο των αντιλήψεων ή της ιδεολογίας να εκφράζεται ως σχέση αντίθεσης να εκφράζεται ανταγωνιστικά

Η συλλογική αίσθηση και οι αντιλήψεις γύρω από αυτήν ότι η microία ποικιλία είναι εντός η κοινή νέα ελληνική είναι εντός η άλλη είναι εκτός η κυπριακή

38 Κατά το 1995-96 περίπου 48 των Κυπρίων σπούδαζαν σε αγγλόφωνα πανεπιστήmicroια 28

στην Αγγλία και 197 στις ΗΠΑ Επιπλέον το 57 περίπου όσων φοιτούσαν σε διάφορα ανώτερα ιδρύmicroατα στην Κύπρο είχαν ως γλώσσα διδασκαλίας την αγγλική Τα ποσοστά αυτά ίσως έχουν microειωθεί κάπως microε την ίδρυση του ελληνόφωνου Πανεπιστηmicroίου Κύπρου (1992) Όσον αφορά στη γλώσσα της νοmicroοθεσίας το άρθρο 189 του Κυπριακού Συντάγmicroατος (1960) όριζε περίοδο 5 ετών για τη microετάφραση των νόmicroων στα ελληνικάmiddot η προθεσmicroία αυτή όmicroως παρατάθηκε επ αόριστον microε το Νόmicroο 511965 Αντλώ τα στοιχεία αυτά από την αδηmicroοσίευτη εργασία της ΜΚαρυολαίmicroου From linguistic liberalism to legal regulation Τhe Greek language in Cyprusmiddot βλ Επίσης La communauteacute 142- 154 Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι ακόmicroα και περιγραφές που διεκτραγωδούν τη χρήση της αγγλικής επικαλούνται το γεγονός ότι πολλοί Κύπριοι δεν ξέρουν αγγλικάmiddot βλ Σ Παύλου όπ 23 κε 43 κε Για επιδράσεις της Αγγλικής στην Κυπριακή διάλεκτο βλ A N Papapavlou Language Contact and Lexical Borrowing in the Greek Cypriot Dialect Sociolinguistic and Cultural Implications Athens Grivas 1994

- 23 -

είναι εκτός δεν είναι παρά η ι δ ε ο λ ο γ ί α τ η ς α υ τ ο ν ο micro ί α ς στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή της εργασίας microας Το αυτονόητο της αυτονοmicroίας της κοινής δηmicroιουργεί σε συνθήκες γλωσσικής διmicroορφίας του τύπου κοινής-διαλέκτου το κάθε άλλο παρά αυτονόητο της αυτονοmicroίας της διαλέκτουmiddot η αυτονοmicroία της κοινής νέας ελληνικής δίνει την εντύπωση αυτονοmicroίας της κυπριακής διαλέκτου από την οποία διακρίνεται στη χρήση Έτσι κάθε προσπάθεια υπεράσπισης της κυπριακής στο πλαίσιο microιας ούτως ή άλλως υπαρκτής γλωσσικής διmicroορφίας εκλαmicroβάνεται ως απόπειρα αυτονόmicroησης της κυπριακής Γράφει σχετικά ο Κύπριος γλωσσολόγος Μενέλαος Χριστοδούλου

Η κυπριακή διάλεκτος προβάλλεται σήmicroερον κοινωνικώς εν Κύπρω ως ανωτέρα και αυτής της κοινής γλώσσης (28-8-90)

[924] Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος ήτις έmicroενε πριν εις τα λαϊκά στρώmicroατα ανήλθεν εις την νέαν κυπριακήν κοινωνίαν Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος όπως χρησιmicroοποιούσιν αυτήν οι Κύπριοι αρχίζει να λειτουργεί ως γλώσσα (23-1-92)39

Και δεν είναι τυχαίο ότι ο Γεώργιος Μπαmicroπινιώτης ξεκινά την οmicroιλία του για την Ελληνική γλώσσα στην Κύπρο σήmicroερα (1993) αντικρούοντας εκείνους που θέτουν ζήτηmicroα χρήσης της κυπριακής διαλέκτου ως επίσηmicroης γραπτής και προφορικής γλώσσας40 πολεmicroώντας δηλ ανεmicroόmicroυλους Εξ όσων γνωρίζω ουδείς ούτε καν ο Νεοκυπριακός Σύνδεσmicroος δεν έχει θέσει επισήmicroως τέτοιο ζήτηmicroα41

39 Αντλώ τα παραθέmicroατα από την Καρυολαίmicroου La communautegrave sociolinguistique Chypriote

Grecque όπ σσ 306-307 αλλά τα αποκαθιστώ στην αρχική τους microορφήmiddot για microια νεότερη έκφραση αυτής της αντίληψης βλ Μ Χριστοδούλου Η επίσηmicroος γλώσσα των Κυπρίων Ο Φιλελεύθερος 7-4-97 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η οmicroιλία του Μ Χριστοδούλου Κοινή γλώσσα και διάλεκτος στο Η διχόνοια η ελληνική γλώσσα και η κυπριακή διάλεκτος (∆ιαλέξεις Λαϊκού Πανεπιστηmicroίου 5) Λευκωσία ∆ήmicroος Λευκωσίας 1997 247-275 όπου έmicromicroεσα οmicroολογείται η αποτυχία των προσπαθειών του Κύπριου γλωσσολόγου για στήριξη της κοινής γλώσσας σε βάρος της διαλέκτου

40 Ελλάδος φθόγγον χέουσα όπ 4

41 Υπάρχουν microόνο υποψίες αναφοράς στην κυπριακή ως ανεξάρτητη γλώσσα Βλ λχ Α Πόλλις laquoΜακροπρόθεσmicroες προοπτικές επιβίωσης της Κυπριακής ∆ηmicroοκρατίαςraquo ∆ιαστάσεις των Ελληνοτουρκικών σχέσεων Αιγαίο-Κύπρος Επιστηmicroονικό Συmicroπόσιο του Ιρδύmicroατος Μεσογειακών Μελετών Αθήνα Ίδρυmicroα Μεσογειακών Μελετών 1986 105 laquoΗ κυπριακή γλώσσα η ιστορική παράδοση και κουλτούρα microπορεί να θεωρηθούν ως στοιχεία της κυπριακής κοινωνικής πραγmicroατικότητας στα οποία microπορεί να βασιστεί microια κυπριακή συνείδηση και στη συνέχεια microια κυπριακή εθνότηταraquo Πβ επίσης Α Παναγιώτου laquoΤο χαmicroόγελο της στετέςraquo εφ Χαραυγή (10-2-1994 και 17-2-1994) Πρέπει να σηmicroειώσουmicroε πάντως ότι microε την καχυποψία που έχει δηmicroιουργήσει η στάση ενίσχυσης της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο κάθε συmicroπαθητική αναφορά στη διάλεκτο αξιολογείται ως προσπάθεια αυτονόmicroησής της Σχετικά microε τη διάδοση του κυπριωτισmicroού (προϋπόθεση για την ύπαρξη του οποίου είναι να παραmicroένει σε λανθάνουσα κατάσταση) στο επίπεδο της νοοτροπίας microάλλον παρά της ιδεολογίας βλ C V Mavratsas National identity and

- 24 -

Αυτό που ισχυρίζοmicroαι λοιπόν είναι ότι η προάσπιση της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο η αντίληψη ότι η κοινή πρέπει να έχει γενικευmicroένη χρήση πέρα και έξω από το πλαίσιο της διmicroορφίας στο οποίο εντάσσεται microαζί microε την κυπριακή η ενοποιητική αντίληψη της κοινής αυτή είναι που γεννάει την αντίληψη ότι η κυπριακή είναι ή θέλει να είναι microια ξεχωριστή γλώσσα την αντίληψη [925] δηλ της αυτονόmicroησης της κυπριακής από την κοινή Επαναλαmicroβάνω η ε ν ο π ο ι η τ ι κ ή α ν τ ί λ η ψ η τ η ς κ ο ι ν ή ς ε ί ν α ι α υ τ ή π ο υ χ ρ η σ ι micro ο π ο ι ε ί ω ς π ρ ό σ χ η micro α τ η ν α ξ ί ω σ η α υ τ ο ν ό micro η σ η ς τ η ς κ υ π ρ ι α κ ή ς αφού εκ των πραγmicroάτων σε περιστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας η διάλεκτος δεν microπορεί να λειτουργήσει αυτόνοmicroα

4 Η δηmicroοτική ως καθαρεύουσα Τα ίδια κριτήρια microε τα οποία αναγνωρίζουmicroε την καθαρεύουσα ως υψηλή και τη δηmicroοτική ως χαmicroηλή ποικιλία του ελληνικού γλωσσικού ζητήmicroατος microάς επέτρεψαν στην Κύπρο να αναγνωρίσουmicroε τη δηmicroοτική ή microάλλον τη νόmicroιmicroη κληρονόmicroο της την κοινή νεοελληνική ως υψηλή ποικιλία ένα είδος καθαρεύουσας microια γλώσσα που ακόmicroη κι αν δεν θεωρηθεί τεχνητή δεν είναι πάντως φυσική γλώσσα κανενός Κυπρίου

Η δυνατότητα της δηmicroοτικής να παίζει το ρόλο microιας υψηλής ποικιλίας δεν είναι παρά η δυνατότητα που επίmicroονα και για πολλά χρόνια διεκδίκησε ο δηmicroοτικισmicroός είναι η δυνατότητα που διεκδικεί κάθε κοινή τυποποιηmicroένη γλώσσα στο microέτρο που η κοινή γλώσσα είναι και γλώσσα και πρότυπο είναι microια διάλεκτος microεταξύ ίσων ίσως λίγο πιο ίση από τις άλλες είναι όmicroως και ο κανόνας που κρίνει τις άλλες διαλέκτους και microε τον οποίο χωρίζουmicroε αυτό που είναι σωστό από αυτό που είναι λάθος και ταυτοχρόνως αυτό που είναι όλων από αυτό που είναι λίγων Στην Κύπρο η κοινή γλώσσα η γλώσσα όλων αναγκάζεται να συνυπάρχει microε microία από τις διαλέκτους microια γλώσσα λίγων την οποία χρειάστηκε να αποκλείσει για να οριστεί ακριβώς ως πρότυπο πέρα και πάνω από διαλέκτους

Βέβαια αυτή τη γλώσσα-πρότυπο αυτή την επίσηmicroη καθαρεουσιάνικη δηmicroοτική ή microάλλον αυτή τη δηmicroώδη καθαρεύουσα θα τη microάθουν και θα τη χρησιmicroοποιούν microε ελάχιστες αποκλίσεις όλοι οι Κύπριοι και κατά τούτο όπως είδαmicroε η υψηλή ποικιλία στην Κύπρο διαφέρει από την καθαρεύουσα του γλωσσικού ζητήmicroατος ∆εν υπήρχε αmicroφιγλωσσία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος Στην Κύπρο ανάmicroεσα σ αυτόν που δεν ξέρει και σ αυτόν που ξέρει την υψηλή γλώσσα δεν θα microεσολαβήσει ο αιτησιογράφος ή ο γραmicromicroατικός του χωριού θα microεσολαβήσει ο εκπαιδευτικός του δηmicroόσιου σχολείου

consciousness in everyday life towards a sociology of knowledge of Greek-Cypriot nationalism Nations and Nationalism 5(1) 1999 91-104

- 25 -

[926] Μπορούmicroε όmicroως να microιλάmicroε για γλωσσικό ζήτηmicroα στην Κύπρο

Μια κατάσταση διγλωσσίας όπως την ορίσαmicroε microπορεί να θεωρείται εντελώς φυσιολογική και να microη γεννά γλωσσικό ζήτηmicroα Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε όταν οι συνθήκες της διγλωσσίας (διmicroορφίας) γίνονται αντιληπτές από microια ικανή microερίδα του πληθυσmicroού ως συνθήκες προς διαπραγmicroάτευση και αντιπαράθεση Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε λοιπόν όταν δύο ακόmicroη συνθήκες ισχύουν

1 Οι πνευmicroατικές ελίτ της δίγλωσσης κοινότητας αντιλαmicroβάνονται τη σχέση ανάmicroεσα στις δύο γλωσσικές ποικιλίες ως σχέση όχι συmicroπληρωmicroατική αλλά αντιθετική προπαγανδίζουν την αντίληψη ότι η microία από τις δύο γλώσσες είναι καλύτερη σωστότερη ωραιότερη από την άλλη Εκφράζουν την αντίθεση αυτή microε εξωγλωσσικούς όρους microε όρους δηλαδή αισθητικούς ηθικούς κοινωνικοπολιτικούς ιδεολογικούς Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα υπάρχει όταν ακριβώς παύει να είναι στενά γλωσσικό όταν ιδεολογικοποιείται όταν γίνεται πεδίο παρέmicroβασης της microιας ή της άλλης κρατικής πολιτικής ανάλογα microε τις προσβάσεις της microιας ή της άλλης ελίτ στο κράτος και στην εκπαίδευση

2 Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα δεν νοείται επίσης χωρίς αγώνες για κυριαρχία Στη διάρκεια ενός γλωσσικού ζητήmicroατος η microία από τις δύο γλώσσες θα τείνει να κυριαρχήσει επί της άλλης διεκδικώντας microε όλο τον γλωσσικό και ιδεολογικό της εξοπλισmicroό τα πεδία χρήσης στα οποία η άλλη ειδικεύεται Αυτή η τάση κυριαρχίας microπορεί να ενισχύεται microε επίσηmicroη κρατική παρέmicroβαση (ή και microε επίσηmicroη έλλειψη παρέmicroβασης)

Στη σύντοmicroη αυτή εργασία δεν είχαmicroε τη δυνατότητα να εξετάσουmicroε εάν οι δύο αυτές πρόσθετες συνθήκες πληρούνται στην Κύπρο σήmicroερα ∆ιαπιστώσαmicroε όmicroως ότι η κοινή γλώσσα δεν είναι απλώς το κυριακάτικο ρούχο των Κυπρίων ∆εν συmicroπληρώνει απλώς τη λειτουργία της διαλέκτου αλλά εισάγει στη γλωσσική κοινότητα της Κύπρου microιαν αντίθεση προς τη διάλεκτο αντίθεση που υπονοmicroεύει την αρχική συmicroπληρωmicroατική τους σχέση και εκφράζεται ενίοτε microε όρους έντονα ιδεολογικούς

Στην Κύπρο σήmicroερα κυρίαρχο παραmicroένει το ιδεολογικό ρεύmicroα που προβάλλει και θέλει να επιβάλει τον ενοποιητικό ρόλο της κοινής νέας [927] ελληνικής Η κοινή στην Κύπρο δεσmicroεύει τη δηmicroόσια επίσηmicroη συλλογική έκφραση Από την καταξιωmicroένη αυτή θέση η ανάπτυξη microιας ιδεολογίας προάσπισης και επέκτασης των πεδίων χρήσης της κοινής microπορεί να οδηγήσει σταδιακά και στην οριστική επικράτησή της42 Ενδέχεται δηλαδή το laquoγλωσσικό ζήτηmicroαraquo της Κύπρου να λυθεί 42 Μοναδική περίπτωση για την οποία ο Ferguson προβλέπει καθιέρωση της υψηλής ποικιλίας

σε microια διmicroορφική κοινότητα είναι όταν η υψηλή αυτή ποικιλία είναι η κοινή γλώσσα και microιας άλλης γλωσσικής κοινότητας η οποία παρουσιάζεται να περιλαmicroβάνει την πρώτη (Ferguson Diglossia όπ 248)

- 26 -

προτού υπάρξει

Η ιδιόmicroορφη περίπτωση της Κύπρου επιβάλλει πάντως ορισmicroένες αλλαγές στις ιδεολογικές microας συνήθειες Αναγνωρίζουmicroε όλοι την κοινή νεοελληνική ως προϊόν τερmicroατισmicroού του γλωσσικού ζητήmicroατος στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο ως νόmicroιmicroη δηλαδή αν και microετριοπαθή κληρονόmicroο της πάλαι ποτέ χαmicroηλής ποικιλίας της δηmicroοτικής Αυτό το κληροδοτηmicroένο χαmicroηλό προφίλ της κοινής γλώσσας microάς εmicroποδίζει να την αναγνωρίσουmicroε ως υψηλή ποικιλία στη δίγλωσση Κύπρο να την αναγνωρίσουmicroε δηλαδή ως ποικιλία επιβεβληmicroένη και εν microέρει τεχνητή ως microία άλλη καθαρεύουσα

Ένα από τα σηmicroαντικότερα επιχειρήmicroατα των δηmicroοτικιστών εναντίον της καθαρεύουσας επικαλείται το αναmicroφισβήτητο γεγονός ότι η καθαρεύουσα σε όλες τις microορφές της ήταν πάντοτε microια γλώσσα τεχνητή που microπορεί να την έγραψαν πολλοί αλλά ποτέ κανένας δε τη microίλησε αντίθετα η δηmicroοτική ήταν και παρέmicroεινε γλώσσα απολύτως φυσική η γλώσσα του λαού γλώσσα όλων

Το ισχυρότατο αυτό επιχείρηmicroα εναντίον της καθαρεύουσας αποδεικνύεται microάλλον αδύναmicroο επιχείρηmicroα υπέρ της δηmicroοτικής Αν η καθαρεύουσα δεν ήταν πραγmicroατική γλώσσα η δηmicroοτική πάντως ήταν κ α ι γ λ ώ σ σ α κ α ι π ρ ό τ υ π ο το πρότυπο που κυριάρχησε στη διαδικασία τυποποίησης της γλώσσας που σήmicroερα ονοmicroάζουmicroε νεοελληνική ή κοινή νεοελληνική Το πρότυπο αυτό δεν microπορούσε παρά να είναι όφειλε να είναι τεχνητό (ή τεχνικό σύmicroφωνα microε την προσεκτικότερη διατύπωση του Μανόλη Τριανταφυλλίδη) [928] προκειmicroένου να ανταποκριθεί στις ανάγκες του δηmicroόσιου κυρίως βίου και του γραπτού κυρίως λόγου

Όρους όπως λαϊκή γλώσσα ζωντανή γλώσσα φυσική γλώσσα όλοι χαρακτηρισmicroοί που αποδόθηκαν στη δηmicroοτική πρέπει λοιπόν να microάθουmicroε να τους σκεφτόmicroαστε microε τρόπο λιγότερο απόλυτο Είναι όροι διαβαθmicroίσιmicroοι και σχετικοί δεν ορίζονται χωρίς τα αντίθετά τους Όπως ακριβώς οι όροι καθαρεύουσα και δηmicroοτική αν ο ένας αποτελεί αναχρονισmicroό αναχρονισmicroό αποτελεί και ο άλλος

Σήmicroερα θα microπορούσαmicroε ακόmicroη σχεδόν ταυτολογικά να ορίσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηmicroα στήριξης της δηmicroοτικής Σ αυτή την περίπτωση ας περιmicroένουmicroε απλώς να επεκταθεί η χρήση της κοινής γλώσσας εκεί όπου τώρα χρησιmicroοποιείται η διάλεκτος Θα ήταν αυτή microια δεύτερη νίκη της δηmicroοτικής η οριστική της νίκη Θα microπορούσαmicroε όmicroως να θεωρήσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηση υπεράσπισης της χαmicroηλής φυσικής ποικιλίας της λαϊκής γλώσσας Σ αυτή την περίπτωση θα πρέπει να φανταστούmicroε έναν δηmicroοτικισmicroό που θα αναλάmicroβανε να προασπίσει τη διάλεκτο από την επεκτατική εξάπλωση της ίδιας της δηmicroοτικής

- 4 -

Ούτε θα microπορούσαmicroε βέβαια να ισχυριστούmicroε ότι η κυπριακή αποτελεί ανεξάρτητη γλώσσα Πρόκειται για προφορικό κυρίως ιδίωmicroα που δεν έχει υποστεί τις διαδικασίες της κωδικοποίησης και της τυποποίησης (στις οποίες περιλαmicroβάνονται ο αυστηρός καθορισmicroός ορθογραφίας η συγγραφή γραmicromicroατικής και λεξικού η καλλιέργεια πολλαπλών επιπέδων λόγου η εκπαιδευτική καθιέρωση κά) Μπορούmicroε όmicroως και το νόηmicroα αυτό οπωσδήποτε το είχε η παρατήρηση για τον ιδεολογικό προσδιορισmicroό των εννοιών αυτονοmicroία-ετερονοmicroία να φ α ν τ α σ τ ο ύ micro ε την κυπριακή να υποβάλλεται σε τέτοιες διαδικασίες Οποιαδήποτε διάλεκτος θα microπορούσε ν ακολουθήσει την οδό της αυτονόmicroησης

Ας κρατήσουmicroε αυτή την έmicroφαση στο θα microπορούσε για να δούmicroε γιατί η κυπριακή δ ε ν micro π ο ρ ε ί Ας εξετάσουmicroε τι συmicroβαίνει όταν microια διάλεκτος όπως η κυπριακή αναγνωρισmicroένα ετερόνοmicroη και από τους οmicroιλητές της και από τους γλωσσολόγους βρίσκεται να συγκατοικεί microε την κοινή γλώσσα ως κοmicromicroάτι της οποίας αναγνωρίζεται Ποια είναι λοιπόν η σχέση της κυπριακής διαλέκτου microε την κοινή νέα ελληνική στη γλωσσική κοινότητα της Κύπρου σήmicroερα

2 Γλωσσική διmicroορφία Το 1959 ο κοινωνιογλωσσολόγος Charles Ferguson δηmicroοσιεύει στο περιοδικό Word microια microελέτη που έmicroελλε να ασκήσει τεράστια επίδραση εγκαινιάζοντας ένα ολόκληρο πεδίο ερευνών Πρόκειται για τη microελέτη του Diglossia3 O αντιδάνειος αυτός όρος (στα γαλλικά πρωτοκαθιερώθηκε από τον Ψυχάρη) για να διαφοροποιηθεί από τον όρο διγλωσσία (που συνήθως αποδίδει το bilingualism) microεταφράζεται ποικιλότροπα στα ελληνικά ως διmicroορφία διφυΐα διπλογλωσσία Θ ακολουθήσουmicroε την πρώτη εκδοχή διmicroορφία αφού ο Ferguson επέmicroενε microε τον όρο αυτό να [902] διακρίνει ποικιλίες της ίδιας γλώσσας4 αν και ο όρος διγλωσσία που αποφεύγεται για ιδεολογικούς κυρίως λόγους θα microπορούσε να microας φανεί εξίσου αν όχι περισσότερο διαφωτιστικός

Μία από τις περιπτώσεις που microελέτησε ο Ferguson είναι αυτή της καθαρεύουσας και της δηmicroοτικής στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος Τη σηmicroειώνουmicroε χωριστά γιατί θα microας χρησιmicroεύσει ως αναλογία

Τι είναι αυτό που ανακαλύπτει ο Ferguson και κάνει το άρθρο του τόσο διάσηmicroο Όπως ο ίδιος λέει σε microια κατοπινή απολογιστική microελέτη του αυτό που ήθελα να περιγράψω είναι περιστάσεις όπου η επίσηmicroη γλώσσα της κοινότητας είναι γλώσσα που κανείς δεν microπορεί να τη microιλήσει χωρίς να καταβάλει ιδιαίτερη προσπάθεια και

3 Ch Ferguson Diglossia Word 15 (1959) 325-340 αναδηmicroοσιευmicroένο στο Language and

Social Context επιmicro P Giglioli Penguin Books 232-251 όπου και οι παραποmicroπές

4 Βλ Ch Ferguson Diglossia revisited στο Studies in diglossia επιmicro A Hudson Southwest Journal of Linguistics 101 (1991) 223

- 5 -

κανείς δεν τη χρησιmicroοποιεί στην καθηmicroερινή συνοmicroιλία5 Αυτή τη γλώσσα που δεν microιλιέται αβίαστα και δεν εκφέρεται σε ανεπίσηmicroες περιστάσεις ο Ferguson την ονοmicroάζει υψηλή ποικιλία Για τις ανάγκες της καθηmicroερινής επικοινωνίας αντίθετα χρησιmicroοποιείται στις περιπτώσεις γλωσσικής διmicroορφίας microια διαφορετική χαmicroηλή ποικιλία

Είναι σηmicroαντικό τονίζει ο Ferguson οι οmicroιλητές να αντιmicroετωπίζουν τις δύο αυτές ποικιλίες ως microορφές της ίδιας γλώσσας6

Oι γεωγραφικές διάλεκτοι τώρα αναγνωρίζονται αυτονόητα ως micro ο ρ φ έ ς γλώσσας Παρ όλα αυτά επιmicroένει ο Ferguson η χαmicroηλή ποικιλία δεν microπορεί να είναι γεωγραφική διάλεκτος ∆ιότι αυτό που καθορίζει αν ο οmicroιλητής θα επιλέξει την υψηλή ή τη χαmicroηλή ποικιλία δεν είναι παρά microόνον συmicroπτωmicroατικά ο γεωγραφικός χώρος στον οποίο βρίσκεται αυτό που κυρίως καθορίζει τη γλωσσική του επιλογή είναι η π ε ρ ί σ τ α σ η της επικοινωνίας στην οποία συmicromicroετέχει7 Παρά ίσως και χάρι σ αυτήν την τελευταία επιφύλαξη του Ferguson άποψή microας είναι ότι η κυπριακή διάλεκτος και η κοινή νέα ελληνική στην Κύπρο σήmicroερα βρίσκονται σε σχέση γλωσσικής [903] διmicroορφίας σε σχέση δηλ παρόmicroοια όχι όmicroοια micro αυτήν microεταξύ δηmicroοτικής και καθαρεύουσας Η κοινή νέα ελληνική είναι στην Κύπρο ένα είδος καθαρεύουσας που microπορεί να microην ηχεί τεχνητά όταν προέρχεται από χείλη και χέρια ελλαδιτών όmicroως την ιδιαίτερη προσπάθεια που πρέπει να καταβάλουν για να τη χρησιmicroοποιήσουν laquoσωστάraquo στον γραπτό και στον προφορικό λόγο οι Κύπριοι εύκολα την αντιλαmicroβανόmicroαστε

Για ν αποδείξουmicroε τον ισχυρισmicroό microας πρέπει ν ακολουθήσουmicroε την οδό της επιστήmicroης που επιβάλλει την εφαρmicroογή δοκιmicroασmicroένων κριτηρίων ταξινόmicroησης στα δεδοmicroένα που παρέχει η εmicroπειρία Αυτός άλλωστε είναι και ο microόνος τρόπος ν αποφύγουmicroε την αδιέξοδη ιδεολογικοποίηση του ζητήmicroατος που microας απασχολεί

21 Κριτήρια Ποια είναι λοιπόν τα κριτήρια της διmicroορφίας (laquoδιγλωσσίαςraquo)8

5 Όπ 218

6 Όπ 223

7 Όπ 222

8 Τα κριτήρια που εφαρmicroόζουmicroε είναι αυτά που προτείνει ο Ferguson στην ιδρυτική εργασία του Diglossia όπ Η microελέτη της διmicroορφίας έχει στραφεί προς ποικίλες κατευθύνσεις τα νεότερα χρόνια σηmicroασία για το επιχείρηmicroά microας πάντως έχει η αναγνώριση ότι το σύνολο των κριτηρίων του Ferguson θεωρείται ένα από τα ισχυρότερα λχ στο αναθεωρηmicroένο σύστηmicroα ταξινόmicroησης που προτείνει ο J Fishman (βλ παρακάτω) η περίπτωση κοινής και διαλέκτου αποτελεί σχεδόν αυτονόητα microια περίπτωση διmicroορφίας Σχετικά microε την εξέλιξη των ερευνών

- 6 -

Κριτήριο 1 Για να microιλήσουmicroε για διmicroορφία οι δύο ποικιλίες υψηλή και χαmicroηλή (πρέπει να) διαφέρουν σηmicroαντικά στο λεξιλόγιο τη φωνολογία τη γραmicromicroατική χωρίς όmicroως υπενθυmicroίζω να microπορούν να θεωρηθούν ξεχωριστές γλώσσες

Η Κυπριακή πράγmicroατι διαφέρει σηmicroαντικά από την κοινή στο λεξιλόγιο και microε φθίνουσα απόκλιση σε όλα τα επίπεδα γραmicromicroατικής ανάλυσης στη φωνολογία στη microορφολογία στη σύνταξηmiddot παρά ταύτα πρόκειται για microια ετερόνοmicroη ποικιλία της ελληνικής9 [904]

για τη διmicroορφία βλ A Hudson Diglossia A Bibliographic Review Language in Society 21 (1992) 611-674

9 O Ν Κοντοσόπουλος (∆ιάλεκτοι και ιδιώmicroατα της νέας ελληνικής Αθήνα 21994 σσ 3 20) παρουσιάζει την κυπριακή ως ιδίωmicroα και καταχρηστικά ως διάλεκτο Κατάχρηση στο σηmicroείο αυτό γίνεται microάλλον από τον Κοντοσόπουλο H γλωσσική ετερονοmicroία παρουσιάζεται ως εγγενές γνώρισmicroα της κυπριακής οφείλουmicroε ν αναγνωρίσουmicroε πάντως ότι εν microέρει τουλάχιστον προκύπτει από το είδος της συγκριτικής περιγραφής που συνήθως επιχειρεί η διαλεκτολογία όπου το πρότυπο το παρέχουν οι τύποι της κοινής ενώ οι διαλεκτικοί τύποι ορίζονται ως αποκλίσεις Η παρατήρηση αυτή αφορά και στη νεωτερική χρήση της γενετικής γραmicromicroατικής στην περιγραφή της διαλέκτου Ετσι σύmicroφωνα microε τον B Newton Stylistic levels in Cypriot Greek Mediterranean Language Review 1 (1983) 56 demotic forms serve as the phonological input to general Cypriot and this in turn provides the input to the local dialectsmiddot πβ του ίδιου Cypriot Greek Its Phonology and Inflections The Hague Mouton 1972 σχετικά microε underlying forms ιδιαίτερα κεφ 5 εννοείται ότι οι underlying forms είναι τύποι της κοινής Το κριτήριο της αmicroοιβαίας κατανόησης microεταξύ Κυπρίων και Ελλαδιτών που χρησιmicroοποιείται για να προσδώσει status ιδιώmicroατος στην κυπριακή είναι αναποτελεσmicroατικό αφού οι Κύπριοι λόγω ακριβώς της γλωσσικής διmicroορφίας χρησιmicroοποιούν την κοινή απευθυνόmicroενοι σε ελλαδίτες Για τον Ευ Πετρούνια Νεοελληνική γραmicromicroατική και συγκριτική (αντιπαραθετική) ανάλυση Α Θεσσαλονίκη University Studio Press 1984 184 δεν είναι σωστό να microιλάmicroε για διγλωσσική κατάσταση [διmicroορφία] στην περίπτωση πχ Κρητικών ή Κύπριων που τουλάχιστον όταν βρίσκονται στο νησί-τους δε νοιώθουν microειωmicroένοι να χρησιmicroοποιούν την τοπική διάλεχτο παρόλο που χρησιmicroοποιούν την Κοινή microε επισκέπτες από την άλλη Ελλάδα Για την επιστηmicroονική περιγραφή της κυπριακής αξεπέραστο παραmicroένει το έργο του Άγγλου γλωσσολόγου Brian Newton Εκτός από το βιβλίο του Cypriot Greek όπ βλ επίσης του ιδίου The Phonology of Cypriot Greek Lingua 18 (1967) 384-411middot Spontaneous Gemination in Cypriot Greek Lingua 20 (1968) 15-57middot Cypriot Greek Revisited Γλωσσολογία 2-3 (1983-1984) 137-147 Οι microελέτες του Newton που ακολουθούν τα πρότυπα της γενετικής γραmicromicroατικής κατόρθωσαν να θέσουν την κυπριακή διάλεκτο στο κέντρο των γλωσσολογικών αναζητήσεων της εποχής του Οι Κύπριοι συνάδελφοί του εξακολουθούν να τον αγνοούν επιδεικτικά Γεγονός είναι πάντως ότι οι microελέτες του Newton ολοκληρώθηκαν πριν από τον πόλεmicroο του 1974 που επέφερε δραστικές αλλαγές στο γλωσσογεωγραφικό χάρτη της Κύπρου και συνοδεύτηκε από σηmicroαντική αναδιάρθρωση των κοινωνικών δοmicroών λόγω της ραγδαίας οικονοmicroικής ανάπτυξης του νησιού Όσο η κυπριακή παραmicroένει microια ζωντανή διάλεκτος η microόνη της νεοελληνικής γλώσσας που διατηρείται όπως λέγεται ακmicroαία θα υπάρχει η ανάγκη microικροσκοπικών microελετών της αφιερωmicroένων στη γραmicromicroατική στη γεωγραφική και κοινωνική της διαφοροποίηση στις σχέσεις της microε άλλες γλώσσες όπως την αγγλική και την τουρκική που έπαιξαν και ενδέχεται να εξακολουθήσουν να παίζουν σηmicroαντικό ρόλο στο νησί αλλά και στη ζωντανή της σχέση microε την κοινή νέα ελληνική από την οποία λόγω ακριβώς της γενετικής της συγγένειας δέχεται τις σηmicroαντικότερες πιέσεις Τα έργα του Κ Χατζηιωάννου Ετυmicroολογικό λεξικό της οmicroιλούmicroενης κυπριακής διαλέκτου (Λευκωσία 1996) και Γραmicromicroατική της οmicroιλούmicroενης κυπριακής διαλέκτου (Λευκωσία 1999)

- 7 -

Κριτήριο 2 Η υψηλή διαφέρει από τη χαmicroηλή ποικιλία ως προς τον βαθmicroό τυποποίησης

Πράγmicroατι επίσηmicroη γλώσσα του κυπριακού κράτους είναι η κοινή νέα ελληνική δηλ η κωδικοποιηmicroένη τυποποιηmicroένη (στο πρότυπο της δηmicroοτικής) και καθιερωmicroένη ποικιλία της ελληνικής10 Για τη [905] διάλεκτο εννοείται δεν υπάρχουν χρηστικά λεξικά ή σύmicroβουλοι σωστής χρήσης ∆εν microπορούmicroε να φανταστούmicroε βιβλία του τύπου Πώς να γράφετε σωστά Κυπριακά ή Τα Κυπριακά για ξένους σε δέκα απλά microαθήmicroατα Πρόκειται κυρίως για προφορική ποικιλία της οποίας δεν υπάρχει καν ενιαίο σύστηmicroα γραφής στο ελληνικό αλφάβητο δηλ συmicroφωνηmicroένοι κανόνες ορθογραφίας Είναι χαρακτηριστικό ότι οι προτάσεις της Μόνιmicroης Επιτροπής Τυποποίησης Γεωγραφικών Ονοmicroάτων (στην πραγmicroατικότητα προτάσεις ενός ανθρώπου του Μενέλαου Χριστοδούλου) οι οποίες συχνά ρυθmicroίζουν τον τύπο που παραδίδει η λαϊκή χρήση προς την κατεύθυνση ενός υποτιθέmicroενου τύπου της κοινής προκάλεσαν και εξακολουθούν να προκαλούν λογοmicroαχίες στο κοινοβούλιο και στον κυπριακό Τύπο Αν οι προτάσεις αυτές απέδειξαν την αντίσταση στο πρότυπο τυποποίησης της κοινής απέδειξαν πάντως και την έλλειψη τυποποίησης

Κριτήριο 3 Υψηλή και χαmicroηλή ποικιλία σε περιπτώσεις γλωσσικής διmicroορφίας microαθαίνονται microε διαφορετικό τρόπο

Οι ψυχογλωσσολόγοι διακρίνουν την απόκτηση (acquisition) όπως την ονοmicroάζουν της microητρικής γλώσσας από το παιδί από την εκmicroάθηση (learning) microιας (δεύτερης) γλώσσας από τον ενήλικα Ενώ για την απόκτηση της microητρικής γλώσσας η απλή έκθεση του παιδιού στο γλωσσικό περιβάλλον microοιάζει κατά κάποιο τρόπο αρκετή σκεφτείτε πόσα λεξικά πόσες γραmicromicroατικές ασκήσεις και δασκάλους χρειαζόmicroαστε για να microάθουmicroε λχ αγγλικά Η χαmicroηλή ποικιλία αποκτάταιmiddot η υψηλή microαθαίνεται ακριβέστερα διδάσκεται-και-microαθαίνεται

Στην Κύπρο σήmicroερα σε όλες τις βαθmicroίδες της εκπαίδευσης διδάσκεται η κοινή νέα ελληνική η οποία απέκτησε πια και ανώτατο ίδρυmicroα Στο ζήτηmicroα της γλωσσικής παιδείας το εκπαιδευτικό σύστηmicroα της Κύπρου ακολουθεί σχεδόν τυφλά το αντίστοιχο της Ελλάδας ίδια microαθήmicroατα ίδιο περιεχόmicroενο ίδια βιβλία11 Τούτο

microπορούν να θεωρούνται ως πρώτες προσπαθειες ρ ύ θ micro ι σ η ς τηςmicroιας κυπριακής κοινής (βλ παρακάτω σηmicro26)

10 Το κυπριακό σύνταγmicroα του 1960 (άρθρο 3) καθιερώνει ως επίσηmicroες γλώσσες του κυπριακού κράτους την ελληνική και την τουρκική Η δεύτερη χρησιmicroοποιείται πλέον microόνο στην κατεχόmicroενη Κύπρο Κυρίως δύο γλωσσικές ποικιλίες χρησιmicroοποιούνται λοιπόν στην ελεύθερη Κύπρο σήmicroερα η επίσηmicroη κοινή νεοελληνική και η ανεπίσηmicroη κυπριακή διάλεκτος

11 Για τη χρήση της κοινής και της διαλέκτου στην εκπαίδευση βλ P K Persianis The Greek-Cypriot Educational Policy in Cyprus as an Expression of Conflict at the Political Cultural and Socio-Economic Levels Modern Greek Studies Yearbook 1011 (19941995) 89-116 ιδιαίτερα 101 κε

- 8 -

βεβαίως δεν σηmicroαίνει απαραιτήτως ότι η [906] ελληνική διδάσκεται-και-microαθαίνεται και όχι microαθαίνεται-και-διδάσκεται όπως θα συmicroφωνούσαmicroε ότι συmicroβαίνει τουλάχιστον στα αστικά κέντρα της Ελλάδας Η περίπτωση της Κύπρου είναι διαφορετική από την περίπτωση των laquoελλαδικώνraquo αστικών κέντρων όπου από φυσικούς οmicroιλητές η κοινή microαθαίνεται microε φυσικό ανεπίγνωστο τρόπο αποκτάται

Στο σηmicroείο αυτό απαραίτητες είναι λίγες εξηγήσεις Μια κοινή γλώσσα microπορούmicroε ως γνωστόν να την εξετάσουmicroε συγχρόνως από δύο σκοπιές microε δύο τρόπους ως διάλεκτο κατ αρχάς και ως πρότυπο (standard) στη συνέχεια Κοινή ή πρότυπη ονοmicroάζουmicroε συνήθως τη γλώσσα που έχει αναχθεί σε πρότυπο

Στην Κύπρο η κοινή γίνεται κατ αρχάς γνωστή ως πρότυπο ως ένα σύνολο laquoοδηγιώνraquo για τη σωστή χρήση της ελληνικής εν γένει Στα αστικά κέντρα της Ελλάδας αντίθετα η κοινή γίνεται κατ αρχάς γνωστή ως διάλεκτος και στη συνέχεια στην εκπαίδευση καλλιεργείται ως εκφραστικό πρότυπο Αντίθετα microε τον φυσικό ανεπίγνωστο τρόπο (της απόκτησης) συντελείται στην Κύπρο η εκmicroάθηση της κυπριακής διαλέκτου Η οποία ουδέποτε θα διδαχθεί ως πρότυπη

Η υψηλή ποικιλία λοιπόν η κοινή νέα ελληνική είναι στην Κύπρο πρόσθετη και επιβεβληmicroένη υπέρθετη12 microαθαίνεται πάντα microετά την απόκτηση της διαλέκτου microε τεχνητό τρόπο σταδιακά για τις ανάγκες κυρίως του γραπτού λόγου

Ας επιmicroείνουmicroε λίγο σ αυτό το σηmicroείο Τίνος πράγmicroατος είναι πρότυπο η κοινή γλώσσα Του γραπτού λόγου κυρίως Και η κοινή νέα ελληνική λοιπόν όπως κάθε laquoπρότυπηraquo (standard) ή laquoκοινήraquo γλώσσα microπορεί να θεωρείται κυρίως microία γραφόλεκτος13 Όmicroως microια τέτοια γραφόλεκτος microαθαίνεται δεν αποκτιέται είναι αmicroφίβολο αν κατακτιέται ποτέ Και πάντως είναι άστοχο να ταυτίζουmicroε microια γλώσσα microε τη γραπτή microορφή της14 [907]

12 Ο όρος είναι του Πετρούνια όπ 173 και microεταφράζει τον όρο του Ferguson superposed

variety

13 Σχετικά microε τον όρο αυτό βλ Ε Haugen Linguistics and Language Planning στο Sociοlinguistics Proceedings of the UCLA Sociolinguistics Conference 1964 επιmicro W Bright The Hague Mouton 1966 50-71

14 Πολλοί εκπαιδευτικοί έχουν την πεποίθηση ότι οι Κύπριοι microαθητές και φοιτητές δεν ξέρουν ελληνικά Την αντίληψη αυτή προκαλεί συνήθως η εmicroφάνιση διαλεκτισmicroών στα γραπτά των Κύπριων microαθητών λχ να εισάξει αντί να εισαγάγει τα παραπάνω αντί τα περισσότερα ευνοά αντί ευνοεί αδιάκριτη χρήση του τελικού -ν κλπ Τέτοιοι διαλεκτισmicroοί πρόχειρα και αστόχαστα χαρακτηρίζονται laquoλάθηraquo Οι εκπαιδευτικοί αυτοί φαίνεται να αγνοούν την αιτιολογία του φαινοmicroένου της λεξικής και γραmicromicroατικής παρεmicroβολής που δεν είναι άλλη από την ύπαρξη της διmicroορφίας Τα ελληνικά στην αντίληψή τους ταυτίζονται microε την κοινή τη γραφόλεκτο δηλ της ελληνικής και microάλιστα αυτή που χρησιmicroοποιείται για ακαδηmicroαϊκούς σκοπούς Ιδιαίτερη δυσκολία φαίνεται να αντιmicroετωπίζουν οι Κύπριοι microαθητές και στη χρήση των λόγιων στοιχείων της κοινής Είναι φυσικό η λόγια γλώσσα να αποτελεί για τον Κύπριο microαθητή ένα διπλά αποmicroακρυσmicroένο επίπεδο microια δεύτερη καθαρεύουσα Το λόγιο στρώmicroα της

- 9 -

Κριτήριο 4 Υψηλή και χαmicroηλή ποικιλία έχουν ξεχωριστές γραmicromicroατειακές παραδόσεις

Μάλιστα αν είχε νόηmicroα microια ποσοτική ήκαι ποιοτική σύγκριση θα λέγαmicroε ότι συνήθως η χαmicroηλή γραmicromicroατεία υπολείπεται της υψηλής Ας θυmicroηθούmicroε στο σηmicroείο αυτό ότι η πρώτη microεγάλη νίκη της δηmicroοτικής έγινε στη λογοτεχνία όταν microπόρεσε να πείσει ότι χρησιmicroοποιείται δόκιmicroα από άξιους τεχνίτες ότι υπερέχει

Κυπριακή και κοινή συνδέονται πράγmicroατι microε ξεχωριστές γραmicromicroατειακές παραδόσεις15 Ως γνωστόν την κυπριακή διάλεκτο microπορούmicroε να την παρακολουθήσουmicroε microέχρι τον 14ο αι χάρι στα γραπτά microνηmicroεία της τις Ασσίζες και αργότερα (στον 15ο αι) τα χρονικά του Μαχαιρά και του Βουστρωνίου Σήmicroερα λίγοι Κύπριοι ποιητές καλλιεργούν περιστασιακά έστω τη διάλεκτο Η προφορικότητα είχε πάντα ιδιαίτερη λειτουργικότητα στην ποίηση16

Η αίσθηση ωστόσο που φαίνεται να κυριαρχεί είναι ότι η υψηλή [908] ποίηση (η ποίηση για laquoελλαδικόraquo κρατικό βραβείο) δεν γράφεται στην κυπριακή όταν γράφεται αυτό συmicroβαίνει πάλι στο πλαίσιο ενός γλωσσικού καταmicroερισmicroού τις αρχές του οποίου όmicroως όπως microε κάθε τι στην ποίηση είναι δύσκολο να τις διατυπώσουmicroε microε ακρίβεια17

νεοελληνικής κοινής απωθείται διαρκώς στις άκρες της γλωσσικής συνείδησης του Κυπρίου γεγονός που εξηγεί όχι microόνο την παρατηρηmicroένη laquoδυσκολίαraquo αλλά και κάποια απέχθεια των Κυπρίων για τα λόγια στοιχεία ή ακόmicroη την τάση εξοmicroάλυνσής τους (laquoνα εισάξειraquo)

15 Υπάρχει η άποψη ότι καmicroία διάκριση δεν πρέπει να γίνεται microεταξύ ελληνικής και κυπριακής γραmicromicroατείας για το λόγο ότι καmicroία διάκριση δεν υφίσταται microεταξύ ελληνικού και κυπριακού πολιτισmicroού microεταξύ ελληνικής και κυπριακής ιστορίας και παράδοσης Τέτοιες ακραίες απόψεις που χαρακτηρίζονται από το φανατισmicroό των υποστηρικτών τους και από έναν κακώς νοούmicroενο υπερεθνικισmicroό δεν νοmicroίζω ότι χρειάζεται να τις παίρνουmicroε πολύ στα σοβαρά Σε ότι microας αφορά microία από τις παλαιότερες και γονιmicroότερες παραδόσεις της γλωσσολογίας είναι αυτή που microελετά τις διαφορές στη γλωσσική χρήση στη βάση πολιτισmicroικών διαφορών και προτύπωνmiddot και βέβαια microια τέτοια παράδοση δεν θα microπορούσε ν αναιρεθεί από τις ιδεολογικές εmicromicroονές ορισmicroένων

16 Πβ Photini Panayi-Tulliez Langue poeacutesie orale et identiteacute Chypriote στο Sociolinguistique du grec et de la Gregravece επιmicro Μ Karyoleacutemou Plurilinguismes no 4 (Ιούνιος 1992) 39-55

17 Έχουν ενδιαφέρον τα σχόλια του Κώστα Μόντη για τα ποιήmicroατά του στην κυπριακή για τον Μόντη η κυπριακή στην ποίηση αλλά και στο θέατρο αναδίδει microια ξεχωριστή αίσθηση που οφείλεται στον τρόπο εκmicroάθησής της (κριτήριο 3) Ελέχθη ότι η γραφή ποιηmicroάτων στο κυπριακό ιδίωmicroα είναι microια προσπάθεια φυγής Κλείνω δηλαδή την πόρτα στα microεγάλα θέmicroατα[] για να βγω έξω να ξεκουραστώ Νοmicroίζω ότι δεν είναι αυτός ο λόγος Μερικά πράγmicroατα από την υφή τους πρέπει να γραφτούν στη γλώσσα που πρωτοmicroίλησες [] Η γλώσσα που πρωτοmicroιλήσαmicroε είναι πάρα πολύ microεγάλο πράγmicroα που δεν έχει ίσως microελετηθεί ακόmicroα Οι λέξεις βγαίνουν ίσα από microέσα σου Θα το δείτε ακόmicroα και στο θέατρο Όταν οι ηθοποιοί παίζουν κυπριακή ηθογραφία[] είναι άλλοι άνθρωποι Είναι microεγάλοι ηθοποιοί Όταν παίζουν έργο στην πανελλήνια[] είναι πάρα πολύ κατώτεροι ∆εν ξέρω τι ρίζες έχει microέσα microας η γλώσσα που πρωτοmicroιλήσαmicroε που δεν microπορούν να αντικατασταθούν microε γλώσσα την οποία microάθαmicroε Το χαρακτηριστικό των ποιηmicroάτων microου στην κυπριακή διάλεκτο είναι ότι όλα

- 10 -

∆εν ξέρω αν ακόmicroα χρησιmicroοποιείται η διάλεκτος από Κύπριους ποιητάρηδεςmiddot ακούω πού και πού τα τσιατιστά αλλά δεν γνωρίζω πόσο δηmicroιουργική και πρωτότυπη είναι η παραγωγή τους σε σχέση microε το παρελθόν Περιορισmicroένη χρήση της διαλέκτου γίνεται στο θέατρο (το κυπριώτικο σκετς είναι ιδιαίτερα δηmicroοφιλές) καθώς και σε λιγοστά ηθογραφικά συνήθως πεζογραφήmicroατα microε κυπριακή θεmicroατογραφία (Μπορεί αυτά να είναι δείγmicroατα χαmicroηλής λογοτεχνίας αλλά δεν παύουν να έχουν τεράστιο γλωσσολογικό ενδιαφέρον) Εννοείται ότι θα ήταν αδόκιmicroη η χρήση της κυπριακής διαλέκτου στο δοκίmicroιο Και αυτοί ακόmicroα που υπερασπίζονται τη διάλεκτο στην κοινή την υπερασπίζονται όπως ο Ροΐδης τη δηmicroοτική Κριτήριο 5 Η διmicroορφία χαρακτηρίζεται από σχετική διάρκεια και σταθερότητα

Πράγmicroατι διmicroορφία χαρακτηρίζει την κοινότητα της Κύπρου σε όλη τη διάρκεια της νεότερης ιστορίας της microετά την ανεξαρτησία τουλάχιστον οπωσδήποτε microετά τον πόλεmicroο Θα microπορούσαmicroε να microιλήσουmicroε για τ ρ ι micro ο ρ φ ί α αν παίρναmicroε υπόψη microας και την παλαιότερη [909] ύπαρξη της καθαρεύουσας Ο Newton microιλάει για τριmicroορφία εννοώντας την παράλληλη χρήση της κοινής νέας ελληνικής της κοινής κυπριακής και των τοπικών ιδιωmicroάτων τα οποία όmicroως βρίσκονται πια σε υποχώρηση18 Ίσως πάντως να microπορούσαmicroε να microιλήσουmicroε και για παλαιότερη ύπαρξη τ ε τ ρ α micro ο ρ φ ί α ς (1 καθαρεύουσα - 2 δηmicroοτική - 3 κυπριακή κοινή - 4 τοπικά ιδιώmicroατα) ή και π ε ν τ α micro ο ρ φ ί α ς (microε την προσθήκη της αγγλικής σε ορισmicroένα πεδία του δηmicroόσιου λόγου όπως της διοίκησης και της δικαιοσύνης) Αυτό είναι ένα ιστορικό ζήτηmicroα το οποίο αξίζει να microελετηθεί σοβαρά και θα έχει υποπτεύοmicroαι σηmicroαντικές επιπτώσεις στον τρόπο που αντιλαmicroβανόmicroαστε την εξέλιξη της νεότερης κυπριακής γραmicromicroατείας19

Κριτήριο 6 H υψηλή ποικιλία περιβάλλεται microε microεγαλύτερο κύρος απ ότι η χαmicroηλή

Αλλά αυτό είναι ένα κριτήριο το οποίο θα χρειαστεί να το εξετάσουmicroε χωριστά (ενότητα 24) Ας περάσουmicroε λοιπόν κατευθείαν στο τελευταίο και σηmicroαντικότατο κριτήριο της λ ε ι τ ο υ ρ γ ι κ ή ς κ α τ α ν ο micro ή ς

Κριτήριο 7 Σε κατάσταση γλωσσικής διmicroορφίας κάθε ποικιλία επιτελεί

σχεδόν είναι ερωτικά Στην πανελλήνια δεν έχω πολλά ερωτικά ποιήmicroατα και σου λέει ύστερα ο άλλος πήδησε στον έρωτα για να ξεκουραστεί (απόσπασmicroα από συνοmicroιλία του Κώστα Μόντη microε φοιτητές της Παιδαγωγικής Ακαδηmicroίας Κύπρου στη Λευκωσία την άνοιξη του 1988 παρατίθεται στο Κώστας Μόντης Στους λογοτέχνες ο πόνος είναι έmicroπνευση περ Η λέξη τχ 152 (Ιούλ-Αύγ 1999) 407)

18 B Newton Stylistic Levels in Cypriot Greek όπ

19 Σχετικά microε την καταξίωση της διαλέκτου και το κίνηmicroα του δηmicroοτικισmicroού στην Κύπρο βλ Λ Ζαφειρίου Η νεότερη κυπριακή λογοτεχνία Γραmicromicroατολογικό σχεδίασmicroα Λευκωσία 1991 21-23 25-27 33-34 passim

- 11 -

διαφορετικές λειτουργίες έχει δηλ ξεχωριστά laquoπεδία χρήσηςraquo ενώ κανείς δεν χρησιmicroοποιεί την υψηλή ποικιλία στην καθηmicroερινή κουβέντα στις άτυπες περιστάσεις επικοινωνίας Τούτο είναι και το σηmicroαντικότερο σε περιπτώσεις γλωσσικής διmicroορφίας ο γ λ ω σ σ ι κ ό ς κ α τ α micro ε ρ ι σ micro ό ς που επιτελείται microε τις δύο ποικιλίες συνδυάζεται microε microια κάποια συλλογική οριοθέτηση του επίσηmicroου από το ανεπίσηmicroο του τυπικού από το άτυπο του ξένου από το οικείο του τεχνητού από το φυσικό

Τι εννοούmicroε microε τους όρους ξεχωριστά πεδία χρήσης και διαφορετικές λειτουργίες

Αν στρέψουmicroε την προσοχή microας στις συνήθεις περιστάσεις που microας προτρέπουν να εξετάσουmicroε οι κοινωνιογλωσσολόγοι παρατηρούmicroε διακρίσεις αυτού του τύπου η υψηλή ποικιλία η κοινή νέα ελληνική θα χρησιmicroοποιηθεί στην Κύπρο στον ηmicroερήσιο Τύπο microε εξαίρεση όmicroως τις χιουmicroοριστικές λεζάντες στις γελοιογραφίες ή τις σατιρικές στήλες όπου θα χρησιmicroοποιηθεί η κυπριακή διάλεκτος20 Η σατιρική [910] ΕΝΩΣΙΣ που συχνά αρθρογραφεί υπέρ της γενικευmicroένης ενιαίας χρήσης της κοινής νεοελληνικής κάνει τη συχνότερη χρήση της κυπριακής διαλέκτου Ένωσις τζ ας γινεί το γαίmicroαν microας αυλάτζιν Αγλαντζιά τζ ας γινεί το γαίmicroαν microας πισσιά

Παρόmicroοια συχνή έστω και microε τον τρόπο της παρεmicroβολής είναι η χρήση της διαλέκτου στις σατιρικές φοιτητικές φυλλάδες όπως στην Πώρωσις και στη Φοιτητική (εικάζω δεν συνεχίστηκε η κυκλοφορία τους)

Στην τηλεόραση και στο ραδιόφωνο οι ειδήσεις θα εκφωνηθούν στην κοινή όπως στην κοινή θα διεξαχθούν και οι περισσότερες εκποmicroπές λόγουmiddot το κυπριώτικο σκετς όmicroως ή τα περισσότερα τηλεοπτικά σίριαλ microε τοπικό ενδιαφέρον θα είναι στην κυπριακή

Το τελευταίο microοντέλο ενός αυτοκινήτου θα διαφηmicroιστεί και από την τηλεόραση και από το ραδιόφωνο στην κοινή (ή στην αγγλική)middot στην κυπριακή όmicroως θα διαφηmicroιστούν προϊόντα που θεωρούνται παραδοσιακά (Έσιει σαράντα χρόνια που πουλεί έπιπλα σκαλιστά του σιερκού) ή είναι πιο καθηmicroερινά και προσιτά (Κόρη το ταγκούιν υγρού πιάτων εν σε προσφοράν συφφέρει Να το πάρετε χαπάριν θέλετε προιτσιά microε χάριν που να τα σιετε καmicroάριν κλπ)21

20 O Ch Ferguson Diglossia Revisited όπ σ 220 αναφέρει ως astonishing kind of

coincidence το γεγονός ότι σε όλες τις περιπτώσεις διmicroορφίας που microελέτησε η χαmicroηλή ποικιλία είναι αυτή που χρησιmicroοποιείται στις σατιρικές στήλες των εφηmicroερίδων ή στις λεζάντες των γελοιογραφιών

21 Για άλλα παραδείγmicroατα βλ Π Παύλου Η χρήση της κυπριακής διαλέκτου στις διαφηmicroίσεις του Ραδιοφωνικού Ιδρύmicroατος Κύπρου Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 17ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (22-24 Απριλίου 1996) Θεσσαλονίκη 1997 617-627

- 12 -

Μια πανεπιστηmicroιακή διάλεξη θα γίνει στην κοινή νέα ελληνική σ ένα microικρό όmicroως φροντιστηριακό microάθηmicroα όπου οι αποστάσεις δεν τηρούνται αυστηρά ο κύπριος καθηγητής και φοιτητής θα χρησιmicroοποιήσει τη διάλεκτο Το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισmicroού ζητά από τους δασκάλους να χρησιmicroοποιούν συστηmicroατικά την κοινή νέα ελληνική στη συναναστροφή τους microε τους microαθητές microέσα στην αίθουσαmiddot πάντα και παντού όmicroως η επικοινωνία του δασκάλου microε τον microαθητή θα διολισθήσει προς την κυπριακή διάλεκτο

Το κήρυγmicroα στην εκκλησία θα γίνει στην κοινή αλλ όχι η εξοmicroολόγηση που θα διεξαχθεί στην κυπριακή κοκ

[911] Είναι επίσης σηmicroαντικό ότι στην οικογένεια στις καθηmicroερινές συναναστροφές και συνδιαλλαγές λχ στα ψώνια στις συνοmicroιλίες microεταξύ οικείων στο κουτσοmicroπολιό η κοινή νέα ελληνική θα φάνταζε αφύσικη καλαmicroαρίστικη

Σε γενικές γραmicromicroές η κυπριακή θα χρησιmicroοποιηθεί στο γραπτό λόγο όταν διατηρεί α ν α π α ρ α σ τ α τ ι κ ή σχέση προς τον προφορικό (λχ στα ραδιοφωνικά και πιο πρόσφατα τα τηλεοπτικά σκετς σ αυτές τις περιπτώσεις η θεατρική χρήση αναπαριστά χαρακτηριστικά πραγmicroατικών οmicroιλητών ένα σενάριο ας microην ξεχνάmicroε είναι γραφή προς εκφώνηση που microιmicroείται την οmicroιλία) Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις γραπτής έκφρασης θα χρησιmicroοποιηθεί η κοινή ακόmicroα και αν πρόκειται για προφορικά εκφερόmicroενο γραπτό λόγο (όπως των δελτίων ειδήσεων των microαθηmicroάτων των διαλέξεων των κηρυγmicroάτων των πολιτικών οmicroιλιών κλπ)

Στον προφορικό λόγο η κυπριακή θα χρησιmicroοποιηθεί σε microεγάλο βαθmicroό ανεξάρτητα από τη microόρφωση του οmicroιλητή σε περιστάσεις (συν)οmicroιλίας microεταξύ οικείων για καθηmicroερινά διαπροσωπικά ιδιωτικά ανεπίσηmicroα ζητήmicroατα ή συνδιαλλαγές (λχ στα ψώνια) ∆εν συνηθίζεται χρήση της κοινής σε καθηmicroερινές περιστάσεις επικοινωνίας microπορεί όmicroως να υπαγορεύεται από την παρουσία ελλαδιτών την αίσθηση σοβαρότητας που περιβάλλει τη συζήτηση ή την επιδίωξη κοινωνικού κύρους Θα την ακούσουmicroε στα γραφεία των δικηγόρων συχνότερα απ ότι στην ταβέρνα

Στο σηmicroείο αυτό ας microας επιτραπεί microια σύντοmicroη παρέκβαση

22 Η καθηmicroερινή επικοινωνία Μια έmicromicroεση άκρως ενδιαφέρουσα πάντως απόδειξη της γλωσσικής διmicroορφίας παρέχει η γλωσσική ποικιλία που θα microπορούσε να ονοmicroάζεται κ υ π ρ ι α κ ή α ρ γ κ ό Την ποικιλία αυτή microπορούmicroε να την εκλάβουmicroε ως ύφος ή εκφραστικό στυλ (style) ή επίπεδο λόγου (register) το οποίο οικοδοmicroείται πάνω στην αρχή της σηmicroασιολογικής και γραmicromicroατικής απόκλισης και χρησιmicroοποιείται εντός microιας οmicroάδας ή παρέας microε σκοπό ακριβώς την επικοινωνιακή διαχείριση αυτής της παρέκκλισης συχνά microε στόχο σκωπτικό κάποτε και microε κρυπτικά κίνητρα Η κύρια λειτουργία της αργκό είναι ταυτιστικήmiddot παρέχει στα

- 13 -

microέλη της οmicroάδας την αίσθηση microιας κοινής ταυτότητας που τη διαφοροποιεί από άλλες οmicroάδες Γέννηmicroα κατ εξοχήν της [912] καθηmicroερινότητας microεταβαλλόmicroενη και παροδική αποκοmicromicroένη απ οτιδήποτε θα microπορούσαmicroε ν αποκαλέσουmicroε κοινή γλώσσα η κυπριακή αργκό και ακολούθως το ιδίωmicroα ή η γλώσσα των νέων που αντλεί από την πρώτη έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον για το επιχείρηmicroά microας διότι microας αποκαλύπτουν ότι σ ε κ α θ η micro ε ρ ι ν έ ς π ε ρ ι σ τ ά σ ε ι ς ε π ι κ ο ι ν ω ν ί α ς ε ί ν α ι ο π ω σ δ ή π ο τ ε η κ υ π ρ ι α κ ή π ο υ χ ρ η σ ι micro ο π ο ι ε ί τ α ι κ α ι micro ά λ ι σ τ α micro ε τ ρ ό π ο δ η micro ι ο υ ρ γ ι κ ό κ α ι ν ε ω τ ε ρ ι κ όmiddot παρεmicroπιπτόντως η ύπαρξη ενός τέτοιου επιπέδου του λόγου microάλλον ασυνήθιστου για διάλεκτο φανερώνει επίσης περισσότερο από οποιουσδήποτε άλλους δείκτες τη ζωντάνια και ακmicroαιότητα (ethnolinguistic vitality)22 της διαλέκτου Η κυπριακή αργκό και ιδιαίτερα το ιδίωmicroα των νέων στην Κύπρο θα χρησιmicroοποιήσουν microηχανισmicroούς σχηmicroατισmicroού που συναντάmicroε και στ αντίστοιχα ιδιώmicroατα άλλων γλωσσών αξιοποιώντας πάντως στοιχεία της διαλέκτου ή δάνεια από την τουρκική την αγγλική και τα τελευταία χρόνια από την ελληνική οι οmicroιλητές της κυπριακής όmicroως δεν αποφεύγουν να προσαρmicroόσουν τα στοιχεία αυτά στη φωνολογία και στη microορφολογία της διαλέκτου Είναι σηmicroαντικό ότι το ιδίωmicroα των νέων αντλεί από ένα εσωτερικό υπόστρωmicroα αργκοτικών εκφράσεων πολλές από τις οποίες είναι βέβαια παλαιότερες και δεν χρησιmicroοποιούνται microόνο από νέους οmicroιλητές Θ αναφερθώ ενδεικτικά σε ελάχιστους γλωσσικούς microηχανισmicroούς σχηmicroατισmicroού παρουσιάζοντας microαζί παλαιότερα και νεότερα παραδείγmicroατα ώστε να φανεί καθαρότερα η διάρκεια των γραmicromicroατικών υποδειγmicroάτων23

bull Σηmicroαντική θέση στην αργκό κατέχουν οι σηmicroασιολογικοί νεολογισmicroοί δηλ οι νεωτερικές χρήσεις ορισmicroένων τύπων κυρίως ονοmicroάτων (και σπανιότερα επιθέτων) που χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά κατά σηmicroασιολογική και συντακτική παράβαση για να χαρακτηρίσουν κυρίως την εmicroφάνιση τη συmicroπεριφορά το χαρακτήρα τούβλον φκιόρον πουρεκκούιν (και πουρεκκούα και πουρέκκα) τσουκνίθθα microολόχα microαρmicroελλάδα ππούλλιν φυτόν [913] βίντζιν σβηστός τάκκαρος ττάππος α(micro)πάλατος microαννός ττόππουζος microουσιαmicromicroάς είναι λίγα microόνο παραδείγmicroατα αυτού του τύπου συχνόχρηστα τα περισσότερα Πρόκειται κυρίως για microεταφορικές χρήσεις ονοmicroάτων (και επιθέτων) που αποδίδουν σε πρόσωπα ιδιότητες άψυχων αντικειmicroένων Ακόmicroα και κύρια ονόmicroατα (πχ το

22 Πβ R T Bell Sociolinguistics Goals Approaches and Problems London Batsford 1976

147 κε

23 Για την παρουσίαση που ακολουθεί αντλώ ταξινοmicroικές κατηγορίες από την εργασία των A Iordanidou amp I Androutsopoulos Teenage slang in Modern Greek στο Greek Linguistics 95 Proceedings of the Second International Conference on Greek Linguistics (Salzburg 22-24 Sept 1995) επιmicro G Drachman κά Graz W Neugebauer 1997 267-76

- 14 -

διάσηmicroο Πασιαντρούλλα) χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά σύmicroφωνα microε αυτό το πρότυπο όπως στις εκφράσεις εν τέλεια Λάκης Λούης Γιαννής Πίππος Πίmicroπος Μπίλος Μπίλης κά ενώ συχνές είναι και οι microορφολογικές ανακατηγοριοποιήσεις (βούτυρος lt βούτυρο κάρφας lt καρφί κά)

bull Οι νεολογισmicroοί αυτοί πολύ συχνά εmicroφανίζονται σε συνεκφορές (collocations) αποτελούmicroενες από λειτουργικό ρήmicroα συνήθως το ρήmicroα είmicroαι και ουσιαστικό εν φυρmicroός εν πελλαmicroός εν πίττα τούτος είσαι φκιόρον αρνίν κκεφτές βίντζιν τάκκα τάκκαρος Ακόmicroα και εmicroπρόθετοι προσδιορισmicroοί χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά είmicroαι στο αλλού (κατά τα ελλαδικά είmicroαι την έχω στο περίmicroενε) κλπ

bull Ιδιαίτερη κατηγορία συνεκφορών αποτελούν οι στερεότυπες αρνητικές εκφράσεις δηλ ιδιωmicroατικές εκφράσεις που εmicroφανίζονται microόνο microε άρνηση ούτε microε πόmicroπες ούτε microε σφαίρες εν παίζεται εν παίρνει [microπροστά] κά

bull Άλλου είδους ιδιωmicroατικές συνεκφορές αξιοποιούν κενά αντωνυmicroικά στοιχεία δηλ αντωνυmicroίες χωρίς καθορισmicroένη αναφορά όπως και στο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα αλλά microε την προτιmicroώmicroενη στην κυπριακή θέση του κλιτικού έδωκέν microου την εβάψαmicroέν την εκάmicroαmicroέν την εγείραmicroέν τα εσούσαmicroέν τα πιάνουmicroέν τα έκαmicroές τα σιόνιν [τζιαι καστρί] φακκά microου την έmicroεινά τα εν να τα ποκουππίσουmicroεν κλπ

bull Πολύ συχνά χρησιmicroοποιούνται microαρκαρισmicroένα επιτατικά στοιχεία όπως το επίθηmicroα αροςάρα (τάκκαρος κάγκαρος) τα ονόmicroατα πόmicroπα και αφασία (αφασία καθηγητής δάνειο από την ελλαδική αργκό) καθώς και οι υπερθετικές εκφράσεις πολλά τέλεια και τζιει που εν πολλά ωραίος εν πολλά κυριλέ εν τέλεια πελλός τζιει που τον τάκκον τον φατζιωmicroένον το ρεζίλιν την κατάστασην τζιει που τους microαννούς ακόmicroα και τζιει που το τζιει (τζιει που τις εκφράσεις)

bull Ας παρατηρήσουmicroε επίσης ότι η κυπριακή αργκό κάνει [914] συστηmicroατική χρήση ορισmicroένων παραγωγικών επιθηmicroάτων -ας ανθύπας κάρφας microάππας λέρας χάσκας χάφτας -άς φελλάς σειράς αρφάς (και αλφάς) middot -ής λεσχατζιής καψιmicroιτζιής microεσατζιής (από τη στρατιωτική αργκό) καυκατζιής κκελλετζιής σικκιmicroετζιήςmiddot -ίσιmicroον κατινίσιmicroον πατρονίσιmicroον ασκήσιmicroον -ιά πατρονιά διπλοκαmicroπινιά -άρης σιοιράρης γαουράρης λαστιχάρης λυσσιάρης -ικον ττόππικον κκιούττικον τάκκικον -άρω κοντράρω φρικάρω φαλλάρω γλιππάρω κά Η βάση αυτών των παραγώγων είναι τις περισσότερες φορές κυπριακή (δεν συναντώνται όλα στην κοινή ή στο αντίστοιχο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα) Επίσης χρησιmicroοποιούνται διάφορες άλλες τεχνικές microορφολογικής microετάπλασης ακόmicroα και microε χρήση ξένων παραγωγικών επιθηmicroάτων όπως στα συχνόχρηστα (στον καιρό microου) unπαίζable και unπίστευτable

- 15 -

bull Αξίζει να καταγραφεί η ποικιλία εκφράσεων για συγγενικές έννοιες ή λειτουργίες βκάλε φάουσαν βκάλε πόνηmicroαν microπούκκα ρε (microε τη σηmicroασία σκάσε) χάθου λάχτα λατσίστου τράβα τζιει που δαmicroαί κούντα το αmicroαξούιν σου πιο κάτω (microε τη σηmicroασία φύγε άσεπαράτα microας) πβ εκτός από τις ποικίλες εκφράσεις αρνητικής αξιολόγησης παραπάνω (πχ microε τη σηmicroασία βλάκας ανόητος) και τα συγγενή microαλαπάππας φλούφλης τσούφλης σιοιράρης κά) καθώς και τα χρησιmicroοποιούmicroενα microε microειωτική σηmicroασία επαγγελmicroατικά γαουράρης κούπατζης λαστιχάρης σικλάρης κά

bull Σύmicroφωνη microε όλα τα παραδείγmicroατα που προηγήθηκαν είναι η επισήmicroανση ότι η κυπριακή αργκό δείχνει σαφή προτίmicroηση στις στερεότυπες (ή laquoλογοτυπικέςraquo) εκφράσεις (formulae) που λειτουργούν ως υποδείγmicroατα microηχανισmicroών microερικής παραγωγικότητας Άλλωστε microέσω τέτοιων στερεότυπων εκφράσεων συνήθως στιγmicroατίζεται ο λόγος των νέων ως ιδιωmicroατικός (πβ τη διάδοση στην Ελλάδα των στερεότυπων τα πήρα στο κρανίο χλωmicroό κά τα οποία έχουν περάσει και σε γενικής χρήσης λεξικά)

Τα ελάχιστα αυτά γλωσσικά στοιχεία δείχνουν πόσο δηmicroιουργικά χρησιmicroοποιούνται από παλαιότερους και νεότερους οι κυπριακές εκφράσεις στο πλαίσιο microιας διαδεδοmicroένης αργκό Οι γραmicromicroατικές περιγραφές που [915] χρησιmicroοποιήσαmicroε και ίσως κούρασαν τον αναγνώστη είχαν στόχο να στρέψουν την προσοχή του σε microηχανισmicroούς παραγωγικούς που επιτρέπουν την επέκταση του λεξιλογίου και τη συνεχή δηmicroιουργία καινούριων εκφράσεων στη βάση αναγνωρίσιmicroων υποδειγmicroάτων ∆εν πρέπει να microας απασχολεί εδώ ότι τις εκφράσεις αυτές πολλοί δεν θα τις θεωρούσαν καν κυπριακέςmiddot σίγουρο είναι ότι λέξεις και φρασεολογισmicroοί σαν αυτούς που microόλις καταγράψαmicroε δεν βρίσκουν συνήθως το δρόmicroο τους σε λεξικά της κυπριακής Για την αντιmicroετώπιση αυτή όmicroως ευθύνεται η συντηρητική εκείνη αντίληψη που αναγνωρίζει την κυπριακή ιθαγένεια microόνο σε παλαιότερες λέξεις και φράσεις της φιλολογικής γλώσσας οπωσδήποτε όχι αργκοτικέςmiddot microια τέτοια αντίληψη αναγνωρίζει στη διάλεκτο το δικαίωmicroα να έχει ιστορία αλλ όχι παρόν

Είναι επίσης αλήθεια ότι αντίστοιχες εκφράσεις συναντώνται στην αργκό και στο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα καθώς και σε νεανικά ιδιώmicroατα άλλων γλωσσών Τα νεανικά εκφραστικά στερεότυπα δείχνουν microια καθολικότητα24 η οποία όmicroως δεν microειώνει τη σηmicroασία που έχει για microας το γεγονός ότι βασίζονται σε παραγωγικούς microηχανισmicroούς που δηmicroιουργικά αξιοποιούν ντόπια στοιχεία της κυπριακής Το γεγονός ότι στην Κύπρο δεν εκδίδονται νεανικά περιοδικά που οπωσδήποτε θα 24 Βλ σχετικά Γ Κ Ανδρουτσόπουλου Η γλώσσα των νέων σε συγκριτική προοπτική

Ελληνικά Γαλλικά Γερmicroανικά Ιταλικά στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 17ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (22-24 Απριλίου 1996) Θεσσαλονίκη 1997 562-76

- 16 -

συνεισέφεραν στην τυποποίηση και στην εξάπλωση αυτών των εκφραστικών τρόπων καθώς και ίσως το γεγονός ότι η κυπριακή κοινωνία δείχνει λιγότερο ανεκτική απέναντι στη χρήση νεανικών νεολογισmicroών δεν microειώνουν αντίθετα ενισχύουν τη σηmicroασία που έχει η ύπαρξη και η διάδοση της κυπριακής αργκό microεταξύ των νέων Στο πλαίσιο του επιχειρήmicroατός microας επαναλαmicroβάνω η ύπαρξη και η διάδοση της κυπριακής αργκό επαληθεύει microια βασική συνθήκη για την ύπαρξη διmicroορφίας τη συνθήκη που ορίζει ότι η υψηλή ποικιλία δεν (πρέπει να) χρησιmicroοποιείται στις καθηmicroερινές περιστάσεις επικοινωνίας

23 Ιδιαιτερότητες Ας επιστρέψουmicroε λοιπόν στο επιχείρηmicroά microας και ας συνοψίσουmicroε τις microέχρι στιγmicroής διαπιστώσεις microας

[916] Κοινή και κυπριακή χρησιmicroοποιούνται όπως είδαmicroε στο πλαίσιο ενός ευρύτατου γλωσσικού καταmicroερισmicroού ενώ η κοινή όπως πολύ χαρακτηριστικά δείχνει η ανάπτυξη του κυπριακού νεολαιίστικου ιδιώmicroατος δεν χρησιmicroοποιείται στις καθηmicroερινές άτυπες περιστάσεις επικοινωνίας Αυτή η τελευταία αρνητική συνθήκη διαφοροποιεί στο σχήmicroα του Ferguson την περίπτωση της γλωσσικής διmicroορφίας από την περίπτωση microιας παράλληλης χρήσης κοινής και διαλέκτου (όπως συmicroβαίνει σε ορισmicroένες περιοχές στην Ελλάδα) Παρά λοιπόν τις θεωρητικές επιφυλάξεις του Ferguson microπορούmicroε πιστεύω να εντάξουmicroε στο σχήmicroα του την περίπτωση της γλωσσικής κοινότητας της Κύπρου

Μια άλλη σηmicroαντική διαφορά από την περίπτωση κοινής-microε-διάλεκτο (όπως τη γνωρίζουmicroε από την Ελλάδα) είναι ότι η κυπριακή microιλιέται σ ένα αστικοποιηmicroένο ανεξάρτητο κράτος Αν και δεν έχουν microελετηθεί οι γ λ ω σ σ ι κ έ ς επιπτώσεις της αστικοποίησης το είδος της γλωσσικής διmicroορφίας που περιγράφουmicroε δεν θα ήταν δυνατό χωρίς την κοινωνική διαστρωmicroάτωση που επιφέρει η αστικοποίηση από τη microια και την κοινωνική δικτύωση που επιτυγχάνεται microε την εκπαίδευση στο πλαίσιο ενός ενιαίου κράτους από την άλλη Η κυπριακή γλωσσική κοινότητα αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγmicroα laquomicroικρής κοινωνίαςraquo microε δυσανάλογα πυκνή δικτύωση

Χρησιmicroοποιώντας το ταξινοmicroικό σχήmicroα ενός άλλου γλωσσολόγου του Joshua Fishman25 θα λέγαmicroε ότι η γλωσσική κοινότητα της Κύπρου χαρακτηρίζεται και από διγλωσσία (αν έτσι τώρα αποδώσουmicroε τον όρο diglossia) και από αmicroφιγλωσσία (bilingualism) microε την έννοια ότι και οι δύο ποικιλίες κοινή και 25 Βλ J Fishman Bilingualism With and Without Diglossia Diglossia With and Without

Bilingualism Journal of Social Issues 32 (1967) 29-38middot πβ του ιδίου The Sociology of Language An Interdisciplinary Social Science Approach to Language in Society Rowley Massachusetts Newbury House Publishers 1972 VI 91-106 καθώς και R Fasold The Sociolinguistics of Society Introduction to Sociolinguistics τόmicro 1 Oxford Blackwell 1984 Κεφ 2 34-60

- 17 -

κυπριακή είναι γνωστές στο microεγαλύτερο τmicroήmicroα του πληθυσmicroού Είναι ίσως χρήσιmicroο να παρατηρήσουmicroε εδώ ότι η αmicroφιγλωσσία δεν χαρακτήριζε τη διmicroορφία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος όπου microόνο ένα σχετικά microικρό κοmicromicroάτι του πληθυσmicroού γνώριζε και χρησιmicroοποιούσε την καθαρεύουσα όπως φανερώνει και η ύπαρξη γλωσσικών διαmicroεσολαβητών κάθε είδους [917] από αυτούς που αναλάmicroβαναν να συmicroπληρώσουν τις αιτήσεις στα υπουργεία microέχρι τον γραmicromicroατικό του χωριού

Μία ακόmicroη διαφορά της κυπριακής περίπτωσης από τις περιπτώσεις κοινής-microε-διάλεκτο στην Ελλάδα και αλλού είναι ότι κατά τα φαινόmicroενα η προφορική χρήση έχει δηmicroιουργήσει ιδίως στα αστικά κέντρα microια κ υ π ρ ι α κ ή κ ο ι ν ή δηλ microια microέση ποικιλία που διαφοροποιείται από τα τοπικά ιδιώmicroατα ενσωmicroατώνοντας ταυτοχρόνως σηmicroαντικές επιδράσεις της κοινής νέας ελληνικής Είναι σηmicroαντικό ότι microια κάποια microορφή αυτής της ποικιλίας γράφεται έστω κι αν γράφεται για ν ακούγεται microόνον όπως συmicroβαίνει microε το κυπριώτικο σκετς στο ραδιόφωνο ή εσχάτως microε τα διάφορα τηλεοπτικά σίριαλ τα οποία έχουν πια αστική θεmicroατογραφία26 [918]

26 Η κυπριακή κοινή αποτελεί ερευνητική υπόθεση την οποία πρώτος διατύπωσε ο B

Newton Για microια πρώτη προσέγγιση στη φωνολογία της κυπριακής κοινής βλ B Newton Stylistic levels in Cypriot Greek όπ Την υπόθεση για την ύπαρξη κυπριακής κοινής δέχονται τώρα και άλλοι συνάδελφοι πβ Ά Παναγιώτου-Τριανταφυλλοπούλου Η Νεοελληνική στη σύγχρονη Κύπρο στο Συνέδριο για την ελληνική γλώσσα 1976-1996 Είκοσι χρόνια από την καθιέρωση της Νεοελληνικής (∆ηmicroοτικής) ως επίσηmicroης γλώσσας (Πρακτικά συνεδρίου Αθήνα 2911-1121996) Αθήνα 1999 σ 283middot η Παναγιώτου-Τριανταφυλλοπούλου όmicroως microοιάζει ν αγνοεί τις εργασίες του Newton και microάλλον αντιλαmicroβάνεται την κυπριακή κοινή microε πολύ στενό τρόπο ως απόκλιση του κυπριακού γ ρ α π τ ο ύ λόγου από τον γραπτό λόγο της νεοελληνικής H υπόθεση της κυπριακής κοινής ως σταθεροποιηmicroένου υφολογικού επιπέδου (stylistic level) αντιτίθεται κυρίως στη θεωρία της καθολικής υποχώρησης ή θανάτου της διαλέκτου Για υποχώρηση της κυπριακής εν γένει κάνει λόγο σε σειρά νεότερων microελετών της η Αγγελική Μαλικούτη-Drachman ∆ιαλεκτικός λόγος Μια microορφή ετερότητας που χάνεται στο Ισχυρές-Ασθενείς γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ενωση Όψεις του γλωσσικού ηγεmicroονισmicroού (Πρακτικά ηmicroερίδας Θεσσαλονίκη 2541996) Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 1996 107-119 Φαινόmicroενα δανεισmicroού και συρρίκνωσης του διαλεκτικού λόγου στο Ισχυρές-Ασθενείς γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ενωση Όψεις του γλωσσικού ηγεmicroονισmicroού (Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου Θεσσαλονίκη 26-2831997) Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 1999 τόmicro Β 533-542 Παρατηρήσεις σε διαλεκτικές υποχωρήσεις της Κυπριακής στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 20ής ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (23-2541999) 292-302 Συρρίκνωση διαλεκτικών συστηmicroάτων αδηmicroοσίευτη εργασία Τα φαινόmicroενα υποχώρησης της κυπριακής που καταγράφει η Μαλικούτη-Drachman αφορούν στην αντικατάσταση χαρακτηριστικών φθόγγων της διαλέκτου στην αλλοίωση του συλλαβικού συστήmicroατος καθώς και των κανόνων κλιτικού τονισmicroού στη laquomicroείξηraquo των κανόνων σχηmicroατισmicroού των υποκοριστικών κά Οι επισήmicroανσεις της κάθε άλλο παρά ασύmicroβατες είναι microε το microοντέλο διmicroορφίας που εισηγείται ο Ferguson βλ παρακάτω σηmicro 42 Παραmicroένει πάντως προς διερεύνηση το ερώτηmicroα εάν αυτά τα φαινόmicroενα laquoυποχώρησηςraquo είναι καθολικά ή σύmicroφωνα microε την υπόθεσή microας συναντώνται microόνο στα συγκεχυmicroένα οπωσδήποτε όρια του ενδιάmicroεσου αυτού υφολογικού επιπέδου της κυπριακής κοινής microε την κοινή νεοελληνική

- 18 -

Βέβαια ότι ονοmicroάσαmicroε πεδία χρήσης τα οποία όπως είδαmicroε microοιράζονται η κοινή και η κυπριακή δεν ορίζονται ανεξάρτητα από τη γλώσσα της οποίας εκάστοτε γίνεται χρήση Η κοινωνιογλωσσική θεωρία των πεδίων (domains) χαρακτηρίζεται από microια microάλλον στατική αντίληψη της γλωσσικής χρήσης Αλλά ας microη θεωρητικολογήσουmicroε Αρκεί ν αντιληφθούmicroε πως τα πεδία αυτά microπορεί εν microέρει να τα ορίσει ο ίδιος ο οmicroιλητής α ν ά λ ο γ α micro ε τ η χ ρ ή σ η που θα κάνει της κοινής ή της κυπριακής Ακολούθως η αίσθηση της επισηmicroότητας ή της τυπικότητας microιας περίστασης δεν είναι κάτι απολύτως δεδοmicroένο στο οποίο ο οmicroιλητής καλείται να προσαρmicroοσθεί αλλά κάτι που ο ίδιος ο οmicroιλητής microπορεί εν microέρει να προκαλέσει microε τη γλωσσική του συmicroπεριφορά φορτίζοντας ή αποφορτίζοντας αναλόγως microια περίσταση επικοινωνίας ∆εν προσαρmicroόζεται microόνο ο οmicroιλητής στην περίσταση αλλά και η περίσταση στον οmicroιλητή Για το λόγο αυτό σηmicroασία εδώ έχει η συλλογική αίσθηση στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή Έτσι η αδιάκριτη χρήση της κοινής microπορεί να προκαλέσει την αίσθηση της εκζήτησης ότι ο οmicroιλητής καλαmicroαρίζει ή ελληνικουρίζει θα πούmicroε ότι κάποιος καλαmicroαρίζει όταν microιλάει την κοινή και εκεί που δεν πρέπει όχι όταν τη microιλάει εκεί που πρέπει ενώ η αδιάκριτη χρήση της κυπριακής microπορεί να δώσει την αίσθηση έλλειψης σοβαρότητας ανωριmicroότητας του φαιδρού κλπ

∆ύο λοιπόν τα κρατούmicroενα κοινή και διάλεκτος βρίσκονται στην Κύπρο σε σχέση γλωσσικής διmicroορφίας Υπενθυmicroίζω και την αρχική microας παρατήρηση το πρώτο κρατούmicroενο ο προσδιορισmicroός της ετερονοmicroίας είναι ώς ένα βαθmicroό ζήτηmicroα ιδεολογικό

Αυτές τις δύο ιδέες microπορούmicroε τώρα να τις συνδυάσουmicroε εξετάζοντας το microόνο ζήτηmicroα που έχουmicroε παραλείψει το ζήτηmicroα του κύρους δηλ που απολαmicroβάνει η κάθε ποικιλία υψηλή και χαmicroηλή κοινή και διάλεκτος (κριτήριο 6)

24 Γλωσσικό κύρος Ήδη απ όσα έχουν προηγηθεί γίνεται φανερό ότι διαφορετική [919] αίσθηση του κύρους συνδέεται microε κάθε microια από τις δύο ποικιλίες Οι σχετικές έρευνες το επιβεβαιώνουν

Η στατιστική έρευνα της Lydia Sciriha27 δείχνει κατ αρχάς ότι οι οmicroιλητές έ χ ο υ ν την αίσθηση της διαφοράς ως προς τα πεδία χρήσης κοινής και διαλέκτουmiddot η κοινή στην αντίληψή τους συνδέεται microε τυπικότητα και

Περιοριζόmicroαστε να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι η ύπαρξη πολυτυπιών αποτελεί ισχυρή ένδειξη υφολογικής διαστρωmicroάτωσης και λειτουργικής διαφοροποίησης microάλλον παρά γενικής υποχώρησης

27 A Question of Identity Language Use in Cyprus Λευκωσία Intercollege Press 1996middot πβ της ιδίας The Interplay of Language and Identity in Cyprus The Cyprus Review 72 (1995) 7-34

- 19 -

απόσταση28 ενώ οι οmicroιλητές φαίνεται ν αντιλαmicroβάνονται την κυπριακή ως σύmicroβολο microιας στεγανής υπο-κουλτούρας (cul-de-sac subculture)29 Παρ όλο που δηλώνουν περήφανοι να χρησιmicroοποιούν τη διάλεκτο την οποία αντιλαmicroβάνονται ως δική τους φυσική ζωντανή γλώσσα σε αντίθεση microε την προσποιητή και τεχνητή κοινή θεωρούν ότι η διάλεκτος παρακmicroάζει Την κοινή την εκτιmicroούν για τις εργαλειακές της αρετές30 η χρήση της είναι microέσον κοινωνικής ανόδου και καταξίωσης αφού εξασφαλίζει επιτυχία στο εκπαιδευτικό σύστηmicroα και προσπορίζει κοινωνικό κύρος είναι τυποποιηmicroένη και αποτελεί το κυριότερο microέσον για την επαφή των Κυπρίων microε την Ελλάδα31 [920]

Η πειραmicroατική microελέτη του Αντρέα Παπαπαύλου32 για τη διαπίστωση στερεότυπων αντιλήψεων σχετικά microε τη χρήση της κοινής και της διαλέκτου δείχνει ότι οι Κύπριοι οmicroιλητές θεωρούν αυτούς που microιλούν την κοινή περισσότερο ελκυστικούς φιλόδοξους έξυπνους ενδιαφέροντες microοντέρνους φερέγγυους 28 A Question of Identity 80

29 Όπ 88

30 Όπ 102

31 Η συγγραφέας ισχυρίζεται ότι οι Κύπριοι αισθάνονται ένα σύνδροmicroο προδοσίας απέναντι στους Ελληνες που εκφράζεται και σε σχέση microε την κοινή νεοελληνική γλώσσα οι Κύπριοι αισθάνονται κατά βάθος προδοmicroένοι από την Ελλάδα που θεωρούν ότι ευθύνεται έmicromicroεσα έστω για το κυπριακό πρόβληmicroα (όπ 101) Η συmicroπλεγmicroατική στάση τους απέναντι στην κοινή νέα ελληνική αντανακλά την ανάγκη αποστασιοποίησης και αναζήτησης της δικής τους ξεχωριστής πολιτιστικής ταυτότητας Παρόmicroοιες απόψεις εκφράζει και ο Υ Ιoannou Language Politics and Identity An analysis of the Cypriot Dilemma The Cyprus Review 31 (1991) 15-41middot πβ Γ Η Ιωάννου Μια ιδεολογική θεώρηση του γλωσσικού microας προβλήmicroατος Λευκωσία 1988 Όmicroως αυτός ο συνδυασmicroός πολιτικών κριτηρίων microε ψυχολογικού τύπου αιτιολογήσεις microάς φαίνεται αντιφατικός και βεβιασmicroένος Σε καταστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση της κοινωνικής σηmicroασίας που αποδίδεται στη microια ή στην άλλη γλωσσική microορφή όπως άλλωστε περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση και στην ίδια τη γλωσσική χρήση Καθώς το επισηmicroαίνει η Sciriha η γλωσσική χρήση επηρεάζεται σηmicroαντικά από παράγοντες όπως είναι η ηλικία και το φύλο του οmicroιλητή η κοινωνική του θέση η εκπαίδευση και ο τόπος διαmicroονής του θα προσθέταmicroε το θέmicroα της οmicroιλίας και το είδος των συνοmicroιλητών του Κατά συνέπεια το σύνδροmicroο προδοσίας δεν αιτιολογεί την ύπαρξη διmicroορφίαςmiddot απεναντίας η διmicroορφία δίνει διέξοδο σε ψυχολογικά συmicroπλέγmicroατα αυτού του τύπου αν υποτεθεί ότι υπάρχουν Άλλωστε η microελέτη της Sciriha δεν καταγράφει την πραγmicroατική γλωσσική χρήση αλλά τη γλωσσική χρήση όπως γίνεται αντιληπτή από τους οmicroιλητές Η συγγραφέας δεν κάθεται ν ακούσει τι λένε οι Κύπριοι οmicroιλητές ρωτάει να της πουν (η έρευνα διεκπεραιώθηκε microε ερωτηmicroατολόγιο) Καταγράφει microε άλλα λόγια τι οι ίδιοι οι οmicroιλητές νοmicroίζουν γι αυτά που λένε Στο χάσmicroα ανάmicroεσα στη γλωσσική πραγmicroατικότητα και στον τρόπο που γίνεται αντιληπτή ενδέχεται να παρεmicroβάλλεται η ιδεολογία όχι microόνο των οmicroιλητών αλλά και της ερευνήτριας

32 Attitudes towards the Greek Cypriot Dialect Sociocultural Implications International Journal of the Sociology of Language 134 (1998) 15-28 Ο Παπαπαύλου χρησιmicroοποιεί τη microέθοδο των εναρmicroονισmicroένων αmicroφιέσεων (matched-guise technique)middot θα microπορούσαmicroε λοιπόν να πούmicroε ότι η microελέτη του επιβεβαιώνει πειραmicroατικά τα πορίσmicroατα της Sciriha για τη διαφορά κύρους microεταξύ των δύο ποικιλιών

- 20 -

ευχάριστους microορφωmicroένους αλλά όχι περισσότερο ειλικρινείς φιλικούς ευγενικούς ούτε microε περισσότερο χιούmicroορ Ανειλικρίνεια λοιπόν και έλλειψη χιούmicroορ σύmicroφωνα microε τις στερεότυπες αντιλήψεις χαρακτηρίζει τους καλαmicroαρίζοντες

Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η διδακτορική διατριβή της Μαριλένας Καρυολαίmicroου33 η οποία συστηmicroατικά αποδελτιώνει και ταξινοmicroεί τις απόψεις που microε επιστολές και επιφυλλίδες εκφράζονται από το 1985 στον κυπριακό Τύπο για ζητήmicroατα γλώσσας Η microελέτη της Καρυολαίmicroου έχει προφανή πλεονεκτήmicroατα δεν αρκείται στην καταγραφή microιας διαφοράς στο κύρος που οι οmicroιλητές αποδίδουν στη microια ή την άλλη ποικιλία αλλά καταγράφει και στοιχεία της γνωστικής στάσης των οmicroιλητών τουλάχιστον microιας σηmicroαντικής τους microερίδαςmiddot καταγράφει δηλαδή τον ίδιο τον τρόπο που οι οmicroιλητές [921] αιτιολογούν τη διχοτόmicroηση της γλωσσικής τους χρήσης

Η Καρυολαίmicroου διαπιστώνει ότι στην πλειονότητά τους οι επιστολογράφοι και επιφυλλιδογράφοι στον κυπριακό Τύπο στιγmicroατίζουν την κυπριακή διάλεκτο θεωρώντας την υπεύθυνη για την υποτιθέmicroενη γλωσσική υστέρησηαδυναmicroία των Κυπρίων να εκφραστούν σωστά microε καλά ελληνικά ιδιαίτερα στις πιο επίσηmicroεςτυπικές περιστάσεις επικοινωνίας Η κυπριακή34 θεωρείται ανασταλτικός παράγοντας στην εκmicroάθηση της πανελλήνιας γλώσσας35 Οι αντιλήψεις αυτές που παρουσιάζονται microε τις συνήθεις κινδυνολογικές υπερβολές αποτελούν έκφραση microιας ι δ ε ο λ ο γ ί α ς π ρ ο ά σ π ι σ η ς τ η ς

33 La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque διδακτορική διατριβή Universiteacute Paris

V - Reneacute Descartes Πορίσmicroατα της διδακτορικής της διατριβής η συγγραφέας έχει ανακοινώσει σε πολλές microελέτες της laquoStatut de fait et statut subjectif Quelques remarques agrave propos de la communauteacute sociolinguistique chyprioteraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 12ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1992 255-269middot laquoΜεταγλωσσικά σχόλια και γλωσσικές στάσειςraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 14ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1993 459-473middot Linguistic Attitudes and Metalinguistic Discourse An Investigation in the Cypriot Press Themes in Greek Linguistics Papers from the First International Conference on Greek Linguistics επιmicro I Philippaki-Warburton K Nikolaidis amp M Sifianou Amsterdam Benjamins 1994 253-259 laquoΛαϊκή γλωσσολογία στα microέσα microαζικής ενηmicroέρωσης Προϋποθέσεις και microηχανισmicroοίraquo στο ∆ηmicroοσιογραφία και γλώσσα - Πρακτικά συνεδρίου (15-16 Απριλίου 2000) επιmicro Π Μπουκάλας amp Σπ Μοσχονάς Αθήνα Μορφωτικό Ίδρυmicroα της ΕΣΗΕΑ 2001 71-83

34 Ή αγγλοελληνοκυπριακή όπως microε περισσή υπερβολή χαρακτηρίζουν τη διάλεκτο ορισmicroένοιmiddot βλ Σ Παύλου Η καταπίεση της ελληνικής γλώσσας στην Κύπρο Αθήνα εκδ Πενταδάκτυλος 1990 33

35 Karyolaimou La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque όπ 303

- 21 -

κ ο ι ν ή ς προάσπισης δηλ της τυποποιηmicroένης-πρότυπης ποικιλίας36 Εκκινούν από ένα στοιχειώδες συλλογιστικό σχήmicroα που κατ αρχήν ξεχωρίζει ένα εσωτερικό τη γλώσσα Μας από ένα εξωτερικό τη γλώσσα Τους Αυτό το εξωτερικό εκπροσωπείται συνήθως στις microέρες microας από την αγγλικήmiddot αυτή είναι ο αναγνωρισmicroένος εχθρός της γλώσσας Μας Σύmicroφωνα microε αυτή τη νοοτροπία το εσωτερικό η γλώσσα Μας γίνεται αντιληπτό ως κάτι ενιαίο οmicroοιογενές απαράλλαχτο αναλλοίωτο Η γλώσσα Μας παντού και πάντα ίδια χωρίς κοινωνική γεωγραφική ιστορική διαφοροποίηση (Εξού και η πρακτική του κ α θ α ρ ι σ micro ο ύ η αντίληψη δηλ ότι η γλώσσα πρέπει να microένει καθαρή από ε ξ ω τ ε ρ ι κ έ ς επιδράσεις)

Από την άποψη αυτή έχει ενδιαφέρον αν η κυπριακή τοποθετείται στο εσωτερικό ή στο εξωτερικό αν ανήκει στη γλώσσα Μας ή στη γλώσσα Τους Στο σηmicroείο αυτό οι παρατηρήσεις της Καρυολαίmicroου αποκτούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον

Κυπριακή ποικιλία και αγγλική γλώσσα θεωρούνται άρρηκτα συνδεδεmicroένες αφού τα εκφραστικά κενά που δηmicroιουργεί η χρησιmicroοποίηση της πρώτης οδηγούν αναπόφευκτα σε χρήση των λεξικών πόρων της δεύτερης Με άλλα λόγια η κυπριακή ποικιλία εmicroφανίζεται ως η κερκόπορτα από την οποία εισβάλλουν οι αγγλικές δάνειες λέξεις για να κατακλύσουν τη microητρική γλώσσα την ελληνική37

[922] Η κυπριακή λοιπόν σύmicroφωνα microε αυτές τις αντιλήψεις βρίσκεται εκτός Άλλο η γλώσσα Μας και άλλο η κυπριακή Η κυπριακή τοποθετείται microαζί microε τα αγγλικά microάλλον ή microαζί microε τα τούρκικα σύmicroφωνα microε ορισmicroένους παρά microαζί microε τα ελληνικά

∆εν υπάρχει λόγος να χρονοτριβούmicroε προσπαθώντας ν ανασκευάσουmicroε τέτοιες απόψεις που είναι εντελώς αστήριχτες από γλωσσολογική άποψη Στην εκτίmicroηση για τη διάδοση της αγγλικής στην Κύπρο υπάρχει microια καλλιεργηmicroένη υπερβολή Όλοι οι Κύπριοι υποτίθεται γνωρίζουν τα αγγλικά και καθώς λέγεται τα χρησιmicroοποιούν σε βάρος της ελληνικής κοινής και διαλέκτου παντού στα σχολεία στις δηmicroόσιες υπηρεσίες στις καθηmicroερινές συναναστροφές ∆εν 36 Βλ σχετικά Ρ ∆ελβερούδη και Σπ Μοσχονά Ο καθαρισmicroός της γλώσσας και η γλώσσα του

καθαρισmicroού Σύγχρονα Θέmicroατα 62 (1997) 79-91

37 Απόσπασmicroα από αδηmicroοσίευτη οmicroιλία στο Πανεπιστήmicroιο Κύπρου microε τίτλο Εσείς microιλάτε σωστά ελληνικά (15-4-1996)middot για παραθέmicroατα που επιβεβαιώνουν αυτή την εκτίmicroηση βλ La communauteacute όπ 266-269 273-277 302-308 passim Στα Πορίσmicroατα του laquoΣυmicroποσίου για την Ελληνική Γλώσσα σήmicroερα στην Κύπροraquo (24-25101992) επισηmicroαίνεται χαρακτηριστικά laquoΣτην Κύπρο ενεδρεύει ο κυπροκεντρισmicroός που προωθεί τον εξαγγλισmicroό της κυπριακής κοινωνίας σε πολλά επίπεδα Πρέπει να αντιmicroετωπισθούν οι έντονες τάσεις κυπροποίησης της κοινωνίας και της Ιστορίας και να διακοπεί κάθε προσπάθεια αποξένωσης του κυπριακού ελληνισmicroού από τον υπόλοιπο ελληνισmicroόraquo (Ελλάδος φθόγγον χέουσα επιmicro Μ Χριστοδούλου Λευκωσία Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου 1993 199)

- 22 -

προσβάλλει ελπίζω τη γλωσσοmicroάθεια των Κυπρίων η επισήmicroανση ότι η εικόνα αυτή απέχει πολύ από την πραγmicroατικότητα Είναι γεγονός ότι η αγγλική χρησιmicroοποιείται σχεδόν αναγκαστικά σε ορισmicroένα πεδία χρήσης όπως της νοmicroοθεσίας και της (ανώτατης) εκπαίδευσης 38 αλλά ακόmicroα και στα πεδία αυτά η χρήση της δεν είναι δεν είναι πια αποκλειστική Και οι επιδράσεις που έχει δεχτεί η κυπριακή [923] διάλεκτος από την αγγλική γλώσσα δεν είναι πολύ microεγαλύτερες από τις επιδράσεις που η διεθνής αυτή γλώσσα επικοινωνίας ασκεί σήmicroερα σε όλες τις γλώσσες και - διαλέκτους

Το θεωρητικό σχήmicroα που έχουmicroε υιοθετήσει microάς επιτρέπει να εξηγήσουmicroε αυτή την υπερβολή σχετικά microε τις επιδράσεις της αγγλικής Η ταύτιση κυπριακής και αγγλικής η συντριπτική επίδραση που υποτίθεται πως η δεύτερη ασκεί στην πρώτη είναι απλώς microια κίνηση στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου συλλογιστικού σχήmicroατος σκοπός της οποίας είναι ακριβώς η microείωση του κύρους της διαλέκτου αφού η διάλεκτος microπορεί πλέον ως κυπροαγγλική ή ως αγγλοκυπριακή πολύ πιο εύκολα να τοποθετείται ε κ τ ό ς έξω από το πλαίσιο της ελληνικής γλώσσας της κ ο ι ν ή ς γλώσσας

3 Η υπερβολή της αυτονοmicroίας Το ερώτηmicroα που microένει να microας απασχολήσει για την ολοκλήρωση του επιχειρήmicroατός microας είναι πώς η σχέση της γλωσσικής διmicroορφίας η οποία όπως είδαmicroε είναι microια σχέση κατ αρχάς συmicroπληρωmicroατική κοινή και διάλεκτος συmicroπληρώνουν η microία την άλλη στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου γλωσσικού καταmicroερισmicroού πώς αυτή η συmicroπληρωmicroατική σχέση καταλήγει σε επίπεδο κύρους στο επίπεδο των αντιλήψεων ή της ιδεολογίας να εκφράζεται ως σχέση αντίθεσης να εκφράζεται ανταγωνιστικά

Η συλλογική αίσθηση και οι αντιλήψεις γύρω από αυτήν ότι η microία ποικιλία είναι εντός η κοινή νέα ελληνική είναι εντός η άλλη είναι εκτός η κυπριακή

38 Κατά το 1995-96 περίπου 48 των Κυπρίων σπούδαζαν σε αγγλόφωνα πανεπιστήmicroια 28

στην Αγγλία και 197 στις ΗΠΑ Επιπλέον το 57 περίπου όσων φοιτούσαν σε διάφορα ανώτερα ιδρύmicroατα στην Κύπρο είχαν ως γλώσσα διδασκαλίας την αγγλική Τα ποσοστά αυτά ίσως έχουν microειωθεί κάπως microε την ίδρυση του ελληνόφωνου Πανεπιστηmicroίου Κύπρου (1992) Όσον αφορά στη γλώσσα της νοmicroοθεσίας το άρθρο 189 του Κυπριακού Συντάγmicroατος (1960) όριζε περίοδο 5 ετών για τη microετάφραση των νόmicroων στα ελληνικάmiddot η προθεσmicroία αυτή όmicroως παρατάθηκε επ αόριστον microε το Νόmicroο 511965 Αντλώ τα στοιχεία αυτά από την αδηmicroοσίευτη εργασία της ΜΚαρυολαίmicroου From linguistic liberalism to legal regulation Τhe Greek language in Cyprusmiddot βλ Επίσης La communauteacute 142- 154 Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι ακόmicroα και περιγραφές που διεκτραγωδούν τη χρήση της αγγλικής επικαλούνται το γεγονός ότι πολλοί Κύπριοι δεν ξέρουν αγγλικάmiddot βλ Σ Παύλου όπ 23 κε 43 κε Για επιδράσεις της Αγγλικής στην Κυπριακή διάλεκτο βλ A N Papapavlou Language Contact and Lexical Borrowing in the Greek Cypriot Dialect Sociolinguistic and Cultural Implications Athens Grivas 1994

- 23 -

είναι εκτός δεν είναι παρά η ι δ ε ο λ ο γ ί α τ η ς α υ τ ο ν ο micro ί α ς στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή της εργασίας microας Το αυτονόητο της αυτονοmicroίας της κοινής δηmicroιουργεί σε συνθήκες γλωσσικής διmicroορφίας του τύπου κοινής-διαλέκτου το κάθε άλλο παρά αυτονόητο της αυτονοmicroίας της διαλέκτουmiddot η αυτονοmicroία της κοινής νέας ελληνικής δίνει την εντύπωση αυτονοmicroίας της κυπριακής διαλέκτου από την οποία διακρίνεται στη χρήση Έτσι κάθε προσπάθεια υπεράσπισης της κυπριακής στο πλαίσιο microιας ούτως ή άλλως υπαρκτής γλωσσικής διmicroορφίας εκλαmicroβάνεται ως απόπειρα αυτονόmicroησης της κυπριακής Γράφει σχετικά ο Κύπριος γλωσσολόγος Μενέλαος Χριστοδούλου

Η κυπριακή διάλεκτος προβάλλεται σήmicroερον κοινωνικώς εν Κύπρω ως ανωτέρα και αυτής της κοινής γλώσσης (28-8-90)

[924] Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος ήτις έmicroενε πριν εις τα λαϊκά στρώmicroατα ανήλθεν εις την νέαν κυπριακήν κοινωνίαν Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος όπως χρησιmicroοποιούσιν αυτήν οι Κύπριοι αρχίζει να λειτουργεί ως γλώσσα (23-1-92)39

Και δεν είναι τυχαίο ότι ο Γεώργιος Μπαmicroπινιώτης ξεκινά την οmicroιλία του για την Ελληνική γλώσσα στην Κύπρο σήmicroερα (1993) αντικρούοντας εκείνους που θέτουν ζήτηmicroα χρήσης της κυπριακής διαλέκτου ως επίσηmicroης γραπτής και προφορικής γλώσσας40 πολεmicroώντας δηλ ανεmicroόmicroυλους Εξ όσων γνωρίζω ουδείς ούτε καν ο Νεοκυπριακός Σύνδεσmicroος δεν έχει θέσει επισήmicroως τέτοιο ζήτηmicroα41

39 Αντλώ τα παραθέmicroατα από την Καρυολαίmicroου La communautegrave sociolinguistique Chypriote

Grecque όπ σσ 306-307 αλλά τα αποκαθιστώ στην αρχική τους microορφήmiddot για microια νεότερη έκφραση αυτής της αντίληψης βλ Μ Χριστοδούλου Η επίσηmicroος γλώσσα των Κυπρίων Ο Φιλελεύθερος 7-4-97 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η οmicroιλία του Μ Χριστοδούλου Κοινή γλώσσα και διάλεκτος στο Η διχόνοια η ελληνική γλώσσα και η κυπριακή διάλεκτος (∆ιαλέξεις Λαϊκού Πανεπιστηmicroίου 5) Λευκωσία ∆ήmicroος Λευκωσίας 1997 247-275 όπου έmicromicroεσα οmicroολογείται η αποτυχία των προσπαθειών του Κύπριου γλωσσολόγου για στήριξη της κοινής γλώσσας σε βάρος της διαλέκτου

40 Ελλάδος φθόγγον χέουσα όπ 4

41 Υπάρχουν microόνο υποψίες αναφοράς στην κυπριακή ως ανεξάρτητη γλώσσα Βλ λχ Α Πόλλις laquoΜακροπρόθεσmicroες προοπτικές επιβίωσης της Κυπριακής ∆ηmicroοκρατίαςraquo ∆ιαστάσεις των Ελληνοτουρκικών σχέσεων Αιγαίο-Κύπρος Επιστηmicroονικό Συmicroπόσιο του Ιρδύmicroατος Μεσογειακών Μελετών Αθήνα Ίδρυmicroα Μεσογειακών Μελετών 1986 105 laquoΗ κυπριακή γλώσσα η ιστορική παράδοση και κουλτούρα microπορεί να θεωρηθούν ως στοιχεία της κυπριακής κοινωνικής πραγmicroατικότητας στα οποία microπορεί να βασιστεί microια κυπριακή συνείδηση και στη συνέχεια microια κυπριακή εθνότηταraquo Πβ επίσης Α Παναγιώτου laquoΤο χαmicroόγελο της στετέςraquo εφ Χαραυγή (10-2-1994 και 17-2-1994) Πρέπει να σηmicroειώσουmicroε πάντως ότι microε την καχυποψία που έχει δηmicroιουργήσει η στάση ενίσχυσης της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο κάθε συmicroπαθητική αναφορά στη διάλεκτο αξιολογείται ως προσπάθεια αυτονόmicroησής της Σχετικά microε τη διάδοση του κυπριωτισmicroού (προϋπόθεση για την ύπαρξη του οποίου είναι να παραmicroένει σε λανθάνουσα κατάσταση) στο επίπεδο της νοοτροπίας microάλλον παρά της ιδεολογίας βλ C V Mavratsas National identity and

- 24 -

Αυτό που ισχυρίζοmicroαι λοιπόν είναι ότι η προάσπιση της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο η αντίληψη ότι η κοινή πρέπει να έχει γενικευmicroένη χρήση πέρα και έξω από το πλαίσιο της διmicroορφίας στο οποίο εντάσσεται microαζί microε την κυπριακή η ενοποιητική αντίληψη της κοινής αυτή είναι που γεννάει την αντίληψη ότι η κυπριακή είναι ή θέλει να είναι microια ξεχωριστή γλώσσα την αντίληψη [925] δηλ της αυτονόmicroησης της κυπριακής από την κοινή Επαναλαmicroβάνω η ε ν ο π ο ι η τ ι κ ή α ν τ ί λ η ψ η τ η ς κ ο ι ν ή ς ε ί ν α ι α υ τ ή π ο υ χ ρ η σ ι micro ο π ο ι ε ί ω ς π ρ ό σ χ η micro α τ η ν α ξ ί ω σ η α υ τ ο ν ό micro η σ η ς τ η ς κ υ π ρ ι α κ ή ς αφού εκ των πραγmicroάτων σε περιστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας η διάλεκτος δεν microπορεί να λειτουργήσει αυτόνοmicroα

4 Η δηmicroοτική ως καθαρεύουσα Τα ίδια κριτήρια microε τα οποία αναγνωρίζουmicroε την καθαρεύουσα ως υψηλή και τη δηmicroοτική ως χαmicroηλή ποικιλία του ελληνικού γλωσσικού ζητήmicroατος microάς επέτρεψαν στην Κύπρο να αναγνωρίσουmicroε τη δηmicroοτική ή microάλλον τη νόmicroιmicroη κληρονόmicroο της την κοινή νεοελληνική ως υψηλή ποικιλία ένα είδος καθαρεύουσας microια γλώσσα που ακόmicroη κι αν δεν θεωρηθεί τεχνητή δεν είναι πάντως φυσική γλώσσα κανενός Κυπρίου

Η δυνατότητα της δηmicroοτικής να παίζει το ρόλο microιας υψηλής ποικιλίας δεν είναι παρά η δυνατότητα που επίmicroονα και για πολλά χρόνια διεκδίκησε ο δηmicroοτικισmicroός είναι η δυνατότητα που διεκδικεί κάθε κοινή τυποποιηmicroένη γλώσσα στο microέτρο που η κοινή γλώσσα είναι και γλώσσα και πρότυπο είναι microια διάλεκτος microεταξύ ίσων ίσως λίγο πιο ίση από τις άλλες είναι όmicroως και ο κανόνας που κρίνει τις άλλες διαλέκτους και microε τον οποίο χωρίζουmicroε αυτό που είναι σωστό από αυτό που είναι λάθος και ταυτοχρόνως αυτό που είναι όλων από αυτό που είναι λίγων Στην Κύπρο η κοινή γλώσσα η γλώσσα όλων αναγκάζεται να συνυπάρχει microε microία από τις διαλέκτους microια γλώσσα λίγων την οποία χρειάστηκε να αποκλείσει για να οριστεί ακριβώς ως πρότυπο πέρα και πάνω από διαλέκτους

Βέβαια αυτή τη γλώσσα-πρότυπο αυτή την επίσηmicroη καθαρεουσιάνικη δηmicroοτική ή microάλλον αυτή τη δηmicroώδη καθαρεύουσα θα τη microάθουν και θα τη χρησιmicroοποιούν microε ελάχιστες αποκλίσεις όλοι οι Κύπριοι και κατά τούτο όπως είδαmicroε η υψηλή ποικιλία στην Κύπρο διαφέρει από την καθαρεύουσα του γλωσσικού ζητήmicroατος ∆εν υπήρχε αmicroφιγλωσσία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος Στην Κύπρο ανάmicroεσα σ αυτόν που δεν ξέρει και σ αυτόν που ξέρει την υψηλή γλώσσα δεν θα microεσολαβήσει ο αιτησιογράφος ή ο γραmicromicroατικός του χωριού θα microεσολαβήσει ο εκπαιδευτικός του δηmicroόσιου σχολείου

consciousness in everyday life towards a sociology of knowledge of Greek-Cypriot nationalism Nations and Nationalism 5(1) 1999 91-104

- 25 -

[926] Μπορούmicroε όmicroως να microιλάmicroε για γλωσσικό ζήτηmicroα στην Κύπρο

Μια κατάσταση διγλωσσίας όπως την ορίσαmicroε microπορεί να θεωρείται εντελώς φυσιολογική και να microη γεννά γλωσσικό ζήτηmicroα Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε όταν οι συνθήκες της διγλωσσίας (διmicroορφίας) γίνονται αντιληπτές από microια ικανή microερίδα του πληθυσmicroού ως συνθήκες προς διαπραγmicroάτευση και αντιπαράθεση Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε λοιπόν όταν δύο ακόmicroη συνθήκες ισχύουν

1 Οι πνευmicroατικές ελίτ της δίγλωσσης κοινότητας αντιλαmicroβάνονται τη σχέση ανάmicroεσα στις δύο γλωσσικές ποικιλίες ως σχέση όχι συmicroπληρωmicroατική αλλά αντιθετική προπαγανδίζουν την αντίληψη ότι η microία από τις δύο γλώσσες είναι καλύτερη σωστότερη ωραιότερη από την άλλη Εκφράζουν την αντίθεση αυτή microε εξωγλωσσικούς όρους microε όρους δηλαδή αισθητικούς ηθικούς κοινωνικοπολιτικούς ιδεολογικούς Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα υπάρχει όταν ακριβώς παύει να είναι στενά γλωσσικό όταν ιδεολογικοποιείται όταν γίνεται πεδίο παρέmicroβασης της microιας ή της άλλης κρατικής πολιτικής ανάλογα microε τις προσβάσεις της microιας ή της άλλης ελίτ στο κράτος και στην εκπαίδευση

2 Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα δεν νοείται επίσης χωρίς αγώνες για κυριαρχία Στη διάρκεια ενός γλωσσικού ζητήmicroατος η microία από τις δύο γλώσσες θα τείνει να κυριαρχήσει επί της άλλης διεκδικώντας microε όλο τον γλωσσικό και ιδεολογικό της εξοπλισmicroό τα πεδία χρήσης στα οποία η άλλη ειδικεύεται Αυτή η τάση κυριαρχίας microπορεί να ενισχύεται microε επίσηmicroη κρατική παρέmicroβαση (ή και microε επίσηmicroη έλλειψη παρέmicroβασης)

Στη σύντοmicroη αυτή εργασία δεν είχαmicroε τη δυνατότητα να εξετάσουmicroε εάν οι δύο αυτές πρόσθετες συνθήκες πληρούνται στην Κύπρο σήmicroερα ∆ιαπιστώσαmicroε όmicroως ότι η κοινή γλώσσα δεν είναι απλώς το κυριακάτικο ρούχο των Κυπρίων ∆εν συmicroπληρώνει απλώς τη λειτουργία της διαλέκτου αλλά εισάγει στη γλωσσική κοινότητα της Κύπρου microιαν αντίθεση προς τη διάλεκτο αντίθεση που υπονοmicroεύει την αρχική συmicroπληρωmicroατική τους σχέση και εκφράζεται ενίοτε microε όρους έντονα ιδεολογικούς

Στην Κύπρο σήmicroερα κυρίαρχο παραmicroένει το ιδεολογικό ρεύmicroα που προβάλλει και θέλει να επιβάλει τον ενοποιητικό ρόλο της κοινής νέας [927] ελληνικής Η κοινή στην Κύπρο δεσmicroεύει τη δηmicroόσια επίσηmicroη συλλογική έκφραση Από την καταξιωmicroένη αυτή θέση η ανάπτυξη microιας ιδεολογίας προάσπισης και επέκτασης των πεδίων χρήσης της κοινής microπορεί να οδηγήσει σταδιακά και στην οριστική επικράτησή της42 Ενδέχεται δηλαδή το laquoγλωσσικό ζήτηmicroαraquo της Κύπρου να λυθεί 42 Μοναδική περίπτωση για την οποία ο Ferguson προβλέπει καθιέρωση της υψηλής ποικιλίας

σε microια διmicroορφική κοινότητα είναι όταν η υψηλή αυτή ποικιλία είναι η κοινή γλώσσα και microιας άλλης γλωσσικής κοινότητας η οποία παρουσιάζεται να περιλαmicroβάνει την πρώτη (Ferguson Diglossia όπ 248)

- 26 -

προτού υπάρξει

Η ιδιόmicroορφη περίπτωση της Κύπρου επιβάλλει πάντως ορισmicroένες αλλαγές στις ιδεολογικές microας συνήθειες Αναγνωρίζουmicroε όλοι την κοινή νεοελληνική ως προϊόν τερmicroατισmicroού του γλωσσικού ζητήmicroατος στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο ως νόmicroιmicroη δηλαδή αν και microετριοπαθή κληρονόmicroο της πάλαι ποτέ χαmicroηλής ποικιλίας της δηmicroοτικής Αυτό το κληροδοτηmicroένο χαmicroηλό προφίλ της κοινής γλώσσας microάς εmicroποδίζει να την αναγνωρίσουmicroε ως υψηλή ποικιλία στη δίγλωσση Κύπρο να την αναγνωρίσουmicroε δηλαδή ως ποικιλία επιβεβληmicroένη και εν microέρει τεχνητή ως microία άλλη καθαρεύουσα

Ένα από τα σηmicroαντικότερα επιχειρήmicroατα των δηmicroοτικιστών εναντίον της καθαρεύουσας επικαλείται το αναmicroφισβήτητο γεγονός ότι η καθαρεύουσα σε όλες τις microορφές της ήταν πάντοτε microια γλώσσα τεχνητή που microπορεί να την έγραψαν πολλοί αλλά ποτέ κανένας δε τη microίλησε αντίθετα η δηmicroοτική ήταν και παρέmicroεινε γλώσσα απολύτως φυσική η γλώσσα του λαού γλώσσα όλων

Το ισχυρότατο αυτό επιχείρηmicroα εναντίον της καθαρεύουσας αποδεικνύεται microάλλον αδύναmicroο επιχείρηmicroα υπέρ της δηmicroοτικής Αν η καθαρεύουσα δεν ήταν πραγmicroατική γλώσσα η δηmicroοτική πάντως ήταν κ α ι γ λ ώ σ σ α κ α ι π ρ ό τ υ π ο το πρότυπο που κυριάρχησε στη διαδικασία τυποποίησης της γλώσσας που σήmicroερα ονοmicroάζουmicroε νεοελληνική ή κοινή νεοελληνική Το πρότυπο αυτό δεν microπορούσε παρά να είναι όφειλε να είναι τεχνητό (ή τεχνικό σύmicroφωνα microε την προσεκτικότερη διατύπωση του Μανόλη Τριανταφυλλίδη) [928] προκειmicroένου να ανταποκριθεί στις ανάγκες του δηmicroόσιου κυρίως βίου και του γραπτού κυρίως λόγου

Όρους όπως λαϊκή γλώσσα ζωντανή γλώσσα φυσική γλώσσα όλοι χαρακτηρισmicroοί που αποδόθηκαν στη δηmicroοτική πρέπει λοιπόν να microάθουmicroε να τους σκεφτόmicroαστε microε τρόπο λιγότερο απόλυτο Είναι όροι διαβαθmicroίσιmicroοι και σχετικοί δεν ορίζονται χωρίς τα αντίθετά τους Όπως ακριβώς οι όροι καθαρεύουσα και δηmicroοτική αν ο ένας αποτελεί αναχρονισmicroό αναχρονισmicroό αποτελεί και ο άλλος

Σήmicroερα θα microπορούσαmicroε ακόmicroη σχεδόν ταυτολογικά να ορίσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηmicroα στήριξης της δηmicroοτικής Σ αυτή την περίπτωση ας περιmicroένουmicroε απλώς να επεκταθεί η χρήση της κοινής γλώσσας εκεί όπου τώρα χρησιmicroοποιείται η διάλεκτος Θα ήταν αυτή microια δεύτερη νίκη της δηmicroοτικής η οριστική της νίκη Θα microπορούσαmicroε όmicroως να θεωρήσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηση υπεράσπισης της χαmicroηλής φυσικής ποικιλίας της λαϊκής γλώσσας Σ αυτή την περίπτωση θα πρέπει να φανταστούmicroε έναν δηmicroοτικισmicroό που θα αναλάmicroβανε να προασπίσει τη διάλεκτο από την επεκτατική εξάπλωση της ίδιας της δηmicroοτικής

- 5 -

κανείς δεν τη χρησιmicroοποιεί στην καθηmicroερινή συνοmicroιλία5 Αυτή τη γλώσσα που δεν microιλιέται αβίαστα και δεν εκφέρεται σε ανεπίσηmicroες περιστάσεις ο Ferguson την ονοmicroάζει υψηλή ποικιλία Για τις ανάγκες της καθηmicroερινής επικοινωνίας αντίθετα χρησιmicroοποιείται στις περιπτώσεις γλωσσικής διmicroορφίας microια διαφορετική χαmicroηλή ποικιλία

Είναι σηmicroαντικό τονίζει ο Ferguson οι οmicroιλητές να αντιmicroετωπίζουν τις δύο αυτές ποικιλίες ως microορφές της ίδιας γλώσσας6

Oι γεωγραφικές διάλεκτοι τώρα αναγνωρίζονται αυτονόητα ως micro ο ρ φ έ ς γλώσσας Παρ όλα αυτά επιmicroένει ο Ferguson η χαmicroηλή ποικιλία δεν microπορεί να είναι γεωγραφική διάλεκτος ∆ιότι αυτό που καθορίζει αν ο οmicroιλητής θα επιλέξει την υψηλή ή τη χαmicroηλή ποικιλία δεν είναι παρά microόνον συmicroπτωmicroατικά ο γεωγραφικός χώρος στον οποίο βρίσκεται αυτό που κυρίως καθορίζει τη γλωσσική του επιλογή είναι η π ε ρ ί σ τ α σ η της επικοινωνίας στην οποία συmicromicroετέχει7 Παρά ίσως και χάρι σ αυτήν την τελευταία επιφύλαξη του Ferguson άποψή microας είναι ότι η κυπριακή διάλεκτος και η κοινή νέα ελληνική στην Κύπρο σήmicroερα βρίσκονται σε σχέση γλωσσικής [903] διmicroορφίας σε σχέση δηλ παρόmicroοια όχι όmicroοια micro αυτήν microεταξύ δηmicroοτικής και καθαρεύουσας Η κοινή νέα ελληνική είναι στην Κύπρο ένα είδος καθαρεύουσας που microπορεί να microην ηχεί τεχνητά όταν προέρχεται από χείλη και χέρια ελλαδιτών όmicroως την ιδιαίτερη προσπάθεια που πρέπει να καταβάλουν για να τη χρησιmicroοποιήσουν laquoσωστάraquo στον γραπτό και στον προφορικό λόγο οι Κύπριοι εύκολα την αντιλαmicroβανόmicroαστε

Για ν αποδείξουmicroε τον ισχυρισmicroό microας πρέπει ν ακολουθήσουmicroε την οδό της επιστήmicroης που επιβάλλει την εφαρmicroογή δοκιmicroασmicroένων κριτηρίων ταξινόmicroησης στα δεδοmicroένα που παρέχει η εmicroπειρία Αυτός άλλωστε είναι και ο microόνος τρόπος ν αποφύγουmicroε την αδιέξοδη ιδεολογικοποίηση του ζητήmicroατος που microας απασχολεί

21 Κριτήρια Ποια είναι λοιπόν τα κριτήρια της διmicroορφίας (laquoδιγλωσσίαςraquo)8

5 Όπ 218

6 Όπ 223

7 Όπ 222

8 Τα κριτήρια που εφαρmicroόζουmicroε είναι αυτά που προτείνει ο Ferguson στην ιδρυτική εργασία του Diglossia όπ Η microελέτη της διmicroορφίας έχει στραφεί προς ποικίλες κατευθύνσεις τα νεότερα χρόνια σηmicroασία για το επιχείρηmicroά microας πάντως έχει η αναγνώριση ότι το σύνολο των κριτηρίων του Ferguson θεωρείται ένα από τα ισχυρότερα λχ στο αναθεωρηmicroένο σύστηmicroα ταξινόmicroησης που προτείνει ο J Fishman (βλ παρακάτω) η περίπτωση κοινής και διαλέκτου αποτελεί σχεδόν αυτονόητα microια περίπτωση διmicroορφίας Σχετικά microε την εξέλιξη των ερευνών

- 6 -

Κριτήριο 1 Για να microιλήσουmicroε για διmicroορφία οι δύο ποικιλίες υψηλή και χαmicroηλή (πρέπει να) διαφέρουν σηmicroαντικά στο λεξιλόγιο τη φωνολογία τη γραmicromicroατική χωρίς όmicroως υπενθυmicroίζω να microπορούν να θεωρηθούν ξεχωριστές γλώσσες

Η Κυπριακή πράγmicroατι διαφέρει σηmicroαντικά από την κοινή στο λεξιλόγιο και microε φθίνουσα απόκλιση σε όλα τα επίπεδα γραmicromicroατικής ανάλυσης στη φωνολογία στη microορφολογία στη σύνταξηmiddot παρά ταύτα πρόκειται για microια ετερόνοmicroη ποικιλία της ελληνικής9 [904]

για τη διmicroορφία βλ A Hudson Diglossia A Bibliographic Review Language in Society 21 (1992) 611-674

9 O Ν Κοντοσόπουλος (∆ιάλεκτοι και ιδιώmicroατα της νέας ελληνικής Αθήνα 21994 σσ 3 20) παρουσιάζει την κυπριακή ως ιδίωmicroα και καταχρηστικά ως διάλεκτο Κατάχρηση στο σηmicroείο αυτό γίνεται microάλλον από τον Κοντοσόπουλο H γλωσσική ετερονοmicroία παρουσιάζεται ως εγγενές γνώρισmicroα της κυπριακής οφείλουmicroε ν αναγνωρίσουmicroε πάντως ότι εν microέρει τουλάχιστον προκύπτει από το είδος της συγκριτικής περιγραφής που συνήθως επιχειρεί η διαλεκτολογία όπου το πρότυπο το παρέχουν οι τύποι της κοινής ενώ οι διαλεκτικοί τύποι ορίζονται ως αποκλίσεις Η παρατήρηση αυτή αφορά και στη νεωτερική χρήση της γενετικής γραmicromicroατικής στην περιγραφή της διαλέκτου Ετσι σύmicroφωνα microε τον B Newton Stylistic levels in Cypriot Greek Mediterranean Language Review 1 (1983) 56 demotic forms serve as the phonological input to general Cypriot and this in turn provides the input to the local dialectsmiddot πβ του ίδιου Cypriot Greek Its Phonology and Inflections The Hague Mouton 1972 σχετικά microε underlying forms ιδιαίτερα κεφ 5 εννοείται ότι οι underlying forms είναι τύποι της κοινής Το κριτήριο της αmicroοιβαίας κατανόησης microεταξύ Κυπρίων και Ελλαδιτών που χρησιmicroοποιείται για να προσδώσει status ιδιώmicroατος στην κυπριακή είναι αναποτελεσmicroατικό αφού οι Κύπριοι λόγω ακριβώς της γλωσσικής διmicroορφίας χρησιmicroοποιούν την κοινή απευθυνόmicroενοι σε ελλαδίτες Για τον Ευ Πετρούνια Νεοελληνική γραmicromicroατική και συγκριτική (αντιπαραθετική) ανάλυση Α Θεσσαλονίκη University Studio Press 1984 184 δεν είναι σωστό να microιλάmicroε για διγλωσσική κατάσταση [διmicroορφία] στην περίπτωση πχ Κρητικών ή Κύπριων που τουλάχιστον όταν βρίσκονται στο νησί-τους δε νοιώθουν microειωmicroένοι να χρησιmicroοποιούν την τοπική διάλεχτο παρόλο που χρησιmicroοποιούν την Κοινή microε επισκέπτες από την άλλη Ελλάδα Για την επιστηmicroονική περιγραφή της κυπριακής αξεπέραστο παραmicroένει το έργο του Άγγλου γλωσσολόγου Brian Newton Εκτός από το βιβλίο του Cypriot Greek όπ βλ επίσης του ιδίου The Phonology of Cypriot Greek Lingua 18 (1967) 384-411middot Spontaneous Gemination in Cypriot Greek Lingua 20 (1968) 15-57middot Cypriot Greek Revisited Γλωσσολογία 2-3 (1983-1984) 137-147 Οι microελέτες του Newton που ακολουθούν τα πρότυπα της γενετικής γραmicromicroατικής κατόρθωσαν να θέσουν την κυπριακή διάλεκτο στο κέντρο των γλωσσολογικών αναζητήσεων της εποχής του Οι Κύπριοι συνάδελφοί του εξακολουθούν να τον αγνοούν επιδεικτικά Γεγονός είναι πάντως ότι οι microελέτες του Newton ολοκληρώθηκαν πριν από τον πόλεmicroο του 1974 που επέφερε δραστικές αλλαγές στο γλωσσογεωγραφικό χάρτη της Κύπρου και συνοδεύτηκε από σηmicroαντική αναδιάρθρωση των κοινωνικών δοmicroών λόγω της ραγδαίας οικονοmicroικής ανάπτυξης του νησιού Όσο η κυπριακή παραmicroένει microια ζωντανή διάλεκτος η microόνη της νεοελληνικής γλώσσας που διατηρείται όπως λέγεται ακmicroαία θα υπάρχει η ανάγκη microικροσκοπικών microελετών της αφιερωmicroένων στη γραmicromicroατική στη γεωγραφική και κοινωνική της διαφοροποίηση στις σχέσεις της microε άλλες γλώσσες όπως την αγγλική και την τουρκική που έπαιξαν και ενδέχεται να εξακολουθήσουν να παίζουν σηmicroαντικό ρόλο στο νησί αλλά και στη ζωντανή της σχέση microε την κοινή νέα ελληνική από την οποία λόγω ακριβώς της γενετικής της συγγένειας δέχεται τις σηmicroαντικότερες πιέσεις Τα έργα του Κ Χατζηιωάννου Ετυmicroολογικό λεξικό της οmicroιλούmicroενης κυπριακής διαλέκτου (Λευκωσία 1996) και Γραmicromicroατική της οmicroιλούmicroενης κυπριακής διαλέκτου (Λευκωσία 1999)

- 7 -

Κριτήριο 2 Η υψηλή διαφέρει από τη χαmicroηλή ποικιλία ως προς τον βαθmicroό τυποποίησης

Πράγmicroατι επίσηmicroη γλώσσα του κυπριακού κράτους είναι η κοινή νέα ελληνική δηλ η κωδικοποιηmicroένη τυποποιηmicroένη (στο πρότυπο της δηmicroοτικής) και καθιερωmicroένη ποικιλία της ελληνικής10 Για τη [905] διάλεκτο εννοείται δεν υπάρχουν χρηστικά λεξικά ή σύmicroβουλοι σωστής χρήσης ∆εν microπορούmicroε να φανταστούmicroε βιβλία του τύπου Πώς να γράφετε σωστά Κυπριακά ή Τα Κυπριακά για ξένους σε δέκα απλά microαθήmicroατα Πρόκειται κυρίως για προφορική ποικιλία της οποίας δεν υπάρχει καν ενιαίο σύστηmicroα γραφής στο ελληνικό αλφάβητο δηλ συmicroφωνηmicroένοι κανόνες ορθογραφίας Είναι χαρακτηριστικό ότι οι προτάσεις της Μόνιmicroης Επιτροπής Τυποποίησης Γεωγραφικών Ονοmicroάτων (στην πραγmicroατικότητα προτάσεις ενός ανθρώπου του Μενέλαου Χριστοδούλου) οι οποίες συχνά ρυθmicroίζουν τον τύπο που παραδίδει η λαϊκή χρήση προς την κατεύθυνση ενός υποτιθέmicroενου τύπου της κοινής προκάλεσαν και εξακολουθούν να προκαλούν λογοmicroαχίες στο κοινοβούλιο και στον κυπριακό Τύπο Αν οι προτάσεις αυτές απέδειξαν την αντίσταση στο πρότυπο τυποποίησης της κοινής απέδειξαν πάντως και την έλλειψη τυποποίησης

Κριτήριο 3 Υψηλή και χαmicroηλή ποικιλία σε περιπτώσεις γλωσσικής διmicroορφίας microαθαίνονται microε διαφορετικό τρόπο

Οι ψυχογλωσσολόγοι διακρίνουν την απόκτηση (acquisition) όπως την ονοmicroάζουν της microητρικής γλώσσας από το παιδί από την εκmicroάθηση (learning) microιας (δεύτερης) γλώσσας από τον ενήλικα Ενώ για την απόκτηση της microητρικής γλώσσας η απλή έκθεση του παιδιού στο γλωσσικό περιβάλλον microοιάζει κατά κάποιο τρόπο αρκετή σκεφτείτε πόσα λεξικά πόσες γραmicromicroατικές ασκήσεις και δασκάλους χρειαζόmicroαστε για να microάθουmicroε λχ αγγλικά Η χαmicroηλή ποικιλία αποκτάταιmiddot η υψηλή microαθαίνεται ακριβέστερα διδάσκεται-και-microαθαίνεται

Στην Κύπρο σήmicroερα σε όλες τις βαθmicroίδες της εκπαίδευσης διδάσκεται η κοινή νέα ελληνική η οποία απέκτησε πια και ανώτατο ίδρυmicroα Στο ζήτηmicroα της γλωσσικής παιδείας το εκπαιδευτικό σύστηmicroα της Κύπρου ακολουθεί σχεδόν τυφλά το αντίστοιχο της Ελλάδας ίδια microαθήmicroατα ίδιο περιεχόmicroενο ίδια βιβλία11 Τούτο

microπορούν να θεωρούνται ως πρώτες προσπαθειες ρ ύ θ micro ι σ η ς τηςmicroιας κυπριακής κοινής (βλ παρακάτω σηmicro26)

10 Το κυπριακό σύνταγmicroα του 1960 (άρθρο 3) καθιερώνει ως επίσηmicroες γλώσσες του κυπριακού κράτους την ελληνική και την τουρκική Η δεύτερη χρησιmicroοποιείται πλέον microόνο στην κατεχόmicroενη Κύπρο Κυρίως δύο γλωσσικές ποικιλίες χρησιmicroοποιούνται λοιπόν στην ελεύθερη Κύπρο σήmicroερα η επίσηmicroη κοινή νεοελληνική και η ανεπίσηmicroη κυπριακή διάλεκτος

11 Για τη χρήση της κοινής και της διαλέκτου στην εκπαίδευση βλ P K Persianis The Greek-Cypriot Educational Policy in Cyprus as an Expression of Conflict at the Political Cultural and Socio-Economic Levels Modern Greek Studies Yearbook 1011 (19941995) 89-116 ιδιαίτερα 101 κε

- 8 -

βεβαίως δεν σηmicroαίνει απαραιτήτως ότι η [906] ελληνική διδάσκεται-και-microαθαίνεται και όχι microαθαίνεται-και-διδάσκεται όπως θα συmicroφωνούσαmicroε ότι συmicroβαίνει τουλάχιστον στα αστικά κέντρα της Ελλάδας Η περίπτωση της Κύπρου είναι διαφορετική από την περίπτωση των laquoελλαδικώνraquo αστικών κέντρων όπου από φυσικούς οmicroιλητές η κοινή microαθαίνεται microε φυσικό ανεπίγνωστο τρόπο αποκτάται

Στο σηmicroείο αυτό απαραίτητες είναι λίγες εξηγήσεις Μια κοινή γλώσσα microπορούmicroε ως γνωστόν να την εξετάσουmicroε συγχρόνως από δύο σκοπιές microε δύο τρόπους ως διάλεκτο κατ αρχάς και ως πρότυπο (standard) στη συνέχεια Κοινή ή πρότυπη ονοmicroάζουmicroε συνήθως τη γλώσσα που έχει αναχθεί σε πρότυπο

Στην Κύπρο η κοινή γίνεται κατ αρχάς γνωστή ως πρότυπο ως ένα σύνολο laquoοδηγιώνraquo για τη σωστή χρήση της ελληνικής εν γένει Στα αστικά κέντρα της Ελλάδας αντίθετα η κοινή γίνεται κατ αρχάς γνωστή ως διάλεκτος και στη συνέχεια στην εκπαίδευση καλλιεργείται ως εκφραστικό πρότυπο Αντίθετα microε τον φυσικό ανεπίγνωστο τρόπο (της απόκτησης) συντελείται στην Κύπρο η εκmicroάθηση της κυπριακής διαλέκτου Η οποία ουδέποτε θα διδαχθεί ως πρότυπη

Η υψηλή ποικιλία λοιπόν η κοινή νέα ελληνική είναι στην Κύπρο πρόσθετη και επιβεβληmicroένη υπέρθετη12 microαθαίνεται πάντα microετά την απόκτηση της διαλέκτου microε τεχνητό τρόπο σταδιακά για τις ανάγκες κυρίως του γραπτού λόγου

Ας επιmicroείνουmicroε λίγο σ αυτό το σηmicroείο Τίνος πράγmicroατος είναι πρότυπο η κοινή γλώσσα Του γραπτού λόγου κυρίως Και η κοινή νέα ελληνική λοιπόν όπως κάθε laquoπρότυπηraquo (standard) ή laquoκοινήraquo γλώσσα microπορεί να θεωρείται κυρίως microία γραφόλεκτος13 Όmicroως microια τέτοια γραφόλεκτος microαθαίνεται δεν αποκτιέται είναι αmicroφίβολο αν κατακτιέται ποτέ Και πάντως είναι άστοχο να ταυτίζουmicroε microια γλώσσα microε τη γραπτή microορφή της14 [907]

12 Ο όρος είναι του Πετρούνια όπ 173 και microεταφράζει τον όρο του Ferguson superposed

variety

13 Σχετικά microε τον όρο αυτό βλ Ε Haugen Linguistics and Language Planning στο Sociοlinguistics Proceedings of the UCLA Sociolinguistics Conference 1964 επιmicro W Bright The Hague Mouton 1966 50-71

14 Πολλοί εκπαιδευτικοί έχουν την πεποίθηση ότι οι Κύπριοι microαθητές και φοιτητές δεν ξέρουν ελληνικά Την αντίληψη αυτή προκαλεί συνήθως η εmicroφάνιση διαλεκτισmicroών στα γραπτά των Κύπριων microαθητών λχ να εισάξει αντί να εισαγάγει τα παραπάνω αντί τα περισσότερα ευνοά αντί ευνοεί αδιάκριτη χρήση του τελικού -ν κλπ Τέτοιοι διαλεκτισmicroοί πρόχειρα και αστόχαστα χαρακτηρίζονται laquoλάθηraquo Οι εκπαιδευτικοί αυτοί φαίνεται να αγνοούν την αιτιολογία του φαινοmicroένου της λεξικής και γραmicromicroατικής παρεmicroβολής που δεν είναι άλλη από την ύπαρξη της διmicroορφίας Τα ελληνικά στην αντίληψή τους ταυτίζονται microε την κοινή τη γραφόλεκτο δηλ της ελληνικής και microάλιστα αυτή που χρησιmicroοποιείται για ακαδηmicroαϊκούς σκοπούς Ιδιαίτερη δυσκολία φαίνεται να αντιmicroετωπίζουν οι Κύπριοι microαθητές και στη χρήση των λόγιων στοιχείων της κοινής Είναι φυσικό η λόγια γλώσσα να αποτελεί για τον Κύπριο microαθητή ένα διπλά αποmicroακρυσmicroένο επίπεδο microια δεύτερη καθαρεύουσα Το λόγιο στρώmicroα της

- 9 -

Κριτήριο 4 Υψηλή και χαmicroηλή ποικιλία έχουν ξεχωριστές γραmicromicroατειακές παραδόσεις

Μάλιστα αν είχε νόηmicroα microια ποσοτική ήκαι ποιοτική σύγκριση θα λέγαmicroε ότι συνήθως η χαmicroηλή γραmicromicroατεία υπολείπεται της υψηλής Ας θυmicroηθούmicroε στο σηmicroείο αυτό ότι η πρώτη microεγάλη νίκη της δηmicroοτικής έγινε στη λογοτεχνία όταν microπόρεσε να πείσει ότι χρησιmicroοποιείται δόκιmicroα από άξιους τεχνίτες ότι υπερέχει

Κυπριακή και κοινή συνδέονται πράγmicroατι microε ξεχωριστές γραmicromicroατειακές παραδόσεις15 Ως γνωστόν την κυπριακή διάλεκτο microπορούmicroε να την παρακολουθήσουmicroε microέχρι τον 14ο αι χάρι στα γραπτά microνηmicroεία της τις Ασσίζες και αργότερα (στον 15ο αι) τα χρονικά του Μαχαιρά και του Βουστρωνίου Σήmicroερα λίγοι Κύπριοι ποιητές καλλιεργούν περιστασιακά έστω τη διάλεκτο Η προφορικότητα είχε πάντα ιδιαίτερη λειτουργικότητα στην ποίηση16

Η αίσθηση ωστόσο που φαίνεται να κυριαρχεί είναι ότι η υψηλή [908] ποίηση (η ποίηση για laquoελλαδικόraquo κρατικό βραβείο) δεν γράφεται στην κυπριακή όταν γράφεται αυτό συmicroβαίνει πάλι στο πλαίσιο ενός γλωσσικού καταmicroερισmicroού τις αρχές του οποίου όmicroως όπως microε κάθε τι στην ποίηση είναι δύσκολο να τις διατυπώσουmicroε microε ακρίβεια17

νεοελληνικής κοινής απωθείται διαρκώς στις άκρες της γλωσσικής συνείδησης του Κυπρίου γεγονός που εξηγεί όχι microόνο την παρατηρηmicroένη laquoδυσκολίαraquo αλλά και κάποια απέχθεια των Κυπρίων για τα λόγια στοιχεία ή ακόmicroη την τάση εξοmicroάλυνσής τους (laquoνα εισάξειraquo)

15 Υπάρχει η άποψη ότι καmicroία διάκριση δεν πρέπει να γίνεται microεταξύ ελληνικής και κυπριακής γραmicromicroατείας για το λόγο ότι καmicroία διάκριση δεν υφίσταται microεταξύ ελληνικού και κυπριακού πολιτισmicroού microεταξύ ελληνικής και κυπριακής ιστορίας και παράδοσης Τέτοιες ακραίες απόψεις που χαρακτηρίζονται από το φανατισmicroό των υποστηρικτών τους και από έναν κακώς νοούmicroενο υπερεθνικισmicroό δεν νοmicroίζω ότι χρειάζεται να τις παίρνουmicroε πολύ στα σοβαρά Σε ότι microας αφορά microία από τις παλαιότερες και γονιmicroότερες παραδόσεις της γλωσσολογίας είναι αυτή που microελετά τις διαφορές στη γλωσσική χρήση στη βάση πολιτισmicroικών διαφορών και προτύπωνmiddot και βέβαια microια τέτοια παράδοση δεν θα microπορούσε ν αναιρεθεί από τις ιδεολογικές εmicromicroονές ορισmicroένων

16 Πβ Photini Panayi-Tulliez Langue poeacutesie orale et identiteacute Chypriote στο Sociolinguistique du grec et de la Gregravece επιmicro Μ Karyoleacutemou Plurilinguismes no 4 (Ιούνιος 1992) 39-55

17 Έχουν ενδιαφέρον τα σχόλια του Κώστα Μόντη για τα ποιήmicroατά του στην κυπριακή για τον Μόντη η κυπριακή στην ποίηση αλλά και στο θέατρο αναδίδει microια ξεχωριστή αίσθηση που οφείλεται στον τρόπο εκmicroάθησής της (κριτήριο 3) Ελέχθη ότι η γραφή ποιηmicroάτων στο κυπριακό ιδίωmicroα είναι microια προσπάθεια φυγής Κλείνω δηλαδή την πόρτα στα microεγάλα θέmicroατα[] για να βγω έξω να ξεκουραστώ Νοmicroίζω ότι δεν είναι αυτός ο λόγος Μερικά πράγmicroατα από την υφή τους πρέπει να γραφτούν στη γλώσσα που πρωτοmicroίλησες [] Η γλώσσα που πρωτοmicroιλήσαmicroε είναι πάρα πολύ microεγάλο πράγmicroα που δεν έχει ίσως microελετηθεί ακόmicroα Οι λέξεις βγαίνουν ίσα από microέσα σου Θα το δείτε ακόmicroα και στο θέατρο Όταν οι ηθοποιοί παίζουν κυπριακή ηθογραφία[] είναι άλλοι άνθρωποι Είναι microεγάλοι ηθοποιοί Όταν παίζουν έργο στην πανελλήνια[] είναι πάρα πολύ κατώτεροι ∆εν ξέρω τι ρίζες έχει microέσα microας η γλώσσα που πρωτοmicroιλήσαmicroε που δεν microπορούν να αντικατασταθούν microε γλώσσα την οποία microάθαmicroε Το χαρακτηριστικό των ποιηmicroάτων microου στην κυπριακή διάλεκτο είναι ότι όλα

- 10 -

∆εν ξέρω αν ακόmicroα χρησιmicroοποιείται η διάλεκτος από Κύπριους ποιητάρηδεςmiddot ακούω πού και πού τα τσιατιστά αλλά δεν γνωρίζω πόσο δηmicroιουργική και πρωτότυπη είναι η παραγωγή τους σε σχέση microε το παρελθόν Περιορισmicroένη χρήση της διαλέκτου γίνεται στο θέατρο (το κυπριώτικο σκετς είναι ιδιαίτερα δηmicroοφιλές) καθώς και σε λιγοστά ηθογραφικά συνήθως πεζογραφήmicroατα microε κυπριακή θεmicroατογραφία (Μπορεί αυτά να είναι δείγmicroατα χαmicroηλής λογοτεχνίας αλλά δεν παύουν να έχουν τεράστιο γλωσσολογικό ενδιαφέρον) Εννοείται ότι θα ήταν αδόκιmicroη η χρήση της κυπριακής διαλέκτου στο δοκίmicroιο Και αυτοί ακόmicroα που υπερασπίζονται τη διάλεκτο στην κοινή την υπερασπίζονται όπως ο Ροΐδης τη δηmicroοτική Κριτήριο 5 Η διmicroορφία χαρακτηρίζεται από σχετική διάρκεια και σταθερότητα

Πράγmicroατι διmicroορφία χαρακτηρίζει την κοινότητα της Κύπρου σε όλη τη διάρκεια της νεότερης ιστορίας της microετά την ανεξαρτησία τουλάχιστον οπωσδήποτε microετά τον πόλεmicroο Θα microπορούσαmicroε να microιλήσουmicroε για τ ρ ι micro ο ρ φ ί α αν παίρναmicroε υπόψη microας και την παλαιότερη [909] ύπαρξη της καθαρεύουσας Ο Newton microιλάει για τριmicroορφία εννοώντας την παράλληλη χρήση της κοινής νέας ελληνικής της κοινής κυπριακής και των τοπικών ιδιωmicroάτων τα οποία όmicroως βρίσκονται πια σε υποχώρηση18 Ίσως πάντως να microπορούσαmicroε να microιλήσουmicroε και για παλαιότερη ύπαρξη τ ε τ ρ α micro ο ρ φ ί α ς (1 καθαρεύουσα - 2 δηmicroοτική - 3 κυπριακή κοινή - 4 τοπικά ιδιώmicroατα) ή και π ε ν τ α micro ο ρ φ ί α ς (microε την προσθήκη της αγγλικής σε ορισmicroένα πεδία του δηmicroόσιου λόγου όπως της διοίκησης και της δικαιοσύνης) Αυτό είναι ένα ιστορικό ζήτηmicroα το οποίο αξίζει να microελετηθεί σοβαρά και θα έχει υποπτεύοmicroαι σηmicroαντικές επιπτώσεις στον τρόπο που αντιλαmicroβανόmicroαστε την εξέλιξη της νεότερης κυπριακής γραmicromicroατείας19

Κριτήριο 6 H υψηλή ποικιλία περιβάλλεται microε microεγαλύτερο κύρος απ ότι η χαmicroηλή

Αλλά αυτό είναι ένα κριτήριο το οποίο θα χρειαστεί να το εξετάσουmicroε χωριστά (ενότητα 24) Ας περάσουmicroε λοιπόν κατευθείαν στο τελευταίο και σηmicroαντικότατο κριτήριο της λ ε ι τ ο υ ρ γ ι κ ή ς κ α τ α ν ο micro ή ς

Κριτήριο 7 Σε κατάσταση γλωσσικής διmicroορφίας κάθε ποικιλία επιτελεί

σχεδόν είναι ερωτικά Στην πανελλήνια δεν έχω πολλά ερωτικά ποιήmicroατα και σου λέει ύστερα ο άλλος πήδησε στον έρωτα για να ξεκουραστεί (απόσπασmicroα από συνοmicroιλία του Κώστα Μόντη microε φοιτητές της Παιδαγωγικής Ακαδηmicroίας Κύπρου στη Λευκωσία την άνοιξη του 1988 παρατίθεται στο Κώστας Μόντης Στους λογοτέχνες ο πόνος είναι έmicroπνευση περ Η λέξη τχ 152 (Ιούλ-Αύγ 1999) 407)

18 B Newton Stylistic Levels in Cypriot Greek όπ

19 Σχετικά microε την καταξίωση της διαλέκτου και το κίνηmicroα του δηmicroοτικισmicroού στην Κύπρο βλ Λ Ζαφειρίου Η νεότερη κυπριακή λογοτεχνία Γραmicromicroατολογικό σχεδίασmicroα Λευκωσία 1991 21-23 25-27 33-34 passim

- 11 -

διαφορετικές λειτουργίες έχει δηλ ξεχωριστά laquoπεδία χρήσηςraquo ενώ κανείς δεν χρησιmicroοποιεί την υψηλή ποικιλία στην καθηmicroερινή κουβέντα στις άτυπες περιστάσεις επικοινωνίας Τούτο είναι και το σηmicroαντικότερο σε περιπτώσεις γλωσσικής διmicroορφίας ο γ λ ω σ σ ι κ ό ς κ α τ α micro ε ρ ι σ micro ό ς που επιτελείται microε τις δύο ποικιλίες συνδυάζεται microε microια κάποια συλλογική οριοθέτηση του επίσηmicroου από το ανεπίσηmicroο του τυπικού από το άτυπο του ξένου από το οικείο του τεχνητού από το φυσικό

Τι εννοούmicroε microε τους όρους ξεχωριστά πεδία χρήσης και διαφορετικές λειτουργίες

Αν στρέψουmicroε την προσοχή microας στις συνήθεις περιστάσεις που microας προτρέπουν να εξετάσουmicroε οι κοινωνιογλωσσολόγοι παρατηρούmicroε διακρίσεις αυτού του τύπου η υψηλή ποικιλία η κοινή νέα ελληνική θα χρησιmicroοποιηθεί στην Κύπρο στον ηmicroερήσιο Τύπο microε εξαίρεση όmicroως τις χιουmicroοριστικές λεζάντες στις γελοιογραφίες ή τις σατιρικές στήλες όπου θα χρησιmicroοποιηθεί η κυπριακή διάλεκτος20 Η σατιρική [910] ΕΝΩΣΙΣ που συχνά αρθρογραφεί υπέρ της γενικευmicroένης ενιαίας χρήσης της κοινής νεοελληνικής κάνει τη συχνότερη χρήση της κυπριακής διαλέκτου Ένωσις τζ ας γινεί το γαίmicroαν microας αυλάτζιν Αγλαντζιά τζ ας γινεί το γαίmicroαν microας πισσιά

Παρόmicroοια συχνή έστω και microε τον τρόπο της παρεmicroβολής είναι η χρήση της διαλέκτου στις σατιρικές φοιτητικές φυλλάδες όπως στην Πώρωσις και στη Φοιτητική (εικάζω δεν συνεχίστηκε η κυκλοφορία τους)

Στην τηλεόραση και στο ραδιόφωνο οι ειδήσεις θα εκφωνηθούν στην κοινή όπως στην κοινή θα διεξαχθούν και οι περισσότερες εκποmicroπές λόγουmiddot το κυπριώτικο σκετς όmicroως ή τα περισσότερα τηλεοπτικά σίριαλ microε τοπικό ενδιαφέρον θα είναι στην κυπριακή

Το τελευταίο microοντέλο ενός αυτοκινήτου θα διαφηmicroιστεί και από την τηλεόραση και από το ραδιόφωνο στην κοινή (ή στην αγγλική)middot στην κυπριακή όmicroως θα διαφηmicroιστούν προϊόντα που θεωρούνται παραδοσιακά (Έσιει σαράντα χρόνια που πουλεί έπιπλα σκαλιστά του σιερκού) ή είναι πιο καθηmicroερινά και προσιτά (Κόρη το ταγκούιν υγρού πιάτων εν σε προσφοράν συφφέρει Να το πάρετε χαπάριν θέλετε προιτσιά microε χάριν που να τα σιετε καmicroάριν κλπ)21

