έ

ΒΜΧΞΝΝΗΘΗΚ

Μ

ΜΜΜ"

Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡΙΣ

Γιώργος Ρούσης

Επιμέλεια κειμένου: Ευγενία Ν ικολαου

Μακέτα εξωφὐλλου: Πετρος Τσαλπατούρος

ΑΡΞἙἙΝΗΗΕ

ΝΩΡΙΣ© Γιώργος Ρούσης ­ Γκοβόστης Βκδοτική Α.Β.Ε.Ε., ΖΟΟ8 ΗΗΕΡΠΧΡΠΜΠΗΕΝΗ ΕΠΗΜΡΠΠΠΗ

ιΖωοδόχου Πηγα 73 ιιιι κιπιππινιιιιικιι ιιιιιιυιιιιιιιι

Τηλ. Ζ1Ο.38.15.4Β3,ΖΙΟ.38.ΖΖ.Ζἔ›1 ­ Ροκ: ἩΟ.38.ιθ.Θθ1

ε­1τιεὶΙ: οοτεοε@8ονοετἰε.ἔτ

Ιπττρ://τντλικνὅονοετὶεὅτ

Απαγορεύεται η αναδημοσιευοή ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο

σύνολό του ή τμημόιτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μεταφρα­

ση ή διασκευή του ή εκμετόιλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαρα­

γωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διαταξεις του ν. ἩἩ/1993 και

της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης­Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. ΙΟΟ/1975.

Βπισής, απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσιας. σελιδοποίησης,μ

εξωφυλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφόινιοής του βιβλίου, με

φωτοτυπικές. ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε αλλες μεθόδους, συμφωνα με το

αρθρο 51 του ν. 2123/1998.ἔ ι

1εΒΝ οτε­οσο­ιιο­οσα­5

ἶἔ Ἡἔ ξ Δἦἶ.­Η

Δ­ιν±ω±›.ἑ:_.

Κκ­ἑ

±|ἐ3

κἔέἑβ„εξι

. .ς

Η Κ ΜΕ· *Α·° ηητν

#=$

·~¬¬η.._.¿;­ Ξ .Ἄ .

Ἡ Χ

ς χ Ωοὐ „·κε¬ε .τ

κ

;±:·Φωάω· .

Ή"

Βιβλ. Εισ ........

Γ ­τῇ ἶξν Θ ,

ῖΩ# π' ­Με

..._­Λ Ω Ν

Ύ­ αῃ.. „„„..τν ._,.

Μ.Κ

­¬τ`„Ν1σ±.;ω¦\­<*”ΡΟ

## Ζ % |Ϊἶεγονοτο, λογτο, προσωπο σημοίες, χεηοονομίες

μος κρύιμον τον ένο οπ) τον άλλον ­ που είσοη σύντροφεχτλτόὁες δρόμο: δτοστουρώνοντοτ κι η ομοιομορφίοοκέποσε σο χπόν: την πολιτείο.Κ: όμως εγώ κἴ εσύ κο: το εκοτομμύρπο ττποτένποπ

σον κο: σένο κο: σον εμένουποκ πτέ Ιλόὅο οτ, τκ ό υ οτ ε ωτστέ ¦ δεωοί!

εμείς κροτόμε μες στο ένοχο ποράφορο τούτο χέρ:οττς τύχες του κόσμου. Νο το θυμοσοτ ουτό.

ΤΑΣΟΣ ΛΕΙΒΑΔΙΤΗΣ, Ασό τη «Συμφωνία οριθ. ι», ιΘ5?

Στη νέα γενεά των 7ΟΟ ευρώ

ΠΕΗΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος σεΕισαγωγή » ι 7

Κεφάλαιο Ξ: 'ΓΟ ΞΕΧΑΣΜΕΝΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΤΗΣ ΚΟΜΜΟΥΝἙΊἹΚΗΣ ΧΕἘΡΑΦΕἹἩΣΗΣ » 3ὅ

Κεφάλαιο Ζ: Οι ΚΛΑΣιΚΟι ΪἹΑ 'ΠΣ γΛιΚΕΣΠΡΟΨΠΟΟΕΣΕἘ ΤΗΣ ΧΕΪΡΑΦΕΊἩΣΗΣ ›› Β3

2.ι. Χειροκίνητος και ο ατμοκἱνητος μυλος » 3

2.2. Πέρα ατιό το δονκιχωτισμό » Θ2

2.2. 7. Οι γενικές υλικές Προϋττοθέαεις του κομμουνισμού ›› Θ3

2.2.2. Η θέση των Οτυυατἱεεο » ὅθ2.2.3. Η κυρίαρχη θέση των κλασικών » 7 ι2.2.4. Δυνατότητα συντόμευσης και

αμβλυνσης των πόνων του τοκετού ›› 'ἶὕ2.2.5. Το απαραίτητο για την ανατολή δυτικό ὅεκανίκι » Βι

Κεφάλαια 3: Η ΕΤΕΡΟΧΡΟΝἘΜΕΝΗΕΠιΚΑιΡΟ”|”ΗΊ”Α ΤΟΥ ΚΟΜΜΟΥΒΠΣΜΟΥ » 97

3.ι. Η ανειιαρκεια της βιομηχανικής ανόιιιτυξηςτου ιθου αιώνα » Θ?

3.2. Η αναγκαιότητα τιαρεμβολης της κατωτερης φασηςτου κομμουνισμού, και σαν ατιόδειξη αιιοδοχήςμιας ανειιαρκούς ανατιτυξης » ιΟ3

3.3. Το μαθημα του τολμήματος του ιθἴἶ ›› ιι'?3.4. Η επιβεβαίωση των ‹<Οτυῃὀτιεεε›› στην ει­ιοχή μας » ι3θ3.4. 7. Το τέλος του βρικόλακα » ι3Θ3.4.2. Το σημερινό αντικειμενικά εφικτό της χειραφέτησης » ιδδ3.Β Το μαθημα της Ιταλίας » ι”ἴ33.θ. Αντί για συμτιερασματα: Ο Μαρξ γεννήθηκε νωρίς » ιἶθ

ιι

ΕἹΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

Κεφάλαιο ἐἐ: Η ΠΡΟΛΕ'ΓΑΡιΑΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΩΣ

Η ΚΑΤΕΞΟΧΗΝ ΑΝΑΨΕΣΗ ΤΟΥ ΟιΚΟΝΟΜιΚΟγΝ"ΓΕΊ'ΕΡΜιΝιΣΜΟγ σελ. ιΘ3

κεφαλαιο Β: Η ΔγΝΑΜιΙίΗ 'ΤΗΣ ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗΣἹὉΥ ΨΠΟΚΕΪΜΕΑΠΚΟΥ ΠΑΡΑΪὉΝΓΑ » 223

§.ι. Η κυριαρχία της αστικής ιδεολογίας » 223

δ.2. Ατιανθρωτιοτιοίηση και φαντασιοπληξίες » 229

ό.3. Η δεισιδαιμονία προς το αστικό κρατος καιη τιαρατιλανητικἠ ισότητα δικαιωματων » 2Βι

ΒΔ. Εργατική αριστοκρατία και ενσωμάτωση » 2θθ

αδ. Η εκβιαστική ενσωμάτωση » 2'?ι

513. Οι αναγκαίες για την ει­ιαναστατικἠσυνειδητοποίηση μεσολαβἠσεις » 278

57. Αντί για συμτιερασματα: Η υτιοτίμησητης δυναμικής της ενσωμάτωσης

Η ΜΕΛΕΤΗ ΠΟΥ ΑΚΟΛΟΥΘΕΙ αποτελεί συνέχεια των

η · ι 28 τ _ κ ι ί ν

ΘΠΟ τους ΚΜΟΙΚΟΠΩ > 2 πολιτικων επιστημονικων ανησυχιων και αναζητήσεων

κει ίλαια 6: ΠιΘΑΝΟ”ΓΗ'ΓΕΣ ΑΦΥΠΙΧΠΣΗΣμου, οι οποίες εκφραστηκαν στο βιβλίο μου Ο λόγος

Ροκ ν

| |

ΤΟΥ ΝΑΡΚΩΜΒΝΟΥ Γῃ¬ΑΝ„[„Α 305 στην Ουτοπία, το οποιο κυκλοφόρησε σε πρωτη εκδοση

κΙΘΘΒ ί Ο δ

θ.ι. Η αναπόφευκτη υτιόσκαιμη των αντικειμενικωνΤΟ απο τις Εκ‹ όσεις Γκοβόστη, και στο επίκεντρο

συνθηκών της συναινετικής ενσωμάτωσης » 305 Των Οποίων ήταν το ακανθώδες ζήτημα της αποξένω­

Θ­2 Το μεγάλο δίλημμα Π στάση της ερνσῇκής ἙόξηΩ ιι 322 σης και της συνεπαγόμενης ενσωματωσης της εργατι­κής ταξης στο κεφαλαιοκρατικό συστημα.

Επίλογος » 333 Ε ν , | |

Βιβλιογρσφἱο Μγ πισηςι σημαντικη καμπη στη συλληψη καί διαμορ­φωση της αποτέλεσε μια εισήγησή μου με αντικείμενο

ι2

τις οικονομικές βασεις της κομμουνιστικής χειραφέτη­σης στο Διεθνές Συνέδριο με θέμα ‹‹Ιμπεριαλισμός:Αντιθέσεις­Αντιστασεις››, που έγινε στο Πολυτεχνείοτο Μαρτη­Απρίλη του ΖΟΟΒ και το οποίο οργανωσαν ταπεριοδικα «Διαπλους», «Ουτοπία» και «Στίγμα» (Εκ­δόσεις ΚΨΜ) 2007).

Δυστυχώς, παρα τις επίμονες προσπαθειες τις οποίεςορισμένοι μαρξιστές ερευνητές καταβαλαμε, έτσι ώστετέτοιου περιεχομένου έρευνες να ενταχθούν σε μια συλ­λογική και οργανωμένη συνεύρεση της επαναστατικής

ιεγ

γ·γΩΡτ·ΟΣ ΡΟγΣΙ­'Σ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡιΣ

πολιτικής με τη θεωρητική αναζήτηση, αυτό δεν έγινε μποοούννοτ φοτντοτοτοον= να Τα επεξεργαστώ παραπέ­

κατορθωτό μέχρι σήμερα, όπως δεν έγινε κατορθωτό να να ετοτ ωοτε νοτ γτνοον πτο οοτφή μτοτ οετοοτ ἔηῖἠμθοα

ανοίξουν επιτέλους με τον ίδιο τρόπο τα ζητήματα του ττοο= κοτοώἐ φάνηχε από Τις εργασίες, δεν ήταν στην

«υπαρκτού σοσιαλισμού». πρωτη τηἐ Υροτφή·

”Ετσι για αλλη μια φορα, υποχρεὡθηκα να ακολου­ Τέλοἕ εοχαθτστώ τον Κώοιοι Γκοβοστή, ο οποίος σε

θήσω ένα μοναχικό δρόμο. οοοκολοοἔ κοττοοοἔ ντα τέτοιου Τύπου οτολτοο ττμώνταἐ

Σε αυτό το ταξίδι, εκτός από τη συναντησή μου, μέ­ την ογοοντἀχβονη παράδοση του οίκου Γκοβόστγχ δέ­

σα από τα βιβλία και τα αρθρα τους, με τους ανα τον χνηχε οτχωἔ τον παθαμωῳό Θνδθιαομό να εκδώσει και

κόσμο διανοητές, οι οποίοι επιμένουν να κρατούν ζω­ τούτο το οτβλίο μου? καθώς και την Ευγενία Νικολαου

ντανό το μαρξισμό, και μαζί με αυτόν την ελπίδα για κατ τον Πέτοο Τοοτλπατούθθ ΥΦΟΦ την επιμέλεια της έκ­

έναν καλύτερο κόσμο, με βοήθησε και παλι σημαντικα, οοοηἔ και του εἔωφολλθϋ­

εκτός από την αγαπημένη μου Μαριλίζ, και τους λιγο­

στούς μου ακριβούς φίλους, ο φίλος και σύντροφος

Αλέξανδρος Χρύσης.Η συμβολή του υπήρξε καθοριστική όχι μόνον επει­

δή σε καθημερινή σχεδόν βαση ανταλλασσουμε τιςαπόψεις μας σχετικα με μια θεματική που απτεται πε­

ρισσότερο ή λιγότερο του αντικειμένου τούτης της με­

λέτης, αλλα επειδή με την κριτική του αναγνωση με

προέτρεψε να ξεκαθαρίσω περισσότερο απ” ό,τι στην

πρώτη της μορφή δυο σημαντικα ζητήματα: Το ένα

ήταν η θέση που απέδιδα σ” ένα απόσπασμα των

(ἔτιιπιἰτἰεεε σχετικό με τις προϋποθέσεις της κομμουνι­

στικής χειραφέτήσης, σε σχέση με το υπόλοιπο μαρξικό

έργο, και το δεύτερο και κυριότερο, τους λόγους που

και στην εποχή μας καθιστούν αναγκαία την κατώτερη

φαση του κομμουνισμού, το σοσιαλισμό. Τον ευχαρι­

στώ.Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω τους φοιτητές μου

του μεταπτυχιακού «Δίκαιο και Ευρωπαική Ενοποίη­

ση» της περιόδου ΖΟΟΘ­ΖΟΟ7, που με τις εργασίες τους

στο τέλος του έτους, οι οποίες σχετίζονταν με τα τρίαπρώτα κεφαλαια της μελέτης, με βοήθησαν, όσο δεν

Ἱ4 ιδ

ΕιΣΑῖ¬ΩἶἩ

ΕΝΕΝΗΝΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑ τη μεγαλη Οχτωβριανη Επα­νασταση και σχεδόν είκοσι κιόλας χρόνια μετα την καπι­ταλιστικη παλινόρθωση στις χώρες του πρώην «υπαρκτούσοσιαλισμού››ι σε μια εποχη που ο καπιταλισμός φαντα­ζει μια ανίκητη αιώνια αληθεια και το κομμουνιστικό όρα­μα μια για παντα χαμένη υπόθεση, συνεχίζω να ανηκω σεαυτούς που επιμενουν κομμουνιστικα και υπερασπίζο­νται την επικαιρότητα της κομμουνιστικης χειραφέτησης.

Αυτη μου η επιμονη, σε μια εποχη κρίσης της ελπί­δας, απόρροια των στρεβλώσεων και τελικα της καταρ­ρευσης των πρώιμων σοσιαλιστικών προσπαθειών, τηςαπουσίας ενός ισχυρού κομμουνιστικού κινηματος στηΔύση, της χρεοκοπίας και της πληρους ταύτισης τουρεφορμιστικού ρεύματος με την αστικη εξουσία, τηςενσωματωσης στο σύστημα του ψευτοπροοδευτικούεθνικισμού των χωρών του τρίτου κόσμου, δεν οφείλε­ται σε μια θρησκευτικού τύπου πίστη στην αναπόφευ­κτη ελευση του κομμουνισμού, αλλα στο ότι πείθομαιόλο και περισσότερο, ότι ακριβώς η εποχη μας, κατατην οποία το κεφαλαιο φανταζει να θριαμβεύει, είναι η

Ἱ?

