Επιθετικότητα ςτο ςχολείο Προτάςεισ για πρόληψη και αντιμετϊπιςη υγγραφείσ: Χθνάσ Ραναγιϊτθσ - Σχολικόσ Ψυχολόγοσ Χρυςαφίδθσ Κϊςτασ - Αναπλ. Κακθγθτισ Ρανεπιςτθμίου Ακθνϊν

Επιςτημονική επιμζλεια: Ρετρόπουλοσ Νικόλαοσ - Σφμβουλοσ Κοινωνιολογίασ Ρ.Ι. Ραπαςτυλιανοφ Αντωνία - Δρ. Ψυχολογίασ Καλλιτεχνικι επιμζλεια: CiA / Ζκδοςθ ΥΡΕΡΘ 2000

Ειςαγωγικό ημείωμα Τα περιεχόμενα αυτισ τθσ ιςτοςελίδασ βαςίηονται ςτα πορίςματα ζρευνασ, θ οποία πραγματοποιικθκε από ομάδα κοινωνικϊν επιςτθμόνων του Ρ.Ι. ςτο πλαίςιο του Β' Κοινοτικοφ Ρλαιςίου Στιριξθσ και είχε ωσ ςκοπό τθν καταγραφι τθσ μακθτικισ ςχολικισ βίασ και διαμαρτυρίασ κακϊσ και των ςυνκθκϊν που τισ προκαλοφν. Μεταξφ των διαπιςτϊςεων τθσ ζρευνασ είναι και ο κακοριςτικόσ ρόλοσ που διαδραματίηουν το ςχολικό κλίμα, θ ςχολικι διοίκθςθ και οι παρεμβάςεισ των εκπαιδευτικϊν ςτθν αναχαίτιςθ ι τθν εκδιλωςθ τθσ βίαιθσ ςυμπεριφοράσ από τουσ μακθτζσ. Ο ρόλοσ του εκπαιδευτικοφ ςυςτιματοσ γενικά, αλλά και του εκπαιδευτικοφ ςυγκεκριμζνα, κακίςταται ολοζνα και περιςςότερο κακοριςτικόσ όχι μόνο ςτθν εκπαιδευτικι πορεία των μακθτϊν αλλά και ςτθν ανάπτυξθ τθσ προςωπικότθτασ τουσ, κακϊσ περιορίηεται ο κοινωνικοποιθτικόσ ρόλοσ τθσ οικογζνειασ. Αυτι θ ιςτοςελίδα ςυνιςτά υποςτθρικτικό υλικό για τθν επιμόρφωςθ των εκπαιδευτικϊν ςε κζματα αντιμετϊπιςθσ ςχολικϊν κρίςεων και αναβάκμιςθσ τθσ ποιότθτασ τθσ ςχολικισ ηωισ. Ευελπιςτοφμε ότι θ εργαςία αυτι θ οποία πραγματεφεται τόςο τα πορίςματα τθσ ζρευνασ και τθσ διεκνοφσ βιβλιογραφίασ όςο και τισ τεχνικζσ δθμιουργικισ διευκζτθςθσ κρίςεων και ςυγκροφςεων ςτουσ ςχολικοφσ χϊρουσ - κα βοθκιςει τουσ εκπαιδευτικοφσ ςτθν αντιμετϊπιςθ των ςχετικϊν κρίςεων και κα ςυμβάλει ςτθ δθμιουργία ενόσ κλίματοσ εποικοδομθτικισ διεκδίκθςθσ και δθμιουργικισ μάκθςθσ.

ΠΡΟΛΟΓΟ Μακθτζσ και εκπαιδευτικοί γίνονται κακθμερινά μάρτυρεσ εκδιλωςθσ μορφϊν βίαιθσ ςυμπεριφοράσ μζςα ςτο ςχολείο, αλλά και εκτόσ αυτοφ. Θ ςυμπεριφορά αυτι εκδθλϊνεται από τθν πλευρά των μακθτϊν με κφματα τουσ ςυμμακθτζσ τουσ, τουσ εκπαιδευτικοφσ ι τθ ς/ολικι περιουςία (κτιρια, αντικείμενα κτλ.). Ρλάι ς' αυτζσ τισ μορφζσ βίαιθσ ςυμπεριφοράσ κα πρζπει να ςυμπεριλάβουμε και ανάλογεσ ςυμπεριφορζσ που εκδθλϊνονται κάτω από οριςμζνεσ ςυνκικεσ από τουσ ίδιουσ τουσ εκπαιδευτικοφσ. Τα κροφςματα βίαιθσ ςυμπεριφοράσ που εκδθλϊνονται ςτο ελλθνικό ςχολείο, ςε ςφγκριςθ με ανάλογα περιςτατικά ςε ςχολεία τθσ Βόρειασ Αμερικισ και τθσ Κεντρικισ Ευρϊπθσ, είναι οπωςδιποτε πιο ιπια τόςο ωσ προσ τθ ςυχνότθτα με τθν οποία εμφανίηονται όςο και ωσ

προσ τθν ζνταςθ τουσ. Οι λόγοι αυτισ τθσ διαφοροποίθςθσ κα πρζπει να αναηθτθκοφν ςτισ οικογενειακζσ και ευρφτερεσ κοινωνικζσ δομζσ κακϊσ και ςε άλλουσ εξωγενείσ παράγοντεσ που ςυμβάλλουν κατά περίπτωςθ τόςο ςτθν εμφάνιςθ τθσ βίασ ωσ πρόκεςθ όςο και ςτθν ολοκλιρωςθ τθσ ωσ ενζργεια. Ραρ' όλα αυτά δεν επιτρζπεται να αντιμετωπίηουμε τθ βία ςτο ελλθνικό ςχολείο ωσ μια αςιμαντθ κατάςταςθ που μποροφμε να τθν αγνοιςουμε. Δυςτυχϊσ δεν είμαςτε ςε κζςθ να γνωρίηουμε εκ των προτζρων τισ εξελίξεισ, ϊςτε να μποροφμε να προδιαγράψουμε τθν πορεία εκδιλωςθσ του φαινομζνου και τθ δυνατότθτα εξζλιξθσ του ι μθ ςε ανεξζλεγκτεσ καταςτάςεισ. Ηοφμε ςε μια κοινωνία που αλλάηει ςυνεχϊσ, μια κοινωνία που φθμίηεται για τθ δυνατότθτα γριγορθσ προςαρμογισ τθσ ςε ξζνα πρότυπα. Πλα δείχνουν ότι είμαςτε ςτραμμζνοι ςε μια πορεία που οδθγεί όλο και πιο γριγορα ςε τρόπουσ ηωισ και μορφζσ ςυμπεριφοράσ των προθγμζνων χωρϊν. Ζτςι, τα φαινομενικά χαμθλά ποςοςτά βίαιθσ ςυμπεριφοράσ μπορεί να αποτελοφν τθν κορυφι ενόσ παγόβουνου. Και επειδι ςτθ χϊρα μασ ζχουμε ςυνθκίςει να κινθτοποιοφμαςτε μόνον όταν οι καταςτάςεισ φτάςουν ςτο απροχϊρθτο, κα ιταν καλό το ςχολείο μασ να ενδιαφερκεί και να αςχολθκεί πιο ςυςτθματικά με τα φαινόμενα τθσ βίασ, πριν τα γεγονότα πάρουν εκρθκτικζσ διαςτάςεισ. Ζτςι. κα μπορζςουν οι εκπαιδευτικοί, επαρκϊσ ενθμερωμζνοι, να ενεργιςουν ςωςτά και τθν κατάλλθλθ ςτιγμι ωσ προσ τθν αξιολόγθςθ και τθν αντιμετϊπιςθ τθσ επικετικότθτασ. Κάτι τζτοιο άλλωςτε ςυμβαδίηει με τισ ςφγχρονεσ αντιλιψεισ που επικρατοφν ςτουσ παιδαγωγικοφσ κφκλουσ, ειδικότερα ςτουσ εκπαιδευτικοφσ, ςε παγκόςμια κλίμακα, και αναφζρονται ςτθν πιο ςυςτθματικι εναςχόλθςθ με κζματα επικετικότθτασ, φιλονικιϊν, εντάςεων και ςυγκροφςεων μεταξφ παιδιϊν ςτο ςχολείο. Ρολλζσ ζρευνεσ ςε διάφορα μζρθ του κόςμου ζχουν εςτιάςει τθν προςοχι τουσ ςε τζτοιου είδουσ κζματα και γίνεται όλο και πιο καταφανζσ ότι οι ςυνζπειεσ είναι πολφ πιο ςοβαρζσ από όςο αρχικά κεωροφνταν. Πλο και περιςςότερο αναγνωρίηεται ότι φαινόμενα αυτοφ του είδουσ κα ζπρεπε να αντιμετωπίηονται με περιςςότερθ προςοχι, ωσ ςθμαντικά κοινωνικά προβλιματα που δεν αφοροφν μόνον τουσ εμπλεκόμενουσ μακθτζσ και τισ οικογζνειεσ τουσ, αλλά και όλο το ςχολικό ςφςτθμα. Στθν πραγματικότθτα ζχουμε ζνα είδοσ επανάςταςθσ ςτον τρόπο προςζγγιςθσ και κεϊρθςθσ του φαινομζνου. Θ αλλαγι άρχιςε τθ δεκαετία του '70 ςτισ Σκανδιναβικζσ χϊρεσ με το πρωτοποριακό ζργο του Dan Olweus (1996). Με τισ ζρευνεσ που διεξιγαγε ο Olweus ςτα ςχολεία αναγνϊριςε το πρόβλθμα, μελζτθςε τθ ςυχνότθτα εμφάνιςθσ του. τισ ςυνζπειεσ που αυτό ςυνεπάγεται και απζδειξε ότι με επιςτθμονικά ςχεδιαςμζνεσ παρεμβάςεισ είναι δυνατι θ μείωςθ του ςε ποςοςτό μζχρι και 50%. Ανάλογεσ ζρευνεσ ακολοφκθςαν ςε πολλζσ χϊρεσ του κόςμου, όπωσ, λόγου χάρθ, ςτθ Μ. Βρετανία, ςτισ ΘΡΑ. ςτον Καναδά, ςτθν Αυςτραλία, ςτθν Ιςπανία και πρόςφατα ςτθν Ελλάδα από το Ραιδαγωγικό Ινςτιτοφτο και άλλουσ φορείσ. Ζτςι, ζχουμε ςτθ διάκεςθ μασ πολλά ςτοιχεία, με πλικοσ εμπειριϊν και γνϊςεων για τισ αιτίεσ και τισ ςυνζπειεσ τθσ επικετικότθτασ, αλλά και για τουσ τρόπουσ με τουσ οποίουσ το κοινωνικό περιβάλλον και θ εκπαιδευτικι κοινότθτα μποροφν να παρζμβουν. Το ςχολείο από μόνο του δεν μπορεί να αλλάξει ζνα βίαιο επικετικό άτομο οφτε να αλλάξει μια βίαιθ κοινωνία. Θ αντίλθψθ ότι μποροφν οι ενιλικεσ να παρζμβουν αποφαςιςτικά καταργϊντασ προβλιματα και διαφορζσ ανάμεςα ςτα παιδιά είναι λακεμζνθ, αλλά και ανεφάρμοςτθ. Ππωσ κα δοφμε, κάποιοσ βακμόσ επικετικότθτασ και ςυγκροφςεων είναι αναπόφευκτο μζροσ τθσ ηωισ και τθσ διαδικαςίασ ανάπτυξθσ και ωρίμανςθσ του παιδιοφ.