20 O Ch Ferguson Diglossia Revisited όπ σ 220 αναφέρει ως astonishing kind of

coincidence το γεγονός ότι σε όλες τις περιπτώσεις διmicroορφίας που microελέτησε η χαmicroηλή ποικιλία είναι αυτή που χρησιmicroοποιείται στις σατιρικές στήλες των εφηmicroερίδων ή στις λεζάντες των γελοιογραφιών

21 Για άλλα παραδείγmicroατα βλ Π Παύλου Η χρήση της κυπριακής διαλέκτου στις διαφηmicroίσεις του Ραδιοφωνικού Ιδρύmicroατος Κύπρου Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 17ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (22-24 Απριλίου 1996) Θεσσαλονίκη 1997 617-627

- 12 -

Μια πανεπιστηmicroιακή διάλεξη θα γίνει στην κοινή νέα ελληνική σ ένα microικρό όmicroως φροντιστηριακό microάθηmicroα όπου οι αποστάσεις δεν τηρούνται αυστηρά ο κύπριος καθηγητής και φοιτητής θα χρησιmicroοποιήσει τη διάλεκτο Το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισmicroού ζητά από τους δασκάλους να χρησιmicroοποιούν συστηmicroατικά την κοινή νέα ελληνική στη συναναστροφή τους microε τους microαθητές microέσα στην αίθουσαmiddot πάντα και παντού όmicroως η επικοινωνία του δασκάλου microε τον microαθητή θα διολισθήσει προς την κυπριακή διάλεκτο

Το κήρυγmicroα στην εκκλησία θα γίνει στην κοινή αλλ όχι η εξοmicroολόγηση που θα διεξαχθεί στην κυπριακή κοκ

[911] Είναι επίσης σηmicroαντικό ότι στην οικογένεια στις καθηmicroερινές συναναστροφές και συνδιαλλαγές λχ στα ψώνια στις συνοmicroιλίες microεταξύ οικείων στο κουτσοmicroπολιό η κοινή νέα ελληνική θα φάνταζε αφύσικη καλαmicroαρίστικη

Σε γενικές γραmicromicroές η κυπριακή θα χρησιmicroοποιηθεί στο γραπτό λόγο όταν διατηρεί α ν α π α ρ α σ τ α τ ι κ ή σχέση προς τον προφορικό (λχ στα ραδιοφωνικά και πιο πρόσφατα τα τηλεοπτικά σκετς σ αυτές τις περιπτώσεις η θεατρική χρήση αναπαριστά χαρακτηριστικά πραγmicroατικών οmicroιλητών ένα σενάριο ας microην ξεχνάmicroε είναι γραφή προς εκφώνηση που microιmicroείται την οmicroιλία) Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις γραπτής έκφρασης θα χρησιmicroοποιηθεί η κοινή ακόmicroα και αν πρόκειται για προφορικά εκφερόmicroενο γραπτό λόγο (όπως των δελτίων ειδήσεων των microαθηmicroάτων των διαλέξεων των κηρυγmicroάτων των πολιτικών οmicroιλιών κλπ)

Στον προφορικό λόγο η κυπριακή θα χρησιmicroοποιηθεί σε microεγάλο βαθmicroό ανεξάρτητα από τη microόρφωση του οmicroιλητή σε περιστάσεις (συν)οmicroιλίας microεταξύ οικείων για καθηmicroερινά διαπροσωπικά ιδιωτικά ανεπίσηmicroα ζητήmicroατα ή συνδιαλλαγές (λχ στα ψώνια) ∆εν συνηθίζεται χρήση της κοινής σε καθηmicroερινές περιστάσεις επικοινωνίας microπορεί όmicroως να υπαγορεύεται από την παρουσία ελλαδιτών την αίσθηση σοβαρότητας που περιβάλλει τη συζήτηση ή την επιδίωξη κοινωνικού κύρους Θα την ακούσουmicroε στα γραφεία των δικηγόρων συχνότερα απ ότι στην ταβέρνα

Στο σηmicroείο αυτό ας microας επιτραπεί microια σύντοmicroη παρέκβαση

22 Η καθηmicroερινή επικοινωνία Μια έmicromicroεση άκρως ενδιαφέρουσα πάντως απόδειξη της γλωσσικής διmicroορφίας παρέχει η γλωσσική ποικιλία που θα microπορούσε να ονοmicroάζεται κ υ π ρ ι α κ ή α ρ γ κ ό Την ποικιλία αυτή microπορούmicroε να την εκλάβουmicroε ως ύφος ή εκφραστικό στυλ (style) ή επίπεδο λόγου (register) το οποίο οικοδοmicroείται πάνω στην αρχή της σηmicroασιολογικής και γραmicromicroατικής απόκλισης και χρησιmicroοποιείται εντός microιας οmicroάδας ή παρέας microε σκοπό ακριβώς την επικοινωνιακή διαχείριση αυτής της παρέκκλισης συχνά microε στόχο σκωπτικό κάποτε και microε κρυπτικά κίνητρα Η κύρια λειτουργία της αργκό είναι ταυτιστικήmiddot παρέχει στα

- 13 -

microέλη της οmicroάδας την αίσθηση microιας κοινής ταυτότητας που τη διαφοροποιεί από άλλες οmicroάδες Γέννηmicroα κατ εξοχήν της [912] καθηmicroερινότητας microεταβαλλόmicroενη και παροδική αποκοmicromicroένη απ οτιδήποτε θα microπορούσαmicroε ν αποκαλέσουmicroε κοινή γλώσσα η κυπριακή αργκό και ακολούθως το ιδίωmicroα ή η γλώσσα των νέων που αντλεί από την πρώτη έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον για το επιχείρηmicroά microας διότι microας αποκαλύπτουν ότι σ ε κ α θ η micro ε ρ ι ν έ ς π ε ρ ι σ τ ά σ ε ι ς ε π ι κ ο ι ν ω ν ί α ς ε ί ν α ι ο π ω σ δ ή π ο τ ε η κ υ π ρ ι α κ ή π ο υ χ ρ η σ ι micro ο π ο ι ε ί τ α ι κ α ι micro ά λ ι σ τ α micro ε τ ρ ό π ο δ η micro ι ο υ ρ γ ι κ ό κ α ι ν ε ω τ ε ρ ι κ όmiddot παρεmicroπιπτόντως η ύπαρξη ενός τέτοιου επιπέδου του λόγου microάλλον ασυνήθιστου για διάλεκτο φανερώνει επίσης περισσότερο από οποιουσδήποτε άλλους δείκτες τη ζωντάνια και ακmicroαιότητα (ethnolinguistic vitality)22 της διαλέκτου Η κυπριακή αργκό και ιδιαίτερα το ιδίωmicroα των νέων στην Κύπρο θα χρησιmicroοποιήσουν microηχανισmicroούς σχηmicroατισmicroού που συναντάmicroε και στ αντίστοιχα ιδιώmicroατα άλλων γλωσσών αξιοποιώντας πάντως στοιχεία της διαλέκτου ή δάνεια από την τουρκική την αγγλική και τα τελευταία χρόνια από την ελληνική οι οmicroιλητές της κυπριακής όmicroως δεν αποφεύγουν να προσαρmicroόσουν τα στοιχεία αυτά στη φωνολογία και στη microορφολογία της διαλέκτου Είναι σηmicroαντικό ότι το ιδίωmicroα των νέων αντλεί από ένα εσωτερικό υπόστρωmicroα αργκοτικών εκφράσεων πολλές από τις οποίες είναι βέβαια παλαιότερες και δεν χρησιmicroοποιούνται microόνο από νέους οmicroιλητές Θ αναφερθώ ενδεικτικά σε ελάχιστους γλωσσικούς microηχανισmicroούς σχηmicroατισmicroού παρουσιάζοντας microαζί παλαιότερα και νεότερα παραδείγmicroατα ώστε να φανεί καθαρότερα η διάρκεια των γραmicromicroατικών υποδειγmicroάτων23

bull Σηmicroαντική θέση στην αργκό κατέχουν οι σηmicroασιολογικοί νεολογισmicroοί δηλ οι νεωτερικές χρήσεις ορισmicroένων τύπων κυρίως ονοmicroάτων (και σπανιότερα επιθέτων) που χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά κατά σηmicroασιολογική και συντακτική παράβαση για να χαρακτηρίσουν κυρίως την εmicroφάνιση τη συmicroπεριφορά το χαρακτήρα τούβλον φκιόρον πουρεκκούιν (και πουρεκκούα και πουρέκκα) τσουκνίθθα microολόχα microαρmicroελλάδα ππούλλιν φυτόν [913] βίντζιν σβηστός τάκκαρος ττάππος α(micro)πάλατος microαννός ττόππουζος microουσιαmicromicroάς είναι λίγα microόνο παραδείγmicroατα αυτού του τύπου συχνόχρηστα τα περισσότερα Πρόκειται κυρίως για microεταφορικές χρήσεις ονοmicroάτων (και επιθέτων) που αποδίδουν σε πρόσωπα ιδιότητες άψυχων αντικειmicroένων Ακόmicroα και κύρια ονόmicroατα (πχ το

22 Πβ R T Bell Sociolinguistics Goals Approaches and Problems London Batsford 1976

147 κε

23 Για την παρουσίαση που ακολουθεί αντλώ ταξινοmicroικές κατηγορίες από την εργασία των A Iordanidou amp I Androutsopoulos Teenage slang in Modern Greek στο Greek Linguistics 95 Proceedings of the Second International Conference on Greek Linguistics (Salzburg 22-24 Sept 1995) επιmicro G Drachman κά Graz W Neugebauer 1997 267-76

- 14 -

διάσηmicroο Πασιαντρούλλα) χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά σύmicroφωνα microε αυτό το πρότυπο όπως στις εκφράσεις εν τέλεια Λάκης Λούης Γιαννής Πίππος Πίmicroπος Μπίλος Μπίλης κά ενώ συχνές είναι και οι microορφολογικές ανακατηγοριοποιήσεις (βούτυρος lt βούτυρο κάρφας lt καρφί κά)

bull Οι νεολογισmicroοί αυτοί πολύ συχνά εmicroφανίζονται σε συνεκφορές (collocations) αποτελούmicroενες από λειτουργικό ρήmicroα συνήθως το ρήmicroα είmicroαι και ουσιαστικό εν φυρmicroός εν πελλαmicroός εν πίττα τούτος είσαι φκιόρον αρνίν κκεφτές βίντζιν τάκκα τάκκαρος Ακόmicroα και εmicroπρόθετοι προσδιορισmicroοί χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά είmicroαι στο αλλού (κατά τα ελλαδικά είmicroαι την έχω στο περίmicroενε) κλπ

bull Ιδιαίτερη κατηγορία συνεκφορών αποτελούν οι στερεότυπες αρνητικές εκφράσεις δηλ ιδιωmicroατικές εκφράσεις που εmicroφανίζονται microόνο microε άρνηση ούτε microε πόmicroπες ούτε microε σφαίρες εν παίζεται εν παίρνει [microπροστά] κά

bull Άλλου είδους ιδιωmicroατικές συνεκφορές αξιοποιούν κενά αντωνυmicroικά στοιχεία δηλ αντωνυmicroίες χωρίς καθορισmicroένη αναφορά όπως και στο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα αλλά microε την προτιmicroώmicroενη στην κυπριακή θέση του κλιτικού έδωκέν microου την εβάψαmicroέν την εκάmicroαmicroέν την εγείραmicroέν τα εσούσαmicroέν τα πιάνουmicroέν τα έκαmicroές τα σιόνιν [τζιαι καστρί] φακκά microου την έmicroεινά τα εν να τα ποκουππίσουmicroεν κλπ

bull Πολύ συχνά χρησιmicroοποιούνται microαρκαρισmicroένα επιτατικά στοιχεία όπως το επίθηmicroα αροςάρα (τάκκαρος κάγκαρος) τα ονόmicroατα πόmicroπα και αφασία (αφασία καθηγητής δάνειο από την ελλαδική αργκό) καθώς και οι υπερθετικές εκφράσεις πολλά τέλεια και τζιει που εν πολλά ωραίος εν πολλά κυριλέ εν τέλεια πελλός τζιει που τον τάκκον τον φατζιωmicroένον το ρεζίλιν την κατάστασην τζιει που τους microαννούς ακόmicroα και τζιει που το τζιει (τζιει που τις εκφράσεις)

bull Ας παρατηρήσουmicroε επίσης ότι η κυπριακή αργκό κάνει [914] συστηmicroατική χρήση ορισmicroένων παραγωγικών επιθηmicroάτων -ας ανθύπας κάρφας microάππας λέρας χάσκας χάφτας -άς φελλάς σειράς αρφάς (και αλφάς) middot -ής λεσχατζιής καψιmicroιτζιής microεσατζιής (από τη στρατιωτική αργκό) καυκατζιής κκελλετζιής σικκιmicroετζιήςmiddot -ίσιmicroον κατινίσιmicroον πατρονίσιmicroον ασκήσιmicroον -ιά πατρονιά διπλοκαmicroπινιά -άρης σιοιράρης γαουράρης λαστιχάρης λυσσιάρης -ικον ττόππικον κκιούττικον τάκκικον -άρω κοντράρω φρικάρω φαλλάρω γλιππάρω κά Η βάση αυτών των παραγώγων είναι τις περισσότερες φορές κυπριακή (δεν συναντώνται όλα στην κοινή ή στο αντίστοιχο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα) Επίσης χρησιmicroοποιούνται διάφορες άλλες τεχνικές microορφολογικής microετάπλασης ακόmicroα και microε χρήση ξένων παραγωγικών επιθηmicroάτων όπως στα συχνόχρηστα (στον καιρό microου) unπαίζable και unπίστευτable

- 15 -

bull Αξίζει να καταγραφεί η ποικιλία εκφράσεων για συγγενικές έννοιες ή λειτουργίες βκάλε φάουσαν βκάλε πόνηmicroαν microπούκκα ρε (microε τη σηmicroασία σκάσε) χάθου λάχτα λατσίστου τράβα τζιει που δαmicroαί κούντα το αmicroαξούιν σου πιο κάτω (microε τη σηmicroασία φύγε άσεπαράτα microας) πβ εκτός από τις ποικίλες εκφράσεις αρνητικής αξιολόγησης παραπάνω (πχ microε τη σηmicroασία βλάκας ανόητος) και τα συγγενή microαλαπάππας φλούφλης τσούφλης σιοιράρης κά) καθώς και τα χρησιmicroοποιούmicroενα microε microειωτική σηmicroασία επαγγελmicroατικά γαουράρης κούπατζης λαστιχάρης σικλάρης κά

bull Σύmicroφωνη microε όλα τα παραδείγmicroατα που προηγήθηκαν είναι η επισήmicroανση ότι η κυπριακή αργκό δείχνει σαφή προτίmicroηση στις στερεότυπες (ή laquoλογοτυπικέςraquo) εκφράσεις (formulae) που λειτουργούν ως υποδείγmicroατα microηχανισmicroών microερικής παραγωγικότητας Άλλωστε microέσω τέτοιων στερεότυπων εκφράσεων συνήθως στιγmicroατίζεται ο λόγος των νέων ως ιδιωmicroατικός (πβ τη διάδοση στην Ελλάδα των στερεότυπων τα πήρα στο κρανίο χλωmicroό κά τα οποία έχουν περάσει και σε γενικής χρήσης λεξικά)

Τα ελάχιστα αυτά γλωσσικά στοιχεία δείχνουν πόσο δηmicroιουργικά χρησιmicroοποιούνται από παλαιότερους και νεότερους οι κυπριακές εκφράσεις στο πλαίσιο microιας διαδεδοmicroένης αργκό Οι γραmicromicroατικές περιγραφές που [915] χρησιmicroοποιήσαmicroε και ίσως κούρασαν τον αναγνώστη είχαν στόχο να στρέψουν την προσοχή του σε microηχανισmicroούς παραγωγικούς που επιτρέπουν την επέκταση του λεξιλογίου και τη συνεχή δηmicroιουργία καινούριων εκφράσεων στη βάση αναγνωρίσιmicroων υποδειγmicroάτων ∆εν πρέπει να microας απασχολεί εδώ ότι τις εκφράσεις αυτές πολλοί δεν θα τις θεωρούσαν καν κυπριακέςmiddot σίγουρο είναι ότι λέξεις και φρασεολογισmicroοί σαν αυτούς που microόλις καταγράψαmicroε δεν βρίσκουν συνήθως το δρόmicroο τους σε λεξικά της κυπριακής Για την αντιmicroετώπιση αυτή όmicroως ευθύνεται η συντηρητική εκείνη αντίληψη που αναγνωρίζει την κυπριακή ιθαγένεια microόνο σε παλαιότερες λέξεις και φράσεις της φιλολογικής γλώσσας οπωσδήποτε όχι αργκοτικέςmiddot microια τέτοια αντίληψη αναγνωρίζει στη διάλεκτο το δικαίωmicroα να έχει ιστορία αλλ όχι παρόν

Είναι επίσης αλήθεια ότι αντίστοιχες εκφράσεις συναντώνται στην αργκό και στο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα καθώς και σε νεανικά ιδιώmicroατα άλλων γλωσσών Τα νεανικά εκφραστικά στερεότυπα δείχνουν microια καθολικότητα24 η οποία όmicroως δεν microειώνει τη σηmicroασία που έχει για microας το γεγονός ότι βασίζονται σε παραγωγικούς microηχανισmicroούς που δηmicroιουργικά αξιοποιούν ντόπια στοιχεία της κυπριακής Το γεγονός ότι στην Κύπρο δεν εκδίδονται νεανικά περιοδικά που οπωσδήποτε θα 24 Βλ σχετικά Γ Κ Ανδρουτσόπουλου Η γλώσσα των νέων σε συγκριτική προοπτική

Ελληνικά Γαλλικά Γερmicroανικά Ιταλικά στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 17ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (22-24 Απριλίου 1996) Θεσσαλονίκη 1997 562-76

- 16 -

συνεισέφεραν στην τυποποίηση και στην εξάπλωση αυτών των εκφραστικών τρόπων καθώς και ίσως το γεγονός ότι η κυπριακή κοινωνία δείχνει λιγότερο ανεκτική απέναντι στη χρήση νεανικών νεολογισmicroών δεν microειώνουν αντίθετα ενισχύουν τη σηmicroασία που έχει η ύπαρξη και η διάδοση της κυπριακής αργκό microεταξύ των νέων Στο πλαίσιο του επιχειρήmicroατός microας επαναλαmicroβάνω η ύπαρξη και η διάδοση της κυπριακής αργκό επαληθεύει microια βασική συνθήκη για την ύπαρξη διmicroορφίας τη συνθήκη που ορίζει ότι η υψηλή ποικιλία δεν (πρέπει να) χρησιmicroοποιείται στις καθηmicroερινές περιστάσεις επικοινωνίας

23 Ιδιαιτερότητες Ας επιστρέψουmicroε λοιπόν στο επιχείρηmicroά microας και ας συνοψίσουmicroε τις microέχρι στιγmicroής διαπιστώσεις microας

[916] Κοινή και κυπριακή χρησιmicroοποιούνται όπως είδαmicroε στο πλαίσιο ενός ευρύτατου γλωσσικού καταmicroερισmicroού ενώ η κοινή όπως πολύ χαρακτηριστικά δείχνει η ανάπτυξη του κυπριακού νεολαιίστικου ιδιώmicroατος δεν χρησιmicroοποιείται στις καθηmicroερινές άτυπες περιστάσεις επικοινωνίας Αυτή η τελευταία αρνητική συνθήκη διαφοροποιεί στο σχήmicroα του Ferguson την περίπτωση της γλωσσικής διmicroορφίας από την περίπτωση microιας παράλληλης χρήσης κοινής και διαλέκτου (όπως συmicroβαίνει σε ορισmicroένες περιοχές στην Ελλάδα) Παρά λοιπόν τις θεωρητικές επιφυλάξεις του Ferguson microπορούmicroε πιστεύω να εντάξουmicroε στο σχήmicroα του την περίπτωση της γλωσσικής κοινότητας της Κύπρου

Μια άλλη σηmicroαντική διαφορά από την περίπτωση κοινής-microε-διάλεκτο (όπως τη γνωρίζουmicroε από την Ελλάδα) είναι ότι η κυπριακή microιλιέται σ ένα αστικοποιηmicroένο ανεξάρτητο κράτος Αν και δεν έχουν microελετηθεί οι γ λ ω σ σ ι κ έ ς επιπτώσεις της αστικοποίησης το είδος της γλωσσικής διmicroορφίας που περιγράφουmicroε δεν θα ήταν δυνατό χωρίς την κοινωνική διαστρωmicroάτωση που επιφέρει η αστικοποίηση από τη microια και την κοινωνική δικτύωση που επιτυγχάνεται microε την εκπαίδευση στο πλαίσιο ενός ενιαίου κράτους από την άλλη Η κυπριακή γλωσσική κοινότητα αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγmicroα laquomicroικρής κοινωνίαςraquo microε δυσανάλογα πυκνή δικτύωση

Χρησιmicroοποιώντας το ταξινοmicroικό σχήmicroα ενός άλλου γλωσσολόγου του Joshua Fishman25 θα λέγαmicroε ότι η γλωσσική κοινότητα της Κύπρου χαρακτηρίζεται και από διγλωσσία (αν έτσι τώρα αποδώσουmicroε τον όρο diglossia) και από αmicroφιγλωσσία (bilingualism) microε την έννοια ότι και οι δύο ποικιλίες κοινή και 25 Βλ J Fishman Bilingualism With and Without Diglossia Diglossia With and Without

Bilingualism Journal of Social Issues 32 (1967) 29-38middot πβ του ιδίου The Sociology of Language An Interdisciplinary Social Science Approach to Language in Society Rowley Massachusetts Newbury House Publishers 1972 VI 91-106 καθώς και R Fasold The Sociolinguistics of Society Introduction to Sociolinguistics τόmicro 1 Oxford Blackwell 1984 Κεφ 2 34-60

- 17 -

κυπριακή είναι γνωστές στο microεγαλύτερο τmicroήmicroα του πληθυσmicroού Είναι ίσως χρήσιmicroο να παρατηρήσουmicroε εδώ ότι η αmicroφιγλωσσία δεν χαρακτήριζε τη διmicroορφία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος όπου microόνο ένα σχετικά microικρό κοmicromicroάτι του πληθυσmicroού γνώριζε και χρησιmicroοποιούσε την καθαρεύουσα όπως φανερώνει και η ύπαρξη γλωσσικών διαmicroεσολαβητών κάθε είδους [917] από αυτούς που αναλάmicroβαναν να συmicroπληρώσουν τις αιτήσεις στα υπουργεία microέχρι τον γραmicromicroατικό του χωριού

Μία ακόmicroη διαφορά της κυπριακής περίπτωσης από τις περιπτώσεις κοινής-microε-διάλεκτο στην Ελλάδα και αλλού είναι ότι κατά τα φαινόmicroενα η προφορική χρήση έχει δηmicroιουργήσει ιδίως στα αστικά κέντρα microια κ υ π ρ ι α κ ή κ ο ι ν ή δηλ microια microέση ποικιλία που διαφοροποιείται από τα τοπικά ιδιώmicroατα ενσωmicroατώνοντας ταυτοχρόνως σηmicroαντικές επιδράσεις της κοινής νέας ελληνικής Είναι σηmicroαντικό ότι microια κάποια microορφή αυτής της ποικιλίας γράφεται έστω κι αν γράφεται για ν ακούγεται microόνον όπως συmicroβαίνει microε το κυπριώτικο σκετς στο ραδιόφωνο ή εσχάτως microε τα διάφορα τηλεοπτικά σίριαλ τα οποία έχουν πια αστική θεmicroατογραφία26 [918]

26 Η κυπριακή κοινή αποτελεί ερευνητική υπόθεση την οποία πρώτος διατύπωσε ο B

Newton Για microια πρώτη προσέγγιση στη φωνολογία της κυπριακής κοινής βλ B Newton Stylistic levels in Cypriot Greek όπ Την υπόθεση για την ύπαρξη κυπριακής κοινής δέχονται τώρα και άλλοι συνάδελφοι πβ Ά Παναγιώτου-Τριανταφυλλοπούλου Η Νεοελληνική στη σύγχρονη Κύπρο στο Συνέδριο για την ελληνική γλώσσα 1976-1996 Είκοσι χρόνια από την καθιέρωση της Νεοελληνικής (∆ηmicroοτικής) ως επίσηmicroης γλώσσας (Πρακτικά συνεδρίου Αθήνα 2911-1121996) Αθήνα 1999 σ 283middot η Παναγιώτου-Τριανταφυλλοπούλου όmicroως microοιάζει ν αγνοεί τις εργασίες του Newton και microάλλον αντιλαmicroβάνεται την κυπριακή κοινή microε πολύ στενό τρόπο ως απόκλιση του κυπριακού γ ρ α π τ ο ύ λόγου από τον γραπτό λόγο της νεοελληνικής H υπόθεση της κυπριακής κοινής ως σταθεροποιηmicroένου υφολογικού επιπέδου (stylistic level) αντιτίθεται κυρίως στη θεωρία της καθολικής υποχώρησης ή θανάτου της διαλέκτου Για υποχώρηση της κυπριακής εν γένει κάνει λόγο σε σειρά νεότερων microελετών της η Αγγελική Μαλικούτη-Drachman ∆ιαλεκτικός λόγος Μια microορφή ετερότητας που χάνεται στο Ισχυρές-Ασθενείς γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ενωση Όψεις του γλωσσικού ηγεmicroονισmicroού (Πρακτικά ηmicroερίδας Θεσσαλονίκη 2541996) Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 1996 107-119 Φαινόmicroενα δανεισmicroού και συρρίκνωσης του διαλεκτικού λόγου στο Ισχυρές-Ασθενείς γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ενωση Όψεις του γλωσσικού ηγεmicroονισmicroού (Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου Θεσσαλονίκη 26-2831997) Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 1999 τόmicro Β 533-542 Παρατηρήσεις σε διαλεκτικές υποχωρήσεις της Κυπριακής στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 20ής ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (23-2541999) 292-302 Συρρίκνωση διαλεκτικών συστηmicroάτων αδηmicroοσίευτη εργασία Τα φαινόmicroενα υποχώρησης της κυπριακής που καταγράφει η Μαλικούτη-Drachman αφορούν στην αντικατάσταση χαρακτηριστικών φθόγγων της διαλέκτου στην αλλοίωση του συλλαβικού συστήmicroατος καθώς και των κανόνων κλιτικού τονισmicroού στη laquomicroείξηraquo των κανόνων σχηmicroατισmicroού των υποκοριστικών κά Οι επισήmicroανσεις της κάθε άλλο παρά ασύmicroβατες είναι microε το microοντέλο διmicroορφίας που εισηγείται ο Ferguson βλ παρακάτω σηmicro 42 Παραmicroένει πάντως προς διερεύνηση το ερώτηmicroα εάν αυτά τα φαινόmicroενα laquoυποχώρησηςraquo είναι καθολικά ή σύmicroφωνα microε την υπόθεσή microας συναντώνται microόνο στα συγκεχυmicroένα οπωσδήποτε όρια του ενδιάmicroεσου αυτού υφολογικού επιπέδου της κυπριακής κοινής microε την κοινή νεοελληνική

- 18 -

Βέβαια ότι ονοmicroάσαmicroε πεδία χρήσης τα οποία όπως είδαmicroε microοιράζονται η κοινή και η κυπριακή δεν ορίζονται ανεξάρτητα από τη γλώσσα της οποίας εκάστοτε γίνεται χρήση Η κοινωνιογλωσσική θεωρία των πεδίων (domains) χαρακτηρίζεται από microια microάλλον στατική αντίληψη της γλωσσικής χρήσης Αλλά ας microη θεωρητικολογήσουmicroε Αρκεί ν αντιληφθούmicroε πως τα πεδία αυτά microπορεί εν microέρει να τα ορίσει ο ίδιος ο οmicroιλητής α ν ά λ ο γ α micro ε τ η χ ρ ή σ η που θα κάνει της κοινής ή της κυπριακής Ακολούθως η αίσθηση της επισηmicroότητας ή της τυπικότητας microιας περίστασης δεν είναι κάτι απολύτως δεδοmicroένο στο οποίο ο οmicroιλητής καλείται να προσαρmicroοσθεί αλλά κάτι που ο ίδιος ο οmicroιλητής microπορεί εν microέρει να προκαλέσει microε τη γλωσσική του συmicroπεριφορά φορτίζοντας ή αποφορτίζοντας αναλόγως microια περίσταση επικοινωνίας ∆εν προσαρmicroόζεται microόνο ο οmicroιλητής στην περίσταση αλλά και η περίσταση στον οmicroιλητή Για το λόγο αυτό σηmicroασία εδώ έχει η συλλογική αίσθηση στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή Έτσι η αδιάκριτη χρήση της κοινής microπορεί να προκαλέσει την αίσθηση της εκζήτησης ότι ο οmicroιλητής καλαmicroαρίζει ή ελληνικουρίζει θα πούmicroε ότι κάποιος καλαmicroαρίζει όταν microιλάει την κοινή και εκεί που δεν πρέπει όχι όταν τη microιλάει εκεί που πρέπει ενώ η αδιάκριτη χρήση της κυπριακής microπορεί να δώσει την αίσθηση έλλειψης σοβαρότητας ανωριmicroότητας του φαιδρού κλπ

∆ύο λοιπόν τα κρατούmicroενα κοινή και διάλεκτος βρίσκονται στην Κύπρο σε σχέση γλωσσικής διmicroορφίας Υπενθυmicroίζω και την αρχική microας παρατήρηση το πρώτο κρατούmicroενο ο προσδιορισmicroός της ετερονοmicroίας είναι ώς ένα βαθmicroό ζήτηmicroα ιδεολογικό

Αυτές τις δύο ιδέες microπορούmicroε τώρα να τις συνδυάσουmicroε εξετάζοντας το microόνο ζήτηmicroα που έχουmicroε παραλείψει το ζήτηmicroα του κύρους δηλ που απολαmicroβάνει η κάθε ποικιλία υψηλή και χαmicroηλή κοινή και διάλεκτος (κριτήριο 6)

24 Γλωσσικό κύρος Ήδη απ όσα έχουν προηγηθεί γίνεται φανερό ότι διαφορετική [919] αίσθηση του κύρους συνδέεται microε κάθε microια από τις δύο ποικιλίες Οι σχετικές έρευνες το επιβεβαιώνουν

Η στατιστική έρευνα της Lydia Sciriha27 δείχνει κατ αρχάς ότι οι οmicroιλητές έ χ ο υ ν την αίσθηση της διαφοράς ως προς τα πεδία χρήσης κοινής και διαλέκτουmiddot η κοινή στην αντίληψή τους συνδέεται microε τυπικότητα και

Περιοριζόmicroαστε να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι η ύπαρξη πολυτυπιών αποτελεί ισχυρή ένδειξη υφολογικής διαστρωmicroάτωσης και λειτουργικής διαφοροποίησης microάλλον παρά γενικής υποχώρησης

27 A Question of Identity Language Use in Cyprus Λευκωσία Intercollege Press 1996middot πβ της ιδίας The Interplay of Language and Identity in Cyprus The Cyprus Review 72 (1995) 7-34

- 19 -

απόσταση28 ενώ οι οmicroιλητές φαίνεται ν αντιλαmicroβάνονται την κυπριακή ως σύmicroβολο microιας στεγανής υπο-κουλτούρας (cul-de-sac subculture)29 Παρ όλο που δηλώνουν περήφανοι να χρησιmicroοποιούν τη διάλεκτο την οποία αντιλαmicroβάνονται ως δική τους φυσική ζωντανή γλώσσα σε αντίθεση microε την προσποιητή και τεχνητή κοινή θεωρούν ότι η διάλεκτος παρακmicroάζει Την κοινή την εκτιmicroούν για τις εργαλειακές της αρετές30 η χρήση της είναι microέσον κοινωνικής ανόδου και καταξίωσης αφού εξασφαλίζει επιτυχία στο εκπαιδευτικό σύστηmicroα και προσπορίζει κοινωνικό κύρος είναι τυποποιηmicroένη και αποτελεί το κυριότερο microέσον για την επαφή των Κυπρίων microε την Ελλάδα31 [920]

Η πειραmicroατική microελέτη του Αντρέα Παπαπαύλου32 για τη διαπίστωση στερεότυπων αντιλήψεων σχετικά microε τη χρήση της κοινής και της διαλέκτου δείχνει ότι οι Κύπριοι οmicroιλητές θεωρούν αυτούς που microιλούν την κοινή περισσότερο ελκυστικούς φιλόδοξους έξυπνους ενδιαφέροντες microοντέρνους φερέγγυους 28 A Question of Identity 80

29 Όπ 88

30 Όπ 102

31 Η συγγραφέας ισχυρίζεται ότι οι Κύπριοι αισθάνονται ένα σύνδροmicroο προδοσίας απέναντι στους Ελληνες που εκφράζεται και σε σχέση microε την κοινή νεοελληνική γλώσσα οι Κύπριοι αισθάνονται κατά βάθος προδοmicroένοι από την Ελλάδα που θεωρούν ότι ευθύνεται έmicromicroεσα έστω για το κυπριακό πρόβληmicroα (όπ 101) Η συmicroπλεγmicroατική στάση τους απέναντι στην κοινή νέα ελληνική αντανακλά την ανάγκη αποστασιοποίησης και αναζήτησης της δικής τους ξεχωριστής πολιτιστικής ταυτότητας Παρόmicroοιες απόψεις εκφράζει και ο Υ Ιoannou Language Politics and Identity An analysis of the Cypriot Dilemma The Cyprus Review 31 (1991) 15-41middot πβ Γ Η Ιωάννου Μια ιδεολογική θεώρηση του γλωσσικού microας προβλήmicroατος Λευκωσία 1988 Όmicroως αυτός ο συνδυασmicroός πολιτικών κριτηρίων microε ψυχολογικού τύπου αιτιολογήσεις microάς φαίνεται αντιφατικός και βεβιασmicroένος Σε καταστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση της κοινωνικής σηmicroασίας που αποδίδεται στη microια ή στην άλλη γλωσσική microορφή όπως άλλωστε περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση και στην ίδια τη γλωσσική χρήση Καθώς το επισηmicroαίνει η Sciriha η γλωσσική χρήση επηρεάζεται σηmicroαντικά από παράγοντες όπως είναι η ηλικία και το φύλο του οmicroιλητή η κοινωνική του θέση η εκπαίδευση και ο τόπος διαmicroονής του θα προσθέταmicroε το θέmicroα της οmicroιλίας και το είδος των συνοmicroιλητών του Κατά συνέπεια το σύνδροmicroο προδοσίας δεν αιτιολογεί την ύπαρξη διmicroορφίαςmiddot απεναντίας η διmicroορφία δίνει διέξοδο σε ψυχολογικά συmicroπλέγmicroατα αυτού του τύπου αν υποτεθεί ότι υπάρχουν Άλλωστε η microελέτη της Sciriha δεν καταγράφει την πραγmicroατική γλωσσική χρήση αλλά τη γλωσσική χρήση όπως γίνεται αντιληπτή από τους οmicroιλητές Η συγγραφέας δεν κάθεται ν ακούσει τι λένε οι Κύπριοι οmicroιλητές ρωτάει να της πουν (η έρευνα διεκπεραιώθηκε microε ερωτηmicroατολόγιο) Καταγράφει microε άλλα λόγια τι οι ίδιοι οι οmicroιλητές νοmicroίζουν γι αυτά που λένε Στο χάσmicroα ανάmicroεσα στη γλωσσική πραγmicroατικότητα και στον τρόπο που γίνεται αντιληπτή ενδέχεται να παρεmicroβάλλεται η ιδεολογία όχι microόνο των οmicroιλητών αλλά και της ερευνήτριας

32 Attitudes towards the Greek Cypriot Dialect Sociocultural Implications International Journal of the Sociology of Language 134 (1998) 15-28 Ο Παπαπαύλου χρησιmicroοποιεί τη microέθοδο των εναρmicroονισmicroένων αmicroφιέσεων (matched-guise technique)middot θα microπορούσαmicroε λοιπόν να πούmicroε ότι η microελέτη του επιβεβαιώνει πειραmicroατικά τα πορίσmicroατα της Sciriha για τη διαφορά κύρους microεταξύ των δύο ποικιλιών

- 20 -

ευχάριστους microορφωmicroένους αλλά όχι περισσότερο ειλικρινείς φιλικούς ευγενικούς ούτε microε περισσότερο χιούmicroορ Ανειλικρίνεια λοιπόν και έλλειψη χιούmicroορ σύmicroφωνα microε τις στερεότυπες αντιλήψεις χαρακτηρίζει τους καλαmicroαρίζοντες

Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η διδακτορική διατριβή της Μαριλένας Καρυολαίmicroου33 η οποία συστηmicroατικά αποδελτιώνει και ταξινοmicroεί τις απόψεις που microε επιστολές και επιφυλλίδες εκφράζονται από το 1985 στον κυπριακό Τύπο για ζητήmicroατα γλώσσας Η microελέτη της Καρυολαίmicroου έχει προφανή πλεονεκτήmicroατα δεν αρκείται στην καταγραφή microιας διαφοράς στο κύρος που οι οmicroιλητές αποδίδουν στη microια ή την άλλη ποικιλία αλλά καταγράφει και στοιχεία της γνωστικής στάσης των οmicroιλητών τουλάχιστον microιας σηmicroαντικής τους microερίδαςmiddot καταγράφει δηλαδή τον ίδιο τον τρόπο που οι οmicroιλητές [921] αιτιολογούν τη διχοτόmicroηση της γλωσσικής τους χρήσης

Η Καρυολαίmicroου διαπιστώνει ότι στην πλειονότητά τους οι επιστολογράφοι και επιφυλλιδογράφοι στον κυπριακό Τύπο στιγmicroατίζουν την κυπριακή διάλεκτο θεωρώντας την υπεύθυνη για την υποτιθέmicroενη γλωσσική υστέρησηαδυναmicroία των Κυπρίων να εκφραστούν σωστά microε καλά ελληνικά ιδιαίτερα στις πιο επίσηmicroεςτυπικές περιστάσεις επικοινωνίας Η κυπριακή34 θεωρείται ανασταλτικός παράγοντας στην εκmicroάθηση της πανελλήνιας γλώσσας35 Οι αντιλήψεις αυτές που παρουσιάζονται microε τις συνήθεις κινδυνολογικές υπερβολές αποτελούν έκφραση microιας ι δ ε ο λ ο γ ί α ς π ρ ο ά σ π ι σ η ς τ η ς

33 La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque διδακτορική διατριβή Universiteacute Paris

V - Reneacute Descartes Πορίσmicroατα της διδακτορικής της διατριβής η συγγραφέας έχει ανακοινώσει σε πολλές microελέτες της laquoStatut de fait et statut subjectif Quelques remarques agrave propos de la communauteacute sociolinguistique chyprioteraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 12ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1992 255-269middot laquoΜεταγλωσσικά σχόλια και γλωσσικές στάσειςraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 14ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1993 459-473middot Linguistic Attitudes and Metalinguistic Discourse An Investigation in the Cypriot Press Themes in Greek Linguistics Papers from the First International Conference on Greek Linguistics επιmicro I Philippaki-Warburton K Nikolaidis amp M Sifianou Amsterdam Benjamins 1994 253-259 laquoΛαϊκή γλωσσολογία στα microέσα microαζικής ενηmicroέρωσης Προϋποθέσεις και microηχανισmicroοίraquo στο ∆ηmicroοσιογραφία και γλώσσα - Πρακτικά συνεδρίου (15-16 Απριλίου 2000) επιmicro Π Μπουκάλας amp Σπ Μοσχονάς Αθήνα Μορφωτικό Ίδρυmicroα της ΕΣΗΕΑ 2001 71-83

34 Ή αγγλοελληνοκυπριακή όπως microε περισσή υπερβολή χαρακτηρίζουν τη διάλεκτο ορισmicroένοιmiddot βλ Σ Παύλου Η καταπίεση της ελληνικής γλώσσας στην Κύπρο Αθήνα εκδ Πενταδάκτυλος 1990 33

35 Karyolaimou La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque όπ 303

- 21 -

κ ο ι ν ή ς προάσπισης δηλ της τυποποιηmicroένης-πρότυπης ποικιλίας36 Εκκινούν από ένα στοιχειώδες συλλογιστικό σχήmicroα που κατ αρχήν ξεχωρίζει ένα εσωτερικό τη γλώσσα Μας από ένα εξωτερικό τη γλώσσα Τους Αυτό το εξωτερικό εκπροσωπείται συνήθως στις microέρες microας από την αγγλικήmiddot αυτή είναι ο αναγνωρισmicroένος εχθρός της γλώσσας Μας Σύmicroφωνα microε αυτή τη νοοτροπία το εσωτερικό η γλώσσα Μας γίνεται αντιληπτό ως κάτι ενιαίο οmicroοιογενές απαράλλαχτο αναλλοίωτο Η γλώσσα Μας παντού και πάντα ίδια χωρίς κοινωνική γεωγραφική ιστορική διαφοροποίηση (Εξού και η πρακτική του κ α θ α ρ ι σ micro ο ύ η αντίληψη δηλ ότι η γλώσσα πρέπει να microένει καθαρή από ε ξ ω τ ε ρ ι κ έ ς επιδράσεις)

Από την άποψη αυτή έχει ενδιαφέρον αν η κυπριακή τοποθετείται στο εσωτερικό ή στο εξωτερικό αν ανήκει στη γλώσσα Μας ή στη γλώσσα Τους Στο σηmicroείο αυτό οι παρατηρήσεις της Καρυολαίmicroου αποκτούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον

Κυπριακή ποικιλία και αγγλική γλώσσα θεωρούνται άρρηκτα συνδεδεmicroένες αφού τα εκφραστικά κενά που δηmicroιουργεί η χρησιmicroοποίηση της πρώτης οδηγούν αναπόφευκτα σε χρήση των λεξικών πόρων της δεύτερης Με άλλα λόγια η κυπριακή ποικιλία εmicroφανίζεται ως η κερκόπορτα από την οποία εισβάλλουν οι αγγλικές δάνειες λέξεις για να κατακλύσουν τη microητρική γλώσσα την ελληνική37

[922] Η κυπριακή λοιπόν σύmicroφωνα microε αυτές τις αντιλήψεις βρίσκεται εκτός Άλλο η γλώσσα Μας και άλλο η κυπριακή Η κυπριακή τοποθετείται microαζί microε τα αγγλικά microάλλον ή microαζί microε τα τούρκικα σύmicroφωνα microε ορισmicroένους παρά microαζί microε τα ελληνικά

∆εν υπάρχει λόγος να χρονοτριβούmicroε προσπαθώντας ν ανασκευάσουmicroε τέτοιες απόψεις που είναι εντελώς αστήριχτες από γλωσσολογική άποψη Στην εκτίmicroηση για τη διάδοση της αγγλικής στην Κύπρο υπάρχει microια καλλιεργηmicroένη υπερβολή Όλοι οι Κύπριοι υποτίθεται γνωρίζουν τα αγγλικά και καθώς λέγεται τα χρησιmicroοποιούν σε βάρος της ελληνικής κοινής και διαλέκτου παντού στα σχολεία στις δηmicroόσιες υπηρεσίες στις καθηmicroερινές συναναστροφές ∆εν 36 Βλ σχετικά Ρ ∆ελβερούδη και Σπ Μοσχονά Ο καθαρισmicroός της γλώσσας και η γλώσσα του

καθαρισmicroού Σύγχρονα Θέmicroατα 62 (1997) 79-91

37 Απόσπασmicroα από αδηmicroοσίευτη οmicroιλία στο Πανεπιστήmicroιο Κύπρου microε τίτλο Εσείς microιλάτε σωστά ελληνικά (15-4-1996)middot για παραθέmicroατα που επιβεβαιώνουν αυτή την εκτίmicroηση βλ La communauteacute όπ 266-269 273-277 302-308 passim Στα Πορίσmicroατα του laquoΣυmicroποσίου για την Ελληνική Γλώσσα σήmicroερα στην Κύπροraquo (24-25101992) επισηmicroαίνεται χαρακτηριστικά laquoΣτην Κύπρο ενεδρεύει ο κυπροκεντρισmicroός που προωθεί τον εξαγγλισmicroό της κυπριακής κοινωνίας σε πολλά επίπεδα Πρέπει να αντιmicroετωπισθούν οι έντονες τάσεις κυπροποίησης της κοινωνίας και της Ιστορίας και να διακοπεί κάθε προσπάθεια αποξένωσης του κυπριακού ελληνισmicroού από τον υπόλοιπο ελληνισmicroόraquo (Ελλάδος φθόγγον χέουσα επιmicro Μ Χριστοδούλου Λευκωσία Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου 1993 199)

- 22 -

προσβάλλει ελπίζω τη γλωσσοmicroάθεια των Κυπρίων η επισήmicroανση ότι η εικόνα αυτή απέχει πολύ από την πραγmicroατικότητα Είναι γεγονός ότι η αγγλική χρησιmicroοποιείται σχεδόν αναγκαστικά σε ορισmicroένα πεδία χρήσης όπως της νοmicroοθεσίας και της (ανώτατης) εκπαίδευσης 38 αλλά ακόmicroα και στα πεδία αυτά η χρήση της δεν είναι δεν είναι πια αποκλειστική Και οι επιδράσεις που έχει δεχτεί η κυπριακή [923] διάλεκτος από την αγγλική γλώσσα δεν είναι πολύ microεγαλύτερες από τις επιδράσεις που η διεθνής αυτή γλώσσα επικοινωνίας ασκεί σήmicroερα σε όλες τις γλώσσες και - διαλέκτους

Το θεωρητικό σχήmicroα που έχουmicroε υιοθετήσει microάς επιτρέπει να εξηγήσουmicroε αυτή την υπερβολή σχετικά microε τις επιδράσεις της αγγλικής Η ταύτιση κυπριακής και αγγλικής η συντριπτική επίδραση που υποτίθεται πως η δεύτερη ασκεί στην πρώτη είναι απλώς microια κίνηση στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου συλλογιστικού σχήmicroατος σκοπός της οποίας είναι ακριβώς η microείωση του κύρους της διαλέκτου αφού η διάλεκτος microπορεί πλέον ως κυπροαγγλική ή ως αγγλοκυπριακή πολύ πιο εύκολα να τοποθετείται ε κ τ ό ς έξω από το πλαίσιο της ελληνικής γλώσσας της κ ο ι ν ή ς γλώσσας

3 Η υπερβολή της αυτονοmicroίας Το ερώτηmicroα που microένει να microας απασχολήσει για την ολοκλήρωση του επιχειρήmicroατός microας είναι πώς η σχέση της γλωσσικής διmicroορφίας η οποία όπως είδαmicroε είναι microια σχέση κατ αρχάς συmicroπληρωmicroατική κοινή και διάλεκτος συmicroπληρώνουν η microία την άλλη στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου γλωσσικού καταmicroερισmicroού πώς αυτή η συmicroπληρωmicroατική σχέση καταλήγει σε επίπεδο κύρους στο επίπεδο των αντιλήψεων ή της ιδεολογίας να εκφράζεται ως σχέση αντίθεσης να εκφράζεται ανταγωνιστικά

Η συλλογική αίσθηση και οι αντιλήψεις γύρω από αυτήν ότι η microία ποικιλία είναι εντός η κοινή νέα ελληνική είναι εντός η άλλη είναι εκτός η κυπριακή

38 Κατά το 1995-96 περίπου 48 των Κυπρίων σπούδαζαν σε αγγλόφωνα πανεπιστήmicroια 28

στην Αγγλία και 197 στις ΗΠΑ Επιπλέον το 57 περίπου όσων φοιτούσαν σε διάφορα ανώτερα ιδρύmicroατα στην Κύπρο είχαν ως γλώσσα διδασκαλίας την αγγλική Τα ποσοστά αυτά ίσως έχουν microειωθεί κάπως microε την ίδρυση του ελληνόφωνου Πανεπιστηmicroίου Κύπρου (1992) Όσον αφορά στη γλώσσα της νοmicroοθεσίας το άρθρο 189 του Κυπριακού Συντάγmicroατος (1960) όριζε περίοδο 5 ετών για τη microετάφραση των νόmicroων στα ελληνικάmiddot η προθεσmicroία αυτή όmicroως παρατάθηκε επ αόριστον microε το Νόmicroο 511965 Αντλώ τα στοιχεία αυτά από την αδηmicroοσίευτη εργασία της ΜΚαρυολαίmicroου From linguistic liberalism to legal regulation Τhe Greek language in Cyprusmiddot βλ Επίσης La communauteacute 142- 154 Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι ακόmicroα και περιγραφές που διεκτραγωδούν τη χρήση της αγγλικής επικαλούνται το γεγονός ότι πολλοί Κύπριοι δεν ξέρουν αγγλικάmiddot βλ Σ Παύλου όπ 23 κε 43 κε Για επιδράσεις της Αγγλικής στην Κυπριακή διάλεκτο βλ A N Papapavlou Language Contact and Lexical Borrowing in the Greek Cypriot Dialect Sociolinguistic and Cultural Implications Athens Grivas 1994

- 23 -

είναι εκτός δεν είναι παρά η ι δ ε ο λ ο γ ί α τ η ς α υ τ ο ν ο micro ί α ς στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή της εργασίας microας Το αυτονόητο της αυτονοmicroίας της κοινής δηmicroιουργεί σε συνθήκες γλωσσικής διmicroορφίας του τύπου κοινής-διαλέκτου το κάθε άλλο παρά αυτονόητο της αυτονοmicroίας της διαλέκτουmiddot η αυτονοmicroία της κοινής νέας ελληνικής δίνει την εντύπωση αυτονοmicroίας της κυπριακής διαλέκτου από την οποία διακρίνεται στη χρήση Έτσι κάθε προσπάθεια υπεράσπισης της κυπριακής στο πλαίσιο microιας ούτως ή άλλως υπαρκτής γλωσσικής διmicroορφίας εκλαmicroβάνεται ως απόπειρα αυτονόmicroησης της κυπριακής Γράφει σχετικά ο Κύπριος γλωσσολόγος Μενέλαος Χριστοδούλου

Η κυπριακή διάλεκτος προβάλλεται σήmicroερον κοινωνικώς εν Κύπρω ως ανωτέρα και αυτής της κοινής γλώσσης (28-8-90)

[924] Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος ήτις έmicroενε πριν εις τα λαϊκά στρώmicroατα ανήλθεν εις την νέαν κυπριακήν κοινωνίαν Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος όπως χρησιmicroοποιούσιν αυτήν οι Κύπριοι αρχίζει να λειτουργεί ως γλώσσα (23-1-92)39

Και δεν είναι τυχαίο ότι ο Γεώργιος Μπαmicroπινιώτης ξεκινά την οmicroιλία του για την Ελληνική γλώσσα στην Κύπρο σήmicroερα (1993) αντικρούοντας εκείνους που θέτουν ζήτηmicroα χρήσης της κυπριακής διαλέκτου ως επίσηmicroης γραπτής και προφορικής γλώσσας40 πολεmicroώντας δηλ ανεmicroόmicroυλους Εξ όσων γνωρίζω ουδείς ούτε καν ο Νεοκυπριακός Σύνδεσmicroος δεν έχει θέσει επισήmicroως τέτοιο ζήτηmicroα41

39 Αντλώ τα παραθέmicroατα από την Καρυολαίmicroου La communautegrave sociolinguistique Chypriote

Grecque όπ σσ 306-307 αλλά τα αποκαθιστώ στην αρχική τους microορφήmiddot για microια νεότερη έκφραση αυτής της αντίληψης βλ Μ Χριστοδούλου Η επίσηmicroος γλώσσα των Κυπρίων Ο Φιλελεύθερος 7-4-97 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η οmicroιλία του Μ Χριστοδούλου Κοινή γλώσσα και διάλεκτος στο Η διχόνοια η ελληνική γλώσσα και η κυπριακή διάλεκτος (∆ιαλέξεις Λαϊκού Πανεπιστηmicroίου 5) Λευκωσία ∆ήmicroος Λευκωσίας 1997 247-275 όπου έmicromicroεσα οmicroολογείται η αποτυχία των προσπαθειών του Κύπριου γλωσσολόγου για στήριξη της κοινής γλώσσας σε βάρος της διαλέκτου

40 Ελλάδος φθόγγον χέουσα όπ 4

41 Υπάρχουν microόνο υποψίες αναφοράς στην κυπριακή ως ανεξάρτητη γλώσσα Βλ λχ Α Πόλλις laquoΜακροπρόθεσmicroες προοπτικές επιβίωσης της Κυπριακής ∆ηmicroοκρατίαςraquo ∆ιαστάσεις των Ελληνοτουρκικών σχέσεων Αιγαίο-Κύπρος Επιστηmicroονικό Συmicroπόσιο του Ιρδύmicroατος Μεσογειακών Μελετών Αθήνα Ίδρυmicroα Μεσογειακών Μελετών 1986 105 laquoΗ κυπριακή γλώσσα η ιστορική παράδοση και κουλτούρα microπορεί να θεωρηθούν ως στοιχεία της κυπριακής κοινωνικής πραγmicroατικότητας στα οποία microπορεί να βασιστεί microια κυπριακή συνείδηση και στη συνέχεια microια κυπριακή εθνότηταraquo Πβ επίσης Α Παναγιώτου laquoΤο χαmicroόγελο της στετέςraquo εφ Χαραυγή (10-2-1994 και 17-2-1994) Πρέπει να σηmicroειώσουmicroε πάντως ότι microε την καχυποψία που έχει δηmicroιουργήσει η στάση ενίσχυσης της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο κάθε συmicroπαθητική αναφορά στη διάλεκτο αξιολογείται ως προσπάθεια αυτονόmicroησής της Σχετικά microε τη διάδοση του κυπριωτισmicroού (προϋπόθεση για την ύπαρξη του οποίου είναι να παραmicroένει σε λανθάνουσα κατάσταση) στο επίπεδο της νοοτροπίας microάλλον παρά της ιδεολογίας βλ C V Mavratsas National identity and

- 24 -

Αυτό που ισχυρίζοmicroαι λοιπόν είναι ότι η προάσπιση της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο η αντίληψη ότι η κοινή πρέπει να έχει γενικευmicroένη χρήση πέρα και έξω από το πλαίσιο της διmicroορφίας στο οποίο εντάσσεται microαζί microε την κυπριακή η ενοποιητική αντίληψη της κοινής αυτή είναι που γεννάει την αντίληψη ότι η κυπριακή είναι ή θέλει να είναι microια ξεχωριστή γλώσσα την αντίληψη [925] δηλ της αυτονόmicroησης της κυπριακής από την κοινή Επαναλαmicroβάνω η ε ν ο π ο ι η τ ι κ ή α ν τ ί λ η ψ η τ η ς κ ο ι ν ή ς ε ί ν α ι α υ τ ή π ο υ χ ρ η σ ι micro ο π ο ι ε ί ω ς π ρ ό σ χ η micro α τ η ν α ξ ί ω σ η α υ τ ο ν ό micro η σ η ς τ η ς κ υ π ρ ι α κ ή ς αφού εκ των πραγmicroάτων σε περιστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας η διάλεκτος δεν microπορεί να λειτουργήσει αυτόνοmicroα

4 Η δηmicroοτική ως καθαρεύουσα Τα ίδια κριτήρια microε τα οποία αναγνωρίζουmicroε την καθαρεύουσα ως υψηλή και τη δηmicroοτική ως χαmicroηλή ποικιλία του ελληνικού γλωσσικού ζητήmicroατος microάς επέτρεψαν στην Κύπρο να αναγνωρίσουmicroε τη δηmicroοτική ή microάλλον τη νόmicroιmicroη κληρονόmicroο της την κοινή νεοελληνική ως υψηλή ποικιλία ένα είδος καθαρεύουσας microια γλώσσα που ακόmicroη κι αν δεν θεωρηθεί τεχνητή δεν είναι πάντως φυσική γλώσσα κανενός Κυπρίου

Η δυνατότητα της δηmicroοτικής να παίζει το ρόλο microιας υψηλής ποικιλίας δεν είναι παρά η δυνατότητα που επίmicroονα και για πολλά χρόνια διεκδίκησε ο δηmicroοτικισmicroός είναι η δυνατότητα που διεκδικεί κάθε κοινή τυποποιηmicroένη γλώσσα στο microέτρο που η κοινή γλώσσα είναι και γλώσσα και πρότυπο είναι microια διάλεκτος microεταξύ ίσων ίσως λίγο πιο ίση από τις άλλες είναι όmicroως και ο κανόνας που κρίνει τις άλλες διαλέκτους και microε τον οποίο χωρίζουmicroε αυτό που είναι σωστό από αυτό που είναι λάθος και ταυτοχρόνως αυτό που είναι όλων από αυτό που είναι λίγων Στην Κύπρο η κοινή γλώσσα η γλώσσα όλων αναγκάζεται να συνυπάρχει microε microία από τις διαλέκτους microια γλώσσα λίγων την οποία χρειάστηκε να αποκλείσει για να οριστεί ακριβώς ως πρότυπο πέρα και πάνω από διαλέκτους

Βέβαια αυτή τη γλώσσα-πρότυπο αυτή την επίσηmicroη καθαρεουσιάνικη δηmicroοτική ή microάλλον αυτή τη δηmicroώδη καθαρεύουσα θα τη microάθουν και θα τη χρησιmicroοποιούν microε ελάχιστες αποκλίσεις όλοι οι Κύπριοι και κατά τούτο όπως είδαmicroε η υψηλή ποικιλία στην Κύπρο διαφέρει από την καθαρεύουσα του γλωσσικού ζητήmicroατος ∆εν υπήρχε αmicroφιγλωσσία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος Στην Κύπρο ανάmicroεσα σ αυτόν που δεν ξέρει και σ αυτόν που ξέρει την υψηλή γλώσσα δεν θα microεσολαβήσει ο αιτησιογράφος ή ο γραmicromicroατικός του χωριού θα microεσολαβήσει ο εκπαιδευτικός του δηmicroόσιου σχολείου

consciousness in everyday life towards a sociology of knowledge of Greek-Cypriot nationalism Nations and Nationalism 5(1) 1999 91-104

- 25 -

[926] Μπορούmicroε όmicroως να microιλάmicroε για γλωσσικό ζήτηmicroα στην Κύπρο

Μια κατάσταση διγλωσσίας όπως την ορίσαmicroε microπορεί να θεωρείται εντελώς φυσιολογική και να microη γεννά γλωσσικό ζήτηmicroα Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε όταν οι συνθήκες της διγλωσσίας (διmicroορφίας) γίνονται αντιληπτές από microια ικανή microερίδα του πληθυσmicroού ως συνθήκες προς διαπραγmicroάτευση και αντιπαράθεση Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε λοιπόν όταν δύο ακόmicroη συνθήκες ισχύουν

1 Οι πνευmicroατικές ελίτ της δίγλωσσης κοινότητας αντιλαmicroβάνονται τη σχέση ανάmicroεσα στις δύο γλωσσικές ποικιλίες ως σχέση όχι συmicroπληρωmicroατική αλλά αντιθετική προπαγανδίζουν την αντίληψη ότι η microία από τις δύο γλώσσες είναι καλύτερη σωστότερη ωραιότερη από την άλλη Εκφράζουν την αντίθεση αυτή microε εξωγλωσσικούς όρους microε όρους δηλαδή αισθητικούς ηθικούς κοινωνικοπολιτικούς ιδεολογικούς Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα υπάρχει όταν ακριβώς παύει να είναι στενά γλωσσικό όταν ιδεολογικοποιείται όταν γίνεται πεδίο παρέmicroβασης της microιας ή της άλλης κρατικής πολιτικής ανάλογα microε τις προσβάσεις της microιας ή της άλλης ελίτ στο κράτος και στην εκπαίδευση

2 Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα δεν νοείται επίσης χωρίς αγώνες για κυριαρχία Στη διάρκεια ενός γλωσσικού ζητήmicroατος η microία από τις δύο γλώσσες θα τείνει να κυριαρχήσει επί της άλλης διεκδικώντας microε όλο τον γλωσσικό και ιδεολογικό της εξοπλισmicroό τα πεδία χρήσης στα οποία η άλλη ειδικεύεται Αυτή η τάση κυριαρχίας microπορεί να ενισχύεται microε επίσηmicroη κρατική παρέmicroβαση (ή και microε επίσηmicroη έλλειψη παρέmicroβασης)

Στη σύντοmicroη αυτή εργασία δεν είχαmicroε τη δυνατότητα να εξετάσουmicroε εάν οι δύο αυτές πρόσθετες συνθήκες πληρούνται στην Κύπρο σήmicroερα ∆ιαπιστώσαmicroε όmicroως ότι η κοινή γλώσσα δεν είναι απλώς το κυριακάτικο ρούχο των Κυπρίων ∆εν συmicroπληρώνει απλώς τη λειτουργία της διαλέκτου αλλά εισάγει στη γλωσσική κοινότητα της Κύπρου microιαν αντίθεση προς τη διάλεκτο αντίθεση που υπονοmicroεύει την αρχική συmicroπληρωmicroατική τους σχέση και εκφράζεται ενίοτε microε όρους έντονα ιδεολογικούς

Στην Κύπρο σήmicroερα κυρίαρχο παραmicroένει το ιδεολογικό ρεύmicroα που προβάλλει και θέλει να επιβάλει τον ενοποιητικό ρόλο της κοινής νέας [927] ελληνικής Η κοινή στην Κύπρο δεσmicroεύει τη δηmicroόσια επίσηmicroη συλλογική έκφραση Από την καταξιωmicroένη αυτή θέση η ανάπτυξη microιας ιδεολογίας προάσπισης και επέκτασης των πεδίων χρήσης της κοινής microπορεί να οδηγήσει σταδιακά και στην οριστική επικράτησή της42 Ενδέχεται δηλαδή το laquoγλωσσικό ζήτηmicroαraquo της Κύπρου να λυθεί 42 Μοναδική περίπτωση για την οποία ο Ferguson προβλέπει καθιέρωση της υψηλής ποικιλίας

σε microια διmicroορφική κοινότητα είναι όταν η υψηλή αυτή ποικιλία είναι η κοινή γλώσσα και microιας άλλης γλωσσικής κοινότητας η οποία παρουσιάζεται να περιλαmicroβάνει την πρώτη (Ferguson Diglossia όπ 248)

- 26 -

προτού υπάρξει

Η ιδιόmicroορφη περίπτωση της Κύπρου επιβάλλει πάντως ορισmicroένες αλλαγές στις ιδεολογικές microας συνήθειες Αναγνωρίζουmicroε όλοι την κοινή νεοελληνική ως προϊόν τερmicroατισmicroού του γλωσσικού ζητήmicroατος στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο ως νόmicroιmicroη δηλαδή αν και microετριοπαθή κληρονόmicroο της πάλαι ποτέ χαmicroηλής ποικιλίας της δηmicroοτικής Αυτό το κληροδοτηmicroένο χαmicroηλό προφίλ της κοινής γλώσσας microάς εmicroποδίζει να την αναγνωρίσουmicroε ως υψηλή ποικιλία στη δίγλωσση Κύπρο να την αναγνωρίσουmicroε δηλαδή ως ποικιλία επιβεβληmicroένη και εν microέρει τεχνητή ως microία άλλη καθαρεύουσα

Ένα από τα σηmicroαντικότερα επιχειρήmicroατα των δηmicroοτικιστών εναντίον της καθαρεύουσας επικαλείται το αναmicroφισβήτητο γεγονός ότι η καθαρεύουσα σε όλες τις microορφές της ήταν πάντοτε microια γλώσσα τεχνητή που microπορεί να την έγραψαν πολλοί αλλά ποτέ κανένας δε τη microίλησε αντίθετα η δηmicroοτική ήταν και παρέmicroεινε γλώσσα απολύτως φυσική η γλώσσα του λαού γλώσσα όλων

Το ισχυρότατο αυτό επιχείρηmicroα εναντίον της καθαρεύουσας αποδεικνύεται microάλλον αδύναmicroο επιχείρηmicroα υπέρ της δηmicroοτικής Αν η καθαρεύουσα δεν ήταν πραγmicroατική γλώσσα η δηmicroοτική πάντως ήταν κ α ι γ λ ώ σ σ α κ α ι π ρ ό τ υ π ο το πρότυπο που κυριάρχησε στη διαδικασία τυποποίησης της γλώσσας που σήmicroερα ονοmicroάζουmicroε νεοελληνική ή κοινή νεοελληνική Το πρότυπο αυτό δεν microπορούσε παρά να είναι όφειλε να είναι τεχνητό (ή τεχνικό σύmicroφωνα microε την προσεκτικότερη διατύπωση του Μανόλη Τριανταφυλλίδη) [928] προκειmicroένου να ανταποκριθεί στις ανάγκες του δηmicroόσιου κυρίως βίου και του γραπτού κυρίως λόγου

Όρους όπως λαϊκή γλώσσα ζωντανή γλώσσα φυσική γλώσσα όλοι χαρακτηρισmicroοί που αποδόθηκαν στη δηmicroοτική πρέπει λοιπόν να microάθουmicroε να τους σκεφτόmicroαστε microε τρόπο λιγότερο απόλυτο Είναι όροι διαβαθmicroίσιmicroοι και σχετικοί δεν ορίζονται χωρίς τα αντίθετά τους Όπως ακριβώς οι όροι καθαρεύουσα και δηmicroοτική αν ο ένας αποτελεί αναχρονισmicroό αναχρονισmicroό αποτελεί και ο άλλος

Σήmicroερα θα microπορούσαmicroε ακόmicroη σχεδόν ταυτολογικά να ορίσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηmicroα στήριξης της δηmicroοτικής Σ αυτή την περίπτωση ας περιmicroένουmicroε απλώς να επεκταθεί η χρήση της κοινής γλώσσας εκεί όπου τώρα χρησιmicroοποιείται η διάλεκτος Θα ήταν αυτή microια δεύτερη νίκη της δηmicroοτικής η οριστική της νίκη Θα microπορούσαmicroε όmicroως να θεωρήσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηση υπεράσπισης της χαmicroηλής φυσικής ποικιλίας της λαϊκής γλώσσας Σ αυτή την περίπτωση θα πρέπει να φανταστούmicroε έναν δηmicroοτικισmicroό που θα αναλάmicroβανε να προασπίσει τη διάλεκτο από την επεκτατική εξάπλωση της ίδιας της δηmicroοτικής

- 6 -

Κριτήριο 1 Για να microιλήσουmicroε για διmicroορφία οι δύο ποικιλίες υψηλή και χαmicroηλή (πρέπει να) διαφέρουν σηmicroαντικά στο λεξιλόγιο τη φωνολογία τη γραmicromicroατική χωρίς όmicroως υπενθυmicroίζω να microπορούν να θεωρηθούν ξεχωριστές γλώσσες

Η Κυπριακή πράγmicroατι διαφέρει σηmicroαντικά από την κοινή στο λεξιλόγιο και microε φθίνουσα απόκλιση σε όλα τα επίπεδα γραmicromicroατικής ανάλυσης στη φωνολογία στη microορφολογία στη σύνταξηmiddot παρά ταύτα πρόκειται για microια ετερόνοmicroη ποικιλία της ελληνικής9 [904]

για τη διmicroορφία βλ A Hudson Diglossia A Bibliographic Review Language in Society 21 (1992) 611-674

9 O Ν Κοντοσόπουλος (∆ιάλεκτοι και ιδιώmicroατα της νέας ελληνικής Αθήνα 21994 σσ 3 20) παρουσιάζει την κυπριακή ως ιδίωmicroα και καταχρηστικά ως διάλεκτο Κατάχρηση στο σηmicroείο αυτό γίνεται microάλλον από τον Κοντοσόπουλο H γλωσσική ετερονοmicroία παρουσιάζεται ως εγγενές γνώρισmicroα της κυπριακής οφείλουmicroε ν αναγνωρίσουmicroε πάντως ότι εν microέρει τουλάχιστον προκύπτει από το είδος της συγκριτικής περιγραφής που συνήθως επιχειρεί η διαλεκτολογία όπου το πρότυπο το παρέχουν οι τύποι της κοινής ενώ οι διαλεκτικοί τύποι ορίζονται ως αποκλίσεις Η παρατήρηση αυτή αφορά και στη νεωτερική χρήση της γενετικής γραmicromicroατικής στην περιγραφή της διαλέκτου Ετσι σύmicroφωνα microε τον B Newton Stylistic levels in Cypriot Greek Mediterranean Language Review 1 (1983) 56 demotic forms serve as the phonological input to general Cypriot and this in turn provides the input to the local dialectsmiddot πβ του ίδιου Cypriot Greek Its Phonology and Inflections The Hague Mouton 1972 σχετικά microε underlying forms ιδιαίτερα κεφ 5 εννοείται ότι οι underlying forms είναι τύποι της κοινής Το κριτήριο της αmicroοιβαίας κατανόησης microεταξύ Κυπρίων και Ελλαδιτών που χρησιmicroοποιείται για να προσδώσει status ιδιώmicroατος στην κυπριακή είναι αναποτελεσmicroατικό αφού οι Κύπριοι λόγω ακριβώς της γλωσσικής διmicroορφίας χρησιmicroοποιούν την κοινή απευθυνόmicroενοι σε ελλαδίτες Για τον Ευ Πετρούνια Νεοελληνική γραmicromicroατική και συγκριτική (αντιπαραθετική) ανάλυση Α Θεσσαλονίκη University Studio Press 1984 184 δεν είναι σωστό να microιλάmicroε για διγλωσσική κατάσταση [διmicroορφία] στην περίπτωση πχ Κρητικών ή Κύπριων που τουλάχιστον όταν βρίσκονται στο νησί-τους δε νοιώθουν microειωmicroένοι να χρησιmicroοποιούν την τοπική διάλεχτο παρόλο που χρησιmicroοποιούν την Κοινή microε επισκέπτες από την άλλη Ελλάδα Για την επιστηmicroονική περιγραφή της κυπριακής αξεπέραστο παραmicroένει το έργο του Άγγλου γλωσσολόγου Brian Newton Εκτός από το βιβλίο του Cypriot Greek όπ βλ επίσης του ιδίου The Phonology of Cypriot Greek Lingua 18 (1967) 384-411middot Spontaneous Gemination in Cypriot Greek Lingua 20 (1968) 15-57middot Cypriot Greek Revisited Γλωσσολογία 2-3 (1983-1984) 137-147 Οι microελέτες του Newton που ακολουθούν τα πρότυπα της γενετικής γραmicromicroατικής κατόρθωσαν να θέσουν την κυπριακή διάλεκτο στο κέντρο των γλωσσολογικών αναζητήσεων της εποχής του Οι Κύπριοι συνάδελφοί του εξακολουθούν να τον αγνοούν επιδεικτικά Γεγονός είναι πάντως ότι οι microελέτες του Newton ολοκληρώθηκαν πριν από τον πόλεmicroο του 1974 που επέφερε δραστικές αλλαγές στο γλωσσογεωγραφικό χάρτη της Κύπρου και συνοδεύτηκε από σηmicroαντική αναδιάρθρωση των κοινωνικών δοmicroών λόγω της ραγδαίας οικονοmicroικής ανάπτυξης του νησιού Όσο η κυπριακή παραmicroένει microια ζωντανή διάλεκτος η microόνη της νεοελληνικής γλώσσας που διατηρείται όπως λέγεται ακmicroαία θα υπάρχει η ανάγκη microικροσκοπικών microελετών της αφιερωmicroένων στη γραmicromicroατική στη γεωγραφική και κοινωνική της διαφοροποίηση στις σχέσεις της microε άλλες γλώσσες όπως την αγγλική και την τουρκική που έπαιξαν και ενδέχεται να εξακολουθήσουν να παίζουν σηmicroαντικό ρόλο στο νησί αλλά και στη ζωντανή της σχέση microε την κοινή νέα ελληνική από την οποία λόγω ακριβώς της γενετικής της συγγένειας δέχεται τις σηmicroαντικότερες πιέσεις Τα έργα του Κ Χατζηιωάννου Ετυmicroολογικό λεξικό της οmicroιλούmicroενης κυπριακής διαλέκτου (Λευκωσία 1996) και Γραmicromicroατική της οmicroιλούmicroενης κυπριακής διαλέκτου (Λευκωσία 1999)

- 7 -

Κριτήριο 2 Η υψηλή διαφέρει από τη χαmicroηλή ποικιλία ως προς τον βαθmicroό τυποποίησης

Πράγmicroατι επίσηmicroη γλώσσα του κυπριακού κράτους είναι η κοινή νέα ελληνική δηλ η κωδικοποιηmicroένη τυποποιηmicroένη (στο πρότυπο της δηmicroοτικής) και καθιερωmicroένη ποικιλία της ελληνικής10 Για τη [905] διάλεκτο εννοείται δεν υπάρχουν χρηστικά λεξικά ή σύmicroβουλοι σωστής χρήσης ∆εν microπορούmicroε να φανταστούmicroε βιβλία του τύπου Πώς να γράφετε σωστά Κυπριακά ή Τα Κυπριακά για ξένους σε δέκα απλά microαθήmicroατα Πρόκειται κυρίως για προφορική ποικιλία της οποίας δεν υπάρχει καν ενιαίο σύστηmicroα γραφής στο ελληνικό αλφάβητο δηλ συmicroφωνηmicroένοι κανόνες ορθογραφίας Είναι χαρακτηριστικό ότι οι προτάσεις της Μόνιmicroης Επιτροπής Τυποποίησης Γεωγραφικών Ονοmicroάτων (στην πραγmicroατικότητα προτάσεις ενός ανθρώπου του Μενέλαου Χριστοδούλου) οι οποίες συχνά ρυθmicroίζουν τον τύπο που παραδίδει η λαϊκή χρήση προς την κατεύθυνση ενός υποτιθέmicroενου τύπου της κοινής προκάλεσαν και εξακολουθούν να προκαλούν λογοmicroαχίες στο κοινοβούλιο και στον κυπριακό Τύπο Αν οι προτάσεις αυτές απέδειξαν την αντίσταση στο πρότυπο τυποποίησης της κοινής απέδειξαν πάντως και την έλλειψη τυποποίησης

Κριτήριο 3 Υψηλή και χαmicroηλή ποικιλία σε περιπτώσεις γλωσσικής διmicroορφίας microαθαίνονται microε διαφορετικό τρόπο

Οι ψυχογλωσσολόγοι διακρίνουν την απόκτηση (acquisition) όπως την ονοmicroάζουν της microητρικής γλώσσας από το παιδί από την εκmicroάθηση (learning) microιας (δεύτερης) γλώσσας από τον ενήλικα Ενώ για την απόκτηση της microητρικής γλώσσας η απλή έκθεση του παιδιού στο γλωσσικό περιβάλλον microοιάζει κατά κάποιο τρόπο αρκετή σκεφτείτε πόσα λεξικά πόσες γραmicromicroατικές ασκήσεις και δασκάλους χρειαζόmicroαστε για να microάθουmicroε λχ αγγλικά Η χαmicroηλή ποικιλία αποκτάταιmiddot η υψηλή microαθαίνεται ακριβέστερα διδάσκεται-και-microαθαίνεται

Στην Κύπρο σήmicroερα σε όλες τις βαθmicroίδες της εκπαίδευσης διδάσκεται η κοινή νέα ελληνική η οποία απέκτησε πια και ανώτατο ίδρυmicroα Στο ζήτηmicroα της γλωσσικής παιδείας το εκπαιδευτικό σύστηmicroα της Κύπρου ακολουθεί σχεδόν τυφλά το αντίστοιχο της Ελλάδας ίδια microαθήmicroατα ίδιο περιεχόmicroενο ίδια βιβλία11 Τούτο

microπορούν να θεωρούνται ως πρώτες προσπαθειες ρ ύ θ micro ι σ η ς τηςmicroιας κυπριακής κοινής (βλ παρακάτω σηmicro26)

10 Το κυπριακό σύνταγmicroα του 1960 (άρθρο 3) καθιερώνει ως επίσηmicroες γλώσσες του κυπριακού κράτους την ελληνική και την τουρκική Η δεύτερη χρησιmicroοποιείται πλέον microόνο στην κατεχόmicroενη Κύπρο Κυρίως δύο γλωσσικές ποικιλίες χρησιmicroοποιούνται λοιπόν στην ελεύθερη Κύπρο σήmicroερα η επίσηmicroη κοινή νεοελληνική και η ανεπίσηmicroη κυπριακή διάλεκτος

11 Για τη χρήση της κοινής και της διαλέκτου στην εκπαίδευση βλ P K Persianis The Greek-Cypriot Educational Policy in Cyprus as an Expression of Conflict at the Political Cultural and Socio-Economic Levels Modern Greek Studies Yearbook 1011 (19941995) 89-116 ιδιαίτερα 101 κε

- 8 -

βεβαίως δεν σηmicroαίνει απαραιτήτως ότι η [906] ελληνική διδάσκεται-και-microαθαίνεται και όχι microαθαίνεται-και-διδάσκεται όπως θα συmicroφωνούσαmicroε ότι συmicroβαίνει τουλάχιστον στα αστικά κέντρα της Ελλάδας Η περίπτωση της Κύπρου είναι διαφορετική από την περίπτωση των laquoελλαδικώνraquo αστικών κέντρων όπου από φυσικούς οmicroιλητές η κοινή microαθαίνεται microε φυσικό ανεπίγνωστο τρόπο αποκτάται

Στο σηmicroείο αυτό απαραίτητες είναι λίγες εξηγήσεις Μια κοινή γλώσσα microπορούmicroε ως γνωστόν να την εξετάσουmicroε συγχρόνως από δύο σκοπιές microε δύο τρόπους ως διάλεκτο κατ αρχάς και ως πρότυπο (standard) στη συνέχεια Κοινή ή πρότυπη ονοmicroάζουmicroε συνήθως τη γλώσσα που έχει αναχθεί σε πρότυπο

Στην Κύπρο η κοινή γίνεται κατ αρχάς γνωστή ως πρότυπο ως ένα σύνολο laquoοδηγιώνraquo για τη σωστή χρήση της ελληνικής εν γένει Στα αστικά κέντρα της Ελλάδας αντίθετα η κοινή γίνεται κατ αρχάς γνωστή ως διάλεκτος και στη συνέχεια στην εκπαίδευση καλλιεργείται ως εκφραστικό πρότυπο Αντίθετα microε τον φυσικό ανεπίγνωστο τρόπο (της απόκτησης) συντελείται στην Κύπρο η εκmicroάθηση της κυπριακής διαλέκτου Η οποία ουδέποτε θα διδαχθεί ως πρότυπη

Η υψηλή ποικιλία λοιπόν η κοινή νέα ελληνική είναι στην Κύπρο πρόσθετη και επιβεβληmicroένη υπέρθετη12 microαθαίνεται πάντα microετά την απόκτηση της διαλέκτου microε τεχνητό τρόπο σταδιακά για τις ανάγκες κυρίως του γραπτού λόγου

Ας επιmicroείνουmicroε λίγο σ αυτό το σηmicroείο Τίνος πράγmicroατος είναι πρότυπο η κοινή γλώσσα Του γραπτού λόγου κυρίως Και η κοινή νέα ελληνική λοιπόν όπως κάθε laquoπρότυπηraquo (standard) ή laquoκοινήraquo γλώσσα microπορεί να θεωρείται κυρίως microία γραφόλεκτος13 Όmicroως microια τέτοια γραφόλεκτος microαθαίνεται δεν αποκτιέται είναι αmicroφίβολο αν κατακτιέται ποτέ Και πάντως είναι άστοχο να ταυτίζουmicroε microια γλώσσα microε τη γραπτή microορφή της14 [907]

12 Ο όρος είναι του Πετρούνια όπ 173 και microεταφράζει τον όρο του Ferguson superposed

variety

13 Σχετικά microε τον όρο αυτό βλ Ε Haugen Linguistics and Language Planning στο Sociοlinguistics Proceedings of the UCLA Sociolinguistics Conference 1964 επιmicro W Bright The Hague Mouton 1966 50-71

14 Πολλοί εκπαιδευτικοί έχουν την πεποίθηση ότι οι Κύπριοι microαθητές και φοιτητές δεν ξέρουν ελληνικά Την αντίληψη αυτή προκαλεί συνήθως η εmicroφάνιση διαλεκτισmicroών στα γραπτά των Κύπριων microαθητών λχ να εισάξει αντί να εισαγάγει τα παραπάνω αντί τα περισσότερα ευνοά αντί ευνοεί αδιάκριτη χρήση του τελικού -ν κλπ Τέτοιοι διαλεκτισmicroοί πρόχειρα και αστόχαστα χαρακτηρίζονται laquoλάθηraquo Οι εκπαιδευτικοί αυτοί φαίνεται να αγνοούν την αιτιολογία του φαινοmicroένου της λεξικής και γραmicromicroατικής παρεmicroβολής που δεν είναι άλλη από την ύπαρξη της διmicroορφίας Τα ελληνικά στην αντίληψή τους ταυτίζονται microε την κοινή τη γραφόλεκτο δηλ της ελληνικής και microάλιστα αυτή που χρησιmicroοποιείται για ακαδηmicroαϊκούς σκοπούς Ιδιαίτερη δυσκολία φαίνεται να αντιmicroετωπίζουν οι Κύπριοι microαθητές και στη χρήση των λόγιων στοιχείων της κοινής Είναι φυσικό η λόγια γλώσσα να αποτελεί για τον Κύπριο microαθητή ένα διπλά αποmicroακρυσmicroένο επίπεδο microια δεύτερη καθαρεύουσα Το λόγιο στρώmicroα της

- 9 -

Κριτήριο 4 Υψηλή και χαmicroηλή ποικιλία έχουν ξεχωριστές γραmicromicroατειακές παραδόσεις

Μάλιστα αν είχε νόηmicroα microια ποσοτική ήκαι ποιοτική σύγκριση θα λέγαmicroε ότι συνήθως η χαmicroηλή γραmicromicroατεία υπολείπεται της υψηλής Ας θυmicroηθούmicroε στο σηmicroείο αυτό ότι η πρώτη microεγάλη νίκη της δηmicroοτικής έγινε στη λογοτεχνία όταν microπόρεσε να πείσει ότι χρησιmicroοποιείται δόκιmicroα από άξιους τεχνίτες ότι υπερέχει

Κυπριακή και κοινή συνδέονται πράγmicroατι microε ξεχωριστές γραmicromicroατειακές παραδόσεις15 Ως γνωστόν την κυπριακή διάλεκτο microπορούmicroε να την παρακολουθήσουmicroε microέχρι τον 14ο αι χάρι στα γραπτά microνηmicroεία της τις Ασσίζες και αργότερα (στον 15ο αι) τα χρονικά του Μαχαιρά και του Βουστρωνίου Σήmicroερα λίγοι Κύπριοι ποιητές καλλιεργούν περιστασιακά έστω τη διάλεκτο Η προφορικότητα είχε πάντα ιδιαίτερη λειτουργικότητα στην ποίηση16

Η αίσθηση ωστόσο που φαίνεται να κυριαρχεί είναι ότι η υψηλή [908] ποίηση (η ποίηση για laquoελλαδικόraquo κρατικό βραβείο) δεν γράφεται στην κυπριακή όταν γράφεται αυτό συmicroβαίνει πάλι στο πλαίσιο ενός γλωσσικού καταmicroερισmicroού τις αρχές του οποίου όmicroως όπως microε κάθε τι στην ποίηση είναι δύσκολο να τις διατυπώσουmicroε microε ακρίβεια17

νεοελληνικής κοινής απωθείται διαρκώς στις άκρες της γλωσσικής συνείδησης του Κυπρίου γεγονός που εξηγεί όχι microόνο την παρατηρηmicroένη laquoδυσκολίαraquo αλλά και κάποια απέχθεια των Κυπρίων για τα λόγια στοιχεία ή ακόmicroη την τάση εξοmicroάλυνσής τους (laquoνα εισάξειraquo)

15 Υπάρχει η άποψη ότι καmicroία διάκριση δεν πρέπει να γίνεται microεταξύ ελληνικής και κυπριακής γραmicromicroατείας για το λόγο ότι καmicroία διάκριση δεν υφίσταται microεταξύ ελληνικού και κυπριακού πολιτισmicroού microεταξύ ελληνικής και κυπριακής ιστορίας και παράδοσης Τέτοιες ακραίες απόψεις που χαρακτηρίζονται από το φανατισmicroό των υποστηρικτών τους και από έναν κακώς νοούmicroενο υπερεθνικισmicroό δεν νοmicroίζω ότι χρειάζεται να τις παίρνουmicroε πολύ στα σοβαρά Σε ότι microας αφορά microία από τις παλαιότερες και γονιmicroότερες παραδόσεις της γλωσσολογίας είναι αυτή που microελετά τις διαφορές στη γλωσσική χρήση στη βάση πολιτισmicroικών διαφορών και προτύπωνmiddot και βέβαια microια τέτοια παράδοση δεν θα microπορούσε ν αναιρεθεί από τις ιδεολογικές εmicromicroονές ορισmicroένων

16 Πβ Photini Panayi-Tulliez Langue poeacutesie orale et identiteacute Chypriote στο Sociolinguistique du grec et de la Gregravece επιmicro Μ Karyoleacutemou Plurilinguismes no 4 (Ιούνιος 1992) 39-55

17 Έχουν ενδιαφέρον τα σχόλια του Κώστα Μόντη για τα ποιήmicroατά του στην κυπριακή για τον Μόντη η κυπριακή στην ποίηση αλλά και στο θέατρο αναδίδει microια ξεχωριστή αίσθηση που οφείλεται στον τρόπο εκmicroάθησής της (κριτήριο 3) Ελέχθη ότι η γραφή ποιηmicroάτων στο κυπριακό ιδίωmicroα είναι microια προσπάθεια φυγής Κλείνω δηλαδή την πόρτα στα microεγάλα θέmicroατα[] για να βγω έξω να ξεκουραστώ Νοmicroίζω ότι δεν είναι αυτός ο λόγος Μερικά πράγmicroατα από την υφή τους πρέπει να γραφτούν στη γλώσσα που πρωτοmicroίλησες [] Η γλώσσα που πρωτοmicroιλήσαmicroε είναι πάρα πολύ microεγάλο πράγmicroα που δεν έχει ίσως microελετηθεί ακόmicroα Οι λέξεις βγαίνουν ίσα από microέσα σου Θα το δείτε ακόmicroα και στο θέατρο Όταν οι ηθοποιοί παίζουν κυπριακή ηθογραφία[] είναι άλλοι άνθρωποι Είναι microεγάλοι ηθοποιοί Όταν παίζουν έργο στην πανελλήνια[] είναι πάρα πολύ κατώτεροι ∆εν ξέρω τι ρίζες έχει microέσα microας η γλώσσα που πρωτοmicroιλήσαmicroε που δεν microπορούν να αντικατασταθούν microε γλώσσα την οποία microάθαmicroε Το χαρακτηριστικό των ποιηmicroάτων microου στην κυπριακή διάλεκτο είναι ότι όλα

- 10 -

∆εν ξέρω αν ακόmicroα χρησιmicroοποιείται η διάλεκτος από Κύπριους ποιητάρηδεςmiddot ακούω πού και πού τα τσιατιστά αλλά δεν γνωρίζω πόσο δηmicroιουργική και πρωτότυπη είναι η παραγωγή τους σε σχέση microε το παρελθόν Περιορισmicroένη χρήση της διαλέκτου γίνεται στο θέατρο (το κυπριώτικο σκετς είναι ιδιαίτερα δηmicroοφιλές) καθώς και σε λιγοστά ηθογραφικά συνήθως πεζογραφήmicroατα microε κυπριακή θεmicroατογραφία (Μπορεί αυτά να είναι δείγmicroατα χαmicroηλής λογοτεχνίας αλλά δεν παύουν να έχουν τεράστιο γλωσσολογικό ενδιαφέρον) Εννοείται ότι θα ήταν αδόκιmicroη η χρήση της κυπριακής διαλέκτου στο δοκίmicroιο Και αυτοί ακόmicroα που υπερασπίζονται τη διάλεκτο στην κοινή την υπερασπίζονται όπως ο Ροΐδης τη δηmicroοτική Κριτήριο 5 Η διmicroορφία χαρακτηρίζεται από σχετική διάρκεια και σταθερότητα

Πράγmicroατι διmicroορφία χαρακτηρίζει την κοινότητα της Κύπρου σε όλη τη διάρκεια της νεότερης ιστορίας της microετά την ανεξαρτησία τουλάχιστον οπωσδήποτε microετά τον πόλεmicroο Θα microπορούσαmicroε να microιλήσουmicroε για τ ρ ι micro ο ρ φ ί α αν παίρναmicroε υπόψη microας και την παλαιότερη [909] ύπαρξη της καθαρεύουσας Ο Newton microιλάει για τριmicroορφία εννοώντας την παράλληλη χρήση της κοινής νέας ελληνικής της κοινής κυπριακής και των τοπικών ιδιωmicroάτων τα οποία όmicroως βρίσκονται πια σε υποχώρηση18 Ίσως πάντως να microπορούσαmicroε να microιλήσουmicroε και για παλαιότερη ύπαρξη τ ε τ ρ α micro ο ρ φ ί α ς (1 καθαρεύουσα - 2 δηmicroοτική - 3 κυπριακή κοινή - 4 τοπικά ιδιώmicroατα) ή και π ε ν τ α micro ο ρ φ ί α ς (microε την προσθήκη της αγγλικής σε ορισmicroένα πεδία του δηmicroόσιου λόγου όπως της διοίκησης και της δικαιοσύνης) Αυτό είναι ένα ιστορικό ζήτηmicroα το οποίο αξίζει να microελετηθεί σοβαρά και θα έχει υποπτεύοmicroαι σηmicroαντικές επιπτώσεις στον τρόπο που αντιλαmicroβανόmicroαστε την εξέλιξη της νεότερης κυπριακής γραmicromicroατείας19

Κριτήριο 6 H υψηλή ποικιλία περιβάλλεται microε microεγαλύτερο κύρος απ ότι η χαmicroηλή

Αλλά αυτό είναι ένα κριτήριο το οποίο θα χρειαστεί να το εξετάσουmicroε χωριστά (ενότητα 24) Ας περάσουmicroε λοιπόν κατευθείαν στο τελευταίο και σηmicroαντικότατο κριτήριο της λ ε ι τ ο υ ρ γ ι κ ή ς κ α τ α ν ο micro ή ς

Κριτήριο 7 Σε κατάσταση γλωσσικής διmicroορφίας κάθε ποικιλία επιτελεί

σχεδόν είναι ερωτικά Στην πανελλήνια δεν έχω πολλά ερωτικά ποιήmicroατα και σου λέει ύστερα ο άλλος πήδησε στον έρωτα για να ξεκουραστεί (απόσπασmicroα από συνοmicroιλία του Κώστα Μόντη microε φοιτητές της Παιδαγωγικής Ακαδηmicroίας Κύπρου στη Λευκωσία την άνοιξη του 1988 παρατίθεται στο Κώστας Μόντης Στους λογοτέχνες ο πόνος είναι έmicroπνευση περ Η λέξη τχ 152 (Ιούλ-Αύγ 1999) 407)

18 B Newton Stylistic Levels in Cypriot Greek όπ

19 Σχετικά microε την καταξίωση της διαλέκτου και το κίνηmicroα του δηmicroοτικισmicroού στην Κύπρο βλ Λ Ζαφειρίου Η νεότερη κυπριακή λογοτεχνία Γραmicromicroατολογικό σχεδίασmicroα Λευκωσία 1991 21-23 25-27 33-34 passim

- 11 -

διαφορετικές λειτουργίες έχει δηλ ξεχωριστά laquoπεδία χρήσηςraquo ενώ κανείς δεν χρησιmicroοποιεί την υψηλή ποικιλία στην καθηmicroερινή κουβέντα στις άτυπες περιστάσεις επικοινωνίας Τούτο είναι και το σηmicroαντικότερο σε περιπτώσεις γλωσσικής διmicroορφίας ο γ λ ω σ σ ι κ ό ς κ α τ α micro ε ρ ι σ micro ό ς που επιτελείται microε τις δύο ποικιλίες συνδυάζεται microε microια κάποια συλλογική οριοθέτηση του επίσηmicroου από το ανεπίσηmicroο του τυπικού από το άτυπο του ξένου από το οικείο του τεχνητού από το φυσικό

Τι εννοούmicroε microε τους όρους ξεχωριστά πεδία χρήσης και διαφορετικές λειτουργίες

Αν στρέψουmicroε την προσοχή microας στις συνήθεις περιστάσεις που microας προτρέπουν να εξετάσουmicroε οι κοινωνιογλωσσολόγοι παρατηρούmicroε διακρίσεις αυτού του τύπου η υψηλή ποικιλία η κοινή νέα ελληνική θα χρησιmicroοποιηθεί στην Κύπρο στον ηmicroερήσιο Τύπο microε εξαίρεση όmicroως τις χιουmicroοριστικές λεζάντες στις γελοιογραφίες ή τις σατιρικές στήλες όπου θα χρησιmicroοποιηθεί η κυπριακή διάλεκτος20 Η σατιρική [910] ΕΝΩΣΙΣ που συχνά αρθρογραφεί υπέρ της γενικευmicroένης ενιαίας χρήσης της κοινής νεοελληνικής κάνει τη συχνότερη χρήση της κυπριακής διαλέκτου Ένωσις τζ ας γινεί το γαίmicroαν microας αυλάτζιν Αγλαντζιά τζ ας γινεί το γαίmicroαν microας πισσιά

Παρόmicroοια συχνή έστω και microε τον τρόπο της παρεmicroβολής είναι η χρήση της διαλέκτου στις σατιρικές φοιτητικές φυλλάδες όπως στην Πώρωσις και στη Φοιτητική (εικάζω δεν συνεχίστηκε η κυκλοφορία τους)

Στην τηλεόραση και στο ραδιόφωνο οι ειδήσεις θα εκφωνηθούν στην κοινή όπως στην κοινή θα διεξαχθούν και οι περισσότερες εκποmicroπές λόγουmiddot το κυπριώτικο σκετς όmicroως ή τα περισσότερα τηλεοπτικά σίριαλ microε τοπικό ενδιαφέρον θα είναι στην κυπριακή

Το τελευταίο microοντέλο ενός αυτοκινήτου θα διαφηmicroιστεί και από την τηλεόραση και από το ραδιόφωνο στην κοινή (ή στην αγγλική)middot στην κυπριακή όmicroως θα διαφηmicroιστούν προϊόντα που θεωρούνται παραδοσιακά (Έσιει σαράντα χρόνια που πουλεί έπιπλα σκαλιστά του σιερκού) ή είναι πιο καθηmicroερινά και προσιτά (Κόρη το ταγκούιν υγρού πιάτων εν σε προσφοράν συφφέρει Να το πάρετε χαπάριν θέλετε προιτσιά microε χάριν που να τα σιετε καmicroάριν κλπ)21

20 O Ch Ferguson Diglossia Revisited όπ σ 220 αναφέρει ως astonishing kind of

coincidence το γεγονός ότι σε όλες τις περιπτώσεις διmicroορφίας που microελέτησε η χαmicroηλή ποικιλία είναι αυτή που χρησιmicroοποιείται στις σατιρικές στήλες των εφηmicroερίδων ή στις λεζάντες των γελοιογραφιών

21 Για άλλα παραδείγmicroατα βλ Π Παύλου Η χρήση της κυπριακής διαλέκτου στις διαφηmicroίσεις του Ραδιοφωνικού Ιδρύmicroατος Κύπρου Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 17ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (22-24 Απριλίου 1996) Θεσσαλονίκη 1997 617-627

- 12 -

Μια πανεπιστηmicroιακή διάλεξη θα γίνει στην κοινή νέα ελληνική σ ένα microικρό όmicroως φροντιστηριακό microάθηmicroα όπου οι αποστάσεις δεν τηρούνται αυστηρά ο κύπριος καθηγητής και φοιτητής θα χρησιmicroοποιήσει τη διάλεκτο Το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισmicroού ζητά από τους δασκάλους να χρησιmicroοποιούν συστηmicroατικά την κοινή νέα ελληνική στη συναναστροφή τους microε τους microαθητές microέσα στην αίθουσαmiddot πάντα και παντού όmicroως η επικοινωνία του δασκάλου microε τον microαθητή θα διολισθήσει προς την κυπριακή διάλεκτο

Το κήρυγmicroα στην εκκλησία θα γίνει στην κοινή αλλ όχι η εξοmicroολόγηση που θα διεξαχθεί στην κυπριακή κοκ

[911] Είναι επίσης σηmicroαντικό ότι στην οικογένεια στις καθηmicroερινές συναναστροφές και συνδιαλλαγές λχ στα ψώνια στις συνοmicroιλίες microεταξύ οικείων στο κουτσοmicroπολιό η κοινή νέα ελληνική θα φάνταζε αφύσικη καλαmicroαρίστικη

Σε γενικές γραmicromicroές η κυπριακή θα χρησιmicroοποιηθεί στο γραπτό λόγο όταν διατηρεί α ν α π α ρ α σ τ α τ ι κ ή σχέση προς τον προφορικό (λχ στα ραδιοφωνικά και πιο πρόσφατα τα τηλεοπτικά σκετς σ αυτές τις περιπτώσεις η θεατρική χρήση αναπαριστά χαρακτηριστικά πραγmicroατικών οmicroιλητών ένα σενάριο ας microην ξεχνάmicroε είναι γραφή προς εκφώνηση που microιmicroείται την οmicroιλία) Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις γραπτής έκφρασης θα χρησιmicroοποιηθεί η κοινή ακόmicroα και αν πρόκειται για προφορικά εκφερόmicroενο γραπτό λόγο (όπως των δελτίων ειδήσεων των microαθηmicroάτων των διαλέξεων των κηρυγmicroάτων των πολιτικών οmicroιλιών κλπ)

Στον προφορικό λόγο η κυπριακή θα χρησιmicroοποιηθεί σε microεγάλο βαθmicroό ανεξάρτητα από τη microόρφωση του οmicroιλητή σε περιστάσεις (συν)οmicroιλίας microεταξύ οικείων για καθηmicroερινά διαπροσωπικά ιδιωτικά ανεπίσηmicroα ζητήmicroατα ή συνδιαλλαγές (λχ στα ψώνια) ∆εν συνηθίζεται χρήση της κοινής σε καθηmicroερινές περιστάσεις επικοινωνίας microπορεί όmicroως να υπαγορεύεται από την παρουσία ελλαδιτών την αίσθηση σοβαρότητας που περιβάλλει τη συζήτηση ή την επιδίωξη κοινωνικού κύρους Θα την ακούσουmicroε στα γραφεία των δικηγόρων συχνότερα απ ότι στην ταβέρνα

Στο σηmicroείο αυτό ας microας επιτραπεί microια σύντοmicroη παρέκβαση

22 Η καθηmicroερινή επικοινωνία Μια έmicromicroεση άκρως ενδιαφέρουσα πάντως απόδειξη της γλωσσικής διmicroορφίας παρέχει η γλωσσική ποικιλία που θα microπορούσε να ονοmicroάζεται κ υ π ρ ι α κ ή α ρ γ κ ό Την ποικιλία αυτή microπορούmicroε να την εκλάβουmicroε ως ύφος ή εκφραστικό στυλ (style) ή επίπεδο λόγου (register) το οποίο οικοδοmicroείται πάνω στην αρχή της σηmicroασιολογικής και γραmicromicroατικής απόκλισης και χρησιmicroοποιείται εντός microιας οmicroάδας ή παρέας microε σκοπό ακριβώς την επικοινωνιακή διαχείριση αυτής της παρέκκλισης συχνά microε στόχο σκωπτικό κάποτε και microε κρυπτικά κίνητρα Η κύρια λειτουργία της αργκό είναι ταυτιστικήmiddot παρέχει στα

- 13 -

microέλη της οmicroάδας την αίσθηση microιας κοινής ταυτότητας που τη διαφοροποιεί από άλλες οmicroάδες Γέννηmicroα κατ εξοχήν της [912] καθηmicroερινότητας microεταβαλλόmicroενη και παροδική αποκοmicromicroένη απ οτιδήποτε θα microπορούσαmicroε ν αποκαλέσουmicroε κοινή γλώσσα η κυπριακή αργκό και ακολούθως το ιδίωmicroα ή η γλώσσα των νέων που αντλεί από την πρώτη έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον για το επιχείρηmicroά microας διότι microας αποκαλύπτουν ότι σ ε κ α θ η micro ε ρ ι ν έ ς π ε ρ ι σ τ ά σ ε ι ς ε π ι κ ο ι ν ω ν ί α ς ε ί ν α ι ο π ω σ δ ή π ο τ ε η κ υ π ρ ι α κ ή π ο υ χ ρ η σ ι micro ο π ο ι ε ί τ α ι κ α ι micro ά λ ι σ τ α micro ε τ ρ ό π ο δ η micro ι ο υ ρ γ ι κ ό κ α ι ν ε ω τ ε ρ ι κ όmiddot παρεmicroπιπτόντως η ύπαρξη ενός τέτοιου επιπέδου του λόγου microάλλον ασυνήθιστου για διάλεκτο φανερώνει επίσης περισσότερο από οποιουσδήποτε άλλους δείκτες τη ζωντάνια και ακmicroαιότητα (ethnolinguistic vitality)22 της διαλέκτου Η κυπριακή αργκό και ιδιαίτερα το ιδίωmicroα των νέων στην Κύπρο θα χρησιmicroοποιήσουν microηχανισmicroούς σχηmicroατισmicroού που συναντάmicroε και στ αντίστοιχα ιδιώmicroατα άλλων γλωσσών αξιοποιώντας πάντως στοιχεία της διαλέκτου ή δάνεια από την τουρκική την αγγλική και τα τελευταία χρόνια από την ελληνική οι οmicroιλητές της κυπριακής όmicroως δεν αποφεύγουν να προσαρmicroόσουν τα στοιχεία αυτά στη φωνολογία και στη microορφολογία της διαλέκτου Είναι σηmicroαντικό ότι το ιδίωmicroα των νέων αντλεί από ένα εσωτερικό υπόστρωmicroα αργκοτικών εκφράσεων πολλές από τις οποίες είναι βέβαια παλαιότερες και δεν χρησιmicroοποιούνται microόνο από νέους οmicroιλητές Θ αναφερθώ ενδεικτικά σε ελάχιστους γλωσσικούς microηχανισmicroούς σχηmicroατισmicroού παρουσιάζοντας microαζί παλαιότερα και νεότερα παραδείγmicroατα ώστε να φανεί καθαρότερα η διάρκεια των γραmicromicroατικών υποδειγmicroάτων23

bull Σηmicroαντική θέση στην αργκό κατέχουν οι σηmicroασιολογικοί νεολογισmicroοί δηλ οι νεωτερικές χρήσεις ορισmicroένων τύπων κυρίως ονοmicroάτων (και σπανιότερα επιθέτων) που χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά κατά σηmicroασιολογική και συντακτική παράβαση για να χαρακτηρίσουν κυρίως την εmicroφάνιση τη συmicroπεριφορά το χαρακτήρα τούβλον φκιόρον πουρεκκούιν (και πουρεκκούα και πουρέκκα) τσουκνίθθα microολόχα microαρmicroελλάδα ππούλλιν φυτόν [913] βίντζιν σβηστός τάκκαρος ττάππος α(micro)πάλατος microαννός ττόππουζος microουσιαmicromicroάς είναι λίγα microόνο παραδείγmicroατα αυτού του τύπου συχνόχρηστα τα περισσότερα Πρόκειται κυρίως για microεταφορικές χρήσεις ονοmicroάτων (και επιθέτων) που αποδίδουν σε πρόσωπα ιδιότητες άψυχων αντικειmicroένων Ακόmicroα και κύρια ονόmicroατα (πχ το

22 Πβ R T Bell Sociolinguistics Goals Approaches and Problems London Batsford 1976

147 κε

23 Για την παρουσίαση που ακολουθεί αντλώ ταξινοmicroικές κατηγορίες από την εργασία των A Iordanidou amp I Androutsopoulos Teenage slang in Modern Greek στο Greek Linguistics 95 Proceedings of the Second International Conference on Greek Linguistics (Salzburg 22-24 Sept 1995) επιmicro G Drachman κά Graz W Neugebauer 1997 267-76

- 14 -

διάσηmicroο Πασιαντρούλλα) χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά σύmicroφωνα microε αυτό το πρότυπο όπως στις εκφράσεις εν τέλεια Λάκης Λούης Γιαννής Πίππος Πίmicroπος Μπίλος Μπίλης κά ενώ συχνές είναι και οι microορφολογικές ανακατηγοριοποιήσεις (βούτυρος lt βούτυρο κάρφας lt καρφί κά)

bull Οι νεολογισmicroοί αυτοί πολύ συχνά εmicroφανίζονται σε συνεκφορές (collocations) αποτελούmicroενες από λειτουργικό ρήmicroα συνήθως το ρήmicroα είmicroαι και ουσιαστικό εν φυρmicroός εν πελλαmicroός εν πίττα τούτος είσαι φκιόρον αρνίν κκεφτές βίντζιν τάκκα τάκκαρος Ακόmicroα και εmicroπρόθετοι προσδιορισmicroοί χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά είmicroαι στο αλλού (κατά τα ελλαδικά είmicroαι την έχω στο περίmicroενε) κλπ

bull Ιδιαίτερη κατηγορία συνεκφορών αποτελούν οι στερεότυπες αρνητικές εκφράσεις δηλ ιδιωmicroατικές εκφράσεις που εmicroφανίζονται microόνο microε άρνηση ούτε microε πόmicroπες ούτε microε σφαίρες εν παίζεται εν παίρνει [microπροστά] κά

bull Άλλου είδους ιδιωmicroατικές συνεκφορές αξιοποιούν κενά αντωνυmicroικά στοιχεία δηλ αντωνυmicroίες χωρίς καθορισmicroένη αναφορά όπως και στο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα αλλά microε την προτιmicroώmicroενη στην κυπριακή θέση του κλιτικού έδωκέν microου την εβάψαmicroέν την εκάmicroαmicroέν την εγείραmicroέν τα εσούσαmicroέν τα πιάνουmicroέν τα έκαmicroές τα σιόνιν [τζιαι καστρί] φακκά microου την έmicroεινά τα εν να τα ποκουππίσουmicroεν κλπ

bull Πολύ συχνά χρησιmicroοποιούνται microαρκαρισmicroένα επιτατικά στοιχεία όπως το επίθηmicroα αροςάρα (τάκκαρος κάγκαρος) τα ονόmicroατα πόmicroπα και αφασία (αφασία καθηγητής δάνειο από την ελλαδική αργκό) καθώς και οι υπερθετικές εκφράσεις πολλά τέλεια και τζιει που εν πολλά ωραίος εν πολλά κυριλέ εν τέλεια πελλός τζιει που τον τάκκον τον φατζιωmicroένον το ρεζίλιν την κατάστασην τζιει που τους microαννούς ακόmicroα και τζιει που το τζιει (τζιει που τις εκφράσεις)

bull Ας παρατηρήσουmicroε επίσης ότι η κυπριακή αργκό κάνει [914] συστηmicroατική χρήση ορισmicroένων παραγωγικών επιθηmicroάτων -ας ανθύπας κάρφας microάππας λέρας χάσκας χάφτας -άς φελλάς σειράς αρφάς (και αλφάς) middot -ής λεσχατζιής καψιmicroιτζιής microεσατζιής (από τη στρατιωτική αργκό) καυκατζιής κκελλετζιής σικκιmicroετζιήςmiddot -ίσιmicroον κατινίσιmicroον πατρονίσιmicroον ασκήσιmicroον -ιά πατρονιά διπλοκαmicroπινιά -άρης σιοιράρης γαουράρης λαστιχάρης λυσσιάρης -ικον ττόππικον κκιούττικον τάκκικον -άρω κοντράρω φρικάρω φαλλάρω γλιππάρω κά Η βάση αυτών των παραγώγων είναι τις περισσότερες φορές κυπριακή (δεν συναντώνται όλα στην κοινή ή στο αντίστοιχο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα) Επίσης χρησιmicroοποιούνται διάφορες άλλες τεχνικές microορφολογικής microετάπλασης ακόmicroα και microε χρήση ξένων παραγωγικών επιθηmicroάτων όπως στα συχνόχρηστα (στον καιρό microου) unπαίζable και unπίστευτable

- 15 -

bull Αξίζει να καταγραφεί η ποικιλία εκφράσεων για συγγενικές έννοιες ή λειτουργίες βκάλε φάουσαν βκάλε πόνηmicroαν microπούκκα ρε (microε τη σηmicroασία σκάσε) χάθου λάχτα λατσίστου τράβα τζιει που δαmicroαί κούντα το αmicroαξούιν σου πιο κάτω (microε τη σηmicroασία φύγε άσεπαράτα microας) πβ εκτός από τις ποικίλες εκφράσεις αρνητικής αξιολόγησης παραπάνω (πχ microε τη σηmicroασία βλάκας ανόητος) και τα συγγενή microαλαπάππας φλούφλης τσούφλης σιοιράρης κά) καθώς και τα χρησιmicroοποιούmicroενα microε microειωτική σηmicroασία επαγγελmicroατικά γαουράρης κούπατζης λαστιχάρης σικλάρης κά

bull Σύmicroφωνη microε όλα τα παραδείγmicroατα που προηγήθηκαν είναι η επισήmicroανση ότι η κυπριακή αργκό δείχνει σαφή προτίmicroηση στις στερεότυπες (ή laquoλογοτυπικέςraquo) εκφράσεις (formulae) που λειτουργούν ως υποδείγmicroατα microηχανισmicroών microερικής παραγωγικότητας Άλλωστε microέσω τέτοιων στερεότυπων εκφράσεων συνήθως στιγmicroατίζεται ο λόγος των νέων ως ιδιωmicroατικός (πβ τη διάδοση στην Ελλάδα των στερεότυπων τα πήρα στο κρανίο χλωmicroό κά τα οποία έχουν περάσει και σε γενικής χρήσης λεξικά)

Τα ελάχιστα αυτά γλωσσικά στοιχεία δείχνουν πόσο δηmicroιουργικά χρησιmicroοποιούνται από παλαιότερους και νεότερους οι κυπριακές εκφράσεις στο πλαίσιο microιας διαδεδοmicroένης αργκό Οι γραmicromicroατικές περιγραφές που [915] χρησιmicroοποιήσαmicroε και ίσως κούρασαν τον αναγνώστη είχαν στόχο να στρέψουν την προσοχή του σε microηχανισmicroούς παραγωγικούς που επιτρέπουν την επέκταση του λεξιλογίου και τη συνεχή δηmicroιουργία καινούριων εκφράσεων στη βάση αναγνωρίσιmicroων υποδειγmicroάτων ∆εν πρέπει να microας απασχολεί εδώ ότι τις εκφράσεις αυτές πολλοί δεν θα τις θεωρούσαν καν κυπριακέςmiddot σίγουρο είναι ότι λέξεις και φρασεολογισmicroοί σαν αυτούς που microόλις καταγράψαmicroε δεν βρίσκουν συνήθως το δρόmicroο τους σε λεξικά της κυπριακής Για την αντιmicroετώπιση αυτή όmicroως ευθύνεται η συντηρητική εκείνη αντίληψη που αναγνωρίζει την κυπριακή ιθαγένεια microόνο σε παλαιότερες λέξεις και φράσεις της φιλολογικής γλώσσας οπωσδήποτε όχι αργκοτικέςmiddot microια τέτοια αντίληψη αναγνωρίζει στη διάλεκτο το δικαίωmicroα να έχει ιστορία αλλ όχι παρόν

Είναι επίσης αλήθεια ότι αντίστοιχες εκφράσεις συναντώνται στην αργκό και στο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα καθώς και σε νεανικά ιδιώmicroατα άλλων γλωσσών Τα νεανικά εκφραστικά στερεότυπα δείχνουν microια καθολικότητα24 η οποία όmicroως δεν microειώνει τη σηmicroασία που έχει για microας το γεγονός ότι βασίζονται σε παραγωγικούς microηχανισmicroούς που δηmicroιουργικά αξιοποιούν ντόπια στοιχεία της κυπριακής Το γεγονός ότι στην Κύπρο δεν εκδίδονται νεανικά περιοδικά που οπωσδήποτε θα 24 Βλ σχετικά Γ Κ Ανδρουτσόπουλου Η γλώσσα των νέων σε συγκριτική προοπτική

Ελληνικά Γαλλικά Γερmicroανικά Ιταλικά στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 17ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (22-24 Απριλίου 1996) Θεσσαλονίκη 1997 562-76

- 16 -

συνεισέφεραν στην τυποποίηση και στην εξάπλωση αυτών των εκφραστικών τρόπων καθώς και ίσως το γεγονός ότι η κυπριακή κοινωνία δείχνει λιγότερο ανεκτική απέναντι στη χρήση νεανικών νεολογισmicroών δεν microειώνουν αντίθετα ενισχύουν τη σηmicroασία που έχει η ύπαρξη και η διάδοση της κυπριακής αργκό microεταξύ των νέων Στο πλαίσιο του επιχειρήmicroατός microας επαναλαmicroβάνω η ύπαρξη και η διάδοση της κυπριακής αργκό επαληθεύει microια βασική συνθήκη για την ύπαρξη διmicroορφίας τη συνθήκη που ορίζει ότι η υψηλή ποικιλία δεν (πρέπει να) χρησιmicroοποιείται στις καθηmicroερινές περιστάσεις επικοινωνίας

23 Ιδιαιτερότητες Ας επιστρέψουmicroε λοιπόν στο επιχείρηmicroά microας και ας συνοψίσουmicroε τις microέχρι στιγmicroής διαπιστώσεις microας

[916] Κοινή και κυπριακή χρησιmicroοποιούνται όπως είδαmicroε στο πλαίσιο ενός ευρύτατου γλωσσικού καταmicroερισmicroού ενώ η κοινή όπως πολύ χαρακτηριστικά δείχνει η ανάπτυξη του κυπριακού νεολαιίστικου ιδιώmicroατος δεν χρησιmicroοποιείται στις καθηmicroερινές άτυπες περιστάσεις επικοινωνίας Αυτή η τελευταία αρνητική συνθήκη διαφοροποιεί στο σχήmicroα του Ferguson την περίπτωση της γλωσσικής διmicroορφίας από την περίπτωση microιας παράλληλης χρήσης κοινής και διαλέκτου (όπως συmicroβαίνει σε ορισmicroένες περιοχές στην Ελλάδα) Παρά λοιπόν τις θεωρητικές επιφυλάξεις του Ferguson microπορούmicroε πιστεύω να εντάξουmicroε στο σχήmicroα του την περίπτωση της γλωσσικής κοινότητας της Κύπρου

Μια άλλη σηmicroαντική διαφορά από την περίπτωση κοινής-microε-διάλεκτο (όπως τη γνωρίζουmicroε από την Ελλάδα) είναι ότι η κυπριακή microιλιέται σ ένα αστικοποιηmicroένο ανεξάρτητο κράτος Αν και δεν έχουν microελετηθεί οι γ λ ω σ σ ι κ έ ς επιπτώσεις της αστικοποίησης το είδος της γλωσσικής διmicroορφίας που περιγράφουmicroε δεν θα ήταν δυνατό χωρίς την κοινωνική διαστρωmicroάτωση που επιφέρει η αστικοποίηση από τη microια και την κοινωνική δικτύωση που επιτυγχάνεται microε την εκπαίδευση στο πλαίσιο ενός ενιαίου κράτους από την άλλη Η κυπριακή γλωσσική κοινότητα αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγmicroα laquomicroικρής κοινωνίαςraquo microε δυσανάλογα πυκνή δικτύωση

Χρησιmicroοποιώντας το ταξινοmicroικό σχήmicroα ενός άλλου γλωσσολόγου του Joshua Fishman25 θα λέγαmicroε ότι η γλωσσική κοινότητα της Κύπρου χαρακτηρίζεται και από διγλωσσία (αν έτσι τώρα αποδώσουmicroε τον όρο diglossia) και από αmicroφιγλωσσία (bilingualism) microε την έννοια ότι και οι δύο ποικιλίες κοινή και 25 Βλ J Fishman Bilingualism With and Without Diglossia Diglossia With and Without

Bilingualism Journal of Social Issues 32 (1967) 29-38middot πβ του ιδίου The Sociology of Language An Interdisciplinary Social Science Approach to Language in Society Rowley Massachusetts Newbury House Publishers 1972 VI 91-106 καθώς και R Fasold The Sociolinguistics of Society Introduction to Sociolinguistics τόmicro 1 Oxford Blackwell 1984 Κεφ 2 34-60

- 17 -

κυπριακή είναι γνωστές στο microεγαλύτερο τmicroήmicroα του πληθυσmicroού Είναι ίσως χρήσιmicroο να παρατηρήσουmicroε εδώ ότι η αmicroφιγλωσσία δεν χαρακτήριζε τη διmicroορφία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος όπου microόνο ένα σχετικά microικρό κοmicromicroάτι του πληθυσmicroού γνώριζε και χρησιmicroοποιούσε την καθαρεύουσα όπως φανερώνει και η ύπαρξη γλωσσικών διαmicroεσολαβητών κάθε είδους [917] από αυτούς που αναλάmicroβαναν να συmicroπληρώσουν τις αιτήσεις στα υπουργεία microέχρι τον γραmicromicroατικό του χωριού

Μία ακόmicroη διαφορά της κυπριακής περίπτωσης από τις περιπτώσεις κοινής-microε-διάλεκτο στην Ελλάδα και αλλού είναι ότι κατά τα φαινόmicroενα η προφορική χρήση έχει δηmicroιουργήσει ιδίως στα αστικά κέντρα microια κ υ π ρ ι α κ ή κ ο ι ν ή δηλ microια microέση ποικιλία που διαφοροποιείται από τα τοπικά ιδιώmicroατα ενσωmicroατώνοντας ταυτοχρόνως σηmicroαντικές επιδράσεις της κοινής νέας ελληνικής Είναι σηmicroαντικό ότι microια κάποια microορφή αυτής της ποικιλίας γράφεται έστω κι αν γράφεται για ν ακούγεται microόνον όπως συmicroβαίνει microε το κυπριώτικο σκετς στο ραδιόφωνο ή εσχάτως microε τα διάφορα τηλεοπτικά σίριαλ τα οποία έχουν πια αστική θεmicroατογραφία26 [918]

26 Η κυπριακή κοινή αποτελεί ερευνητική υπόθεση την οποία πρώτος διατύπωσε ο B

Newton Για microια πρώτη προσέγγιση στη φωνολογία της κυπριακής κοινής βλ B Newton Stylistic levels in Cypriot Greek όπ Την υπόθεση για την ύπαρξη κυπριακής κοινής δέχονται τώρα και άλλοι συνάδελφοι πβ Ά Παναγιώτου-Τριανταφυλλοπούλου Η Νεοελληνική στη σύγχρονη Κύπρο στο Συνέδριο για την ελληνική γλώσσα 1976-1996 Είκοσι χρόνια από την καθιέρωση της Νεοελληνικής (∆ηmicroοτικής) ως επίσηmicroης γλώσσας (Πρακτικά συνεδρίου Αθήνα 2911-1121996) Αθήνα 1999 σ 283middot η Παναγιώτου-Τριανταφυλλοπούλου όmicroως microοιάζει ν αγνοεί τις εργασίες του Newton και microάλλον αντιλαmicroβάνεται την κυπριακή κοινή microε πολύ στενό τρόπο ως απόκλιση του κυπριακού γ ρ α π τ ο ύ λόγου από τον γραπτό λόγο της νεοελληνικής H υπόθεση της κυπριακής κοινής ως σταθεροποιηmicroένου υφολογικού επιπέδου (stylistic level) αντιτίθεται κυρίως στη θεωρία της καθολικής υποχώρησης ή θανάτου της διαλέκτου Για υποχώρηση της κυπριακής εν γένει κάνει λόγο σε σειρά νεότερων microελετών της η Αγγελική Μαλικούτη-Drachman ∆ιαλεκτικός λόγος Μια microορφή ετερότητας που χάνεται στο Ισχυρές-Ασθενείς γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ενωση Όψεις του γλωσσικού ηγεmicroονισmicroού (Πρακτικά ηmicroερίδας Θεσσαλονίκη 2541996) Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 1996 107-119 Φαινόmicroενα δανεισmicroού και συρρίκνωσης του διαλεκτικού λόγου στο Ισχυρές-Ασθενείς γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ενωση Όψεις του γλωσσικού ηγεmicroονισmicroού (Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου Θεσσαλονίκη 26-2831997) Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 1999 τόmicro Β 533-542 Παρατηρήσεις σε διαλεκτικές υποχωρήσεις της Κυπριακής στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 20ής ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (23-2541999) 292-302 Συρρίκνωση διαλεκτικών συστηmicroάτων αδηmicroοσίευτη εργασία Τα φαινόmicroενα υποχώρησης της κυπριακής που καταγράφει η Μαλικούτη-Drachman αφορούν στην αντικατάσταση χαρακτηριστικών φθόγγων της διαλέκτου στην αλλοίωση του συλλαβικού συστήmicroατος καθώς και των κανόνων κλιτικού τονισmicroού στη laquomicroείξηraquo των κανόνων σχηmicroατισmicroού των υποκοριστικών κά Οι επισήmicroανσεις της κάθε άλλο παρά ασύmicroβατες είναι microε το microοντέλο διmicroορφίας που εισηγείται ο Ferguson βλ παρακάτω σηmicro 42 Παραmicroένει πάντως προς διερεύνηση το ερώτηmicroα εάν αυτά τα φαινόmicroενα laquoυποχώρησηςraquo είναι καθολικά ή σύmicroφωνα microε την υπόθεσή microας συναντώνται microόνο στα συγκεχυmicroένα οπωσδήποτε όρια του ενδιάmicroεσου αυτού υφολογικού επιπέδου της κυπριακής κοινής microε την κοινή νεοελληνική

- 18 -

Βέβαια ότι ονοmicroάσαmicroε πεδία χρήσης τα οποία όπως είδαmicroε microοιράζονται η κοινή και η κυπριακή δεν ορίζονται ανεξάρτητα από τη γλώσσα της οποίας εκάστοτε γίνεται χρήση Η κοινωνιογλωσσική θεωρία των πεδίων (domains) χαρακτηρίζεται από microια microάλλον στατική αντίληψη της γλωσσικής χρήσης Αλλά ας microη θεωρητικολογήσουmicroε Αρκεί ν αντιληφθούmicroε πως τα πεδία αυτά microπορεί εν microέρει να τα ορίσει ο ίδιος ο οmicroιλητής α ν ά λ ο γ α micro ε τ η χ ρ ή σ η που θα κάνει της κοινής ή της κυπριακής Ακολούθως η αίσθηση της επισηmicroότητας ή της τυπικότητας microιας περίστασης δεν είναι κάτι απολύτως δεδοmicroένο στο οποίο ο οmicroιλητής καλείται να προσαρmicroοσθεί αλλά κάτι που ο ίδιος ο οmicroιλητής microπορεί εν microέρει να προκαλέσει microε τη γλωσσική του συmicroπεριφορά φορτίζοντας ή αποφορτίζοντας αναλόγως microια περίσταση επικοινωνίας ∆εν προσαρmicroόζεται microόνο ο οmicroιλητής στην περίσταση αλλά και η περίσταση στον οmicroιλητή Για το λόγο αυτό σηmicroασία εδώ έχει η συλλογική αίσθηση στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή Έτσι η αδιάκριτη χρήση της κοινής microπορεί να προκαλέσει την αίσθηση της εκζήτησης ότι ο οmicroιλητής καλαmicroαρίζει ή ελληνικουρίζει θα πούmicroε ότι κάποιος καλαmicroαρίζει όταν microιλάει την κοινή και εκεί που δεν πρέπει όχι όταν τη microιλάει εκεί που πρέπει ενώ η αδιάκριτη χρήση της κυπριακής microπορεί να δώσει την αίσθηση έλλειψης σοβαρότητας ανωριmicroότητας του φαιδρού κλπ

∆ύο λοιπόν τα κρατούmicroενα κοινή και διάλεκτος βρίσκονται στην Κύπρο σε σχέση γλωσσικής διmicroορφίας Υπενθυmicroίζω και την αρχική microας παρατήρηση το πρώτο κρατούmicroενο ο προσδιορισmicroός της ετερονοmicroίας είναι ώς ένα βαθmicroό ζήτηmicroα ιδεολογικό

Αυτές τις δύο ιδέες microπορούmicroε τώρα να τις συνδυάσουmicroε εξετάζοντας το microόνο ζήτηmicroα που έχουmicroε παραλείψει το ζήτηmicroα του κύρους δηλ που απολαmicroβάνει η κάθε ποικιλία υψηλή και χαmicroηλή κοινή και διάλεκτος (κριτήριο 6)

24 Γλωσσικό κύρος Ήδη απ όσα έχουν προηγηθεί γίνεται φανερό ότι διαφορετική [919] αίσθηση του κύρους συνδέεται microε κάθε microια από τις δύο ποικιλίες Οι σχετικές έρευνες το επιβεβαιώνουν

Η στατιστική έρευνα της Lydia Sciriha27 δείχνει κατ αρχάς ότι οι οmicroιλητές έ χ ο υ ν την αίσθηση της διαφοράς ως προς τα πεδία χρήσης κοινής και διαλέκτουmiddot η κοινή στην αντίληψή τους συνδέεται microε τυπικότητα και

Περιοριζόmicroαστε να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι η ύπαρξη πολυτυπιών αποτελεί ισχυρή ένδειξη υφολογικής διαστρωmicroάτωσης και λειτουργικής διαφοροποίησης microάλλον παρά γενικής υποχώρησης

27 A Question of Identity Language Use in Cyprus Λευκωσία Intercollege Press 1996middot πβ της ιδίας The Interplay of Language and Identity in Cyprus The Cyprus Review 72 (1995) 7-34

- 19 -

απόσταση28 ενώ οι οmicroιλητές φαίνεται ν αντιλαmicroβάνονται την κυπριακή ως σύmicroβολο microιας στεγανής υπο-κουλτούρας (cul-de-sac subculture)29 Παρ όλο που δηλώνουν περήφανοι να χρησιmicroοποιούν τη διάλεκτο την οποία αντιλαmicroβάνονται ως δική τους φυσική ζωντανή γλώσσα σε αντίθεση microε την προσποιητή και τεχνητή κοινή θεωρούν ότι η διάλεκτος παρακmicroάζει Την κοινή την εκτιmicroούν για τις εργαλειακές της αρετές30 η χρήση της είναι microέσον κοινωνικής ανόδου και καταξίωσης αφού εξασφαλίζει επιτυχία στο εκπαιδευτικό σύστηmicroα και προσπορίζει κοινωνικό κύρος είναι τυποποιηmicroένη και αποτελεί το κυριότερο microέσον για την επαφή των Κυπρίων microε την Ελλάδα31 [920]

Η πειραmicroατική microελέτη του Αντρέα Παπαπαύλου32 για τη διαπίστωση στερεότυπων αντιλήψεων σχετικά microε τη χρήση της κοινής και της διαλέκτου δείχνει ότι οι Κύπριοι οmicroιλητές θεωρούν αυτούς που microιλούν την κοινή περισσότερο ελκυστικούς φιλόδοξους έξυπνους ενδιαφέροντες microοντέρνους φερέγγυους 28 A Question of Identity 80

29 Όπ 88

30 Όπ 102

31 Η συγγραφέας ισχυρίζεται ότι οι Κύπριοι αισθάνονται ένα σύνδροmicroο προδοσίας απέναντι στους Ελληνες που εκφράζεται και σε σχέση microε την κοινή νεοελληνική γλώσσα οι Κύπριοι αισθάνονται κατά βάθος προδοmicroένοι από την Ελλάδα που θεωρούν ότι ευθύνεται έmicromicroεσα έστω για το κυπριακό πρόβληmicroα (όπ 101) Η συmicroπλεγmicroατική στάση τους απέναντι στην κοινή νέα ελληνική αντανακλά την ανάγκη αποστασιοποίησης και αναζήτησης της δικής τους ξεχωριστής πολιτιστικής ταυτότητας Παρόmicroοιες απόψεις εκφράζει και ο Υ Ιoannou Language Politics and Identity An analysis of the Cypriot Dilemma The Cyprus Review 31 (1991) 15-41middot πβ Γ Η Ιωάννου Μια ιδεολογική θεώρηση του γλωσσικού microας προβλήmicroατος Λευκωσία 1988 Όmicroως αυτός ο συνδυασmicroός πολιτικών κριτηρίων microε ψυχολογικού τύπου αιτιολογήσεις microάς φαίνεται αντιφατικός και βεβιασmicroένος Σε καταστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση της κοινωνικής σηmicroασίας που αποδίδεται στη microια ή στην άλλη γλωσσική microορφή όπως άλλωστε περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση και στην ίδια τη γλωσσική χρήση Καθώς το επισηmicroαίνει η Sciriha η γλωσσική χρήση επηρεάζεται σηmicroαντικά από παράγοντες όπως είναι η ηλικία και το φύλο του οmicroιλητή η κοινωνική του θέση η εκπαίδευση και ο τόπος διαmicroονής του θα προσθέταmicroε το θέmicroα της οmicroιλίας και το είδος των συνοmicroιλητών του Κατά συνέπεια το σύνδροmicroο προδοσίας δεν αιτιολογεί την ύπαρξη διmicroορφίαςmiddot απεναντίας η διmicroορφία δίνει διέξοδο σε ψυχολογικά συmicroπλέγmicroατα αυτού του τύπου αν υποτεθεί ότι υπάρχουν Άλλωστε η microελέτη της Sciriha δεν καταγράφει την πραγmicroατική γλωσσική χρήση αλλά τη γλωσσική χρήση όπως γίνεται αντιληπτή από τους οmicroιλητές Η συγγραφέας δεν κάθεται ν ακούσει τι λένε οι Κύπριοι οmicroιλητές ρωτάει να της πουν (η έρευνα διεκπεραιώθηκε microε ερωτηmicroατολόγιο) Καταγράφει microε άλλα λόγια τι οι ίδιοι οι οmicroιλητές νοmicroίζουν γι αυτά που λένε Στο χάσmicroα ανάmicroεσα στη γλωσσική πραγmicroατικότητα και στον τρόπο που γίνεται αντιληπτή ενδέχεται να παρεmicroβάλλεται η ιδεολογία όχι microόνο των οmicroιλητών αλλά και της ερευνήτριας

32 Attitudes towards the Greek Cypriot Dialect Sociocultural Implications International Journal of the Sociology of Language 134 (1998) 15-28 Ο Παπαπαύλου χρησιmicroοποιεί τη microέθοδο των εναρmicroονισmicroένων αmicroφιέσεων (matched-guise technique)middot θα microπορούσαmicroε λοιπόν να πούmicroε ότι η microελέτη του επιβεβαιώνει πειραmicroατικά τα πορίσmicroατα της Sciriha για τη διαφορά κύρους microεταξύ των δύο ποικιλιών

- 20 -

ευχάριστους microορφωmicroένους αλλά όχι περισσότερο ειλικρινείς φιλικούς ευγενικούς ούτε microε περισσότερο χιούmicroορ Ανειλικρίνεια λοιπόν και έλλειψη χιούmicroορ σύmicroφωνα microε τις στερεότυπες αντιλήψεις χαρακτηρίζει τους καλαmicroαρίζοντες

Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η διδακτορική διατριβή της Μαριλένας Καρυολαίmicroου33 η οποία συστηmicroατικά αποδελτιώνει και ταξινοmicroεί τις απόψεις που microε επιστολές και επιφυλλίδες εκφράζονται από το 1985 στον κυπριακό Τύπο για ζητήmicroατα γλώσσας Η microελέτη της Καρυολαίmicroου έχει προφανή πλεονεκτήmicroατα δεν αρκείται στην καταγραφή microιας διαφοράς στο κύρος που οι οmicroιλητές αποδίδουν στη microια ή την άλλη ποικιλία αλλά καταγράφει και στοιχεία της γνωστικής στάσης των οmicroιλητών τουλάχιστον microιας σηmicroαντικής τους microερίδαςmiddot καταγράφει δηλαδή τον ίδιο τον τρόπο που οι οmicroιλητές [921] αιτιολογούν τη διχοτόmicroηση της γλωσσικής τους χρήσης

Η Καρυολαίmicroου διαπιστώνει ότι στην πλειονότητά τους οι επιστολογράφοι και επιφυλλιδογράφοι στον κυπριακό Τύπο στιγmicroατίζουν την κυπριακή διάλεκτο θεωρώντας την υπεύθυνη για την υποτιθέmicroενη γλωσσική υστέρησηαδυναmicroία των Κυπρίων να εκφραστούν σωστά microε καλά ελληνικά ιδιαίτερα στις πιο επίσηmicroεςτυπικές περιστάσεις επικοινωνίας Η κυπριακή34 θεωρείται ανασταλτικός παράγοντας στην εκmicroάθηση της πανελλήνιας γλώσσας35 Οι αντιλήψεις αυτές που παρουσιάζονται microε τις συνήθεις κινδυνολογικές υπερβολές αποτελούν έκφραση microιας ι δ ε ο λ ο γ ί α ς π ρ ο ά σ π ι σ η ς τ η ς

33 La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque διδακτορική διατριβή Universiteacute Paris

V - Reneacute Descartes Πορίσmicroατα της διδακτορικής της διατριβής η συγγραφέας έχει ανακοινώσει σε πολλές microελέτες της laquoStatut de fait et statut subjectif Quelques remarques agrave propos de la communauteacute sociolinguistique chyprioteraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 12ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1992 255-269middot laquoΜεταγλωσσικά σχόλια και γλωσσικές στάσειςraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 14ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1993 459-473middot Linguistic Attitudes and Metalinguistic Discourse An Investigation in the Cypriot Press Themes in Greek Linguistics Papers from the First International Conference on Greek Linguistics επιmicro I Philippaki-Warburton K Nikolaidis amp M Sifianou Amsterdam Benjamins 1994 253-259 laquoΛαϊκή γλωσσολογία στα microέσα microαζικής ενηmicroέρωσης Προϋποθέσεις και microηχανισmicroοίraquo στο ∆ηmicroοσιογραφία και γλώσσα - Πρακτικά συνεδρίου (15-16 Απριλίου 2000) επιmicro Π Μπουκάλας amp Σπ Μοσχονάς Αθήνα Μορφωτικό Ίδρυmicroα της ΕΣΗΕΑ 2001 71-83

34 Ή αγγλοελληνοκυπριακή όπως microε περισσή υπερβολή χαρακτηρίζουν τη διάλεκτο ορισmicroένοιmiddot βλ Σ Παύλου Η καταπίεση της ελληνικής γλώσσας στην Κύπρο Αθήνα εκδ Πενταδάκτυλος 1990 33

35 Karyolaimou La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque όπ 303

- 21 -

κ ο ι ν ή ς προάσπισης δηλ της τυποποιηmicroένης-πρότυπης ποικιλίας36 Εκκινούν από ένα στοιχειώδες συλλογιστικό σχήmicroα που κατ αρχήν ξεχωρίζει ένα εσωτερικό τη γλώσσα Μας από ένα εξωτερικό τη γλώσσα Τους Αυτό το εξωτερικό εκπροσωπείται συνήθως στις microέρες microας από την αγγλικήmiddot αυτή είναι ο αναγνωρισmicroένος εχθρός της γλώσσας Μας Σύmicroφωνα microε αυτή τη νοοτροπία το εσωτερικό η γλώσσα Μας γίνεται αντιληπτό ως κάτι ενιαίο οmicroοιογενές απαράλλαχτο αναλλοίωτο Η γλώσσα Μας παντού και πάντα ίδια χωρίς κοινωνική γεωγραφική ιστορική διαφοροποίηση (Εξού και η πρακτική του κ α θ α ρ ι σ micro ο ύ η αντίληψη δηλ ότι η γλώσσα πρέπει να microένει καθαρή από ε ξ ω τ ε ρ ι κ έ ς επιδράσεις)

Από την άποψη αυτή έχει ενδιαφέρον αν η κυπριακή τοποθετείται στο εσωτερικό ή στο εξωτερικό αν ανήκει στη γλώσσα Μας ή στη γλώσσα Τους Στο σηmicroείο αυτό οι παρατηρήσεις της Καρυολαίmicroου αποκτούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον

Κυπριακή ποικιλία και αγγλική γλώσσα θεωρούνται άρρηκτα συνδεδεmicroένες αφού τα εκφραστικά κενά που δηmicroιουργεί η χρησιmicroοποίηση της πρώτης οδηγούν αναπόφευκτα σε χρήση των λεξικών πόρων της δεύτερης Με άλλα λόγια η κυπριακή ποικιλία εmicroφανίζεται ως η κερκόπορτα από την οποία εισβάλλουν οι αγγλικές δάνειες λέξεις για να κατακλύσουν τη microητρική γλώσσα την ελληνική37

[922] Η κυπριακή λοιπόν σύmicroφωνα microε αυτές τις αντιλήψεις βρίσκεται εκτός Άλλο η γλώσσα Μας και άλλο η κυπριακή Η κυπριακή τοποθετείται microαζί microε τα αγγλικά microάλλον ή microαζί microε τα τούρκικα σύmicroφωνα microε ορισmicroένους παρά microαζί microε τα ελληνικά

∆εν υπάρχει λόγος να χρονοτριβούmicroε προσπαθώντας ν ανασκευάσουmicroε τέτοιες απόψεις που είναι εντελώς αστήριχτες από γλωσσολογική άποψη Στην εκτίmicroηση για τη διάδοση της αγγλικής στην Κύπρο υπάρχει microια καλλιεργηmicroένη υπερβολή Όλοι οι Κύπριοι υποτίθεται γνωρίζουν τα αγγλικά και καθώς λέγεται τα χρησιmicroοποιούν σε βάρος της ελληνικής κοινής και διαλέκτου παντού στα σχολεία στις δηmicroόσιες υπηρεσίες στις καθηmicroερινές συναναστροφές ∆εν 36 Βλ σχετικά Ρ ∆ελβερούδη και Σπ Μοσχονά Ο καθαρισmicroός της γλώσσας και η γλώσσα του

καθαρισmicroού Σύγχρονα Θέmicroατα 62 (1997) 79-91

37 Απόσπασmicroα από αδηmicroοσίευτη οmicroιλία στο Πανεπιστήmicroιο Κύπρου microε τίτλο Εσείς microιλάτε σωστά ελληνικά (15-4-1996)middot για παραθέmicroατα που επιβεβαιώνουν αυτή την εκτίmicroηση βλ La communauteacute όπ 266-269 273-277 302-308 passim Στα Πορίσmicroατα του laquoΣυmicroποσίου για την Ελληνική Γλώσσα σήmicroερα στην Κύπροraquo (24-25101992) επισηmicroαίνεται χαρακτηριστικά laquoΣτην Κύπρο ενεδρεύει ο κυπροκεντρισmicroός που προωθεί τον εξαγγλισmicroό της κυπριακής κοινωνίας σε πολλά επίπεδα Πρέπει να αντιmicroετωπισθούν οι έντονες τάσεις κυπροποίησης της κοινωνίας και της Ιστορίας και να διακοπεί κάθε προσπάθεια αποξένωσης του κυπριακού ελληνισmicroού από τον υπόλοιπο ελληνισmicroόraquo (Ελλάδος φθόγγον χέουσα επιmicro Μ Χριστοδούλου Λευκωσία Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου 1993 199)

- 22 -

προσβάλλει ελπίζω τη γλωσσοmicroάθεια των Κυπρίων η επισήmicroανση ότι η εικόνα αυτή απέχει πολύ από την πραγmicroατικότητα Είναι γεγονός ότι η αγγλική χρησιmicroοποιείται σχεδόν αναγκαστικά σε ορισmicroένα πεδία χρήσης όπως της νοmicroοθεσίας και της (ανώτατης) εκπαίδευσης 38 αλλά ακόmicroα και στα πεδία αυτά η χρήση της δεν είναι δεν είναι πια αποκλειστική Και οι επιδράσεις που έχει δεχτεί η κυπριακή [923] διάλεκτος από την αγγλική γλώσσα δεν είναι πολύ microεγαλύτερες από τις επιδράσεις που η διεθνής αυτή γλώσσα επικοινωνίας ασκεί σήmicroερα σε όλες τις γλώσσες και - διαλέκτους

Το θεωρητικό σχήmicroα που έχουmicroε υιοθετήσει microάς επιτρέπει να εξηγήσουmicroε αυτή την υπερβολή σχετικά microε τις επιδράσεις της αγγλικής Η ταύτιση κυπριακής και αγγλικής η συντριπτική επίδραση που υποτίθεται πως η δεύτερη ασκεί στην πρώτη είναι απλώς microια κίνηση στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου συλλογιστικού σχήmicroατος σκοπός της οποίας είναι ακριβώς η microείωση του κύρους της διαλέκτου αφού η διάλεκτος microπορεί πλέον ως κυπροαγγλική ή ως αγγλοκυπριακή πολύ πιο εύκολα να τοποθετείται ε κ τ ό ς έξω από το πλαίσιο της ελληνικής γλώσσας της κ ο ι ν ή ς γλώσσας

3 Η υπερβολή της αυτονοmicroίας Το ερώτηmicroα που microένει να microας απασχολήσει για την ολοκλήρωση του επιχειρήmicroατός microας είναι πώς η σχέση της γλωσσικής διmicroορφίας η οποία όπως είδαmicroε είναι microια σχέση κατ αρχάς συmicroπληρωmicroατική κοινή και διάλεκτος συmicroπληρώνουν η microία την άλλη στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου γλωσσικού καταmicroερισmicroού πώς αυτή η συmicroπληρωmicroατική σχέση καταλήγει σε επίπεδο κύρους στο επίπεδο των αντιλήψεων ή της ιδεολογίας να εκφράζεται ως σχέση αντίθεσης να εκφράζεται ανταγωνιστικά

Η συλλογική αίσθηση και οι αντιλήψεις γύρω από αυτήν ότι η microία ποικιλία είναι εντός η κοινή νέα ελληνική είναι εντός η άλλη είναι εκτός η κυπριακή

38 Κατά το 1995-96 περίπου 48 των Κυπρίων σπούδαζαν σε αγγλόφωνα πανεπιστήmicroια 28

στην Αγγλία και 197 στις ΗΠΑ Επιπλέον το 57 περίπου όσων φοιτούσαν σε διάφορα ανώτερα ιδρύmicroατα στην Κύπρο είχαν ως γλώσσα διδασκαλίας την αγγλική Τα ποσοστά αυτά ίσως έχουν microειωθεί κάπως microε την ίδρυση του ελληνόφωνου Πανεπιστηmicroίου Κύπρου (1992) Όσον αφορά στη γλώσσα της νοmicroοθεσίας το άρθρο 189 του Κυπριακού Συντάγmicroατος (1960) όριζε περίοδο 5 ετών για τη microετάφραση των νόmicroων στα ελληνικάmiddot η προθεσmicroία αυτή όmicroως παρατάθηκε επ αόριστον microε το Νόmicroο 511965 Αντλώ τα στοιχεία αυτά από την αδηmicroοσίευτη εργασία της ΜΚαρυολαίmicroου From linguistic liberalism to legal regulation Τhe Greek language in Cyprusmiddot βλ Επίσης La communauteacute 142- 154 Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι ακόmicroα και περιγραφές που διεκτραγωδούν τη χρήση της αγγλικής επικαλούνται το γεγονός ότι πολλοί Κύπριοι δεν ξέρουν αγγλικάmiddot βλ Σ Παύλου όπ 23 κε 43 κε Για επιδράσεις της Αγγλικής στην Κυπριακή διάλεκτο βλ A N Papapavlou Language Contact and Lexical Borrowing in the Greek Cypriot Dialect Sociolinguistic and Cultural Implications Athens Grivas 1994

- 23 -

είναι εκτός δεν είναι παρά η ι δ ε ο λ ο γ ί α τ η ς α υ τ ο ν ο micro ί α ς στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή της εργασίας microας Το αυτονόητο της αυτονοmicroίας της κοινής δηmicroιουργεί σε συνθήκες γλωσσικής διmicroορφίας του τύπου κοινής-διαλέκτου το κάθε άλλο παρά αυτονόητο της αυτονοmicroίας της διαλέκτουmiddot η αυτονοmicroία της κοινής νέας ελληνικής δίνει την εντύπωση αυτονοmicroίας της κυπριακής διαλέκτου από την οποία διακρίνεται στη χρήση Έτσι κάθε προσπάθεια υπεράσπισης της κυπριακής στο πλαίσιο microιας ούτως ή άλλως υπαρκτής γλωσσικής διmicroορφίας εκλαmicroβάνεται ως απόπειρα αυτονόmicroησης της κυπριακής Γράφει σχετικά ο Κύπριος γλωσσολόγος Μενέλαος Χριστοδούλου

Η κυπριακή διάλεκτος προβάλλεται σήmicroερον κοινωνικώς εν Κύπρω ως ανωτέρα και αυτής της κοινής γλώσσης (28-8-90)

[924] Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος ήτις έmicroενε πριν εις τα λαϊκά στρώmicroατα ανήλθεν εις την νέαν κυπριακήν κοινωνίαν Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος όπως χρησιmicroοποιούσιν αυτήν οι Κύπριοι αρχίζει να λειτουργεί ως γλώσσα (23-1-92)39

Και δεν είναι τυχαίο ότι ο Γεώργιος Μπαmicroπινιώτης ξεκινά την οmicroιλία του για την Ελληνική γλώσσα στην Κύπρο σήmicroερα (1993) αντικρούοντας εκείνους που θέτουν ζήτηmicroα χρήσης της κυπριακής διαλέκτου ως επίσηmicroης γραπτής και προφορικής γλώσσας40 πολεmicroώντας δηλ ανεmicroόmicroυλους Εξ όσων γνωρίζω ουδείς ούτε καν ο Νεοκυπριακός Σύνδεσmicroος δεν έχει θέσει επισήmicroως τέτοιο ζήτηmicroα41

39 Αντλώ τα παραθέmicroατα από την Καρυολαίmicroου La communautegrave sociolinguistique Chypriote

Grecque όπ σσ 306-307 αλλά τα αποκαθιστώ στην αρχική τους microορφήmiddot για microια νεότερη έκφραση αυτής της αντίληψης βλ Μ Χριστοδούλου Η επίσηmicroος γλώσσα των Κυπρίων Ο Φιλελεύθερος 7-4-97 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η οmicroιλία του Μ Χριστοδούλου Κοινή γλώσσα και διάλεκτος στο Η διχόνοια η ελληνική γλώσσα και η κυπριακή διάλεκτος (∆ιαλέξεις Λαϊκού Πανεπιστηmicroίου 5) Λευκωσία ∆ήmicroος Λευκωσίας 1997 247-275 όπου έmicromicroεσα οmicroολογείται η αποτυχία των προσπαθειών του Κύπριου γλωσσολόγου για στήριξη της κοινής γλώσσας σε βάρος της διαλέκτου

40 Ελλάδος φθόγγον χέουσα όπ 4

41 Υπάρχουν microόνο υποψίες αναφοράς στην κυπριακή ως ανεξάρτητη γλώσσα Βλ λχ Α Πόλλις laquoΜακροπρόθεσmicroες προοπτικές επιβίωσης της Κυπριακής ∆ηmicroοκρατίαςraquo ∆ιαστάσεις των Ελληνοτουρκικών σχέσεων Αιγαίο-Κύπρος Επιστηmicroονικό Συmicroπόσιο του Ιρδύmicroατος Μεσογειακών Μελετών Αθήνα Ίδρυmicroα Μεσογειακών Μελετών 1986 105 laquoΗ κυπριακή γλώσσα η ιστορική παράδοση και κουλτούρα microπορεί να θεωρηθούν ως στοιχεία της κυπριακής κοινωνικής πραγmicroατικότητας στα οποία microπορεί να βασιστεί microια κυπριακή συνείδηση και στη συνέχεια microια κυπριακή εθνότηταraquo Πβ επίσης Α Παναγιώτου laquoΤο χαmicroόγελο της στετέςraquo εφ Χαραυγή (10-2-1994 και 17-2-1994) Πρέπει να σηmicroειώσουmicroε πάντως ότι microε την καχυποψία που έχει δηmicroιουργήσει η στάση ενίσχυσης της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο κάθε συmicroπαθητική αναφορά στη διάλεκτο αξιολογείται ως προσπάθεια αυτονόmicroησής της Σχετικά microε τη διάδοση του κυπριωτισmicroού (προϋπόθεση για την ύπαρξη του οποίου είναι να παραmicroένει σε λανθάνουσα κατάσταση) στο επίπεδο της νοοτροπίας microάλλον παρά της ιδεολογίας βλ C V Mavratsas National identity and

- 24 -

Αυτό που ισχυρίζοmicroαι λοιπόν είναι ότι η προάσπιση της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο η αντίληψη ότι η κοινή πρέπει να έχει γενικευmicroένη χρήση πέρα και έξω από το πλαίσιο της διmicroορφίας στο οποίο εντάσσεται microαζί microε την κυπριακή η ενοποιητική αντίληψη της κοινής αυτή είναι που γεννάει την αντίληψη ότι η κυπριακή είναι ή θέλει να είναι microια ξεχωριστή γλώσσα την αντίληψη [925] δηλ της αυτονόmicroησης της κυπριακής από την κοινή Επαναλαmicroβάνω η ε ν ο π ο ι η τ ι κ ή α ν τ ί λ η ψ η τ η ς κ ο ι ν ή ς ε ί ν α ι α υ τ ή π ο υ χ ρ η σ ι micro ο π ο ι ε ί ω ς π ρ ό σ χ η micro α τ η ν α ξ ί ω σ η α υ τ ο ν ό micro η σ η ς τ η ς κ υ π ρ ι α κ ή ς αφού εκ των πραγmicroάτων σε περιστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας η διάλεκτος δεν microπορεί να λειτουργήσει αυτόνοmicroα

4 Η δηmicroοτική ως καθαρεύουσα Τα ίδια κριτήρια microε τα οποία αναγνωρίζουmicroε την καθαρεύουσα ως υψηλή και τη δηmicroοτική ως χαmicroηλή ποικιλία του ελληνικού γλωσσικού ζητήmicroατος microάς επέτρεψαν στην Κύπρο να αναγνωρίσουmicroε τη δηmicroοτική ή microάλλον τη νόmicroιmicroη κληρονόmicroο της την κοινή νεοελληνική ως υψηλή ποικιλία ένα είδος καθαρεύουσας microια γλώσσα που ακόmicroη κι αν δεν θεωρηθεί τεχνητή δεν είναι πάντως φυσική γλώσσα κανενός Κυπρίου

Η δυνατότητα της δηmicroοτικής να παίζει το ρόλο microιας υψηλής ποικιλίας δεν είναι παρά η δυνατότητα που επίmicroονα και για πολλά χρόνια διεκδίκησε ο δηmicroοτικισmicroός είναι η δυνατότητα που διεκδικεί κάθε κοινή τυποποιηmicroένη γλώσσα στο microέτρο που η κοινή γλώσσα είναι και γλώσσα και πρότυπο είναι microια διάλεκτος microεταξύ ίσων ίσως λίγο πιο ίση από τις άλλες είναι όmicroως και ο κανόνας που κρίνει τις άλλες διαλέκτους και microε τον οποίο χωρίζουmicroε αυτό που είναι σωστό από αυτό που είναι λάθος και ταυτοχρόνως αυτό που είναι όλων από αυτό που είναι λίγων Στην Κύπρο η κοινή γλώσσα η γλώσσα όλων αναγκάζεται να συνυπάρχει microε microία από τις διαλέκτους microια γλώσσα λίγων την οποία χρειάστηκε να αποκλείσει για να οριστεί ακριβώς ως πρότυπο πέρα και πάνω από διαλέκτους

Βέβαια αυτή τη γλώσσα-πρότυπο αυτή την επίσηmicroη καθαρεουσιάνικη δηmicroοτική ή microάλλον αυτή τη δηmicroώδη καθαρεύουσα θα τη microάθουν και θα τη χρησιmicroοποιούν microε ελάχιστες αποκλίσεις όλοι οι Κύπριοι και κατά τούτο όπως είδαmicroε η υψηλή ποικιλία στην Κύπρο διαφέρει από την καθαρεύουσα του γλωσσικού ζητήmicroατος ∆εν υπήρχε αmicroφιγλωσσία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος Στην Κύπρο ανάmicroεσα σ αυτόν που δεν ξέρει και σ αυτόν που ξέρει την υψηλή γλώσσα δεν θα microεσολαβήσει ο αιτησιογράφος ή ο γραmicromicroατικός του χωριού θα microεσολαβήσει ο εκπαιδευτικός του δηmicroόσιου σχολείου

consciousness in everyday life towards a sociology of knowledge of Greek-Cypriot nationalism Nations and Nationalism 5(1) 1999 91-104

- 25 -

[926] Μπορούmicroε όmicroως να microιλάmicroε για γλωσσικό ζήτηmicroα στην Κύπρο

Μια κατάσταση διγλωσσίας όπως την ορίσαmicroε microπορεί να θεωρείται εντελώς φυσιολογική και να microη γεννά γλωσσικό ζήτηmicroα Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε όταν οι συνθήκες της διγλωσσίας (διmicroορφίας) γίνονται αντιληπτές από microια ικανή microερίδα του πληθυσmicroού ως συνθήκες προς διαπραγmicroάτευση και αντιπαράθεση Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε λοιπόν όταν δύο ακόmicroη συνθήκες ισχύουν

1 Οι πνευmicroατικές ελίτ της δίγλωσσης κοινότητας αντιλαmicroβάνονται τη σχέση ανάmicroεσα στις δύο γλωσσικές ποικιλίες ως σχέση όχι συmicroπληρωmicroατική αλλά αντιθετική προπαγανδίζουν την αντίληψη ότι η microία από τις δύο γλώσσες είναι καλύτερη σωστότερη ωραιότερη από την άλλη Εκφράζουν την αντίθεση αυτή microε εξωγλωσσικούς όρους microε όρους δηλαδή αισθητικούς ηθικούς κοινωνικοπολιτικούς ιδεολογικούς Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα υπάρχει όταν ακριβώς παύει να είναι στενά γλωσσικό όταν ιδεολογικοποιείται όταν γίνεται πεδίο παρέmicroβασης της microιας ή της άλλης κρατικής πολιτικής ανάλογα microε τις προσβάσεις της microιας ή της άλλης ελίτ στο κράτος και στην εκπαίδευση