ΤἹΩΡΓΟΣ ΡΟνΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡιΣ

εποχή κατα την οποία η κομμουνιστική χειοαφέτηση ετ­ ποίησης της, αποτελεί σήμερα τη μοναδική εφικτήναι πιο αναγκαία και πιο εφικτή από ποτέ αλλοτε. λύση απενανα στην χαπτταχτσταη βαρβαρότητα,

Εσθσσ εεαρχησ θελω να στεμκρτντσω σττ δεν ττρρκετε αποτελεί τη μοναδική δυνατότητα έτσι ώστε «η γή

τατ να ττρρρὡερώ σε μτα αναλμσητκατανλίελία των ρεμ να παψει να αποτελεί ένα λιβαδι των δακρύων»3 γιανων του καπιταλισμού, δηλαδή των πθλέμωνν τησ ρταεκ τη συντριπτική πλειοψηφία των κατοίκων της καιτης οικολογικής καταστροφής, της ττεἰναῷ τησ εεαθλτωτ έναν τόπο αν όχι αποκτήνωσης, σίγουρα όμως απο­

σησ¬ τησ αρσααστ τησ εκμεταλλερσησ τησ αντσρτητασ ξένωσης από την ουσία του ανθρώπου για τους υπό­

τησ απσξενωσησ μτασ ἔωηε που Χανετατ κερδίζοντας λοιπούς «προνομιούχους».

την¬ αλλα σε αντίθεση με εκετνρρε ττσσ μπσστηρτζσσν Ταυτόχρονα επιδιώκω να αποδείξω ότι αυτή η προο­ότι ο καπιταλισμός και όλα αυτα, είναι «αναπόφευκτα, πτική, από τη σκοπια των υλικών συνθηκών, δεν ήτανφυσικα» δεινα, επιδιώκω να πρσβαλλω τσ εφτχτρ μταε δυνατόν να αναπτυχθεί ολοκληρωμένα ούτε την επο­εναλλακτικής λύσης, που δεν είναι αλλη από την κρμ­ χή των κλασικών του μαρξισμού ­κατι που οι ίδιοιμουνιστική χειραφέτηση. φαίνεται να υιοθετούσαν στο κύριο μέρος του έργου

Θεωρώντας ότι ήλθε η ώρα η υπό ανασυγκοστηση τους­ ούτε ακόμη στη Ρωσία του Ι917.

κομμοονισττχη Αοτστερσε περα από την ρττρτα αντίσταε Αν οι κλασικοί επιχείρησαν να σπρώξουν το παρόν

ση πρρραλλετ ντα την μττεραστττση των χεκτημενων¬ να της εποχής τους στο μέλλον, αυτό το μέλλον δεν εί­περασει σε μια συνολική οτἔσσπασμκη εναλλαχτστη ναι αλλο από το σύγχρονο παρόν.

πρόταση· τοποθετούμαι πέρα από τον αριστερό εκείνο /Ετστ σε αναθεση απτ αα με ττερτσατα ελαφρότητα

λόγο τον «όλο και πιο επικεντρωμένο στην καταγγελία δηλώνει Ο Φσταών πως δηλαδη Ο «μαρξτσμότ ετνατ

της φρίκης του καπιταλισμού και όλο κατ πτσ απσμα_ για τη σκέψη του ἰθου αιώνα σαν το ψαρι στο νερό:κρυσμένο από τον αναλογισμό Τηἐ πτθανστηταε μταε δηλαδή οπουδήποτε αλλού παύει να αναπνέει››,^ σελύσης» που καταγγέλλει ο Τζων Χόλογοοεηἴ αντίθεση ακόμη με όσους, όπως ο Ερνέστο Λακλαου,

Στσ τελρε τησ Υραφησ σττωε Υραφετ ρ Αλατν Μπα” με περίσσιο θρασος αυτοανακηρύσσονται σε μετα­ντιού, ‹‹η ουσία της πολιτικής, ιδιαίτερα όταν υπαρχει μαρξτστἑα θεωρώντας τον μαρἔτσμό «σαν ατα σττνε

ένας πραγματικός κίνδονοω [κατ αστσσ είνατ σημερα η μή που έχει παρέλθει››,5 σε αντίθεση τέλος με τονπολυσήμαντη καπιταλιστική βαρβαρότητα] δεν ρρττ Μπαλιμπαρ του Ιθθθ, για τον οποίο «το τέλος τουσκεται στο “όχι” αλλα στο “ναι”››2. μαρξισμού έχει αμετακλήτως ολοκληρωθεί»/5 υπο­

Αυτό λοιπόν που επιδιώκω μέσα από Τη σσντσμη στηρίξω ότι στην εποχή μας και όχι στον 19ο αιώνατούτη μελέτη, είναι: είναι που ο μαρξισμός και πιο ειδικα εκείνο το βαθος

1. Να αποδείξω ότι η κομμθσνισττκη πρσσατττχηα ετστ στο οποίο οδηγεί η μαρξική διαλεκτική/ δηλαδή η

όπως την σραματτστηχαν στ κλασστρί τομ μαρεττ υπέρβαση των αντιθέσεων του καπιταλισμού και η

σμού, δηλαδή η προοπτική της χειοαφέτησηε τησ ελεύθερη αναπτυξη της κοινωνικής ατομικότητας, εί­κοινωνικης ατσμτχστηταἐϋ παρα ττε σμσκρλτεε μλα ναι πιο επίκαιρες από ποτέ.

Ἱ8 ιθ

ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

Να αναδειξω την αντιφαση που προκύπτει από το

γεγονός ότι, ενώ στις σύγχρονες αναπτυγμένες καπι­ταλιστικές χώρες υπαρχουν σήμερα οι υλικές πρου­

ποθέσεις για να ξεμπερδεύει η κοινωνια με την προι­

στορια της και την καπιταλιστική βαρβαρότητα, και 3

Ο ΜΑΡΞ ΓΒΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡιΣ

απαιτειται η επανασταση, παρόλο που το «ποιααπό τις απειρες σπιθες θα αναψει την πυρκαγια››,Ι®κανεις δεν μπορει να το γνωριζει, μέχρι τώρα τουλα­χιστον η ανθρωπότητα φαινεται να επιλέγει τη βαρ­βαρότητα.

. Να διερευνήσω αν οι υποκειμενικές δυναμεις, οινα Κανει ΤΟ αλμα σΤΟΟς ΟΟ()ανΟ!)ς Της χειραφιἱῖησηξ,εκεινοι που καλούνται να απαιτήσουν και να υλο­

ποιήσουν αυτό το επαναστατικό αλμα ­το εν δυναμει

επαναστατικό υποκειμενο­ για την ώρα δεν το έχουν

πραξει και τούτο χαρη στην ενσωματωσή τους.

Έτσι λοιπόν, ενώ υπό την έννοια που προσέδωσε σε

αυτό ο Μαρκούξε, μπορούμε σήμερα, περισσότερο

αναγκαιες για την πραγματοποιηση του κομμουνι­στικού μετασχηματισμού, ειναι πιθανόν να αφυπνι­στούν μέσα από τις αντιθέσεις του σύγχρονου καπι­ταλισμού, στο βαθμό που το κεφαλαιοκρατικό σύ­στημα στην παρούσα φαση του ειναι υποχρεωμένογια να συνεχισει να υπαρχει, να αρει τους υλικούςαλλα και ορισμένους ιδεολογικούς όρους, που μέχρι

από ποτέ αλλοτε, να μιλαμε για τέλος της ουτοπιαςἕ ι,

αυτό το τέλος δεν έχει ακόμη υλοποιηθει στην πραξη

και τούτο επειδή υπαρχει μια αναντιστοιχια αναμε­σα στην αντικειμενική δυνατότητα για ριζοσπαστικήαλλαγή και στην υποκειμενική διεκδικησή της, ανα­

μεσα στην ιστορική ημερήσια διαταξη που θέτει η

σημερα αποτελούσαν τη βαση της ενσωματωσης.

Η μελέτη αποτελειται από έξι κεφαλαια εκ των όποιωντα δυο που αναφέρονται στον κομμουνισμό (κεφαλαιοπρωτο) και στην επανασταση (κεφαλαιο τέταρτο)

8 , οι έχουν το χαρακτήρα σύντομης υπενθύμισης σημαντι­αναπτυξη των υλικών παραγωγικών υναμεων κ ι

εκεινη που θέτει το εν δυναμει επαναστατικό υπο­

κειμενο.ΘΑντιθετα η ανθρωπότητα φαινεται να ακολουθει μέ­

χρι σήμερα μια παραδοξη πορεια, κατα την οποια η

ωριμανση των αντικειμενικών­υλικών συνθηκών πε­

ρασματος στην κομμουνιστική κοινωνια της χειρα­φέτησης ειναι ευθέως αναλογη με την ενισχυση του

ρεύματος της ενσωματωσης, ή αντιστρόφως αναλο­

γη με την όξυνση της ταξικής παλης και την ωριμαν­

ση της επαναστατικής συνειδησης.Με δεδομένο όμως ότι οι αντικειμενικές­υλικές συν­

θήκες από μόνες τους δεν ειναι ικανές να καθορι­σουν με τη μορφή φυσικού νόμου την πορεια προς

την κομμουνιστική χειραφέτηση, και ότι γι” αυτήν

ΖΟ

κών μεν, ξεχασμένων και παραχαραγμένων δε, θέσεωντων κλασικών του μαρξισμού.

Το πρώτο κεφαλαιο αποτελει μια σύντομη υπενθύμι­ση του μαρξικού οραματος της κομμουνιστικής χειρα­φέτησης, ενός οραματος το οποιο παραδόξως όσο πε­ρισσότερο αντικειμενικα εφικτό καθισταται τόσο σπα­νιζουν οι αναφορές σε αυτό.

Έτσι κι αλλιώς η αναγκαιότητα υπενθύμισης του πε­ριεχομένου αυτού του οραματος προκύπτει τόσο απότην πλήρη παραχαραξη του εκ μέρους της αστικής καιρεφορμιστικής ιδεολογιας όσο και από την ταύτισή τουστην κοινή συνειδηση με τον «υπαρκτό σοσιαλισμό».

Στο δεύτερο κεφαλαιοθ παρουσιαζονται οι διαφορε­τικές θέσεις των κλασικών σχετικα με τις υλικές πρου­

Ζι

ΡἹΩΡΡΟΣ ΡΟΨΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΡΒΝΝΗΘΗΚΗ ΝΩΡΪΣ

ποθέσεις του κομμουνισμού. Το διαγραμμα αυτού του ρησή της φανταζει να μετατρέπεται σε πλεονέκτη­δεύτερου κεφαλαίου είναι το ακόλουθο: μα, ενώ εισαγεται γι” αυτήν ακριβώς την περίπτωση

1. Μια καταγραφή των πλέον σημαντικών αναφορών η έννοια της διαρκούς επαναστασης, η οποία και κα­των κλασικών, των σχετικών με τη θέση τους περί λείται να γεφυρώσειτο κενό που προκύπτει από αυ­αντιστοιχίας επιπέδου αναπτυξης των υλικών παρα­ τήν την κοιθυστὲρῃσγγ ί

γωγικών δυναμεων και μορφών κοινωνικής οργανω­ ¬ 4. Μια υπενθύμιση των τοποθετήσεων των κλασικών,σης γενικα, και πιο ειδικα των θέσεών τους για τις σχετικα με τη δυνατότητα περασματος στον κομ­υλικές προϋποθέσεις εδραίωσης του καπιταλισμού. μουνισμό της Ρώσικης αγροτικής κοινότητας. Μέσα

2. Μια καταγραφή των σχετικών αναφορών των κλααι­ από αυτές τις τοποθετήσεις διαφαίνεται ότι για τουςκών όσον αφορα στις γενικές και ειδικές υλικές πρΟϋ­ κλασικούς, έστω και σαν εξαίρεση, δεν αποκλείεταιποθέσεις για την επικρατηση του κομμουνισμού. το ενδεχόμενο περασματος στον κομμουνισμό ακό­Από αυτήν την καταγραφή θα διαπιστωθεί ότι σε μη και περιοχών όπως η καθυστερημένη Ρωσία.

ένα απόσπασμα κρυμμένο θησαυρό, των δτιιπιἰτιεεε,ο Μαρξ μέσα από μια μεγαλειώδη πρόβλεψη, ανα­ Στο τρίτο κεφαλαιο τεκμηριώνεται η θέση ότι ούτεγαγει τις σύγχρονές μας συνθήκες της κυριαρχίας στον Ιθο αιώνα ούτε στη Ρωσία του 1917, αλλα στιςτης «γενικής διανοιας», ως τις καταλληλες για την σύγχρονες αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, έχουν

επίτευξη της κομμουνιστικής χειραφέτησης. Όμως εκπληρωθεί οι αντικειμενικές προϋποθέσεις για τηνστο κύριο μέρος του έργου των κλασικών, παρόλο εδραίωση της ανώτερης φασης της κομμουνιστικής κοι­που και εκεί υπαρχουν διασπαρτες αναφορές που νωνίας, δηλαδή για την αναγωγή σε κυρίαρχη της ελεύ­προσεγγίζουν όσα υποστηρίζονται στα δτιιπιἰτἰεεε, θερης δραστηριότητας αυτοσκοπό.είναι το επίπεδο αναπτυξης που αντιστοιχεί στην Το διαγραμμα αυτού του τρίτου κεφαλαίου είναι το

κλασική βιομηχανία της εποχής τους που διαφαίνε­ ακόλουθο:ται να αποτελεί γι) αυτούς την υλική προϋπόθεση 1. Τεκμηρίωση της θέσης ότι οι υλικές παραγωγικέςαυτής της επικρατησης. δυναμεις του Ιθου αιώνα ήταν ανεπαρκείς για το

3. Μια υπενθύμιση των θέσεων των κλασικών σχετικα πέρασμα στον ολοκληρωμένο κομμουνισμό.με ορισμένες περιπτώσεις όπως η Ισπανική Επανα­ Ζ. Την ερμηνεία της, κατα τους κλασικούς, αναγκαιό­σταση του 18ἔ›4­1858, ή η Γερμανία στα τέλη του ι τητας παρεμβολής μιας κατώτερης φασης της κομ­ίθου αιώνα, οπότε και η επαναστατική συνείδηση μουνιστικής κοινωνίας, ή όπως αυτή καθιερώθηκε

του προλεταριατου αναγεται σε παραγοντα ικανό αργότερα να ονοματίζεται, του σοσιαλισμού, όχι μό­να συντομεύσει τις οδύνες του τοκετού της νέας κοι­ νον, αλλα κυρίως ως απόρροια του χαμηλού επίπε­νωνίας και να καλύψει την υστέρηση των υλικών δου αναπτυξης των υλικών παραγωγικών δυναμεων

συνθηκών. της εποχής τους και το χαρακτηρισμό αυτής της πε­Μαλιστα στην περίπτωση της Γερμανίας η καθυστέ­ ριόδου σαν φαση τυπικής υπαγωγής στον κομμουνι­

22 θα 23

ΓΤΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ] ΝΩΡἹΣ

σακό τρόπο παραγωγής, χατ° αναλογία της περίόε Τέλος, αντί γία συμπεράσματα αυτού του τρίτου κεφα­

δου της τυπίκης υπαγωγης της εργασίας στο κεφα­ λαίου, τη δίατύπωση της θέσης οτί ενώ το μαρξίκο ορα­

λαίο, η οποία αφορα στην εδραίωση του καπίταλί­ μα της χείραφέτησης είναί σημερα εφίκτο, ο Μαρξ γεννη­

σμοα θηκε νωρίς, γία να το δεί να υλοποίείταί στην εποχη του.