Πμωσ τα χαρακτθριςτικά αυτά τθσ προςωπικότθτασ του ατόμου δεν οδθγοφν υποχρεωτικά ςε καταςτροφικι βία και εγκλθματικι ςυμπεριφορά και θ κλιμάκωςθ τουσ δεν είναι πάντα αποτζλεςμα ατομικισ πακολογίασ . Οι λόγοι και οι παράγοντεσ που προκαλοφν ζκρυκμεσ καταςτάςεισ ςτθ ςχολικι ηωι και τθν οδθγοφν ςε αποδιοργάνωςθ τόςο τθν ίδια όςο και τα άτομα που ςυμμετζχουν ς' αυτι δεν εντοπίηονται απλά ςε ατομικά χαρακτθριςτικά και αιτίεσ, αλλά είναι μζροσ του κοινωνικοφ περίγυρου ςτον οποίο εμφανίηονται. Κατά ςυνζπεια, είναι δυνατό με τθν κατάλλθλθ παρζμβαςθ ςτο ςφςτθμα του ςχολείου, τα περιςτατικά αυτά να περιοριςτοφν. Επίςθσ, υπάρχουν ςυμπεριφορζσ, δεξιότθτεσ και γνϊςεισ με βάςθ τισ οποίεσ το άτομο μπορεί, όταν εμπλζκεται ςε μια διαπροςωπικι ι ομαδικι ςφγκρουςθ, να επιλζγει εναλλακτικζσ, εποικοδομθτικζσ και όχι καταςτροφικζσ ι αυτοκαταςτροφικζσ ςυμπεριφορζσ. Οι εναλλακτικζσ αυτζσ μορφζσ ςυμπεριφοράσ αντιςτοιχοφν ςε ικανότθτεσ, που ςυντελοφν ςτθν κοινωνικοποίθςθ του ατόμου, ςτθν προετοιμαςία του για αποτελεςματικι ζνταξθ ςτθν κοινωνία των ενθλίκων και αποτελοφν βαςικό χαρακτθριςτικό ςεβαςμοφ των ανκρϊπινων δικαιωμάτων. Το ςχολείο μπορεί, ςτο πλαίςιο τθσ διδακτικισ του παρζμβαςθσ και με ποικίλεσ εξωδιδακτικζσ δραςτθριότθτεσ, μζςα ςε κλίμα αςφαλζσ και καλλιεργϊντασ ςτουσ μακθτζσ τθν ικανότθτα να δρουν υπεφκυνα, να διδάξει εναλλακτικζσ μορφζσ ςυμπεριφοράσ και διαχείριςθσ ςυγκροφςεων. Ζτςι, το ςχολείο κωρακίηει το μακθτι όχι μόνο ςχετικά με τθ ςυμπεριφορά που εκδθλϊνει ςτθ διάρκεια τθσ παραμονισ του ςτο ςχολείο, αλλά και τθ γενικότερθ ςυμπεριφορά του ςτθν κακθμερινι ηωι ςτο ςπίτι ι ςτθν κοινότθτα. Αυτι θ εργαςία ζχει ςκοπό να ενθμερϊςει τουσ εκπαιδευτικοφσ ςχετικά με τα κτίρια αποτελζςματα των διάφορων ερευνϊν και να δϊςει απαντιςεισ ςτα ακόλουκα ερωτιματα: Ρϊσ διαπιςτϊνουμε ζγκαιρα καταςτάςεισ που μποροφν να οδθγιςουν ςε εκδθλϊςεισ βίασ, Ρϊσ μποροφμε να αντιδροφμε εποικοδομθτικά, ϊςτε να χειριηόμαςτε τα προβλιματα επικετικότθτασ και τισ ποικίλεσ ςυγκροφςεισ ςτο ςχολείο, Ρϊσ μποροφμε, παραμερίηοντασ ςτερεότυπα και κακιερωμζνεσ ςυμπεριφορζσ να δθμιουργοφμε καταςτάςεισ ςτισ οποίεσ οι αντίπαλεσ πλευρζσ κα καταλιξουν ςε ικανοποιθτικά για όλουσ αποτελζςματα, Ρϊσ μποροφμε να βροφμε τρόπουσ να προλάβουμε τθν εκδιλωςθ δυςάρεςτων καταςτάςεων βίασ και να αναπτφξουμε ςτο ςχολείο και τουσ μακθτζσ μασ τθν ικανότθτα επίλυςθσ ςυγκροφςεων, που αντιςτοιχεί ςε κετικά πρότυπα ςκζψθσ, ςχζςεων και αλλθλεπίδραςθσ με τουσ άλλουσ, Ρϊσ μποροφμε να ενιςχφςουμε ςτο ςχολείο μασ αλλαγζσ που ςτθρίηουν τθ μακθςιακι διαδικαςία και τθν ολόπλευρθ ανάπτυξθ των νζων με βάςθ κετικά πρότυπα και δθμιουργικζσ μορφζσ δράςθσ, με απϊτερο ςτόχο τθν αποτελεςματικι ζνταξθ τουσ ςτθ ςχολικι ηωι και τθν κοινωνία.

1. Μορφζσ και αιτίεσ εκδήλωςησ τησ επιθετικότητασ ςτο ςχολείο Στθ βιβλιογραφία χρθςιμοποιοφνται διεκνϊσ διάφοροι όροι ςχετικοί με τθν ζννοια τθσ επικετικότθτασ. Προι, όπωσ ςφγκρουςθ, βία, αποκλίνουςα ςυμπεριφορά, παραπτωματικι ι παραβατικι ςυμπεριφορά, εκφοβιςμόσ ι κυματοποίθςθ, χρθςιμοποιοφνται άλλοτε ωσ ταυτόςθμοι και άλλοτε ωσ όροι ςυνϊνυμοι με τθν επικετικότθτα. Αυτό, ςε ςχζςθ και με τθν ποικιλία των κεωρθτικϊν προςεγγίςεων που αναφζρονται ςτθν επικετικότθτα, δθμιουργεί

ςφγχυςθ. Γι' αυτό το λόγο κρίνεται απαραίτθτο να κάνουμε ςαφι το διαχωριςμό τθσ επικετικότθτασ κυρίωσ ςε ςχζςθ με τθ ςφγκρουςθ και τθ κυματοποίθςθ.

1.1. Θεωρίεσ τησ επιθετικότητασ Θ ςφντομθ παράκεςθ των ποικίλων κεωριϊν που αναφζρονται ςτθν επικετικότθτα και επιχειροφν να διερευνιςουν τα αίτια που προκαλοφν τθν εκδιλωςθ τθσ είναι απαραίτθτθ, για τθ βακφτερθ κατανόθςθ του όλου προβλιματοσ και τθ δυνατότθτα αποτελεςματικισ αντιμετϊπιςθσ του. Οι κεωρίεσ που ζχουν διαμορφωκεί γφρω από τθν επικετικότθτα χωρίηονται ςε δυο μεγάλεσ κατθγορίεσ: ς' αυτζσ που αντιμετωπίηουν τθν επικετικότθτα ωσ αυκφπαρκτθ ιδιότθτα τθσ ανκρϊπινθσ φφςθσ (Ψυχανάλυςθ, Εκολογία) και ς' αυτζσ που κεωροφν ότι θ επικετικότθτα αποτελεί κατά κφριο λόγο ι αποκλειςτικά προϊόν κοινωνικϊν παρεμβάςεων (υπόκεςθ: «Επικετικότθτα-Ματαίωςθ», Θεωρία τθσ «Κοινωνικισ Μάκθςθσ»). Θ Ψυχανάλυςθ αντιμετωπίηει τθν επικετικότθτα ωσ ψυχικι ενζργεια, παράγωγο τθσ ςφγκρουςθσ των δυο βαςικϊν ενςτίκτων, τθσ ηωισ και του κανάτου. Θ επικετικότθτα για τθν Ψυχανάλυςθ είναι άμεςα ςυνδεδεμζνθ με το ζνςτικτο τθσ ςεξουαλικότθτασ και τθσ αυτοςυντιρθςθσ. Σε κάκε περίπτωςθ αποτελεί μια αναπόφευκτθ εκδιλωςθ τθσ ανκρϊπινθσ ςυμπεριφοράσ (Freud, 1950). Ξεκινϊντασ από διαφορετικζσ αφετθρίεσ και με εντελϊσ διαφορετικά ερευνθτικά εργαλεία καταλιγει ςε παρόμοια περίπου ςυμπεράςματα και ο Κ. Lorenz, εκπρόςωποσ τθσ Εκολογίασ. Ο Lorenz τονίηει τθ ςθμαςία του επικετικοφ ενςτίκτου ςτθν προςπάκεια του ατόμου για επιβίωςθ. Θ επικετικότθτα εμφανίηεται ιοσ εςωτερικι ετοιμότθτα που εκδθλϊνεται όχι μόνο ςε περιπτϊςεισ αντίδραςθσ, δθλαδι όταν απειλείται θ αςφάλεια του ατόμου, αλλά και ωσ ηωτικι ανάγκθ (Lorenz. 1966 Διαμετρικά αντίκετεσ είναι οι αντιλιψεισ των κεωριϊν που ανάγουν τα αίτια τθσ επικετικότθτασ όχι ςε βιολογικοφσ, αλλά ςε κοινωνικοφσ παράγοντεσ. Ζτςι, θ ομάδα του Ρανεπιςτθμίου του Yale (Dollard, et al., 1939) αντιμετωπίηει τθν επικετικότθτα ωσ αποτζλεςμα βίωςθσ κοινωνικϊν καταςτάςεων που οδθγοφν το άτομο ςε ματαίωςθ, ςε διακοπι, δθλαδι, μιασ εμπρόκετθσ δράςθσ, μιασ προςπάκειασ επίτευξθσ κάποιου ςθμαντικοφ για το άτομο ςτόχου. Θ κεωρία τθσ «Κοινωνικισ Μάκθςθσ» αποδίδει τα αίτια τθσ επικετικισ ςυμπεριφοράσ ςε καταςτάςεισ και πρότυπα του κοινωνικοφ περίγυρου. Θ επικετικότθτα, όπωσ και άλλεσ μορφζσ ςυμπεριφοράσ, είναι αποτζλεςμα αξιϊν, αμοιβϊν, ποινϊν και προτφπων ςτα οποία είναι εκτεκειμζνο το άτομο (Bandura, 1973). Θ διαφορετικι προςζγγιςθ και ερμθνεία τθσ επικετικότθτασ ςυνεπάγεται διαφοροποιιςεισ και ιοσ προσ τισ ςτρατθγικζσ που προτείνονται για τθν αντιμετϊπιςθ τθσ. Ζτςι, προτάςεισ όπωσ αυτι τθσ «κεωρίασ τθσ κάκαρςθσ», που δζχεται ότι θ επικετικι δράςθ που οδθγεί ςτθν επίτευξθ ενόσ ςτόχου αμβλφνει ι εξαφανίηει τα κίνθτρα για επικετικότθτα, δε γίνεται, λόγου χάρθ, αποδεκτι από όλεσ τισ κεωρίεσ που προαναφζραμε. Φαίνεται να καλφπτει μάλλον περιςςότερο τισ κεωρίεσ που αναφζρονται ςτθ βιολογικι διάςταςθ τθσ επικετικότθτασ, παρά ς' αυτζσ που τονίηουν τθν κοινωνικι τθσ προζλευςθ.

Πλεσ οι πιο πάνω κεωρίεσ δζχτθκαν κριτικι και καμιά δεν είναι ςε κζςθ να ερμθνεφςει το κζμα τθσ επικετικότθτασ ςτο ςφνολο του. Ρρόκειται για ζνα πρόβλθμα πολφ ςφνκετο και πολφπλοκο, που για τθν επίλυςθ του απαιτοφνται ςφνκετεσ μορφζσ ςτρατθγικισ παρζμβαςθσ. 1.2. Επιθετικότητα και φγκρουςη Είναι πολφ ςθμαντικό να γίνει κατανοθτόσ ο διαχωριςμόσ των εννοιϊν επικετικότθτα και ςφγκρουςθ. Θ ζννοια τθσ επικετικότθτασ χρθςιμοποιείται με δφο ςθμαςίεσ: Μια γενικι, που αναφζρεται ςτο δυναμιςμό και τθν ενζργεια ηωισ με τθν οποία ζνα άτομο ικανοποιεί τισ ανάγκεσ του, και μια πιο ςτενι, που είναι ςυνυφαςμζνθ με βιαιότθτα και εχκρικι ςυμπεριφορά. Θ επικετικότθτα είναι ζνα φυςιολογικό φαινόμενο, χαρακτθριςτικό του ανκρϊπου και τθσ κοινωνικισ ηωισ, βαςικό ςτθ διαδικαςία ανάπτυξθσ και ενθλικίωςθσ του ατόμου. Πςον αφορά ςτθ ςφγκρουςθ, μποροφμε επίςθσ να ποφμε, όπωσ και ςτθν περίπτωςθ τθσ επικετικότθτασ, ότι και θ ςφγκρουςθ είναι ζνα φυςιολογικό φαινόμενο. Πμωσ ςχετικά με τθ ςφγκρουςθ επικρατεί ςτθν κοινωνία θ γενικι αντίλθψθ ότι είναι μια αρνθτικι και, κατά ςυνζπεια, μια ανεπικφμθτθ κατάςταςθ που πρζπει να τθν αποφεφγουμε. Στθν κοινωνικι ηωι όμωσ και γενικά ςτισ διαπροςωπικζσ, τισ φιλικζσ και ομαδικζσ ςχζςεισ και ςτισ κοινωνικζσ δραςτθριότθτεσ θ αντιπαράκεςθ και θ ςχετικι ςφγκρουςθ είναι αναπόφευκτεσ. Κάκε φορά που αλλθλεπιδροφν άνκρωποι και τίκεται ηιτθμα επιλογισ ι λιι|>θσ απόφαςθσ, διατυπιόνονται ποικίλεσ ιδζεσ, γνϊμεσ, απόψεισ, πλθροφορίεσ, ςυμπεράςματα, κεωρίεσ, που κα επιχειρθκεί να επιβλθκοφν και μοιραία κα ςυγκρουςτοφν. Στθ ςχετικι βιβλιογραφία ο όροσ «ςφγκρουςθ ςυμφερόντων» χρθςιμοποιείται με τθ ςθμαςία τθσ ςφγκρουςθσ αναγκϊν, ςκοπϊν, ωφελειϊν, κζρδουσ, προτερθμάτων, ενδιαφζροντοσ, δικαιϊματοσ ι διεκδίκθςθσ (Dollard, et aL 1939, Deutsch, 1973). Θ ςφγκρουςθ είναι κάτι φυςιολογικό. Θ ολοκλθρωτικι απουςία τθσ μπορεί να δθλϊνει αδιαφορία, αποξζνωςθ, καταπίεςθ. Στθ δεφτερθ περίπτωςθ, θ επικετικότθτα ςτο χϊρο του ςχολείου αναφζρεται ςτθ βία και τον εκφοβιςμό. Οι δυο τελευταίεσ ζννοιεσ ςυναντϊνται ςτο ςθμείο τομισ που αποτελεί τθν ζννοια εκφοβιςμόσ με ςωματικά βίαια μζςα, όπωσ φαίνεται ςτο παρακάτω ςχιμα (Olweus, 1996 ). Ρολλζσ φορζσ θ επικετικότθτα ταυτίηεται με τον εκφοβιςμό και με βίαια μζςα. Θ ταφτιςθ αυτι είναι λανκαςμζνθ, αφοφ περιορίηει τθν επικετικότθτα μόνο ςε μθ αποδεκτζσ καταςτάςεισ, κάτι που ζχει φυςικά αρνθτικζσ ςυνζπειεσ ςτθν αντιμετϊπιςθ του φαινομζνου ςτο ςφνολο του. ο αναπτυξιακό ςτάδιο του παιδιοφ προςδιορίηει τθν εκδιλωςθ επικετικότθτασ και τθν ικανότθτα αντιμετϊπιςθσ τθσ ςφγκρουςθσ. Θ εξζλιξθ τθσ ςυγκρουςιακισ κατάςταςθσ εξαρτάται από τον τρόπο παρζμβαςθσ και διαχείριςθσ τθσ. Ο εκπαιδευτικόσ κα πρζπει να γνωρίηει ότι χρειάηεται να κατζχει μια ςειρά από ςτρατθγικζσ διευκζτθςθσ των ςυγκροφςεων, ςτισ οποίεσ κα εκπαιδεφςει τα παιδιά. Οι ςτρατθγικζσ αυτζσ φυςικά κα είναι διαφορετικζσ από βακμίδα ςε βακμίδα εκπαίδευςθσ.