2 Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα δεν νοείται επίσης χωρίς αγώνες για κυριαρχία Στη διάρκεια ενός γλωσσικού ζητήmicroατος η microία από τις δύο γλώσσες θα τείνει να κυριαρχήσει επί της άλλης διεκδικώντας microε όλο τον γλωσσικό και ιδεολογικό της εξοπλισmicroό τα πεδία χρήσης στα οποία η άλλη ειδικεύεται Αυτή η τάση κυριαρχίας microπορεί να ενισχύεται microε επίσηmicroη κρατική παρέmicroβαση (ή και microε επίσηmicroη έλλειψη παρέmicroβασης)

Στη σύντοmicroη αυτή εργασία δεν είχαmicroε τη δυνατότητα να εξετάσουmicroε εάν οι δύο αυτές πρόσθετες συνθήκες πληρούνται στην Κύπρο σήmicroερα ∆ιαπιστώσαmicroε όmicroως ότι η κοινή γλώσσα δεν είναι απλώς το κυριακάτικο ρούχο των Κυπρίων ∆εν συmicroπληρώνει απλώς τη λειτουργία της διαλέκτου αλλά εισάγει στη γλωσσική κοινότητα της Κύπρου microιαν αντίθεση προς τη διάλεκτο αντίθεση που υπονοmicroεύει την αρχική συmicroπληρωmicroατική τους σχέση και εκφράζεται ενίοτε microε όρους έντονα ιδεολογικούς

Στην Κύπρο σήmicroερα κυρίαρχο παραmicroένει το ιδεολογικό ρεύmicroα που προβάλλει και θέλει να επιβάλει τον ενοποιητικό ρόλο της κοινής νέας [927] ελληνικής Η κοινή στην Κύπρο δεσmicroεύει τη δηmicroόσια επίσηmicroη συλλογική έκφραση Από την καταξιωmicroένη αυτή θέση η ανάπτυξη microιας ιδεολογίας προάσπισης και επέκτασης των πεδίων χρήσης της κοινής microπορεί να οδηγήσει σταδιακά και στην οριστική επικράτησή της42 Ενδέχεται δηλαδή το laquoγλωσσικό ζήτηmicroαraquo της Κύπρου να λυθεί 42 Μοναδική περίπτωση για την οποία ο Ferguson προβλέπει καθιέρωση της υψηλής ποικιλίας

σε microια διmicroορφική κοινότητα είναι όταν η υψηλή αυτή ποικιλία είναι η κοινή γλώσσα και microιας άλλης γλωσσικής κοινότητας η οποία παρουσιάζεται να περιλαmicroβάνει την πρώτη (Ferguson Diglossia όπ 248)

- 26 -

προτού υπάρξει

Η ιδιόmicroορφη περίπτωση της Κύπρου επιβάλλει πάντως ορισmicroένες αλλαγές στις ιδεολογικές microας συνήθειες Αναγνωρίζουmicroε όλοι την κοινή νεοελληνική ως προϊόν τερmicroατισmicroού του γλωσσικού ζητήmicroατος στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο ως νόmicroιmicroη δηλαδή αν και microετριοπαθή κληρονόmicroο της πάλαι ποτέ χαmicroηλής ποικιλίας της δηmicroοτικής Αυτό το κληροδοτηmicroένο χαmicroηλό προφίλ της κοινής γλώσσας microάς εmicroποδίζει να την αναγνωρίσουmicroε ως υψηλή ποικιλία στη δίγλωσση Κύπρο να την αναγνωρίσουmicroε δηλαδή ως ποικιλία επιβεβληmicroένη και εν microέρει τεχνητή ως microία άλλη καθαρεύουσα

Ένα από τα σηmicroαντικότερα επιχειρήmicroατα των δηmicroοτικιστών εναντίον της καθαρεύουσας επικαλείται το αναmicroφισβήτητο γεγονός ότι η καθαρεύουσα σε όλες τις microορφές της ήταν πάντοτε microια γλώσσα τεχνητή που microπορεί να την έγραψαν πολλοί αλλά ποτέ κανένας δε τη microίλησε αντίθετα η δηmicroοτική ήταν και παρέmicroεινε γλώσσα απολύτως φυσική η γλώσσα του λαού γλώσσα όλων

Το ισχυρότατο αυτό επιχείρηmicroα εναντίον της καθαρεύουσας αποδεικνύεται microάλλον αδύναmicroο επιχείρηmicroα υπέρ της δηmicroοτικής Αν η καθαρεύουσα δεν ήταν πραγmicroατική γλώσσα η δηmicroοτική πάντως ήταν κ α ι γ λ ώ σ σ α κ α ι π ρ ό τ υ π ο το πρότυπο που κυριάρχησε στη διαδικασία τυποποίησης της γλώσσας που σήmicroερα ονοmicroάζουmicroε νεοελληνική ή κοινή νεοελληνική Το πρότυπο αυτό δεν microπορούσε παρά να είναι όφειλε να είναι τεχνητό (ή τεχνικό σύmicroφωνα microε την προσεκτικότερη διατύπωση του Μανόλη Τριανταφυλλίδη) [928] προκειmicroένου να ανταποκριθεί στις ανάγκες του δηmicroόσιου κυρίως βίου και του γραπτού κυρίως λόγου

Όρους όπως λαϊκή γλώσσα ζωντανή γλώσσα φυσική γλώσσα όλοι χαρακτηρισmicroοί που αποδόθηκαν στη δηmicroοτική πρέπει λοιπόν να microάθουmicroε να τους σκεφτόmicroαστε microε τρόπο λιγότερο απόλυτο Είναι όροι διαβαθmicroίσιmicroοι και σχετικοί δεν ορίζονται χωρίς τα αντίθετά τους Όπως ακριβώς οι όροι καθαρεύουσα και δηmicroοτική αν ο ένας αποτελεί αναχρονισmicroό αναχρονισmicroό αποτελεί και ο άλλος

Σήmicroερα θα microπορούσαmicroε ακόmicroη σχεδόν ταυτολογικά να ορίσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηmicroα στήριξης της δηmicroοτικής Σ αυτή την περίπτωση ας περιmicroένουmicroε απλώς να επεκταθεί η χρήση της κοινής γλώσσας εκεί όπου τώρα χρησιmicroοποιείται η διάλεκτος Θα ήταν αυτή microια δεύτερη νίκη της δηmicroοτικής η οριστική της νίκη Θα microπορούσαmicroε όmicroως να θεωρήσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηση υπεράσπισης της χαmicroηλής φυσικής ποικιλίας της λαϊκής γλώσσας Σ αυτή την περίπτωση θα πρέπει να φανταστούmicroε έναν δηmicroοτικισmicroό που θα αναλάmicroβανε να προασπίσει τη διάλεκτο από την επεκτατική εξάπλωση της ίδιας της δηmicroοτικής

- 7 -

Κριτήριο 2 Η υψηλή διαφέρει από τη χαmicroηλή ποικιλία ως προς τον βαθmicroό τυποποίησης

Πράγmicroατι επίσηmicroη γλώσσα του κυπριακού κράτους είναι η κοινή νέα ελληνική δηλ η κωδικοποιηmicroένη τυποποιηmicroένη (στο πρότυπο της δηmicroοτικής) και καθιερωmicroένη ποικιλία της ελληνικής10 Για τη [905] διάλεκτο εννοείται δεν υπάρχουν χρηστικά λεξικά ή σύmicroβουλοι σωστής χρήσης ∆εν microπορούmicroε να φανταστούmicroε βιβλία του τύπου Πώς να γράφετε σωστά Κυπριακά ή Τα Κυπριακά για ξένους σε δέκα απλά microαθήmicroατα Πρόκειται κυρίως για προφορική ποικιλία της οποίας δεν υπάρχει καν ενιαίο σύστηmicroα γραφής στο ελληνικό αλφάβητο δηλ συmicroφωνηmicroένοι κανόνες ορθογραφίας Είναι χαρακτηριστικό ότι οι προτάσεις της Μόνιmicroης Επιτροπής Τυποποίησης Γεωγραφικών Ονοmicroάτων (στην πραγmicroατικότητα προτάσεις ενός ανθρώπου του Μενέλαου Χριστοδούλου) οι οποίες συχνά ρυθmicroίζουν τον τύπο που παραδίδει η λαϊκή χρήση προς την κατεύθυνση ενός υποτιθέmicroενου τύπου της κοινής προκάλεσαν και εξακολουθούν να προκαλούν λογοmicroαχίες στο κοινοβούλιο και στον κυπριακό Τύπο Αν οι προτάσεις αυτές απέδειξαν την αντίσταση στο πρότυπο τυποποίησης της κοινής απέδειξαν πάντως και την έλλειψη τυποποίησης

Κριτήριο 3 Υψηλή και χαmicroηλή ποικιλία σε περιπτώσεις γλωσσικής διmicroορφίας microαθαίνονται microε διαφορετικό τρόπο

Οι ψυχογλωσσολόγοι διακρίνουν την απόκτηση (acquisition) όπως την ονοmicroάζουν της microητρικής γλώσσας από το παιδί από την εκmicroάθηση (learning) microιας (δεύτερης) γλώσσας από τον ενήλικα Ενώ για την απόκτηση της microητρικής γλώσσας η απλή έκθεση του παιδιού στο γλωσσικό περιβάλλον microοιάζει κατά κάποιο τρόπο αρκετή σκεφτείτε πόσα λεξικά πόσες γραmicromicroατικές ασκήσεις και δασκάλους χρειαζόmicroαστε για να microάθουmicroε λχ αγγλικά Η χαmicroηλή ποικιλία αποκτάταιmiddot η υψηλή microαθαίνεται ακριβέστερα διδάσκεται-και-microαθαίνεται

Στην Κύπρο σήmicroερα σε όλες τις βαθmicroίδες της εκπαίδευσης διδάσκεται η κοινή νέα ελληνική η οποία απέκτησε πια και ανώτατο ίδρυmicroα Στο ζήτηmicroα της γλωσσικής παιδείας το εκπαιδευτικό σύστηmicroα της Κύπρου ακολουθεί σχεδόν τυφλά το αντίστοιχο της Ελλάδας ίδια microαθήmicroατα ίδιο περιεχόmicroενο ίδια βιβλία11 Τούτο

microπορούν να θεωρούνται ως πρώτες προσπαθειες ρ ύ θ micro ι σ η ς τηςmicroιας κυπριακής κοινής (βλ παρακάτω σηmicro26)

10 Το κυπριακό σύνταγmicroα του 1960 (άρθρο 3) καθιερώνει ως επίσηmicroες γλώσσες του κυπριακού κράτους την ελληνική και την τουρκική Η δεύτερη χρησιmicroοποιείται πλέον microόνο στην κατεχόmicroενη Κύπρο Κυρίως δύο γλωσσικές ποικιλίες χρησιmicroοποιούνται λοιπόν στην ελεύθερη Κύπρο σήmicroερα η επίσηmicroη κοινή νεοελληνική και η ανεπίσηmicroη κυπριακή διάλεκτος

11 Για τη χρήση της κοινής και της διαλέκτου στην εκπαίδευση βλ P K Persianis The Greek-Cypriot Educational Policy in Cyprus as an Expression of Conflict at the Political Cultural and Socio-Economic Levels Modern Greek Studies Yearbook 1011 (19941995) 89-116 ιδιαίτερα 101 κε

- 8 -

βεβαίως δεν σηmicroαίνει απαραιτήτως ότι η [906] ελληνική διδάσκεται-και-microαθαίνεται και όχι microαθαίνεται-και-διδάσκεται όπως θα συmicroφωνούσαmicroε ότι συmicroβαίνει τουλάχιστον στα αστικά κέντρα της Ελλάδας Η περίπτωση της Κύπρου είναι διαφορετική από την περίπτωση των laquoελλαδικώνraquo αστικών κέντρων όπου από φυσικούς οmicroιλητές η κοινή microαθαίνεται microε φυσικό ανεπίγνωστο τρόπο αποκτάται

Στο σηmicroείο αυτό απαραίτητες είναι λίγες εξηγήσεις Μια κοινή γλώσσα microπορούmicroε ως γνωστόν να την εξετάσουmicroε συγχρόνως από δύο σκοπιές microε δύο τρόπους ως διάλεκτο κατ αρχάς και ως πρότυπο (standard) στη συνέχεια Κοινή ή πρότυπη ονοmicroάζουmicroε συνήθως τη γλώσσα που έχει αναχθεί σε πρότυπο

Στην Κύπρο η κοινή γίνεται κατ αρχάς γνωστή ως πρότυπο ως ένα σύνολο laquoοδηγιώνraquo για τη σωστή χρήση της ελληνικής εν γένει Στα αστικά κέντρα της Ελλάδας αντίθετα η κοινή γίνεται κατ αρχάς γνωστή ως διάλεκτος και στη συνέχεια στην εκπαίδευση καλλιεργείται ως εκφραστικό πρότυπο Αντίθετα microε τον φυσικό ανεπίγνωστο τρόπο (της απόκτησης) συντελείται στην Κύπρο η εκmicroάθηση της κυπριακής διαλέκτου Η οποία ουδέποτε θα διδαχθεί ως πρότυπη

Η υψηλή ποικιλία λοιπόν η κοινή νέα ελληνική είναι στην Κύπρο πρόσθετη και επιβεβληmicroένη υπέρθετη12 microαθαίνεται πάντα microετά την απόκτηση της διαλέκτου microε τεχνητό τρόπο σταδιακά για τις ανάγκες κυρίως του γραπτού λόγου

Ας επιmicroείνουmicroε λίγο σ αυτό το σηmicroείο Τίνος πράγmicroατος είναι πρότυπο η κοινή γλώσσα Του γραπτού λόγου κυρίως Και η κοινή νέα ελληνική λοιπόν όπως κάθε laquoπρότυπηraquo (standard) ή laquoκοινήraquo γλώσσα microπορεί να θεωρείται κυρίως microία γραφόλεκτος13 Όmicroως microια τέτοια γραφόλεκτος microαθαίνεται δεν αποκτιέται είναι αmicroφίβολο αν κατακτιέται ποτέ Και πάντως είναι άστοχο να ταυτίζουmicroε microια γλώσσα microε τη γραπτή microορφή της14 [907]

12 Ο όρος είναι του Πετρούνια όπ 173 και microεταφράζει τον όρο του Ferguson superposed

variety

13 Σχετικά microε τον όρο αυτό βλ Ε Haugen Linguistics and Language Planning στο Sociοlinguistics Proceedings of the UCLA Sociolinguistics Conference 1964 επιmicro W Bright The Hague Mouton 1966 50-71

14 Πολλοί εκπαιδευτικοί έχουν την πεποίθηση ότι οι Κύπριοι microαθητές και φοιτητές δεν ξέρουν ελληνικά Την αντίληψη αυτή προκαλεί συνήθως η εmicroφάνιση διαλεκτισmicroών στα γραπτά των Κύπριων microαθητών λχ να εισάξει αντί να εισαγάγει τα παραπάνω αντί τα περισσότερα ευνοά αντί ευνοεί αδιάκριτη χρήση του τελικού -ν κλπ Τέτοιοι διαλεκτισmicroοί πρόχειρα και αστόχαστα χαρακτηρίζονται laquoλάθηraquo Οι εκπαιδευτικοί αυτοί φαίνεται να αγνοούν την αιτιολογία του φαινοmicroένου της λεξικής και γραmicromicroατικής παρεmicroβολής που δεν είναι άλλη από την ύπαρξη της διmicroορφίας Τα ελληνικά στην αντίληψή τους ταυτίζονται microε την κοινή τη γραφόλεκτο δηλ της ελληνικής και microάλιστα αυτή που χρησιmicroοποιείται για ακαδηmicroαϊκούς σκοπούς Ιδιαίτερη δυσκολία φαίνεται να αντιmicroετωπίζουν οι Κύπριοι microαθητές και στη χρήση των λόγιων στοιχείων της κοινής Είναι φυσικό η λόγια γλώσσα να αποτελεί για τον Κύπριο microαθητή ένα διπλά αποmicroακρυσmicroένο επίπεδο microια δεύτερη καθαρεύουσα Το λόγιο στρώmicroα της

- 9 -

Κριτήριο 4 Υψηλή και χαmicroηλή ποικιλία έχουν ξεχωριστές γραmicromicroατειακές παραδόσεις

Μάλιστα αν είχε νόηmicroα microια ποσοτική ήκαι ποιοτική σύγκριση θα λέγαmicroε ότι συνήθως η χαmicroηλή γραmicromicroατεία υπολείπεται της υψηλής Ας θυmicroηθούmicroε στο σηmicroείο αυτό ότι η πρώτη microεγάλη νίκη της δηmicroοτικής έγινε στη λογοτεχνία όταν microπόρεσε να πείσει ότι χρησιmicroοποιείται δόκιmicroα από άξιους τεχνίτες ότι υπερέχει

Κυπριακή και κοινή συνδέονται πράγmicroατι microε ξεχωριστές γραmicromicroατειακές παραδόσεις15 Ως γνωστόν την κυπριακή διάλεκτο microπορούmicroε να την παρακολουθήσουmicroε microέχρι τον 14ο αι χάρι στα γραπτά microνηmicroεία της τις Ασσίζες και αργότερα (στον 15ο αι) τα χρονικά του Μαχαιρά και του Βουστρωνίου Σήmicroερα λίγοι Κύπριοι ποιητές καλλιεργούν περιστασιακά έστω τη διάλεκτο Η προφορικότητα είχε πάντα ιδιαίτερη λειτουργικότητα στην ποίηση16

Η αίσθηση ωστόσο που φαίνεται να κυριαρχεί είναι ότι η υψηλή [908] ποίηση (η ποίηση για laquoελλαδικόraquo κρατικό βραβείο) δεν γράφεται στην κυπριακή όταν γράφεται αυτό συmicroβαίνει πάλι στο πλαίσιο ενός γλωσσικού καταmicroερισmicroού τις αρχές του οποίου όmicroως όπως microε κάθε τι στην ποίηση είναι δύσκολο να τις διατυπώσουmicroε microε ακρίβεια17

νεοελληνικής κοινής απωθείται διαρκώς στις άκρες της γλωσσικής συνείδησης του Κυπρίου γεγονός που εξηγεί όχι microόνο την παρατηρηmicroένη laquoδυσκολίαraquo αλλά και κάποια απέχθεια των Κυπρίων για τα λόγια στοιχεία ή ακόmicroη την τάση εξοmicroάλυνσής τους (laquoνα εισάξειraquo)

15 Υπάρχει η άποψη ότι καmicroία διάκριση δεν πρέπει να γίνεται microεταξύ ελληνικής και κυπριακής γραmicromicroατείας για το λόγο ότι καmicroία διάκριση δεν υφίσταται microεταξύ ελληνικού και κυπριακού πολιτισmicroού microεταξύ ελληνικής και κυπριακής ιστορίας και παράδοσης Τέτοιες ακραίες απόψεις που χαρακτηρίζονται από το φανατισmicroό των υποστηρικτών τους και από έναν κακώς νοούmicroενο υπερεθνικισmicroό δεν νοmicroίζω ότι χρειάζεται να τις παίρνουmicroε πολύ στα σοβαρά Σε ότι microας αφορά microία από τις παλαιότερες και γονιmicroότερες παραδόσεις της γλωσσολογίας είναι αυτή που microελετά τις διαφορές στη γλωσσική χρήση στη βάση πολιτισmicroικών διαφορών και προτύπωνmiddot και βέβαια microια τέτοια παράδοση δεν θα microπορούσε ν αναιρεθεί από τις ιδεολογικές εmicromicroονές ορισmicroένων

16 Πβ Photini Panayi-Tulliez Langue poeacutesie orale et identiteacute Chypriote στο Sociolinguistique du grec et de la Gregravece επιmicro Μ Karyoleacutemou Plurilinguismes no 4 (Ιούνιος 1992) 39-55

17 Έχουν ενδιαφέρον τα σχόλια του Κώστα Μόντη για τα ποιήmicroατά του στην κυπριακή για τον Μόντη η κυπριακή στην ποίηση αλλά και στο θέατρο αναδίδει microια ξεχωριστή αίσθηση που οφείλεται στον τρόπο εκmicroάθησής της (κριτήριο 3) Ελέχθη ότι η γραφή ποιηmicroάτων στο κυπριακό ιδίωmicroα είναι microια προσπάθεια φυγής Κλείνω δηλαδή την πόρτα στα microεγάλα θέmicroατα[] για να βγω έξω να ξεκουραστώ Νοmicroίζω ότι δεν είναι αυτός ο λόγος Μερικά πράγmicroατα από την υφή τους πρέπει να γραφτούν στη γλώσσα που πρωτοmicroίλησες [] Η γλώσσα που πρωτοmicroιλήσαmicroε είναι πάρα πολύ microεγάλο πράγmicroα που δεν έχει ίσως microελετηθεί ακόmicroα Οι λέξεις βγαίνουν ίσα από microέσα σου Θα το δείτε ακόmicroα και στο θέατρο Όταν οι ηθοποιοί παίζουν κυπριακή ηθογραφία[] είναι άλλοι άνθρωποι Είναι microεγάλοι ηθοποιοί Όταν παίζουν έργο στην πανελλήνια[] είναι πάρα πολύ κατώτεροι ∆εν ξέρω τι ρίζες έχει microέσα microας η γλώσσα που πρωτοmicroιλήσαmicroε που δεν microπορούν να αντικατασταθούν microε γλώσσα την οποία microάθαmicroε Το χαρακτηριστικό των ποιηmicroάτων microου στην κυπριακή διάλεκτο είναι ότι όλα

- 10 -

∆εν ξέρω αν ακόmicroα χρησιmicroοποιείται η διάλεκτος από Κύπριους ποιητάρηδεςmiddot ακούω πού και πού τα τσιατιστά αλλά δεν γνωρίζω πόσο δηmicroιουργική και πρωτότυπη είναι η παραγωγή τους σε σχέση microε το παρελθόν Περιορισmicroένη χρήση της διαλέκτου γίνεται στο θέατρο (το κυπριώτικο σκετς είναι ιδιαίτερα δηmicroοφιλές) καθώς και σε λιγοστά ηθογραφικά συνήθως πεζογραφήmicroατα microε κυπριακή θεmicroατογραφία (Μπορεί αυτά να είναι δείγmicroατα χαmicroηλής λογοτεχνίας αλλά δεν παύουν να έχουν τεράστιο γλωσσολογικό ενδιαφέρον) Εννοείται ότι θα ήταν αδόκιmicroη η χρήση της κυπριακής διαλέκτου στο δοκίmicroιο Και αυτοί ακόmicroα που υπερασπίζονται τη διάλεκτο στην κοινή την υπερασπίζονται όπως ο Ροΐδης τη δηmicroοτική Κριτήριο 5 Η διmicroορφία χαρακτηρίζεται από σχετική διάρκεια και σταθερότητα

Πράγmicroατι διmicroορφία χαρακτηρίζει την κοινότητα της Κύπρου σε όλη τη διάρκεια της νεότερης ιστορίας της microετά την ανεξαρτησία τουλάχιστον οπωσδήποτε microετά τον πόλεmicroο Θα microπορούσαmicroε να microιλήσουmicroε για τ ρ ι micro ο ρ φ ί α αν παίρναmicroε υπόψη microας και την παλαιότερη [909] ύπαρξη της καθαρεύουσας Ο Newton microιλάει για τριmicroορφία εννοώντας την παράλληλη χρήση της κοινής νέας ελληνικής της κοινής κυπριακής και των τοπικών ιδιωmicroάτων τα οποία όmicroως βρίσκονται πια σε υποχώρηση18 Ίσως πάντως να microπορούσαmicroε να microιλήσουmicroε και για παλαιότερη ύπαρξη τ ε τ ρ α micro ο ρ φ ί α ς (1 καθαρεύουσα - 2 δηmicroοτική - 3 κυπριακή κοινή - 4 τοπικά ιδιώmicroατα) ή και π ε ν τ α micro ο ρ φ ί α ς (microε την προσθήκη της αγγλικής σε ορισmicroένα πεδία του δηmicroόσιου λόγου όπως της διοίκησης και της δικαιοσύνης) Αυτό είναι ένα ιστορικό ζήτηmicroα το οποίο αξίζει να microελετηθεί σοβαρά και θα έχει υποπτεύοmicroαι σηmicroαντικές επιπτώσεις στον τρόπο που αντιλαmicroβανόmicroαστε την εξέλιξη της νεότερης κυπριακής γραmicromicroατείας19

Κριτήριο 6 H υψηλή ποικιλία περιβάλλεται microε microεγαλύτερο κύρος απ ότι η χαmicroηλή

Αλλά αυτό είναι ένα κριτήριο το οποίο θα χρειαστεί να το εξετάσουmicroε χωριστά (ενότητα 24) Ας περάσουmicroε λοιπόν κατευθείαν στο τελευταίο και σηmicroαντικότατο κριτήριο της λ ε ι τ ο υ ρ γ ι κ ή ς κ α τ α ν ο micro ή ς

Κριτήριο 7 Σε κατάσταση γλωσσικής διmicroορφίας κάθε ποικιλία επιτελεί

σχεδόν είναι ερωτικά Στην πανελλήνια δεν έχω πολλά ερωτικά ποιήmicroατα και σου λέει ύστερα ο άλλος πήδησε στον έρωτα για να ξεκουραστεί (απόσπασmicroα από συνοmicroιλία του Κώστα Μόντη microε φοιτητές της Παιδαγωγικής Ακαδηmicroίας Κύπρου στη Λευκωσία την άνοιξη του 1988 παρατίθεται στο Κώστας Μόντης Στους λογοτέχνες ο πόνος είναι έmicroπνευση περ Η λέξη τχ 152 (Ιούλ-Αύγ 1999) 407)

18 B Newton Stylistic Levels in Cypriot Greek όπ

19 Σχετικά microε την καταξίωση της διαλέκτου και το κίνηmicroα του δηmicroοτικισmicroού στην Κύπρο βλ Λ Ζαφειρίου Η νεότερη κυπριακή λογοτεχνία Γραmicromicroατολογικό σχεδίασmicroα Λευκωσία 1991 21-23 25-27 33-34 passim

- 11 -

διαφορετικές λειτουργίες έχει δηλ ξεχωριστά laquoπεδία χρήσηςraquo ενώ κανείς δεν χρησιmicroοποιεί την υψηλή ποικιλία στην καθηmicroερινή κουβέντα στις άτυπες περιστάσεις επικοινωνίας Τούτο είναι και το σηmicroαντικότερο σε περιπτώσεις γλωσσικής διmicroορφίας ο γ λ ω σ σ ι κ ό ς κ α τ α micro ε ρ ι σ micro ό ς που επιτελείται microε τις δύο ποικιλίες συνδυάζεται microε microια κάποια συλλογική οριοθέτηση του επίσηmicroου από το ανεπίσηmicroο του τυπικού από το άτυπο του ξένου από το οικείο του τεχνητού από το φυσικό

Τι εννοούmicroε microε τους όρους ξεχωριστά πεδία χρήσης και διαφορετικές λειτουργίες

Αν στρέψουmicroε την προσοχή microας στις συνήθεις περιστάσεις που microας προτρέπουν να εξετάσουmicroε οι κοινωνιογλωσσολόγοι παρατηρούmicroε διακρίσεις αυτού του τύπου η υψηλή ποικιλία η κοινή νέα ελληνική θα χρησιmicroοποιηθεί στην Κύπρο στον ηmicroερήσιο Τύπο microε εξαίρεση όmicroως τις χιουmicroοριστικές λεζάντες στις γελοιογραφίες ή τις σατιρικές στήλες όπου θα χρησιmicroοποιηθεί η κυπριακή διάλεκτος20 Η σατιρική [910] ΕΝΩΣΙΣ που συχνά αρθρογραφεί υπέρ της γενικευmicroένης ενιαίας χρήσης της κοινής νεοελληνικής κάνει τη συχνότερη χρήση της κυπριακής διαλέκτου Ένωσις τζ ας γινεί το γαίmicroαν microας αυλάτζιν Αγλαντζιά τζ ας γινεί το γαίmicroαν microας πισσιά

Παρόmicroοια συχνή έστω και microε τον τρόπο της παρεmicroβολής είναι η χρήση της διαλέκτου στις σατιρικές φοιτητικές φυλλάδες όπως στην Πώρωσις και στη Φοιτητική (εικάζω δεν συνεχίστηκε η κυκλοφορία τους)

Στην τηλεόραση και στο ραδιόφωνο οι ειδήσεις θα εκφωνηθούν στην κοινή όπως στην κοινή θα διεξαχθούν και οι περισσότερες εκποmicroπές λόγουmiddot το κυπριώτικο σκετς όmicroως ή τα περισσότερα τηλεοπτικά σίριαλ microε τοπικό ενδιαφέρον θα είναι στην κυπριακή

Το τελευταίο microοντέλο ενός αυτοκινήτου θα διαφηmicroιστεί και από την τηλεόραση και από το ραδιόφωνο στην κοινή (ή στην αγγλική)middot στην κυπριακή όmicroως θα διαφηmicroιστούν προϊόντα που θεωρούνται παραδοσιακά (Έσιει σαράντα χρόνια που πουλεί έπιπλα σκαλιστά του σιερκού) ή είναι πιο καθηmicroερινά και προσιτά (Κόρη το ταγκούιν υγρού πιάτων εν σε προσφοράν συφφέρει Να το πάρετε χαπάριν θέλετε προιτσιά microε χάριν που να τα σιετε καmicroάριν κλπ)21

20 O Ch Ferguson Diglossia Revisited όπ σ 220 αναφέρει ως astonishing kind of

coincidence το γεγονός ότι σε όλες τις περιπτώσεις διmicroορφίας που microελέτησε η χαmicroηλή ποικιλία είναι αυτή που χρησιmicroοποιείται στις σατιρικές στήλες των εφηmicroερίδων ή στις λεζάντες των γελοιογραφιών

21 Για άλλα παραδείγmicroατα βλ Π Παύλου Η χρήση της κυπριακής διαλέκτου στις διαφηmicroίσεις του Ραδιοφωνικού Ιδρύmicroατος Κύπρου Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 17ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (22-24 Απριλίου 1996) Θεσσαλονίκη 1997 617-627

- 12 -

Μια πανεπιστηmicroιακή διάλεξη θα γίνει στην κοινή νέα ελληνική σ ένα microικρό όmicroως φροντιστηριακό microάθηmicroα όπου οι αποστάσεις δεν τηρούνται αυστηρά ο κύπριος καθηγητής και φοιτητής θα χρησιmicroοποιήσει τη διάλεκτο Το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισmicroού ζητά από τους δασκάλους να χρησιmicroοποιούν συστηmicroατικά την κοινή νέα ελληνική στη συναναστροφή τους microε τους microαθητές microέσα στην αίθουσαmiddot πάντα και παντού όmicroως η επικοινωνία του δασκάλου microε τον microαθητή θα διολισθήσει προς την κυπριακή διάλεκτο

Το κήρυγmicroα στην εκκλησία θα γίνει στην κοινή αλλ όχι η εξοmicroολόγηση που θα διεξαχθεί στην κυπριακή κοκ

[911] Είναι επίσης σηmicroαντικό ότι στην οικογένεια στις καθηmicroερινές συναναστροφές και συνδιαλλαγές λχ στα ψώνια στις συνοmicroιλίες microεταξύ οικείων στο κουτσοmicroπολιό η κοινή νέα ελληνική θα φάνταζε αφύσικη καλαmicroαρίστικη

Σε γενικές γραmicromicroές η κυπριακή θα χρησιmicroοποιηθεί στο γραπτό λόγο όταν διατηρεί α ν α π α ρ α σ τ α τ ι κ ή σχέση προς τον προφορικό (λχ στα ραδιοφωνικά και πιο πρόσφατα τα τηλεοπτικά σκετς σ αυτές τις περιπτώσεις η θεατρική χρήση αναπαριστά χαρακτηριστικά πραγmicroατικών οmicroιλητών ένα σενάριο ας microην ξεχνάmicroε είναι γραφή προς εκφώνηση που microιmicroείται την οmicroιλία) Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις γραπτής έκφρασης θα χρησιmicroοποιηθεί η κοινή ακόmicroα και αν πρόκειται για προφορικά εκφερόmicroενο γραπτό λόγο (όπως των δελτίων ειδήσεων των microαθηmicroάτων των διαλέξεων των κηρυγmicroάτων των πολιτικών οmicroιλιών κλπ)

Στον προφορικό λόγο η κυπριακή θα χρησιmicroοποιηθεί σε microεγάλο βαθmicroό ανεξάρτητα από τη microόρφωση του οmicroιλητή σε περιστάσεις (συν)οmicroιλίας microεταξύ οικείων για καθηmicroερινά διαπροσωπικά ιδιωτικά ανεπίσηmicroα ζητήmicroατα ή συνδιαλλαγές (λχ στα ψώνια) ∆εν συνηθίζεται χρήση της κοινής σε καθηmicroερινές περιστάσεις επικοινωνίας microπορεί όmicroως να υπαγορεύεται από την παρουσία ελλαδιτών την αίσθηση σοβαρότητας που περιβάλλει τη συζήτηση ή την επιδίωξη κοινωνικού κύρους Θα την ακούσουmicroε στα γραφεία των δικηγόρων συχνότερα απ ότι στην ταβέρνα

Στο σηmicroείο αυτό ας microας επιτραπεί microια σύντοmicroη παρέκβαση

22 Η καθηmicroερινή επικοινωνία Μια έmicromicroεση άκρως ενδιαφέρουσα πάντως απόδειξη της γλωσσικής διmicroορφίας παρέχει η γλωσσική ποικιλία που θα microπορούσε να ονοmicroάζεται κ υ π ρ ι α κ ή α ρ γ κ ό Την ποικιλία αυτή microπορούmicroε να την εκλάβουmicroε ως ύφος ή εκφραστικό στυλ (style) ή επίπεδο λόγου (register) το οποίο οικοδοmicroείται πάνω στην αρχή της σηmicroασιολογικής και γραmicromicroατικής απόκλισης και χρησιmicroοποιείται εντός microιας οmicroάδας ή παρέας microε σκοπό ακριβώς την επικοινωνιακή διαχείριση αυτής της παρέκκλισης συχνά microε στόχο σκωπτικό κάποτε και microε κρυπτικά κίνητρα Η κύρια λειτουργία της αργκό είναι ταυτιστικήmiddot παρέχει στα

- 13 -

microέλη της οmicroάδας την αίσθηση microιας κοινής ταυτότητας που τη διαφοροποιεί από άλλες οmicroάδες Γέννηmicroα κατ εξοχήν της [912] καθηmicroερινότητας microεταβαλλόmicroενη και παροδική αποκοmicromicroένη απ οτιδήποτε θα microπορούσαmicroε ν αποκαλέσουmicroε κοινή γλώσσα η κυπριακή αργκό και ακολούθως το ιδίωmicroα ή η γλώσσα των νέων που αντλεί από την πρώτη έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον για το επιχείρηmicroά microας διότι microας αποκαλύπτουν ότι σ ε κ α θ η micro ε ρ ι ν έ ς π ε ρ ι σ τ ά σ ε ι ς ε π ι κ ο ι ν ω ν ί α ς ε ί ν α ι ο π ω σ δ ή π ο τ ε η κ υ π ρ ι α κ ή π ο υ χ ρ η σ ι micro ο π ο ι ε ί τ α ι κ α ι micro ά λ ι σ τ α micro ε τ ρ ό π ο δ η micro ι ο υ ρ γ ι κ ό κ α ι ν ε ω τ ε ρ ι κ όmiddot παρεmicroπιπτόντως η ύπαρξη ενός τέτοιου επιπέδου του λόγου microάλλον ασυνήθιστου για διάλεκτο φανερώνει επίσης περισσότερο από οποιουσδήποτε άλλους δείκτες τη ζωντάνια και ακmicroαιότητα (ethnolinguistic vitality)22 της διαλέκτου Η κυπριακή αργκό και ιδιαίτερα το ιδίωmicroα των νέων στην Κύπρο θα χρησιmicroοποιήσουν microηχανισmicroούς σχηmicroατισmicroού που συναντάmicroε και στ αντίστοιχα ιδιώmicroατα άλλων γλωσσών αξιοποιώντας πάντως στοιχεία της διαλέκτου ή δάνεια από την τουρκική την αγγλική και τα τελευταία χρόνια από την ελληνική οι οmicroιλητές της κυπριακής όmicroως δεν αποφεύγουν να προσαρmicroόσουν τα στοιχεία αυτά στη φωνολογία και στη microορφολογία της διαλέκτου Είναι σηmicroαντικό ότι το ιδίωmicroα των νέων αντλεί από ένα εσωτερικό υπόστρωmicroα αργκοτικών εκφράσεων πολλές από τις οποίες είναι βέβαια παλαιότερες και δεν χρησιmicroοποιούνται microόνο από νέους οmicroιλητές Θ αναφερθώ ενδεικτικά σε ελάχιστους γλωσσικούς microηχανισmicroούς σχηmicroατισmicroού παρουσιάζοντας microαζί παλαιότερα και νεότερα παραδείγmicroατα ώστε να φανεί καθαρότερα η διάρκεια των γραmicromicroατικών υποδειγmicroάτων23

bull Σηmicroαντική θέση στην αργκό κατέχουν οι σηmicroασιολογικοί νεολογισmicroοί δηλ οι νεωτερικές χρήσεις ορισmicroένων τύπων κυρίως ονοmicroάτων (και σπανιότερα επιθέτων) που χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά κατά σηmicroασιολογική και συντακτική παράβαση για να χαρακτηρίσουν κυρίως την εmicroφάνιση τη συmicroπεριφορά το χαρακτήρα τούβλον φκιόρον πουρεκκούιν (και πουρεκκούα και πουρέκκα) τσουκνίθθα microολόχα microαρmicroελλάδα ππούλλιν φυτόν [913] βίντζιν σβηστός τάκκαρος ττάππος α(micro)πάλατος microαννός ττόππουζος microουσιαmicromicroάς είναι λίγα microόνο παραδείγmicroατα αυτού του τύπου συχνόχρηστα τα περισσότερα Πρόκειται κυρίως για microεταφορικές χρήσεις ονοmicroάτων (και επιθέτων) που αποδίδουν σε πρόσωπα ιδιότητες άψυχων αντικειmicroένων Ακόmicroα και κύρια ονόmicroατα (πχ το

22 Πβ R T Bell Sociolinguistics Goals Approaches and Problems London Batsford 1976

147 κε

23 Για την παρουσίαση που ακολουθεί αντλώ ταξινοmicroικές κατηγορίες από την εργασία των A Iordanidou amp I Androutsopoulos Teenage slang in Modern Greek στο Greek Linguistics 95 Proceedings of the Second International Conference on Greek Linguistics (Salzburg 22-24 Sept 1995) επιmicro G Drachman κά Graz W Neugebauer 1997 267-76

- 14 -

διάσηmicroο Πασιαντρούλλα) χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά σύmicroφωνα microε αυτό το πρότυπο όπως στις εκφράσεις εν τέλεια Λάκης Λούης Γιαννής Πίππος Πίmicroπος Μπίλος Μπίλης κά ενώ συχνές είναι και οι microορφολογικές ανακατηγοριοποιήσεις (βούτυρος lt βούτυρο κάρφας lt καρφί κά)

bull Οι νεολογισmicroοί αυτοί πολύ συχνά εmicroφανίζονται σε συνεκφορές (collocations) αποτελούmicroενες από λειτουργικό ρήmicroα συνήθως το ρήmicroα είmicroαι και ουσιαστικό εν φυρmicroός εν πελλαmicroός εν πίττα τούτος είσαι φκιόρον αρνίν κκεφτές βίντζιν τάκκα τάκκαρος Ακόmicroα και εmicroπρόθετοι προσδιορισmicroοί χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά είmicroαι στο αλλού (κατά τα ελλαδικά είmicroαι την έχω στο περίmicroενε) κλπ

bull Ιδιαίτερη κατηγορία συνεκφορών αποτελούν οι στερεότυπες αρνητικές εκφράσεις δηλ ιδιωmicroατικές εκφράσεις που εmicroφανίζονται microόνο microε άρνηση ούτε microε πόmicroπες ούτε microε σφαίρες εν παίζεται εν παίρνει [microπροστά] κά

bull Άλλου είδους ιδιωmicroατικές συνεκφορές αξιοποιούν κενά αντωνυmicroικά στοιχεία δηλ αντωνυmicroίες χωρίς καθορισmicroένη αναφορά όπως και στο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα αλλά microε την προτιmicroώmicroενη στην κυπριακή θέση του κλιτικού έδωκέν microου την εβάψαmicroέν την εκάmicroαmicroέν την εγείραmicroέν τα εσούσαmicroέν τα πιάνουmicroέν τα έκαmicroές τα σιόνιν [τζιαι καστρί] φακκά microου την έmicroεινά τα εν να τα ποκουππίσουmicroεν κλπ

bull Πολύ συχνά χρησιmicroοποιούνται microαρκαρισmicroένα επιτατικά στοιχεία όπως το επίθηmicroα αροςάρα (τάκκαρος κάγκαρος) τα ονόmicroατα πόmicroπα και αφασία (αφασία καθηγητής δάνειο από την ελλαδική αργκό) καθώς και οι υπερθετικές εκφράσεις πολλά τέλεια και τζιει που εν πολλά ωραίος εν πολλά κυριλέ εν τέλεια πελλός τζιει που τον τάκκον τον φατζιωmicroένον το ρεζίλιν την κατάστασην τζιει που τους microαννούς ακόmicroα και τζιει που το τζιει (τζιει που τις εκφράσεις)

bull Ας παρατηρήσουmicroε επίσης ότι η κυπριακή αργκό κάνει [914] συστηmicroατική χρήση ορισmicroένων παραγωγικών επιθηmicroάτων -ας ανθύπας κάρφας microάππας λέρας χάσκας χάφτας -άς φελλάς σειράς αρφάς (και αλφάς) middot -ής λεσχατζιής καψιmicroιτζιής microεσατζιής (από τη στρατιωτική αργκό) καυκατζιής κκελλετζιής σικκιmicroετζιήςmiddot -ίσιmicroον κατινίσιmicroον πατρονίσιmicroον ασκήσιmicroον -ιά πατρονιά διπλοκαmicroπινιά -άρης σιοιράρης γαουράρης λαστιχάρης λυσσιάρης -ικον ττόππικον κκιούττικον τάκκικον -άρω κοντράρω φρικάρω φαλλάρω γλιππάρω κά Η βάση αυτών των παραγώγων είναι τις περισσότερες φορές κυπριακή (δεν συναντώνται όλα στην κοινή ή στο αντίστοιχο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα) Επίσης χρησιmicroοποιούνται διάφορες άλλες τεχνικές microορφολογικής microετάπλασης ακόmicroα και microε χρήση ξένων παραγωγικών επιθηmicroάτων όπως στα συχνόχρηστα (στον καιρό microου) unπαίζable και unπίστευτable

- 15 -

bull Αξίζει να καταγραφεί η ποικιλία εκφράσεων για συγγενικές έννοιες ή λειτουργίες βκάλε φάουσαν βκάλε πόνηmicroαν microπούκκα ρε (microε τη σηmicroασία σκάσε) χάθου λάχτα λατσίστου τράβα τζιει που δαmicroαί κούντα το αmicroαξούιν σου πιο κάτω (microε τη σηmicroασία φύγε άσεπαράτα microας) πβ εκτός από τις ποικίλες εκφράσεις αρνητικής αξιολόγησης παραπάνω (πχ microε τη σηmicroασία βλάκας ανόητος) και τα συγγενή microαλαπάππας φλούφλης τσούφλης σιοιράρης κά) καθώς και τα χρησιmicroοποιούmicroενα microε microειωτική σηmicroασία επαγγελmicroατικά γαουράρης κούπατζης λαστιχάρης σικλάρης κά

bull Σύmicroφωνη microε όλα τα παραδείγmicroατα που προηγήθηκαν είναι η επισήmicroανση ότι η κυπριακή αργκό δείχνει σαφή προτίmicroηση στις στερεότυπες (ή laquoλογοτυπικέςraquo) εκφράσεις (formulae) που λειτουργούν ως υποδείγmicroατα microηχανισmicroών microερικής παραγωγικότητας Άλλωστε microέσω τέτοιων στερεότυπων εκφράσεων συνήθως στιγmicroατίζεται ο λόγος των νέων ως ιδιωmicroατικός (πβ τη διάδοση στην Ελλάδα των στερεότυπων τα πήρα στο κρανίο χλωmicroό κά τα οποία έχουν περάσει και σε γενικής χρήσης λεξικά)

Τα ελάχιστα αυτά γλωσσικά στοιχεία δείχνουν πόσο δηmicroιουργικά χρησιmicroοποιούνται από παλαιότερους και νεότερους οι κυπριακές εκφράσεις στο πλαίσιο microιας διαδεδοmicroένης αργκό Οι γραmicromicroατικές περιγραφές που [915] χρησιmicroοποιήσαmicroε και ίσως κούρασαν τον αναγνώστη είχαν στόχο να στρέψουν την προσοχή του σε microηχανισmicroούς παραγωγικούς που επιτρέπουν την επέκταση του λεξιλογίου και τη συνεχή δηmicroιουργία καινούριων εκφράσεων στη βάση αναγνωρίσιmicroων υποδειγmicroάτων ∆εν πρέπει να microας απασχολεί εδώ ότι τις εκφράσεις αυτές πολλοί δεν θα τις θεωρούσαν καν κυπριακέςmiddot σίγουρο είναι ότι λέξεις και φρασεολογισmicroοί σαν αυτούς που microόλις καταγράψαmicroε δεν βρίσκουν συνήθως το δρόmicroο τους σε λεξικά της κυπριακής Για την αντιmicroετώπιση αυτή όmicroως ευθύνεται η συντηρητική εκείνη αντίληψη που αναγνωρίζει την κυπριακή ιθαγένεια microόνο σε παλαιότερες λέξεις και φράσεις της φιλολογικής γλώσσας οπωσδήποτε όχι αργκοτικέςmiddot microια τέτοια αντίληψη αναγνωρίζει στη διάλεκτο το δικαίωmicroα να έχει ιστορία αλλ όχι παρόν

Είναι επίσης αλήθεια ότι αντίστοιχες εκφράσεις συναντώνται στην αργκό και στο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα καθώς και σε νεανικά ιδιώmicroατα άλλων γλωσσών Τα νεανικά εκφραστικά στερεότυπα δείχνουν microια καθολικότητα24 η οποία όmicroως δεν microειώνει τη σηmicroασία που έχει για microας το γεγονός ότι βασίζονται σε παραγωγικούς microηχανισmicroούς που δηmicroιουργικά αξιοποιούν ντόπια στοιχεία της κυπριακής Το γεγονός ότι στην Κύπρο δεν εκδίδονται νεανικά περιοδικά που οπωσδήποτε θα 24 Βλ σχετικά Γ Κ Ανδρουτσόπουλου Η γλώσσα των νέων σε συγκριτική προοπτική

Ελληνικά Γαλλικά Γερmicroανικά Ιταλικά στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 17ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (22-24 Απριλίου 1996) Θεσσαλονίκη 1997 562-76

- 16 -

συνεισέφεραν στην τυποποίηση και στην εξάπλωση αυτών των εκφραστικών τρόπων καθώς και ίσως το γεγονός ότι η κυπριακή κοινωνία δείχνει λιγότερο ανεκτική απέναντι στη χρήση νεανικών νεολογισmicroών δεν microειώνουν αντίθετα ενισχύουν τη σηmicroασία που έχει η ύπαρξη και η διάδοση της κυπριακής αργκό microεταξύ των νέων Στο πλαίσιο του επιχειρήmicroατός microας επαναλαmicroβάνω η ύπαρξη και η διάδοση της κυπριακής αργκό επαληθεύει microια βασική συνθήκη για την ύπαρξη διmicroορφίας τη συνθήκη που ορίζει ότι η υψηλή ποικιλία δεν (πρέπει να) χρησιmicroοποιείται στις καθηmicroερινές περιστάσεις επικοινωνίας

23 Ιδιαιτερότητες Ας επιστρέψουmicroε λοιπόν στο επιχείρηmicroά microας και ας συνοψίσουmicroε τις microέχρι στιγmicroής διαπιστώσεις microας

[916] Κοινή και κυπριακή χρησιmicroοποιούνται όπως είδαmicroε στο πλαίσιο ενός ευρύτατου γλωσσικού καταmicroερισmicroού ενώ η κοινή όπως πολύ χαρακτηριστικά δείχνει η ανάπτυξη του κυπριακού νεολαιίστικου ιδιώmicroατος δεν χρησιmicroοποιείται στις καθηmicroερινές άτυπες περιστάσεις επικοινωνίας Αυτή η τελευταία αρνητική συνθήκη διαφοροποιεί στο σχήmicroα του Ferguson την περίπτωση της γλωσσικής διmicroορφίας από την περίπτωση microιας παράλληλης χρήσης κοινής και διαλέκτου (όπως συmicroβαίνει σε ορισmicroένες περιοχές στην Ελλάδα) Παρά λοιπόν τις θεωρητικές επιφυλάξεις του Ferguson microπορούmicroε πιστεύω να εντάξουmicroε στο σχήmicroα του την περίπτωση της γλωσσικής κοινότητας της Κύπρου

Μια άλλη σηmicroαντική διαφορά από την περίπτωση κοινής-microε-διάλεκτο (όπως τη γνωρίζουmicroε από την Ελλάδα) είναι ότι η κυπριακή microιλιέται σ ένα αστικοποιηmicroένο ανεξάρτητο κράτος Αν και δεν έχουν microελετηθεί οι γ λ ω σ σ ι κ έ ς επιπτώσεις της αστικοποίησης το είδος της γλωσσικής διmicroορφίας που περιγράφουmicroε δεν θα ήταν δυνατό χωρίς την κοινωνική διαστρωmicroάτωση που επιφέρει η αστικοποίηση από τη microια και την κοινωνική δικτύωση που επιτυγχάνεται microε την εκπαίδευση στο πλαίσιο ενός ενιαίου κράτους από την άλλη Η κυπριακή γλωσσική κοινότητα αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγmicroα laquomicroικρής κοινωνίαςraquo microε δυσανάλογα πυκνή δικτύωση

Χρησιmicroοποιώντας το ταξινοmicroικό σχήmicroα ενός άλλου γλωσσολόγου του Joshua Fishman25 θα λέγαmicroε ότι η γλωσσική κοινότητα της Κύπρου χαρακτηρίζεται και από διγλωσσία (αν έτσι τώρα αποδώσουmicroε τον όρο diglossia) και από αmicroφιγλωσσία (bilingualism) microε την έννοια ότι και οι δύο ποικιλίες κοινή και 25 Βλ J Fishman Bilingualism With and Without Diglossia Diglossia With and Without

Bilingualism Journal of Social Issues 32 (1967) 29-38middot πβ του ιδίου The Sociology of Language An Interdisciplinary Social Science Approach to Language in Society Rowley Massachusetts Newbury House Publishers 1972 VI 91-106 καθώς και R Fasold The Sociolinguistics of Society Introduction to Sociolinguistics τόmicro 1 Oxford Blackwell 1984 Κεφ 2 34-60

- 17 -

κυπριακή είναι γνωστές στο microεγαλύτερο τmicroήmicroα του πληθυσmicroού Είναι ίσως χρήσιmicroο να παρατηρήσουmicroε εδώ ότι η αmicroφιγλωσσία δεν χαρακτήριζε τη διmicroορφία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος όπου microόνο ένα σχετικά microικρό κοmicromicroάτι του πληθυσmicroού γνώριζε και χρησιmicroοποιούσε την καθαρεύουσα όπως φανερώνει και η ύπαρξη γλωσσικών διαmicroεσολαβητών κάθε είδους [917] από αυτούς που αναλάmicroβαναν να συmicroπληρώσουν τις αιτήσεις στα υπουργεία microέχρι τον γραmicromicroατικό του χωριού

Μία ακόmicroη διαφορά της κυπριακής περίπτωσης από τις περιπτώσεις κοινής-microε-διάλεκτο στην Ελλάδα και αλλού είναι ότι κατά τα φαινόmicroενα η προφορική χρήση έχει δηmicroιουργήσει ιδίως στα αστικά κέντρα microια κ υ π ρ ι α κ ή κ ο ι ν ή δηλ microια microέση ποικιλία που διαφοροποιείται από τα τοπικά ιδιώmicroατα ενσωmicroατώνοντας ταυτοχρόνως σηmicroαντικές επιδράσεις της κοινής νέας ελληνικής Είναι σηmicroαντικό ότι microια κάποια microορφή αυτής της ποικιλίας γράφεται έστω κι αν γράφεται για ν ακούγεται microόνον όπως συmicroβαίνει microε το κυπριώτικο σκετς στο ραδιόφωνο ή εσχάτως microε τα διάφορα τηλεοπτικά σίριαλ τα οποία έχουν πια αστική θεmicroατογραφία26 [918]

26 Η κυπριακή κοινή αποτελεί ερευνητική υπόθεση την οποία πρώτος διατύπωσε ο B

Newton Για microια πρώτη προσέγγιση στη φωνολογία της κυπριακής κοινής βλ B Newton Stylistic levels in Cypriot Greek όπ Την υπόθεση για την ύπαρξη κυπριακής κοινής δέχονται τώρα και άλλοι συνάδελφοι πβ Ά Παναγιώτου-Τριανταφυλλοπούλου Η Νεοελληνική στη σύγχρονη Κύπρο στο Συνέδριο για την ελληνική γλώσσα 1976-1996 Είκοσι χρόνια από την καθιέρωση της Νεοελληνικής (∆ηmicroοτικής) ως επίσηmicroης γλώσσας (Πρακτικά συνεδρίου Αθήνα 2911-1121996) Αθήνα 1999 σ 283middot η Παναγιώτου-Τριανταφυλλοπούλου όmicroως microοιάζει ν αγνοεί τις εργασίες του Newton και microάλλον αντιλαmicroβάνεται την κυπριακή κοινή microε πολύ στενό τρόπο ως απόκλιση του κυπριακού γ ρ α π τ ο ύ λόγου από τον γραπτό λόγο της νεοελληνικής H υπόθεση της κυπριακής κοινής ως σταθεροποιηmicroένου υφολογικού επιπέδου (stylistic level) αντιτίθεται κυρίως στη θεωρία της καθολικής υποχώρησης ή θανάτου της διαλέκτου Για υποχώρηση της κυπριακής εν γένει κάνει λόγο σε σειρά νεότερων microελετών της η Αγγελική Μαλικούτη-Drachman ∆ιαλεκτικός λόγος Μια microορφή ετερότητας που χάνεται στο Ισχυρές-Ασθενείς γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ενωση Όψεις του γλωσσικού ηγεmicroονισmicroού (Πρακτικά ηmicroερίδας Θεσσαλονίκη 2541996) Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 1996 107-119 Φαινόmicroενα δανεισmicroού και συρρίκνωσης του διαλεκτικού λόγου στο Ισχυρές-Ασθενείς γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ενωση Όψεις του γλωσσικού ηγεmicroονισmicroού (Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου Θεσσαλονίκη 26-2831997) Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 1999 τόmicro Β 533-542 Παρατηρήσεις σε διαλεκτικές υποχωρήσεις της Κυπριακής στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 20ής ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (23-2541999) 292-302 Συρρίκνωση διαλεκτικών συστηmicroάτων αδηmicroοσίευτη εργασία Τα φαινόmicroενα υποχώρησης της κυπριακής που καταγράφει η Μαλικούτη-Drachman αφορούν στην αντικατάσταση χαρακτηριστικών φθόγγων της διαλέκτου στην αλλοίωση του συλλαβικού συστήmicroατος καθώς και των κανόνων κλιτικού τονισmicroού στη laquomicroείξηraquo των κανόνων σχηmicroατισmicroού των υποκοριστικών κά Οι επισήmicroανσεις της κάθε άλλο παρά ασύmicroβατες είναι microε το microοντέλο διmicroορφίας που εισηγείται ο Ferguson βλ παρακάτω σηmicro 42 Παραmicroένει πάντως προς διερεύνηση το ερώτηmicroα εάν αυτά τα φαινόmicroενα laquoυποχώρησηςraquo είναι καθολικά ή σύmicroφωνα microε την υπόθεσή microας συναντώνται microόνο στα συγκεχυmicroένα οπωσδήποτε όρια του ενδιάmicroεσου αυτού υφολογικού επιπέδου της κυπριακής κοινής microε την κοινή νεοελληνική

- 18 -

Βέβαια ότι ονοmicroάσαmicroε πεδία χρήσης τα οποία όπως είδαmicroε microοιράζονται η κοινή και η κυπριακή δεν ορίζονται ανεξάρτητα από τη γλώσσα της οποίας εκάστοτε γίνεται χρήση Η κοινωνιογλωσσική θεωρία των πεδίων (domains) χαρακτηρίζεται από microια microάλλον στατική αντίληψη της γλωσσικής χρήσης Αλλά ας microη θεωρητικολογήσουmicroε Αρκεί ν αντιληφθούmicroε πως τα πεδία αυτά microπορεί εν microέρει να τα ορίσει ο ίδιος ο οmicroιλητής α ν ά λ ο γ α micro ε τ η χ ρ ή σ η που θα κάνει της κοινής ή της κυπριακής Ακολούθως η αίσθηση της επισηmicroότητας ή της τυπικότητας microιας περίστασης δεν είναι κάτι απολύτως δεδοmicroένο στο οποίο ο οmicroιλητής καλείται να προσαρmicroοσθεί αλλά κάτι που ο ίδιος ο οmicroιλητής microπορεί εν microέρει να προκαλέσει microε τη γλωσσική του συmicroπεριφορά φορτίζοντας ή αποφορτίζοντας αναλόγως microια περίσταση επικοινωνίας ∆εν προσαρmicroόζεται microόνο ο οmicroιλητής στην περίσταση αλλά και η περίσταση στον οmicroιλητή Για το λόγο αυτό σηmicroασία εδώ έχει η συλλογική αίσθηση στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή Έτσι η αδιάκριτη χρήση της κοινής microπορεί να προκαλέσει την αίσθηση της εκζήτησης ότι ο οmicroιλητής καλαmicroαρίζει ή ελληνικουρίζει θα πούmicroε ότι κάποιος καλαmicroαρίζει όταν microιλάει την κοινή και εκεί που δεν πρέπει όχι όταν τη microιλάει εκεί που πρέπει ενώ η αδιάκριτη χρήση της κυπριακής microπορεί να δώσει την αίσθηση έλλειψης σοβαρότητας ανωριmicroότητας του φαιδρού κλπ

∆ύο λοιπόν τα κρατούmicroενα κοινή και διάλεκτος βρίσκονται στην Κύπρο σε σχέση γλωσσικής διmicroορφίας Υπενθυmicroίζω και την αρχική microας παρατήρηση το πρώτο κρατούmicroενο ο προσδιορισmicroός της ετερονοmicroίας είναι ώς ένα βαθmicroό ζήτηmicroα ιδεολογικό

Αυτές τις δύο ιδέες microπορούmicroε τώρα να τις συνδυάσουmicroε εξετάζοντας το microόνο ζήτηmicroα που έχουmicroε παραλείψει το ζήτηmicroα του κύρους δηλ που απολαmicroβάνει η κάθε ποικιλία υψηλή και χαmicroηλή κοινή και διάλεκτος (κριτήριο 6)

24 Γλωσσικό κύρος Ήδη απ όσα έχουν προηγηθεί γίνεται φανερό ότι διαφορετική [919] αίσθηση του κύρους συνδέεται microε κάθε microια από τις δύο ποικιλίες Οι σχετικές έρευνες το επιβεβαιώνουν

Η στατιστική έρευνα της Lydia Sciriha27 δείχνει κατ αρχάς ότι οι οmicroιλητές έ χ ο υ ν την αίσθηση της διαφοράς ως προς τα πεδία χρήσης κοινής και διαλέκτουmiddot η κοινή στην αντίληψή τους συνδέεται microε τυπικότητα και

Περιοριζόmicroαστε να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι η ύπαρξη πολυτυπιών αποτελεί ισχυρή ένδειξη υφολογικής διαστρωmicroάτωσης και λειτουργικής διαφοροποίησης microάλλον παρά γενικής υποχώρησης

27 A Question of Identity Language Use in Cyprus Λευκωσία Intercollege Press 1996middot πβ της ιδίας The Interplay of Language and Identity in Cyprus The Cyprus Review 72 (1995) 7-34

- 19 -

απόσταση28 ενώ οι οmicroιλητές φαίνεται ν αντιλαmicroβάνονται την κυπριακή ως σύmicroβολο microιας στεγανής υπο-κουλτούρας (cul-de-sac subculture)29 Παρ όλο που δηλώνουν περήφανοι να χρησιmicroοποιούν τη διάλεκτο την οποία αντιλαmicroβάνονται ως δική τους φυσική ζωντανή γλώσσα σε αντίθεση microε την προσποιητή και τεχνητή κοινή θεωρούν ότι η διάλεκτος παρακmicroάζει Την κοινή την εκτιmicroούν για τις εργαλειακές της αρετές30 η χρήση της είναι microέσον κοινωνικής ανόδου και καταξίωσης αφού εξασφαλίζει επιτυχία στο εκπαιδευτικό σύστηmicroα και προσπορίζει κοινωνικό κύρος είναι τυποποιηmicroένη και αποτελεί το κυριότερο microέσον για την επαφή των Κυπρίων microε την Ελλάδα31 [920]

Η πειραmicroατική microελέτη του Αντρέα Παπαπαύλου32 για τη διαπίστωση στερεότυπων αντιλήψεων σχετικά microε τη χρήση της κοινής και της διαλέκτου δείχνει ότι οι Κύπριοι οmicroιλητές θεωρούν αυτούς που microιλούν την κοινή περισσότερο ελκυστικούς φιλόδοξους έξυπνους ενδιαφέροντες microοντέρνους φερέγγυους 28 A Question of Identity 80

29 Όπ 88

30 Όπ 102

31 Η συγγραφέας ισχυρίζεται ότι οι Κύπριοι αισθάνονται ένα σύνδροmicroο προδοσίας απέναντι στους Ελληνες που εκφράζεται και σε σχέση microε την κοινή νεοελληνική γλώσσα οι Κύπριοι αισθάνονται κατά βάθος προδοmicroένοι από την Ελλάδα που θεωρούν ότι ευθύνεται έmicromicroεσα έστω για το κυπριακό πρόβληmicroα (όπ 101) Η συmicroπλεγmicroατική στάση τους απέναντι στην κοινή νέα ελληνική αντανακλά την ανάγκη αποστασιοποίησης και αναζήτησης της δικής τους ξεχωριστής πολιτιστικής ταυτότητας Παρόmicroοιες απόψεις εκφράζει και ο Υ Ιoannou Language Politics and Identity An analysis of the Cypriot Dilemma The Cyprus Review 31 (1991) 15-41middot πβ Γ Η Ιωάννου Μια ιδεολογική θεώρηση του γλωσσικού microας προβλήmicroατος Λευκωσία 1988 Όmicroως αυτός ο συνδυασmicroός πολιτικών κριτηρίων microε ψυχολογικού τύπου αιτιολογήσεις microάς φαίνεται αντιφατικός και βεβιασmicroένος Σε καταστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση της κοινωνικής σηmicroασίας που αποδίδεται στη microια ή στην άλλη γλωσσική microορφή όπως άλλωστε περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση και στην ίδια τη γλωσσική χρήση Καθώς το επισηmicroαίνει η Sciriha η γλωσσική χρήση επηρεάζεται σηmicroαντικά από παράγοντες όπως είναι η ηλικία και το φύλο του οmicroιλητή η κοινωνική του θέση η εκπαίδευση και ο τόπος διαmicroονής του θα προσθέταmicroε το θέmicroα της οmicroιλίας και το είδος των συνοmicroιλητών του Κατά συνέπεια το σύνδροmicroο προδοσίας δεν αιτιολογεί την ύπαρξη διmicroορφίαςmiddot απεναντίας η διmicroορφία δίνει διέξοδο σε ψυχολογικά συmicroπλέγmicroατα αυτού του τύπου αν υποτεθεί ότι υπάρχουν Άλλωστε η microελέτη της Sciriha δεν καταγράφει την πραγmicroατική γλωσσική χρήση αλλά τη γλωσσική χρήση όπως γίνεται αντιληπτή από τους οmicroιλητές Η συγγραφέας δεν κάθεται ν ακούσει τι λένε οι Κύπριοι οmicroιλητές ρωτάει να της πουν (η έρευνα διεκπεραιώθηκε microε ερωτηmicroατολόγιο) Καταγράφει microε άλλα λόγια τι οι ίδιοι οι οmicroιλητές νοmicroίζουν γι αυτά που λένε Στο χάσmicroα ανάmicroεσα στη γλωσσική πραγmicroατικότητα και στον τρόπο που γίνεται αντιληπτή ενδέχεται να παρεmicroβάλλεται η ιδεολογία όχι microόνο των οmicroιλητών αλλά και της ερευνήτριας

32 Attitudes towards the Greek Cypriot Dialect Sociocultural Implications International Journal of the Sociology of Language 134 (1998) 15-28 Ο Παπαπαύλου χρησιmicroοποιεί τη microέθοδο των εναρmicroονισmicroένων αmicroφιέσεων (matched-guise technique)middot θα microπορούσαmicroε λοιπόν να πούmicroε ότι η microελέτη του επιβεβαιώνει πειραmicroατικά τα πορίσmicroατα της Sciriha για τη διαφορά κύρους microεταξύ των δύο ποικιλιών

- 20 -

ευχάριστους microορφωmicroένους αλλά όχι περισσότερο ειλικρινείς φιλικούς ευγενικούς ούτε microε περισσότερο χιούmicroορ Ανειλικρίνεια λοιπόν και έλλειψη χιούmicroορ σύmicroφωνα microε τις στερεότυπες αντιλήψεις χαρακτηρίζει τους καλαmicroαρίζοντες

Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η διδακτορική διατριβή της Μαριλένας Καρυολαίmicroου33 η οποία συστηmicroατικά αποδελτιώνει και ταξινοmicroεί τις απόψεις που microε επιστολές και επιφυλλίδες εκφράζονται από το 1985 στον κυπριακό Τύπο για ζητήmicroατα γλώσσας Η microελέτη της Καρυολαίmicroου έχει προφανή πλεονεκτήmicroατα δεν αρκείται στην καταγραφή microιας διαφοράς στο κύρος που οι οmicroιλητές αποδίδουν στη microια ή την άλλη ποικιλία αλλά καταγράφει και στοιχεία της γνωστικής στάσης των οmicroιλητών τουλάχιστον microιας σηmicroαντικής τους microερίδαςmiddot καταγράφει δηλαδή τον ίδιο τον τρόπο που οι οmicroιλητές [921] αιτιολογούν τη διχοτόmicroηση της γλωσσικής τους χρήσης

Η Καρυολαίmicroου διαπιστώνει ότι στην πλειονότητά τους οι επιστολογράφοι και επιφυλλιδογράφοι στον κυπριακό Τύπο στιγmicroατίζουν την κυπριακή διάλεκτο θεωρώντας την υπεύθυνη για την υποτιθέmicroενη γλωσσική υστέρησηαδυναmicroία των Κυπρίων να εκφραστούν σωστά microε καλά ελληνικά ιδιαίτερα στις πιο επίσηmicroεςτυπικές περιστάσεις επικοινωνίας Η κυπριακή34 θεωρείται ανασταλτικός παράγοντας στην εκmicroάθηση της πανελλήνιας γλώσσας35 Οι αντιλήψεις αυτές που παρουσιάζονται microε τις συνήθεις κινδυνολογικές υπερβολές αποτελούν έκφραση microιας ι δ ε ο λ ο γ ί α ς π ρ ο ά σ π ι σ η ς τ η ς

33 La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque διδακτορική διατριβή Universiteacute Paris

V - Reneacute Descartes Πορίσmicroατα της διδακτορικής της διατριβής η συγγραφέας έχει ανακοινώσει σε πολλές microελέτες της laquoStatut de fait et statut subjectif Quelques remarques agrave propos de la communauteacute sociolinguistique chyprioteraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 12ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1992 255-269middot laquoΜεταγλωσσικά σχόλια και γλωσσικές στάσειςraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 14ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1993 459-473middot Linguistic Attitudes and Metalinguistic Discourse An Investigation in the Cypriot Press Themes in Greek Linguistics Papers from the First International Conference on Greek Linguistics επιmicro I Philippaki-Warburton K Nikolaidis amp M Sifianou Amsterdam Benjamins 1994 253-259 laquoΛαϊκή γλωσσολογία στα microέσα microαζικής ενηmicroέρωσης Προϋποθέσεις και microηχανισmicroοίraquo στο ∆ηmicroοσιογραφία και γλώσσα - Πρακτικά συνεδρίου (15-16 Απριλίου 2000) επιmicro Π Μπουκάλας amp Σπ Μοσχονάς Αθήνα Μορφωτικό Ίδρυmicroα της ΕΣΗΕΑ 2001 71-83

34 Ή αγγλοελληνοκυπριακή όπως microε περισσή υπερβολή χαρακτηρίζουν τη διάλεκτο ορισmicroένοιmiddot βλ Σ Παύλου Η καταπίεση της ελληνικής γλώσσας στην Κύπρο Αθήνα εκδ Πενταδάκτυλος 1990 33

35 Karyolaimou La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque όπ 303

- 21 -

κ ο ι ν ή ς προάσπισης δηλ της τυποποιηmicroένης-πρότυπης ποικιλίας36 Εκκινούν από ένα στοιχειώδες συλλογιστικό σχήmicroα που κατ αρχήν ξεχωρίζει ένα εσωτερικό τη γλώσσα Μας από ένα εξωτερικό τη γλώσσα Τους Αυτό το εξωτερικό εκπροσωπείται συνήθως στις microέρες microας από την αγγλικήmiddot αυτή είναι ο αναγνωρισmicroένος εχθρός της γλώσσας Μας Σύmicroφωνα microε αυτή τη νοοτροπία το εσωτερικό η γλώσσα Μας γίνεται αντιληπτό ως κάτι ενιαίο οmicroοιογενές απαράλλαχτο αναλλοίωτο Η γλώσσα Μας παντού και πάντα ίδια χωρίς κοινωνική γεωγραφική ιστορική διαφοροποίηση (Εξού και η πρακτική του κ α θ α ρ ι σ micro ο ύ η αντίληψη δηλ ότι η γλώσσα πρέπει να microένει καθαρή από ε ξ ω τ ε ρ ι κ έ ς επιδράσεις)

Από την άποψη αυτή έχει ενδιαφέρον αν η κυπριακή τοποθετείται στο εσωτερικό ή στο εξωτερικό αν ανήκει στη γλώσσα Μας ή στη γλώσσα Τους Στο σηmicroείο αυτό οι παρατηρήσεις της Καρυολαίmicroου αποκτούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον

Κυπριακή ποικιλία και αγγλική γλώσσα θεωρούνται άρρηκτα συνδεδεmicroένες αφού τα εκφραστικά κενά που δηmicroιουργεί η χρησιmicroοποίηση της πρώτης οδηγούν αναπόφευκτα σε χρήση των λεξικών πόρων της δεύτερης Με άλλα λόγια η κυπριακή ποικιλία εmicroφανίζεται ως η κερκόπορτα από την οποία εισβάλλουν οι αγγλικές δάνειες λέξεις για να κατακλύσουν τη microητρική γλώσσα την ελληνική37

[922] Η κυπριακή λοιπόν σύmicroφωνα microε αυτές τις αντιλήψεις βρίσκεται εκτός Άλλο η γλώσσα Μας και άλλο η κυπριακή Η κυπριακή τοποθετείται microαζί microε τα αγγλικά microάλλον ή microαζί microε τα τούρκικα σύmicroφωνα microε ορισmicroένους παρά microαζί microε τα ελληνικά

∆εν υπάρχει λόγος να χρονοτριβούmicroε προσπαθώντας ν ανασκευάσουmicroε τέτοιες απόψεις που είναι εντελώς αστήριχτες από γλωσσολογική άποψη Στην εκτίmicroηση για τη διάδοση της αγγλικής στην Κύπρο υπάρχει microια καλλιεργηmicroένη υπερβολή Όλοι οι Κύπριοι υποτίθεται γνωρίζουν τα αγγλικά και καθώς λέγεται τα χρησιmicroοποιούν σε βάρος της ελληνικής κοινής και διαλέκτου παντού στα σχολεία στις δηmicroόσιες υπηρεσίες στις καθηmicroερινές συναναστροφές ∆εν 36 Βλ σχετικά Ρ ∆ελβερούδη και Σπ Μοσχονά Ο καθαρισmicroός της γλώσσας και η γλώσσα του

καθαρισmicroού Σύγχρονα Θέmicroατα 62 (1997) 79-91

37 Απόσπασmicroα από αδηmicroοσίευτη οmicroιλία στο Πανεπιστήmicroιο Κύπρου microε τίτλο Εσείς microιλάτε σωστά ελληνικά (15-4-1996)middot για παραθέmicroατα που επιβεβαιώνουν αυτή την εκτίmicroηση βλ La communauteacute όπ 266-269 273-277 302-308 passim Στα Πορίσmicroατα του laquoΣυmicroποσίου για την Ελληνική Γλώσσα σήmicroερα στην Κύπροraquo (24-25101992) επισηmicroαίνεται χαρακτηριστικά laquoΣτην Κύπρο ενεδρεύει ο κυπροκεντρισmicroός που προωθεί τον εξαγγλισmicroό της κυπριακής κοινωνίας σε πολλά επίπεδα Πρέπει να αντιmicroετωπισθούν οι έντονες τάσεις κυπροποίησης της κοινωνίας και της Ιστορίας και να διακοπεί κάθε προσπάθεια αποξένωσης του κυπριακού ελληνισmicroού από τον υπόλοιπο ελληνισmicroόraquo (Ελλάδος φθόγγον χέουσα επιmicro Μ Χριστοδούλου Λευκωσία Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου 1993 199)

- 22 -

προσβάλλει ελπίζω τη γλωσσοmicroάθεια των Κυπρίων η επισήmicroανση ότι η εικόνα αυτή απέχει πολύ από την πραγmicroατικότητα Είναι γεγονός ότι η αγγλική χρησιmicroοποιείται σχεδόν αναγκαστικά σε ορισmicroένα πεδία χρήσης όπως της νοmicroοθεσίας και της (ανώτατης) εκπαίδευσης 38 αλλά ακόmicroα και στα πεδία αυτά η χρήση της δεν είναι δεν είναι πια αποκλειστική Και οι επιδράσεις που έχει δεχτεί η κυπριακή [923] διάλεκτος από την αγγλική γλώσσα δεν είναι πολύ microεγαλύτερες από τις επιδράσεις που η διεθνής αυτή γλώσσα επικοινωνίας ασκεί σήmicroερα σε όλες τις γλώσσες και - διαλέκτους

Το θεωρητικό σχήmicroα που έχουmicroε υιοθετήσει microάς επιτρέπει να εξηγήσουmicroε αυτή την υπερβολή σχετικά microε τις επιδράσεις της αγγλικής Η ταύτιση κυπριακής και αγγλικής η συντριπτική επίδραση που υποτίθεται πως η δεύτερη ασκεί στην πρώτη είναι απλώς microια κίνηση στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου συλλογιστικού σχήmicroατος σκοπός της οποίας είναι ακριβώς η microείωση του κύρους της διαλέκτου αφού η διάλεκτος microπορεί πλέον ως κυπροαγγλική ή ως αγγλοκυπριακή πολύ πιο εύκολα να τοποθετείται ε κ τ ό ς έξω από το πλαίσιο της ελληνικής γλώσσας της κ ο ι ν ή ς γλώσσας

3 Η υπερβολή της αυτονοmicroίας Το ερώτηmicroα που microένει να microας απασχολήσει για την ολοκλήρωση του επιχειρήmicroατός microας είναι πώς η σχέση της γλωσσικής διmicroορφίας η οποία όπως είδαmicroε είναι microια σχέση κατ αρχάς συmicroπληρωmicroατική κοινή και διάλεκτος συmicroπληρώνουν η microία την άλλη στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου γλωσσικού καταmicroερισmicroού πώς αυτή η συmicroπληρωmicroατική σχέση καταλήγει σε επίπεδο κύρους στο επίπεδο των αντιλήψεων ή της ιδεολογίας να εκφράζεται ως σχέση αντίθεσης να εκφράζεται ανταγωνιστικά

Η συλλογική αίσθηση και οι αντιλήψεις γύρω από αυτήν ότι η microία ποικιλία είναι εντός η κοινή νέα ελληνική είναι εντός η άλλη είναι εκτός η κυπριακή

38 Κατά το 1995-96 περίπου 48 των Κυπρίων σπούδαζαν σε αγγλόφωνα πανεπιστήmicroια 28

στην Αγγλία και 197 στις ΗΠΑ Επιπλέον το 57 περίπου όσων φοιτούσαν σε διάφορα ανώτερα ιδρύmicroατα στην Κύπρο είχαν ως γλώσσα διδασκαλίας την αγγλική Τα ποσοστά αυτά ίσως έχουν microειωθεί κάπως microε την ίδρυση του ελληνόφωνου Πανεπιστηmicroίου Κύπρου (1992) Όσον αφορά στη γλώσσα της νοmicroοθεσίας το άρθρο 189 του Κυπριακού Συντάγmicroατος (1960) όριζε περίοδο 5 ετών για τη microετάφραση των νόmicroων στα ελληνικάmiddot η προθεσmicroία αυτή όmicroως παρατάθηκε επ αόριστον microε το Νόmicroο 511965 Αντλώ τα στοιχεία αυτά από την αδηmicroοσίευτη εργασία της ΜΚαρυολαίmicroου From linguistic liberalism to legal regulation Τhe Greek language in Cyprusmiddot βλ Επίσης La communauteacute 142- 154 Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι ακόmicroα και περιγραφές που διεκτραγωδούν τη χρήση της αγγλικής επικαλούνται το γεγονός ότι πολλοί Κύπριοι δεν ξέρουν αγγλικάmiddot βλ Σ Παύλου όπ 23 κε 43 κε Για επιδράσεις της Αγγλικής στην Κυπριακή διάλεκτο βλ A N Papapavlou Language Contact and Lexical Borrowing in the Greek Cypriot Dialect Sociolinguistic and Cultural Implications Athens Grivas 1994

- 23 -

είναι εκτός δεν είναι παρά η ι δ ε ο λ ο γ ί α τ η ς α υ τ ο ν ο micro ί α ς στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή της εργασίας microας Το αυτονόητο της αυτονοmicroίας της κοινής δηmicroιουργεί σε συνθήκες γλωσσικής διmicroορφίας του τύπου κοινής-διαλέκτου το κάθε άλλο παρά αυτονόητο της αυτονοmicroίας της διαλέκτουmiddot η αυτονοmicroία της κοινής νέας ελληνικής δίνει την εντύπωση αυτονοmicroίας της κυπριακής διαλέκτου από την οποία διακρίνεται στη χρήση Έτσι κάθε προσπάθεια υπεράσπισης της κυπριακής στο πλαίσιο microιας ούτως ή άλλως υπαρκτής γλωσσικής διmicroορφίας εκλαmicroβάνεται ως απόπειρα αυτονόmicroησης της κυπριακής Γράφει σχετικά ο Κύπριος γλωσσολόγος Μενέλαος Χριστοδούλου

Η κυπριακή διάλεκτος προβάλλεται σήmicroερον κοινωνικώς εν Κύπρω ως ανωτέρα και αυτής της κοινής γλώσσης (28-8-90)

[924] Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος ήτις έmicroενε πριν εις τα λαϊκά στρώmicroατα ανήλθεν εις την νέαν κυπριακήν κοινωνίαν Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος όπως χρησιmicroοποιούσιν αυτήν οι Κύπριοι αρχίζει να λειτουργεί ως γλώσσα (23-1-92)39

Και δεν είναι τυχαίο ότι ο Γεώργιος Μπαmicroπινιώτης ξεκινά την οmicroιλία του για την Ελληνική γλώσσα στην Κύπρο σήmicroερα (1993) αντικρούοντας εκείνους που θέτουν ζήτηmicroα χρήσης της κυπριακής διαλέκτου ως επίσηmicroης γραπτής και προφορικής γλώσσας40 πολεmicroώντας δηλ ανεmicroόmicroυλους Εξ όσων γνωρίζω ουδείς ούτε καν ο Νεοκυπριακός Σύνδεσmicroος δεν έχει θέσει επισήmicroως τέτοιο ζήτηmicroα41

39 Αντλώ τα παραθέmicroατα από την Καρυολαίmicroου La communautegrave sociolinguistique Chypriote

Grecque όπ σσ 306-307 αλλά τα αποκαθιστώ στην αρχική τους microορφήmiddot για microια νεότερη έκφραση αυτής της αντίληψης βλ Μ Χριστοδούλου Η επίσηmicroος γλώσσα των Κυπρίων Ο Φιλελεύθερος 7-4-97 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η οmicroιλία του Μ Χριστοδούλου Κοινή γλώσσα και διάλεκτος στο Η διχόνοια η ελληνική γλώσσα και η κυπριακή διάλεκτος (∆ιαλέξεις Λαϊκού Πανεπιστηmicroίου 5) Λευκωσία ∆ήmicroος Λευκωσίας 1997 247-275 όπου έmicromicroεσα οmicroολογείται η αποτυχία των προσπαθειών του Κύπριου γλωσσολόγου για στήριξη της κοινής γλώσσας σε βάρος της διαλέκτου

40 Ελλάδος φθόγγον χέουσα όπ 4

41 Υπάρχουν microόνο υποψίες αναφοράς στην κυπριακή ως ανεξάρτητη γλώσσα Βλ λχ Α Πόλλις laquoΜακροπρόθεσmicroες προοπτικές επιβίωσης της Κυπριακής ∆ηmicroοκρατίαςraquo ∆ιαστάσεις των Ελληνοτουρκικών σχέσεων Αιγαίο-Κύπρος Επιστηmicroονικό Συmicroπόσιο του Ιρδύmicroατος Μεσογειακών Μελετών Αθήνα Ίδρυmicroα Μεσογειακών Μελετών 1986 105 laquoΗ κυπριακή γλώσσα η ιστορική παράδοση και κουλτούρα microπορεί να θεωρηθούν ως στοιχεία της κυπριακής κοινωνικής πραγmicroατικότητας στα οποία microπορεί να βασιστεί microια κυπριακή συνείδηση και στη συνέχεια microια κυπριακή εθνότηταraquo Πβ επίσης Α Παναγιώτου laquoΤο χαmicroόγελο της στετέςraquo εφ Χαραυγή (10-2-1994 και 17-2-1994) Πρέπει να σηmicroειώσουmicroε πάντως ότι microε την καχυποψία που έχει δηmicroιουργήσει η στάση ενίσχυσης της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο κάθε συmicroπαθητική αναφορά στη διάλεκτο αξιολογείται ως προσπάθεια αυτονόmicroησής της Σχετικά microε τη διάδοση του κυπριωτισmicroού (προϋπόθεση για την ύπαρξη του οποίου είναι να παραmicroένει σε λανθάνουσα κατάσταση) στο επίπεδο της νοοτροπίας microάλλον παρά της ιδεολογίας βλ C V Mavratsas National identity and

- 24 -

Αυτό που ισχυρίζοmicroαι λοιπόν είναι ότι η προάσπιση της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο η αντίληψη ότι η κοινή πρέπει να έχει γενικευmicroένη χρήση πέρα και έξω από το πλαίσιο της διmicroορφίας στο οποίο εντάσσεται microαζί microε την κυπριακή η ενοποιητική αντίληψη της κοινής αυτή είναι που γεννάει την αντίληψη ότι η κυπριακή είναι ή θέλει να είναι microια ξεχωριστή γλώσσα την αντίληψη [925] δηλ της αυτονόmicroησης της κυπριακής από την κοινή Επαναλαmicroβάνω η ε ν ο π ο ι η τ ι κ ή α ν τ ί λ η ψ η τ η ς κ ο ι ν ή ς ε ί ν α ι α υ τ ή π ο υ χ ρ η σ ι micro ο π ο ι ε ί ω ς π ρ ό σ χ η micro α τ η ν α ξ ί ω σ η α υ τ ο ν ό micro η σ η ς τ η ς κ υ π ρ ι α κ ή ς αφού εκ των πραγmicroάτων σε περιστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας η διάλεκτος δεν microπορεί να λειτουργήσει αυτόνοmicroα

4 Η δηmicroοτική ως καθαρεύουσα Τα ίδια κριτήρια microε τα οποία αναγνωρίζουmicroε την καθαρεύουσα ως υψηλή και τη δηmicroοτική ως χαmicroηλή ποικιλία του ελληνικού γλωσσικού ζητήmicroατος microάς επέτρεψαν στην Κύπρο να αναγνωρίσουmicroε τη δηmicroοτική ή microάλλον τη νόmicroιmicroη κληρονόmicroο της την κοινή νεοελληνική ως υψηλή ποικιλία ένα είδος καθαρεύουσας microια γλώσσα που ακόmicroη κι αν δεν θεωρηθεί τεχνητή δεν είναι πάντως φυσική γλώσσα κανενός Κυπρίου

Η δυνατότητα της δηmicroοτικής να παίζει το ρόλο microιας υψηλής ποικιλίας δεν είναι παρά η δυνατότητα που επίmicroονα και για πολλά χρόνια διεκδίκησε ο δηmicroοτικισmicroός είναι η δυνατότητα που διεκδικεί κάθε κοινή τυποποιηmicroένη γλώσσα στο microέτρο που η κοινή γλώσσα είναι και γλώσσα και πρότυπο είναι microια διάλεκτος microεταξύ ίσων ίσως λίγο πιο ίση από τις άλλες είναι όmicroως και ο κανόνας που κρίνει τις άλλες διαλέκτους και microε τον οποίο χωρίζουmicroε αυτό που είναι σωστό από αυτό που είναι λάθος και ταυτοχρόνως αυτό που είναι όλων από αυτό που είναι λίγων Στην Κύπρο η κοινή γλώσσα η γλώσσα όλων αναγκάζεται να συνυπάρχει microε microία από τις διαλέκτους microια γλώσσα λίγων την οποία χρειάστηκε να αποκλείσει για να οριστεί ακριβώς ως πρότυπο πέρα και πάνω από διαλέκτους

Βέβαια αυτή τη γλώσσα-πρότυπο αυτή την επίσηmicroη καθαρεουσιάνικη δηmicroοτική ή microάλλον αυτή τη δηmicroώδη καθαρεύουσα θα τη microάθουν και θα τη χρησιmicroοποιούν microε ελάχιστες αποκλίσεις όλοι οι Κύπριοι και κατά τούτο όπως είδαmicroε η υψηλή ποικιλία στην Κύπρο διαφέρει από την καθαρεύουσα του γλωσσικού ζητήmicroατος ∆εν υπήρχε αmicroφιγλωσσία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος Στην Κύπρο ανάmicroεσα σ αυτόν που δεν ξέρει και σ αυτόν που ξέρει την υψηλή γλώσσα δεν θα microεσολαβήσει ο αιτησιογράφος ή ο γραmicromicroατικός του χωριού θα microεσολαβήσει ο εκπαιδευτικός του δηmicroόσιου σχολείου

consciousness in everyday life towards a sociology of knowledge of Greek-Cypriot nationalism Nations and Nationalism 5(1) 1999 91-104

- 25 -

[926] Μπορούmicroε όmicroως να microιλάmicroε για γλωσσικό ζήτηmicroα στην Κύπρο

Μια κατάσταση διγλωσσίας όπως την ορίσαmicroε microπορεί να θεωρείται εντελώς φυσιολογική και να microη γεννά γλωσσικό ζήτηmicroα Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε όταν οι συνθήκες της διγλωσσίας (διmicroορφίας) γίνονται αντιληπτές από microια ικανή microερίδα του πληθυσmicroού ως συνθήκες προς διαπραγmicroάτευση και αντιπαράθεση Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε λοιπόν όταν δύο ακόmicroη συνθήκες ισχύουν

1 Οι πνευmicroατικές ελίτ της δίγλωσσης κοινότητας αντιλαmicroβάνονται τη σχέση ανάmicroεσα στις δύο γλωσσικές ποικιλίες ως σχέση όχι συmicroπληρωmicroατική αλλά αντιθετική προπαγανδίζουν την αντίληψη ότι η microία από τις δύο γλώσσες είναι καλύτερη σωστότερη ωραιότερη από την άλλη Εκφράζουν την αντίθεση αυτή microε εξωγλωσσικούς όρους microε όρους δηλαδή αισθητικούς ηθικούς κοινωνικοπολιτικούς ιδεολογικούς Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα υπάρχει όταν ακριβώς παύει να είναι στενά γλωσσικό όταν ιδεολογικοποιείται όταν γίνεται πεδίο παρέmicroβασης της microιας ή της άλλης κρατικής πολιτικής ανάλογα microε τις προσβάσεις της microιας ή της άλλης ελίτ στο κράτος και στην εκπαίδευση

2 Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα δεν νοείται επίσης χωρίς αγώνες για κυριαρχία Στη διάρκεια ενός γλωσσικού ζητήmicroατος η microία από τις δύο γλώσσες θα τείνει να κυριαρχήσει επί της άλλης διεκδικώντας microε όλο τον γλωσσικό και ιδεολογικό της εξοπλισmicroό τα πεδία χρήσης στα οποία η άλλη ειδικεύεται Αυτή η τάση κυριαρχίας microπορεί να ενισχύεται microε επίσηmicroη κρατική παρέmicroβαση (ή και microε επίσηmicroη έλλειψη παρέmicroβασης)

Στη σύντοmicroη αυτή εργασία δεν είχαmicroε τη δυνατότητα να εξετάσουmicroε εάν οι δύο αυτές πρόσθετες συνθήκες πληρούνται στην Κύπρο σήmicroερα ∆ιαπιστώσαmicroε όmicroως ότι η κοινή γλώσσα δεν είναι απλώς το κυριακάτικο ρούχο των Κυπρίων ∆εν συmicroπληρώνει απλώς τη λειτουργία της διαλέκτου αλλά εισάγει στη γλωσσική κοινότητα της Κύπρου microιαν αντίθεση προς τη διάλεκτο αντίθεση που υπονοmicroεύει την αρχική συmicroπληρωmicroατική τους σχέση και εκφράζεται ενίοτε microε όρους έντονα ιδεολογικούς

Στην Κύπρο σήmicroερα κυρίαρχο παραmicroένει το ιδεολογικό ρεύmicroα που προβάλλει και θέλει να επιβάλει τον ενοποιητικό ρόλο της κοινής νέας [927] ελληνικής Η κοινή στην Κύπρο δεσmicroεύει τη δηmicroόσια επίσηmicroη συλλογική έκφραση Από την καταξιωmicroένη αυτή θέση η ανάπτυξη microιας ιδεολογίας προάσπισης και επέκτασης των πεδίων χρήσης της κοινής microπορεί να οδηγήσει σταδιακά και στην οριστική επικράτησή της42 Ενδέχεται δηλαδή το laquoγλωσσικό ζήτηmicroαraquo της Κύπρου να λυθεί 42 Μοναδική περίπτωση για την οποία ο Ferguson προβλέπει καθιέρωση της υψηλής ποικιλίας

σε microια διmicroορφική κοινότητα είναι όταν η υψηλή αυτή ποικιλία είναι η κοινή γλώσσα και microιας άλλης γλωσσικής κοινότητας η οποία παρουσιάζεται να περιλαmicroβάνει την πρώτη (Ferguson Diglossia όπ 248)

- 26 -

προτού υπάρξει

Η ιδιόmicroορφη περίπτωση της Κύπρου επιβάλλει πάντως ορισmicroένες αλλαγές στις ιδεολογικές microας συνήθειες Αναγνωρίζουmicroε όλοι την κοινή νεοελληνική ως προϊόν τερmicroατισmicroού του γλωσσικού ζητήmicroατος στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο ως νόmicroιmicroη δηλαδή αν και microετριοπαθή κληρονόmicroο της πάλαι ποτέ χαmicroηλής ποικιλίας της δηmicroοτικής Αυτό το κληροδοτηmicroένο χαmicroηλό προφίλ της κοινής γλώσσας microάς εmicroποδίζει να την αναγνωρίσουmicroε ως υψηλή ποικιλία στη δίγλωσση Κύπρο να την αναγνωρίσουmicroε δηλαδή ως ποικιλία επιβεβληmicroένη και εν microέρει τεχνητή ως microία άλλη καθαρεύουσα

Ένα από τα σηmicroαντικότερα επιχειρήmicroατα των δηmicroοτικιστών εναντίον της καθαρεύουσας επικαλείται το αναmicroφισβήτητο γεγονός ότι η καθαρεύουσα σε όλες τις microορφές της ήταν πάντοτε microια γλώσσα τεχνητή που microπορεί να την έγραψαν πολλοί αλλά ποτέ κανένας δε τη microίλησε αντίθετα η δηmicroοτική ήταν και παρέmicroεινε γλώσσα απολύτως φυσική η γλώσσα του λαού γλώσσα όλων

Το ισχυρότατο αυτό επιχείρηmicroα εναντίον της καθαρεύουσας αποδεικνύεται microάλλον αδύναmicroο επιχείρηmicroα υπέρ της δηmicroοτικής Αν η καθαρεύουσα δεν ήταν πραγmicroατική γλώσσα η δηmicroοτική πάντως ήταν κ α ι γ λ ώ σ σ α κ α ι π ρ ό τ υ π ο το πρότυπο που κυριάρχησε στη διαδικασία τυποποίησης της γλώσσας που σήmicroερα ονοmicroάζουmicroε νεοελληνική ή κοινή νεοελληνική Το πρότυπο αυτό δεν microπορούσε παρά να είναι όφειλε να είναι τεχνητό (ή τεχνικό σύmicroφωνα microε την προσεκτικότερη διατύπωση του Μανόλη Τριανταφυλλίδη) [928] προκειmicroένου να ανταποκριθεί στις ανάγκες του δηmicroόσιου κυρίως βίου και του γραπτού κυρίως λόγου

Όρους όπως λαϊκή γλώσσα ζωντανή γλώσσα φυσική γλώσσα όλοι χαρακτηρισmicroοί που αποδόθηκαν στη δηmicroοτική πρέπει λοιπόν να microάθουmicroε να τους σκεφτόmicroαστε microε τρόπο λιγότερο απόλυτο Είναι όροι διαβαθmicroίσιmicroοι και σχετικοί δεν ορίζονται χωρίς τα αντίθετά τους Όπως ακριβώς οι όροι καθαρεύουσα και δηmicroοτική αν ο ένας αποτελεί αναχρονισmicroό αναχρονισmicroό αποτελεί και ο άλλος

Σήmicroερα θα microπορούσαmicroε ακόmicroη σχεδόν ταυτολογικά να ορίσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηmicroα στήριξης της δηmicroοτικής Σ αυτή την περίπτωση ας περιmicroένουmicroε απλώς να επεκταθεί η χρήση της κοινής γλώσσας εκεί όπου τώρα χρησιmicroοποιείται η διάλεκτος Θα ήταν αυτή microια δεύτερη νίκη της δηmicroοτικής η οριστική της νίκη Θα microπορούσαmicroε όmicroως να θεωρήσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηση υπεράσπισης της χαmicroηλής φυσικής ποικιλίας της λαϊκής γλώσσας Σ αυτή την περίπτωση θα πρέπει να φανταστούmicroε έναν δηmicroοτικισmicroό που θα αναλάmicroβανε να προασπίσει τη διάλεκτο από την επεκτατική εξάπλωση της ίδιας της δηmicroοτικής

- 8 -

βεβαίως δεν σηmicroαίνει απαραιτήτως ότι η [906] ελληνική διδάσκεται-και-microαθαίνεται και όχι microαθαίνεται-και-διδάσκεται όπως θα συmicroφωνούσαmicroε ότι συmicroβαίνει τουλάχιστον στα αστικά κέντρα της Ελλάδας Η περίπτωση της Κύπρου είναι διαφορετική από την περίπτωση των laquoελλαδικώνraquo αστικών κέντρων όπου από φυσικούς οmicroιλητές η κοινή microαθαίνεται microε φυσικό ανεπίγνωστο τρόπο αποκτάται

Στο σηmicroείο αυτό απαραίτητες είναι λίγες εξηγήσεις Μια κοινή γλώσσα microπορούmicroε ως γνωστόν να την εξετάσουmicroε συγχρόνως από δύο σκοπιές microε δύο τρόπους ως διάλεκτο κατ αρχάς και ως πρότυπο (standard) στη συνέχεια Κοινή ή πρότυπη ονοmicroάζουmicroε συνήθως τη γλώσσα που έχει αναχθεί σε πρότυπο

Στην Κύπρο η κοινή γίνεται κατ αρχάς γνωστή ως πρότυπο ως ένα σύνολο laquoοδηγιώνraquo για τη σωστή χρήση της ελληνικής εν γένει Στα αστικά κέντρα της Ελλάδας αντίθετα η κοινή γίνεται κατ αρχάς γνωστή ως διάλεκτος και στη συνέχεια στην εκπαίδευση καλλιεργείται ως εκφραστικό πρότυπο Αντίθετα microε τον φυσικό ανεπίγνωστο τρόπο (της απόκτησης) συντελείται στην Κύπρο η εκmicroάθηση της κυπριακής διαλέκτου Η οποία ουδέποτε θα διδαχθεί ως πρότυπη

Η υψηλή ποικιλία λοιπόν η κοινή νέα ελληνική είναι στην Κύπρο πρόσθετη και επιβεβληmicroένη υπέρθετη12 microαθαίνεται πάντα microετά την απόκτηση της διαλέκτου microε τεχνητό τρόπο σταδιακά για τις ανάγκες κυρίως του γραπτού λόγου

Ας επιmicroείνουmicroε λίγο σ αυτό το σηmicroείο Τίνος πράγmicroατος είναι πρότυπο η κοινή γλώσσα Του γραπτού λόγου κυρίως Και η κοινή νέα ελληνική λοιπόν όπως κάθε laquoπρότυπηraquo (standard) ή laquoκοινήraquo γλώσσα microπορεί να θεωρείται κυρίως microία γραφόλεκτος13 Όmicroως microια τέτοια γραφόλεκτος microαθαίνεται δεν αποκτιέται είναι αmicroφίβολο αν κατακτιέται ποτέ Και πάντως είναι άστοχο να ταυτίζουmicroε microια γλώσσα microε τη γραπτή microορφή της14 [907]

12 Ο όρος είναι του Πετρούνια όπ 173 και microεταφράζει τον όρο του Ferguson superposed

variety

13 Σχετικά microε τον όρο αυτό βλ Ε Haugen Linguistics and Language Planning στο Sociοlinguistics Proceedings of the UCLA Sociolinguistics Conference 1964 επιmicro W Bright The Hague Mouton 1966 50-71

14 Πολλοί εκπαιδευτικοί έχουν την πεποίθηση ότι οι Κύπριοι microαθητές και φοιτητές δεν ξέρουν ελληνικά Την αντίληψη αυτή προκαλεί συνήθως η εmicroφάνιση διαλεκτισmicroών στα γραπτά των Κύπριων microαθητών λχ να εισάξει αντί να εισαγάγει τα παραπάνω αντί τα περισσότερα ευνοά αντί ευνοεί αδιάκριτη χρήση του τελικού -ν κλπ Τέτοιοι διαλεκτισmicroοί πρόχειρα και αστόχαστα χαρακτηρίζονται laquoλάθηraquo Οι εκπαιδευτικοί αυτοί φαίνεται να αγνοούν την αιτιολογία του φαινοmicroένου της λεξικής και γραmicromicroατικής παρεmicroβολής που δεν είναι άλλη από την ύπαρξη της διmicroορφίας Τα ελληνικά στην αντίληψή τους ταυτίζονται microε την κοινή τη γραφόλεκτο δηλ της ελληνικής και microάλιστα αυτή που χρησιmicroοποιείται για ακαδηmicroαϊκούς σκοπούς Ιδιαίτερη δυσκολία φαίνεται να αντιmicroετωπίζουν οι Κύπριοι microαθητές και στη χρήση των λόγιων στοιχείων της κοινής Είναι φυσικό η λόγια γλώσσα να αποτελεί για τον Κύπριο microαθητή ένα διπλά αποmicroακρυσmicroένο επίπεδο microια δεύτερη καθαρεύουσα Το λόγιο στρώmicroα της

- 9 -

Κριτήριο 4 Υψηλή και χαmicroηλή ποικιλία έχουν ξεχωριστές γραmicromicroατειακές παραδόσεις

Μάλιστα αν είχε νόηmicroα microια ποσοτική ήκαι ποιοτική σύγκριση θα λέγαmicroε ότι συνήθως η χαmicroηλή γραmicromicroατεία υπολείπεται της υψηλής Ας θυmicroηθούmicroε στο σηmicroείο αυτό ότι η πρώτη microεγάλη νίκη της δηmicroοτικής έγινε στη λογοτεχνία όταν microπόρεσε να πείσει ότι χρησιmicroοποιείται δόκιmicroα από άξιους τεχνίτες ότι υπερέχει

Κυπριακή και κοινή συνδέονται πράγmicroατι microε ξεχωριστές γραmicromicroατειακές παραδόσεις15 Ως γνωστόν την κυπριακή διάλεκτο microπορούmicroε να την παρακολουθήσουmicroε microέχρι τον 14ο αι χάρι στα γραπτά microνηmicroεία της τις Ασσίζες και αργότερα (στον 15ο αι) τα χρονικά του Μαχαιρά και του Βουστρωνίου Σήmicroερα λίγοι Κύπριοι ποιητές καλλιεργούν περιστασιακά έστω τη διάλεκτο Η προφορικότητα είχε πάντα ιδιαίτερη λειτουργικότητα στην ποίηση16

Η αίσθηση ωστόσο που φαίνεται να κυριαρχεί είναι ότι η υψηλή [908] ποίηση (η ποίηση για laquoελλαδικόraquo κρατικό βραβείο) δεν γράφεται στην κυπριακή όταν γράφεται αυτό συmicroβαίνει πάλι στο πλαίσιο ενός γλωσσικού καταmicroερισmicroού τις αρχές του οποίου όmicroως όπως microε κάθε τι στην ποίηση είναι δύσκολο να τις διατυπώσουmicroε microε ακρίβεια17

νεοελληνικής κοινής απωθείται διαρκώς στις άκρες της γλωσσικής συνείδησης του Κυπρίου γεγονός που εξηγεί όχι microόνο την παρατηρηmicroένη laquoδυσκολίαraquo αλλά και κάποια απέχθεια των Κυπρίων για τα λόγια στοιχεία ή ακόmicroη την τάση εξοmicroάλυνσής τους (laquoνα εισάξειraquo)

15 Υπάρχει η άποψη ότι καmicroία διάκριση δεν πρέπει να γίνεται microεταξύ ελληνικής και κυπριακής γραmicromicroατείας για το λόγο ότι καmicroία διάκριση δεν υφίσταται microεταξύ ελληνικού και κυπριακού πολιτισmicroού microεταξύ ελληνικής και κυπριακής ιστορίας και παράδοσης Τέτοιες ακραίες απόψεις που χαρακτηρίζονται από το φανατισmicroό των υποστηρικτών τους και από έναν κακώς νοούmicroενο υπερεθνικισmicroό δεν νοmicroίζω ότι χρειάζεται να τις παίρνουmicroε πολύ στα σοβαρά Σε ότι microας αφορά microία από τις παλαιότερες και γονιmicroότερες παραδόσεις της γλωσσολογίας είναι αυτή που microελετά τις διαφορές στη γλωσσική χρήση στη βάση πολιτισmicroικών διαφορών και προτύπωνmiddot και βέβαια microια τέτοια παράδοση δεν θα microπορούσε ν αναιρεθεί από τις ιδεολογικές εmicromicroονές ορισmicroένων

16 Πβ Photini Panayi-Tulliez Langue poeacutesie orale et identiteacute Chypriote στο Sociolinguistique du grec et de la Gregravece επιmicro Μ Karyoleacutemou Plurilinguismes no 4 (Ιούνιος 1992) 39-55

17 Έχουν ενδιαφέρον τα σχόλια του Κώστα Μόντη για τα ποιήmicroατά του στην κυπριακή για τον Μόντη η κυπριακή στην ποίηση αλλά και στο θέατρο αναδίδει microια ξεχωριστή αίσθηση που οφείλεται στον τρόπο εκmicroάθησής της (κριτήριο 3) Ελέχθη ότι η γραφή ποιηmicroάτων στο κυπριακό ιδίωmicroα είναι microια προσπάθεια φυγής Κλείνω δηλαδή την πόρτα στα microεγάλα θέmicroατα[] για να βγω έξω να ξεκουραστώ Νοmicroίζω ότι δεν είναι αυτός ο λόγος Μερικά πράγmicroατα από την υφή τους πρέπει να γραφτούν στη γλώσσα που πρωτοmicroίλησες [] Η γλώσσα που πρωτοmicroιλήσαmicroε είναι πάρα πολύ microεγάλο πράγmicroα που δεν έχει ίσως microελετηθεί ακόmicroα Οι λέξεις βγαίνουν ίσα από microέσα σου Θα το δείτε ακόmicroα και στο θέατρο Όταν οι ηθοποιοί παίζουν κυπριακή ηθογραφία[] είναι άλλοι άνθρωποι Είναι microεγάλοι ηθοποιοί Όταν παίζουν έργο στην πανελλήνια[] είναι πάρα πολύ κατώτεροι ∆εν ξέρω τι ρίζες έχει microέσα microας η γλώσσα που πρωτοmicroιλήσαmicroε που δεν microπορούν να αντικατασταθούν microε γλώσσα την οποία microάθαmicroε Το χαρακτηριστικό των ποιηmicroάτων microου στην κυπριακή διάλεκτο είναι ότι όλα

- 10 -

∆εν ξέρω αν ακόmicroα χρησιmicroοποιείται η διάλεκτος από Κύπριους ποιητάρηδεςmiddot ακούω πού και πού τα τσιατιστά αλλά δεν γνωρίζω πόσο δηmicroιουργική και πρωτότυπη είναι η παραγωγή τους σε σχέση microε το παρελθόν Περιορισmicroένη χρήση της διαλέκτου γίνεται στο θέατρο (το κυπριώτικο σκετς είναι ιδιαίτερα δηmicroοφιλές) καθώς και σε λιγοστά ηθογραφικά συνήθως πεζογραφήmicroατα microε κυπριακή θεmicroατογραφία (Μπορεί αυτά να είναι δείγmicroατα χαmicroηλής λογοτεχνίας αλλά δεν παύουν να έχουν τεράστιο γλωσσολογικό ενδιαφέρον) Εννοείται ότι θα ήταν αδόκιmicroη η χρήση της κυπριακής διαλέκτου στο δοκίmicroιο Και αυτοί ακόmicroα που υπερασπίζονται τη διάλεκτο στην κοινή την υπερασπίζονται όπως ο Ροΐδης τη δηmicroοτική Κριτήριο 5 Η διmicroορφία χαρακτηρίζεται από σχετική διάρκεια και σταθερότητα

Πράγmicroατι διmicroορφία χαρακτηρίζει την κοινότητα της Κύπρου σε όλη τη διάρκεια της νεότερης ιστορίας της microετά την ανεξαρτησία τουλάχιστον οπωσδήποτε microετά τον πόλεmicroο Θα microπορούσαmicroε να microιλήσουmicroε για τ ρ ι micro ο ρ φ ί α αν παίρναmicroε υπόψη microας και την παλαιότερη [909] ύπαρξη της καθαρεύουσας Ο Newton microιλάει για τριmicroορφία εννοώντας την παράλληλη χρήση της κοινής νέας ελληνικής της κοινής κυπριακής και των τοπικών ιδιωmicroάτων τα οποία όmicroως βρίσκονται πια σε υποχώρηση18 Ίσως πάντως να microπορούσαmicroε να microιλήσουmicroε και για παλαιότερη ύπαρξη τ ε τ ρ α micro ο ρ φ ί α ς (1 καθαρεύουσα - 2 δηmicroοτική - 3 κυπριακή κοινή - 4 τοπικά ιδιώmicroατα) ή και π ε ν τ α micro ο ρ φ ί α ς (microε την προσθήκη της αγγλικής σε ορισmicroένα πεδία του δηmicroόσιου λόγου όπως της διοίκησης και της δικαιοσύνης) Αυτό είναι ένα ιστορικό ζήτηmicroα το οποίο αξίζει να microελετηθεί σοβαρά και θα έχει υποπτεύοmicroαι σηmicroαντικές επιπτώσεις στον τρόπο που αντιλαmicroβανόmicroαστε την εξέλιξη της νεότερης κυπριακής γραmicromicroατείας19

Κριτήριο 6 H υψηλή ποικιλία περιβάλλεται microε microεγαλύτερο κύρος απ ότι η χαmicroηλή

Αλλά αυτό είναι ένα κριτήριο το οποίο θα χρειαστεί να το εξετάσουmicroε χωριστά (ενότητα 24) Ας περάσουmicroε λοιπόν κατευθείαν στο τελευταίο και σηmicroαντικότατο κριτήριο της λ ε ι τ ο υ ρ γ ι κ ή ς κ α τ α ν ο micro ή ς

Κριτήριο 7 Σε κατάσταση γλωσσικής διmicroορφίας κάθε ποικιλία επιτελεί

σχεδόν είναι ερωτικά Στην πανελλήνια δεν έχω πολλά ερωτικά ποιήmicroατα και σου λέει ύστερα ο άλλος πήδησε στον έρωτα για να ξεκουραστεί (απόσπασmicroα από συνοmicroιλία του Κώστα Μόντη microε φοιτητές της Παιδαγωγικής Ακαδηmicroίας Κύπρου στη Λευκωσία την άνοιξη του 1988 παρατίθεται στο Κώστας Μόντης Στους λογοτέχνες ο πόνος είναι έmicroπνευση περ Η λέξη τχ 152 (Ιούλ-Αύγ 1999) 407)

18 B Newton Stylistic Levels in Cypriot Greek όπ

19 Σχετικά microε την καταξίωση της διαλέκτου και το κίνηmicroα του δηmicroοτικισmicroού στην Κύπρο βλ Λ Ζαφειρίου Η νεότερη κυπριακή λογοτεχνία Γραmicromicroατολογικό σχεδίασmicroα Λευκωσία 1991 21-23 25-27 33-34 passim

- 11 -

διαφορετικές λειτουργίες έχει δηλ ξεχωριστά laquoπεδία χρήσηςraquo ενώ κανείς δεν χρησιmicroοποιεί την υψηλή ποικιλία στην καθηmicroερινή κουβέντα στις άτυπες περιστάσεις επικοινωνίας Τούτο είναι και το σηmicroαντικότερο σε περιπτώσεις γλωσσικής διmicroορφίας ο γ λ ω σ σ ι κ ό ς κ α τ α micro ε ρ ι σ micro ό ς που επιτελείται microε τις δύο ποικιλίες συνδυάζεται microε microια κάποια συλλογική οριοθέτηση του επίσηmicroου από το ανεπίσηmicroο του τυπικού από το άτυπο του ξένου από το οικείο του τεχνητού από το φυσικό

Τι εννοούmicroε microε τους όρους ξεχωριστά πεδία χρήσης και διαφορετικές λειτουργίες

Αν στρέψουmicroε την προσοχή microας στις συνήθεις περιστάσεις που microας προτρέπουν να εξετάσουmicroε οι κοινωνιογλωσσολόγοι παρατηρούmicroε διακρίσεις αυτού του τύπου η υψηλή ποικιλία η κοινή νέα ελληνική θα χρησιmicroοποιηθεί στην Κύπρο στον ηmicroερήσιο Τύπο microε εξαίρεση όmicroως τις χιουmicroοριστικές λεζάντες στις γελοιογραφίες ή τις σατιρικές στήλες όπου θα χρησιmicroοποιηθεί η κυπριακή διάλεκτος20 Η σατιρική [910] ΕΝΩΣΙΣ που συχνά αρθρογραφεί υπέρ της γενικευmicroένης ενιαίας χρήσης της κοινής νεοελληνικής κάνει τη συχνότερη χρήση της κυπριακής διαλέκτου Ένωσις τζ ας γινεί το γαίmicroαν microας αυλάτζιν Αγλαντζιά τζ ας γινεί το γαίmicroαν microας πισσιά

Παρόmicroοια συχνή έστω και microε τον τρόπο της παρεmicroβολής είναι η χρήση της διαλέκτου στις σατιρικές φοιτητικές φυλλάδες όπως στην Πώρωσις και στη Φοιτητική (εικάζω δεν συνεχίστηκε η κυκλοφορία τους)

Στην τηλεόραση και στο ραδιόφωνο οι ειδήσεις θα εκφωνηθούν στην κοινή όπως στην κοινή θα διεξαχθούν και οι περισσότερες εκποmicroπές λόγουmiddot το κυπριώτικο σκετς όmicroως ή τα περισσότερα τηλεοπτικά σίριαλ microε τοπικό ενδιαφέρον θα είναι στην κυπριακή

Το τελευταίο microοντέλο ενός αυτοκινήτου θα διαφηmicroιστεί και από την τηλεόραση και από το ραδιόφωνο στην κοινή (ή στην αγγλική)middot στην κυπριακή όmicroως θα διαφηmicroιστούν προϊόντα που θεωρούνται παραδοσιακά (Έσιει σαράντα χρόνια που πουλεί έπιπλα σκαλιστά του σιερκού) ή είναι πιο καθηmicroερινά και προσιτά (Κόρη το ταγκούιν υγρού πιάτων εν σε προσφοράν συφφέρει Να το πάρετε χαπάριν θέλετε προιτσιά microε χάριν που να τα σιετε καmicroάριν κλπ)21

20 O Ch Ferguson Diglossia Revisited όπ σ 220 αναφέρει ως astonishing kind of

coincidence το γεγονός ότι σε όλες τις περιπτώσεις διmicroορφίας που microελέτησε η χαmicroηλή ποικιλία είναι αυτή που χρησιmicroοποιείται στις σατιρικές στήλες των εφηmicroερίδων ή στις λεζάντες των γελοιογραφιών

21 Για άλλα παραδείγmicroατα βλ Π Παύλου Η χρήση της κυπριακής διαλέκτου στις διαφηmicroίσεις του Ραδιοφωνικού Ιδρύmicroατος Κύπρου Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 17ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (22-24 Απριλίου 1996) Θεσσαλονίκη 1997 617-627

- 12 -

Μια πανεπιστηmicroιακή διάλεξη θα γίνει στην κοινή νέα ελληνική σ ένα microικρό όmicroως φροντιστηριακό microάθηmicroα όπου οι αποστάσεις δεν τηρούνται αυστηρά ο κύπριος καθηγητής και φοιτητής θα χρησιmicroοποιήσει τη διάλεκτο Το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισmicroού ζητά από τους δασκάλους να χρησιmicroοποιούν συστηmicroατικά την κοινή νέα ελληνική στη συναναστροφή τους microε τους microαθητές microέσα στην αίθουσαmiddot πάντα και παντού όmicroως η επικοινωνία του δασκάλου microε τον microαθητή θα διολισθήσει προς την κυπριακή διάλεκτο

Το κήρυγmicroα στην εκκλησία θα γίνει στην κοινή αλλ όχι η εξοmicroολόγηση που θα διεξαχθεί στην κυπριακή κοκ

[911] Είναι επίσης σηmicroαντικό ότι στην οικογένεια στις καθηmicroερινές συναναστροφές και συνδιαλλαγές λχ στα ψώνια στις συνοmicroιλίες microεταξύ οικείων στο κουτσοmicroπολιό η κοινή νέα ελληνική θα φάνταζε αφύσικη καλαmicroαρίστικη

Σε γενικές γραmicromicroές η κυπριακή θα χρησιmicroοποιηθεί στο γραπτό λόγο όταν διατηρεί α ν α π α ρ α σ τ α τ ι κ ή σχέση προς τον προφορικό (λχ στα ραδιοφωνικά και πιο πρόσφατα τα τηλεοπτικά σκετς σ αυτές τις περιπτώσεις η θεατρική χρήση αναπαριστά χαρακτηριστικά πραγmicroατικών οmicroιλητών ένα σενάριο ας microην ξεχνάmicroε είναι γραφή προς εκφώνηση που microιmicroείται την οmicroιλία) Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις γραπτής έκφρασης θα χρησιmicroοποιηθεί η κοινή ακόmicroα και αν πρόκειται για προφορικά εκφερόmicroενο γραπτό λόγο (όπως των δελτίων ειδήσεων των microαθηmicroάτων των διαλέξεων των κηρυγmicroάτων των πολιτικών οmicroιλιών κλπ)

Στον προφορικό λόγο η κυπριακή θα χρησιmicroοποιηθεί σε microεγάλο βαθmicroό ανεξάρτητα από τη microόρφωση του οmicroιλητή σε περιστάσεις (συν)οmicroιλίας microεταξύ οικείων για καθηmicroερινά διαπροσωπικά ιδιωτικά ανεπίσηmicroα ζητήmicroατα ή συνδιαλλαγές (λχ στα ψώνια) ∆εν συνηθίζεται χρήση της κοινής σε καθηmicroερινές περιστάσεις επικοινωνίας microπορεί όmicroως να υπαγορεύεται από την παρουσία ελλαδιτών την αίσθηση σοβαρότητας που περιβάλλει τη συζήτηση ή την επιδίωξη κοινωνικού κύρους Θα την ακούσουmicroε στα γραφεία των δικηγόρων συχνότερα απ ότι στην ταβέρνα

Στο σηmicroείο αυτό ας microας επιτραπεί microια σύντοmicroη παρέκβαση

22 Η καθηmicroερινή επικοινωνία Μια έmicromicroεση άκρως ενδιαφέρουσα πάντως απόδειξη της γλωσσικής διmicroορφίας παρέχει η γλωσσική ποικιλία που θα microπορούσε να ονοmicroάζεται κ υ π ρ ι α κ ή α ρ γ κ ό Την ποικιλία αυτή microπορούmicroε να την εκλάβουmicroε ως ύφος ή εκφραστικό στυλ (style) ή επίπεδο λόγου (register) το οποίο οικοδοmicroείται πάνω στην αρχή της σηmicroασιολογικής και γραmicromicroατικής απόκλισης και χρησιmicroοποιείται εντός microιας οmicroάδας ή παρέας microε σκοπό ακριβώς την επικοινωνιακή διαχείριση αυτής της παρέκκλισης συχνά microε στόχο σκωπτικό κάποτε και microε κρυπτικά κίνητρα Η κύρια λειτουργία της αργκό είναι ταυτιστικήmiddot παρέχει στα

- 13 -

microέλη της οmicroάδας την αίσθηση microιας κοινής ταυτότητας που τη διαφοροποιεί από άλλες οmicroάδες Γέννηmicroα κατ εξοχήν της [912] καθηmicroερινότητας microεταβαλλόmicroενη και παροδική αποκοmicromicroένη απ οτιδήποτε θα microπορούσαmicroε ν αποκαλέσουmicroε κοινή γλώσσα η κυπριακή αργκό και ακολούθως το ιδίωmicroα ή η γλώσσα των νέων που αντλεί από την πρώτη έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον για το επιχείρηmicroά microας διότι microας αποκαλύπτουν ότι σ ε κ α θ η micro ε ρ ι ν έ ς π ε ρ ι σ τ ά σ ε ι ς ε π ι κ ο ι ν ω ν ί α ς ε ί ν α ι ο π ω σ δ ή π ο τ ε η κ υ π ρ ι α κ ή π ο υ χ ρ η σ ι micro ο π ο ι ε ί τ α ι κ α ι micro ά λ ι σ τ α micro ε τ ρ ό π ο δ η micro ι ο υ ρ γ ι κ ό κ α ι ν ε ω τ ε ρ ι κ όmiddot παρεmicroπιπτόντως η ύπαρξη ενός τέτοιου επιπέδου του λόγου microάλλον ασυνήθιστου για διάλεκτο φανερώνει επίσης περισσότερο από οποιουσδήποτε άλλους δείκτες τη ζωντάνια και ακmicroαιότητα (ethnolinguistic vitality)22 της διαλέκτου Η κυπριακή αργκό και ιδιαίτερα το ιδίωmicroα των νέων στην Κύπρο θα χρησιmicroοποιήσουν microηχανισmicroούς σχηmicroατισmicroού που συναντάmicroε και στ αντίστοιχα ιδιώmicroατα άλλων γλωσσών αξιοποιώντας πάντως στοιχεία της διαλέκτου ή δάνεια από την τουρκική την αγγλική και τα τελευταία χρόνια από την ελληνική οι οmicroιλητές της κυπριακής όmicroως δεν αποφεύγουν να προσαρmicroόσουν τα στοιχεία αυτά στη φωνολογία και στη microορφολογία της διαλέκτου Είναι σηmicroαντικό ότι το ιδίωmicroα των νέων αντλεί από ένα εσωτερικό υπόστρωmicroα αργκοτικών εκφράσεων πολλές από τις οποίες είναι βέβαια παλαιότερες και δεν χρησιmicroοποιούνται microόνο από νέους οmicroιλητές Θ αναφερθώ ενδεικτικά σε ελάχιστους γλωσσικούς microηχανισmicroούς σχηmicroατισmicroού παρουσιάζοντας microαζί παλαιότερα και νεότερα παραδείγmicroατα ώστε να φανεί καθαρότερα η διάρκεια των γραmicromicroατικών υποδειγmicroάτων23

bull Σηmicroαντική θέση στην αργκό κατέχουν οι σηmicroασιολογικοί νεολογισmicroοί δηλ οι νεωτερικές χρήσεις ορισmicroένων τύπων κυρίως ονοmicroάτων (και σπανιότερα επιθέτων) που χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά κατά σηmicroασιολογική και συντακτική παράβαση για να χαρακτηρίσουν κυρίως την εmicroφάνιση τη συmicroπεριφορά το χαρακτήρα τούβλον φκιόρον πουρεκκούιν (και πουρεκκούα και πουρέκκα) τσουκνίθθα microολόχα microαρmicroελλάδα ππούλλιν φυτόν [913] βίντζιν σβηστός τάκκαρος ττάππος α(micro)πάλατος microαννός ττόππουζος microουσιαmicromicroάς είναι λίγα microόνο παραδείγmicroατα αυτού του τύπου συχνόχρηστα τα περισσότερα Πρόκειται κυρίως για microεταφορικές χρήσεις ονοmicroάτων (και επιθέτων) που αποδίδουν σε πρόσωπα ιδιότητες άψυχων αντικειmicroένων Ακόmicroα και κύρια ονόmicroατα (πχ το

22 Πβ R T Bell Sociolinguistics Goals Approaches and Problems London Batsford 1976

147 κε

23 Για την παρουσίαση που ακολουθεί αντλώ ταξινοmicroικές κατηγορίες από την εργασία των A Iordanidou amp I Androutsopoulos Teenage slang in Modern Greek στο Greek Linguistics 95 Proceedings of the Second International Conference on Greek Linguistics (Salzburg 22-24 Sept 1995) επιmicro G Drachman κά Graz W Neugebauer 1997 267-76

- 14 -

διάσηmicroο Πασιαντρούλλα) χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά σύmicroφωνα microε αυτό το πρότυπο όπως στις εκφράσεις εν τέλεια Λάκης Λούης Γιαννής Πίππος Πίmicroπος Μπίλος Μπίλης κά ενώ συχνές είναι και οι microορφολογικές ανακατηγοριοποιήσεις (βούτυρος lt βούτυρο κάρφας lt καρφί κά)

bull Οι νεολογισmicroοί αυτοί πολύ συχνά εmicroφανίζονται σε συνεκφορές (collocations) αποτελούmicroενες από λειτουργικό ρήmicroα συνήθως το ρήmicroα είmicroαι και ουσιαστικό εν φυρmicroός εν πελλαmicroός εν πίττα τούτος είσαι φκιόρον αρνίν κκεφτές βίντζιν τάκκα τάκκαρος Ακόmicroα και εmicroπρόθετοι προσδιορισmicroοί χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά είmicroαι στο αλλού (κατά τα ελλαδικά είmicroαι την έχω στο περίmicroενε) κλπ

bull Ιδιαίτερη κατηγορία συνεκφορών αποτελούν οι στερεότυπες αρνητικές εκφράσεις δηλ ιδιωmicroατικές εκφράσεις που εmicroφανίζονται microόνο microε άρνηση ούτε microε πόmicroπες ούτε microε σφαίρες εν παίζεται εν παίρνει [microπροστά] κά

bull Άλλου είδους ιδιωmicroατικές συνεκφορές αξιοποιούν κενά αντωνυmicroικά στοιχεία δηλ αντωνυmicroίες χωρίς καθορισmicroένη αναφορά όπως και στο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα αλλά microε την προτιmicroώmicroενη στην κυπριακή θέση του κλιτικού έδωκέν microου την εβάψαmicroέν την εκάmicroαmicroέν την εγείραmicroέν τα εσούσαmicroέν τα πιάνουmicroέν τα έκαmicroές τα σιόνιν [τζιαι καστρί] φακκά microου την έmicroεινά τα εν να τα ποκουππίσουmicroεν κλπ

bull Πολύ συχνά χρησιmicroοποιούνται microαρκαρισmicroένα επιτατικά στοιχεία όπως το επίθηmicroα αροςάρα (τάκκαρος κάγκαρος) τα ονόmicroατα πόmicroπα και αφασία (αφασία καθηγητής δάνειο από την ελλαδική αργκό) καθώς και οι υπερθετικές εκφράσεις πολλά τέλεια και τζιει που εν πολλά ωραίος εν πολλά κυριλέ εν τέλεια πελλός τζιει που τον τάκκον τον φατζιωmicroένον το ρεζίλιν την κατάστασην τζιει που τους microαννούς ακόmicroα και τζιει που το τζιει (τζιει που τις εκφράσεις)

bull Ας παρατηρήσουmicroε επίσης ότι η κυπριακή αργκό κάνει [914] συστηmicroατική χρήση ορισmicroένων παραγωγικών επιθηmicroάτων -ας ανθύπας κάρφας microάππας λέρας χάσκας χάφτας -άς φελλάς σειράς αρφάς (και αλφάς) middot -ής λεσχατζιής καψιmicroιτζιής microεσατζιής (από τη στρατιωτική αργκό) καυκατζιής κκελλετζιής σικκιmicroετζιήςmiddot -ίσιmicroον κατινίσιmicroον πατρονίσιmicroον ασκήσιmicroον -ιά πατρονιά διπλοκαmicroπινιά -άρης σιοιράρης γαουράρης λαστιχάρης λυσσιάρης -ικον ττόππικον κκιούττικον τάκκικον -άρω κοντράρω φρικάρω φαλλάρω γλιππάρω κά Η βάση αυτών των παραγώγων είναι τις περισσότερες φορές κυπριακή (δεν συναντώνται όλα στην κοινή ή στο αντίστοιχο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα) Επίσης χρησιmicroοποιούνται διάφορες άλλες τεχνικές microορφολογικής microετάπλασης ακόmicroα και microε χρήση ξένων παραγωγικών επιθηmicroάτων όπως στα συχνόχρηστα (στον καιρό microου) unπαίζable και unπίστευτable

- 15 -

bull Αξίζει να καταγραφεί η ποικιλία εκφράσεων για συγγενικές έννοιες ή λειτουργίες βκάλε φάουσαν βκάλε πόνηmicroαν microπούκκα ρε (microε τη σηmicroασία σκάσε) χάθου λάχτα λατσίστου τράβα τζιει που δαmicroαί κούντα το αmicroαξούιν σου πιο κάτω (microε τη σηmicroασία φύγε άσεπαράτα microας) πβ εκτός από τις ποικίλες εκφράσεις αρνητικής αξιολόγησης παραπάνω (πχ microε τη σηmicroασία βλάκας ανόητος) και τα συγγενή microαλαπάππας φλούφλης τσούφλης σιοιράρης κά) καθώς και τα χρησιmicroοποιούmicroενα microε microειωτική σηmicroασία επαγγελmicroατικά γαουράρης κούπατζης λαστιχάρης σικλάρης κά

bull Σύmicroφωνη microε όλα τα παραδείγmicroατα που προηγήθηκαν είναι η επισήmicroανση ότι η κυπριακή αργκό δείχνει σαφή προτίmicroηση στις στερεότυπες (ή laquoλογοτυπικέςraquo) εκφράσεις (formulae) που λειτουργούν ως υποδείγmicroατα microηχανισmicroών microερικής παραγωγικότητας Άλλωστε microέσω τέτοιων στερεότυπων εκφράσεων συνήθως στιγmicroατίζεται ο λόγος των νέων ως ιδιωmicroατικός (πβ τη διάδοση στην Ελλάδα των στερεότυπων τα πήρα στο κρανίο χλωmicroό κά τα οποία έχουν περάσει και σε γενικής χρήσης λεξικά)

Τα ελάχιστα αυτά γλωσσικά στοιχεία δείχνουν πόσο δηmicroιουργικά χρησιmicroοποιούνται από παλαιότερους και νεότερους οι κυπριακές εκφράσεις στο πλαίσιο microιας διαδεδοmicroένης αργκό Οι γραmicromicroατικές περιγραφές που [915] χρησιmicroοποιήσαmicroε και ίσως κούρασαν τον αναγνώστη είχαν στόχο να στρέψουν την προσοχή του σε microηχανισmicroούς παραγωγικούς που επιτρέπουν την επέκταση του λεξιλογίου και τη συνεχή δηmicroιουργία καινούριων εκφράσεων στη βάση αναγνωρίσιmicroων υποδειγmicroάτων ∆εν πρέπει να microας απασχολεί εδώ ότι τις εκφράσεις αυτές πολλοί δεν θα τις θεωρούσαν καν κυπριακέςmiddot σίγουρο είναι ότι λέξεις και φρασεολογισmicroοί σαν αυτούς που microόλις καταγράψαmicroε δεν βρίσκουν συνήθως το δρόmicroο τους σε λεξικά της κυπριακής Για την αντιmicroετώπιση αυτή όmicroως ευθύνεται η συντηρητική εκείνη αντίληψη που αναγνωρίζει την κυπριακή ιθαγένεια microόνο σε παλαιότερες λέξεις και φράσεις της φιλολογικής γλώσσας οπωσδήποτε όχι αργκοτικέςmiddot microια τέτοια αντίληψη αναγνωρίζει στη διάλεκτο το δικαίωmicroα να έχει ιστορία αλλ όχι παρόν

Είναι επίσης αλήθεια ότι αντίστοιχες εκφράσεις συναντώνται στην αργκό και στο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα καθώς και σε νεανικά ιδιώmicroατα άλλων γλωσσών Τα νεανικά εκφραστικά στερεότυπα δείχνουν microια καθολικότητα24 η οποία όmicroως δεν microειώνει τη σηmicroασία που έχει για microας το γεγονός ότι βασίζονται σε παραγωγικούς microηχανισmicroούς που δηmicroιουργικά αξιοποιούν ντόπια στοιχεία της κυπριακής Το γεγονός ότι στην Κύπρο δεν εκδίδονται νεανικά περιοδικά που οπωσδήποτε θα 24 Βλ σχετικά Γ Κ Ανδρουτσόπουλου Η γλώσσα των νέων σε συγκριτική προοπτική

Ελληνικά Γαλλικά Γερmicroανικά Ιταλικά στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 17ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (22-24 Απριλίου 1996) Θεσσαλονίκη 1997 562-76

- 16 -

συνεισέφεραν στην τυποποίηση και στην εξάπλωση αυτών των εκφραστικών τρόπων καθώς και ίσως το γεγονός ότι η κυπριακή κοινωνία δείχνει λιγότερο ανεκτική απέναντι στη χρήση νεανικών νεολογισmicroών δεν microειώνουν αντίθετα ενισχύουν τη σηmicroασία που έχει η ύπαρξη και η διάδοση της κυπριακής αργκό microεταξύ των νέων Στο πλαίσιο του επιχειρήmicroατός microας επαναλαmicroβάνω η ύπαρξη και η διάδοση της κυπριακής αργκό επαληθεύει microια βασική συνθήκη για την ύπαρξη διmicroορφίας τη συνθήκη που ορίζει ότι η υψηλή ποικιλία δεν (πρέπει να) χρησιmicroοποιείται στις καθηmicroερινές περιστάσεις επικοινωνίας

23 Ιδιαιτερότητες Ας επιστρέψουmicroε λοιπόν στο επιχείρηmicroά microας και ας συνοψίσουmicroε τις microέχρι στιγmicroής διαπιστώσεις microας

[916] Κοινή και κυπριακή χρησιmicroοποιούνται όπως είδαmicroε στο πλαίσιο ενός ευρύτατου γλωσσικού καταmicroερισmicroού ενώ η κοινή όπως πολύ χαρακτηριστικά δείχνει η ανάπτυξη του κυπριακού νεολαιίστικου ιδιώmicroατος δεν χρησιmicroοποιείται στις καθηmicroερινές άτυπες περιστάσεις επικοινωνίας Αυτή η τελευταία αρνητική συνθήκη διαφοροποιεί στο σχήmicroα του Ferguson την περίπτωση της γλωσσικής διmicroορφίας από την περίπτωση microιας παράλληλης χρήσης κοινής και διαλέκτου (όπως συmicroβαίνει σε ορισmicroένες περιοχές στην Ελλάδα) Παρά λοιπόν τις θεωρητικές επιφυλάξεις του Ferguson microπορούmicroε πιστεύω να εντάξουmicroε στο σχήmicroα του την περίπτωση της γλωσσικής κοινότητας της Κύπρου

Μια άλλη σηmicroαντική διαφορά από την περίπτωση κοινής-microε-διάλεκτο (όπως τη γνωρίζουmicroε από την Ελλάδα) είναι ότι η κυπριακή microιλιέται σ ένα αστικοποιηmicroένο ανεξάρτητο κράτος Αν και δεν έχουν microελετηθεί οι γ λ ω σ σ ι κ έ ς επιπτώσεις της αστικοποίησης το είδος της γλωσσικής διmicroορφίας που περιγράφουmicroε δεν θα ήταν δυνατό χωρίς την κοινωνική διαστρωmicroάτωση που επιφέρει η αστικοποίηση από τη microια και την κοινωνική δικτύωση που επιτυγχάνεται microε την εκπαίδευση στο πλαίσιο ενός ενιαίου κράτους από την άλλη Η κυπριακή γλωσσική κοινότητα αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγmicroα laquomicroικρής κοινωνίαςraquo microε δυσανάλογα πυκνή δικτύωση

Χρησιmicroοποιώντας το ταξινοmicroικό σχήmicroα ενός άλλου γλωσσολόγου του Joshua Fishman25 θα λέγαmicroε ότι η γλωσσική κοινότητα της Κύπρου χαρακτηρίζεται και από διγλωσσία (αν έτσι τώρα αποδώσουmicroε τον όρο diglossia) και από αmicroφιγλωσσία (bilingualism) microε την έννοια ότι και οι δύο ποικιλίες κοινή και 25 Βλ J Fishman Bilingualism With and Without Diglossia Diglossia With and Without

Bilingualism Journal of Social Issues 32 (1967) 29-38middot πβ του ιδίου The Sociology of Language An Interdisciplinary Social Science Approach to Language in Society Rowley Massachusetts Newbury House Publishers 1972 VI 91-106 καθώς και R Fasold The Sociolinguistics of Society Introduction to Sociolinguistics τόmicro 1 Oxford Blackwell 1984 Κεφ 2 34-60

- 17 -

κυπριακή είναι γνωστές στο microεγαλύτερο τmicroήmicroα του πληθυσmicroού Είναι ίσως χρήσιmicroο να παρατηρήσουmicroε εδώ ότι η αmicroφιγλωσσία δεν χαρακτήριζε τη διmicroορφία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος όπου microόνο ένα σχετικά microικρό κοmicromicroάτι του πληθυσmicroού γνώριζε και χρησιmicroοποιούσε την καθαρεύουσα όπως φανερώνει και η ύπαρξη γλωσσικών διαmicroεσολαβητών κάθε είδους [917] από αυτούς που αναλάmicroβαναν να συmicroπληρώσουν τις αιτήσεις στα υπουργεία microέχρι τον γραmicromicroατικό του χωριού

Μία ακόmicroη διαφορά της κυπριακής περίπτωσης από τις περιπτώσεις κοινής-microε-διάλεκτο στην Ελλάδα και αλλού είναι ότι κατά τα φαινόmicroενα η προφορική χρήση έχει δηmicroιουργήσει ιδίως στα αστικά κέντρα microια κ υ π ρ ι α κ ή κ ο ι ν ή δηλ microια microέση ποικιλία που διαφοροποιείται από τα τοπικά ιδιώmicroατα ενσωmicroατώνοντας ταυτοχρόνως σηmicroαντικές επιδράσεις της κοινής νέας ελληνικής Είναι σηmicroαντικό ότι microια κάποια microορφή αυτής της ποικιλίας γράφεται έστω κι αν γράφεται για ν ακούγεται microόνον όπως συmicroβαίνει microε το κυπριώτικο σκετς στο ραδιόφωνο ή εσχάτως microε τα διάφορα τηλεοπτικά σίριαλ τα οποία έχουν πια αστική θεmicroατογραφία26 [918]

26 Η κυπριακή κοινή αποτελεί ερευνητική υπόθεση την οποία πρώτος διατύπωσε ο B

Newton Για microια πρώτη προσέγγιση στη φωνολογία της κυπριακής κοινής βλ B Newton Stylistic levels in Cypriot Greek όπ Την υπόθεση για την ύπαρξη κυπριακής κοινής δέχονται τώρα και άλλοι συνάδελφοι πβ Ά Παναγιώτου-Τριανταφυλλοπούλου Η Νεοελληνική στη σύγχρονη Κύπρο στο Συνέδριο για την ελληνική γλώσσα 1976-1996 Είκοσι χρόνια από την καθιέρωση της Νεοελληνικής (∆ηmicroοτικής) ως επίσηmicroης γλώσσας (Πρακτικά συνεδρίου Αθήνα 2911-1121996) Αθήνα 1999 σ 283middot η Παναγιώτου-Τριανταφυλλοπούλου όmicroως microοιάζει ν αγνοεί τις εργασίες του Newton και microάλλον αντιλαmicroβάνεται την κυπριακή κοινή microε πολύ στενό τρόπο ως απόκλιση του κυπριακού γ ρ α π τ ο ύ λόγου από τον γραπτό λόγο της νεοελληνικής H υπόθεση της κυπριακής κοινής ως σταθεροποιηmicroένου υφολογικού επιπέδου (stylistic level) αντιτίθεται κυρίως στη θεωρία της καθολικής υποχώρησης ή θανάτου της διαλέκτου Για υποχώρηση της κυπριακής εν γένει κάνει λόγο σε σειρά νεότερων microελετών της η Αγγελική Μαλικούτη-Drachman ∆ιαλεκτικός λόγος Μια microορφή ετερότητας που χάνεται στο Ισχυρές-Ασθενείς γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ενωση Όψεις του γλωσσικού ηγεmicroονισmicroού (Πρακτικά ηmicroερίδας Θεσσαλονίκη 2541996) Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 1996 107-119 Φαινόmicroενα δανεισmicroού και συρρίκνωσης του διαλεκτικού λόγου στο Ισχυρές-Ασθενείς γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ενωση Όψεις του γλωσσικού ηγεmicroονισmicroού (Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου Θεσσαλονίκη 26-2831997) Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 1999 τόmicro Β 533-542 Παρατηρήσεις σε διαλεκτικές υποχωρήσεις της Κυπριακής στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 20ής ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (23-2541999) 292-302 Συρρίκνωση διαλεκτικών συστηmicroάτων αδηmicroοσίευτη εργασία Τα φαινόmicroενα υποχώρησης της κυπριακής που καταγράφει η Μαλικούτη-Drachman αφορούν στην αντικατάσταση χαρακτηριστικών φθόγγων της διαλέκτου στην αλλοίωση του συλλαβικού συστήmicroατος καθώς και των κανόνων κλιτικού τονισmicroού στη laquomicroείξηraquo των κανόνων σχηmicroατισmicroού των υποκοριστικών κά Οι επισήmicroανσεις της κάθε άλλο παρά ασύmicroβατες είναι microε το microοντέλο διmicroορφίας που εισηγείται ο Ferguson βλ παρακάτω σηmicro 42 Παραmicroένει πάντως προς διερεύνηση το ερώτηmicroα εάν αυτά τα φαινόmicroενα laquoυποχώρησηςraquo είναι καθολικά ή σύmicroφωνα microε την υπόθεσή microας συναντώνται microόνο στα συγκεχυmicroένα οπωσδήποτε όρια του ενδιάmicroεσου αυτού υφολογικού επιπέδου της κυπριακής κοινής microε την κοινή νεοελληνική

- 18 -

Βέβαια ότι ονοmicroάσαmicroε πεδία χρήσης τα οποία όπως είδαmicroε microοιράζονται η κοινή και η κυπριακή δεν ορίζονται ανεξάρτητα από τη γλώσσα της οποίας εκάστοτε γίνεται χρήση Η κοινωνιογλωσσική θεωρία των πεδίων (domains) χαρακτηρίζεται από microια microάλλον στατική αντίληψη της γλωσσικής χρήσης Αλλά ας microη θεωρητικολογήσουmicroε Αρκεί ν αντιληφθούmicroε πως τα πεδία αυτά microπορεί εν microέρει να τα ορίσει ο ίδιος ο οmicroιλητής α ν ά λ ο γ α micro ε τ η χ ρ ή σ η που θα κάνει της κοινής ή της κυπριακής Ακολούθως η αίσθηση της επισηmicroότητας ή της τυπικότητας microιας περίστασης δεν είναι κάτι απολύτως δεδοmicroένο στο οποίο ο οmicroιλητής καλείται να προσαρmicroοσθεί αλλά κάτι που ο ίδιος ο οmicroιλητής microπορεί εν microέρει να προκαλέσει microε τη γλωσσική του συmicroπεριφορά φορτίζοντας ή αποφορτίζοντας αναλόγως microια περίσταση επικοινωνίας ∆εν προσαρmicroόζεται microόνο ο οmicroιλητής στην περίσταση αλλά και η περίσταση στον οmicroιλητή Για το λόγο αυτό σηmicroασία εδώ έχει η συλλογική αίσθηση στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή Έτσι η αδιάκριτη χρήση της κοινής microπορεί να προκαλέσει την αίσθηση της εκζήτησης ότι ο οmicroιλητής καλαmicroαρίζει ή ελληνικουρίζει θα πούmicroε ότι κάποιος καλαmicroαρίζει όταν microιλάει την κοινή και εκεί που δεν πρέπει όχι όταν τη microιλάει εκεί που πρέπει ενώ η αδιάκριτη χρήση της κυπριακής microπορεί να δώσει την αίσθηση έλλειψης σοβαρότητας ανωριmicroότητας του φαιδρού κλπ

∆ύο λοιπόν τα κρατούmicroενα κοινή και διάλεκτος βρίσκονται στην Κύπρο σε σχέση γλωσσικής διmicroορφίας Υπενθυmicroίζω και την αρχική microας παρατήρηση το πρώτο κρατούmicroενο ο προσδιορισmicroός της ετερονοmicroίας είναι ώς ένα βαθmicroό ζήτηmicroα ιδεολογικό

Αυτές τις δύο ιδέες microπορούmicroε τώρα να τις συνδυάσουmicroε εξετάζοντας το microόνο ζήτηmicroα που έχουmicroε παραλείψει το ζήτηmicroα του κύρους δηλ που απολαmicroβάνει η κάθε ποικιλία υψηλή και χαmicroηλή κοινή και διάλεκτος (κριτήριο 6)

24 Γλωσσικό κύρος Ήδη απ όσα έχουν προηγηθεί γίνεται φανερό ότι διαφορετική [919] αίσθηση του κύρους συνδέεται microε κάθε microια από τις δύο ποικιλίες Οι σχετικές έρευνες το επιβεβαιώνουν

Η στατιστική έρευνα της Lydia Sciriha27 δείχνει κατ αρχάς ότι οι οmicroιλητές έ χ ο υ ν την αίσθηση της διαφοράς ως προς τα πεδία χρήσης κοινής και διαλέκτουmiddot η κοινή στην αντίληψή τους συνδέεται microε τυπικότητα και

Περιοριζόmicroαστε να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι η ύπαρξη πολυτυπιών αποτελεί ισχυρή ένδειξη υφολογικής διαστρωmicroάτωσης και λειτουργικής διαφοροποίησης microάλλον παρά γενικής υποχώρησης

27 A Question of Identity Language Use in Cyprus Λευκωσία Intercollege Press 1996middot πβ της ιδίας The Interplay of Language and Identity in Cyprus The Cyprus Review 72 (1995) 7-34

- 19 -

απόσταση28 ενώ οι οmicroιλητές φαίνεται ν αντιλαmicroβάνονται την κυπριακή ως σύmicroβολο microιας στεγανής υπο-κουλτούρας (cul-de-sac subculture)29 Παρ όλο που δηλώνουν περήφανοι να χρησιmicroοποιούν τη διάλεκτο την οποία αντιλαmicroβάνονται ως δική τους φυσική ζωντανή γλώσσα σε αντίθεση microε την προσποιητή και τεχνητή κοινή θεωρούν ότι η διάλεκτος παρακmicroάζει Την κοινή την εκτιmicroούν για τις εργαλειακές της αρετές30 η χρήση της είναι microέσον κοινωνικής ανόδου και καταξίωσης αφού εξασφαλίζει επιτυχία στο εκπαιδευτικό σύστηmicroα και προσπορίζει κοινωνικό κύρος είναι τυποποιηmicroένη και αποτελεί το κυριότερο microέσον για την επαφή των Κυπρίων microε την Ελλάδα31 [920]

Η πειραmicroατική microελέτη του Αντρέα Παπαπαύλου32 για τη διαπίστωση στερεότυπων αντιλήψεων σχετικά microε τη χρήση της κοινής και της διαλέκτου δείχνει ότι οι Κύπριοι οmicroιλητές θεωρούν αυτούς που microιλούν την κοινή περισσότερο ελκυστικούς φιλόδοξους έξυπνους ενδιαφέροντες microοντέρνους φερέγγυους 28 A Question of Identity 80

29 Όπ 88

30 Όπ 102

31 Η συγγραφέας ισχυρίζεται ότι οι Κύπριοι αισθάνονται ένα σύνδροmicroο προδοσίας απέναντι στους Ελληνες που εκφράζεται και σε σχέση microε την κοινή νεοελληνική γλώσσα οι Κύπριοι αισθάνονται κατά βάθος προδοmicroένοι από την Ελλάδα που θεωρούν ότι ευθύνεται έmicromicroεσα έστω για το κυπριακό πρόβληmicroα (όπ 101) Η συmicroπλεγmicroατική στάση τους απέναντι στην κοινή νέα ελληνική αντανακλά την ανάγκη αποστασιοποίησης και αναζήτησης της δικής τους ξεχωριστής πολιτιστικής ταυτότητας Παρόmicroοιες απόψεις εκφράζει και ο Υ Ιoannou Language Politics and Identity An analysis of the Cypriot Dilemma The Cyprus Review 31 (1991) 15-41middot πβ Γ Η Ιωάννου Μια ιδεολογική θεώρηση του γλωσσικού microας προβλήmicroατος Λευκωσία 1988 Όmicroως αυτός ο συνδυασmicroός πολιτικών κριτηρίων microε ψυχολογικού τύπου αιτιολογήσεις microάς φαίνεται αντιφατικός και βεβιασmicroένος Σε καταστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση της κοινωνικής σηmicroασίας που αποδίδεται στη microια ή στην άλλη γλωσσική microορφή όπως άλλωστε περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση και στην ίδια τη γλωσσική χρήση Καθώς το επισηmicroαίνει η Sciriha η γλωσσική χρήση επηρεάζεται σηmicroαντικά από παράγοντες όπως είναι η ηλικία και το φύλο του οmicroιλητή η κοινωνική του θέση η εκπαίδευση και ο τόπος διαmicroονής του θα προσθέταmicroε το θέmicroα της οmicroιλίας και το είδος των συνοmicroιλητών του Κατά συνέπεια το σύνδροmicroο προδοσίας δεν αιτιολογεί την ύπαρξη διmicroορφίαςmiddot απεναντίας η διmicroορφία δίνει διέξοδο σε ψυχολογικά συmicroπλέγmicroατα αυτού του τύπου αν υποτεθεί ότι υπάρχουν Άλλωστε η microελέτη της Sciriha δεν καταγράφει την πραγmicroατική γλωσσική χρήση αλλά τη γλωσσική χρήση όπως γίνεται αντιληπτή από τους οmicroιλητές Η συγγραφέας δεν κάθεται ν ακούσει τι λένε οι Κύπριοι οmicroιλητές ρωτάει να της πουν (η έρευνα διεκπεραιώθηκε microε ερωτηmicroατολόγιο) Καταγράφει microε άλλα λόγια τι οι ίδιοι οι οmicroιλητές νοmicroίζουν γι αυτά που λένε Στο χάσmicroα ανάmicroεσα στη γλωσσική πραγmicroατικότητα και στον τρόπο που γίνεται αντιληπτή ενδέχεται να παρεmicroβάλλεται η ιδεολογία όχι microόνο των οmicroιλητών αλλά και της ερευνήτριας

32 Attitudes towards the Greek Cypriot Dialect Sociocultural Implications International Journal of the Sociology of Language 134 (1998) 15-28 Ο Παπαπαύλου χρησιmicroοποιεί τη microέθοδο των εναρmicroονισmicroένων αmicroφιέσεων (matched-guise technique)middot θα microπορούσαmicroε λοιπόν να πούmicroε ότι η microελέτη του επιβεβαιώνει πειραmicroατικά τα πορίσmicroατα της Sciriha για τη διαφορά κύρους microεταξύ των δύο ποικιλιών

- 20 -

ευχάριστους microορφωmicroένους αλλά όχι περισσότερο ειλικρινείς φιλικούς ευγενικούς ούτε microε περισσότερο χιούmicroορ Ανειλικρίνεια λοιπόν και έλλειψη χιούmicroορ σύmicroφωνα microε τις στερεότυπες αντιλήψεις χαρακτηρίζει τους καλαmicroαρίζοντες

Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η διδακτορική διατριβή της Μαριλένας Καρυολαίmicroου33 η οποία συστηmicroατικά αποδελτιώνει και ταξινοmicroεί τις απόψεις που microε επιστολές και επιφυλλίδες εκφράζονται από το 1985 στον κυπριακό Τύπο για ζητήmicroατα γλώσσας Η microελέτη της Καρυολαίmicroου έχει προφανή πλεονεκτήmicroατα δεν αρκείται στην καταγραφή microιας διαφοράς στο κύρος που οι οmicroιλητές αποδίδουν στη microια ή την άλλη ποικιλία αλλά καταγράφει και στοιχεία της γνωστικής στάσης των οmicroιλητών τουλάχιστον microιας σηmicroαντικής τους microερίδαςmiddot καταγράφει δηλαδή τον ίδιο τον τρόπο που οι οmicroιλητές [921] αιτιολογούν τη διχοτόmicroηση της γλωσσικής τους χρήσης

Η Καρυολαίmicroου διαπιστώνει ότι στην πλειονότητά τους οι επιστολογράφοι και επιφυλλιδογράφοι στον κυπριακό Τύπο στιγmicroατίζουν την κυπριακή διάλεκτο θεωρώντας την υπεύθυνη για την υποτιθέmicroενη γλωσσική υστέρησηαδυναmicroία των Κυπρίων να εκφραστούν σωστά microε καλά ελληνικά ιδιαίτερα στις πιο επίσηmicroεςτυπικές περιστάσεις επικοινωνίας Η κυπριακή34 θεωρείται ανασταλτικός παράγοντας στην εκmicroάθηση της πανελλήνιας γλώσσας35 Οι αντιλήψεις αυτές που παρουσιάζονται microε τις συνήθεις κινδυνολογικές υπερβολές αποτελούν έκφραση microιας ι δ ε ο λ ο γ ί α ς π ρ ο ά σ π ι σ η ς τ η ς

33 La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque διδακτορική διατριβή Universiteacute Paris

V - Reneacute Descartes Πορίσmicroατα της διδακτορικής της διατριβής η συγγραφέας έχει ανακοινώσει σε πολλές microελέτες της laquoStatut de fait et statut subjectif Quelques remarques agrave propos de la communauteacute sociolinguistique chyprioteraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 12ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1992 255-269middot laquoΜεταγλωσσικά σχόλια και γλωσσικές στάσειςraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 14ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1993 459-473middot Linguistic Attitudes and Metalinguistic Discourse An Investigation in the Cypriot Press Themes in Greek Linguistics Papers from the First International Conference on Greek Linguistics επιmicro I Philippaki-Warburton K Nikolaidis amp M Sifianou Amsterdam Benjamins 1994 253-259 laquoΛαϊκή γλωσσολογία στα microέσα microαζικής ενηmicroέρωσης Προϋποθέσεις και microηχανισmicroοίraquo στο ∆ηmicroοσιογραφία και γλώσσα - Πρακτικά συνεδρίου (15-16 Απριλίου 2000) επιmicro Π Μπουκάλας amp Σπ Μοσχονάς Αθήνα Μορφωτικό Ίδρυmicroα της ΕΣΗΕΑ 2001 71-83

34 Ή αγγλοελληνοκυπριακή όπως microε περισσή υπερβολή χαρακτηρίζουν τη διάλεκτο ορισmicroένοιmiddot βλ Σ Παύλου Η καταπίεση της ελληνικής γλώσσας στην Κύπρο Αθήνα εκδ Πενταδάκτυλος 1990 33

35 Karyolaimou La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque όπ 303

- 21 -

κ ο ι ν ή ς προάσπισης δηλ της τυποποιηmicroένης-πρότυπης ποικιλίας36 Εκκινούν από ένα στοιχειώδες συλλογιστικό σχήmicroα που κατ αρχήν ξεχωρίζει ένα εσωτερικό τη γλώσσα Μας από ένα εξωτερικό τη γλώσσα Τους Αυτό το εξωτερικό εκπροσωπείται συνήθως στις microέρες microας από την αγγλικήmiddot αυτή είναι ο αναγνωρισmicroένος εχθρός της γλώσσας Μας Σύmicroφωνα microε αυτή τη νοοτροπία το εσωτερικό η γλώσσα Μας γίνεται αντιληπτό ως κάτι ενιαίο οmicroοιογενές απαράλλαχτο αναλλοίωτο Η γλώσσα Μας παντού και πάντα ίδια χωρίς κοινωνική γεωγραφική ιστορική διαφοροποίηση (Εξού και η πρακτική του κ α θ α ρ ι σ micro ο ύ η αντίληψη δηλ ότι η γλώσσα πρέπει να microένει καθαρή από ε ξ ω τ ε ρ ι κ έ ς επιδράσεις)