Την τεκμηρίωση της θεσης οτί καί η αναπτυξη των Στο τέταρτο κεφαλαίο υπενθυμίζεταί η θέση των

παραγωγίκών δυναμεων στη Ρωσία του 1­917 ηταν ί κλασίκών γία την αναγκαίοτητα της επαναστατίκης

ανεπαρκης γία την εδραίωση του κομμουνίσμού, κα­ παρέμβασης του υποκείμενίκού παραγοντα, δηλαδη

τί που γίνοταν ακομη πίο δύσκολο κατω απο τίς του προλεταρίατου, γία την ανατροπη του καπίταλί­

συνθηκες της μοναδίκοτητας, καί ακομη την υπο­ σμού, η δίαφορετίκα της θέσης τους περί αδυναμίας

στηρίξη της θέσης οτί η αναγκαίοτητα κατω απο αυ­ των αντίκείμενίκών­υλίκών συνθηκών ώστε απο μονες

τές τίς δυσοίωνες γία τον κομμουνίσμο συνθηκες της τους να οδηγησουν στην καταρρευση του καπίταλί­

παρεμβολης μίας μακρας μεταβατίκης περίοδου σμού καί στο πέρασμα στην κομμουνίστίκη κοίνωνία.

ανακτησης του χαμένου εδαφους εγκυμονούσε σο­ Ακομη σε αυτο το κεφαλαίο γίνεταί προσπαθεία να

βαρους κίνδύνους γία την κομμουνίστίκη προοπτίκη. αναδείχτεί η εξαίρετίκη σημασία αυτης της υποκείμενί­

Την τεκμηρίωση της θέσης οτί στο επίπεδο αναπτυξης κης παρέμβασης στα πλαίσία της δίαλεκτίκης αντίκεί­

των υλίκών παραγωγίκών δυναμεων της εποχης μας, μενίκών συνθηκών, υποκείμενίκού παραγοντα, υπενθυ­

έτσίοπως αυτές περίγραφονταί κυρίως στα δτιίπίὶτἰεεε, μίζονταί οί παραγοντες που οδηγούν τους κλασίκσύς

καί οχί σε εκείνο της εποχης των κλασίκών η του 1917, να αναγορεύσουν το προλεταρίατο σε εν δυναμεί επα­

είναί που οχί μονο δεν μπορούν πία να ανταποκρίθούν ναστατίκο υποκείμενο, καί τέλος υπενθυμίζεταί ο χα­

οί κεφαλαίοκρατίκές σχέσείς παραγωγης, αλλα οτί ρακτηρας της προλεταρίακης επαναστασης.

αντίστοίχεί η κομμουνίστίκη χείραφέτηση, η οποία ως Στο πέμπτο κεφαλαίο προσπαθώ να τεκμηρίώσω τη

εκ ­[Οὐ­σου είναί σήμερα εφωαη, καθίστώντας πραγμα­ θέση οτί ναί μεν οί κλασίκοί του μαρξίσμού απο δίαφορες

τίκη μία αφηρημένη μέχρί σημερα δυνατοτητα. οπτίκές γωνίες, κυρίως έμμεσα αλλα καί αμεσα, προσέγ­

Την δίεξαγωγη συμπερασματων σχετίκα με τη δυ­ γίσαν το ζητημα της ενσωματωσης, ακομη καί του εν δυ­

νατοτητα επανεμφανίσης του σοσίαλίσμού καί ναμεί επαναστατίκού υποκείμένου, του προλεταρίατου,

εδραίωσης του κομμουνίσμού στίς σύγχρονες ανα­ στην κεφαλαίοκρατίκη ταξη πραγματων, απο την αλλη

πτυγμένες καπίταλίστίκές χώρες παρα την πρώτη ομως αποδείχθηκε οτί η δυναμίκη αυτης της ενσωματω­

αποτυχία αυτού του εγχείρηματος στη Ρωσία του σης ηταν πολύ πίο ίσχυρη απ” οσο μπορούσαν να φαντα­

1917, στη βαση της εμπείρίας που προκύπτεί απο οτούν, με συνέπεία να δίαμορφωθεί μία σαφης υστέρηση

την πρώίμη εμφανίση του καπίταλίσμού καί τίς του υποκείμενίκού παραγοντα ως προς τίς αντίκείμενίκές

φεουδαλίκές παλίνορθώσείς που ακολούθησαν στίς δυνατοτητες περασματος στην κομμουνίστίκη κοίνωνία.

πόλας της βόρείας Ιταλίας Το δίαγραμμα αυτού του πέμπτου κεφαλαίου είναίτο ακόλουθο:

24 25

°ῖ¬ιΩΡἶ`ΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡιΣ

1. Τπενθύμιση της θέσης των κλασικών περί κυριαρ­ σμσύ και στο ρόλο του φόβου της βίας, σαν παραγο­

χίας της αστικης ιδεολογίας και στο προλεταριατο_ ντες που συμβαλουν έτσι ώστε το προλεταριατο να

καθώς και αναφορα στις πρώτες αμεσες ερμηνείες εκβταζετατ να αττσδτχτστ τσ κυρίαρχο σύστημα.

τους τις σχετικές με αυτην την κυριαρχία Θ. Μια υπενθύμιση των μεσολαβησεων, τις οποίες εισή­

Ζ. Ϊπενθύμιση του ρόλου που παίζει η πολυεπίπεδη Υαν Οι κλασικοί αναμεσα στην αυθόρμητη εργατικη

αποξένωση και ο φετιχισμός, που ανέδειξαν οι κλα­ σσνστσηση κατ την επαναστατικοποίηση της, ακρι­

σικοί, από τη μια στην συγκαλυψη της πραγματικης βώσ στσττ δτέκστναν σττ αυτη η αυθόρμητη συνείδηση

φύσης των κεφαλαιοκρατικών σχέσεων, με συνέπεια δεν εχει αμεσα ένα επαναστατικό χαρακτηρα.

να δυσκολεύεται η συνειδητοποίηση της αναγκης 7· Τη δτατττστωση σττ στ κλαστκσἔ πασα ττἔ αναφσθέἔ

της επαναστατικης αλλαγης τους, και από την αλλη τους σε μια σειρα παραγοντες που συμβαλουν στην

στην απανθρωποποίηση των ανθρώπων, στην απο­ σνσωματωση της ερχατικης ταξης και την απο μέρσσς

ξένωση από την ουσία τους, με συνέπεια αυτοί, να τσυε εισαγωγη των μεσολαβησεων που προαναφερ­

μην επιδιώκουν την εναρμόνιση αυτης τους της ου­ θηκανι τελικα υττοτιμούν τη δυναμικη της συναινετι­

σίας με το είναι τους, κατι που μόνον ο κομμουνιστι­ κηἐ ενσωματωσης και ότι αυτη θα εξελισσόταν σε βα­

κός τρόπος παραγωγης μπορεί να τους διασφαλίσει. σστσ ττσλώνα της αστικής κυριαρχίας.

3. Αναφορα στο ρόλο που παίζει κατα τους κλασικούς

στη διαδικασία της συναινετικης ενσωματωσης στην Τέλος σαν κατακλείδα, σε ένα έκτο κεφαλαιο, διερευ­

κεφαλαγοκρατγκἡ Τάξη πραγμἀτωγχ από τη μγα γγ ναται κατα πόσο στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές

δεισιδαιμονία προς το αστικό κρατος που διακατέ­ Χω©ε€ Τα μετρα που παίρνει το κεφαλαιο για να αντι­

χει την εργατικη ταξ,η και από την αλλη η παραπλα­ μετωπἰσει την δομικη του κρίση, η οποία είναι συνέ­

νητικη ισότητα τόσο των πολιτικών δικαιωματων ττετα τησ νσμθτελειακης τασης αντικατάστασης της

όσο και του αστικού δίκαιου. αμεσησ ζωντανησ σσΥασταΞι είναι δυνατόν να οδηγη­

4. Αναφορα στην αναδειξη από μέρους των κλασικών σσσν την εθχατικη ταἔη σε μια αντιστροφη της τάσης

του ρόλου της «εργατικης αριστοκρατίας», η οποία ενσωματωσηἔ πδυ την χαρακτηρίζει μέχρι σημερα

τουλαχιστον στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώ­ Το σταιίσαμμα τσυ εκτθυ αυτού κεφαλαίου είναι τσ

ρες, από το Β/ Παγκόσμιο Πόλεμο και μετα, απέ­ ακσλσσθσι

κτησε ένα απρόβλεπτα για τους κλασικούς αλλα και 1· καταγσαφη των συνεπειών από τα μέτρα που παίρ­

τον Λένιν μαζικό χαρακτηρα, με συνέπεια το ρεφορ­ νετ το κεφαλατσ στα ττλατστα τησ κρίσης του, ως προς

μιστικό ρεύμα της ενσωματωσης να καταστεί κυ­ τα δταφσθα πεδία ττσυ όπως είδαμε στο πέμπτο κε­

ρίαρχο στο εργατικό κίνημα. φαλαιο αποτελούσαν για τους κλασικούς το πλαίσιο

Β. Μια αναφορα στο ρόλο που απέδιδαν οι κλασικοί στο διαμόρφωσης της συναινετικης ενσωματωσης.

ρόλο της βίας είτε με τη μορφη της πολιτικης­κρατι­ 2­ Προβληματισμός σχετικα με τις πιθανότητες αντι­

κης βίας είτε με εκείνην του οικονομικού καταναγκα­ δρασειυν της εργατικης ταξης των αναπτυγμένων

Ζθ 27

ι¬ιΩΡτσΣ ΡσνΣΗΣ ο ΜΑΡΞ τισινινιιοι­ικιι ΝΩΡιΣ

Χωρών¬ απέναντι σε αοτἑἔ τισ αλλανέσι οηλαοη απέ” Αυτη λοιπόν η διαλεκτικη που ανατρέπει την παρα­ναντι στσ ιτισωνσρισμα ωἔ ττροἔ τισ σονοηκεσ της πανω κατηγορια ξεδιπλώνεται στο τέταρτο κεφαλαιο,ζωης τηἐι τσν εντεινσμενσ αοταρχισμο και τη Υενιτ οπότε και η προλεταριακή επανασταση προβαλλεταικεσση τησ βαρραρστηταἔ· ως η στιγμή της κατ® εξοχήν απόρριψης του οικονομι­

κου ντετερμινισμου, στο πέμπτο κεφαλαιο οπότε καιΑν τελικα αυτές οι αντιδρασεις οδηγήσουν στην όξυνση `­ Τγθετοω σε αμφισβγπηση Ο μεσσγανγχός χαρακτήρας του

της ταἔικης τταληἐ και τησ αντισρασησ στον χεφαλαιοτ προλεταριατου, ο οποιος θα μπορουσε να θεωρηθει ότικματικσ τρστισ τταρανωνηἕι αοτο οα σομοαλει αποφατ αντικαθιστα τον οικονομικό ντετερμινισμό, και ολοκλη­σιστικα και στην ανασειἔη τησ μέχρι τώρα μονο εν ου” ρώνεται στο έκτο κεφαλαιο, οποτε και το πέρασμαναμτι η τιρσσιαθεσηἔ Ξτταναστατοτησ σονειοησησ τον στην κοινωνια της χειραφέτησης τιθεται ως μια εναλ­ττοθλεταριατσμ των αναιττονμένων χωρών· λακτική λυση και όχι ως μια τελεολογική καταληξη

Το αν τελικα συμβει κατι τέτοιο, παραμένει ένα με­ απόρρογα της όποιας Οωάπτυεηἔ των υλγχών παραγω­

γαλο ερωτηματικό το οποιο και διατυπώνεται με τη Ήκών δυνἀμεωνγ ἡ ακόμη της νομοτελεγαχἡς επανα­

μθμψη τσμ σιλημματρσ κσιιιιοονισμοσ η οαοοαοότητιη στατικοποιησης του προλεταριατου.ττθϋ τιθεται στρ τέλρἐ τησ μελέτησ· Μια δευτερη πιθανή κατηγορια, την οποια θα ήθελα

Κλεινσντασ τσστη την εισανωνη νιώθω την ανανηη να αποκρουσω εκ των προτέρων, ειναι εκεινη της «τσι­να ττμσλαβω σσσ κατηνρριεθ οι οττοισσ ειναι πιθανό να τατολογιας» που ορισμένοι θα σπευσουν να μου προ­

μσσ απσσσοοσν· σαψουν. Η αλήθεια ειναι ότι πραγματι δεν φειδωλευτη­Η πρώτη σιναιι να αιατηνορηοώ ως οπαοοσ ενός Οι­ κα την παραθεση αποσπασματων από το έργο των

κθνσμικσσ αν σλι τεχνσλσνστοο ντετεοιιινισιιοο ηαι κλασικών, δυσκολευοντας έτσι τόσο τον εαυτό μου με

ακσμη Χειρότερα να κατηνσρηοοον οι ασιασικοι για κατι την αναζήτηση και κυριως με την έντιμη επιλογή τους.

τέτσισ μέσα από τη δικη μσο αναγνωση τοοσ· όσο και τους αναγνώστες, μια και ειναι βέβαιο ότι αυ­Αυτή η κατηγορια μπορει να προκύψει μέσα απο τα «βαραινουν» το κειμενο.