Στθ ςυνζχεια, για λόγουσ πρακτικοφσ οι όροι βία, ςφγκρουςθ και επικετικότθτα χρθςιμοποιοφνται ωσ ςυνϊνυμα. Θα εννοείται βζβαια πάντα θ βίαιθ, ανεπικφμθτθ, επικίνδυνθ, ςυγκρουςιακισ μορφισ επικετικότθτα.

1.3. Μορφζσ επιθετικότητασ ςτο ςχολείο Θ βίαιθ, επικετικι ςυμπεριφορά ενόσ ατόμου ι μιασ ομάδασ εκδθλϊνεται ποικιλόμορφα, ςυμφωνά με τθν ακόλουκθ ομαδοποίθςθ: Βία κατά προςϊπου. Βία κατά τθσ περιουςίασ και βανδαλιςμοί. Βία που ςτρζφεται ςυνειδθτά ι όχι εναντίον του ίδιου του εαυτοφ. Μια μορφι βίασ που απαςχολεί ιδιαίτερα τουσ ερευνθτζσ και εμφανίηεται ςυχνά ςτο ςχολείο είναι ο εκφοβιςμόσ (bullying) ι κυματοποίθςθ (victimization). Ο Olweus ορίηει ωσ εκφοβιςμό ι κυματοποίθςθ τθν κατάςταςθ ςτθν οποία ο μακθτισ εκτίκεται επανειλθμμζνα και για κάποιο χρονικό διάςτθμα ςε αρνθτικζσ πράξεισ άλλου ι άλλων μακθτϊν, που εκδθλϊνονται ωσ μορφζσ επικετικισ ςυμπεριφοράσ (Olweus, 1995). Κατά τθ κυματοποίθςθ μεταξφ κφτθ και κφματοσ αναπτφςςεται ανιςορροπία δφναμθσ (ςυναιςκθματικισ, ςωματικισ, γνωςτικισ), ϊςτε το κφμα δεν μπορεί να αμυνκεί, με αποτζλεςμα θ κυματοποίθςθ να εντείνει τθν ανιςότθτα. Το κφμα αναςτατϊνεται και εκδθλϊνει τισ εςωτερικζσ ψυχικζσ εντάςεισ με απόςυρςθ, κλάμα, πόνο ι κυμό. Ο κφτθσ από τθν πλευρά του μζνει ψυχρόσ. Δεν εκδθλϊνει τα ςυναιςκιματα του, αδιαφορεί για το κφμα, πιςτεφει ότι το ίδιο το κφμα ευκφνεται για τθν επίκεςθ και ότι του αξίηει να υποφζρει, νιϊκει δικαιωμζνοσ για ό,τι κάνει και κζλει ςε όλεσ τισ περιπτϊςεισ να είναι κερδιςμζνοσ, κάτι για το οποίο ζχει και τθ ςυμπαράςταςθ των φίλων του. Θ χαμθλι αυτοεκτίμθςθ ςτο ςχολείο και ςε άλλουσ χϊρουσ όπου ςυχνάηουν νζοι είναι ςυχνά θ πθγι των ςυγκροφςεων. Κατανοοφν τθ ςφγκρουςθ και τθ βιϊνουν μόνον ωσ μια πάλθ, που πάντα καταλιγει ς' ζναν κερδιςμζνο και ς' ζνα χαμζνο. Θ κυματοποίθςθ ι θ ταπείνωςθ του άλλου αποτελοφν μερικζσ φορζσ τα μζςα που ζχουν οι μακθτζσ, για να αναπλθρϊςουν τθν αυτοεκτίμθςθ τουσ και να αποκτιςουν κφροσ μεταξφ των ςυνομθλίκων. Αρνθτικι πράξθ ι επικετικι ςυμπεριφορά κεωρείται, όταν κάποιοσ εμπρόκετα : Συγκροφεται ι προςπακεί να χτυπιςει ι να τραυματίςει ι να δυςχεράνει κάποιον ςωματικά, λεκτικά ι με χειρονομίεσ. Αποκλείει κάποιον από τθν ομάδα. Ραρεμποδίηει τθν ολοκλιρωςθ των επικυμιϊν κάποιου άλλου .

1.4. υχνότητα και αιτίεσ εμφάνιςησ τησ επιθετικότητασ ςτο ςχολείο Τελευταία όλο κι πιο ςυχνά τα ΜΜΕ προβάλλουν περιςτατικά βίασ ςτο ςχολείο. Στθ Νορβθγία, ςε μία από τισ ςχετικζσ ζρευνεσ, βρζκθκε ότι ζνασ ςτουσ επτά μακθτζσ ςυμμετζχουν ςε πράξεισ βίασ και κυματοποίθςθσ (Olweus 1993). Βζβαια μπορεί το 85% των μακθτϊν να μθν εκδθλϊνουν ζντονθ επικετικότθτα, να μθν είναι οι ίδιοι κφτεσ ι κφματα,

είναι όμωσ μάρτυρεσ επικετικϊν ςυμπεριφορϊν και μάλιςτα δεν παρεμβαίνουν από φόβο μιπωσ, αν μιλιςουν ι παρζμβουν, γίνουν και οι ίδιοι κφματα. Πταν τα προβλιματα αυτά είναι ζντονα, οι μακθτζσ ςτθν πλειοψθφία τουσ περνοφν τθ ςχολικι μζρα με φόβο και ςυναιςκιματα αναςφάλειασ για τον εαυτό τουσ, παραμζνουν μζςα ςτθν τάξθ ι αποφεφγουν το παιχνίδι, για να μθ γίνουν οι ίδιοι κφμα ι καταφεφγουν ςε απουςίεσ. Στισ ΘΡΑ, ςφμφωνα με ςτοιχεία τθσ Εκνικισ Εταιρείασ Σχολικϊν Ψυχολόγων (NASP), εκτιμάται ότι 160.000 μακθτζσ απουςιάηουν κάκε μζρα εξαιτίασ τθσ επικετικότθτασ των ςυμμακθτϊν τουσ. Αυτόσ ο φόβοσ αυξάνει ςυνεχϊσ, επειδι δε βρίςκουν κατάλλθλθ βοικεια να τον εκδθλϊςουν ι επειδι πιςτεφουν ότι το ςχολείο δεν είναι ςε κζςθ να τουσ προςτατεφςει. Νιϊκουν αβοικθτοι, φοβιςμζνοι, εγκαταλειμμζνοι, κρφβονται, ζχουν ςωματικά ςυμπτϊματα ι αρνοφνται το ςχολείο. Σε ςχετικι ερϊτθςθ ςτο ερωτθματολόγιο τθσ ζρευνασ του Ραιδαγωγικοφ Ινςτιτοφτου, ςχετικά με το, ςε ποιον απευκφνεται ο μακθτισ, όταν γίνεται κφμα μιασ επίκεςθσ, οι απαντιςεισ είναι ιδιαίτερα ενδιαφζρουςεσ (οι μακθτζσ δίνουν περιςςότερεσ από μία απαντιςεισ). Τα αποτελζςματα δίνουν ζνα μεγάλο ποςοςτό μακθτϊν και ςτισ τρεισ βακμίδεσ εκπαίδευςθσ να απευκφνονται ςτουσ γονείσ, ενϊ οι εκπαιδευτικοί ωσ αποδζκτεσ παραπόνων παρουςιάηουν μικρό ποςοςτό προτίμθςθσ. Τα ποςοςτά των εκπαιδευτικϊν/διευκυντϊν και φίλων ωσ αποδεκτϊν αυξάνονται, ενϊ αυτά των γονζων μειϊνονται βακμιαία από το Δθμοτικό ςτο Λφκειο. Στο δθμοτικό ςχολείο 23.0% απευκφνονται ςτο δάςκαλο διευκυντι 76,7% απευκφνονται ςτουσ γονείσ 15.9% απευκφνονται ςτουσ φίλουσ 8.4% ςε κανζναν 1.0% άλλο Στο Γυμνάςιο 22.7% ςτουσ κακθγθτζσ 28.2% ςτο διευκυντι 75.1% ςτουσ γονείσ 64,5% ςτουσ φίλουσ 5,0% άλλο 22.9% ςε κανζναν Στο Λφκειο 13,2% ςτουσ κακθγθτζσ 14.6% ςτο διευκυντι 64,8% ςτουσ γονείσ 71,5% ςτουσ φίλουσ 9,5% άλλο 22,6% ςε κανζναν Στο πλαίςιο τθσ ζρευνασ αυτισ καταγράφτθκαν φαινόμενα βίασ απ' όλεσ τισ κατθγορίεσ που αναφζραμε πιο πάνω. Στο επίπεδο των μακθτϊν παρατθρικθκαν μορφζσ βίασ κατά προςϊπου, οι οποίεσ ςχετίηονται με χαμθλι επίδοςθ αλλά και με τθν ζλλειψθ αλλθλοςεβαςμοφ μεταξφ των εκπαιδευτικϊν. Οι βανδαλιςμοί ςτο επίπεδο των μακθτϊν ςχετίηονται με χριςθ ουςιϊν (αλκοόλ, κάπνιςμα, ναρκωτικά), με ιςτορικό κυματοποίθςθσ και τιμωρίασ από τουσ γονείσ και με τθν αντίλθψθ τθσ άδικθσ τιμωρίασ από γονείσ και εκπαιδευτικοφσ. Στα ςχολεία που παρουςιάηουν προβλιματα πεικαρχίασ καταγράφτθκαν παράγοντεσ που αναφζρονται ςτο μζγεκοσ του ςχολείου, ςτισ κακζσ ςχζςεισ των εκπαιδευτικοί με τουσ μακθτζσ και τισ αρνθτικζσ ςχζςεισ των εκπαιδευτικϊν με το διευκυντι του ςχολείου. Επίςθσ, όςον αφορά ςτισ καταλιψεισ, βρζκθκε ότι ςχετίηονται με

προβλιματα οργάνωςθσ και διοίκθςθσ των ςχολείων και με άδικεσ τιμα)ρίεσ από τουσ κακθγθτζσ (Βλ. ςχετικι δθμοςίευςθ των αποτελεςμάτων τθσ ζρευνασ Ρ.Ι.)

2. Παρζμβαςη ςε κρίςεισ επιθετικότητασ Είναι ευνόθτο ότι τα παιδιά ηουν καταςτάςεισ βίασ, επικετικότθτασ και ςυγκροφςεων ςτθ ςχολικι τουσ ηωι. Συχνά ςτθν Ελλάδα, αλλά και διεκνϊσ, οι ενιλικεσ - δάςκαλοι και γονείσ -, αντιδροφν με αςυνεπείσ, ςκλθρζσ και τιμωρθτικζσ ςυμπεριφορζσ. Το πρότυπο του 19ου αιϊνα για το ςωφρονιςτι παιδονόμο ςυνεχίηει να επικρατεί και ςτισ ςφγχρονεσ μεκόδουσ και νοοτροπίεσ. Αυτό από τθ μια ςτθρίηεται ςτθν αντίλθψθ ότι όλεσ οι επικετικζσ ςυμπεριφορζσ είναι παραβατικζσ των θκικϊν κανόνων και των άγραφων προτφπων καλισ ςυμπεριφοράσ και από τθν άλλθ πθγάηει από τθ γενικι αποδοχι παλιϊν γνωμικϊν, όπωσ «ο μι δαρείσ ου παιδεφεται» ι το λαϊκότερο: «το ξφλο βγικε απ' τον παράδειςο». Στο ςχολείο κάκε επικετικι ςυμπεριφορά των μακθτϊν αντιμετωπίηεται ωσ ςτοιχείο διαταρακτικό τθσ ςχολικισ λειτουργίασ. Θ ςχολικι παρζμβαςθ επιδιϊκει τθν αποκατάςταςθ τθσ «πεικαρχίασ», δθλαδι τθν υπακοι ςε εντολζσ και κανόνεσ, που αποτελεί ουςιαςτικά τιμωρία. Το ηθτοφμενο είναι θ ςυμμόρφωςθ των μακθτϊν ςε μια ςυμπεριφορά δια μζςου εξαναγκαςμοφ και επιβολισ εξωγενϊν προτφπων. Ζτςι, θ «πεικαρχία» με τθν παραδοςιακι τθσ ςθμαςία δε ςθμαίνει ςε καμιά περίπτωςθ αυτοπεικαρχία ι εςωγενι πεικαρχία. Θ αλλαγι τθσ ςυμπεριφοράσ ςτθν περίπτωςθ αυτι είναι αποτζλεςμα τυφλισ υπακοισ, ςφμφωνα με τισ επικυμίεσ του ενιλικα - του πιο ιςχυροφ. Ρρόκειται ουςιαςτικά για αλλαγι ςυμπεριφοράσ, θ οποία ςτθρίηεται ςτο φόβο που προκαλεί θ παρζμβαςθ του εκπαιδευτικοφ. Αυτι θ διαδικαςία ψυχολογικά δε διαφζρει από τθ κυματοποίθςθ. Μια πολφ ςυνικθσ ςχολικι πρακτικι, που όμωσ επίςθσ δεν είναι εποικοδομθτικι, είναι να αφινουμε τα παιδιά να βρουν μόνα τουσ τισ λφςεισ με τθ λογικι. Για παράδειγμα, λζμε «είςαι αρκετά μεγάλοσ, να τα βρεισ μόνοσ με το φίλουσ ςου» ι «δε ντρζπεςαι τόςο μεγάλοσ να ςε πειράηουν...». Το παιδί μπορεί να μθ μεγάλωςε αρκετά, να μθν ζχει αποκτιςει τισ κατάλλθλεσ δεξιότθτεσ και να μθν ζχει αποκτιςει τα κατάλλθλα πρότυπα δράςθσ. Ζτςι, και αυτι θ ςτάςθ ενιςχφει τθ κυματοποίθςθ. Γενικά, το κετικό αποτζλεςμα ςε κρίςθ βίασ και ςε καταςτάςεισ ςφγκρουςθσ εξαρτάται από το αν ικανοποιοφνται οι ανάγκεσ των εμπλεκομζνων, χωρίσ να διαταραχκοφν οι ςχζςεισ τουσ. Βζβαια ζνα από τα δφο αυτά βαςικά ηθτιματα - θ ικανοποίθςθ, δθλαδι, των αναγκϊν και θ διατιρθςθ των καλϊν ςχζςεων - μπορεί να μθν είναι εφικτό και να ζχει για τουσ ενδιαφερόμενουσ διαφορετικι ςθμαςία και προτεραιότθτα. Οπωςδιποτε όμωσ για τα παιδιά ζχουν προτεραιότθτα οι κετικζσ αποτελεςματικζσ ςχζςεισ. Οι ςυγκροφςεισ ςτο ςχολείο και ςτθν τάξθ ςυμβαίνουν ανάμεςα ςε άτομα που υποχρεωτικά κα ςυναντϊνται και κα ςυμβιϊνουν και οι κετικζσ αλλθλεπιδράςεισ μεταξφ τουσ, θ αλλθλοχποςτιριξθ και θ αφοςίωςθ είναι απαραίτθτεσ για τθν επιτυχία ςτον κοινό ςτόχο τθσ μάκθςθσ και τθσ ςυμβίωςθσ. Ο Dan Olweus (1991) με τισ ζρευνεσ του ευαιςκθτοποίθςε τθ ςχολικι κοινότθτα και τισ κοινωνίεσ διεκνϊσ, τονίηοντασ ότι ο πιο αποτελεςματικόσ παράγοντασ αποτροπισ τθσ κυματοποίθςθσ είναι ο ενιλικασ. Το παραδοςιακό πρότυπο αντιμετϊπιςθσ τθσ βίασ και των ςυγκροφςεων από τον ενιλικα (τον εκπαιδευτικό ι το γονιό) είναι αναποτελεςματικό. Θ παρζμβαςθ μπορεί να εξαςφαλίςει εποικοδομθτικά αποτελζςματα, αν ο εκπαιδευτικόσ ςτακεί απζναντι ςτα παιδιά ωσ ενιλικασ, με ικανότθτεσ και εμπειρία ςτθν αντιμετϊπιςθ ςυγκροφςεων, και είναι ςε κζςθ :