Από την άποψη αυτή έχει ενδιαφέρον αν η κυπριακή τοποθετείται στο εσωτερικό ή στο εξωτερικό αν ανήκει στη γλώσσα Μας ή στη γλώσσα Τους Στο σηmicroείο αυτό οι παρατηρήσεις της Καρυολαίmicroου αποκτούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον

Κυπριακή ποικιλία και αγγλική γλώσσα θεωρούνται άρρηκτα συνδεδεmicroένες αφού τα εκφραστικά κενά που δηmicroιουργεί η χρησιmicroοποίηση της πρώτης οδηγούν αναπόφευκτα σε χρήση των λεξικών πόρων της δεύτερης Με άλλα λόγια η κυπριακή ποικιλία εmicroφανίζεται ως η κερκόπορτα από την οποία εισβάλλουν οι αγγλικές δάνειες λέξεις για να κατακλύσουν τη microητρική γλώσσα την ελληνική37

[922] Η κυπριακή λοιπόν σύmicroφωνα microε αυτές τις αντιλήψεις βρίσκεται εκτός Άλλο η γλώσσα Μας και άλλο η κυπριακή Η κυπριακή τοποθετείται microαζί microε τα αγγλικά microάλλον ή microαζί microε τα τούρκικα σύmicroφωνα microε ορισmicroένους παρά microαζί microε τα ελληνικά

∆εν υπάρχει λόγος να χρονοτριβούmicroε προσπαθώντας ν ανασκευάσουmicroε τέτοιες απόψεις που είναι εντελώς αστήριχτες από γλωσσολογική άποψη Στην εκτίmicroηση για τη διάδοση της αγγλικής στην Κύπρο υπάρχει microια καλλιεργηmicroένη υπερβολή Όλοι οι Κύπριοι υποτίθεται γνωρίζουν τα αγγλικά και καθώς λέγεται τα χρησιmicroοποιούν σε βάρος της ελληνικής κοινής και διαλέκτου παντού στα σχολεία στις δηmicroόσιες υπηρεσίες στις καθηmicroερινές συναναστροφές ∆εν 36 Βλ σχετικά Ρ ∆ελβερούδη και Σπ Μοσχονά Ο καθαρισmicroός της γλώσσας και η γλώσσα του

καθαρισmicroού Σύγχρονα Θέmicroατα 62 (1997) 79-91

37 Απόσπασmicroα από αδηmicroοσίευτη οmicroιλία στο Πανεπιστήmicroιο Κύπρου microε τίτλο Εσείς microιλάτε σωστά ελληνικά (15-4-1996)middot για παραθέmicroατα που επιβεβαιώνουν αυτή την εκτίmicroηση βλ La communauteacute όπ 266-269 273-277 302-308 passim Στα Πορίσmicroατα του laquoΣυmicroποσίου για την Ελληνική Γλώσσα σήmicroερα στην Κύπροraquo (24-25101992) επισηmicroαίνεται χαρακτηριστικά laquoΣτην Κύπρο ενεδρεύει ο κυπροκεντρισmicroός που προωθεί τον εξαγγλισmicroό της κυπριακής κοινωνίας σε πολλά επίπεδα Πρέπει να αντιmicroετωπισθούν οι έντονες τάσεις κυπροποίησης της κοινωνίας και της Ιστορίας και να διακοπεί κάθε προσπάθεια αποξένωσης του κυπριακού ελληνισmicroού από τον υπόλοιπο ελληνισmicroόraquo (Ελλάδος φθόγγον χέουσα επιmicro Μ Χριστοδούλου Λευκωσία Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου 1993 199)

- 22 -

προσβάλλει ελπίζω τη γλωσσοmicroάθεια των Κυπρίων η επισήmicroανση ότι η εικόνα αυτή απέχει πολύ από την πραγmicroατικότητα Είναι γεγονός ότι η αγγλική χρησιmicroοποιείται σχεδόν αναγκαστικά σε ορισmicroένα πεδία χρήσης όπως της νοmicroοθεσίας και της (ανώτατης) εκπαίδευσης 38 αλλά ακόmicroα και στα πεδία αυτά η χρήση της δεν είναι δεν είναι πια αποκλειστική Και οι επιδράσεις που έχει δεχτεί η κυπριακή [923] διάλεκτος από την αγγλική γλώσσα δεν είναι πολύ microεγαλύτερες από τις επιδράσεις που η διεθνής αυτή γλώσσα επικοινωνίας ασκεί σήmicroερα σε όλες τις γλώσσες και - διαλέκτους

Το θεωρητικό σχήmicroα που έχουmicroε υιοθετήσει microάς επιτρέπει να εξηγήσουmicroε αυτή την υπερβολή σχετικά microε τις επιδράσεις της αγγλικής Η ταύτιση κυπριακής και αγγλικής η συντριπτική επίδραση που υποτίθεται πως η δεύτερη ασκεί στην πρώτη είναι απλώς microια κίνηση στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου συλλογιστικού σχήmicroατος σκοπός της οποίας είναι ακριβώς η microείωση του κύρους της διαλέκτου αφού η διάλεκτος microπορεί πλέον ως κυπροαγγλική ή ως αγγλοκυπριακή πολύ πιο εύκολα να τοποθετείται ε κ τ ό ς έξω από το πλαίσιο της ελληνικής γλώσσας της κ ο ι ν ή ς γλώσσας

3 Η υπερβολή της αυτονοmicroίας Το ερώτηmicroα που microένει να microας απασχολήσει για την ολοκλήρωση του επιχειρήmicroατός microας είναι πώς η σχέση της γλωσσικής διmicroορφίας η οποία όπως είδαmicroε είναι microια σχέση κατ αρχάς συmicroπληρωmicroατική κοινή και διάλεκτος συmicroπληρώνουν η microία την άλλη στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου γλωσσικού καταmicroερισmicroού πώς αυτή η συmicroπληρωmicroατική σχέση καταλήγει σε επίπεδο κύρους στο επίπεδο των αντιλήψεων ή της ιδεολογίας να εκφράζεται ως σχέση αντίθεσης να εκφράζεται ανταγωνιστικά

Η συλλογική αίσθηση και οι αντιλήψεις γύρω από αυτήν ότι η microία ποικιλία είναι εντός η κοινή νέα ελληνική είναι εντός η άλλη είναι εκτός η κυπριακή

38 Κατά το 1995-96 περίπου 48 των Κυπρίων σπούδαζαν σε αγγλόφωνα πανεπιστήmicroια 28

στην Αγγλία και 197 στις ΗΠΑ Επιπλέον το 57 περίπου όσων φοιτούσαν σε διάφορα ανώτερα ιδρύmicroατα στην Κύπρο είχαν ως γλώσσα διδασκαλίας την αγγλική Τα ποσοστά αυτά ίσως έχουν microειωθεί κάπως microε την ίδρυση του ελληνόφωνου Πανεπιστηmicroίου Κύπρου (1992) Όσον αφορά στη γλώσσα της νοmicroοθεσίας το άρθρο 189 του Κυπριακού Συντάγmicroατος (1960) όριζε περίοδο 5 ετών για τη microετάφραση των νόmicroων στα ελληνικάmiddot η προθεσmicroία αυτή όmicroως παρατάθηκε επ αόριστον microε το Νόmicroο 511965 Αντλώ τα στοιχεία αυτά από την αδηmicroοσίευτη εργασία της ΜΚαρυολαίmicroου From linguistic liberalism to legal regulation Τhe Greek language in Cyprusmiddot βλ Επίσης La communauteacute 142- 154 Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι ακόmicroα και περιγραφές που διεκτραγωδούν τη χρήση της αγγλικής επικαλούνται το γεγονός ότι πολλοί Κύπριοι δεν ξέρουν αγγλικάmiddot βλ Σ Παύλου όπ 23 κε 43 κε Για επιδράσεις της Αγγλικής στην Κυπριακή διάλεκτο βλ A N Papapavlou Language Contact and Lexical Borrowing in the Greek Cypriot Dialect Sociolinguistic and Cultural Implications Athens Grivas 1994

- 23 -

είναι εκτός δεν είναι παρά η ι δ ε ο λ ο γ ί α τ η ς α υ τ ο ν ο micro ί α ς στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή της εργασίας microας Το αυτονόητο της αυτονοmicroίας της κοινής δηmicroιουργεί σε συνθήκες γλωσσικής διmicroορφίας του τύπου κοινής-διαλέκτου το κάθε άλλο παρά αυτονόητο της αυτονοmicroίας της διαλέκτουmiddot η αυτονοmicroία της κοινής νέας ελληνικής δίνει την εντύπωση αυτονοmicroίας της κυπριακής διαλέκτου από την οποία διακρίνεται στη χρήση Έτσι κάθε προσπάθεια υπεράσπισης της κυπριακής στο πλαίσιο microιας ούτως ή άλλως υπαρκτής γλωσσικής διmicroορφίας εκλαmicroβάνεται ως απόπειρα αυτονόmicroησης της κυπριακής Γράφει σχετικά ο Κύπριος γλωσσολόγος Μενέλαος Χριστοδούλου

Η κυπριακή διάλεκτος προβάλλεται σήmicroερον κοινωνικώς εν Κύπρω ως ανωτέρα και αυτής της κοινής γλώσσης (28-8-90)

[924] Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος ήτις έmicroενε πριν εις τα λαϊκά στρώmicroατα ανήλθεν εις την νέαν κυπριακήν κοινωνίαν Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος όπως χρησιmicroοποιούσιν αυτήν οι Κύπριοι αρχίζει να λειτουργεί ως γλώσσα (23-1-92)39

Και δεν είναι τυχαίο ότι ο Γεώργιος Μπαmicroπινιώτης ξεκινά την οmicroιλία του για την Ελληνική γλώσσα στην Κύπρο σήmicroερα (1993) αντικρούοντας εκείνους που θέτουν ζήτηmicroα χρήσης της κυπριακής διαλέκτου ως επίσηmicroης γραπτής και προφορικής γλώσσας40 πολεmicroώντας δηλ ανεmicroόmicroυλους Εξ όσων γνωρίζω ουδείς ούτε καν ο Νεοκυπριακός Σύνδεσmicroος δεν έχει θέσει επισήmicroως τέτοιο ζήτηmicroα41

39 Αντλώ τα παραθέmicroατα από την Καρυολαίmicroου La communautegrave sociolinguistique Chypriote

Grecque όπ σσ 306-307 αλλά τα αποκαθιστώ στην αρχική τους microορφήmiddot για microια νεότερη έκφραση αυτής της αντίληψης βλ Μ Χριστοδούλου Η επίσηmicroος γλώσσα των Κυπρίων Ο Φιλελεύθερος 7-4-97 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η οmicroιλία του Μ Χριστοδούλου Κοινή γλώσσα και διάλεκτος στο Η διχόνοια η ελληνική γλώσσα και η κυπριακή διάλεκτος (∆ιαλέξεις Λαϊκού Πανεπιστηmicroίου 5) Λευκωσία ∆ήmicroος Λευκωσίας 1997 247-275 όπου έmicromicroεσα οmicroολογείται η αποτυχία των προσπαθειών του Κύπριου γλωσσολόγου για στήριξη της κοινής γλώσσας σε βάρος της διαλέκτου

40 Ελλάδος φθόγγον χέουσα όπ 4

41 Υπάρχουν microόνο υποψίες αναφοράς στην κυπριακή ως ανεξάρτητη γλώσσα Βλ λχ Α Πόλλις laquoΜακροπρόθεσmicroες προοπτικές επιβίωσης της Κυπριακής ∆ηmicroοκρατίαςraquo ∆ιαστάσεις των Ελληνοτουρκικών σχέσεων Αιγαίο-Κύπρος Επιστηmicroονικό Συmicroπόσιο του Ιρδύmicroατος Μεσογειακών Μελετών Αθήνα Ίδρυmicroα Μεσογειακών Μελετών 1986 105 laquoΗ κυπριακή γλώσσα η ιστορική παράδοση και κουλτούρα microπορεί να θεωρηθούν ως στοιχεία της κυπριακής κοινωνικής πραγmicroατικότητας στα οποία microπορεί να βασιστεί microια κυπριακή συνείδηση και στη συνέχεια microια κυπριακή εθνότηταraquo Πβ επίσης Α Παναγιώτου laquoΤο χαmicroόγελο της στετέςraquo εφ Χαραυγή (10-2-1994 και 17-2-1994) Πρέπει να σηmicroειώσουmicroε πάντως ότι microε την καχυποψία που έχει δηmicroιουργήσει η στάση ενίσχυσης της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο κάθε συmicroπαθητική αναφορά στη διάλεκτο αξιολογείται ως προσπάθεια αυτονόmicroησής της Σχετικά microε τη διάδοση του κυπριωτισmicroού (προϋπόθεση για την ύπαρξη του οποίου είναι να παραmicroένει σε λανθάνουσα κατάσταση) στο επίπεδο της νοοτροπίας microάλλον παρά της ιδεολογίας βλ C V Mavratsas National identity and

- 24 -

Αυτό που ισχυρίζοmicroαι λοιπόν είναι ότι η προάσπιση της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο η αντίληψη ότι η κοινή πρέπει να έχει γενικευmicroένη χρήση πέρα και έξω από το πλαίσιο της διmicroορφίας στο οποίο εντάσσεται microαζί microε την κυπριακή η ενοποιητική αντίληψη της κοινής αυτή είναι που γεννάει την αντίληψη ότι η κυπριακή είναι ή θέλει να είναι microια ξεχωριστή γλώσσα την αντίληψη [925] δηλ της αυτονόmicroησης της κυπριακής από την κοινή Επαναλαmicroβάνω η ε ν ο π ο ι η τ ι κ ή α ν τ ί λ η ψ η τ η ς κ ο ι ν ή ς ε ί ν α ι α υ τ ή π ο υ χ ρ η σ ι micro ο π ο ι ε ί ω ς π ρ ό σ χ η micro α τ η ν α ξ ί ω σ η α υ τ ο ν ό micro η σ η ς τ η ς κ υ π ρ ι α κ ή ς αφού εκ των πραγmicroάτων σε περιστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας η διάλεκτος δεν microπορεί να λειτουργήσει αυτόνοmicroα

4 Η δηmicroοτική ως καθαρεύουσα Τα ίδια κριτήρια microε τα οποία αναγνωρίζουmicroε την καθαρεύουσα ως υψηλή και τη δηmicroοτική ως χαmicroηλή ποικιλία του ελληνικού γλωσσικού ζητήmicroατος microάς επέτρεψαν στην Κύπρο να αναγνωρίσουmicroε τη δηmicroοτική ή microάλλον τη νόmicroιmicroη κληρονόmicroο της την κοινή νεοελληνική ως υψηλή ποικιλία ένα είδος καθαρεύουσας microια γλώσσα που ακόmicroη κι αν δεν θεωρηθεί τεχνητή δεν είναι πάντως φυσική γλώσσα κανενός Κυπρίου

Η δυνατότητα της δηmicroοτικής να παίζει το ρόλο microιας υψηλής ποικιλίας δεν είναι παρά η δυνατότητα που επίmicroονα και για πολλά χρόνια διεκδίκησε ο δηmicroοτικισmicroός είναι η δυνατότητα που διεκδικεί κάθε κοινή τυποποιηmicroένη γλώσσα στο microέτρο που η κοινή γλώσσα είναι και γλώσσα και πρότυπο είναι microια διάλεκτος microεταξύ ίσων ίσως λίγο πιο ίση από τις άλλες είναι όmicroως και ο κανόνας που κρίνει τις άλλες διαλέκτους και microε τον οποίο χωρίζουmicroε αυτό που είναι σωστό από αυτό που είναι λάθος και ταυτοχρόνως αυτό που είναι όλων από αυτό που είναι λίγων Στην Κύπρο η κοινή γλώσσα η γλώσσα όλων αναγκάζεται να συνυπάρχει microε microία από τις διαλέκτους microια γλώσσα λίγων την οποία χρειάστηκε να αποκλείσει για να οριστεί ακριβώς ως πρότυπο πέρα και πάνω από διαλέκτους

Βέβαια αυτή τη γλώσσα-πρότυπο αυτή την επίσηmicroη καθαρεουσιάνικη δηmicroοτική ή microάλλον αυτή τη δηmicroώδη καθαρεύουσα θα τη microάθουν και θα τη χρησιmicroοποιούν microε ελάχιστες αποκλίσεις όλοι οι Κύπριοι και κατά τούτο όπως είδαmicroε η υψηλή ποικιλία στην Κύπρο διαφέρει από την καθαρεύουσα του γλωσσικού ζητήmicroατος ∆εν υπήρχε αmicroφιγλωσσία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος Στην Κύπρο ανάmicroεσα σ αυτόν που δεν ξέρει και σ αυτόν που ξέρει την υψηλή γλώσσα δεν θα microεσολαβήσει ο αιτησιογράφος ή ο γραmicromicroατικός του χωριού θα microεσολαβήσει ο εκπαιδευτικός του δηmicroόσιου σχολείου

consciousness in everyday life towards a sociology of knowledge of Greek-Cypriot nationalism Nations and Nationalism 5(1) 1999 91-104

- 25 -

[926] Μπορούmicroε όmicroως να microιλάmicroε για γλωσσικό ζήτηmicroα στην Κύπρο

Μια κατάσταση διγλωσσίας όπως την ορίσαmicroε microπορεί να θεωρείται εντελώς φυσιολογική και να microη γεννά γλωσσικό ζήτηmicroα Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε όταν οι συνθήκες της διγλωσσίας (διmicroορφίας) γίνονται αντιληπτές από microια ικανή microερίδα του πληθυσmicroού ως συνθήκες προς διαπραγmicroάτευση και αντιπαράθεση Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε λοιπόν όταν δύο ακόmicroη συνθήκες ισχύουν

1 Οι πνευmicroατικές ελίτ της δίγλωσσης κοινότητας αντιλαmicroβάνονται τη σχέση ανάmicroεσα στις δύο γλωσσικές ποικιλίες ως σχέση όχι συmicroπληρωmicroατική αλλά αντιθετική προπαγανδίζουν την αντίληψη ότι η microία από τις δύο γλώσσες είναι καλύτερη σωστότερη ωραιότερη από την άλλη Εκφράζουν την αντίθεση αυτή microε εξωγλωσσικούς όρους microε όρους δηλαδή αισθητικούς ηθικούς κοινωνικοπολιτικούς ιδεολογικούς Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα υπάρχει όταν ακριβώς παύει να είναι στενά γλωσσικό όταν ιδεολογικοποιείται όταν γίνεται πεδίο παρέmicroβασης της microιας ή της άλλης κρατικής πολιτικής ανάλογα microε τις προσβάσεις της microιας ή της άλλης ελίτ στο κράτος και στην εκπαίδευση

2 Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα δεν νοείται επίσης χωρίς αγώνες για κυριαρχία Στη διάρκεια ενός γλωσσικού ζητήmicroατος η microία από τις δύο γλώσσες θα τείνει να κυριαρχήσει επί της άλλης διεκδικώντας microε όλο τον γλωσσικό και ιδεολογικό της εξοπλισmicroό τα πεδία χρήσης στα οποία η άλλη ειδικεύεται Αυτή η τάση κυριαρχίας microπορεί να ενισχύεται microε επίσηmicroη κρατική παρέmicroβαση (ή και microε επίσηmicroη έλλειψη παρέmicroβασης)

Στη σύντοmicroη αυτή εργασία δεν είχαmicroε τη δυνατότητα να εξετάσουmicroε εάν οι δύο αυτές πρόσθετες συνθήκες πληρούνται στην Κύπρο σήmicroερα ∆ιαπιστώσαmicroε όmicroως ότι η κοινή γλώσσα δεν είναι απλώς το κυριακάτικο ρούχο των Κυπρίων ∆εν συmicroπληρώνει απλώς τη λειτουργία της διαλέκτου αλλά εισάγει στη γλωσσική κοινότητα της Κύπρου microιαν αντίθεση προς τη διάλεκτο αντίθεση που υπονοmicroεύει την αρχική συmicroπληρωmicroατική τους σχέση και εκφράζεται ενίοτε microε όρους έντονα ιδεολογικούς

Στην Κύπρο σήmicroερα κυρίαρχο παραmicroένει το ιδεολογικό ρεύmicroα που προβάλλει και θέλει να επιβάλει τον ενοποιητικό ρόλο της κοινής νέας [927] ελληνικής Η κοινή στην Κύπρο δεσmicroεύει τη δηmicroόσια επίσηmicroη συλλογική έκφραση Από την καταξιωmicroένη αυτή θέση η ανάπτυξη microιας ιδεολογίας προάσπισης και επέκτασης των πεδίων χρήσης της κοινής microπορεί να οδηγήσει σταδιακά και στην οριστική επικράτησή της42 Ενδέχεται δηλαδή το laquoγλωσσικό ζήτηmicroαraquo της Κύπρου να λυθεί 42 Μοναδική περίπτωση για την οποία ο Ferguson προβλέπει καθιέρωση της υψηλής ποικιλίας

σε microια διmicroορφική κοινότητα είναι όταν η υψηλή αυτή ποικιλία είναι η κοινή γλώσσα και microιας άλλης γλωσσικής κοινότητας η οποία παρουσιάζεται να περιλαmicroβάνει την πρώτη (Ferguson Diglossia όπ 248)

- 26 -

προτού υπάρξει

Η ιδιόmicroορφη περίπτωση της Κύπρου επιβάλλει πάντως ορισmicroένες αλλαγές στις ιδεολογικές microας συνήθειες Αναγνωρίζουmicroε όλοι την κοινή νεοελληνική ως προϊόν τερmicroατισmicroού του γλωσσικού ζητήmicroατος στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο ως νόmicroιmicroη δηλαδή αν και microετριοπαθή κληρονόmicroο της πάλαι ποτέ χαmicroηλής ποικιλίας της δηmicroοτικής Αυτό το κληροδοτηmicroένο χαmicroηλό προφίλ της κοινής γλώσσας microάς εmicroποδίζει να την αναγνωρίσουmicroε ως υψηλή ποικιλία στη δίγλωσση Κύπρο να την αναγνωρίσουmicroε δηλαδή ως ποικιλία επιβεβληmicroένη και εν microέρει τεχνητή ως microία άλλη καθαρεύουσα

Ένα από τα σηmicroαντικότερα επιχειρήmicroατα των δηmicroοτικιστών εναντίον της καθαρεύουσας επικαλείται το αναmicroφισβήτητο γεγονός ότι η καθαρεύουσα σε όλες τις microορφές της ήταν πάντοτε microια γλώσσα τεχνητή που microπορεί να την έγραψαν πολλοί αλλά ποτέ κανένας δε τη microίλησε αντίθετα η δηmicroοτική ήταν και παρέmicroεινε γλώσσα απολύτως φυσική η γλώσσα του λαού γλώσσα όλων

Το ισχυρότατο αυτό επιχείρηmicroα εναντίον της καθαρεύουσας αποδεικνύεται microάλλον αδύναmicroο επιχείρηmicroα υπέρ της δηmicroοτικής Αν η καθαρεύουσα δεν ήταν πραγmicroατική γλώσσα η δηmicroοτική πάντως ήταν κ α ι γ λ ώ σ σ α κ α ι π ρ ό τ υ π ο το πρότυπο που κυριάρχησε στη διαδικασία τυποποίησης της γλώσσας που σήmicroερα ονοmicroάζουmicroε νεοελληνική ή κοινή νεοελληνική Το πρότυπο αυτό δεν microπορούσε παρά να είναι όφειλε να είναι τεχνητό (ή τεχνικό σύmicroφωνα microε την προσεκτικότερη διατύπωση του Μανόλη Τριανταφυλλίδη) [928] προκειmicroένου να ανταποκριθεί στις ανάγκες του δηmicroόσιου κυρίως βίου και του γραπτού κυρίως λόγου

Όρους όπως λαϊκή γλώσσα ζωντανή γλώσσα φυσική γλώσσα όλοι χαρακτηρισmicroοί που αποδόθηκαν στη δηmicroοτική πρέπει λοιπόν να microάθουmicroε να τους σκεφτόmicroαστε microε τρόπο λιγότερο απόλυτο Είναι όροι διαβαθmicroίσιmicroοι και σχετικοί δεν ορίζονται χωρίς τα αντίθετά τους Όπως ακριβώς οι όροι καθαρεύουσα και δηmicroοτική αν ο ένας αποτελεί αναχρονισmicroό αναχρονισmicroό αποτελεί και ο άλλος

Σήmicroερα θα microπορούσαmicroε ακόmicroη σχεδόν ταυτολογικά να ορίσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηmicroα στήριξης της δηmicroοτικής Σ αυτή την περίπτωση ας περιmicroένουmicroε απλώς να επεκταθεί η χρήση της κοινής γλώσσας εκεί όπου τώρα χρησιmicroοποιείται η διάλεκτος Θα ήταν αυτή microια δεύτερη νίκη της δηmicroοτικής η οριστική της νίκη Θα microπορούσαmicroε όmicroως να θεωρήσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηση υπεράσπισης της χαmicroηλής φυσικής ποικιλίας της λαϊκής γλώσσας Σ αυτή την περίπτωση θα πρέπει να φανταστούmicroε έναν δηmicroοτικισmicroό που θα αναλάmicroβανε να προασπίσει τη διάλεκτο από την επεκτατική εξάπλωση της ίδιας της δηmicroοτικής

- 9 -

Κριτήριο 4 Υψηλή και χαmicroηλή ποικιλία έχουν ξεχωριστές γραmicromicroατειακές παραδόσεις

Μάλιστα αν είχε νόηmicroα microια ποσοτική ήκαι ποιοτική σύγκριση θα λέγαmicroε ότι συνήθως η χαmicroηλή γραmicromicroατεία υπολείπεται της υψηλής Ας θυmicroηθούmicroε στο σηmicroείο αυτό ότι η πρώτη microεγάλη νίκη της δηmicroοτικής έγινε στη λογοτεχνία όταν microπόρεσε να πείσει ότι χρησιmicroοποιείται δόκιmicroα από άξιους τεχνίτες ότι υπερέχει

Κυπριακή και κοινή συνδέονται πράγmicroατι microε ξεχωριστές γραmicromicroατειακές παραδόσεις15 Ως γνωστόν την κυπριακή διάλεκτο microπορούmicroε να την παρακολουθήσουmicroε microέχρι τον 14ο αι χάρι στα γραπτά microνηmicroεία της τις Ασσίζες και αργότερα (στον 15ο αι) τα χρονικά του Μαχαιρά και του Βουστρωνίου Σήmicroερα λίγοι Κύπριοι ποιητές καλλιεργούν περιστασιακά έστω τη διάλεκτο Η προφορικότητα είχε πάντα ιδιαίτερη λειτουργικότητα στην ποίηση16

Η αίσθηση ωστόσο που φαίνεται να κυριαρχεί είναι ότι η υψηλή [908] ποίηση (η ποίηση για laquoελλαδικόraquo κρατικό βραβείο) δεν γράφεται στην κυπριακή όταν γράφεται αυτό συmicroβαίνει πάλι στο πλαίσιο ενός γλωσσικού καταmicroερισmicroού τις αρχές του οποίου όmicroως όπως microε κάθε τι στην ποίηση είναι δύσκολο να τις διατυπώσουmicroε microε ακρίβεια17

νεοελληνικής κοινής απωθείται διαρκώς στις άκρες της γλωσσικής συνείδησης του Κυπρίου γεγονός που εξηγεί όχι microόνο την παρατηρηmicroένη laquoδυσκολίαraquo αλλά και κάποια απέχθεια των Κυπρίων για τα λόγια στοιχεία ή ακόmicroη την τάση εξοmicroάλυνσής τους (laquoνα εισάξειraquo)

15 Υπάρχει η άποψη ότι καmicroία διάκριση δεν πρέπει να γίνεται microεταξύ ελληνικής και κυπριακής γραmicromicroατείας για το λόγο ότι καmicroία διάκριση δεν υφίσταται microεταξύ ελληνικού και κυπριακού πολιτισmicroού microεταξύ ελληνικής και κυπριακής ιστορίας και παράδοσης Τέτοιες ακραίες απόψεις που χαρακτηρίζονται από το φανατισmicroό των υποστηρικτών τους και από έναν κακώς νοούmicroενο υπερεθνικισmicroό δεν νοmicroίζω ότι χρειάζεται να τις παίρνουmicroε πολύ στα σοβαρά Σε ότι microας αφορά microία από τις παλαιότερες και γονιmicroότερες παραδόσεις της γλωσσολογίας είναι αυτή που microελετά τις διαφορές στη γλωσσική χρήση στη βάση πολιτισmicroικών διαφορών και προτύπωνmiddot και βέβαια microια τέτοια παράδοση δεν θα microπορούσε ν αναιρεθεί από τις ιδεολογικές εmicromicroονές ορισmicroένων

16 Πβ Photini Panayi-Tulliez Langue poeacutesie orale et identiteacute Chypriote στο Sociolinguistique du grec et de la Gregravece επιmicro Μ Karyoleacutemou Plurilinguismes no 4 (Ιούνιος 1992) 39-55

17 Έχουν ενδιαφέρον τα σχόλια του Κώστα Μόντη για τα ποιήmicroατά του στην κυπριακή για τον Μόντη η κυπριακή στην ποίηση αλλά και στο θέατρο αναδίδει microια ξεχωριστή αίσθηση που οφείλεται στον τρόπο εκmicroάθησής της (κριτήριο 3) Ελέχθη ότι η γραφή ποιηmicroάτων στο κυπριακό ιδίωmicroα είναι microια προσπάθεια φυγής Κλείνω δηλαδή την πόρτα στα microεγάλα θέmicroατα[] για να βγω έξω να ξεκουραστώ Νοmicroίζω ότι δεν είναι αυτός ο λόγος Μερικά πράγmicroατα από την υφή τους πρέπει να γραφτούν στη γλώσσα που πρωτοmicroίλησες [] Η γλώσσα που πρωτοmicroιλήσαmicroε είναι πάρα πολύ microεγάλο πράγmicroα που δεν έχει ίσως microελετηθεί ακόmicroα Οι λέξεις βγαίνουν ίσα από microέσα σου Θα το δείτε ακόmicroα και στο θέατρο Όταν οι ηθοποιοί παίζουν κυπριακή ηθογραφία[] είναι άλλοι άνθρωποι Είναι microεγάλοι ηθοποιοί Όταν παίζουν έργο στην πανελλήνια[] είναι πάρα πολύ κατώτεροι ∆εν ξέρω τι ρίζες έχει microέσα microας η γλώσσα που πρωτοmicroιλήσαmicroε που δεν microπορούν να αντικατασταθούν microε γλώσσα την οποία microάθαmicroε Το χαρακτηριστικό των ποιηmicroάτων microου στην κυπριακή διάλεκτο είναι ότι όλα

- 10 -

∆εν ξέρω αν ακόmicroα χρησιmicroοποιείται η διάλεκτος από Κύπριους ποιητάρηδεςmiddot ακούω πού και πού τα τσιατιστά αλλά δεν γνωρίζω πόσο δηmicroιουργική και πρωτότυπη είναι η παραγωγή τους σε σχέση microε το παρελθόν Περιορισmicroένη χρήση της διαλέκτου γίνεται στο θέατρο (το κυπριώτικο σκετς είναι ιδιαίτερα δηmicroοφιλές) καθώς και σε λιγοστά ηθογραφικά συνήθως πεζογραφήmicroατα microε κυπριακή θεmicroατογραφία (Μπορεί αυτά να είναι δείγmicroατα χαmicroηλής λογοτεχνίας αλλά δεν παύουν να έχουν τεράστιο γλωσσολογικό ενδιαφέρον) Εννοείται ότι θα ήταν αδόκιmicroη η χρήση της κυπριακής διαλέκτου στο δοκίmicroιο Και αυτοί ακόmicroα που υπερασπίζονται τη διάλεκτο στην κοινή την υπερασπίζονται όπως ο Ροΐδης τη δηmicroοτική Κριτήριο 5 Η διmicroορφία χαρακτηρίζεται από σχετική διάρκεια και σταθερότητα

Πράγmicroατι διmicroορφία χαρακτηρίζει την κοινότητα της Κύπρου σε όλη τη διάρκεια της νεότερης ιστορίας της microετά την ανεξαρτησία τουλάχιστον οπωσδήποτε microετά τον πόλεmicroο Θα microπορούσαmicroε να microιλήσουmicroε για τ ρ ι micro ο ρ φ ί α αν παίρναmicroε υπόψη microας και την παλαιότερη [909] ύπαρξη της καθαρεύουσας Ο Newton microιλάει για τριmicroορφία εννοώντας την παράλληλη χρήση της κοινής νέας ελληνικής της κοινής κυπριακής και των τοπικών ιδιωmicroάτων τα οποία όmicroως βρίσκονται πια σε υποχώρηση18 Ίσως πάντως να microπορούσαmicroε να microιλήσουmicroε και για παλαιότερη ύπαρξη τ ε τ ρ α micro ο ρ φ ί α ς (1 καθαρεύουσα - 2 δηmicroοτική - 3 κυπριακή κοινή - 4 τοπικά ιδιώmicroατα) ή και π ε ν τ α micro ο ρ φ ί α ς (microε την προσθήκη της αγγλικής σε ορισmicroένα πεδία του δηmicroόσιου λόγου όπως της διοίκησης και της δικαιοσύνης) Αυτό είναι ένα ιστορικό ζήτηmicroα το οποίο αξίζει να microελετηθεί σοβαρά και θα έχει υποπτεύοmicroαι σηmicroαντικές επιπτώσεις στον τρόπο που αντιλαmicroβανόmicroαστε την εξέλιξη της νεότερης κυπριακής γραmicromicroατείας19

Κριτήριο 6 H υψηλή ποικιλία περιβάλλεται microε microεγαλύτερο κύρος απ ότι η χαmicroηλή

Αλλά αυτό είναι ένα κριτήριο το οποίο θα χρειαστεί να το εξετάσουmicroε χωριστά (ενότητα 24) Ας περάσουmicroε λοιπόν κατευθείαν στο τελευταίο και σηmicroαντικότατο κριτήριο της λ ε ι τ ο υ ρ γ ι κ ή ς κ α τ α ν ο micro ή ς

Κριτήριο 7 Σε κατάσταση γλωσσικής διmicroορφίας κάθε ποικιλία επιτελεί

σχεδόν είναι ερωτικά Στην πανελλήνια δεν έχω πολλά ερωτικά ποιήmicroατα και σου λέει ύστερα ο άλλος πήδησε στον έρωτα για να ξεκουραστεί (απόσπασmicroα από συνοmicroιλία του Κώστα Μόντη microε φοιτητές της Παιδαγωγικής Ακαδηmicroίας Κύπρου στη Λευκωσία την άνοιξη του 1988 παρατίθεται στο Κώστας Μόντης Στους λογοτέχνες ο πόνος είναι έmicroπνευση περ Η λέξη τχ 152 (Ιούλ-Αύγ 1999) 407)

18 B Newton Stylistic Levels in Cypriot Greek όπ

19 Σχετικά microε την καταξίωση της διαλέκτου και το κίνηmicroα του δηmicroοτικισmicroού στην Κύπρο βλ Λ Ζαφειρίου Η νεότερη κυπριακή λογοτεχνία Γραmicromicroατολογικό σχεδίασmicroα Λευκωσία 1991 21-23 25-27 33-34 passim

- 11 -

διαφορετικές λειτουργίες έχει δηλ ξεχωριστά laquoπεδία χρήσηςraquo ενώ κανείς δεν χρησιmicroοποιεί την υψηλή ποικιλία στην καθηmicroερινή κουβέντα στις άτυπες περιστάσεις επικοινωνίας Τούτο είναι και το σηmicroαντικότερο σε περιπτώσεις γλωσσικής διmicroορφίας ο γ λ ω σ σ ι κ ό ς κ α τ α micro ε ρ ι σ micro ό ς που επιτελείται microε τις δύο ποικιλίες συνδυάζεται microε microια κάποια συλλογική οριοθέτηση του επίσηmicroου από το ανεπίσηmicroο του τυπικού από το άτυπο του ξένου από το οικείο του τεχνητού από το φυσικό

Τι εννοούmicroε microε τους όρους ξεχωριστά πεδία χρήσης και διαφορετικές λειτουργίες

Αν στρέψουmicroε την προσοχή microας στις συνήθεις περιστάσεις που microας προτρέπουν να εξετάσουmicroε οι κοινωνιογλωσσολόγοι παρατηρούmicroε διακρίσεις αυτού του τύπου η υψηλή ποικιλία η κοινή νέα ελληνική θα χρησιmicroοποιηθεί στην Κύπρο στον ηmicroερήσιο Τύπο microε εξαίρεση όmicroως τις χιουmicroοριστικές λεζάντες στις γελοιογραφίες ή τις σατιρικές στήλες όπου θα χρησιmicroοποιηθεί η κυπριακή διάλεκτος20 Η σατιρική [910] ΕΝΩΣΙΣ που συχνά αρθρογραφεί υπέρ της γενικευmicroένης ενιαίας χρήσης της κοινής νεοελληνικής κάνει τη συχνότερη χρήση της κυπριακής διαλέκτου Ένωσις τζ ας γινεί το γαίmicroαν microας αυλάτζιν Αγλαντζιά τζ ας γινεί το γαίmicroαν microας πισσιά

Παρόmicroοια συχνή έστω και microε τον τρόπο της παρεmicroβολής είναι η χρήση της διαλέκτου στις σατιρικές φοιτητικές φυλλάδες όπως στην Πώρωσις και στη Φοιτητική (εικάζω δεν συνεχίστηκε η κυκλοφορία τους)

Στην τηλεόραση και στο ραδιόφωνο οι ειδήσεις θα εκφωνηθούν στην κοινή όπως στην κοινή θα διεξαχθούν και οι περισσότερες εκποmicroπές λόγουmiddot το κυπριώτικο σκετς όmicroως ή τα περισσότερα τηλεοπτικά σίριαλ microε τοπικό ενδιαφέρον θα είναι στην κυπριακή

Το τελευταίο microοντέλο ενός αυτοκινήτου θα διαφηmicroιστεί και από την τηλεόραση και από το ραδιόφωνο στην κοινή (ή στην αγγλική)middot στην κυπριακή όmicroως θα διαφηmicroιστούν προϊόντα που θεωρούνται παραδοσιακά (Έσιει σαράντα χρόνια που πουλεί έπιπλα σκαλιστά του σιερκού) ή είναι πιο καθηmicroερινά και προσιτά (Κόρη το ταγκούιν υγρού πιάτων εν σε προσφοράν συφφέρει Να το πάρετε χαπάριν θέλετε προιτσιά microε χάριν που να τα σιετε καmicroάριν κλπ)21

20 O Ch Ferguson Diglossia Revisited όπ σ 220 αναφέρει ως astonishing kind of

coincidence το γεγονός ότι σε όλες τις περιπτώσεις διmicroορφίας που microελέτησε η χαmicroηλή ποικιλία είναι αυτή που χρησιmicroοποιείται στις σατιρικές στήλες των εφηmicroερίδων ή στις λεζάντες των γελοιογραφιών

21 Για άλλα παραδείγmicroατα βλ Π Παύλου Η χρήση της κυπριακής διαλέκτου στις διαφηmicroίσεις του Ραδιοφωνικού Ιδρύmicroατος Κύπρου Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 17ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (22-24 Απριλίου 1996) Θεσσαλονίκη 1997 617-627

- 12 -

Μια πανεπιστηmicroιακή διάλεξη θα γίνει στην κοινή νέα ελληνική σ ένα microικρό όmicroως φροντιστηριακό microάθηmicroα όπου οι αποστάσεις δεν τηρούνται αυστηρά ο κύπριος καθηγητής και φοιτητής θα χρησιmicroοποιήσει τη διάλεκτο Το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισmicroού ζητά από τους δασκάλους να χρησιmicroοποιούν συστηmicroατικά την κοινή νέα ελληνική στη συναναστροφή τους microε τους microαθητές microέσα στην αίθουσαmiddot πάντα και παντού όmicroως η επικοινωνία του δασκάλου microε τον microαθητή θα διολισθήσει προς την κυπριακή διάλεκτο

Το κήρυγmicroα στην εκκλησία θα γίνει στην κοινή αλλ όχι η εξοmicroολόγηση που θα διεξαχθεί στην κυπριακή κοκ

[911] Είναι επίσης σηmicroαντικό ότι στην οικογένεια στις καθηmicroερινές συναναστροφές και συνδιαλλαγές λχ στα ψώνια στις συνοmicroιλίες microεταξύ οικείων στο κουτσοmicroπολιό η κοινή νέα ελληνική θα φάνταζε αφύσικη καλαmicroαρίστικη

Σε γενικές γραmicromicroές η κυπριακή θα χρησιmicroοποιηθεί στο γραπτό λόγο όταν διατηρεί α ν α π α ρ α σ τ α τ ι κ ή σχέση προς τον προφορικό (λχ στα ραδιοφωνικά και πιο πρόσφατα τα τηλεοπτικά σκετς σ αυτές τις περιπτώσεις η θεατρική χρήση αναπαριστά χαρακτηριστικά πραγmicroατικών οmicroιλητών ένα σενάριο ας microην ξεχνάmicroε είναι γραφή προς εκφώνηση που microιmicroείται την οmicroιλία) Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις γραπτής έκφρασης θα χρησιmicroοποιηθεί η κοινή ακόmicroα και αν πρόκειται για προφορικά εκφερόmicroενο γραπτό λόγο (όπως των δελτίων ειδήσεων των microαθηmicroάτων των διαλέξεων των κηρυγmicroάτων των πολιτικών οmicroιλιών κλπ)

Στον προφορικό λόγο η κυπριακή θα χρησιmicroοποιηθεί σε microεγάλο βαθmicroό ανεξάρτητα από τη microόρφωση του οmicroιλητή σε περιστάσεις (συν)οmicroιλίας microεταξύ οικείων για καθηmicroερινά διαπροσωπικά ιδιωτικά ανεπίσηmicroα ζητήmicroατα ή συνδιαλλαγές (λχ στα ψώνια) ∆εν συνηθίζεται χρήση της κοινής σε καθηmicroερινές περιστάσεις επικοινωνίας microπορεί όmicroως να υπαγορεύεται από την παρουσία ελλαδιτών την αίσθηση σοβαρότητας που περιβάλλει τη συζήτηση ή την επιδίωξη κοινωνικού κύρους Θα την ακούσουmicroε στα γραφεία των δικηγόρων συχνότερα απ ότι στην ταβέρνα

Στο σηmicroείο αυτό ας microας επιτραπεί microια σύντοmicroη παρέκβαση

22 Η καθηmicroερινή επικοινωνία Μια έmicromicroεση άκρως ενδιαφέρουσα πάντως απόδειξη της γλωσσικής διmicroορφίας παρέχει η γλωσσική ποικιλία που θα microπορούσε να ονοmicroάζεται κ υ π ρ ι α κ ή α ρ γ κ ό Την ποικιλία αυτή microπορούmicroε να την εκλάβουmicroε ως ύφος ή εκφραστικό στυλ (style) ή επίπεδο λόγου (register) το οποίο οικοδοmicroείται πάνω στην αρχή της σηmicroασιολογικής και γραmicromicroατικής απόκλισης και χρησιmicroοποιείται εντός microιας οmicroάδας ή παρέας microε σκοπό ακριβώς την επικοινωνιακή διαχείριση αυτής της παρέκκλισης συχνά microε στόχο σκωπτικό κάποτε και microε κρυπτικά κίνητρα Η κύρια λειτουργία της αργκό είναι ταυτιστικήmiddot παρέχει στα

- 13 -

microέλη της οmicroάδας την αίσθηση microιας κοινής ταυτότητας που τη διαφοροποιεί από άλλες οmicroάδες Γέννηmicroα κατ εξοχήν της [912] καθηmicroερινότητας microεταβαλλόmicroενη και παροδική αποκοmicromicroένη απ οτιδήποτε θα microπορούσαmicroε ν αποκαλέσουmicroε κοινή γλώσσα η κυπριακή αργκό και ακολούθως το ιδίωmicroα ή η γλώσσα των νέων που αντλεί από την πρώτη έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον για το επιχείρηmicroά microας διότι microας αποκαλύπτουν ότι σ ε κ α θ η micro ε ρ ι ν έ ς π ε ρ ι σ τ ά σ ε ι ς ε π ι κ ο ι ν ω ν ί α ς ε ί ν α ι ο π ω σ δ ή π ο τ ε η κ υ π ρ ι α κ ή π ο υ χ ρ η σ ι micro ο π ο ι ε ί τ α ι κ α ι micro ά λ ι σ τ α micro ε τ ρ ό π ο δ η micro ι ο υ ρ γ ι κ ό κ α ι ν ε ω τ ε ρ ι κ όmiddot παρεmicroπιπτόντως η ύπαρξη ενός τέτοιου επιπέδου του λόγου microάλλον ασυνήθιστου για διάλεκτο φανερώνει επίσης περισσότερο από οποιουσδήποτε άλλους δείκτες τη ζωντάνια και ακmicroαιότητα (ethnolinguistic vitality)22 της διαλέκτου Η κυπριακή αργκό και ιδιαίτερα το ιδίωmicroα των νέων στην Κύπρο θα χρησιmicroοποιήσουν microηχανισmicroούς σχηmicroατισmicroού που συναντάmicroε και στ αντίστοιχα ιδιώmicroατα άλλων γλωσσών αξιοποιώντας πάντως στοιχεία της διαλέκτου ή δάνεια από την τουρκική την αγγλική και τα τελευταία χρόνια από την ελληνική οι οmicroιλητές της κυπριακής όmicroως δεν αποφεύγουν να προσαρmicroόσουν τα στοιχεία αυτά στη φωνολογία και στη microορφολογία της διαλέκτου Είναι σηmicroαντικό ότι το ιδίωmicroα των νέων αντλεί από ένα εσωτερικό υπόστρωmicroα αργκοτικών εκφράσεων πολλές από τις οποίες είναι βέβαια παλαιότερες και δεν χρησιmicroοποιούνται microόνο από νέους οmicroιλητές Θ αναφερθώ ενδεικτικά σε ελάχιστους γλωσσικούς microηχανισmicroούς σχηmicroατισmicroού παρουσιάζοντας microαζί παλαιότερα και νεότερα παραδείγmicroατα ώστε να φανεί καθαρότερα η διάρκεια των γραmicromicroατικών υποδειγmicroάτων23

bull Σηmicroαντική θέση στην αργκό κατέχουν οι σηmicroασιολογικοί νεολογισmicroοί δηλ οι νεωτερικές χρήσεις ορισmicroένων τύπων κυρίως ονοmicroάτων (και σπανιότερα επιθέτων) που χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά κατά σηmicroασιολογική και συντακτική παράβαση για να χαρακτηρίσουν κυρίως την εmicroφάνιση τη συmicroπεριφορά το χαρακτήρα τούβλον φκιόρον πουρεκκούιν (και πουρεκκούα και πουρέκκα) τσουκνίθθα microολόχα microαρmicroελλάδα ππούλλιν φυτόν [913] βίντζιν σβηστός τάκκαρος ττάππος α(micro)πάλατος microαννός ττόππουζος microουσιαmicromicroάς είναι λίγα microόνο παραδείγmicroατα αυτού του τύπου συχνόχρηστα τα περισσότερα Πρόκειται κυρίως για microεταφορικές χρήσεις ονοmicroάτων (και επιθέτων) που αποδίδουν σε πρόσωπα ιδιότητες άψυχων αντικειmicroένων Ακόmicroα και κύρια ονόmicroατα (πχ το

22 Πβ R T Bell Sociolinguistics Goals Approaches and Problems London Batsford 1976

147 κε

23 Για την παρουσίαση που ακολουθεί αντλώ ταξινοmicroικές κατηγορίες από την εργασία των A Iordanidou amp I Androutsopoulos Teenage slang in Modern Greek στο Greek Linguistics 95 Proceedings of the Second International Conference on Greek Linguistics (Salzburg 22-24 Sept 1995) επιmicro G Drachman κά Graz W Neugebauer 1997 267-76

- 14 -

διάσηmicroο Πασιαντρούλλα) χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά σύmicroφωνα microε αυτό το πρότυπο όπως στις εκφράσεις εν τέλεια Λάκης Λούης Γιαννής Πίππος Πίmicroπος Μπίλος Μπίλης κά ενώ συχνές είναι και οι microορφολογικές ανακατηγοριοποιήσεις (βούτυρος lt βούτυρο κάρφας lt καρφί κά)

bull Οι νεολογισmicroοί αυτοί πολύ συχνά εmicroφανίζονται σε συνεκφορές (collocations) αποτελούmicroενες από λειτουργικό ρήmicroα συνήθως το ρήmicroα είmicroαι και ουσιαστικό εν φυρmicroός εν πελλαmicroός εν πίττα τούτος είσαι φκιόρον αρνίν κκεφτές βίντζιν τάκκα τάκκαρος Ακόmicroα και εmicroπρόθετοι προσδιορισmicroοί χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά είmicroαι στο αλλού (κατά τα ελλαδικά είmicroαι την έχω στο περίmicroενε) κλπ

bull Ιδιαίτερη κατηγορία συνεκφορών αποτελούν οι στερεότυπες αρνητικές εκφράσεις δηλ ιδιωmicroατικές εκφράσεις που εmicroφανίζονται microόνο microε άρνηση ούτε microε πόmicroπες ούτε microε σφαίρες εν παίζεται εν παίρνει [microπροστά] κά

bull Άλλου είδους ιδιωmicroατικές συνεκφορές αξιοποιούν κενά αντωνυmicroικά στοιχεία δηλ αντωνυmicroίες χωρίς καθορισmicroένη αναφορά όπως και στο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα αλλά microε την προτιmicroώmicroενη στην κυπριακή θέση του κλιτικού έδωκέν microου την εβάψαmicroέν την εκάmicroαmicroέν την εγείραmicroέν τα εσούσαmicroέν τα πιάνουmicroέν τα έκαmicroές τα σιόνιν [τζιαι καστρί] φακκά microου την έmicroεινά τα εν να τα ποκουππίσουmicroεν κλπ

bull Πολύ συχνά χρησιmicroοποιούνται microαρκαρισmicroένα επιτατικά στοιχεία όπως το επίθηmicroα αροςάρα (τάκκαρος κάγκαρος) τα ονόmicroατα πόmicroπα και αφασία (αφασία καθηγητής δάνειο από την ελλαδική αργκό) καθώς και οι υπερθετικές εκφράσεις πολλά τέλεια και τζιει που εν πολλά ωραίος εν πολλά κυριλέ εν τέλεια πελλός τζιει που τον τάκκον τον φατζιωmicroένον το ρεζίλιν την κατάστασην τζιει που τους microαννούς ακόmicroα και τζιει που το τζιει (τζιει που τις εκφράσεις)

bull Ας παρατηρήσουmicroε επίσης ότι η κυπριακή αργκό κάνει [914] συστηmicroατική χρήση ορισmicroένων παραγωγικών επιθηmicroάτων -ας ανθύπας κάρφας microάππας λέρας χάσκας χάφτας -άς φελλάς σειράς αρφάς (και αλφάς) middot -ής λεσχατζιής καψιmicroιτζιής microεσατζιής (από τη στρατιωτική αργκό) καυκατζιής κκελλετζιής σικκιmicroετζιήςmiddot -ίσιmicroον κατινίσιmicroον πατρονίσιmicroον ασκήσιmicroον -ιά πατρονιά διπλοκαmicroπινιά -άρης σιοιράρης γαουράρης λαστιχάρης λυσσιάρης -ικον ττόππικον κκιούττικον τάκκικον -άρω κοντράρω φρικάρω φαλλάρω γλιππάρω κά Η βάση αυτών των παραγώγων είναι τις περισσότερες φορές κυπριακή (δεν συναντώνται όλα στην κοινή ή στο αντίστοιχο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα) Επίσης χρησιmicroοποιούνται διάφορες άλλες τεχνικές microορφολογικής microετάπλασης ακόmicroα και microε χρήση ξένων παραγωγικών επιθηmicroάτων όπως στα συχνόχρηστα (στον καιρό microου) unπαίζable και unπίστευτable

- 15 -

bull Αξίζει να καταγραφεί η ποικιλία εκφράσεων για συγγενικές έννοιες ή λειτουργίες βκάλε φάουσαν βκάλε πόνηmicroαν microπούκκα ρε (microε τη σηmicroασία σκάσε) χάθου λάχτα λατσίστου τράβα τζιει που δαmicroαί κούντα το αmicroαξούιν σου πιο κάτω (microε τη σηmicroασία φύγε άσεπαράτα microας) πβ εκτός από τις ποικίλες εκφράσεις αρνητικής αξιολόγησης παραπάνω (πχ microε τη σηmicroασία βλάκας ανόητος) και τα συγγενή microαλαπάππας φλούφλης τσούφλης σιοιράρης κά) καθώς και τα χρησιmicroοποιούmicroενα microε microειωτική σηmicroασία επαγγελmicroατικά γαουράρης κούπατζης λαστιχάρης σικλάρης κά

bull Σύmicroφωνη microε όλα τα παραδείγmicroατα που προηγήθηκαν είναι η επισήmicroανση ότι η κυπριακή αργκό δείχνει σαφή προτίmicroηση στις στερεότυπες (ή laquoλογοτυπικέςraquo) εκφράσεις (formulae) που λειτουργούν ως υποδείγmicroατα microηχανισmicroών microερικής παραγωγικότητας Άλλωστε microέσω τέτοιων στερεότυπων εκφράσεων συνήθως στιγmicroατίζεται ο λόγος των νέων ως ιδιωmicroατικός (πβ τη διάδοση στην Ελλάδα των στερεότυπων τα πήρα στο κρανίο χλωmicroό κά τα οποία έχουν περάσει και σε γενικής χρήσης λεξικά)

Τα ελάχιστα αυτά γλωσσικά στοιχεία δείχνουν πόσο δηmicroιουργικά χρησιmicroοποιούνται από παλαιότερους και νεότερους οι κυπριακές εκφράσεις στο πλαίσιο microιας διαδεδοmicroένης αργκό Οι γραmicromicroατικές περιγραφές που [915] χρησιmicroοποιήσαmicroε και ίσως κούρασαν τον αναγνώστη είχαν στόχο να στρέψουν την προσοχή του σε microηχανισmicroούς παραγωγικούς που επιτρέπουν την επέκταση του λεξιλογίου και τη συνεχή δηmicroιουργία καινούριων εκφράσεων στη βάση αναγνωρίσιmicroων υποδειγmicroάτων ∆εν πρέπει να microας απασχολεί εδώ ότι τις εκφράσεις αυτές πολλοί δεν θα τις θεωρούσαν καν κυπριακέςmiddot σίγουρο είναι ότι λέξεις και φρασεολογισmicroοί σαν αυτούς που microόλις καταγράψαmicroε δεν βρίσκουν συνήθως το δρόmicroο τους σε λεξικά της κυπριακής Για την αντιmicroετώπιση αυτή όmicroως ευθύνεται η συντηρητική εκείνη αντίληψη που αναγνωρίζει την κυπριακή ιθαγένεια microόνο σε παλαιότερες λέξεις και φράσεις της φιλολογικής γλώσσας οπωσδήποτε όχι αργκοτικέςmiddot microια τέτοια αντίληψη αναγνωρίζει στη διάλεκτο το δικαίωmicroα να έχει ιστορία αλλ όχι παρόν

Είναι επίσης αλήθεια ότι αντίστοιχες εκφράσεις συναντώνται στην αργκό και στο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα καθώς και σε νεανικά ιδιώmicroατα άλλων γλωσσών Τα νεανικά εκφραστικά στερεότυπα δείχνουν microια καθολικότητα24 η οποία όmicroως δεν microειώνει τη σηmicroασία που έχει για microας το γεγονός ότι βασίζονται σε παραγωγικούς microηχανισmicroούς που δηmicroιουργικά αξιοποιούν ντόπια στοιχεία της κυπριακής Το γεγονός ότι στην Κύπρο δεν εκδίδονται νεανικά περιοδικά που οπωσδήποτε θα 24 Βλ σχετικά Γ Κ Ανδρουτσόπουλου Η γλώσσα των νέων σε συγκριτική προοπτική

Ελληνικά Γαλλικά Γερmicroανικά Ιταλικά στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 17ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (22-24 Απριλίου 1996) Θεσσαλονίκη 1997 562-76

- 16 -

συνεισέφεραν στην τυποποίηση και στην εξάπλωση αυτών των εκφραστικών τρόπων καθώς και ίσως το γεγονός ότι η κυπριακή κοινωνία δείχνει λιγότερο ανεκτική απέναντι στη χρήση νεανικών νεολογισmicroών δεν microειώνουν αντίθετα ενισχύουν τη σηmicroασία που έχει η ύπαρξη και η διάδοση της κυπριακής αργκό microεταξύ των νέων Στο πλαίσιο του επιχειρήmicroατός microας επαναλαmicroβάνω η ύπαρξη και η διάδοση της κυπριακής αργκό επαληθεύει microια βασική συνθήκη για την ύπαρξη διmicroορφίας τη συνθήκη που ορίζει ότι η υψηλή ποικιλία δεν (πρέπει να) χρησιmicroοποιείται στις καθηmicroερινές περιστάσεις επικοινωνίας

23 Ιδιαιτερότητες Ας επιστρέψουmicroε λοιπόν στο επιχείρηmicroά microας και ας συνοψίσουmicroε τις microέχρι στιγmicroής διαπιστώσεις microας

[916] Κοινή και κυπριακή χρησιmicroοποιούνται όπως είδαmicroε στο πλαίσιο ενός ευρύτατου γλωσσικού καταmicroερισmicroού ενώ η κοινή όπως πολύ χαρακτηριστικά δείχνει η ανάπτυξη του κυπριακού νεολαιίστικου ιδιώmicroατος δεν χρησιmicroοποιείται στις καθηmicroερινές άτυπες περιστάσεις επικοινωνίας Αυτή η τελευταία αρνητική συνθήκη διαφοροποιεί στο σχήmicroα του Ferguson την περίπτωση της γλωσσικής διmicroορφίας από την περίπτωση microιας παράλληλης χρήσης κοινής και διαλέκτου (όπως συmicroβαίνει σε ορισmicroένες περιοχές στην Ελλάδα) Παρά λοιπόν τις θεωρητικές επιφυλάξεις του Ferguson microπορούmicroε πιστεύω να εντάξουmicroε στο σχήmicroα του την περίπτωση της γλωσσικής κοινότητας της Κύπρου

Μια άλλη σηmicroαντική διαφορά από την περίπτωση κοινής-microε-διάλεκτο (όπως τη γνωρίζουmicroε από την Ελλάδα) είναι ότι η κυπριακή microιλιέται σ ένα αστικοποιηmicroένο ανεξάρτητο κράτος Αν και δεν έχουν microελετηθεί οι γ λ ω σ σ ι κ έ ς επιπτώσεις της αστικοποίησης το είδος της γλωσσικής διmicroορφίας που περιγράφουmicroε δεν θα ήταν δυνατό χωρίς την κοινωνική διαστρωmicroάτωση που επιφέρει η αστικοποίηση από τη microια και την κοινωνική δικτύωση που επιτυγχάνεται microε την εκπαίδευση στο πλαίσιο ενός ενιαίου κράτους από την άλλη Η κυπριακή γλωσσική κοινότητα αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγmicroα laquomicroικρής κοινωνίαςraquo microε δυσανάλογα πυκνή δικτύωση

Χρησιmicroοποιώντας το ταξινοmicroικό σχήmicroα ενός άλλου γλωσσολόγου του Joshua Fishman25 θα λέγαmicroε ότι η γλωσσική κοινότητα της Κύπρου χαρακτηρίζεται και από διγλωσσία (αν έτσι τώρα αποδώσουmicroε τον όρο diglossia) και από αmicroφιγλωσσία (bilingualism) microε την έννοια ότι και οι δύο ποικιλίες κοινή και 25 Βλ J Fishman Bilingualism With and Without Diglossia Diglossia With and Without

Bilingualism Journal of Social Issues 32 (1967) 29-38middot πβ του ιδίου The Sociology of Language An Interdisciplinary Social Science Approach to Language in Society Rowley Massachusetts Newbury House Publishers 1972 VI 91-106 καθώς και R Fasold The Sociolinguistics of Society Introduction to Sociolinguistics τόmicro 1 Oxford Blackwell 1984 Κεφ 2 34-60

- 17 -

κυπριακή είναι γνωστές στο microεγαλύτερο τmicroήmicroα του πληθυσmicroού Είναι ίσως χρήσιmicroο να παρατηρήσουmicroε εδώ ότι η αmicroφιγλωσσία δεν χαρακτήριζε τη διmicroορφία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος όπου microόνο ένα σχετικά microικρό κοmicromicroάτι του πληθυσmicroού γνώριζε και χρησιmicroοποιούσε την καθαρεύουσα όπως φανερώνει και η ύπαρξη γλωσσικών διαmicroεσολαβητών κάθε είδους [917] από αυτούς που αναλάmicroβαναν να συmicroπληρώσουν τις αιτήσεις στα υπουργεία microέχρι τον γραmicromicroατικό του χωριού

Μία ακόmicroη διαφορά της κυπριακής περίπτωσης από τις περιπτώσεις κοινής-microε-διάλεκτο στην Ελλάδα και αλλού είναι ότι κατά τα φαινόmicroενα η προφορική χρήση έχει δηmicroιουργήσει ιδίως στα αστικά κέντρα microια κ υ π ρ ι α κ ή κ ο ι ν ή δηλ microια microέση ποικιλία που διαφοροποιείται από τα τοπικά ιδιώmicroατα ενσωmicroατώνοντας ταυτοχρόνως σηmicroαντικές επιδράσεις της κοινής νέας ελληνικής Είναι σηmicroαντικό ότι microια κάποια microορφή αυτής της ποικιλίας γράφεται έστω κι αν γράφεται για ν ακούγεται microόνον όπως συmicroβαίνει microε το κυπριώτικο σκετς στο ραδιόφωνο ή εσχάτως microε τα διάφορα τηλεοπτικά σίριαλ τα οποία έχουν πια αστική θεmicroατογραφία26 [918]

26 Η κυπριακή κοινή αποτελεί ερευνητική υπόθεση την οποία πρώτος διατύπωσε ο B

Newton Για microια πρώτη προσέγγιση στη φωνολογία της κυπριακής κοινής βλ B Newton Stylistic levels in Cypriot Greek όπ Την υπόθεση για την ύπαρξη κυπριακής κοινής δέχονται τώρα και άλλοι συνάδελφοι πβ Ά Παναγιώτου-Τριανταφυλλοπούλου Η Νεοελληνική στη σύγχρονη Κύπρο στο Συνέδριο για την ελληνική γλώσσα 1976-1996 Είκοσι χρόνια από την καθιέρωση της Νεοελληνικής (∆ηmicroοτικής) ως επίσηmicroης γλώσσας (Πρακτικά συνεδρίου Αθήνα 2911-1121996) Αθήνα 1999 σ 283middot η Παναγιώτου-Τριανταφυλλοπούλου όmicroως microοιάζει ν αγνοεί τις εργασίες του Newton και microάλλον αντιλαmicroβάνεται την κυπριακή κοινή microε πολύ στενό τρόπο ως απόκλιση του κυπριακού γ ρ α π τ ο ύ λόγου από τον γραπτό λόγο της νεοελληνικής H υπόθεση της κυπριακής κοινής ως σταθεροποιηmicroένου υφολογικού επιπέδου (stylistic level) αντιτίθεται κυρίως στη θεωρία της καθολικής υποχώρησης ή θανάτου της διαλέκτου Για υποχώρηση της κυπριακής εν γένει κάνει λόγο σε σειρά νεότερων microελετών της η Αγγελική Μαλικούτη-Drachman ∆ιαλεκτικός λόγος Μια microορφή ετερότητας που χάνεται στο Ισχυρές-Ασθενείς γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ενωση Όψεις του γλωσσικού ηγεmicroονισmicroού (Πρακτικά ηmicroερίδας Θεσσαλονίκη 2541996) Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 1996 107-119 Φαινόmicroενα δανεισmicroού και συρρίκνωσης του διαλεκτικού λόγου στο Ισχυρές-Ασθενείς γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ενωση Όψεις του γλωσσικού ηγεmicroονισmicroού (Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου Θεσσαλονίκη 26-2831997) Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 1999 τόmicro Β 533-542 Παρατηρήσεις σε διαλεκτικές υποχωρήσεις της Κυπριακής στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 20ής ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (23-2541999) 292-302 Συρρίκνωση διαλεκτικών συστηmicroάτων αδηmicroοσίευτη εργασία Τα φαινόmicroενα υποχώρησης της κυπριακής που καταγράφει η Μαλικούτη-Drachman αφορούν στην αντικατάσταση χαρακτηριστικών φθόγγων της διαλέκτου στην αλλοίωση του συλλαβικού συστήmicroατος καθώς και των κανόνων κλιτικού τονισmicroού στη laquomicroείξηraquo των κανόνων σχηmicroατισmicroού των υποκοριστικών κά Οι επισήmicroανσεις της κάθε άλλο παρά ασύmicroβατες είναι microε το microοντέλο διmicroορφίας που εισηγείται ο Ferguson βλ παρακάτω σηmicro 42 Παραmicroένει πάντως προς διερεύνηση το ερώτηmicroα εάν αυτά τα φαινόmicroενα laquoυποχώρησηςraquo είναι καθολικά ή σύmicroφωνα microε την υπόθεσή microας συναντώνται microόνο στα συγκεχυmicroένα οπωσδήποτε όρια του ενδιάmicroεσου αυτού υφολογικού επιπέδου της κυπριακής κοινής microε την κοινή νεοελληνική

- 18 -

Βέβαια ότι ονοmicroάσαmicroε πεδία χρήσης τα οποία όπως είδαmicroε microοιράζονται η κοινή και η κυπριακή δεν ορίζονται ανεξάρτητα από τη γλώσσα της οποίας εκάστοτε γίνεται χρήση Η κοινωνιογλωσσική θεωρία των πεδίων (domains) χαρακτηρίζεται από microια microάλλον στατική αντίληψη της γλωσσικής χρήσης Αλλά ας microη θεωρητικολογήσουmicroε Αρκεί ν αντιληφθούmicroε πως τα πεδία αυτά microπορεί εν microέρει να τα ορίσει ο ίδιος ο οmicroιλητής α ν ά λ ο γ α micro ε τ η χ ρ ή σ η που θα κάνει της κοινής ή της κυπριακής Ακολούθως η αίσθηση της επισηmicroότητας ή της τυπικότητας microιας περίστασης δεν είναι κάτι απολύτως δεδοmicroένο στο οποίο ο οmicroιλητής καλείται να προσαρmicroοσθεί αλλά κάτι που ο ίδιος ο οmicroιλητής microπορεί εν microέρει να προκαλέσει microε τη γλωσσική του συmicroπεριφορά φορτίζοντας ή αποφορτίζοντας αναλόγως microια περίσταση επικοινωνίας ∆εν προσαρmicroόζεται microόνο ο οmicroιλητής στην περίσταση αλλά και η περίσταση στον οmicroιλητή Για το λόγο αυτό σηmicroασία εδώ έχει η συλλογική αίσθηση στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή Έτσι η αδιάκριτη χρήση της κοινής microπορεί να προκαλέσει την αίσθηση της εκζήτησης ότι ο οmicroιλητής καλαmicroαρίζει ή ελληνικουρίζει θα πούmicroε ότι κάποιος καλαmicroαρίζει όταν microιλάει την κοινή και εκεί που δεν πρέπει όχι όταν τη microιλάει εκεί που πρέπει ενώ η αδιάκριτη χρήση της κυπριακής microπορεί να δώσει την αίσθηση έλλειψης σοβαρότητας ανωριmicroότητας του φαιδρού κλπ

∆ύο λοιπόν τα κρατούmicroενα κοινή και διάλεκτος βρίσκονται στην Κύπρο σε σχέση γλωσσικής διmicroορφίας Υπενθυmicroίζω και την αρχική microας παρατήρηση το πρώτο κρατούmicroενο ο προσδιορισmicroός της ετερονοmicroίας είναι ώς ένα βαθmicroό ζήτηmicroα ιδεολογικό

Αυτές τις δύο ιδέες microπορούmicroε τώρα να τις συνδυάσουmicroε εξετάζοντας το microόνο ζήτηmicroα που έχουmicroε παραλείψει το ζήτηmicroα του κύρους δηλ που απολαmicroβάνει η κάθε ποικιλία υψηλή και χαmicroηλή κοινή και διάλεκτος (κριτήριο 6)

24 Γλωσσικό κύρος Ήδη απ όσα έχουν προηγηθεί γίνεται φανερό ότι διαφορετική [919] αίσθηση του κύρους συνδέεται microε κάθε microια από τις δύο ποικιλίες Οι σχετικές έρευνες το επιβεβαιώνουν

Η στατιστική έρευνα της Lydia Sciriha27 δείχνει κατ αρχάς ότι οι οmicroιλητές έ χ ο υ ν την αίσθηση της διαφοράς ως προς τα πεδία χρήσης κοινής και διαλέκτουmiddot η κοινή στην αντίληψή τους συνδέεται microε τυπικότητα και

Περιοριζόmicroαστε να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι η ύπαρξη πολυτυπιών αποτελεί ισχυρή ένδειξη υφολογικής διαστρωmicroάτωσης και λειτουργικής διαφοροποίησης microάλλον παρά γενικής υποχώρησης

27 A Question of Identity Language Use in Cyprus Λευκωσία Intercollege Press 1996middot πβ της ιδίας The Interplay of Language and Identity in Cyprus The Cyprus Review 72 (1995) 7-34

- 19 -

απόσταση28 ενώ οι οmicroιλητές φαίνεται ν αντιλαmicroβάνονται την κυπριακή ως σύmicroβολο microιας στεγανής υπο-κουλτούρας (cul-de-sac subculture)29 Παρ όλο που δηλώνουν περήφανοι να χρησιmicroοποιούν τη διάλεκτο την οποία αντιλαmicroβάνονται ως δική τους φυσική ζωντανή γλώσσα σε αντίθεση microε την προσποιητή και τεχνητή κοινή θεωρούν ότι η διάλεκτος παρακmicroάζει Την κοινή την εκτιmicroούν για τις εργαλειακές της αρετές30 η χρήση της είναι microέσον κοινωνικής ανόδου και καταξίωσης αφού εξασφαλίζει επιτυχία στο εκπαιδευτικό σύστηmicroα και προσπορίζει κοινωνικό κύρος είναι τυποποιηmicroένη και αποτελεί το κυριότερο microέσον για την επαφή των Κυπρίων microε την Ελλάδα31 [920]

Η πειραmicroατική microελέτη του Αντρέα Παπαπαύλου32 για τη διαπίστωση στερεότυπων αντιλήψεων σχετικά microε τη χρήση της κοινής και της διαλέκτου δείχνει ότι οι Κύπριοι οmicroιλητές θεωρούν αυτούς που microιλούν την κοινή περισσότερο ελκυστικούς φιλόδοξους έξυπνους ενδιαφέροντες microοντέρνους φερέγγυους 28 A Question of Identity 80

29 Όπ 88

30 Όπ 102

31 Η συγγραφέας ισχυρίζεται ότι οι Κύπριοι αισθάνονται ένα σύνδροmicroο προδοσίας απέναντι στους Ελληνες που εκφράζεται και σε σχέση microε την κοινή νεοελληνική γλώσσα οι Κύπριοι αισθάνονται κατά βάθος προδοmicroένοι από την Ελλάδα που θεωρούν ότι ευθύνεται έmicromicroεσα έστω για το κυπριακό πρόβληmicroα (όπ 101) Η συmicroπλεγmicroατική στάση τους απέναντι στην κοινή νέα ελληνική αντανακλά την ανάγκη αποστασιοποίησης και αναζήτησης της δικής τους ξεχωριστής πολιτιστικής ταυτότητας Παρόmicroοιες απόψεις εκφράζει και ο Υ Ιoannou Language Politics and Identity An analysis of the Cypriot Dilemma The Cyprus Review 31 (1991) 15-41middot πβ Γ Η Ιωάννου Μια ιδεολογική θεώρηση του γλωσσικού microας προβλήmicroατος Λευκωσία 1988 Όmicroως αυτός ο συνδυασmicroός πολιτικών κριτηρίων microε ψυχολογικού τύπου αιτιολογήσεις microάς φαίνεται αντιφατικός και βεβιασmicroένος Σε καταστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση της κοινωνικής σηmicroασίας που αποδίδεται στη microια ή στην άλλη γλωσσική microορφή όπως άλλωστε περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση και στην ίδια τη γλωσσική χρήση Καθώς το επισηmicroαίνει η Sciriha η γλωσσική χρήση επηρεάζεται σηmicroαντικά από παράγοντες όπως είναι η ηλικία και το φύλο του οmicroιλητή η κοινωνική του θέση η εκπαίδευση και ο τόπος διαmicroονής του θα προσθέταmicroε το θέmicroα της οmicroιλίας και το είδος των συνοmicroιλητών του Κατά συνέπεια το σύνδροmicroο προδοσίας δεν αιτιολογεί την ύπαρξη διmicroορφίαςmiddot απεναντίας η διmicroορφία δίνει διέξοδο σε ψυχολογικά συmicroπλέγmicroατα αυτού του τύπου αν υποτεθεί ότι υπάρχουν Άλλωστε η microελέτη της Sciriha δεν καταγράφει την πραγmicroατική γλωσσική χρήση αλλά τη γλωσσική χρήση όπως γίνεται αντιληπτή από τους οmicroιλητές Η συγγραφέας δεν κάθεται ν ακούσει τι λένε οι Κύπριοι οmicroιλητές ρωτάει να της πουν (η έρευνα διεκπεραιώθηκε microε ερωτηmicroατολόγιο) Καταγράφει microε άλλα λόγια τι οι ίδιοι οι οmicroιλητές νοmicroίζουν γι αυτά που λένε Στο χάσmicroα ανάmicroεσα στη γλωσσική πραγmicroατικότητα και στον τρόπο που γίνεται αντιληπτή ενδέχεται να παρεmicroβάλλεται η ιδεολογία όχι microόνο των οmicroιλητών αλλά και της ερευνήτριας

32 Attitudes towards the Greek Cypriot Dialect Sociocultural Implications International Journal of the Sociology of Language 134 (1998) 15-28 Ο Παπαπαύλου χρησιmicroοποιεί τη microέθοδο των εναρmicroονισmicroένων αmicroφιέσεων (matched-guise technique)middot θα microπορούσαmicroε λοιπόν να πούmicroε ότι η microελέτη του επιβεβαιώνει πειραmicroατικά τα πορίσmicroατα της Sciriha για τη διαφορά κύρους microεταξύ των δύο ποικιλιών

- 20 -

ευχάριστους microορφωmicroένους αλλά όχι περισσότερο ειλικρινείς φιλικούς ευγενικούς ούτε microε περισσότερο χιούmicroορ Ανειλικρίνεια λοιπόν και έλλειψη χιούmicroορ σύmicroφωνα microε τις στερεότυπες αντιλήψεις χαρακτηρίζει τους καλαmicroαρίζοντες

Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η διδακτορική διατριβή της Μαριλένας Καρυολαίmicroου33 η οποία συστηmicroατικά αποδελτιώνει και ταξινοmicroεί τις απόψεις που microε επιστολές και επιφυλλίδες εκφράζονται από το 1985 στον κυπριακό Τύπο για ζητήmicroατα γλώσσας Η microελέτη της Καρυολαίmicroου έχει προφανή πλεονεκτήmicroατα δεν αρκείται στην καταγραφή microιας διαφοράς στο κύρος που οι οmicroιλητές αποδίδουν στη microια ή την άλλη ποικιλία αλλά καταγράφει και στοιχεία της γνωστικής στάσης των οmicroιλητών τουλάχιστον microιας σηmicroαντικής τους microερίδαςmiddot καταγράφει δηλαδή τον ίδιο τον τρόπο που οι οmicroιλητές [921] αιτιολογούν τη διχοτόmicroηση της γλωσσικής τους χρήσης

Η Καρυολαίmicroου διαπιστώνει ότι στην πλειονότητά τους οι επιστολογράφοι και επιφυλλιδογράφοι στον κυπριακό Τύπο στιγmicroατίζουν την κυπριακή διάλεκτο θεωρώντας την υπεύθυνη για την υποτιθέmicroενη γλωσσική υστέρησηαδυναmicroία των Κυπρίων να εκφραστούν σωστά microε καλά ελληνικά ιδιαίτερα στις πιο επίσηmicroεςτυπικές περιστάσεις επικοινωνίας Η κυπριακή34 θεωρείται ανασταλτικός παράγοντας στην εκmicroάθηση της πανελλήνιας γλώσσας35 Οι αντιλήψεις αυτές που παρουσιάζονται microε τις συνήθεις κινδυνολογικές υπερβολές αποτελούν έκφραση microιας ι δ ε ο λ ο γ ί α ς π ρ ο ά σ π ι σ η ς τ η ς

33 La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque διδακτορική διατριβή Universiteacute Paris

V - Reneacute Descartes Πορίσmicroατα της διδακτορικής της διατριβής η συγγραφέας έχει ανακοινώσει σε πολλές microελέτες της laquoStatut de fait et statut subjectif Quelques remarques agrave propos de la communauteacute sociolinguistique chyprioteraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 12ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1992 255-269middot laquoΜεταγλωσσικά σχόλια και γλωσσικές στάσειςraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 14ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1993 459-473middot Linguistic Attitudes and Metalinguistic Discourse An Investigation in the Cypriot Press Themes in Greek Linguistics Papers from the First International Conference on Greek Linguistics επιmicro I Philippaki-Warburton K Nikolaidis amp M Sifianou Amsterdam Benjamins 1994 253-259 laquoΛαϊκή γλωσσολογία στα microέσα microαζικής ενηmicroέρωσης Προϋποθέσεις και microηχανισmicroοίraquo στο ∆ηmicroοσιογραφία και γλώσσα - Πρακτικά συνεδρίου (15-16 Απριλίου 2000) επιmicro Π Μπουκάλας amp Σπ Μοσχονάς Αθήνα Μορφωτικό Ίδρυmicroα της ΕΣΗΕΑ 2001 71-83

34 Ή αγγλοελληνοκυπριακή όπως microε περισσή υπερβολή χαρακτηρίζουν τη διάλεκτο ορισmicroένοιmiddot βλ Σ Παύλου Η καταπίεση της ελληνικής γλώσσας στην Κύπρο Αθήνα εκδ Πενταδάκτυλος 1990 33

35 Karyolaimou La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque όπ 303

- 21 -

κ ο ι ν ή ς προάσπισης δηλ της τυποποιηmicroένης-πρότυπης ποικιλίας36 Εκκινούν από ένα στοιχειώδες συλλογιστικό σχήmicroα που κατ αρχήν ξεχωρίζει ένα εσωτερικό τη γλώσσα Μας από ένα εξωτερικό τη γλώσσα Τους Αυτό το εξωτερικό εκπροσωπείται συνήθως στις microέρες microας από την αγγλικήmiddot αυτή είναι ο αναγνωρισmicroένος εχθρός της γλώσσας Μας Σύmicroφωνα microε αυτή τη νοοτροπία το εσωτερικό η γλώσσα Μας γίνεται αντιληπτό ως κάτι ενιαίο οmicroοιογενές απαράλλαχτο αναλλοίωτο Η γλώσσα Μας παντού και πάντα ίδια χωρίς κοινωνική γεωγραφική ιστορική διαφοροποίηση (Εξού και η πρακτική του κ α θ α ρ ι σ micro ο ύ η αντίληψη δηλ ότι η γλώσσα πρέπει να microένει καθαρή από ε ξ ω τ ε ρ ι κ έ ς επιδράσεις)

Από την άποψη αυτή έχει ενδιαφέρον αν η κυπριακή τοποθετείται στο εσωτερικό ή στο εξωτερικό αν ανήκει στη γλώσσα Μας ή στη γλώσσα Τους Στο σηmicroείο αυτό οι παρατηρήσεις της Καρυολαίmicroου αποκτούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον

Κυπριακή ποικιλία και αγγλική γλώσσα θεωρούνται άρρηκτα συνδεδεmicroένες αφού τα εκφραστικά κενά που δηmicroιουργεί η χρησιmicroοποίηση της πρώτης οδηγούν αναπόφευκτα σε χρήση των λεξικών πόρων της δεύτερης Με άλλα λόγια η κυπριακή ποικιλία εmicroφανίζεται ως η κερκόπορτα από την οποία εισβάλλουν οι αγγλικές δάνειες λέξεις για να κατακλύσουν τη microητρική γλώσσα την ελληνική37

[922] Η κυπριακή λοιπόν σύmicroφωνα microε αυτές τις αντιλήψεις βρίσκεται εκτός Άλλο η γλώσσα Μας και άλλο η κυπριακή Η κυπριακή τοποθετείται microαζί microε τα αγγλικά microάλλον ή microαζί microε τα τούρκικα σύmicroφωνα microε ορισmicroένους παρά microαζί microε τα ελληνικά

∆εν υπάρχει λόγος να χρονοτριβούmicroε προσπαθώντας ν ανασκευάσουmicroε τέτοιες απόψεις που είναι εντελώς αστήριχτες από γλωσσολογική άποψη Στην εκτίmicroηση για τη διάδοση της αγγλικής στην Κύπρο υπάρχει microια καλλιεργηmicroένη υπερβολή Όλοι οι Κύπριοι υποτίθεται γνωρίζουν τα αγγλικά και καθώς λέγεται τα χρησιmicroοποιούν σε βάρος της ελληνικής κοινής και διαλέκτου παντού στα σχολεία στις δηmicroόσιες υπηρεσίες στις καθηmicroερινές συναναστροφές ∆εν 36 Βλ σχετικά Ρ ∆ελβερούδη και Σπ Μοσχονά Ο καθαρισmicroός της γλώσσας και η γλώσσα του

καθαρισmicroού Σύγχρονα Θέmicroατα 62 (1997) 79-91

37 Απόσπασmicroα από αδηmicroοσίευτη οmicroιλία στο Πανεπιστήmicroιο Κύπρου microε τίτλο Εσείς microιλάτε σωστά ελληνικά (15-4-1996)middot για παραθέmicroατα που επιβεβαιώνουν αυτή την εκτίmicroηση βλ La communauteacute όπ 266-269 273-277 302-308 passim Στα Πορίσmicroατα του laquoΣυmicroποσίου για την Ελληνική Γλώσσα σήmicroερα στην Κύπροraquo (24-25101992) επισηmicroαίνεται χαρακτηριστικά laquoΣτην Κύπρο ενεδρεύει ο κυπροκεντρισmicroός που προωθεί τον εξαγγλισmicroό της κυπριακής κοινωνίας σε πολλά επίπεδα Πρέπει να αντιmicroετωπισθούν οι έντονες τάσεις κυπροποίησης της κοινωνίας και της Ιστορίας και να διακοπεί κάθε προσπάθεια αποξένωσης του κυπριακού ελληνισmicroού από τον υπόλοιπο ελληνισmicroόraquo (Ελλάδος φθόγγον χέουσα επιmicro Μ Χριστοδούλου Λευκωσία Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου 1993 199)

- 22 -

προσβάλλει ελπίζω τη γλωσσοmicroάθεια των Κυπρίων η επισήmicroανση ότι η εικόνα αυτή απέχει πολύ από την πραγmicroατικότητα Είναι γεγονός ότι η αγγλική χρησιmicroοποιείται σχεδόν αναγκαστικά σε ορισmicroένα πεδία χρήσης όπως της νοmicroοθεσίας και της (ανώτατης) εκπαίδευσης 38 αλλά ακόmicroα και στα πεδία αυτά η χρήση της δεν είναι δεν είναι πια αποκλειστική Και οι επιδράσεις που έχει δεχτεί η κυπριακή [923] διάλεκτος από την αγγλική γλώσσα δεν είναι πολύ microεγαλύτερες από τις επιδράσεις που η διεθνής αυτή γλώσσα επικοινωνίας ασκεί σήmicroερα σε όλες τις γλώσσες και - διαλέκτους

Το θεωρητικό σχήmicroα που έχουmicroε υιοθετήσει microάς επιτρέπει να εξηγήσουmicroε αυτή την υπερβολή σχετικά microε τις επιδράσεις της αγγλικής Η ταύτιση κυπριακής και αγγλικής η συντριπτική επίδραση που υποτίθεται πως η δεύτερη ασκεί στην πρώτη είναι απλώς microια κίνηση στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου συλλογιστικού σχήmicroατος σκοπός της οποίας είναι ακριβώς η microείωση του κύρους της διαλέκτου αφού η διάλεκτος microπορεί πλέον ως κυπροαγγλική ή ως αγγλοκυπριακή πολύ πιο εύκολα να τοποθετείται ε κ τ ό ς έξω από το πλαίσιο της ελληνικής γλώσσας της κ ο ι ν ή ς γλώσσας

3 Η υπερβολή της αυτονοmicroίας Το ερώτηmicroα που microένει να microας απασχολήσει για την ολοκλήρωση του επιχειρήmicroατός microας είναι πώς η σχέση της γλωσσικής διmicroορφίας η οποία όπως είδαmicroε είναι microια σχέση κατ αρχάς συmicroπληρωmicroατική κοινή και διάλεκτος συmicroπληρώνουν η microία την άλλη στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου γλωσσικού καταmicroερισmicroού πώς αυτή η συmicroπληρωmicroατική σχέση καταλήγει σε επίπεδο κύρους στο επίπεδο των αντιλήψεων ή της ιδεολογίας να εκφράζεται ως σχέση αντίθεσης να εκφράζεται ανταγωνιστικά

Η συλλογική αίσθηση και οι αντιλήψεις γύρω από αυτήν ότι η microία ποικιλία είναι εντός η κοινή νέα ελληνική είναι εντός η άλλη είναι εκτός η κυπριακή

38 Κατά το 1995-96 περίπου 48 των Κυπρίων σπούδαζαν σε αγγλόφωνα πανεπιστήmicroια 28

στην Αγγλία και 197 στις ΗΠΑ Επιπλέον το 57 περίπου όσων φοιτούσαν σε διάφορα ανώτερα ιδρύmicroατα στην Κύπρο είχαν ως γλώσσα διδασκαλίας την αγγλική Τα ποσοστά αυτά ίσως έχουν microειωθεί κάπως microε την ίδρυση του ελληνόφωνου Πανεπιστηmicroίου Κύπρου (1992) Όσον αφορά στη γλώσσα της νοmicroοθεσίας το άρθρο 189 του Κυπριακού Συντάγmicroατος (1960) όριζε περίοδο 5 ετών για τη microετάφραση των νόmicroων στα ελληνικάmiddot η προθεσmicroία αυτή όmicroως παρατάθηκε επ αόριστον microε το Νόmicroο 511965 Αντλώ τα στοιχεία αυτά από την αδηmicroοσίευτη εργασία της ΜΚαρυολαίmicroου From linguistic liberalism to legal regulation Τhe Greek language in Cyprusmiddot βλ Επίσης La communauteacute 142- 154 Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι ακόmicroα και περιγραφές που διεκτραγωδούν τη χρήση της αγγλικής επικαλούνται το γεγονός ότι πολλοί Κύπριοι δεν ξέρουν αγγλικάmiddot βλ Σ Παύλου όπ 23 κε 43 κε Για επιδράσεις της Αγγλικής στην Κυπριακή διάλεκτο βλ A N Papapavlou Language Contact and Lexical Borrowing in the Greek Cypriot Dialect Sociolinguistic and Cultural Implications Athens Grivas 1994

- 23 -

είναι εκτός δεν είναι παρά η ι δ ε ο λ ο γ ί α τ η ς α υ τ ο ν ο micro ί α ς στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή της εργασίας microας Το αυτονόητο της αυτονοmicroίας της κοινής δηmicroιουργεί σε συνθήκες γλωσσικής διmicroορφίας του τύπου κοινής-διαλέκτου το κάθε άλλο παρά αυτονόητο της αυτονοmicroίας της διαλέκτουmiddot η αυτονοmicroία της κοινής νέας ελληνικής δίνει την εντύπωση αυτονοmicroίας της κυπριακής διαλέκτου από την οποία διακρίνεται στη χρήση Έτσι κάθε προσπάθεια υπεράσπισης της κυπριακής στο πλαίσιο microιας ούτως ή άλλως υπαρκτής γλωσσικής διmicroορφίας εκλαmicroβάνεται ως απόπειρα αυτονόmicroησης της κυπριακής Γράφει σχετικά ο Κύπριος γλωσσολόγος Μενέλαος Χριστοδούλου

Η κυπριακή διάλεκτος προβάλλεται σήmicroερον κοινωνικώς εν Κύπρω ως ανωτέρα και αυτής της κοινής γλώσσης (28-8-90)

[924] Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος ήτις έmicroενε πριν εις τα λαϊκά στρώmicroατα ανήλθεν εις την νέαν κυπριακήν κοινωνίαν Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος όπως χρησιmicroοποιούσιν αυτήν οι Κύπριοι αρχίζει να λειτουργεί ως γλώσσα (23-1-92)39

Και δεν είναι τυχαίο ότι ο Γεώργιος Μπαmicroπινιώτης ξεκινά την οmicroιλία του για την Ελληνική γλώσσα στην Κύπρο σήmicroερα (1993) αντικρούοντας εκείνους που θέτουν ζήτηmicroα χρήσης της κυπριακής διαλέκτου ως επίσηmicroης γραπτής και προφορικής γλώσσας40 πολεmicroώντας δηλ ανεmicroόmicroυλους Εξ όσων γνωρίζω ουδείς ούτε καν ο Νεοκυπριακός Σύνδεσmicroος δεν έχει θέσει επισήmicroως τέτοιο ζήτηmicroα41

39 Αντλώ τα παραθέmicroατα από την Καρυολαίmicroου La communautegrave sociolinguistique Chypriote

Grecque όπ σσ 306-307 αλλά τα αποκαθιστώ στην αρχική τους microορφήmiddot για microια νεότερη έκφραση αυτής της αντίληψης βλ Μ Χριστοδούλου Η επίσηmicroος γλώσσα των Κυπρίων Ο Φιλελεύθερος 7-4-97 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η οmicroιλία του Μ Χριστοδούλου Κοινή γλώσσα και διάλεκτος στο Η διχόνοια η ελληνική γλώσσα και η κυπριακή διάλεκτος (∆ιαλέξεις Λαϊκού Πανεπιστηmicroίου 5) Λευκωσία ∆ήmicroος Λευκωσίας 1997 247-275 όπου έmicromicroεσα οmicroολογείται η αποτυχία των προσπαθειών του Κύπριου γλωσσολόγου για στήριξη της κοινής γλώσσας σε βάρος της διαλέκτου

40 Ελλάδος φθόγγον χέουσα όπ 4

41 Υπάρχουν microόνο υποψίες αναφοράς στην κυπριακή ως ανεξάρτητη γλώσσα Βλ λχ Α Πόλλις laquoΜακροπρόθεσmicroες προοπτικές επιβίωσης της Κυπριακής ∆ηmicroοκρατίαςraquo ∆ιαστάσεις των Ελληνοτουρκικών σχέσεων Αιγαίο-Κύπρος Επιστηmicroονικό Συmicroπόσιο του Ιρδύmicroατος Μεσογειακών Μελετών Αθήνα Ίδρυmicroα Μεσογειακών Μελετών 1986 105 laquoΗ κυπριακή γλώσσα η ιστορική παράδοση και κουλτούρα microπορεί να θεωρηθούν ως στοιχεία της κυπριακής κοινωνικής πραγmicroατικότητας στα οποία microπορεί να βασιστεί microια κυπριακή συνείδηση και στη συνέχεια microια κυπριακή εθνότηταraquo Πβ επίσης Α Παναγιώτου laquoΤο χαmicroόγελο της στετέςraquo εφ Χαραυγή (10-2-1994 και 17-2-1994) Πρέπει να σηmicroειώσουmicroε πάντως ότι microε την καχυποψία που έχει δηmicroιουργήσει η στάση ενίσχυσης της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο κάθε συmicroπαθητική αναφορά στη διάλεκτο αξιολογείται ως προσπάθεια αυτονόmicroησής της Σχετικά microε τη διάδοση του κυπριωτισmicroού (προϋπόθεση για την ύπαρξη του οποίου είναι να παραmicroένει σε λανθάνουσα κατάσταση) στο επίπεδο της νοοτροπίας microάλλον παρά της ιδεολογίας βλ C V Mavratsas National identity and

- 24 -

Αυτό που ισχυρίζοmicroαι λοιπόν είναι ότι η προάσπιση της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο η αντίληψη ότι η κοινή πρέπει να έχει γενικευmicroένη χρήση πέρα και έξω από το πλαίσιο της διmicroορφίας στο οποίο εντάσσεται microαζί microε την κυπριακή η ενοποιητική αντίληψη της κοινής αυτή είναι που γεννάει την αντίληψη ότι η κυπριακή είναι ή θέλει να είναι microια ξεχωριστή γλώσσα την αντίληψη [925] δηλ της αυτονόmicroησης της κυπριακής από την κοινή Επαναλαmicroβάνω η ε ν ο π ο ι η τ ι κ ή α ν τ ί λ η ψ η τ η ς κ ο ι ν ή ς ε ί ν α ι α υ τ ή π ο υ χ ρ η σ ι micro ο π ο ι ε ί ω ς π ρ ό σ χ η micro α τ η ν α ξ ί ω σ η α υ τ ο ν ό micro η σ η ς τ η ς κ υ π ρ ι α κ ή ς αφού εκ των πραγmicroάτων σε περιστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας η διάλεκτος δεν microπορεί να λειτουργήσει αυτόνοmicroα

4 Η δηmicroοτική ως καθαρεύουσα Τα ίδια κριτήρια microε τα οποία αναγνωρίζουmicroε την καθαρεύουσα ως υψηλή και τη δηmicroοτική ως χαmicroηλή ποικιλία του ελληνικού γλωσσικού ζητήmicroατος microάς επέτρεψαν στην Κύπρο να αναγνωρίσουmicroε τη δηmicroοτική ή microάλλον τη νόmicroιmicroη κληρονόmicroο της την κοινή νεοελληνική ως υψηλή ποικιλία ένα είδος καθαρεύουσας microια γλώσσα που ακόmicroη κι αν δεν θεωρηθεί τεχνητή δεν είναι πάντως φυσική γλώσσα κανενός Κυπρίου

Η δυνατότητα της δηmicroοτικής να παίζει το ρόλο microιας υψηλής ποικιλίας δεν είναι παρά η δυνατότητα που επίmicroονα και για πολλά χρόνια διεκδίκησε ο δηmicroοτικισmicroός είναι η δυνατότητα που διεκδικεί κάθε κοινή τυποποιηmicroένη γλώσσα στο microέτρο που η κοινή γλώσσα είναι και γλώσσα και πρότυπο είναι microια διάλεκτος microεταξύ ίσων ίσως λίγο πιο ίση από τις άλλες είναι όmicroως και ο κανόνας που κρίνει τις άλλες διαλέκτους και microε τον οποίο χωρίζουmicroε αυτό που είναι σωστό από αυτό που είναι λάθος και ταυτοχρόνως αυτό που είναι όλων από αυτό που είναι λίγων Στην Κύπρο η κοινή γλώσσα η γλώσσα όλων αναγκάζεται να συνυπάρχει microε microία από τις διαλέκτους microια γλώσσα λίγων την οποία χρειάστηκε να αποκλείσει για να οριστεί ακριβώς ως πρότυπο πέρα και πάνω από διαλέκτους

Βέβαια αυτή τη γλώσσα-πρότυπο αυτή την επίσηmicroη καθαρεουσιάνικη δηmicroοτική ή microάλλον αυτή τη δηmicroώδη καθαρεύουσα θα τη microάθουν και θα τη χρησιmicroοποιούν microε ελάχιστες αποκλίσεις όλοι οι Κύπριοι και κατά τούτο όπως είδαmicroε η υψηλή ποικιλία στην Κύπρο διαφέρει από την καθαρεύουσα του γλωσσικού ζητήmicroατος ∆εν υπήρχε αmicroφιγλωσσία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος Στην Κύπρο ανάmicroεσα σ αυτόν που δεν ξέρει και σ αυτόν που ξέρει την υψηλή γλώσσα δεν θα microεσολαβήσει ο αιτησιογράφος ή ο γραmicromicroατικός του χωριού θα microεσολαβήσει ο εκπαιδευτικός του δηmicroόσιου σχολείου

consciousness in everyday life towards a sociology of knowledge of Greek-Cypriot nationalism Nations and Nationalism 5(1) 1999 91-104

- 25 -

[926] Μπορούmicroε όmicroως να microιλάmicroε για γλωσσικό ζήτηmicroα στην Κύπρο

Μια κατάσταση διγλωσσίας όπως την ορίσαmicroε microπορεί να θεωρείται εντελώς φυσιολογική και να microη γεννά γλωσσικό ζήτηmicroα Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε όταν οι συνθήκες της διγλωσσίας (διmicroορφίας) γίνονται αντιληπτές από microια ικανή microερίδα του πληθυσmicroού ως συνθήκες προς διαπραγmicroάτευση και αντιπαράθεση Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε λοιπόν όταν δύο ακόmicroη συνθήκες ισχύουν

1 Οι πνευmicroατικές ελίτ της δίγλωσσης κοινότητας αντιλαmicroβάνονται τη σχέση ανάmicroεσα στις δύο γλωσσικές ποικιλίες ως σχέση όχι συmicroπληρωmicroατική αλλά αντιθετική προπαγανδίζουν την αντίληψη ότι η microία από τις δύο γλώσσες είναι καλύτερη σωστότερη ωραιότερη από την άλλη Εκφράζουν την αντίθεση αυτή microε εξωγλωσσικούς όρους microε όρους δηλαδή αισθητικούς ηθικούς κοινωνικοπολιτικούς ιδεολογικούς Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα υπάρχει όταν ακριβώς παύει να είναι στενά γλωσσικό όταν ιδεολογικοποιείται όταν γίνεται πεδίο παρέmicroβασης της microιας ή της άλλης κρατικής πολιτικής ανάλογα microε τις προσβάσεις της microιας ή της άλλης ελίτ στο κράτος και στην εκπαίδευση

2 Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα δεν νοείται επίσης χωρίς αγώνες για κυριαρχία Στη διάρκεια ενός γλωσσικού ζητήmicroατος η microία από τις δύο γλώσσες θα τείνει να κυριαρχήσει επί της άλλης διεκδικώντας microε όλο τον γλωσσικό και ιδεολογικό της εξοπλισmicroό τα πεδία χρήσης στα οποία η άλλη ειδικεύεται Αυτή η τάση κυριαρχίας microπορεί να ενισχύεται microε επίσηmicroη κρατική παρέmicroβαση (ή και microε επίσηmicroη έλλειψη παρέmicroβασης)

Στη σύντοmicroη αυτή εργασία δεν είχαmicroε τη δυνατότητα να εξετάσουmicroε εάν οι δύο αυτές πρόσθετες συνθήκες πληρούνται στην Κύπρο σήmicroερα ∆ιαπιστώσαmicroε όmicroως ότι η κοινή γλώσσα δεν είναι απλώς το κυριακάτικο ρούχο των Κυπρίων ∆εν συmicroπληρώνει απλώς τη λειτουργία της διαλέκτου αλλά εισάγει στη γλωσσική κοινότητα της Κύπρου microιαν αντίθεση προς τη διάλεκτο αντίθεση που υπονοmicroεύει την αρχική συmicroπληρωmicroατική τους σχέση και εκφράζεται ενίοτε microε όρους έντονα ιδεολογικούς

Στην Κύπρο σήmicroερα κυρίαρχο παραmicroένει το ιδεολογικό ρεύmicroα που προβάλλει και θέλει να επιβάλει τον ενοποιητικό ρόλο της κοινής νέας [927] ελληνικής Η κοινή στην Κύπρο δεσmicroεύει τη δηmicroόσια επίσηmicroη συλλογική έκφραση Από την καταξιωmicroένη αυτή θέση η ανάπτυξη microιας ιδεολογίας προάσπισης και επέκτασης των πεδίων χρήσης της κοινής microπορεί να οδηγήσει σταδιακά και στην οριστική επικράτησή της42 Ενδέχεται δηλαδή το laquoγλωσσικό ζήτηmicroαraquo της Κύπρου να λυθεί 42 Μοναδική περίπτωση για την οποία ο Ferguson προβλέπει καθιέρωση της υψηλής ποικιλίας

σε microια διmicroορφική κοινότητα είναι όταν η υψηλή αυτή ποικιλία είναι η κοινή γλώσσα και microιας άλλης γλωσσικής κοινότητας η οποία παρουσιάζεται να περιλαmicroβάνει την πρώτη (Ferguson Diglossia όπ 248)

- 26 -

προτού υπάρξει

Η ιδιόmicroορφη περίπτωση της Κύπρου επιβάλλει πάντως ορισmicroένες αλλαγές στις ιδεολογικές microας συνήθειες Αναγνωρίζουmicroε όλοι την κοινή νεοελληνική ως προϊόν τερmicroατισmicroού του γλωσσικού ζητήmicroατος στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο ως νόmicroιmicroη δηλαδή αν και microετριοπαθή κληρονόmicroο της πάλαι ποτέ χαmicroηλής ποικιλίας της δηmicroοτικής Αυτό το κληροδοτηmicroένο χαmicroηλό προφίλ της κοινής γλώσσας microάς εmicroποδίζει να την αναγνωρίσουmicroε ως υψηλή ποικιλία στη δίγλωσση Κύπρο να την αναγνωρίσουmicroε δηλαδή ως ποικιλία επιβεβληmicroένη και εν microέρει τεχνητή ως microία άλλη καθαρεύουσα

Ένα από τα σηmicroαντικότερα επιχειρήmicroατα των δηmicroοτικιστών εναντίον της καθαρεύουσας επικαλείται το αναmicroφισβήτητο γεγονός ότι η καθαρεύουσα σε όλες τις microορφές της ήταν πάντοτε microια γλώσσα τεχνητή που microπορεί να την έγραψαν πολλοί αλλά ποτέ κανένας δε τη microίλησε αντίθετα η δηmicroοτική ήταν και παρέmicroεινε γλώσσα απολύτως φυσική η γλώσσα του λαού γλώσσα όλων

Το ισχυρότατο αυτό επιχείρηmicroα εναντίον της καθαρεύουσας αποδεικνύεται microάλλον αδύναmicroο επιχείρηmicroα υπέρ της δηmicroοτικής Αν η καθαρεύουσα δεν ήταν πραγmicroατική γλώσσα η δηmicroοτική πάντως ήταν κ α ι γ λ ώ σ σ α κ α ι π ρ ό τ υ π ο το πρότυπο που κυριάρχησε στη διαδικασία τυποποίησης της γλώσσας που σήmicroερα ονοmicroάζουmicroε νεοελληνική ή κοινή νεοελληνική Το πρότυπο αυτό δεν microπορούσε παρά να είναι όφειλε να είναι τεχνητό (ή τεχνικό σύmicroφωνα microε την προσεκτικότερη διατύπωση του Μανόλη Τριανταφυλλίδη) [928] προκειmicroένου να ανταποκριθεί στις ανάγκες του δηmicroόσιου κυρίως βίου και του γραπτού κυρίως λόγου

Όρους όπως λαϊκή γλώσσα ζωντανή γλώσσα φυσική γλώσσα όλοι χαρακτηρισmicroοί που αποδόθηκαν στη δηmicroοτική πρέπει λοιπόν να microάθουmicroε να τους σκεφτόmicroαστε microε τρόπο λιγότερο απόλυτο Είναι όροι διαβαθmicroίσιmicroοι και σχετικοί δεν ορίζονται χωρίς τα αντίθετά τους Όπως ακριβώς οι όροι καθαρεύουσα και δηmicroοτική αν ο ένας αποτελεί αναχρονισmicroό αναχρονισmicroό αποτελεί και ο άλλος

Σήmicroερα θα microπορούσαmicroε ακόmicroη σχεδόν ταυτολογικά να ορίσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηmicroα στήριξης της δηmicroοτικής Σ αυτή την περίπτωση ας περιmicroένουmicroε απλώς να επεκταθεί η χρήση της κοινής γλώσσας εκεί όπου τώρα χρησιmicroοποιείται η διάλεκτος Θα ήταν αυτή microια δεύτερη νίκη της δηmicroοτικής η οριστική της νίκη Θα microπορούσαmicroε όmicroως να θεωρήσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηση υπεράσπισης της χαmicroηλής φυσικής ποικιλίας της λαϊκής γλώσσας Σ αυτή την περίπτωση θα πρέπει να φανταστούmicroε έναν δηmicroοτικισmicroό που θα αναλάmicroβανε να προασπίσει τη διάλεκτο από την επεκτατική εξάπλωση της ίδιας της δηmicroοτικής

- 10 -

∆εν ξέρω αν ακόmicroα χρησιmicroοποιείται η διάλεκτος από Κύπριους ποιητάρηδεςmiddot ακούω πού και πού τα τσιατιστά αλλά δεν γνωρίζω πόσο δηmicroιουργική και πρωτότυπη είναι η παραγωγή τους σε σχέση microε το παρελθόν Περιορισmicroένη χρήση της διαλέκτου γίνεται στο θέατρο (το κυπριώτικο σκετς είναι ιδιαίτερα δηmicroοφιλές) καθώς και σε λιγοστά ηθογραφικά συνήθως πεζογραφήmicroατα microε κυπριακή θεmicroατογραφία (Μπορεί αυτά να είναι δείγmicroατα χαmicroηλής λογοτεχνίας αλλά δεν παύουν να έχουν τεράστιο γλωσσολογικό ενδιαφέρον) Εννοείται ότι θα ήταν αδόκιmicroη η χρήση της κυπριακής διαλέκτου στο δοκίmicroιο Και αυτοί ακόmicroα που υπερασπίζονται τη διάλεκτο στην κοινή την υπερασπίζονται όπως ο Ροΐδης τη δηmicroοτική Κριτήριο 5 Η διmicroορφία χαρακτηρίζεται από σχετική διάρκεια και σταθερότητα

Πράγmicroατι διmicroορφία χαρακτηρίζει την κοινότητα της Κύπρου σε όλη τη διάρκεια της νεότερης ιστορίας της microετά την ανεξαρτησία τουλάχιστον οπωσδήποτε microετά τον πόλεmicroο Θα microπορούσαmicroε να microιλήσουmicroε για τ ρ ι micro ο ρ φ ί α αν παίρναmicroε υπόψη microας και την παλαιότερη [909] ύπαρξη της καθαρεύουσας Ο Newton microιλάει για τριmicroορφία εννοώντας την παράλληλη χρήση της κοινής νέας ελληνικής της κοινής κυπριακής και των τοπικών ιδιωmicroάτων τα οποία όmicroως βρίσκονται πια σε υποχώρηση18 Ίσως πάντως να microπορούσαmicroε να microιλήσουmicroε και για παλαιότερη ύπαρξη τ ε τ ρ α micro ο ρ φ ί α ς (1 καθαρεύουσα - 2 δηmicroοτική - 3 κυπριακή κοινή - 4 τοπικά ιδιώmicroατα) ή και π ε ν τ α micro ο ρ φ ί α ς (microε την προσθήκη της αγγλικής σε ορισmicroένα πεδία του δηmicroόσιου λόγου όπως της διοίκησης και της δικαιοσύνης) Αυτό είναι ένα ιστορικό ζήτηmicroα το οποίο αξίζει να microελετηθεί σοβαρά και θα έχει υποπτεύοmicroαι σηmicroαντικές επιπτώσεις στον τρόπο που αντιλαmicroβανόmicroαστε την εξέλιξη της νεότερης κυπριακής γραmicromicroατείας19

Κριτήριο 6 H υψηλή ποικιλία περιβάλλεται microε microεγαλύτερο κύρος απ ότι η χαmicroηλή

Αλλά αυτό είναι ένα κριτήριο το οποίο θα χρειαστεί να το εξετάσουmicroε χωριστά (ενότητα 24) Ας περάσουmicroε λοιπόν κατευθείαν στο τελευταίο και σηmicroαντικότατο κριτήριο της λ ε ι τ ο υ ρ γ ι κ ή ς κ α τ α ν ο micro ή ς

Κριτήριο 7 Σε κατάσταση γλωσσικής διmicroορφίας κάθε ποικιλία επιτελεί

σχεδόν είναι ερωτικά Στην πανελλήνια δεν έχω πολλά ερωτικά ποιήmicroατα και σου λέει ύστερα ο άλλος πήδησε στον έρωτα για να ξεκουραστεί (απόσπασmicroα από συνοmicroιλία του Κώστα Μόντη microε φοιτητές της Παιδαγωγικής Ακαδηmicroίας Κύπρου στη Λευκωσία την άνοιξη του 1988 παρατίθεται στο Κώστας Μόντης Στους λογοτέχνες ο πόνος είναι έmicroπνευση περ Η λέξη τχ 152 (Ιούλ-Αύγ 1999) 407)

18 B Newton Stylistic Levels in Cypriot Greek όπ

19 Σχετικά microε την καταξίωση της διαλέκτου και το κίνηmicroα του δηmicroοτικισmicroού στην Κύπρο βλ Λ Ζαφειρίου Η νεότερη κυπριακή λογοτεχνία Γραmicromicroατολογικό σχεδίασmicroα Λευκωσία 1991 21-23 25-27 33-34 passim

- 11 -

διαφορετικές λειτουργίες έχει δηλ ξεχωριστά laquoπεδία χρήσηςraquo ενώ κανείς δεν χρησιmicroοποιεί την υψηλή ποικιλία στην καθηmicroερινή κουβέντα στις άτυπες περιστάσεις επικοινωνίας Τούτο είναι και το σηmicroαντικότερο σε περιπτώσεις γλωσσικής διmicroορφίας ο γ λ ω σ σ ι κ ό ς κ α τ α micro ε ρ ι σ micro ό ς που επιτελείται microε τις δύο ποικιλίες συνδυάζεται microε microια κάποια συλλογική οριοθέτηση του επίσηmicroου από το ανεπίσηmicroο του τυπικού από το άτυπο του ξένου από το οικείο του τεχνητού από το φυσικό

Τι εννοούmicroε microε τους όρους ξεχωριστά πεδία χρήσης και διαφορετικές λειτουργίες

Αν στρέψουmicroε την προσοχή microας στις συνήθεις περιστάσεις που microας προτρέπουν να εξετάσουmicroε οι κοινωνιογλωσσολόγοι παρατηρούmicroε διακρίσεις αυτού του τύπου η υψηλή ποικιλία η κοινή νέα ελληνική θα χρησιmicroοποιηθεί στην Κύπρο στον ηmicroερήσιο Τύπο microε εξαίρεση όmicroως τις χιουmicroοριστικές λεζάντες στις γελοιογραφίες ή τις σατιρικές στήλες όπου θα χρησιmicroοποιηθεί η κυπριακή διάλεκτος20 Η σατιρική [910] ΕΝΩΣΙΣ που συχνά αρθρογραφεί υπέρ της γενικευmicroένης ενιαίας χρήσης της κοινής νεοελληνικής κάνει τη συχνότερη χρήση της κυπριακής διαλέκτου Ένωσις τζ ας γινεί το γαίmicroαν microας αυλάτζιν Αγλαντζιά τζ ας γινεί το γαίmicroαν microας πισσιά

Παρόmicroοια συχνή έστω και microε τον τρόπο της παρεmicroβολής είναι η χρήση της διαλέκτου στις σατιρικές φοιτητικές φυλλάδες όπως στην Πώρωσις και στη Φοιτητική (εικάζω δεν συνεχίστηκε η κυκλοφορία τους)

Στην τηλεόραση και στο ραδιόφωνο οι ειδήσεις θα εκφωνηθούν στην κοινή όπως στην κοινή θα διεξαχθούν και οι περισσότερες εκποmicroπές λόγουmiddot το κυπριώτικο σκετς όmicroως ή τα περισσότερα τηλεοπτικά σίριαλ microε τοπικό ενδιαφέρον θα είναι στην κυπριακή

Το τελευταίο microοντέλο ενός αυτοκινήτου θα διαφηmicroιστεί και από την τηλεόραση και από το ραδιόφωνο στην κοινή (ή στην αγγλική)middot στην κυπριακή όmicroως θα διαφηmicroιστούν προϊόντα που θεωρούνται παραδοσιακά (Έσιει σαράντα χρόνια που πουλεί έπιπλα σκαλιστά του σιερκού) ή είναι πιο καθηmicroερινά και προσιτά (Κόρη το ταγκούιν υγρού πιάτων εν σε προσφοράν συφφέρει Να το πάρετε χαπάριν θέλετε προιτσιά microε χάριν που να τα σιετε καmicroάριν κλπ)21

20 O Ch Ferguson Diglossia Revisited όπ σ 220 αναφέρει ως astonishing kind of

coincidence το γεγονός ότι σε όλες τις περιπτώσεις διmicroορφίας που microελέτησε η χαmicroηλή ποικιλία είναι αυτή που χρησιmicroοποιείται στις σατιρικές στήλες των εφηmicroερίδων ή στις λεζάντες των γελοιογραφιών

21 Για άλλα παραδείγmicroατα βλ Π Παύλου Η χρήση της κυπριακής διαλέκτου στις διαφηmicroίσεις του Ραδιοφωνικού Ιδρύmicroατος Κύπρου Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 17ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (22-24 Απριλίου 1996) Θεσσαλονίκη 1997 617-627

- 12 -

Μια πανεπιστηmicroιακή διάλεξη θα γίνει στην κοινή νέα ελληνική σ ένα microικρό όmicroως φροντιστηριακό microάθηmicroα όπου οι αποστάσεις δεν τηρούνται αυστηρά ο κύπριος καθηγητής και φοιτητής θα χρησιmicroοποιήσει τη διάλεκτο Το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισmicroού ζητά από τους δασκάλους να χρησιmicroοποιούν συστηmicroατικά την κοινή νέα ελληνική στη συναναστροφή τους microε τους microαθητές microέσα στην αίθουσαmiddot πάντα και παντού όmicroως η επικοινωνία του δασκάλου microε τον microαθητή θα διολισθήσει προς την κυπριακή διάλεκτο

Το κήρυγmicroα στην εκκλησία θα γίνει στην κοινή αλλ όχι η εξοmicroολόγηση που θα διεξαχθεί στην κυπριακή κοκ

[911] Είναι επίσης σηmicroαντικό ότι στην οικογένεια στις καθηmicroερινές συναναστροφές και συνδιαλλαγές λχ στα ψώνια στις συνοmicroιλίες microεταξύ οικείων στο κουτσοmicroπολιό η κοινή νέα ελληνική θα φάνταζε αφύσικη καλαmicroαρίστικη

Σε γενικές γραmicromicroές η κυπριακή θα χρησιmicroοποιηθεί στο γραπτό λόγο όταν διατηρεί α ν α π α ρ α σ τ α τ ι κ ή σχέση προς τον προφορικό (λχ στα ραδιοφωνικά και πιο πρόσφατα τα τηλεοπτικά σκετς σ αυτές τις περιπτώσεις η θεατρική χρήση αναπαριστά χαρακτηριστικά πραγmicroατικών οmicroιλητών ένα σενάριο ας microην ξεχνάmicroε είναι γραφή προς εκφώνηση που microιmicroείται την οmicroιλία) Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις γραπτής έκφρασης θα χρησιmicroοποιηθεί η κοινή ακόmicroα και αν πρόκειται για προφορικά εκφερόmicroενο γραπτό λόγο (όπως των δελτίων ειδήσεων των microαθηmicroάτων των διαλέξεων των κηρυγmicroάτων των πολιτικών οmicroιλιών κλπ)

Στον προφορικό λόγο η κυπριακή θα χρησιmicroοποιηθεί σε microεγάλο βαθmicroό ανεξάρτητα από τη microόρφωση του οmicroιλητή σε περιστάσεις (συν)οmicroιλίας microεταξύ οικείων για καθηmicroερινά διαπροσωπικά ιδιωτικά ανεπίσηmicroα ζητήmicroατα ή συνδιαλλαγές (λχ στα ψώνια) ∆εν συνηθίζεται χρήση της κοινής σε καθηmicroερινές περιστάσεις επικοινωνίας microπορεί όmicroως να υπαγορεύεται από την παρουσία ελλαδιτών την αίσθηση σοβαρότητας που περιβάλλει τη συζήτηση ή την επιδίωξη κοινωνικού κύρους Θα την ακούσουmicroε στα γραφεία των δικηγόρων συχνότερα απ ότι στην ταβέρνα

Στο σηmicroείο αυτό ας microας επιτραπεί microια σύντοmicroη παρέκβαση

22 Η καθηmicroερινή επικοινωνία Μια έmicromicroεση άκρως ενδιαφέρουσα πάντως απόδειξη της γλωσσικής διmicroορφίας παρέχει η γλωσσική ποικιλία που θα microπορούσε να ονοmicroάζεται κ υ π ρ ι α κ ή α ρ γ κ ό Την ποικιλία αυτή microπορούmicroε να την εκλάβουmicroε ως ύφος ή εκφραστικό στυλ (style) ή επίπεδο λόγου (register) το οποίο οικοδοmicroείται πάνω στην αρχή της σηmicroασιολογικής και γραmicromicroατικής απόκλισης και χρησιmicroοποιείται εντός microιας οmicroάδας ή παρέας microε σκοπό ακριβώς την επικοινωνιακή διαχείριση αυτής της παρέκκλισης συχνά microε στόχο σκωπτικό κάποτε και microε κρυπτικά κίνητρα Η κύρια λειτουργία της αργκό είναι ταυτιστικήmiddot παρέχει στα

- 13 -

microέλη της οmicroάδας την αίσθηση microιας κοινής ταυτότητας που τη διαφοροποιεί από άλλες οmicroάδες Γέννηmicroα κατ εξοχήν της [912] καθηmicroερινότητας microεταβαλλόmicroενη και παροδική αποκοmicromicroένη απ οτιδήποτε θα microπορούσαmicroε ν αποκαλέσουmicroε κοινή γλώσσα η κυπριακή αργκό και ακολούθως το ιδίωmicroα ή η γλώσσα των νέων που αντλεί από την πρώτη έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον για το επιχείρηmicroά microας διότι microας αποκαλύπτουν ότι σ ε κ α θ η micro ε ρ ι ν έ ς π ε ρ ι σ τ ά σ ε ι ς ε π ι κ ο ι ν ω ν ί α ς ε ί ν α ι ο π ω σ δ ή π ο τ ε η κ υ π ρ ι α κ ή π ο υ χ ρ η σ ι micro ο π ο ι ε ί τ α ι κ α ι micro ά λ ι σ τ α micro ε τ ρ ό π ο δ η micro ι ο υ ρ γ ι κ ό κ α ι ν ε ω τ ε ρ ι κ όmiddot παρεmicroπιπτόντως η ύπαρξη ενός τέτοιου επιπέδου του λόγου microάλλον ασυνήθιστου για διάλεκτο φανερώνει επίσης περισσότερο από οποιουσδήποτε άλλους δείκτες τη ζωντάνια και ακmicroαιότητα (ethnolinguistic vitality)22 της διαλέκτου Η κυπριακή αργκό και ιδιαίτερα το ιδίωmicroα των νέων στην Κύπρο θα χρησιmicroοποιήσουν microηχανισmicroούς σχηmicroατισmicroού που συναντάmicroε και στ αντίστοιχα ιδιώmicroατα άλλων γλωσσών αξιοποιώντας πάντως στοιχεία της διαλέκτου ή δάνεια από την τουρκική την αγγλική και τα τελευταία χρόνια από την ελληνική οι οmicroιλητές της κυπριακής όmicroως δεν αποφεύγουν να προσαρmicroόσουν τα στοιχεία αυτά στη φωνολογία και στη microορφολογία της διαλέκτου Είναι σηmicroαντικό ότι το ιδίωmicroα των νέων αντλεί από ένα εσωτερικό υπόστρωmicroα αργκοτικών εκφράσεων πολλές από τις οποίες είναι βέβαια παλαιότερες και δεν χρησιmicroοποιούνται microόνο από νέους οmicroιλητές Θ αναφερθώ ενδεικτικά σε ελάχιστους γλωσσικούς microηχανισmicroούς σχηmicroατισmicroού παρουσιάζοντας microαζί παλαιότερα και νεότερα παραδείγmicroατα ώστε να φανεί καθαρότερα η διάρκεια των γραmicromicroατικών υποδειγmicroάτων23

bull Σηmicroαντική θέση στην αργκό κατέχουν οι σηmicroασιολογικοί νεολογισmicroοί δηλ οι νεωτερικές χρήσεις ορισmicroένων τύπων κυρίως ονοmicroάτων (και σπανιότερα επιθέτων) που χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά κατά σηmicroασιολογική και συντακτική παράβαση για να χαρακτηρίσουν κυρίως την εmicroφάνιση τη συmicroπεριφορά το χαρακτήρα τούβλον φκιόρον πουρεκκούιν (και πουρεκκούα και πουρέκκα) τσουκνίθθα microολόχα microαρmicroελλάδα ππούλλιν φυτόν [913] βίντζιν σβηστός τάκκαρος ττάππος α(micro)πάλατος microαννός ττόππουζος microουσιαmicromicroάς είναι λίγα microόνο παραδείγmicroατα αυτού του τύπου συχνόχρηστα τα περισσότερα Πρόκειται κυρίως για microεταφορικές χρήσεις ονοmicroάτων (και επιθέτων) που αποδίδουν σε πρόσωπα ιδιότητες άψυχων αντικειmicroένων Ακόmicroα και κύρια ονόmicroατα (πχ το

22 Πβ R T Bell Sociolinguistics Goals Approaches and Problems London Batsford 1976

147 κε

23 Για την παρουσίαση που ακολουθεί αντλώ ταξινοmicroικές κατηγορίες από την εργασία των A Iordanidou amp I Androutsopoulos Teenage slang in Modern Greek στο Greek Linguistics 95 Proceedings of the Second International Conference on Greek Linguistics (Salzburg 22-24 Sept 1995) επιmicro G Drachman κά Graz W Neugebauer 1997 267-76

- 14 -

διάσηmicroο Πασιαντρούλλα) χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά σύmicroφωνα microε αυτό το πρότυπο όπως στις εκφράσεις εν τέλεια Λάκης Λούης Γιαννής Πίππος Πίmicroπος Μπίλος Μπίλης κά ενώ συχνές είναι και οι microορφολογικές ανακατηγοριοποιήσεις (βούτυρος lt βούτυρο κάρφας lt καρφί κά)

bull Οι νεολογισmicroοί αυτοί πολύ συχνά εmicroφανίζονται σε συνεκφορές (collocations) αποτελούmicroενες από λειτουργικό ρήmicroα συνήθως το ρήmicroα είmicroαι και ουσιαστικό εν φυρmicroός εν πελλαmicroός εν πίττα τούτος είσαι φκιόρον αρνίν κκεφτές βίντζιν τάκκα τάκκαρος Ακόmicroα και εmicroπρόθετοι προσδιορισmicroοί χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά είmicroαι στο αλλού (κατά τα ελλαδικά είmicroαι την έχω στο περίmicroενε) κλπ

bull Ιδιαίτερη κατηγορία συνεκφορών αποτελούν οι στερεότυπες αρνητικές εκφράσεις δηλ ιδιωmicroατικές εκφράσεις που εmicroφανίζονται microόνο microε άρνηση ούτε microε πόmicroπες ούτε microε σφαίρες εν παίζεται εν παίρνει [microπροστά] κά

bull Άλλου είδους ιδιωmicroατικές συνεκφορές αξιοποιούν κενά αντωνυmicroικά στοιχεία δηλ αντωνυmicroίες χωρίς καθορισmicroένη αναφορά όπως και στο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα αλλά microε την προτιmicroώmicroενη στην κυπριακή θέση του κλιτικού έδωκέν microου την εβάψαmicroέν την εκάmicroαmicroέν την εγείραmicroέν τα εσούσαmicroέν τα πιάνουmicroέν τα έκαmicroές τα σιόνιν [τζιαι καστρί] φακκά microου την έmicroεινά τα εν να τα ποκουππίσουmicroεν κλπ

bull Πολύ συχνά χρησιmicroοποιούνται microαρκαρισmicroένα επιτατικά στοιχεία όπως το επίθηmicroα αροςάρα (τάκκαρος κάγκαρος) τα ονόmicroατα πόmicroπα και αφασία (αφασία καθηγητής δάνειο από την ελλαδική αργκό) καθώς και οι υπερθετικές εκφράσεις πολλά τέλεια και τζιει που εν πολλά ωραίος εν πολλά κυριλέ εν τέλεια πελλός τζιει που τον τάκκον τον φατζιωmicroένον το ρεζίλιν την κατάστασην τζιει που τους microαννούς ακόmicroα και τζιει που το τζιει (τζιει που τις εκφράσεις)

bull Ας παρατηρήσουmicroε επίσης ότι η κυπριακή αργκό κάνει [914] συστηmicroατική χρήση ορισmicroένων παραγωγικών επιθηmicroάτων -ας ανθύπας κάρφας microάππας λέρας χάσκας χάφτας -άς φελλάς σειράς αρφάς (και αλφάς) middot -ής λεσχατζιής καψιmicroιτζιής microεσατζιής (από τη στρατιωτική αργκό) καυκατζιής κκελλετζιής σικκιmicroετζιήςmiddot -ίσιmicroον κατινίσιmicroον πατρονίσιmicroον ασκήσιmicroον -ιά πατρονιά διπλοκαmicroπινιά -άρης σιοιράρης γαουράρης λαστιχάρης λυσσιάρης -ικον ττόππικον κκιούττικον τάκκικον -άρω κοντράρω φρικάρω φαλλάρω γλιππάρω κά Η βάση αυτών των παραγώγων είναι τις περισσότερες φορές κυπριακή (δεν συναντώνται όλα στην κοινή ή στο αντίστοιχο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα) Επίσης χρησιmicroοποιούνται διάφορες άλλες τεχνικές microορφολογικής microετάπλασης ακόmicroα και microε χρήση ξένων παραγωγικών επιθηmicroάτων όπως στα συχνόχρηστα (στον καιρό microου) unπαίζable και unπίστευτable

- 15 -

bull Αξίζει να καταγραφεί η ποικιλία εκφράσεων για συγγενικές έννοιες ή λειτουργίες βκάλε φάουσαν βκάλε πόνηmicroαν microπούκκα ρε (microε τη σηmicroασία σκάσε) χάθου λάχτα λατσίστου τράβα τζιει που δαmicroαί κούντα το αmicroαξούιν σου πιο κάτω (microε τη σηmicroασία φύγε άσεπαράτα microας) πβ εκτός από τις ποικίλες εκφράσεις αρνητικής αξιολόγησης παραπάνω (πχ microε τη σηmicroασία βλάκας ανόητος) και τα συγγενή microαλαπάππας φλούφλης τσούφλης σιοιράρης κά) καθώς και τα χρησιmicroοποιούmicroενα microε microειωτική σηmicroασία επαγγελmicroατικά γαουράρης κούπατζης λαστιχάρης σικλάρης κά

bull Σύmicroφωνη microε όλα τα παραδείγmicroατα που προηγήθηκαν είναι η επισήmicroανση ότι η κυπριακή αργκό δείχνει σαφή προτίmicroηση στις στερεότυπες (ή laquoλογοτυπικέςraquo) εκφράσεις (formulae) που λειτουργούν ως υποδείγmicroατα microηχανισmicroών microερικής παραγωγικότητας Άλλωστε microέσω τέτοιων στερεότυπων εκφράσεων συνήθως στιγmicroατίζεται ο λόγος των νέων ως ιδιωmicroατικός (πβ τη διάδοση στην Ελλάδα των στερεότυπων τα πήρα στο κρανίο χλωmicroό κά τα οποία έχουν περάσει και σε γενικής χρήσης λεξικά)

Τα ελάχιστα αυτά γλωσσικά στοιχεία δείχνουν πόσο δηmicroιουργικά χρησιmicroοποιούνται από παλαιότερους και νεότερους οι κυπριακές εκφράσεις στο πλαίσιο microιας διαδεδοmicroένης αργκό Οι γραmicromicroατικές περιγραφές που [915] χρησιmicroοποιήσαmicroε και ίσως κούρασαν τον αναγνώστη είχαν στόχο να στρέψουν την προσοχή του σε microηχανισmicroούς παραγωγικούς που επιτρέπουν την επέκταση του λεξιλογίου και τη συνεχή δηmicroιουργία καινούριων εκφράσεων στη βάση αναγνωρίσιmicroων υποδειγmicroάτων ∆εν πρέπει να microας απασχολεί εδώ ότι τις εκφράσεις αυτές πολλοί δεν θα τις θεωρούσαν καν κυπριακέςmiddot σίγουρο είναι ότι λέξεις και φρασεολογισmicroοί σαν αυτούς που microόλις καταγράψαmicroε δεν βρίσκουν συνήθως το δρόmicroο τους σε λεξικά της κυπριακής Για την αντιmicroετώπιση αυτή όmicroως ευθύνεται η συντηρητική εκείνη αντίληψη που αναγνωρίζει την κυπριακή ιθαγένεια microόνο σε παλαιότερες λέξεις και φράσεις της φιλολογικής γλώσσας οπωσδήποτε όχι αργκοτικέςmiddot microια τέτοια αντίληψη αναγνωρίζει στη διάλεκτο το δικαίωmicroα να έχει ιστορία αλλ όχι παρόν

Είναι επίσης αλήθεια ότι αντίστοιχες εκφράσεις συναντώνται στην αργκό και στο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα καθώς και σε νεανικά ιδιώmicroατα άλλων γλωσσών Τα νεανικά εκφραστικά στερεότυπα δείχνουν microια καθολικότητα24 η οποία όmicroως δεν microειώνει τη σηmicroασία που έχει για microας το γεγονός ότι βασίζονται σε παραγωγικούς microηχανισmicroούς που δηmicroιουργικά αξιοποιούν ντόπια στοιχεία της κυπριακής Το γεγονός ότι στην Κύπρο δεν εκδίδονται νεανικά περιοδικά που οπωσδήποτε θα 24 Βλ σχετικά Γ Κ Ανδρουτσόπουλου Η γλώσσα των νέων σε συγκριτική προοπτική

Ελληνικά Γαλλικά Γερmicroανικά Ιταλικά στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 17ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (22-24 Απριλίου 1996) Θεσσαλονίκη 1997 562-76

- 16 -

συνεισέφεραν στην τυποποίηση και στην εξάπλωση αυτών των εκφραστικών τρόπων καθώς και ίσως το γεγονός ότι η κυπριακή κοινωνία δείχνει λιγότερο ανεκτική απέναντι στη χρήση νεανικών νεολογισmicroών δεν microειώνουν αντίθετα ενισχύουν τη σηmicroασία που έχει η ύπαρξη και η διάδοση της κυπριακής αργκό microεταξύ των νέων Στο πλαίσιο του επιχειρήmicroατός microας επαναλαmicroβάνω η ύπαρξη και η διάδοση της κυπριακής αργκό επαληθεύει microια βασική συνθήκη για την ύπαρξη διmicroορφίας τη συνθήκη που ορίζει ότι η υψηλή ποικιλία δεν (πρέπει να) χρησιmicroοποιείται στις καθηmicroερινές περιστάσεις επικοινωνίας

23 Ιδιαιτερότητες Ας επιστρέψουmicroε λοιπόν στο επιχείρηmicroά microας και ας συνοψίσουmicroε τις microέχρι στιγmicroής διαπιστώσεις microας

[916] Κοινή και κυπριακή χρησιmicroοποιούνται όπως είδαmicroε στο πλαίσιο ενός ευρύτατου γλωσσικού καταmicroερισmicroού ενώ η κοινή όπως πολύ χαρακτηριστικά δείχνει η ανάπτυξη του κυπριακού νεολαιίστικου ιδιώmicroατος δεν χρησιmicroοποιείται στις καθηmicroερινές άτυπες περιστάσεις επικοινωνίας Αυτή η τελευταία αρνητική συνθήκη διαφοροποιεί στο σχήmicroα του Ferguson την περίπτωση της γλωσσικής διmicroορφίας από την περίπτωση microιας παράλληλης χρήσης κοινής και διαλέκτου (όπως συmicroβαίνει σε ορισmicroένες περιοχές στην Ελλάδα) Παρά λοιπόν τις θεωρητικές επιφυλάξεις του Ferguson microπορούmicroε πιστεύω να εντάξουmicroε στο σχήmicroα του την περίπτωση της γλωσσικής κοινότητας της Κύπρου

Μια άλλη σηmicroαντική διαφορά από την περίπτωση κοινής-microε-διάλεκτο (όπως τη γνωρίζουmicroε από την Ελλάδα) είναι ότι η κυπριακή microιλιέται σ ένα αστικοποιηmicroένο ανεξάρτητο κράτος Αν και δεν έχουν microελετηθεί οι γ λ ω σ σ ι κ έ ς επιπτώσεις της αστικοποίησης το είδος της γλωσσικής διmicroορφίας που περιγράφουmicroε δεν θα ήταν δυνατό χωρίς την κοινωνική διαστρωmicroάτωση που επιφέρει η αστικοποίηση από τη microια και την κοινωνική δικτύωση που επιτυγχάνεται microε την εκπαίδευση στο πλαίσιο ενός ενιαίου κράτους από την άλλη Η κυπριακή γλωσσική κοινότητα αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγmicroα laquomicroικρής κοινωνίαςraquo microε δυσανάλογα πυκνή δικτύωση

Χρησιmicroοποιώντας το ταξινοmicroικό σχήmicroα ενός άλλου γλωσσολόγου του Joshua Fishman25 θα λέγαmicroε ότι η γλωσσική κοινότητα της Κύπρου χαρακτηρίζεται και από διγλωσσία (αν έτσι τώρα αποδώσουmicroε τον όρο diglossia) και από αmicroφιγλωσσία (bilingualism) microε την έννοια ότι και οι δύο ποικιλίες κοινή και 25 Βλ J Fishman Bilingualism With and Without Diglossia Diglossia With and Without

Bilingualism Journal of Social Issues 32 (1967) 29-38middot πβ του ιδίου The Sociology of Language An Interdisciplinary Social Science Approach to Language in Society Rowley Massachusetts Newbury House Publishers 1972 VI 91-106 καθώς και R Fasold The Sociolinguistics of Society Introduction to Sociolinguistics τόmicro 1 Oxford Blackwell 1984 Κεφ 2 34-60

- 17 -

κυπριακή είναι γνωστές στο microεγαλύτερο τmicroήmicroα του πληθυσmicroού Είναι ίσως χρήσιmicroο να παρατηρήσουmicroε εδώ ότι η αmicroφιγλωσσία δεν χαρακτήριζε τη διmicroορφία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος όπου microόνο ένα σχετικά microικρό κοmicromicroάτι του πληθυσmicroού γνώριζε και χρησιmicroοποιούσε την καθαρεύουσα όπως φανερώνει και η ύπαρξη γλωσσικών διαmicroεσολαβητών κάθε είδους [917] από αυτούς που αναλάmicroβαναν να συmicroπληρώσουν τις αιτήσεις στα υπουργεία microέχρι τον γραmicromicroατικό του χωριού

Μία ακόmicroη διαφορά της κυπριακής περίπτωσης από τις περιπτώσεις κοινής-microε-διάλεκτο στην Ελλάδα και αλλού είναι ότι κατά τα φαινόmicroενα η προφορική χρήση έχει δηmicroιουργήσει ιδίως στα αστικά κέντρα microια κ υ π ρ ι α κ ή κ ο ι ν ή δηλ microια microέση ποικιλία που διαφοροποιείται από τα τοπικά ιδιώmicroατα ενσωmicroατώνοντας ταυτοχρόνως σηmicroαντικές επιδράσεις της κοινής νέας ελληνικής Είναι σηmicroαντικό ότι microια κάποια microορφή αυτής της ποικιλίας γράφεται έστω κι αν γράφεται για ν ακούγεται microόνον όπως συmicroβαίνει microε το κυπριώτικο σκετς στο ραδιόφωνο ή εσχάτως microε τα διάφορα τηλεοπτικά σίριαλ τα οποία έχουν πια αστική θεmicroατογραφία26 [918]

26 Η κυπριακή κοινή αποτελεί ερευνητική υπόθεση την οποία πρώτος διατύπωσε ο B

Newton Για microια πρώτη προσέγγιση στη φωνολογία της κυπριακής κοινής βλ B Newton Stylistic levels in Cypriot Greek όπ Την υπόθεση για την ύπαρξη κυπριακής κοινής δέχονται τώρα και άλλοι συνάδελφοι πβ Ά Παναγιώτου-Τριανταφυλλοπούλου Η Νεοελληνική στη σύγχρονη Κύπρο στο Συνέδριο για την ελληνική γλώσσα 1976-1996 Είκοσι χρόνια από την καθιέρωση της Νεοελληνικής (∆ηmicroοτικής) ως επίσηmicroης γλώσσας (Πρακτικά συνεδρίου Αθήνα 2911-1121996) Αθήνα 1999 σ 283middot η Παναγιώτου-Τριανταφυλλοπούλου όmicroως microοιάζει ν αγνοεί τις εργασίες του Newton και microάλλον αντιλαmicroβάνεται την κυπριακή κοινή microε πολύ στενό τρόπο ως απόκλιση του κυπριακού γ ρ α π τ ο ύ λόγου από τον γραπτό λόγο της νεοελληνικής H υπόθεση της κυπριακής κοινής ως σταθεροποιηmicroένου υφολογικού επιπέδου (stylistic level) αντιτίθεται κυρίως στη θεωρία της καθολικής υποχώρησης ή θανάτου της διαλέκτου Για υποχώρηση της κυπριακής εν γένει κάνει λόγο σε σειρά νεότερων microελετών της η Αγγελική Μαλικούτη-Drachman ∆ιαλεκτικός λόγος Μια microορφή ετερότητας που χάνεται στο Ισχυρές-Ασθενείς γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ενωση Όψεις του γλωσσικού ηγεmicroονισmicroού (Πρακτικά ηmicroερίδας Θεσσαλονίκη 2541996) Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 1996 107-119 Φαινόmicroενα δανεισmicroού και συρρίκνωσης του διαλεκτικού λόγου στο Ισχυρές-Ασθενείς γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ενωση Όψεις του γλωσσικού ηγεmicroονισmicroού (Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου Θεσσαλονίκη 26-2831997) Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 1999 τόmicro Β 533-542 Παρατηρήσεις σε διαλεκτικές υποχωρήσεις της Κυπριακής στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 20ής ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (23-2541999) 292-302 Συρρίκνωση διαλεκτικών συστηmicroάτων αδηmicroοσίευτη εργασία Τα φαινόmicroενα υποχώρησης της κυπριακής που καταγράφει η Μαλικούτη-Drachman αφορούν στην αντικατάσταση χαρακτηριστικών φθόγγων της διαλέκτου στην αλλοίωση του συλλαβικού συστήmicroατος καθώς και των κανόνων κλιτικού τονισmicroού στη laquomicroείξηraquo των κανόνων σχηmicroατισmicroού των υποκοριστικών κά Οι επισήmicroανσεις της κάθε άλλο παρά ασύmicroβατες είναι microε το microοντέλο διmicroορφίας που εισηγείται ο Ferguson βλ παρακάτω σηmicro 42 Παραmicroένει πάντως προς διερεύνηση το ερώτηmicroα εάν αυτά τα φαινόmicroενα laquoυποχώρησηςraquo είναι καθολικά ή σύmicroφωνα microε την υπόθεσή microας συναντώνται microόνο στα συγκεχυmicroένα οπωσδήποτε όρια του ενδιάmicroεσου αυτού υφολογικού επιπέδου της κυπριακής κοινής microε την κοινή νεοελληνική

- 18 -

Βέβαια ότι ονοmicroάσαmicroε πεδία χρήσης τα οποία όπως είδαmicroε microοιράζονται η κοινή και η κυπριακή δεν ορίζονται ανεξάρτητα από τη γλώσσα της οποίας εκάστοτε γίνεται χρήση Η κοινωνιογλωσσική θεωρία των πεδίων (domains) χαρακτηρίζεται από microια microάλλον στατική αντίληψη της γλωσσικής χρήσης Αλλά ας microη θεωρητικολογήσουmicroε Αρκεί ν αντιληφθούmicroε πως τα πεδία αυτά microπορεί εν microέρει να τα ορίσει ο ίδιος ο οmicroιλητής α ν ά λ ο γ α micro ε τ η χ ρ ή σ η που θα κάνει της κοινής ή της κυπριακής Ακολούθως η αίσθηση της επισηmicroότητας ή της τυπικότητας microιας περίστασης δεν είναι κάτι απολύτως δεδοmicroένο στο οποίο ο οmicroιλητής καλείται να προσαρmicroοσθεί αλλά κάτι που ο ίδιος ο οmicroιλητής microπορεί εν microέρει να προκαλέσει microε τη γλωσσική του συmicroπεριφορά φορτίζοντας ή αποφορτίζοντας αναλόγως microια περίσταση επικοινωνίας ∆εν προσαρmicroόζεται microόνο ο οmicroιλητής στην περίσταση αλλά και η περίσταση στον οmicroιλητή Για το λόγο αυτό σηmicroασία εδώ έχει η συλλογική αίσθηση στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή Έτσι η αδιάκριτη χρήση της κοινής microπορεί να προκαλέσει την αίσθηση της εκζήτησης ότι ο οmicroιλητής καλαmicroαρίζει ή ελληνικουρίζει θα πούmicroε ότι κάποιος καλαmicroαρίζει όταν microιλάει την κοινή και εκεί που δεν πρέπει όχι όταν τη microιλάει εκεί που πρέπει ενώ η αδιάκριτη χρήση της κυπριακής microπορεί να δώσει την αίσθηση έλλειψης σοβαρότητας ανωριmicroότητας του φαιδρού κλπ

∆ύο λοιπόν τα κρατούmicroενα κοινή και διάλεκτος βρίσκονται στην Κύπρο σε σχέση γλωσσικής διmicroορφίας Υπενθυmicroίζω και την αρχική microας παρατήρηση το πρώτο κρατούmicroενο ο προσδιορισmicroός της ετερονοmicroίας είναι ώς ένα βαθmicroό ζήτηmicroα ιδεολογικό

Αυτές τις δύο ιδέες microπορούmicroε τώρα να τις συνδυάσουmicroε εξετάζοντας το microόνο ζήτηmicroα που έχουmicroε παραλείψει το ζήτηmicroα του κύρους δηλ που απολαmicroβάνει η κάθε ποικιλία υψηλή και χαmicroηλή κοινή και διάλεκτος (κριτήριο 6)

24 Γλωσσικό κύρος Ήδη απ όσα έχουν προηγηθεί γίνεται φανερό ότι διαφορετική [919] αίσθηση του κύρους συνδέεται microε κάθε microια από τις δύο ποικιλίες Οι σχετικές έρευνες το επιβεβαιώνουν

Η στατιστική έρευνα της Lydia Sciriha27 δείχνει κατ αρχάς ότι οι οmicroιλητές έ χ ο υ ν την αίσθηση της διαφοράς ως προς τα πεδία χρήσης κοινής και διαλέκτουmiddot η κοινή στην αντίληψή τους συνδέεται microε τυπικότητα και

Περιοριζόmicroαστε να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι η ύπαρξη πολυτυπιών αποτελεί ισχυρή ένδειξη υφολογικής διαστρωmicroάτωσης και λειτουργικής διαφοροποίησης microάλλον παρά γενικής υποχώρησης

27 A Question of Identity Language Use in Cyprus Λευκωσία Intercollege Press 1996middot πβ της ιδίας The Interplay of Language and Identity in Cyprus The Cyprus Review 72 (1995) 7-34

- 19 -

απόσταση28 ενώ οι οmicroιλητές φαίνεται ν αντιλαmicroβάνονται την κυπριακή ως σύmicroβολο microιας στεγανής υπο-κουλτούρας (cul-de-sac subculture)29 Παρ όλο που δηλώνουν περήφανοι να χρησιmicroοποιούν τη διάλεκτο την οποία αντιλαmicroβάνονται ως δική τους φυσική ζωντανή γλώσσα σε αντίθεση microε την προσποιητή και τεχνητή κοινή θεωρούν ότι η διάλεκτος παρακmicroάζει Την κοινή την εκτιmicroούν για τις εργαλειακές της αρετές30 η χρήση της είναι microέσον κοινωνικής ανόδου και καταξίωσης αφού εξασφαλίζει επιτυχία στο εκπαιδευτικό σύστηmicroα και προσπορίζει κοινωνικό κύρος είναι τυποποιηmicroένη και αποτελεί το κυριότερο microέσον για την επαφή των Κυπρίων microε την Ελλάδα31 [920]

Η πειραmicroατική microελέτη του Αντρέα Παπαπαύλου32 για τη διαπίστωση στερεότυπων αντιλήψεων σχετικά microε τη χρήση της κοινής και της διαλέκτου δείχνει ότι οι Κύπριοι οmicroιλητές θεωρούν αυτούς που microιλούν την κοινή περισσότερο ελκυστικούς φιλόδοξους έξυπνους ενδιαφέροντες microοντέρνους φερέγγυους 28 A Question of Identity 80

29 Όπ 88

30 Όπ 102

31 Η συγγραφέας ισχυρίζεται ότι οι Κύπριοι αισθάνονται ένα σύνδροmicroο προδοσίας απέναντι στους Ελληνες που εκφράζεται και σε σχέση microε την κοινή νεοελληνική γλώσσα οι Κύπριοι αισθάνονται κατά βάθος προδοmicroένοι από την Ελλάδα που θεωρούν ότι ευθύνεται έmicromicroεσα έστω για το κυπριακό πρόβληmicroα (όπ 101) Η συmicroπλεγmicroατική στάση τους απέναντι στην κοινή νέα ελληνική αντανακλά την ανάγκη αποστασιοποίησης και αναζήτησης της δικής τους ξεχωριστής πολιτιστικής ταυτότητας Παρόmicroοιες απόψεις εκφράζει και ο Υ Ιoannou Language Politics and Identity An analysis of the Cypriot Dilemma The Cyprus Review 31 (1991) 15-41middot πβ Γ Η Ιωάννου Μια ιδεολογική θεώρηση του γλωσσικού microας προβλήmicroατος Λευκωσία 1988 Όmicroως αυτός ο συνδυασmicroός πολιτικών κριτηρίων microε ψυχολογικού τύπου αιτιολογήσεις microάς φαίνεται αντιφατικός και βεβιασmicroένος Σε καταστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση της κοινωνικής σηmicroασίας που αποδίδεται στη microια ή στην άλλη γλωσσική microορφή όπως άλλωστε περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση και στην ίδια τη γλωσσική χρήση Καθώς το επισηmicroαίνει η Sciriha η γλωσσική χρήση επηρεάζεται σηmicroαντικά από παράγοντες όπως είναι η ηλικία και το φύλο του οmicroιλητή η κοινωνική του θέση η εκπαίδευση και ο τόπος διαmicroονής του θα προσθέταmicroε το θέmicroα της οmicroιλίας και το είδος των συνοmicroιλητών του Κατά συνέπεια το σύνδροmicroο προδοσίας δεν αιτιολογεί την ύπαρξη διmicroορφίαςmiddot απεναντίας η διmicroορφία δίνει διέξοδο σε ψυχολογικά συmicroπλέγmicroατα αυτού του τύπου αν υποτεθεί ότι υπάρχουν Άλλωστε η microελέτη της Sciriha δεν καταγράφει την πραγmicroατική γλωσσική χρήση αλλά τη γλωσσική χρήση όπως γίνεται αντιληπτή από τους οmicroιλητές Η συγγραφέας δεν κάθεται ν ακούσει τι λένε οι Κύπριοι οmicroιλητές ρωτάει να της πουν (η έρευνα διεκπεραιώθηκε microε ερωτηmicroατολόγιο) Καταγράφει microε άλλα λόγια τι οι ίδιοι οι οmicroιλητές νοmicroίζουν γι αυτά που λένε Στο χάσmicroα ανάmicroεσα στη γλωσσική πραγmicroατικότητα και στον τρόπο που γίνεται αντιληπτή ενδέχεται να παρεmicroβάλλεται η ιδεολογία όχι microόνο των οmicroιλητών αλλά και της ερευνήτριας

32 Attitudes towards the Greek Cypriot Dialect Sociocultural Implications International Journal of the Sociology of Language 134 (1998) 15-28 Ο Παπαπαύλου χρησιmicroοποιεί τη microέθοδο των εναρmicroονισmicroένων αmicroφιέσεων (matched-guise technique)middot θα microπορούσαmicroε λοιπόν να πούmicroε ότι η microελέτη του επιβεβαιώνει πειραmicroατικά τα πορίσmicroατα της Sciriha για τη διαφορά κύρους microεταξύ των δύο ποικιλιών

- 20 -

ευχάριστους microορφωmicroένους αλλά όχι περισσότερο ειλικρινείς φιλικούς ευγενικούς ούτε microε περισσότερο χιούmicroορ Ανειλικρίνεια λοιπόν και έλλειψη χιούmicroορ σύmicroφωνα microε τις στερεότυπες αντιλήψεις χαρακτηρίζει τους καλαmicroαρίζοντες

Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η διδακτορική διατριβή της Μαριλένας Καρυολαίmicroου33 η οποία συστηmicroατικά αποδελτιώνει και ταξινοmicroεί τις απόψεις που microε επιστολές και επιφυλλίδες εκφράζονται από το 1985 στον κυπριακό Τύπο για ζητήmicroατα γλώσσας Η microελέτη της Καρυολαίmicroου έχει προφανή πλεονεκτήmicroατα δεν αρκείται στην καταγραφή microιας διαφοράς στο κύρος που οι οmicroιλητές αποδίδουν στη microια ή την άλλη ποικιλία αλλά καταγράφει και στοιχεία της γνωστικής στάσης των οmicroιλητών τουλάχιστον microιας σηmicroαντικής τους microερίδαςmiddot καταγράφει δηλαδή τον ίδιο τον τρόπο που οι οmicroιλητές [921] αιτιολογούν τη διχοτόmicroηση της γλωσσικής τους χρήσης

Η Καρυολαίmicroου διαπιστώνει ότι στην πλειονότητά τους οι επιστολογράφοι και επιφυλλιδογράφοι στον κυπριακό Τύπο στιγmicroατίζουν την κυπριακή διάλεκτο θεωρώντας την υπεύθυνη για την υποτιθέmicroενη γλωσσική υστέρησηαδυναmicroία των Κυπρίων να εκφραστούν σωστά microε καλά ελληνικά ιδιαίτερα στις πιο επίσηmicroεςτυπικές περιστάσεις επικοινωνίας Η κυπριακή34 θεωρείται ανασταλτικός παράγοντας στην εκmicroάθηση της πανελλήνιας γλώσσας35 Οι αντιλήψεις αυτές που παρουσιάζονται microε τις συνήθεις κινδυνολογικές υπερβολές αποτελούν έκφραση microιας ι δ ε ο λ ο γ ί α ς π ρ ο ά σ π ι σ η ς τ η ς

33 La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque διδακτορική διατριβή Universiteacute Paris

V - Reneacute Descartes Πορίσmicroατα της διδακτορικής της διατριβής η συγγραφέας έχει ανακοινώσει σε πολλές microελέτες της laquoStatut de fait et statut subjectif Quelques remarques agrave propos de la communauteacute sociolinguistique chyprioteraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 12ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1992 255-269middot laquoΜεταγλωσσικά σχόλια και γλωσσικές στάσειςraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 14ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1993 459-473middot Linguistic Attitudes and Metalinguistic Discourse An Investigation in the Cypriot Press Themes in Greek Linguistics Papers from the First International Conference on Greek Linguistics επιmicro I Philippaki-Warburton K Nikolaidis amp M Sifianou Amsterdam Benjamins 1994 253-259 laquoΛαϊκή γλωσσολογία στα microέσα microαζικής ενηmicroέρωσης Προϋποθέσεις και microηχανισmicroοίraquo στο ∆ηmicroοσιογραφία και γλώσσα - Πρακτικά συνεδρίου (15-16 Απριλίου 2000) επιmicro Π Μπουκάλας amp Σπ Μοσχονάς Αθήνα Μορφωτικό Ίδρυmicroα της ΕΣΗΕΑ 2001 71-83

34 Ή αγγλοελληνοκυπριακή όπως microε περισσή υπερβολή χαρακτηρίζουν τη διάλεκτο ορισmicroένοιmiddot βλ Σ Παύλου Η καταπίεση της ελληνικής γλώσσας στην Κύπρο Αθήνα εκδ Πενταδάκτυλος 1990 33

35 Karyolaimou La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque όπ 303

- 21 -

κ ο ι ν ή ς προάσπισης δηλ της τυποποιηmicroένης-πρότυπης ποικιλίας36 Εκκινούν από ένα στοιχειώδες συλλογιστικό σχήmicroα που κατ αρχήν ξεχωρίζει ένα εσωτερικό τη γλώσσα Μας από ένα εξωτερικό τη γλώσσα Τους Αυτό το εξωτερικό εκπροσωπείται συνήθως στις microέρες microας από την αγγλικήmiddot αυτή είναι ο αναγνωρισmicroένος εχθρός της γλώσσας Μας Σύmicroφωνα microε αυτή τη νοοτροπία το εσωτερικό η γλώσσα Μας γίνεται αντιληπτό ως κάτι ενιαίο οmicroοιογενές απαράλλαχτο αναλλοίωτο Η γλώσσα Μας παντού και πάντα ίδια χωρίς κοινωνική γεωγραφική ιστορική διαφοροποίηση (Εξού και η πρακτική του κ α θ α ρ ι σ micro ο ύ η αντίληψη δηλ ότι η γλώσσα πρέπει να microένει καθαρή από ε ξ ω τ ε ρ ι κ έ ς επιδράσεις)

Από την άποψη αυτή έχει ενδιαφέρον αν η κυπριακή τοποθετείται στο εσωτερικό ή στο εξωτερικό αν ανήκει στη γλώσσα Μας ή στη γλώσσα Τους Στο σηmicroείο αυτό οι παρατηρήσεις της Καρυολαίmicroου αποκτούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον

Κυπριακή ποικιλία και αγγλική γλώσσα θεωρούνται άρρηκτα συνδεδεmicroένες αφού τα εκφραστικά κενά που δηmicroιουργεί η χρησιmicroοποίηση της πρώτης οδηγούν αναπόφευκτα σε χρήση των λεξικών πόρων της δεύτερης Με άλλα λόγια η κυπριακή ποικιλία εmicroφανίζεται ως η κερκόπορτα από την οποία εισβάλλουν οι αγγλικές δάνειες λέξεις για να κατακλύσουν τη microητρική γλώσσα την ελληνική37