μια αποσπασματική αναγνωση του δευτέρου και τσσ Αυτό όμως έγινε για δυο λόγους. Ο πρώτος ειναιτοιτθμ κεφαλαισσν τα ρττσια αναφέρονται στην τιοοντ επειδή επιμένω ­να υποστηρίζω ότι πέρα από τις όποιεςπόθεση της αναπτυξης των υλικών παραγωγικών δυνα­ ερμηνευτιχού Τύπου παρεμβἀσειςγ Ο καλύτερος Τρόπος

μεων­ Ειναι τιρσφανἑσ στι σε αστα τα κεφαλαια με οτ­ για να αποδοθουν οι θέσεις ή και οι αντιφασεις που

δθμἑνσ τσ σσνκσκριμένσ ττεσιο αφαιοσσησ στα οποια διαπερνουν τη συλλογιστική των κλασικών ειναι οικινουνται, δεν ήταν δυνατόν να ξεδιπλωθει τουλαχι­ αναφορές στο ίδιο τους το έργο­ Επέλεξα έτσι) από τη

στον ολοκληρωμένα η διαλεκτική αντικειμενικών­υλυ μια συνολα αποσπασματων τα οποια αναδειχνουν τιςκών σμνθηκώνι σττσκειμενινιοο τταοανοντα· η οποια και υπαρκτές, συχνα διαφορετικές, ή και αντιθετικές τοπο­αιτστελει τη θεμελιακη μεοοσολονιττη αοχη απόρριψης θετήσεις των κλασικών, και από την αλλη αποσπασμα­

τσσ σιτσισρ ντετερμινισμοσ· τα τα οποια εκφραζουν με τον καλυτερο κατα τη γνώ­

28 29

ἹΕΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

μη μου τρόπο τη βαθύτερη εσωτερική ενότητα της προ­

Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡιΣ

Επιμέλεια, Μετάφραση Γιάννης Σταυρακάκης. Εκδόσεις Νη­σος, 1997, σελ. 276.

βλημαῖικἡἔ Τουἔ πάνω στα ζητήματα που θίγονται εδώ° θ. Ετὶετιιπε Βωὶβετ. Ασππι ­ ρτομσε μοντ Ζιι τέέιἰιιιοπ άι: 199ὅ ιὶε Ροιιτεκφράζουν την κυρίαρχη και όχι μια συγκυριακη η πο­ Μιιτκ σε Εοιιἰε Αἰιἰιιιεεετ. Σε Πόεοιινεττε. 2Οθ57 ρ. Ιλεμικη τΟ7ΕΟθέΤηΟἠ τΟυς. 7. Βλ. Ετὶειπιπε Βειιὶβειτ, Ειτ ετιιἰπιε σἰεε ιπιιεεεε ­Ροἰιιἰηιιε ει ρῖιἰἰοεορἱπε

Ο δεύτερθς λόγΟς της Τιοιρόιθεσης ΤΕΟλλὡν ΟιΤΕΟΟΤΕΟι· ιιτιιιπιειιιμτὲε Μιιτκ. Εσιτιοιπε (ἐειιιὶέε. ἰ99?, σελ. 31­32.

σμάτων από τα έργα των κλασικών είναι ότι η αυθαιρε­ 2 8· Χέρμπερτ Μθαρκούἔει Το Τέλθε Τιιε Ουτθπίαει Ύψιλον βιβλία,

σία εκ μέρους διαφόρων «μεταμαρξιστών». σε σχεση

με Τα Υθαφ μτικη και έχει φτασει στο απροχώρητο. Ετσι αλλοι βγα­ζουν αυθαί ετα συμπεράσματα δίχως καθόλου να πα­

1985.ό χλασικώνη έχω γίνει πγα προκλγμ 9. Βλ. βιείειῃ θεηὀἰετ, Εεὥειιιἰσιςι μετειιε ειἱιοε ιιισἄστιισ­εοιιεείεπεε

ηιιοιιιἰιεπιιε εἰιεε θεσης βιιἴαιεε ει Βοἰισιιτ Εειιεοειιιι. ιπ Αειιιεἰ Μιιτκ επ

Ιζἰἕπε. ιιο 25 9/Η/2003, ρ. 7.

ρ | ΙΟ. Λένιν, Ο Αριστερισμός παιδική αρρώστια του κομμουνισμού.ραπέμπουν στο έργο τους. αλλοι παραπεμπουν σε αυτο Άπαντα, Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή. τόμ. Μ. σελ. 85.εκλεκτί­χά δωίστρέφοντάς τοι όπως π·χ° Ο Λουντο Μαρ­ Μ. Το κεφάλαιο αυτό καθώἐ και το επόμενο τ©ίτσ κεφάλαιο απο­τένς, ο οποίος από τη διατύπωση και μόνον του Λενιν«κομμουνισμός είναι η σοβιετικη εξουσία συν εξηλε­κτρισμός όλης της χώρας»/2 συνόιγει αυθαίρετα το συ­

τελεί μια παραπέρα αναπτυξη, εμβάθυνση και αποσαφήνισηορισμένων απόψεών μου που πρωτοπαρουσιάστηκαν με τημορφη εισηγησης στο Διεθνες Συνέδριο. το οποίο έγινε στο Πο­

/ | ί ” λυτεχνείο στις ΒἸ του Μάρτη και ίη του Απρίλη του 2005, με θέ­μπερασμα ότι ο Λενιν θεωρουσε εφικτη την οικοδόμησητου σοσιαλισμού σε μια και μόνο χώρα και μαλιστα κα­θυστερημένη.®3 και τέλος άλλοι όπως π.χ. ο Ζακ Ατταλι.

μα Ιμπεριαλισμός./ιντιθέσεις­Α ντιστάσεις. το οποίο οργάνωσαντα περιοδικά «Διάπλους», «Ουτοπία» και «Στίγμα». ΕκδοσηΚΨΜ 2Οθ7 λ. 127­157.

ρ ί αα ἐπουν σε ωία ι ισεσυμβουλος Του Μῃτερανί «π Ο π μ » χ Ο Ἰ2. Λένιν. Το Χ/ΠΙ Ποινρωσικό Συνεδριο των Σοβιετι .|δισήἹ')?ση Τηἔπου οι ίδιοι κατασκευάζουνἱἱιθ Πανρωσικής Εκτελεστικής Επιτροπής και του Συμβουλίου των

λαικών επιτροπών για την εξωτερική και εσωτερική πολιτική.22 Δεκέμβρη 192Ο, Άπαντα. Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχη. τόμ. 42.σελ. Ι59.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ /|Β. Λούντο Μαρτενς. Μια αλλη ματιά στον Σταλιν. ΜετάφρασηΣτάθης Σφακιανούδης. Σύγχρονη Εποχη, 2003.

1. ]οΙπιπ Ηοιἰονναγ. ΑςΑλλἀξΟΟμε ΤΘΨ χόσμο Ζωρίἔ να χαΐα/ιἀβθυμε ιι ό. ]εεσυεε Αττιιιί. Μιιττ. Ζ ' εερτἱι ιἰιι ιποπιῖε. Ρσγειιεἰ. 2ΟΟ5.

την εξουσία ­ Το νόημα της επανάστασης σήμερα. ΜεταφρασηΆννα Χόλογουεη, Εκδόσεις Σαββάλας, 2ΟΟβ, σελ. ίθί.

2. Αιειὶτι Βεἀὶοιι. Περιστάσεις Ζ και 2. Μετάφραση Σάββας Μι­χαηλ. Εκδόσεις Άγρα, 2005. σελ. 38.

9. Ρσιιὶ Ιωἰειτςυε, Σε ιἰτοἰι ιι Ζιι ριιιτεεε, ιη Ιπττρ://ιλιιηιιιν.ιτιετκὶετε.οτἔ.

4. Μἰειιεὶ Εοιιεειιὶι. Με ιποιε ει ἰεε αιοεεε. Εὀὶτὶοηε Εὶεηπττιειτὶοη. ί997.σελ. 274.

5. Ετιπεετο Εεεὶειιι, Για την επανάσταση της εποχής μας, Εισαγωγη.

30 Ἡ

κάθε μέρα ήταν Κυρτακή, δηλαδή ο κομμουνισμός.

ΛΟΥἹ ΑΛἹὉΥΣΕΙΡ, «Το μέλλον διαρκεί Πολύ»

Κεφάλαιο 1

ΤΟ ΞΒΧΑΣΜΒΝΟ ΠΠΡΙΒΧΟΜΒΝΟ'ΓΗΣ ΚΟΜΜΟγΝιΣΊ¬ιΙίΗΣ ΧΒΙΡΑΦἘΪΓΗΣΗΣ

4 ΝΙΩΣ Ο ΜΑΡΞ αντέστρεψε τη διαλεκτική του Χέγκελ,έτσι που να την τοποθετήσει με το κεφαλι επανω καιια ποδια κατω, ήταν της μοίρας του να υποστεί και ηδική του συλλογιστική μια παρόμοια αντιστροφή.

Είναι βέβαιο ότι αν γινόταν μια έρευνα σχετικα μειην αντίληψη που έχει ή κοινή γνώμη για τον κομμουνι­ομό, οι απαντήσεις που θα δίνονταν δεν θα είχαν καμιααπολύτως σχέση με το όραμα των κλασικών και μαλ­λον θα κυμαίνονταν στον αντίποδα του.

Για τους περισσοτερους λοιπον ο κομμουνισμόςιαυτίζεται με τον κρατισμό, τον αυταρχισμο, την ανε­λέυθερία, με μια προς τα κατω ισοπέδωση.

Ίἰκτος ομως από αυτήν την ακραία έκφανση της πα­ραχαραξης του κομμουνιστικού οραματος, για τηνοποία καθε αλλο παρα είναι αμοιρος ευθυνών ο­.υπαρκτός σοσιαλισμός», υπαρχει και μια αλλη πουσυνίσταται στην μετατροπή των μέσων της κομμουνι­στικής χειραφέτησης σε αυτοσκοπό. .

35

Τ'ιΩΡἶ`ΟΣ ΡΟγΣΗΣο ΜΑΡΞ τεινμι­ιομκε ι×ιοΡιΣ

κούς να ρίχνουν το βαρος τους στην κατώτερη φαση_ μεΈτσι στην καλύτερη των περιπτώσεων η εξουσία της συνέπεγα διευκολύ

ν υν μια αναγνωση τους που τηνεργατικης ταξης, η ο σοσιαλισμός, και στην χειρότερη η

εξουσία του κόμματος, η ακόμη χειρότερα η ηγεσίαανηγαγε σε αυτοσκοπό.

Προς αυτην την κατεύθυνση δεν κινείται αραγε, γιατου, η για τους ρεφορμιστές οι μεταρρυθμίσεις στα παράὅεγγμα ,Ενγκελς όταν

στον ρο ογο του 2

λ ί απιταλισ ού ετατραπηκαν σε αυτοσκο­π αισια του κ μ , μ ,,

στην «Κατασταση της Εργατικης Ταξης στην Αγ)/λγα»

”

απολογείται ια το ότι στ ν π ώτ έ δ ί

Συνεπεια ολων αυτων ηταν ο κατεξοχην ανθρωπο­ έργου Του ΉΪ1844 ,δἔ ἕ γη κ οση αυτου του

ν , | ν· απε ι ε ι ιαιτε ί

κεντρικος χαρακτηρας του κομμουνισμού, το οραμα κομμουνισμό θ , ΟΥ; βαρυτγῃα στον

ν ν ν ν«μια εωρια που τε ικό σκοπό τ

τηἐ μα©ἔικ`Π§ Χεψαφετησηἐ τηἐ κοινωνικηἐ ατομικοτητ είναι η απελευθέρωση ολόκληρης χοηωνν 9

| κ κ κ κ

[Οζ α Β

τας, να αποκρυπτεται οχι μονον απο τους δηλωμενους των κεφαλαωχρατών από στενά λ ν ςί μ

πολέμιους του μαρξισμού, αλλα ακόμη και από την σημερινών σχέσ να Θ , π (ἐωζῖα των, , , ε ››, ενω α επρεπε να προ α λει το

πλειονοτ τα των υ ονων αυτοπ οσδιο ιο ενων ν ,

η Ο Υχρ Ο Ο ζ μ ταξικό περιεχομενο του σοσιαλισμού ;2

σαν κομμουνιστών, παρόλο που οι ίδιοι οι κλασικοί Η αποκατασταση λοιπόν, της μαρξιχἠς περί κομ­όπως μας εξηγεί οΈ)νγκελς, ακριβώς επειδη ηθελαν να | ν ν ν ,

μουνισμου θεωρίας απαιτει οχι μονον την αποκαλυψηξεχωρίζουν με βαση αυτο τους το οραμα, επεμεναν να παραχαράξ ών ,

, , . ,ε τ απο το υ _

αυτοαποκαλουνται «κομμουνιστες» και οχι «σοσιαλ­ ν ν ν ης, χ ( (Μο αντικομμουνβ

δηνοκοόιτες» ιἶμθ Οχβ μονον την αταλοωτευτη και μια να πάντα ση­ἔη Τοσο με τη ρεφορμιστικη προοπτικη ενός πιο ανθρώ­

Η λίθ ια είναι ότι και οι ίδιοι οι κλασικοί δεν είναια η Ξ

× × ν

παντελώἑ άμοιροι ευθυνών γι° αυτήν την μετάθεση του πἔοιὲχἑἑἐἶἶεοἶλισμοα ἶχγοποως ιδβαπερβξ στην εποχή

κέντρου βαρους απο την κομμουνιστικη χειραφέτηση, ἔγἕληματικέἑ Ξἶαὲῖἔἔβἶἑῖη χβμαῳα· Οσο και με ΉΞ

ν ν ν τ

_ει τ , /

στη σοσιαλωτικη χατωτερη φαση Της” τον «υπαρκτό σοσιαλισ ό›› οἶλλαης που στωματισανΗ αναγκαιότητα της παρεμβολης της σοσιαλιστικης σματιχἠ μελέτη έργἔυ ”ω και μια μη αποσπα­

τ ν κ ασικων.μεσολαβησης η μεταβασης, την οποία υιοθετούν και

ί θα ανα ε θού ε στο 3 Ζ το γεγονός ότιΑποτελεί χρέος μας να επαναφέρουμε στο προσχή­

στην οποια φ ρ μ . ,,

νιο το καταχωνιασμενο πραγματικο περιεχομενο της” ί ω θα δού ε στο δεύτερο κεφαλαιο οι πρου­συχνα οπ ς μ , ,

° κομμουνιστικης προοπτικης, ετσι οπως αυτη διατυπώ­θ ί ου έθεταν α ο ούσαν σε αυτην την κατωτε­πο εσειςπ φ ρ ν ,

θηκε απο τους κλασικους και το οποιο παραμένειί το ε ονό ότι αυτη η τελευταία αποτελούσε

ρη φαση” Υ Υ ς αγνωστο για την τεραστια πλειοψ ία των θ ί

μια πιο αμεση προτεραιότητα, το γεγονός ότι για την , , ηφ αν ρωπωνπου καλούνται να το υλοποιησουν!

ίδια τη εργατικη ταξη του ίθου αιώνα η ανώτερη φαση Ας υπενθυμίσουμε λοιπόν επιγραμματικά αυτό Το

της κομμουνιστικης κοινωνίας φανταζε ένα μακρόπνοο περγεχόμενο, , , , , , τ υ κο ουνιστικου ο α ι

σχεδιο αν οχι ουτοπικη, ενω ο σοσιαλισμός αποτελουσε αντίθεση , μμ, Ο ματοςι Το Οποω

, , , , , πο τι ι αι ε των ου ί _

μια πιο αμεσα εφικτη λυση και κινητρο απεναντι στην ν Β , 9 Χ μ 9 /τοπωζων σοσιαλιι

στων εν στηριζεται «καθολου σε ιδεες, σε αρχες πουεκμεταλλευση και την αδικία, οδηγησε και τους κλασι­

Βδ3?

ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟγΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΒΝΝΗΘΗΚΗ ΝΩΡἙΣ

εφεσσεθηπαν η αναπαλσφθηπαν απσ τσστσν η επετνσν «μόνον όταν ο ανθρωπος είναι σε θέση να συλλαβει τοτσν αναμσσφωτη τσσ πσσμσσι [αλλα] απστελεί τη Υενττ παρόν ως γίγνεσθαι, αναγνωρίζοντας τις τασεις τωνπη εκφραση πσαγματστών σλεσεων τησ παλησ των τα­ οποίων η διαλεκτικη αντιθεση του επιτρέπει να δημιουρ­λσεων› πσσ σπασλετ στην πσανματτπστητα τησ τστσστπησ γησει το μέλλον, το παρόν, το παρόν ως γίγνεσθαι, γίνε­πτνησησ πσσ σσντελείτατ μπσσσ στα ματτα μασ»¬3 η στα­ ται το παρόν του. Μόνον όποιος έχει την έφεση και τηφορετικα αποτελεί «την ποση/ματϋτἠ κίνηση που κατ ι θέληση να γεννησει το μέλλον μπορεί να δει τη συγκε­ταίἶηίεί τη σημεστνη κατασταση πσαιίματων»­4 κριμένη αληθεια του παρόντος››.7

Κατ πρτν απ) όλα σφετλσσμε να λσεπαθαστσσσμεν σττ Έτσι λοιπόν, όπως παρατηρεί ο Λουσιέν Σεβ, ο ρεα­στην παραπανω διατύπωση του Κομμουνιστικού Μανι­ Μαμός του Μαρξ δεν σημαίνει να αγχυροβολησουμεφέστου ο τόνος πέφτει στην Μ/νηση πσυ %αΤαΩΥεί τσ ‹›τ‹› παρόν μέσα σε όλη τη «συγκεκριμενικότητα» τουυπαρχων παρα στο ίδιο το υπαρχων. και να αποπέμπουμε το μέλλον σε ένα μακρινό νεφε­

Όπωσ επτσηματνετ σ Ήννπελσ στσ Αντί­Ντσσηστ θα λὼδη ορίζοντα όπου δεν θα διακρίνονται παρα αμυδραπρέπει να αντιμετωπίζονται τα πραγματα «όχι σαν να ιχνη Του ωανγχούωηταν στατικα και δίχως ζωη το καθένα με τη σειρα του, Ο Μαρξ, ακολουθεί την αντίστροφη ακριβώς πορείατσ ένα πλατ στσ αλλσι κατ τσ ενα μετα τσ αλλσ¬ σπστε και αυτό συνιστα μια από τις πλέον σημαντικές διαφο­και είναι αληθεια ότι δε συνανταμε σε αυτα αντιθέσεις ρωποίησης του από τον οπορτουνισμό. Και αυτη η δια­[Ν­αλλα να Τα αναμετωπίζσσμε] στην κίνηση τσυςι ‹ν‹›ρ‹›ποίηση δεν είναι μόνον μεθοδολογικού χαρακτη­στην αλλαγη τους, τη ζωη τους, την αμοιβαία αλληλε­ ρα, όπως από μια πρώτη όψη είναι δυνατόν να εκλη­ξαρτηση τους››.5 ῳθτί, αλλα αφορα και στη σχέση της πολιτικης στρατη­

Ἀλλωστε τσ πεστεχσμενσ τησ τστασ τησ μασξστησ στα­ γικης με την τακτικη, την υποταγη της δεύτερης στηνλεκτικης είναι τέτοιο που ακόμη και για να γίνει κατα­ „γ,‹;,τη_

νοητό το παρών, αυτό είναι αναγκαίο να αντιμετωπίζε­ ω Μαρξ λογπόνγ εντοπίζοντας την Ουσία των αναθέ­ται όχι σαν κατι μόνιμο και αμετακίνητο, αλλα ως φο­ τη ων που διαπερνούν τον καπιταλισμό, οδηγείται στοσεασ μτασ πασελθσσσασ τστσστπησ εσελτσησ χατ ταστσ“ να ανακαλύπτει και την ουσία της λύσης τους. Και αυ­χρονα ως φορέας μιας μελλοντικης εξέλιξης­ ι η ακριβώς η λύση είναι η ιστορικη προοπτικη του κομ­

Τα πραγματα θα πρέπει να αντιμετωπίζονται όχι μιιωνισμού. Έῦτσι η δυνατότητα αυτης της προοπτικηςμόνσν ως έχσσνι αλλα κατ ωσ ΥτΥνεσθατ­ ετστ πσσ η στα­ τ ιναι πια που αναγεται σε κριτηριο κριτικης του υπαρ­στπαστα τησ Ε­τετεασελτσησ τσσσ αποτελεί εἔτσσσ μεσσσ ιωνιυς συστηματος, αλλα και της πορείας προς το ορα­αυτού που είναι, όσο και οι ιδιότητες που συνδέονται γιιιω.›ι‹3 ζητούμενο. Αυτός είναι και ο «πολιτικός ρεαλι­με την εμφανιση και τη λειτουργία τους κατα την πα­ ,.|..ι,.|.. του μαρξγαμοαρούσα στιγμη.Β ΙΩ τοι λοιπόν παρα το γεγονός ότι οι κλασικοί και πιο

Από αυτην τη σκοπια, όπως πολύ εύστοχα παρατηρεί . ωι›‹υ ‹› Μαρξ απέφευγαν «να γραψουν συνταγές γιαο Γκεόργκ Λούκατς στο Ιστορία και ταξική συνείδηση, . ... γιυγι ιρείο του μέλλοντος››,® υπαρχουν στο έργο τους

38 39

ι¬ιΩΡι¬ΟΣ ΡΟΨΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΡΒΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡιΣ

αρκετα στοιχεία που έστω και στις γενικές βασικές του τός πρόόδιορίζεται από τόός κλαόικόόῷ είναι μια ατα­

γραμμές προσδιορίζουν το περιεχόμενο της κομμουνι­ ςικη, ακρατικη κοινωνία όπου κυριαρχεί η ελεύθερη

στικης προοπτικης. οραστηριοτητα σαν αυτοσκοπος, απεναντι στην κατα­

Μαλιστα από μια περίοδο και μετα, όταν πια δεν εί­ ναγκαότιχἠ Θργαόιαι καταναγκαότιχιίιι υπό τό διπλό

χαν σαν προτεραιότητα την αποστασιοποίηση τους πρίσμα της εξαρτησης από τον κεφαλαιοκρατη­εργα

από τους ουτοπικούς σοσιαλιστές και κυρίως το 18”/Β ° οοτη και της εκτέλεσης της κατω από την πίεση της οι­

οπότε γραφτηκε και η Κριτική του Προγράμματος της κονομικης αναγκαιότητας, η της καλυψης βιοποριστι­

Γκότα, οι αναφορές αυτές γίνονται, αν και δυστυχώς κων αναγκών, οπότε και ο εργατης «δεν επιβεβαιώνει,

όχι επαρκώςς πιο αναλυαχἐς· αλλα αρνείται τον εαυτόν του στην εργασία››."

Στη βαση όσων απορρέουν από τα έργα των κλασι­ Κομμουνισμός σημαίνει η ανθρώπινη δραστηριότη­

κών, ο Αλαίν Μπιρ προσπαθησε, και θεωρώ ότι ως ένα ε τα να μην αποτελεί κυρίως μέσο για να ζει ο ανθρωπος,

βαθμό το έπραξε πετυχημένα, να ορίσει αρνητικα τον αλλα να μετατραπεί αυτη η ίδια σε πρώτη αναγκη της

κομμουνισμό σαν ένα βασίλειο στο οποίο έχουν ξεπε­ ζωής, οπότε και η κοινωνία θα γραφει στη σημαία της

ραστεί μια σειρα από κυρίαρχες στον καπιταλισμό κα­ «από τον καθένα αναλογα με τις ικανότητές του, στον

ταστασεις. Από αυτην την οπτικη γωνία και έτσι όπως καθένα αναλογα με τις αναγκες του»."®

τα παραθέτει ο Μπιρ ο κομμουνισμός είναι το τέλος Αυτό το πραγματικό βασίλειο της ελευθερίας, δηλα­

ααθε αποξένωσηςς Το τέλος της Ογχονομίαςς το Τέλος δη «η αναπτυξη των δυναμεων του ανθρώπου σαν αυ­

του διαχωρισμού σε ταξεις, το τέλος του κρατους, το τός καθαυτός σκοπός»/^ «αρχίζει στην πραγματικότη­

τέλος του διαχωρισμού της ανθρωπότητας σε εθνότη­ τα εκεί που παύει η εργασία να υπαγορεύεται από

τες, το τέλος της ιδεολογίας ως ψευδούς συνείδησηςἔν αναγκη και από εξωτερική σκοπιμότητα. Βρίσκεται

Κυρίως όμως, κατι που δεν επισημαίνει ευκρινώς ο Επομένως από αυτην τη φύση του πραγματος περα

Μπιρ, είναι το τέλος της κυριαρχίας της καταναγκαστι­ από τη σφαίρα της καθαυτό υλικης παραγωγης››.ι5

κής εργασίας. Είναι δηλαδη το τέλος της λσγικης να χα­ Τότε, όπως παρατηρεί οΊΞνγκελς, «παύει ο αγώνας

μας τη ζωή σου κερδίζοντας Τηα για την ατομικη ύπαρξη, οπότε και για πρώτη φορα ο

Αν τώρα προσπαθησουμε να ορίσουμε τον κομμου­ ανθρωπος διαχωρίζεται υπό μια έννοια οριστικα από

νισμό θετικα, νομίζω ότι τον πιο σύντομο και γλαφυρό τό ζωικό βαόίλειο››.'"

ορισμό αυτού του οραματος, τον έχει δώσει ο Λουί Αλ­ Με αλλα λόγια για τους κλασικούς πρέπει να ξεπε­

τουσέρ, όταν περιγραφοντας την ελεύθερη, δημιουργι­ ραστεί ο οικονομικός ανθρωπος για να εκδηλωθεί η

κη, πολύμορφη, πέρα από καθε στείρο καταμερισμό, ελευθερία του καθολικού ανθρώπου, πρέπειη δημιουρ­

δραστηριότητα του ίδιου και των συντρόφων του αμέ­ για να χυθιαόχει ΤὉΞ πΟι©ΟιΥωΥ”ίι§ και υπό αυτήν την έν·

σως μετα την απελευθέρωση από τους Γερμανούς, κα­ νόια η διαφορα της κομμουνιστικής επαναστασης σε

Ταχἠγεα «χαθε μέρα ήταν Κυργαχή) δηλαδή Ο χομμρρ­ σχέση με τις ως τα τώρα επαναστασεις είναι ότι αυτη

νισμός››.Μ Και πραγματι ο κομμουνισμός έτσι όπως αυ­ «καταργεί την εργασία»/7 καταργώντας έτσι την αιτία

ΔΟ 4ι

ἹΜΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

που όπως έγραφε ο Ααφαρκγ, «θέτει φρένο στα ευγε­νή παθη των ανθρώπων››.ί8

Εδώ αξίζει να υπενθυμίσουμε την κριτική που

ασκούσε ο Μαρξ από το 1844 στο «πρωτόγονο καιασυλλόγιστο κομμουνισμό», ο οποίος υποστήριζε ότι ο

κομμουνισμός θα «είναι απλώς μια κοινότητα εργα­σίας», όπου δηλαδή ο ρόλος του εργατη θα έχει επε­

κταθεί σε όλους τους ανθρώπους των οποίων η κοινό­

τητα θα είναι ένας «καθολικός κεφαλαιοκρατης››.ί®Αυτό το μαρξικό όραμα για περιορισμό στο ελαχι­

Ο ΜΑΡΞ ΓΒΝΝΗΘΗΚΕ) ΝΩΡιΣ

μυλου χαιρετίστηκε σαν απελευθερωτής των δρύλωνγυναικών και σαν δημιουργός του χρυσού αιώνα όποτε

ήταν δυνατόν να «χαρούμε χωρίς να δουλεύουμε, ταθί·)ί)α που ίωίἔ χαρίζει η θεα››ί· για τον Μαρξ οι μηχιχενες μπορουσαν να μετατραπούν σε απελευθερωτή τουουγχρονου ανθρώπινου μόχθου.

Βεβαίωἔ δθίωἐ η διχοτόμηση του Μαρξ αναμεσα στην'ωαγκαστίχἠ εΟΥασία και Τη δραστηριότητα αυτοσκοπόνα ταυτίζεται με την αντίστοιχη διχοτόμηση του Αριστο­[ελη αναμεσα σε πρακτικό και φιλοσοφικό βίο, η οποία

λ × ύ ­ αλλωστε ήταν κυρίαρχη στον Ελληνικό κόσμο, και εξέ­στο της καταναγκαστικής εργασίας, αποτε ει τη σ γ

χρονη εκδοχή ενός παναρχαιου οραματος, που φανταζεπαραμυθένιο όταν αρχικα διατυπώθηκε από τον Όμηρο

με την αναφορα του στις δυνατότητες των «μονοσα­λευτων» μηχανών τουΉφαιστου, που όταν τις έβλεπε

κανείς «σαστιζε ο νους του››ἔ® και αργότερα το επανέ­

λαβε ο Αριστοτέλης και ο Αντίπατρος στους οποίους

ῳραζε την υποτίμηση καθε μη πνευματικής δραστηριό­ίητασι υπάρχει αναμεσα τους κατι το κοινό και αυτό εί­ναι οτι η ελευθερη δραστηριοτητα στον Μαρξ, χαρακτη­ίλίἔεταί απθ Τον μη καθορισμό της από καποια εξωτερι­σί αν ί ° ι ν ι

› ι αγκαιοτητα, κατ αναλογια του φιλοσοφικου βιουΜ) Αρίστοῖέληι Ο Οποίοἔ πσσσδισρίζεται και αυτός ως

×× Ἡ ¬ πασών των εξωτερικών σχέσεων απηλλαγμένος» 25

και αναφερεται ο Μαρξ στο Κεφαλαιο.Όπως για τον Αριστοτέλη «εαν έκαστον των οργα­

νων ή διαταχθέν ή εξ ιδίας αντιλήψεως ηδύνατο να εκτε­λεί το έργον αυτού ως συνέβαινε κατα τα μυθολογούμε­να με τα αγαλματα του Δαίδαλου ή με τους τρίποδαςτου Ηφαίστου, οι οποίοι κατα του υπό του ποιητού

ιστορούμενα εισήρχοντο δι' αυτοματου κινήσεως εις το

εργαστήριον του θεού ούτω δε αι κερκίδες ύφαινον μό­

νες τους και τα πλήκτρα έκρουαν μόνα τους τας χορδας

ιι.ιιεὲιεριεειιιειιτεττειειιν βε­ως η δραστηριοτητα που

υπόκειται στην αναγκη, η οποία όπως θα δούμε πιοαναλυτικα στο τρίτο κεφαλαιο, από τη μια με τιποτατην εχει να κανει με τις σύγχρονες ψευτοαναγκες, ενώαπο την αλλη εμπλουτίζεται με νέο ποιοτικα περιεχό­μιενο, αυτή καθίσταται δευτερεύουσα στη ζωή των αν­ιη›‹ί›πων και υπό αυτήν την έννοια μπορεί να γινει λό­γος για πραγματικό βασίλειο της ελευθε ίας.