Να διακρίνει πότε τα εμπλεκόμενα άτομα μποροφν να χειριςτοφν μόνα τουσ μία ςφγκρουςθ και πότε υπάρχει πραγματικό πρόβλθμα για το οποίο απαιτείται θ παρζμβαςθ του. Να χρθςιμοποιεί τισ κατάλλθλεσ τακτικζσ παρζμβαςθσ, με ςτόχο τθν αντιμετϊπιςθ κακϊσ και τισ αρχζσ επίλυςθσ τθσ ςφγκρουςθσ: το ςεβαςμό, τθν ανοχι, τθν κατανόθςθ των διαφορϊν. Είναι λοιπόν ςθμαντικό για τθν αποτελεςματικι παρζμβαςθ και αντιμετϊπιςθ περιπτϊςεων επικετικότθτασ και ςυγκροφςεων ςτο ςχολείο να αλλάξουμε πρότυπο ςυμπεριφοράσ και να κατανοιςουμε ότι: α) όλεσ οι επικετικζσ ςυμπεριφορζσ δεν είναι ίδιεσ, β) όλοι οι άνκρωποι δεν αντιμετωπίηουν με τον ίδιο τρόπο τισ καταςτάςεισ ςφγκρουςθσ, αλλά ζχουν προςωπικό τρόπο παρζμβαςθσ και ότι γ) το προτεινόμενο πρότυπο ςτθρίηεται ςε δεξιότθτεσ και ςε αρχζσ επίλυςθσ του προβλιματοσ, που μποροφν να αποτελζςουν αντικείμενο εκμάκθςθσ. 2.1. Τρόποι αντιμετϊπιςθσ τθσ επικετικότθτασ από τουσ εκπαιδευτικοφσ Πλοι οι ενιλικεσ δεν είναι ίδιοι. Κακζνασ ζχει το δικό του τφπο προςωπικότθτασ ι χαρακτθριςτικό τρόπο αντιμετιόπιςθσ ιοσ προσ τθν επίλυςθ ςυγκροφςεων. Είναι φανερό ότι δεν υπάρχει ζνασ μοναδικόσ τρόποσ αντιμετϊπιςθσ, κατάλλθλοσ για όλεσ τισ περιπτϊςεισ ςφγκρουςθσ και για όλουσ τουσ μακθτζσ. Γενικά, είναι δυνατό να διακρίνουμε τισ εξισ ςτάςεισ-τρόπουσ αντιμετϊπιςθσ των ενθλίκων κατά τθν εμφάνιςθ μορφϊν επικετικότθτασ: Τιμωρθτικι και αυταρχικι ςτάςθ Διδακτικι ςτάςθ Στάςθ παραγνϊριςθσ Στάςθ ςυμβιβαςμοφ Στάςθ κατευναςμοφ Στάςθ επίλυςθσ προβλιματοσ Γι' αυτό ο εκπαιδευτικόσ χρειάηεται να γνωρίηει ποιοσ είναι ο χαρακτθριςτικόσ τρόποσ αντιμετϊπιςθσ από τον ίδιο και ποιοι άλλοι ςτο ςχολείο ζχουν τρόπουσ αντίδραςθσ που ςυμπλθρϊνουν τον δικό του. Ζτςι, κα μπορεί ο ίδιοσ να παρεμβαίνει κατάλλθλα ι να ηθτά τθ ςυμπαράςταςθ από άλλον ενιλικα με τρόπο πιο κατάλλθλο ιπθν κάκε περίπτωςθ. Θ επιλογι του κατάλλθλου τρόπου αντιμετϊπιςθσ είναι ςθμαντικόσ παιδαγωγικόσ παράγοντασ, που παραδειγματίηει τουσ μακθτζσ και οδθγεί ζτςι ςτθν αποτελεςματικι κετικι επίλυςθ και ςτο καλό ςχολικό κλίμα.

2.2. Αντιμετϊπιςη τησ επιθετικότητασ ωσ πρόβλημα προσ επίλυςη Τα αποτελζςματα εμπειρικϊν ψυχολογικϊν ερευνϊν για τισ ςυγκροφςεισ και τθν επίλυςθ προβλθμάτων μποροφν να βοθκιςουν ςτθν αποτελεςματικι και εποικοδομθτικι παρζμβαςθ ςε καταςτάςεισ επικετικότθτασ. Σφμφωνα με τθ κεωρία επίλυςθσ προβλθμάτων, κατά τθ διαδικαςία επίλυςθσ των ςυγκροφςεων διαπιςτϊνονται βιμα προσ βιμα οι ανάγκεσ των ςυγκρουόμενων. Θ διαδικαςία αυτι ςτθρίηεται ςε δεξιότθτεσ επικοινωνίασ και δθμιουργικισ ςκζψθσ. Μζςα από τθ ςυνεργατικι δράςθ οδθγοφμαςτε ςτθν εξεφρεςθ λφςεων που ικανοποιοφν τισ ανάγκεσ και τα ςυμφζροντα του κακενόσ.

Στθν Ελλάδα χρθςιμοποιείται γενικά ο όροσ «διάλογοσ» για τθ διαδικαςία λιψθσ απόφαςθσ, όταν αντιμετωπίηουμε καταςτάςεισ με διαφοροποιθμζνεσ κζςεισ, απόψεισ, κίνθτρα και ςυμφζροντα. Στθ βιβλιογραφία ςυχνά οι όροι «διαπραγμάτευςθ» και «διαιτθςία» χρθςιμοποιοφνται ωσ ςυνϊνυμοι. Και όμωσ, οι όροι αυτοί αντιςτοιχοφν ςε διαφορετικζσ διαδικαςίεσ για τθν επίλυςθ των ςυγκροφςεων, που είναι ιδιαίτερα ςθμαντικζσ: Θ διαπραγμάτευςθ είναι διαδικαςία ςτθν οποία οι εμπλεκόμενοι ςτθν φιλονικία ι οι εκπρόςωποι τουσ ςυναντιόνται για να ςυνεργαςτοφν, χωρίσ τθν βοικεια τρίτων, με ςτόχο να βρουν λφςθ ςτο πρόβλθμα. Θ διαιτθςία από τθν άλλθ είναι μια διαδικαςία ςτθν οποία οι εμπλεκόμενοι ςτθ φιλονικία ι οι εκπρόςωποι τουσ ςυναντϊνται για να ςυνεργαςτοφν και να βρουν λφςθ ςτο πρόβλθμα με τθ βοικεια ενόσ ουδζτερου τρίτου, που ονομάηεται «διαιτθτισ». Αυτόσ ελζγχει τθν πορεία τθσ διαδικαςίασ, ενϊ οι εμπλεκόμενοι ςτθ ςφγκρουςθ ελζγχουν το αποτζλεςμα. Θ λιψθ απόφαςθσ με ςυναίνεςθ είναι ομαδικι διαδικαςία, ςτθν οποία όλοι οι εμπλεκόμενοι ι οι εκπρόςωποί τουσ ςυνεργάηονται, για να βρουν μια λφςθ και ζνα ςχζδιο δράςθσ αποδεκτό από όλουσ, ϊςτε να το ςτθρίξουν. Θ ςυνεργαςία τουσ μπορεί να διευκολυνκεί από ζναν τρίτο, χωρίσ αυτό να είναι απαραίτθτο. Σε κάκε περίπτωςθ είτε ςυμμετζχει διαιτθτισ είτε όχι χρειάηεται κατά τθ διαδικαςία αυτι να δθμιουργείται και να διατθρείται κλίμα που να ενιςχφει τθν από κοινοφ επίλυςθ του προβλιματοσ και να καταλιγει ςε ςυμφωνία με εκοφςια ςυμμετοχι, χωρίσ επιβολι και εξαναγκαςμό. Είναι βαςικό οι εμπλεκόμενοι να μποροφν να εκφράηουν ελεφκερα τα ςυναιςκιματα τουσ, (το κυμό, τθν απογοιτευςθ...) και να αποδζχονται τα ςυναιςκιματα του άλλου, να αντιδροφν ιρεμα ςτθν κριτικι του και να ελζγχουν τισ αντιδράςεισ τουσ ςε ό,τι λζει, Θ αντιμετϊπιςθ των ςυγκροφςεων με τθ διαδικαςία επίλυςθσ προβλιματοσ προςφζρει μια αποτελεςματικι εναλλακτικι παρζμβαςθ ςτισ παραδοςιακζσ αυταρχικζσ μεκόδουσ (τιμωρίεσ με μειιοςθ βακμοφ, αποβολι από τθν τάξθ ι το ςχολείο, κράτθςθ ςτθν τάξθ ςτο διάλειμμα , διαγραφι από το ςχολείο). Τα μζτρα καταςτολισ αυτοφ του είδουσ δεν προκαλοφν υπακοι οφτε βοθκοφν ςε περιπτϊςεισ παιδιϊν που μεγάλωςαν ςε περιβάλλον βίασ ι και ςωματικισ κακοποίθςθσ. Αντίκετα, προκαλοφν κλιμάκοκτθ τθσ βίασ και αποτελοφν αρνθτικό παράδειγμα για τουσ άλλουσ. Απεναντίασ, οι αντιδράςεισ με διαδικαςίεσ επίλυςθσ, επειδι προςφζρουν ευκαιρίεσ ςυμμετοχισ και προςαρμογισ ςε κετικζσ ςυμπεριφορζσ, προκαλοφν αλλαγζσ ςτισ ςτάςεισ και τισ ςυμπεριφορζσ των παιδιϊν με μακροχρόνιεσ κετικζσ ςυνζπειεσ. Ζξι βήματα αντιμετϊπιςησ τησ ςφγκρουςησ Ρροςδιοριςμόσ του προβλιματοσ και του επιπζδου επίλυςθσ του. Αποςταςιοποίθςθ των ατόμων από το πρόβλθμα και διάκριςθ των πραγματικϊν ηθτθμάτων αντιπαράκεςθσ από τα ηθτιματα διαπροςωπικϊν ςχζςεων. Διατφπωςθ διαδικαςτικϊν κανόνων και κανόνων του παιχνιδιοφ επίλυςθσ προβλιματοσ. Εντοπιςμόσ διαφορετικϊν απόψεων. Ακρόαςθ των απόψεων από τθ ςκοπιά του κακενόσ από τουσ εμπλεκόμενουσ.

Εντοπιςμόσ κινιτρων, αναγκϊν και ςυμφερόντων που οδθγοφν ςτθ ςφγκρουςθ. Αναηιτθςθ εναλλακτικϊν επιλογϊν που να αποτελοφν λφςεισ και ικανοποιοφν τα ςυμφζροντα όλων. Αξιολόγθςθ των εναλλακτικϊν επιλογϊν με βάςθ αντικειμενικά κριτιρια τα οποία ορίηονται από τισ επικυμίεσ τθσ μιασ πλευράσ. Αναηιτθςθ ςυμφωνίασ που να ικανοποιεί κακζνα από τουσ εμπλεκόμενουσ.