[922] Η κυπριακή λοιπόν σύmicroφωνα microε αυτές τις αντιλήψεις βρίσκεται εκτός Άλλο η γλώσσα Μας και άλλο η κυπριακή Η κυπριακή τοποθετείται microαζί microε τα αγγλικά microάλλον ή microαζί microε τα τούρκικα σύmicroφωνα microε ορισmicroένους παρά microαζί microε τα ελληνικά

∆εν υπάρχει λόγος να χρονοτριβούmicroε προσπαθώντας ν ανασκευάσουmicroε τέτοιες απόψεις που είναι εντελώς αστήριχτες από γλωσσολογική άποψη Στην εκτίmicroηση για τη διάδοση της αγγλικής στην Κύπρο υπάρχει microια καλλιεργηmicroένη υπερβολή Όλοι οι Κύπριοι υποτίθεται γνωρίζουν τα αγγλικά και καθώς λέγεται τα χρησιmicroοποιούν σε βάρος της ελληνικής κοινής και διαλέκτου παντού στα σχολεία στις δηmicroόσιες υπηρεσίες στις καθηmicroερινές συναναστροφές ∆εν 36 Βλ σχετικά Ρ ∆ελβερούδη και Σπ Μοσχονά Ο καθαρισmicroός της γλώσσας και η γλώσσα του

καθαρισmicroού Σύγχρονα Θέmicroατα 62 (1997) 79-91

37 Απόσπασmicroα από αδηmicroοσίευτη οmicroιλία στο Πανεπιστήmicroιο Κύπρου microε τίτλο Εσείς microιλάτε σωστά ελληνικά (15-4-1996)middot για παραθέmicroατα που επιβεβαιώνουν αυτή την εκτίmicroηση βλ La communauteacute όπ 266-269 273-277 302-308 passim Στα Πορίσmicroατα του laquoΣυmicroποσίου για την Ελληνική Γλώσσα σήmicroερα στην Κύπροraquo (24-25101992) επισηmicroαίνεται χαρακτηριστικά laquoΣτην Κύπρο ενεδρεύει ο κυπροκεντρισmicroός που προωθεί τον εξαγγλισmicroό της κυπριακής κοινωνίας σε πολλά επίπεδα Πρέπει να αντιmicroετωπισθούν οι έντονες τάσεις κυπροποίησης της κοινωνίας και της Ιστορίας και να διακοπεί κάθε προσπάθεια αποξένωσης του κυπριακού ελληνισmicroού από τον υπόλοιπο ελληνισmicroόraquo (Ελλάδος φθόγγον χέουσα επιmicro Μ Χριστοδούλου Λευκωσία Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου 1993 199)

- 22 -

προσβάλλει ελπίζω τη γλωσσοmicroάθεια των Κυπρίων η επισήmicroανση ότι η εικόνα αυτή απέχει πολύ από την πραγmicroατικότητα Είναι γεγονός ότι η αγγλική χρησιmicroοποιείται σχεδόν αναγκαστικά σε ορισmicroένα πεδία χρήσης όπως της νοmicroοθεσίας και της (ανώτατης) εκπαίδευσης 38 αλλά ακόmicroα και στα πεδία αυτά η χρήση της δεν είναι δεν είναι πια αποκλειστική Και οι επιδράσεις που έχει δεχτεί η κυπριακή [923] διάλεκτος από την αγγλική γλώσσα δεν είναι πολύ microεγαλύτερες από τις επιδράσεις που η διεθνής αυτή γλώσσα επικοινωνίας ασκεί σήmicroερα σε όλες τις γλώσσες και - διαλέκτους

Το θεωρητικό σχήmicroα που έχουmicroε υιοθετήσει microάς επιτρέπει να εξηγήσουmicroε αυτή την υπερβολή σχετικά microε τις επιδράσεις της αγγλικής Η ταύτιση κυπριακής και αγγλικής η συντριπτική επίδραση που υποτίθεται πως η δεύτερη ασκεί στην πρώτη είναι απλώς microια κίνηση στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου συλλογιστικού σχήmicroατος σκοπός της οποίας είναι ακριβώς η microείωση του κύρους της διαλέκτου αφού η διάλεκτος microπορεί πλέον ως κυπροαγγλική ή ως αγγλοκυπριακή πολύ πιο εύκολα να τοποθετείται ε κ τ ό ς έξω από το πλαίσιο της ελληνικής γλώσσας της κ ο ι ν ή ς γλώσσας

3 Η υπερβολή της αυτονοmicroίας Το ερώτηmicroα που microένει να microας απασχολήσει για την ολοκλήρωση του επιχειρήmicroατός microας είναι πώς η σχέση της γλωσσικής διmicroορφίας η οποία όπως είδαmicroε είναι microια σχέση κατ αρχάς συmicroπληρωmicroατική κοινή και διάλεκτος συmicroπληρώνουν η microία την άλλη στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου γλωσσικού καταmicroερισmicroού πώς αυτή η συmicroπληρωmicroατική σχέση καταλήγει σε επίπεδο κύρους στο επίπεδο των αντιλήψεων ή της ιδεολογίας να εκφράζεται ως σχέση αντίθεσης να εκφράζεται ανταγωνιστικά

Η συλλογική αίσθηση και οι αντιλήψεις γύρω από αυτήν ότι η microία ποικιλία είναι εντός η κοινή νέα ελληνική είναι εντός η άλλη είναι εκτός η κυπριακή

38 Κατά το 1995-96 περίπου 48 των Κυπρίων σπούδαζαν σε αγγλόφωνα πανεπιστήmicroια 28

στην Αγγλία και 197 στις ΗΠΑ Επιπλέον το 57 περίπου όσων φοιτούσαν σε διάφορα ανώτερα ιδρύmicroατα στην Κύπρο είχαν ως γλώσσα διδασκαλίας την αγγλική Τα ποσοστά αυτά ίσως έχουν microειωθεί κάπως microε την ίδρυση του ελληνόφωνου Πανεπιστηmicroίου Κύπρου (1992) Όσον αφορά στη γλώσσα της νοmicroοθεσίας το άρθρο 189 του Κυπριακού Συντάγmicroατος (1960) όριζε περίοδο 5 ετών για τη microετάφραση των νόmicroων στα ελληνικάmiddot η προθεσmicroία αυτή όmicroως παρατάθηκε επ αόριστον microε το Νόmicroο 511965 Αντλώ τα στοιχεία αυτά από την αδηmicroοσίευτη εργασία της ΜΚαρυολαίmicroου From linguistic liberalism to legal regulation Τhe Greek language in Cyprusmiddot βλ Επίσης La communauteacute 142- 154 Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι ακόmicroα και περιγραφές που διεκτραγωδούν τη χρήση της αγγλικής επικαλούνται το γεγονός ότι πολλοί Κύπριοι δεν ξέρουν αγγλικάmiddot βλ Σ Παύλου όπ 23 κε 43 κε Για επιδράσεις της Αγγλικής στην Κυπριακή διάλεκτο βλ A N Papapavlou Language Contact and Lexical Borrowing in the Greek Cypriot Dialect Sociolinguistic and Cultural Implications Athens Grivas 1994

- 23 -

είναι εκτός δεν είναι παρά η ι δ ε ο λ ο γ ί α τ η ς α υ τ ο ν ο micro ί α ς στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή της εργασίας microας Το αυτονόητο της αυτονοmicroίας της κοινής δηmicroιουργεί σε συνθήκες γλωσσικής διmicroορφίας του τύπου κοινής-διαλέκτου το κάθε άλλο παρά αυτονόητο της αυτονοmicroίας της διαλέκτουmiddot η αυτονοmicroία της κοινής νέας ελληνικής δίνει την εντύπωση αυτονοmicroίας της κυπριακής διαλέκτου από την οποία διακρίνεται στη χρήση Έτσι κάθε προσπάθεια υπεράσπισης της κυπριακής στο πλαίσιο microιας ούτως ή άλλως υπαρκτής γλωσσικής διmicroορφίας εκλαmicroβάνεται ως απόπειρα αυτονόmicroησης της κυπριακής Γράφει σχετικά ο Κύπριος γλωσσολόγος Μενέλαος Χριστοδούλου

Η κυπριακή διάλεκτος προβάλλεται σήmicroερον κοινωνικώς εν Κύπρω ως ανωτέρα και αυτής της κοινής γλώσσης (28-8-90)

[924] Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος ήτις έmicroενε πριν εις τα λαϊκά στρώmicroατα ανήλθεν εις την νέαν κυπριακήν κοινωνίαν Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος όπως χρησιmicroοποιούσιν αυτήν οι Κύπριοι αρχίζει να λειτουργεί ως γλώσσα (23-1-92)39

Και δεν είναι τυχαίο ότι ο Γεώργιος Μπαmicroπινιώτης ξεκινά την οmicroιλία του για την Ελληνική γλώσσα στην Κύπρο σήmicroερα (1993) αντικρούοντας εκείνους που θέτουν ζήτηmicroα χρήσης της κυπριακής διαλέκτου ως επίσηmicroης γραπτής και προφορικής γλώσσας40 πολεmicroώντας δηλ ανεmicroόmicroυλους Εξ όσων γνωρίζω ουδείς ούτε καν ο Νεοκυπριακός Σύνδεσmicroος δεν έχει θέσει επισήmicroως τέτοιο ζήτηmicroα41

39 Αντλώ τα παραθέmicroατα από την Καρυολαίmicroου La communautegrave sociolinguistique Chypriote

Grecque όπ σσ 306-307 αλλά τα αποκαθιστώ στην αρχική τους microορφήmiddot για microια νεότερη έκφραση αυτής της αντίληψης βλ Μ Χριστοδούλου Η επίσηmicroος γλώσσα των Κυπρίων Ο Φιλελεύθερος 7-4-97 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η οmicroιλία του Μ Χριστοδούλου Κοινή γλώσσα και διάλεκτος στο Η διχόνοια η ελληνική γλώσσα και η κυπριακή διάλεκτος (∆ιαλέξεις Λαϊκού Πανεπιστηmicroίου 5) Λευκωσία ∆ήmicroος Λευκωσίας 1997 247-275 όπου έmicromicroεσα οmicroολογείται η αποτυχία των προσπαθειών του Κύπριου γλωσσολόγου για στήριξη της κοινής γλώσσας σε βάρος της διαλέκτου

40 Ελλάδος φθόγγον χέουσα όπ 4

41 Υπάρχουν microόνο υποψίες αναφοράς στην κυπριακή ως ανεξάρτητη γλώσσα Βλ λχ Α Πόλλις laquoΜακροπρόθεσmicroες προοπτικές επιβίωσης της Κυπριακής ∆ηmicroοκρατίαςraquo ∆ιαστάσεις των Ελληνοτουρκικών σχέσεων Αιγαίο-Κύπρος Επιστηmicroονικό Συmicroπόσιο του Ιρδύmicroατος Μεσογειακών Μελετών Αθήνα Ίδρυmicroα Μεσογειακών Μελετών 1986 105 laquoΗ κυπριακή γλώσσα η ιστορική παράδοση και κουλτούρα microπορεί να θεωρηθούν ως στοιχεία της κυπριακής κοινωνικής πραγmicroατικότητας στα οποία microπορεί να βασιστεί microια κυπριακή συνείδηση και στη συνέχεια microια κυπριακή εθνότηταraquo Πβ επίσης Α Παναγιώτου laquoΤο χαmicroόγελο της στετέςraquo εφ Χαραυγή (10-2-1994 και 17-2-1994) Πρέπει να σηmicroειώσουmicroε πάντως ότι microε την καχυποψία που έχει δηmicroιουργήσει η στάση ενίσχυσης της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο κάθε συmicroπαθητική αναφορά στη διάλεκτο αξιολογείται ως προσπάθεια αυτονόmicroησής της Σχετικά microε τη διάδοση του κυπριωτισmicroού (προϋπόθεση για την ύπαρξη του οποίου είναι να παραmicroένει σε λανθάνουσα κατάσταση) στο επίπεδο της νοοτροπίας microάλλον παρά της ιδεολογίας βλ C V Mavratsas National identity and

- 24 -

Αυτό που ισχυρίζοmicroαι λοιπόν είναι ότι η προάσπιση της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο η αντίληψη ότι η κοινή πρέπει να έχει γενικευmicroένη χρήση πέρα και έξω από το πλαίσιο της διmicroορφίας στο οποίο εντάσσεται microαζί microε την κυπριακή η ενοποιητική αντίληψη της κοινής αυτή είναι που γεννάει την αντίληψη ότι η κυπριακή είναι ή θέλει να είναι microια ξεχωριστή γλώσσα την αντίληψη [925] δηλ της αυτονόmicroησης της κυπριακής από την κοινή Επαναλαmicroβάνω η ε ν ο π ο ι η τ ι κ ή α ν τ ί λ η ψ η τ η ς κ ο ι ν ή ς ε ί ν α ι α υ τ ή π ο υ χ ρ η σ ι micro ο π ο ι ε ί ω ς π ρ ό σ χ η micro α τ η ν α ξ ί ω σ η α υ τ ο ν ό micro η σ η ς τ η ς κ υ π ρ ι α κ ή ς αφού εκ των πραγmicroάτων σε περιστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας η διάλεκτος δεν microπορεί να λειτουργήσει αυτόνοmicroα

4 Η δηmicroοτική ως καθαρεύουσα Τα ίδια κριτήρια microε τα οποία αναγνωρίζουmicroε την καθαρεύουσα ως υψηλή και τη δηmicroοτική ως χαmicroηλή ποικιλία του ελληνικού γλωσσικού ζητήmicroατος microάς επέτρεψαν στην Κύπρο να αναγνωρίσουmicroε τη δηmicroοτική ή microάλλον τη νόmicroιmicroη κληρονόmicroο της την κοινή νεοελληνική ως υψηλή ποικιλία ένα είδος καθαρεύουσας microια γλώσσα που ακόmicroη κι αν δεν θεωρηθεί τεχνητή δεν είναι πάντως φυσική γλώσσα κανενός Κυπρίου

Η δυνατότητα της δηmicroοτικής να παίζει το ρόλο microιας υψηλής ποικιλίας δεν είναι παρά η δυνατότητα που επίmicroονα και για πολλά χρόνια διεκδίκησε ο δηmicroοτικισmicroός είναι η δυνατότητα που διεκδικεί κάθε κοινή τυποποιηmicroένη γλώσσα στο microέτρο που η κοινή γλώσσα είναι και γλώσσα και πρότυπο είναι microια διάλεκτος microεταξύ ίσων ίσως λίγο πιο ίση από τις άλλες είναι όmicroως και ο κανόνας που κρίνει τις άλλες διαλέκτους και microε τον οποίο χωρίζουmicroε αυτό που είναι σωστό από αυτό που είναι λάθος και ταυτοχρόνως αυτό που είναι όλων από αυτό που είναι λίγων Στην Κύπρο η κοινή γλώσσα η γλώσσα όλων αναγκάζεται να συνυπάρχει microε microία από τις διαλέκτους microια γλώσσα λίγων την οποία χρειάστηκε να αποκλείσει για να οριστεί ακριβώς ως πρότυπο πέρα και πάνω από διαλέκτους

Βέβαια αυτή τη γλώσσα-πρότυπο αυτή την επίσηmicroη καθαρεουσιάνικη δηmicroοτική ή microάλλον αυτή τη δηmicroώδη καθαρεύουσα θα τη microάθουν και θα τη χρησιmicroοποιούν microε ελάχιστες αποκλίσεις όλοι οι Κύπριοι και κατά τούτο όπως είδαmicroε η υψηλή ποικιλία στην Κύπρο διαφέρει από την καθαρεύουσα του γλωσσικού ζητήmicroατος ∆εν υπήρχε αmicroφιγλωσσία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος Στην Κύπρο ανάmicroεσα σ αυτόν που δεν ξέρει και σ αυτόν που ξέρει την υψηλή γλώσσα δεν θα microεσολαβήσει ο αιτησιογράφος ή ο γραmicromicroατικός του χωριού θα microεσολαβήσει ο εκπαιδευτικός του δηmicroόσιου σχολείου

consciousness in everyday life towards a sociology of knowledge of Greek-Cypriot nationalism Nations and Nationalism 5(1) 1999 91-104

- 25 -

[926] Μπορούmicroε όmicroως να microιλάmicroε για γλωσσικό ζήτηmicroα στην Κύπρο

Μια κατάσταση διγλωσσίας όπως την ορίσαmicroε microπορεί να θεωρείται εντελώς φυσιολογική και να microη γεννά γλωσσικό ζήτηmicroα Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε όταν οι συνθήκες της διγλωσσίας (διmicroορφίας) γίνονται αντιληπτές από microια ικανή microερίδα του πληθυσmicroού ως συνθήκες προς διαπραγmicroάτευση και αντιπαράθεση Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε λοιπόν όταν δύο ακόmicroη συνθήκες ισχύουν

1 Οι πνευmicroατικές ελίτ της δίγλωσσης κοινότητας αντιλαmicroβάνονται τη σχέση ανάmicroεσα στις δύο γλωσσικές ποικιλίες ως σχέση όχι συmicroπληρωmicroατική αλλά αντιθετική προπαγανδίζουν την αντίληψη ότι η microία από τις δύο γλώσσες είναι καλύτερη σωστότερη ωραιότερη από την άλλη Εκφράζουν την αντίθεση αυτή microε εξωγλωσσικούς όρους microε όρους δηλαδή αισθητικούς ηθικούς κοινωνικοπολιτικούς ιδεολογικούς Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα υπάρχει όταν ακριβώς παύει να είναι στενά γλωσσικό όταν ιδεολογικοποιείται όταν γίνεται πεδίο παρέmicroβασης της microιας ή της άλλης κρατικής πολιτικής ανάλογα microε τις προσβάσεις της microιας ή της άλλης ελίτ στο κράτος και στην εκπαίδευση

2 Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα δεν νοείται επίσης χωρίς αγώνες για κυριαρχία Στη διάρκεια ενός γλωσσικού ζητήmicroατος η microία από τις δύο γλώσσες θα τείνει να κυριαρχήσει επί της άλλης διεκδικώντας microε όλο τον γλωσσικό και ιδεολογικό της εξοπλισmicroό τα πεδία χρήσης στα οποία η άλλη ειδικεύεται Αυτή η τάση κυριαρχίας microπορεί να ενισχύεται microε επίσηmicroη κρατική παρέmicroβαση (ή και microε επίσηmicroη έλλειψη παρέmicroβασης)

Στη σύντοmicroη αυτή εργασία δεν είχαmicroε τη δυνατότητα να εξετάσουmicroε εάν οι δύο αυτές πρόσθετες συνθήκες πληρούνται στην Κύπρο σήmicroερα ∆ιαπιστώσαmicroε όmicroως ότι η κοινή γλώσσα δεν είναι απλώς το κυριακάτικο ρούχο των Κυπρίων ∆εν συmicroπληρώνει απλώς τη λειτουργία της διαλέκτου αλλά εισάγει στη γλωσσική κοινότητα της Κύπρου microιαν αντίθεση προς τη διάλεκτο αντίθεση που υπονοmicroεύει την αρχική συmicroπληρωmicroατική τους σχέση και εκφράζεται ενίοτε microε όρους έντονα ιδεολογικούς

Στην Κύπρο σήmicroερα κυρίαρχο παραmicroένει το ιδεολογικό ρεύmicroα που προβάλλει και θέλει να επιβάλει τον ενοποιητικό ρόλο της κοινής νέας [927] ελληνικής Η κοινή στην Κύπρο δεσmicroεύει τη δηmicroόσια επίσηmicroη συλλογική έκφραση Από την καταξιωmicroένη αυτή θέση η ανάπτυξη microιας ιδεολογίας προάσπισης και επέκτασης των πεδίων χρήσης της κοινής microπορεί να οδηγήσει σταδιακά και στην οριστική επικράτησή της42 Ενδέχεται δηλαδή το laquoγλωσσικό ζήτηmicroαraquo της Κύπρου να λυθεί 42 Μοναδική περίπτωση για την οποία ο Ferguson προβλέπει καθιέρωση της υψηλής ποικιλίας

σε microια διmicroορφική κοινότητα είναι όταν η υψηλή αυτή ποικιλία είναι η κοινή γλώσσα και microιας άλλης γλωσσικής κοινότητας η οποία παρουσιάζεται να περιλαmicroβάνει την πρώτη (Ferguson Diglossia όπ 248)

- 26 -

προτού υπάρξει

Η ιδιόmicroορφη περίπτωση της Κύπρου επιβάλλει πάντως ορισmicroένες αλλαγές στις ιδεολογικές microας συνήθειες Αναγνωρίζουmicroε όλοι την κοινή νεοελληνική ως προϊόν τερmicroατισmicroού του γλωσσικού ζητήmicroατος στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο ως νόmicroιmicroη δηλαδή αν και microετριοπαθή κληρονόmicroο της πάλαι ποτέ χαmicroηλής ποικιλίας της δηmicroοτικής Αυτό το κληροδοτηmicroένο χαmicroηλό προφίλ της κοινής γλώσσας microάς εmicroποδίζει να την αναγνωρίσουmicroε ως υψηλή ποικιλία στη δίγλωσση Κύπρο να την αναγνωρίσουmicroε δηλαδή ως ποικιλία επιβεβληmicroένη και εν microέρει τεχνητή ως microία άλλη καθαρεύουσα

Ένα από τα σηmicroαντικότερα επιχειρήmicroατα των δηmicroοτικιστών εναντίον της καθαρεύουσας επικαλείται το αναmicroφισβήτητο γεγονός ότι η καθαρεύουσα σε όλες τις microορφές της ήταν πάντοτε microια γλώσσα τεχνητή που microπορεί να την έγραψαν πολλοί αλλά ποτέ κανένας δε τη microίλησε αντίθετα η δηmicroοτική ήταν και παρέmicroεινε γλώσσα απολύτως φυσική η γλώσσα του λαού γλώσσα όλων

Το ισχυρότατο αυτό επιχείρηmicroα εναντίον της καθαρεύουσας αποδεικνύεται microάλλον αδύναmicroο επιχείρηmicroα υπέρ της δηmicroοτικής Αν η καθαρεύουσα δεν ήταν πραγmicroατική γλώσσα η δηmicroοτική πάντως ήταν κ α ι γ λ ώ σ σ α κ α ι π ρ ό τ υ π ο το πρότυπο που κυριάρχησε στη διαδικασία τυποποίησης της γλώσσας που σήmicroερα ονοmicroάζουmicroε νεοελληνική ή κοινή νεοελληνική Το πρότυπο αυτό δεν microπορούσε παρά να είναι όφειλε να είναι τεχνητό (ή τεχνικό σύmicroφωνα microε την προσεκτικότερη διατύπωση του Μανόλη Τριανταφυλλίδη) [928] προκειmicroένου να ανταποκριθεί στις ανάγκες του δηmicroόσιου κυρίως βίου και του γραπτού κυρίως λόγου

Όρους όπως λαϊκή γλώσσα ζωντανή γλώσσα φυσική γλώσσα όλοι χαρακτηρισmicroοί που αποδόθηκαν στη δηmicroοτική πρέπει λοιπόν να microάθουmicroε να τους σκεφτόmicroαστε microε τρόπο λιγότερο απόλυτο Είναι όροι διαβαθmicroίσιmicroοι και σχετικοί δεν ορίζονται χωρίς τα αντίθετά τους Όπως ακριβώς οι όροι καθαρεύουσα και δηmicroοτική αν ο ένας αποτελεί αναχρονισmicroό αναχρονισmicroό αποτελεί και ο άλλος

Σήmicroερα θα microπορούσαmicroε ακόmicroη σχεδόν ταυτολογικά να ορίσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηmicroα στήριξης της δηmicroοτικής Σ αυτή την περίπτωση ας περιmicroένουmicroε απλώς να επεκταθεί η χρήση της κοινής γλώσσας εκεί όπου τώρα χρησιmicroοποιείται η διάλεκτος Θα ήταν αυτή microια δεύτερη νίκη της δηmicroοτικής η οριστική της νίκη Θα microπορούσαmicroε όmicroως να θεωρήσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηση υπεράσπισης της χαmicroηλής φυσικής ποικιλίας της λαϊκής γλώσσας Σ αυτή την περίπτωση θα πρέπει να φανταστούmicroε έναν δηmicroοτικισmicroό που θα αναλάmicroβανε να προασπίσει τη διάλεκτο από την επεκτατική εξάπλωση της ίδιας της δηmicroοτικής

- 11 -

διαφορετικές λειτουργίες έχει δηλ ξεχωριστά laquoπεδία χρήσηςraquo ενώ κανείς δεν χρησιmicroοποιεί την υψηλή ποικιλία στην καθηmicroερινή κουβέντα στις άτυπες περιστάσεις επικοινωνίας Τούτο είναι και το σηmicroαντικότερο σε περιπτώσεις γλωσσικής διmicroορφίας ο γ λ ω σ σ ι κ ό ς κ α τ α micro ε ρ ι σ micro ό ς που επιτελείται microε τις δύο ποικιλίες συνδυάζεται microε microια κάποια συλλογική οριοθέτηση του επίσηmicroου από το ανεπίσηmicroο του τυπικού από το άτυπο του ξένου από το οικείο του τεχνητού από το φυσικό

Τι εννοούmicroε microε τους όρους ξεχωριστά πεδία χρήσης και διαφορετικές λειτουργίες

Αν στρέψουmicroε την προσοχή microας στις συνήθεις περιστάσεις που microας προτρέπουν να εξετάσουmicroε οι κοινωνιογλωσσολόγοι παρατηρούmicroε διακρίσεις αυτού του τύπου η υψηλή ποικιλία η κοινή νέα ελληνική θα χρησιmicroοποιηθεί στην Κύπρο στον ηmicroερήσιο Τύπο microε εξαίρεση όmicroως τις χιουmicroοριστικές λεζάντες στις γελοιογραφίες ή τις σατιρικές στήλες όπου θα χρησιmicroοποιηθεί η κυπριακή διάλεκτος20 Η σατιρική [910] ΕΝΩΣΙΣ που συχνά αρθρογραφεί υπέρ της γενικευmicroένης ενιαίας χρήσης της κοινής νεοελληνικής κάνει τη συχνότερη χρήση της κυπριακής διαλέκτου Ένωσις τζ ας γινεί το γαίmicroαν microας αυλάτζιν Αγλαντζιά τζ ας γινεί το γαίmicroαν microας πισσιά

Παρόmicroοια συχνή έστω και microε τον τρόπο της παρεmicroβολής είναι η χρήση της διαλέκτου στις σατιρικές φοιτητικές φυλλάδες όπως στην Πώρωσις και στη Φοιτητική (εικάζω δεν συνεχίστηκε η κυκλοφορία τους)

Στην τηλεόραση και στο ραδιόφωνο οι ειδήσεις θα εκφωνηθούν στην κοινή όπως στην κοινή θα διεξαχθούν και οι περισσότερες εκποmicroπές λόγουmiddot το κυπριώτικο σκετς όmicroως ή τα περισσότερα τηλεοπτικά σίριαλ microε τοπικό ενδιαφέρον θα είναι στην κυπριακή

Το τελευταίο microοντέλο ενός αυτοκινήτου θα διαφηmicroιστεί και από την τηλεόραση και από το ραδιόφωνο στην κοινή (ή στην αγγλική)middot στην κυπριακή όmicroως θα διαφηmicroιστούν προϊόντα που θεωρούνται παραδοσιακά (Έσιει σαράντα χρόνια που πουλεί έπιπλα σκαλιστά του σιερκού) ή είναι πιο καθηmicroερινά και προσιτά (Κόρη το ταγκούιν υγρού πιάτων εν σε προσφοράν συφφέρει Να το πάρετε χαπάριν θέλετε προιτσιά microε χάριν που να τα σιετε καmicroάριν κλπ)21

20 O Ch Ferguson Diglossia Revisited όπ σ 220 αναφέρει ως astonishing kind of

coincidence το γεγονός ότι σε όλες τις περιπτώσεις διmicroορφίας που microελέτησε η χαmicroηλή ποικιλία είναι αυτή που χρησιmicroοποιείται στις σατιρικές στήλες των εφηmicroερίδων ή στις λεζάντες των γελοιογραφιών

21 Για άλλα παραδείγmicroατα βλ Π Παύλου Η χρήση της κυπριακής διαλέκτου στις διαφηmicroίσεις του Ραδιοφωνικού Ιδρύmicroατος Κύπρου Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 17ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (22-24 Απριλίου 1996) Θεσσαλονίκη 1997 617-627

- 12 -

Μια πανεπιστηmicroιακή διάλεξη θα γίνει στην κοινή νέα ελληνική σ ένα microικρό όmicroως φροντιστηριακό microάθηmicroα όπου οι αποστάσεις δεν τηρούνται αυστηρά ο κύπριος καθηγητής και φοιτητής θα χρησιmicroοποιήσει τη διάλεκτο Το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισmicroού ζητά από τους δασκάλους να χρησιmicroοποιούν συστηmicroατικά την κοινή νέα ελληνική στη συναναστροφή τους microε τους microαθητές microέσα στην αίθουσαmiddot πάντα και παντού όmicroως η επικοινωνία του δασκάλου microε τον microαθητή θα διολισθήσει προς την κυπριακή διάλεκτο

Το κήρυγmicroα στην εκκλησία θα γίνει στην κοινή αλλ όχι η εξοmicroολόγηση που θα διεξαχθεί στην κυπριακή κοκ

[911] Είναι επίσης σηmicroαντικό ότι στην οικογένεια στις καθηmicroερινές συναναστροφές και συνδιαλλαγές λχ στα ψώνια στις συνοmicroιλίες microεταξύ οικείων στο κουτσοmicroπολιό η κοινή νέα ελληνική θα φάνταζε αφύσικη καλαmicroαρίστικη

Σε γενικές γραmicromicroές η κυπριακή θα χρησιmicroοποιηθεί στο γραπτό λόγο όταν διατηρεί α ν α π α ρ α σ τ α τ ι κ ή σχέση προς τον προφορικό (λχ στα ραδιοφωνικά και πιο πρόσφατα τα τηλεοπτικά σκετς σ αυτές τις περιπτώσεις η θεατρική χρήση αναπαριστά χαρακτηριστικά πραγmicroατικών οmicroιλητών ένα σενάριο ας microην ξεχνάmicroε είναι γραφή προς εκφώνηση που microιmicroείται την οmicroιλία) Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις γραπτής έκφρασης θα χρησιmicroοποιηθεί η κοινή ακόmicroα και αν πρόκειται για προφορικά εκφερόmicroενο γραπτό λόγο (όπως των δελτίων ειδήσεων των microαθηmicroάτων των διαλέξεων των κηρυγmicroάτων των πολιτικών οmicroιλιών κλπ)

Στον προφορικό λόγο η κυπριακή θα χρησιmicroοποιηθεί σε microεγάλο βαθmicroό ανεξάρτητα από τη microόρφωση του οmicroιλητή σε περιστάσεις (συν)οmicroιλίας microεταξύ οικείων για καθηmicroερινά διαπροσωπικά ιδιωτικά ανεπίσηmicroα ζητήmicroατα ή συνδιαλλαγές (λχ στα ψώνια) ∆εν συνηθίζεται χρήση της κοινής σε καθηmicroερινές περιστάσεις επικοινωνίας microπορεί όmicroως να υπαγορεύεται από την παρουσία ελλαδιτών την αίσθηση σοβαρότητας που περιβάλλει τη συζήτηση ή την επιδίωξη κοινωνικού κύρους Θα την ακούσουmicroε στα γραφεία των δικηγόρων συχνότερα απ ότι στην ταβέρνα

Στο σηmicroείο αυτό ας microας επιτραπεί microια σύντοmicroη παρέκβαση

22 Η καθηmicroερινή επικοινωνία Μια έmicromicroεση άκρως ενδιαφέρουσα πάντως απόδειξη της γλωσσικής διmicroορφίας παρέχει η γλωσσική ποικιλία που θα microπορούσε να ονοmicroάζεται κ υ π ρ ι α κ ή α ρ γ κ ό Την ποικιλία αυτή microπορούmicroε να την εκλάβουmicroε ως ύφος ή εκφραστικό στυλ (style) ή επίπεδο λόγου (register) το οποίο οικοδοmicroείται πάνω στην αρχή της σηmicroασιολογικής και γραmicromicroατικής απόκλισης και χρησιmicroοποιείται εντός microιας οmicroάδας ή παρέας microε σκοπό ακριβώς την επικοινωνιακή διαχείριση αυτής της παρέκκλισης συχνά microε στόχο σκωπτικό κάποτε και microε κρυπτικά κίνητρα Η κύρια λειτουργία της αργκό είναι ταυτιστικήmiddot παρέχει στα

- 13 -

microέλη της οmicroάδας την αίσθηση microιας κοινής ταυτότητας που τη διαφοροποιεί από άλλες οmicroάδες Γέννηmicroα κατ εξοχήν της [912] καθηmicroερινότητας microεταβαλλόmicroενη και παροδική αποκοmicromicroένη απ οτιδήποτε θα microπορούσαmicroε ν αποκαλέσουmicroε κοινή γλώσσα η κυπριακή αργκό και ακολούθως το ιδίωmicroα ή η γλώσσα των νέων που αντλεί από την πρώτη έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον για το επιχείρηmicroά microας διότι microας αποκαλύπτουν ότι σ ε κ α θ η micro ε ρ ι ν έ ς π ε ρ ι σ τ ά σ ε ι ς ε π ι κ ο ι ν ω ν ί α ς ε ί ν α ι ο π ω σ δ ή π ο τ ε η κ υ π ρ ι α κ ή π ο υ χ ρ η σ ι micro ο π ο ι ε ί τ α ι κ α ι micro ά λ ι σ τ α micro ε τ ρ ό π ο δ η micro ι ο υ ρ γ ι κ ό κ α ι ν ε ω τ ε ρ ι κ όmiddot παρεmicroπιπτόντως η ύπαρξη ενός τέτοιου επιπέδου του λόγου microάλλον ασυνήθιστου για διάλεκτο φανερώνει επίσης περισσότερο από οποιουσδήποτε άλλους δείκτες τη ζωντάνια και ακmicroαιότητα (ethnolinguistic vitality)22 της διαλέκτου Η κυπριακή αργκό και ιδιαίτερα το ιδίωmicroα των νέων στην Κύπρο θα χρησιmicroοποιήσουν microηχανισmicroούς σχηmicroατισmicroού που συναντάmicroε και στ αντίστοιχα ιδιώmicroατα άλλων γλωσσών αξιοποιώντας πάντως στοιχεία της διαλέκτου ή δάνεια από την τουρκική την αγγλική και τα τελευταία χρόνια από την ελληνική οι οmicroιλητές της κυπριακής όmicroως δεν αποφεύγουν να προσαρmicroόσουν τα στοιχεία αυτά στη φωνολογία και στη microορφολογία της διαλέκτου Είναι σηmicroαντικό ότι το ιδίωmicroα των νέων αντλεί από ένα εσωτερικό υπόστρωmicroα αργκοτικών εκφράσεων πολλές από τις οποίες είναι βέβαια παλαιότερες και δεν χρησιmicroοποιούνται microόνο από νέους οmicroιλητές Θ αναφερθώ ενδεικτικά σε ελάχιστους γλωσσικούς microηχανισmicroούς σχηmicroατισmicroού παρουσιάζοντας microαζί παλαιότερα και νεότερα παραδείγmicroατα ώστε να φανεί καθαρότερα η διάρκεια των γραmicromicroατικών υποδειγmicroάτων23

bull Σηmicroαντική θέση στην αργκό κατέχουν οι σηmicroασιολογικοί νεολογισmicroοί δηλ οι νεωτερικές χρήσεις ορισmicroένων τύπων κυρίως ονοmicroάτων (και σπανιότερα επιθέτων) που χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά κατά σηmicroασιολογική και συντακτική παράβαση για να χαρακτηρίσουν κυρίως την εmicroφάνιση τη συmicroπεριφορά το χαρακτήρα τούβλον φκιόρον πουρεκκούιν (και πουρεκκούα και πουρέκκα) τσουκνίθθα microολόχα microαρmicroελλάδα ππούλλιν φυτόν [913] βίντζιν σβηστός τάκκαρος ττάππος α(micro)πάλατος microαννός ττόππουζος microουσιαmicromicroάς είναι λίγα microόνο παραδείγmicroατα αυτού του τύπου συχνόχρηστα τα περισσότερα Πρόκειται κυρίως για microεταφορικές χρήσεις ονοmicroάτων (και επιθέτων) που αποδίδουν σε πρόσωπα ιδιότητες άψυχων αντικειmicroένων Ακόmicroα και κύρια ονόmicroατα (πχ το

22 Πβ R T Bell Sociolinguistics Goals Approaches and Problems London Batsford 1976

147 κε

23 Για την παρουσίαση που ακολουθεί αντλώ ταξινοmicroικές κατηγορίες από την εργασία των A Iordanidou amp I Androutsopoulos Teenage slang in Modern Greek στο Greek Linguistics 95 Proceedings of the Second International Conference on Greek Linguistics (Salzburg 22-24 Sept 1995) επιmicro G Drachman κά Graz W Neugebauer 1997 267-76

- 14 -

διάσηmicroο Πασιαντρούλλα) χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά σύmicroφωνα microε αυτό το πρότυπο όπως στις εκφράσεις εν τέλεια Λάκης Λούης Γιαννής Πίππος Πίmicroπος Μπίλος Μπίλης κά ενώ συχνές είναι και οι microορφολογικές ανακατηγοριοποιήσεις (βούτυρος lt βούτυρο κάρφας lt καρφί κά)

bull Οι νεολογισmicroοί αυτοί πολύ συχνά εmicroφανίζονται σε συνεκφορές (collocations) αποτελούmicroενες από λειτουργικό ρήmicroα συνήθως το ρήmicroα είmicroαι και ουσιαστικό εν φυρmicroός εν πελλαmicroός εν πίττα τούτος είσαι φκιόρον αρνίν κκεφτές βίντζιν τάκκα τάκκαρος Ακόmicroα και εmicroπρόθετοι προσδιορισmicroοί χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά είmicroαι στο αλλού (κατά τα ελλαδικά είmicroαι την έχω στο περίmicroενε) κλπ

bull Ιδιαίτερη κατηγορία συνεκφορών αποτελούν οι στερεότυπες αρνητικές εκφράσεις δηλ ιδιωmicroατικές εκφράσεις που εmicroφανίζονται microόνο microε άρνηση ούτε microε πόmicroπες ούτε microε σφαίρες εν παίζεται εν παίρνει [microπροστά] κά

bull Άλλου είδους ιδιωmicroατικές συνεκφορές αξιοποιούν κενά αντωνυmicroικά στοιχεία δηλ αντωνυmicroίες χωρίς καθορισmicroένη αναφορά όπως και στο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα αλλά microε την προτιmicroώmicroενη στην κυπριακή θέση του κλιτικού έδωκέν microου την εβάψαmicroέν την εκάmicroαmicroέν την εγείραmicroέν τα εσούσαmicroέν τα πιάνουmicroέν τα έκαmicroές τα σιόνιν [τζιαι καστρί] φακκά microου την έmicroεινά τα εν να τα ποκουππίσουmicroεν κλπ

bull Πολύ συχνά χρησιmicroοποιούνται microαρκαρισmicroένα επιτατικά στοιχεία όπως το επίθηmicroα αροςάρα (τάκκαρος κάγκαρος) τα ονόmicroατα πόmicroπα και αφασία (αφασία καθηγητής δάνειο από την ελλαδική αργκό) καθώς και οι υπερθετικές εκφράσεις πολλά τέλεια και τζιει που εν πολλά ωραίος εν πολλά κυριλέ εν τέλεια πελλός τζιει που τον τάκκον τον φατζιωmicroένον το ρεζίλιν την κατάστασην τζιει που τους microαννούς ακόmicroα και τζιει που το τζιει (τζιει που τις εκφράσεις)

bull Ας παρατηρήσουmicroε επίσης ότι η κυπριακή αργκό κάνει [914] συστηmicroατική χρήση ορισmicroένων παραγωγικών επιθηmicroάτων -ας ανθύπας κάρφας microάππας λέρας χάσκας χάφτας -άς φελλάς σειράς αρφάς (και αλφάς) middot -ής λεσχατζιής καψιmicroιτζιής microεσατζιής (από τη στρατιωτική αργκό) καυκατζιής κκελλετζιής σικκιmicroετζιήςmiddot -ίσιmicroον κατινίσιmicroον πατρονίσιmicroον ασκήσιmicroον -ιά πατρονιά διπλοκαmicroπινιά -άρης σιοιράρης γαουράρης λαστιχάρης λυσσιάρης -ικον ττόππικον κκιούττικον τάκκικον -άρω κοντράρω φρικάρω φαλλάρω γλιππάρω κά Η βάση αυτών των παραγώγων είναι τις περισσότερες φορές κυπριακή (δεν συναντώνται όλα στην κοινή ή στο αντίστοιχο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα) Επίσης χρησιmicroοποιούνται διάφορες άλλες τεχνικές microορφολογικής microετάπλασης ακόmicroα και microε χρήση ξένων παραγωγικών επιθηmicroάτων όπως στα συχνόχρηστα (στον καιρό microου) unπαίζable και unπίστευτable

- 15 -

bull Αξίζει να καταγραφεί η ποικιλία εκφράσεων για συγγενικές έννοιες ή λειτουργίες βκάλε φάουσαν βκάλε πόνηmicroαν microπούκκα ρε (microε τη σηmicroασία σκάσε) χάθου λάχτα λατσίστου τράβα τζιει που δαmicroαί κούντα το αmicroαξούιν σου πιο κάτω (microε τη σηmicroασία φύγε άσεπαράτα microας) πβ εκτός από τις ποικίλες εκφράσεις αρνητικής αξιολόγησης παραπάνω (πχ microε τη σηmicroασία βλάκας ανόητος) και τα συγγενή microαλαπάππας φλούφλης τσούφλης σιοιράρης κά) καθώς και τα χρησιmicroοποιούmicroενα microε microειωτική σηmicroασία επαγγελmicroατικά γαουράρης κούπατζης λαστιχάρης σικλάρης κά

bull Σύmicroφωνη microε όλα τα παραδείγmicroατα που προηγήθηκαν είναι η επισήmicroανση ότι η κυπριακή αργκό δείχνει σαφή προτίmicroηση στις στερεότυπες (ή laquoλογοτυπικέςraquo) εκφράσεις (formulae) που λειτουργούν ως υποδείγmicroατα microηχανισmicroών microερικής παραγωγικότητας Άλλωστε microέσω τέτοιων στερεότυπων εκφράσεων συνήθως στιγmicroατίζεται ο λόγος των νέων ως ιδιωmicroατικός (πβ τη διάδοση στην Ελλάδα των στερεότυπων τα πήρα στο κρανίο χλωmicroό κά τα οποία έχουν περάσει και σε γενικής χρήσης λεξικά)

Τα ελάχιστα αυτά γλωσσικά στοιχεία δείχνουν πόσο δηmicroιουργικά χρησιmicroοποιούνται από παλαιότερους και νεότερους οι κυπριακές εκφράσεις στο πλαίσιο microιας διαδεδοmicroένης αργκό Οι γραmicromicroατικές περιγραφές που [915] χρησιmicroοποιήσαmicroε και ίσως κούρασαν τον αναγνώστη είχαν στόχο να στρέψουν την προσοχή του σε microηχανισmicroούς παραγωγικούς που επιτρέπουν την επέκταση του λεξιλογίου και τη συνεχή δηmicroιουργία καινούριων εκφράσεων στη βάση αναγνωρίσιmicroων υποδειγmicroάτων ∆εν πρέπει να microας απασχολεί εδώ ότι τις εκφράσεις αυτές πολλοί δεν θα τις θεωρούσαν καν κυπριακέςmiddot σίγουρο είναι ότι λέξεις και φρασεολογισmicroοί σαν αυτούς που microόλις καταγράψαmicroε δεν βρίσκουν συνήθως το δρόmicroο τους σε λεξικά της κυπριακής Για την αντιmicroετώπιση αυτή όmicroως ευθύνεται η συντηρητική εκείνη αντίληψη που αναγνωρίζει την κυπριακή ιθαγένεια microόνο σε παλαιότερες λέξεις και φράσεις της φιλολογικής γλώσσας οπωσδήποτε όχι αργκοτικέςmiddot microια τέτοια αντίληψη αναγνωρίζει στη διάλεκτο το δικαίωmicroα να έχει ιστορία αλλ όχι παρόν

Είναι επίσης αλήθεια ότι αντίστοιχες εκφράσεις συναντώνται στην αργκό και στο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα καθώς και σε νεανικά ιδιώmicroατα άλλων γλωσσών Τα νεανικά εκφραστικά στερεότυπα δείχνουν microια καθολικότητα24 η οποία όmicroως δεν microειώνει τη σηmicroασία που έχει για microας το γεγονός ότι βασίζονται σε παραγωγικούς microηχανισmicroούς που δηmicroιουργικά αξιοποιούν ντόπια στοιχεία της κυπριακής Το γεγονός ότι στην Κύπρο δεν εκδίδονται νεανικά περιοδικά που οπωσδήποτε θα 24 Βλ σχετικά Γ Κ Ανδρουτσόπουλου Η γλώσσα των νέων σε συγκριτική προοπτική

Ελληνικά Γαλλικά Γερmicroανικά Ιταλικά στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 17ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (22-24 Απριλίου 1996) Θεσσαλονίκη 1997 562-76

- 16 -

συνεισέφεραν στην τυποποίηση και στην εξάπλωση αυτών των εκφραστικών τρόπων καθώς και ίσως το γεγονός ότι η κυπριακή κοινωνία δείχνει λιγότερο ανεκτική απέναντι στη χρήση νεανικών νεολογισmicroών δεν microειώνουν αντίθετα ενισχύουν τη σηmicroασία που έχει η ύπαρξη και η διάδοση της κυπριακής αργκό microεταξύ των νέων Στο πλαίσιο του επιχειρήmicroατός microας επαναλαmicroβάνω η ύπαρξη και η διάδοση της κυπριακής αργκό επαληθεύει microια βασική συνθήκη για την ύπαρξη διmicroορφίας τη συνθήκη που ορίζει ότι η υψηλή ποικιλία δεν (πρέπει να) χρησιmicroοποιείται στις καθηmicroερινές περιστάσεις επικοινωνίας

23 Ιδιαιτερότητες Ας επιστρέψουmicroε λοιπόν στο επιχείρηmicroά microας και ας συνοψίσουmicroε τις microέχρι στιγmicroής διαπιστώσεις microας

[916] Κοινή και κυπριακή χρησιmicroοποιούνται όπως είδαmicroε στο πλαίσιο ενός ευρύτατου γλωσσικού καταmicroερισmicroού ενώ η κοινή όπως πολύ χαρακτηριστικά δείχνει η ανάπτυξη του κυπριακού νεολαιίστικου ιδιώmicroατος δεν χρησιmicroοποιείται στις καθηmicroερινές άτυπες περιστάσεις επικοινωνίας Αυτή η τελευταία αρνητική συνθήκη διαφοροποιεί στο σχήmicroα του Ferguson την περίπτωση της γλωσσικής διmicroορφίας από την περίπτωση microιας παράλληλης χρήσης κοινής και διαλέκτου (όπως συmicroβαίνει σε ορισmicroένες περιοχές στην Ελλάδα) Παρά λοιπόν τις θεωρητικές επιφυλάξεις του Ferguson microπορούmicroε πιστεύω να εντάξουmicroε στο σχήmicroα του την περίπτωση της γλωσσικής κοινότητας της Κύπρου

Μια άλλη σηmicroαντική διαφορά από την περίπτωση κοινής-microε-διάλεκτο (όπως τη γνωρίζουmicroε από την Ελλάδα) είναι ότι η κυπριακή microιλιέται σ ένα αστικοποιηmicroένο ανεξάρτητο κράτος Αν και δεν έχουν microελετηθεί οι γ λ ω σ σ ι κ έ ς επιπτώσεις της αστικοποίησης το είδος της γλωσσικής διmicroορφίας που περιγράφουmicroε δεν θα ήταν δυνατό χωρίς την κοινωνική διαστρωmicroάτωση που επιφέρει η αστικοποίηση από τη microια και την κοινωνική δικτύωση που επιτυγχάνεται microε την εκπαίδευση στο πλαίσιο ενός ενιαίου κράτους από την άλλη Η κυπριακή γλωσσική κοινότητα αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγmicroα laquomicroικρής κοινωνίαςraquo microε δυσανάλογα πυκνή δικτύωση

Χρησιmicroοποιώντας το ταξινοmicroικό σχήmicroα ενός άλλου γλωσσολόγου του Joshua Fishman25 θα λέγαmicroε ότι η γλωσσική κοινότητα της Κύπρου χαρακτηρίζεται και από διγλωσσία (αν έτσι τώρα αποδώσουmicroε τον όρο diglossia) και από αmicroφιγλωσσία (bilingualism) microε την έννοια ότι και οι δύο ποικιλίες κοινή και 25 Βλ J Fishman Bilingualism With and Without Diglossia Diglossia With and Without

Bilingualism Journal of Social Issues 32 (1967) 29-38middot πβ του ιδίου The Sociology of Language An Interdisciplinary Social Science Approach to Language in Society Rowley Massachusetts Newbury House Publishers 1972 VI 91-106 καθώς και R Fasold The Sociolinguistics of Society Introduction to Sociolinguistics τόmicro 1 Oxford Blackwell 1984 Κεφ 2 34-60

- 17 -

κυπριακή είναι γνωστές στο microεγαλύτερο τmicroήmicroα του πληθυσmicroού Είναι ίσως χρήσιmicroο να παρατηρήσουmicroε εδώ ότι η αmicroφιγλωσσία δεν χαρακτήριζε τη διmicroορφία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος όπου microόνο ένα σχετικά microικρό κοmicromicroάτι του πληθυσmicroού γνώριζε και χρησιmicroοποιούσε την καθαρεύουσα όπως φανερώνει και η ύπαρξη γλωσσικών διαmicroεσολαβητών κάθε είδους [917] από αυτούς που αναλάmicroβαναν να συmicroπληρώσουν τις αιτήσεις στα υπουργεία microέχρι τον γραmicromicroατικό του χωριού

Μία ακόmicroη διαφορά της κυπριακής περίπτωσης από τις περιπτώσεις κοινής-microε-διάλεκτο στην Ελλάδα και αλλού είναι ότι κατά τα φαινόmicroενα η προφορική χρήση έχει δηmicroιουργήσει ιδίως στα αστικά κέντρα microια κ υ π ρ ι α κ ή κ ο ι ν ή δηλ microια microέση ποικιλία που διαφοροποιείται από τα τοπικά ιδιώmicroατα ενσωmicroατώνοντας ταυτοχρόνως σηmicroαντικές επιδράσεις της κοινής νέας ελληνικής Είναι σηmicroαντικό ότι microια κάποια microορφή αυτής της ποικιλίας γράφεται έστω κι αν γράφεται για ν ακούγεται microόνον όπως συmicroβαίνει microε το κυπριώτικο σκετς στο ραδιόφωνο ή εσχάτως microε τα διάφορα τηλεοπτικά σίριαλ τα οποία έχουν πια αστική θεmicroατογραφία26 [918]

26 Η κυπριακή κοινή αποτελεί ερευνητική υπόθεση την οποία πρώτος διατύπωσε ο B

Newton Για microια πρώτη προσέγγιση στη φωνολογία της κυπριακής κοινής βλ B Newton Stylistic levels in Cypriot Greek όπ Την υπόθεση για την ύπαρξη κυπριακής κοινής δέχονται τώρα και άλλοι συνάδελφοι πβ Ά Παναγιώτου-Τριανταφυλλοπούλου Η Νεοελληνική στη σύγχρονη Κύπρο στο Συνέδριο για την ελληνική γλώσσα 1976-1996 Είκοσι χρόνια από την καθιέρωση της Νεοελληνικής (∆ηmicroοτικής) ως επίσηmicroης γλώσσας (Πρακτικά συνεδρίου Αθήνα 2911-1121996) Αθήνα 1999 σ 283middot η Παναγιώτου-Τριανταφυλλοπούλου όmicroως microοιάζει ν αγνοεί τις εργασίες του Newton και microάλλον αντιλαmicroβάνεται την κυπριακή κοινή microε πολύ στενό τρόπο ως απόκλιση του κυπριακού γ ρ α π τ ο ύ λόγου από τον γραπτό λόγο της νεοελληνικής H υπόθεση της κυπριακής κοινής ως σταθεροποιηmicroένου υφολογικού επιπέδου (stylistic level) αντιτίθεται κυρίως στη θεωρία της καθολικής υποχώρησης ή θανάτου της διαλέκτου Για υποχώρηση της κυπριακής εν γένει κάνει λόγο σε σειρά νεότερων microελετών της η Αγγελική Μαλικούτη-Drachman ∆ιαλεκτικός λόγος Μια microορφή ετερότητας που χάνεται στο Ισχυρές-Ασθενείς γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ενωση Όψεις του γλωσσικού ηγεmicroονισmicroού (Πρακτικά ηmicroερίδας Θεσσαλονίκη 2541996) Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 1996 107-119 Φαινόmicroενα δανεισmicroού και συρρίκνωσης του διαλεκτικού λόγου στο Ισχυρές-Ασθενείς γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ενωση Όψεις του γλωσσικού ηγεmicroονισmicroού (Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου Θεσσαλονίκη 26-2831997) Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 1999 τόmicro Β 533-542 Παρατηρήσεις σε διαλεκτικές υποχωρήσεις της Κυπριακής στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 20ής ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (23-2541999) 292-302 Συρρίκνωση διαλεκτικών συστηmicroάτων αδηmicroοσίευτη εργασία Τα φαινόmicroενα υποχώρησης της κυπριακής που καταγράφει η Μαλικούτη-Drachman αφορούν στην αντικατάσταση χαρακτηριστικών φθόγγων της διαλέκτου στην αλλοίωση του συλλαβικού συστήmicroατος καθώς και των κανόνων κλιτικού τονισmicroού στη laquomicroείξηraquo των κανόνων σχηmicroατισmicroού των υποκοριστικών κά Οι επισήmicroανσεις της κάθε άλλο παρά ασύmicroβατες είναι microε το microοντέλο διmicroορφίας που εισηγείται ο Ferguson βλ παρακάτω σηmicro 42 Παραmicroένει πάντως προς διερεύνηση το ερώτηmicroα εάν αυτά τα φαινόmicroενα laquoυποχώρησηςraquo είναι καθολικά ή σύmicroφωνα microε την υπόθεσή microας συναντώνται microόνο στα συγκεχυmicroένα οπωσδήποτε όρια του ενδιάmicroεσου αυτού υφολογικού επιπέδου της κυπριακής κοινής microε την κοινή νεοελληνική

- 18 -

Βέβαια ότι ονοmicroάσαmicroε πεδία χρήσης τα οποία όπως είδαmicroε microοιράζονται η κοινή και η κυπριακή δεν ορίζονται ανεξάρτητα από τη γλώσσα της οποίας εκάστοτε γίνεται χρήση Η κοινωνιογλωσσική θεωρία των πεδίων (domains) χαρακτηρίζεται από microια microάλλον στατική αντίληψη της γλωσσικής χρήσης Αλλά ας microη θεωρητικολογήσουmicroε Αρκεί ν αντιληφθούmicroε πως τα πεδία αυτά microπορεί εν microέρει να τα ορίσει ο ίδιος ο οmicroιλητής α ν ά λ ο γ α micro ε τ η χ ρ ή σ η που θα κάνει της κοινής ή της κυπριακής Ακολούθως η αίσθηση της επισηmicroότητας ή της τυπικότητας microιας περίστασης δεν είναι κάτι απολύτως δεδοmicroένο στο οποίο ο οmicroιλητής καλείται να προσαρmicroοσθεί αλλά κάτι που ο ίδιος ο οmicroιλητής microπορεί εν microέρει να προκαλέσει microε τη γλωσσική του συmicroπεριφορά φορτίζοντας ή αποφορτίζοντας αναλόγως microια περίσταση επικοινωνίας ∆εν προσαρmicroόζεται microόνο ο οmicroιλητής στην περίσταση αλλά και η περίσταση στον οmicroιλητή Για το λόγο αυτό σηmicroασία εδώ έχει η συλλογική αίσθηση στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή Έτσι η αδιάκριτη χρήση της κοινής microπορεί να προκαλέσει την αίσθηση της εκζήτησης ότι ο οmicroιλητής καλαmicroαρίζει ή ελληνικουρίζει θα πούmicroε ότι κάποιος καλαmicroαρίζει όταν microιλάει την κοινή και εκεί που δεν πρέπει όχι όταν τη microιλάει εκεί που πρέπει ενώ η αδιάκριτη χρήση της κυπριακής microπορεί να δώσει την αίσθηση έλλειψης σοβαρότητας ανωριmicroότητας του φαιδρού κλπ

∆ύο λοιπόν τα κρατούmicroενα κοινή και διάλεκτος βρίσκονται στην Κύπρο σε σχέση γλωσσικής διmicroορφίας Υπενθυmicroίζω και την αρχική microας παρατήρηση το πρώτο κρατούmicroενο ο προσδιορισmicroός της ετερονοmicroίας είναι ώς ένα βαθmicroό ζήτηmicroα ιδεολογικό

Αυτές τις δύο ιδέες microπορούmicroε τώρα να τις συνδυάσουmicroε εξετάζοντας το microόνο ζήτηmicroα που έχουmicroε παραλείψει το ζήτηmicroα του κύρους δηλ που απολαmicroβάνει η κάθε ποικιλία υψηλή και χαmicroηλή κοινή και διάλεκτος (κριτήριο 6)

24 Γλωσσικό κύρος Ήδη απ όσα έχουν προηγηθεί γίνεται φανερό ότι διαφορετική [919] αίσθηση του κύρους συνδέεται microε κάθε microια από τις δύο ποικιλίες Οι σχετικές έρευνες το επιβεβαιώνουν

Η στατιστική έρευνα της Lydia Sciriha27 δείχνει κατ αρχάς ότι οι οmicroιλητές έ χ ο υ ν την αίσθηση της διαφοράς ως προς τα πεδία χρήσης κοινής και διαλέκτουmiddot η κοινή στην αντίληψή τους συνδέεται microε τυπικότητα και

Περιοριζόmicroαστε να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι η ύπαρξη πολυτυπιών αποτελεί ισχυρή ένδειξη υφολογικής διαστρωmicroάτωσης και λειτουργικής διαφοροποίησης microάλλον παρά γενικής υποχώρησης

27 A Question of Identity Language Use in Cyprus Λευκωσία Intercollege Press 1996middot πβ της ιδίας The Interplay of Language and Identity in Cyprus The Cyprus Review 72 (1995) 7-34

- 19 -

απόσταση28 ενώ οι οmicroιλητές φαίνεται ν αντιλαmicroβάνονται την κυπριακή ως σύmicroβολο microιας στεγανής υπο-κουλτούρας (cul-de-sac subculture)29 Παρ όλο που δηλώνουν περήφανοι να χρησιmicroοποιούν τη διάλεκτο την οποία αντιλαmicroβάνονται ως δική τους φυσική ζωντανή γλώσσα σε αντίθεση microε την προσποιητή και τεχνητή κοινή θεωρούν ότι η διάλεκτος παρακmicroάζει Την κοινή την εκτιmicroούν για τις εργαλειακές της αρετές30 η χρήση της είναι microέσον κοινωνικής ανόδου και καταξίωσης αφού εξασφαλίζει επιτυχία στο εκπαιδευτικό σύστηmicroα και προσπορίζει κοινωνικό κύρος είναι τυποποιηmicroένη και αποτελεί το κυριότερο microέσον για την επαφή των Κυπρίων microε την Ελλάδα31 [920]

Η πειραmicroατική microελέτη του Αντρέα Παπαπαύλου32 για τη διαπίστωση στερεότυπων αντιλήψεων σχετικά microε τη χρήση της κοινής και της διαλέκτου δείχνει ότι οι Κύπριοι οmicroιλητές θεωρούν αυτούς που microιλούν την κοινή περισσότερο ελκυστικούς φιλόδοξους έξυπνους ενδιαφέροντες microοντέρνους φερέγγυους 28 A Question of Identity 80

29 Όπ 88

30 Όπ 102

31 Η συγγραφέας ισχυρίζεται ότι οι Κύπριοι αισθάνονται ένα σύνδροmicroο προδοσίας απέναντι στους Ελληνες που εκφράζεται και σε σχέση microε την κοινή νεοελληνική γλώσσα οι Κύπριοι αισθάνονται κατά βάθος προδοmicroένοι από την Ελλάδα που θεωρούν ότι ευθύνεται έmicromicroεσα έστω για το κυπριακό πρόβληmicroα (όπ 101) Η συmicroπλεγmicroατική στάση τους απέναντι στην κοινή νέα ελληνική αντανακλά την ανάγκη αποστασιοποίησης και αναζήτησης της δικής τους ξεχωριστής πολιτιστικής ταυτότητας Παρόmicroοιες απόψεις εκφράζει και ο Υ Ιoannou Language Politics and Identity An analysis of the Cypriot Dilemma The Cyprus Review 31 (1991) 15-41middot πβ Γ Η Ιωάννου Μια ιδεολογική θεώρηση του γλωσσικού microας προβλήmicroατος Λευκωσία 1988 Όmicroως αυτός ο συνδυασmicroός πολιτικών κριτηρίων microε ψυχολογικού τύπου αιτιολογήσεις microάς φαίνεται αντιφατικός και βεβιασmicroένος Σε καταστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση της κοινωνικής σηmicroασίας που αποδίδεται στη microια ή στην άλλη γλωσσική microορφή όπως άλλωστε περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση και στην ίδια τη γλωσσική χρήση Καθώς το επισηmicroαίνει η Sciriha η γλωσσική χρήση επηρεάζεται σηmicroαντικά από παράγοντες όπως είναι η ηλικία και το φύλο του οmicroιλητή η κοινωνική του θέση η εκπαίδευση και ο τόπος διαmicroονής του θα προσθέταmicroε το θέmicroα της οmicroιλίας και το είδος των συνοmicroιλητών του Κατά συνέπεια το σύνδροmicroο προδοσίας δεν αιτιολογεί την ύπαρξη διmicroορφίαςmiddot απεναντίας η διmicroορφία δίνει διέξοδο σε ψυχολογικά συmicroπλέγmicroατα αυτού του τύπου αν υποτεθεί ότι υπάρχουν Άλλωστε η microελέτη της Sciriha δεν καταγράφει την πραγmicroατική γλωσσική χρήση αλλά τη γλωσσική χρήση όπως γίνεται αντιληπτή από τους οmicroιλητές Η συγγραφέας δεν κάθεται ν ακούσει τι λένε οι Κύπριοι οmicroιλητές ρωτάει να της πουν (η έρευνα διεκπεραιώθηκε microε ερωτηmicroατολόγιο) Καταγράφει microε άλλα λόγια τι οι ίδιοι οι οmicroιλητές νοmicroίζουν γι αυτά που λένε Στο χάσmicroα ανάmicroεσα στη γλωσσική πραγmicroατικότητα και στον τρόπο που γίνεται αντιληπτή ενδέχεται να παρεmicroβάλλεται η ιδεολογία όχι microόνο των οmicroιλητών αλλά και της ερευνήτριας

32 Attitudes towards the Greek Cypriot Dialect Sociocultural Implications International Journal of the Sociology of Language 134 (1998) 15-28 Ο Παπαπαύλου χρησιmicroοποιεί τη microέθοδο των εναρmicroονισmicroένων αmicroφιέσεων (matched-guise technique)middot θα microπορούσαmicroε λοιπόν να πούmicroε ότι η microελέτη του επιβεβαιώνει πειραmicroατικά τα πορίσmicroατα της Sciriha για τη διαφορά κύρους microεταξύ των δύο ποικιλιών

- 20 -

ευχάριστους microορφωmicroένους αλλά όχι περισσότερο ειλικρινείς φιλικούς ευγενικούς ούτε microε περισσότερο χιούmicroορ Ανειλικρίνεια λοιπόν και έλλειψη χιούmicroορ σύmicroφωνα microε τις στερεότυπες αντιλήψεις χαρακτηρίζει τους καλαmicroαρίζοντες

Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η διδακτορική διατριβή της Μαριλένας Καρυολαίmicroου33 η οποία συστηmicroατικά αποδελτιώνει και ταξινοmicroεί τις απόψεις που microε επιστολές και επιφυλλίδες εκφράζονται από το 1985 στον κυπριακό Τύπο για ζητήmicroατα γλώσσας Η microελέτη της Καρυολαίmicroου έχει προφανή πλεονεκτήmicroατα δεν αρκείται στην καταγραφή microιας διαφοράς στο κύρος που οι οmicroιλητές αποδίδουν στη microια ή την άλλη ποικιλία αλλά καταγράφει και στοιχεία της γνωστικής στάσης των οmicroιλητών τουλάχιστον microιας σηmicroαντικής τους microερίδαςmiddot καταγράφει δηλαδή τον ίδιο τον τρόπο που οι οmicroιλητές [921] αιτιολογούν τη διχοτόmicroηση της γλωσσικής τους χρήσης

Η Καρυολαίmicroου διαπιστώνει ότι στην πλειονότητά τους οι επιστολογράφοι και επιφυλλιδογράφοι στον κυπριακό Τύπο στιγmicroατίζουν την κυπριακή διάλεκτο θεωρώντας την υπεύθυνη για την υποτιθέmicroενη γλωσσική υστέρησηαδυναmicroία των Κυπρίων να εκφραστούν σωστά microε καλά ελληνικά ιδιαίτερα στις πιο επίσηmicroεςτυπικές περιστάσεις επικοινωνίας Η κυπριακή34 θεωρείται ανασταλτικός παράγοντας στην εκmicroάθηση της πανελλήνιας γλώσσας35 Οι αντιλήψεις αυτές που παρουσιάζονται microε τις συνήθεις κινδυνολογικές υπερβολές αποτελούν έκφραση microιας ι δ ε ο λ ο γ ί α ς π ρ ο ά σ π ι σ η ς τ η ς

33 La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque διδακτορική διατριβή Universiteacute Paris

V - Reneacute Descartes Πορίσmicroατα της διδακτορικής της διατριβής η συγγραφέας έχει ανακοινώσει σε πολλές microελέτες της laquoStatut de fait et statut subjectif Quelques remarques agrave propos de la communauteacute sociolinguistique chyprioteraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 12ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1992 255-269middot laquoΜεταγλωσσικά σχόλια και γλωσσικές στάσειςraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 14ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1993 459-473middot Linguistic Attitudes and Metalinguistic Discourse An Investigation in the Cypriot Press Themes in Greek Linguistics Papers from the First International Conference on Greek Linguistics επιmicro I Philippaki-Warburton K Nikolaidis amp M Sifianou Amsterdam Benjamins 1994 253-259 laquoΛαϊκή γλωσσολογία στα microέσα microαζικής ενηmicroέρωσης Προϋποθέσεις και microηχανισmicroοίraquo στο ∆ηmicroοσιογραφία και γλώσσα - Πρακτικά συνεδρίου (15-16 Απριλίου 2000) επιmicro Π Μπουκάλας amp Σπ Μοσχονάς Αθήνα Μορφωτικό Ίδρυmicroα της ΕΣΗΕΑ 2001 71-83

34 Ή αγγλοελληνοκυπριακή όπως microε περισσή υπερβολή χαρακτηρίζουν τη διάλεκτο ορισmicroένοιmiddot βλ Σ Παύλου Η καταπίεση της ελληνικής γλώσσας στην Κύπρο Αθήνα εκδ Πενταδάκτυλος 1990 33

35 Karyolaimou La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque όπ 303

- 21 -

κ ο ι ν ή ς προάσπισης δηλ της τυποποιηmicroένης-πρότυπης ποικιλίας36 Εκκινούν από ένα στοιχειώδες συλλογιστικό σχήmicroα που κατ αρχήν ξεχωρίζει ένα εσωτερικό τη γλώσσα Μας από ένα εξωτερικό τη γλώσσα Τους Αυτό το εξωτερικό εκπροσωπείται συνήθως στις microέρες microας από την αγγλικήmiddot αυτή είναι ο αναγνωρισmicroένος εχθρός της γλώσσας Μας Σύmicroφωνα microε αυτή τη νοοτροπία το εσωτερικό η γλώσσα Μας γίνεται αντιληπτό ως κάτι ενιαίο οmicroοιογενές απαράλλαχτο αναλλοίωτο Η γλώσσα Μας παντού και πάντα ίδια χωρίς κοινωνική γεωγραφική ιστορική διαφοροποίηση (Εξού και η πρακτική του κ α θ α ρ ι σ micro ο ύ η αντίληψη δηλ ότι η γλώσσα πρέπει να microένει καθαρή από ε ξ ω τ ε ρ ι κ έ ς επιδράσεις)

Από την άποψη αυτή έχει ενδιαφέρον αν η κυπριακή τοποθετείται στο εσωτερικό ή στο εξωτερικό αν ανήκει στη γλώσσα Μας ή στη γλώσσα Τους Στο σηmicroείο αυτό οι παρατηρήσεις της Καρυολαίmicroου αποκτούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον

Κυπριακή ποικιλία και αγγλική γλώσσα θεωρούνται άρρηκτα συνδεδεmicroένες αφού τα εκφραστικά κενά που δηmicroιουργεί η χρησιmicroοποίηση της πρώτης οδηγούν αναπόφευκτα σε χρήση των λεξικών πόρων της δεύτερης Με άλλα λόγια η κυπριακή ποικιλία εmicroφανίζεται ως η κερκόπορτα από την οποία εισβάλλουν οι αγγλικές δάνειες λέξεις για να κατακλύσουν τη microητρική γλώσσα την ελληνική37

[922] Η κυπριακή λοιπόν σύmicroφωνα microε αυτές τις αντιλήψεις βρίσκεται εκτός Άλλο η γλώσσα Μας και άλλο η κυπριακή Η κυπριακή τοποθετείται microαζί microε τα αγγλικά microάλλον ή microαζί microε τα τούρκικα σύmicroφωνα microε ορισmicroένους παρά microαζί microε τα ελληνικά

∆εν υπάρχει λόγος να χρονοτριβούmicroε προσπαθώντας ν ανασκευάσουmicroε τέτοιες απόψεις που είναι εντελώς αστήριχτες από γλωσσολογική άποψη Στην εκτίmicroηση για τη διάδοση της αγγλικής στην Κύπρο υπάρχει microια καλλιεργηmicroένη υπερβολή Όλοι οι Κύπριοι υποτίθεται γνωρίζουν τα αγγλικά και καθώς λέγεται τα χρησιmicroοποιούν σε βάρος της ελληνικής κοινής και διαλέκτου παντού στα σχολεία στις δηmicroόσιες υπηρεσίες στις καθηmicroερινές συναναστροφές ∆εν 36 Βλ σχετικά Ρ ∆ελβερούδη και Σπ Μοσχονά Ο καθαρισmicroός της γλώσσας και η γλώσσα του

καθαρισmicroού Σύγχρονα Θέmicroατα 62 (1997) 79-91

37 Απόσπασmicroα από αδηmicroοσίευτη οmicroιλία στο Πανεπιστήmicroιο Κύπρου microε τίτλο Εσείς microιλάτε σωστά ελληνικά (15-4-1996)middot για παραθέmicroατα που επιβεβαιώνουν αυτή την εκτίmicroηση βλ La communauteacute όπ 266-269 273-277 302-308 passim Στα Πορίσmicroατα του laquoΣυmicroποσίου για την Ελληνική Γλώσσα σήmicroερα στην Κύπροraquo (24-25101992) επισηmicroαίνεται χαρακτηριστικά laquoΣτην Κύπρο ενεδρεύει ο κυπροκεντρισmicroός που προωθεί τον εξαγγλισmicroό της κυπριακής κοινωνίας σε πολλά επίπεδα Πρέπει να αντιmicroετωπισθούν οι έντονες τάσεις κυπροποίησης της κοινωνίας και της Ιστορίας και να διακοπεί κάθε προσπάθεια αποξένωσης του κυπριακού ελληνισmicroού από τον υπόλοιπο ελληνισmicroόraquo (Ελλάδος φθόγγον χέουσα επιmicro Μ Χριστοδούλου Λευκωσία Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου 1993 199)

- 22 -

προσβάλλει ελπίζω τη γλωσσοmicroάθεια των Κυπρίων η επισήmicroανση ότι η εικόνα αυτή απέχει πολύ από την πραγmicroατικότητα Είναι γεγονός ότι η αγγλική χρησιmicroοποιείται σχεδόν αναγκαστικά σε ορισmicroένα πεδία χρήσης όπως της νοmicroοθεσίας και της (ανώτατης) εκπαίδευσης 38 αλλά ακόmicroα και στα πεδία αυτά η χρήση της δεν είναι δεν είναι πια αποκλειστική Και οι επιδράσεις που έχει δεχτεί η κυπριακή [923] διάλεκτος από την αγγλική γλώσσα δεν είναι πολύ microεγαλύτερες από τις επιδράσεις που η διεθνής αυτή γλώσσα επικοινωνίας ασκεί σήmicroερα σε όλες τις γλώσσες και - διαλέκτους

Το θεωρητικό σχήmicroα που έχουmicroε υιοθετήσει microάς επιτρέπει να εξηγήσουmicroε αυτή την υπερβολή σχετικά microε τις επιδράσεις της αγγλικής Η ταύτιση κυπριακής και αγγλικής η συντριπτική επίδραση που υποτίθεται πως η δεύτερη ασκεί στην πρώτη είναι απλώς microια κίνηση στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου συλλογιστικού σχήmicroατος σκοπός της οποίας είναι ακριβώς η microείωση του κύρους της διαλέκτου αφού η διάλεκτος microπορεί πλέον ως κυπροαγγλική ή ως αγγλοκυπριακή πολύ πιο εύκολα να τοποθετείται ε κ τ ό ς έξω από το πλαίσιο της ελληνικής γλώσσας της κ ο ι ν ή ς γλώσσας

3 Η υπερβολή της αυτονοmicroίας Το ερώτηmicroα που microένει να microας απασχολήσει για την ολοκλήρωση του επιχειρήmicroατός microας είναι πώς η σχέση της γλωσσικής διmicroορφίας η οποία όπως είδαmicroε είναι microια σχέση κατ αρχάς συmicroπληρωmicroατική κοινή και διάλεκτος συmicroπληρώνουν η microία την άλλη στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου γλωσσικού καταmicroερισmicroού πώς αυτή η συmicroπληρωmicroατική σχέση καταλήγει σε επίπεδο κύρους στο επίπεδο των αντιλήψεων ή της ιδεολογίας να εκφράζεται ως σχέση αντίθεσης να εκφράζεται ανταγωνιστικά

Η συλλογική αίσθηση και οι αντιλήψεις γύρω από αυτήν ότι η microία ποικιλία είναι εντός η κοινή νέα ελληνική είναι εντός η άλλη είναι εκτός η κυπριακή

38 Κατά το 1995-96 περίπου 48 των Κυπρίων σπούδαζαν σε αγγλόφωνα πανεπιστήmicroια 28

στην Αγγλία και 197 στις ΗΠΑ Επιπλέον το 57 περίπου όσων φοιτούσαν σε διάφορα ανώτερα ιδρύmicroατα στην Κύπρο είχαν ως γλώσσα διδασκαλίας την αγγλική Τα ποσοστά αυτά ίσως έχουν microειωθεί κάπως microε την ίδρυση του ελληνόφωνου Πανεπιστηmicroίου Κύπρου (1992) Όσον αφορά στη γλώσσα της νοmicroοθεσίας το άρθρο 189 του Κυπριακού Συντάγmicroατος (1960) όριζε περίοδο 5 ετών για τη microετάφραση των νόmicroων στα ελληνικάmiddot η προθεσmicroία αυτή όmicroως παρατάθηκε επ αόριστον microε το Νόmicroο 511965 Αντλώ τα στοιχεία αυτά από την αδηmicroοσίευτη εργασία της ΜΚαρυολαίmicroου From linguistic liberalism to legal regulation Τhe Greek language in Cyprusmiddot βλ Επίσης La communauteacute 142- 154 Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι ακόmicroα και περιγραφές που διεκτραγωδούν τη χρήση της αγγλικής επικαλούνται το γεγονός ότι πολλοί Κύπριοι δεν ξέρουν αγγλικάmiddot βλ Σ Παύλου όπ 23 κε 43 κε Για επιδράσεις της Αγγλικής στην Κυπριακή διάλεκτο βλ A N Papapavlou Language Contact and Lexical Borrowing in the Greek Cypriot Dialect Sociolinguistic and Cultural Implications Athens Grivas 1994

- 23 -

είναι εκτός δεν είναι παρά η ι δ ε ο λ ο γ ί α τ η ς α υ τ ο ν ο micro ί α ς στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή της εργασίας microας Το αυτονόητο της αυτονοmicroίας της κοινής δηmicroιουργεί σε συνθήκες γλωσσικής διmicroορφίας του τύπου κοινής-διαλέκτου το κάθε άλλο παρά αυτονόητο της αυτονοmicroίας της διαλέκτουmiddot η αυτονοmicroία της κοινής νέας ελληνικής δίνει την εντύπωση αυτονοmicroίας της κυπριακής διαλέκτου από την οποία διακρίνεται στη χρήση Έτσι κάθε προσπάθεια υπεράσπισης της κυπριακής στο πλαίσιο microιας ούτως ή άλλως υπαρκτής γλωσσικής διmicroορφίας εκλαmicroβάνεται ως απόπειρα αυτονόmicroησης της κυπριακής Γράφει σχετικά ο Κύπριος γλωσσολόγος Μενέλαος Χριστοδούλου

Η κυπριακή διάλεκτος προβάλλεται σήmicroερον κοινωνικώς εν Κύπρω ως ανωτέρα και αυτής της κοινής γλώσσης (28-8-90)

[924] Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος ήτις έmicroενε πριν εις τα λαϊκά στρώmicroατα ανήλθεν εις την νέαν κυπριακήν κοινωνίαν Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος όπως χρησιmicroοποιούσιν αυτήν οι Κύπριοι αρχίζει να λειτουργεί ως γλώσσα (23-1-92)39

Και δεν είναι τυχαίο ότι ο Γεώργιος Μπαmicroπινιώτης ξεκινά την οmicroιλία του για την Ελληνική γλώσσα στην Κύπρο σήmicroερα (1993) αντικρούοντας εκείνους που θέτουν ζήτηmicroα χρήσης της κυπριακής διαλέκτου ως επίσηmicroης γραπτής και προφορικής γλώσσας40 πολεmicroώντας δηλ ανεmicroόmicroυλους Εξ όσων γνωρίζω ουδείς ούτε καν ο Νεοκυπριακός Σύνδεσmicroος δεν έχει θέσει επισήmicroως τέτοιο ζήτηmicroα41

39 Αντλώ τα παραθέmicroατα από την Καρυολαίmicroου La communautegrave sociolinguistique Chypriote

Grecque όπ σσ 306-307 αλλά τα αποκαθιστώ στην αρχική τους microορφήmiddot για microια νεότερη έκφραση αυτής της αντίληψης βλ Μ Χριστοδούλου Η επίσηmicroος γλώσσα των Κυπρίων Ο Φιλελεύθερος 7-4-97 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η οmicroιλία του Μ Χριστοδούλου Κοινή γλώσσα και διάλεκτος στο Η διχόνοια η ελληνική γλώσσα και η κυπριακή διάλεκτος (∆ιαλέξεις Λαϊκού Πανεπιστηmicroίου 5) Λευκωσία ∆ήmicroος Λευκωσίας 1997 247-275 όπου έmicromicroεσα οmicroολογείται η αποτυχία των προσπαθειών του Κύπριου γλωσσολόγου για στήριξη της κοινής γλώσσας σε βάρος της διαλέκτου

40 Ελλάδος φθόγγον χέουσα όπ 4

41 Υπάρχουν microόνο υποψίες αναφοράς στην κυπριακή ως ανεξάρτητη γλώσσα Βλ λχ Α Πόλλις laquoΜακροπρόθεσmicroες προοπτικές επιβίωσης της Κυπριακής ∆ηmicroοκρατίαςraquo ∆ιαστάσεις των Ελληνοτουρκικών σχέσεων Αιγαίο-Κύπρος Επιστηmicroονικό Συmicroπόσιο του Ιρδύmicroατος Μεσογειακών Μελετών Αθήνα Ίδρυmicroα Μεσογειακών Μελετών 1986 105 laquoΗ κυπριακή γλώσσα η ιστορική παράδοση και κουλτούρα microπορεί να θεωρηθούν ως στοιχεία της κυπριακής κοινωνικής πραγmicroατικότητας στα οποία microπορεί να βασιστεί microια κυπριακή συνείδηση και στη συνέχεια microια κυπριακή εθνότηταraquo Πβ επίσης Α Παναγιώτου laquoΤο χαmicroόγελο της στετέςraquo εφ Χαραυγή (10-2-1994 και 17-2-1994) Πρέπει να σηmicroειώσουmicroε πάντως ότι microε την καχυποψία που έχει δηmicroιουργήσει η στάση ενίσχυσης της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο κάθε συmicroπαθητική αναφορά στη διάλεκτο αξιολογείται ως προσπάθεια αυτονόmicroησής της Σχετικά microε τη διάδοση του κυπριωτισmicroού (προϋπόθεση για την ύπαρξη του οποίου είναι να παραmicroένει σε λανθάνουσα κατάσταση) στο επίπεδο της νοοτροπίας microάλλον παρά της ιδεολογίας βλ C V Mavratsas National identity and

- 24 -

Αυτό που ισχυρίζοmicroαι λοιπόν είναι ότι η προάσπιση της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο η αντίληψη ότι η κοινή πρέπει να έχει γενικευmicroένη χρήση πέρα και έξω από το πλαίσιο της διmicroορφίας στο οποίο εντάσσεται microαζί microε την κυπριακή η ενοποιητική αντίληψη της κοινής αυτή είναι που γεννάει την αντίληψη ότι η κυπριακή είναι ή θέλει να είναι microια ξεχωριστή γλώσσα την αντίληψη [925] δηλ της αυτονόmicroησης της κυπριακής από την κοινή Επαναλαmicroβάνω η ε ν ο π ο ι η τ ι κ ή α ν τ ί λ η ψ η τ η ς κ ο ι ν ή ς ε ί ν α ι α υ τ ή π ο υ χ ρ η σ ι micro ο π ο ι ε ί ω ς π ρ ό σ χ η micro α τ η ν α ξ ί ω σ η α υ τ ο ν ό micro η σ η ς τ η ς κ υ π ρ ι α κ ή ς αφού εκ των πραγmicroάτων σε περιστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας η διάλεκτος δεν microπορεί να λειτουργήσει αυτόνοmicroα

4 Η δηmicroοτική ως καθαρεύουσα Τα ίδια κριτήρια microε τα οποία αναγνωρίζουmicroε την καθαρεύουσα ως υψηλή και τη δηmicroοτική ως χαmicroηλή ποικιλία του ελληνικού γλωσσικού ζητήmicroατος microάς επέτρεψαν στην Κύπρο να αναγνωρίσουmicroε τη δηmicroοτική ή microάλλον τη νόmicroιmicroη κληρονόmicroο της την κοινή νεοελληνική ως υψηλή ποικιλία ένα είδος καθαρεύουσας microια γλώσσα που ακόmicroη κι αν δεν θεωρηθεί τεχνητή δεν είναι πάντως φυσική γλώσσα κανενός Κυπρίου

Η δυνατότητα της δηmicroοτικής να παίζει το ρόλο microιας υψηλής ποικιλίας δεν είναι παρά η δυνατότητα που επίmicroονα και για πολλά χρόνια διεκδίκησε ο δηmicroοτικισmicroός είναι η δυνατότητα που διεκδικεί κάθε κοινή τυποποιηmicroένη γλώσσα στο microέτρο που η κοινή γλώσσα είναι και γλώσσα και πρότυπο είναι microια διάλεκτος microεταξύ ίσων ίσως λίγο πιο ίση από τις άλλες είναι όmicroως και ο κανόνας που κρίνει τις άλλες διαλέκτους και microε τον οποίο χωρίζουmicroε αυτό που είναι σωστό από αυτό που είναι λάθος και ταυτοχρόνως αυτό που είναι όλων από αυτό που είναι λίγων Στην Κύπρο η κοινή γλώσσα η γλώσσα όλων αναγκάζεται να συνυπάρχει microε microία από τις διαλέκτους microια γλώσσα λίγων την οποία χρειάστηκε να αποκλείσει για να οριστεί ακριβώς ως πρότυπο πέρα και πάνω από διαλέκτους

Βέβαια αυτή τη γλώσσα-πρότυπο αυτή την επίσηmicroη καθαρεουσιάνικη δηmicroοτική ή microάλλον αυτή τη δηmicroώδη καθαρεύουσα θα τη microάθουν και θα τη χρησιmicroοποιούν microε ελάχιστες αποκλίσεις όλοι οι Κύπριοι και κατά τούτο όπως είδαmicroε η υψηλή ποικιλία στην Κύπρο διαφέρει από την καθαρεύουσα του γλωσσικού ζητήmicroατος ∆εν υπήρχε αmicroφιγλωσσία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος Στην Κύπρο ανάmicroεσα σ αυτόν που δεν ξέρει και σ αυτόν που ξέρει την υψηλή γλώσσα δεν θα microεσολαβήσει ο αιτησιογράφος ή ο γραmicromicroατικός του χωριού θα microεσολαβήσει ο εκπαιδευτικός του δηmicroόσιου σχολείου

consciousness in everyday life towards a sociology of knowledge of Greek-Cypriot nationalism Nations and Nationalism 5(1) 1999 91-104

- 25 -

[926] Μπορούmicroε όmicroως να microιλάmicroε για γλωσσικό ζήτηmicroα στην Κύπρο

Μια κατάσταση διγλωσσίας όπως την ορίσαmicroε microπορεί να θεωρείται εντελώς φυσιολογική και να microη γεννά γλωσσικό ζήτηmicroα Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε όταν οι συνθήκες της διγλωσσίας (διmicroορφίας) γίνονται αντιληπτές από microια ικανή microερίδα του πληθυσmicroού ως συνθήκες προς διαπραγmicroάτευση και αντιπαράθεση Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε λοιπόν όταν δύο ακόmicroη συνθήκες ισχύουν

1 Οι πνευmicroατικές ελίτ της δίγλωσσης κοινότητας αντιλαmicroβάνονται τη σχέση ανάmicroεσα στις δύο γλωσσικές ποικιλίες ως σχέση όχι συmicroπληρωmicroατική αλλά αντιθετική προπαγανδίζουν την αντίληψη ότι η microία από τις δύο γλώσσες είναι καλύτερη σωστότερη ωραιότερη από την άλλη Εκφράζουν την αντίθεση αυτή microε εξωγλωσσικούς όρους microε όρους δηλαδή αισθητικούς ηθικούς κοινωνικοπολιτικούς ιδεολογικούς Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα υπάρχει όταν ακριβώς παύει να είναι στενά γλωσσικό όταν ιδεολογικοποιείται όταν γίνεται πεδίο παρέmicroβασης της microιας ή της άλλης κρατικής πολιτικής ανάλογα microε τις προσβάσεις της microιας ή της άλλης ελίτ στο κράτος και στην εκπαίδευση

2 Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα δεν νοείται επίσης χωρίς αγώνες για κυριαρχία Στη διάρκεια ενός γλωσσικού ζητήmicroατος η microία από τις δύο γλώσσες θα τείνει να κυριαρχήσει επί της άλλης διεκδικώντας microε όλο τον γλωσσικό και ιδεολογικό της εξοπλισmicroό τα πεδία χρήσης στα οποία η άλλη ειδικεύεται Αυτή η τάση κυριαρχίας microπορεί να ενισχύεται microε επίσηmicroη κρατική παρέmicroβαση (ή και microε επίσηmicroη έλλειψη παρέmicroβασης)

Στη σύντοmicroη αυτή εργασία δεν είχαmicroε τη δυνατότητα να εξετάσουmicroε εάν οι δύο αυτές πρόσθετες συνθήκες πληρούνται στην Κύπρο σήmicroερα ∆ιαπιστώσαmicroε όmicroως ότι η κοινή γλώσσα δεν είναι απλώς το κυριακάτικο ρούχο των Κυπρίων ∆εν συmicroπληρώνει απλώς τη λειτουργία της διαλέκτου αλλά εισάγει στη γλωσσική κοινότητα της Κύπρου microιαν αντίθεση προς τη διάλεκτο αντίθεση που υπονοmicroεύει την αρχική συmicroπληρωmicroατική τους σχέση και εκφράζεται ενίοτε microε όρους έντονα ιδεολογικούς

Στην Κύπρο σήmicroερα κυρίαρχο παραmicroένει το ιδεολογικό ρεύmicroα που προβάλλει και θέλει να επιβάλει τον ενοποιητικό ρόλο της κοινής νέας [927] ελληνικής Η κοινή στην Κύπρο δεσmicroεύει τη δηmicroόσια επίσηmicroη συλλογική έκφραση Από την καταξιωmicroένη αυτή θέση η ανάπτυξη microιας ιδεολογίας προάσπισης και επέκτασης των πεδίων χρήσης της κοινής microπορεί να οδηγήσει σταδιακά και στην οριστική επικράτησή της42 Ενδέχεται δηλαδή το laquoγλωσσικό ζήτηmicroαraquo της Κύπρου να λυθεί 42 Μοναδική περίπτωση για την οποία ο Ferguson προβλέπει καθιέρωση της υψηλής ποικιλίας

σε microια διmicroορφική κοινότητα είναι όταν η υψηλή αυτή ποικιλία είναι η κοινή γλώσσα και microιας άλλης γλωσσικής κοινότητας η οποία παρουσιάζεται να περιλαmicroβάνει την πρώτη (Ferguson Diglossia όπ 248)

- 26 -

προτού υπάρξει

Η ιδιόmicroορφη περίπτωση της Κύπρου επιβάλλει πάντως ορισmicroένες αλλαγές στις ιδεολογικές microας συνήθειες Αναγνωρίζουmicroε όλοι την κοινή νεοελληνική ως προϊόν τερmicroατισmicroού του γλωσσικού ζητήmicroατος στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο ως νόmicroιmicroη δηλαδή αν και microετριοπαθή κληρονόmicroο της πάλαι ποτέ χαmicroηλής ποικιλίας της δηmicroοτικής Αυτό το κληροδοτηmicroένο χαmicroηλό προφίλ της κοινής γλώσσας microάς εmicroποδίζει να την αναγνωρίσουmicroε ως υψηλή ποικιλία στη δίγλωσση Κύπρο να την αναγνωρίσουmicroε δηλαδή ως ποικιλία επιβεβληmicroένη και εν microέρει τεχνητή ως microία άλλη καθαρεύουσα

Ένα από τα σηmicroαντικότερα επιχειρήmicroατα των δηmicroοτικιστών εναντίον της καθαρεύουσας επικαλείται το αναmicroφισβήτητο γεγονός ότι η καθαρεύουσα σε όλες τις microορφές της ήταν πάντοτε microια γλώσσα τεχνητή που microπορεί να την έγραψαν πολλοί αλλά ποτέ κανένας δε τη microίλησε αντίθετα η δηmicroοτική ήταν και παρέmicroεινε γλώσσα απολύτως φυσική η γλώσσα του λαού γλώσσα όλων

Το ισχυρότατο αυτό επιχείρηmicroα εναντίον της καθαρεύουσας αποδεικνύεται microάλλον αδύναmicroο επιχείρηmicroα υπέρ της δηmicroοτικής Αν η καθαρεύουσα δεν ήταν πραγmicroατική γλώσσα η δηmicroοτική πάντως ήταν κ α ι γ λ ώ σ σ α κ α ι π ρ ό τ υ π ο το πρότυπο που κυριάρχησε στη διαδικασία τυποποίησης της γλώσσας που σήmicroερα ονοmicroάζουmicroε νεοελληνική ή κοινή νεοελληνική Το πρότυπο αυτό δεν microπορούσε παρά να είναι όφειλε να είναι τεχνητό (ή τεχνικό σύmicroφωνα microε την προσεκτικότερη διατύπωση του Μανόλη Τριανταφυλλίδη) [928] προκειmicroένου να ανταποκριθεί στις ανάγκες του δηmicroόσιου κυρίως βίου και του γραπτού κυρίως λόγου

Όρους όπως λαϊκή γλώσσα ζωντανή γλώσσα φυσική γλώσσα όλοι χαρακτηρισmicroοί που αποδόθηκαν στη δηmicroοτική πρέπει λοιπόν να microάθουmicroε να τους σκεφτόmicroαστε microε τρόπο λιγότερο απόλυτο Είναι όροι διαβαθmicroίσιmicroοι και σχετικοί δεν ορίζονται χωρίς τα αντίθετά τους Όπως ακριβώς οι όροι καθαρεύουσα και δηmicroοτική αν ο ένας αποτελεί αναχρονισmicroό αναχρονισmicroό αποτελεί και ο άλλος

Σήmicroερα θα microπορούσαmicroε ακόmicroη σχεδόν ταυτολογικά να ορίσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηmicroα στήριξης της δηmicroοτικής Σ αυτή την περίπτωση ας περιmicroένουmicroε απλώς να επεκταθεί η χρήση της κοινής γλώσσας εκεί όπου τώρα χρησιmicroοποιείται η διάλεκτος Θα ήταν αυτή microια δεύτερη νίκη της δηmicroοτικής η οριστική της νίκη Θα microπορούσαmicroε όmicroως να θεωρήσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηση υπεράσπισης της χαmicroηλής φυσικής ποικιλίας της λαϊκής γλώσσας Σ αυτή την περίπτωση θα πρέπει να φανταστούmicroε έναν δηmicroοτικισmicroό που θα αναλάmicroβανε να προασπίσει τη διάλεκτο από την επεκτατική εξάπλωση της ίδιας της δηmicroοτικής

- 12 -

Μια πανεπιστηmicroιακή διάλεξη θα γίνει στην κοινή νέα ελληνική σ ένα microικρό όmicroως φροντιστηριακό microάθηmicroα όπου οι αποστάσεις δεν τηρούνται αυστηρά ο κύπριος καθηγητής και φοιτητής θα χρησιmicroοποιήσει τη διάλεκτο Το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισmicroού ζητά από τους δασκάλους να χρησιmicroοποιούν συστηmicroατικά την κοινή νέα ελληνική στη συναναστροφή τους microε τους microαθητές microέσα στην αίθουσαmiddot πάντα και παντού όmicroως η επικοινωνία του δασκάλου microε τον microαθητή θα διολισθήσει προς την κυπριακή διάλεκτο

Το κήρυγmicroα στην εκκλησία θα γίνει στην κοινή αλλ όχι η εξοmicroολόγηση που θα διεξαχθεί στην κυπριακή κοκ

[911] Είναι επίσης σηmicroαντικό ότι στην οικογένεια στις καθηmicroερινές συναναστροφές και συνδιαλλαγές λχ στα ψώνια στις συνοmicroιλίες microεταξύ οικείων στο κουτσοmicroπολιό η κοινή νέα ελληνική θα φάνταζε αφύσικη καλαmicroαρίστικη

Σε γενικές γραmicromicroές η κυπριακή θα χρησιmicroοποιηθεί στο γραπτό λόγο όταν διατηρεί α ν α π α ρ α σ τ α τ ι κ ή σχέση προς τον προφορικό (λχ στα ραδιοφωνικά και πιο πρόσφατα τα τηλεοπτικά σκετς σ αυτές τις περιπτώσεις η θεατρική χρήση αναπαριστά χαρακτηριστικά πραγmicroατικών οmicroιλητών ένα σενάριο ας microην ξεχνάmicroε είναι γραφή προς εκφώνηση που microιmicroείται την οmicroιλία) Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις γραπτής έκφρασης θα χρησιmicroοποιηθεί η κοινή ακόmicroα και αν πρόκειται για προφορικά εκφερόmicroενο γραπτό λόγο (όπως των δελτίων ειδήσεων των microαθηmicroάτων των διαλέξεων των κηρυγmicroάτων των πολιτικών οmicroιλιών κλπ)

Στον προφορικό λόγο η κυπριακή θα χρησιmicroοποιηθεί σε microεγάλο βαθmicroό ανεξάρτητα από τη microόρφωση του οmicroιλητή σε περιστάσεις (συν)οmicroιλίας microεταξύ οικείων για καθηmicroερινά διαπροσωπικά ιδιωτικά ανεπίσηmicroα ζητήmicroατα ή συνδιαλλαγές (λχ στα ψώνια) ∆εν συνηθίζεται χρήση της κοινής σε καθηmicroερινές περιστάσεις επικοινωνίας microπορεί όmicroως να υπαγορεύεται από την παρουσία ελλαδιτών την αίσθηση σοβαρότητας που περιβάλλει τη συζήτηση ή την επιδίωξη κοινωνικού κύρους Θα την ακούσουmicroε στα γραφεία των δικηγόρων συχνότερα απ ότι στην ταβέρνα

Στο σηmicroείο αυτό ας microας επιτραπεί microια σύντοmicroη παρέκβαση

22 Η καθηmicroερινή επικοινωνία Μια έmicromicroεση άκρως ενδιαφέρουσα πάντως απόδειξη της γλωσσικής διmicroορφίας παρέχει η γλωσσική ποικιλία που θα microπορούσε να ονοmicroάζεται κ υ π ρ ι α κ ή α ρ γ κ ό Την ποικιλία αυτή microπορούmicroε να την εκλάβουmicroε ως ύφος ή εκφραστικό στυλ (style) ή επίπεδο λόγου (register) το οποίο οικοδοmicroείται πάνω στην αρχή της σηmicroασιολογικής και γραmicromicroατικής απόκλισης και χρησιmicroοποιείται εντός microιας οmicroάδας ή παρέας microε σκοπό ακριβώς την επικοινωνιακή διαχείριση αυτής της παρέκκλισης συχνά microε στόχο σκωπτικό κάποτε και microε κρυπτικά κίνητρα Η κύρια λειτουργία της αργκό είναι ταυτιστικήmiddot παρέχει στα

- 13 -

microέλη της οmicroάδας την αίσθηση microιας κοινής ταυτότητας που τη διαφοροποιεί από άλλες οmicroάδες Γέννηmicroα κατ εξοχήν της [912] καθηmicroερινότητας microεταβαλλόmicroενη και παροδική αποκοmicromicroένη απ οτιδήποτε θα microπορούσαmicroε ν αποκαλέσουmicroε κοινή γλώσσα η κυπριακή αργκό και ακολούθως το ιδίωmicroα ή η γλώσσα των νέων που αντλεί από την πρώτη έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον για το επιχείρηmicroά microας διότι microας αποκαλύπτουν ότι σ ε κ α θ η micro ε ρ ι ν έ ς π ε ρ ι σ τ ά σ ε ι ς ε π ι κ ο ι ν ω ν ί α ς ε ί ν α ι ο π ω σ δ ή π ο τ ε η κ υ π ρ ι α κ ή π ο υ χ ρ η σ ι micro ο π ο ι ε ί τ α ι κ α ι micro ά λ ι σ τ α micro ε τ ρ ό π ο δ η micro ι ο υ ρ γ ι κ ό κ α ι ν ε ω τ ε ρ ι κ όmiddot παρεmicroπιπτόντως η ύπαρξη ενός τέτοιου επιπέδου του λόγου microάλλον ασυνήθιστου για διάλεκτο φανερώνει επίσης περισσότερο από οποιουσδήποτε άλλους δείκτες τη ζωντάνια και ακmicroαιότητα (ethnolinguistic vitality)22 της διαλέκτου Η κυπριακή αργκό και ιδιαίτερα το ιδίωmicroα των νέων στην Κύπρο θα χρησιmicroοποιήσουν microηχανισmicroούς σχηmicroατισmicroού που συναντάmicroε και στ αντίστοιχα ιδιώmicroατα άλλων γλωσσών αξιοποιώντας πάντως στοιχεία της διαλέκτου ή δάνεια από την τουρκική την αγγλική και τα τελευταία χρόνια από την ελληνική οι οmicroιλητές της κυπριακής όmicroως δεν αποφεύγουν να προσαρmicroόσουν τα στοιχεία αυτά στη φωνολογία και στη microορφολογία της διαλέκτου Είναι σηmicroαντικό ότι το ιδίωmicroα των νέων αντλεί από ένα εσωτερικό υπόστρωmicroα αργκοτικών εκφράσεων πολλές από τις οποίες είναι βέβαια παλαιότερες και δεν χρησιmicroοποιούνται microόνο από νέους οmicroιλητές Θ αναφερθώ ενδεικτικά σε ελάχιστους γλωσσικούς microηχανισmicroούς σχηmicroατισmicroού παρουσιάζοντας microαζί παλαιότερα και νεότερα παραδείγmicroατα ώστε να φανεί καθαρότερα η διάρκεια των γραmicromicroατικών υποδειγmicroάτων23

bull Σηmicroαντική θέση στην αργκό κατέχουν οι σηmicroασιολογικοί νεολογισmicroοί δηλ οι νεωτερικές χρήσεις ορισmicroένων τύπων κυρίως ονοmicroάτων (και σπανιότερα επιθέτων) που χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά κατά σηmicroασιολογική και συντακτική παράβαση για να χαρακτηρίσουν κυρίως την εmicroφάνιση τη συmicroπεριφορά το χαρακτήρα τούβλον φκιόρον πουρεκκούιν (και πουρεκκούα και πουρέκκα) τσουκνίθθα microολόχα microαρmicroελλάδα ππούλλιν φυτόν [913] βίντζιν σβηστός τάκκαρος ττάππος α(micro)πάλατος microαννός ττόππουζος microουσιαmicromicroάς είναι λίγα microόνο παραδείγmicroατα αυτού του τύπου συχνόχρηστα τα περισσότερα Πρόκειται κυρίως για microεταφορικές χρήσεις ονοmicroάτων (και επιθέτων) που αποδίδουν σε πρόσωπα ιδιότητες άψυχων αντικειmicroένων Ακόmicroα και κύρια ονόmicroατα (πχ το

22 Πβ R T Bell Sociolinguistics Goals Approaches and Problems London Batsford 1976

147 κε

23 Για την παρουσίαση που ακολουθεί αντλώ ταξινοmicroικές κατηγορίες από την εργασία των A Iordanidou amp I Androutsopoulos Teenage slang in Modern Greek στο Greek Linguistics 95 Proceedings of the Second International Conference on Greek Linguistics (Salzburg 22-24 Sept 1995) επιmicro G Drachman κά Graz W Neugebauer 1997 267-76

- 14 -

διάσηmicroο Πασιαντρούλλα) χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά σύmicroφωνα microε αυτό το πρότυπο όπως στις εκφράσεις εν τέλεια Λάκης Λούης Γιαννής Πίππος Πίmicroπος Μπίλος Μπίλης κά ενώ συχνές είναι και οι microορφολογικές ανακατηγοριοποιήσεις (βούτυρος lt βούτυρο κάρφας lt καρφί κά)

bull Οι νεολογισmicroοί αυτοί πολύ συχνά εmicroφανίζονται σε συνεκφορές (collocations) αποτελούmicroενες από λειτουργικό ρήmicroα συνήθως το ρήmicroα είmicroαι και ουσιαστικό εν φυρmicroός εν πελλαmicroός εν πίττα τούτος είσαι φκιόρον αρνίν κκεφτές βίντζιν τάκκα τάκκαρος Ακόmicroα και εmicroπρόθετοι προσδιορισmicroοί χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά είmicroαι στο αλλού (κατά τα ελλαδικά είmicroαι την έχω στο περίmicroενε) κλπ

bull Ιδιαίτερη κατηγορία συνεκφορών αποτελούν οι στερεότυπες αρνητικές εκφράσεις δηλ ιδιωmicroατικές εκφράσεις που εmicroφανίζονται microόνο microε άρνηση ούτε microε πόmicroπες ούτε microε σφαίρες εν παίζεται εν παίρνει [microπροστά] κά

bull Άλλου είδους ιδιωmicroατικές συνεκφορές αξιοποιούν κενά αντωνυmicroικά στοιχεία δηλ αντωνυmicroίες χωρίς καθορισmicroένη αναφορά όπως και στο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα αλλά microε την προτιmicroώmicroενη στην κυπριακή θέση του κλιτικού έδωκέν microου την εβάψαmicroέν την εκάmicroαmicroέν την εγείραmicroέν τα εσούσαmicroέν τα πιάνουmicroέν τα έκαmicroές τα σιόνιν [τζιαι καστρί] φακκά microου την έmicroεινά τα εν να τα ποκουππίσουmicroεν κλπ

bull Πολύ συχνά χρησιmicroοποιούνται microαρκαρισmicroένα επιτατικά στοιχεία όπως το επίθηmicroα αροςάρα (τάκκαρος κάγκαρος) τα ονόmicroατα πόmicroπα και αφασία (αφασία καθηγητής δάνειο από την ελλαδική αργκό) καθώς και οι υπερθετικές εκφράσεις πολλά τέλεια και τζιει που εν πολλά ωραίος εν πολλά κυριλέ εν τέλεια πελλός τζιει που τον τάκκον τον φατζιωmicroένον το ρεζίλιν την κατάστασην τζιει που τους microαννούς ακόmicroα και τζιει που το τζιει (τζιει που τις εκφράσεις)

bull Ας παρατηρήσουmicroε επίσης ότι η κυπριακή αργκό κάνει [914] συστηmicroατική χρήση ορισmicroένων παραγωγικών επιθηmicroάτων -ας ανθύπας κάρφας microάππας λέρας χάσκας χάφτας -άς φελλάς σειράς αρφάς (και αλφάς) middot -ής λεσχατζιής καψιmicroιτζιής microεσατζιής (από τη στρατιωτική αργκό) καυκατζιής κκελλετζιής σικκιmicroετζιήςmiddot -ίσιmicroον κατινίσιmicroον πατρονίσιmicroον ασκήσιmicroον -ιά πατρονιά διπλοκαmicroπινιά -άρης σιοιράρης γαουράρης λαστιχάρης λυσσιάρης -ικον ττόππικον κκιούττικον τάκκικον -άρω κοντράρω φρικάρω φαλλάρω γλιππάρω κά Η βάση αυτών των παραγώγων είναι τις περισσότερες φορές κυπριακή (δεν συναντώνται όλα στην κοινή ή στο αντίστοιχο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα) Επίσης χρησιmicroοποιούνται διάφορες άλλες τεχνικές microορφολογικής microετάπλασης ακόmicroα και microε χρήση ξένων παραγωγικών επιθηmicroάτων όπως στα συχνόχρηστα (στον καιρό microου) unπαίζable και unπίστευτable

- 15 -

bull Αξίζει να καταγραφεί η ποικιλία εκφράσεων για συγγενικές έννοιες ή λειτουργίες βκάλε φάουσαν βκάλε πόνηmicroαν microπούκκα ρε (microε τη σηmicroασία σκάσε) χάθου λάχτα λατσίστου τράβα τζιει που δαmicroαί κούντα το αmicroαξούιν σου πιο κάτω (microε τη σηmicroασία φύγε άσεπαράτα microας) πβ εκτός από τις ποικίλες εκφράσεις αρνητικής αξιολόγησης παραπάνω (πχ microε τη σηmicroασία βλάκας ανόητος) και τα συγγενή microαλαπάππας φλούφλης τσούφλης σιοιράρης κά) καθώς και τα χρησιmicroοποιούmicroενα microε microειωτική σηmicroασία επαγγελmicroατικά γαουράρης κούπατζης λαστιχάρης σικλάρης κά

bull Σύmicroφωνη microε όλα τα παραδείγmicroατα που προηγήθηκαν είναι η επισήmicroανση ότι η κυπριακή αργκό δείχνει σαφή προτίmicroηση στις στερεότυπες (ή laquoλογοτυπικέςraquo) εκφράσεις (formulae) που λειτουργούν ως υποδείγmicroατα microηχανισmicroών microερικής παραγωγικότητας Άλλωστε microέσω τέτοιων στερεότυπων εκφράσεων συνήθως στιγmicroατίζεται ο λόγος των νέων ως ιδιωmicroατικός (πβ τη διάδοση στην Ελλάδα των στερεότυπων τα πήρα στο κρανίο χλωmicroό κά τα οποία έχουν περάσει και σε γενικής χρήσης λεξικά)

Τα ελάχιστα αυτά γλωσσικά στοιχεία δείχνουν πόσο δηmicroιουργικά χρησιmicroοποιούνται από παλαιότερους και νεότερους οι κυπριακές εκφράσεις στο πλαίσιο microιας διαδεδοmicroένης αργκό Οι γραmicromicroατικές περιγραφές που [915] χρησιmicroοποιήσαmicroε και ίσως κούρασαν τον αναγνώστη είχαν στόχο να στρέψουν την προσοχή του σε microηχανισmicroούς παραγωγικούς που επιτρέπουν την επέκταση του λεξιλογίου και τη συνεχή δηmicroιουργία καινούριων εκφράσεων στη βάση αναγνωρίσιmicroων υποδειγmicroάτων ∆εν πρέπει να microας απασχολεί εδώ ότι τις εκφράσεις αυτές πολλοί δεν θα τις θεωρούσαν καν κυπριακέςmiddot σίγουρο είναι ότι λέξεις και φρασεολογισmicroοί σαν αυτούς που microόλις καταγράψαmicroε δεν βρίσκουν συνήθως το δρόmicroο τους σε λεξικά της κυπριακής Για την αντιmicroετώπιση αυτή όmicroως ευθύνεται η συντηρητική εκείνη αντίληψη που αναγνωρίζει την κυπριακή ιθαγένεια microόνο σε παλαιότερες λέξεις και φράσεις της φιλολογικής γλώσσας οπωσδήποτε όχι αργκοτικέςmiddot microια τέτοια αντίληψη αναγνωρίζει στη διάλεκτο το δικαίωmicroα να έχει ιστορία αλλ όχι παρόν

Είναι επίσης αλήθεια ότι αντίστοιχες εκφράσεις συναντώνται στην αργκό και στο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα καθώς και σε νεανικά ιδιώmicroατα άλλων γλωσσών Τα νεανικά εκφραστικά στερεότυπα δείχνουν microια καθολικότητα24 η οποία όmicroως δεν microειώνει τη σηmicroασία που έχει για microας το γεγονός ότι βασίζονται σε παραγωγικούς microηχανισmicroούς που δηmicroιουργικά αξιοποιούν ντόπια στοιχεία της κυπριακής Το γεγονός ότι στην Κύπρο δεν εκδίδονται νεανικά περιοδικά που οπωσδήποτε θα 24 Βλ σχετικά Γ Κ Ανδρουτσόπουλου Η γλώσσα των νέων σε συγκριτική προοπτική

Ελληνικά Γαλλικά Γερmicroανικά Ιταλικά στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 17ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (22-24 Απριλίου 1996) Θεσσαλονίκη 1997 562-76

- 16 -

συνεισέφεραν στην τυποποίηση και στην εξάπλωση αυτών των εκφραστικών τρόπων καθώς και ίσως το γεγονός ότι η κυπριακή κοινωνία δείχνει λιγότερο ανεκτική απέναντι στη χρήση νεανικών νεολογισmicroών δεν microειώνουν αντίθετα ενισχύουν τη σηmicroασία που έχει η ύπαρξη και η διάδοση της κυπριακής αργκό microεταξύ των νέων Στο πλαίσιο του επιχειρήmicroατός microας επαναλαmicroβάνω η ύπαρξη και η διάδοση της κυπριακής αργκό επαληθεύει microια βασική συνθήκη για την ύπαρξη διmicroορφίας τη συνθήκη που ορίζει ότι η υψηλή ποικιλία δεν (πρέπει να) χρησιmicroοποιείται στις καθηmicroερινές περιστάσεις επικοινωνίας

23 Ιδιαιτερότητες Ας επιστρέψουmicroε λοιπόν στο επιχείρηmicroά microας και ας συνοψίσουmicroε τις microέχρι στιγmicroής διαπιστώσεις microας

[916] Κοινή και κυπριακή χρησιmicroοποιούνται όπως είδαmicroε στο πλαίσιο ενός ευρύτατου γλωσσικού καταmicroερισmicroού ενώ η κοινή όπως πολύ χαρακτηριστικά δείχνει η ανάπτυξη του κυπριακού νεολαιίστικου ιδιώmicroατος δεν χρησιmicroοποιείται στις καθηmicroερινές άτυπες περιστάσεις επικοινωνίας Αυτή η τελευταία αρνητική συνθήκη διαφοροποιεί στο σχήmicroα του Ferguson την περίπτωση της γλωσσικής διmicroορφίας από την περίπτωση microιας παράλληλης χρήσης κοινής και διαλέκτου (όπως συmicroβαίνει σε ορισmicroένες περιοχές στην Ελλάδα) Παρά λοιπόν τις θεωρητικές επιφυλάξεις του Ferguson microπορούmicroε πιστεύω να εντάξουmicroε στο σχήmicroα του την περίπτωση της γλωσσικής κοινότητας της Κύπρου

Μια άλλη σηmicroαντική διαφορά από την περίπτωση κοινής-microε-διάλεκτο (όπως τη γνωρίζουmicroε από την Ελλάδα) είναι ότι η κυπριακή microιλιέται σ ένα αστικοποιηmicroένο ανεξάρτητο κράτος Αν και δεν έχουν microελετηθεί οι γ λ ω σ σ ι κ έ ς επιπτώσεις της αστικοποίησης το είδος της γλωσσικής διmicroορφίας που περιγράφουmicroε δεν θα ήταν δυνατό χωρίς την κοινωνική διαστρωmicroάτωση που επιφέρει η αστικοποίηση από τη microια και την κοινωνική δικτύωση που επιτυγχάνεται microε την εκπαίδευση στο πλαίσιο ενός ενιαίου κράτους από την άλλη Η κυπριακή γλωσσική κοινότητα αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγmicroα laquomicroικρής κοινωνίαςraquo microε δυσανάλογα πυκνή δικτύωση

Χρησιmicroοποιώντας το ταξινοmicroικό σχήmicroα ενός άλλου γλωσσολόγου του Joshua Fishman25 θα λέγαmicroε ότι η γλωσσική κοινότητα της Κύπρου χαρακτηρίζεται και από διγλωσσία (αν έτσι τώρα αποδώσουmicroε τον όρο diglossia) και από αmicroφιγλωσσία (bilingualism) microε την έννοια ότι και οι δύο ποικιλίες κοινή και 25 Βλ J Fishman Bilingualism With and Without Diglossia Diglossia With and Without

Bilingualism Journal of Social Issues 32 (1967) 29-38middot πβ του ιδίου The Sociology of Language An Interdisciplinary Social Science Approach to Language in Society Rowley Massachusetts Newbury House Publishers 1972 VI 91-106 καθώς και R Fasold The Sociolinguistics of Society Introduction to Sociolinguistics τόmicro 1 Oxford Blackwell 1984 Κεφ 2 34-60

- 17 -

κυπριακή είναι γνωστές στο microεγαλύτερο τmicroήmicroα του πληθυσmicroού Είναι ίσως χρήσιmicroο να παρατηρήσουmicroε εδώ ότι η αmicroφιγλωσσία δεν χαρακτήριζε τη διmicroορφία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος όπου microόνο ένα σχετικά microικρό κοmicromicroάτι του πληθυσmicroού γνώριζε και χρησιmicroοποιούσε την καθαρεύουσα όπως φανερώνει και η ύπαρξη γλωσσικών διαmicroεσολαβητών κάθε είδους [917] από αυτούς που αναλάmicroβαναν να συmicroπληρώσουν τις αιτήσεις στα υπουργεία microέχρι τον γραmicromicroατικό του χωριού

Μία ακόmicroη διαφορά της κυπριακής περίπτωσης από τις περιπτώσεις κοινής-microε-διάλεκτο στην Ελλάδα και αλλού είναι ότι κατά τα φαινόmicroενα η προφορική χρήση έχει δηmicroιουργήσει ιδίως στα αστικά κέντρα microια κ υ π ρ ι α κ ή κ ο ι ν ή δηλ microια microέση ποικιλία που διαφοροποιείται από τα τοπικά ιδιώmicroατα ενσωmicroατώνοντας ταυτοχρόνως σηmicroαντικές επιδράσεις της κοινής νέας ελληνικής Είναι σηmicroαντικό ότι microια κάποια microορφή αυτής της ποικιλίας γράφεται έστω κι αν γράφεται για ν ακούγεται microόνον όπως συmicroβαίνει microε το κυπριώτικο σκετς στο ραδιόφωνο ή εσχάτως microε τα διάφορα τηλεοπτικά σίριαλ τα οποία έχουν πια αστική θεmicroατογραφία26 [918]

26 Η κυπριακή κοινή αποτελεί ερευνητική υπόθεση την οποία πρώτος διατύπωσε ο B

Newton Για microια πρώτη προσέγγιση στη φωνολογία της κυπριακής κοινής βλ B Newton Stylistic levels in Cypriot Greek όπ Την υπόθεση για την ύπαρξη κυπριακής κοινής δέχονται τώρα και άλλοι συνάδελφοι πβ Ά Παναγιώτου-Τριανταφυλλοπούλου Η Νεοελληνική στη σύγχρονη Κύπρο στο Συνέδριο για την ελληνική γλώσσα 1976-1996 Είκοσι χρόνια από την καθιέρωση της Νεοελληνικής (∆ηmicroοτικής) ως επίσηmicroης γλώσσας (Πρακτικά συνεδρίου Αθήνα 2911-1121996) Αθήνα 1999 σ 283middot η Παναγιώτου-Τριανταφυλλοπούλου όmicroως microοιάζει ν αγνοεί τις εργασίες του Newton και microάλλον αντιλαmicroβάνεται την κυπριακή κοινή microε πολύ στενό τρόπο ως απόκλιση του κυπριακού γ ρ α π τ ο ύ λόγου από τον γραπτό λόγο της νεοελληνικής H υπόθεση της κυπριακής κοινής ως σταθεροποιηmicroένου υφολογικού επιπέδου (stylistic level) αντιτίθεται κυρίως στη θεωρία της καθολικής υποχώρησης ή θανάτου της διαλέκτου Για υποχώρηση της κυπριακής εν γένει κάνει λόγο σε σειρά νεότερων microελετών της η Αγγελική Μαλικούτη-Drachman ∆ιαλεκτικός λόγος Μια microορφή ετερότητας που χάνεται στο Ισχυρές-Ασθενείς γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ενωση Όψεις του γλωσσικού ηγεmicroονισmicroού (Πρακτικά ηmicroερίδας Θεσσαλονίκη 2541996) Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 1996 107-119 Φαινόmicroενα δανεισmicroού και συρρίκνωσης του διαλεκτικού λόγου στο Ισχυρές-Ασθενείς γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ενωση Όψεις του γλωσσικού ηγεmicroονισmicroού (Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου Θεσσαλονίκη 26-2831997) Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 1999 τόmicro Β 533-542 Παρατηρήσεις σε διαλεκτικές υποχωρήσεις της Κυπριακής στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 20ής ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (23-2541999) 292-302 Συρρίκνωση διαλεκτικών συστηmicroάτων αδηmicroοσίευτη εργασία Τα φαινόmicroενα υποχώρησης της κυπριακής που καταγράφει η Μαλικούτη-Drachman αφορούν στην αντικατάσταση χαρακτηριστικών φθόγγων της διαλέκτου στην αλλοίωση του συλλαβικού συστήmicroατος καθώς και των κανόνων κλιτικού τονισmicroού στη laquomicroείξηraquo των κανόνων σχηmicroατισmicroού των υποκοριστικών κά Οι επισήmicroανσεις της κάθε άλλο παρά ασύmicroβατες είναι microε το microοντέλο διmicroορφίας που εισηγείται ο Ferguson βλ παρακάτω σηmicro 42 Παραmicroένει πάντως προς διερεύνηση το ερώτηmicroα εάν αυτά τα φαινόmicroενα laquoυποχώρησηςraquo είναι καθολικά ή σύmicroφωνα microε την υπόθεσή microας συναντώνται microόνο στα συγκεχυmicroένα οπωσδήποτε όρια του ενδιάmicroεσου αυτού υφολογικού επιπέδου της κυπριακής κοινής microε την κοινή νεοελληνική

- 18 -

Βέβαια ότι ονοmicroάσαmicroε πεδία χρήσης τα οποία όπως είδαmicroε microοιράζονται η κοινή και η κυπριακή δεν ορίζονται ανεξάρτητα από τη γλώσσα της οποίας εκάστοτε γίνεται χρήση Η κοινωνιογλωσσική θεωρία των πεδίων (domains) χαρακτηρίζεται από microια microάλλον στατική αντίληψη της γλωσσικής χρήσης Αλλά ας microη θεωρητικολογήσουmicroε Αρκεί ν αντιληφθούmicroε πως τα πεδία αυτά microπορεί εν microέρει να τα ορίσει ο ίδιος ο οmicroιλητής α ν ά λ ο γ α micro ε τ η χ ρ ή σ η που θα κάνει της κοινής ή της κυπριακής Ακολούθως η αίσθηση της επισηmicroότητας ή της τυπικότητας microιας περίστασης δεν είναι κάτι απολύτως δεδοmicroένο στο οποίο ο οmicroιλητής καλείται να προσαρmicroοσθεί αλλά κάτι που ο ίδιος ο οmicroιλητής microπορεί εν microέρει να προκαλέσει microε τη γλωσσική του συmicroπεριφορά φορτίζοντας ή αποφορτίζοντας αναλόγως microια περίσταση επικοινωνίας ∆εν προσαρmicroόζεται microόνο ο οmicroιλητής στην περίσταση αλλά και η περίσταση στον οmicroιλητή Για το λόγο αυτό σηmicroασία εδώ έχει η συλλογική αίσθηση στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή Έτσι η αδιάκριτη χρήση της κοινής microπορεί να προκαλέσει την αίσθηση της εκζήτησης ότι ο οmicroιλητής καλαmicroαρίζει ή ελληνικουρίζει θα πούmicroε ότι κάποιος καλαmicroαρίζει όταν microιλάει την κοινή και εκεί που δεν πρέπει όχι όταν τη microιλάει εκεί που πρέπει ενώ η αδιάκριτη χρήση της κυπριακής microπορεί να δώσει την αίσθηση έλλειψης σοβαρότητας ανωριmicroότητας του φαιδρού κλπ

∆ύο λοιπόν τα κρατούmicroενα κοινή και διάλεκτος βρίσκονται στην Κύπρο σε σχέση γλωσσικής διmicroορφίας Υπενθυmicroίζω και την αρχική microας παρατήρηση το πρώτο κρατούmicroενο ο προσδιορισmicroός της ετερονοmicroίας είναι ώς ένα βαθmicroό ζήτηmicroα ιδεολογικό

Αυτές τις δύο ιδέες microπορούmicroε τώρα να τις συνδυάσουmicroε εξετάζοντας το microόνο ζήτηmicroα που έχουmicroε παραλείψει το ζήτηmicroα του κύρους δηλ που απολαmicroβάνει η κάθε ποικιλία υψηλή και χαmicroηλή κοινή και διάλεκτος (κριτήριο 6)

24 Γλωσσικό κύρος Ήδη απ όσα έχουν προηγηθεί γίνεται φανερό ότι διαφορετική [919] αίσθηση του κύρους συνδέεται microε κάθε microια από τις δύο ποικιλίες Οι σχετικές έρευνες το επιβεβαιώνουν

Η στατιστική έρευνα της Lydia Sciriha27 δείχνει κατ αρχάς ότι οι οmicroιλητές έ χ ο υ ν την αίσθηση της διαφοράς ως προς τα πεδία χρήσης κοινής και διαλέκτουmiddot η κοινή στην αντίληψή τους συνδέεται microε τυπικότητα και

Περιοριζόmicroαστε να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι η ύπαρξη πολυτυπιών αποτελεί ισχυρή ένδειξη υφολογικής διαστρωmicroάτωσης και λειτουργικής διαφοροποίησης microάλλον παρά γενικής υποχώρησης

27 A Question of Identity Language Use in Cyprus Λευκωσία Intercollege Press 1996middot πβ της ιδίας The Interplay of Language and Identity in Cyprus The Cyprus Review 72 (1995) 7-34

- 19 -

απόσταση28 ενώ οι οmicroιλητές φαίνεται ν αντιλαmicroβάνονται την κυπριακή ως σύmicroβολο microιας στεγανής υπο-κουλτούρας (cul-de-sac subculture)29 Παρ όλο που δηλώνουν περήφανοι να χρησιmicroοποιούν τη διάλεκτο την οποία αντιλαmicroβάνονται ως δική τους φυσική ζωντανή γλώσσα σε αντίθεση microε την προσποιητή και τεχνητή κοινή θεωρούν ότι η διάλεκτος παρακmicroάζει Την κοινή την εκτιmicroούν για τις εργαλειακές της αρετές30 η χρήση της είναι microέσον κοινωνικής ανόδου και καταξίωσης αφού εξασφαλίζει επιτυχία στο εκπαιδευτικό σύστηmicroα και προσπορίζει κοινωνικό κύρος είναι τυποποιηmicroένη και αποτελεί το κυριότερο microέσον για την επαφή των Κυπρίων microε την Ελλάδα31 [920]

Η πειραmicroατική microελέτη του Αντρέα Παπαπαύλου32 για τη διαπίστωση στερεότυπων αντιλήψεων σχετικά microε τη χρήση της κοινής και της διαλέκτου δείχνει ότι οι Κύπριοι οmicroιλητές θεωρούν αυτούς που microιλούν την κοινή περισσότερο ελκυστικούς φιλόδοξους έξυπνους ενδιαφέροντες microοντέρνους φερέγγυους 28 A Question of Identity 80

29 Όπ 88

30 Όπ 102

31 Η συγγραφέας ισχυρίζεται ότι οι Κύπριοι αισθάνονται ένα σύνδροmicroο προδοσίας απέναντι στους Ελληνες που εκφράζεται και σε σχέση microε την κοινή νεοελληνική γλώσσα οι Κύπριοι αισθάνονται κατά βάθος προδοmicroένοι από την Ελλάδα που θεωρούν ότι ευθύνεται έmicromicroεσα έστω για το κυπριακό πρόβληmicroα (όπ 101) Η συmicroπλεγmicroατική στάση τους απέναντι στην κοινή νέα ελληνική αντανακλά την ανάγκη αποστασιοποίησης και αναζήτησης της δικής τους ξεχωριστής πολιτιστικής ταυτότητας Παρόmicroοιες απόψεις εκφράζει και ο Υ Ιoannou Language Politics and Identity An analysis of the Cypriot Dilemma The Cyprus Review 31 (1991) 15-41middot πβ Γ Η Ιωάννου Μια ιδεολογική θεώρηση του γλωσσικού microας προβλήmicroατος Λευκωσία 1988 Όmicroως αυτός ο συνδυασmicroός πολιτικών κριτηρίων microε ψυχολογικού τύπου αιτιολογήσεις microάς φαίνεται αντιφατικός και βεβιασmicroένος Σε καταστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση της κοινωνικής σηmicroασίας που αποδίδεται στη microια ή στην άλλη γλωσσική microορφή όπως άλλωστε περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση και στην ίδια τη γλωσσική χρήση Καθώς το επισηmicroαίνει η Sciriha η γλωσσική χρήση επηρεάζεται σηmicroαντικά από παράγοντες όπως είναι η ηλικία και το φύλο του οmicroιλητή η κοινωνική του θέση η εκπαίδευση και ο τόπος διαmicroονής του θα προσθέταmicroε το θέmicroα της οmicroιλίας και το είδος των συνοmicroιλητών του Κατά συνέπεια το σύνδροmicroο προδοσίας δεν αιτιολογεί την ύπαρξη διmicroορφίαςmiddot απεναντίας η διmicroορφία δίνει διέξοδο σε ψυχολογικά συmicroπλέγmicroατα αυτού του τύπου αν υποτεθεί ότι υπάρχουν Άλλωστε η microελέτη της Sciriha δεν καταγράφει την πραγmicroατική γλωσσική χρήση αλλά τη γλωσσική χρήση όπως γίνεται αντιληπτή από τους οmicroιλητές Η συγγραφέας δεν κάθεται ν ακούσει τι λένε οι Κύπριοι οmicroιλητές ρωτάει να της πουν (η έρευνα διεκπεραιώθηκε microε ερωτηmicroατολόγιο) Καταγράφει microε άλλα λόγια τι οι ίδιοι οι οmicroιλητές νοmicroίζουν γι αυτά που λένε Στο χάσmicroα ανάmicroεσα στη γλωσσική πραγmicroατικότητα και στον τρόπο που γίνεται αντιληπτή ενδέχεται να παρεmicroβάλλεται η ιδεολογία όχι microόνο των οmicroιλητών αλλά και της ερευνήτριας

32 Attitudes towards the Greek Cypriot Dialect Sociocultural Implications International Journal of the Sociology of Language 134 (1998) 15-28 Ο Παπαπαύλου χρησιmicroοποιεί τη microέθοδο των εναρmicroονισmicroένων αmicroφιέσεων (matched-guise technique)middot θα microπορούσαmicroε λοιπόν να πούmicroε ότι η microελέτη του επιβεβαιώνει πειραmicroατικά τα πορίσmicroατα της Sciriha για τη διαφορά κύρους microεταξύ των δύο ποικιλιών

- 20 -

ευχάριστους microορφωmicroένους αλλά όχι περισσότερο ειλικρινείς φιλικούς ευγενικούς ούτε microε περισσότερο χιούmicroορ Ανειλικρίνεια λοιπόν και έλλειψη χιούmicroορ σύmicroφωνα microε τις στερεότυπες αντιλήψεις χαρακτηρίζει τους καλαmicroαρίζοντες

Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η διδακτορική διατριβή της Μαριλένας Καρυολαίmicroου33 η οποία συστηmicroατικά αποδελτιώνει και ταξινοmicroεί τις απόψεις που microε επιστολές και επιφυλλίδες εκφράζονται από το 1985 στον κυπριακό Τύπο για ζητήmicroατα γλώσσας Η microελέτη της Καρυολαίmicroου έχει προφανή πλεονεκτήmicroατα δεν αρκείται στην καταγραφή microιας διαφοράς στο κύρος που οι οmicroιλητές αποδίδουν στη microια ή την άλλη ποικιλία αλλά καταγράφει και στοιχεία της γνωστικής στάσης των οmicroιλητών τουλάχιστον microιας σηmicroαντικής τους microερίδαςmiddot καταγράφει δηλαδή τον ίδιο τον τρόπο που οι οmicroιλητές [921] αιτιολογούν τη διχοτόmicroηση της γλωσσικής τους χρήσης

Η Καρυολαίmicroου διαπιστώνει ότι στην πλειονότητά τους οι επιστολογράφοι και επιφυλλιδογράφοι στον κυπριακό Τύπο στιγmicroατίζουν την κυπριακή διάλεκτο θεωρώντας την υπεύθυνη για την υποτιθέmicroενη γλωσσική υστέρησηαδυναmicroία των Κυπρίων να εκφραστούν σωστά microε καλά ελληνικά ιδιαίτερα στις πιο επίσηmicroεςτυπικές περιστάσεις επικοινωνίας Η κυπριακή34 θεωρείται ανασταλτικός παράγοντας στην εκmicroάθηση της πανελλήνιας γλώσσας35 Οι αντιλήψεις αυτές που παρουσιάζονται microε τις συνήθεις κινδυνολογικές υπερβολές αποτελούν έκφραση microιας ι δ ε ο λ ο γ ί α ς π ρ ο ά σ π ι σ η ς τ η ς

33 La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque διδακτορική διατριβή Universiteacute Paris

V - Reneacute Descartes Πορίσmicroατα της διδακτορικής της διατριβής η συγγραφέας έχει ανακοινώσει σε πολλές microελέτες της laquoStatut de fait et statut subjectif Quelques remarques agrave propos de la communauteacute sociolinguistique chyprioteraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 12ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1992 255-269middot laquoΜεταγλωσσικά σχόλια και γλωσσικές στάσειςraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 14ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1993 459-473middot Linguistic Attitudes and Metalinguistic Discourse An Investigation in the Cypriot Press Themes in Greek Linguistics Papers from the First International Conference on Greek Linguistics επιmicro I Philippaki-Warburton K Nikolaidis amp M Sifianou Amsterdam Benjamins 1994 253-259 laquoΛαϊκή γλωσσολογία στα microέσα microαζικής ενηmicroέρωσης Προϋποθέσεις και microηχανισmicroοίraquo στο ∆ηmicroοσιογραφία και γλώσσα - Πρακτικά συνεδρίου (15-16 Απριλίου 2000) επιmicro Π Μπουκάλας amp Σπ Μοσχονάς Αθήνα Μορφωτικό Ίδρυmicroα της ΕΣΗΕΑ 2001 71-83

34 Ή αγγλοελληνοκυπριακή όπως microε περισσή υπερβολή χαρακτηρίζουν τη διάλεκτο ορισmicroένοιmiddot βλ Σ Παύλου Η καταπίεση της ελληνικής γλώσσας στην Κύπρο Αθήνα εκδ Πενταδάκτυλος 1990 33

35 Karyolaimou La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque όπ 303

- 21 -

κ ο ι ν ή ς προάσπισης δηλ της τυποποιηmicroένης-πρότυπης ποικιλίας36 Εκκινούν από ένα στοιχειώδες συλλογιστικό σχήmicroα που κατ αρχήν ξεχωρίζει ένα εσωτερικό τη γλώσσα Μας από ένα εξωτερικό τη γλώσσα Τους Αυτό το εξωτερικό εκπροσωπείται συνήθως στις microέρες microας από την αγγλικήmiddot αυτή είναι ο αναγνωρισmicroένος εχθρός της γλώσσας Μας Σύmicroφωνα microε αυτή τη νοοτροπία το εσωτερικό η γλώσσα Μας γίνεται αντιληπτό ως κάτι ενιαίο οmicroοιογενές απαράλλαχτο αναλλοίωτο Η γλώσσα Μας παντού και πάντα ίδια χωρίς κοινωνική γεωγραφική ιστορική διαφοροποίηση (Εξού και η πρακτική του κ α θ α ρ ι σ micro ο ύ η αντίληψη δηλ ότι η γλώσσα πρέπει να microένει καθαρή από ε ξ ω τ ε ρ ι κ έ ς επιδράσεις)

Από την άποψη αυτή έχει ενδιαφέρον αν η κυπριακή τοποθετείται στο εσωτερικό ή στο εξωτερικό αν ανήκει στη γλώσσα Μας ή στη γλώσσα Τους Στο σηmicroείο αυτό οι παρατηρήσεις της Καρυολαίmicroου αποκτούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον

Κυπριακή ποικιλία και αγγλική γλώσσα θεωρούνται άρρηκτα συνδεδεmicroένες αφού τα εκφραστικά κενά που δηmicroιουργεί η χρησιmicroοποίηση της πρώτης οδηγούν αναπόφευκτα σε χρήση των λεξικών πόρων της δεύτερης Με άλλα λόγια η κυπριακή ποικιλία εmicroφανίζεται ως η κερκόπορτα από την οποία εισβάλλουν οι αγγλικές δάνειες λέξεις για να κατακλύσουν τη microητρική γλώσσα την ελληνική37

[922] Η κυπριακή λοιπόν σύmicroφωνα microε αυτές τις αντιλήψεις βρίσκεται εκτός Άλλο η γλώσσα Μας και άλλο η κυπριακή Η κυπριακή τοποθετείται microαζί microε τα αγγλικά microάλλον ή microαζί microε τα τούρκικα σύmicroφωνα microε ορισmicroένους παρά microαζί microε τα ελληνικά

∆εν υπάρχει λόγος να χρονοτριβούmicroε προσπαθώντας ν ανασκευάσουmicroε τέτοιες απόψεις που είναι εντελώς αστήριχτες από γλωσσολογική άποψη Στην εκτίmicroηση για τη διάδοση της αγγλικής στην Κύπρο υπάρχει microια καλλιεργηmicroένη υπερβολή Όλοι οι Κύπριοι υποτίθεται γνωρίζουν τα αγγλικά και καθώς λέγεται τα χρησιmicroοποιούν σε βάρος της ελληνικής κοινής και διαλέκτου παντού στα σχολεία στις δηmicroόσιες υπηρεσίες στις καθηmicroερινές συναναστροφές ∆εν 36 Βλ σχετικά Ρ ∆ελβερούδη και Σπ Μοσχονά Ο καθαρισmicroός της γλώσσας και η γλώσσα του

καθαρισmicroού Σύγχρονα Θέmicroατα 62 (1997) 79-91

37 Απόσπασmicroα από αδηmicroοσίευτη οmicroιλία στο Πανεπιστήmicroιο Κύπρου microε τίτλο Εσείς microιλάτε σωστά ελληνικά (15-4-1996)middot για παραθέmicroατα που επιβεβαιώνουν αυτή την εκτίmicroηση βλ La communauteacute όπ 266-269 273-277 302-308 passim Στα Πορίσmicroατα του laquoΣυmicroποσίου για την Ελληνική Γλώσσα σήmicroερα στην Κύπροraquo (24-25101992) επισηmicroαίνεται χαρακτηριστικά laquoΣτην Κύπρο ενεδρεύει ο κυπροκεντρισmicroός που προωθεί τον εξαγγλισmicroό της κυπριακής κοινωνίας σε πολλά επίπεδα Πρέπει να αντιmicroετωπισθούν οι έντονες τάσεις κυπροποίησης της κοινωνίας και της Ιστορίας και να διακοπεί κάθε προσπάθεια αποξένωσης του κυπριακού ελληνισmicroού από τον υπόλοιπο ελληνισmicroόraquo (Ελλάδος φθόγγον χέουσα επιmicro Μ Χριστοδούλου Λευκωσία Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου 1993 199)

- 22 -

προσβάλλει ελπίζω τη γλωσσοmicroάθεια των Κυπρίων η επισήmicroανση ότι η εικόνα αυτή απέχει πολύ από την πραγmicroατικότητα Είναι γεγονός ότι η αγγλική χρησιmicroοποιείται σχεδόν αναγκαστικά σε ορισmicroένα πεδία χρήσης όπως της νοmicroοθεσίας και της (ανώτατης) εκπαίδευσης 38 αλλά ακόmicroα και στα πεδία αυτά η χρήση της δεν είναι δεν είναι πια αποκλειστική Και οι επιδράσεις που έχει δεχτεί η κυπριακή [923] διάλεκτος από την αγγλική γλώσσα δεν είναι πολύ microεγαλύτερες από τις επιδράσεις που η διεθνής αυτή γλώσσα επικοινωνίας ασκεί σήmicroερα σε όλες τις γλώσσες και - διαλέκτους

Το θεωρητικό σχήmicroα που έχουmicroε υιοθετήσει microάς επιτρέπει να εξηγήσουmicroε αυτή την υπερβολή σχετικά microε τις επιδράσεις της αγγλικής Η ταύτιση κυπριακής και αγγλικής η συντριπτική επίδραση που υποτίθεται πως η δεύτερη ασκεί στην πρώτη είναι απλώς microια κίνηση στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου συλλογιστικού σχήmicroατος σκοπός της οποίας είναι ακριβώς η microείωση του κύρους της διαλέκτου αφού η διάλεκτος microπορεί πλέον ως κυπροαγγλική ή ως αγγλοκυπριακή πολύ πιο εύκολα να τοποθετείται ε κ τ ό ς έξω από το πλαίσιο της ελληνικής γλώσσας της κ ο ι ν ή ς γλώσσας

3 Η υπερβολή της αυτονοmicroίας Το ερώτηmicroα που microένει να microας απασχολήσει για την ολοκλήρωση του επιχειρήmicroατός microας είναι πώς η σχέση της γλωσσικής διmicroορφίας η οποία όπως είδαmicroε είναι microια σχέση κατ αρχάς συmicroπληρωmicroατική κοινή και διάλεκτος συmicroπληρώνουν η microία την άλλη στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου γλωσσικού καταmicroερισmicroού πώς αυτή η συmicroπληρωmicroατική σχέση καταλήγει σε επίπεδο κύρους στο επίπεδο των αντιλήψεων ή της ιδεολογίας να εκφράζεται ως σχέση αντίθεσης να εκφράζεται ανταγωνιστικά

Η συλλογική αίσθηση και οι αντιλήψεις γύρω από αυτήν ότι η microία ποικιλία είναι εντός η κοινή νέα ελληνική είναι εντός η άλλη είναι εκτός η κυπριακή

38 Κατά το 1995-96 περίπου 48 των Κυπρίων σπούδαζαν σε αγγλόφωνα πανεπιστήmicroια 28

στην Αγγλία και 197 στις ΗΠΑ Επιπλέον το 57 περίπου όσων φοιτούσαν σε διάφορα ανώτερα ιδρύmicroατα στην Κύπρο είχαν ως γλώσσα διδασκαλίας την αγγλική Τα ποσοστά αυτά ίσως έχουν microειωθεί κάπως microε την ίδρυση του ελληνόφωνου Πανεπιστηmicroίου Κύπρου (1992) Όσον αφορά στη γλώσσα της νοmicroοθεσίας το άρθρο 189 του Κυπριακού Συντάγmicroατος (1960) όριζε περίοδο 5 ετών για τη microετάφραση των νόmicroων στα ελληνικάmiddot η προθεσmicroία αυτή όmicroως παρατάθηκε επ αόριστον microε το Νόmicroο 511965 Αντλώ τα στοιχεία αυτά από την αδηmicroοσίευτη εργασία της ΜΚαρυολαίmicroου From linguistic liberalism to legal regulation Τhe Greek language in Cyprusmiddot βλ Επίσης La communauteacute 142- 154 Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι ακόmicroα και περιγραφές που διεκτραγωδούν τη χρήση της αγγλικής επικαλούνται το γεγονός ότι πολλοί Κύπριοι δεν ξέρουν αγγλικάmiddot βλ Σ Παύλου όπ 23 κε 43 κε Για επιδράσεις της Αγγλικής στην Κυπριακή διάλεκτο βλ A N Papapavlou Language Contact and Lexical Borrowing in the Greek Cypriot Dialect Sociolinguistic and Cultural Implications Athens Grivas 1994

- 23 -

είναι εκτός δεν είναι παρά η ι δ ε ο λ ο γ ί α τ η ς α υ τ ο ν ο micro ί α ς στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή της εργασίας microας Το αυτονόητο της αυτονοmicroίας της κοινής δηmicroιουργεί σε συνθήκες γλωσσικής διmicroορφίας του τύπου κοινής-διαλέκτου το κάθε άλλο παρά αυτονόητο της αυτονοmicroίας της διαλέκτουmiddot η αυτονοmicroία της κοινής νέας ελληνικής δίνει την εντύπωση αυτονοmicroίας της κυπριακής διαλέκτου από την οποία διακρίνεται στη χρήση Έτσι κάθε προσπάθεια υπεράσπισης της κυπριακής στο πλαίσιο microιας ούτως ή άλλως υπαρκτής γλωσσικής διmicroορφίας εκλαmicroβάνεται ως απόπειρα αυτονόmicroησης της κυπριακής Γράφει σχετικά ο Κύπριος γλωσσολόγος Μενέλαος Χριστοδούλου

Η κυπριακή διάλεκτος προβάλλεται σήmicroερον κοινωνικώς εν Κύπρω ως ανωτέρα και αυτής της κοινής γλώσσης (28-8-90)

[924] Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος ήτις έmicroενε πριν εις τα λαϊκά στρώmicroατα ανήλθεν εις την νέαν κυπριακήν κοινωνίαν Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος όπως χρησιmicroοποιούσιν αυτήν οι Κύπριοι αρχίζει να λειτουργεί ως γλώσσα (23-1-92)39

Και δεν είναι τυχαίο ότι ο Γεώργιος Μπαmicroπινιώτης ξεκινά την οmicroιλία του για την Ελληνική γλώσσα στην Κύπρο σήmicroερα (1993) αντικρούοντας εκείνους που θέτουν ζήτηmicroα χρήσης της κυπριακής διαλέκτου ως επίσηmicroης γραπτής και προφορικής γλώσσας40 πολεmicroώντας δηλ ανεmicroόmicroυλους Εξ όσων γνωρίζω ουδείς ούτε καν ο Νεοκυπριακός Σύνδεσmicroος δεν έχει θέσει επισήmicroως τέτοιο ζήτηmicroα41

39 Αντλώ τα παραθέmicroατα από την Καρυολαίmicroου La communautegrave sociolinguistique Chypriote

Grecque όπ σσ 306-307 αλλά τα αποκαθιστώ στην αρχική τους microορφήmiddot για microια νεότερη έκφραση αυτής της αντίληψης βλ Μ Χριστοδούλου Η επίσηmicroος γλώσσα των Κυπρίων Ο Φιλελεύθερος 7-4-97 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η οmicroιλία του Μ Χριστοδούλου Κοινή γλώσσα και διάλεκτος στο Η διχόνοια η ελληνική γλώσσα και η κυπριακή διάλεκτος (∆ιαλέξεις Λαϊκού Πανεπιστηmicroίου 5) Λευκωσία ∆ήmicroος Λευκωσίας 1997 247-275 όπου έmicromicroεσα οmicroολογείται η αποτυχία των προσπαθειών του Κύπριου γλωσσολόγου για στήριξη της κοινής γλώσσας σε βάρος της διαλέκτου

40 Ελλάδος φθόγγον χέουσα όπ 4

41 Υπάρχουν microόνο υποψίες αναφοράς στην κυπριακή ως ανεξάρτητη γλώσσα Βλ λχ Α Πόλλις laquoΜακροπρόθεσmicroες προοπτικές επιβίωσης της Κυπριακής ∆ηmicroοκρατίαςraquo ∆ιαστάσεις των Ελληνοτουρκικών σχέσεων Αιγαίο-Κύπρος Επιστηmicroονικό Συmicroπόσιο του Ιρδύmicroατος Μεσογειακών Μελετών Αθήνα Ίδρυmicroα Μεσογειακών Μελετών 1986 105 laquoΗ κυπριακή γλώσσα η ιστορική παράδοση και κουλτούρα microπορεί να θεωρηθούν ως στοιχεία της κυπριακής κοινωνικής πραγmicroατικότητας στα οποία microπορεί να βασιστεί microια κυπριακή συνείδηση και στη συνέχεια microια κυπριακή εθνότηταraquo Πβ επίσης Α Παναγιώτου laquoΤο χαmicroόγελο της στετέςraquo εφ Χαραυγή (10-2-1994 και 17-2-1994) Πρέπει να σηmicroειώσουmicroε πάντως ότι microε την καχυποψία που έχει δηmicroιουργήσει η στάση ενίσχυσης της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο κάθε συmicroπαθητική αναφορά στη διάλεκτο αξιολογείται ως προσπάθεια αυτονόmicroησής της Σχετικά microε τη διάδοση του κυπριωτισmicroού (προϋπόθεση για την ύπαρξη του οποίου είναι να παραmicroένει σε λανθάνουσα κατάσταση) στο επίπεδο της νοοτροπίας microάλλον παρά της ιδεολογίας βλ C V Mavratsas National identity and

- 24 -

Αυτό που ισχυρίζοmicroαι λοιπόν είναι ότι η προάσπιση της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο η αντίληψη ότι η κοινή πρέπει να έχει γενικευmicroένη χρήση πέρα και έξω από το πλαίσιο της διmicroορφίας στο οποίο εντάσσεται microαζί microε την κυπριακή η ενοποιητική αντίληψη της κοινής αυτή είναι που γεννάει την αντίληψη ότι η κυπριακή είναι ή θέλει να είναι microια ξεχωριστή γλώσσα την αντίληψη [925] δηλ της αυτονόmicroησης της κυπριακής από την κοινή Επαναλαmicroβάνω η ε ν ο π ο ι η τ ι κ ή α ν τ ί λ η ψ η τ η ς κ ο ι ν ή ς ε ί ν α ι α υ τ ή π ο υ χ ρ η σ ι micro ο π ο ι ε ί ω ς π ρ ό σ χ η micro α τ η ν α ξ ί ω σ η α υ τ ο ν ό micro η σ η ς τ η ς κ υ π ρ ι α κ ή ς αφού εκ των πραγmicroάτων σε περιστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας η διάλεκτος δεν microπορεί να λειτουργήσει αυτόνοmicroα

4 Η δηmicroοτική ως καθαρεύουσα Τα ίδια κριτήρια microε τα οποία αναγνωρίζουmicroε την καθαρεύουσα ως υψηλή και τη δηmicroοτική ως χαmicroηλή ποικιλία του ελληνικού γλωσσικού ζητήmicroατος microάς επέτρεψαν στην Κύπρο να αναγνωρίσουmicroε τη δηmicroοτική ή microάλλον τη νόmicroιmicroη κληρονόmicroο της την κοινή νεοελληνική ως υψηλή ποικιλία ένα είδος καθαρεύουσας microια γλώσσα που ακόmicroη κι αν δεν θεωρηθεί τεχνητή δεν είναι πάντως φυσική γλώσσα κανενός Κυπρίου

Η δυνατότητα της δηmicroοτικής να παίζει το ρόλο microιας υψηλής ποικιλίας δεν είναι παρά η δυνατότητα που επίmicroονα και για πολλά χρόνια διεκδίκησε ο δηmicroοτικισmicroός είναι η δυνατότητα που διεκδικεί κάθε κοινή τυποποιηmicroένη γλώσσα στο microέτρο που η κοινή γλώσσα είναι και γλώσσα και πρότυπο είναι microια διάλεκτος microεταξύ ίσων ίσως λίγο πιο ίση από τις άλλες είναι όmicroως και ο κανόνας που κρίνει τις άλλες διαλέκτους και microε τον οποίο χωρίζουmicroε αυτό που είναι σωστό από αυτό που είναι λάθος και ταυτοχρόνως αυτό που είναι όλων από αυτό που είναι λίγων Στην Κύπρο η κοινή γλώσσα η γλώσσα όλων αναγκάζεται να συνυπάρχει microε microία από τις διαλέκτους microια γλώσσα λίγων την οποία χρειάστηκε να αποκλείσει για να οριστεί ακριβώς ως πρότυπο πέρα και πάνω από διαλέκτους

Βέβαια αυτή τη γλώσσα-πρότυπο αυτή την επίσηmicroη καθαρεουσιάνικη δηmicroοτική ή microάλλον αυτή τη δηmicroώδη καθαρεύουσα θα τη microάθουν και θα τη χρησιmicroοποιούν microε ελάχιστες αποκλίσεις όλοι οι Κύπριοι και κατά τούτο όπως είδαmicroε η υψηλή ποικιλία στην Κύπρο διαφέρει από την καθαρεύουσα του γλωσσικού ζητήmicroατος ∆εν υπήρχε αmicroφιγλωσσία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος Στην Κύπρο ανάmicroεσα σ αυτόν που δεν ξέρει και σ αυτόν που ξέρει την υψηλή γλώσσα δεν θα microεσολαβήσει ο αιτησιογράφος ή ο γραmicromicroατικός του χωριού θα microεσολαβήσει ο εκπαιδευτικός του δηmicroόσιου σχολείου

consciousness in everyday life towards a sociology of knowledge of Greek-Cypriot nationalism Nations and Nationalism 5(1) 1999 91-104

- 25 -

[926] Μπορούmicroε όmicroως να microιλάmicroε για γλωσσικό ζήτηmicroα στην Κύπρο

Μια κατάσταση διγλωσσίας όπως την ορίσαmicroε microπορεί να θεωρείται εντελώς φυσιολογική και να microη γεννά γλωσσικό ζήτηmicroα Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε όταν οι συνθήκες της διγλωσσίας (διmicroορφίας) γίνονται αντιληπτές από microια ικανή microερίδα του πληθυσmicroού ως συνθήκες προς διαπραγmicroάτευση και αντιπαράθεση Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε λοιπόν όταν δύο ακόmicroη συνθήκες ισχύουν

1 Οι πνευmicroατικές ελίτ της δίγλωσσης κοινότητας αντιλαmicroβάνονται τη σχέση ανάmicroεσα στις δύο γλωσσικές ποικιλίες ως σχέση όχι συmicroπληρωmicroατική αλλά αντιθετική προπαγανδίζουν την αντίληψη ότι η microία από τις δύο γλώσσες είναι καλύτερη σωστότερη ωραιότερη από την άλλη Εκφράζουν την αντίθεση αυτή microε εξωγλωσσικούς όρους microε όρους δηλαδή αισθητικούς ηθικούς κοινωνικοπολιτικούς ιδεολογικούς Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα υπάρχει όταν ακριβώς παύει να είναι στενά γλωσσικό όταν ιδεολογικοποιείται όταν γίνεται πεδίο παρέmicroβασης της microιας ή της άλλης κρατικής πολιτικής ανάλογα microε τις προσβάσεις της microιας ή της άλλης ελίτ στο κράτος και στην εκπαίδευση

2 Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα δεν νοείται επίσης χωρίς αγώνες για κυριαρχία Στη διάρκεια ενός γλωσσικού ζητήmicroατος η microία από τις δύο γλώσσες θα τείνει να κυριαρχήσει επί της άλλης διεκδικώντας microε όλο τον γλωσσικό και ιδεολογικό της εξοπλισmicroό τα πεδία χρήσης στα οποία η άλλη ειδικεύεται Αυτή η τάση κυριαρχίας microπορεί να ενισχύεται microε επίσηmicroη κρατική παρέmicroβαση (ή και microε επίσηmicroη έλλειψη παρέmicroβασης)

Στη σύντοmicroη αυτή εργασία δεν είχαmicroε τη δυνατότητα να εξετάσουmicroε εάν οι δύο αυτές πρόσθετες συνθήκες πληρούνται στην Κύπρο σήmicroερα ∆ιαπιστώσαmicroε όmicroως ότι η κοινή γλώσσα δεν είναι απλώς το κυριακάτικο ρούχο των Κυπρίων ∆εν συmicroπληρώνει απλώς τη λειτουργία της διαλέκτου αλλά εισάγει στη γλωσσική κοινότητα της Κύπρου microιαν αντίθεση προς τη διάλεκτο αντίθεση που υπονοmicroεύει την αρχική συmicroπληρωmicroατική τους σχέση και εκφράζεται ενίοτε microε όρους έντονα ιδεολογικούς

Στην Κύπρο σήmicroερα κυρίαρχο παραmicroένει το ιδεολογικό ρεύmicroα που προβάλλει και θέλει να επιβάλει τον ενοποιητικό ρόλο της κοινής νέας [927] ελληνικής Η κοινή στην Κύπρο δεσmicroεύει τη δηmicroόσια επίσηmicroη συλλογική έκφραση Από την καταξιωmicroένη αυτή θέση η ανάπτυξη microιας ιδεολογίας προάσπισης και επέκτασης των πεδίων χρήσης της κοινής microπορεί να οδηγήσει σταδιακά και στην οριστική επικράτησή της42 Ενδέχεται δηλαδή το laquoγλωσσικό ζήτηmicroαraquo της Κύπρου να λυθεί 42 Μοναδική περίπτωση για την οποία ο Ferguson προβλέπει καθιέρωση της υψηλής ποικιλίας