τους ούτε οι προισταμενοι τεχνικού τινος κλαδου θα εί­ ίρ

7

χον αναγκην υπηρετών ούτε οι κύριοι αναγκην δού­ Βεβαίωἔ Οπωἔ επίσημαωεί Ο Μαρξ, παρόλο που αυ­

λων››ἔ2 έτσι και για τον Μαρξ η εκμηχανιση μπορούσε ""¬ Ο κυρίαρχοἐ πϋα Ξλεὐθερθς χρόνος, θα είναι καιΒ υλεία χρονος διασκέδασης και χρόνος προορισμένρς για μια

να οδηγήσει στην καταργηση της σύγχρονης ο ς

δηλαδή του προλεταριατου και γενικότερα στην αναγ

γή σε δευτερεύουσα της καταναγκαστικής εργασίας.ω­ 'ωίιπεθη δθαστησιότητα, αυτό δεν σημαίνει ότι θα

ιι χυυμε να κανουμε όπως υποστήριζε ο Φουριέ με μια23 × × υιιαστηριότητα που θα έχει μετατραπεί σε παιγνίδιἔϋ

Και όπως για τον Αντίπατρο η εφευρεση του νερο

42 43

ἶ'ιΩΡἶ”ΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓἩΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡιΣ

Αυτη λοιπόν η κυριαρχία της ελεύθερης δραστηριό­ ,

εννοια Τηἔ λεξηἐι [αυτη *Ι ΘΟΥΟΌΦΟΦ] σημαίνει δωρεαντητας είναι και το θεμελιακό χαρακτηριστικό του κθμτ εργασία [ ] εργασία εθε/γω/Τ ν ν νε

­ Μη, εργασια ε ω από κα­μουνισμού από το οποίο προκύπτει και η αλλαγη της ,

νυνες, εργασια που προσφερεται χωρίς να αποβλέπειφύσης της δευτερεύουσας εργασίας εξ) αναγκης, και ,

σε αμοίβθ Χωθιἑ ΟΟΟΘΞ αμθιβης, εργασία που γίνεταιόχι όπως φαίνεται να υποστηρίζεται στην Πολιτική Οι­ , ,

ν . απο συνηθεια να εργαζεται κανεις για το γενικό κα­κονομία του Πανεπιστημίου Λομονοσοςα" η αντιμετω­ Μ 29

7).

πιση της εργασία γενικώς ως εθελοντικης δραστηριότη­ Η ίδια, , , η διαδικασια της αμεσης παραγωγής, «αν την

τας για το γενικό καλό. Διότι είναι σαφες οτι ενοσω θα ,, αντιμετωπισουμε υπό το πρίσμα του ανθρώπου του μέλ­

κυριαρχεί η πενιχρη, επώδυνη, αποσπασματικη, χειρω­ . ,, λοντος, θα ειναι ταυτοχρονα πειθαρχια και πρακτικη εξα­

νακτικη, υποχρεωτικη εργασία, είναι αδύνατον αυτη ναν ν

σκηση. πειραματικη επιστημη, επιστημη υλικα δημιουργι­αντιμετωπιστεί γενικευμενα σαν «εσωτερικη αναγκη χἡ θ

, , , π υ α αντικειμενοποιείται στην προοπτικίη του αν­για το γενικό καλό». Έῦτσι και τα «κομμουνιστικα Σαβ­ Ηρώ , ,

ς , , , π ετσι οπω αυ ο ί ι ι

βατα» στην λοβιετικη Ενωση, που τα χαρακτηριζε αυ­ θ Τ ἔ α ελἦδιαμοθφωθεί στο πεθαἐν αυτης της εξελιξης, και στον εγκεφαλο του οποίου υπαρ­

τό το εθελοντικό πνεύμα, μαλλον εξαίρεση αποτελου­ χει η συσσωρευμενη γνωση της κοινωνίας››.3®

σαν παρα τον κανόνα στην εργασιακη δραστηριότητα. Πέραν τουτου Ομωςι κθμμουνισμός σημαίνει και

Είναι όμως αληθεια ότι όταν αλλαξει ο συσχετισμός εξαφάνγση· υπο ου ωτικης υποταγής των ατόμων

αναμεσα σε ελεύθερο και αναγκαίο χρόνο τότε, όπως αμεβίσμυ της εργασίας και της αντίθεσης ανα­επισημαίνει ο Μαρξ ακόμη και αυτη η εξ, αναγκης

. ν . ν ι μεσα στην πκευματικη και χειρονακτική δουλεια. Ση­απασχοληση «θα εχει εναν τελειως διαφορετικο χαρα , , ,

μαινει οτι «κανενας δεν εχει αποκλειστικη σφαίρα δρα­κτηρα, πολύ πιο ελεύθερο και ακόμη ο χρόνος εργα­ στηριότητας αλλά

3τε ειοποιη ει σε

σίας ενός ανθρώπου που διαθέτει ελεύθερο χρόνο είναι δ ,οποιο ηποτε κλαδο θελει, [οτι] η κοινωνία ρυθμίζει τη

υποχρεωτικα ανώτερης ποιότητας από το χρόνο εργα­ ,

ιΥενικη παραγωγη και ετσι κανει δυνατό για μενα να

σίας ενός απλού αχθοφόρου ζώου››.Ζ8 ν , , ,

, κανω ενα πραγμα σημερα κι αλλο αυριο, να κυνηγὡ τοΑκόμη αυτη η δευτερεύουσα πια, καταναγκαστικη­ , ,

κ × ι "Θωθ να ψαθεϋω ΤΟ απογευμα, να φροντίζω τα ζώα τοιοπο ιστικί δ αστ ιότ τα, αλλα ει α ακτ α απο , ,

β ρ η ρ ηρ η ζ , χ ρ ηρ , βραδυ, να κανω κριτικη μετα το δείπνο, όπως ακριβώςτη στιγμη που τα προιόντα που παραγονται δεν εχουν , ,

ν ν μου αρεσει. χωρις ποτε να γίνομαι κυνηγός, ψαρας, βο­

πια το χαρακτηρα του εμπορεύματος, και εχουν αμεσα , , ,υκος, η κριτικός», σημαινει τελικα την εναρμόνιση της

κοινωνικό χαρακτηρα, από τη στιγμη δηλαδη που οι σπα, ρξης με την ουσια του ανθρώπου, «του είναι, (της

επί ε ου α ο ικε πα α ω ε των ε ω ιστων πα­ ,νο ε τ ιι ε ο τ τζε ἔ κ Ο ιωηςγμετο όν„­ιιραγωγων, η ατομικη δραστηριοτητα τους δεν αποτε­ Α , ,

λούν παρα καθρέφτες που αντανακλούν το συνολικό πο αυτην τη σκοπια στον κομμουνησμο τη θεση τηἔ

ανθρώπινοκατακερματισμενης, απο τον στενό καταμερισμό τηςι;ργασιας, ατομικότητας, παίρνει η ολοκληρωμένη προς

Ως «κομμουνιστικη πια εργασία με την πιο αυστηρη , ,σωπικοτητα ενω μετατρεπεται σε αυτοσκοπό η συνολι­

44 45

ΓἹΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣΟ ΜΑΡΞ ΤἙΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡἘΣ

κη ανάπτυξη των ανθρώπινων δυνάμεων ως τέτοιστη βάση της προηγούμενης ιστορικης ανάπτυξηςἔβ

Ήτσι λοιπόν σε αντιθεση από την επικρατούσα περι

κομμουνισμού αντιληψη, όσο περιεργο κι αν φαντάζειαυτό στους περισσότερους, ενώ η κλασικη φιλελεύθερηπαράδοση στην πραγματικότητα πρεσβεύει ότι ο

κθμμθυνισμοἐ δεν επαρκεί «η άρση των δευτεροβάθ­μιων καπιταλιστικών διαμεσολαβησεων», όπως φαινε­ιιιι να υποστηριζει ο Μεσάρος", αλλά απαιτειται πέ­ραν τουτου και ένα υψηλό επιπεδο ανάπτυξης των υλι­κων παραγωγικών δυνάμεων ώστε να γινει εφικτή ηάρση ολων εκεινων των μεσολαβησεων που παρεμπο­Δ ιι”‹›υν την ελεύθε πολύπλευ ανάπτυξ τ κάθε

ων,

«ατο ικισμός όχι μόνο δεν αποκλείει, αλλά αντιθετα "×­ Θη¬ Ρη Ὁ ηςμ

απαιτει την υπεροχη του κράτους έναντι του ατό­ "ιιοσωπικοτηταἔ3­ι λ ι |θ ιλλ | | ια τον Μαθἔι σε αντιθεση από ότι υποστηριζει ο

μου››,” ο πραγματικός κομμουνισμος κα ε α ο παρα

σημαινει κρατισμό, ολοκληρωτισμό, περιορισμόατομικης ελευθεριας. Μάλιστα όπως πολύ εύστοχα

Ι καγιο Πέτροβιτς, κατά τον οποιο «ειναι αδύνατον ναΤηἐ ιι ρματιστει η αλλοτριωση γιατι η ανθρώπινη φύση δεν

86 ν ν ιιναι κάτι δεδομένο και αμετάβλητο››,38 το τέλος τηςυπογραμμιξει ο Κοστάντσο Πρέβε καθε άλλο παρα

ταυτιζονται κολεκτιβισμός και κομμουνισμός. Το αντι­θετο μάλιστα, ειναι ασυμβιβαστα, ακριβώς διότι η

μπτουσια του κομμουνισμού ειναι η ανεμπόδιστη ανάδειξη της κοινωνικης ατομικότητας, η διαφορετικάστον κομμουνισμό το μοναδικό όριο θα ειναι η ίδιμορφή της ατομικής ύπαρξης, οι ιδιαίτερες δυνατότητεςτου καθενός.

Η ξεχασμένη διατύπωση του Μανιφέστου, με

οποια μάλιστα κλεινει το δεύτερο μέρος του, ξεκαθαριζει ακριβώς αυτην τη σχέση του ατόμου με το κοινωνι­κο συνολο στον κομμουνισμό με τον πιο σαφη τρο«Στην θέση της παλιάς αστικής κοινωνιας, με τις τάξειςκαι τις ταξικές αντιθέσεις έρχεται μια ένωση όπο

ιιλλοτριωσης­αποξένωσης σημαινει ακριβώς τη δυνα­πε_ ιύιητα του ανθρώπου να αναπτυχθει ανεμπόδιστα, κά­

ιι που όπως θα δούμε στο πέμπτο κεφάλαιο του τοι ιιιτρέπει ακριβώς η ουσια του_

Από αυτην τη σκοπιά ο κομμουνισμός αποτελει τηνιιρχη της πραγματικής ιστοριας της ανθρωπότητας, τηςιιιιελευθερωμένης προσωπικότητας και το τέλος της

την ιιρυιστοριας της, δηλαδη της ιχποξενωμένης ανθρώπμνης ύπαρξης.

Όταν καμιά φορά θέλοντας να σοκάρω το φοιτητικόιιιιιιϋαῖἠριθ μου οριζω, η αλήθεια ειναι κάπως σχηματι­ιωκ τον κομμουνισμό σαν το βασιλειο της ατομικής πρω­ιυ/ιυι›λίας, ειμαι βέβαιος ότι ειμαι πιο κοντά στην από­.›ι›ι›η του κομμουνιστικού οράματος απ” ό τι οι διάφοροι

αιι

ΤΕΟΖ

υ ιιελεύθερη ανάπτυξη του καθενός ειναι και η προυπόθε­ ι

ση για την ελεύθερη ανάπτυξη όλων››.36

Ο κομμουνισμός λοιπόν έτσι όπως τουλάχιστονεξέλαβαν οι κλασικοι, μπορει να οριστει σαν η πραγτικη απελευθέρωση του ανθρώπου από κάθε διαμεσο­λάβηση ανάμεσα στον ιδιο και τη δραστηριότητά του,που στέκεται εμπόδιο στην ελεύθερη ανάπτυξη των

ιδιαιτερων ικανοτήτων του. Έὶτσι για να κυριαρχησ

48

οιιιυτρεβλωτες του και η κοινη περι αυτού αντιληψη.Ηεβαιως το ότι ο κομμουνισμός ειναι μια θεωρια

ιι ου έχει σαν τελικό της σκοπό την απελευθέρωση ολό­πλήρης της κοινωνιας, συνεπώς και των κεφαλαιοκρα­των από τα στενά πλαισια των σημερινών σχέσεων, σειιιιμιά περιπτωση δεν σημαινει ότι αυτη η απελευθέρω­

εγ Ο ση θα επιτευχθει με τη βούληση των αστών, η ότι αρχι­

Τον

να­

­Γ?

ἴ`ιΩΡΤ¬ΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡἹΣ

θ , ν 7 4. Καρλ Μαρξ, Φρ. Ένγκελς, Η γερμανική ιδεολογία, Εκδόσεις

κά Τουλἀχκῃον θα στοχευει σ ενοἕ σοσιαλἕσμο Ο Οποιος Οιιιεηιϋειἔι τόμ. α1 σελ. 8Ο.

θα έχει Οιςυθει πάνω από τις ταξωαες αντβθεσειβ και Ήἶυς !›. Ι§ηἔε1ε,Απι­Πιιιιτἰπἔ, Εάἰιὶοιπε Ξοεἰιιἰεε, 1973 Ρ. 15Ο

ταξωζούἔ αγώνες· Κάτι Τέτοιο το υποστηρλζουἠ ειτε ιἱ.Βλ. Βετιε11 Ο11τοειιπ, [κι ιἰιιιιεειιιγιιε ιπιεε επ οειιοτε ­ [κε ριοεεεειιε

«οιρχόιριθι που έχΟΟν Τιῖόιρα πολλα να μαθΟυν|ε1·ιξ ΟΕ ιἰλιιιιειιιιειἱοιι σιιιπε Ζει ηιέιιιοιὶε ιὶε Μιιτκ, Ρτέἴεεε ὀε Μἰὼειεὶ Εὸννγ,

χεγρό­Εεροι εχθροί των εργατών, λύκοι με προβια». ιιειιτιοῃε 5γιιερει, 2005, ρ. 116.