3. Μηχανιςμοί Πρόληψησ Οι παρεμβάςεισ αντιμετϊπιςθσ διάφορων μορφϊν κρίςθσ είναι πιο αποτελεςματικζσ και ευοδϊνονται, αν εντάςςονται ς' ζνα ςυγκεκριμζνο ςχζδιο πρόλθψθσ. Μάλιςτα ςε ςοβαρζσ κρίςεισ δφςκολα μποροφν να ελεγχκοφν το χάοσ και ο πανικόσ, αν το ςχολικό περιβάλλον δεν είναι προετοιμαςμζνο για τζτοιου είδουσ προβλιματα και δεν ζχει αςκθκεί ς' ζνα ςχζδιο παρζμβαςθσ. Τότε οι εκπαιδευτικοί υποχρειονονται να καταφφγουν ςε αυταρχικζσ παρεμβάςεισ και να παρεκκλίνουν από τον παιδαγωγικό τουσ ρόλο. Επιπλζον, θ αποτελεςματικι και εποικοδομθτικι παρζμβαςθ ςε κρίςεισ δθμιουργεί και διαςφαλίηει μακροχρόνια ςτο ςχολείο κετικό κλίμα και αίςκθςθ αςφάλειασ και φροντίδασ ςτουσ μακθτζσ. Ουςιαςτικά θ πρόλθψθ αρχίηει με τθν άμεςθ και κατάλλθλθ αντιμετϊπιςθ των κρίςεων και τθν ζνταξθ τθσ παρζμβαςθσ ς" ζνα ςυγκεκριμζνο ςχζδιο. Οι κρίςεισ δίνουν τθν ευκαιρία να εντοπιςτοφν οι παράγοντεσ που τισ προκαλοφν, να ευαιςκθτοποιθκεί θ εκπαιδευτικι κοινότθτα πάνω ς' αυτοφσ και να ςυμμετάςχει ενεργά και μακροχρόνια ςε μια προςπάκεια ανάπτυξθσ των αναγκαίων ικανοτιτων των μακθτϊν. Θ ζρευνα επανειλθμμζνα ζχει επιβεβαιϊςει ότι θ εκπαιδευτικι κοινότθτα μπορεί να αντιμετωπίςει εποικοδομθτικά και να προλάβει να μειϊςει τθν κλιμάκωςθ εκδιλωςθσ μορφϊν επικετικότθτασ. Γι' αυτό, ςε πολλζσ χϊρεσ διαμορφϊνονται προγράμματα που βοθκοφν τουσ μακθτζσ να μθν εκδθλϊνουν επικετικότθτα, καλλιεργϊντασ περιβάλλον που μπορεί να ανταποκρίνεται αποδοτικά ςτισ ανάγκεσ εκείνων που χρειάηονται περιςςότερθ ςτιριξθ, αλλά και γενικά ςτισ ανάγκεσ όλων των μακθτϊν.

3.1. Αναγνϊριςη παραγόντων κίνδυνου Ζνα ςθμαντικό βιμα ςτισ παρεμβάςεισ πρόλθψθσ είναι θ ευαιςκθτοποίθςθ ςχετικά με τουσ παράγοντεσ κινδφνου και τα φαινόμενα που προειδοποιοφν ότι υπάρχει κίνδυνοσ να εκδθλωκοφν μορφζσ επικετικότθτασ ςτο ςχολείο. Στισ περιςςότερεσ περιπτϊςεισ βίασ κατά του εαυτοφ ι κατά των άλλων, οριςμζνεσ ςυμπεριφορζσ του μακθτι προειδοποιοφν για τθν επερχόμενθ εκδιλωςθ βίασ. Στθ ςχετικι βιβλιογραφία αναφζρονται ωσ κυριότερεσ οι εξισ:

κοινωνικι απομόνωςθ, που ςυχνά προκαλείται από ςυναιςκιματα κλίψθσ, απόρριψθσ, χαμθλισ αυτοεκτίμθςθσ, ζλλειψθσ αυτοπεποίκθςθσ, αδυναμίασ να ζχει φίλουσ,

απόρριψθ από ςυνομιλικουσ,

ςωματικι ι ςεξουαλικι κακοποίθςθ ςτο ςπίτι, ςτο ςχολείο ι αλλοφ,

ςυναιςκιματα διωγμοί), κυματοποίθςθσ, γελοιοποίθςθσ και ταπείνωςθσ ςτο ςχολείο ι ςτο ςπίτι,

χαμθλό ενδιαφζρον για το ςχολείο και μειωμζνθ επίδοςθ ςτα μακιματα, απότομθ ι πρϊιμθ ςχολικι αποτυχία,

ςυχνι ζκφραςθ βίασ κατά οριςμζνων ατόμων ςτα γραπτά κείμενα ι τθ ηωγραφικι,

ανεξζλεγκτοσ ςυχνά κυμόσ, ακόμθ και για αςιμαντα γεγονότα,

ςυχνοί παρορμθτικοί τςακωμοί και εκφοβιςμοί των άλλων, που μποροφν ςτο μζλλον να κλιμακωκοφν ςε πιο ςοβαρζσ μορφζσ,

ιςτορικό προβλθμάτων πεικαρχίασ ςτο ςπίτι και ςτο ςχολείο (που είναι ζνδειξθ ότι υπάρχουν ςυναιςκθματικζσ ανάγκεσ που δεν καλφπτονται),

ιςτορικό βιαιότθτασ κατά ατόμων, ηϊων ι αντικειμζνων,

ζλλειψθ ανοχισ ςε πολιτιςτικζσ διαφορζσ και διακρίςεισ,

χριςθ αλκοόλ και ναρκωτικϊν (μείωςθ τθσ ικανότθτασ αυτοζλεγχου και προδιάκεςθ για επικετικότθτα ωσ κφτθσ), ςυναναςτροφι με άτομα με αντικοινωνικι ςυμπεριφορά και αξίεσ, που προκαλοφν φόβο ι άγχοσ ςτουσ άλλουσ μακθτζσ, ςοβαρι λεκτικι απειλι με βία και κατοχι επικίνδυνων αντικειμζνων (προειδοποίθςθ ότι κινδυνεφουν να εκδθλϊςουν πραγματικά επικετικότθτα ι να γίνουν κφματα).

Οι ςυμπεριφορζσ και οι παράγοντεσ κινδφνου εντοπίηονται ςε τρία επίπεδα: α) ςτο επίπεδο του μακθτι (ατομικζσ ςυμπεριφορζσ, χαρακτθριςτικά τθσ προςωπικότθτασ του και τθσ ςχζςθσ με το ςχολείο), β) ςτο επίπεδο τθσ οικογζνειασ (οικογενειακζσ ςυγκροφςεισ, ςτάςεισ αποδοχισ προβλθμάτων, οικονομικά προβλιματα και προβλιματα επιβίωςθσ ςτθν οικογζνεια) και γ) ςτο επίπεδο του ευρφτερου κοινωνικοφ περιβάλλοντοσ του παιδιοφ ι του ςχολείου (διακίνθςθ ναρκωτικϊν, περιβάλλον ανοχισ ι προτφπων χριςθσ ναρκωτικϊν, εγκλθματικι ςυμπεριφορά, ςκθνζσ βίασ ςτα Μ ΜΕ, ραγδαίεσ αλλαγζσ ςτθ ςφνκεςθ του πλθκυςμοφ και κινθτικότθτα, απουςία ςχζςεων γειτονιάσ και κοινωνικισ οργάνωςθσ, μεγάλθ φτϊχεια και ςτζρθςθ, απουςία εξωςχολικϊν δραςτθριοτιτων). Αυτζσ οι κατθγορίεσ παραγόντων ζχουν μελετθκεί αρκετά και βρζκθκε ότι ςυςχετίηονται με προβλιματα επικετικισ ςυμπεριφοράσ των μακθτϊν, βίασ, παραπτωματικισ ςυμπεριφοράσ, χριςθσ ουςιϊν ι με ςχολικι αποτυχία, κτλ. Οι παράγοντεσ αυτοί δεν είναι από μόνοι τουσ επαρκείσ για πρόβλεψθ. Δεν πρζπει να χρθςιμοποιοφνται ωσ λίςτα ελζγχου και χαρακτθριςμοφ ςυγκεκριμζνων μακθτϊν. Απλά, αποτελοφν ενδείξεισ ότι χωρίσ υποςτιριξθ υπάρχει κίνδυνοσ για εκδιλωςθ βίασ. Σε καμιά περίπτωςθ όμωσ δεν αποτελοφν τεκμιρια ευκφνθσ και ενοχισ. Οι πραγματικζσ μελλοντικζσ ςυνζπειεσ τουσ εξαρτϊνται από ζνα ςυνδυαςμό παραγόντων από το παρελκόν, το περιβάλλον, τθν προςωπικότθτα του μακθτι και τισ ςυγκυρίεσ.

Είναι ςθμαντικό, επομζνωσ, αυτζσ οι ενδείξεισ για ζνα μακθτι να χρθςιμοποιοφνται από τουσ εκπαιδευτικοφσ, τουσ γονείσ και τουσ ςυμμακθτζσ του με τρόπο που δεν είναι δογματικόσ και δεν τραυματίηει, Ρρζπει με κάκε τρόπο να αποφεφγεται ο χαρακτθριςμόσ ι ο ςτιγματιςμόσ χωρίσ ουςιαςτικό λόγο. Δεν είναι αρκετό να φαίνεται ότι οι ςυνκικεσ ζχουν τα χαρακτθριςτικά μιασ κατθγορίασ ι ενόσ προφίλ ι μιασ λίςτασ παραγόντων κινδφνου. Είναι ςωςτό να ανθςυχοφμε για ζνα παιδί. Δεν είναι όμωσ ςωςτό να υπεραντιδροφμε και να καταλιγουμε ςε βεβιαςμζνα ςυμπεράςματα.

Σί κάνουμε όταν διαπιςτϊςουμε ότι ζνασ μαθητήσ βρίςκεται ςε κίνδυνο; Δεν αντιδροφμε με επικετικότθτα. Ραρατθροφμε αν το πρόβλθμα εμφανίηεται με πολλαπλζσ μορφζσ. Εξετάηουμε τθ ςυμπεριφορά ςε ςχζςθ με άλλουσ παράγοντεσ. Εξετάηουμε τουσ παράγοντεσ ςε εξελικτικι προοπτικι. Δεν ξεχνοφμε ότι υπάρχει πραγματικόσ κίνδυνοσ παρερμθνείασ. Δεν ξεχνοφμε ότι βαςικι αρχι τθσ αποτελεςματικότθτασ του ςχολείου είναι ότι αναγνωρίηει ςε κάκε παιδί τθ δυνατότθτα να ξεπερνάει δφςκολεσ καταςτάςεισ και να ελζγχει αρνθτικά ςυναιςκιματα και ςυμπεριφορζσ. Αν δεν υπάρχει άμεςοσ κίνδυνοσ: Ηθτοφμε τθ βοικεια ςχολικοφ ψυχολόγου, ειδικοφ δαςκάλου ι άλλου ειδικοφ. Αυτόσ αναλαμβάνει τθν ευκφνθ για ό, τι χρειάηεται να γίνει. Αν εκτιμθκεί ότι το πρόβλθμα είναι ςοβαρό: Ενθμερϊνονται με εχεμφκεια αμζςωσ οι γονείσ και ηθτοφμε τθ ςυνεργαςία τουσ, αν χρειάηονται παρεμβάςεισ που αφοροφν το παιδί. Αν ζνα παιδί βρεκεί εκτόσ ελζγχου και απειλείται με κίνδυνο θ ηωι του ι θ ηωι άλλων ατόμων : Ειδοποιοφμε επειγόντωσ τθ διοίκθςθ του ςχολείου και το ςχολικό ψυχολόγο, το Σφμβουλο, τουσ γονείσ. Αποφεφγουμε αυταρχικζσ αντιδράςεισ, επικετικζσ κινιςεισ, απειλζσ. Ρροςεγγίηουν το παιδί μόνον άτομα που μποροφν να το θρεμιςουν, επικοινωνϊντασ μαηί του με ανοιχτζσ ερωτιςεισ.

3.2. Καλλιζργεια τησ ικανότητασ εποικοδομητικήσ επίλυςησ ςυγκροφςεων Θ κατανόθςθ και θ ζγκαιρθ επιςιμανςθ ςυμπεριφοράσ που προειδοποιοφν για ενδεχόμενο κίνδυνο ι κλιμάκωςθ του είναι ζνα ουςιαςτικό βιμα. Αλλά το ηθτοφμενο από ζνα πρόγραμμα παρζμβαςθσ για τθν πρόλθψθ, που αποςκοπεί ςτο κετικό χειριςμό των ςυγκροφςεων, είναι θ ανάπτυξθ ατομικϊν δεξιοτιτων ςτουσ μακθτζσ και το προςωπικό κακϊσ επίςθσ και αλλαγζσ ςτο ςφςτθμα του ςχολείου, ςτο πρότυπο χειριςμοφ τθσ επικετικότθτασ και των ςυγκροφςεων. Θ ικανότθτα για εποικοδομθτικι και όχι βίαιθ αντιμετϊπιςθ τθσ ςφγκρουςθσ αναπτφςςεςαι και μπορεί να γίνει αντικείμενο μάκθςθσ. Είναι μζροσ τθσ ενθλικίωςθσ και τθσ κοινωνικοποίθςθσ, κακϊσ και τθσ προετοιμαςίασ για αποτελεςματικι λειτουργία ςτθν κοινωνία των ενθλίκων. Γι' αυτό ςε άλλεσ χϊρεσ ειςάγονται ςτα ςχολεία μακιματα και δραςτθριότθτεσ, με ςτόχο τθν ανάπτυξθ αυτισ τθσ ικανότθτασ από όλουσ τουσ μακθτζσ. Για να αναπτυχκεί θ ικανότθτα αυτι απαιτοφνται: Κατανόθςθ των πθγϊν τθσ δυναμικισ τθσ ςφγκρουςθσ, διαφφλαξθ των ςχζςεων και δθμιουργία αςφαλοφσ περιβάλλοντοσ, ανάπτυξθ ικανοτιτων επίλυςθσ ςυγκροφςεων με το παράδειγμα και τθν άςκθςθ κακϊσ και καλλιζργεια μιασ ςειράσ από ικανότθτεσ (επικοινωνία, δθμιουργικι ςκζψθ, κριτικι ςκζψθ