σε microια διmicroορφική κοινότητα είναι όταν η υψηλή αυτή ποικιλία είναι η κοινή γλώσσα και microιας άλλης γλωσσικής κοινότητας η οποία παρουσιάζεται να περιλαmicroβάνει την πρώτη (Ferguson Diglossia όπ 248)

- 26 -

προτού υπάρξει

Η ιδιόmicroορφη περίπτωση της Κύπρου επιβάλλει πάντως ορισmicroένες αλλαγές στις ιδεολογικές microας συνήθειες Αναγνωρίζουmicroε όλοι την κοινή νεοελληνική ως προϊόν τερmicroατισmicroού του γλωσσικού ζητήmicroατος στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο ως νόmicroιmicroη δηλαδή αν και microετριοπαθή κληρονόmicroο της πάλαι ποτέ χαmicroηλής ποικιλίας της δηmicroοτικής Αυτό το κληροδοτηmicroένο χαmicroηλό προφίλ της κοινής γλώσσας microάς εmicroποδίζει να την αναγνωρίσουmicroε ως υψηλή ποικιλία στη δίγλωσση Κύπρο να την αναγνωρίσουmicroε δηλαδή ως ποικιλία επιβεβληmicroένη και εν microέρει τεχνητή ως microία άλλη καθαρεύουσα

Ένα από τα σηmicroαντικότερα επιχειρήmicroατα των δηmicroοτικιστών εναντίον της καθαρεύουσας επικαλείται το αναmicroφισβήτητο γεγονός ότι η καθαρεύουσα σε όλες τις microορφές της ήταν πάντοτε microια γλώσσα τεχνητή που microπορεί να την έγραψαν πολλοί αλλά ποτέ κανένας δε τη microίλησε αντίθετα η δηmicroοτική ήταν και παρέmicroεινε γλώσσα απολύτως φυσική η γλώσσα του λαού γλώσσα όλων

Το ισχυρότατο αυτό επιχείρηmicroα εναντίον της καθαρεύουσας αποδεικνύεται microάλλον αδύναmicroο επιχείρηmicroα υπέρ της δηmicroοτικής Αν η καθαρεύουσα δεν ήταν πραγmicroατική γλώσσα η δηmicroοτική πάντως ήταν κ α ι γ λ ώ σ σ α κ α ι π ρ ό τ υ π ο το πρότυπο που κυριάρχησε στη διαδικασία τυποποίησης της γλώσσας που σήmicroερα ονοmicroάζουmicroε νεοελληνική ή κοινή νεοελληνική Το πρότυπο αυτό δεν microπορούσε παρά να είναι όφειλε να είναι τεχνητό (ή τεχνικό σύmicroφωνα microε την προσεκτικότερη διατύπωση του Μανόλη Τριανταφυλλίδη) [928] προκειmicroένου να ανταποκριθεί στις ανάγκες του δηmicroόσιου κυρίως βίου και του γραπτού κυρίως λόγου

Όρους όπως λαϊκή γλώσσα ζωντανή γλώσσα φυσική γλώσσα όλοι χαρακτηρισmicroοί που αποδόθηκαν στη δηmicroοτική πρέπει λοιπόν να microάθουmicroε να τους σκεφτόmicroαστε microε τρόπο λιγότερο απόλυτο Είναι όροι διαβαθmicroίσιmicroοι και σχετικοί δεν ορίζονται χωρίς τα αντίθετά τους Όπως ακριβώς οι όροι καθαρεύουσα και δηmicroοτική αν ο ένας αποτελεί αναχρονισmicroό αναχρονισmicroό αποτελεί και ο άλλος

Σήmicroερα θα microπορούσαmicroε ακόmicroη σχεδόν ταυτολογικά να ορίσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηmicroα στήριξης της δηmicroοτικής Σ αυτή την περίπτωση ας περιmicroένουmicroε απλώς να επεκταθεί η χρήση της κοινής γλώσσας εκεί όπου τώρα χρησιmicroοποιείται η διάλεκτος Θα ήταν αυτή microια δεύτερη νίκη της δηmicroοτικής η οριστική της νίκη Θα microπορούσαmicroε όmicroως να θεωρήσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηση υπεράσπισης της χαmicroηλής φυσικής ποικιλίας της λαϊκής γλώσσας Σ αυτή την περίπτωση θα πρέπει να φανταστούmicroε έναν δηmicroοτικισmicroό που θα αναλάmicroβανε να προασπίσει τη διάλεκτο από την επεκτατική εξάπλωση της ίδιας της δηmicroοτικής

- 13 -

microέλη της οmicroάδας την αίσθηση microιας κοινής ταυτότητας που τη διαφοροποιεί από άλλες οmicroάδες Γέννηmicroα κατ εξοχήν της [912] καθηmicroερινότητας microεταβαλλόmicroενη και παροδική αποκοmicromicroένη απ οτιδήποτε θα microπορούσαmicroε ν αποκαλέσουmicroε κοινή γλώσσα η κυπριακή αργκό και ακολούθως το ιδίωmicroα ή η γλώσσα των νέων που αντλεί από την πρώτη έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον για το επιχείρηmicroά microας διότι microας αποκαλύπτουν ότι σ ε κ α θ η micro ε ρ ι ν έ ς π ε ρ ι σ τ ά σ ε ι ς ε π ι κ ο ι ν ω ν ί α ς ε ί ν α ι ο π ω σ δ ή π ο τ ε η κ υ π ρ ι α κ ή π ο υ χ ρ η σ ι micro ο π ο ι ε ί τ α ι κ α ι micro ά λ ι σ τ α micro ε τ ρ ό π ο δ η micro ι ο υ ρ γ ι κ ό κ α ι ν ε ω τ ε ρ ι κ όmiddot παρεmicroπιπτόντως η ύπαρξη ενός τέτοιου επιπέδου του λόγου microάλλον ασυνήθιστου για διάλεκτο φανερώνει επίσης περισσότερο από οποιουσδήποτε άλλους δείκτες τη ζωντάνια και ακmicroαιότητα (ethnolinguistic vitality)22 της διαλέκτου Η κυπριακή αργκό και ιδιαίτερα το ιδίωmicroα των νέων στην Κύπρο θα χρησιmicroοποιήσουν microηχανισmicroούς σχηmicroατισmicroού που συναντάmicroε και στ αντίστοιχα ιδιώmicroατα άλλων γλωσσών αξιοποιώντας πάντως στοιχεία της διαλέκτου ή δάνεια από την τουρκική την αγγλική και τα τελευταία χρόνια από την ελληνική οι οmicroιλητές της κυπριακής όmicroως δεν αποφεύγουν να προσαρmicroόσουν τα στοιχεία αυτά στη φωνολογία και στη microορφολογία της διαλέκτου Είναι σηmicroαντικό ότι το ιδίωmicroα των νέων αντλεί από ένα εσωτερικό υπόστρωmicroα αργκοτικών εκφράσεων πολλές από τις οποίες είναι βέβαια παλαιότερες και δεν χρησιmicroοποιούνται microόνο από νέους οmicroιλητές Θ αναφερθώ ενδεικτικά σε ελάχιστους γλωσσικούς microηχανισmicroούς σχηmicroατισmicroού παρουσιάζοντας microαζί παλαιότερα και νεότερα παραδείγmicroατα ώστε να φανεί καθαρότερα η διάρκεια των γραmicromicroατικών υποδειγmicroάτων23

bull Σηmicroαντική θέση στην αργκό κατέχουν οι σηmicroασιολογικοί νεολογισmicroοί δηλ οι νεωτερικές χρήσεις ορισmicroένων τύπων κυρίως ονοmicroάτων (και σπανιότερα επιθέτων) που χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά κατά σηmicroασιολογική και συντακτική παράβαση για να χαρακτηρίσουν κυρίως την εmicroφάνιση τη συmicroπεριφορά το χαρακτήρα τούβλον φκιόρον πουρεκκούιν (και πουρεκκούα και πουρέκκα) τσουκνίθθα microολόχα microαρmicroελλάδα ππούλλιν φυτόν [913] βίντζιν σβηστός τάκκαρος ττάππος α(micro)πάλατος microαννός ττόππουζος microουσιαmicromicroάς είναι λίγα microόνο παραδείγmicroατα αυτού του τύπου συχνόχρηστα τα περισσότερα Πρόκειται κυρίως για microεταφορικές χρήσεις ονοmicroάτων (και επιθέτων) που αποδίδουν σε πρόσωπα ιδιότητες άψυχων αντικειmicroένων Ακόmicroα και κύρια ονόmicroατα (πχ το

22 Πβ R T Bell Sociolinguistics Goals Approaches and Problems London Batsford 1976

147 κε

23 Για την παρουσίαση που ακολουθεί αντλώ ταξινοmicroικές κατηγορίες από την εργασία των A Iordanidou amp I Androutsopoulos Teenage slang in Modern Greek στο Greek Linguistics 95 Proceedings of the Second International Conference on Greek Linguistics (Salzburg 22-24 Sept 1995) επιmicro G Drachman κά Graz W Neugebauer 1997 267-76

- 14 -

διάσηmicroο Πασιαντρούλλα) χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά σύmicroφωνα microε αυτό το πρότυπο όπως στις εκφράσεις εν τέλεια Λάκης Λούης Γιαννής Πίππος Πίmicroπος Μπίλος Μπίλης κά ενώ συχνές είναι και οι microορφολογικές ανακατηγοριοποιήσεις (βούτυρος lt βούτυρο κάρφας lt καρφί κά)

bull Οι νεολογισmicroοί αυτοί πολύ συχνά εmicroφανίζονται σε συνεκφορές (collocations) αποτελούmicroενες από λειτουργικό ρήmicroα συνήθως το ρήmicroα είmicroαι και ουσιαστικό εν φυρmicroός εν πελλαmicroός εν πίττα τούτος είσαι φκιόρον αρνίν κκεφτές βίντζιν τάκκα τάκκαρος Ακόmicroα και εmicroπρόθετοι προσδιορισmicroοί χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά είmicroαι στο αλλού (κατά τα ελλαδικά είmicroαι την έχω στο περίmicroενε) κλπ

bull Ιδιαίτερη κατηγορία συνεκφορών αποτελούν οι στερεότυπες αρνητικές εκφράσεις δηλ ιδιωmicroατικές εκφράσεις που εmicroφανίζονται microόνο microε άρνηση ούτε microε πόmicroπες ούτε microε σφαίρες εν παίζεται εν παίρνει [microπροστά] κά

bull Άλλου είδους ιδιωmicroατικές συνεκφορές αξιοποιούν κενά αντωνυmicroικά στοιχεία δηλ αντωνυmicroίες χωρίς καθορισmicroένη αναφορά όπως και στο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα αλλά microε την προτιmicroώmicroενη στην κυπριακή θέση του κλιτικού έδωκέν microου την εβάψαmicroέν την εκάmicroαmicroέν την εγείραmicroέν τα εσούσαmicroέν τα πιάνουmicroέν τα έκαmicroές τα σιόνιν [τζιαι καστρί] φακκά microου την έmicroεινά τα εν να τα ποκουππίσουmicroεν κλπ

bull Πολύ συχνά χρησιmicroοποιούνται microαρκαρισmicroένα επιτατικά στοιχεία όπως το επίθηmicroα αροςάρα (τάκκαρος κάγκαρος) τα ονόmicroατα πόmicroπα και αφασία (αφασία καθηγητής δάνειο από την ελλαδική αργκό) καθώς και οι υπερθετικές εκφράσεις πολλά τέλεια και τζιει που εν πολλά ωραίος εν πολλά κυριλέ εν τέλεια πελλός τζιει που τον τάκκον τον φατζιωmicroένον το ρεζίλιν την κατάστασην τζιει που τους microαννούς ακόmicroα και τζιει που το τζιει (τζιει που τις εκφράσεις)

bull Ας παρατηρήσουmicroε επίσης ότι η κυπριακή αργκό κάνει [914] συστηmicroατική χρήση ορισmicroένων παραγωγικών επιθηmicroάτων -ας ανθύπας κάρφας microάππας λέρας χάσκας χάφτας -άς φελλάς σειράς αρφάς (και αλφάς) middot -ής λεσχατζιής καψιmicroιτζιής microεσατζιής (από τη στρατιωτική αργκό) καυκατζιής κκελλετζιής σικκιmicroετζιήςmiddot -ίσιmicroον κατινίσιmicroον πατρονίσιmicroον ασκήσιmicroον -ιά πατρονιά διπλοκαmicroπινιά -άρης σιοιράρης γαουράρης λαστιχάρης λυσσιάρης -ικον ττόππικον κκιούττικον τάκκικον -άρω κοντράρω φρικάρω φαλλάρω γλιππάρω κά Η βάση αυτών των παραγώγων είναι τις περισσότερες φορές κυπριακή (δεν συναντώνται όλα στην κοινή ή στο αντίστοιχο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα) Επίσης χρησιmicroοποιούνται διάφορες άλλες τεχνικές microορφολογικής microετάπλασης ακόmicroα και microε χρήση ξένων παραγωγικών επιθηmicroάτων όπως στα συχνόχρηστα (στον καιρό microου) unπαίζable και unπίστευτable

- 15 -

bull Αξίζει να καταγραφεί η ποικιλία εκφράσεων για συγγενικές έννοιες ή λειτουργίες βκάλε φάουσαν βκάλε πόνηmicroαν microπούκκα ρε (microε τη σηmicroασία σκάσε) χάθου λάχτα λατσίστου τράβα τζιει που δαmicroαί κούντα το αmicroαξούιν σου πιο κάτω (microε τη σηmicroασία φύγε άσεπαράτα microας) πβ εκτός από τις ποικίλες εκφράσεις αρνητικής αξιολόγησης παραπάνω (πχ microε τη σηmicroασία βλάκας ανόητος) και τα συγγενή microαλαπάππας φλούφλης τσούφλης σιοιράρης κά) καθώς και τα χρησιmicroοποιούmicroενα microε microειωτική σηmicroασία επαγγελmicroατικά γαουράρης κούπατζης λαστιχάρης σικλάρης κά

bull Σύmicroφωνη microε όλα τα παραδείγmicroατα που προηγήθηκαν είναι η επισήmicroανση ότι η κυπριακή αργκό δείχνει σαφή προτίmicroηση στις στερεότυπες (ή laquoλογοτυπικέςraquo) εκφράσεις (formulae) που λειτουργούν ως υποδείγmicroατα microηχανισmicroών microερικής παραγωγικότητας Άλλωστε microέσω τέτοιων στερεότυπων εκφράσεων συνήθως στιγmicroατίζεται ο λόγος των νέων ως ιδιωmicroατικός (πβ τη διάδοση στην Ελλάδα των στερεότυπων τα πήρα στο κρανίο χλωmicroό κά τα οποία έχουν περάσει και σε γενικής χρήσης λεξικά)

Τα ελάχιστα αυτά γλωσσικά στοιχεία δείχνουν πόσο δηmicroιουργικά χρησιmicroοποιούνται από παλαιότερους και νεότερους οι κυπριακές εκφράσεις στο πλαίσιο microιας διαδεδοmicroένης αργκό Οι γραmicromicroατικές περιγραφές που [915] χρησιmicroοποιήσαmicroε και ίσως κούρασαν τον αναγνώστη είχαν στόχο να στρέψουν την προσοχή του σε microηχανισmicroούς παραγωγικούς που επιτρέπουν την επέκταση του λεξιλογίου και τη συνεχή δηmicroιουργία καινούριων εκφράσεων στη βάση αναγνωρίσιmicroων υποδειγmicroάτων ∆εν πρέπει να microας απασχολεί εδώ ότι τις εκφράσεις αυτές πολλοί δεν θα τις θεωρούσαν καν κυπριακέςmiddot σίγουρο είναι ότι λέξεις και φρασεολογισmicroοί σαν αυτούς που microόλις καταγράψαmicroε δεν βρίσκουν συνήθως το δρόmicroο τους σε λεξικά της κυπριακής Για την αντιmicroετώπιση αυτή όmicroως ευθύνεται η συντηρητική εκείνη αντίληψη που αναγνωρίζει την κυπριακή ιθαγένεια microόνο σε παλαιότερες λέξεις και φράσεις της φιλολογικής γλώσσας οπωσδήποτε όχι αργκοτικέςmiddot microια τέτοια αντίληψη αναγνωρίζει στη διάλεκτο το δικαίωmicroα να έχει ιστορία αλλ όχι παρόν

Είναι επίσης αλήθεια ότι αντίστοιχες εκφράσεις συναντώνται στην αργκό και στο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα καθώς και σε νεανικά ιδιώmicroατα άλλων γλωσσών Τα νεανικά εκφραστικά στερεότυπα δείχνουν microια καθολικότητα24 η οποία όmicroως δεν microειώνει τη σηmicroασία που έχει για microας το γεγονός ότι βασίζονται σε παραγωγικούς microηχανισmicroούς που δηmicroιουργικά αξιοποιούν ντόπια στοιχεία της κυπριακής Το γεγονός ότι στην Κύπρο δεν εκδίδονται νεανικά περιοδικά που οπωσδήποτε θα 24 Βλ σχετικά Γ Κ Ανδρουτσόπουλου Η γλώσσα των νέων σε συγκριτική προοπτική

Ελληνικά Γαλλικά Γερmicroανικά Ιταλικά στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 17ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (22-24 Απριλίου 1996) Θεσσαλονίκη 1997 562-76

- 16 -

συνεισέφεραν στην τυποποίηση και στην εξάπλωση αυτών των εκφραστικών τρόπων καθώς και ίσως το γεγονός ότι η κυπριακή κοινωνία δείχνει λιγότερο ανεκτική απέναντι στη χρήση νεανικών νεολογισmicroών δεν microειώνουν αντίθετα ενισχύουν τη σηmicroασία που έχει η ύπαρξη και η διάδοση της κυπριακής αργκό microεταξύ των νέων Στο πλαίσιο του επιχειρήmicroατός microας επαναλαmicroβάνω η ύπαρξη και η διάδοση της κυπριακής αργκό επαληθεύει microια βασική συνθήκη για την ύπαρξη διmicroορφίας τη συνθήκη που ορίζει ότι η υψηλή ποικιλία δεν (πρέπει να) χρησιmicroοποιείται στις καθηmicroερινές περιστάσεις επικοινωνίας

23 Ιδιαιτερότητες Ας επιστρέψουmicroε λοιπόν στο επιχείρηmicroά microας και ας συνοψίσουmicroε τις microέχρι στιγmicroής διαπιστώσεις microας

[916] Κοινή και κυπριακή χρησιmicroοποιούνται όπως είδαmicroε στο πλαίσιο ενός ευρύτατου γλωσσικού καταmicroερισmicroού ενώ η κοινή όπως πολύ χαρακτηριστικά δείχνει η ανάπτυξη του κυπριακού νεολαιίστικου ιδιώmicroατος δεν χρησιmicroοποιείται στις καθηmicroερινές άτυπες περιστάσεις επικοινωνίας Αυτή η τελευταία αρνητική συνθήκη διαφοροποιεί στο σχήmicroα του Ferguson την περίπτωση της γλωσσικής διmicroορφίας από την περίπτωση microιας παράλληλης χρήσης κοινής και διαλέκτου (όπως συmicroβαίνει σε ορισmicroένες περιοχές στην Ελλάδα) Παρά λοιπόν τις θεωρητικές επιφυλάξεις του Ferguson microπορούmicroε πιστεύω να εντάξουmicroε στο σχήmicroα του την περίπτωση της γλωσσικής κοινότητας της Κύπρου

Μια άλλη σηmicroαντική διαφορά από την περίπτωση κοινής-microε-διάλεκτο (όπως τη γνωρίζουmicroε από την Ελλάδα) είναι ότι η κυπριακή microιλιέται σ ένα αστικοποιηmicroένο ανεξάρτητο κράτος Αν και δεν έχουν microελετηθεί οι γ λ ω σ σ ι κ έ ς επιπτώσεις της αστικοποίησης το είδος της γλωσσικής διmicroορφίας που περιγράφουmicroε δεν θα ήταν δυνατό χωρίς την κοινωνική διαστρωmicroάτωση που επιφέρει η αστικοποίηση από τη microια και την κοινωνική δικτύωση που επιτυγχάνεται microε την εκπαίδευση στο πλαίσιο ενός ενιαίου κράτους από την άλλη Η κυπριακή γλωσσική κοινότητα αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγmicroα laquomicroικρής κοινωνίαςraquo microε δυσανάλογα πυκνή δικτύωση

Χρησιmicroοποιώντας το ταξινοmicroικό σχήmicroα ενός άλλου γλωσσολόγου του Joshua Fishman25 θα λέγαmicroε ότι η γλωσσική κοινότητα της Κύπρου χαρακτηρίζεται και από διγλωσσία (αν έτσι τώρα αποδώσουmicroε τον όρο diglossia) και από αmicroφιγλωσσία (bilingualism) microε την έννοια ότι και οι δύο ποικιλίες κοινή και 25 Βλ J Fishman Bilingualism With and Without Diglossia Diglossia With and Without

Bilingualism Journal of Social Issues 32 (1967) 29-38middot πβ του ιδίου The Sociology of Language An Interdisciplinary Social Science Approach to Language in Society Rowley Massachusetts Newbury House Publishers 1972 VI 91-106 καθώς και R Fasold The Sociolinguistics of Society Introduction to Sociolinguistics τόmicro 1 Oxford Blackwell 1984 Κεφ 2 34-60

- 17 -

κυπριακή είναι γνωστές στο microεγαλύτερο τmicroήmicroα του πληθυσmicroού Είναι ίσως χρήσιmicroο να παρατηρήσουmicroε εδώ ότι η αmicroφιγλωσσία δεν χαρακτήριζε τη διmicroορφία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος όπου microόνο ένα σχετικά microικρό κοmicromicroάτι του πληθυσmicroού γνώριζε και χρησιmicroοποιούσε την καθαρεύουσα όπως φανερώνει και η ύπαρξη γλωσσικών διαmicroεσολαβητών κάθε είδους [917] από αυτούς που αναλάmicroβαναν να συmicroπληρώσουν τις αιτήσεις στα υπουργεία microέχρι τον γραmicromicroατικό του χωριού

Μία ακόmicroη διαφορά της κυπριακής περίπτωσης από τις περιπτώσεις κοινής-microε-διάλεκτο στην Ελλάδα και αλλού είναι ότι κατά τα φαινόmicroενα η προφορική χρήση έχει δηmicroιουργήσει ιδίως στα αστικά κέντρα microια κ υ π ρ ι α κ ή κ ο ι ν ή δηλ microια microέση ποικιλία που διαφοροποιείται από τα τοπικά ιδιώmicroατα ενσωmicroατώνοντας ταυτοχρόνως σηmicroαντικές επιδράσεις της κοινής νέας ελληνικής Είναι σηmicroαντικό ότι microια κάποια microορφή αυτής της ποικιλίας γράφεται έστω κι αν γράφεται για ν ακούγεται microόνον όπως συmicroβαίνει microε το κυπριώτικο σκετς στο ραδιόφωνο ή εσχάτως microε τα διάφορα τηλεοπτικά σίριαλ τα οποία έχουν πια αστική θεmicroατογραφία26 [918]

26 Η κυπριακή κοινή αποτελεί ερευνητική υπόθεση την οποία πρώτος διατύπωσε ο B

Newton Για microια πρώτη προσέγγιση στη φωνολογία της κυπριακής κοινής βλ B Newton Stylistic levels in Cypriot Greek όπ Την υπόθεση για την ύπαρξη κυπριακής κοινής δέχονται τώρα και άλλοι συνάδελφοι πβ Ά Παναγιώτου-Τριανταφυλλοπούλου Η Νεοελληνική στη σύγχρονη Κύπρο στο Συνέδριο για την ελληνική γλώσσα 1976-1996 Είκοσι χρόνια από την καθιέρωση της Νεοελληνικής (∆ηmicroοτικής) ως επίσηmicroης γλώσσας (Πρακτικά συνεδρίου Αθήνα 2911-1121996) Αθήνα 1999 σ 283middot η Παναγιώτου-Τριανταφυλλοπούλου όmicroως microοιάζει ν αγνοεί τις εργασίες του Newton και microάλλον αντιλαmicroβάνεται την κυπριακή κοινή microε πολύ στενό τρόπο ως απόκλιση του κυπριακού γ ρ α π τ ο ύ λόγου από τον γραπτό λόγο της νεοελληνικής H υπόθεση της κυπριακής κοινής ως σταθεροποιηmicroένου υφολογικού επιπέδου (stylistic level) αντιτίθεται κυρίως στη θεωρία της καθολικής υποχώρησης ή θανάτου της διαλέκτου Για υποχώρηση της κυπριακής εν γένει κάνει λόγο σε σειρά νεότερων microελετών της η Αγγελική Μαλικούτη-Drachman ∆ιαλεκτικός λόγος Μια microορφή ετερότητας που χάνεται στο Ισχυρές-Ασθενείς γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ενωση Όψεις του γλωσσικού ηγεmicroονισmicroού (Πρακτικά ηmicroερίδας Θεσσαλονίκη 2541996) Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 1996 107-119 Φαινόmicroενα δανεισmicroού και συρρίκνωσης του διαλεκτικού λόγου στο Ισχυρές-Ασθενείς γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ενωση Όψεις του γλωσσικού ηγεmicroονισmicroού (Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου Θεσσαλονίκη 26-2831997) Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 1999 τόmicro Β 533-542 Παρατηρήσεις σε διαλεκτικές υποχωρήσεις της Κυπριακής στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 20ής ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (23-2541999) 292-302 Συρρίκνωση διαλεκτικών συστηmicroάτων αδηmicroοσίευτη εργασία Τα φαινόmicroενα υποχώρησης της κυπριακής που καταγράφει η Μαλικούτη-Drachman αφορούν στην αντικατάσταση χαρακτηριστικών φθόγγων της διαλέκτου στην αλλοίωση του συλλαβικού συστήmicroατος καθώς και των κανόνων κλιτικού τονισmicroού στη laquomicroείξηraquo των κανόνων σχηmicroατισmicroού των υποκοριστικών κά Οι επισήmicroανσεις της κάθε άλλο παρά ασύmicroβατες είναι microε το microοντέλο διmicroορφίας που εισηγείται ο Ferguson βλ παρακάτω σηmicro 42 Παραmicroένει πάντως προς διερεύνηση το ερώτηmicroα εάν αυτά τα φαινόmicroενα laquoυποχώρησηςraquo είναι καθολικά ή σύmicroφωνα microε την υπόθεσή microας συναντώνται microόνο στα συγκεχυmicroένα οπωσδήποτε όρια του ενδιάmicroεσου αυτού υφολογικού επιπέδου της κυπριακής κοινής microε την κοινή νεοελληνική

- 18 -

Βέβαια ότι ονοmicroάσαmicroε πεδία χρήσης τα οποία όπως είδαmicroε microοιράζονται η κοινή και η κυπριακή δεν ορίζονται ανεξάρτητα από τη γλώσσα της οποίας εκάστοτε γίνεται χρήση Η κοινωνιογλωσσική θεωρία των πεδίων (domains) χαρακτηρίζεται από microια microάλλον στατική αντίληψη της γλωσσικής χρήσης Αλλά ας microη θεωρητικολογήσουmicroε Αρκεί ν αντιληφθούmicroε πως τα πεδία αυτά microπορεί εν microέρει να τα ορίσει ο ίδιος ο οmicroιλητής α ν ά λ ο γ α micro ε τ η χ ρ ή σ η που θα κάνει της κοινής ή της κυπριακής Ακολούθως η αίσθηση της επισηmicroότητας ή της τυπικότητας microιας περίστασης δεν είναι κάτι απολύτως δεδοmicroένο στο οποίο ο οmicroιλητής καλείται να προσαρmicroοσθεί αλλά κάτι που ο ίδιος ο οmicroιλητής microπορεί εν microέρει να προκαλέσει microε τη γλωσσική του συmicroπεριφορά φορτίζοντας ή αποφορτίζοντας αναλόγως microια περίσταση επικοινωνίας ∆εν προσαρmicroόζεται microόνο ο οmicroιλητής στην περίσταση αλλά και η περίσταση στον οmicroιλητή Για το λόγο αυτό σηmicroασία εδώ έχει η συλλογική αίσθηση στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή Έτσι η αδιάκριτη χρήση της κοινής microπορεί να προκαλέσει την αίσθηση της εκζήτησης ότι ο οmicroιλητής καλαmicroαρίζει ή ελληνικουρίζει θα πούmicroε ότι κάποιος καλαmicroαρίζει όταν microιλάει την κοινή και εκεί που δεν πρέπει όχι όταν τη microιλάει εκεί που πρέπει ενώ η αδιάκριτη χρήση της κυπριακής microπορεί να δώσει την αίσθηση έλλειψης σοβαρότητας ανωριmicroότητας του φαιδρού κλπ

∆ύο λοιπόν τα κρατούmicroενα κοινή και διάλεκτος βρίσκονται στην Κύπρο σε σχέση γλωσσικής διmicroορφίας Υπενθυmicroίζω και την αρχική microας παρατήρηση το πρώτο κρατούmicroενο ο προσδιορισmicroός της ετερονοmicroίας είναι ώς ένα βαθmicroό ζήτηmicroα ιδεολογικό

Αυτές τις δύο ιδέες microπορούmicroε τώρα να τις συνδυάσουmicroε εξετάζοντας το microόνο ζήτηmicroα που έχουmicroε παραλείψει το ζήτηmicroα του κύρους δηλ που απολαmicroβάνει η κάθε ποικιλία υψηλή και χαmicroηλή κοινή και διάλεκτος (κριτήριο 6)

24 Γλωσσικό κύρος Ήδη απ όσα έχουν προηγηθεί γίνεται φανερό ότι διαφορετική [919] αίσθηση του κύρους συνδέεται microε κάθε microια από τις δύο ποικιλίες Οι σχετικές έρευνες το επιβεβαιώνουν

Η στατιστική έρευνα της Lydia Sciriha27 δείχνει κατ αρχάς ότι οι οmicroιλητές έ χ ο υ ν την αίσθηση της διαφοράς ως προς τα πεδία χρήσης κοινής και διαλέκτουmiddot η κοινή στην αντίληψή τους συνδέεται microε τυπικότητα και

Περιοριζόmicroαστε να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι η ύπαρξη πολυτυπιών αποτελεί ισχυρή ένδειξη υφολογικής διαστρωmicroάτωσης και λειτουργικής διαφοροποίησης microάλλον παρά γενικής υποχώρησης

27 A Question of Identity Language Use in Cyprus Λευκωσία Intercollege Press 1996middot πβ της ιδίας The Interplay of Language and Identity in Cyprus The Cyprus Review 72 (1995) 7-34

- 19 -

απόσταση28 ενώ οι οmicroιλητές φαίνεται ν αντιλαmicroβάνονται την κυπριακή ως σύmicroβολο microιας στεγανής υπο-κουλτούρας (cul-de-sac subculture)29 Παρ όλο που δηλώνουν περήφανοι να χρησιmicroοποιούν τη διάλεκτο την οποία αντιλαmicroβάνονται ως δική τους φυσική ζωντανή γλώσσα σε αντίθεση microε την προσποιητή και τεχνητή κοινή θεωρούν ότι η διάλεκτος παρακmicroάζει Την κοινή την εκτιmicroούν για τις εργαλειακές της αρετές30 η χρήση της είναι microέσον κοινωνικής ανόδου και καταξίωσης αφού εξασφαλίζει επιτυχία στο εκπαιδευτικό σύστηmicroα και προσπορίζει κοινωνικό κύρος είναι τυποποιηmicroένη και αποτελεί το κυριότερο microέσον για την επαφή των Κυπρίων microε την Ελλάδα31 [920]

Η πειραmicroατική microελέτη του Αντρέα Παπαπαύλου32 για τη διαπίστωση στερεότυπων αντιλήψεων σχετικά microε τη χρήση της κοινής και της διαλέκτου δείχνει ότι οι Κύπριοι οmicroιλητές θεωρούν αυτούς που microιλούν την κοινή περισσότερο ελκυστικούς φιλόδοξους έξυπνους ενδιαφέροντες microοντέρνους φερέγγυους 28 A Question of Identity 80

29 Όπ 88

30 Όπ 102

31 Η συγγραφέας ισχυρίζεται ότι οι Κύπριοι αισθάνονται ένα σύνδροmicroο προδοσίας απέναντι στους Ελληνες που εκφράζεται και σε σχέση microε την κοινή νεοελληνική γλώσσα οι Κύπριοι αισθάνονται κατά βάθος προδοmicroένοι από την Ελλάδα που θεωρούν ότι ευθύνεται έmicromicroεσα έστω για το κυπριακό πρόβληmicroα (όπ 101) Η συmicroπλεγmicroατική στάση τους απέναντι στην κοινή νέα ελληνική αντανακλά την ανάγκη αποστασιοποίησης και αναζήτησης της δικής τους ξεχωριστής πολιτιστικής ταυτότητας Παρόmicroοιες απόψεις εκφράζει και ο Υ Ιoannou Language Politics and Identity An analysis of the Cypriot Dilemma The Cyprus Review 31 (1991) 15-41middot πβ Γ Η Ιωάννου Μια ιδεολογική θεώρηση του γλωσσικού microας προβλήmicroατος Λευκωσία 1988 Όmicroως αυτός ο συνδυασmicroός πολιτικών κριτηρίων microε ψυχολογικού τύπου αιτιολογήσεις microάς φαίνεται αντιφατικός και βεβιασmicroένος Σε καταστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση της κοινωνικής σηmicroασίας που αποδίδεται στη microια ή στην άλλη γλωσσική microορφή όπως άλλωστε περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση και στην ίδια τη γλωσσική χρήση Καθώς το επισηmicroαίνει η Sciriha η γλωσσική χρήση επηρεάζεται σηmicroαντικά από παράγοντες όπως είναι η ηλικία και το φύλο του οmicroιλητή η κοινωνική του θέση η εκπαίδευση και ο τόπος διαmicroονής του θα προσθέταmicroε το θέmicroα της οmicroιλίας και το είδος των συνοmicroιλητών του Κατά συνέπεια το σύνδροmicroο προδοσίας δεν αιτιολογεί την ύπαρξη διmicroορφίαςmiddot απεναντίας η διmicroορφία δίνει διέξοδο σε ψυχολογικά συmicroπλέγmicroατα αυτού του τύπου αν υποτεθεί ότι υπάρχουν Άλλωστε η microελέτη της Sciriha δεν καταγράφει την πραγmicroατική γλωσσική χρήση αλλά τη γλωσσική χρήση όπως γίνεται αντιληπτή από τους οmicroιλητές Η συγγραφέας δεν κάθεται ν ακούσει τι λένε οι Κύπριοι οmicroιλητές ρωτάει να της πουν (η έρευνα διεκπεραιώθηκε microε ερωτηmicroατολόγιο) Καταγράφει microε άλλα λόγια τι οι ίδιοι οι οmicroιλητές νοmicroίζουν γι αυτά που λένε Στο χάσmicroα ανάmicroεσα στη γλωσσική πραγmicroατικότητα και στον τρόπο που γίνεται αντιληπτή ενδέχεται να παρεmicroβάλλεται η ιδεολογία όχι microόνο των οmicroιλητών αλλά και της ερευνήτριας

32 Attitudes towards the Greek Cypriot Dialect Sociocultural Implications International Journal of the Sociology of Language 134 (1998) 15-28 Ο Παπαπαύλου χρησιmicroοποιεί τη microέθοδο των εναρmicroονισmicroένων αmicroφιέσεων (matched-guise technique)middot θα microπορούσαmicroε λοιπόν να πούmicroε ότι η microελέτη του επιβεβαιώνει πειραmicroατικά τα πορίσmicroατα της Sciriha για τη διαφορά κύρους microεταξύ των δύο ποικιλιών

- 20 -

ευχάριστους microορφωmicroένους αλλά όχι περισσότερο ειλικρινείς φιλικούς ευγενικούς ούτε microε περισσότερο χιούmicroορ Ανειλικρίνεια λοιπόν και έλλειψη χιούmicroορ σύmicroφωνα microε τις στερεότυπες αντιλήψεις χαρακτηρίζει τους καλαmicroαρίζοντες

Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η διδακτορική διατριβή της Μαριλένας Καρυολαίmicroου33 η οποία συστηmicroατικά αποδελτιώνει και ταξινοmicroεί τις απόψεις που microε επιστολές και επιφυλλίδες εκφράζονται από το 1985 στον κυπριακό Τύπο για ζητήmicroατα γλώσσας Η microελέτη της Καρυολαίmicroου έχει προφανή πλεονεκτήmicroατα δεν αρκείται στην καταγραφή microιας διαφοράς στο κύρος που οι οmicroιλητές αποδίδουν στη microια ή την άλλη ποικιλία αλλά καταγράφει και στοιχεία της γνωστικής στάσης των οmicroιλητών τουλάχιστον microιας σηmicroαντικής τους microερίδαςmiddot καταγράφει δηλαδή τον ίδιο τον τρόπο που οι οmicroιλητές [921] αιτιολογούν τη διχοτόmicroηση της γλωσσικής τους χρήσης

Η Καρυολαίmicroου διαπιστώνει ότι στην πλειονότητά τους οι επιστολογράφοι και επιφυλλιδογράφοι στον κυπριακό Τύπο στιγmicroατίζουν την κυπριακή διάλεκτο θεωρώντας την υπεύθυνη για την υποτιθέmicroενη γλωσσική υστέρησηαδυναmicroία των Κυπρίων να εκφραστούν σωστά microε καλά ελληνικά ιδιαίτερα στις πιο επίσηmicroεςτυπικές περιστάσεις επικοινωνίας Η κυπριακή34 θεωρείται ανασταλτικός παράγοντας στην εκmicroάθηση της πανελλήνιας γλώσσας35 Οι αντιλήψεις αυτές που παρουσιάζονται microε τις συνήθεις κινδυνολογικές υπερβολές αποτελούν έκφραση microιας ι δ ε ο λ ο γ ί α ς π ρ ο ά σ π ι σ η ς τ η ς

33 La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque διδακτορική διατριβή Universiteacute Paris

V - Reneacute Descartes Πορίσmicroατα της διδακτορικής της διατριβής η συγγραφέας έχει ανακοινώσει σε πολλές microελέτες της laquoStatut de fait et statut subjectif Quelques remarques agrave propos de la communauteacute sociolinguistique chyprioteraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 12ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1992 255-269middot laquoΜεταγλωσσικά σχόλια και γλωσσικές στάσειςraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 14ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1993 459-473middot Linguistic Attitudes and Metalinguistic Discourse An Investigation in the Cypriot Press Themes in Greek Linguistics Papers from the First International Conference on Greek Linguistics επιmicro I Philippaki-Warburton K Nikolaidis amp M Sifianou Amsterdam Benjamins 1994 253-259 laquoΛαϊκή γλωσσολογία στα microέσα microαζικής ενηmicroέρωσης Προϋποθέσεις και microηχανισmicroοίraquo στο ∆ηmicroοσιογραφία και γλώσσα - Πρακτικά συνεδρίου (15-16 Απριλίου 2000) επιmicro Π Μπουκάλας amp Σπ Μοσχονάς Αθήνα Μορφωτικό Ίδρυmicroα της ΕΣΗΕΑ 2001 71-83

34 Ή αγγλοελληνοκυπριακή όπως microε περισσή υπερβολή χαρακτηρίζουν τη διάλεκτο ορισmicroένοιmiddot βλ Σ Παύλου Η καταπίεση της ελληνικής γλώσσας στην Κύπρο Αθήνα εκδ Πενταδάκτυλος 1990 33

35 Karyolaimou La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque όπ 303

- 21 -

κ ο ι ν ή ς προάσπισης δηλ της τυποποιηmicroένης-πρότυπης ποικιλίας36 Εκκινούν από ένα στοιχειώδες συλλογιστικό σχήmicroα που κατ αρχήν ξεχωρίζει ένα εσωτερικό τη γλώσσα Μας από ένα εξωτερικό τη γλώσσα Τους Αυτό το εξωτερικό εκπροσωπείται συνήθως στις microέρες microας από την αγγλικήmiddot αυτή είναι ο αναγνωρισmicroένος εχθρός της γλώσσας Μας Σύmicroφωνα microε αυτή τη νοοτροπία το εσωτερικό η γλώσσα Μας γίνεται αντιληπτό ως κάτι ενιαίο οmicroοιογενές απαράλλαχτο αναλλοίωτο Η γλώσσα Μας παντού και πάντα ίδια χωρίς κοινωνική γεωγραφική ιστορική διαφοροποίηση (Εξού και η πρακτική του κ α θ α ρ ι σ micro ο ύ η αντίληψη δηλ ότι η γλώσσα πρέπει να microένει καθαρή από ε ξ ω τ ε ρ ι κ έ ς επιδράσεις)

Από την άποψη αυτή έχει ενδιαφέρον αν η κυπριακή τοποθετείται στο εσωτερικό ή στο εξωτερικό αν ανήκει στη γλώσσα Μας ή στη γλώσσα Τους Στο σηmicroείο αυτό οι παρατηρήσεις της Καρυολαίmicroου αποκτούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον

Κυπριακή ποικιλία και αγγλική γλώσσα θεωρούνται άρρηκτα συνδεδεmicroένες αφού τα εκφραστικά κενά που δηmicroιουργεί η χρησιmicroοποίηση της πρώτης οδηγούν αναπόφευκτα σε χρήση των λεξικών πόρων της δεύτερης Με άλλα λόγια η κυπριακή ποικιλία εmicroφανίζεται ως η κερκόπορτα από την οποία εισβάλλουν οι αγγλικές δάνειες λέξεις για να κατακλύσουν τη microητρική γλώσσα την ελληνική37

[922] Η κυπριακή λοιπόν σύmicroφωνα microε αυτές τις αντιλήψεις βρίσκεται εκτός Άλλο η γλώσσα Μας και άλλο η κυπριακή Η κυπριακή τοποθετείται microαζί microε τα αγγλικά microάλλον ή microαζί microε τα τούρκικα σύmicroφωνα microε ορισmicroένους παρά microαζί microε τα ελληνικά

∆εν υπάρχει λόγος να χρονοτριβούmicroε προσπαθώντας ν ανασκευάσουmicroε τέτοιες απόψεις που είναι εντελώς αστήριχτες από γλωσσολογική άποψη Στην εκτίmicroηση για τη διάδοση της αγγλικής στην Κύπρο υπάρχει microια καλλιεργηmicroένη υπερβολή Όλοι οι Κύπριοι υποτίθεται γνωρίζουν τα αγγλικά και καθώς λέγεται τα χρησιmicroοποιούν σε βάρος της ελληνικής κοινής και διαλέκτου παντού στα σχολεία στις δηmicroόσιες υπηρεσίες στις καθηmicroερινές συναναστροφές ∆εν 36 Βλ σχετικά Ρ ∆ελβερούδη και Σπ Μοσχονά Ο καθαρισmicroός της γλώσσας και η γλώσσα του

καθαρισmicroού Σύγχρονα Θέmicroατα 62 (1997) 79-91

37 Απόσπασmicroα από αδηmicroοσίευτη οmicroιλία στο Πανεπιστήmicroιο Κύπρου microε τίτλο Εσείς microιλάτε σωστά ελληνικά (15-4-1996)middot για παραθέmicroατα που επιβεβαιώνουν αυτή την εκτίmicroηση βλ La communauteacute όπ 266-269 273-277 302-308 passim Στα Πορίσmicroατα του laquoΣυmicroποσίου για την Ελληνική Γλώσσα σήmicroερα στην Κύπροraquo (24-25101992) επισηmicroαίνεται χαρακτηριστικά laquoΣτην Κύπρο ενεδρεύει ο κυπροκεντρισmicroός που προωθεί τον εξαγγλισmicroό της κυπριακής κοινωνίας σε πολλά επίπεδα Πρέπει να αντιmicroετωπισθούν οι έντονες τάσεις κυπροποίησης της κοινωνίας και της Ιστορίας και να διακοπεί κάθε προσπάθεια αποξένωσης του κυπριακού ελληνισmicroού από τον υπόλοιπο ελληνισmicroόraquo (Ελλάδος φθόγγον χέουσα επιmicro Μ Χριστοδούλου Λευκωσία Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου 1993 199)

- 22 -

προσβάλλει ελπίζω τη γλωσσοmicroάθεια των Κυπρίων η επισήmicroανση ότι η εικόνα αυτή απέχει πολύ από την πραγmicroατικότητα Είναι γεγονός ότι η αγγλική χρησιmicroοποιείται σχεδόν αναγκαστικά σε ορισmicroένα πεδία χρήσης όπως της νοmicroοθεσίας και της (ανώτατης) εκπαίδευσης 38 αλλά ακόmicroα και στα πεδία αυτά η χρήση της δεν είναι δεν είναι πια αποκλειστική Και οι επιδράσεις που έχει δεχτεί η κυπριακή [923] διάλεκτος από την αγγλική γλώσσα δεν είναι πολύ microεγαλύτερες από τις επιδράσεις που η διεθνής αυτή γλώσσα επικοινωνίας ασκεί σήmicroερα σε όλες τις γλώσσες και - διαλέκτους

Το θεωρητικό σχήmicroα που έχουmicroε υιοθετήσει microάς επιτρέπει να εξηγήσουmicroε αυτή την υπερβολή σχετικά microε τις επιδράσεις της αγγλικής Η ταύτιση κυπριακής και αγγλικής η συντριπτική επίδραση που υποτίθεται πως η δεύτερη ασκεί στην πρώτη είναι απλώς microια κίνηση στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου συλλογιστικού σχήmicroατος σκοπός της οποίας είναι ακριβώς η microείωση του κύρους της διαλέκτου αφού η διάλεκτος microπορεί πλέον ως κυπροαγγλική ή ως αγγλοκυπριακή πολύ πιο εύκολα να τοποθετείται ε κ τ ό ς έξω από το πλαίσιο της ελληνικής γλώσσας της κ ο ι ν ή ς γλώσσας

3 Η υπερβολή της αυτονοmicroίας Το ερώτηmicroα που microένει να microας απασχολήσει για την ολοκλήρωση του επιχειρήmicroατός microας είναι πώς η σχέση της γλωσσικής διmicroορφίας η οποία όπως είδαmicroε είναι microια σχέση κατ αρχάς συmicroπληρωmicroατική κοινή και διάλεκτος συmicroπληρώνουν η microία την άλλη στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου γλωσσικού καταmicroερισmicroού πώς αυτή η συmicroπληρωmicroατική σχέση καταλήγει σε επίπεδο κύρους στο επίπεδο των αντιλήψεων ή της ιδεολογίας να εκφράζεται ως σχέση αντίθεσης να εκφράζεται ανταγωνιστικά

Η συλλογική αίσθηση και οι αντιλήψεις γύρω από αυτήν ότι η microία ποικιλία είναι εντός η κοινή νέα ελληνική είναι εντός η άλλη είναι εκτός η κυπριακή

38 Κατά το 1995-96 περίπου 48 των Κυπρίων σπούδαζαν σε αγγλόφωνα πανεπιστήmicroια 28

στην Αγγλία και 197 στις ΗΠΑ Επιπλέον το 57 περίπου όσων φοιτούσαν σε διάφορα ανώτερα ιδρύmicroατα στην Κύπρο είχαν ως γλώσσα διδασκαλίας την αγγλική Τα ποσοστά αυτά ίσως έχουν microειωθεί κάπως microε την ίδρυση του ελληνόφωνου Πανεπιστηmicroίου Κύπρου (1992) Όσον αφορά στη γλώσσα της νοmicroοθεσίας το άρθρο 189 του Κυπριακού Συντάγmicroατος (1960) όριζε περίοδο 5 ετών για τη microετάφραση των νόmicroων στα ελληνικάmiddot η προθεσmicroία αυτή όmicroως παρατάθηκε επ αόριστον microε το Νόmicroο 511965 Αντλώ τα στοιχεία αυτά από την αδηmicroοσίευτη εργασία της ΜΚαρυολαίmicroου From linguistic liberalism to legal regulation Τhe Greek language in Cyprusmiddot βλ Επίσης La communauteacute 142- 154 Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι ακόmicroα και περιγραφές που διεκτραγωδούν τη χρήση της αγγλικής επικαλούνται το γεγονός ότι πολλοί Κύπριοι δεν ξέρουν αγγλικάmiddot βλ Σ Παύλου όπ 23 κε 43 κε Για επιδράσεις της Αγγλικής στην Κυπριακή διάλεκτο βλ A N Papapavlou Language Contact and Lexical Borrowing in the Greek Cypriot Dialect Sociolinguistic and Cultural Implications Athens Grivas 1994

- 23 -

είναι εκτός δεν είναι παρά η ι δ ε ο λ ο γ ί α τ η ς α υ τ ο ν ο micro ί α ς στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή της εργασίας microας Το αυτονόητο της αυτονοmicroίας της κοινής δηmicroιουργεί σε συνθήκες γλωσσικής διmicroορφίας του τύπου κοινής-διαλέκτου το κάθε άλλο παρά αυτονόητο της αυτονοmicroίας της διαλέκτουmiddot η αυτονοmicroία της κοινής νέας ελληνικής δίνει την εντύπωση αυτονοmicroίας της κυπριακής διαλέκτου από την οποία διακρίνεται στη χρήση Έτσι κάθε προσπάθεια υπεράσπισης της κυπριακής στο πλαίσιο microιας ούτως ή άλλως υπαρκτής γλωσσικής διmicroορφίας εκλαmicroβάνεται ως απόπειρα αυτονόmicroησης της κυπριακής Γράφει σχετικά ο Κύπριος γλωσσολόγος Μενέλαος Χριστοδούλου

Η κυπριακή διάλεκτος προβάλλεται σήmicroερον κοινωνικώς εν Κύπρω ως ανωτέρα και αυτής της κοινής γλώσσης (28-8-90)

[924] Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος ήτις έmicroενε πριν εις τα λαϊκά στρώmicroατα ανήλθεν εις την νέαν κυπριακήν κοινωνίαν Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος όπως χρησιmicroοποιούσιν αυτήν οι Κύπριοι αρχίζει να λειτουργεί ως γλώσσα (23-1-92)39

Και δεν είναι τυχαίο ότι ο Γεώργιος Μπαmicroπινιώτης ξεκινά την οmicroιλία του για την Ελληνική γλώσσα στην Κύπρο σήmicroερα (1993) αντικρούοντας εκείνους που θέτουν ζήτηmicroα χρήσης της κυπριακής διαλέκτου ως επίσηmicroης γραπτής και προφορικής γλώσσας40 πολεmicroώντας δηλ ανεmicroόmicroυλους Εξ όσων γνωρίζω ουδείς ούτε καν ο Νεοκυπριακός Σύνδεσmicroος δεν έχει θέσει επισήmicroως τέτοιο ζήτηmicroα41

39 Αντλώ τα παραθέmicroατα από την Καρυολαίmicroου La communautegrave sociolinguistique Chypriote

Grecque όπ σσ 306-307 αλλά τα αποκαθιστώ στην αρχική τους microορφήmiddot για microια νεότερη έκφραση αυτής της αντίληψης βλ Μ Χριστοδούλου Η επίσηmicroος γλώσσα των Κυπρίων Ο Φιλελεύθερος 7-4-97 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η οmicroιλία του Μ Χριστοδούλου Κοινή γλώσσα και διάλεκτος στο Η διχόνοια η ελληνική γλώσσα και η κυπριακή διάλεκτος (∆ιαλέξεις Λαϊκού Πανεπιστηmicroίου 5) Λευκωσία ∆ήmicroος Λευκωσίας 1997 247-275 όπου έmicromicroεσα οmicroολογείται η αποτυχία των προσπαθειών του Κύπριου γλωσσολόγου για στήριξη της κοινής γλώσσας σε βάρος της διαλέκτου

40 Ελλάδος φθόγγον χέουσα όπ 4

41 Υπάρχουν microόνο υποψίες αναφοράς στην κυπριακή ως ανεξάρτητη γλώσσα Βλ λχ Α Πόλλις laquoΜακροπρόθεσmicroες προοπτικές επιβίωσης της Κυπριακής ∆ηmicroοκρατίαςraquo ∆ιαστάσεις των Ελληνοτουρκικών σχέσεων Αιγαίο-Κύπρος Επιστηmicroονικό Συmicroπόσιο του Ιρδύmicroατος Μεσογειακών Μελετών Αθήνα Ίδρυmicroα Μεσογειακών Μελετών 1986 105 laquoΗ κυπριακή γλώσσα η ιστορική παράδοση και κουλτούρα microπορεί να θεωρηθούν ως στοιχεία της κυπριακής κοινωνικής πραγmicroατικότητας στα οποία microπορεί να βασιστεί microια κυπριακή συνείδηση και στη συνέχεια microια κυπριακή εθνότηταraquo Πβ επίσης Α Παναγιώτου laquoΤο χαmicroόγελο της στετέςraquo εφ Χαραυγή (10-2-1994 και 17-2-1994) Πρέπει να σηmicroειώσουmicroε πάντως ότι microε την καχυποψία που έχει δηmicroιουργήσει η στάση ενίσχυσης της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο κάθε συmicroπαθητική αναφορά στη διάλεκτο αξιολογείται ως προσπάθεια αυτονόmicroησής της Σχετικά microε τη διάδοση του κυπριωτισmicroού (προϋπόθεση για την ύπαρξη του οποίου είναι να παραmicroένει σε λανθάνουσα κατάσταση) στο επίπεδο της νοοτροπίας microάλλον παρά της ιδεολογίας βλ C V Mavratsas National identity and

- 24 -

Αυτό που ισχυρίζοmicroαι λοιπόν είναι ότι η προάσπιση της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο η αντίληψη ότι η κοινή πρέπει να έχει γενικευmicroένη χρήση πέρα και έξω από το πλαίσιο της διmicroορφίας στο οποίο εντάσσεται microαζί microε την κυπριακή η ενοποιητική αντίληψη της κοινής αυτή είναι που γεννάει την αντίληψη ότι η κυπριακή είναι ή θέλει να είναι microια ξεχωριστή γλώσσα την αντίληψη [925] δηλ της αυτονόmicroησης της κυπριακής από την κοινή Επαναλαmicroβάνω η ε ν ο π ο ι η τ ι κ ή α ν τ ί λ η ψ η τ η ς κ ο ι ν ή ς ε ί ν α ι α υ τ ή π ο υ χ ρ η σ ι micro ο π ο ι ε ί ω ς π ρ ό σ χ η micro α τ η ν α ξ ί ω σ η α υ τ ο ν ό micro η σ η ς τ η ς κ υ π ρ ι α κ ή ς αφού εκ των πραγmicroάτων σε περιστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας η διάλεκτος δεν microπορεί να λειτουργήσει αυτόνοmicroα

4 Η δηmicroοτική ως καθαρεύουσα Τα ίδια κριτήρια microε τα οποία αναγνωρίζουmicroε την καθαρεύουσα ως υψηλή και τη δηmicroοτική ως χαmicroηλή ποικιλία του ελληνικού γλωσσικού ζητήmicroατος microάς επέτρεψαν στην Κύπρο να αναγνωρίσουmicroε τη δηmicroοτική ή microάλλον τη νόmicroιmicroη κληρονόmicroο της την κοινή νεοελληνική ως υψηλή ποικιλία ένα είδος καθαρεύουσας microια γλώσσα που ακόmicroη κι αν δεν θεωρηθεί τεχνητή δεν είναι πάντως φυσική γλώσσα κανενός Κυπρίου

Η δυνατότητα της δηmicroοτικής να παίζει το ρόλο microιας υψηλής ποικιλίας δεν είναι παρά η δυνατότητα που επίmicroονα και για πολλά χρόνια διεκδίκησε ο δηmicroοτικισmicroός είναι η δυνατότητα που διεκδικεί κάθε κοινή τυποποιηmicroένη γλώσσα στο microέτρο που η κοινή γλώσσα είναι και γλώσσα και πρότυπο είναι microια διάλεκτος microεταξύ ίσων ίσως λίγο πιο ίση από τις άλλες είναι όmicroως και ο κανόνας που κρίνει τις άλλες διαλέκτους και microε τον οποίο χωρίζουmicroε αυτό που είναι σωστό από αυτό που είναι λάθος και ταυτοχρόνως αυτό που είναι όλων από αυτό που είναι λίγων Στην Κύπρο η κοινή γλώσσα η γλώσσα όλων αναγκάζεται να συνυπάρχει microε microία από τις διαλέκτους microια γλώσσα λίγων την οποία χρειάστηκε να αποκλείσει για να οριστεί ακριβώς ως πρότυπο πέρα και πάνω από διαλέκτους

Βέβαια αυτή τη γλώσσα-πρότυπο αυτή την επίσηmicroη καθαρεουσιάνικη δηmicroοτική ή microάλλον αυτή τη δηmicroώδη καθαρεύουσα θα τη microάθουν και θα τη χρησιmicroοποιούν microε ελάχιστες αποκλίσεις όλοι οι Κύπριοι και κατά τούτο όπως είδαmicroε η υψηλή ποικιλία στην Κύπρο διαφέρει από την καθαρεύουσα του γλωσσικού ζητήmicroατος ∆εν υπήρχε αmicroφιγλωσσία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος Στην Κύπρο ανάmicroεσα σ αυτόν που δεν ξέρει και σ αυτόν που ξέρει την υψηλή γλώσσα δεν θα microεσολαβήσει ο αιτησιογράφος ή ο γραmicromicroατικός του χωριού θα microεσολαβήσει ο εκπαιδευτικός του δηmicroόσιου σχολείου

consciousness in everyday life towards a sociology of knowledge of Greek-Cypriot nationalism Nations and Nationalism 5(1) 1999 91-104

- 25 -

[926] Μπορούmicroε όmicroως να microιλάmicroε για γλωσσικό ζήτηmicroα στην Κύπρο

Μια κατάσταση διγλωσσίας όπως την ορίσαmicroε microπορεί να θεωρείται εντελώς φυσιολογική και να microη γεννά γλωσσικό ζήτηmicroα Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε όταν οι συνθήκες της διγλωσσίας (διmicroορφίας) γίνονται αντιληπτές από microια ικανή microερίδα του πληθυσmicroού ως συνθήκες προς διαπραγmicroάτευση και αντιπαράθεση Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε λοιπόν όταν δύο ακόmicroη συνθήκες ισχύουν

1 Οι πνευmicroατικές ελίτ της δίγλωσσης κοινότητας αντιλαmicroβάνονται τη σχέση ανάmicroεσα στις δύο γλωσσικές ποικιλίες ως σχέση όχι συmicroπληρωmicroατική αλλά αντιθετική προπαγανδίζουν την αντίληψη ότι η microία από τις δύο γλώσσες είναι καλύτερη σωστότερη ωραιότερη από την άλλη Εκφράζουν την αντίθεση αυτή microε εξωγλωσσικούς όρους microε όρους δηλαδή αισθητικούς ηθικούς κοινωνικοπολιτικούς ιδεολογικούς Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα υπάρχει όταν ακριβώς παύει να είναι στενά γλωσσικό όταν ιδεολογικοποιείται όταν γίνεται πεδίο παρέmicroβασης της microιας ή της άλλης κρατικής πολιτικής ανάλογα microε τις προσβάσεις της microιας ή της άλλης ελίτ στο κράτος και στην εκπαίδευση

2 Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα δεν νοείται επίσης χωρίς αγώνες για κυριαρχία Στη διάρκεια ενός γλωσσικού ζητήmicroατος η microία από τις δύο γλώσσες θα τείνει να κυριαρχήσει επί της άλλης διεκδικώντας microε όλο τον γλωσσικό και ιδεολογικό της εξοπλισmicroό τα πεδία χρήσης στα οποία η άλλη ειδικεύεται Αυτή η τάση κυριαρχίας microπορεί να ενισχύεται microε επίσηmicroη κρατική παρέmicroβαση (ή και microε επίσηmicroη έλλειψη παρέmicroβασης)

Στη σύντοmicroη αυτή εργασία δεν είχαmicroε τη δυνατότητα να εξετάσουmicroε εάν οι δύο αυτές πρόσθετες συνθήκες πληρούνται στην Κύπρο σήmicroερα ∆ιαπιστώσαmicroε όmicroως ότι η κοινή γλώσσα δεν είναι απλώς το κυριακάτικο ρούχο των Κυπρίων ∆εν συmicroπληρώνει απλώς τη λειτουργία της διαλέκτου αλλά εισάγει στη γλωσσική κοινότητα της Κύπρου microιαν αντίθεση προς τη διάλεκτο αντίθεση που υπονοmicroεύει την αρχική συmicroπληρωmicroατική τους σχέση και εκφράζεται ενίοτε microε όρους έντονα ιδεολογικούς

Στην Κύπρο σήmicroερα κυρίαρχο παραmicroένει το ιδεολογικό ρεύmicroα που προβάλλει και θέλει να επιβάλει τον ενοποιητικό ρόλο της κοινής νέας [927] ελληνικής Η κοινή στην Κύπρο δεσmicroεύει τη δηmicroόσια επίσηmicroη συλλογική έκφραση Από την καταξιωmicroένη αυτή θέση η ανάπτυξη microιας ιδεολογίας προάσπισης και επέκτασης των πεδίων χρήσης της κοινής microπορεί να οδηγήσει σταδιακά και στην οριστική επικράτησή της42 Ενδέχεται δηλαδή το laquoγλωσσικό ζήτηmicroαraquo της Κύπρου να λυθεί 42 Μοναδική περίπτωση για την οποία ο Ferguson προβλέπει καθιέρωση της υψηλής ποικιλίας

σε microια διmicroορφική κοινότητα είναι όταν η υψηλή αυτή ποικιλία είναι η κοινή γλώσσα και microιας άλλης γλωσσικής κοινότητας η οποία παρουσιάζεται να περιλαmicroβάνει την πρώτη (Ferguson Diglossia όπ 248)

- 26 -

προτού υπάρξει

Η ιδιόmicroορφη περίπτωση της Κύπρου επιβάλλει πάντως ορισmicroένες αλλαγές στις ιδεολογικές microας συνήθειες Αναγνωρίζουmicroε όλοι την κοινή νεοελληνική ως προϊόν τερmicroατισmicroού του γλωσσικού ζητήmicroατος στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο ως νόmicroιmicroη δηλαδή αν και microετριοπαθή κληρονόmicroο της πάλαι ποτέ χαmicroηλής ποικιλίας της δηmicroοτικής Αυτό το κληροδοτηmicroένο χαmicroηλό προφίλ της κοινής γλώσσας microάς εmicroποδίζει να την αναγνωρίσουmicroε ως υψηλή ποικιλία στη δίγλωσση Κύπρο να την αναγνωρίσουmicroε δηλαδή ως ποικιλία επιβεβληmicroένη και εν microέρει τεχνητή ως microία άλλη καθαρεύουσα

Ένα από τα σηmicroαντικότερα επιχειρήmicroατα των δηmicroοτικιστών εναντίον της καθαρεύουσας επικαλείται το αναmicroφισβήτητο γεγονός ότι η καθαρεύουσα σε όλες τις microορφές της ήταν πάντοτε microια γλώσσα τεχνητή που microπορεί να την έγραψαν πολλοί αλλά ποτέ κανένας δε τη microίλησε αντίθετα η δηmicroοτική ήταν και παρέmicroεινε γλώσσα απολύτως φυσική η γλώσσα του λαού γλώσσα όλων

Το ισχυρότατο αυτό επιχείρηmicroα εναντίον της καθαρεύουσας αποδεικνύεται microάλλον αδύναmicroο επιχείρηmicroα υπέρ της δηmicroοτικής Αν η καθαρεύουσα δεν ήταν πραγmicroατική γλώσσα η δηmicroοτική πάντως ήταν κ α ι γ λ ώ σ σ α κ α ι π ρ ό τ υ π ο το πρότυπο που κυριάρχησε στη διαδικασία τυποποίησης της γλώσσας που σήmicroερα ονοmicroάζουmicroε νεοελληνική ή κοινή νεοελληνική Το πρότυπο αυτό δεν microπορούσε παρά να είναι όφειλε να είναι τεχνητό (ή τεχνικό σύmicroφωνα microε την προσεκτικότερη διατύπωση του Μανόλη Τριανταφυλλίδη) [928] προκειmicroένου να ανταποκριθεί στις ανάγκες του δηmicroόσιου κυρίως βίου και του γραπτού κυρίως λόγου

Όρους όπως λαϊκή γλώσσα ζωντανή γλώσσα φυσική γλώσσα όλοι χαρακτηρισmicroοί που αποδόθηκαν στη δηmicroοτική πρέπει λοιπόν να microάθουmicroε να τους σκεφτόmicroαστε microε τρόπο λιγότερο απόλυτο Είναι όροι διαβαθmicroίσιmicroοι και σχετικοί δεν ορίζονται χωρίς τα αντίθετά τους Όπως ακριβώς οι όροι καθαρεύουσα και δηmicroοτική αν ο ένας αποτελεί αναχρονισmicroό αναχρονισmicroό αποτελεί και ο άλλος

Σήmicroερα θα microπορούσαmicroε ακόmicroη σχεδόν ταυτολογικά να ορίσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηmicroα στήριξης της δηmicroοτικής Σ αυτή την περίπτωση ας περιmicroένουmicroε απλώς να επεκταθεί η χρήση της κοινής γλώσσας εκεί όπου τώρα χρησιmicroοποιείται η διάλεκτος Θα ήταν αυτή microια δεύτερη νίκη της δηmicroοτικής η οριστική της νίκη Θα microπορούσαmicroε όmicroως να θεωρήσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηση υπεράσπισης της χαmicroηλής φυσικής ποικιλίας της λαϊκής γλώσσας Σ αυτή την περίπτωση θα πρέπει να φανταστούmicroε έναν δηmicroοτικισmicroό που θα αναλάmicroβανε να προασπίσει τη διάλεκτο από την επεκτατική εξάπλωση της ίδιας της δηmicroοτικής

- 14 -

διάσηmicroο Πασιαντρούλλα) χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά σύmicroφωνα microε αυτό το πρότυπο όπως στις εκφράσεις εν τέλεια Λάκης Λούης Γιαννής Πίππος Πίmicroπος Μπίλος Μπίλης κά ενώ συχνές είναι και οι microορφολογικές ανακατηγοριοποιήσεις (βούτυρος lt βούτυρο κάρφας lt καρφί κά)

bull Οι νεολογισmicroοί αυτοί πολύ συχνά εmicroφανίζονται σε συνεκφορές (collocations) αποτελούmicroενες από λειτουργικό ρήmicroα συνήθως το ρήmicroα είmicroαι και ουσιαστικό εν φυρmicroός εν πελλαmicroός εν πίττα τούτος είσαι φκιόρον αρνίν κκεφτές βίντζιν τάκκα τάκκαρος Ακόmicroα και εmicroπρόθετοι προσδιορισmicroοί χρησιmicroοποιούνται αποδοτικά είmicroαι στο αλλού (κατά τα ελλαδικά είmicroαι την έχω στο περίmicroενε) κλπ

bull Ιδιαίτερη κατηγορία συνεκφορών αποτελούν οι στερεότυπες αρνητικές εκφράσεις δηλ ιδιωmicroατικές εκφράσεις που εmicroφανίζονται microόνο microε άρνηση ούτε microε πόmicroπες ούτε microε σφαίρες εν παίζεται εν παίρνει [microπροστά] κά

bull Άλλου είδους ιδιωmicroατικές συνεκφορές αξιοποιούν κενά αντωνυmicroικά στοιχεία δηλ αντωνυmicroίες χωρίς καθορισmicroένη αναφορά όπως και στο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα αλλά microε την προτιmicroώmicroενη στην κυπριακή θέση του κλιτικού έδωκέν microου την εβάψαmicroέν την εκάmicroαmicroέν την εγείραmicroέν τα εσούσαmicroέν τα πιάνουmicroέν τα έκαmicroές τα σιόνιν [τζιαι καστρί] φακκά microου την έmicroεινά τα εν να τα ποκουππίσουmicroεν κλπ

bull Πολύ συχνά χρησιmicroοποιούνται microαρκαρισmicroένα επιτατικά στοιχεία όπως το επίθηmicroα αροςάρα (τάκκαρος κάγκαρος) τα ονόmicroατα πόmicroπα και αφασία (αφασία καθηγητής δάνειο από την ελλαδική αργκό) καθώς και οι υπερθετικές εκφράσεις πολλά τέλεια και τζιει που εν πολλά ωραίος εν πολλά κυριλέ εν τέλεια πελλός τζιει που τον τάκκον τον φατζιωmicroένον το ρεζίλιν την κατάστασην τζιει που τους microαννούς ακόmicroα και τζιει που το τζιει (τζιει που τις εκφράσεις)

bull Ας παρατηρήσουmicroε επίσης ότι η κυπριακή αργκό κάνει [914] συστηmicroατική χρήση ορισmicroένων παραγωγικών επιθηmicroάτων -ας ανθύπας κάρφας microάππας λέρας χάσκας χάφτας -άς φελλάς σειράς αρφάς (και αλφάς) middot -ής λεσχατζιής καψιmicroιτζιής microεσατζιής (από τη στρατιωτική αργκό) καυκατζιής κκελλετζιής σικκιmicroετζιήςmiddot -ίσιmicroον κατινίσιmicroον πατρονίσιmicroον ασκήσιmicroον -ιά πατρονιά διπλοκαmicroπινιά -άρης σιοιράρης γαουράρης λαστιχάρης λυσσιάρης -ικον ττόππικον κκιούττικον τάκκικον -άρω κοντράρω φρικάρω φαλλάρω γλιππάρω κά Η βάση αυτών των παραγώγων είναι τις περισσότερες φορές κυπριακή (δεν συναντώνται όλα στην κοινή ή στο αντίστοιχο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα) Επίσης χρησιmicroοποιούνται διάφορες άλλες τεχνικές microορφολογικής microετάπλασης ακόmicroα και microε χρήση ξένων παραγωγικών επιθηmicroάτων όπως στα συχνόχρηστα (στον καιρό microου) unπαίζable και unπίστευτable

- 15 -

bull Αξίζει να καταγραφεί η ποικιλία εκφράσεων για συγγενικές έννοιες ή λειτουργίες βκάλε φάουσαν βκάλε πόνηmicroαν microπούκκα ρε (microε τη σηmicroασία σκάσε) χάθου λάχτα λατσίστου τράβα τζιει που δαmicroαί κούντα το αmicroαξούιν σου πιο κάτω (microε τη σηmicroασία φύγε άσεπαράτα microας) πβ εκτός από τις ποικίλες εκφράσεις αρνητικής αξιολόγησης παραπάνω (πχ microε τη σηmicroασία βλάκας ανόητος) και τα συγγενή microαλαπάππας φλούφλης τσούφλης σιοιράρης κά) καθώς και τα χρησιmicroοποιούmicroενα microε microειωτική σηmicroασία επαγγελmicroατικά γαουράρης κούπατζης λαστιχάρης σικλάρης κά

bull Σύmicroφωνη microε όλα τα παραδείγmicroατα που προηγήθηκαν είναι η επισήmicroανση ότι η κυπριακή αργκό δείχνει σαφή προτίmicroηση στις στερεότυπες (ή laquoλογοτυπικέςraquo) εκφράσεις (formulae) που λειτουργούν ως υποδείγmicroατα microηχανισmicroών microερικής παραγωγικότητας Άλλωστε microέσω τέτοιων στερεότυπων εκφράσεων συνήθως στιγmicroατίζεται ο λόγος των νέων ως ιδιωmicroατικός (πβ τη διάδοση στην Ελλάδα των στερεότυπων τα πήρα στο κρανίο χλωmicroό κά τα οποία έχουν περάσει και σε γενικής χρήσης λεξικά)

Τα ελάχιστα αυτά γλωσσικά στοιχεία δείχνουν πόσο δηmicroιουργικά χρησιmicroοποιούνται από παλαιότερους και νεότερους οι κυπριακές εκφράσεις στο πλαίσιο microιας διαδεδοmicroένης αργκό Οι γραmicromicroατικές περιγραφές που [915] χρησιmicroοποιήσαmicroε και ίσως κούρασαν τον αναγνώστη είχαν στόχο να στρέψουν την προσοχή του σε microηχανισmicroούς παραγωγικούς που επιτρέπουν την επέκταση του λεξιλογίου και τη συνεχή δηmicroιουργία καινούριων εκφράσεων στη βάση αναγνωρίσιmicroων υποδειγmicroάτων ∆εν πρέπει να microας απασχολεί εδώ ότι τις εκφράσεις αυτές πολλοί δεν θα τις θεωρούσαν καν κυπριακέςmiddot σίγουρο είναι ότι λέξεις και φρασεολογισmicroοί σαν αυτούς που microόλις καταγράψαmicroε δεν βρίσκουν συνήθως το δρόmicroο τους σε λεξικά της κυπριακής Για την αντιmicroετώπιση αυτή όmicroως ευθύνεται η συντηρητική εκείνη αντίληψη που αναγνωρίζει την κυπριακή ιθαγένεια microόνο σε παλαιότερες λέξεις και φράσεις της φιλολογικής γλώσσας οπωσδήποτε όχι αργκοτικέςmiddot microια τέτοια αντίληψη αναγνωρίζει στη διάλεκτο το δικαίωmicroα να έχει ιστορία αλλ όχι παρόν

Είναι επίσης αλήθεια ότι αντίστοιχες εκφράσεις συναντώνται στην αργκό και στο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα καθώς και σε νεανικά ιδιώmicroατα άλλων γλωσσών Τα νεανικά εκφραστικά στερεότυπα δείχνουν microια καθολικότητα24 η οποία όmicroως δεν microειώνει τη σηmicroασία που έχει για microας το γεγονός ότι βασίζονται σε παραγωγικούς microηχανισmicroούς που δηmicroιουργικά αξιοποιούν ντόπια στοιχεία της κυπριακής Το γεγονός ότι στην Κύπρο δεν εκδίδονται νεανικά περιοδικά που οπωσδήποτε θα 24 Βλ σχετικά Γ Κ Ανδρουτσόπουλου Η γλώσσα των νέων σε συγκριτική προοπτική

Ελληνικά Γαλλικά Γερmicroανικά Ιταλικά στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 17ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (22-24 Απριλίου 1996) Θεσσαλονίκη 1997 562-76

- 16 -

συνεισέφεραν στην τυποποίηση και στην εξάπλωση αυτών των εκφραστικών τρόπων καθώς και ίσως το γεγονός ότι η κυπριακή κοινωνία δείχνει λιγότερο ανεκτική απέναντι στη χρήση νεανικών νεολογισmicroών δεν microειώνουν αντίθετα ενισχύουν τη σηmicroασία που έχει η ύπαρξη και η διάδοση της κυπριακής αργκό microεταξύ των νέων Στο πλαίσιο του επιχειρήmicroατός microας επαναλαmicroβάνω η ύπαρξη και η διάδοση της κυπριακής αργκό επαληθεύει microια βασική συνθήκη για την ύπαρξη διmicroορφίας τη συνθήκη που ορίζει ότι η υψηλή ποικιλία δεν (πρέπει να) χρησιmicroοποιείται στις καθηmicroερινές περιστάσεις επικοινωνίας

23 Ιδιαιτερότητες Ας επιστρέψουmicroε λοιπόν στο επιχείρηmicroά microας και ας συνοψίσουmicroε τις microέχρι στιγmicroής διαπιστώσεις microας

[916] Κοινή και κυπριακή χρησιmicroοποιούνται όπως είδαmicroε στο πλαίσιο ενός ευρύτατου γλωσσικού καταmicroερισmicroού ενώ η κοινή όπως πολύ χαρακτηριστικά δείχνει η ανάπτυξη του κυπριακού νεολαιίστικου ιδιώmicroατος δεν χρησιmicroοποιείται στις καθηmicroερινές άτυπες περιστάσεις επικοινωνίας Αυτή η τελευταία αρνητική συνθήκη διαφοροποιεί στο σχήmicroα του Ferguson την περίπτωση της γλωσσικής διmicroορφίας από την περίπτωση microιας παράλληλης χρήσης κοινής και διαλέκτου (όπως συmicroβαίνει σε ορισmicroένες περιοχές στην Ελλάδα) Παρά λοιπόν τις θεωρητικές επιφυλάξεις του Ferguson microπορούmicroε πιστεύω να εντάξουmicroε στο σχήmicroα του την περίπτωση της γλωσσικής κοινότητας της Κύπρου

Μια άλλη σηmicroαντική διαφορά από την περίπτωση κοινής-microε-διάλεκτο (όπως τη γνωρίζουmicroε από την Ελλάδα) είναι ότι η κυπριακή microιλιέται σ ένα αστικοποιηmicroένο ανεξάρτητο κράτος Αν και δεν έχουν microελετηθεί οι γ λ ω σ σ ι κ έ ς επιπτώσεις της αστικοποίησης το είδος της γλωσσικής διmicroορφίας που περιγράφουmicroε δεν θα ήταν δυνατό χωρίς την κοινωνική διαστρωmicroάτωση που επιφέρει η αστικοποίηση από τη microια και την κοινωνική δικτύωση που επιτυγχάνεται microε την εκπαίδευση στο πλαίσιο ενός ενιαίου κράτους από την άλλη Η κυπριακή γλωσσική κοινότητα αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγmicroα laquomicroικρής κοινωνίαςraquo microε δυσανάλογα πυκνή δικτύωση

Χρησιmicroοποιώντας το ταξινοmicroικό σχήmicroα ενός άλλου γλωσσολόγου του Joshua Fishman25 θα λέγαmicroε ότι η γλωσσική κοινότητα της Κύπρου χαρακτηρίζεται και από διγλωσσία (αν έτσι τώρα αποδώσουmicroε τον όρο diglossia) και από αmicroφιγλωσσία (bilingualism) microε την έννοια ότι και οι δύο ποικιλίες κοινή και 25 Βλ J Fishman Bilingualism With and Without Diglossia Diglossia With and Without

Bilingualism Journal of Social Issues 32 (1967) 29-38middot πβ του ιδίου The Sociology of Language An Interdisciplinary Social Science Approach to Language in Society Rowley Massachusetts Newbury House Publishers 1972 VI 91-106 καθώς και R Fasold The Sociolinguistics of Society Introduction to Sociolinguistics τόmicro 1 Oxford Blackwell 1984 Κεφ 2 34-60

- 17 -

κυπριακή είναι γνωστές στο microεγαλύτερο τmicroήmicroα του πληθυσmicroού Είναι ίσως χρήσιmicroο να παρατηρήσουmicroε εδώ ότι η αmicroφιγλωσσία δεν χαρακτήριζε τη διmicroορφία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος όπου microόνο ένα σχετικά microικρό κοmicromicroάτι του πληθυσmicroού γνώριζε και χρησιmicroοποιούσε την καθαρεύουσα όπως φανερώνει και η ύπαρξη γλωσσικών διαmicroεσολαβητών κάθε είδους [917] από αυτούς που αναλάmicroβαναν να συmicroπληρώσουν τις αιτήσεις στα υπουργεία microέχρι τον γραmicromicroατικό του χωριού

Μία ακόmicroη διαφορά της κυπριακής περίπτωσης από τις περιπτώσεις κοινής-microε-διάλεκτο στην Ελλάδα και αλλού είναι ότι κατά τα φαινόmicroενα η προφορική χρήση έχει δηmicroιουργήσει ιδίως στα αστικά κέντρα microια κ υ π ρ ι α κ ή κ ο ι ν ή δηλ microια microέση ποικιλία που διαφοροποιείται από τα τοπικά ιδιώmicroατα ενσωmicroατώνοντας ταυτοχρόνως σηmicroαντικές επιδράσεις της κοινής νέας ελληνικής Είναι σηmicroαντικό ότι microια κάποια microορφή αυτής της ποικιλίας γράφεται έστω κι αν γράφεται για ν ακούγεται microόνον όπως συmicroβαίνει microε το κυπριώτικο σκετς στο ραδιόφωνο ή εσχάτως microε τα διάφορα τηλεοπτικά σίριαλ τα οποία έχουν πια αστική θεmicroατογραφία26 [918]

26 Η κυπριακή κοινή αποτελεί ερευνητική υπόθεση την οποία πρώτος διατύπωσε ο B

Newton Για microια πρώτη προσέγγιση στη φωνολογία της κυπριακής κοινής βλ B Newton Stylistic levels in Cypriot Greek όπ Την υπόθεση για την ύπαρξη κυπριακής κοινής δέχονται τώρα και άλλοι συνάδελφοι πβ Ά Παναγιώτου-Τριανταφυλλοπούλου Η Νεοελληνική στη σύγχρονη Κύπρο στο Συνέδριο για την ελληνική γλώσσα 1976-1996 Είκοσι χρόνια από την καθιέρωση της Νεοελληνικής (∆ηmicroοτικής) ως επίσηmicroης γλώσσας (Πρακτικά συνεδρίου Αθήνα 2911-1121996) Αθήνα 1999 σ 283middot η Παναγιώτου-Τριανταφυλλοπούλου όmicroως microοιάζει ν αγνοεί τις εργασίες του Newton και microάλλον αντιλαmicroβάνεται την κυπριακή κοινή microε πολύ στενό τρόπο ως απόκλιση του κυπριακού γ ρ α π τ ο ύ λόγου από τον γραπτό λόγο της νεοελληνικής H υπόθεση της κυπριακής κοινής ως σταθεροποιηmicroένου υφολογικού επιπέδου (stylistic level) αντιτίθεται κυρίως στη θεωρία της καθολικής υποχώρησης ή θανάτου της διαλέκτου Για υποχώρηση της κυπριακής εν γένει κάνει λόγο σε σειρά νεότερων microελετών της η Αγγελική Μαλικούτη-Drachman ∆ιαλεκτικός λόγος Μια microορφή ετερότητας που χάνεται στο Ισχυρές-Ασθενείς γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ενωση Όψεις του γλωσσικού ηγεmicroονισmicroού (Πρακτικά ηmicroερίδας Θεσσαλονίκη 2541996) Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 1996 107-119 Φαινόmicroενα δανεισmicroού και συρρίκνωσης του διαλεκτικού λόγου στο Ισχυρές-Ασθενείς γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ενωση Όψεις του γλωσσικού ηγεmicroονισmicroού (Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου Θεσσαλονίκη 26-2831997) Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 1999 τόmicro Β 533-542 Παρατηρήσεις σε διαλεκτικές υποχωρήσεις της Κυπριακής στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 20ής ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (23-2541999) 292-302 Συρρίκνωση διαλεκτικών συστηmicroάτων αδηmicroοσίευτη εργασία Τα φαινόmicroενα υποχώρησης της κυπριακής που καταγράφει η Μαλικούτη-Drachman αφορούν στην αντικατάσταση χαρακτηριστικών φθόγγων της διαλέκτου στην αλλοίωση του συλλαβικού συστήmicroατος καθώς και των κανόνων κλιτικού τονισmicroού στη laquomicroείξηraquo των κανόνων σχηmicroατισmicroού των υποκοριστικών κά Οι επισήmicroανσεις της κάθε άλλο παρά ασύmicroβατες είναι microε το microοντέλο διmicroορφίας που εισηγείται ο Ferguson βλ παρακάτω σηmicro 42 Παραmicroένει πάντως προς διερεύνηση το ερώτηmicroα εάν αυτά τα φαινόmicroενα laquoυποχώρησηςraquo είναι καθολικά ή σύmicroφωνα microε την υπόθεσή microας συναντώνται microόνο στα συγκεχυmicroένα οπωσδήποτε όρια του ενδιάmicroεσου αυτού υφολογικού επιπέδου της κυπριακής κοινής microε την κοινή νεοελληνική

- 18 -

Βέβαια ότι ονοmicroάσαmicroε πεδία χρήσης τα οποία όπως είδαmicroε microοιράζονται η κοινή και η κυπριακή δεν ορίζονται ανεξάρτητα από τη γλώσσα της οποίας εκάστοτε γίνεται χρήση Η κοινωνιογλωσσική θεωρία των πεδίων (domains) χαρακτηρίζεται από microια microάλλον στατική αντίληψη της γλωσσικής χρήσης Αλλά ας microη θεωρητικολογήσουmicroε Αρκεί ν αντιληφθούmicroε πως τα πεδία αυτά microπορεί εν microέρει να τα ορίσει ο ίδιος ο οmicroιλητής α ν ά λ ο γ α micro ε τ η χ ρ ή σ η που θα κάνει της κοινής ή της κυπριακής Ακολούθως η αίσθηση της επισηmicroότητας ή της τυπικότητας microιας περίστασης δεν είναι κάτι απολύτως δεδοmicroένο στο οποίο ο οmicroιλητής καλείται να προσαρmicroοσθεί αλλά κάτι που ο ίδιος ο οmicroιλητής microπορεί εν microέρει να προκαλέσει microε τη γλωσσική του συmicroπεριφορά φορτίζοντας ή αποφορτίζοντας αναλόγως microια περίσταση επικοινωνίας ∆εν προσαρmicroόζεται microόνο ο οmicroιλητής στην περίσταση αλλά και η περίσταση στον οmicroιλητή Για το λόγο αυτό σηmicroασία εδώ έχει η συλλογική αίσθηση στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή Έτσι η αδιάκριτη χρήση της κοινής microπορεί να προκαλέσει την αίσθηση της εκζήτησης ότι ο οmicroιλητής καλαmicroαρίζει ή ελληνικουρίζει θα πούmicroε ότι κάποιος καλαmicroαρίζει όταν microιλάει την κοινή και εκεί που δεν πρέπει όχι όταν τη microιλάει εκεί που πρέπει ενώ η αδιάκριτη χρήση της κυπριακής microπορεί να δώσει την αίσθηση έλλειψης σοβαρότητας ανωριmicroότητας του φαιδρού κλπ

∆ύο λοιπόν τα κρατούmicroενα κοινή και διάλεκτος βρίσκονται στην Κύπρο σε σχέση γλωσσικής διmicroορφίας Υπενθυmicroίζω και την αρχική microας παρατήρηση το πρώτο κρατούmicroενο ο προσδιορισmicroός της ετερονοmicroίας είναι ώς ένα βαθmicroό ζήτηmicroα ιδεολογικό

Αυτές τις δύο ιδέες microπορούmicroε τώρα να τις συνδυάσουmicroε εξετάζοντας το microόνο ζήτηmicroα που έχουmicroε παραλείψει το ζήτηmicroα του κύρους δηλ που απολαmicroβάνει η κάθε ποικιλία υψηλή και χαmicroηλή κοινή και διάλεκτος (κριτήριο 6)

24 Γλωσσικό κύρος Ήδη απ όσα έχουν προηγηθεί γίνεται φανερό ότι διαφορετική [919] αίσθηση του κύρους συνδέεται microε κάθε microια από τις δύο ποικιλίες Οι σχετικές έρευνες το επιβεβαιώνουν

Η στατιστική έρευνα της Lydia Sciriha27 δείχνει κατ αρχάς ότι οι οmicroιλητές έ χ ο υ ν την αίσθηση της διαφοράς ως προς τα πεδία χρήσης κοινής και διαλέκτουmiddot η κοινή στην αντίληψή τους συνδέεται microε τυπικότητα και

Περιοριζόmicroαστε να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι η ύπαρξη πολυτυπιών αποτελεί ισχυρή ένδειξη υφολογικής διαστρωmicroάτωσης και λειτουργικής διαφοροποίησης microάλλον παρά γενικής υποχώρησης

27 A Question of Identity Language Use in Cyprus Λευκωσία Intercollege Press 1996middot πβ της ιδίας The Interplay of Language and Identity in Cyprus The Cyprus Review 72 (1995) 7-34

- 19 -

απόσταση28 ενώ οι οmicroιλητές φαίνεται ν αντιλαmicroβάνονται την κυπριακή ως σύmicroβολο microιας στεγανής υπο-κουλτούρας (cul-de-sac subculture)29 Παρ όλο που δηλώνουν περήφανοι να χρησιmicroοποιούν τη διάλεκτο την οποία αντιλαmicroβάνονται ως δική τους φυσική ζωντανή γλώσσα σε αντίθεση microε την προσποιητή και τεχνητή κοινή θεωρούν ότι η διάλεκτος παρακmicroάζει Την κοινή την εκτιmicroούν για τις εργαλειακές της αρετές30 η χρήση της είναι microέσον κοινωνικής ανόδου και καταξίωσης αφού εξασφαλίζει επιτυχία στο εκπαιδευτικό σύστηmicroα και προσπορίζει κοινωνικό κύρος είναι τυποποιηmicroένη και αποτελεί το κυριότερο microέσον για την επαφή των Κυπρίων microε την Ελλάδα31 [920]

Η πειραmicroατική microελέτη του Αντρέα Παπαπαύλου32 για τη διαπίστωση στερεότυπων αντιλήψεων σχετικά microε τη χρήση της κοινής και της διαλέκτου δείχνει ότι οι Κύπριοι οmicroιλητές θεωρούν αυτούς που microιλούν την κοινή περισσότερο ελκυστικούς φιλόδοξους έξυπνους ενδιαφέροντες microοντέρνους φερέγγυους 28 A Question of Identity 80

29 Όπ 88

30 Όπ 102

31 Η συγγραφέας ισχυρίζεται ότι οι Κύπριοι αισθάνονται ένα σύνδροmicroο προδοσίας απέναντι στους Ελληνες που εκφράζεται και σε σχέση microε την κοινή νεοελληνική γλώσσα οι Κύπριοι αισθάνονται κατά βάθος προδοmicroένοι από την Ελλάδα που θεωρούν ότι ευθύνεται έmicromicroεσα έστω για το κυπριακό πρόβληmicroα (όπ 101) Η συmicroπλεγmicroατική στάση τους απέναντι στην κοινή νέα ελληνική αντανακλά την ανάγκη αποστασιοποίησης και αναζήτησης της δικής τους ξεχωριστής πολιτιστικής ταυτότητας Παρόmicroοιες απόψεις εκφράζει και ο Υ Ιoannou Language Politics and Identity An analysis of the Cypriot Dilemma The Cyprus Review 31 (1991) 15-41middot πβ Γ Η Ιωάννου Μια ιδεολογική θεώρηση του γλωσσικού microας προβλήmicroατος Λευκωσία 1988 Όmicroως αυτός ο συνδυασmicroός πολιτικών κριτηρίων microε ψυχολογικού τύπου αιτιολογήσεις microάς φαίνεται αντιφατικός και βεβιασmicroένος Σε καταστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση της κοινωνικής σηmicroασίας που αποδίδεται στη microια ή στην άλλη γλωσσική microορφή όπως άλλωστε περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση και στην ίδια τη γλωσσική χρήση Καθώς το επισηmicroαίνει η Sciriha η γλωσσική χρήση επηρεάζεται σηmicroαντικά από παράγοντες όπως είναι η ηλικία και το φύλο του οmicroιλητή η κοινωνική του θέση η εκπαίδευση και ο τόπος διαmicroονής του θα προσθέταmicroε το θέmicroα της οmicroιλίας και το είδος των συνοmicroιλητών του Κατά συνέπεια το σύνδροmicroο προδοσίας δεν αιτιολογεί την ύπαρξη διmicroορφίαςmiddot απεναντίας η διmicroορφία δίνει διέξοδο σε ψυχολογικά συmicroπλέγmicroατα αυτού του τύπου αν υποτεθεί ότι υπάρχουν Άλλωστε η microελέτη της Sciriha δεν καταγράφει την πραγmicroατική γλωσσική χρήση αλλά τη γλωσσική χρήση όπως γίνεται αντιληπτή από τους οmicroιλητές Η συγγραφέας δεν κάθεται ν ακούσει τι λένε οι Κύπριοι οmicroιλητές ρωτάει να της πουν (η έρευνα διεκπεραιώθηκε microε ερωτηmicroατολόγιο) Καταγράφει microε άλλα λόγια τι οι ίδιοι οι οmicroιλητές νοmicroίζουν γι αυτά που λένε Στο χάσmicroα ανάmicroεσα στη γλωσσική πραγmicroατικότητα και στον τρόπο που γίνεται αντιληπτή ενδέχεται να παρεmicroβάλλεται η ιδεολογία όχι microόνο των οmicroιλητών αλλά και της ερευνήτριας

32 Attitudes towards the Greek Cypriot Dialect Sociocultural Implications International Journal of the Sociology of Language 134 (1998) 15-28 Ο Παπαπαύλου χρησιmicroοποιεί τη microέθοδο των εναρmicroονισmicroένων αmicroφιέσεων (matched-guise technique)middot θα microπορούσαmicroε λοιπόν να πούmicroε ότι η microελέτη του επιβεβαιώνει πειραmicroατικά τα πορίσmicroατα της Sciriha για τη διαφορά κύρους microεταξύ των δύο ποικιλιών

- 20 -

ευχάριστους microορφωmicroένους αλλά όχι περισσότερο ειλικρινείς φιλικούς ευγενικούς ούτε microε περισσότερο χιούmicroορ Ανειλικρίνεια λοιπόν και έλλειψη χιούmicroορ σύmicroφωνα microε τις στερεότυπες αντιλήψεις χαρακτηρίζει τους καλαmicroαρίζοντες

Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η διδακτορική διατριβή της Μαριλένας Καρυολαίmicroου33 η οποία συστηmicroατικά αποδελτιώνει και ταξινοmicroεί τις απόψεις που microε επιστολές και επιφυλλίδες εκφράζονται από το 1985 στον κυπριακό Τύπο για ζητήmicroατα γλώσσας Η microελέτη της Καρυολαίmicroου έχει προφανή πλεονεκτήmicroατα δεν αρκείται στην καταγραφή microιας διαφοράς στο κύρος που οι οmicroιλητές αποδίδουν στη microια ή την άλλη ποικιλία αλλά καταγράφει και στοιχεία της γνωστικής στάσης των οmicroιλητών τουλάχιστον microιας σηmicroαντικής τους microερίδαςmiddot καταγράφει δηλαδή τον ίδιο τον τρόπο που οι οmicroιλητές [921] αιτιολογούν τη διχοτόmicroηση της γλωσσικής τους χρήσης

Η Καρυολαίmicroου διαπιστώνει ότι στην πλειονότητά τους οι επιστολογράφοι και επιφυλλιδογράφοι στον κυπριακό Τύπο στιγmicroατίζουν την κυπριακή διάλεκτο θεωρώντας την υπεύθυνη για την υποτιθέmicroενη γλωσσική υστέρησηαδυναmicroία των Κυπρίων να εκφραστούν σωστά microε καλά ελληνικά ιδιαίτερα στις πιο επίσηmicroεςτυπικές περιστάσεις επικοινωνίας Η κυπριακή34 θεωρείται ανασταλτικός παράγοντας στην εκmicroάθηση της πανελλήνιας γλώσσας35 Οι αντιλήψεις αυτές που παρουσιάζονται microε τις συνήθεις κινδυνολογικές υπερβολές αποτελούν έκφραση microιας ι δ ε ο λ ο γ ί α ς π ρ ο ά σ π ι σ η ς τ η ς

33 La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque διδακτορική διατριβή Universiteacute Paris

V - Reneacute Descartes Πορίσmicroατα της διδακτορικής της διατριβής η συγγραφέας έχει ανακοινώσει σε πολλές microελέτες της laquoStatut de fait et statut subjectif Quelques remarques agrave propos de la communauteacute sociolinguistique chyprioteraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 12ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1992 255-269middot laquoΜεταγλωσσικά σχόλια και γλωσσικές στάσειςraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 14ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1993 459-473middot Linguistic Attitudes and Metalinguistic Discourse An Investigation in the Cypriot Press Themes in Greek Linguistics Papers from the First International Conference on Greek Linguistics επιmicro I Philippaki-Warburton K Nikolaidis amp M Sifianou Amsterdam Benjamins 1994 253-259 laquoΛαϊκή γλωσσολογία στα microέσα microαζικής ενηmicroέρωσης Προϋποθέσεις και microηχανισmicroοίraquo στο ∆ηmicroοσιογραφία και γλώσσα - Πρακτικά συνεδρίου (15-16 Απριλίου 2000) επιmicro Π Μπουκάλας amp Σπ Μοσχονάς Αθήνα Μορφωτικό Ίδρυmicroα της ΕΣΗΕΑ 2001 71-83

34 Ή αγγλοελληνοκυπριακή όπως microε περισσή υπερβολή χαρακτηρίζουν τη διάλεκτο ορισmicroένοιmiddot βλ Σ Παύλου Η καταπίεση της ελληνικής γλώσσας στην Κύπρο Αθήνα εκδ Πενταδάκτυλος 1990 33

35 Karyolaimou La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque όπ 303

- 21 -

κ ο ι ν ή ς προάσπισης δηλ της τυποποιηmicroένης-πρότυπης ποικιλίας36 Εκκινούν από ένα στοιχειώδες συλλογιστικό σχήmicroα που κατ αρχήν ξεχωρίζει ένα εσωτερικό τη γλώσσα Μας από ένα εξωτερικό τη γλώσσα Τους Αυτό το εξωτερικό εκπροσωπείται συνήθως στις microέρες microας από την αγγλικήmiddot αυτή είναι ο αναγνωρισmicroένος εχθρός της γλώσσας Μας Σύmicroφωνα microε αυτή τη νοοτροπία το εσωτερικό η γλώσσα Μας γίνεται αντιληπτό ως κάτι ενιαίο οmicroοιογενές απαράλλαχτο αναλλοίωτο Η γλώσσα Μας παντού και πάντα ίδια χωρίς κοινωνική γεωγραφική ιστορική διαφοροποίηση (Εξού και η πρακτική του κ α θ α ρ ι σ micro ο ύ η αντίληψη δηλ ότι η γλώσσα πρέπει να microένει καθαρή από ε ξ ω τ ε ρ ι κ έ ς επιδράσεις)

Από την άποψη αυτή έχει ενδιαφέρον αν η κυπριακή τοποθετείται στο εσωτερικό ή στο εξωτερικό αν ανήκει στη γλώσσα Μας ή στη γλώσσα Τους Στο σηmicroείο αυτό οι παρατηρήσεις της Καρυολαίmicroου αποκτούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον

Κυπριακή ποικιλία και αγγλική γλώσσα θεωρούνται άρρηκτα συνδεδεmicroένες αφού τα εκφραστικά κενά που δηmicroιουργεί η χρησιmicroοποίηση της πρώτης οδηγούν αναπόφευκτα σε χρήση των λεξικών πόρων της δεύτερης Με άλλα λόγια η κυπριακή ποικιλία εmicroφανίζεται ως η κερκόπορτα από την οποία εισβάλλουν οι αγγλικές δάνειες λέξεις για να κατακλύσουν τη microητρική γλώσσα την ελληνική37

[922] Η κυπριακή λοιπόν σύmicroφωνα microε αυτές τις αντιλήψεις βρίσκεται εκτός Άλλο η γλώσσα Μας και άλλο η κυπριακή Η κυπριακή τοποθετείται microαζί microε τα αγγλικά microάλλον ή microαζί microε τα τούρκικα σύmicroφωνα microε ορισmicroένους παρά microαζί microε τα ελληνικά

∆εν υπάρχει λόγος να χρονοτριβούmicroε προσπαθώντας ν ανασκευάσουmicroε τέτοιες απόψεις που είναι εντελώς αστήριχτες από γλωσσολογική άποψη Στην εκτίmicroηση για τη διάδοση της αγγλικής στην Κύπρο υπάρχει microια καλλιεργηmicroένη υπερβολή Όλοι οι Κύπριοι υποτίθεται γνωρίζουν τα αγγλικά και καθώς λέγεται τα χρησιmicroοποιούν σε βάρος της ελληνικής κοινής και διαλέκτου παντού στα σχολεία στις δηmicroόσιες υπηρεσίες στις καθηmicroερινές συναναστροφές ∆εν 36 Βλ σχετικά Ρ ∆ελβερούδη και Σπ Μοσχονά Ο καθαρισmicroός της γλώσσας και η γλώσσα του

καθαρισmicroού Σύγχρονα Θέmicroατα 62 (1997) 79-91

37 Απόσπασmicroα από αδηmicroοσίευτη οmicroιλία στο Πανεπιστήmicroιο Κύπρου microε τίτλο Εσείς microιλάτε σωστά ελληνικά (15-4-1996)middot για παραθέmicroατα που επιβεβαιώνουν αυτή την εκτίmicroηση βλ La communauteacute όπ 266-269 273-277 302-308 passim Στα Πορίσmicroατα του laquoΣυmicroποσίου για την Ελληνική Γλώσσα σήmicroερα στην Κύπροraquo (24-25101992) επισηmicroαίνεται χαρακτηριστικά laquoΣτην Κύπρο ενεδρεύει ο κυπροκεντρισmicroός που προωθεί τον εξαγγλισmicroό της κυπριακής κοινωνίας σε πολλά επίπεδα Πρέπει να αντιmicroετωπισθούν οι έντονες τάσεις κυπροποίησης της κοινωνίας και της Ιστορίας και να διακοπεί κάθε προσπάθεια αποξένωσης του κυπριακού ελληνισmicroού από τον υπόλοιπο ελληνισmicroόraquo (Ελλάδος φθόγγον χέουσα επιmicro Μ Χριστοδούλου Λευκωσία Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου 1993 199)

- 22 -

προσβάλλει ελπίζω τη γλωσσοmicroάθεια των Κυπρίων η επισήmicroανση ότι η εικόνα αυτή απέχει πολύ από την πραγmicroατικότητα Είναι γεγονός ότι η αγγλική χρησιmicroοποιείται σχεδόν αναγκαστικά σε ορισmicroένα πεδία χρήσης όπως της νοmicroοθεσίας και της (ανώτατης) εκπαίδευσης 38 αλλά ακόmicroα και στα πεδία αυτά η χρήση της δεν είναι δεν είναι πια αποκλειστική Και οι επιδράσεις που έχει δεχτεί η κυπριακή [923] διάλεκτος από την αγγλική γλώσσα δεν είναι πολύ microεγαλύτερες από τις επιδράσεις που η διεθνής αυτή γλώσσα επικοινωνίας ασκεί σήmicroερα σε όλες τις γλώσσες και - διαλέκτους

Το θεωρητικό σχήmicroα που έχουmicroε υιοθετήσει microάς επιτρέπει να εξηγήσουmicroε αυτή την υπερβολή σχετικά microε τις επιδράσεις της αγγλικής Η ταύτιση κυπριακής και αγγλικής η συντριπτική επίδραση που υποτίθεται πως η δεύτερη ασκεί στην πρώτη είναι απλώς microια κίνηση στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου συλλογιστικού σχήmicroατος σκοπός της οποίας είναι ακριβώς η microείωση του κύρους της διαλέκτου αφού η διάλεκτος microπορεί πλέον ως κυπροαγγλική ή ως αγγλοκυπριακή πολύ πιο εύκολα να τοποθετείται ε κ τ ό ς έξω από το πλαίσιο της ελληνικής γλώσσας της κ ο ι ν ή ς γλώσσας

3 Η υπερβολή της αυτονοmicroίας Το ερώτηmicroα που microένει να microας απασχολήσει για την ολοκλήρωση του επιχειρήmicroατός microας είναι πώς η σχέση της γλωσσικής διmicroορφίας η οποία όπως είδαmicroε είναι microια σχέση κατ αρχάς συmicroπληρωmicroατική κοινή και διάλεκτος συmicroπληρώνουν η microία την άλλη στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου γλωσσικού καταmicroερισmicroού πώς αυτή η συmicroπληρωmicroατική σχέση καταλήγει σε επίπεδο κύρους στο επίπεδο των αντιλήψεων ή της ιδεολογίας να εκφράζεται ως σχέση αντίθεσης να εκφράζεται ανταγωνιστικά

Η συλλογική αίσθηση και οι αντιλήψεις γύρω από αυτήν ότι η microία ποικιλία είναι εντός η κοινή νέα ελληνική είναι εντός η άλλη είναι εκτός η κυπριακή

38 Κατά το 1995-96 περίπου 48 των Κυπρίων σπούδαζαν σε αγγλόφωνα πανεπιστήmicroια 28

στην Αγγλία και 197 στις ΗΠΑ Επιπλέον το 57 περίπου όσων φοιτούσαν σε διάφορα ανώτερα ιδρύmicroατα στην Κύπρο είχαν ως γλώσσα διδασκαλίας την αγγλική Τα ποσοστά αυτά ίσως έχουν microειωθεί κάπως microε την ίδρυση του ελληνόφωνου Πανεπιστηmicroίου Κύπρου (1992) Όσον αφορά στη γλώσσα της νοmicroοθεσίας το άρθρο 189 του Κυπριακού Συντάγmicroατος (1960) όριζε περίοδο 5 ετών για τη microετάφραση των νόmicroων στα ελληνικάmiddot η προθεσmicroία αυτή όmicroως παρατάθηκε επ αόριστον microε το Νόmicroο 511965 Αντλώ τα στοιχεία αυτά από την αδηmicroοσίευτη εργασία της ΜΚαρυολαίmicroου From linguistic liberalism to legal regulation Τhe Greek language in Cyprusmiddot βλ Επίσης La communauteacute 142- 154 Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι ακόmicroα και περιγραφές που διεκτραγωδούν τη χρήση της αγγλικής επικαλούνται το γεγονός ότι πολλοί Κύπριοι δεν ξέρουν αγγλικάmiddot βλ Σ Παύλου όπ 23 κε 43 κε Για επιδράσεις της Αγγλικής στην Κυπριακή διάλεκτο βλ A N Papapavlou Language Contact and Lexical Borrowing in the Greek Cypriot Dialect Sociolinguistic and Cultural Implications Athens Grivas 1994

- 23 -

είναι εκτός δεν είναι παρά η ι δ ε ο λ ο γ ί α τ η ς α υ τ ο ν ο micro ί α ς στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή της εργασίας microας Το αυτονόητο της αυτονοmicroίας της κοινής δηmicroιουργεί σε συνθήκες γλωσσικής διmicroορφίας του τύπου κοινής-διαλέκτου το κάθε άλλο παρά αυτονόητο της αυτονοmicroίας της διαλέκτουmiddot η αυτονοmicroία της κοινής νέας ελληνικής δίνει την εντύπωση αυτονοmicroίας της κυπριακής διαλέκτου από την οποία διακρίνεται στη χρήση Έτσι κάθε προσπάθεια υπεράσπισης της κυπριακής στο πλαίσιο microιας ούτως ή άλλως υπαρκτής γλωσσικής διmicroορφίας εκλαmicroβάνεται ως απόπειρα αυτονόmicroησης της κυπριακής Γράφει σχετικά ο Κύπριος γλωσσολόγος Μενέλαος Χριστοδούλου

Η κυπριακή διάλεκτος προβάλλεται σήmicroερον κοινωνικώς εν Κύπρω ως ανωτέρα και αυτής της κοινής γλώσσης (28-8-90)

[924] Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος ήτις έmicroενε πριν εις τα λαϊκά στρώmicroατα ανήλθεν εις την νέαν κυπριακήν κοινωνίαν Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος όπως χρησιmicroοποιούσιν αυτήν οι Κύπριοι αρχίζει να λειτουργεί ως γλώσσα (23-1-92)39

Και δεν είναι τυχαίο ότι ο Γεώργιος Μπαmicroπινιώτης ξεκινά την οmicroιλία του για την Ελληνική γλώσσα στην Κύπρο σήmicroερα (1993) αντικρούοντας εκείνους που θέτουν ζήτηmicroα χρήσης της κυπριακής διαλέκτου ως επίσηmicroης γραπτής και προφορικής γλώσσας40 πολεmicroώντας δηλ ανεmicroόmicroυλους Εξ όσων γνωρίζω ουδείς ούτε καν ο Νεοκυπριακός Σύνδεσmicroος δεν έχει θέσει επισήmicroως τέτοιο ζήτηmicroα41

39 Αντλώ τα παραθέmicroατα από την Καρυολαίmicroου La communautegrave sociolinguistique Chypriote

Grecque όπ σσ 306-307 αλλά τα αποκαθιστώ στην αρχική τους microορφήmiddot για microια νεότερη έκφραση αυτής της αντίληψης βλ Μ Χριστοδούλου Η επίσηmicroος γλώσσα των Κυπρίων Ο Φιλελεύθερος 7-4-97 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η οmicroιλία του Μ Χριστοδούλου Κοινή γλώσσα και διάλεκτος στο Η διχόνοια η ελληνική γλώσσα και η κυπριακή διάλεκτος (∆ιαλέξεις Λαϊκού Πανεπιστηmicroίου 5) Λευκωσία ∆ήmicroος Λευκωσίας 1997 247-275 όπου έmicromicroεσα οmicroολογείται η αποτυχία των προσπαθειών του Κύπριου γλωσσολόγου για στήριξη της κοινής γλώσσας σε βάρος της διαλέκτου

40 Ελλάδος φθόγγον χέουσα όπ 4

41 Υπάρχουν microόνο υποψίες αναφοράς στην κυπριακή ως ανεξάρτητη γλώσσα Βλ λχ Α Πόλλις laquoΜακροπρόθεσmicroες προοπτικές επιβίωσης της Κυπριακής ∆ηmicroοκρατίαςraquo ∆ιαστάσεις των Ελληνοτουρκικών σχέσεων Αιγαίο-Κύπρος Επιστηmicroονικό Συmicroπόσιο του Ιρδύmicroατος Μεσογειακών Μελετών Αθήνα Ίδρυmicroα Μεσογειακών Μελετών 1986 105 laquoΗ κυπριακή γλώσσα η ιστορική παράδοση και κουλτούρα microπορεί να θεωρηθούν ως στοιχεία της κυπριακής κοινωνικής πραγmicroατικότητας στα οποία microπορεί να βασιστεί microια κυπριακή συνείδηση και στη συνέχεια microια κυπριακή εθνότηταraquo Πβ επίσης Α Παναγιώτου laquoΤο χαmicroόγελο της στετέςraquo εφ Χαραυγή (10-2-1994 και 17-2-1994) Πρέπει να σηmicroειώσουmicroε πάντως ότι microε την καχυποψία που έχει δηmicroιουργήσει η στάση ενίσχυσης της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο κάθε συmicroπαθητική αναφορά στη διάλεκτο αξιολογείται ως προσπάθεια αυτονόmicroησής της Σχετικά microε τη διάδοση του κυπριωτισmicroού (προϋπόθεση για την ύπαρξη του οποίου είναι να παραmicroένει σε λανθάνουσα κατάσταση) στο επίπεδο της νοοτροπίας microάλλον παρά της ιδεολογίας βλ C V Mavratsas National identity and

- 24 -

Αυτό που ισχυρίζοmicroαι λοιπόν είναι ότι η προάσπιση της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο η αντίληψη ότι η κοινή πρέπει να έχει γενικευmicroένη χρήση πέρα και έξω από το πλαίσιο της διmicroορφίας στο οποίο εντάσσεται microαζί microε την κυπριακή η ενοποιητική αντίληψη της κοινής αυτή είναι που γεννάει την αντίληψη ότι η κυπριακή είναι ή θέλει να είναι microια ξεχωριστή γλώσσα την αντίληψη [925] δηλ της αυτονόmicroησης της κυπριακής από την κοινή Επαναλαmicroβάνω η ε ν ο π ο ι η τ ι κ ή α ν τ ί λ η ψ η τ η ς κ ο ι ν ή ς ε ί ν α ι α υ τ ή π ο υ χ ρ η σ ι micro ο π ο ι ε ί ω ς π ρ ό σ χ η micro α τ η ν α ξ ί ω σ η α υ τ ο ν ό micro η σ η ς τ η ς κ υ π ρ ι α κ ή ς αφού εκ των πραγmicroάτων σε περιστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας η διάλεκτος δεν microπορεί να λειτουργήσει αυτόνοmicroα

4 Η δηmicroοτική ως καθαρεύουσα Τα ίδια κριτήρια microε τα οποία αναγνωρίζουmicroε την καθαρεύουσα ως υψηλή και τη δηmicroοτική ως χαmicroηλή ποικιλία του ελληνικού γλωσσικού ζητήmicroατος microάς επέτρεψαν στην Κύπρο να αναγνωρίσουmicroε τη δηmicroοτική ή microάλλον τη νόmicroιmicroη κληρονόmicroο της την κοινή νεοελληνική ως υψηλή ποικιλία ένα είδος καθαρεύουσας microια γλώσσα που ακόmicroη κι αν δεν θεωρηθεί τεχνητή δεν είναι πάντως φυσική γλώσσα κανενός Κυπρίου

Η δυνατότητα της δηmicroοτικής να παίζει το ρόλο microιας υψηλής ποικιλίας δεν είναι παρά η δυνατότητα που επίmicroονα και για πολλά χρόνια διεκδίκησε ο δηmicroοτικισmicroός είναι η δυνατότητα που διεκδικεί κάθε κοινή τυποποιηmicroένη γλώσσα στο microέτρο που η κοινή γλώσσα είναι και γλώσσα και πρότυπο είναι microια διάλεκτος microεταξύ ίσων ίσως λίγο πιο ίση από τις άλλες είναι όmicroως και ο κανόνας που κρίνει τις άλλες διαλέκτους και microε τον οποίο χωρίζουmicroε αυτό που είναι σωστό από αυτό που είναι λάθος και ταυτοχρόνως αυτό που είναι όλων από αυτό που είναι λίγων Στην Κύπρο η κοινή γλώσσα η γλώσσα όλων αναγκάζεται να συνυπάρχει microε microία από τις διαλέκτους microια γλώσσα λίγων την οποία χρειάστηκε να αποκλείσει για να οριστεί ακριβώς ως πρότυπο πέρα και πάνω από διαλέκτους

Βέβαια αυτή τη γλώσσα-πρότυπο αυτή την επίσηmicroη καθαρεουσιάνικη δηmicroοτική ή microάλλον αυτή τη δηmicroώδη καθαρεύουσα θα τη microάθουν και θα τη χρησιmicroοποιούν microε ελάχιστες αποκλίσεις όλοι οι Κύπριοι και κατά τούτο όπως είδαmicroε η υψηλή ποικιλία στην Κύπρο διαφέρει από την καθαρεύουσα του γλωσσικού ζητήmicroατος ∆εν υπήρχε αmicroφιγλωσσία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος Στην Κύπρο ανάmicroεσα σ αυτόν που δεν ξέρει και σ αυτόν που ξέρει την υψηλή γλώσσα δεν θα microεσολαβήσει ο αιτησιογράφος ή ο γραmicromicroατικός του χωριού θα microεσολαβήσει ο εκπαιδευτικός του δηmicroόσιου σχολείου

consciousness in everyday life towards a sociology of knowledge of Greek-Cypriot nationalism Nations and Nationalism 5(1) 1999 91-104

- 25 -

[926] Μπορούmicroε όmicroως να microιλάmicroε για γλωσσικό ζήτηmicroα στην Κύπρο

Μια κατάσταση διγλωσσίας όπως την ορίσαmicroε microπορεί να θεωρείται εντελώς φυσιολογική και να microη γεννά γλωσσικό ζήτηmicroα Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε όταν οι συνθήκες της διγλωσσίας (διmicroορφίας) γίνονται αντιληπτές από microια ικανή microερίδα του πληθυσmicroού ως συνθήκες προς διαπραγmicroάτευση και αντιπαράθεση Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε λοιπόν όταν δύο ακόmicroη συνθήκες ισχύουν

1 Οι πνευmicroατικές ελίτ της δίγλωσσης κοινότητας αντιλαmicroβάνονται τη σχέση ανάmicroεσα στις δύο γλωσσικές ποικιλίες ως σχέση όχι συmicroπληρωmicroατική αλλά αντιθετική προπαγανδίζουν την αντίληψη ότι η microία από τις δύο γλώσσες είναι καλύτερη σωστότερη ωραιότερη από την άλλη Εκφράζουν την αντίθεση αυτή microε εξωγλωσσικούς όρους microε όρους δηλαδή αισθητικούς ηθικούς κοινωνικοπολιτικούς ιδεολογικούς Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα υπάρχει όταν ακριβώς παύει να είναι στενά γλωσσικό όταν ιδεολογικοποιείται όταν γίνεται πεδίο παρέmicroβασης της microιας ή της άλλης κρατικής πολιτικής ανάλογα microε τις προσβάσεις της microιας ή της άλλης ελίτ στο κράτος και στην εκπαίδευση

2 Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα δεν νοείται επίσης χωρίς αγώνες για κυριαρχία Στη διάρκεια ενός γλωσσικού ζητήmicroατος η microία από τις δύο γλώσσες θα τείνει να κυριαρχήσει επί της άλλης διεκδικώντας microε όλο τον γλωσσικό και ιδεολογικό της εξοπλισmicroό τα πεδία χρήσης στα οποία η άλλη ειδικεύεται Αυτή η τάση κυριαρχίας microπορεί να ενισχύεται microε επίσηmicroη κρατική παρέmicroβαση (ή και microε επίσηmicroη έλλειψη παρέmicroβασης)

Στη σύντοmicroη αυτή εργασία δεν είχαmicroε τη δυνατότητα να εξετάσουmicroε εάν οι δύο αυτές πρόσθετες συνθήκες πληρούνται στην Κύπρο σήmicroερα ∆ιαπιστώσαmicroε όmicroως ότι η κοινή γλώσσα δεν είναι απλώς το κυριακάτικο ρούχο των Κυπρίων ∆εν συmicroπληρώνει απλώς τη λειτουργία της διαλέκτου αλλά εισάγει στη γλωσσική κοινότητα της Κύπρου microιαν αντίθεση προς τη διάλεκτο αντίθεση που υπονοmicroεύει την αρχική συmicroπληρωmicroατική τους σχέση και εκφράζεται ενίοτε microε όρους έντονα ιδεολογικούς

Στην Κύπρο σήmicroερα κυρίαρχο παραmicroένει το ιδεολογικό ρεύmicroα που προβάλλει και θέλει να επιβάλει τον ενοποιητικό ρόλο της κοινής νέας [927] ελληνικής Η κοινή στην Κύπρο δεσmicroεύει τη δηmicroόσια επίσηmicroη συλλογική έκφραση Από την καταξιωmicroένη αυτή θέση η ανάπτυξη microιας ιδεολογίας προάσπισης και επέκτασης των πεδίων χρήσης της κοινής microπορεί να οδηγήσει σταδιακά και στην οριστική επικράτησή της42 Ενδέχεται δηλαδή το laquoγλωσσικό ζήτηmicroαraquo της Κύπρου να λυθεί 42 Μοναδική περίπτωση για την οποία ο Ferguson προβλέπει καθιέρωση της υψηλής ποικιλίας

σε microια διmicroορφική κοινότητα είναι όταν η υψηλή αυτή ποικιλία είναι η κοινή γλώσσα και microιας άλλης γλωσσικής κοινότητας η οποία παρουσιάζεται να περιλαmicroβάνει την πρώτη (Ferguson Diglossia όπ 248)

- 26 -

προτού υπάρξει

Η ιδιόmicroορφη περίπτωση της Κύπρου επιβάλλει πάντως ορισmicroένες αλλαγές στις ιδεολογικές microας συνήθειες Αναγνωρίζουmicroε όλοι την κοινή νεοελληνική ως προϊόν τερmicroατισmicroού του γλωσσικού ζητήmicroατος στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο ως νόmicroιmicroη δηλαδή αν και microετριοπαθή κληρονόmicroο της πάλαι ποτέ χαmicroηλής ποικιλίας της δηmicroοτικής Αυτό το κληροδοτηmicroένο χαmicroηλό προφίλ της κοινής γλώσσας microάς εmicroποδίζει να την αναγνωρίσουmicroε ως υψηλή ποικιλία στη δίγλωσση Κύπρο να την αναγνωρίσουmicroε δηλαδή ως ποικιλία επιβεβληmicroένη και εν microέρει τεχνητή ως microία άλλη καθαρεύουσα

Ένα από τα σηmicroαντικότερα επιχειρήmicroατα των δηmicroοτικιστών εναντίον της καθαρεύουσας επικαλείται το αναmicroφισβήτητο γεγονός ότι η καθαρεύουσα σε όλες τις microορφές της ήταν πάντοτε microια γλώσσα τεχνητή που microπορεί να την έγραψαν πολλοί αλλά ποτέ κανένας δε τη microίλησε αντίθετα η δηmicroοτική ήταν και παρέmicroεινε γλώσσα απολύτως φυσική η γλώσσα του λαού γλώσσα όλων

Το ισχυρότατο αυτό επιχείρηmicroα εναντίον της καθαρεύουσας αποδεικνύεται microάλλον αδύναmicroο επιχείρηmicroα υπέρ της δηmicroοτικής Αν η καθαρεύουσα δεν ήταν πραγmicroατική γλώσσα η δηmicroοτική πάντως ήταν κ α ι γ λ ώ σ σ α κ α ι π ρ ό τ υ π ο το πρότυπο που κυριάρχησε στη διαδικασία τυποποίησης της γλώσσας που σήmicroερα ονοmicroάζουmicroε νεοελληνική ή κοινή νεοελληνική Το πρότυπο αυτό δεν microπορούσε παρά να είναι όφειλε να είναι τεχνητό (ή τεχνικό σύmicroφωνα microε την προσεκτικότερη διατύπωση του Μανόλη Τριανταφυλλίδη) [928] προκειmicroένου να ανταποκριθεί στις ανάγκες του δηmicroόσιου κυρίως βίου και του γραπτού κυρίως λόγου

Όρους όπως λαϊκή γλώσσα ζωντανή γλώσσα φυσική γλώσσα όλοι χαρακτηρισmicroοί που αποδόθηκαν στη δηmicroοτική πρέπει λοιπόν να microάθουmicroε να τους σκεφτόmicroαστε microε τρόπο λιγότερο απόλυτο Είναι όροι διαβαθmicroίσιmicroοι και σχετικοί δεν ορίζονται χωρίς τα αντίθετά τους Όπως ακριβώς οι όροι καθαρεύουσα και δηmicroοτική αν ο ένας αποτελεί αναχρονισmicroό αναχρονισmicroό αποτελεί και ο άλλος

Σήmicroερα θα microπορούσαmicroε ακόmicroη σχεδόν ταυτολογικά να ορίσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηmicroα στήριξης της δηmicroοτικής Σ αυτή την περίπτωση ας περιmicroένουmicroε απλώς να επεκταθεί η χρήση της κοινής γλώσσας εκεί όπου τώρα χρησιmicroοποιείται η διάλεκτος Θα ήταν αυτή microια δεύτερη νίκη της δηmicroοτικής η οριστική της νίκη Θα microπορούσαmicroε όmicroως να θεωρήσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηση υπεράσπισης της χαmicroηλής φυσικής ποικιλίας της λαϊκής γλώσσας Σ αυτή την περίπτωση θα πρέπει να φανταστούmicroε έναν δηmicroοτικισmicroό που θα αναλάmicroβανε να προασπίσει τη διάλεκτο από την επεκτατική εξάπλωση της ίδιας της δηmicroοτικής

- 15 -

bull Αξίζει να καταγραφεί η ποικιλία εκφράσεων για συγγενικές έννοιες ή λειτουργίες βκάλε φάουσαν βκάλε πόνηmicroαν microπούκκα ρε (microε τη σηmicroασία σκάσε) χάθου λάχτα λατσίστου τράβα τζιει που δαmicroαί κούντα το αmicroαξούιν σου πιο κάτω (microε τη σηmicroασία φύγε άσεπαράτα microας) πβ εκτός από τις ποικίλες εκφράσεις αρνητικής αξιολόγησης παραπάνω (πχ microε τη σηmicroασία βλάκας ανόητος) και τα συγγενή microαλαπάππας φλούφλης τσούφλης σιοιράρης κά) καθώς και τα χρησιmicroοποιούmicroενα microε microειωτική σηmicroασία επαγγελmicroατικά γαουράρης κούπατζης λαστιχάρης σικλάρης κά

bull Σύmicroφωνη microε όλα τα παραδείγmicroατα που προηγήθηκαν είναι η επισήmicroανση ότι η κυπριακή αργκό δείχνει σαφή προτίmicroηση στις στερεότυπες (ή laquoλογοτυπικέςraquo) εκφράσεις (formulae) που λειτουργούν ως υποδείγmicroατα microηχανισmicroών microερικής παραγωγικότητας Άλλωστε microέσω τέτοιων στερεότυπων εκφράσεων συνήθως στιγmicroατίζεται ο λόγος των νέων ως ιδιωmicroατικός (πβ τη διάδοση στην Ελλάδα των στερεότυπων τα πήρα στο κρανίο χλωmicroό κά τα οποία έχουν περάσει και σε γενικής χρήσης λεξικά)

Τα ελάχιστα αυτά γλωσσικά στοιχεία δείχνουν πόσο δηmicroιουργικά χρησιmicroοποιούνται από παλαιότερους και νεότερους οι κυπριακές εκφράσεις στο πλαίσιο microιας διαδεδοmicroένης αργκό Οι γραmicromicroατικές περιγραφές που [915] χρησιmicroοποιήσαmicroε και ίσως κούρασαν τον αναγνώστη είχαν στόχο να στρέψουν την προσοχή του σε microηχανισmicroούς παραγωγικούς που επιτρέπουν την επέκταση του λεξιλογίου και τη συνεχή δηmicroιουργία καινούριων εκφράσεων στη βάση αναγνωρίσιmicroων υποδειγmicroάτων ∆εν πρέπει να microας απασχολεί εδώ ότι τις εκφράσεις αυτές πολλοί δεν θα τις θεωρούσαν καν κυπριακέςmiddot σίγουρο είναι ότι λέξεις και φρασεολογισmicroοί σαν αυτούς που microόλις καταγράψαmicroε δεν βρίσκουν συνήθως το δρόmicroο τους σε λεξικά της κυπριακής Για την αντιmicroετώπιση αυτή όmicroως ευθύνεται η συντηρητική εκείνη αντίληψη που αναγνωρίζει την κυπριακή ιθαγένεια microόνο σε παλαιότερες λέξεις και φράσεις της φιλολογικής γλώσσας οπωσδήποτε όχι αργκοτικέςmiddot microια τέτοια αντίληψη αναγνωρίζει στη διάλεκτο το δικαίωmicroα να έχει ιστορία αλλ όχι παρόν

Είναι επίσης αλήθεια ότι αντίστοιχες εκφράσεις συναντώνται στην αργκό και στο ιδίωmicroα των νέων στην Ελλάδα καθώς και σε νεανικά ιδιώmicroατα άλλων γλωσσών Τα νεανικά εκφραστικά στερεότυπα δείχνουν microια καθολικότητα24 η οποία όmicroως δεν microειώνει τη σηmicroασία που έχει για microας το γεγονός ότι βασίζονται σε παραγωγικούς microηχανισmicroούς που δηmicroιουργικά αξιοποιούν ντόπια στοιχεία της κυπριακής Το γεγονός ότι στην Κύπρο δεν εκδίδονται νεανικά περιοδικά που οπωσδήποτε θα 24 Βλ σχετικά Γ Κ Ανδρουτσόπουλου Η γλώσσα των νέων σε συγκριτική προοπτική

Ελληνικά Γαλλικά Γερmicroανικά Ιταλικά στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 17ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (22-24 Απριλίου 1996) Θεσσαλονίκη 1997 562-76

- 16 -

συνεισέφεραν στην τυποποίηση και στην εξάπλωση αυτών των εκφραστικών τρόπων καθώς και ίσως το γεγονός ότι η κυπριακή κοινωνία δείχνει λιγότερο ανεκτική απέναντι στη χρήση νεανικών νεολογισmicroών δεν microειώνουν αντίθετα ενισχύουν τη σηmicroασία που έχει η ύπαρξη και η διάδοση της κυπριακής αργκό microεταξύ των νέων Στο πλαίσιο του επιχειρήmicroατός microας επαναλαmicroβάνω η ύπαρξη και η διάδοση της κυπριακής αργκό επαληθεύει microια βασική συνθήκη για την ύπαρξη διmicroορφίας τη συνθήκη που ορίζει ότι η υψηλή ποικιλία δεν (πρέπει να) χρησιmicroοποιείται στις καθηmicroερινές περιστάσεις επικοινωνίας

23 Ιδιαιτερότητες Ας επιστρέψουmicroε λοιπόν στο επιχείρηmicroά microας και ας συνοψίσουmicroε τις microέχρι στιγmicroής διαπιστώσεις microας

[916] Κοινή και κυπριακή χρησιmicroοποιούνται όπως είδαmicroε στο πλαίσιο ενός ευρύτατου γλωσσικού καταmicroερισmicroού ενώ η κοινή όπως πολύ χαρακτηριστικά δείχνει η ανάπτυξη του κυπριακού νεολαιίστικου ιδιώmicroατος δεν χρησιmicroοποιείται στις καθηmicroερινές άτυπες περιστάσεις επικοινωνίας Αυτή η τελευταία αρνητική συνθήκη διαφοροποιεί στο σχήmicroα του Ferguson την περίπτωση της γλωσσικής διmicroορφίας από την περίπτωση microιας παράλληλης χρήσης κοινής και διαλέκτου (όπως συmicroβαίνει σε ορισmicroένες περιοχές στην Ελλάδα) Παρά λοιπόν τις θεωρητικές επιφυλάξεις του Ferguson microπορούmicroε πιστεύω να εντάξουmicroε στο σχήmicroα του την περίπτωση της γλωσσικής κοινότητας της Κύπρου

Μια άλλη σηmicroαντική διαφορά από την περίπτωση κοινής-microε-διάλεκτο (όπως τη γνωρίζουmicroε από την Ελλάδα) είναι ότι η κυπριακή microιλιέται σ ένα αστικοποιηmicroένο ανεξάρτητο κράτος Αν και δεν έχουν microελετηθεί οι γ λ ω σ σ ι κ έ ς επιπτώσεις της αστικοποίησης το είδος της γλωσσικής διmicroορφίας που περιγράφουmicroε δεν θα ήταν δυνατό χωρίς την κοινωνική διαστρωmicroάτωση που επιφέρει η αστικοποίηση από τη microια και την κοινωνική δικτύωση που επιτυγχάνεται microε την εκπαίδευση στο πλαίσιο ενός ενιαίου κράτους από την άλλη Η κυπριακή γλωσσική κοινότητα αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγmicroα laquomicroικρής κοινωνίαςraquo microε δυσανάλογα πυκνή δικτύωση

Χρησιmicroοποιώντας το ταξινοmicroικό σχήmicroα ενός άλλου γλωσσολόγου του Joshua Fishman25 θα λέγαmicroε ότι η γλωσσική κοινότητα της Κύπρου χαρακτηρίζεται και από διγλωσσία (αν έτσι τώρα αποδώσουmicroε τον όρο diglossia) και από αmicroφιγλωσσία (bilingualism) microε την έννοια ότι και οι δύο ποικιλίες κοινή και 25 Βλ J Fishman Bilingualism With and Without Diglossia Diglossia With and Without

Bilingualism Journal of Social Issues 32 (1967) 29-38middot πβ του ιδίου The Sociology of Language An Interdisciplinary Social Science Approach to Language in Society Rowley Massachusetts Newbury House Publishers 1972 VI 91-106 καθώς και R Fasold The Sociolinguistics of Society Introduction to Sociolinguistics τόmicro 1 Oxford Blackwell 1984 Κεφ 2 34-60

- 17 -

κυπριακή είναι γνωστές στο microεγαλύτερο τmicroήmicroα του πληθυσmicroού Είναι ίσως χρήσιmicroο να παρατηρήσουmicroε εδώ ότι η αmicroφιγλωσσία δεν χαρακτήριζε τη διmicroορφία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος όπου microόνο ένα σχετικά microικρό κοmicromicroάτι του πληθυσmicroού γνώριζε και χρησιmicroοποιούσε την καθαρεύουσα όπως φανερώνει και η ύπαρξη γλωσσικών διαmicroεσολαβητών κάθε είδους [917] από αυτούς που αναλάmicroβαναν να συmicroπληρώσουν τις αιτήσεις στα υπουργεία microέχρι τον γραmicromicroατικό του χωριού

Μία ακόmicroη διαφορά της κυπριακής περίπτωσης από τις περιπτώσεις κοινής-microε-διάλεκτο στην Ελλάδα και αλλού είναι ότι κατά τα φαινόmicroενα η προφορική χρήση έχει δηmicroιουργήσει ιδίως στα αστικά κέντρα microια κ υ π ρ ι α κ ή κ ο ι ν ή δηλ microια microέση ποικιλία που διαφοροποιείται από τα τοπικά ιδιώmicroατα ενσωmicroατώνοντας ταυτοχρόνως σηmicroαντικές επιδράσεις της κοινής νέας ελληνικής Είναι σηmicroαντικό ότι microια κάποια microορφή αυτής της ποικιλίας γράφεται έστω κι αν γράφεται για ν ακούγεται microόνον όπως συmicroβαίνει microε το κυπριώτικο σκετς στο ραδιόφωνο ή εσχάτως microε τα διάφορα τηλεοπτικά σίριαλ τα οποία έχουν πια αστική θεmicroατογραφία26 [918]

26 Η κυπριακή κοινή αποτελεί ερευνητική υπόθεση την οποία πρώτος διατύπωσε ο B

Newton Για microια πρώτη προσέγγιση στη φωνολογία της κυπριακής κοινής βλ B Newton Stylistic levels in Cypriot Greek όπ Την υπόθεση για την ύπαρξη κυπριακής κοινής δέχονται τώρα και άλλοι συνάδελφοι πβ Ά Παναγιώτου-Τριανταφυλλοπούλου Η Νεοελληνική στη σύγχρονη Κύπρο στο Συνέδριο για την ελληνική γλώσσα 1976-1996 Είκοσι χρόνια από την καθιέρωση της Νεοελληνικής (∆ηmicroοτικής) ως επίσηmicroης γλώσσας (Πρακτικά συνεδρίου Αθήνα 2911-1121996) Αθήνα 1999 σ 283middot η Παναγιώτου-Τριανταφυλλοπούλου όmicroως microοιάζει ν αγνοεί τις εργασίες του Newton και microάλλον αντιλαmicroβάνεται την κυπριακή κοινή microε πολύ στενό τρόπο ως απόκλιση του κυπριακού γ ρ α π τ ο ύ λόγου από τον γραπτό λόγο της νεοελληνικής H υπόθεση της κυπριακής κοινής ως σταθεροποιηmicroένου υφολογικού επιπέδου (stylistic level) αντιτίθεται κυρίως στη θεωρία της καθολικής υποχώρησης ή θανάτου της διαλέκτου Για υποχώρηση της κυπριακής εν γένει κάνει λόγο σε σειρά νεότερων microελετών της η Αγγελική Μαλικούτη-Drachman ∆ιαλεκτικός λόγος Μια microορφή ετερότητας που χάνεται στο Ισχυρές-Ασθενείς γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ενωση Όψεις του γλωσσικού ηγεmicroονισmicroού (Πρακτικά ηmicroερίδας Θεσσαλονίκη 2541996) Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 1996 107-119 Φαινόmicroενα δανεισmicroού και συρρίκνωσης του διαλεκτικού λόγου στο Ισχυρές-Ασθενείς γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ενωση Όψεις του γλωσσικού ηγεmicroονισmicroού (Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου Θεσσαλονίκη 26-2831997) Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 1999 τόmicro Β 533-542 Παρατηρήσεις σε διαλεκτικές υποχωρήσεις της Κυπριακής στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 20ής ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (23-2541999) 292-302 Συρρίκνωση διαλεκτικών συστηmicroάτων αδηmicroοσίευτη εργασία Τα φαινόmicroενα υποχώρησης της κυπριακής που καταγράφει η Μαλικούτη-Drachman αφορούν στην αντικατάσταση χαρακτηριστικών φθόγγων της διαλέκτου στην αλλοίωση του συλλαβικού συστήmicroατος καθώς και των κανόνων κλιτικού τονισmicroού στη laquomicroείξηraquo των κανόνων σχηmicroατισmicroού των υποκοριστικών κά Οι επισήmicroανσεις της κάθε άλλο παρά ασύmicroβατες είναι microε το microοντέλο διmicroορφίας που εισηγείται ο Ferguson βλ παρακάτω σηmicro 42 Παραmicroένει πάντως προς διερεύνηση το ερώτηmicroα εάν αυτά τα φαινόmicroενα laquoυποχώρησηςraquo είναι καθολικά ή σύmicroφωνα microε την υπόθεσή microας συναντώνται microόνο στα συγκεχυmicroένα οπωσδήποτε όρια του ενδιάmicroεσου αυτού υφολογικού επιπέδου της κυπριακής κοινής microε την κοινή νεοελληνική

- 18 -

Βέβαια ότι ονοmicroάσαmicroε πεδία χρήσης τα οποία όπως είδαmicroε microοιράζονται η κοινή και η κυπριακή δεν ορίζονται ανεξάρτητα από τη γλώσσα της οποίας εκάστοτε γίνεται χρήση Η κοινωνιογλωσσική θεωρία των πεδίων (domains) χαρακτηρίζεται από microια microάλλον στατική αντίληψη της γλωσσικής χρήσης Αλλά ας microη θεωρητικολογήσουmicroε Αρκεί ν αντιληφθούmicroε πως τα πεδία αυτά microπορεί εν microέρει να τα ορίσει ο ίδιος ο οmicroιλητής α ν ά λ ο γ α micro ε τ η χ ρ ή σ η που θα κάνει της κοινής ή της κυπριακής Ακολούθως η αίσθηση της επισηmicroότητας ή της τυπικότητας microιας περίστασης δεν είναι κάτι απολύτως δεδοmicroένο στο οποίο ο οmicroιλητής καλείται να προσαρmicroοσθεί αλλά κάτι που ο ίδιος ο οmicroιλητής microπορεί εν microέρει να προκαλέσει microε τη γλωσσική του συmicroπεριφορά φορτίζοντας ή αποφορτίζοντας αναλόγως microια περίσταση επικοινωνίας ∆εν προσαρmicroόζεται microόνο ο οmicroιλητής στην περίσταση αλλά και η περίσταση στον οmicroιλητή Για το λόγο αυτό σηmicroασία εδώ έχει η συλλογική αίσθηση στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή Έτσι η αδιάκριτη χρήση της κοινής microπορεί να προκαλέσει την αίσθηση της εκζήτησης ότι ο οmicroιλητής καλαmicroαρίζει ή ελληνικουρίζει θα πούmicroε ότι κάποιος καλαmicroαρίζει όταν microιλάει την κοινή και εκεί που δεν πρέπει όχι όταν τη microιλάει εκεί που πρέπει ενώ η αδιάκριτη χρήση της κυπριακής microπορεί να δώσει την αίσθηση έλλειψης σοβαρότητας ανωριmicroότητας του φαιδρού κλπ

∆ύο λοιπόν τα κρατούmicroενα κοινή και διάλεκτος βρίσκονται στην Κύπρο σε σχέση γλωσσικής διmicroορφίας Υπενθυmicroίζω και την αρχική microας παρατήρηση το πρώτο κρατούmicroενο ο προσδιορισmicroός της ετερονοmicroίας είναι ώς ένα βαθmicroό ζήτηmicroα ιδεολογικό

Αυτές τις δύο ιδέες microπορούmicroε τώρα να τις συνδυάσουmicroε εξετάζοντας το microόνο ζήτηmicroα που έχουmicroε παραλείψει το ζήτηmicroα του κύρους δηλ που απολαmicroβάνει η κάθε ποικιλία υψηλή και χαmicroηλή κοινή και διάλεκτος (κριτήριο 6)

24 Γλωσσικό κύρος Ήδη απ όσα έχουν προηγηθεί γίνεται φανερό ότι διαφορετική [919] αίσθηση του κύρους συνδέεται microε κάθε microια από τις δύο ποικιλίες Οι σχετικές έρευνες το επιβεβαιώνουν

Η στατιστική έρευνα της Lydia Sciriha27 δείχνει κατ αρχάς ότι οι οmicroιλητές έ χ ο υ ν την αίσθηση της διαφοράς ως προς τα πεδία χρήσης κοινής και διαλέκτουmiddot η κοινή στην αντίληψή τους συνδέεται microε τυπικότητα και

Περιοριζόmicroαστε να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι η ύπαρξη πολυτυπιών αποτελεί ισχυρή ένδειξη υφολογικής διαστρωmicroάτωσης και λειτουργικής διαφοροποίησης microάλλον παρά γενικής υποχώρησης

27 A Question of Identity Language Use in Cyprus Λευκωσία Intercollege Press 1996middot πβ της ιδίας The Interplay of Language and Identity in Cyprus The Cyprus Review 72 (1995) 7-34

- 19 -

απόσταση28 ενώ οι οmicroιλητές φαίνεται ν αντιλαmicroβάνονται την κυπριακή ως σύmicroβολο microιας στεγανής υπο-κουλτούρας (cul-de-sac subculture)29 Παρ όλο που δηλώνουν περήφανοι να χρησιmicroοποιούν τη διάλεκτο την οποία αντιλαmicroβάνονται ως δική τους φυσική ζωντανή γλώσσα σε αντίθεση microε την προσποιητή και τεχνητή κοινή θεωρούν ότι η διάλεκτος παρακmicroάζει Την κοινή την εκτιmicroούν για τις εργαλειακές της αρετές30 η χρήση της είναι microέσον κοινωνικής ανόδου και καταξίωσης αφού εξασφαλίζει επιτυχία στο εκπαιδευτικό σύστηmicroα και προσπορίζει κοινωνικό κύρος είναι τυποποιηmicroένη και αποτελεί το κυριότερο microέσον για την επαφή των Κυπρίων microε την Ελλάδα31 [920]

Η πειραmicroατική microελέτη του Αντρέα Παπαπαύλου32 για τη διαπίστωση στερεότυπων αντιλήψεων σχετικά microε τη χρήση της κοινής και της διαλέκτου δείχνει ότι οι Κύπριοι οmicroιλητές θεωρούν αυτούς που microιλούν την κοινή περισσότερο ελκυστικούς φιλόδοξους έξυπνους ενδιαφέροντες microοντέρνους φερέγγυους 28 A Question of Identity 80

29 Όπ 88

30 Όπ 102

31 Η συγγραφέας ισχυρίζεται ότι οι Κύπριοι αισθάνονται ένα σύνδροmicroο προδοσίας απέναντι στους Ελληνες που εκφράζεται και σε σχέση microε την κοινή νεοελληνική γλώσσα οι Κύπριοι αισθάνονται κατά βάθος προδοmicroένοι από την Ελλάδα που θεωρούν ότι ευθύνεται έmicromicroεσα έστω για το κυπριακό πρόβληmicroα (όπ 101) Η συmicroπλεγmicroατική στάση τους απέναντι στην κοινή νέα ελληνική αντανακλά την ανάγκη αποστασιοποίησης και αναζήτησης της δικής τους ξεχωριστής πολιτιστικής ταυτότητας Παρόmicroοιες απόψεις εκφράζει και ο Υ Ιoannou Language Politics and Identity An analysis of the Cypriot Dilemma The Cyprus Review 31 (1991) 15-41middot πβ Γ Η Ιωάννου Μια ιδεολογική θεώρηση του γλωσσικού microας προβλήmicroατος Λευκωσία 1988 Όmicroως αυτός ο συνδυασmicroός πολιτικών κριτηρίων microε ψυχολογικού τύπου αιτιολογήσεις microάς φαίνεται αντιφατικός και βεβιασmicroένος Σε καταστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση της κοινωνικής σηmicroασίας που αποδίδεται στη microια ή στην άλλη γλωσσική microορφή όπως άλλωστε περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση και στην ίδια τη γλωσσική χρήση Καθώς το επισηmicroαίνει η Sciriha η γλωσσική χρήση επηρεάζεται σηmicroαντικά από παράγοντες όπως είναι η ηλικία και το φύλο του οmicroιλητή η κοινωνική του θέση η εκπαίδευση και ο τόπος διαmicroονής του θα προσθέταmicroε το θέmicroα της οmicroιλίας και το είδος των συνοmicroιλητών του Κατά συνέπεια το σύνδροmicroο προδοσίας δεν αιτιολογεί την ύπαρξη διmicroορφίαςmiddot απεναντίας η διmicroορφία δίνει διέξοδο σε ψυχολογικά συmicroπλέγmicroατα αυτού του τύπου αν υποτεθεί ότι υπάρχουν Άλλωστε η microελέτη της Sciriha δεν καταγράφει την πραγmicroατική γλωσσική χρήση αλλά τη γλωσσική χρήση όπως γίνεται αντιληπτή από τους οmicroιλητές Η συγγραφέας δεν κάθεται ν ακούσει τι λένε οι Κύπριοι οmicroιλητές ρωτάει να της πουν (η έρευνα διεκπεραιώθηκε microε ερωτηmicroατολόγιο) Καταγράφει microε άλλα λόγια τι οι ίδιοι οι οmicroιλητές νοmicroίζουν γι αυτά που λένε Στο χάσmicroα ανάmicroεσα στη γλωσσική πραγmicroατικότητα και στον τρόπο που γίνεται αντιληπτή ενδέχεται να παρεmicroβάλλεται η ιδεολογία όχι microόνο των οmicroιλητών αλλά και της ερευνήτριας

32 Attitudes towards the Greek Cypriot Dialect Sociocultural Implications International Journal of the Sociology of Language 134 (1998) 15-28 Ο Παπαπαύλου χρησιmicroοποιεί τη microέθοδο των εναρmicroονισmicroένων αmicroφιέσεων (matched-guise technique)middot θα microπορούσαmicroε λοιπόν να πούmicroε ότι η microελέτη του επιβεβαιώνει πειραmicroατικά τα πορίσmicroατα της Sciriha για τη διαφορά κύρους microεταξύ των δύο ποικιλιών

- 20 -

ευχάριστους microορφωmicroένους αλλά όχι περισσότερο ειλικρινείς φιλικούς ευγενικούς ούτε microε περισσότερο χιούmicroορ Ανειλικρίνεια λοιπόν και έλλειψη χιούmicroορ σύmicroφωνα microε τις στερεότυπες αντιλήψεις χαρακτηρίζει τους καλαmicroαρίζοντες

Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η διδακτορική διατριβή της Μαριλένας Καρυολαίmicroου33 η οποία συστηmicroατικά αποδελτιώνει και ταξινοmicroεί τις απόψεις που microε επιστολές και επιφυλλίδες εκφράζονται από το 1985 στον κυπριακό Τύπο για ζητήmicroατα γλώσσας Η microελέτη της Καρυολαίmicroου έχει προφανή πλεονεκτήmicroατα δεν αρκείται στην καταγραφή microιας διαφοράς στο κύρος που οι οmicroιλητές αποδίδουν στη microια ή την άλλη ποικιλία αλλά καταγράφει και στοιχεία της γνωστικής στάσης των οmicroιλητών τουλάχιστον microιας σηmicroαντικής τους microερίδαςmiddot καταγράφει δηλαδή τον ίδιο τον τρόπο που οι οmicroιλητές [921] αιτιολογούν τη διχοτόmicroηση της γλωσσικής τους χρήσης

Η Καρυολαίmicroου διαπιστώνει ότι στην πλειονότητά τους οι επιστολογράφοι και επιφυλλιδογράφοι στον κυπριακό Τύπο στιγmicroατίζουν την κυπριακή διάλεκτο θεωρώντας την υπεύθυνη για την υποτιθέmicroενη γλωσσική υστέρησηαδυναmicroία των Κυπρίων να εκφραστούν σωστά microε καλά ελληνικά ιδιαίτερα στις πιο επίσηmicroεςτυπικές περιστάσεις επικοινωνίας Η κυπριακή34 θεωρείται ανασταλτικός παράγοντας στην εκmicroάθηση της πανελλήνιας γλώσσας35 Οι αντιλήψεις αυτές που παρουσιάζονται microε τις συνήθεις κινδυνολογικές υπερβολές αποτελούν έκφραση microιας ι δ ε ο λ ο γ ί α ς π ρ ο ά σ π ι σ η ς τ η ς

33 La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque διδακτορική διατριβή Universiteacute Paris

V - Reneacute Descartes Πορίσmicroατα της διδακτορικής της διατριβής η συγγραφέας έχει ανακοινώσει σε πολλές microελέτες της laquoStatut de fait et statut subjectif Quelques remarques agrave propos de la communauteacute sociolinguistique chyprioteraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 12ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1992 255-269middot laquoΜεταγλωσσικά σχόλια και γλωσσικές στάσειςraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 14ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1993 459-473middot Linguistic Attitudes and Metalinguistic Discourse An Investigation in the Cypriot Press Themes in Greek Linguistics Papers from the First International Conference on Greek Linguistics επιmicro I Philippaki-Warburton K Nikolaidis amp M Sifianou Amsterdam Benjamins 1994 253-259 laquoΛαϊκή γλωσσολογία στα microέσα microαζικής ενηmicroέρωσης Προϋποθέσεις και microηχανισmicroοίraquo στο ∆ηmicroοσιογραφία και γλώσσα - Πρακτικά συνεδρίου (15-16 Απριλίου 2000) επιmicro Π Μπουκάλας amp Σπ Μοσχονάς Αθήνα Μορφωτικό Ίδρυmicroα της ΕΣΗΕΑ 2001 71-83

34 Ή αγγλοελληνοκυπριακή όπως microε περισσή υπερβολή χαρακτηρίζουν τη διάλεκτο ορισmicroένοιmiddot βλ Σ Παύλου Η καταπίεση της ελληνικής γλώσσας στην Κύπρο Αθήνα εκδ Πενταδάκτυλος 1990 33

35 Karyolaimou La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque όπ 303

- 21 -

κ ο ι ν ή ς προάσπισης δηλ της τυποποιηmicroένης-πρότυπης ποικιλίας36 Εκκινούν από ένα στοιχειώδες συλλογιστικό σχήmicroα που κατ αρχήν ξεχωρίζει ένα εσωτερικό τη γλώσσα Μας από ένα εξωτερικό τη γλώσσα Τους Αυτό το εξωτερικό εκπροσωπείται συνήθως στις microέρες microας από την αγγλικήmiddot αυτή είναι ο αναγνωρισmicroένος εχθρός της γλώσσας Μας Σύmicroφωνα microε αυτή τη νοοτροπία το εσωτερικό η γλώσσα Μας γίνεται αντιληπτό ως κάτι ενιαίο οmicroοιογενές απαράλλαχτο αναλλοίωτο Η γλώσσα Μας παντού και πάντα ίδια χωρίς κοινωνική γεωγραφική ιστορική διαφοροποίηση (Εξού και η πρακτική του κ α θ α ρ ι σ micro ο ύ η αντίληψη δηλ ότι η γλώσσα πρέπει να microένει καθαρή από ε ξ ω τ ε ρ ι κ έ ς επιδράσεις)

Από την άποψη αυτή έχει ενδιαφέρον αν η κυπριακή τοποθετείται στο εσωτερικό ή στο εξωτερικό αν ανήκει στη γλώσσα Μας ή στη γλώσσα Τους Στο σηmicroείο αυτό οι παρατηρήσεις της Καρυολαίmicroου αποκτούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον

Κυπριακή ποικιλία και αγγλική γλώσσα θεωρούνται άρρηκτα συνδεδεmicroένες αφού τα εκφραστικά κενά που δηmicroιουργεί η χρησιmicroοποίηση της πρώτης οδηγούν αναπόφευκτα σε χρήση των λεξικών πόρων της δεύτερης Με άλλα λόγια η κυπριακή ποικιλία εmicroφανίζεται ως η κερκόπορτα από την οποία εισβάλλουν οι αγγλικές δάνειες λέξεις για να κατακλύσουν τη microητρική γλώσσα την ελληνική37

[922] Η κυπριακή λοιπόν σύmicroφωνα microε αυτές τις αντιλήψεις βρίσκεται εκτός Άλλο η γλώσσα Μας και άλλο η κυπριακή Η κυπριακή τοποθετείται microαζί microε τα αγγλικά microάλλον ή microαζί microε τα τούρκικα σύmicroφωνα microε ορισmicroένους παρά microαζί microε τα ελληνικά

∆εν υπάρχει λόγος να χρονοτριβούmicroε προσπαθώντας ν ανασκευάσουmicroε τέτοιες απόψεις που είναι εντελώς αστήριχτες από γλωσσολογική άποψη Στην εκτίmicroηση για τη διάδοση της αγγλικής στην Κύπρο υπάρχει microια καλλιεργηmicroένη υπερβολή Όλοι οι Κύπριοι υποτίθεται γνωρίζουν τα αγγλικά και καθώς λέγεται τα χρησιmicroοποιούν σε βάρος της ελληνικής κοινής και διαλέκτου παντού στα σχολεία στις δηmicroόσιες υπηρεσίες στις καθηmicroερινές συναναστροφές ∆εν 36 Βλ σχετικά Ρ ∆ελβερούδη και Σπ Μοσχονά Ο καθαρισmicroός της γλώσσας και η γλώσσα του

καθαρισmicroού Σύγχρονα Θέmicroατα 62 (1997) 79-91

37 Απόσπασmicroα από αδηmicroοσίευτη οmicroιλία στο Πανεπιστήmicroιο Κύπρου microε τίτλο Εσείς microιλάτε σωστά ελληνικά (15-4-1996)middot για παραθέmicroατα που επιβεβαιώνουν αυτή την εκτίmicroηση βλ La communauteacute όπ 266-269 273-277 302-308 passim Στα Πορίσmicroατα του laquoΣυmicroποσίου για την Ελληνική Γλώσσα σήmicroερα στην Κύπροraquo (24-25101992) επισηmicroαίνεται χαρακτηριστικά laquoΣτην Κύπρο ενεδρεύει ο κυπροκεντρισmicroός που προωθεί τον εξαγγλισmicroό της κυπριακής κοινωνίας σε πολλά επίπεδα Πρέπει να αντιmicroετωπισθούν οι έντονες τάσεις κυπροποίησης της κοινωνίας και της Ιστορίας και να διακοπεί κάθε προσπάθεια αποξένωσης του κυπριακού ελληνισmicroού από τον υπόλοιπο ελληνισmicroόraquo (Ελλάδος φθόγγον χέουσα επιmicro Μ Χριστοδούλου Λευκωσία Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου 1993 199)

- 22 -

προσβάλλει ελπίζω τη γλωσσοmicroάθεια των Κυπρίων η επισήmicroανση ότι η εικόνα αυτή απέχει πολύ από την πραγmicroατικότητα Είναι γεγονός ότι η αγγλική χρησιmicroοποιείται σχεδόν αναγκαστικά σε ορισmicroένα πεδία χρήσης όπως της νοmicroοθεσίας και της (ανώτατης) εκπαίδευσης 38 αλλά ακόmicroα και στα πεδία αυτά η χρήση της δεν είναι δεν είναι πια αποκλειστική Και οι επιδράσεις που έχει δεχτεί η κυπριακή [923] διάλεκτος από την αγγλική γλώσσα δεν είναι πολύ microεγαλύτερες από τις επιδράσεις που η διεθνής αυτή γλώσσα επικοινωνίας ασκεί σήmicroερα σε όλες τις γλώσσες και - διαλέκτους