Πογες όμως ειναι Οι ΟικΟνΟμικ.ές ΤιρΟϋΤιΟθέΟ€ις για '/.Ωεοτἔ 1..υ1‹ειιε, Ηἰειοἰιε ει εοπεεἰεπεε ιἰε ειιιεεε, ό.π., σελ. 251.περάσει ανθρωπότητα σε αυτό το βασίλειο της 8. |.ιιε1εῃ Βὲνε, (Ϊοιιικιιιπἱεηιε ηιιεἰι εεεοιιἀ εοιηιεζ Εὼιὶοιπε Ξοεἰιιιεε,

λ θ ι που όλγς περιγρόιψοιμε; Για τον Μαρξ ει­ Μεεειειοτ. 1000, σελ. 40­41.ε ευ εριοιἦ μγ ελευθεῇ ιι. Καρλ Μαρξ, Επιλογος οτηνΔευτερηΈκδοοη του «Κεφάλαιου» στοναι σαφες ΟΤΙ· αυτο ΤΟ|πραΥΗαΉχ(ἶ β . η Ξίνου ΚαρλΜαρξ, Το Κεφάλαιο, Εκδ. ΣύΥχρΟ1^ι1£πΟλή› Τὁμ· αλ σελ· 23·ρίαἔ «μπορεί να ακμασει μονο πανω στη, βοἶσ­η εκι |Ο.Α1ειἰ1π Βἰιιτ, Αειιιιιἰἰεει Ζε δοιπιιιιιιιίειιπι ιο ΜἙΡΞ//1‹τ0Ροι.Ϊτεε.Ἑτ, σελ.του βασιλειου της αναγκης [και] Ο βασικοἔ Ορος ειναι η 8_Θ

| ν × ιο ι λ 1 ”

Οθντομευση τηἔ ερλἴασιμηἔ ημερας» ΒΤΟΕ Ολπον 1 1 . Λουί Αλτουσέρ, Το μέλλον διαρκεί πολύ ­ Τα γεγονότα ¬Λυτο­όπως εύστοχα παρατηρεί ο Μισελ Χουσον «ο κομμου­ βωἴραφίεςι Πκδόσεγς Πθλίτηςγ 4991 σελ 373.

νιυμός 0'υνι|ΟΤοιΤοιι κΟιΤό€ βάση στην απ­ελευθερωση ΤΟΟ Ι'.!. Καρλ Μαρξ. Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα. Εκδόσειςχρόνου»/ιι Γλάρος, 1θ7§, σελ. θῦ.

Συνεπώς πρΟϋπόθεΟη γιοι τη μεῖόιβοιση ΟιΤΕΟ μια ΞΤΕΟ· 13. Καρλ Μαρξ. Κριτική του Προγράμματος της Γκότα, Εκδόσεις

χἠ κατά τη διαρκεια της οποίας τα ατομα θυσιόιζονται, Συγχρονη.ι£ποχγη, σελ. 15.

σελμια εποχή «ΟωώΤε©ης ανάπτυξης της ατομγχότη­Εα€»7^2 14. Καρλ Μαρξ, 7”ο Κεφάλαιο, Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή. τόμ. Β,

, . ι × σελ. ι.οο7. ·

ειναι η αναπτυξη των υλικων π0ιρΘιΥω`ἴω1ων δυναμεων ναγ × 1!›. ὲιτο ιδιο σελ. 1.007.

ι ι 1 ει ακ ι ω τ δ αστικη συ­ ι

ανα! Τετολα που να επιτρεπ Ο β ς η Ο . σε Ιιὶ. |·)ιτ8ε15,Απιι­Πτιιιτἰιιἔ, Ιἶιιἰιίοιιε Ξοσιιιιεε. 1973, σελ. 319.

ντόμευση Τηἔ ερλἴἀσλμηἔ μέρας χω' την ανἔγωγη ης Ι7. Καρλ Μαρξ, Φρ. Ένγκελς, Η Γερμανική Ιδεολογία, ΕκδόσειςΘ 1 υπαδΞΟΤΞΩΞύΟΟσΟ1­ πτυχή της αν ρωπωης Ο ης” ιἰιιιετιινετἔ, τόμ. α', σελ. ΒΘ, όπου όμως η φραση «κατάργηση της

εργασίας» είναι σβησμένη στο χειρόγραφο.Μι. Ριιυἰ Ιιειἰετιιε, .Ζε σιτοἱι ιι ια ριιιεεεε. ό.π., σελ. 3.

Μι. Καρλ Μαρξ. Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα, Πρόλοεγυς Λούτσιο Κολλετι, Εκδόσεις Γλάρος, 1Θ75, σελ. 124.

70. Ομήρου, Ιλιάδα, Σ” ΒΘΟ­380.

ιῳιιλ. Λενιν. Κυάτοε ×αιΒπ0ιιάσΤαΟιι¬ Άπαντα ΒχδόσΞιξΣ®ιχρ®“ ··ι. καει Μαρξ. Το κεφάλαιο. ιικεόσει; Σύγχρονη .επορι 1978.νη Εποχή. τόμ. 337 σελ­ 81 Μ 98· ωμ. αι σελ. ιιε.

2­ ΦΡίνΤΡιΧΈνγκελς” Πρόλογοςστην ΚαΤάσΤαΟη|της1ερΥαἔ'Ο1ΐενης

Ζιζι Αριστοτέλης. Πολιτικά. 1Ζ53Ι›34­1Ζἔ›4ε.

Τάξηἔ στην Αλ/1/Μα 7 Δωζλεχτα ερλκοδ Εκδοτιχος ΟΜΟ7 νωσεἐς ”.°;ι.“|ι)λληνα ποιητη της επογης του Κικέρωνα.Τόμ· β/7 σελ· 477· κθώ ι­1. Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, ό.π., τόμ. α”, σελ. 424.

3· Καρλ Μαθἔγ Φ©1δΟιχΈνγκελς, Μανιφεστο του Κομμουνιστι ιι!›. Λυιστοτεληἐι Πολιτικά 13248 Ζῦ­Βθ.Κόμματος, Εκδόσεις Οδηγητής, 1Θ8θ, σελ. ῦὔ.

4948

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

ΪἹΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

Κειτὶ Μετκ, Μιιιιιιεετἰἰε δε 1857­1858 “δι·ιιιιιὶιιιεεε”, Πεἰιϋοιπε 80­

οιιιἰεε, 1980, Ε. 2, σελ. 200.Οικονομική Σχολή του Πανεπιστήμιου Λομονόσοφ, Πολιτική Οι­

κονομία, Εκδόσεις διιὲειτἔιετἔ, τομ. δος, σελ. 705, 719, 728.

Κατ] Μειτχ, Τἱιέοτίεε ειιι Ζιι ρἰιιε υιιἰιιεε, Ιἶεὶὶσοιπε Ξοοἱτιἰεε, τ. 8 Ρ. 301­

302.Λενιν, Απο την καταστροφή ενος καθεστώτος στη δημιουργία νέου, Οι άνθρωποι δημιουργούν την ίδιο τους την ιστορία, τη δημιουρ­Ἀπαντα, τομ. 40, σελ. 315. . γούν όχι όμως όπως τους αρέσει, όχι μέσα σε συνθήκες που οι

ΚοτΙ Μετκ, Οιιιπάιεεε, ο.π. τομ. Π σελ. 200. 10101 δω/λέγοϋνν μα μέσο 08 Ουνθήκος Που υτιάρχουν άμεσο, που

Καρλ Μαξ, Φρ. Ένγκελς, Η Γερμανική Ιδεολογία, ό.π., τομ. α“, 1091 δοσμένες κ91ΠΟυΚΛηρ0ὅΟΠ1θηΚ9ν ΟΠό το Παρελθόν­

σελ. 80.Καρλ Μαρξ, Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα, ο.π., σελ. ΚΑΡΛ ΜΑΡΞ «Η ι8η Μῃρυμοίρ του Λοηδοβίκοϋ ΒΟ\/ΟΠόΟἙΠιι

128.Κ. Μετκ, Μιιιιαεει/ιιε ιὶε 1857­1858 ἔ1δτκιιιἰιιἰε5ε”), Ποὶὶτὶοιπε Βο­

ρἰιιἰεε, 1980, τόμ. 1ος, σελ. 424­425.Κ.Μπ. Μακφερσον, Ατομικισμός και ιδιοκτησία, Εκδοσεις Γνώ­

ση, 1980, σελ. 340.

Κοστάντσο Πρέβε, Το ασίγαστο πάθος. Σκέψεις ενός μαρξιστήφιλοσόφου πάνω στην κρίσιμη καμπή της εποχής μας, Εκδοσεις

Στάχυ, 1992, σελ. 32.

Καρλ Μαρξ, Φρίδριχ1Πνγκελς, Μανιφέστο του ΚομμουνιστικούΚόμματος, Εκδόσεις Οδηγητής, σελ. 80.

Ι. Μεσόιρος Η Θεωρία του Μαρξ για την αλλοτρίωση, Εκδοσεις

Ράππα, σελ. 284­2θθ.Γκάγιο Πέτροβιτς, Η αλλοτρίωση και η κατάργηση της αλλοτρίω­

σης, στο Αλλοτρίωοη, Εκδοσεις Επίκουρος, σελ. 28.

Ένγκελς, Πρόλογος στην «Κατάσταση της εργαζόμενης τάξης

στηνΑγγλία», Διαλεχτόι εργα, ο.π., τόμ. β', σελ. 478.

Κ. Μαρξ, Το Κεφάλαιο, ό.π., τομ. γ', σελ. 1.008.

Μ1εΙπε1 Ηυεεοιπ, δοιιιιπιιιιἱεηιε ει Ζε ιειιιρε Ζἱἰιιε, ιο 1πττρ://ιλιννιλι.5ειρ­

Ροαοτἔ/Ἑτ.Κ. Μειτκ, Τἰιέοιἰεε ειιι· ίπ μἰιιε­υαἰιιε ἔβἰυιεἴν ιἰιι ”Έιιρίισ!”), Εἶόὶιὶοιπε

ὅοεἱιιἰεε, 197ῦ, 1. 2, σελ. 128. και στα Ελληνικοι: Κ. Μαρξ, Θεω­

ρίες για την υπεραξία, Εκδοσεις Σύγχρονη Εποχή, 1982, τομ. βό,

σελ. 185.

50

Κεφάλαιο 2

Οί Κ/\ΑΣιΚΟι ΠΑ ΤἙΣ ΥΛΙΚΒΣΠΡΟΥΠΟΘΒΣΕΠΣ 'ΓΗΣ ΧΙΉΡΑΦΕΤΗΣΗΣ

2. 7. Χειροκίνητος και ο στμοκίνητος μύλος

|·ίναι αναμφίβολο ότι οι κλασικοί του μαρξισμού, παρατις όποιες συγκυριακές μετατοπίσεις του κέντρου βα­ρους του προβληματισμού τους, παραμένουν σταθεραπροσηλωμένοι στη σύνδεση των διαφόρων μορφών τηςκοινωνικης οργανωσης, με ένα αντίστοιχο επίπεδο ανα­πτυξης των υλικών παραγωγικών δυναμεων, ενώ θεω­ρούν ότι πιο ειδικα για τον καπιταλισμό είναι η μηχανο­ιτοίηση της παραγωγης που αποτελεί αυτό το επίπεδο.

Ἀλλωστε η ίδια η έννοια του τρόπου παραγωγης,όταν αυτη χρησιμοποιείται όχι σαν τρόπος παραγωγηςτης υλικης ζωης, αλλα σε ένα υψηλότερο επίπεδο αφαί­ρεσης, δηλαδη σαν μια από τις εποχές του κοινωνικού­οικονομικού σχηματισμού, και ακόμη αυτη η ίδια η έν­νοια του σχηματισμού που εισαγουν οι κλασικοί, απο­ιι­τλούν συμπυκνωμένες εκφρασεις, ενοποιητικές κατη­γυρίες, αυτης ακριβώς της αντιστοιχίας επιπέδου ανα­ιι τυξης των παραγωγικών δυναμεων, με συγκεκριμένες

53

ΓἹΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡἹΣ

σχέσεις παραγωγής, μορφές οργάνωσης της κοινωνίας, παρεξηγηθεί για τη «στυγνότητα›› της, ο Μαρξ κανει

και αντίστοιχη ιδεολογία, λόγο για την «Αγγλία [η οποία] οποιαδήποτε εγκλήμα­

Για του λόγου το αληθές, θα υπενθυμίσουμε τα πλέον ια κι αν διέπραξε, ήταν το ασυνείδητο όργανο της

σημαντικα σχετικα χωρία του έργου τους. Και ας ξεκι­ Ιστορίας βαζοντας μπρος την επανασταση [στις κοινω­

νήσουμε από εκείνα που αναφέρονται στη γενικότερη νικές σχέσεις της Ασίας]››. Και ο Μαρξ καταλήγει:

αντιστοιχία επιπέδου υλικών παραγωγικών δυναμεων ` «Ήτσι όσο συγκλονιστικό κι αν είναι για τα προσωπικα

και τρόπων παραγωγής. μας αισθήματα το θέαμα της καταρρευσης ενός παλιού

Στη Γερμανική Ιδεολογία, οι κλασικοί αντιστοιχούν κόσμου, έχουμε το δικαίωμα μπρος στην Ιστορία ν”

αμεσα τα διαφορα επίπεδα της τεχνικής αναπτυξης με αναφωνήσουμε μαζί με τον Γκαίτε:

τρόπους παραγωγής. Έτσι υποστηρίζεται ότι: «Η δου­λεία δείν μπορεί να καταργηθεί χωρίς την ατμομηχανή Γ

«Θα 'πρεπε τουτο το βασανο να μας τυραννα,

και τις κλωστικές μηχανές μιούλ και τζέννυ, ότι η δου­ αφού χαρα μας δίνει μεγαλη,

λοπαροικία δεν μπορεί να καταργηθεί χωρίς βελτιωμέ­ του Ταμερλανου μήπως η εξουσία

νη γεωργία, και ότι γενικα οι ανθρωποι δεν μπορούν να δεν καταπιε μυριαδες ψυχές;››®

απελευθερωθούν όσο είναι ανίκανοι να αποκτούν τρο­φή και πιοτό, κατοικία και ρούχα σε ολοκληρωμένη Η ίδια συλλογιστική αναπτύσσεται στα τέλη του 1887

ποιότητα και ποσότητα››.® και στις αρχές του 1888, όταν στο ημιτελές κείμενό του

Μια αντίστοιχη σύνδεση επαναλαμβανεται και το ί ) ρόλος της βίας στήν ιστορία, οΉνγκελς εκθειαζει τον

1847, στην Αθλιότητα της φιλοσοφίας. Ο Μαρξ, η αλή­ Ηίσμαρκ για τη συμβολή του στην ενοποίηση της Γερ­

θεια είναι με έναν τρόπο, ο οποίος εμπεριέχει σπέρμα­ μανίας, και τον κρίνει από τη σκοπια του αν η πολιτική

τα απόλυτου και μαλιστα τεχνολογικού ντετερμινι­ του κατευθυνόταν «προς την τελική εξουσία της

σμού, αναφερόμενος στη σχέση επιπέδου αναπτυξης μπουρζουαζίας, οπότε και θα ήταν σύμφωνη με την

των υλικών παραγωγικών δυναμεων και τρόπων παρα­ ιστορική εξέλιξη»/· μια και έτσι θα διευκολυνόταν η

γωγής γραφει: αναπτυξη των παραγωγικών δυναμεων στη Γερμανία.