κτλ.) που. ςφμφωνα με ςτοιχεία των ςχετικϊν ερευνϊν, αποτελοφν τον ακρογωνιαίο λίκο τθσ ικανότθτασ επίλυςθσ των ςυγκροφςεων γενικότερα. Οι προςτατευτικοί παράγοντεσ είναι οι ςυνκικεσ ι οι επιδράςεισ που κατευνάηουν και μετριάηουν τον αρνθτικό ρόλο των παραγόντων κινδφνου και προωκοφν τθν προςαρμοςτικότθτα ςτισ καταςτάςεισ ςυγκροφςεων. Οι Hawkins, Doucek, & Lishner (αναφ. Catalano & Hawkins βλ. πιο κάτω) με βάςθ εμπειρικζσ ζρευνεσ διατφπωςαν μια κεωρία κοινωνικισ ανάπτυξθσ, ςτο πλαίςιο τθσ οποίασ θ ανάπτυξθ δεςμϊν -το ςυναίςκθμα ςτενισ ςφνδεςθσ με άλλουσ -είναι κατ' εξοχιν προςτατευτικόσ παράγοντασ ςτθν ανάπτυξθ υγιοφσ ςυμπεριφοράσ. Ραρατθρικθκε ότι παιδιά που ζχουν αναπτφξει άμυνεσ ςε αρνθτικζσ επιδράςεισ από τα πρϊτα χρόνια τθσ ηωι τουσ, ζχουν εμπειρίεσ κετικϊν ςχζςεων με ενιλικεσ και με ςυνομιλικουσ και ζχουν αναπτφξει δεςμοφσ με τθν οικογζνεια, το ςχολείο και τθν κοινότθτα (Catalano & Hawkins, 1995). Οι Catalano και Hawkins περιγράφουν τρεισ προςτατευτικζσ διαδικαςίεσ, που είναι αναγκαίεσ για τθν ανάπτυξθ ιςχυρϊν δεςμϊν. Αυτζσ είναι: ευκαιρίεσ για δραςτθριοποίθςθ, ανάπτυξθ δεξιοτιτων επίλυςθσ προβλθμάτων και αναγνϊριςθ, δθλαδι κετικι εκτίμθςθ, από τον περίγυρο για κάκε επιτυχία. Για το παιδί είναι πολφ ςθμαντικό να περιβάλλεται από άτομα που ενδιαφζρονται γι' αυτό. Γενικά θ ικανότθτα του παιδιοφ για εποικοδομθτικι επίλυςθ ςυγκροφςεων και πρόλθψθ τθσ βίασ αναπτφςςεται ωσ δραςτθριότθτα ς' όλθ τθ διάρκεια τθσ παιδικισ θλικίασ και ς' όλεσ τισ ςχολικζσ βακμίδεσ (Βλ. Ραράρτθμα - Ρίνακασ I. Δραςτθριότθτεσ κατά ςχολικι βακμίδα).

Κφριοσ ςτόχοσ είναι θ ανάπτυξθ των εξισ ικανοτιτων: ικανότθτα διάγνωςθσ αιτιϊν και αναγνϊριςθσ παραγόντων κινδφνου, ικανότθτα εποικοδομθτικισ παρζμβαςθσ και εναλλακτικισ ςυμπεριφοράσ. Τισ ίδιεσ ικανότθτεσ πρζπει φυςικά να διακζτει και το προςωπικό του ςχολείου, ϊςτε να μπορεί να παρεμβαίνει αποτελεςματικά (κάτι απαραίτθτο άλλωςτε για τουσ πολφ μικροφσ και ευαίςκθτουσ μακθτζσ) και να τουσ κακοδθγεί, ϊςτε να αντιμετωπίηουν με κετικοφσ τρόπουσ λεκτικι, ςωματικι και άλλων ειδιόν επικετικότθτα. Άλλεσ προςεγγίςεισ και καινοτόμα προγράμματα ςε ςχολεία άλλων χωρϊν για τθν ανάπτυξθ τθσ ικανότθτασ εποικοδομθτικισ επίλυςθσ ςυγκροφςεων είναι ο οριςμόσ «διαμεςολαβθτϊν» ςτθν επίλυςθ ςυγκροφςεων. Επιλζγονται άτομα (ενιλικεσ και /ι μακθτζσ) που ζχουν τα κατάλλθλα προςόντα ι εκπαιδεφονται ςτισ αρχζσ και δεξιότθτεσ επίλυςθσ ςυγκροφςεων και ςτθ διαδικαςία διαμεςολάβθςθσ, ϊςτε να μποροφν να ςυμπαρίςτανται ςε περιπτϊςεισ ςφγκρουςθσ, και ωσ τρίτοι, ουδζτεροι να διευκολφνουν ςτθν εξεφρεςθ λφςεων. Σε οριςμζνα ςχολεία, μάλιςτα, γίνεται προςπάκεια θ διαδικαςία επίλυςθσ ςυγκροφςεων να ςυνιςτά τακτικι τθσ λειτουργίασ και τθσ διοίκθςθσ του ςχολείου και τθσ τάξθσ. Οι αρχζσ και διαδικαςίεσ επίλυςθσ ςυγκροφςεων μακαίνονται και

χρθςιμοποιοφνται από κάκε μζλοσ τθσ ςχολικισ κοινότθτασ -δάςκαλουσ ι κακθγθτζσ, ςυμβοφλουσ, προϊςταμζνουσ, διευκυντζσ, μακθτζσ, γονείσ.

3.3. Αναμόρφωςη του ςχολικοφ κλίματοσ Ρζρα από τισ παρεμβάςεισ που αποβλζπουν ςτθν αντιμετϊπιςθ ανεπικφμθτων μορφϊν ςυμπεριφοράσ, όταν αυτζσ ζχουν ιδθ εκδθλωκεί, χρειάηεται επιπλζον θ ριηικι αλλαγι του ςχολικοφ κλίματοσ ςτο ςφνολο του. Αυτι θ αλλαγι δεν κα αποβλζπει απλϊσ ςε μια αποτρεπτικοφ χαρακτιρα παρζμβαςθ, κάκε φορά που αντιμετωπίηουμε ζκρυκμεσ καταςτάςεισ, αλλά κα επιχειρεί να διαμορφϊςει τθ ςχολικι ηωι κατά τζτοιο τρόπο, ϊςτε να απομακρφνονται ζμμεςα οι αιτίεσ εκείνεσ που κεωρείται ότι παράγουν επικετικότθτα και προάγουν τθν εκδιλωςθ τθσ ωσ βίαιθ ςυμπεριφορά. Ο ςχεδιαςμόσ μιασ παιδαγωγικισ ςτρατθγικισ που ςτοχεφει ςτθν αντιμετϊπιςθ τθσ επικετικότθτασ ςτο ςχολείο κα πρζπει να είναι πολυδιάςτατοσ και να λαμβάνει υπόψθ του τουσ ποικίλουσ παράγοντεσ, που ζχει αποδειχτεί ότι άμεςα ι ζμμεςα εμπλζκονται ςτθν εμφάνιςθ του φαινομζνου. Οι παράγοντεσ αυτοί ζχουν ςχζςθ με τθν κατάλλθλθ διαμόρφωςθ του φυςικοφ χϊρου, τισ ςχζςεισ των εμπλεκόμενων προςϊπων και τθ μακθςιακι διαδικαςία. Θ ςωςτι αντιμετϊπιςθ όλων αυτϊν των παραγόντων ςτο ςφνολο τουσ μπορεί να φζρει πολφ κετικά αποτελζςματα και βελτίωςθ τθσ ςχολικισ ηωισ, παραμερίηοντασ βίαιεσ καταςτάςεισ. Πλο το ςχολικό περιβάλλον κα πρζπει να ςυντελεί ςτθ δθμιουργία κετικοφ κλίματοσ και κακθμερινά να δίνει τθν εικόνα τθσ φροντίδασ, του ςεβαςμοφ, τθσ επικοινωνίασ, τθσ υπευκυνότθτασ.

3.3.1. Διευθζτηςη του ςχολικοφ χϊρου Ρολφ ςθμαντικόσ είναι ο ρόλοσ του φυςικοφ περιβάλλοντοσ του ςχολείου, γιατί επθρεάηει τισ ςτάςεισ, τθ ςυμπεριφορά και τα κίνθτρα επιτυχίασ ςτα μακιματα. Με βάςθ τα αποτελζςματα ερευνϊν, το ςχολικό περιβάλλον πρζπει να δθμιουργεί αςφάλεια και αίςκθςθ φροντίδασ ςτουσ μακθτζσ. Συνικωσ εκδθλϊνονται περιςςότερεσ ςυγκροφςεισ και βία ςε απεριποίθτα ςχολικά κτιρια, πολφ κρφα ι πολφ ηεςτά, γεμάτα με αντιαιςκθτικά γκράφιτι. Γι' αυτό είναι απαραίτθτθ θ περιποίθςθ, θ κακαριότθτα και θ αιςκθτικι τουσ. Πςον αφορά ςτθν αςφάλεια του χϊρου, είναι απαραίτθτθ θ τακτικι επίβλεψθ των χϊρων πρόςβαςθσ, αλλά και όλου γενικά του ςχολικοφ χϊρου, των χϊρων ςτάκμευςθσ, των ςτάςεων των λεωφορείων κτλ. Επιπλζον. είναι απαραίτθτθ θ ςτενι ςυνεργαςία με το ςχολικό τροχονόμο, αλλά και τθν αςτυνομία τθσ περιοχισ για κζματα αςφάλειασ κατά τθ μετάβαςθ από το ςπίτι ςτο ςχολείο, και το αντίκετο. Ζνασ άλλοσ παράγοντασ που ςχετίηεται άμεςα με αιςκιματα αςφάλειασ των μακθτϊν και επθρεάηει κετικά το ςχολικό κλίμα είναι το μζγεκοσ των ςχολικϊν χϊρων και ο αρικμόσ των μελϊν τθσ ομάδασ. Μεγάλα ςχολικά ςυγκροτιματα, αχανείσ αίκουςεσ διδαςκαλίασ, μεγάλοσ αρικμόσ μακθτϊν ςε μια τάξθ αποτελοφν παράγοντεσ αρνθτικοφσ, που ενιςχφουν τθν αναςφάλεια και εμποδίηουν τθν καλλιζργεια ςτενϊν διαπροςωπικϊν ςχζςεων. Θ πρόβλεψθ για περιςταςιακι διεξαγωγι του μακιματοσ ςε μικρζσ ομάδεσ μπορεί να αποτελζςει ζνα πολφ κετικό βιμα, εφόςον οι παρεμβάςεισ ςτο ςφνολο του προβλιματοσ δεν είναι εφικτζσ. Ραράλλθλα θ διαμόρφωςθ ενόσ ςωςτοφ και καλά οργανωμζνου ωραρίου εργαςίασ ελαχιςτοποιεί τθν παραμονι ςε διαδρόμουσ και ςε χϊρουσ χωρίσ τθν παρουςία των ενθλίκων. Ζτςι, περιορίηεται θ πικανότθτα ςυγκροφςεων και προςτριβϊν.

3.3.2. Επαναπροςδιοριςμόσ των διαπροςωπικϊν ςχζςεων

Θ αντιμετϊπιςθ προβλθματικϊν καταςτάςεων ςτο ςχολείο δεν είναι υπόκεςθ ενόσ ατόμου. Χρειάηεται ςυςτθματικι και δθμιουργικι ςυνεργαςία όλων των μελϊν του ςυλλόγου διδαςκόντων, για να υπάρξουν κετικά αποτελζςματα. Συχνζσ ςυηθτιςεισ και ανταλλαγζσ απόψεων βοθκοφν ςτθν ακριβι εκτίμθςθ των γεγονότων και τθ ςωςτι αντιμετϊπιςθ τουσ. Ραράλλθλα κα πρζπει να καλλιεργθκεί ςυνεργατικό κλίμα ανάμεςα (πουσ εκπαιδευτικοφσ και τουσ γονείσ. Θ ςυμβολι του κοινωνικοφ περίγυρου (οικογζνεια και ευρφτερο κοινωνικό περιβάλλον) είναι απαραίτθτθ. Ιδιαίτερο όμωσ θ ςυμβολι των γονζων είναι κακοριςτικι. Απαιτείται ςτενι επαφι μι τουσ γονείσ ςτο πλαίςιο ενθμζρωςθσ και κατάρτιςθσ, ϊςτε να αποφεφγοντα από τθν πλευρά τουσ ςυμπεριφορζσ που ενιςχφουν τθν επικετικότθτα των παιδιϊν. Οι γονείσ πρζπει με ςυχνζσ επιςκζψεισ ςτο χϊρο του ςχολείου να ενκαρρφνονται, ϊςτε να εξωτερικεφουν τισ ανθςυχίεσ τουσ και τα ενδιαφζροντα του για τα παιδιά. Θ εμπλοκι επιπλζον των γονζων ςτθ μακθςιακι διαδικαςία ςυμμετζχοντασ ςε κοινζσ δραςτθριότθτεσ με τα παιδιά, ενιςχφει τουσ δεςμοφ γονζων - μακθτϊν -εκπαιδευτικϊν, πράγμα πολφ κετικό για τθν επιτυχι αντιμετϊπιςθ ςυγκρουςιακϊν καταςτάςεων. Ππωσ δείχνουν πολλζσ ζρευνεσ, κετικι ςχζςθ των μακθτϊν με ενιλικεσ που είναι διακζςιμοι να βοθκιςου όταν τουσ χρειάηονται τα παιδιά, αποτελεί τον πιο ςθμαντικό παράγοντα ςτθν πρόλθψθ τθσ βίασ. Οι μακθτζσ καταφεφγουν ς αυτοφσ για ςτιριξθ ςε καταςτάςεισ μοναξιάσ και ενκάρρυνςθ οτθν mrcimpi aj&kmwm pc άλλουσ. Σε πολλζσ χϊρεσ, εκτόσ από τθν προςπάκεια οι κακθμερινζσ ςχζςεισ να διζπονται από τισ αξίεσ ςεβαςμοφ των ανκρωπίνων και ^θαςκροχαβϊν δικαιωμάτων, ορίηεται ςτο ςχολείο ζνασ «εκπαιδευτικόσ εμπιςτοςφνθσ» ι οργανϊνεται ςτο χϊρο του ςχολείου τακτικι ςυνεργαςία με τον ψυχολόγο ι κοινωνικό λειτουργό, που είναι διακζςιμοι ςε όποιον χρειαςτεί τθ βοικεια τουσ.