Το θεωρητικό σχήmicroα που έχουmicroε υιοθετήσει microάς επιτρέπει να εξηγήσουmicroε αυτή την υπερβολή σχετικά microε τις επιδράσεις της αγγλικής Η ταύτιση κυπριακής και αγγλικής η συντριπτική επίδραση που υποτίθεται πως η δεύτερη ασκεί στην πρώτη είναι απλώς microια κίνηση στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου συλλογιστικού σχήmicroατος σκοπός της οποίας είναι ακριβώς η microείωση του κύρους της διαλέκτου αφού η διάλεκτος microπορεί πλέον ως κυπροαγγλική ή ως αγγλοκυπριακή πολύ πιο εύκολα να τοποθετείται ε κ τ ό ς έξω από το πλαίσιο της ελληνικής γλώσσας της κ ο ι ν ή ς γλώσσας

3 Η υπερβολή της αυτονοmicroίας Το ερώτηmicroα που microένει να microας απασχολήσει για την ολοκλήρωση του επιχειρήmicroατός microας είναι πώς η σχέση της γλωσσικής διmicroορφίας η οποία όπως είδαmicroε είναι microια σχέση κατ αρχάς συmicroπληρωmicroατική κοινή και διάλεκτος συmicroπληρώνουν η microία την άλλη στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου γλωσσικού καταmicroερισmicroού πώς αυτή η συmicroπληρωmicroατική σχέση καταλήγει σε επίπεδο κύρους στο επίπεδο των αντιλήψεων ή της ιδεολογίας να εκφράζεται ως σχέση αντίθεσης να εκφράζεται ανταγωνιστικά

Η συλλογική αίσθηση και οι αντιλήψεις γύρω από αυτήν ότι η microία ποικιλία είναι εντός η κοινή νέα ελληνική είναι εντός η άλλη είναι εκτός η κυπριακή

38 Κατά το 1995-96 περίπου 48 των Κυπρίων σπούδαζαν σε αγγλόφωνα πανεπιστήmicroια 28

στην Αγγλία και 197 στις ΗΠΑ Επιπλέον το 57 περίπου όσων φοιτούσαν σε διάφορα ανώτερα ιδρύmicroατα στην Κύπρο είχαν ως γλώσσα διδασκαλίας την αγγλική Τα ποσοστά αυτά ίσως έχουν microειωθεί κάπως microε την ίδρυση του ελληνόφωνου Πανεπιστηmicroίου Κύπρου (1992) Όσον αφορά στη γλώσσα της νοmicroοθεσίας το άρθρο 189 του Κυπριακού Συντάγmicroατος (1960) όριζε περίοδο 5 ετών για τη microετάφραση των νόmicroων στα ελληνικάmiddot η προθεσmicroία αυτή όmicroως παρατάθηκε επ αόριστον microε το Νόmicroο 511965 Αντλώ τα στοιχεία αυτά από την αδηmicroοσίευτη εργασία της ΜΚαρυολαίmicroου From linguistic liberalism to legal regulation Τhe Greek language in Cyprusmiddot βλ Επίσης La communauteacute 142- 154 Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι ακόmicroα και περιγραφές που διεκτραγωδούν τη χρήση της αγγλικής επικαλούνται το γεγονός ότι πολλοί Κύπριοι δεν ξέρουν αγγλικάmiddot βλ Σ Παύλου όπ 23 κε 43 κε Για επιδράσεις της Αγγλικής στην Κυπριακή διάλεκτο βλ A N Papapavlou Language Contact and Lexical Borrowing in the Greek Cypriot Dialect Sociolinguistic and Cultural Implications Athens Grivas 1994

- 23 -

είναι εκτός δεν είναι παρά η ι δ ε ο λ ο γ ί α τ η ς α υ τ ο ν ο micro ί α ς στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή της εργασίας microας Το αυτονόητο της αυτονοmicroίας της κοινής δηmicroιουργεί σε συνθήκες γλωσσικής διmicroορφίας του τύπου κοινής-διαλέκτου το κάθε άλλο παρά αυτονόητο της αυτονοmicroίας της διαλέκτουmiddot η αυτονοmicroία της κοινής νέας ελληνικής δίνει την εντύπωση αυτονοmicroίας της κυπριακής διαλέκτου από την οποία διακρίνεται στη χρήση Έτσι κάθε προσπάθεια υπεράσπισης της κυπριακής στο πλαίσιο microιας ούτως ή άλλως υπαρκτής γλωσσικής διmicroορφίας εκλαmicroβάνεται ως απόπειρα αυτονόmicroησης της κυπριακής Γράφει σχετικά ο Κύπριος γλωσσολόγος Μενέλαος Χριστοδούλου

Η κυπριακή διάλεκτος προβάλλεται σήmicroερον κοινωνικώς εν Κύπρω ως ανωτέρα και αυτής της κοινής γλώσσης (28-8-90)

[924] Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος ήτις έmicroενε πριν εις τα λαϊκά στρώmicroατα ανήλθεν εις την νέαν κυπριακήν κοινωνίαν Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος όπως χρησιmicroοποιούσιν αυτήν οι Κύπριοι αρχίζει να λειτουργεί ως γλώσσα (23-1-92)39

Και δεν είναι τυχαίο ότι ο Γεώργιος Μπαmicroπινιώτης ξεκινά την οmicroιλία του για την Ελληνική γλώσσα στην Κύπρο σήmicroερα (1993) αντικρούοντας εκείνους που θέτουν ζήτηmicroα χρήσης της κυπριακής διαλέκτου ως επίσηmicroης γραπτής και προφορικής γλώσσας40 πολεmicroώντας δηλ ανεmicroόmicroυλους Εξ όσων γνωρίζω ουδείς ούτε καν ο Νεοκυπριακός Σύνδεσmicroος δεν έχει θέσει επισήmicroως τέτοιο ζήτηmicroα41

39 Αντλώ τα παραθέmicroατα από την Καρυολαίmicroου La communautegrave sociolinguistique Chypriote

Grecque όπ σσ 306-307 αλλά τα αποκαθιστώ στην αρχική τους microορφήmiddot για microια νεότερη έκφραση αυτής της αντίληψης βλ Μ Χριστοδούλου Η επίσηmicroος γλώσσα των Κυπρίων Ο Φιλελεύθερος 7-4-97 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η οmicroιλία του Μ Χριστοδούλου Κοινή γλώσσα και διάλεκτος στο Η διχόνοια η ελληνική γλώσσα και η κυπριακή διάλεκτος (∆ιαλέξεις Λαϊκού Πανεπιστηmicroίου 5) Λευκωσία ∆ήmicroος Λευκωσίας 1997 247-275 όπου έmicromicroεσα οmicroολογείται η αποτυχία των προσπαθειών του Κύπριου γλωσσολόγου για στήριξη της κοινής γλώσσας σε βάρος της διαλέκτου

40 Ελλάδος φθόγγον χέουσα όπ 4

41 Υπάρχουν microόνο υποψίες αναφοράς στην κυπριακή ως ανεξάρτητη γλώσσα Βλ λχ Α Πόλλις laquoΜακροπρόθεσmicroες προοπτικές επιβίωσης της Κυπριακής ∆ηmicroοκρατίαςraquo ∆ιαστάσεις των Ελληνοτουρκικών σχέσεων Αιγαίο-Κύπρος Επιστηmicroονικό Συmicroπόσιο του Ιρδύmicroατος Μεσογειακών Μελετών Αθήνα Ίδρυmicroα Μεσογειακών Μελετών 1986 105 laquoΗ κυπριακή γλώσσα η ιστορική παράδοση και κουλτούρα microπορεί να θεωρηθούν ως στοιχεία της κυπριακής κοινωνικής πραγmicroατικότητας στα οποία microπορεί να βασιστεί microια κυπριακή συνείδηση και στη συνέχεια microια κυπριακή εθνότηταraquo Πβ επίσης Α Παναγιώτου laquoΤο χαmicroόγελο της στετέςraquo εφ Χαραυγή (10-2-1994 και 17-2-1994) Πρέπει να σηmicroειώσουmicroε πάντως ότι microε την καχυποψία που έχει δηmicroιουργήσει η στάση ενίσχυσης της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο κάθε συmicroπαθητική αναφορά στη διάλεκτο αξιολογείται ως προσπάθεια αυτονόmicroησής της Σχετικά microε τη διάδοση του κυπριωτισmicroού (προϋπόθεση για την ύπαρξη του οποίου είναι να παραmicroένει σε λανθάνουσα κατάσταση) στο επίπεδο της νοοτροπίας microάλλον παρά της ιδεολογίας βλ C V Mavratsas National identity and

- 24 -

Αυτό που ισχυρίζοmicroαι λοιπόν είναι ότι η προάσπιση της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο η αντίληψη ότι η κοινή πρέπει να έχει γενικευmicroένη χρήση πέρα και έξω από το πλαίσιο της διmicroορφίας στο οποίο εντάσσεται microαζί microε την κυπριακή η ενοποιητική αντίληψη της κοινής αυτή είναι που γεννάει την αντίληψη ότι η κυπριακή είναι ή θέλει να είναι microια ξεχωριστή γλώσσα την αντίληψη [925] δηλ της αυτονόmicroησης της κυπριακής από την κοινή Επαναλαmicroβάνω η ε ν ο π ο ι η τ ι κ ή α ν τ ί λ η ψ η τ η ς κ ο ι ν ή ς ε ί ν α ι α υ τ ή π ο υ χ ρ η σ ι micro ο π ο ι ε ί ω ς π ρ ό σ χ η micro α τ η ν α ξ ί ω σ η α υ τ ο ν ό micro η σ η ς τ η ς κ υ π ρ ι α κ ή ς αφού εκ των πραγmicroάτων σε περιστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας η διάλεκτος δεν microπορεί να λειτουργήσει αυτόνοmicroα

4 Η δηmicroοτική ως καθαρεύουσα Τα ίδια κριτήρια microε τα οποία αναγνωρίζουmicroε την καθαρεύουσα ως υψηλή και τη δηmicroοτική ως χαmicroηλή ποικιλία του ελληνικού γλωσσικού ζητήmicroατος microάς επέτρεψαν στην Κύπρο να αναγνωρίσουmicroε τη δηmicroοτική ή microάλλον τη νόmicroιmicroη κληρονόmicroο της την κοινή νεοελληνική ως υψηλή ποικιλία ένα είδος καθαρεύουσας microια γλώσσα που ακόmicroη κι αν δεν θεωρηθεί τεχνητή δεν είναι πάντως φυσική γλώσσα κανενός Κυπρίου

Η δυνατότητα της δηmicroοτικής να παίζει το ρόλο microιας υψηλής ποικιλίας δεν είναι παρά η δυνατότητα που επίmicroονα και για πολλά χρόνια διεκδίκησε ο δηmicroοτικισmicroός είναι η δυνατότητα που διεκδικεί κάθε κοινή τυποποιηmicroένη γλώσσα στο microέτρο που η κοινή γλώσσα είναι και γλώσσα και πρότυπο είναι microια διάλεκτος microεταξύ ίσων ίσως λίγο πιο ίση από τις άλλες είναι όmicroως και ο κανόνας που κρίνει τις άλλες διαλέκτους και microε τον οποίο χωρίζουmicroε αυτό που είναι σωστό από αυτό που είναι λάθος και ταυτοχρόνως αυτό που είναι όλων από αυτό που είναι λίγων Στην Κύπρο η κοινή γλώσσα η γλώσσα όλων αναγκάζεται να συνυπάρχει microε microία από τις διαλέκτους microια γλώσσα λίγων την οποία χρειάστηκε να αποκλείσει για να οριστεί ακριβώς ως πρότυπο πέρα και πάνω από διαλέκτους

Βέβαια αυτή τη γλώσσα-πρότυπο αυτή την επίσηmicroη καθαρεουσιάνικη δηmicroοτική ή microάλλον αυτή τη δηmicroώδη καθαρεύουσα θα τη microάθουν και θα τη χρησιmicroοποιούν microε ελάχιστες αποκλίσεις όλοι οι Κύπριοι και κατά τούτο όπως είδαmicroε η υψηλή ποικιλία στην Κύπρο διαφέρει από την καθαρεύουσα του γλωσσικού ζητήmicroατος ∆εν υπήρχε αmicroφιγλωσσία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος Στην Κύπρο ανάmicroεσα σ αυτόν που δεν ξέρει και σ αυτόν που ξέρει την υψηλή γλώσσα δεν θα microεσολαβήσει ο αιτησιογράφος ή ο γραmicromicroατικός του χωριού θα microεσολαβήσει ο εκπαιδευτικός του δηmicroόσιου σχολείου

consciousness in everyday life towards a sociology of knowledge of Greek-Cypriot nationalism Nations and Nationalism 5(1) 1999 91-104

- 25 -

[926] Μπορούmicroε όmicroως να microιλάmicroε για γλωσσικό ζήτηmicroα στην Κύπρο

Μια κατάσταση διγλωσσίας όπως την ορίσαmicroε microπορεί να θεωρείται εντελώς φυσιολογική και να microη γεννά γλωσσικό ζήτηmicroα Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε όταν οι συνθήκες της διγλωσσίας (διmicroορφίας) γίνονται αντιληπτές από microια ικανή microερίδα του πληθυσmicroού ως συνθήκες προς διαπραγmicroάτευση και αντιπαράθεση Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε λοιπόν όταν δύο ακόmicroη συνθήκες ισχύουν

1 Οι πνευmicroατικές ελίτ της δίγλωσσης κοινότητας αντιλαmicroβάνονται τη σχέση ανάmicroεσα στις δύο γλωσσικές ποικιλίες ως σχέση όχι συmicroπληρωmicroατική αλλά αντιθετική προπαγανδίζουν την αντίληψη ότι η microία από τις δύο γλώσσες είναι καλύτερη σωστότερη ωραιότερη από την άλλη Εκφράζουν την αντίθεση αυτή microε εξωγλωσσικούς όρους microε όρους δηλαδή αισθητικούς ηθικούς κοινωνικοπολιτικούς ιδεολογικούς Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα υπάρχει όταν ακριβώς παύει να είναι στενά γλωσσικό όταν ιδεολογικοποιείται όταν γίνεται πεδίο παρέmicroβασης της microιας ή της άλλης κρατικής πολιτικής ανάλογα microε τις προσβάσεις της microιας ή της άλλης ελίτ στο κράτος και στην εκπαίδευση

2 Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα δεν νοείται επίσης χωρίς αγώνες για κυριαρχία Στη διάρκεια ενός γλωσσικού ζητήmicroατος η microία από τις δύο γλώσσες θα τείνει να κυριαρχήσει επί της άλλης διεκδικώντας microε όλο τον γλωσσικό και ιδεολογικό της εξοπλισmicroό τα πεδία χρήσης στα οποία η άλλη ειδικεύεται Αυτή η τάση κυριαρχίας microπορεί να ενισχύεται microε επίσηmicroη κρατική παρέmicroβαση (ή και microε επίσηmicroη έλλειψη παρέmicroβασης)

Στη σύντοmicroη αυτή εργασία δεν είχαmicroε τη δυνατότητα να εξετάσουmicroε εάν οι δύο αυτές πρόσθετες συνθήκες πληρούνται στην Κύπρο σήmicroερα ∆ιαπιστώσαmicroε όmicroως ότι η κοινή γλώσσα δεν είναι απλώς το κυριακάτικο ρούχο των Κυπρίων ∆εν συmicroπληρώνει απλώς τη λειτουργία της διαλέκτου αλλά εισάγει στη γλωσσική κοινότητα της Κύπρου microιαν αντίθεση προς τη διάλεκτο αντίθεση που υπονοmicroεύει την αρχική συmicroπληρωmicroατική τους σχέση και εκφράζεται ενίοτε microε όρους έντονα ιδεολογικούς

Στην Κύπρο σήmicroερα κυρίαρχο παραmicroένει το ιδεολογικό ρεύmicroα που προβάλλει και θέλει να επιβάλει τον ενοποιητικό ρόλο της κοινής νέας [927] ελληνικής Η κοινή στην Κύπρο δεσmicroεύει τη δηmicroόσια επίσηmicroη συλλογική έκφραση Από την καταξιωmicroένη αυτή θέση η ανάπτυξη microιας ιδεολογίας προάσπισης και επέκτασης των πεδίων χρήσης της κοινής microπορεί να οδηγήσει σταδιακά και στην οριστική επικράτησή της42 Ενδέχεται δηλαδή το laquoγλωσσικό ζήτηmicroαraquo της Κύπρου να λυθεί 42 Μοναδική περίπτωση για την οποία ο Ferguson προβλέπει καθιέρωση της υψηλής ποικιλίας

σε microια διmicroορφική κοινότητα είναι όταν η υψηλή αυτή ποικιλία είναι η κοινή γλώσσα και microιας άλλης γλωσσικής κοινότητας η οποία παρουσιάζεται να περιλαmicroβάνει την πρώτη (Ferguson Diglossia όπ 248)

- 26 -

προτού υπάρξει

Η ιδιόmicroορφη περίπτωση της Κύπρου επιβάλλει πάντως ορισmicroένες αλλαγές στις ιδεολογικές microας συνήθειες Αναγνωρίζουmicroε όλοι την κοινή νεοελληνική ως προϊόν τερmicroατισmicroού του γλωσσικού ζητήmicroατος στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο ως νόmicroιmicroη δηλαδή αν και microετριοπαθή κληρονόmicroο της πάλαι ποτέ χαmicroηλής ποικιλίας της δηmicroοτικής Αυτό το κληροδοτηmicroένο χαmicroηλό προφίλ της κοινής γλώσσας microάς εmicroποδίζει να την αναγνωρίσουmicroε ως υψηλή ποικιλία στη δίγλωσση Κύπρο να την αναγνωρίσουmicroε δηλαδή ως ποικιλία επιβεβληmicroένη και εν microέρει τεχνητή ως microία άλλη καθαρεύουσα

Ένα από τα σηmicroαντικότερα επιχειρήmicroατα των δηmicroοτικιστών εναντίον της καθαρεύουσας επικαλείται το αναmicroφισβήτητο γεγονός ότι η καθαρεύουσα σε όλες τις microορφές της ήταν πάντοτε microια γλώσσα τεχνητή που microπορεί να την έγραψαν πολλοί αλλά ποτέ κανένας δε τη microίλησε αντίθετα η δηmicroοτική ήταν και παρέmicroεινε γλώσσα απολύτως φυσική η γλώσσα του λαού γλώσσα όλων

Το ισχυρότατο αυτό επιχείρηmicroα εναντίον της καθαρεύουσας αποδεικνύεται microάλλον αδύναmicroο επιχείρηmicroα υπέρ της δηmicroοτικής Αν η καθαρεύουσα δεν ήταν πραγmicroατική γλώσσα η δηmicroοτική πάντως ήταν κ α ι γ λ ώ σ σ α κ α ι π ρ ό τ υ π ο το πρότυπο που κυριάρχησε στη διαδικασία τυποποίησης της γλώσσας που σήmicroερα ονοmicroάζουmicroε νεοελληνική ή κοινή νεοελληνική Το πρότυπο αυτό δεν microπορούσε παρά να είναι όφειλε να είναι τεχνητό (ή τεχνικό σύmicroφωνα microε την προσεκτικότερη διατύπωση του Μανόλη Τριανταφυλλίδη) [928] προκειmicroένου να ανταποκριθεί στις ανάγκες του δηmicroόσιου κυρίως βίου και του γραπτού κυρίως λόγου

Όρους όπως λαϊκή γλώσσα ζωντανή γλώσσα φυσική γλώσσα όλοι χαρακτηρισmicroοί που αποδόθηκαν στη δηmicroοτική πρέπει λοιπόν να microάθουmicroε να τους σκεφτόmicroαστε microε τρόπο λιγότερο απόλυτο Είναι όροι διαβαθmicroίσιmicroοι και σχετικοί δεν ορίζονται χωρίς τα αντίθετά τους Όπως ακριβώς οι όροι καθαρεύουσα και δηmicroοτική αν ο ένας αποτελεί αναχρονισmicroό αναχρονισmicroό αποτελεί και ο άλλος

Σήmicroερα θα microπορούσαmicroε ακόmicroη σχεδόν ταυτολογικά να ορίσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηmicroα στήριξης της δηmicroοτικής Σ αυτή την περίπτωση ας περιmicroένουmicroε απλώς να επεκταθεί η χρήση της κοινής γλώσσας εκεί όπου τώρα χρησιmicroοποιείται η διάλεκτος Θα ήταν αυτή microια δεύτερη νίκη της δηmicroοτικής η οριστική της νίκη Θα microπορούσαmicroε όmicroως να θεωρήσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηση υπεράσπισης της χαmicroηλής φυσικής ποικιλίας της λαϊκής γλώσσας Σ αυτή την περίπτωση θα πρέπει να φανταστούmicroε έναν δηmicroοτικισmicroό που θα αναλάmicroβανε να προασπίσει τη διάλεκτο από την επεκτατική εξάπλωση της ίδιας της δηmicroοτικής

- 16 -

συνεισέφεραν στην τυποποίηση και στην εξάπλωση αυτών των εκφραστικών τρόπων καθώς και ίσως το γεγονός ότι η κυπριακή κοινωνία δείχνει λιγότερο ανεκτική απέναντι στη χρήση νεανικών νεολογισmicroών δεν microειώνουν αντίθετα ενισχύουν τη σηmicroασία που έχει η ύπαρξη και η διάδοση της κυπριακής αργκό microεταξύ των νέων Στο πλαίσιο του επιχειρήmicroατός microας επαναλαmicroβάνω η ύπαρξη και η διάδοση της κυπριακής αργκό επαληθεύει microια βασική συνθήκη για την ύπαρξη διmicroορφίας τη συνθήκη που ορίζει ότι η υψηλή ποικιλία δεν (πρέπει να) χρησιmicroοποιείται στις καθηmicroερινές περιστάσεις επικοινωνίας

23 Ιδιαιτερότητες Ας επιστρέψουmicroε λοιπόν στο επιχείρηmicroά microας και ας συνοψίσουmicroε τις microέχρι στιγmicroής διαπιστώσεις microας

[916] Κοινή και κυπριακή χρησιmicroοποιούνται όπως είδαmicroε στο πλαίσιο ενός ευρύτατου γλωσσικού καταmicroερισmicroού ενώ η κοινή όπως πολύ χαρακτηριστικά δείχνει η ανάπτυξη του κυπριακού νεολαιίστικου ιδιώmicroατος δεν χρησιmicroοποιείται στις καθηmicroερινές άτυπες περιστάσεις επικοινωνίας Αυτή η τελευταία αρνητική συνθήκη διαφοροποιεί στο σχήmicroα του Ferguson την περίπτωση της γλωσσικής διmicroορφίας από την περίπτωση microιας παράλληλης χρήσης κοινής και διαλέκτου (όπως συmicroβαίνει σε ορισmicroένες περιοχές στην Ελλάδα) Παρά λοιπόν τις θεωρητικές επιφυλάξεις του Ferguson microπορούmicroε πιστεύω να εντάξουmicroε στο σχήmicroα του την περίπτωση της γλωσσικής κοινότητας της Κύπρου

Μια άλλη σηmicroαντική διαφορά από την περίπτωση κοινής-microε-διάλεκτο (όπως τη γνωρίζουmicroε από την Ελλάδα) είναι ότι η κυπριακή microιλιέται σ ένα αστικοποιηmicroένο ανεξάρτητο κράτος Αν και δεν έχουν microελετηθεί οι γ λ ω σ σ ι κ έ ς επιπτώσεις της αστικοποίησης το είδος της γλωσσικής διmicroορφίας που περιγράφουmicroε δεν θα ήταν δυνατό χωρίς την κοινωνική διαστρωmicroάτωση που επιφέρει η αστικοποίηση από τη microια και την κοινωνική δικτύωση που επιτυγχάνεται microε την εκπαίδευση στο πλαίσιο ενός ενιαίου κράτους από την άλλη Η κυπριακή γλωσσική κοινότητα αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγmicroα laquomicroικρής κοινωνίαςraquo microε δυσανάλογα πυκνή δικτύωση

Χρησιmicroοποιώντας το ταξινοmicroικό σχήmicroα ενός άλλου γλωσσολόγου του Joshua Fishman25 θα λέγαmicroε ότι η γλωσσική κοινότητα της Κύπρου χαρακτηρίζεται και από διγλωσσία (αν έτσι τώρα αποδώσουmicroε τον όρο diglossia) και από αmicroφιγλωσσία (bilingualism) microε την έννοια ότι και οι δύο ποικιλίες κοινή και 25 Βλ J Fishman Bilingualism With and Without Diglossia Diglossia With and Without

Bilingualism Journal of Social Issues 32 (1967) 29-38middot πβ του ιδίου The Sociology of Language An Interdisciplinary Social Science Approach to Language in Society Rowley Massachusetts Newbury House Publishers 1972 VI 91-106 καθώς και R Fasold The Sociolinguistics of Society Introduction to Sociolinguistics τόmicro 1 Oxford Blackwell 1984 Κεφ 2 34-60

- 17 -

κυπριακή είναι γνωστές στο microεγαλύτερο τmicroήmicroα του πληθυσmicroού Είναι ίσως χρήσιmicroο να παρατηρήσουmicroε εδώ ότι η αmicroφιγλωσσία δεν χαρακτήριζε τη διmicroορφία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος όπου microόνο ένα σχετικά microικρό κοmicromicroάτι του πληθυσmicroού γνώριζε και χρησιmicroοποιούσε την καθαρεύουσα όπως φανερώνει και η ύπαρξη γλωσσικών διαmicroεσολαβητών κάθε είδους [917] από αυτούς που αναλάmicroβαναν να συmicroπληρώσουν τις αιτήσεις στα υπουργεία microέχρι τον γραmicromicroατικό του χωριού

Μία ακόmicroη διαφορά της κυπριακής περίπτωσης από τις περιπτώσεις κοινής-microε-διάλεκτο στην Ελλάδα και αλλού είναι ότι κατά τα φαινόmicroενα η προφορική χρήση έχει δηmicroιουργήσει ιδίως στα αστικά κέντρα microια κ υ π ρ ι α κ ή κ ο ι ν ή δηλ microια microέση ποικιλία που διαφοροποιείται από τα τοπικά ιδιώmicroατα ενσωmicroατώνοντας ταυτοχρόνως σηmicroαντικές επιδράσεις της κοινής νέας ελληνικής Είναι σηmicroαντικό ότι microια κάποια microορφή αυτής της ποικιλίας γράφεται έστω κι αν γράφεται για ν ακούγεται microόνον όπως συmicroβαίνει microε το κυπριώτικο σκετς στο ραδιόφωνο ή εσχάτως microε τα διάφορα τηλεοπτικά σίριαλ τα οποία έχουν πια αστική θεmicroατογραφία26 [918]

26 Η κυπριακή κοινή αποτελεί ερευνητική υπόθεση την οποία πρώτος διατύπωσε ο B

Newton Για microια πρώτη προσέγγιση στη φωνολογία της κυπριακής κοινής βλ B Newton Stylistic levels in Cypriot Greek όπ Την υπόθεση για την ύπαρξη κυπριακής κοινής δέχονται τώρα και άλλοι συνάδελφοι πβ Ά Παναγιώτου-Τριανταφυλλοπούλου Η Νεοελληνική στη σύγχρονη Κύπρο στο Συνέδριο για την ελληνική γλώσσα 1976-1996 Είκοσι χρόνια από την καθιέρωση της Νεοελληνικής (∆ηmicroοτικής) ως επίσηmicroης γλώσσας (Πρακτικά συνεδρίου Αθήνα 2911-1121996) Αθήνα 1999 σ 283middot η Παναγιώτου-Τριανταφυλλοπούλου όmicroως microοιάζει ν αγνοεί τις εργασίες του Newton και microάλλον αντιλαmicroβάνεται την κυπριακή κοινή microε πολύ στενό τρόπο ως απόκλιση του κυπριακού γ ρ α π τ ο ύ λόγου από τον γραπτό λόγο της νεοελληνικής H υπόθεση της κυπριακής κοινής ως σταθεροποιηmicroένου υφολογικού επιπέδου (stylistic level) αντιτίθεται κυρίως στη θεωρία της καθολικής υποχώρησης ή θανάτου της διαλέκτου Για υποχώρηση της κυπριακής εν γένει κάνει λόγο σε σειρά νεότερων microελετών της η Αγγελική Μαλικούτη-Drachman ∆ιαλεκτικός λόγος Μια microορφή ετερότητας που χάνεται στο Ισχυρές-Ασθενείς γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ενωση Όψεις του γλωσσικού ηγεmicroονισmicroού (Πρακτικά ηmicroερίδας Θεσσαλονίκη 2541996) Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 1996 107-119 Φαινόmicroενα δανεισmicroού και συρρίκνωσης του διαλεκτικού λόγου στο Ισχυρές-Ασθενείς γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ενωση Όψεις του γλωσσικού ηγεmicroονισmicroού (Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου Θεσσαλονίκη 26-2831997) Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 1999 τόmicro Β 533-542 Παρατηρήσεις σε διαλεκτικές υποχωρήσεις της Κυπριακής στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 20ής ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (23-2541999) 292-302 Συρρίκνωση διαλεκτικών συστηmicroάτων αδηmicroοσίευτη εργασία Τα φαινόmicroενα υποχώρησης της κυπριακής που καταγράφει η Μαλικούτη-Drachman αφορούν στην αντικατάσταση χαρακτηριστικών φθόγγων της διαλέκτου στην αλλοίωση του συλλαβικού συστήmicroατος καθώς και των κανόνων κλιτικού τονισmicroού στη laquomicroείξηraquo των κανόνων σχηmicroατισmicroού των υποκοριστικών κά Οι επισήmicroανσεις της κάθε άλλο παρά ασύmicroβατες είναι microε το microοντέλο διmicroορφίας που εισηγείται ο Ferguson βλ παρακάτω σηmicro 42 Παραmicroένει πάντως προς διερεύνηση το ερώτηmicroα εάν αυτά τα φαινόmicroενα laquoυποχώρησηςraquo είναι καθολικά ή σύmicroφωνα microε την υπόθεσή microας συναντώνται microόνο στα συγκεχυmicroένα οπωσδήποτε όρια του ενδιάmicroεσου αυτού υφολογικού επιπέδου της κυπριακής κοινής microε την κοινή νεοελληνική

- 18 -

Βέβαια ότι ονοmicroάσαmicroε πεδία χρήσης τα οποία όπως είδαmicroε microοιράζονται η κοινή και η κυπριακή δεν ορίζονται ανεξάρτητα από τη γλώσσα της οποίας εκάστοτε γίνεται χρήση Η κοινωνιογλωσσική θεωρία των πεδίων (domains) χαρακτηρίζεται από microια microάλλον στατική αντίληψη της γλωσσικής χρήσης Αλλά ας microη θεωρητικολογήσουmicroε Αρκεί ν αντιληφθούmicroε πως τα πεδία αυτά microπορεί εν microέρει να τα ορίσει ο ίδιος ο οmicroιλητής α ν ά λ ο γ α micro ε τ η χ ρ ή σ η που θα κάνει της κοινής ή της κυπριακής Ακολούθως η αίσθηση της επισηmicroότητας ή της τυπικότητας microιας περίστασης δεν είναι κάτι απολύτως δεδοmicroένο στο οποίο ο οmicroιλητής καλείται να προσαρmicroοσθεί αλλά κάτι που ο ίδιος ο οmicroιλητής microπορεί εν microέρει να προκαλέσει microε τη γλωσσική του συmicroπεριφορά φορτίζοντας ή αποφορτίζοντας αναλόγως microια περίσταση επικοινωνίας ∆εν προσαρmicroόζεται microόνο ο οmicroιλητής στην περίσταση αλλά και η περίσταση στον οmicroιλητή Για το λόγο αυτό σηmicroασία εδώ έχει η συλλογική αίσθηση στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή Έτσι η αδιάκριτη χρήση της κοινής microπορεί να προκαλέσει την αίσθηση της εκζήτησης ότι ο οmicroιλητής καλαmicroαρίζει ή ελληνικουρίζει θα πούmicroε ότι κάποιος καλαmicroαρίζει όταν microιλάει την κοινή και εκεί που δεν πρέπει όχι όταν τη microιλάει εκεί που πρέπει ενώ η αδιάκριτη χρήση της κυπριακής microπορεί να δώσει την αίσθηση έλλειψης σοβαρότητας ανωριmicroότητας του φαιδρού κλπ

∆ύο λοιπόν τα κρατούmicroενα κοινή και διάλεκτος βρίσκονται στην Κύπρο σε σχέση γλωσσικής διmicroορφίας Υπενθυmicroίζω και την αρχική microας παρατήρηση το πρώτο κρατούmicroενο ο προσδιορισmicroός της ετερονοmicroίας είναι ώς ένα βαθmicroό ζήτηmicroα ιδεολογικό

Αυτές τις δύο ιδέες microπορούmicroε τώρα να τις συνδυάσουmicroε εξετάζοντας το microόνο ζήτηmicroα που έχουmicroε παραλείψει το ζήτηmicroα του κύρους δηλ που απολαmicroβάνει η κάθε ποικιλία υψηλή και χαmicroηλή κοινή και διάλεκτος (κριτήριο 6)

24 Γλωσσικό κύρος Ήδη απ όσα έχουν προηγηθεί γίνεται φανερό ότι διαφορετική [919] αίσθηση του κύρους συνδέεται microε κάθε microια από τις δύο ποικιλίες Οι σχετικές έρευνες το επιβεβαιώνουν

Η στατιστική έρευνα της Lydia Sciriha27 δείχνει κατ αρχάς ότι οι οmicroιλητές έ χ ο υ ν την αίσθηση της διαφοράς ως προς τα πεδία χρήσης κοινής και διαλέκτουmiddot η κοινή στην αντίληψή τους συνδέεται microε τυπικότητα και

Περιοριζόmicroαστε να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι η ύπαρξη πολυτυπιών αποτελεί ισχυρή ένδειξη υφολογικής διαστρωmicroάτωσης και λειτουργικής διαφοροποίησης microάλλον παρά γενικής υποχώρησης

27 A Question of Identity Language Use in Cyprus Λευκωσία Intercollege Press 1996middot πβ της ιδίας The Interplay of Language and Identity in Cyprus The Cyprus Review 72 (1995) 7-34

- 19 -

απόσταση28 ενώ οι οmicroιλητές φαίνεται ν αντιλαmicroβάνονται την κυπριακή ως σύmicroβολο microιας στεγανής υπο-κουλτούρας (cul-de-sac subculture)29 Παρ όλο που δηλώνουν περήφανοι να χρησιmicroοποιούν τη διάλεκτο την οποία αντιλαmicroβάνονται ως δική τους φυσική ζωντανή γλώσσα σε αντίθεση microε την προσποιητή και τεχνητή κοινή θεωρούν ότι η διάλεκτος παρακmicroάζει Την κοινή την εκτιmicroούν για τις εργαλειακές της αρετές30 η χρήση της είναι microέσον κοινωνικής ανόδου και καταξίωσης αφού εξασφαλίζει επιτυχία στο εκπαιδευτικό σύστηmicroα και προσπορίζει κοινωνικό κύρος είναι τυποποιηmicroένη και αποτελεί το κυριότερο microέσον για την επαφή των Κυπρίων microε την Ελλάδα31 [920]

Η πειραmicroατική microελέτη του Αντρέα Παπαπαύλου32 για τη διαπίστωση στερεότυπων αντιλήψεων σχετικά microε τη χρήση της κοινής και της διαλέκτου δείχνει ότι οι Κύπριοι οmicroιλητές θεωρούν αυτούς που microιλούν την κοινή περισσότερο ελκυστικούς φιλόδοξους έξυπνους ενδιαφέροντες microοντέρνους φερέγγυους 28 A Question of Identity 80

29 Όπ 88

30 Όπ 102

31 Η συγγραφέας ισχυρίζεται ότι οι Κύπριοι αισθάνονται ένα σύνδροmicroο προδοσίας απέναντι στους Ελληνες που εκφράζεται και σε σχέση microε την κοινή νεοελληνική γλώσσα οι Κύπριοι αισθάνονται κατά βάθος προδοmicroένοι από την Ελλάδα που θεωρούν ότι ευθύνεται έmicromicroεσα έστω για το κυπριακό πρόβληmicroα (όπ 101) Η συmicroπλεγmicroατική στάση τους απέναντι στην κοινή νέα ελληνική αντανακλά την ανάγκη αποστασιοποίησης και αναζήτησης της δικής τους ξεχωριστής πολιτιστικής ταυτότητας Παρόmicroοιες απόψεις εκφράζει και ο Υ Ιoannou Language Politics and Identity An analysis of the Cypriot Dilemma The Cyprus Review 31 (1991) 15-41middot πβ Γ Η Ιωάννου Μια ιδεολογική θεώρηση του γλωσσικού microας προβλήmicroατος Λευκωσία 1988 Όmicroως αυτός ο συνδυασmicroός πολιτικών κριτηρίων microε ψυχολογικού τύπου αιτιολογήσεις microάς φαίνεται αντιφατικός και βεβιασmicroένος Σε καταστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση της κοινωνικής σηmicroασίας που αποδίδεται στη microια ή στην άλλη γλωσσική microορφή όπως άλλωστε περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση και στην ίδια τη γλωσσική χρήση Καθώς το επισηmicroαίνει η Sciriha η γλωσσική χρήση επηρεάζεται σηmicroαντικά από παράγοντες όπως είναι η ηλικία και το φύλο του οmicroιλητή η κοινωνική του θέση η εκπαίδευση και ο τόπος διαmicroονής του θα προσθέταmicroε το θέmicroα της οmicroιλίας και το είδος των συνοmicroιλητών του Κατά συνέπεια το σύνδροmicroο προδοσίας δεν αιτιολογεί την ύπαρξη διmicroορφίαςmiddot απεναντίας η διmicroορφία δίνει διέξοδο σε ψυχολογικά συmicroπλέγmicroατα αυτού του τύπου αν υποτεθεί ότι υπάρχουν Άλλωστε η microελέτη της Sciriha δεν καταγράφει την πραγmicroατική γλωσσική χρήση αλλά τη γλωσσική χρήση όπως γίνεται αντιληπτή από τους οmicroιλητές Η συγγραφέας δεν κάθεται ν ακούσει τι λένε οι Κύπριοι οmicroιλητές ρωτάει να της πουν (η έρευνα διεκπεραιώθηκε microε ερωτηmicroατολόγιο) Καταγράφει microε άλλα λόγια τι οι ίδιοι οι οmicroιλητές νοmicroίζουν γι αυτά που λένε Στο χάσmicroα ανάmicroεσα στη γλωσσική πραγmicroατικότητα και στον τρόπο που γίνεται αντιληπτή ενδέχεται να παρεmicroβάλλεται η ιδεολογία όχι microόνο των οmicroιλητών αλλά και της ερευνήτριας

32 Attitudes towards the Greek Cypriot Dialect Sociocultural Implications International Journal of the Sociology of Language 134 (1998) 15-28 Ο Παπαπαύλου χρησιmicroοποιεί τη microέθοδο των εναρmicroονισmicroένων αmicroφιέσεων (matched-guise technique)middot θα microπορούσαmicroε λοιπόν να πούmicroε ότι η microελέτη του επιβεβαιώνει πειραmicroατικά τα πορίσmicroατα της Sciriha για τη διαφορά κύρους microεταξύ των δύο ποικιλιών

- 20 -

ευχάριστους microορφωmicroένους αλλά όχι περισσότερο ειλικρινείς φιλικούς ευγενικούς ούτε microε περισσότερο χιούmicroορ Ανειλικρίνεια λοιπόν και έλλειψη χιούmicroορ σύmicroφωνα microε τις στερεότυπες αντιλήψεις χαρακτηρίζει τους καλαmicroαρίζοντες

Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η διδακτορική διατριβή της Μαριλένας Καρυολαίmicroου33 η οποία συστηmicroατικά αποδελτιώνει και ταξινοmicroεί τις απόψεις που microε επιστολές και επιφυλλίδες εκφράζονται από το 1985 στον κυπριακό Τύπο για ζητήmicroατα γλώσσας Η microελέτη της Καρυολαίmicroου έχει προφανή πλεονεκτήmicroατα δεν αρκείται στην καταγραφή microιας διαφοράς στο κύρος που οι οmicroιλητές αποδίδουν στη microια ή την άλλη ποικιλία αλλά καταγράφει και στοιχεία της γνωστικής στάσης των οmicroιλητών τουλάχιστον microιας σηmicroαντικής τους microερίδαςmiddot καταγράφει δηλαδή τον ίδιο τον τρόπο που οι οmicroιλητές [921] αιτιολογούν τη διχοτόmicroηση της γλωσσικής τους χρήσης

Η Καρυολαίmicroου διαπιστώνει ότι στην πλειονότητά τους οι επιστολογράφοι και επιφυλλιδογράφοι στον κυπριακό Τύπο στιγmicroατίζουν την κυπριακή διάλεκτο θεωρώντας την υπεύθυνη για την υποτιθέmicroενη γλωσσική υστέρησηαδυναmicroία των Κυπρίων να εκφραστούν σωστά microε καλά ελληνικά ιδιαίτερα στις πιο επίσηmicroεςτυπικές περιστάσεις επικοινωνίας Η κυπριακή34 θεωρείται ανασταλτικός παράγοντας στην εκmicroάθηση της πανελλήνιας γλώσσας35 Οι αντιλήψεις αυτές που παρουσιάζονται microε τις συνήθεις κινδυνολογικές υπερβολές αποτελούν έκφραση microιας ι δ ε ο λ ο γ ί α ς π ρ ο ά σ π ι σ η ς τ η ς

33 La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque διδακτορική διατριβή Universiteacute Paris

V - Reneacute Descartes Πορίσmicroατα της διδακτορικής της διατριβής η συγγραφέας έχει ανακοινώσει σε πολλές microελέτες της laquoStatut de fait et statut subjectif Quelques remarques agrave propos de la communauteacute sociolinguistique chyprioteraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 12ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1992 255-269middot laquoΜεταγλωσσικά σχόλια και γλωσσικές στάσειςraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 14ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1993 459-473middot Linguistic Attitudes and Metalinguistic Discourse An Investigation in the Cypriot Press Themes in Greek Linguistics Papers from the First International Conference on Greek Linguistics επιmicro I Philippaki-Warburton K Nikolaidis amp M Sifianou Amsterdam Benjamins 1994 253-259 laquoΛαϊκή γλωσσολογία στα microέσα microαζικής ενηmicroέρωσης Προϋποθέσεις και microηχανισmicroοίraquo στο ∆ηmicroοσιογραφία και γλώσσα - Πρακτικά συνεδρίου (15-16 Απριλίου 2000) επιmicro Π Μπουκάλας amp Σπ Μοσχονάς Αθήνα Μορφωτικό Ίδρυmicroα της ΕΣΗΕΑ 2001 71-83

34 Ή αγγλοελληνοκυπριακή όπως microε περισσή υπερβολή χαρακτηρίζουν τη διάλεκτο ορισmicroένοιmiddot βλ Σ Παύλου Η καταπίεση της ελληνικής γλώσσας στην Κύπρο Αθήνα εκδ Πενταδάκτυλος 1990 33

35 Karyolaimou La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque όπ 303

- 21 -

κ ο ι ν ή ς προάσπισης δηλ της τυποποιηmicroένης-πρότυπης ποικιλίας36 Εκκινούν από ένα στοιχειώδες συλλογιστικό σχήmicroα που κατ αρχήν ξεχωρίζει ένα εσωτερικό τη γλώσσα Μας από ένα εξωτερικό τη γλώσσα Τους Αυτό το εξωτερικό εκπροσωπείται συνήθως στις microέρες microας από την αγγλικήmiddot αυτή είναι ο αναγνωρισmicroένος εχθρός της γλώσσας Μας Σύmicroφωνα microε αυτή τη νοοτροπία το εσωτερικό η γλώσσα Μας γίνεται αντιληπτό ως κάτι ενιαίο οmicroοιογενές απαράλλαχτο αναλλοίωτο Η γλώσσα Μας παντού και πάντα ίδια χωρίς κοινωνική γεωγραφική ιστορική διαφοροποίηση (Εξού και η πρακτική του κ α θ α ρ ι σ micro ο ύ η αντίληψη δηλ ότι η γλώσσα πρέπει να microένει καθαρή από ε ξ ω τ ε ρ ι κ έ ς επιδράσεις)

Από την άποψη αυτή έχει ενδιαφέρον αν η κυπριακή τοποθετείται στο εσωτερικό ή στο εξωτερικό αν ανήκει στη γλώσσα Μας ή στη γλώσσα Τους Στο σηmicroείο αυτό οι παρατηρήσεις της Καρυολαίmicroου αποκτούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον

Κυπριακή ποικιλία και αγγλική γλώσσα θεωρούνται άρρηκτα συνδεδεmicroένες αφού τα εκφραστικά κενά που δηmicroιουργεί η χρησιmicroοποίηση της πρώτης οδηγούν αναπόφευκτα σε χρήση των λεξικών πόρων της δεύτερης Με άλλα λόγια η κυπριακή ποικιλία εmicroφανίζεται ως η κερκόπορτα από την οποία εισβάλλουν οι αγγλικές δάνειες λέξεις για να κατακλύσουν τη microητρική γλώσσα την ελληνική37

[922] Η κυπριακή λοιπόν σύmicroφωνα microε αυτές τις αντιλήψεις βρίσκεται εκτός Άλλο η γλώσσα Μας και άλλο η κυπριακή Η κυπριακή τοποθετείται microαζί microε τα αγγλικά microάλλον ή microαζί microε τα τούρκικα σύmicroφωνα microε ορισmicroένους παρά microαζί microε τα ελληνικά

∆εν υπάρχει λόγος να χρονοτριβούmicroε προσπαθώντας ν ανασκευάσουmicroε τέτοιες απόψεις που είναι εντελώς αστήριχτες από γλωσσολογική άποψη Στην εκτίmicroηση για τη διάδοση της αγγλικής στην Κύπρο υπάρχει microια καλλιεργηmicroένη υπερβολή Όλοι οι Κύπριοι υποτίθεται γνωρίζουν τα αγγλικά και καθώς λέγεται τα χρησιmicroοποιούν σε βάρος της ελληνικής κοινής και διαλέκτου παντού στα σχολεία στις δηmicroόσιες υπηρεσίες στις καθηmicroερινές συναναστροφές ∆εν 36 Βλ σχετικά Ρ ∆ελβερούδη και Σπ Μοσχονά Ο καθαρισmicroός της γλώσσας και η γλώσσα του

καθαρισmicroού Σύγχρονα Θέmicroατα 62 (1997) 79-91

37 Απόσπασmicroα από αδηmicroοσίευτη οmicroιλία στο Πανεπιστήmicroιο Κύπρου microε τίτλο Εσείς microιλάτε σωστά ελληνικά (15-4-1996)middot για παραθέmicroατα που επιβεβαιώνουν αυτή την εκτίmicroηση βλ La communauteacute όπ 266-269 273-277 302-308 passim Στα Πορίσmicroατα του laquoΣυmicroποσίου για την Ελληνική Γλώσσα σήmicroερα στην Κύπροraquo (24-25101992) επισηmicroαίνεται χαρακτηριστικά laquoΣτην Κύπρο ενεδρεύει ο κυπροκεντρισmicroός που προωθεί τον εξαγγλισmicroό της κυπριακής κοινωνίας σε πολλά επίπεδα Πρέπει να αντιmicroετωπισθούν οι έντονες τάσεις κυπροποίησης της κοινωνίας και της Ιστορίας και να διακοπεί κάθε προσπάθεια αποξένωσης του κυπριακού ελληνισmicroού από τον υπόλοιπο ελληνισmicroόraquo (Ελλάδος φθόγγον χέουσα επιmicro Μ Χριστοδούλου Λευκωσία Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου 1993 199)

- 22 -

προσβάλλει ελπίζω τη γλωσσοmicroάθεια των Κυπρίων η επισήmicroανση ότι η εικόνα αυτή απέχει πολύ από την πραγmicroατικότητα Είναι γεγονός ότι η αγγλική χρησιmicroοποιείται σχεδόν αναγκαστικά σε ορισmicroένα πεδία χρήσης όπως της νοmicroοθεσίας και της (ανώτατης) εκπαίδευσης 38 αλλά ακόmicroα και στα πεδία αυτά η χρήση της δεν είναι δεν είναι πια αποκλειστική Και οι επιδράσεις που έχει δεχτεί η κυπριακή [923] διάλεκτος από την αγγλική γλώσσα δεν είναι πολύ microεγαλύτερες από τις επιδράσεις που η διεθνής αυτή γλώσσα επικοινωνίας ασκεί σήmicroερα σε όλες τις γλώσσες και - διαλέκτους

Το θεωρητικό σχήmicroα που έχουmicroε υιοθετήσει microάς επιτρέπει να εξηγήσουmicroε αυτή την υπερβολή σχετικά microε τις επιδράσεις της αγγλικής Η ταύτιση κυπριακής και αγγλικής η συντριπτική επίδραση που υποτίθεται πως η δεύτερη ασκεί στην πρώτη είναι απλώς microια κίνηση στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου συλλογιστικού σχήmicroατος σκοπός της οποίας είναι ακριβώς η microείωση του κύρους της διαλέκτου αφού η διάλεκτος microπορεί πλέον ως κυπροαγγλική ή ως αγγλοκυπριακή πολύ πιο εύκολα να τοποθετείται ε κ τ ό ς έξω από το πλαίσιο της ελληνικής γλώσσας της κ ο ι ν ή ς γλώσσας

3 Η υπερβολή της αυτονοmicroίας Το ερώτηmicroα που microένει να microας απασχολήσει για την ολοκλήρωση του επιχειρήmicroατός microας είναι πώς η σχέση της γλωσσικής διmicroορφίας η οποία όπως είδαmicroε είναι microια σχέση κατ αρχάς συmicroπληρωmicroατική κοινή και διάλεκτος συmicroπληρώνουν η microία την άλλη στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου γλωσσικού καταmicroερισmicroού πώς αυτή η συmicroπληρωmicroατική σχέση καταλήγει σε επίπεδο κύρους στο επίπεδο των αντιλήψεων ή της ιδεολογίας να εκφράζεται ως σχέση αντίθεσης να εκφράζεται ανταγωνιστικά

Η συλλογική αίσθηση και οι αντιλήψεις γύρω από αυτήν ότι η microία ποικιλία είναι εντός η κοινή νέα ελληνική είναι εντός η άλλη είναι εκτός η κυπριακή

38 Κατά το 1995-96 περίπου 48 των Κυπρίων σπούδαζαν σε αγγλόφωνα πανεπιστήmicroια 28

στην Αγγλία και 197 στις ΗΠΑ Επιπλέον το 57 περίπου όσων φοιτούσαν σε διάφορα ανώτερα ιδρύmicroατα στην Κύπρο είχαν ως γλώσσα διδασκαλίας την αγγλική Τα ποσοστά αυτά ίσως έχουν microειωθεί κάπως microε την ίδρυση του ελληνόφωνου Πανεπιστηmicroίου Κύπρου (1992) Όσον αφορά στη γλώσσα της νοmicroοθεσίας το άρθρο 189 του Κυπριακού Συντάγmicroατος (1960) όριζε περίοδο 5 ετών για τη microετάφραση των νόmicroων στα ελληνικάmiddot η προθεσmicroία αυτή όmicroως παρατάθηκε επ αόριστον microε το Νόmicroο 511965 Αντλώ τα στοιχεία αυτά από την αδηmicroοσίευτη εργασία της ΜΚαρυολαίmicroου From linguistic liberalism to legal regulation Τhe Greek language in Cyprusmiddot βλ Επίσης La communauteacute 142- 154 Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι ακόmicroα και περιγραφές που διεκτραγωδούν τη χρήση της αγγλικής επικαλούνται το γεγονός ότι πολλοί Κύπριοι δεν ξέρουν αγγλικάmiddot βλ Σ Παύλου όπ 23 κε 43 κε Για επιδράσεις της Αγγλικής στην Κυπριακή διάλεκτο βλ A N Papapavlou Language Contact and Lexical Borrowing in the Greek Cypriot Dialect Sociolinguistic and Cultural Implications Athens Grivas 1994

- 23 -

είναι εκτός δεν είναι παρά η ι δ ε ο λ ο γ ί α τ η ς α υ τ ο ν ο micro ί α ς στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή της εργασίας microας Το αυτονόητο της αυτονοmicroίας της κοινής δηmicroιουργεί σε συνθήκες γλωσσικής διmicroορφίας του τύπου κοινής-διαλέκτου το κάθε άλλο παρά αυτονόητο της αυτονοmicroίας της διαλέκτουmiddot η αυτονοmicroία της κοινής νέας ελληνικής δίνει την εντύπωση αυτονοmicroίας της κυπριακής διαλέκτου από την οποία διακρίνεται στη χρήση Έτσι κάθε προσπάθεια υπεράσπισης της κυπριακής στο πλαίσιο microιας ούτως ή άλλως υπαρκτής γλωσσικής διmicroορφίας εκλαmicroβάνεται ως απόπειρα αυτονόmicroησης της κυπριακής Γράφει σχετικά ο Κύπριος γλωσσολόγος Μενέλαος Χριστοδούλου

Η κυπριακή διάλεκτος προβάλλεται σήmicroερον κοινωνικώς εν Κύπρω ως ανωτέρα και αυτής της κοινής γλώσσης (28-8-90)

[924] Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος ήτις έmicroενε πριν εις τα λαϊκά στρώmicroατα ανήλθεν εις την νέαν κυπριακήν κοινωνίαν Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος όπως χρησιmicroοποιούσιν αυτήν οι Κύπριοι αρχίζει να λειτουργεί ως γλώσσα (23-1-92)39

Και δεν είναι τυχαίο ότι ο Γεώργιος Μπαmicroπινιώτης ξεκινά την οmicroιλία του για την Ελληνική γλώσσα στην Κύπρο σήmicroερα (1993) αντικρούοντας εκείνους που θέτουν ζήτηmicroα χρήσης της κυπριακής διαλέκτου ως επίσηmicroης γραπτής και προφορικής γλώσσας40 πολεmicroώντας δηλ ανεmicroόmicroυλους Εξ όσων γνωρίζω ουδείς ούτε καν ο Νεοκυπριακός Σύνδεσmicroος δεν έχει θέσει επισήmicroως τέτοιο ζήτηmicroα41

39 Αντλώ τα παραθέmicroατα από την Καρυολαίmicroου La communautegrave sociolinguistique Chypriote

Grecque όπ σσ 306-307 αλλά τα αποκαθιστώ στην αρχική τους microορφήmiddot για microια νεότερη έκφραση αυτής της αντίληψης βλ Μ Χριστοδούλου Η επίσηmicroος γλώσσα των Κυπρίων Ο Φιλελεύθερος 7-4-97 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η οmicroιλία του Μ Χριστοδούλου Κοινή γλώσσα και διάλεκτος στο Η διχόνοια η ελληνική γλώσσα και η κυπριακή διάλεκτος (∆ιαλέξεις Λαϊκού Πανεπιστηmicroίου 5) Λευκωσία ∆ήmicroος Λευκωσίας 1997 247-275 όπου έmicromicroεσα οmicroολογείται η αποτυχία των προσπαθειών του Κύπριου γλωσσολόγου για στήριξη της κοινής γλώσσας σε βάρος της διαλέκτου

40 Ελλάδος φθόγγον χέουσα όπ 4

41 Υπάρχουν microόνο υποψίες αναφοράς στην κυπριακή ως ανεξάρτητη γλώσσα Βλ λχ Α Πόλλις laquoΜακροπρόθεσmicroες προοπτικές επιβίωσης της Κυπριακής ∆ηmicroοκρατίαςraquo ∆ιαστάσεις των Ελληνοτουρκικών σχέσεων Αιγαίο-Κύπρος Επιστηmicroονικό Συmicroπόσιο του Ιρδύmicroατος Μεσογειακών Μελετών Αθήνα Ίδρυmicroα Μεσογειακών Μελετών 1986 105 laquoΗ κυπριακή γλώσσα η ιστορική παράδοση και κουλτούρα microπορεί να θεωρηθούν ως στοιχεία της κυπριακής κοινωνικής πραγmicroατικότητας στα οποία microπορεί να βασιστεί microια κυπριακή συνείδηση και στη συνέχεια microια κυπριακή εθνότηταraquo Πβ επίσης Α Παναγιώτου laquoΤο χαmicroόγελο της στετέςraquo εφ Χαραυγή (10-2-1994 και 17-2-1994) Πρέπει να σηmicroειώσουmicroε πάντως ότι microε την καχυποψία που έχει δηmicroιουργήσει η στάση ενίσχυσης της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο κάθε συmicroπαθητική αναφορά στη διάλεκτο αξιολογείται ως προσπάθεια αυτονόmicroησής της Σχετικά microε τη διάδοση του κυπριωτισmicroού (προϋπόθεση για την ύπαρξη του οποίου είναι να παραmicroένει σε λανθάνουσα κατάσταση) στο επίπεδο της νοοτροπίας microάλλον παρά της ιδεολογίας βλ C V Mavratsas National identity and

- 24 -

Αυτό που ισχυρίζοmicroαι λοιπόν είναι ότι η προάσπιση της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο η αντίληψη ότι η κοινή πρέπει να έχει γενικευmicroένη χρήση πέρα και έξω από το πλαίσιο της διmicroορφίας στο οποίο εντάσσεται microαζί microε την κυπριακή η ενοποιητική αντίληψη της κοινής αυτή είναι που γεννάει την αντίληψη ότι η κυπριακή είναι ή θέλει να είναι microια ξεχωριστή γλώσσα την αντίληψη [925] δηλ της αυτονόmicroησης της κυπριακής από την κοινή Επαναλαmicroβάνω η ε ν ο π ο ι η τ ι κ ή α ν τ ί λ η ψ η τ η ς κ ο ι ν ή ς ε ί ν α ι α υ τ ή π ο υ χ ρ η σ ι micro ο π ο ι ε ί ω ς π ρ ό σ χ η micro α τ η ν α ξ ί ω σ η α υ τ ο ν ό micro η σ η ς τ η ς κ υ π ρ ι α κ ή ς αφού εκ των πραγmicroάτων σε περιστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας η διάλεκτος δεν microπορεί να λειτουργήσει αυτόνοmicroα

4 Η δηmicroοτική ως καθαρεύουσα Τα ίδια κριτήρια microε τα οποία αναγνωρίζουmicroε την καθαρεύουσα ως υψηλή και τη δηmicroοτική ως χαmicroηλή ποικιλία του ελληνικού γλωσσικού ζητήmicroατος microάς επέτρεψαν στην Κύπρο να αναγνωρίσουmicroε τη δηmicroοτική ή microάλλον τη νόmicroιmicroη κληρονόmicroο της την κοινή νεοελληνική ως υψηλή ποικιλία ένα είδος καθαρεύουσας microια γλώσσα που ακόmicroη κι αν δεν θεωρηθεί τεχνητή δεν είναι πάντως φυσική γλώσσα κανενός Κυπρίου

Η δυνατότητα της δηmicroοτικής να παίζει το ρόλο microιας υψηλής ποικιλίας δεν είναι παρά η δυνατότητα που επίmicroονα και για πολλά χρόνια διεκδίκησε ο δηmicroοτικισmicroός είναι η δυνατότητα που διεκδικεί κάθε κοινή τυποποιηmicroένη γλώσσα στο microέτρο που η κοινή γλώσσα είναι και γλώσσα και πρότυπο είναι microια διάλεκτος microεταξύ ίσων ίσως λίγο πιο ίση από τις άλλες είναι όmicroως και ο κανόνας που κρίνει τις άλλες διαλέκτους και microε τον οποίο χωρίζουmicroε αυτό που είναι σωστό από αυτό που είναι λάθος και ταυτοχρόνως αυτό που είναι όλων από αυτό που είναι λίγων Στην Κύπρο η κοινή γλώσσα η γλώσσα όλων αναγκάζεται να συνυπάρχει microε microία από τις διαλέκτους microια γλώσσα λίγων την οποία χρειάστηκε να αποκλείσει για να οριστεί ακριβώς ως πρότυπο πέρα και πάνω από διαλέκτους

Βέβαια αυτή τη γλώσσα-πρότυπο αυτή την επίσηmicroη καθαρεουσιάνικη δηmicroοτική ή microάλλον αυτή τη δηmicroώδη καθαρεύουσα θα τη microάθουν και θα τη χρησιmicroοποιούν microε ελάχιστες αποκλίσεις όλοι οι Κύπριοι και κατά τούτο όπως είδαmicroε η υψηλή ποικιλία στην Κύπρο διαφέρει από την καθαρεύουσα του γλωσσικού ζητήmicroατος ∆εν υπήρχε αmicroφιγλωσσία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος Στην Κύπρο ανάmicroεσα σ αυτόν που δεν ξέρει και σ αυτόν που ξέρει την υψηλή γλώσσα δεν θα microεσολαβήσει ο αιτησιογράφος ή ο γραmicromicroατικός του χωριού θα microεσολαβήσει ο εκπαιδευτικός του δηmicroόσιου σχολείου

consciousness in everyday life towards a sociology of knowledge of Greek-Cypriot nationalism Nations and Nationalism 5(1) 1999 91-104

- 25 -

[926] Μπορούmicroε όmicroως να microιλάmicroε για γλωσσικό ζήτηmicroα στην Κύπρο

Μια κατάσταση διγλωσσίας όπως την ορίσαmicroε microπορεί να θεωρείται εντελώς φυσιολογική και να microη γεννά γλωσσικό ζήτηmicroα Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε όταν οι συνθήκες της διγλωσσίας (διmicroορφίας) γίνονται αντιληπτές από microια ικανή microερίδα του πληθυσmicroού ως συνθήκες προς διαπραγmicroάτευση και αντιπαράθεση Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε λοιπόν όταν δύο ακόmicroη συνθήκες ισχύουν

1 Οι πνευmicroατικές ελίτ της δίγλωσσης κοινότητας αντιλαmicroβάνονται τη σχέση ανάmicroεσα στις δύο γλωσσικές ποικιλίες ως σχέση όχι συmicroπληρωmicroατική αλλά αντιθετική προπαγανδίζουν την αντίληψη ότι η microία από τις δύο γλώσσες είναι καλύτερη σωστότερη ωραιότερη από την άλλη Εκφράζουν την αντίθεση αυτή microε εξωγλωσσικούς όρους microε όρους δηλαδή αισθητικούς ηθικούς κοινωνικοπολιτικούς ιδεολογικούς Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα υπάρχει όταν ακριβώς παύει να είναι στενά γλωσσικό όταν ιδεολογικοποιείται όταν γίνεται πεδίο παρέmicroβασης της microιας ή της άλλης κρατικής πολιτικής ανάλογα microε τις προσβάσεις της microιας ή της άλλης ελίτ στο κράτος και στην εκπαίδευση

2 Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα δεν νοείται επίσης χωρίς αγώνες για κυριαρχία Στη διάρκεια ενός γλωσσικού ζητήmicroατος η microία από τις δύο γλώσσες θα τείνει να κυριαρχήσει επί της άλλης διεκδικώντας microε όλο τον γλωσσικό και ιδεολογικό της εξοπλισmicroό τα πεδία χρήσης στα οποία η άλλη ειδικεύεται Αυτή η τάση κυριαρχίας microπορεί να ενισχύεται microε επίσηmicroη κρατική παρέmicroβαση (ή και microε επίσηmicroη έλλειψη παρέmicroβασης)

Στη σύντοmicroη αυτή εργασία δεν είχαmicroε τη δυνατότητα να εξετάσουmicroε εάν οι δύο αυτές πρόσθετες συνθήκες πληρούνται στην Κύπρο σήmicroερα ∆ιαπιστώσαmicroε όmicroως ότι η κοινή γλώσσα δεν είναι απλώς το κυριακάτικο ρούχο των Κυπρίων ∆εν συmicroπληρώνει απλώς τη λειτουργία της διαλέκτου αλλά εισάγει στη γλωσσική κοινότητα της Κύπρου microιαν αντίθεση προς τη διάλεκτο αντίθεση που υπονοmicroεύει την αρχική συmicroπληρωmicroατική τους σχέση και εκφράζεται ενίοτε microε όρους έντονα ιδεολογικούς

Στην Κύπρο σήmicroερα κυρίαρχο παραmicroένει το ιδεολογικό ρεύmicroα που προβάλλει και θέλει να επιβάλει τον ενοποιητικό ρόλο της κοινής νέας [927] ελληνικής Η κοινή στην Κύπρο δεσmicroεύει τη δηmicroόσια επίσηmicroη συλλογική έκφραση Από την καταξιωmicroένη αυτή θέση η ανάπτυξη microιας ιδεολογίας προάσπισης και επέκτασης των πεδίων χρήσης της κοινής microπορεί να οδηγήσει σταδιακά και στην οριστική επικράτησή της42 Ενδέχεται δηλαδή το laquoγλωσσικό ζήτηmicroαraquo της Κύπρου να λυθεί 42 Μοναδική περίπτωση για την οποία ο Ferguson προβλέπει καθιέρωση της υψηλής ποικιλίας

σε microια διmicroορφική κοινότητα είναι όταν η υψηλή αυτή ποικιλία είναι η κοινή γλώσσα και microιας άλλης γλωσσικής κοινότητας η οποία παρουσιάζεται να περιλαmicroβάνει την πρώτη (Ferguson Diglossia όπ 248)

- 26 -

προτού υπάρξει

Η ιδιόmicroορφη περίπτωση της Κύπρου επιβάλλει πάντως ορισmicroένες αλλαγές στις ιδεολογικές microας συνήθειες Αναγνωρίζουmicroε όλοι την κοινή νεοελληνική ως προϊόν τερmicroατισmicroού του γλωσσικού ζητήmicroατος στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο ως νόmicroιmicroη δηλαδή αν και microετριοπαθή κληρονόmicroο της πάλαι ποτέ χαmicroηλής ποικιλίας της δηmicroοτικής Αυτό το κληροδοτηmicroένο χαmicroηλό προφίλ της κοινής γλώσσας microάς εmicroποδίζει να την αναγνωρίσουmicroε ως υψηλή ποικιλία στη δίγλωσση Κύπρο να την αναγνωρίσουmicroε δηλαδή ως ποικιλία επιβεβληmicroένη και εν microέρει τεχνητή ως microία άλλη καθαρεύουσα

Ένα από τα σηmicroαντικότερα επιχειρήmicroατα των δηmicroοτικιστών εναντίον της καθαρεύουσας επικαλείται το αναmicroφισβήτητο γεγονός ότι η καθαρεύουσα σε όλες τις microορφές της ήταν πάντοτε microια γλώσσα τεχνητή που microπορεί να την έγραψαν πολλοί αλλά ποτέ κανένας δε τη microίλησε αντίθετα η δηmicroοτική ήταν και παρέmicroεινε γλώσσα απολύτως φυσική η γλώσσα του λαού γλώσσα όλων

Το ισχυρότατο αυτό επιχείρηmicroα εναντίον της καθαρεύουσας αποδεικνύεται microάλλον αδύναmicroο επιχείρηmicroα υπέρ της δηmicroοτικής Αν η καθαρεύουσα δεν ήταν πραγmicroατική γλώσσα η δηmicroοτική πάντως ήταν κ α ι γ λ ώ σ σ α κ α ι π ρ ό τ υ π ο το πρότυπο που κυριάρχησε στη διαδικασία τυποποίησης της γλώσσας που σήmicroερα ονοmicroάζουmicroε νεοελληνική ή κοινή νεοελληνική Το πρότυπο αυτό δεν microπορούσε παρά να είναι όφειλε να είναι τεχνητό (ή τεχνικό σύmicroφωνα microε την προσεκτικότερη διατύπωση του Μανόλη Τριανταφυλλίδη) [928] προκειmicroένου να ανταποκριθεί στις ανάγκες του δηmicroόσιου κυρίως βίου και του γραπτού κυρίως λόγου

Όρους όπως λαϊκή γλώσσα ζωντανή γλώσσα φυσική γλώσσα όλοι χαρακτηρισmicroοί που αποδόθηκαν στη δηmicroοτική πρέπει λοιπόν να microάθουmicroε να τους σκεφτόmicroαστε microε τρόπο λιγότερο απόλυτο Είναι όροι διαβαθmicroίσιmicroοι και σχετικοί δεν ορίζονται χωρίς τα αντίθετά τους Όπως ακριβώς οι όροι καθαρεύουσα και δηmicroοτική αν ο ένας αποτελεί αναχρονισmicroό αναχρονισmicroό αποτελεί και ο άλλος

Σήmicroερα θα microπορούσαmicroε ακόmicroη σχεδόν ταυτολογικά να ορίσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηmicroα στήριξης της δηmicroοτικής Σ αυτή την περίπτωση ας περιmicroένουmicroε απλώς να επεκταθεί η χρήση της κοινής γλώσσας εκεί όπου τώρα χρησιmicroοποιείται η διάλεκτος Θα ήταν αυτή microια δεύτερη νίκη της δηmicroοτικής η οριστική της νίκη Θα microπορούσαmicroε όmicroως να θεωρήσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηση υπεράσπισης της χαmicroηλής φυσικής ποικιλίας της λαϊκής γλώσσας Σ αυτή την περίπτωση θα πρέπει να φανταστούmicroε έναν δηmicroοτικισmicroό που θα αναλάmicroβανε να προασπίσει τη διάλεκτο από την επεκτατική εξάπλωση της ίδιας της δηmicroοτικής

- 17 -

κυπριακή είναι γνωστές στο microεγαλύτερο τmicroήmicroα του πληθυσmicroού Είναι ίσως χρήσιmicroο να παρατηρήσουmicroε εδώ ότι η αmicroφιγλωσσία δεν χαρακτήριζε τη διmicroορφία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος όπου microόνο ένα σχετικά microικρό κοmicromicroάτι του πληθυσmicroού γνώριζε και χρησιmicroοποιούσε την καθαρεύουσα όπως φανερώνει και η ύπαρξη γλωσσικών διαmicroεσολαβητών κάθε είδους [917] από αυτούς που αναλάmicroβαναν να συmicroπληρώσουν τις αιτήσεις στα υπουργεία microέχρι τον γραmicromicroατικό του χωριού

Μία ακόmicroη διαφορά της κυπριακής περίπτωσης από τις περιπτώσεις κοινής-microε-διάλεκτο στην Ελλάδα και αλλού είναι ότι κατά τα φαινόmicroενα η προφορική χρήση έχει δηmicroιουργήσει ιδίως στα αστικά κέντρα microια κ υ π ρ ι α κ ή κ ο ι ν ή δηλ microια microέση ποικιλία που διαφοροποιείται από τα τοπικά ιδιώmicroατα ενσωmicroατώνοντας ταυτοχρόνως σηmicroαντικές επιδράσεις της κοινής νέας ελληνικής Είναι σηmicroαντικό ότι microια κάποια microορφή αυτής της ποικιλίας γράφεται έστω κι αν γράφεται για ν ακούγεται microόνον όπως συmicroβαίνει microε το κυπριώτικο σκετς στο ραδιόφωνο ή εσχάτως microε τα διάφορα τηλεοπτικά σίριαλ τα οποία έχουν πια αστική θεmicroατογραφία26 [918]

26 Η κυπριακή κοινή αποτελεί ερευνητική υπόθεση την οποία πρώτος διατύπωσε ο B

Newton Για microια πρώτη προσέγγιση στη φωνολογία της κυπριακής κοινής βλ B Newton Stylistic levels in Cypriot Greek όπ Την υπόθεση για την ύπαρξη κυπριακής κοινής δέχονται τώρα και άλλοι συνάδελφοι πβ Ά Παναγιώτου-Τριανταφυλλοπούλου Η Νεοελληνική στη σύγχρονη Κύπρο στο Συνέδριο για την ελληνική γλώσσα 1976-1996 Είκοσι χρόνια από την καθιέρωση της Νεοελληνικής (∆ηmicroοτικής) ως επίσηmicroης γλώσσας (Πρακτικά συνεδρίου Αθήνα 2911-1121996) Αθήνα 1999 σ 283middot η Παναγιώτου-Τριανταφυλλοπούλου όmicroως microοιάζει ν αγνοεί τις εργασίες του Newton και microάλλον αντιλαmicroβάνεται την κυπριακή κοινή microε πολύ στενό τρόπο ως απόκλιση του κυπριακού γ ρ α π τ ο ύ λόγου από τον γραπτό λόγο της νεοελληνικής H υπόθεση της κυπριακής κοινής ως σταθεροποιηmicroένου υφολογικού επιπέδου (stylistic level) αντιτίθεται κυρίως στη θεωρία της καθολικής υποχώρησης ή θανάτου της διαλέκτου Για υποχώρηση της κυπριακής εν γένει κάνει λόγο σε σειρά νεότερων microελετών της η Αγγελική Μαλικούτη-Drachman ∆ιαλεκτικός λόγος Μια microορφή ετερότητας που χάνεται στο Ισχυρές-Ασθενείς γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ενωση Όψεις του γλωσσικού ηγεmicroονισmicroού (Πρακτικά ηmicroερίδας Θεσσαλονίκη 2541996) Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 1996 107-119 Φαινόmicroενα δανεισmicroού και συρρίκνωσης του διαλεκτικού λόγου στο Ισχυρές-Ασθενείς γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ενωση Όψεις του γλωσσικού ηγεmicroονισmicroού (Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου Θεσσαλονίκη 26-2831997) Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 1999 τόmicro Β 533-542 Παρατηρήσεις σε διαλεκτικές υποχωρήσεις της Κυπριακής στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 20ής ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ (23-2541999) 292-302 Συρρίκνωση διαλεκτικών συστηmicroάτων αδηmicroοσίευτη εργασία Τα φαινόmicroενα υποχώρησης της κυπριακής που καταγράφει η Μαλικούτη-Drachman αφορούν στην αντικατάσταση χαρακτηριστικών φθόγγων της διαλέκτου στην αλλοίωση του συλλαβικού συστήmicroατος καθώς και των κανόνων κλιτικού τονισmicroού στη laquomicroείξηraquo των κανόνων σχηmicroατισmicroού των υποκοριστικών κά Οι επισήmicroανσεις της κάθε άλλο παρά ασύmicroβατες είναι microε το microοντέλο διmicroορφίας που εισηγείται ο Ferguson βλ παρακάτω σηmicro 42 Παραmicroένει πάντως προς διερεύνηση το ερώτηmicroα εάν αυτά τα φαινόmicroενα laquoυποχώρησηςraquo είναι καθολικά ή σύmicroφωνα microε την υπόθεσή microας συναντώνται microόνο στα συγκεχυmicroένα οπωσδήποτε όρια του ενδιάmicroεσου αυτού υφολογικού επιπέδου της κυπριακής κοινής microε την κοινή νεοελληνική

- 18 -

Βέβαια ότι ονοmicroάσαmicroε πεδία χρήσης τα οποία όπως είδαmicroε microοιράζονται η κοινή και η κυπριακή δεν ορίζονται ανεξάρτητα από τη γλώσσα της οποίας εκάστοτε γίνεται χρήση Η κοινωνιογλωσσική θεωρία των πεδίων (domains) χαρακτηρίζεται από microια microάλλον στατική αντίληψη της γλωσσικής χρήσης Αλλά ας microη θεωρητικολογήσουmicroε Αρκεί ν αντιληφθούmicroε πως τα πεδία αυτά microπορεί εν microέρει να τα ορίσει ο ίδιος ο οmicroιλητής α ν ά λ ο γ α micro ε τ η χ ρ ή σ η που θα κάνει της κοινής ή της κυπριακής Ακολούθως η αίσθηση της επισηmicroότητας ή της τυπικότητας microιας περίστασης δεν είναι κάτι απολύτως δεδοmicroένο στο οποίο ο οmicroιλητής καλείται να προσαρmicroοσθεί αλλά κάτι που ο ίδιος ο οmicroιλητής microπορεί εν microέρει να προκαλέσει microε τη γλωσσική του συmicroπεριφορά φορτίζοντας ή αποφορτίζοντας αναλόγως microια περίσταση επικοινωνίας ∆εν προσαρmicroόζεται microόνο ο οmicroιλητής στην περίσταση αλλά και η περίσταση στον οmicroιλητή Για το λόγο αυτό σηmicroασία εδώ έχει η συλλογική αίσθηση στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή Έτσι η αδιάκριτη χρήση της κοινής microπορεί να προκαλέσει την αίσθηση της εκζήτησης ότι ο οmicroιλητής καλαmicroαρίζει ή ελληνικουρίζει θα πούmicroε ότι κάποιος καλαmicroαρίζει όταν microιλάει την κοινή και εκεί που δεν πρέπει όχι όταν τη microιλάει εκεί που πρέπει ενώ η αδιάκριτη χρήση της κυπριακής microπορεί να δώσει την αίσθηση έλλειψης σοβαρότητας ανωριmicroότητας του φαιδρού κλπ

∆ύο λοιπόν τα κρατούmicroενα κοινή και διάλεκτος βρίσκονται στην Κύπρο σε σχέση γλωσσικής διmicroορφίας Υπενθυmicroίζω και την αρχική microας παρατήρηση το πρώτο κρατούmicroενο ο προσδιορισmicroός της ετερονοmicroίας είναι ώς ένα βαθmicroό ζήτηmicroα ιδεολογικό

Αυτές τις δύο ιδέες microπορούmicroε τώρα να τις συνδυάσουmicroε εξετάζοντας το microόνο ζήτηmicroα που έχουmicroε παραλείψει το ζήτηmicroα του κύρους δηλ που απολαmicroβάνει η κάθε ποικιλία υψηλή και χαmicroηλή κοινή και διάλεκτος (κριτήριο 6)

24 Γλωσσικό κύρος Ήδη απ όσα έχουν προηγηθεί γίνεται φανερό ότι διαφορετική [919] αίσθηση του κύρους συνδέεται microε κάθε microια από τις δύο ποικιλίες Οι σχετικές έρευνες το επιβεβαιώνουν

Η στατιστική έρευνα της Lydia Sciriha27 δείχνει κατ αρχάς ότι οι οmicroιλητές έ χ ο υ ν την αίσθηση της διαφοράς ως προς τα πεδία χρήσης κοινής και διαλέκτουmiddot η κοινή στην αντίληψή τους συνδέεται microε τυπικότητα και

Περιοριζόmicroαστε να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι η ύπαρξη πολυτυπιών αποτελεί ισχυρή ένδειξη υφολογικής διαστρωmicroάτωσης και λειτουργικής διαφοροποίησης microάλλον παρά γενικής υποχώρησης

27 A Question of Identity Language Use in Cyprus Λευκωσία Intercollege Press 1996middot πβ της ιδίας The Interplay of Language and Identity in Cyprus The Cyprus Review 72 (1995) 7-34

- 19 -

απόσταση28 ενώ οι οmicroιλητές φαίνεται ν αντιλαmicroβάνονται την κυπριακή ως σύmicroβολο microιας στεγανής υπο-κουλτούρας (cul-de-sac subculture)29 Παρ όλο που δηλώνουν περήφανοι να χρησιmicroοποιούν τη διάλεκτο την οποία αντιλαmicroβάνονται ως δική τους φυσική ζωντανή γλώσσα σε αντίθεση microε την προσποιητή και τεχνητή κοινή θεωρούν ότι η διάλεκτος παρακmicroάζει Την κοινή την εκτιmicroούν για τις εργαλειακές της αρετές30 η χρήση της είναι microέσον κοινωνικής ανόδου και καταξίωσης αφού εξασφαλίζει επιτυχία στο εκπαιδευτικό σύστηmicroα και προσπορίζει κοινωνικό κύρος είναι τυποποιηmicroένη και αποτελεί το κυριότερο microέσον για την επαφή των Κυπρίων microε την Ελλάδα31 [920]

Η πειραmicroατική microελέτη του Αντρέα Παπαπαύλου32 για τη διαπίστωση στερεότυπων αντιλήψεων σχετικά microε τη χρήση της κοινής και της διαλέκτου δείχνει ότι οι Κύπριοι οmicroιλητές θεωρούν αυτούς που microιλούν την κοινή περισσότερο ελκυστικούς φιλόδοξους έξυπνους ενδιαφέροντες microοντέρνους φερέγγυους 28 A Question of Identity 80

29 Όπ 88

30 Όπ 102

31 Η συγγραφέας ισχυρίζεται ότι οι Κύπριοι αισθάνονται ένα σύνδροmicroο προδοσίας απέναντι στους Ελληνες που εκφράζεται και σε σχέση microε την κοινή νεοελληνική γλώσσα οι Κύπριοι αισθάνονται κατά βάθος προδοmicroένοι από την Ελλάδα που θεωρούν ότι ευθύνεται έmicromicroεσα έστω για το κυπριακό πρόβληmicroα (όπ 101) Η συmicroπλεγmicroατική στάση τους απέναντι στην κοινή νέα ελληνική αντανακλά την ανάγκη αποστασιοποίησης και αναζήτησης της δικής τους ξεχωριστής πολιτιστικής ταυτότητας Παρόmicroοιες απόψεις εκφράζει και ο Υ Ιoannou Language Politics and Identity An analysis of the Cypriot Dilemma The Cyprus Review 31 (1991) 15-41middot πβ Γ Η Ιωάννου Μια ιδεολογική θεώρηση του γλωσσικού microας προβλήmicroατος Λευκωσία 1988 Όmicroως αυτός ο συνδυασmicroός πολιτικών κριτηρίων microε ψυχολογικού τύπου αιτιολογήσεις microάς φαίνεται αντιφατικός και βεβιασmicroένος Σε καταστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση της κοινωνικής σηmicroασίας που αποδίδεται στη microια ή στην άλλη γλωσσική microορφή όπως άλλωστε περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση και στην ίδια τη γλωσσική χρήση Καθώς το επισηmicroαίνει η Sciriha η γλωσσική χρήση επηρεάζεται σηmicroαντικά από παράγοντες όπως είναι η ηλικία και το φύλο του οmicroιλητή η κοινωνική του θέση η εκπαίδευση και ο τόπος διαmicroονής του θα προσθέταmicroε το θέmicroα της οmicroιλίας και το είδος των συνοmicroιλητών του Κατά συνέπεια το σύνδροmicroο προδοσίας δεν αιτιολογεί την ύπαρξη διmicroορφίαςmiddot απεναντίας η διmicroορφία δίνει διέξοδο σε ψυχολογικά συmicroπλέγmicroατα αυτού του τύπου αν υποτεθεί ότι υπάρχουν Άλλωστε η microελέτη της Sciriha δεν καταγράφει την πραγmicroατική γλωσσική χρήση αλλά τη γλωσσική χρήση όπως γίνεται αντιληπτή από τους οmicroιλητές Η συγγραφέας δεν κάθεται ν ακούσει τι λένε οι Κύπριοι οmicroιλητές ρωτάει να της πουν (η έρευνα διεκπεραιώθηκε microε ερωτηmicroατολόγιο) Καταγράφει microε άλλα λόγια τι οι ίδιοι οι οmicroιλητές νοmicroίζουν γι αυτά που λένε Στο χάσmicroα ανάmicroεσα στη γλωσσική πραγmicroατικότητα και στον τρόπο που γίνεται αντιληπτή ενδέχεται να παρεmicroβάλλεται η ιδεολογία όχι microόνο των οmicroιλητών αλλά και της ερευνήτριας

32 Attitudes towards the Greek Cypriot Dialect Sociocultural Implications International Journal of the Sociology of Language 134 (1998) 15-28 Ο Παπαπαύλου χρησιmicroοποιεί τη microέθοδο των εναρmicroονισmicroένων αmicroφιέσεων (matched-guise technique)middot θα microπορούσαmicroε λοιπόν να πούmicroε ότι η microελέτη του επιβεβαιώνει πειραmicroατικά τα πορίσmicroατα της Sciriha για τη διαφορά κύρους microεταξύ των δύο ποικιλιών

- 20 -

ευχάριστους microορφωmicroένους αλλά όχι περισσότερο ειλικρινείς φιλικούς ευγενικούς ούτε microε περισσότερο χιούmicroορ Ανειλικρίνεια λοιπόν και έλλειψη χιούmicroορ σύmicroφωνα microε τις στερεότυπες αντιλήψεις χαρακτηρίζει τους καλαmicroαρίζοντες

Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η διδακτορική διατριβή της Μαριλένας Καρυολαίmicroου33 η οποία συστηmicroατικά αποδελτιώνει και ταξινοmicroεί τις απόψεις που microε επιστολές και επιφυλλίδες εκφράζονται από το 1985 στον κυπριακό Τύπο για ζητήmicroατα γλώσσας Η microελέτη της Καρυολαίmicroου έχει προφανή πλεονεκτήmicroατα δεν αρκείται στην καταγραφή microιας διαφοράς στο κύρος που οι οmicroιλητές αποδίδουν στη microια ή την άλλη ποικιλία αλλά καταγράφει και στοιχεία της γνωστικής στάσης των οmicroιλητών τουλάχιστον microιας σηmicroαντικής τους microερίδαςmiddot καταγράφει δηλαδή τον ίδιο τον τρόπο που οι οmicroιλητές [921] αιτιολογούν τη διχοτόmicroηση της γλωσσικής τους χρήσης

Η Καρυολαίmicroου διαπιστώνει ότι στην πλειονότητά τους οι επιστολογράφοι και επιφυλλιδογράφοι στον κυπριακό Τύπο στιγmicroατίζουν την κυπριακή διάλεκτο θεωρώντας την υπεύθυνη για την υποτιθέmicroενη γλωσσική υστέρησηαδυναmicroία των Κυπρίων να εκφραστούν σωστά microε καλά ελληνικά ιδιαίτερα στις πιο επίσηmicroεςτυπικές περιστάσεις επικοινωνίας Η κυπριακή34 θεωρείται ανασταλτικός παράγοντας στην εκmicroάθηση της πανελλήνιας γλώσσας35 Οι αντιλήψεις αυτές που παρουσιάζονται microε τις συνήθεις κινδυνολογικές υπερβολές αποτελούν έκφραση microιας ι δ ε ο λ ο γ ί α ς π ρ ο ά σ π ι σ η ς τ η ς

33 La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque διδακτορική διατριβή Universiteacute Paris

V - Reneacute Descartes Πορίσmicroατα της διδακτορικής της διατριβής η συγγραφέας έχει ανακοινώσει σε πολλές microελέτες της laquoStatut de fait et statut subjectif Quelques remarques agrave propos de la communauteacute sociolinguistique chyprioteraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 12ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1992 255-269middot laquoΜεταγλωσσικά σχόλια και γλωσσικές στάσειςraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 14ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1993 459-473middot Linguistic Attitudes and Metalinguistic Discourse An Investigation in the Cypriot Press Themes in Greek Linguistics Papers from the First International Conference on Greek Linguistics επιmicro I Philippaki-Warburton K Nikolaidis amp M Sifianou Amsterdam Benjamins 1994 253-259 laquoΛαϊκή γλωσσολογία στα microέσα microαζικής ενηmicroέρωσης Προϋποθέσεις και microηχανισmicroοίraquo στο ∆ηmicroοσιογραφία και γλώσσα - Πρακτικά συνεδρίου (15-16 Απριλίου 2000) επιmicro Π Μπουκάλας amp Σπ Μοσχονάς Αθήνα Μορφωτικό Ίδρυmicroα της ΕΣΗΕΑ 2001 71-83

34 Ή αγγλοελληνοκυπριακή όπως microε περισσή υπερβολή χαρακτηρίζουν τη διάλεκτο ορισmicroένοιmiddot βλ Σ Παύλου Η καταπίεση της ελληνικής γλώσσας στην Κύπρο Αθήνα εκδ Πενταδάκτυλος 1990 33

35 Karyolaimou La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque όπ 303

- 21 -

κ ο ι ν ή ς προάσπισης δηλ της τυποποιηmicroένης-πρότυπης ποικιλίας36 Εκκινούν από ένα στοιχειώδες συλλογιστικό σχήmicroα που κατ αρχήν ξεχωρίζει ένα εσωτερικό τη γλώσσα Μας από ένα εξωτερικό τη γλώσσα Τους Αυτό το εξωτερικό εκπροσωπείται συνήθως στις microέρες microας από την αγγλικήmiddot αυτή είναι ο αναγνωρισmicroένος εχθρός της γλώσσας Μας Σύmicroφωνα microε αυτή τη νοοτροπία το εσωτερικό η γλώσσα Μας γίνεται αντιληπτό ως κάτι ενιαίο οmicroοιογενές απαράλλαχτο αναλλοίωτο Η γλώσσα Μας παντού και πάντα ίδια χωρίς κοινωνική γεωγραφική ιστορική διαφοροποίηση (Εξού και η πρακτική του κ α θ α ρ ι σ micro ο ύ η αντίληψη δηλ ότι η γλώσσα πρέπει να microένει καθαρή από ε ξ ω τ ε ρ ι κ έ ς επιδράσεις)

Από την άποψη αυτή έχει ενδιαφέρον αν η κυπριακή τοποθετείται στο εσωτερικό ή στο εξωτερικό αν ανήκει στη γλώσσα Μας ή στη γλώσσα Τους Στο σηmicroείο αυτό οι παρατηρήσεις της Καρυολαίmicroου αποκτούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον

Κυπριακή ποικιλία και αγγλική γλώσσα θεωρούνται άρρηκτα συνδεδεmicroένες αφού τα εκφραστικά κενά που δηmicroιουργεί η χρησιmicroοποίηση της πρώτης οδηγούν αναπόφευκτα σε χρήση των λεξικών πόρων της δεύτερης Με άλλα λόγια η κυπριακή ποικιλία εmicroφανίζεται ως η κερκόπορτα από την οποία εισβάλλουν οι αγγλικές δάνειες λέξεις για να κατακλύσουν τη microητρική γλώσσα την ελληνική37

[922] Η κυπριακή λοιπόν σύmicroφωνα microε αυτές τις αντιλήψεις βρίσκεται εκτός Άλλο η γλώσσα Μας και άλλο η κυπριακή Η κυπριακή τοποθετείται microαζί microε τα αγγλικά microάλλον ή microαζί microε τα τούρκικα σύmicroφωνα microε ορισmicroένους παρά microαζί microε τα ελληνικά

∆εν υπάρχει λόγος να χρονοτριβούmicroε προσπαθώντας ν ανασκευάσουmicroε τέτοιες απόψεις που είναι εντελώς αστήριχτες από γλωσσολογική άποψη Στην εκτίmicroηση για τη διάδοση της αγγλικής στην Κύπρο υπάρχει microια καλλιεργηmicroένη υπερβολή Όλοι οι Κύπριοι υποτίθεται γνωρίζουν τα αγγλικά και καθώς λέγεται τα χρησιmicroοποιούν σε βάρος της ελληνικής κοινής και διαλέκτου παντού στα σχολεία στις δηmicroόσιες υπηρεσίες στις καθηmicroερινές συναναστροφές ∆εν 36 Βλ σχετικά Ρ ∆ελβερούδη και Σπ Μοσχονά Ο καθαρισmicroός της γλώσσας και η γλώσσα του

καθαρισmicroού Σύγχρονα Θέmicroατα 62 (1997) 79-91

37 Απόσπασmicroα από αδηmicroοσίευτη οmicroιλία στο Πανεπιστήmicroιο Κύπρου microε τίτλο Εσείς microιλάτε σωστά ελληνικά (15-4-1996)middot για παραθέmicroατα που επιβεβαιώνουν αυτή την εκτίmicroηση βλ La communauteacute όπ 266-269 273-277 302-308 passim Στα Πορίσmicroατα του laquoΣυmicroποσίου για την Ελληνική Γλώσσα σήmicroερα στην Κύπροraquo (24-25101992) επισηmicroαίνεται χαρακτηριστικά laquoΣτην Κύπρο ενεδρεύει ο κυπροκεντρισmicroός που προωθεί τον εξαγγλισmicroό της κυπριακής κοινωνίας σε πολλά επίπεδα Πρέπει να αντιmicroετωπισθούν οι έντονες τάσεις κυπροποίησης της κοινωνίας και της Ιστορίας και να διακοπεί κάθε προσπάθεια αποξένωσης του κυπριακού ελληνισmicroού από τον υπόλοιπο ελληνισmicroόraquo (Ελλάδος φθόγγον χέουσα επιmicro Μ Χριστοδούλου Λευκωσία Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου 1993 199)

- 22 -

προσβάλλει ελπίζω τη γλωσσοmicroάθεια των Κυπρίων η επισήmicroανση ότι η εικόνα αυτή απέχει πολύ από την πραγmicroατικότητα Είναι γεγονός ότι η αγγλική χρησιmicroοποιείται σχεδόν αναγκαστικά σε ορισmicroένα πεδία χρήσης όπως της νοmicroοθεσίας και της (ανώτατης) εκπαίδευσης 38 αλλά ακόmicroα και στα πεδία αυτά η χρήση της δεν είναι δεν είναι πια αποκλειστική Και οι επιδράσεις που έχει δεχτεί η κυπριακή [923] διάλεκτος από την αγγλική γλώσσα δεν είναι πολύ microεγαλύτερες από τις επιδράσεις που η διεθνής αυτή γλώσσα επικοινωνίας ασκεί σήmicroερα σε όλες τις γλώσσες και - διαλέκτους

Το θεωρητικό σχήmicroα που έχουmicroε υιοθετήσει microάς επιτρέπει να εξηγήσουmicroε αυτή την υπερβολή σχετικά microε τις επιδράσεις της αγγλικής Η ταύτιση κυπριακής και αγγλικής η συντριπτική επίδραση που υποτίθεται πως η δεύτερη ασκεί στην πρώτη είναι απλώς microια κίνηση στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου συλλογιστικού σχήmicroατος σκοπός της οποίας είναι ακριβώς η microείωση του κύρους της διαλέκτου αφού η διάλεκτος microπορεί πλέον ως κυπροαγγλική ή ως αγγλοκυπριακή πολύ πιο εύκολα να τοποθετείται ε κ τ ό ς έξω από το πλαίσιο της ελληνικής γλώσσας της κ ο ι ν ή ς γλώσσας

3 Η υπερβολή της αυτονοmicroίας Το ερώτηmicroα που microένει να microας απασχολήσει για την ολοκλήρωση του επιχειρήmicroατός microας είναι πώς η σχέση της γλωσσικής διmicroορφίας η οποία όπως είδαmicroε είναι microια σχέση κατ αρχάς συmicroπληρωmicroατική κοινή και διάλεκτος συmicroπληρώνουν η microία την άλλη στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου γλωσσικού καταmicroερισmicroού πώς αυτή η συmicroπληρωmicroατική σχέση καταλήγει σε επίπεδο κύρους στο επίπεδο των αντιλήψεων ή της ιδεολογίας να εκφράζεται ως σχέση αντίθεσης να εκφράζεται ανταγωνιστικά

Η συλλογική αίσθηση και οι αντιλήψεις γύρω από αυτήν ότι η microία ποικιλία είναι εντός η κοινή νέα ελληνική είναι εντός η άλλη είναι εκτός η κυπριακή

38 Κατά το 1995-96 περίπου 48 των Κυπρίων σπούδαζαν σε αγγλόφωνα πανεπιστήmicroια 28

στην Αγγλία και 197 στις ΗΠΑ Επιπλέον το 57 περίπου όσων φοιτούσαν σε διάφορα ανώτερα ιδρύmicroατα στην Κύπρο είχαν ως γλώσσα διδασκαλίας την αγγλική Τα ποσοστά αυτά ίσως έχουν microειωθεί κάπως microε την ίδρυση του ελληνόφωνου Πανεπιστηmicroίου Κύπρου (1992) Όσον αφορά στη γλώσσα της νοmicroοθεσίας το άρθρο 189 του Κυπριακού Συντάγmicroατος (1960) όριζε περίοδο 5 ετών για τη microετάφραση των νόmicroων στα ελληνικάmiddot η προθεσmicroία αυτή όmicroως παρατάθηκε επ αόριστον microε το Νόmicroο 511965 Αντλώ τα στοιχεία αυτά από την αδηmicroοσίευτη εργασία της ΜΚαρυολαίmicroου From linguistic liberalism to legal regulation Τhe Greek language in Cyprusmiddot βλ Επίσης La communauteacute 142- 154 Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι ακόmicroα και περιγραφές που διεκτραγωδούν τη χρήση της αγγλικής επικαλούνται το γεγονός ότι πολλοί Κύπριοι δεν ξέρουν αγγλικάmiddot βλ Σ Παύλου όπ 23 κε 43 κε Για επιδράσεις της Αγγλικής στην Κυπριακή διάλεκτο βλ A N Papapavlou Language Contact and Lexical Borrowing in the Greek Cypriot Dialect Sociolinguistic and Cultural Implications Athens Grivas 1994

- 23 -

είναι εκτός δεν είναι παρά η ι δ ε ο λ ο γ ί α τ η ς α υ τ ο ν ο micro ί α ς στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή της εργασίας microας Το αυτονόητο της αυτονοmicroίας της κοινής δηmicroιουργεί σε συνθήκες γλωσσικής διmicroορφίας του τύπου κοινής-διαλέκτου το κάθε άλλο παρά αυτονόητο της αυτονοmicroίας της διαλέκτουmiddot η αυτονοmicroία της κοινής νέας ελληνικής δίνει την εντύπωση αυτονοmicroίας της κυπριακής διαλέκτου από την οποία διακρίνεται στη χρήση Έτσι κάθε προσπάθεια υπεράσπισης της κυπριακής στο πλαίσιο microιας ούτως ή άλλως υπαρκτής γλωσσικής διmicroορφίας εκλαmicroβάνεται ως απόπειρα αυτονόmicroησης της κυπριακής Γράφει σχετικά ο Κύπριος γλωσσολόγος Μενέλαος Χριστοδούλου

Η κυπριακή διάλεκτος προβάλλεται σήmicroερον κοινωνικώς εν Κύπρω ως ανωτέρα και αυτής της κοινής γλώσσης (28-8-90)

[924] Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος ήτις έmicroενε πριν εις τα λαϊκά στρώmicroατα ανήλθεν εις την νέαν κυπριακήν κοινωνίαν Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος όπως χρησιmicroοποιούσιν αυτήν οι Κύπριοι αρχίζει να λειτουργεί ως γλώσσα (23-1-92)39

Και δεν είναι τυχαίο ότι ο Γεώργιος Μπαmicroπινιώτης ξεκινά την οmicroιλία του για την Ελληνική γλώσσα στην Κύπρο σήmicroερα (1993) αντικρούοντας εκείνους που θέτουν ζήτηmicroα χρήσης της κυπριακής διαλέκτου ως επίσηmicroης γραπτής και προφορικής γλώσσας40 πολεmicroώντας δηλ ανεmicroόmicroυλους Εξ όσων γνωρίζω ουδείς ούτε καν ο Νεοκυπριακός Σύνδεσmicroος δεν έχει θέσει επισήmicroως τέτοιο ζήτηmicroα41

39 Αντλώ τα παραθέmicroατα από την Καρυολαίmicroου La communautegrave sociolinguistique Chypriote

Grecque όπ σσ 306-307 αλλά τα αποκαθιστώ στην αρχική τους microορφήmiddot για microια νεότερη έκφραση αυτής της αντίληψης βλ Μ Χριστοδούλου Η επίσηmicroος γλώσσα των Κυπρίων Ο Φιλελεύθερος 7-4-97 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η οmicroιλία του Μ Χριστοδούλου Κοινή γλώσσα και διάλεκτος στο Η διχόνοια η ελληνική γλώσσα και η κυπριακή διάλεκτος (∆ιαλέξεις Λαϊκού Πανεπιστηmicroίου 5) Λευκωσία ∆ήmicroος Λευκωσίας 1997 247-275 όπου έmicromicroεσα οmicroολογείται η αποτυχία των προσπαθειών του Κύπριου γλωσσολόγου για στήριξη της κοινής γλώσσας σε βάρος της διαλέκτου

40 Ελλάδος φθόγγον χέουσα όπ 4

41 Υπάρχουν microόνο υποψίες αναφοράς στην κυπριακή ως ανεξάρτητη γλώσσα Βλ λχ Α Πόλλις laquoΜακροπρόθεσmicroες προοπτικές επιβίωσης της Κυπριακής ∆ηmicroοκρατίαςraquo ∆ιαστάσεις των Ελληνοτουρκικών σχέσεων Αιγαίο-Κύπρος Επιστηmicroονικό Συmicroπόσιο του Ιρδύmicroατος Μεσογειακών Μελετών Αθήνα Ίδρυmicroα Μεσογειακών Μελετών 1986 105 laquoΗ κυπριακή γλώσσα η ιστορική παράδοση και κουλτούρα microπορεί να θεωρηθούν ως στοιχεία της κυπριακής κοινωνικής πραγmicroατικότητας στα οποία microπορεί να βασιστεί microια κυπριακή συνείδηση και στη συνέχεια microια κυπριακή εθνότηταraquo Πβ επίσης Α Παναγιώτου laquoΤο χαmicroόγελο της στετέςraquo εφ Χαραυγή (10-2-1994 και 17-2-1994) Πρέπει να σηmicroειώσουmicroε πάντως ότι microε την καχυποψία που έχει δηmicroιουργήσει η στάση ενίσχυσης της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο κάθε συmicroπαθητική αναφορά στη διάλεκτο αξιολογείται ως προσπάθεια αυτονόmicroησής της Σχετικά microε τη διάδοση του κυπριωτισmicroού (προϋπόθεση για την ύπαρξη του οποίου είναι να παραmicroένει σε λανθάνουσα κατάσταση) στο επίπεδο της νοοτροπίας microάλλον παρά της ιδεολογίας βλ C V Mavratsas National identity and

- 24 -

Αυτό που ισχυρίζοmicroαι λοιπόν είναι ότι η προάσπιση της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο η αντίληψη ότι η κοινή πρέπει να έχει γενικευmicroένη χρήση πέρα και έξω από το πλαίσιο της διmicroορφίας στο οποίο εντάσσεται microαζί microε την κυπριακή η ενοποιητική αντίληψη της κοινής αυτή είναι που γεννάει την αντίληψη ότι η κυπριακή είναι ή θέλει να είναι microια ξεχωριστή γλώσσα την αντίληψη [925] δηλ της αυτονόmicroησης της κυπριακής από την κοινή Επαναλαmicroβάνω η ε ν ο π ο ι η τ ι κ ή α ν τ ί λ η ψ η τ η ς κ ο ι ν ή ς ε ί ν α ι α υ τ ή π ο υ χ ρ η σ ι micro ο π ο ι ε ί ω ς π ρ ό σ χ η micro α τ η ν α ξ ί ω σ η α υ τ ο ν ό micro η σ η ς τ η ς κ υ π ρ ι α κ ή ς αφού εκ των πραγmicroάτων σε περιστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας η διάλεκτος δεν microπορεί να λειτουργήσει αυτόνοmicroα

4 Η δηmicroοτική ως καθαρεύουσα Τα ίδια κριτήρια microε τα οποία αναγνωρίζουmicroε την καθαρεύουσα ως υψηλή και τη δηmicroοτική ως χαmicroηλή ποικιλία του ελληνικού γλωσσικού ζητήmicroατος microάς επέτρεψαν στην Κύπρο να αναγνωρίσουmicroε τη δηmicroοτική ή microάλλον τη νόmicroιmicroη κληρονόmicroο της την κοινή νεοελληνική ως υψηλή ποικιλία ένα είδος καθαρεύουσας microια γλώσσα που ακόmicroη κι αν δεν θεωρηθεί τεχνητή δεν είναι πάντως φυσική γλώσσα κανενός Κυπρίου

Η δυνατότητα της δηmicroοτικής να παίζει το ρόλο microιας υψηλής ποικιλίας δεν είναι παρά η δυνατότητα που επίmicroονα και για πολλά χρόνια διεκδίκησε ο δηmicroοτικισmicroός είναι η δυνατότητα που διεκδικεί κάθε κοινή τυποποιηmicroένη γλώσσα στο microέτρο που η κοινή γλώσσα είναι και γλώσσα και πρότυπο είναι microια διάλεκτος microεταξύ ίσων ίσως λίγο πιο ίση από τις άλλες είναι όmicroως και ο κανόνας που κρίνει τις άλλες διαλέκτους και microε τον οποίο χωρίζουmicroε αυτό που είναι σωστό από αυτό που είναι λάθος και ταυτοχρόνως αυτό που είναι όλων από αυτό που είναι λίγων Στην Κύπρο η κοινή γλώσσα η γλώσσα όλων αναγκάζεται να συνυπάρχει microε microία από τις διαλέκτους microια γλώσσα λίγων την οποία χρειάστηκε να αποκλείσει για να οριστεί ακριβώς ως πρότυπο πέρα και πάνω από διαλέκτους

Βέβαια αυτή τη γλώσσα-πρότυπο αυτή την επίσηmicroη καθαρεουσιάνικη δηmicroοτική ή microάλλον αυτή τη δηmicroώδη καθαρεύουσα θα τη microάθουν και θα τη χρησιmicroοποιούν microε ελάχιστες αποκλίσεις όλοι οι Κύπριοι και κατά τούτο όπως είδαmicroε η υψηλή ποικιλία στην Κύπρο διαφέρει από την καθαρεύουσα του γλωσσικού ζητήmicroατος ∆εν υπήρχε αmicroφιγλωσσία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος Στην Κύπρο ανάmicroεσα σ αυτόν που δεν ξέρει και σ αυτόν που ξέρει την υψηλή γλώσσα δεν θα microεσολαβήσει ο αιτησιογράφος ή ο γραmicromicroατικός του χωριού θα microεσολαβήσει ο εκπαιδευτικός του δηmicroόσιου σχολείου

consciousness in everyday life towards a sociology of knowledge of Greek-Cypriot nationalism Nations and Nationalism 5(1) 1999 91-104

- 25 -

[926] Μπορούmicroε όmicroως να microιλάmicroε για γλωσσικό ζήτηmicroα στην Κύπρο

Μια κατάσταση διγλωσσίας όπως την ορίσαmicroε microπορεί να θεωρείται εντελώς φυσιολογική και να microη γεννά γλωσσικό ζήτηmicroα Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε όταν οι συνθήκες της διγλωσσίας (διmicroορφίας) γίνονται αντιληπτές από microια ικανή microερίδα του πληθυσmicroού ως συνθήκες προς διαπραγmicroάτευση και αντιπαράθεση Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε λοιπόν όταν δύο ακόmicroη συνθήκες ισχύουν

1 Οι πνευmicroατικές ελίτ της δίγλωσσης κοινότητας αντιλαmicroβάνονται τη σχέση ανάmicroεσα στις δύο γλωσσικές ποικιλίες ως σχέση όχι συmicroπληρωmicroατική αλλά αντιθετική προπαγανδίζουν την αντίληψη ότι η microία από τις δύο γλώσσες είναι καλύτερη σωστότερη ωραιότερη από την άλλη Εκφράζουν την αντίθεση αυτή microε εξωγλωσσικούς όρους microε όρους δηλαδή αισθητικούς ηθικούς κοινωνικοπολιτικούς ιδεολογικούς Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα υπάρχει όταν ακριβώς παύει να είναι στενά γλωσσικό όταν ιδεολογικοποιείται όταν γίνεται πεδίο παρέmicroβασης της microιας ή της άλλης κρατικής πολιτικής ανάλογα microε τις προσβάσεις της microιας ή της άλλης ελίτ στο κράτος και στην εκπαίδευση

2 Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα δεν νοείται επίσης χωρίς αγώνες για κυριαρχία Στη διάρκεια ενός γλωσσικού ζητήmicroατος η microία από τις δύο γλώσσες θα τείνει να κυριαρχήσει επί της άλλης διεκδικώντας microε όλο τον γλωσσικό και ιδεολογικό της εξοπλισmicroό τα πεδία χρήσης στα οποία η άλλη ειδικεύεται Αυτή η τάση κυριαρχίας microπορεί να ενισχύεται microε επίσηmicroη κρατική παρέmicroβαση (ή και microε επίσηmicroη έλλειψη παρέmicroβασης)

Στη σύντοmicroη αυτή εργασία δεν είχαmicroε τη δυνατότητα να εξετάσουmicroε εάν οι δύο αυτές πρόσθετες συνθήκες πληρούνται στην Κύπρο σήmicroερα ∆ιαπιστώσαmicroε όmicroως ότι η κοινή γλώσσα δεν είναι απλώς το κυριακάτικο ρούχο των Κυπρίων ∆εν συmicroπληρώνει απλώς τη λειτουργία της διαλέκτου αλλά εισάγει στη γλωσσική κοινότητα της Κύπρου microιαν αντίθεση προς τη διάλεκτο αντίθεση που υπονοmicroεύει την αρχική συmicroπληρωmicroατική τους σχέση και εκφράζεται ενίοτε microε όρους έντονα ιδεολογικούς

Στην Κύπρο σήmicroερα κυρίαρχο παραmicroένει το ιδεολογικό ρεύmicroα που προβάλλει και θέλει να επιβάλει τον ενοποιητικό ρόλο της κοινής νέας [927] ελληνικής Η κοινή στην Κύπρο δεσmicroεύει τη δηmicroόσια επίσηmicroη συλλογική έκφραση Από την καταξιωmicroένη αυτή θέση η ανάπτυξη microιας ιδεολογίας προάσπισης και επέκτασης των πεδίων χρήσης της κοινής microπορεί να οδηγήσει σταδιακά και στην οριστική επικράτησή της42 Ενδέχεται δηλαδή το laquoγλωσσικό ζήτηmicroαraquo της Κύπρου να λυθεί 42 Μοναδική περίπτωση για την οποία ο Ferguson προβλέπει καθιέρωση της υψηλής ποικιλίας

σε microια διmicroορφική κοινότητα είναι όταν η υψηλή αυτή ποικιλία είναι η κοινή γλώσσα και microιας άλλης γλωσσικής κοινότητας η οποία παρουσιάζεται να περιλαmicroβάνει την πρώτη (Ferguson Diglossia όπ 248)

- 26 -

προτού υπάρξει

Η ιδιόmicroορφη περίπτωση της Κύπρου επιβάλλει πάντως ορισmicroένες αλλαγές στις ιδεολογικές microας συνήθειες Αναγνωρίζουmicroε όλοι την κοινή νεοελληνική ως προϊόν τερmicroατισmicroού του γλωσσικού ζητήmicroατος στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο ως νόmicroιmicroη δηλαδή αν και microετριοπαθή κληρονόmicroο της πάλαι ποτέ χαmicroηλής ποικιλίας της δηmicroοτικής Αυτό το κληροδοτηmicroένο χαmicroηλό προφίλ της κοινής γλώσσας microάς εmicroποδίζει να την αναγνωρίσουmicroε ως υψηλή ποικιλία στη δίγλωσση Κύπρο να την αναγνωρίσουmicroε δηλαδή ως ποικιλία επιβεβληmicroένη και εν microέρει τεχνητή ως microία άλλη καθαρεύουσα

Ένα από τα σηmicroαντικότερα επιχειρήmicroατα των δηmicroοτικιστών εναντίον της καθαρεύουσας επικαλείται το αναmicroφισβήτητο γεγονός ότι η καθαρεύουσα σε όλες τις microορφές της ήταν πάντοτε microια γλώσσα τεχνητή που microπορεί να την έγραψαν πολλοί αλλά ποτέ κανένας δε τη microίλησε αντίθετα η δηmicroοτική ήταν και παρέmicroεινε γλώσσα απολύτως φυσική η γλώσσα του λαού γλώσσα όλων

Το ισχυρότατο αυτό επιχείρηmicroα εναντίον της καθαρεύουσας αποδεικνύεται microάλλον αδύναmicroο επιχείρηmicroα υπέρ της δηmicroοτικής Αν η καθαρεύουσα δεν ήταν πραγmicroατική γλώσσα η δηmicroοτική πάντως ήταν κ α ι γ λ ώ σ σ α κ α ι π ρ ό τ υ π ο το πρότυπο που κυριάρχησε στη διαδικασία τυποποίησης της γλώσσας που σήmicroερα ονοmicroάζουmicroε νεοελληνική ή κοινή νεοελληνική Το πρότυπο αυτό δεν microπορούσε παρά να είναι όφειλε να είναι τεχνητό (ή τεχνικό σύmicroφωνα microε την προσεκτικότερη διατύπωση του Μανόλη Τριανταφυλλίδη) [928] προκειmicroένου να ανταποκριθεί στις ανάγκες του δηmicroόσιου κυρίως βίου και του γραπτού κυρίως λόγου

Όρους όπως λαϊκή γλώσσα ζωντανή γλώσσα φυσική γλώσσα όλοι χαρακτηρισmicroοί που αποδόθηκαν στη δηmicroοτική πρέπει λοιπόν να microάθουmicroε να τους σκεφτόmicroαστε microε τρόπο λιγότερο απόλυτο Είναι όροι διαβαθmicroίσιmicroοι και σχετικοί δεν ορίζονται χωρίς τα αντίθετά τους Όπως ακριβώς οι όροι καθαρεύουσα και δηmicroοτική αν ο ένας αποτελεί αναχρονισmicroό αναχρονισmicroό αποτελεί και ο άλλος

Σήmicroερα θα microπορούσαmicroε ακόmicroη σχεδόν ταυτολογικά να ορίσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηmicroα στήριξης της δηmicroοτικής Σ αυτή την περίπτωση ας περιmicroένουmicroε απλώς να επεκταθεί η χρήση της κοινής γλώσσας εκεί όπου τώρα χρησιmicroοποιείται η διάλεκτος Θα ήταν αυτή microια δεύτερη νίκη της δηmicroοτικής η οριστική της νίκη Θα microπορούσαmicroε όmicroως να θεωρήσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηση υπεράσπισης της χαmicroηλής φυσικής ποικιλίας της λαϊκής γλώσσας Σ αυτή την περίπτωση θα πρέπει να φανταστούmicroε έναν δηmicroοτικισmicroό που θα αναλάmicroβανε να προασπίσει τη διάλεκτο από την επεκτατική εξάπλωση της ίδιας της δηmicroοτικής

- 18 -

Βέβαια ότι ονοmicroάσαmicroε πεδία χρήσης τα οποία όπως είδαmicroε microοιράζονται η κοινή και η κυπριακή δεν ορίζονται ανεξάρτητα από τη γλώσσα της οποίας εκάστοτε γίνεται χρήση Η κοινωνιογλωσσική θεωρία των πεδίων (domains) χαρακτηρίζεται από microια microάλλον στατική αντίληψη της γλωσσικής χρήσης Αλλά ας microη θεωρητικολογήσουmicroε Αρκεί ν αντιληφθούmicroε πως τα πεδία αυτά microπορεί εν microέρει να τα ορίσει ο ίδιος ο οmicroιλητής α ν ά λ ο γ α micro ε τ η χ ρ ή σ η που θα κάνει της κοινής ή της κυπριακής Ακολούθως η αίσθηση της επισηmicroότητας ή της τυπικότητας microιας περίστασης δεν είναι κάτι απολύτως δεδοmicroένο στο οποίο ο οmicroιλητής καλείται να προσαρmicroοσθεί αλλά κάτι που ο ίδιος ο οmicroιλητής microπορεί εν microέρει να προκαλέσει microε τη γλωσσική του συmicroπεριφορά φορτίζοντας ή αποφορτίζοντας αναλόγως microια περίσταση επικοινωνίας ∆εν προσαρmicroόζεται microόνο ο οmicroιλητής στην περίσταση αλλά και η περίσταση στον οmicroιλητή Για το λόγο αυτό σηmicroασία εδώ έχει η συλλογική αίσθηση στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή Έτσι η αδιάκριτη χρήση της κοινής microπορεί να προκαλέσει την αίσθηση της εκζήτησης ότι ο οmicroιλητής καλαmicroαρίζει ή ελληνικουρίζει θα πούmicroε ότι κάποιος καλαmicroαρίζει όταν microιλάει την κοινή και εκεί που δεν πρέπει όχι όταν τη microιλάει εκεί που πρέπει ενώ η αδιάκριτη χρήση της κυπριακής microπορεί να δώσει την αίσθηση έλλειψης σοβαρότητας ανωριmicroότητας του φαιδρού κλπ

∆ύο λοιπόν τα κρατούmicroενα κοινή και διάλεκτος βρίσκονται στην Κύπρο σε σχέση γλωσσικής διmicroορφίας Υπενθυmicroίζω και την αρχική microας παρατήρηση το πρώτο κρατούmicroενο ο προσδιορισmicroός της ετερονοmicroίας είναι ώς ένα βαθmicroό ζήτηmicroα ιδεολογικό

Αυτές τις δύο ιδέες microπορούmicroε τώρα να τις συνδυάσουmicroε εξετάζοντας το microόνο ζήτηmicroα που έχουmicroε παραλείψει το ζήτηmicroα του κύρους δηλ που απολαmicroβάνει η κάθε ποικιλία υψηλή και χαmicroηλή κοινή και διάλεκτος (κριτήριο 6)

24 Γλωσσικό κύρος Ήδη απ όσα έχουν προηγηθεί γίνεται φανερό ότι διαφορετική [919] αίσθηση του κύρους συνδέεται microε κάθε microια από τις δύο ποικιλίες Οι σχετικές έρευνες το επιβεβαιώνουν

Η στατιστική έρευνα της Lydia Sciriha27 δείχνει κατ αρχάς ότι οι οmicroιλητές έ χ ο υ ν την αίσθηση της διαφοράς ως προς τα πεδία χρήσης κοινής και διαλέκτουmiddot η κοινή στην αντίληψή τους συνδέεται microε τυπικότητα και

Περιοριζόmicroαστε να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι η ύπαρξη πολυτυπιών αποτελεί ισχυρή ένδειξη υφολογικής διαστρωmicroάτωσης και λειτουργικής διαφοροποίησης microάλλον παρά γενικής υποχώρησης

27 A Question of Identity Language Use in Cyprus Λευκωσία Intercollege Press 1996middot πβ της ιδίας The Interplay of Language and Identity in Cyprus The Cyprus Review 72 (1995) 7-34

- 19 -

απόσταση28 ενώ οι οmicroιλητές φαίνεται ν αντιλαmicroβάνονται την κυπριακή ως σύmicroβολο microιας στεγανής υπο-κουλτούρας (cul-de-sac subculture)29 Παρ όλο που δηλώνουν περήφανοι να χρησιmicroοποιούν τη διάλεκτο την οποία αντιλαmicroβάνονται ως δική τους φυσική ζωντανή γλώσσα σε αντίθεση microε την προσποιητή και τεχνητή κοινή θεωρούν ότι η διάλεκτος παρακmicroάζει Την κοινή την εκτιmicroούν για τις εργαλειακές της αρετές30 η χρήση της είναι microέσον κοινωνικής ανόδου και καταξίωσης αφού εξασφαλίζει επιτυχία στο εκπαιδευτικό σύστηmicroα και προσπορίζει κοινωνικό κύρος είναι τυποποιηmicroένη και αποτελεί το κυριότερο microέσον για την επαφή των Κυπρίων microε την Ελλάδα31 [920]

Η πειραmicroατική microελέτη του Αντρέα Παπαπαύλου32 για τη διαπίστωση στερεότυπων αντιλήψεων σχετικά microε τη χρήση της κοινής και της διαλέκτου δείχνει ότι οι Κύπριοι οmicroιλητές θεωρούν αυτούς που microιλούν την κοινή περισσότερο ελκυστικούς φιλόδοξους έξυπνους ενδιαφέροντες microοντέρνους φερέγγυους 28 A Question of Identity 80

29 Όπ 88

30 Όπ 102

31 Η συγγραφέας ισχυρίζεται ότι οι Κύπριοι αισθάνονται ένα σύνδροmicroο προδοσίας απέναντι στους Ελληνες που εκφράζεται και σε σχέση microε την κοινή νεοελληνική γλώσσα οι Κύπριοι αισθάνονται κατά βάθος προδοmicroένοι από την Ελλάδα που θεωρούν ότι ευθύνεται έmicromicroεσα έστω για το κυπριακό πρόβληmicroα (όπ 101) Η συmicroπλεγmicroατική στάση τους απέναντι στην κοινή νέα ελληνική αντανακλά την ανάγκη αποστασιοποίησης και αναζήτησης της δικής τους ξεχωριστής πολιτιστικής ταυτότητας Παρόmicroοιες απόψεις εκφράζει και ο Υ Ιoannou Language Politics and Identity An analysis of the Cypriot Dilemma The Cyprus Review 31 (1991) 15-41middot πβ Γ Η Ιωάννου Μια ιδεολογική θεώρηση του γλωσσικού microας προβλήmicroατος Λευκωσία 1988 Όmicroως αυτός ο συνδυασmicroός πολιτικών κριτηρίων microε ψυχολογικού τύπου αιτιολογήσεις microάς φαίνεται αντιφατικός και βεβιασmicroένος Σε καταστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση της κοινωνικής σηmicroασίας που αποδίδεται στη microια ή στην άλλη γλωσσική microορφή όπως άλλωστε περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση και στην ίδια τη γλωσσική χρήση Καθώς το επισηmicroαίνει η Sciriha η γλωσσική χρήση επηρεάζεται σηmicroαντικά από παράγοντες όπως είναι η ηλικία και το φύλο του οmicroιλητή η κοινωνική του θέση η εκπαίδευση και ο τόπος διαmicroονής του θα προσθέταmicroε το θέmicroα της οmicroιλίας και το είδος των συνοmicroιλητών του Κατά συνέπεια το σύνδροmicroο προδοσίας δεν αιτιολογεί την ύπαρξη διmicroορφίαςmiddot απεναντίας η διmicroορφία δίνει διέξοδο σε ψυχολογικά συmicroπλέγmicroατα αυτού του τύπου αν υποτεθεί ότι υπάρχουν Άλλωστε η microελέτη της Sciriha δεν καταγράφει την πραγmicroατική γλωσσική χρήση αλλά τη γλωσσική χρήση όπως γίνεται αντιληπτή από τους οmicroιλητές Η συγγραφέας δεν κάθεται ν ακούσει τι λένε οι Κύπριοι οmicroιλητές ρωτάει να της πουν (η έρευνα διεκπεραιώθηκε microε ερωτηmicroατολόγιο) Καταγράφει microε άλλα λόγια τι οι ίδιοι οι οmicroιλητές νοmicroίζουν γι αυτά που λένε Στο χάσmicroα ανάmicroεσα στη γλωσσική πραγmicroατικότητα και στον τρόπο που γίνεται αντιληπτή ενδέχεται να παρεmicroβάλλεται η ιδεολογία όχι microόνο των οmicroιλητών αλλά και της ερευνήτριας

32 Attitudes towards the Greek Cypriot Dialect Sociocultural Implications International Journal of the Sociology of Language 134 (1998) 15-28 Ο Παπαπαύλου χρησιmicroοποιεί τη microέθοδο των εναρmicroονισmicroένων αmicroφιέσεων (matched-guise technique)middot θα microπορούσαmicroε λοιπόν να πούmicroε ότι η microελέτη του επιβεβαιώνει πειραmicroατικά τα πορίσmicroατα της Sciriha για τη διαφορά κύρους microεταξύ των δύο ποικιλιών

- 20 -

ευχάριστους microορφωmicroένους αλλά όχι περισσότερο ειλικρινείς φιλικούς ευγενικούς ούτε microε περισσότερο χιούmicroορ Ανειλικρίνεια λοιπόν και έλλειψη χιούmicroορ σύmicroφωνα microε τις στερεότυπες αντιλήψεις χαρακτηρίζει τους καλαmicroαρίζοντες

Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η διδακτορική διατριβή της Μαριλένας Καρυολαίmicroου33 η οποία συστηmicroατικά αποδελτιώνει και ταξινοmicroεί τις απόψεις που microε επιστολές και επιφυλλίδες εκφράζονται από το 1985 στον κυπριακό Τύπο για ζητήmicroατα γλώσσας Η microελέτη της Καρυολαίmicroου έχει προφανή πλεονεκτήmicroατα δεν αρκείται στην καταγραφή microιας διαφοράς στο κύρος που οι οmicroιλητές αποδίδουν στη microια ή την άλλη ποικιλία αλλά καταγράφει και στοιχεία της γνωστικής στάσης των οmicroιλητών τουλάχιστον microιας σηmicroαντικής τους microερίδαςmiddot καταγράφει δηλαδή τον ίδιο τον τρόπο που οι οmicroιλητές [921] αιτιολογούν τη διχοτόmicroηση της γλωσσικής τους χρήσης

Η Καρυολαίmicroου διαπιστώνει ότι στην πλειονότητά τους οι επιστολογράφοι και επιφυλλιδογράφοι στον κυπριακό Τύπο στιγmicroατίζουν την κυπριακή διάλεκτο θεωρώντας την υπεύθυνη για την υποτιθέmicroενη γλωσσική υστέρησηαδυναmicroία των Κυπρίων να εκφραστούν σωστά microε καλά ελληνικά ιδιαίτερα στις πιο επίσηmicroεςτυπικές περιστάσεις επικοινωνίας Η κυπριακή34 θεωρείται ανασταλτικός παράγοντας στην εκmicroάθηση της πανελλήνιας γλώσσας35 Οι αντιλήψεις αυτές που παρουσιάζονται microε τις συνήθεις κινδυνολογικές υπερβολές αποτελούν έκφραση microιας ι δ ε ο λ ο γ ί α ς π ρ ο ά σ π ι σ η ς τ η ς

33 La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque διδακτορική διατριβή Universiteacute Paris

V - Reneacute Descartes Πορίσmicroατα της διδακτορικής της διατριβής η συγγραφέας έχει ανακοινώσει σε πολλές microελέτες της laquoStatut de fait et statut subjectif Quelques remarques agrave propos de la communauteacute sociolinguistique chyprioteraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 12ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1992 255-269middot laquoΜεταγλωσσικά σχόλια και γλωσσικές στάσειςraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 14ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1993 459-473middot Linguistic Attitudes and Metalinguistic Discourse An Investigation in the Cypriot Press Themes in Greek Linguistics Papers from the First International Conference on Greek Linguistics επιmicro I Philippaki-Warburton K Nikolaidis amp M Sifianou Amsterdam Benjamins 1994 253-259 laquoΛαϊκή γλωσσολογία στα microέσα microαζικής ενηmicroέρωσης Προϋποθέσεις και microηχανισmicroοίraquo στο ∆ηmicroοσιογραφία και γλώσσα - Πρακτικά συνεδρίου (15-16 Απριλίου 2000) επιmicro Π Μπουκάλας amp Σπ Μοσχονάς Αθήνα Μορφωτικό Ίδρυmicroα της ΕΣΗΕΑ 2001 71-83

34 Ή αγγλοελληνοκυπριακή όπως microε περισσή υπερβολή χαρακτηρίζουν τη διάλεκτο ορισmicroένοιmiddot βλ Σ Παύλου Η καταπίεση της ελληνικής γλώσσας στην Κύπρο Αθήνα εκδ Πενταδάκτυλος 1990 33

35 Karyolaimou La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque όπ 303

- 21 -

κ ο ι ν ή ς προάσπισης δηλ της τυποποιηmicroένης-πρότυπης ποικιλίας36 Εκκινούν από ένα στοιχειώδες συλλογιστικό σχήmicroα που κατ αρχήν ξεχωρίζει ένα εσωτερικό τη γλώσσα Μας από ένα εξωτερικό τη γλώσσα Τους Αυτό το εξωτερικό εκπροσωπείται συνήθως στις microέρες microας από την αγγλικήmiddot αυτή είναι ο αναγνωρισmicroένος εχθρός της γλώσσας Μας Σύmicroφωνα microε αυτή τη νοοτροπία το εσωτερικό η γλώσσα Μας γίνεται αντιληπτό ως κάτι ενιαίο οmicroοιογενές απαράλλαχτο αναλλοίωτο Η γλώσσα Μας παντού και πάντα ίδια χωρίς κοινωνική γεωγραφική ιστορική διαφοροποίηση (Εξού και η πρακτική του κ α θ α ρ ι σ micro ο ύ η αντίληψη δηλ ότι η γλώσσα πρέπει να microένει καθαρή από ε ξ ω τ ε ρ ι κ έ ς επιδράσεις)

Από την άποψη αυτή έχει ενδιαφέρον αν η κυπριακή τοποθετείται στο εσωτερικό ή στο εξωτερικό αν ανήκει στη γλώσσα Μας ή στη γλώσσα Τους Στο σηmicroείο αυτό οι παρατηρήσεις της Καρυολαίmicroου αποκτούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον

Κυπριακή ποικιλία και αγγλική γλώσσα θεωρούνται άρρηκτα συνδεδεmicroένες αφού τα εκφραστικά κενά που δηmicroιουργεί η χρησιmicroοποίηση της πρώτης οδηγούν αναπόφευκτα σε χρήση των λεξικών πόρων της δεύτερης Με άλλα λόγια η κυπριακή ποικιλία εmicroφανίζεται ως η κερκόπορτα από την οποία εισβάλλουν οι αγγλικές δάνειες λέξεις για να κατακλύσουν τη microητρική γλώσσα την ελληνική37

[922] Η κυπριακή λοιπόν σύmicroφωνα microε αυτές τις αντιλήψεις βρίσκεται εκτός Άλλο η γλώσσα Μας και άλλο η κυπριακή Η κυπριακή τοποθετείται microαζί microε τα αγγλικά microάλλον ή microαζί microε τα τούρκικα σύmicroφωνα microε ορισmicroένους παρά microαζί microε τα ελληνικά

∆εν υπάρχει λόγος να χρονοτριβούmicroε προσπαθώντας ν ανασκευάσουmicroε τέτοιες απόψεις που είναι εντελώς αστήριχτες από γλωσσολογική άποψη Στην εκτίmicroηση για τη διάδοση της αγγλικής στην Κύπρο υπάρχει microια καλλιεργηmicroένη υπερβολή Όλοι οι Κύπριοι υποτίθεται γνωρίζουν τα αγγλικά και καθώς λέγεται τα χρησιmicroοποιούν σε βάρος της ελληνικής κοινής και διαλέκτου παντού στα σχολεία στις δηmicroόσιες υπηρεσίες στις καθηmicroερινές συναναστροφές ∆εν 36 Βλ σχετικά Ρ ∆ελβερούδη και Σπ Μοσχονά Ο καθαρισmicroός της γλώσσας και η γλώσσα του

καθαρισmicroού Σύγχρονα Θέmicroατα 62 (1997) 79-91

37 Απόσπασmicroα από αδηmicroοσίευτη οmicroιλία στο Πανεπιστήmicroιο Κύπρου microε τίτλο Εσείς microιλάτε σωστά ελληνικά (15-4-1996)middot για παραθέmicroατα που επιβεβαιώνουν αυτή την εκτίmicroηση βλ La communauteacute όπ 266-269 273-277 302-308 passim Στα Πορίσmicroατα του laquoΣυmicroποσίου για την Ελληνική Γλώσσα σήmicroερα στην Κύπροraquo (24-25101992) επισηmicroαίνεται χαρακτηριστικά laquoΣτην Κύπρο ενεδρεύει ο κυπροκεντρισmicroός που προωθεί τον εξαγγλισmicroό της κυπριακής κοινωνίας σε πολλά επίπεδα Πρέπει να αντιmicroετωπισθούν οι έντονες τάσεις κυπροποίησης της κοινωνίας και της Ιστορίας και να διακοπεί κάθε προσπάθεια αποξένωσης του κυπριακού ελληνισmicroού από τον υπόλοιπο ελληνισmicroόraquo (Ελλάδος φθόγγον χέουσα επιmicro Μ Χριστοδούλου Λευκωσία Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου 1993 199)

- 22 -

προσβάλλει ελπίζω τη γλωσσοmicroάθεια των Κυπρίων η επισήmicroανση ότι η εικόνα αυτή απέχει πολύ από την πραγmicroατικότητα Είναι γεγονός ότι η αγγλική χρησιmicroοποιείται σχεδόν αναγκαστικά σε ορισmicroένα πεδία χρήσης όπως της νοmicroοθεσίας και της (ανώτατης) εκπαίδευσης 38 αλλά ακόmicroα και στα πεδία αυτά η χρήση της δεν είναι δεν είναι πια αποκλειστική Και οι επιδράσεις που έχει δεχτεί η κυπριακή [923] διάλεκτος από την αγγλική γλώσσα δεν είναι πολύ microεγαλύτερες από τις επιδράσεις που η διεθνής αυτή γλώσσα επικοινωνίας ασκεί σήmicroερα σε όλες τις γλώσσες και - διαλέκτους

Το θεωρητικό σχήmicroα που έχουmicroε υιοθετήσει microάς επιτρέπει να εξηγήσουmicroε αυτή την υπερβολή σχετικά microε τις επιδράσεις της αγγλικής Η ταύτιση κυπριακής και αγγλικής η συντριπτική επίδραση που υποτίθεται πως η δεύτερη ασκεί στην πρώτη είναι απλώς microια κίνηση στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου συλλογιστικού σχήmicroατος σκοπός της οποίας είναι ακριβώς η microείωση του κύρους της διαλέκτου αφού η διάλεκτος microπορεί πλέον ως κυπροαγγλική ή ως αγγλοκυπριακή πολύ πιο εύκολα να τοποθετείται ε κ τ ό ς έξω από το πλαίσιο της ελληνικής γλώσσας της κ ο ι ν ή ς γλώσσας

3 Η υπερβολή της αυτονοmicroίας Το ερώτηmicroα που microένει να microας απασχολήσει για την ολοκλήρωση του επιχειρήmicroατός microας είναι πώς η σχέση της γλωσσικής διmicroορφίας η οποία όπως είδαmicroε είναι microια σχέση κατ αρχάς συmicroπληρωmicroατική κοινή και διάλεκτος συmicroπληρώνουν η microία την άλλη στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου γλωσσικού καταmicroερισmicroού πώς αυτή η συmicroπληρωmicroατική σχέση καταλήγει σε επίπεδο κύρους στο επίπεδο των αντιλήψεων ή της ιδεολογίας να εκφράζεται ως σχέση αντίθεσης να εκφράζεται ανταγωνιστικά

Η συλλογική αίσθηση και οι αντιλήψεις γύρω από αυτήν ότι η microία ποικιλία είναι εντός η κοινή νέα ελληνική είναι εντός η άλλη είναι εκτός η κυπριακή

38 Κατά το 1995-96 περίπου 48 των Κυπρίων σπούδαζαν σε αγγλόφωνα πανεπιστήmicroια 28

στην Αγγλία και 197 στις ΗΠΑ Επιπλέον το 57 περίπου όσων φοιτούσαν σε διάφορα ανώτερα ιδρύmicroατα στην Κύπρο είχαν ως γλώσσα διδασκαλίας την αγγλική Τα ποσοστά αυτά ίσως έχουν microειωθεί κάπως microε την ίδρυση του ελληνόφωνου Πανεπιστηmicroίου Κύπρου (1992) Όσον αφορά στη γλώσσα της νοmicroοθεσίας το άρθρο 189 του Κυπριακού Συντάγmicroατος (1960) όριζε περίοδο 5 ετών για τη microετάφραση των νόmicroων στα ελληνικάmiddot η προθεσmicroία αυτή όmicroως παρατάθηκε επ αόριστον microε το Νόmicroο 511965 Αντλώ τα στοιχεία αυτά από την αδηmicroοσίευτη εργασία της ΜΚαρυολαίmicroου From linguistic liberalism to legal regulation Τhe Greek language in Cyprusmiddot βλ Επίσης La communauteacute 142- 154 Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι ακόmicroα και περιγραφές που διεκτραγωδούν τη χρήση της αγγλικής επικαλούνται το γεγονός ότι πολλοί Κύπριοι δεν ξέρουν αγγλικάmiddot βλ Σ Παύλου όπ 23 κε 43 κε Για επιδράσεις της Αγγλικής στην Κυπριακή διάλεκτο βλ A N Papapavlou Language Contact and Lexical Borrowing in the Greek Cypriot Dialect Sociolinguistic and Cultural Implications Athens Grivas 1994

- 23 -

είναι εκτός δεν είναι παρά η ι δ ε ο λ ο γ ί α τ η ς α υ τ ο ν ο micro ί α ς στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή της εργασίας microας Το αυτονόητο της αυτονοmicroίας της κοινής δηmicroιουργεί σε συνθήκες γλωσσικής διmicroορφίας του τύπου κοινής-διαλέκτου το κάθε άλλο παρά αυτονόητο της αυτονοmicroίας της διαλέκτουmiddot η αυτονοmicroία της κοινής νέας ελληνικής δίνει την εντύπωση αυτονοmicroίας της κυπριακής διαλέκτου από την οποία διακρίνεται στη χρήση Έτσι κάθε προσπάθεια υπεράσπισης της κυπριακής στο πλαίσιο microιας ούτως ή άλλως υπαρκτής γλωσσικής διmicroορφίας εκλαmicroβάνεται ως απόπειρα αυτονόmicroησης της κυπριακής Γράφει σχετικά ο Κύπριος γλωσσολόγος Μενέλαος Χριστοδούλου

Η κυπριακή διάλεκτος προβάλλεται σήmicroερον κοινωνικώς εν Κύπρω ως ανωτέρα και αυτής της κοινής γλώσσης (28-8-90)

[924] Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος ήτις έmicroενε πριν εις τα λαϊκά στρώmicroατα ανήλθεν εις την νέαν κυπριακήν κοινωνίαν Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος όπως χρησιmicroοποιούσιν αυτήν οι Κύπριοι αρχίζει να λειτουργεί ως γλώσσα (23-1-92)39

Και δεν είναι τυχαίο ότι ο Γεώργιος Μπαmicroπινιώτης ξεκινά την οmicroιλία του για την Ελληνική γλώσσα στην Κύπρο σήmicroερα (1993) αντικρούοντας εκείνους που θέτουν ζήτηmicroα χρήσης της κυπριακής διαλέκτου ως επίσηmicroης γραπτής και προφορικής γλώσσας40 πολεmicroώντας δηλ ανεmicroόmicroυλους Εξ όσων γνωρίζω ουδείς ούτε καν ο Νεοκυπριακός Σύνδεσmicroος δεν έχει θέσει επισήmicroως τέτοιο ζήτηmicroα41

39 Αντλώ τα παραθέmicroατα από την Καρυολαίmicroου La communautegrave sociolinguistique Chypriote

Grecque όπ σσ 306-307 αλλά τα αποκαθιστώ στην αρχική τους microορφήmiddot για microια νεότερη έκφραση αυτής της αντίληψης βλ Μ Χριστοδούλου Η επίσηmicroος γλώσσα των Κυπρίων Ο Φιλελεύθερος 7-4-97 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η οmicroιλία του Μ Χριστοδούλου Κοινή γλώσσα και διάλεκτος στο Η διχόνοια η ελληνική γλώσσα και η κυπριακή διάλεκτος (∆ιαλέξεις Λαϊκού Πανεπιστηmicroίου 5) Λευκωσία ∆ήmicroος Λευκωσίας 1997 247-275 όπου έmicromicroεσα οmicroολογείται η αποτυχία των προσπαθειών του Κύπριου γλωσσολόγου για στήριξη της κοινής γλώσσας σε βάρος της διαλέκτου

40 Ελλάδος φθόγγον χέουσα όπ 4

41 Υπάρχουν microόνο υποψίες αναφοράς στην κυπριακή ως ανεξάρτητη γλώσσα Βλ λχ Α Πόλλις laquoΜακροπρόθεσmicroες προοπτικές επιβίωσης της Κυπριακής ∆ηmicroοκρατίαςraquo ∆ιαστάσεις των Ελληνοτουρκικών σχέσεων Αιγαίο-Κύπρος Επιστηmicroονικό Συmicroπόσιο του Ιρδύmicroατος Μεσογειακών Μελετών Αθήνα Ίδρυmicroα Μεσογειακών Μελετών 1986 105 laquoΗ κυπριακή γλώσσα η ιστορική παράδοση και κουλτούρα microπορεί να θεωρηθούν ως στοιχεία της κυπριακής κοινωνικής πραγmicroατικότητας στα οποία microπορεί να βασιστεί microια κυπριακή συνείδηση και στη συνέχεια microια κυπριακή εθνότηταraquo Πβ επίσης Α Παναγιώτου laquoΤο χαmicroόγελο της στετέςraquo εφ Χαραυγή (10-2-1994 και 17-2-1994) Πρέπει να σηmicroειώσουmicroε πάντως ότι microε την καχυποψία που έχει δηmicroιουργήσει η στάση ενίσχυσης της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο κάθε συmicroπαθητική αναφορά στη διάλεκτο αξιολογείται ως προσπάθεια αυτονόmicroησής της Σχετικά microε τη διάδοση του κυπριωτισmicroού (προϋπόθεση για την ύπαρξη του οποίου είναι να παραmicroένει σε λανθάνουσα κατάσταση) στο επίπεδο της νοοτροπίας microάλλον παρά της ιδεολογίας βλ C V Mavratsas National identity and

- 24 -

Αυτό που ισχυρίζοmicroαι λοιπόν είναι ότι η προάσπιση της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο η αντίληψη ότι η κοινή πρέπει να έχει γενικευmicroένη χρήση πέρα και έξω από το πλαίσιο της διmicroορφίας στο οποίο εντάσσεται microαζί microε την κυπριακή η ενοποιητική αντίληψη της κοινής αυτή είναι που γεννάει την αντίληψη ότι η κυπριακή είναι ή θέλει να είναι microια ξεχωριστή γλώσσα την αντίληψη [925] δηλ της αυτονόmicroησης της κυπριακής από την κοινή Επαναλαmicroβάνω η ε ν ο π ο ι η τ ι κ ή α ν τ ί λ η ψ η τ η ς κ ο ι ν ή ς ε ί ν α ι α υ τ ή π ο υ χ ρ η σ ι micro ο π ο ι ε ί ω ς π ρ ό σ χ η micro α τ η ν α ξ ί ω σ η α υ τ ο ν ό micro η σ η ς τ η ς κ υ π ρ ι α κ ή ς αφού εκ των πραγmicroάτων σε περιστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας η διάλεκτος δεν microπορεί να λειτουργήσει αυτόνοmicroα

4 Η δηmicroοτική ως καθαρεύουσα Τα ίδια κριτήρια microε τα οποία αναγνωρίζουmicroε την καθαρεύουσα ως υψηλή και τη δηmicroοτική ως χαmicroηλή ποικιλία του ελληνικού γλωσσικού ζητήmicroατος microάς επέτρεψαν στην Κύπρο να αναγνωρίσουmicroε τη δηmicroοτική ή microάλλον τη νόmicroιmicroη κληρονόmicroο της την κοινή νεοελληνική ως υψηλή ποικιλία ένα είδος καθαρεύουσας microια γλώσσα που ακόmicroη κι αν δεν θεωρηθεί τεχνητή δεν είναι πάντως φυσική γλώσσα κανενός Κυπρίου

Η δυνατότητα της δηmicroοτικής να παίζει το ρόλο microιας υψηλής ποικιλίας δεν είναι παρά η δυνατότητα που επίmicroονα και για πολλά χρόνια διεκδίκησε ο δηmicroοτικισmicroός είναι η δυνατότητα που διεκδικεί κάθε κοινή τυποποιηmicroένη γλώσσα στο microέτρο που η κοινή γλώσσα είναι και γλώσσα και πρότυπο είναι microια διάλεκτος microεταξύ ίσων ίσως λίγο πιο ίση από τις άλλες είναι όmicroως και ο κανόνας που κρίνει τις άλλες διαλέκτους και microε τον οποίο χωρίζουmicroε αυτό που είναι σωστό από αυτό που είναι λάθος και ταυτοχρόνως αυτό που είναι όλων από αυτό που είναι λίγων Στην Κύπρο η κοινή γλώσσα η γλώσσα όλων αναγκάζεται να συνυπάρχει microε microία από τις διαλέκτους microια γλώσσα λίγων την οποία χρειάστηκε να αποκλείσει για να οριστεί ακριβώς ως πρότυπο πέρα και πάνω από διαλέκτους

Βέβαια αυτή τη γλώσσα-πρότυπο αυτή την επίσηmicroη καθαρεουσιάνικη δηmicroοτική ή microάλλον αυτή τη δηmicroώδη καθαρεύουσα θα τη microάθουν και θα τη χρησιmicroοποιούν microε ελάχιστες αποκλίσεις όλοι οι Κύπριοι και κατά τούτο όπως είδαmicroε η υψηλή ποικιλία στην Κύπρο διαφέρει από την καθαρεύουσα του γλωσσικού ζητήmicroατος ∆εν υπήρχε αmicroφιγλωσσία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος Στην Κύπρο ανάmicroεσα σ αυτόν που δεν ξέρει και σ αυτόν που ξέρει την υψηλή γλώσσα δεν θα microεσολαβήσει ο αιτησιογράφος ή ο γραmicromicroατικός του χωριού θα microεσολαβήσει ο εκπαιδευτικός του δηmicroόσιου σχολείου

consciousness in everyday life towards a sociology of knowledge of Greek-Cypriot nationalism Nations and Nationalism 5(1) 1999 91-104

- 25 -

[926] Μπορούmicroε όmicroως να microιλάmicroε για γλωσσικό ζήτηmicroα στην Κύπρο

Μια κατάσταση διγλωσσίας όπως την ορίσαmicroε microπορεί να θεωρείται εντελώς φυσιολογική και να microη γεννά γλωσσικό ζήτηmicroα Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε όταν οι συνθήκες της διγλωσσίας (διmicroορφίας) γίνονται αντιληπτές από microια ικανή microερίδα του πληθυσmicroού ως συνθήκες προς διαπραγmicroάτευση και αντιπαράθεση Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε λοιπόν όταν δύο ακόmicroη συνθήκες ισχύουν

1 Οι πνευmicroατικές ελίτ της δίγλωσσης κοινότητας αντιλαmicroβάνονται τη σχέση ανάmicroεσα στις δύο γλωσσικές ποικιλίες ως σχέση όχι συmicroπληρωmicroατική αλλά αντιθετική προπαγανδίζουν την αντίληψη ότι η microία από τις δύο γλώσσες είναι καλύτερη σωστότερη ωραιότερη από την άλλη Εκφράζουν την αντίθεση αυτή microε εξωγλωσσικούς όρους microε όρους δηλαδή αισθητικούς ηθικούς κοινωνικοπολιτικούς ιδεολογικούς Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα υπάρχει όταν ακριβώς παύει να είναι στενά γλωσσικό όταν ιδεολογικοποιείται όταν γίνεται πεδίο παρέmicroβασης της microιας ή της άλλης κρατικής πολιτικής ανάλογα microε τις προσβάσεις της microιας ή της άλλης ελίτ στο κράτος και στην εκπαίδευση

2 Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα δεν νοείται επίσης χωρίς αγώνες για κυριαρχία Στη διάρκεια ενός γλωσσικού ζητήmicroατος η microία από τις δύο γλώσσες θα τείνει να κυριαρχήσει επί της άλλης διεκδικώντας microε όλο τον γλωσσικό και ιδεολογικό της εξοπλισmicroό τα πεδία χρήσης στα οποία η άλλη ειδικεύεται Αυτή η τάση κυριαρχίας microπορεί να ενισχύεται microε επίσηmicroη κρατική παρέmicroβαση (ή και microε επίσηmicroη έλλειψη παρέmicroβασης)

Στη σύντοmicroη αυτή εργασία δεν είχαmicroε τη δυνατότητα να εξετάσουmicroε εάν οι δύο αυτές πρόσθετες συνθήκες πληρούνται στην Κύπρο σήmicroερα ∆ιαπιστώσαmicroε όmicroως ότι η κοινή γλώσσα δεν είναι απλώς το κυριακάτικο ρούχο των Κυπρίων ∆εν συmicroπληρώνει απλώς τη λειτουργία της διαλέκτου αλλά εισάγει στη γλωσσική κοινότητα της Κύπρου microιαν αντίθεση προς τη διάλεκτο αντίθεση που υπονοmicroεύει την αρχική συmicroπληρωmicroατική τους σχέση και εκφράζεται ενίοτε microε όρους έντονα ιδεολογικούς

Στην Κύπρο σήmicroερα κυρίαρχο παραmicroένει το ιδεολογικό ρεύmicroα που προβάλλει και θέλει να επιβάλει τον ενοποιητικό ρόλο της κοινής νέας [927] ελληνικής Η κοινή στην Κύπρο δεσmicroεύει τη δηmicroόσια επίσηmicroη συλλογική έκφραση Από την καταξιωmicroένη αυτή θέση η ανάπτυξη microιας ιδεολογίας προάσπισης και επέκτασης των πεδίων χρήσης της κοινής microπορεί να οδηγήσει σταδιακά και στην οριστική επικράτησή της42 Ενδέχεται δηλαδή το laquoγλωσσικό ζήτηmicroαraquo της Κύπρου να λυθεί 42 Μοναδική περίπτωση για την οποία ο Ferguson προβλέπει καθιέρωση της υψηλής ποικιλίας

σε microια διmicroορφική κοινότητα είναι όταν η υψηλή αυτή ποικιλία είναι η κοινή γλώσσα και microιας άλλης γλωσσικής κοινότητας η οποία παρουσιάζεται να περιλαmicroβάνει την πρώτη (Ferguson Diglossia όπ 248)

- 26 -

προτού υπάρξει

Η ιδιόmicroορφη περίπτωση της Κύπρου επιβάλλει πάντως ορισmicroένες αλλαγές στις ιδεολογικές microας συνήθειες Αναγνωρίζουmicroε όλοι την κοινή νεοελληνική ως προϊόν τερmicroατισmicroού του γλωσσικού ζητήmicroατος στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο ως νόmicroιmicroη δηλαδή αν και microετριοπαθή κληρονόmicroο της πάλαι ποτέ χαmicroηλής ποικιλίας της δηmicroοτικής Αυτό το κληροδοτηmicroένο χαmicroηλό προφίλ της κοινής γλώσσας microάς εmicroποδίζει να την αναγνωρίσουmicroε ως υψηλή ποικιλία στη δίγλωσση Κύπρο να την αναγνωρίσουmicroε δηλαδή ως ποικιλία επιβεβληmicroένη και εν microέρει τεχνητή ως microία άλλη καθαρεύουσα

Ένα από τα σηmicroαντικότερα επιχειρήmicroατα των δηmicroοτικιστών εναντίον της καθαρεύουσας επικαλείται το αναmicroφισβήτητο γεγονός ότι η καθαρεύουσα σε όλες τις microορφές της ήταν πάντοτε microια γλώσσα τεχνητή που microπορεί να την έγραψαν πολλοί αλλά ποτέ κανένας δε τη microίλησε αντίθετα η δηmicroοτική ήταν και παρέmicroεινε γλώσσα απολύτως φυσική η γλώσσα του λαού γλώσσα όλων

Το ισχυρότατο αυτό επιχείρηmicroα εναντίον της καθαρεύουσας αποδεικνύεται microάλλον αδύναmicroο επιχείρηmicroα υπέρ της δηmicroοτικής Αν η καθαρεύουσα δεν ήταν πραγmicroατική γλώσσα η δηmicroοτική πάντως ήταν κ α ι γ λ ώ σ σ α κ α ι π ρ ό τ υ π ο το πρότυπο που κυριάρχησε στη διαδικασία τυποποίησης της γλώσσας που σήmicroερα ονοmicroάζουmicroε νεοελληνική ή κοινή νεοελληνική Το πρότυπο αυτό δεν microπορούσε παρά να είναι όφειλε να είναι τεχνητό (ή τεχνικό σύmicroφωνα microε την προσεκτικότερη διατύπωση του Μανόλη Τριανταφυλλίδη) [928] προκειmicroένου να ανταποκριθεί στις ανάγκες του δηmicroόσιου κυρίως βίου και του γραπτού κυρίως λόγου

Όρους όπως λαϊκή γλώσσα ζωντανή γλώσσα φυσική γλώσσα όλοι χαρακτηρισmicroοί που αποδόθηκαν στη δηmicroοτική πρέπει λοιπόν να microάθουmicroε να τους σκεφτόmicroαστε microε τρόπο λιγότερο απόλυτο Είναι όροι διαβαθmicroίσιmicroοι και σχετικοί δεν ορίζονται χωρίς τα αντίθετά τους Όπως ακριβώς οι όροι καθαρεύουσα και δηmicroοτική αν ο ένας αποτελεί αναχρονισmicroό αναχρονισmicroό αποτελεί και ο άλλος

Σήmicroερα θα microπορούσαmicroε ακόmicroη σχεδόν ταυτολογικά να ορίσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηmicroα στήριξης της δηmicroοτικής Σ αυτή την περίπτωση ας περιmicroένουmicroε απλώς να επεκταθεί η χρήση της κοινής γλώσσας εκεί όπου τώρα χρησιmicroοποιείται η διάλεκτος Θα ήταν αυτή microια δεύτερη νίκη της δηmicroοτικής η οριστική της νίκη Θα microπορούσαmicroε όmicroως να θεωρήσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηση υπεράσπισης της χαmicroηλής φυσικής ποικιλίας της λαϊκής γλώσσας Σ αυτή την περίπτωση θα πρέπει να φανταστούmicroε έναν δηmicroοτικισmicroό που θα αναλάmicroβανε να προασπίσει τη διάλεκτο από την επεκτατική εξάπλωση της ίδιας της δηmicroοτικής

- 19 -

απόσταση28 ενώ οι οmicroιλητές φαίνεται ν αντιλαmicroβάνονται την κυπριακή ως σύmicroβολο microιας στεγανής υπο-κουλτούρας (cul-de-sac subculture)29 Παρ όλο που δηλώνουν περήφανοι να χρησιmicroοποιούν τη διάλεκτο την οποία αντιλαmicroβάνονται ως δική τους φυσική ζωντανή γλώσσα σε αντίθεση microε την προσποιητή και τεχνητή κοινή θεωρούν ότι η διάλεκτος παρακmicroάζει Την κοινή την εκτιmicroούν για τις εργαλειακές της αρετές30 η χρήση της είναι microέσον κοινωνικής ανόδου και καταξίωσης αφού εξασφαλίζει επιτυχία στο εκπαιδευτικό σύστηmicroα και προσπορίζει κοινωνικό κύρος είναι τυποποιηmicroένη και αποτελεί το κυριότερο microέσον για την επαφή των Κυπρίων microε την Ελλάδα31 [920]

Η πειραmicroατική microελέτη του Αντρέα Παπαπαύλου32 για τη διαπίστωση στερεότυπων αντιλήψεων σχετικά microε τη χρήση της κοινής και της διαλέκτου δείχνει ότι οι Κύπριοι οmicroιλητές θεωρούν αυτούς που microιλούν την κοινή περισσότερο ελκυστικούς φιλόδοξους έξυπνους ενδιαφέροντες microοντέρνους φερέγγυους 28 A Question of Identity 80