3.3.3. Αναμόρφωςη τησ μαθηςιακήσ διαδικαςίασ Σχετικά με το κλίμα διδαςκαλίασ και γενικότερα τθσ ςχολικισ ηωισ, κα πρζπει να επικρατεί δθμιουργικότθτα, ευρθματικότθτα, πνεφμα ςυνεργαςίασ, ενεργόσ ςυμμετοχι και καλλιζργεια όλων των επιμζρουσ ικανοτιτων κακενόσ μακθτι. Το μάκθμα ςε γενικζσ γραμμζσ κα πρζπει να προκαλεί χαρά, να ανταποκρίνεται ςτισ ανάγκεσ των μακθτϊν, ςτουσ προβλθματιςμοφσ και ςτα ενδιαφζροντα τουσ, να λειτουργεί ωσ ςυμπαραςτάτθσ ςτθν προςπάκεια κακενόσ να προςεγγίηει δθμιουργικά τον κόςμο που τον περιβάλλει και τον προβλθματίηει. Μιλοφμε για ζνα μακθτοκεντρικό, ομαδοκεντρικό μάκθμα. Το μάκθμα αυτισ τθσ μορφισ τονίηει όλεσ εκείνεσ τισ δραςτθριότθτεσ, που αποβάλλουν καταςτάςεισ απραξίασ, αδιαφορίασ, ζλλειψθσ ςυμμετοχισ. Οι μακθτζσ δεν είναι απλοί κεατζσ των τεκταινόμενων, αλλά ενεργά μζλθ του ςχεδιαςμοφ και τθσ οργάνωςισ τουσ. Θ ςυμμετοχι τουσ ςτθ μάκθςθ είναι ενεργόσ, χωρίσ να χρειάηεται ενίςχυςθ με εξωγενι κίνθτρα. Θ μάκθςθ αντιμετωπίηεται ωσ εςωτερικι ανάγκθ. Κάτω απ' αυτζσ τισ ςυνκικεσ φαίνεται ότι ζνα μεγάλο μζροσ των αιτιϊν που προκαλοφν τθν επικετικότθτα υποχωροφν, γιατί και θ «καλι» επικετικότθτα βρίςκει διεξόδουσ ζκφραςθσ, αλλά και θ «κακι» δεν ενιςχφεται από ανταγωνιςτικζσ διακζςεισ και φοβικζσ καταςτάςεισ. Ακόμθ και θ αξιολόγθςθ, διαδικαςία άμεςα ςυνδεδεμζνθ με καταςτάςεισ φόβου, ςτθν περίπτωςθ μιασ ενεργοφ ςυμμετοχισ του μακθτι ςτθ διαμόρφωςθ του μακιματοσ, ζρχεται μάλλον να παίξει το ρόλο ενθμζρωςθσ ωσ προσ τθν επίτευξθ των διδακτικϊν ςτόχων (διαμορφωτικι αξιολόγθςθ) και εκλαμβάνεται λιγότερο και από τουσ μακθτζσ τοφσ ίδιουσ ωσ ανταποδοτικό όφελοσ για τθν επίτευξθ των ςτόχων.

Πλεσ οι παραπάνω προτάςεισ φαίνεται να ανταποκρίνονται ςτισ αρχζσ τθσ Βιωματικισ-Επικοινωνιακισ Διδαςκαλίασ, γνωςτισ και ωσ μεκόδου project, που επιχειρεί να φζρει ςτο επίκεντρο τθσ μακθςιακισ δράςθσ τα ενδιαφζροντα τθσ ςχολικισ μονάδασ, να βοθκιςει τα μζλθ τθσ ομάδασ να ςυμμετζχουν ενεργά ςτο ςχεδιαςμό και ςτθν υλοποίθςθ των επιδιϊξεων τουσ, μζςα ςε κλίμα αμοιβαίασ και ιςότιμθσ επικοινωνιακισ ςχζςθσ. Αυτόσ ο τρόποσ δράςθσ περιλαμβάνει ζμμεςα και τθν καλλιζργεια ικανοτιτων που ςχετίηονται με διαπροςωπικζσ ςχζςεισ. Τα κοινά κζματα που προτείνονται για διαπραγμάτευςθ από τθν ομάδα προςεγγίηονται δθμιουργικά, πάντα ςε ςχζςθ με τθν πραγματικότθτα και τον άμεςο κοινωνικό περίγυρο. Αν θ μζκοδοσ project βρει τθν κατάλλθλθ κζςθ ςτθ ςχολικι ηωι, μπορεί να παίξει πολφ κετικό ρόλο ςτθν αντιμετϊπιςθ τθσ επικετικότθτασ ςτο ςχολείο. Μεταβιβάηοντασ τισ αρμοδιότθτεσ δράςθσ και πρωτοβουλιϊν ςτθν ίδια τθν ομάδα από μακθτζσ και εκπαιδευτικοφσ, ενιςχφουμε τθν υπευκυνότθτα, το ηιλο, το ενδιαφζρον, τθ ςυμμετοχι, που είναι ςτοιχεία αποτρεπτικά των επικετικϊν διακζςεων. Μια τζτοια πολφπλευρθ αναδιαμόρφωςθ του ςχολικοφ ςυςτιματοσ και τθσ λειτουργίασ του εξαςφαλίηει τισ προχποκζςεισ εκείνεσ που απαιτοφνται, ϊςτε να είναι ζνα ςχολείο για όλουσ, με αναβάκμιςθ τθσ μακθςιακισ διαδικαςίασ, ανάπτυξθ προςτατευτικϊν παραγόντων και καλλιζργεια δεξιοτιτων, που οδθγοφν ςτθν αποφυγι προβλθμάτων ςυμπεριφοράσ και προάγουν μθ βίαιουσ τρόπουσ ςτισ κοινοτικζσ ςχζςεισ. ΡΑΑΤΘΜΑ ΙΙ. Ερωτηματολόγιο Ελζγχου Αςφάλειασ ςτο χολείο και πρόληψησ Βίασ Θ βία ςτο ςχολείο και θ αςφάλεια των μακθτϊν, των αντικειμζνων τουσ και τθσ ςχολικισ περιουςίασ είναι υπόκεςθ του κακενόσ. Θ ζρευνα ζδειξε ότι οι καλφτερεσ προςπάκειεσ και οι πιο αποτελεςματικζσ πρακτικζσ εμπλζκουν όλουσ (μακθτζσ, εκπαιδευτικοφσ, ιεραρχία, δεκαπενταμελι ςυμβοφλια, γονείσ ) και όλεσ τισ διαςτάςεισ τθσ εκπαιδευτικισ κοινότθτασ. Ρεριλαμβάνουν διδαςκαλία ςτθν τάξθ, ςχολικζσ δραςτθριότθτεσ και το ςχολικό κλίμα. Μπορείσ να χρθςιμοποιιςεισ τισ πιο κάτω ερωτιςεισ, με ςκοπό: Να προκαλζςεισ ςυηιτθςθ ςτο Σφλλογο Διδαςκόντων. Να τισ απαντιςουν οι γονείσ και να ςυηθτιςουν τα αποτελζςματα με το διευκυντι και ςτθ Σχολικι Επιτροπι. Να τισ απαντιςουν οι μακθτζσ και να προκαλζςεισ ςυηιτθςθ μαηί τουσ. Να ειςθγθκείσ μζτρα ςτο Σχολικό Σφμβουλο και τθ διοίκθςθ του ςχολείου. Το ερωτθματολόγιο καταςκευάςτθκε από το Education Development Center, Inc., 2000. Το γενικό ερϊτθμα είναι: Οι μακθτζσ του ςχολείου ςου νιϊκουν αςφάλεια ςτο ςχολείο: Τι κάνει το ςχολείο ςου για τθν πρόλθψθ τθσ βίασ: Μιπωσ μπορεί ι χρειάηεται να κάνει περιςςότερα ; 1. Θ αςφάλεια των μακθτϊν είναι προτεραιότθτα ςτο ςχολείο ςου, ςτο περιβάλλον και γενικά ςτθν κοινότθτα ;

2. Ζχεισ ςτοιχεία για τον αρικμό περιπτϊςεων βίασ που εμπλζκονται μακθτζσ ςου ι για επικίνδυνα ςυμβάντα ςτο ςχολείο; 3. Το ςχολείο ςου ζχει ςαφζσ ςχζδιο άμεςθσ αντίδραςθσ ςε καταςτάςεισ επικίνδυνεσ για τθν αςφάλεια των μακθτϊν; 4. Το ςχολείο ςου ζχει πρόγραμμα τόςο πρόλθψθσ όςο και αντιμετϊπιςθσ ςυγκροφςεων και καταςτάςεων κρίςθσ; 5. Συμμετζχουν ς' αυτιν τθν προςπάκεια όλοι, δθλαδι οι εκπαιδευτικοί, οι μακθτζσ, οι γονείσ , ο Διευκυντισ, ο Σφλλογοσ Διδαςκόντων και θ Σχολικι Επιτροπι; 6. Στο ςχολείο ςου ζχει οριςκεί Συντονιςτισ των δραςτθριοτιτων διατιρθςθσ τθσ Αςφάλειασ και Υγιεινισ του περιβάλλοντοσ ; 7. Υπάρχει δυνατότθτα ςτιριξθσ μακθτϊν με προβλιματα ι με διαταραγμζνθ ςυμπεριφορά από ςχολικοφσ ψυχολόγουσ, κοινωνικοφσ λειτουργοφσ ι άλλουσ ειδικοφσ ςυμβοφλουσ ; 8. Οι μακθτζσ όλων των τάξεων παρακολουκοφν μακιματα με ςτόχο τθν ανάπτυξθ τθσ ικανότθτασ επίλυςθσ ςυγκροφςεων και άλλων κοινωνικϊν δεξιοτιτων ; 9. Οι Υπθρεςίεσ Υγείασ ςασ ενθμερϊνουν για μακθτζσ που ηθτοφν βοικεια λόγω προβλθμάτων αςφάλειασ; 10.Το ςχολείο α" όλα τα μακιματα και τθ ςχολικι ηωι δίνει ζμφαςθ ςτθν προαγωγι τθσ αυτοεκτίμθςθ; και του ςεβαςμοφ των άλλων ; 11.Οι μακθτζσ και οι γονείσ ςυμμετζχουν ςε δραςτθριότθτεσ προαγωγισ τθσ αςφάλειασ ςτο ςχολείο: 12.Οι εκπαιδευτικοί ενκαρρφνονται να είναι κετικά πρότυπα ςωματικισ και ψυχικισ υγείασ: 13.Ζχει το ςχολείο δίκαιθ, ςτακερι, ςυνεπι τακτικι ςε ηθτιματα πεικαρχίασ; 14.Θ γενικι εικόνα του ςχολείου είναι καλι/ελκυςτικι; Οι εγκαταςτάςεισ του αποτελοφν πθγζσ κινδφνου; 15.Θ αςφάλεια είναι πρωταρχικι φροντίδα κατά τθ διάρκεια όλου του ςχολικοφ προγράμματοσ-ςτο διάλειμμα, ςτθ γυμναςτικι, ςτθν τάξθ, ςτουσ παιδότοπουσ, ςε εξωςχολικά προγράμματα κτλ.; 16.Συνεργάηονται το προςωπικό του ςχολείου, οι γονείσ και τα μζλθ τθσ κοινότθτασ ςε ηθτιματα ςχολικισ αςφάλειασ, ζκτακτων αναγκϊν και αντιςειςμικισ προςταςίασ ; Μελζτθςε τισ απαντιςεισ ς' αυτζσ τισ ερωτιςεισ και εξζταςε τι άλλο μπορείτε να κάνετε ςτο ςχολείο ςου. Αυτό το φυλλάδιο και τα φυλλάδια για γονείσ και για μακθτζσ μποροφν να ςε βοθκιςουν ς' αυτιν τθν προςπάκεια. III. κηνζσ επιθετικότητασ ςτο ςχολείο: Ροιο είναι το πρόβλθμα και πϊσ αντιμετωπίηεται ... Ακολουθοφν διάφορα παραδείγματα ςυγκροφςεων και επικετικότθτασ ατό τθν κακθμερινι ηωι ςτο ςχολείο. Θ αντιμετϊπιςθ των προβλθμάτων που ανακφπτουν μπορεί να ςτθριχκεί ωσ ζνα βακμό ςτα ςτοιχεία που δόκθκαν ςτο παρόν φυλλάδιο. Ρροςπακιςτε να δϊςετε τθ δικι ςασ ερμθνεία και λφςθ. Οι καλφτερεσ λφςεισ δίνονται κυρίωσ, όταν είναι αποτζλεςμα ςυνεργαςίασ των εκπαιδευτικϊν του ςχολείου και τθσ ςχολικισ κοινότθτασ. Συχνά μια ομάδα μικρϊν κοριτςιϊν δεν αφινουν τθ Χριςτίνα να παίξει μαηί τουσ. Τα Χριςτοφγεννα αυτι γνωρίςτθκε με θ/ν Ιωάννα και άρχιςε μετά τισ γιορτζσ να παίηει ςτο διάλειμμα μαηί τθσ. Τότε θ ομάδα των κοριτςιϊν άρχιςε να ενοχλεί τθν Ιωάννα και επίμονα να τθσ ηθτοφν να μθ παίηει με τθν Χριςτίνα. Ο Ραναγιϊτθσ είναι ζνασ μελετθρόσ και καλόσ μακθτισ. Οι άλλοι τον πειράηουν και τον αποκαλοφν «ςπαςίκλα». Συχνά τον καλοφν πιεςτικά να παίξει μαηί τουσ ςε παιχνίδια που

γνωρίηουν ότι δεν του αρζςουν. Αν όμωσ δεχτεί τελικά, τον αφινουν να περιμζνει ι τςακϊνονται μπροςτά του αν κα πρζπει να παίξει και ποιο ρόλο κα ζχει ςτο παιχνίδι, με το επιχείρθμα ότι δε κα τα καταφζρει. Επίςθσ, του κάνουν φάρςεσ και του κρφβουν τα τετράδια αςκιςεων, ϊςτε να φανεί ςτθν τάξθ ότι ιρκε αδιάβαςτοσ. Θ Μάρα είναι μακιτρια από γονείσ οι οποίοι είναι ξζνοι εργάτεσ. Είναι πολφ όμορφθ και ςυμπακθτικι, όμωσ προφζρει τα ελλθνικά μ' ζναν ιδιαίτερο τρόπο. Μια ομάδα κοριτςιϊν αρχίηουν να τθν πειράηουν, να μθν τθν προςκολλοφν να παίξει μαηί τουσ, να τθν μιμοφνται και να γελοφν εισ βάροσ τθσ. Ζνασ μακθτισ ζχει ειδικζσ μακθςιακζσ δυςκολίεσ. Οριςμζνεσ ϊρεσ τθν θμζρα πθγαίνει ςτθν ειδικι τάξθ για βοικεια ςτθν ανάγνωςθ και τθν αρικμθτικι. Μερικοί μακθτζσ τον αποκαλοφν «βλάκα» ι τον προκαλοφν με ερωτιςεισ που ξζρουν ότι δε κα απαντιςει ςωςτά και κάνουν πλάκα μαηί του ι του κάνουν τθλεφωνικζσ φάρςεσ. Ζνασ μακθτισ είναι κλειςτόσ, απομονωμζνοσ και φαίνεται λυπθμζνοσ. Μερικζσ φορζσ τςακϊνεται με τουσ ςυμμακθτζσ τον. Τελευταία ενοχλεί ζνα ςυγκεκριμζνο, ςωματικά πιο αδφνατο, μακθτι. Μερικζσ φορζσ πζφτει πάνω του τρζχοντασ και μετά αρχίηει ο ίδιοσ να κλαίει και να κατθγορεί τον άλλο ότι δεν προςζχει. Ο άλλοσ μια μζρα αντζδραςε βίαια και τςακϊκθκαν πολφ. Ο εκπαιδευτικόσ καλεί τουσ γονείσ για να τουσ ενθμερϊςει και τότε πλθροφορείται ότι οι γονείσ του πρϊτου μακθτι ζχουν τςακωκεί και πάνε για διαηφγιο. Μια ομάδα κοριτςιϊν πειράηουν μια ςυμμακιτρια τουσ. Κυκλοφοροφν φιμεσ ότι θ μακιτρια αυτι ζχει νοθτικι κακυςτζρθςθ. Τθσ ζςτειλαν πρόςκλθςθ για ζνα πάρτι, που ςτθν πραγματικότθτα δε κα γινόταν. Εκείνθ ανταποκρίκθκε ςτθν πρόςκλθςθ, κφμωςε όμωσ μαηί τουσ, όταν κατάλαβε ότι τθν κορόιδεψαν. Ραραπονζκθκε ςτισ άλλεσ γνωςτζσ τθσ κλαίγοντασ. Εκείνεσ πιςτεφουν ότι είναι ανϊριμθ και αρχίηουν να μθν κάνουν παρζα μαηί τθσ. Ο εκπαιδευτικόσ τθσ τάξθσ ανακζτει ς' ζνα μακθτι τθν υπευκυνότθτα ςε μια ομαδικι δραςτθριότθτα. Ο Κϊςτασ, που πάντα ενδιαφερόταν γι' αυτιν τθ δραςτθριότθτα, νιϊκει ότι είναι άδικο που δεν επζλεξε ο εκπαιδευτικόσ αυτόν για υπεφκυνο. Αρνείται να ςυμμετάςχει λζγοντασ ότι θ ςφνκεςθ τθσ ομάδασ δεν είναι καλι και δεν αξίηει τον κόπο. Τθν ϊρα τθσ δραςτθριότθτασ περιφζρεται και ενοχλεί τισ άλλεσ ομάδεσ. Ο Χριςτοσ ζγραψε βρομόλογα ς' ζνα φρεςκοβαμμζνο τοίχο ςτισ τουαλζτεσ. Ο εφθμερεφων εκπαιδευτικόσ τον υποψιάηεται και τον καλεί να του μιλιςει. Πμωσ ο Χριςτοσ καταγγζλλει ωσ ζνοχο το Γιάννθ και υποςτθρίηει ότι τον είδε ο ίδιοσ να γράφει ςτουσ τοίχουσ. Ο εκπαιδευτικόσ καλεί το Γιάννθ. Αυτόσ ακοφγοντασ τθν καταγγελία ξεςπά ςε λυγμοφσ... Ο Στζλιοσ και ο Κϊςτασ είναι δφο αχϊριςτοι φίλοι που ςτο διάλειμμα παίηουν ςυχνά μαηί ςτον παιδότοπο. Πμωσ μετά τισ γιορτζσ του Ράςχα ο Κϊςτασ άρχιςε να παίηει με μια άλλθ ομάδα μακθτϊν. Τρζχουν να πάνε πρϊτοι ςτον παιδότοπο και δεν αφινουν τον Στζλιο να παίξει μαηί τουσ. Τελικά αυτόσ αρχίηει να κάνει παρζα με άλλουσ μακθτζσ. Και αυτοί με τθ ςειρά τουσ μονοπωλοφν το παιδότοπο και αρχίηουν να τςακϊνονται με τθν ομάδα του Κϊςτα. Ο Γιάννθσ και ο Κϊςτασ είναι ςυμμακθτζσ. Μια μζρα ςτο διάλειμμα τςακϊκθκαν με γροκιζσ και ο δάςκαλοσ που εφθμζρευε τουσ ζςτειλε ςτο γραφεί του Διευκυντι. Εκεί κλαίνε και οι δφο και μιλάνε με κυμό, χωρίσ να απαντοφν ακριβϊσ ςτα ερωτιματα τον Διευκυντι. Αυτόσ είναι ζτοιμοσ να τιμωριςει και τουσ δφο. Ο δάςκαλοσ τθσ τάξθσ γνωρίηει

ότι ο Γιάννθσ είναι ζνα ιςυχο παιδί και καλόσ μακθτισ, ενϊ ο Κϊςτασ είναι λίγο ανυπάκουοσ και ςυχνά δυςκολεφεται να τελειϊςει τισ αςκιςεισ του. Είναι και οι δφο από τθν ίδια γειτονία, χρθςιμοποιοφν το ίδιο λεωφορείο.. Σ' ζνα μεγάλο δθμοτικό ςχολείο με 600 μακθτζσ ςυχνά ςτο διάλειμμα παρατθροφνται καυγάδεσ και βίαιοι τςακωμοί. Ο Ανδρζασ είναι ζνασ μεγάλοσ μακθτισ με ειδικζσ μακθςιακζσ δυςκολίεσ και με διάγνωςθ υπερκινθτικοφ. Συχνά ςυμμετζχει ς' αυτά τα γεγονότα και φαίνεται να τα προκαλεί. Πμωσ πάντα είναι ο μόνοσ που τραυματίηεται.. Μια ομάδα μακθτϊν εμπλζκεται ςε προςτριβζσ με ςυνομθλίκουσ εξωςχολικοφσ που ςυναντά ςε χϊρουσ που ςυχνάηουν νζοι, εκτόσ ςχολείου. Οι προςτριβζσ εξελίςςονται ςε βιαιότθτεσ με κίνδυνο να απειλείται θ ακεραιότθτα των μακθτϊν. Το ςχολείο πρζπει να αντιδράςει. Ο Γιάννθσ είναι ςυνομιλικοσ με τον Ανδρζα. Τελευταία οι ςυμμακθτζσ τον καταγγζλλουν ότι τςακϊνεται με τα άλλα παιδιά και απειλεί να τουσ κτυπιςει μετά το ςχολείο. Οριςμζνοι γονείσ μικρϊν παιδιϊν αναφζρουν ότι τα παιδιά τουσ τον φοβοφνται και δε κζλουν να ζλκουν ςτο ςχολείο. Σιμερα ο Γιάννθσ κτφπθςε πολφ τον Ανδρζα, ςε βακμό που χρειάςτθκε να πάει ςτο Νοςοκομείο. Συνεδριάηει ο Σφλλογοσ Διδαςκόντων και οι εκπαιδευτικοί διχάηονται. Οι μιςοί κεωροφν υπεφκυνο τον Ανδρζα και οι άλλοι μιςοί τον Γιάννθ. Οι εφθμερεφοντεσ αναφζρουν ότι οι περιςςότεροι μακθτζσ που ιςαν κοντά κατάγγειλαν ότι φταίει ο Γιάννθσ. Μακθτισ Γυμναςίου καταγγζλλεται ςτο ςφλλογο από κακθγιτρια ότι τθσ ςυμπεριφζρκθκε κατά τρόπο ςκαιό λζγοντασ τθσ: «Άει ςτο διάολο !». Άλλθ κακθγιτρια επιβεβαιϊνει ότι κι αυτι ςτο παρελκόν ζγινε αποδζκτθσ ανάλογθσ ςυμπεριφοράσ από τον ίδιο μακθτι με τθν ζκφραςθ «παράτα μασ...» Οι πλθροφορίεσ που κυκλοφοροφν λζνε ότι ο μακθτισ προζρχεται από οικογζνεια που τθ διακρίνουν ανάλογεσ μορφζσ ςυμπεριφοράσ. Ο μακθτισ καλείται ςε απολογία . Στθν προςπάκεια του να δικαιολογθκεί παραπονείται ότι το ςχολείο δεν του ζδειξε ποτζ ποφ φτάνουν τα όρια τθσ ευπρεποφσ ςυμπεριφοράσ... Ο ςφλλογοσ αποφαςίηει τθν τριιμερθ αποβολι του. Ο Κ. είναι ζνασ εκπαιδευτικόσ με μεγάλθ προχπθρεςία. Θεωρείται αποτελεςματικόσ ςτο ζργο τον. Εκπλθρϊνει με ενκουςιαςμό τα κακικοντα τον, είναι παράλλθλα απαιτθτικόσ και αυςτθρόσ. Φζτοσ μετατζκθκε ς' ζνα πολυκζςιο ςχολείο και ανζλαβε να διδάξει ςε μια τάξθ που τα τελευταία δφο χρόνια είχε ςυχνζσ αλλαγζσ εκπαιδευτικϊν. Θ τάξθ κεωρείται δφςκολθ. Οι μακθτζσ, λόγω των ςυχνϊν αλλαγϊν ςε εκπαιδευτικοφσ, είχαν ςυνθκίςει να μθ πιζηονται για μελζτθ, να περνοφν τισ ϊρεσ με κενό ςε μια καφετζρια γειτονικι ςτο ςχολείο. Μάλιςτα υποκζτουν ότι ςφντομα κα φφγει και ο νζοσ εκπαιδευτικόσ και ότι αυτό κα γίνει πιο γριγορα αν δεν υπακοφουν ςτισ εντολζσ του. Ο κφριοσ Κ., όπωσ ςυνικιηε, ζβαλε κανόνεσ από τθν αρχι. Γινόταν πιο πιεςτικόσ με τουσ μακθτζσ που δεν ανταποκρίνονταν ςτισ απαιτιςεισ του, απειλοφςε και τιμωροφςε με αποβολζσ από τθν τάξθ όποιον δεν υπάκουε. Ιδιαίτερα πιο αυςτθρόσ ιταν με τουσ μακθτζσ που οι γονείσ τουσ ζκαναν παράπονα για τθν αυςτθρότθτα του. Μετά από δυο μινεσ, μια μζρα ο εκπαιδευτικόσ άφθςε τθν τάξθ για κάτι ζκτακτο ςτο γραφείο τον Διευκυντι. Τουσ ζβαλε οριςμζνεσ αςκιςεισ για να απαςχολθκοφν κατά τθν

απουςία τον. Αυτοί βρικαν τθν ευκαιρία να βγουν από το παράκυρο και να πάνε ςτθν απζναντι καφετζρια. Στο δρόμο ζνα αυτοκίνθτο κτφπθςε μια μακιτρια. Ο Νεκτάριοσ είναι ζνασ χοντροφλθσ, ο μικρόσ γιοσ μιασ πολυμελοφσ οικογζνειασ, μζτριοσ μακθτισ. Τελευταία ζκανε εγχείρθςθ ςτο αριςτερό μάτι για διόρκωςθ ςτραβιςμοφ. Του αρζςει να πειράηει τα άλλα παιδιά και να κάνει πλάκεσ. Μια μζρα ο δάςκαλοσ του είναι εφθμερία ςτο διάλειμμα. Ο Νεκτάριοσ, παρ' όλεσ τισ παρατθριςεισ του δαςκάλου του, πείραηε, όπωσ ςυνικωσ, δφο άλλα μικρά παιδία. Ο δάςκαλοσ ςυνζχιςε κυμωμζνα να του φωνάηει και αυτόσ άρχιςε να γελά και να τρζχει. Ο δάςκαλοσ τον κυνιγθςε και όταν τον ζπιαςε του ζδωςε μια δυνατι ςφαλιάρα κοντά ςτο αριςτερό μάτι. Αυτό ζγινε μπροςτά ςε πολλοφσ μακθτζσ και δφο δαςκάλουσ. Τθν επομζνθ ζρχεται θ μθτζρα ςτο ςχολείο. Ο δάςκαλοσ αρνείται ότι τον κτφπθςε και ο διευκυντισ τθσ κάνει παρατιρθςθ για τθ ςυμπεριφορά του παιδιοφ τθσ.