29 Όπ 88

30 Όπ 102

31 Η συγγραφέας ισχυρίζεται ότι οι Κύπριοι αισθάνονται ένα σύνδροmicroο προδοσίας απέναντι στους Ελληνες που εκφράζεται και σε σχέση microε την κοινή νεοελληνική γλώσσα οι Κύπριοι αισθάνονται κατά βάθος προδοmicroένοι από την Ελλάδα που θεωρούν ότι ευθύνεται έmicromicroεσα έστω για το κυπριακό πρόβληmicroα (όπ 101) Η συmicroπλεγmicroατική στάση τους απέναντι στην κοινή νέα ελληνική αντανακλά την ανάγκη αποστασιοποίησης και αναζήτησης της δικής τους ξεχωριστής πολιτιστικής ταυτότητας Παρόmicroοιες απόψεις εκφράζει και ο Υ Ιoannou Language Politics and Identity An analysis of the Cypriot Dilemma The Cyprus Review 31 (1991) 15-41middot πβ Γ Η Ιωάννου Μια ιδεολογική θεώρηση του γλωσσικού microας προβλήmicroατος Λευκωσία 1988 Όmicroως αυτός ο συνδυασmicroός πολιτικών κριτηρίων microε ψυχολογικού τύπου αιτιολογήσεις microάς φαίνεται αντιφατικός και βεβιασmicroένος Σε καταστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση της κοινωνικής σηmicroασίας που αποδίδεται στη microια ή στην άλλη γλωσσική microορφή όπως άλλωστε περιmicroένουmicroε microεγαλύτερη διάχυση και στην ίδια τη γλωσσική χρήση Καθώς το επισηmicroαίνει η Sciriha η γλωσσική χρήση επηρεάζεται σηmicroαντικά από παράγοντες όπως είναι η ηλικία και το φύλο του οmicroιλητή η κοινωνική του θέση η εκπαίδευση και ο τόπος διαmicroονής του θα προσθέταmicroε το θέmicroα της οmicroιλίας και το είδος των συνοmicroιλητών του Κατά συνέπεια το σύνδροmicroο προδοσίας δεν αιτιολογεί την ύπαρξη διmicroορφίαςmiddot απεναντίας η διmicroορφία δίνει διέξοδο σε ψυχολογικά συmicroπλέγmicroατα αυτού του τύπου αν υποτεθεί ότι υπάρχουν Άλλωστε η microελέτη της Sciriha δεν καταγράφει την πραγmicroατική γλωσσική χρήση αλλά τη γλωσσική χρήση όπως γίνεται αντιληπτή από τους οmicroιλητές Η συγγραφέας δεν κάθεται ν ακούσει τι λένε οι Κύπριοι οmicroιλητές ρωτάει να της πουν (η έρευνα διεκπεραιώθηκε microε ερωτηmicroατολόγιο) Καταγράφει microε άλλα λόγια τι οι ίδιοι οι οmicroιλητές νοmicroίζουν γι αυτά που λένε Στο χάσmicroα ανάmicroεσα στη γλωσσική πραγmicroατικότητα και στον τρόπο που γίνεται αντιληπτή ενδέχεται να παρεmicroβάλλεται η ιδεολογία όχι microόνο των οmicroιλητών αλλά και της ερευνήτριας

32 Attitudes towards the Greek Cypriot Dialect Sociocultural Implications International Journal of the Sociology of Language 134 (1998) 15-28 Ο Παπαπαύλου χρησιmicroοποιεί τη microέθοδο των εναρmicroονισmicroένων αmicroφιέσεων (matched-guise technique)middot θα microπορούσαmicroε λοιπόν να πούmicroε ότι η microελέτη του επιβεβαιώνει πειραmicroατικά τα πορίσmicroατα της Sciriha για τη διαφορά κύρους microεταξύ των δύο ποικιλιών

- 20 -

ευχάριστους microορφωmicroένους αλλά όχι περισσότερο ειλικρινείς φιλικούς ευγενικούς ούτε microε περισσότερο χιούmicroορ Ανειλικρίνεια λοιπόν και έλλειψη χιούmicroορ σύmicroφωνα microε τις στερεότυπες αντιλήψεις χαρακτηρίζει τους καλαmicroαρίζοντες

Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η διδακτορική διατριβή της Μαριλένας Καρυολαίmicroου33 η οποία συστηmicroατικά αποδελτιώνει και ταξινοmicroεί τις απόψεις που microε επιστολές και επιφυλλίδες εκφράζονται από το 1985 στον κυπριακό Τύπο για ζητήmicroατα γλώσσας Η microελέτη της Καρυολαίmicroου έχει προφανή πλεονεκτήmicroατα δεν αρκείται στην καταγραφή microιας διαφοράς στο κύρος που οι οmicroιλητές αποδίδουν στη microια ή την άλλη ποικιλία αλλά καταγράφει και στοιχεία της γνωστικής στάσης των οmicroιλητών τουλάχιστον microιας σηmicroαντικής τους microερίδαςmiddot καταγράφει δηλαδή τον ίδιο τον τρόπο που οι οmicroιλητές [921] αιτιολογούν τη διχοτόmicroηση της γλωσσικής τους χρήσης

Η Καρυολαίmicroου διαπιστώνει ότι στην πλειονότητά τους οι επιστολογράφοι και επιφυλλιδογράφοι στον κυπριακό Τύπο στιγmicroατίζουν την κυπριακή διάλεκτο θεωρώντας την υπεύθυνη για την υποτιθέmicroενη γλωσσική υστέρησηαδυναmicroία των Κυπρίων να εκφραστούν σωστά microε καλά ελληνικά ιδιαίτερα στις πιο επίσηmicroεςτυπικές περιστάσεις επικοινωνίας Η κυπριακή34 θεωρείται ανασταλτικός παράγοντας στην εκmicroάθηση της πανελλήνιας γλώσσας35 Οι αντιλήψεις αυτές που παρουσιάζονται microε τις συνήθεις κινδυνολογικές υπερβολές αποτελούν έκφραση microιας ι δ ε ο λ ο γ ί α ς π ρ ο ά σ π ι σ η ς τ η ς

33 La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque διδακτορική διατριβή Universiteacute Paris

V - Reneacute Descartes Πορίσmicroατα της διδακτορικής της διατριβής η συγγραφέας έχει ανακοινώσει σε πολλές microελέτες της laquoStatut de fait et statut subjectif Quelques remarques agrave propos de la communauteacute sociolinguistique chyprioteraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 12ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1992 255-269middot laquoΜεταγλωσσικά σχόλια και γλωσσικές στάσειςraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 14ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1993 459-473middot Linguistic Attitudes and Metalinguistic Discourse An Investigation in the Cypriot Press Themes in Greek Linguistics Papers from the First International Conference on Greek Linguistics επιmicro I Philippaki-Warburton K Nikolaidis amp M Sifianou Amsterdam Benjamins 1994 253-259 laquoΛαϊκή γλωσσολογία στα microέσα microαζικής ενηmicroέρωσης Προϋποθέσεις και microηχανισmicroοίraquo στο ∆ηmicroοσιογραφία και γλώσσα - Πρακτικά συνεδρίου (15-16 Απριλίου 2000) επιmicro Π Μπουκάλας amp Σπ Μοσχονάς Αθήνα Μορφωτικό Ίδρυmicroα της ΕΣΗΕΑ 2001 71-83

34 Ή αγγλοελληνοκυπριακή όπως microε περισσή υπερβολή χαρακτηρίζουν τη διάλεκτο ορισmicroένοιmiddot βλ Σ Παύλου Η καταπίεση της ελληνικής γλώσσας στην Κύπρο Αθήνα εκδ Πενταδάκτυλος 1990 33

35 Karyolaimou La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque όπ 303

- 21 -

κ ο ι ν ή ς προάσπισης δηλ της τυποποιηmicroένης-πρότυπης ποικιλίας36 Εκκινούν από ένα στοιχειώδες συλλογιστικό σχήmicroα που κατ αρχήν ξεχωρίζει ένα εσωτερικό τη γλώσσα Μας από ένα εξωτερικό τη γλώσσα Τους Αυτό το εξωτερικό εκπροσωπείται συνήθως στις microέρες microας από την αγγλικήmiddot αυτή είναι ο αναγνωρισmicroένος εχθρός της γλώσσας Μας Σύmicroφωνα microε αυτή τη νοοτροπία το εσωτερικό η γλώσσα Μας γίνεται αντιληπτό ως κάτι ενιαίο οmicroοιογενές απαράλλαχτο αναλλοίωτο Η γλώσσα Μας παντού και πάντα ίδια χωρίς κοινωνική γεωγραφική ιστορική διαφοροποίηση (Εξού και η πρακτική του κ α θ α ρ ι σ micro ο ύ η αντίληψη δηλ ότι η γλώσσα πρέπει να microένει καθαρή από ε ξ ω τ ε ρ ι κ έ ς επιδράσεις)

Από την άποψη αυτή έχει ενδιαφέρον αν η κυπριακή τοποθετείται στο εσωτερικό ή στο εξωτερικό αν ανήκει στη γλώσσα Μας ή στη γλώσσα Τους Στο σηmicroείο αυτό οι παρατηρήσεις της Καρυολαίmicroου αποκτούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον

Κυπριακή ποικιλία και αγγλική γλώσσα θεωρούνται άρρηκτα συνδεδεmicroένες αφού τα εκφραστικά κενά που δηmicroιουργεί η χρησιmicroοποίηση της πρώτης οδηγούν αναπόφευκτα σε χρήση των λεξικών πόρων της δεύτερης Με άλλα λόγια η κυπριακή ποικιλία εmicroφανίζεται ως η κερκόπορτα από την οποία εισβάλλουν οι αγγλικές δάνειες λέξεις για να κατακλύσουν τη microητρική γλώσσα την ελληνική37

[922] Η κυπριακή λοιπόν σύmicroφωνα microε αυτές τις αντιλήψεις βρίσκεται εκτός Άλλο η γλώσσα Μας και άλλο η κυπριακή Η κυπριακή τοποθετείται microαζί microε τα αγγλικά microάλλον ή microαζί microε τα τούρκικα σύmicroφωνα microε ορισmicroένους παρά microαζί microε τα ελληνικά

∆εν υπάρχει λόγος να χρονοτριβούmicroε προσπαθώντας ν ανασκευάσουmicroε τέτοιες απόψεις που είναι εντελώς αστήριχτες από γλωσσολογική άποψη Στην εκτίmicroηση για τη διάδοση της αγγλικής στην Κύπρο υπάρχει microια καλλιεργηmicroένη υπερβολή Όλοι οι Κύπριοι υποτίθεται γνωρίζουν τα αγγλικά και καθώς λέγεται τα χρησιmicroοποιούν σε βάρος της ελληνικής κοινής και διαλέκτου παντού στα σχολεία στις δηmicroόσιες υπηρεσίες στις καθηmicroερινές συναναστροφές ∆εν 36 Βλ σχετικά Ρ ∆ελβερούδη και Σπ Μοσχονά Ο καθαρισmicroός της γλώσσας και η γλώσσα του

καθαρισmicroού Σύγχρονα Θέmicroατα 62 (1997) 79-91

37 Απόσπασmicroα από αδηmicroοσίευτη οmicroιλία στο Πανεπιστήmicroιο Κύπρου microε τίτλο Εσείς microιλάτε σωστά ελληνικά (15-4-1996)middot για παραθέmicroατα που επιβεβαιώνουν αυτή την εκτίmicroηση βλ La communauteacute όπ 266-269 273-277 302-308 passim Στα Πορίσmicroατα του laquoΣυmicroποσίου για την Ελληνική Γλώσσα σήmicroερα στην Κύπροraquo (24-25101992) επισηmicroαίνεται χαρακτηριστικά laquoΣτην Κύπρο ενεδρεύει ο κυπροκεντρισmicroός που προωθεί τον εξαγγλισmicroό της κυπριακής κοινωνίας σε πολλά επίπεδα Πρέπει να αντιmicroετωπισθούν οι έντονες τάσεις κυπροποίησης της κοινωνίας και της Ιστορίας και να διακοπεί κάθε προσπάθεια αποξένωσης του κυπριακού ελληνισmicroού από τον υπόλοιπο ελληνισmicroόraquo (Ελλάδος φθόγγον χέουσα επιmicro Μ Χριστοδούλου Λευκωσία Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου 1993 199)

- 22 -

προσβάλλει ελπίζω τη γλωσσοmicroάθεια των Κυπρίων η επισήmicroανση ότι η εικόνα αυτή απέχει πολύ από την πραγmicroατικότητα Είναι γεγονός ότι η αγγλική χρησιmicroοποιείται σχεδόν αναγκαστικά σε ορισmicroένα πεδία χρήσης όπως της νοmicroοθεσίας και της (ανώτατης) εκπαίδευσης 38 αλλά ακόmicroα και στα πεδία αυτά η χρήση της δεν είναι δεν είναι πια αποκλειστική Και οι επιδράσεις που έχει δεχτεί η κυπριακή [923] διάλεκτος από την αγγλική γλώσσα δεν είναι πολύ microεγαλύτερες από τις επιδράσεις που η διεθνής αυτή γλώσσα επικοινωνίας ασκεί σήmicroερα σε όλες τις γλώσσες και - διαλέκτους

Το θεωρητικό σχήmicroα που έχουmicroε υιοθετήσει microάς επιτρέπει να εξηγήσουmicroε αυτή την υπερβολή σχετικά microε τις επιδράσεις της αγγλικής Η ταύτιση κυπριακής και αγγλικής η συντριπτική επίδραση που υποτίθεται πως η δεύτερη ασκεί στην πρώτη είναι απλώς microια κίνηση στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου συλλογιστικού σχήmicroατος σκοπός της οποίας είναι ακριβώς η microείωση του κύρους της διαλέκτου αφού η διάλεκτος microπορεί πλέον ως κυπροαγγλική ή ως αγγλοκυπριακή πολύ πιο εύκολα να τοποθετείται ε κ τ ό ς έξω από το πλαίσιο της ελληνικής γλώσσας της κ ο ι ν ή ς γλώσσας

3 Η υπερβολή της αυτονοmicroίας Το ερώτηmicroα που microένει να microας απασχολήσει για την ολοκλήρωση του επιχειρήmicroατός microας είναι πώς η σχέση της γλωσσικής διmicroορφίας η οποία όπως είδαmicroε είναι microια σχέση κατ αρχάς συmicroπληρωmicroατική κοινή και διάλεκτος συmicroπληρώνουν η microία την άλλη στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου γλωσσικού καταmicroερισmicroού πώς αυτή η συmicroπληρωmicroατική σχέση καταλήγει σε επίπεδο κύρους στο επίπεδο των αντιλήψεων ή της ιδεολογίας να εκφράζεται ως σχέση αντίθεσης να εκφράζεται ανταγωνιστικά

Η συλλογική αίσθηση και οι αντιλήψεις γύρω από αυτήν ότι η microία ποικιλία είναι εντός η κοινή νέα ελληνική είναι εντός η άλλη είναι εκτός η κυπριακή

38 Κατά το 1995-96 περίπου 48 των Κυπρίων σπούδαζαν σε αγγλόφωνα πανεπιστήmicroια 28

στην Αγγλία και 197 στις ΗΠΑ Επιπλέον το 57 περίπου όσων φοιτούσαν σε διάφορα ανώτερα ιδρύmicroατα στην Κύπρο είχαν ως γλώσσα διδασκαλίας την αγγλική Τα ποσοστά αυτά ίσως έχουν microειωθεί κάπως microε την ίδρυση του ελληνόφωνου Πανεπιστηmicroίου Κύπρου (1992) Όσον αφορά στη γλώσσα της νοmicroοθεσίας το άρθρο 189 του Κυπριακού Συντάγmicroατος (1960) όριζε περίοδο 5 ετών για τη microετάφραση των νόmicroων στα ελληνικάmiddot η προθεσmicroία αυτή όmicroως παρατάθηκε επ αόριστον microε το Νόmicroο 511965 Αντλώ τα στοιχεία αυτά από την αδηmicroοσίευτη εργασία της ΜΚαρυολαίmicroου From linguistic liberalism to legal regulation Τhe Greek language in Cyprusmiddot βλ Επίσης La communauteacute 142- 154 Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι ακόmicroα και περιγραφές που διεκτραγωδούν τη χρήση της αγγλικής επικαλούνται το γεγονός ότι πολλοί Κύπριοι δεν ξέρουν αγγλικάmiddot βλ Σ Παύλου όπ 23 κε 43 κε Για επιδράσεις της Αγγλικής στην Κυπριακή διάλεκτο βλ A N Papapavlou Language Contact and Lexical Borrowing in the Greek Cypriot Dialect Sociolinguistic and Cultural Implications Athens Grivas 1994

- 23 -

είναι εκτός δεν είναι παρά η ι δ ε ο λ ο γ ί α τ η ς α υ τ ο ν ο micro ί α ς στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή της εργασίας microας Το αυτονόητο της αυτονοmicroίας της κοινής δηmicroιουργεί σε συνθήκες γλωσσικής διmicroορφίας του τύπου κοινής-διαλέκτου το κάθε άλλο παρά αυτονόητο της αυτονοmicroίας της διαλέκτουmiddot η αυτονοmicroία της κοινής νέας ελληνικής δίνει την εντύπωση αυτονοmicroίας της κυπριακής διαλέκτου από την οποία διακρίνεται στη χρήση Έτσι κάθε προσπάθεια υπεράσπισης της κυπριακής στο πλαίσιο microιας ούτως ή άλλως υπαρκτής γλωσσικής διmicroορφίας εκλαmicroβάνεται ως απόπειρα αυτονόmicroησης της κυπριακής Γράφει σχετικά ο Κύπριος γλωσσολόγος Μενέλαος Χριστοδούλου

Η κυπριακή διάλεκτος προβάλλεται σήmicroερον κοινωνικώς εν Κύπρω ως ανωτέρα και αυτής της κοινής γλώσσης (28-8-90)

[924] Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος ήτις έmicroενε πριν εις τα λαϊκά στρώmicroατα ανήλθεν εις την νέαν κυπριακήν κοινωνίαν Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος όπως χρησιmicroοποιούσιν αυτήν οι Κύπριοι αρχίζει να λειτουργεί ως γλώσσα (23-1-92)39

Και δεν είναι τυχαίο ότι ο Γεώργιος Μπαmicroπινιώτης ξεκινά την οmicroιλία του για την Ελληνική γλώσσα στην Κύπρο σήmicroερα (1993) αντικρούοντας εκείνους που θέτουν ζήτηmicroα χρήσης της κυπριακής διαλέκτου ως επίσηmicroης γραπτής και προφορικής γλώσσας40 πολεmicroώντας δηλ ανεmicroόmicroυλους Εξ όσων γνωρίζω ουδείς ούτε καν ο Νεοκυπριακός Σύνδεσmicroος δεν έχει θέσει επισήmicroως τέτοιο ζήτηmicroα41

39 Αντλώ τα παραθέmicroατα από την Καρυολαίmicroου La communautegrave sociolinguistique Chypriote

Grecque όπ σσ 306-307 αλλά τα αποκαθιστώ στην αρχική τους microορφήmiddot για microια νεότερη έκφραση αυτής της αντίληψης βλ Μ Χριστοδούλου Η επίσηmicroος γλώσσα των Κυπρίων Ο Φιλελεύθερος 7-4-97 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η οmicroιλία του Μ Χριστοδούλου Κοινή γλώσσα και διάλεκτος στο Η διχόνοια η ελληνική γλώσσα και η κυπριακή διάλεκτος (∆ιαλέξεις Λαϊκού Πανεπιστηmicroίου 5) Λευκωσία ∆ήmicroος Λευκωσίας 1997 247-275 όπου έmicromicroεσα οmicroολογείται η αποτυχία των προσπαθειών του Κύπριου γλωσσολόγου για στήριξη της κοινής γλώσσας σε βάρος της διαλέκτου

40 Ελλάδος φθόγγον χέουσα όπ 4

41 Υπάρχουν microόνο υποψίες αναφοράς στην κυπριακή ως ανεξάρτητη γλώσσα Βλ λχ Α Πόλλις laquoΜακροπρόθεσmicroες προοπτικές επιβίωσης της Κυπριακής ∆ηmicroοκρατίαςraquo ∆ιαστάσεις των Ελληνοτουρκικών σχέσεων Αιγαίο-Κύπρος Επιστηmicroονικό Συmicroπόσιο του Ιρδύmicroατος Μεσογειακών Μελετών Αθήνα Ίδρυmicroα Μεσογειακών Μελετών 1986 105 laquoΗ κυπριακή γλώσσα η ιστορική παράδοση και κουλτούρα microπορεί να θεωρηθούν ως στοιχεία της κυπριακής κοινωνικής πραγmicroατικότητας στα οποία microπορεί να βασιστεί microια κυπριακή συνείδηση και στη συνέχεια microια κυπριακή εθνότηταraquo Πβ επίσης Α Παναγιώτου laquoΤο χαmicroόγελο της στετέςraquo εφ Χαραυγή (10-2-1994 και 17-2-1994) Πρέπει να σηmicroειώσουmicroε πάντως ότι microε την καχυποψία που έχει δηmicroιουργήσει η στάση ενίσχυσης της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο κάθε συmicroπαθητική αναφορά στη διάλεκτο αξιολογείται ως προσπάθεια αυτονόmicroησής της Σχετικά microε τη διάδοση του κυπριωτισmicroού (προϋπόθεση για την ύπαρξη του οποίου είναι να παραmicroένει σε λανθάνουσα κατάσταση) στο επίπεδο της νοοτροπίας microάλλον παρά της ιδεολογίας βλ C V Mavratsas National identity and

- 24 -

Αυτό που ισχυρίζοmicroαι λοιπόν είναι ότι η προάσπιση της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο η αντίληψη ότι η κοινή πρέπει να έχει γενικευmicroένη χρήση πέρα και έξω από το πλαίσιο της διmicroορφίας στο οποίο εντάσσεται microαζί microε την κυπριακή η ενοποιητική αντίληψη της κοινής αυτή είναι που γεννάει την αντίληψη ότι η κυπριακή είναι ή θέλει να είναι microια ξεχωριστή γλώσσα την αντίληψη [925] δηλ της αυτονόmicroησης της κυπριακής από την κοινή Επαναλαmicroβάνω η ε ν ο π ο ι η τ ι κ ή α ν τ ί λ η ψ η τ η ς κ ο ι ν ή ς ε ί ν α ι α υ τ ή π ο υ χ ρ η σ ι micro ο π ο ι ε ί ω ς π ρ ό σ χ η micro α τ η ν α ξ ί ω σ η α υ τ ο ν ό micro η σ η ς τ η ς κ υ π ρ ι α κ ή ς αφού εκ των πραγmicroάτων σε περιστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας η διάλεκτος δεν microπορεί να λειτουργήσει αυτόνοmicroα

4 Η δηmicroοτική ως καθαρεύουσα Τα ίδια κριτήρια microε τα οποία αναγνωρίζουmicroε την καθαρεύουσα ως υψηλή και τη δηmicroοτική ως χαmicroηλή ποικιλία του ελληνικού γλωσσικού ζητήmicroατος microάς επέτρεψαν στην Κύπρο να αναγνωρίσουmicroε τη δηmicroοτική ή microάλλον τη νόmicroιmicroη κληρονόmicroο της την κοινή νεοελληνική ως υψηλή ποικιλία ένα είδος καθαρεύουσας microια γλώσσα που ακόmicroη κι αν δεν θεωρηθεί τεχνητή δεν είναι πάντως φυσική γλώσσα κανενός Κυπρίου

Η δυνατότητα της δηmicroοτικής να παίζει το ρόλο microιας υψηλής ποικιλίας δεν είναι παρά η δυνατότητα που επίmicroονα και για πολλά χρόνια διεκδίκησε ο δηmicroοτικισmicroός είναι η δυνατότητα που διεκδικεί κάθε κοινή τυποποιηmicroένη γλώσσα στο microέτρο που η κοινή γλώσσα είναι και γλώσσα και πρότυπο είναι microια διάλεκτος microεταξύ ίσων ίσως λίγο πιο ίση από τις άλλες είναι όmicroως και ο κανόνας που κρίνει τις άλλες διαλέκτους και microε τον οποίο χωρίζουmicroε αυτό που είναι σωστό από αυτό που είναι λάθος και ταυτοχρόνως αυτό που είναι όλων από αυτό που είναι λίγων Στην Κύπρο η κοινή γλώσσα η γλώσσα όλων αναγκάζεται να συνυπάρχει microε microία από τις διαλέκτους microια γλώσσα λίγων την οποία χρειάστηκε να αποκλείσει για να οριστεί ακριβώς ως πρότυπο πέρα και πάνω από διαλέκτους

Βέβαια αυτή τη γλώσσα-πρότυπο αυτή την επίσηmicroη καθαρεουσιάνικη δηmicroοτική ή microάλλον αυτή τη δηmicroώδη καθαρεύουσα θα τη microάθουν και θα τη χρησιmicroοποιούν microε ελάχιστες αποκλίσεις όλοι οι Κύπριοι και κατά τούτο όπως είδαmicroε η υψηλή ποικιλία στην Κύπρο διαφέρει από την καθαρεύουσα του γλωσσικού ζητήmicroατος ∆εν υπήρχε αmicroφιγλωσσία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος Στην Κύπρο ανάmicroεσα σ αυτόν που δεν ξέρει και σ αυτόν που ξέρει την υψηλή γλώσσα δεν θα microεσολαβήσει ο αιτησιογράφος ή ο γραmicromicroατικός του χωριού θα microεσολαβήσει ο εκπαιδευτικός του δηmicroόσιου σχολείου

consciousness in everyday life towards a sociology of knowledge of Greek-Cypriot nationalism Nations and Nationalism 5(1) 1999 91-104

- 25 -

[926] Μπορούmicroε όmicroως να microιλάmicroε για γλωσσικό ζήτηmicroα στην Κύπρο

Μια κατάσταση διγλωσσίας όπως την ορίσαmicroε microπορεί να θεωρείται εντελώς φυσιολογική και να microη γεννά γλωσσικό ζήτηmicroα Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε όταν οι συνθήκες της διγλωσσίας (διmicroορφίας) γίνονται αντιληπτές από microια ικανή microερίδα του πληθυσmicroού ως συνθήκες προς διαπραγmicroάτευση και αντιπαράθεση Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε λοιπόν όταν δύο ακόmicroη συνθήκες ισχύουν

1 Οι πνευmicroατικές ελίτ της δίγλωσσης κοινότητας αντιλαmicroβάνονται τη σχέση ανάmicroεσα στις δύο γλωσσικές ποικιλίες ως σχέση όχι συmicroπληρωmicroατική αλλά αντιθετική προπαγανδίζουν την αντίληψη ότι η microία από τις δύο γλώσσες είναι καλύτερη σωστότερη ωραιότερη από την άλλη Εκφράζουν την αντίθεση αυτή microε εξωγλωσσικούς όρους microε όρους δηλαδή αισθητικούς ηθικούς κοινωνικοπολιτικούς ιδεολογικούς Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα υπάρχει όταν ακριβώς παύει να είναι στενά γλωσσικό όταν ιδεολογικοποιείται όταν γίνεται πεδίο παρέmicroβασης της microιας ή της άλλης κρατικής πολιτικής ανάλογα microε τις προσβάσεις της microιας ή της άλλης ελίτ στο κράτος και στην εκπαίδευση

2 Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα δεν νοείται επίσης χωρίς αγώνες για κυριαρχία Στη διάρκεια ενός γλωσσικού ζητήmicroατος η microία από τις δύο γλώσσες θα τείνει να κυριαρχήσει επί της άλλης διεκδικώντας microε όλο τον γλωσσικό και ιδεολογικό της εξοπλισmicroό τα πεδία χρήσης στα οποία η άλλη ειδικεύεται Αυτή η τάση κυριαρχίας microπορεί να ενισχύεται microε επίσηmicroη κρατική παρέmicroβαση (ή και microε επίσηmicroη έλλειψη παρέmicroβασης)

Στη σύντοmicroη αυτή εργασία δεν είχαmicroε τη δυνατότητα να εξετάσουmicroε εάν οι δύο αυτές πρόσθετες συνθήκες πληρούνται στην Κύπρο σήmicroερα ∆ιαπιστώσαmicroε όmicroως ότι η κοινή γλώσσα δεν είναι απλώς το κυριακάτικο ρούχο των Κυπρίων ∆εν συmicroπληρώνει απλώς τη λειτουργία της διαλέκτου αλλά εισάγει στη γλωσσική κοινότητα της Κύπρου microιαν αντίθεση προς τη διάλεκτο αντίθεση που υπονοmicroεύει την αρχική συmicroπληρωmicroατική τους σχέση και εκφράζεται ενίοτε microε όρους έντονα ιδεολογικούς

Στην Κύπρο σήmicroερα κυρίαρχο παραmicroένει το ιδεολογικό ρεύmicroα που προβάλλει και θέλει να επιβάλει τον ενοποιητικό ρόλο της κοινής νέας [927] ελληνικής Η κοινή στην Κύπρο δεσmicroεύει τη δηmicroόσια επίσηmicroη συλλογική έκφραση Από την καταξιωmicroένη αυτή θέση η ανάπτυξη microιας ιδεολογίας προάσπισης και επέκτασης των πεδίων χρήσης της κοινής microπορεί να οδηγήσει σταδιακά και στην οριστική επικράτησή της42 Ενδέχεται δηλαδή το laquoγλωσσικό ζήτηmicroαraquo της Κύπρου να λυθεί 42 Μοναδική περίπτωση για την οποία ο Ferguson προβλέπει καθιέρωση της υψηλής ποικιλίας

σε microια διmicroορφική κοινότητα είναι όταν η υψηλή αυτή ποικιλία είναι η κοινή γλώσσα και microιας άλλης γλωσσικής κοινότητας η οποία παρουσιάζεται να περιλαmicroβάνει την πρώτη (Ferguson Diglossia όπ 248)

- 26 -

προτού υπάρξει

Η ιδιόmicroορφη περίπτωση της Κύπρου επιβάλλει πάντως ορισmicroένες αλλαγές στις ιδεολογικές microας συνήθειες Αναγνωρίζουmicroε όλοι την κοινή νεοελληνική ως προϊόν τερmicroατισmicroού του γλωσσικού ζητήmicroατος στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο ως νόmicroιmicroη δηλαδή αν και microετριοπαθή κληρονόmicroο της πάλαι ποτέ χαmicroηλής ποικιλίας της δηmicroοτικής Αυτό το κληροδοτηmicroένο χαmicroηλό προφίλ της κοινής γλώσσας microάς εmicroποδίζει να την αναγνωρίσουmicroε ως υψηλή ποικιλία στη δίγλωσση Κύπρο να την αναγνωρίσουmicroε δηλαδή ως ποικιλία επιβεβληmicroένη και εν microέρει τεχνητή ως microία άλλη καθαρεύουσα

Ένα από τα σηmicroαντικότερα επιχειρήmicroατα των δηmicroοτικιστών εναντίον της καθαρεύουσας επικαλείται το αναmicroφισβήτητο γεγονός ότι η καθαρεύουσα σε όλες τις microορφές της ήταν πάντοτε microια γλώσσα τεχνητή που microπορεί να την έγραψαν πολλοί αλλά ποτέ κανένας δε τη microίλησε αντίθετα η δηmicroοτική ήταν και παρέmicroεινε γλώσσα απολύτως φυσική η γλώσσα του λαού γλώσσα όλων

Το ισχυρότατο αυτό επιχείρηmicroα εναντίον της καθαρεύουσας αποδεικνύεται microάλλον αδύναmicroο επιχείρηmicroα υπέρ της δηmicroοτικής Αν η καθαρεύουσα δεν ήταν πραγmicroατική γλώσσα η δηmicroοτική πάντως ήταν κ α ι γ λ ώ σ σ α κ α ι π ρ ό τ υ π ο το πρότυπο που κυριάρχησε στη διαδικασία τυποποίησης της γλώσσας που σήmicroερα ονοmicroάζουmicroε νεοελληνική ή κοινή νεοελληνική Το πρότυπο αυτό δεν microπορούσε παρά να είναι όφειλε να είναι τεχνητό (ή τεχνικό σύmicroφωνα microε την προσεκτικότερη διατύπωση του Μανόλη Τριανταφυλλίδη) [928] προκειmicroένου να ανταποκριθεί στις ανάγκες του δηmicroόσιου κυρίως βίου και του γραπτού κυρίως λόγου

Όρους όπως λαϊκή γλώσσα ζωντανή γλώσσα φυσική γλώσσα όλοι χαρακτηρισmicroοί που αποδόθηκαν στη δηmicroοτική πρέπει λοιπόν να microάθουmicroε να τους σκεφτόmicroαστε microε τρόπο λιγότερο απόλυτο Είναι όροι διαβαθmicroίσιmicroοι και σχετικοί δεν ορίζονται χωρίς τα αντίθετά τους Όπως ακριβώς οι όροι καθαρεύουσα και δηmicroοτική αν ο ένας αποτελεί αναχρονισmicroό αναχρονισmicroό αποτελεί και ο άλλος

Σήmicroερα θα microπορούσαmicroε ακόmicroη σχεδόν ταυτολογικά να ορίσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηmicroα στήριξης της δηmicroοτικής Σ αυτή την περίπτωση ας περιmicroένουmicroε απλώς να επεκταθεί η χρήση της κοινής γλώσσας εκεί όπου τώρα χρησιmicroοποιείται η διάλεκτος Θα ήταν αυτή microια δεύτερη νίκη της δηmicroοτικής η οριστική της νίκη Θα microπορούσαmicroε όmicroως να θεωρήσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηση υπεράσπισης της χαmicroηλής φυσικής ποικιλίας της λαϊκής γλώσσας Σ αυτή την περίπτωση θα πρέπει να φανταστούmicroε έναν δηmicroοτικισmicroό που θα αναλάmicroβανε να προασπίσει τη διάλεκτο από την επεκτατική εξάπλωση της ίδιας της δηmicroοτικής

- 20 -

ευχάριστους microορφωmicroένους αλλά όχι περισσότερο ειλικρινείς φιλικούς ευγενικούς ούτε microε περισσότερο χιούmicroορ Ανειλικρίνεια λοιπόν και έλλειψη χιούmicroορ σύmicroφωνα microε τις στερεότυπες αντιλήψεις χαρακτηρίζει τους καλαmicroαρίζοντες

Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η διδακτορική διατριβή της Μαριλένας Καρυολαίmicroου33 η οποία συστηmicroατικά αποδελτιώνει και ταξινοmicroεί τις απόψεις που microε επιστολές και επιφυλλίδες εκφράζονται από το 1985 στον κυπριακό Τύπο για ζητήmicroατα γλώσσας Η microελέτη της Καρυολαίmicroου έχει προφανή πλεονεκτήmicroατα δεν αρκείται στην καταγραφή microιας διαφοράς στο κύρος που οι οmicroιλητές αποδίδουν στη microια ή την άλλη ποικιλία αλλά καταγράφει και στοιχεία της γνωστικής στάσης των οmicroιλητών τουλάχιστον microιας σηmicroαντικής τους microερίδαςmiddot καταγράφει δηλαδή τον ίδιο τον τρόπο που οι οmicroιλητές [921] αιτιολογούν τη διχοτόmicroηση της γλωσσικής τους χρήσης

Η Καρυολαίmicroου διαπιστώνει ότι στην πλειονότητά τους οι επιστολογράφοι και επιφυλλιδογράφοι στον κυπριακό Τύπο στιγmicroατίζουν την κυπριακή διάλεκτο θεωρώντας την υπεύθυνη για την υποτιθέmicroενη γλωσσική υστέρησηαδυναmicroία των Κυπρίων να εκφραστούν σωστά microε καλά ελληνικά ιδιαίτερα στις πιο επίσηmicroεςτυπικές περιστάσεις επικοινωνίας Η κυπριακή34 θεωρείται ανασταλτικός παράγοντας στην εκmicroάθηση της πανελλήνιας γλώσσας35 Οι αντιλήψεις αυτές που παρουσιάζονται microε τις συνήθεις κινδυνολογικές υπερβολές αποτελούν έκφραση microιας ι δ ε ο λ ο γ ί α ς π ρ ο ά σ π ι σ η ς τ η ς

33 La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque διδακτορική διατριβή Universiteacute Paris

V - Reneacute Descartes Πορίσmicroατα της διδακτορικής της διατριβής η συγγραφέας έχει ανακοινώσει σε πολλές microελέτες της laquoStatut de fait et statut subjectif Quelques remarques agrave propos de la communauteacute sociolinguistique chyprioteraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 12ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1992 255-269middot laquoΜεταγλωσσικά σχόλια και γλωσσικές στάσειςraquo Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα Πρακτικά της 14ης ετήσιας συνάντησης του Τοmicroέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 1993 459-473middot Linguistic Attitudes and Metalinguistic Discourse An Investigation in the Cypriot Press Themes in Greek Linguistics Papers from the First International Conference on Greek Linguistics επιmicro I Philippaki-Warburton K Nikolaidis amp M Sifianou Amsterdam Benjamins 1994 253-259 laquoΛαϊκή γλωσσολογία στα microέσα microαζικής ενηmicroέρωσης Προϋποθέσεις και microηχανισmicroοίraquo στο ∆ηmicroοσιογραφία και γλώσσα - Πρακτικά συνεδρίου (15-16 Απριλίου 2000) επιmicro Π Μπουκάλας amp Σπ Μοσχονάς Αθήνα Μορφωτικό Ίδρυmicroα της ΕΣΗΕΑ 2001 71-83

34 Ή αγγλοελληνοκυπριακή όπως microε περισσή υπερβολή χαρακτηρίζουν τη διάλεκτο ορισmicroένοιmiddot βλ Σ Παύλου Η καταπίεση της ελληνικής γλώσσας στην Κύπρο Αθήνα εκδ Πενταδάκτυλος 1990 33

35 Karyolaimou La communauteacute sociolinguistique Chypriote Grecque όπ 303

- 21 -

κ ο ι ν ή ς προάσπισης δηλ της τυποποιηmicroένης-πρότυπης ποικιλίας36 Εκκινούν από ένα στοιχειώδες συλλογιστικό σχήmicroα που κατ αρχήν ξεχωρίζει ένα εσωτερικό τη γλώσσα Μας από ένα εξωτερικό τη γλώσσα Τους Αυτό το εξωτερικό εκπροσωπείται συνήθως στις microέρες microας από την αγγλικήmiddot αυτή είναι ο αναγνωρισmicroένος εχθρός της γλώσσας Μας Σύmicroφωνα microε αυτή τη νοοτροπία το εσωτερικό η γλώσσα Μας γίνεται αντιληπτό ως κάτι ενιαίο οmicroοιογενές απαράλλαχτο αναλλοίωτο Η γλώσσα Μας παντού και πάντα ίδια χωρίς κοινωνική γεωγραφική ιστορική διαφοροποίηση (Εξού και η πρακτική του κ α θ α ρ ι σ micro ο ύ η αντίληψη δηλ ότι η γλώσσα πρέπει να microένει καθαρή από ε ξ ω τ ε ρ ι κ έ ς επιδράσεις)

Από την άποψη αυτή έχει ενδιαφέρον αν η κυπριακή τοποθετείται στο εσωτερικό ή στο εξωτερικό αν ανήκει στη γλώσσα Μας ή στη γλώσσα Τους Στο σηmicroείο αυτό οι παρατηρήσεις της Καρυολαίmicroου αποκτούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον

Κυπριακή ποικιλία και αγγλική γλώσσα θεωρούνται άρρηκτα συνδεδεmicroένες αφού τα εκφραστικά κενά που δηmicroιουργεί η χρησιmicroοποίηση της πρώτης οδηγούν αναπόφευκτα σε χρήση των λεξικών πόρων της δεύτερης Με άλλα λόγια η κυπριακή ποικιλία εmicroφανίζεται ως η κερκόπορτα από την οποία εισβάλλουν οι αγγλικές δάνειες λέξεις για να κατακλύσουν τη microητρική γλώσσα την ελληνική37

[922] Η κυπριακή λοιπόν σύmicroφωνα microε αυτές τις αντιλήψεις βρίσκεται εκτός Άλλο η γλώσσα Μας και άλλο η κυπριακή Η κυπριακή τοποθετείται microαζί microε τα αγγλικά microάλλον ή microαζί microε τα τούρκικα σύmicroφωνα microε ορισmicroένους παρά microαζί microε τα ελληνικά

∆εν υπάρχει λόγος να χρονοτριβούmicroε προσπαθώντας ν ανασκευάσουmicroε τέτοιες απόψεις που είναι εντελώς αστήριχτες από γλωσσολογική άποψη Στην εκτίmicroηση για τη διάδοση της αγγλικής στην Κύπρο υπάρχει microια καλλιεργηmicroένη υπερβολή Όλοι οι Κύπριοι υποτίθεται γνωρίζουν τα αγγλικά και καθώς λέγεται τα χρησιmicroοποιούν σε βάρος της ελληνικής κοινής και διαλέκτου παντού στα σχολεία στις δηmicroόσιες υπηρεσίες στις καθηmicroερινές συναναστροφές ∆εν 36 Βλ σχετικά Ρ ∆ελβερούδη και Σπ Μοσχονά Ο καθαρισmicroός της γλώσσας και η γλώσσα του

καθαρισmicroού Σύγχρονα Θέmicroατα 62 (1997) 79-91

37 Απόσπασmicroα από αδηmicroοσίευτη οmicroιλία στο Πανεπιστήmicroιο Κύπρου microε τίτλο Εσείς microιλάτε σωστά ελληνικά (15-4-1996)middot για παραθέmicroατα που επιβεβαιώνουν αυτή την εκτίmicroηση βλ La communauteacute όπ 266-269 273-277 302-308 passim Στα Πορίσmicroατα του laquoΣυmicroποσίου για την Ελληνική Γλώσσα σήmicroερα στην Κύπροraquo (24-25101992) επισηmicroαίνεται χαρακτηριστικά laquoΣτην Κύπρο ενεδρεύει ο κυπροκεντρισmicroός που προωθεί τον εξαγγλισmicroό της κυπριακής κοινωνίας σε πολλά επίπεδα Πρέπει να αντιmicroετωπισθούν οι έντονες τάσεις κυπροποίησης της κοινωνίας και της Ιστορίας και να διακοπεί κάθε προσπάθεια αποξένωσης του κυπριακού ελληνισmicroού από τον υπόλοιπο ελληνισmicroόraquo (Ελλάδος φθόγγον χέουσα επιmicro Μ Χριστοδούλου Λευκωσία Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου 1993 199)

- 22 -

προσβάλλει ελπίζω τη γλωσσοmicroάθεια των Κυπρίων η επισήmicroανση ότι η εικόνα αυτή απέχει πολύ από την πραγmicroατικότητα Είναι γεγονός ότι η αγγλική χρησιmicroοποιείται σχεδόν αναγκαστικά σε ορισmicroένα πεδία χρήσης όπως της νοmicroοθεσίας και της (ανώτατης) εκπαίδευσης 38 αλλά ακόmicroα και στα πεδία αυτά η χρήση της δεν είναι δεν είναι πια αποκλειστική Και οι επιδράσεις που έχει δεχτεί η κυπριακή [923] διάλεκτος από την αγγλική γλώσσα δεν είναι πολύ microεγαλύτερες από τις επιδράσεις που η διεθνής αυτή γλώσσα επικοινωνίας ασκεί σήmicroερα σε όλες τις γλώσσες και - διαλέκτους

Το θεωρητικό σχήmicroα που έχουmicroε υιοθετήσει microάς επιτρέπει να εξηγήσουmicroε αυτή την υπερβολή σχετικά microε τις επιδράσεις της αγγλικής Η ταύτιση κυπριακής και αγγλικής η συντριπτική επίδραση που υποτίθεται πως η δεύτερη ασκεί στην πρώτη είναι απλώς microια κίνηση στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου συλλογιστικού σχήmicroατος σκοπός της οποίας είναι ακριβώς η microείωση του κύρους της διαλέκτου αφού η διάλεκτος microπορεί πλέον ως κυπροαγγλική ή ως αγγλοκυπριακή πολύ πιο εύκολα να τοποθετείται ε κ τ ό ς έξω από το πλαίσιο της ελληνικής γλώσσας της κ ο ι ν ή ς γλώσσας

3 Η υπερβολή της αυτονοmicroίας Το ερώτηmicroα που microένει να microας απασχολήσει για την ολοκλήρωση του επιχειρήmicroατός microας είναι πώς η σχέση της γλωσσικής διmicroορφίας η οποία όπως είδαmicroε είναι microια σχέση κατ αρχάς συmicroπληρωmicroατική κοινή και διάλεκτος συmicroπληρώνουν η microία την άλλη στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου γλωσσικού καταmicroερισmicroού πώς αυτή η συmicroπληρωmicroατική σχέση καταλήγει σε επίπεδο κύρους στο επίπεδο των αντιλήψεων ή της ιδεολογίας να εκφράζεται ως σχέση αντίθεσης να εκφράζεται ανταγωνιστικά

Η συλλογική αίσθηση και οι αντιλήψεις γύρω από αυτήν ότι η microία ποικιλία είναι εντός η κοινή νέα ελληνική είναι εντός η άλλη είναι εκτός η κυπριακή

38 Κατά το 1995-96 περίπου 48 των Κυπρίων σπούδαζαν σε αγγλόφωνα πανεπιστήmicroια 28

στην Αγγλία και 197 στις ΗΠΑ Επιπλέον το 57 περίπου όσων φοιτούσαν σε διάφορα ανώτερα ιδρύmicroατα στην Κύπρο είχαν ως γλώσσα διδασκαλίας την αγγλική Τα ποσοστά αυτά ίσως έχουν microειωθεί κάπως microε την ίδρυση του ελληνόφωνου Πανεπιστηmicroίου Κύπρου (1992) Όσον αφορά στη γλώσσα της νοmicroοθεσίας το άρθρο 189 του Κυπριακού Συντάγmicroατος (1960) όριζε περίοδο 5 ετών για τη microετάφραση των νόmicroων στα ελληνικάmiddot η προθεσmicroία αυτή όmicroως παρατάθηκε επ αόριστον microε το Νόmicroο 511965 Αντλώ τα στοιχεία αυτά από την αδηmicroοσίευτη εργασία της ΜΚαρυολαίmicroου From linguistic liberalism to legal regulation Τhe Greek language in Cyprusmiddot βλ Επίσης La communauteacute 142- 154 Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι ακόmicroα και περιγραφές που διεκτραγωδούν τη χρήση της αγγλικής επικαλούνται το γεγονός ότι πολλοί Κύπριοι δεν ξέρουν αγγλικάmiddot βλ Σ Παύλου όπ 23 κε 43 κε Για επιδράσεις της Αγγλικής στην Κυπριακή διάλεκτο βλ A N Papapavlou Language Contact and Lexical Borrowing in the Greek Cypriot Dialect Sociolinguistic and Cultural Implications Athens Grivas 1994

- 23 -

είναι εκτός δεν είναι παρά η ι δ ε ο λ ο γ ί α τ η ς α υ τ ο ν ο micro ί α ς στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή της εργασίας microας Το αυτονόητο της αυτονοmicroίας της κοινής δηmicroιουργεί σε συνθήκες γλωσσικής διmicroορφίας του τύπου κοινής-διαλέκτου το κάθε άλλο παρά αυτονόητο της αυτονοmicroίας της διαλέκτουmiddot η αυτονοmicroία της κοινής νέας ελληνικής δίνει την εντύπωση αυτονοmicroίας της κυπριακής διαλέκτου από την οποία διακρίνεται στη χρήση Έτσι κάθε προσπάθεια υπεράσπισης της κυπριακής στο πλαίσιο microιας ούτως ή άλλως υπαρκτής γλωσσικής διmicroορφίας εκλαmicroβάνεται ως απόπειρα αυτονόmicroησης της κυπριακής Γράφει σχετικά ο Κύπριος γλωσσολόγος Μενέλαος Χριστοδούλου

Η κυπριακή διάλεκτος προβάλλεται σήmicroερον κοινωνικώς εν Κύπρω ως ανωτέρα και αυτής της κοινής γλώσσης (28-8-90)

[924] Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος ήτις έmicroενε πριν εις τα λαϊκά στρώmicroατα ανήλθεν εις την νέαν κυπριακήν κοινωνίαν Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος όπως χρησιmicroοποιούσιν αυτήν οι Κύπριοι αρχίζει να λειτουργεί ως γλώσσα (23-1-92)39

Και δεν είναι τυχαίο ότι ο Γεώργιος Μπαmicroπινιώτης ξεκινά την οmicroιλία του για την Ελληνική γλώσσα στην Κύπρο σήmicroερα (1993) αντικρούοντας εκείνους που θέτουν ζήτηmicroα χρήσης της κυπριακής διαλέκτου ως επίσηmicroης γραπτής και προφορικής γλώσσας40 πολεmicroώντας δηλ ανεmicroόmicroυλους Εξ όσων γνωρίζω ουδείς ούτε καν ο Νεοκυπριακός Σύνδεσmicroος δεν έχει θέσει επισήmicroως τέτοιο ζήτηmicroα41

39 Αντλώ τα παραθέmicroατα από την Καρυολαίmicroου La communautegrave sociolinguistique Chypriote

Grecque όπ σσ 306-307 αλλά τα αποκαθιστώ στην αρχική τους microορφήmiddot για microια νεότερη έκφραση αυτής της αντίληψης βλ Μ Χριστοδούλου Η επίσηmicroος γλώσσα των Κυπρίων Ο Φιλελεύθερος 7-4-97 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η οmicroιλία του Μ Χριστοδούλου Κοινή γλώσσα και διάλεκτος στο Η διχόνοια η ελληνική γλώσσα και η κυπριακή διάλεκτος (∆ιαλέξεις Λαϊκού Πανεπιστηmicroίου 5) Λευκωσία ∆ήmicroος Λευκωσίας 1997 247-275 όπου έmicromicroεσα οmicroολογείται η αποτυχία των προσπαθειών του Κύπριου γλωσσολόγου για στήριξη της κοινής γλώσσας σε βάρος της διαλέκτου

40 Ελλάδος φθόγγον χέουσα όπ 4

41 Υπάρχουν microόνο υποψίες αναφοράς στην κυπριακή ως ανεξάρτητη γλώσσα Βλ λχ Α Πόλλις laquoΜακροπρόθεσmicroες προοπτικές επιβίωσης της Κυπριακής ∆ηmicroοκρατίαςraquo ∆ιαστάσεις των Ελληνοτουρκικών σχέσεων Αιγαίο-Κύπρος Επιστηmicroονικό Συmicroπόσιο του Ιρδύmicroατος Μεσογειακών Μελετών Αθήνα Ίδρυmicroα Μεσογειακών Μελετών 1986 105 laquoΗ κυπριακή γλώσσα η ιστορική παράδοση και κουλτούρα microπορεί να θεωρηθούν ως στοιχεία της κυπριακής κοινωνικής πραγmicroατικότητας στα οποία microπορεί να βασιστεί microια κυπριακή συνείδηση και στη συνέχεια microια κυπριακή εθνότηταraquo Πβ επίσης Α Παναγιώτου laquoΤο χαmicroόγελο της στετέςraquo εφ Χαραυγή (10-2-1994 και 17-2-1994) Πρέπει να σηmicroειώσουmicroε πάντως ότι microε την καχυποψία που έχει δηmicroιουργήσει η στάση ενίσχυσης της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο κάθε συmicroπαθητική αναφορά στη διάλεκτο αξιολογείται ως προσπάθεια αυτονόmicroησής της Σχετικά microε τη διάδοση του κυπριωτισmicroού (προϋπόθεση για την ύπαρξη του οποίου είναι να παραmicroένει σε λανθάνουσα κατάσταση) στο επίπεδο της νοοτροπίας microάλλον παρά της ιδεολογίας βλ C V Mavratsas National identity and

- 24 -

Αυτό που ισχυρίζοmicroαι λοιπόν είναι ότι η προάσπιση της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο η αντίληψη ότι η κοινή πρέπει να έχει γενικευmicroένη χρήση πέρα και έξω από το πλαίσιο της διmicroορφίας στο οποίο εντάσσεται microαζί microε την κυπριακή η ενοποιητική αντίληψη της κοινής αυτή είναι που γεννάει την αντίληψη ότι η κυπριακή είναι ή θέλει να είναι microια ξεχωριστή γλώσσα την αντίληψη [925] δηλ της αυτονόmicroησης της κυπριακής από την κοινή Επαναλαmicroβάνω η ε ν ο π ο ι η τ ι κ ή α ν τ ί λ η ψ η τ η ς κ ο ι ν ή ς ε ί ν α ι α υ τ ή π ο υ χ ρ η σ ι micro ο π ο ι ε ί ω ς π ρ ό σ χ η micro α τ η ν α ξ ί ω σ η α υ τ ο ν ό micro η σ η ς τ η ς κ υ π ρ ι α κ ή ς αφού εκ των πραγmicroάτων σε περιστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας η διάλεκτος δεν microπορεί να λειτουργήσει αυτόνοmicroα

4 Η δηmicroοτική ως καθαρεύουσα Τα ίδια κριτήρια microε τα οποία αναγνωρίζουmicroε την καθαρεύουσα ως υψηλή και τη δηmicroοτική ως χαmicroηλή ποικιλία του ελληνικού γλωσσικού ζητήmicroατος microάς επέτρεψαν στην Κύπρο να αναγνωρίσουmicroε τη δηmicroοτική ή microάλλον τη νόmicroιmicroη κληρονόmicroο της την κοινή νεοελληνική ως υψηλή ποικιλία ένα είδος καθαρεύουσας microια γλώσσα που ακόmicroη κι αν δεν θεωρηθεί τεχνητή δεν είναι πάντως φυσική γλώσσα κανενός Κυπρίου

Η δυνατότητα της δηmicroοτικής να παίζει το ρόλο microιας υψηλής ποικιλίας δεν είναι παρά η δυνατότητα που επίmicroονα και για πολλά χρόνια διεκδίκησε ο δηmicroοτικισmicroός είναι η δυνατότητα που διεκδικεί κάθε κοινή τυποποιηmicroένη γλώσσα στο microέτρο που η κοινή γλώσσα είναι και γλώσσα και πρότυπο είναι microια διάλεκτος microεταξύ ίσων ίσως λίγο πιο ίση από τις άλλες είναι όmicroως και ο κανόνας που κρίνει τις άλλες διαλέκτους και microε τον οποίο χωρίζουmicroε αυτό που είναι σωστό από αυτό που είναι λάθος και ταυτοχρόνως αυτό που είναι όλων από αυτό που είναι λίγων Στην Κύπρο η κοινή γλώσσα η γλώσσα όλων αναγκάζεται να συνυπάρχει microε microία από τις διαλέκτους microια γλώσσα λίγων την οποία χρειάστηκε να αποκλείσει για να οριστεί ακριβώς ως πρότυπο πέρα και πάνω από διαλέκτους

Βέβαια αυτή τη γλώσσα-πρότυπο αυτή την επίσηmicroη καθαρεουσιάνικη δηmicroοτική ή microάλλον αυτή τη δηmicroώδη καθαρεύουσα θα τη microάθουν και θα τη χρησιmicroοποιούν microε ελάχιστες αποκλίσεις όλοι οι Κύπριοι και κατά τούτο όπως είδαmicroε η υψηλή ποικιλία στην Κύπρο διαφέρει από την καθαρεύουσα του γλωσσικού ζητήmicroατος ∆εν υπήρχε αmicroφιγλωσσία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος Στην Κύπρο ανάmicroεσα σ αυτόν που δεν ξέρει και σ αυτόν που ξέρει την υψηλή γλώσσα δεν θα microεσολαβήσει ο αιτησιογράφος ή ο γραmicromicroατικός του χωριού θα microεσολαβήσει ο εκπαιδευτικός του δηmicroόσιου σχολείου

consciousness in everyday life towards a sociology of knowledge of Greek-Cypriot nationalism Nations and Nationalism 5(1) 1999 91-104

- 25 -

[926] Μπορούmicroε όmicroως να microιλάmicroε για γλωσσικό ζήτηmicroα στην Κύπρο

Μια κατάσταση διγλωσσίας όπως την ορίσαmicroε microπορεί να θεωρείται εντελώς φυσιολογική και να microη γεννά γλωσσικό ζήτηmicroα Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε όταν οι συνθήκες της διγλωσσίας (διmicroορφίας) γίνονται αντιληπτές από microια ικανή microερίδα του πληθυσmicroού ως συνθήκες προς διαπραγmicroάτευση και αντιπαράθεση Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε λοιπόν όταν δύο ακόmicroη συνθήκες ισχύουν

1 Οι πνευmicroατικές ελίτ της δίγλωσσης κοινότητας αντιλαmicroβάνονται τη σχέση ανάmicroεσα στις δύο γλωσσικές ποικιλίες ως σχέση όχι συmicroπληρωmicroατική αλλά αντιθετική προπαγανδίζουν την αντίληψη ότι η microία από τις δύο γλώσσες είναι καλύτερη σωστότερη ωραιότερη από την άλλη Εκφράζουν την αντίθεση αυτή microε εξωγλωσσικούς όρους microε όρους δηλαδή αισθητικούς ηθικούς κοινωνικοπολιτικούς ιδεολογικούς Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα υπάρχει όταν ακριβώς παύει να είναι στενά γλωσσικό όταν ιδεολογικοποιείται όταν γίνεται πεδίο παρέmicroβασης της microιας ή της άλλης κρατικής πολιτικής ανάλογα microε τις προσβάσεις της microιας ή της άλλης ελίτ στο κράτος και στην εκπαίδευση

2 Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα δεν νοείται επίσης χωρίς αγώνες για κυριαρχία Στη διάρκεια ενός γλωσσικού ζητήmicroατος η microία από τις δύο γλώσσες θα τείνει να κυριαρχήσει επί της άλλης διεκδικώντας microε όλο τον γλωσσικό και ιδεολογικό της εξοπλισmicroό τα πεδία χρήσης στα οποία η άλλη ειδικεύεται Αυτή η τάση κυριαρχίας microπορεί να ενισχύεται microε επίσηmicroη κρατική παρέmicroβαση (ή και microε επίσηmicroη έλλειψη παρέmicroβασης)

Στη σύντοmicroη αυτή εργασία δεν είχαmicroε τη δυνατότητα να εξετάσουmicroε εάν οι δύο αυτές πρόσθετες συνθήκες πληρούνται στην Κύπρο σήmicroερα ∆ιαπιστώσαmicroε όmicroως ότι η κοινή γλώσσα δεν είναι απλώς το κυριακάτικο ρούχο των Κυπρίων ∆εν συmicroπληρώνει απλώς τη λειτουργία της διαλέκτου αλλά εισάγει στη γλωσσική κοινότητα της Κύπρου microιαν αντίθεση προς τη διάλεκτο αντίθεση που υπονοmicroεύει την αρχική συmicroπληρωmicroατική τους σχέση και εκφράζεται ενίοτε microε όρους έντονα ιδεολογικούς

Στην Κύπρο σήmicroερα κυρίαρχο παραmicroένει το ιδεολογικό ρεύmicroα που προβάλλει και θέλει να επιβάλει τον ενοποιητικό ρόλο της κοινής νέας [927] ελληνικής Η κοινή στην Κύπρο δεσmicroεύει τη δηmicroόσια επίσηmicroη συλλογική έκφραση Από την καταξιωmicroένη αυτή θέση η ανάπτυξη microιας ιδεολογίας προάσπισης και επέκτασης των πεδίων χρήσης της κοινής microπορεί να οδηγήσει σταδιακά και στην οριστική επικράτησή της42 Ενδέχεται δηλαδή το laquoγλωσσικό ζήτηmicroαraquo της Κύπρου να λυθεί 42 Μοναδική περίπτωση για την οποία ο Ferguson προβλέπει καθιέρωση της υψηλής ποικιλίας

σε microια διmicroορφική κοινότητα είναι όταν η υψηλή αυτή ποικιλία είναι η κοινή γλώσσα και microιας άλλης γλωσσικής κοινότητας η οποία παρουσιάζεται να περιλαmicroβάνει την πρώτη (Ferguson Diglossia όπ 248)

- 26 -

προτού υπάρξει

Η ιδιόmicroορφη περίπτωση της Κύπρου επιβάλλει πάντως ορισmicroένες αλλαγές στις ιδεολογικές microας συνήθειες Αναγνωρίζουmicroε όλοι την κοινή νεοελληνική ως προϊόν τερmicroατισmicroού του γλωσσικού ζητήmicroατος στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο ως νόmicroιmicroη δηλαδή αν και microετριοπαθή κληρονόmicroο της πάλαι ποτέ χαmicroηλής ποικιλίας της δηmicroοτικής Αυτό το κληροδοτηmicroένο χαmicroηλό προφίλ της κοινής γλώσσας microάς εmicroποδίζει να την αναγνωρίσουmicroε ως υψηλή ποικιλία στη δίγλωσση Κύπρο να την αναγνωρίσουmicroε δηλαδή ως ποικιλία επιβεβληmicroένη και εν microέρει τεχνητή ως microία άλλη καθαρεύουσα

Ένα από τα σηmicroαντικότερα επιχειρήmicroατα των δηmicroοτικιστών εναντίον της καθαρεύουσας επικαλείται το αναmicroφισβήτητο γεγονός ότι η καθαρεύουσα σε όλες τις microορφές της ήταν πάντοτε microια γλώσσα τεχνητή που microπορεί να την έγραψαν πολλοί αλλά ποτέ κανένας δε τη microίλησε αντίθετα η δηmicroοτική ήταν και παρέmicroεινε γλώσσα απολύτως φυσική η γλώσσα του λαού γλώσσα όλων

Το ισχυρότατο αυτό επιχείρηmicroα εναντίον της καθαρεύουσας αποδεικνύεται microάλλον αδύναmicroο επιχείρηmicroα υπέρ της δηmicroοτικής Αν η καθαρεύουσα δεν ήταν πραγmicroατική γλώσσα η δηmicroοτική πάντως ήταν κ α ι γ λ ώ σ σ α κ α ι π ρ ό τ υ π ο το πρότυπο που κυριάρχησε στη διαδικασία τυποποίησης της γλώσσας που σήmicroερα ονοmicroάζουmicroε νεοελληνική ή κοινή νεοελληνική Το πρότυπο αυτό δεν microπορούσε παρά να είναι όφειλε να είναι τεχνητό (ή τεχνικό σύmicroφωνα microε την προσεκτικότερη διατύπωση του Μανόλη Τριανταφυλλίδη) [928] προκειmicroένου να ανταποκριθεί στις ανάγκες του δηmicroόσιου κυρίως βίου και του γραπτού κυρίως λόγου

Όρους όπως λαϊκή γλώσσα ζωντανή γλώσσα φυσική γλώσσα όλοι χαρακτηρισmicroοί που αποδόθηκαν στη δηmicroοτική πρέπει λοιπόν να microάθουmicroε να τους σκεφτόmicroαστε microε τρόπο λιγότερο απόλυτο Είναι όροι διαβαθmicroίσιmicroοι και σχετικοί δεν ορίζονται χωρίς τα αντίθετά τους Όπως ακριβώς οι όροι καθαρεύουσα και δηmicroοτική αν ο ένας αποτελεί αναχρονισmicroό αναχρονισmicroό αποτελεί και ο άλλος

Σήmicroερα θα microπορούσαmicroε ακόmicroη σχεδόν ταυτολογικά να ορίσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηmicroα στήριξης της δηmicroοτικής Σ αυτή την περίπτωση ας περιmicroένουmicroε απλώς να επεκταθεί η χρήση της κοινής γλώσσας εκεί όπου τώρα χρησιmicroοποιείται η διάλεκτος Θα ήταν αυτή microια δεύτερη νίκη της δηmicroοτικής η οριστική της νίκη Θα microπορούσαmicroε όmicroως να θεωρήσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηση υπεράσπισης της χαmicroηλής φυσικής ποικιλίας της λαϊκής γλώσσας Σ αυτή την περίπτωση θα πρέπει να φανταστούmicroε έναν δηmicroοτικισmicroό που θα αναλάmicroβανε να προασπίσει τη διάλεκτο από την επεκτατική εξάπλωση της ίδιας της δηmicroοτικής

- 21 -

κ ο ι ν ή ς προάσπισης δηλ της τυποποιηmicroένης-πρότυπης ποικιλίας36 Εκκινούν από ένα στοιχειώδες συλλογιστικό σχήmicroα που κατ αρχήν ξεχωρίζει ένα εσωτερικό τη γλώσσα Μας από ένα εξωτερικό τη γλώσσα Τους Αυτό το εξωτερικό εκπροσωπείται συνήθως στις microέρες microας από την αγγλικήmiddot αυτή είναι ο αναγνωρισmicroένος εχθρός της γλώσσας Μας Σύmicroφωνα microε αυτή τη νοοτροπία το εσωτερικό η γλώσσα Μας γίνεται αντιληπτό ως κάτι ενιαίο οmicroοιογενές απαράλλαχτο αναλλοίωτο Η γλώσσα Μας παντού και πάντα ίδια χωρίς κοινωνική γεωγραφική ιστορική διαφοροποίηση (Εξού και η πρακτική του κ α θ α ρ ι σ micro ο ύ η αντίληψη δηλ ότι η γλώσσα πρέπει να microένει καθαρή από ε ξ ω τ ε ρ ι κ έ ς επιδράσεις)

Από την άποψη αυτή έχει ενδιαφέρον αν η κυπριακή τοποθετείται στο εσωτερικό ή στο εξωτερικό αν ανήκει στη γλώσσα Μας ή στη γλώσσα Τους Στο σηmicroείο αυτό οι παρατηρήσεις της Καρυολαίmicroου αποκτούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον

Κυπριακή ποικιλία και αγγλική γλώσσα θεωρούνται άρρηκτα συνδεδεmicroένες αφού τα εκφραστικά κενά που δηmicroιουργεί η χρησιmicroοποίηση της πρώτης οδηγούν αναπόφευκτα σε χρήση των λεξικών πόρων της δεύτερης Με άλλα λόγια η κυπριακή ποικιλία εmicroφανίζεται ως η κερκόπορτα από την οποία εισβάλλουν οι αγγλικές δάνειες λέξεις για να κατακλύσουν τη microητρική γλώσσα την ελληνική37

[922] Η κυπριακή λοιπόν σύmicroφωνα microε αυτές τις αντιλήψεις βρίσκεται εκτός Άλλο η γλώσσα Μας και άλλο η κυπριακή Η κυπριακή τοποθετείται microαζί microε τα αγγλικά microάλλον ή microαζί microε τα τούρκικα σύmicroφωνα microε ορισmicroένους παρά microαζί microε τα ελληνικά

∆εν υπάρχει λόγος να χρονοτριβούmicroε προσπαθώντας ν ανασκευάσουmicroε τέτοιες απόψεις που είναι εντελώς αστήριχτες από γλωσσολογική άποψη Στην εκτίmicroηση για τη διάδοση της αγγλικής στην Κύπρο υπάρχει microια καλλιεργηmicroένη υπερβολή Όλοι οι Κύπριοι υποτίθεται γνωρίζουν τα αγγλικά και καθώς λέγεται τα χρησιmicroοποιούν σε βάρος της ελληνικής κοινής και διαλέκτου παντού στα σχολεία στις δηmicroόσιες υπηρεσίες στις καθηmicroερινές συναναστροφές ∆εν 36 Βλ σχετικά Ρ ∆ελβερούδη και Σπ Μοσχονά Ο καθαρισmicroός της γλώσσας και η γλώσσα του

καθαρισmicroού Σύγχρονα Θέmicroατα 62 (1997) 79-91

37 Απόσπασmicroα από αδηmicroοσίευτη οmicroιλία στο Πανεπιστήmicroιο Κύπρου microε τίτλο Εσείς microιλάτε σωστά ελληνικά (15-4-1996)middot για παραθέmicroατα που επιβεβαιώνουν αυτή την εκτίmicroηση βλ La communauteacute όπ 266-269 273-277 302-308 passim Στα Πορίσmicroατα του laquoΣυmicroποσίου για την Ελληνική Γλώσσα σήmicroερα στην Κύπροraquo (24-25101992) επισηmicroαίνεται χαρακτηριστικά laquoΣτην Κύπρο ενεδρεύει ο κυπροκεντρισmicroός που προωθεί τον εξαγγλισmicroό της κυπριακής κοινωνίας σε πολλά επίπεδα Πρέπει να αντιmicroετωπισθούν οι έντονες τάσεις κυπροποίησης της κοινωνίας και της Ιστορίας και να διακοπεί κάθε προσπάθεια αποξένωσης του κυπριακού ελληνισmicroού από τον υπόλοιπο ελληνισmicroόraquo (Ελλάδος φθόγγον χέουσα επιmicro Μ Χριστοδούλου Λευκωσία Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου 1993 199)

- 22 -

προσβάλλει ελπίζω τη γλωσσοmicroάθεια των Κυπρίων η επισήmicroανση ότι η εικόνα αυτή απέχει πολύ από την πραγmicroατικότητα Είναι γεγονός ότι η αγγλική χρησιmicroοποιείται σχεδόν αναγκαστικά σε ορισmicroένα πεδία χρήσης όπως της νοmicroοθεσίας και της (ανώτατης) εκπαίδευσης 38 αλλά ακόmicroα και στα πεδία αυτά η χρήση της δεν είναι δεν είναι πια αποκλειστική Και οι επιδράσεις που έχει δεχτεί η κυπριακή [923] διάλεκτος από την αγγλική γλώσσα δεν είναι πολύ microεγαλύτερες από τις επιδράσεις που η διεθνής αυτή γλώσσα επικοινωνίας ασκεί σήmicroερα σε όλες τις γλώσσες και - διαλέκτους

Το θεωρητικό σχήmicroα που έχουmicroε υιοθετήσει microάς επιτρέπει να εξηγήσουmicroε αυτή την υπερβολή σχετικά microε τις επιδράσεις της αγγλικής Η ταύτιση κυπριακής και αγγλικής η συντριπτική επίδραση που υποτίθεται πως η δεύτερη ασκεί στην πρώτη είναι απλώς microια κίνηση στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου συλλογιστικού σχήmicroατος σκοπός της οποίας είναι ακριβώς η microείωση του κύρους της διαλέκτου αφού η διάλεκτος microπορεί πλέον ως κυπροαγγλική ή ως αγγλοκυπριακή πολύ πιο εύκολα να τοποθετείται ε κ τ ό ς έξω από το πλαίσιο της ελληνικής γλώσσας της κ ο ι ν ή ς γλώσσας

3 Η υπερβολή της αυτονοmicroίας Το ερώτηmicroα που microένει να microας απασχολήσει για την ολοκλήρωση του επιχειρήmicroατός microας είναι πώς η σχέση της γλωσσικής διmicroορφίας η οποία όπως είδαmicroε είναι microια σχέση κατ αρχάς συmicroπληρωmicroατική κοινή και διάλεκτος συmicroπληρώνουν η microία την άλλη στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου γλωσσικού καταmicroερισmicroού πώς αυτή η συmicroπληρωmicroατική σχέση καταλήγει σε επίπεδο κύρους στο επίπεδο των αντιλήψεων ή της ιδεολογίας να εκφράζεται ως σχέση αντίθεσης να εκφράζεται ανταγωνιστικά

Η συλλογική αίσθηση και οι αντιλήψεις γύρω από αυτήν ότι η microία ποικιλία είναι εντός η κοινή νέα ελληνική είναι εντός η άλλη είναι εκτός η κυπριακή

38 Κατά το 1995-96 περίπου 48 των Κυπρίων σπούδαζαν σε αγγλόφωνα πανεπιστήmicroια 28

στην Αγγλία και 197 στις ΗΠΑ Επιπλέον το 57 περίπου όσων φοιτούσαν σε διάφορα ανώτερα ιδρύmicroατα στην Κύπρο είχαν ως γλώσσα διδασκαλίας την αγγλική Τα ποσοστά αυτά ίσως έχουν microειωθεί κάπως microε την ίδρυση του ελληνόφωνου Πανεπιστηmicroίου Κύπρου (1992) Όσον αφορά στη γλώσσα της νοmicroοθεσίας το άρθρο 189 του Κυπριακού Συντάγmicroατος (1960) όριζε περίοδο 5 ετών για τη microετάφραση των νόmicroων στα ελληνικάmiddot η προθεσmicroία αυτή όmicroως παρατάθηκε επ αόριστον microε το Νόmicroο 511965 Αντλώ τα στοιχεία αυτά από την αδηmicroοσίευτη εργασία της ΜΚαρυολαίmicroου From linguistic liberalism to legal regulation Τhe Greek language in Cyprusmiddot βλ Επίσης La communauteacute 142- 154 Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι ακόmicroα και περιγραφές που διεκτραγωδούν τη χρήση της αγγλικής επικαλούνται το γεγονός ότι πολλοί Κύπριοι δεν ξέρουν αγγλικάmiddot βλ Σ Παύλου όπ 23 κε 43 κε Για επιδράσεις της Αγγλικής στην Κυπριακή διάλεκτο βλ A N Papapavlou Language Contact and Lexical Borrowing in the Greek Cypriot Dialect Sociolinguistic and Cultural Implications Athens Grivas 1994

- 23 -

είναι εκτός δεν είναι παρά η ι δ ε ο λ ο γ ί α τ η ς α υ τ ο ν ο micro ί α ς στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή της εργασίας microας Το αυτονόητο της αυτονοmicroίας της κοινής δηmicroιουργεί σε συνθήκες γλωσσικής διmicroορφίας του τύπου κοινής-διαλέκτου το κάθε άλλο παρά αυτονόητο της αυτονοmicroίας της διαλέκτουmiddot η αυτονοmicroία της κοινής νέας ελληνικής δίνει την εντύπωση αυτονοmicroίας της κυπριακής διαλέκτου από την οποία διακρίνεται στη χρήση Έτσι κάθε προσπάθεια υπεράσπισης της κυπριακής στο πλαίσιο microιας ούτως ή άλλως υπαρκτής γλωσσικής διmicroορφίας εκλαmicroβάνεται ως απόπειρα αυτονόmicroησης της κυπριακής Γράφει σχετικά ο Κύπριος γλωσσολόγος Μενέλαος Χριστοδούλου

Η κυπριακή διάλεκτος προβάλλεται σήmicroερον κοινωνικώς εν Κύπρω ως ανωτέρα και αυτής της κοινής γλώσσης (28-8-90)

[924] Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος ήτις έmicroενε πριν εις τα λαϊκά στρώmicroατα ανήλθεν εις την νέαν κυπριακήν κοινωνίαν Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος όπως χρησιmicroοποιούσιν αυτήν οι Κύπριοι αρχίζει να λειτουργεί ως γλώσσα (23-1-92)39

Και δεν είναι τυχαίο ότι ο Γεώργιος Μπαmicroπινιώτης ξεκινά την οmicroιλία του για την Ελληνική γλώσσα στην Κύπρο σήmicroερα (1993) αντικρούοντας εκείνους που θέτουν ζήτηmicroα χρήσης της κυπριακής διαλέκτου ως επίσηmicroης γραπτής και προφορικής γλώσσας40 πολεmicroώντας δηλ ανεmicroόmicroυλους Εξ όσων γνωρίζω ουδείς ούτε καν ο Νεοκυπριακός Σύνδεσmicroος δεν έχει θέσει επισήmicroως τέτοιο ζήτηmicroα41

39 Αντλώ τα παραθέmicroατα από την Καρυολαίmicroου La communautegrave sociolinguistique Chypriote

Grecque όπ σσ 306-307 αλλά τα αποκαθιστώ στην αρχική τους microορφήmiddot για microια νεότερη έκφραση αυτής της αντίληψης βλ Μ Χριστοδούλου Η επίσηmicroος γλώσσα των Κυπρίων Ο Φιλελεύθερος 7-4-97 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η οmicroιλία του Μ Χριστοδούλου Κοινή γλώσσα και διάλεκτος στο Η διχόνοια η ελληνική γλώσσα και η κυπριακή διάλεκτος (∆ιαλέξεις Λαϊκού Πανεπιστηmicroίου 5) Λευκωσία ∆ήmicroος Λευκωσίας 1997 247-275 όπου έmicromicroεσα οmicroολογείται η αποτυχία των προσπαθειών του Κύπριου γλωσσολόγου για στήριξη της κοινής γλώσσας σε βάρος της διαλέκτου

40 Ελλάδος φθόγγον χέουσα όπ 4

41 Υπάρχουν microόνο υποψίες αναφοράς στην κυπριακή ως ανεξάρτητη γλώσσα Βλ λχ Α Πόλλις laquoΜακροπρόθεσmicroες προοπτικές επιβίωσης της Κυπριακής ∆ηmicroοκρατίαςraquo ∆ιαστάσεις των Ελληνοτουρκικών σχέσεων Αιγαίο-Κύπρος Επιστηmicroονικό Συmicroπόσιο του Ιρδύmicroατος Μεσογειακών Μελετών Αθήνα Ίδρυmicroα Μεσογειακών Μελετών 1986 105 laquoΗ κυπριακή γλώσσα η ιστορική παράδοση και κουλτούρα microπορεί να θεωρηθούν ως στοιχεία της κυπριακής κοινωνικής πραγmicroατικότητας στα οποία microπορεί να βασιστεί microια κυπριακή συνείδηση και στη συνέχεια microια κυπριακή εθνότηταraquo Πβ επίσης Α Παναγιώτου laquoΤο χαmicroόγελο της στετέςraquo εφ Χαραυγή (10-2-1994 και 17-2-1994) Πρέπει να σηmicroειώσουmicroε πάντως ότι microε την καχυποψία που έχει δηmicroιουργήσει η στάση ενίσχυσης της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο κάθε συmicroπαθητική αναφορά στη διάλεκτο αξιολογείται ως προσπάθεια αυτονόmicroησής της Σχετικά microε τη διάδοση του κυπριωτισmicroού (προϋπόθεση για την ύπαρξη του οποίου είναι να παραmicroένει σε λανθάνουσα κατάσταση) στο επίπεδο της νοοτροπίας microάλλον παρά της ιδεολογίας βλ C V Mavratsas National identity and

- 24 -

Αυτό που ισχυρίζοmicroαι λοιπόν είναι ότι η προάσπιση της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο η αντίληψη ότι η κοινή πρέπει να έχει γενικευmicroένη χρήση πέρα και έξω από το πλαίσιο της διmicroορφίας στο οποίο εντάσσεται microαζί microε την κυπριακή η ενοποιητική αντίληψη της κοινής αυτή είναι που γεννάει την αντίληψη ότι η κυπριακή είναι ή θέλει να είναι microια ξεχωριστή γλώσσα την αντίληψη [925] δηλ της αυτονόmicroησης της κυπριακής από την κοινή Επαναλαmicroβάνω η ε ν ο π ο ι η τ ι κ ή α ν τ ί λ η ψ η τ η ς κ ο ι ν ή ς ε ί ν α ι α υ τ ή π ο υ χ ρ η σ ι micro ο π ο ι ε ί ω ς π ρ ό σ χ η micro α τ η ν α ξ ί ω σ η α υ τ ο ν ό micro η σ η ς τ η ς κ υ π ρ ι α κ ή ς αφού εκ των πραγmicroάτων σε περιστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας η διάλεκτος δεν microπορεί να λειτουργήσει αυτόνοmicroα

4 Η δηmicroοτική ως καθαρεύουσα Τα ίδια κριτήρια microε τα οποία αναγνωρίζουmicroε την καθαρεύουσα ως υψηλή και τη δηmicroοτική ως χαmicroηλή ποικιλία του ελληνικού γλωσσικού ζητήmicroατος microάς επέτρεψαν στην Κύπρο να αναγνωρίσουmicroε τη δηmicroοτική ή microάλλον τη νόmicroιmicroη κληρονόmicroο της την κοινή νεοελληνική ως υψηλή ποικιλία ένα είδος καθαρεύουσας microια γλώσσα που ακόmicroη κι αν δεν θεωρηθεί τεχνητή δεν είναι πάντως φυσική γλώσσα κανενός Κυπρίου

Η δυνατότητα της δηmicroοτικής να παίζει το ρόλο microιας υψηλής ποικιλίας δεν είναι παρά η δυνατότητα που επίmicroονα και για πολλά χρόνια διεκδίκησε ο δηmicroοτικισmicroός είναι η δυνατότητα που διεκδικεί κάθε κοινή τυποποιηmicroένη γλώσσα στο microέτρο που η κοινή γλώσσα είναι και γλώσσα και πρότυπο είναι microια διάλεκτος microεταξύ ίσων ίσως λίγο πιο ίση από τις άλλες είναι όmicroως και ο κανόνας που κρίνει τις άλλες διαλέκτους και microε τον οποίο χωρίζουmicroε αυτό που είναι σωστό από αυτό που είναι λάθος και ταυτοχρόνως αυτό που είναι όλων από αυτό που είναι λίγων Στην Κύπρο η κοινή γλώσσα η γλώσσα όλων αναγκάζεται να συνυπάρχει microε microία από τις διαλέκτους microια γλώσσα λίγων την οποία χρειάστηκε να αποκλείσει για να οριστεί ακριβώς ως πρότυπο πέρα και πάνω από διαλέκτους

Βέβαια αυτή τη γλώσσα-πρότυπο αυτή την επίσηmicroη καθαρεουσιάνικη δηmicroοτική ή microάλλον αυτή τη δηmicroώδη καθαρεύουσα θα τη microάθουν και θα τη χρησιmicroοποιούν microε ελάχιστες αποκλίσεις όλοι οι Κύπριοι και κατά τούτο όπως είδαmicroε η υψηλή ποικιλία στην Κύπρο διαφέρει από την καθαρεύουσα του γλωσσικού ζητήmicroατος ∆εν υπήρχε αmicroφιγλωσσία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος Στην Κύπρο ανάmicroεσα σ αυτόν που δεν ξέρει και σ αυτόν που ξέρει την υψηλή γλώσσα δεν θα microεσολαβήσει ο αιτησιογράφος ή ο γραmicromicroατικός του χωριού θα microεσολαβήσει ο εκπαιδευτικός του δηmicroόσιου σχολείου

consciousness in everyday life towards a sociology of knowledge of Greek-Cypriot nationalism Nations and Nationalism 5(1) 1999 91-104

- 25 -

[926] Μπορούmicroε όmicroως να microιλάmicroε για γλωσσικό ζήτηmicroα στην Κύπρο

Μια κατάσταση διγλωσσίας όπως την ορίσαmicroε microπορεί να θεωρείται εντελώς φυσιολογική και να microη γεννά γλωσσικό ζήτηmicroα Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε όταν οι συνθήκες της διγλωσσίας (διmicroορφίας) γίνονται αντιληπτές από microια ικανή microερίδα του πληθυσmicroού ως συνθήκες προς διαπραγmicroάτευση και αντιπαράθεση Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε λοιπόν όταν δύο ακόmicroη συνθήκες ισχύουν

1 Οι πνευmicroατικές ελίτ της δίγλωσσης κοινότητας αντιλαmicroβάνονται τη σχέση ανάmicroεσα στις δύο γλωσσικές ποικιλίες ως σχέση όχι συmicroπληρωmicroατική αλλά αντιθετική προπαγανδίζουν την αντίληψη ότι η microία από τις δύο γλώσσες είναι καλύτερη σωστότερη ωραιότερη από την άλλη Εκφράζουν την αντίθεση αυτή microε εξωγλωσσικούς όρους microε όρους δηλαδή αισθητικούς ηθικούς κοινωνικοπολιτικούς ιδεολογικούς Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα υπάρχει όταν ακριβώς παύει να είναι στενά γλωσσικό όταν ιδεολογικοποιείται όταν γίνεται πεδίο παρέmicroβασης της microιας ή της άλλης κρατικής πολιτικής ανάλογα microε τις προσβάσεις της microιας ή της άλλης ελίτ στο κράτος και στην εκπαίδευση

2 Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα δεν νοείται επίσης χωρίς αγώνες για κυριαρχία Στη διάρκεια ενός γλωσσικού ζητήmicroατος η microία από τις δύο γλώσσες θα τείνει να κυριαρχήσει επί της άλλης διεκδικώντας microε όλο τον γλωσσικό και ιδεολογικό της εξοπλισmicroό τα πεδία χρήσης στα οποία η άλλη ειδικεύεται Αυτή η τάση κυριαρχίας microπορεί να ενισχύεται microε επίσηmicroη κρατική παρέmicroβαση (ή και microε επίσηmicroη έλλειψη παρέmicroβασης)

Στη σύντοmicroη αυτή εργασία δεν είχαmicroε τη δυνατότητα να εξετάσουmicroε εάν οι δύο αυτές πρόσθετες συνθήκες πληρούνται στην Κύπρο σήmicroερα ∆ιαπιστώσαmicroε όmicroως ότι η κοινή γλώσσα δεν είναι απλώς το κυριακάτικο ρούχο των Κυπρίων ∆εν συmicroπληρώνει απλώς τη λειτουργία της διαλέκτου αλλά εισάγει στη γλωσσική κοινότητα της Κύπρου microιαν αντίθεση προς τη διάλεκτο αντίθεση που υπονοmicroεύει την αρχική συmicroπληρωmicroατική τους σχέση και εκφράζεται ενίοτε microε όρους έντονα ιδεολογικούς

Στην Κύπρο σήmicroερα κυρίαρχο παραmicroένει το ιδεολογικό ρεύmicroα που προβάλλει και θέλει να επιβάλει τον ενοποιητικό ρόλο της κοινής νέας [927] ελληνικής Η κοινή στην Κύπρο δεσmicroεύει τη δηmicroόσια επίσηmicroη συλλογική έκφραση Από την καταξιωmicroένη αυτή θέση η ανάπτυξη microιας ιδεολογίας προάσπισης και επέκτασης των πεδίων χρήσης της κοινής microπορεί να οδηγήσει σταδιακά και στην οριστική επικράτησή της42 Ενδέχεται δηλαδή το laquoγλωσσικό ζήτηmicroαraquo της Κύπρου να λυθεί 42 Μοναδική περίπτωση για την οποία ο Ferguson προβλέπει καθιέρωση της υψηλής ποικιλίας

σε microια διmicroορφική κοινότητα είναι όταν η υψηλή αυτή ποικιλία είναι η κοινή γλώσσα και microιας άλλης γλωσσικής κοινότητας η οποία παρουσιάζεται να περιλαmicroβάνει την πρώτη (Ferguson Diglossia όπ 248)

- 26 -

προτού υπάρξει

Η ιδιόmicroορφη περίπτωση της Κύπρου επιβάλλει πάντως ορισmicroένες αλλαγές στις ιδεολογικές microας συνήθειες Αναγνωρίζουmicroε όλοι την κοινή νεοελληνική ως προϊόν τερmicroατισmicroού του γλωσσικού ζητήmicroατος στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο ως νόmicroιmicroη δηλαδή αν και microετριοπαθή κληρονόmicroο της πάλαι ποτέ χαmicroηλής ποικιλίας της δηmicroοτικής Αυτό το κληροδοτηmicroένο χαmicroηλό προφίλ της κοινής γλώσσας microάς εmicroποδίζει να την αναγνωρίσουmicroε ως υψηλή ποικιλία στη δίγλωσση Κύπρο να την αναγνωρίσουmicroε δηλαδή ως ποικιλία επιβεβληmicroένη και εν microέρει τεχνητή ως microία άλλη καθαρεύουσα

Ένα από τα σηmicroαντικότερα επιχειρήmicroατα των δηmicroοτικιστών εναντίον της καθαρεύουσας επικαλείται το αναmicroφισβήτητο γεγονός ότι η καθαρεύουσα σε όλες τις microορφές της ήταν πάντοτε microια γλώσσα τεχνητή που microπορεί να την έγραψαν πολλοί αλλά ποτέ κανένας δε τη microίλησε αντίθετα η δηmicroοτική ήταν και παρέmicroεινε γλώσσα απολύτως φυσική η γλώσσα του λαού γλώσσα όλων

Το ισχυρότατο αυτό επιχείρηmicroα εναντίον της καθαρεύουσας αποδεικνύεται microάλλον αδύναmicroο επιχείρηmicroα υπέρ της δηmicroοτικής Αν η καθαρεύουσα δεν ήταν πραγmicroατική γλώσσα η δηmicroοτική πάντως ήταν κ α ι γ λ ώ σ σ α κ α ι π ρ ό τ υ π ο το πρότυπο που κυριάρχησε στη διαδικασία τυποποίησης της γλώσσας που σήmicroερα ονοmicroάζουmicroε νεοελληνική ή κοινή νεοελληνική Το πρότυπο αυτό δεν microπορούσε παρά να είναι όφειλε να είναι τεχνητό (ή τεχνικό σύmicroφωνα microε την προσεκτικότερη διατύπωση του Μανόλη Τριανταφυλλίδη) [928] προκειmicroένου να ανταποκριθεί στις ανάγκες του δηmicroόσιου κυρίως βίου και του γραπτού κυρίως λόγου

Όρους όπως λαϊκή γλώσσα ζωντανή γλώσσα φυσική γλώσσα όλοι χαρακτηρισmicroοί που αποδόθηκαν στη δηmicroοτική πρέπει λοιπόν να microάθουmicroε να τους σκεφτόmicroαστε microε τρόπο λιγότερο απόλυτο Είναι όροι διαβαθmicroίσιmicroοι και σχετικοί δεν ορίζονται χωρίς τα αντίθετά τους Όπως ακριβώς οι όροι καθαρεύουσα και δηmicroοτική αν ο ένας αποτελεί αναχρονισmicroό αναχρονισmicroό αποτελεί και ο άλλος

Σήmicroερα θα microπορούσαmicroε ακόmicroη σχεδόν ταυτολογικά να ορίσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηmicroα στήριξης της δηmicroοτικής Σ αυτή την περίπτωση ας περιmicroένουmicroε απλώς να επεκταθεί η χρήση της κοινής γλώσσας εκεί όπου τώρα χρησιmicroοποιείται η διάλεκτος Θα ήταν αυτή microια δεύτερη νίκη της δηmicroοτικής η οριστική της νίκη Θα microπορούσαmicroε όmicroως να θεωρήσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηση υπεράσπισης της χαmicroηλής φυσικής ποικιλίας της λαϊκής γλώσσας Σ αυτή την περίπτωση θα πρέπει να φανταστούmicroε έναν δηmicroοτικισmicroό που θα αναλάmicroβανε να προασπίσει τη διάλεκτο από την επεκτατική εξάπλωση της ίδιας της δηmicroοτικής

- 22 -

προσβάλλει ελπίζω τη γλωσσοmicroάθεια των Κυπρίων η επισήmicroανση ότι η εικόνα αυτή απέχει πολύ από την πραγmicroατικότητα Είναι γεγονός ότι η αγγλική χρησιmicroοποιείται σχεδόν αναγκαστικά σε ορισmicroένα πεδία χρήσης όπως της νοmicroοθεσίας και της (ανώτατης) εκπαίδευσης 38 αλλά ακόmicroα και στα πεδία αυτά η χρήση της δεν είναι δεν είναι πια αποκλειστική Και οι επιδράσεις που έχει δεχτεί η κυπριακή [923] διάλεκτος από την αγγλική γλώσσα δεν είναι πολύ microεγαλύτερες από τις επιδράσεις που η διεθνής αυτή γλώσσα επικοινωνίας ασκεί σήmicroερα σε όλες τις γλώσσες και - διαλέκτους

Το θεωρητικό σχήmicroα που έχουmicroε υιοθετήσει microάς επιτρέπει να εξηγήσουmicroε αυτή την υπερβολή σχετικά microε τις επιδράσεις της αγγλικής Η ταύτιση κυπριακής και αγγλικής η συντριπτική επίδραση που υποτίθεται πως η δεύτερη ασκεί στην πρώτη είναι απλώς microια κίνηση στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου συλλογιστικού σχήmicroατος σκοπός της οποίας είναι ακριβώς η microείωση του κύρους της διαλέκτου αφού η διάλεκτος microπορεί πλέον ως κυπροαγγλική ή ως αγγλοκυπριακή πολύ πιο εύκολα να τοποθετείται ε κ τ ό ς έξω από το πλαίσιο της ελληνικής γλώσσας της κ ο ι ν ή ς γλώσσας

3 Η υπερβολή της αυτονοmicroίας Το ερώτηmicroα που microένει να microας απασχολήσει για την ολοκλήρωση του επιχειρήmicroατός microας είναι πώς η σχέση της γλωσσικής διmicroορφίας η οποία όπως είδαmicroε είναι microια σχέση κατ αρχάς συmicroπληρωmicroατική κοινή και διάλεκτος συmicroπληρώνουν η microία την άλλη στο πλαίσιο ενός διαδεδοmicroένου γλωσσικού καταmicroερισmicroού πώς αυτή η συmicroπληρωmicroατική σχέση καταλήγει σε επίπεδο κύρους στο επίπεδο των αντιλήψεων ή της ιδεολογίας να εκφράζεται ως σχέση αντίθεσης να εκφράζεται ανταγωνιστικά

Η συλλογική αίσθηση και οι αντιλήψεις γύρω από αυτήν ότι η microία ποικιλία είναι εντός η κοινή νέα ελληνική είναι εντός η άλλη είναι εκτός η κυπριακή

38 Κατά το 1995-96 περίπου 48 των Κυπρίων σπούδαζαν σε αγγλόφωνα πανεπιστήmicroια 28

στην Αγγλία και 197 στις ΗΠΑ Επιπλέον το 57 περίπου όσων φοιτούσαν σε διάφορα ανώτερα ιδρύmicroατα στην Κύπρο είχαν ως γλώσσα διδασκαλίας την αγγλική Τα ποσοστά αυτά ίσως έχουν microειωθεί κάπως microε την ίδρυση του ελληνόφωνου Πανεπιστηmicroίου Κύπρου (1992) Όσον αφορά στη γλώσσα της νοmicroοθεσίας το άρθρο 189 του Κυπριακού Συντάγmicroατος (1960) όριζε περίοδο 5 ετών για τη microετάφραση των νόmicroων στα ελληνικάmiddot η προθεσmicroία αυτή όmicroως παρατάθηκε επ αόριστον microε το Νόmicroο 511965 Αντλώ τα στοιχεία αυτά από την αδηmicroοσίευτη εργασία της ΜΚαρυολαίmicroου From linguistic liberalism to legal regulation Τhe Greek language in Cyprusmiddot βλ Επίσης La communauteacute 142- 154 Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι ακόmicroα και περιγραφές που διεκτραγωδούν τη χρήση της αγγλικής επικαλούνται το γεγονός ότι πολλοί Κύπριοι δεν ξέρουν αγγλικάmiddot βλ Σ Παύλου όπ 23 κε 43 κε Για επιδράσεις της Αγγλικής στην Κυπριακή διάλεκτο βλ A N Papapavlou Language Contact and Lexical Borrowing in the Greek Cypriot Dialect Sociolinguistic and Cultural Implications Athens Grivas 1994

- 23 -

είναι εκτός δεν είναι παρά η ι δ ε ο λ ο γ ί α τ η ς α υ τ ο ν ο micro ί α ς στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή της εργασίας microας Το αυτονόητο της αυτονοmicroίας της κοινής δηmicroιουργεί σε συνθήκες γλωσσικής διmicroορφίας του τύπου κοινής-διαλέκτου το κάθε άλλο παρά αυτονόητο της αυτονοmicroίας της διαλέκτουmiddot η αυτονοmicroία της κοινής νέας ελληνικής δίνει την εντύπωση αυτονοmicroίας της κυπριακής διαλέκτου από την οποία διακρίνεται στη χρήση Έτσι κάθε προσπάθεια υπεράσπισης της κυπριακής στο πλαίσιο microιας ούτως ή άλλως υπαρκτής γλωσσικής διmicroορφίας εκλαmicroβάνεται ως απόπειρα αυτονόmicroησης της κυπριακής Γράφει σχετικά ο Κύπριος γλωσσολόγος Μενέλαος Χριστοδούλου

Η κυπριακή διάλεκτος προβάλλεται σήmicroερον κοινωνικώς εν Κύπρω ως ανωτέρα και αυτής της κοινής γλώσσης (28-8-90)

[924] Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος ήτις έmicroενε πριν εις τα λαϊκά στρώmicroατα ανήλθεν εις την νέαν κυπριακήν κοινωνίαν Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος όπως χρησιmicroοποιούσιν αυτήν οι Κύπριοι αρχίζει να λειτουργεί ως γλώσσα (23-1-92)39

Και δεν είναι τυχαίο ότι ο Γεώργιος Μπαmicroπινιώτης ξεκινά την οmicroιλία του για την Ελληνική γλώσσα στην Κύπρο σήmicroερα (1993) αντικρούοντας εκείνους που θέτουν ζήτηmicroα χρήσης της κυπριακής διαλέκτου ως επίσηmicroης γραπτής και προφορικής γλώσσας40 πολεmicroώντας δηλ ανεmicroόmicroυλους Εξ όσων γνωρίζω ουδείς ούτε καν ο Νεοκυπριακός Σύνδεσmicroος δεν έχει θέσει επισήmicroως τέτοιο ζήτηmicroα41

39 Αντλώ τα παραθέmicroατα από την Καρυολαίmicroου La communautegrave sociolinguistique Chypriote

Grecque όπ σσ 306-307 αλλά τα αποκαθιστώ στην αρχική τους microορφήmiddot για microια νεότερη έκφραση αυτής της αντίληψης βλ Μ Χριστοδούλου Η επίσηmicroος γλώσσα των Κυπρίων Ο Φιλελεύθερος 7-4-97 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η οmicroιλία του Μ Χριστοδούλου Κοινή γλώσσα και διάλεκτος στο Η διχόνοια η ελληνική γλώσσα και η κυπριακή διάλεκτος (∆ιαλέξεις Λαϊκού Πανεπιστηmicroίου 5) Λευκωσία ∆ήmicroος Λευκωσίας 1997 247-275 όπου έmicromicroεσα οmicroολογείται η αποτυχία των προσπαθειών του Κύπριου γλωσσολόγου για στήριξη της κοινής γλώσσας σε βάρος της διαλέκτου

40 Ελλάδος φθόγγον χέουσα όπ 4

41 Υπάρχουν microόνο υποψίες αναφοράς στην κυπριακή ως ανεξάρτητη γλώσσα Βλ λχ Α Πόλλις laquoΜακροπρόθεσmicroες προοπτικές επιβίωσης της Κυπριακής ∆ηmicroοκρατίαςraquo ∆ιαστάσεις των Ελληνοτουρκικών σχέσεων Αιγαίο-Κύπρος Επιστηmicroονικό Συmicroπόσιο του Ιρδύmicroατος Μεσογειακών Μελετών Αθήνα Ίδρυmicroα Μεσογειακών Μελετών 1986 105 laquoΗ κυπριακή γλώσσα η ιστορική παράδοση και κουλτούρα microπορεί να θεωρηθούν ως στοιχεία της κυπριακής κοινωνικής πραγmicroατικότητας στα οποία microπορεί να βασιστεί microια κυπριακή συνείδηση και στη συνέχεια microια κυπριακή εθνότηταraquo Πβ επίσης Α Παναγιώτου laquoΤο χαmicroόγελο της στετέςraquo εφ Χαραυγή (10-2-1994 και 17-2-1994) Πρέπει να σηmicroειώσουmicroε πάντως ότι microε την καχυποψία που έχει δηmicroιουργήσει η στάση ενίσχυσης της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο κάθε συmicroπαθητική αναφορά στη διάλεκτο αξιολογείται ως προσπάθεια αυτονόmicroησής της Σχετικά microε τη διάδοση του κυπριωτισmicroού (προϋπόθεση για την ύπαρξη του οποίου είναι να παραmicroένει σε λανθάνουσα κατάσταση) στο επίπεδο της νοοτροπίας microάλλον παρά της ιδεολογίας βλ C V Mavratsas National identity and

- 24 -

Αυτό που ισχυρίζοmicroαι λοιπόν είναι ότι η προάσπιση της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο η αντίληψη ότι η κοινή πρέπει να έχει γενικευmicroένη χρήση πέρα και έξω από το πλαίσιο της διmicroορφίας στο οποίο εντάσσεται microαζί microε την κυπριακή η ενοποιητική αντίληψη της κοινής αυτή είναι που γεννάει την αντίληψη ότι η κυπριακή είναι ή θέλει να είναι microια ξεχωριστή γλώσσα την αντίληψη [925] δηλ της αυτονόmicroησης της κυπριακής από την κοινή Επαναλαmicroβάνω η ε ν ο π ο ι η τ ι κ ή α ν τ ί λ η ψ η τ η ς κ ο ι ν ή ς ε ί ν α ι α υ τ ή π ο υ χ ρ η σ ι micro ο π ο ι ε ί ω ς π ρ ό σ χ η micro α τ η ν α ξ ί ω σ η α υ τ ο ν ό micro η σ η ς τ η ς κ υ π ρ ι α κ ή ς αφού εκ των πραγmicroάτων σε περιστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας η διάλεκτος δεν microπορεί να λειτουργήσει αυτόνοmicroα

4 Η δηmicroοτική ως καθαρεύουσα Τα ίδια κριτήρια microε τα οποία αναγνωρίζουmicroε την καθαρεύουσα ως υψηλή και τη δηmicroοτική ως χαmicroηλή ποικιλία του ελληνικού γλωσσικού ζητήmicroατος microάς επέτρεψαν στην Κύπρο να αναγνωρίσουmicroε τη δηmicroοτική ή microάλλον τη νόmicroιmicroη κληρονόmicroο της την κοινή νεοελληνική ως υψηλή ποικιλία ένα είδος καθαρεύουσας microια γλώσσα που ακόmicroη κι αν δεν θεωρηθεί τεχνητή δεν είναι πάντως φυσική γλώσσα κανενός Κυπρίου

Η δυνατότητα της δηmicroοτικής να παίζει το ρόλο microιας υψηλής ποικιλίας δεν είναι παρά η δυνατότητα που επίmicroονα και για πολλά χρόνια διεκδίκησε ο δηmicroοτικισmicroός είναι η δυνατότητα που διεκδικεί κάθε κοινή τυποποιηmicroένη γλώσσα στο microέτρο που η κοινή γλώσσα είναι και γλώσσα και πρότυπο είναι microια διάλεκτος microεταξύ ίσων ίσως λίγο πιο ίση από τις άλλες είναι όmicroως και ο κανόνας που κρίνει τις άλλες διαλέκτους και microε τον οποίο χωρίζουmicroε αυτό που είναι σωστό από αυτό που είναι λάθος και ταυτοχρόνως αυτό που είναι όλων από αυτό που είναι λίγων Στην Κύπρο η κοινή γλώσσα η γλώσσα όλων αναγκάζεται να συνυπάρχει microε microία από τις διαλέκτους microια γλώσσα λίγων την οποία χρειάστηκε να αποκλείσει για να οριστεί ακριβώς ως πρότυπο πέρα και πάνω από διαλέκτους

Βέβαια αυτή τη γλώσσα-πρότυπο αυτή την επίσηmicroη καθαρεουσιάνικη δηmicroοτική ή microάλλον αυτή τη δηmicroώδη καθαρεύουσα θα τη microάθουν και θα τη χρησιmicroοποιούν microε ελάχιστες αποκλίσεις όλοι οι Κύπριοι και κατά τούτο όπως είδαmicroε η υψηλή ποικιλία στην Κύπρο διαφέρει από την καθαρεύουσα του γλωσσικού ζητήmicroατος ∆εν υπήρχε αmicroφιγλωσσία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος Στην Κύπρο ανάmicroεσα σ αυτόν που δεν ξέρει και σ αυτόν που ξέρει την υψηλή γλώσσα δεν θα microεσολαβήσει ο αιτησιογράφος ή ο γραmicromicroατικός του χωριού θα microεσολαβήσει ο εκπαιδευτικός του δηmicroόσιου σχολείου

consciousness in everyday life towards a sociology of knowledge of Greek-Cypriot nationalism Nations and Nationalism 5(1) 1999 91-104

- 25 -

[926] Μπορούmicroε όmicroως να microιλάmicroε για γλωσσικό ζήτηmicroα στην Κύπρο

Μια κατάσταση διγλωσσίας όπως την ορίσαmicroε microπορεί να θεωρείται εντελώς φυσιολογική και να microη γεννά γλωσσικό ζήτηmicroα Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε όταν οι συνθήκες της διγλωσσίας (διmicroορφίας) γίνονται αντιληπτές από microια ικανή microερίδα του πληθυσmicroού ως συνθήκες προς διαπραγmicroάτευση και αντιπαράθεση Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε λοιπόν όταν δύο ακόmicroη συνθήκες ισχύουν

1 Οι πνευmicroατικές ελίτ της δίγλωσσης κοινότητας αντιλαmicroβάνονται τη σχέση ανάmicroεσα στις δύο γλωσσικές ποικιλίες ως σχέση όχι συmicroπληρωmicroατική αλλά αντιθετική προπαγανδίζουν την αντίληψη ότι η microία από τις δύο γλώσσες είναι καλύτερη σωστότερη ωραιότερη από την άλλη Εκφράζουν την αντίθεση αυτή microε εξωγλωσσικούς όρους microε όρους δηλαδή αισθητικούς ηθικούς κοινωνικοπολιτικούς ιδεολογικούς Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα υπάρχει όταν ακριβώς παύει να είναι στενά γλωσσικό όταν ιδεολογικοποιείται όταν γίνεται πεδίο παρέmicroβασης της microιας ή της άλλης κρατικής πολιτικής ανάλογα microε τις προσβάσεις της microιας ή της άλλης ελίτ στο κράτος και στην εκπαίδευση

2 Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα δεν νοείται επίσης χωρίς αγώνες για κυριαρχία Στη διάρκεια ενός γλωσσικού ζητήmicroατος η microία από τις δύο γλώσσες θα τείνει να κυριαρχήσει επί της άλλης διεκδικώντας microε όλο τον γλωσσικό και ιδεολογικό της εξοπλισmicroό τα πεδία χρήσης στα οποία η άλλη ειδικεύεται Αυτή η τάση κυριαρχίας microπορεί να ενισχύεται microε επίσηmicroη κρατική παρέmicroβαση (ή και microε επίσηmicroη έλλειψη παρέmicroβασης)

Στη σύντοmicroη αυτή εργασία δεν είχαmicroε τη δυνατότητα να εξετάσουmicroε εάν οι δύο αυτές πρόσθετες συνθήκες πληρούνται στην Κύπρο σήmicroερα ∆ιαπιστώσαmicroε όmicroως ότι η κοινή γλώσσα δεν είναι απλώς το κυριακάτικο ρούχο των Κυπρίων ∆εν συmicroπληρώνει απλώς τη λειτουργία της διαλέκτου αλλά εισάγει στη γλωσσική κοινότητα της Κύπρου microιαν αντίθεση προς τη διάλεκτο αντίθεση που υπονοmicroεύει την αρχική συmicroπληρωmicroατική τους σχέση και εκφράζεται ενίοτε microε όρους έντονα ιδεολογικούς

Στην Κύπρο σήmicroερα κυρίαρχο παραmicroένει το ιδεολογικό ρεύmicroα που προβάλλει και θέλει να επιβάλει τον ενοποιητικό ρόλο της κοινής νέας [927] ελληνικής Η κοινή στην Κύπρο δεσmicroεύει τη δηmicroόσια επίσηmicroη συλλογική έκφραση Από την καταξιωmicroένη αυτή θέση η ανάπτυξη microιας ιδεολογίας προάσπισης και επέκτασης των πεδίων χρήσης της κοινής microπορεί να οδηγήσει σταδιακά και στην οριστική επικράτησή της42 Ενδέχεται δηλαδή το laquoγλωσσικό ζήτηmicroαraquo της Κύπρου να λυθεί 42 Μοναδική περίπτωση για την οποία ο Ferguson προβλέπει καθιέρωση της υψηλής ποικιλίας

σε microια διmicroορφική κοινότητα είναι όταν η υψηλή αυτή ποικιλία είναι η κοινή γλώσσα και microιας άλλης γλωσσικής κοινότητας η οποία παρουσιάζεται να περιλαmicroβάνει την πρώτη (Ferguson Diglossia όπ 248)

- 26 -

προτού υπάρξει

Η ιδιόmicroορφη περίπτωση της Κύπρου επιβάλλει πάντως ορισmicroένες αλλαγές στις ιδεολογικές microας συνήθειες Αναγνωρίζουmicroε όλοι την κοινή νεοελληνική ως προϊόν τερmicroατισmicroού του γλωσσικού ζητήmicroατος στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο ως νόmicroιmicroη δηλαδή αν και microετριοπαθή κληρονόmicroο της πάλαι ποτέ χαmicroηλής ποικιλίας της δηmicroοτικής Αυτό το κληροδοτηmicroένο χαmicroηλό προφίλ της κοινής γλώσσας microάς εmicroποδίζει να την αναγνωρίσουmicroε ως υψηλή ποικιλία στη δίγλωσση Κύπρο να την αναγνωρίσουmicroε δηλαδή ως ποικιλία επιβεβληmicroένη και εν microέρει τεχνητή ως microία άλλη καθαρεύουσα

Ένα από τα σηmicroαντικότερα επιχειρήmicroατα των δηmicroοτικιστών εναντίον της καθαρεύουσας επικαλείται το αναmicroφισβήτητο γεγονός ότι η καθαρεύουσα σε όλες τις microορφές της ήταν πάντοτε microια γλώσσα τεχνητή που microπορεί να την έγραψαν πολλοί αλλά ποτέ κανένας δε τη microίλησε αντίθετα η δηmicroοτική ήταν και παρέmicroεινε γλώσσα απολύτως φυσική η γλώσσα του λαού γλώσσα όλων

Το ισχυρότατο αυτό επιχείρηmicroα εναντίον της καθαρεύουσας αποδεικνύεται microάλλον αδύναmicroο επιχείρηmicroα υπέρ της δηmicroοτικής Αν η καθαρεύουσα δεν ήταν πραγmicroατική γλώσσα η δηmicroοτική πάντως ήταν κ α ι γ λ ώ σ σ α κ α ι π ρ ό τ υ π ο το πρότυπο που κυριάρχησε στη διαδικασία τυποποίησης της γλώσσας που σήmicroερα ονοmicroάζουmicroε νεοελληνική ή κοινή νεοελληνική Το πρότυπο αυτό δεν microπορούσε παρά να είναι όφειλε να είναι τεχνητό (ή τεχνικό σύmicroφωνα microε την προσεκτικότερη διατύπωση του Μανόλη Τριανταφυλλίδη) [928] προκειmicroένου να ανταποκριθεί στις ανάγκες του δηmicroόσιου κυρίως βίου και του γραπτού κυρίως λόγου

Όρους όπως λαϊκή γλώσσα ζωντανή γλώσσα φυσική γλώσσα όλοι χαρακτηρισmicroοί που αποδόθηκαν στη δηmicroοτική πρέπει λοιπόν να microάθουmicroε να τους σκεφτόmicroαστε microε τρόπο λιγότερο απόλυτο Είναι όροι διαβαθmicroίσιmicroοι και σχετικοί δεν ορίζονται χωρίς τα αντίθετά τους Όπως ακριβώς οι όροι καθαρεύουσα και δηmicroοτική αν ο ένας αποτελεί αναχρονισmicroό αναχρονισmicroό αποτελεί και ο άλλος

Σήmicroερα θα microπορούσαmicroε ακόmicroη σχεδόν ταυτολογικά να ορίσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηmicroα στήριξης της δηmicroοτικής Σ αυτή την περίπτωση ας περιmicroένουmicroε απλώς να επεκταθεί η χρήση της κοινής γλώσσας εκεί όπου τώρα χρησιmicroοποιείται η διάλεκτος Θα ήταν αυτή microια δεύτερη νίκη της δηmicroοτικής η οριστική της νίκη Θα microπορούσαmicroε όmicroως να θεωρήσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηση υπεράσπισης της χαmicroηλής φυσικής ποικιλίας της λαϊκής γλώσσας Σ αυτή την περίπτωση θα πρέπει να φανταστούmicroε έναν δηmicroοτικισmicroό που θα αναλάmicroβανε να προασπίσει τη διάλεκτο από την επεκτατική εξάπλωση της ίδιας της δηmicroοτικής

- 23 -

είναι εκτός δεν είναι παρά η ι δ ε ο λ ο γ ί α τ η ς α υ τ ο ν ο micro ί α ς στην οποία αναφερθήκαmicroε στην αρχή της εργασίας microας Το αυτονόητο της αυτονοmicroίας της κοινής δηmicroιουργεί σε συνθήκες γλωσσικής διmicroορφίας του τύπου κοινής-διαλέκτου το κάθε άλλο παρά αυτονόητο της αυτονοmicroίας της διαλέκτουmiddot η αυτονοmicroία της κοινής νέας ελληνικής δίνει την εντύπωση αυτονοmicroίας της κυπριακής διαλέκτου από την οποία διακρίνεται στη χρήση Έτσι κάθε προσπάθεια υπεράσπισης της κυπριακής στο πλαίσιο microιας ούτως ή άλλως υπαρκτής γλωσσικής διmicroορφίας εκλαmicroβάνεται ως απόπειρα αυτονόmicroησης της κυπριακής Γράφει σχετικά ο Κύπριος γλωσσολόγος Μενέλαος Χριστοδούλου

Η κυπριακή διάλεκτος προβάλλεται σήmicroερον κοινωνικώς εν Κύπρω ως ανωτέρα και αυτής της κοινής γλώσσης (28-8-90)

[924] Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος ήτις έmicroενε πριν εις τα λαϊκά στρώmicroατα ανήλθεν εις την νέαν κυπριακήν κοινωνίαν Σήmicroερον η Κυπριακή διάλεκτος όπως χρησιmicroοποιούσιν αυτήν οι Κύπριοι αρχίζει να λειτουργεί ως γλώσσα (23-1-92)39

Και δεν είναι τυχαίο ότι ο Γεώργιος Μπαmicroπινιώτης ξεκινά την οmicroιλία του για την Ελληνική γλώσσα στην Κύπρο σήmicroερα (1993) αντικρούοντας εκείνους που θέτουν ζήτηmicroα χρήσης της κυπριακής διαλέκτου ως επίσηmicroης γραπτής και προφορικής γλώσσας40 πολεmicroώντας δηλ ανεmicroόmicroυλους Εξ όσων γνωρίζω ουδείς ούτε καν ο Νεοκυπριακός Σύνδεσmicroος δεν έχει θέσει επισήmicroως τέτοιο ζήτηmicroα41

39 Αντλώ τα παραθέmicroατα από την Καρυολαίmicroου La communautegrave sociolinguistique Chypriote

Grecque όπ σσ 306-307 αλλά τα αποκαθιστώ στην αρχική τους microορφήmiddot για microια νεότερη έκφραση αυτής της αντίληψης βλ Μ Χριστοδούλου Η επίσηmicroος γλώσσα των Κυπρίων Ο Φιλελεύθερος 7-4-97 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η οmicroιλία του Μ Χριστοδούλου Κοινή γλώσσα και διάλεκτος στο Η διχόνοια η ελληνική γλώσσα και η κυπριακή διάλεκτος (∆ιαλέξεις Λαϊκού Πανεπιστηmicroίου 5) Λευκωσία ∆ήmicroος Λευκωσίας 1997 247-275 όπου έmicromicroεσα οmicroολογείται η αποτυχία των προσπαθειών του Κύπριου γλωσσολόγου για στήριξη της κοινής γλώσσας σε βάρος της διαλέκτου

40 Ελλάδος φθόγγον χέουσα όπ 4

41 Υπάρχουν microόνο υποψίες αναφοράς στην κυπριακή ως ανεξάρτητη γλώσσα Βλ λχ Α Πόλλις laquoΜακροπρόθεσmicroες προοπτικές επιβίωσης της Κυπριακής ∆ηmicroοκρατίαςraquo ∆ιαστάσεις των Ελληνοτουρκικών σχέσεων Αιγαίο-Κύπρος Επιστηmicroονικό Συmicroπόσιο του Ιρδύmicroατος Μεσογειακών Μελετών Αθήνα Ίδρυmicroα Μεσογειακών Μελετών 1986 105 laquoΗ κυπριακή γλώσσα η ιστορική παράδοση και κουλτούρα microπορεί να θεωρηθούν ως στοιχεία της κυπριακής κοινωνικής πραγmicroατικότητας στα οποία microπορεί να βασιστεί microια κυπριακή συνείδηση και στη συνέχεια microια κυπριακή εθνότηταraquo Πβ επίσης Α Παναγιώτου laquoΤο χαmicroόγελο της στετέςraquo εφ Χαραυγή (10-2-1994 και 17-2-1994) Πρέπει να σηmicroειώσουmicroε πάντως ότι microε την καχυποψία που έχει δηmicroιουργήσει η στάση ενίσχυσης της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο κάθε συmicroπαθητική αναφορά στη διάλεκτο αξιολογείται ως προσπάθεια αυτονόmicroησής της Σχετικά microε τη διάδοση του κυπριωτισmicroού (προϋπόθεση για την ύπαρξη του οποίου είναι να παραmicroένει σε λανθάνουσα κατάσταση) στο επίπεδο της νοοτροπίας microάλλον παρά της ιδεολογίας βλ C V Mavratsas National identity and

- 24 -

Αυτό που ισχυρίζοmicroαι λοιπόν είναι ότι η προάσπιση της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο η αντίληψη ότι η κοινή πρέπει να έχει γενικευmicroένη χρήση πέρα και έξω από το πλαίσιο της διmicroορφίας στο οποίο εντάσσεται microαζί microε την κυπριακή η ενοποιητική αντίληψη της κοινής αυτή είναι που γεννάει την αντίληψη ότι η κυπριακή είναι ή θέλει να είναι microια ξεχωριστή γλώσσα την αντίληψη [925] δηλ της αυτονόmicroησης της κυπριακής από την κοινή Επαναλαmicroβάνω η ε ν ο π ο ι η τ ι κ ή α ν τ ί λ η ψ η τ η ς κ ο ι ν ή ς ε ί ν α ι α υ τ ή π ο υ χ ρ η σ ι micro ο π ο ι ε ί ω ς π ρ ό σ χ η micro α τ η ν α ξ ί ω σ η α υ τ ο ν ό micro η σ η ς τ η ς κ υ π ρ ι α κ ή ς αφού εκ των πραγmicroάτων σε περιστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας η διάλεκτος δεν microπορεί να λειτουργήσει αυτόνοmicroα

4 Η δηmicroοτική ως καθαρεύουσα Τα ίδια κριτήρια microε τα οποία αναγνωρίζουmicroε την καθαρεύουσα ως υψηλή και τη δηmicroοτική ως χαmicroηλή ποικιλία του ελληνικού γλωσσικού ζητήmicroατος microάς επέτρεψαν στην Κύπρο να αναγνωρίσουmicroε τη δηmicroοτική ή microάλλον τη νόmicroιmicroη κληρονόmicroο της την κοινή νεοελληνική ως υψηλή ποικιλία ένα είδος καθαρεύουσας microια γλώσσα που ακόmicroη κι αν δεν θεωρηθεί τεχνητή δεν είναι πάντως φυσική γλώσσα κανενός Κυπρίου

Η δυνατότητα της δηmicroοτικής να παίζει το ρόλο microιας υψηλής ποικιλίας δεν είναι παρά η δυνατότητα που επίmicroονα και για πολλά χρόνια διεκδίκησε ο δηmicroοτικισmicroός είναι η δυνατότητα που διεκδικεί κάθε κοινή τυποποιηmicroένη γλώσσα στο microέτρο που η κοινή γλώσσα είναι και γλώσσα και πρότυπο είναι microια διάλεκτος microεταξύ ίσων ίσως λίγο πιο ίση από τις άλλες είναι όmicroως και ο κανόνας που κρίνει τις άλλες διαλέκτους και microε τον οποίο χωρίζουmicroε αυτό που είναι σωστό από αυτό που είναι λάθος και ταυτοχρόνως αυτό που είναι όλων από αυτό που είναι λίγων Στην Κύπρο η κοινή γλώσσα η γλώσσα όλων αναγκάζεται να συνυπάρχει microε microία από τις διαλέκτους microια γλώσσα λίγων την οποία χρειάστηκε να αποκλείσει για να οριστεί ακριβώς ως πρότυπο πέρα και πάνω από διαλέκτους

Βέβαια αυτή τη γλώσσα-πρότυπο αυτή την επίσηmicroη καθαρεουσιάνικη δηmicroοτική ή microάλλον αυτή τη δηmicroώδη καθαρεύουσα θα τη microάθουν και θα τη χρησιmicroοποιούν microε ελάχιστες αποκλίσεις όλοι οι Κύπριοι και κατά τούτο όπως είδαmicroε η υψηλή ποικιλία στην Κύπρο διαφέρει από την καθαρεύουσα του γλωσσικού ζητήmicroατος ∆εν υπήρχε αmicroφιγλωσσία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος Στην Κύπρο ανάmicroεσα σ αυτόν που δεν ξέρει και σ αυτόν που ξέρει την υψηλή γλώσσα δεν θα microεσολαβήσει ο αιτησιογράφος ή ο γραmicromicroατικός του χωριού θα microεσολαβήσει ο εκπαιδευτικός του δηmicroόσιου σχολείου

consciousness in everyday life towards a sociology of knowledge of Greek-Cypriot nationalism Nations and Nationalism 5(1) 1999 91-104

- 25 -

[926] Μπορούmicroε όmicroως να microιλάmicroε για γλωσσικό ζήτηmicroα στην Κύπρο

Μια κατάσταση διγλωσσίας όπως την ορίσαmicroε microπορεί να θεωρείται εντελώς φυσιολογική και να microη γεννά γλωσσικό ζήτηmicroα Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε όταν οι συνθήκες της διγλωσσίας (διmicroορφίας) γίνονται αντιληπτές από microια ικανή microερίδα του πληθυσmicroού ως συνθήκες προς διαπραγmicroάτευση και αντιπαράθεση Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε λοιπόν όταν δύο ακόmicroη συνθήκες ισχύουν

1 Οι πνευmicroατικές ελίτ της δίγλωσσης κοινότητας αντιλαmicroβάνονται τη σχέση ανάmicroεσα στις δύο γλωσσικές ποικιλίες ως σχέση όχι συmicroπληρωmicroατική αλλά αντιθετική προπαγανδίζουν την αντίληψη ότι η microία από τις δύο γλώσσες είναι καλύτερη σωστότερη ωραιότερη από την άλλη Εκφράζουν την αντίθεση αυτή microε εξωγλωσσικούς όρους microε όρους δηλαδή αισθητικούς ηθικούς κοινωνικοπολιτικούς ιδεολογικούς Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα υπάρχει όταν ακριβώς παύει να είναι στενά γλωσσικό όταν ιδεολογικοποιείται όταν γίνεται πεδίο παρέmicroβασης της microιας ή της άλλης κρατικής πολιτικής ανάλογα microε τις προσβάσεις της microιας ή της άλλης ελίτ στο κράτος και στην εκπαίδευση

2 Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα δεν νοείται επίσης χωρίς αγώνες για κυριαρχία Στη διάρκεια ενός γλωσσικού ζητήmicroατος η microία από τις δύο γλώσσες θα τείνει να κυριαρχήσει επί της άλλης διεκδικώντας microε όλο τον γλωσσικό και ιδεολογικό της εξοπλισmicroό τα πεδία χρήσης στα οποία η άλλη ειδικεύεται Αυτή η τάση κυριαρχίας microπορεί να ενισχύεται microε επίσηmicroη κρατική παρέmicroβαση (ή και microε επίσηmicroη έλλειψη παρέmicroβασης)

Στη σύντοmicroη αυτή εργασία δεν είχαmicroε τη δυνατότητα να εξετάσουmicroε εάν οι δύο αυτές πρόσθετες συνθήκες πληρούνται στην Κύπρο σήmicroερα ∆ιαπιστώσαmicroε όmicroως ότι η κοινή γλώσσα δεν είναι απλώς το κυριακάτικο ρούχο των Κυπρίων ∆εν συmicroπληρώνει απλώς τη λειτουργία της διαλέκτου αλλά εισάγει στη γλωσσική κοινότητα της Κύπρου microιαν αντίθεση προς τη διάλεκτο αντίθεση που υπονοmicroεύει την αρχική συmicroπληρωmicroατική τους σχέση και εκφράζεται ενίοτε microε όρους έντονα ιδεολογικούς

Στην Κύπρο σήmicroερα κυρίαρχο παραmicroένει το ιδεολογικό ρεύmicroα που προβάλλει και θέλει να επιβάλει τον ενοποιητικό ρόλο της κοινής νέας [927] ελληνικής Η κοινή στην Κύπρο δεσmicroεύει τη δηmicroόσια επίσηmicroη συλλογική έκφραση Από την καταξιωmicroένη αυτή θέση η ανάπτυξη microιας ιδεολογίας προάσπισης και επέκτασης των πεδίων χρήσης της κοινής microπορεί να οδηγήσει σταδιακά και στην οριστική επικράτησή της42 Ενδέχεται δηλαδή το laquoγλωσσικό ζήτηmicroαraquo της Κύπρου να λυθεί 42 Μοναδική περίπτωση για την οποία ο Ferguson προβλέπει καθιέρωση της υψηλής ποικιλίας

σε microια διmicroορφική κοινότητα είναι όταν η υψηλή αυτή ποικιλία είναι η κοινή γλώσσα και microιας άλλης γλωσσικής κοινότητας η οποία παρουσιάζεται να περιλαmicroβάνει την πρώτη (Ferguson Diglossia όπ 248)

- 26 -

προτού υπάρξει

Η ιδιόmicroορφη περίπτωση της Κύπρου επιβάλλει πάντως ορισmicroένες αλλαγές στις ιδεολογικές microας συνήθειες Αναγνωρίζουmicroε όλοι την κοινή νεοελληνική ως προϊόν τερmicroατισmicroού του γλωσσικού ζητήmicroατος στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο ως νόmicroιmicroη δηλαδή αν και microετριοπαθή κληρονόmicroο της πάλαι ποτέ χαmicroηλής ποικιλίας της δηmicroοτικής Αυτό το κληροδοτηmicroένο χαmicroηλό προφίλ της κοινής γλώσσας microάς εmicroποδίζει να την αναγνωρίσουmicroε ως υψηλή ποικιλία στη δίγλωσση Κύπρο να την αναγνωρίσουmicroε δηλαδή ως ποικιλία επιβεβληmicroένη και εν microέρει τεχνητή ως microία άλλη καθαρεύουσα

Ένα από τα σηmicroαντικότερα επιχειρήmicroατα των δηmicroοτικιστών εναντίον της καθαρεύουσας επικαλείται το αναmicroφισβήτητο γεγονός ότι η καθαρεύουσα σε όλες τις microορφές της ήταν πάντοτε microια γλώσσα τεχνητή που microπορεί να την έγραψαν πολλοί αλλά ποτέ κανένας δε τη microίλησε αντίθετα η δηmicroοτική ήταν και παρέmicroεινε γλώσσα απολύτως φυσική η γλώσσα του λαού γλώσσα όλων

Το ισχυρότατο αυτό επιχείρηmicroα εναντίον της καθαρεύουσας αποδεικνύεται microάλλον αδύναmicroο επιχείρηmicroα υπέρ της δηmicroοτικής Αν η καθαρεύουσα δεν ήταν πραγmicroατική γλώσσα η δηmicroοτική πάντως ήταν κ α ι γ λ ώ σ σ α κ α ι π ρ ό τ υ π ο το πρότυπο που κυριάρχησε στη διαδικασία τυποποίησης της γλώσσας που σήmicroερα ονοmicroάζουmicroε νεοελληνική ή κοινή νεοελληνική Το πρότυπο αυτό δεν microπορούσε παρά να είναι όφειλε να είναι τεχνητό (ή τεχνικό σύmicroφωνα microε την προσεκτικότερη διατύπωση του Μανόλη Τριανταφυλλίδη) [928] προκειmicroένου να ανταποκριθεί στις ανάγκες του δηmicroόσιου κυρίως βίου και του γραπτού κυρίως λόγου

Όρους όπως λαϊκή γλώσσα ζωντανή γλώσσα φυσική γλώσσα όλοι χαρακτηρισmicroοί που αποδόθηκαν στη δηmicroοτική πρέπει λοιπόν να microάθουmicroε να τους σκεφτόmicroαστε microε τρόπο λιγότερο απόλυτο Είναι όροι διαβαθmicroίσιmicroοι και σχετικοί δεν ορίζονται χωρίς τα αντίθετά τους Όπως ακριβώς οι όροι καθαρεύουσα και δηmicroοτική αν ο ένας αποτελεί αναχρονισmicroό αναχρονισmicroό αποτελεί και ο άλλος

Σήmicroερα θα microπορούσαmicroε ακόmicroη σχεδόν ταυτολογικά να ορίσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηmicroα στήριξης της δηmicroοτικής Σ αυτή την περίπτωση ας περιmicroένουmicroε απλώς να επεκταθεί η χρήση της κοινής γλώσσας εκεί όπου τώρα χρησιmicroοποιείται η διάλεκτος Θα ήταν αυτή microια δεύτερη νίκη της δηmicroοτικής η οριστική της νίκη Θα microπορούσαmicroε όmicroως να θεωρήσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηση υπεράσπισης της χαmicroηλής φυσικής ποικιλίας της λαϊκής γλώσσας Σ αυτή την περίπτωση θα πρέπει να φανταστούmicroε έναν δηmicroοτικισmicroό που θα αναλάmicroβανε να προασπίσει τη διάλεκτο από την επεκτατική εξάπλωση της ίδιας της δηmicroοτικής

- 24 -

Αυτό που ισχυρίζοmicroαι λοιπόν είναι ότι η προάσπιση της κοινής απέναντι στην κυπριακή διάλεκτο η αντίληψη ότι η κοινή πρέπει να έχει γενικευmicroένη χρήση πέρα και έξω από το πλαίσιο της διmicroορφίας στο οποίο εντάσσεται microαζί microε την κυπριακή η ενοποιητική αντίληψη της κοινής αυτή είναι που γεννάει την αντίληψη ότι η κυπριακή είναι ή θέλει να είναι microια ξεχωριστή γλώσσα την αντίληψη [925] δηλ της αυτονόmicroησης της κυπριακής από την κοινή Επαναλαmicroβάνω η ε ν ο π ο ι η τ ι κ ή α ν τ ί λ η ψ η τ η ς κ ο ι ν ή ς ε ί ν α ι α υ τ ή π ο υ χ ρ η σ ι micro ο π ο ι ε ί ω ς π ρ ό σ χ η micro α τ η ν α ξ ί ω σ η α υ τ ο ν ό micro η σ η ς τ η ς κ υ π ρ ι α κ ή ς αφού εκ των πραγmicroάτων σε περιστάσεις γλωσσικής διmicroορφίας η διάλεκτος δεν microπορεί να λειτουργήσει αυτόνοmicroα

4 Η δηmicroοτική ως καθαρεύουσα Τα ίδια κριτήρια microε τα οποία αναγνωρίζουmicroε την καθαρεύουσα ως υψηλή και τη δηmicroοτική ως χαmicroηλή ποικιλία του ελληνικού γλωσσικού ζητήmicroατος microάς επέτρεψαν στην Κύπρο να αναγνωρίσουmicroε τη δηmicroοτική ή microάλλον τη νόmicroιmicroη κληρονόmicroο της την κοινή νεοελληνική ως υψηλή ποικιλία ένα είδος καθαρεύουσας microια γλώσσα που ακόmicroη κι αν δεν θεωρηθεί τεχνητή δεν είναι πάντως φυσική γλώσσα κανενός Κυπρίου

Η δυνατότητα της δηmicroοτικής να παίζει το ρόλο microιας υψηλής ποικιλίας δεν είναι παρά η δυνατότητα που επίmicroονα και για πολλά χρόνια διεκδίκησε ο δηmicroοτικισmicroός είναι η δυνατότητα που διεκδικεί κάθε κοινή τυποποιηmicroένη γλώσσα στο microέτρο που η κοινή γλώσσα είναι και γλώσσα και πρότυπο είναι microια διάλεκτος microεταξύ ίσων ίσως λίγο πιο ίση από τις άλλες είναι όmicroως και ο κανόνας που κρίνει τις άλλες διαλέκτους και microε τον οποίο χωρίζουmicroε αυτό που είναι σωστό από αυτό που είναι λάθος και ταυτοχρόνως αυτό που είναι όλων από αυτό που είναι λίγων Στην Κύπρο η κοινή γλώσσα η γλώσσα όλων αναγκάζεται να συνυπάρχει microε microία από τις διαλέκτους microια γλώσσα λίγων την οποία χρειάστηκε να αποκλείσει για να οριστεί ακριβώς ως πρότυπο πέρα και πάνω από διαλέκτους

Βέβαια αυτή τη γλώσσα-πρότυπο αυτή την επίσηmicroη καθαρεουσιάνικη δηmicroοτική ή microάλλον αυτή τη δηmicroώδη καθαρεύουσα θα τη microάθουν και θα τη χρησιmicroοποιούν microε ελάχιστες αποκλίσεις όλοι οι Κύπριοι και κατά τούτο όπως είδαmicroε η υψηλή ποικιλία στην Κύπρο διαφέρει από την καθαρεύουσα του γλωσσικού ζητήmicroατος ∆εν υπήρχε αmicroφιγλωσσία στην Ελλάδα του γλωσσικού ζητήmicroατος Στην Κύπρο ανάmicroεσα σ αυτόν που δεν ξέρει και σ αυτόν που ξέρει την υψηλή γλώσσα δεν θα microεσολαβήσει ο αιτησιογράφος ή ο γραmicromicroατικός του χωριού θα microεσολαβήσει ο εκπαιδευτικός του δηmicroόσιου σχολείου

consciousness in everyday life towards a sociology of knowledge of Greek-Cypriot nationalism Nations and Nationalism 5(1) 1999 91-104

- 25 -

[926] Μπορούmicroε όmicroως να microιλάmicroε για γλωσσικό ζήτηmicroα στην Κύπρο

Μια κατάσταση διγλωσσίας όπως την ορίσαmicroε microπορεί να θεωρείται εντελώς φυσιολογική και να microη γεννά γλωσσικό ζήτηmicroα Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε όταν οι συνθήκες της διγλωσσίας (διmicroορφίας) γίνονται αντιληπτές από microια ικανή microερίδα του πληθυσmicroού ως συνθήκες προς διαπραγmicroάτευση και αντιπαράθεση Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε λοιπόν όταν δύο ακόmicroη συνθήκες ισχύουν

1 Οι πνευmicroατικές ελίτ της δίγλωσσης κοινότητας αντιλαmicroβάνονται τη σχέση ανάmicroεσα στις δύο γλωσσικές ποικιλίες ως σχέση όχι συmicroπληρωmicroατική αλλά αντιθετική προπαγανδίζουν την αντίληψη ότι η microία από τις δύο γλώσσες είναι καλύτερη σωστότερη ωραιότερη από την άλλη Εκφράζουν την αντίθεση αυτή microε εξωγλωσσικούς όρους microε όρους δηλαδή αισθητικούς ηθικούς κοινωνικοπολιτικούς ιδεολογικούς Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα υπάρχει όταν ακριβώς παύει να είναι στενά γλωσσικό όταν ιδεολογικοποιείται όταν γίνεται πεδίο παρέmicroβασης της microιας ή της άλλης κρατικής πολιτικής ανάλογα microε τις προσβάσεις της microιας ή της άλλης ελίτ στο κράτος και στην εκπαίδευση

2 Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα δεν νοείται επίσης χωρίς αγώνες για κυριαρχία Στη διάρκεια ενός γλωσσικού ζητήmicroατος η microία από τις δύο γλώσσες θα τείνει να κυριαρχήσει επί της άλλης διεκδικώντας microε όλο τον γλωσσικό και ιδεολογικό της εξοπλισmicroό τα πεδία χρήσης στα οποία η άλλη ειδικεύεται Αυτή η τάση κυριαρχίας microπορεί να ενισχύεται microε επίσηmicroη κρατική παρέmicroβαση (ή και microε επίσηmicroη έλλειψη παρέmicroβασης)

Στη σύντοmicroη αυτή εργασία δεν είχαmicroε τη δυνατότητα να εξετάσουmicroε εάν οι δύο αυτές πρόσθετες συνθήκες πληρούνται στην Κύπρο σήmicroερα ∆ιαπιστώσαmicroε όmicroως ότι η κοινή γλώσσα δεν είναι απλώς το κυριακάτικο ρούχο των Κυπρίων ∆εν συmicroπληρώνει απλώς τη λειτουργία της διαλέκτου αλλά εισάγει στη γλωσσική κοινότητα της Κύπρου microιαν αντίθεση προς τη διάλεκτο αντίθεση που υπονοmicroεύει την αρχική συmicroπληρωmicroατική τους σχέση και εκφράζεται ενίοτε microε όρους έντονα ιδεολογικούς

Στην Κύπρο σήmicroερα κυρίαρχο παραmicroένει το ιδεολογικό ρεύmicroα που προβάλλει και θέλει να επιβάλει τον ενοποιητικό ρόλο της κοινής νέας [927] ελληνικής Η κοινή στην Κύπρο δεσmicroεύει τη δηmicroόσια επίσηmicroη συλλογική έκφραση Από την καταξιωmicroένη αυτή θέση η ανάπτυξη microιας ιδεολογίας προάσπισης και επέκτασης των πεδίων χρήσης της κοινής microπορεί να οδηγήσει σταδιακά και στην οριστική επικράτησή της42 Ενδέχεται δηλαδή το laquoγλωσσικό ζήτηmicroαraquo της Κύπρου να λυθεί 42 Μοναδική περίπτωση για την οποία ο Ferguson προβλέπει καθιέρωση της υψηλής ποικιλίας

σε microια διmicroορφική κοινότητα είναι όταν η υψηλή αυτή ποικιλία είναι η κοινή γλώσσα και microιας άλλης γλωσσικής κοινότητας η οποία παρουσιάζεται να περιλαmicroβάνει την πρώτη (Ferguson Diglossia όπ 248)

- 26 -

προτού υπάρξει

Η ιδιόmicroορφη περίπτωση της Κύπρου επιβάλλει πάντως ορισmicroένες αλλαγές στις ιδεολογικές microας συνήθειες Αναγνωρίζουmicroε όλοι την κοινή νεοελληνική ως προϊόν τερmicroατισmicroού του γλωσσικού ζητήmicroατος στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο ως νόmicroιmicroη δηλαδή αν και microετριοπαθή κληρονόmicroο της πάλαι ποτέ χαmicroηλής ποικιλίας της δηmicroοτικής Αυτό το κληροδοτηmicroένο χαmicroηλό προφίλ της κοινής γλώσσας microάς εmicroποδίζει να την αναγνωρίσουmicroε ως υψηλή ποικιλία στη δίγλωσση Κύπρο να την αναγνωρίσουmicroε δηλαδή ως ποικιλία επιβεβληmicroένη και εν microέρει τεχνητή ως microία άλλη καθαρεύουσα

Ένα από τα σηmicroαντικότερα επιχειρήmicroατα των δηmicroοτικιστών εναντίον της καθαρεύουσας επικαλείται το αναmicroφισβήτητο γεγονός ότι η καθαρεύουσα σε όλες τις microορφές της ήταν πάντοτε microια γλώσσα τεχνητή που microπορεί να την έγραψαν πολλοί αλλά ποτέ κανένας δε τη microίλησε αντίθετα η δηmicroοτική ήταν και παρέmicroεινε γλώσσα απολύτως φυσική η γλώσσα του λαού γλώσσα όλων

Το ισχυρότατο αυτό επιχείρηmicroα εναντίον της καθαρεύουσας αποδεικνύεται microάλλον αδύναmicroο επιχείρηmicroα υπέρ της δηmicroοτικής Αν η καθαρεύουσα δεν ήταν πραγmicroατική γλώσσα η δηmicroοτική πάντως ήταν κ α ι γ λ ώ σ σ α κ α ι π ρ ό τ υ π ο το πρότυπο που κυριάρχησε στη διαδικασία τυποποίησης της γλώσσας που σήmicroερα ονοmicroάζουmicroε νεοελληνική ή κοινή νεοελληνική Το πρότυπο αυτό δεν microπορούσε παρά να είναι όφειλε να είναι τεχνητό (ή τεχνικό σύmicroφωνα microε την προσεκτικότερη διατύπωση του Μανόλη Τριανταφυλλίδη) [928] προκειmicroένου να ανταποκριθεί στις ανάγκες του δηmicroόσιου κυρίως βίου και του γραπτού κυρίως λόγου

Όρους όπως λαϊκή γλώσσα ζωντανή γλώσσα φυσική γλώσσα όλοι χαρακτηρισmicroοί που αποδόθηκαν στη δηmicroοτική πρέπει λοιπόν να microάθουmicroε να τους σκεφτόmicroαστε microε τρόπο λιγότερο απόλυτο Είναι όροι διαβαθmicroίσιmicroοι και σχετικοί δεν ορίζονται χωρίς τα αντίθετά τους Όπως ακριβώς οι όροι καθαρεύουσα και δηmicroοτική αν ο ένας αποτελεί αναχρονισmicroό αναχρονισmicroό αποτελεί και ο άλλος

Σήmicroερα θα microπορούσαmicroε ακόmicroη σχεδόν ταυτολογικά να ορίσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηmicroα στήριξης της δηmicroοτικής Σ αυτή την περίπτωση ας περιmicroένουmicroε απλώς να επεκταθεί η χρήση της κοινής γλώσσας εκεί όπου τώρα χρησιmicroοποιείται η διάλεκτος Θα ήταν αυτή microια δεύτερη νίκη της δηmicroοτικής η οριστική της νίκη Θα microπορούσαmicroε όmicroως να θεωρήσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηση υπεράσπισης της χαmicroηλής φυσικής ποικιλίας της λαϊκής γλώσσας Σ αυτή την περίπτωση θα πρέπει να φανταστούmicroε έναν δηmicroοτικισmicroό που θα αναλάmicroβανε να προασπίσει τη διάλεκτο από την επεκτατική εξάπλωση της ίδιας της δηmicroοτικής

- 25 -

[926] Μπορούmicroε όmicroως να microιλάmicroε για γλωσσικό ζήτηmicroα στην Κύπρο

Μια κατάσταση διγλωσσίας όπως την ορίσαmicroε microπορεί να θεωρείται εντελώς φυσιολογική και να microη γεννά γλωσσικό ζήτηmicroα Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε όταν οι συνθήκες της διγλωσσίας (διmicroορφίας) γίνονται αντιληπτές από microια ικανή microερίδα του πληθυσmicroού ως συνθήκες προς διαπραγmicroάτευση και αντιπαράθεση Γλωσσικό ζήτηmicroα έχουmicroε λοιπόν όταν δύο ακόmicroη συνθήκες ισχύουν

1 Οι πνευmicroατικές ελίτ της δίγλωσσης κοινότητας αντιλαmicroβάνονται τη σχέση ανάmicroεσα στις δύο γλωσσικές ποικιλίες ως σχέση όχι συmicroπληρωmicroατική αλλά αντιθετική προπαγανδίζουν την αντίληψη ότι η microία από τις δύο γλώσσες είναι καλύτερη σωστότερη ωραιότερη από την άλλη Εκφράζουν την αντίθεση αυτή microε εξωγλωσσικούς όρους microε όρους δηλαδή αισθητικούς ηθικούς κοινωνικοπολιτικούς ιδεολογικούς Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα υπάρχει όταν ακριβώς παύει να είναι στενά γλωσσικό όταν ιδεολογικοποιείται όταν γίνεται πεδίο παρέmicroβασης της microιας ή της άλλης κρατικής πολιτικής ανάλογα microε τις προσβάσεις της microιας ή της άλλης ελίτ στο κράτος και στην εκπαίδευση

2 Ένα γλωσσικό ζήτηmicroα δεν νοείται επίσης χωρίς αγώνες για κυριαρχία Στη διάρκεια ενός γλωσσικού ζητήmicroατος η microία από τις δύο γλώσσες θα τείνει να κυριαρχήσει επί της άλλης διεκδικώντας microε όλο τον γλωσσικό και ιδεολογικό της εξοπλισmicroό τα πεδία χρήσης στα οποία η άλλη ειδικεύεται Αυτή η τάση κυριαρχίας microπορεί να ενισχύεται microε επίσηmicroη κρατική παρέmicroβαση (ή και microε επίσηmicroη έλλειψη παρέmicroβασης)

Στη σύντοmicroη αυτή εργασία δεν είχαmicroε τη δυνατότητα να εξετάσουmicroε εάν οι δύο αυτές πρόσθετες συνθήκες πληρούνται στην Κύπρο σήmicroερα ∆ιαπιστώσαmicroε όmicroως ότι η κοινή γλώσσα δεν είναι απλώς το κυριακάτικο ρούχο των Κυπρίων ∆εν συmicroπληρώνει απλώς τη λειτουργία της διαλέκτου αλλά εισάγει στη γλωσσική κοινότητα της Κύπρου microιαν αντίθεση προς τη διάλεκτο αντίθεση που υπονοmicroεύει την αρχική συmicroπληρωmicroατική τους σχέση και εκφράζεται ενίοτε microε όρους έντονα ιδεολογικούς

Στην Κύπρο σήmicroερα κυρίαρχο παραmicroένει το ιδεολογικό ρεύmicroα που προβάλλει και θέλει να επιβάλει τον ενοποιητικό ρόλο της κοινής νέας [927] ελληνικής Η κοινή στην Κύπρο δεσmicroεύει τη δηmicroόσια επίσηmicroη συλλογική έκφραση Από την καταξιωmicroένη αυτή θέση η ανάπτυξη microιας ιδεολογίας προάσπισης και επέκτασης των πεδίων χρήσης της κοινής microπορεί να οδηγήσει σταδιακά και στην οριστική επικράτησή της42 Ενδέχεται δηλαδή το laquoγλωσσικό ζήτηmicroαraquo της Κύπρου να λυθεί 42 Μοναδική περίπτωση για την οποία ο Ferguson προβλέπει καθιέρωση της υψηλής ποικιλίας

σε microια διmicroορφική κοινότητα είναι όταν η υψηλή αυτή ποικιλία είναι η κοινή γλώσσα και microιας άλλης γλωσσικής κοινότητας η οποία παρουσιάζεται να περιλαmicroβάνει την πρώτη (Ferguson Diglossia όπ 248)

- 26 -

προτού υπάρξει

Η ιδιόmicroορφη περίπτωση της Κύπρου επιβάλλει πάντως ορισmicroένες αλλαγές στις ιδεολογικές microας συνήθειες Αναγνωρίζουmicroε όλοι την κοινή νεοελληνική ως προϊόν τερmicroατισmicroού του γλωσσικού ζητήmicroατος στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο ως νόmicroιmicroη δηλαδή αν και microετριοπαθή κληρονόmicroο της πάλαι ποτέ χαmicroηλής ποικιλίας της δηmicroοτικής Αυτό το κληροδοτηmicroένο χαmicroηλό προφίλ της κοινής γλώσσας microάς εmicroποδίζει να την αναγνωρίσουmicroε ως υψηλή ποικιλία στη δίγλωσση Κύπρο να την αναγνωρίσουmicroε δηλαδή ως ποικιλία επιβεβληmicroένη και εν microέρει τεχνητή ως microία άλλη καθαρεύουσα

Ένα από τα σηmicroαντικότερα επιχειρήmicroατα των δηmicroοτικιστών εναντίον της καθαρεύουσας επικαλείται το αναmicroφισβήτητο γεγονός ότι η καθαρεύουσα σε όλες τις microορφές της ήταν πάντοτε microια γλώσσα τεχνητή που microπορεί να την έγραψαν πολλοί αλλά ποτέ κανένας δε τη microίλησε αντίθετα η δηmicroοτική ήταν και παρέmicroεινε γλώσσα απολύτως φυσική η γλώσσα του λαού γλώσσα όλων

Το ισχυρότατο αυτό επιχείρηmicroα εναντίον της καθαρεύουσας αποδεικνύεται microάλλον αδύναmicroο επιχείρηmicroα υπέρ της δηmicroοτικής Αν η καθαρεύουσα δεν ήταν πραγmicroατική γλώσσα η δηmicroοτική πάντως ήταν κ α ι γ λ ώ σ σ α κ α ι π ρ ό τ υ π ο το πρότυπο που κυριάρχησε στη διαδικασία τυποποίησης της γλώσσας που σήmicroερα ονοmicroάζουmicroε νεοελληνική ή κοινή νεοελληνική Το πρότυπο αυτό δεν microπορούσε παρά να είναι όφειλε να είναι τεχνητό (ή τεχνικό σύmicroφωνα microε την προσεκτικότερη διατύπωση του Μανόλη Τριανταφυλλίδη) [928] προκειmicroένου να ανταποκριθεί στις ανάγκες του δηmicroόσιου κυρίως βίου και του γραπτού κυρίως λόγου

Όρους όπως λαϊκή γλώσσα ζωντανή γλώσσα φυσική γλώσσα όλοι χαρακτηρισmicroοί που αποδόθηκαν στη δηmicroοτική πρέπει λοιπόν να microάθουmicroε να τους σκεφτόmicroαστε microε τρόπο λιγότερο απόλυτο Είναι όροι διαβαθmicroίσιmicroοι και σχετικοί δεν ορίζονται χωρίς τα αντίθετά τους Όπως ακριβώς οι όροι καθαρεύουσα και δηmicroοτική αν ο ένας αποτελεί αναχρονισmicroό αναχρονισmicroό αποτελεί και ο άλλος

Σήmicroερα θα microπορούσαmicroε ακόmicroη σχεδόν ταυτολογικά να ορίσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηmicroα στήριξης της δηmicroοτικής Σ αυτή την περίπτωση ας περιmicroένουmicroε απλώς να επεκταθεί η χρήση της κοινής γλώσσας εκεί όπου τώρα χρησιmicroοποιείται η διάλεκτος Θα ήταν αυτή microια δεύτερη νίκη της δηmicroοτικής η οριστική της νίκη Θα microπορούσαmicroε όmicroως να θεωρήσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηση υπεράσπισης της χαmicroηλής φυσικής ποικιλίας της λαϊκής γλώσσας Σ αυτή την περίπτωση θα πρέπει να φανταστούmicroε έναν δηmicroοτικισmicroό που θα αναλάmicroβανε να προασπίσει τη διάλεκτο από την επεκτατική εξάπλωση της ίδιας της δηmicroοτικής

- 26 -

προτού υπάρξει

Η ιδιόmicroορφη περίπτωση της Κύπρου επιβάλλει πάντως ορισmicroένες αλλαγές στις ιδεολογικές microας συνήθειες Αναγνωρίζουmicroε όλοι την κοινή νεοελληνική ως προϊόν τερmicroατισmicroού του γλωσσικού ζητήmicroατος στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο ως νόmicroιmicroη δηλαδή αν και microετριοπαθή κληρονόmicroο της πάλαι ποτέ χαmicroηλής ποικιλίας της δηmicroοτικής Αυτό το κληροδοτηmicroένο χαmicroηλό προφίλ της κοινής γλώσσας microάς εmicroποδίζει να την αναγνωρίσουmicroε ως υψηλή ποικιλία στη δίγλωσση Κύπρο να την αναγνωρίσουmicroε δηλαδή ως ποικιλία επιβεβληmicroένη και εν microέρει τεχνητή ως microία άλλη καθαρεύουσα

Ένα από τα σηmicroαντικότερα επιχειρήmicroατα των δηmicroοτικιστών εναντίον της καθαρεύουσας επικαλείται το αναmicroφισβήτητο γεγονός ότι η καθαρεύουσα σε όλες τις microορφές της ήταν πάντοτε microια γλώσσα τεχνητή που microπορεί να την έγραψαν πολλοί αλλά ποτέ κανένας δε τη microίλησε αντίθετα η δηmicroοτική ήταν και παρέmicroεινε γλώσσα απολύτως φυσική η γλώσσα του λαού γλώσσα όλων

Το ισχυρότατο αυτό επιχείρηmicroα εναντίον της καθαρεύουσας αποδεικνύεται microάλλον αδύναmicroο επιχείρηmicroα υπέρ της δηmicroοτικής Αν η καθαρεύουσα δεν ήταν πραγmicroατική γλώσσα η δηmicroοτική πάντως ήταν κ α ι γ λ ώ σ σ α κ α ι π ρ ό τ υ π ο το πρότυπο που κυριάρχησε στη διαδικασία τυποποίησης της γλώσσας που σήmicroερα ονοmicroάζουmicroε νεοελληνική ή κοινή νεοελληνική Το πρότυπο αυτό δεν microπορούσε παρά να είναι όφειλε να είναι τεχνητό (ή τεχνικό σύmicroφωνα microε την προσεκτικότερη διατύπωση του Μανόλη Τριανταφυλλίδη) [928] προκειmicroένου να ανταποκριθεί στις ανάγκες του δηmicroόσιου κυρίως βίου και του γραπτού κυρίως λόγου

Όρους όπως λαϊκή γλώσσα ζωντανή γλώσσα φυσική γλώσσα όλοι χαρακτηρισmicroοί που αποδόθηκαν στη δηmicroοτική πρέπει λοιπόν να microάθουmicroε να τους σκεφτόmicroαστε microε τρόπο λιγότερο απόλυτο Είναι όροι διαβαθmicroίσιmicroοι και σχετικοί δεν ορίζονται χωρίς τα αντίθετά τους Όπως ακριβώς οι όροι καθαρεύουσα και δηmicroοτική αν ο ένας αποτελεί αναχρονισmicroό αναχρονισmicroό αποτελεί και ο άλλος

Σήmicroερα θα microπορούσαmicroε ακόmicroη σχεδόν ταυτολογικά να ορίσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηmicroα στήριξης της δηmicroοτικής Σ αυτή την περίπτωση ας περιmicroένουmicroε απλώς να επεκταθεί η χρήση της κοινής γλώσσας εκεί όπου τώρα χρησιmicroοποιείται η διάλεκτος Θα ήταν αυτή microια δεύτερη νίκη της δηmicroοτικής η οριστική της νίκη Θα microπορούσαmicroε όmicroως να θεωρήσουmicroε τον δηmicroοτικισmicroό ως κίνηση υπεράσπισης της χαmicroηλής φυσικής ποικιλίας της λαϊκής γλώσσας Σ αυτή την περίπτωση θα πρέπει να φανταστούmicroε έναν δηmicroοτικισmicroό που θα αναλάmicroβανε να προασπίσει τη διάλεκτο από την επεκτατική εξάπλωση της ίδιας της δηmicroοτικής