«Κατακτώντας νέες παραγωγικές δυναμεις, οι αν­ Και φθανουμε στο 18ῦθ «στο γενικό συμπέρασμα

θρωποι αλλαζουν τον τρόπο παραγωγής τους και αλ­ στο οποίο κατέληξα ­όπως γραφει ο Μαρξ­ και το

λαζοντας τον τρόπο παραγωγής τους, τον τρόπο που οποίο όταν πια το είχα αποκτήσει, χρησίμευε σαν οδη­

κερδίζουν τη ζωή τους, αλλαζουν όλες τις κοινωνικές γός στις μελέτες μου››,ῇ δηλαδή στον περίφημο Πρόλο­

τους σχέσεις. Ο χειροκίνητος μύλος θα σας δώσει την γο στην Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας.

κοινωνία των φεουδαρχών, ο μύλος που κινείται με Εδώ ο Μαρξ μεταξύ αλλων από τη σκοπια που μας

ατμό, την κοινωνία με τον βιομηχανικό καπιταλισμό››.2 απασχολεί, διατυπώνει την παρακατω πολύ σημαντική

Το 18ἕ›8 στο αρθρο του η Βρετανική κυριαρχία στις και σαφή θέση: «Ένας κοινωνικός σχηματισμός ποτέ

ίνδίες, σε μια διατύπωση που εύλογα θα μπορούσε να δεν εξαφανίζεται προτού αναπτυχθούν όλες οι παρα­

84 55

ἙἹΩΡΡΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡῖΣ

γωγικές δυνάμεις που μπορεί να χωρέσει, και νέες ανώ­ Στο ιδιο έργο υπάρχουν αναφορές και στις προϋπο­

τερες παραγωγικές σχέσεις ποτέ δεν εμφανίζονται θέσεις τής μεταβασης από έναν τρόπο παραγωγής

προτού ωριμάσουν οι υλικοί όροι τής ύπαρξής τους μέ­ στον αλλο: «Καθε αλλος δοσμένος τρόπος παραγωγής

σα στους κόλπους τής ίδιας τής παλιάς κοινωνίας Γι° προϋποθέτει μια δοσμένη βαθμίδα των κοινωνικών πα­

αυτό ή ανθρωπότητα βάζει πάντα μπροστά της μόνο τα ραγωγικών δυναμεων και των μορφών αναπτυξής τουςχαθήχομτα εκείνα που μπορεί να λύσει) για­αρ με μια σαν ιστορικό όρο: έναν όρο που ο ιδιος ειναι το ιστορι­

προσεχτικότερή εξέταση γίνεται πάντα φανερό ότι το κό αποτέλεσμα και [Το] προιόν ένος προτσές που

ίδιο καθήκον ξεπήδάει μόνο τότε, όταν οι υλικοί όροι προηκἠθηκε και από Το οποιο ξεκιναει ο καινούργιος

για τή λύση του υπάρχουν κιόλας ή τουλάχιστον βρίσκο­ τροπος παραγωγής σαν από τη δοσμένη βαση του ››.”

νται στήν πορεία του γίγνεσθαι››.θ Αυτό σημαινει ότι αυτή η αντιστοιχια όπως θα δούμε

Το 1868 σε γραμμα του προς τον Ενγκελς/ στο πιο αναλυτικα και στη συνέχεια, διαπερνα όλη τήν

οποια παραπέμπει και ο Λένινἕ ο Μαρξ, αφού προή­ ιαιοθικἠ εξέλιξη και πιο ειδικα αἔ ιιεταβαιικέἐ περιό­γουμένως αναφερθει στη σχέση της τεχνικής εξέλιξης δουἐ­των τουφεκιών με τις προθέσεις του Βοναπαρτη να κα­ Ακομη στον Πρόλογο τής πρώτης έκδοσης του Κε­ταφύγει ή όχι στον πόλεμο, διατυπώνει τη συγκλονιστι­ φά/ιαιου, διευκρινιζεται ότι μια κοινωνια «δεν μπορει

κή αναλογια αυτού του συσχετισμού με τη θεωρια «του ούτε να υπέρπήδήσει ούτε να καταργήσει με διαταγμα­ορισμού της οργανωσης της εργασιας από τα μέσα πα­ τα φυσικές φασεις της αναπτυξής τής. Μπορει όμως να

ραγωγἠἔ [`θ ευρύτερα Των κοριοιρχων σχέσεων παρα­ συντομεύσει και ν” απαλύνει τους πόνους του τοκε­γωγής από τη βαθμιδα των υλικών παραγωγικών δυνα­ ιού»­"μεων] [η οποια του φαινεται] ότι δεν βρήκε πουθενα Το 1884 οιὶἶνγκελς στην Καταγωγή τής οικογένειας

αλλού καλύτερη επιβεβαιωση παρα στη «βιομηχανια της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους τοποθετειταιτης ανθρωποχτονιαφαθ όπως εγρωνιπα αποκαλει τη σε ένα ευρύτερο πεδιο και συνδέει τόσο την εμφανισηβιομηχανία των όπλων. οσο και την υπέρβαση της ταξικής­κρατικής κοινωνιας

Ακολουθει το ιδια? το Κεφάλαιο, στο οποιο θα ανα­ με Το επιπεδο αναπτυἔηἔ των παθαΥωΥικών δνναιιεωνφερθούμε και σε επόμενη ενότητα, όπου ο Μαρξ επιμέ­ με «μια ορισμένη βαθμιδα της οικονομικής εξέλιξης››.®3

νει σε διαφορα σημεια του στην παραπανω συλλογιστική Τέλος ο Ένγκελς το 1894, δηλαδή περιπου εναμισή

της αντιστοιχιας των δοσμένων τρόπων παραγωγής με χρόνο πριν από το θανατό του, αντιμετωπιζοντας γιαμια δοσμένη βαθμιδα αναπτυξης των παραγωγικών δυ­ ιιολλοοτή φορα το ζήτημα του μέλλοντος της Ρωσικής

ναμεων/Ετσι για παραδειγμα τα λειψανα των μέσων ερ­ αγροτικής κοινότητας, στο οποιο και θα επανέλθουμε

γασιας θεωρούνται ικανα για να γνωρισουμε τους σχή­ στη συνέχεια, ξεκαθαριζει ότι «ειναι ιστορικα αδύνα­

ματισμούς που έχουν εξαφαγπστεις ενώ υποστηρίζεταγ ιον μια κοινωνια, η οποια βρισκεται σε μια κατώτερηότγ Ογ διάφορες Ογκονομγκές εποχές ξεχωρίζουν όχγ από βαθμιδα οικονομικής αναπτυξης, να επιλύει προβλήμα­

το τι φτιαχνεται αλλα από το πώς και με τι φτιαχνεταιἔο ια και οογκρούοεις που γεννιούνται και δεν μπορει

56 Β?

ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡἹΣ

παρα να γεννηθούν σε μια πολύ πιο αναπτυγμένη κοι­ Κατα την πρώτη λοιπόν περίοδο της τυπικης υπα­νωγια»_Μ γωγης, «το κεφαλαιο υποτασσει μια καθορισμένη και

Πιο ειδικα όσον αφορα στις υλικές προϋποθέσεις του προυπαρχουσα εργασιακη διαδικασία, για παραδειγμακαπιταλιστικού τρόπου παραγωγης, για τους κλασι­ τη Χειθοτεχνωαι εθιιασίαι ίι εκείνη Τηἔ μίκθἠἐ αιθοαααιἐκούς είναι η βιομηχανικη παραγωγη και πιο συγκεκρι­ αυτόνομηἔ καλλιέ©Υεία€»­Ἰ8μένα το σύστημα των μηχανών που αποτελει την υλικη Δεν είναι τυχαίο ότι σε αυτα τα πλαίσια ο Μαρξ δια­βαση πανω στην οποία αυτός μπορεί να στηριχτεί. Αυ­ χωρίζει συστηματικα το γαιοκτημονα από το βιομηχα­τό, προκύπτει μεταξύ αλλων, με το σαφέστερο τροπο νο καπιταλιστη, ακριβώς επειδη θεωρεί ότι ο πρώτοςαπό την αναλυση του Μαρξ στο ανέκδοτο από τον ίδιο αποτελεί απομειναρι προηγούμενων τρόπων παραγω­στο έκτο κεφαλαιο, η τμημα του Ιίεφαλαιου." γης, ενώ ο δεύτερος προσιδιαζει περισσότερο από τον

Εκεί ο Μαρξ διαχωρίζει τον κεφαλαιοκρατικό τρόπο πρώτοι στον καπιταλισμό.παραγωγης «σε δυο ιστορικές φασεις οικονομικης εξέ­ Στην προκειμένη λοιπόν περίπτωση της τυπικηςλιξης». Μια πρώτη περίοδο την οποία και ονομαξει πε­ ΟπαΥωΥή§¬ Το περιεχόμενο ΤὉΞ διαδικασίας της ΘρΥα­

Ρίοδο Τθἐ τυπίχήἔ υπαἴωἴήἔ ΤΥΙΞ εΘΥααία€ οτο κεφα­ σίας και η τεχνικη που ίσχυε δεν μεταβαλλονται, ενώλαιο και μια οεο­ιεοῃ πεοιοοο την οποία και ονομαζει εκείνο που χαρακτηρίζει αυτην την περίοδο είναι η επι­περίοδο τής ουσιαστικής ή πραγματικής υπαγωγής της δίωξη απόσπασης απόλυτης υπεραξίας με την παρα­εργασίας στο κεφαλαιο." Δίχως να έχουμε τη δυνατό­ ταση της διαρκειας του χρόνου εργασίας." Εκείνο που

τητα να επεκταθούμε στα πλαίσια τούτης της μελέτης έχει αλλαξει σε σχέση με την προκαπιταλιστικη περίο­σε μια ευρύτερη αναλυση του περιεχομένου αυτών των δο είναι η μορφη του καταναγκασμούἔί) Εδώ πια έχου­δυο περιόδων, καθώς και της διαρκειας τους, ζητηματα με να κανουμε με έναν οικονομικό καταναγκασμό τουγοοω απο Τα οποιοι εχει αγαπ­ιοχοει μια πλοοοια οοζη­ ελεύθερου από τα αλλα δεσμα εργατη, που υπόκειταιτηση, θα παραθέσουμε ορισμένα χαρακτηριστικα οτοι­ πια στο κεφαλαιο, οπότε έχουμε μια νέα κοινωνικηχεία της καθεμίας από αυτές, τα οποία θα μας φανούν Ιιοθφή παΡαΥωΥίΙ€¬ νἑεἐ κοωωναέἑ αχέαειἐ παρααιωτχρησιμα για την παραπέρα επιχειρηματολογία μας. γης, οι οποίες όμως κατ) αυτην την παιδικη τους ηλικία

Διεοχρινιζοομε οτι οταν γανοοιιε εδώ λογο για οπα­ δεν αναπτύσσονται στή δική τους υλική­τεχνική βαση,γωγἠ, εγγοοομε Ταο­ιοχοογα τοοο την οποταγή στο γε­ αλλά σε αυτήν που βρήκαν έτοιμη από τους προηγούμε­φαλαιο υπό την διοικητικη έννοια που της απέδιδε ο νους Τρόποος παραγωγής.Μαρξ, δηλαδη ότι η διαδικασία της εργασίας βρίσκεται Όμως από τη μια ο αυξανόμενος όγκος των μέσων

υπό τις διαταγές του, τη διεύθυνση και τον έλεγχο του ιιαραΥωΥἡ€ που προωθούνται και από την αλλη ο αριθ­κεφαλαίου, όσο και την υπαγωγή υπό τη λογικη έννοια ιιός των εργατών, που υπόκεινται στην κυριαρχία τουπου παλι της απέδιδε ο Μαρξ, ότι δηλαδη η διαδικασία 'ϋωυ χεφαλαίοκρατα με άλλα λόγω «η δίεώρυνσητης εργασίας προσιδιαζει στη φύση, στη λογικη, στο ιης παραγωγικης κλίμακας συγκροτεί την πραγματικηχαρακτήρα τοο ιιεφαλαιοοῃι βαση στην οποία ο ειδικα καπιταλιστικός τρόπος πα­

58 59

ΤἹΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΡΗΝΝΗΘΗΚΗ ΝΩΡιΣκ κ κ κ κ κ

ραγωγής αναπτύσσεται μολις βρει τις καταλληλεςιστορικές συνθήκες››.2® Ταυτόχρονα συρρικνώνονται τααπομειναρια των προηγούμενων τροπών παραγωγήςπου αρχικα συνυπαρχουν με τον καπιταλισμό." Η πο­σότητα μετατρέπεται σε ποιότητα.

Έτσι ή τυπική υποταγή αποτελεί την προυποθεση τηςουσιαστικής υπαγωγής.

Και ερχόμαστε στην ουσιαστική υπαγωγή τής εργα­σίας στο κεφαλαιο, η οποία και χαρακτηρίζεται αποτην παραγωγή σχετικής υπεραξίας, δηλαδή από τηνυπεραξία που προέρχεται από την αύξηση της παρα­γωγικότητας της εργασίας στους κλαδους που παρα­γουν μέσα συντήρησης για τους εργατες, μειώνονταςέτσι την αξία των μέσων που είναι αναγκαία για τηναναπαραγωγή της εργατικής δύναμης.

Η μεταβαση σε αυτή δεν είναι δυνατόν να πραγμα­τοποιηθεί σε γενικευμένη κλίμακα παρα μόνο με τηβιομηχανική επανασταση και την εκμηχανιση, δηλαδήτην αναπτυξη της μεγαλης βιομηχανίας.

Και αυτό ισχύει διότι όπως επισημαίνεται στο Κε­φάλαιο, η βιομηχανική παραγωγή είναι εκείνη που επι­τρέπει να κατακτηθεί ο «ορισμένος βαθμός παραγωγι­κότητας της εργασίας», έτσι ώστε να έχουμε αύξησητης σχετικής υπεραξίας››.23

Έκτοτε ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής στηρί­ζεται «στα πόδια του››.2ί Η παραγωγή σαν αυτοσκο­

ειδικα καπιταλιστικος τροπος παραγωγης, η με αλλαλόγια η ουσιαστική υπαγωγή της εργασίας στο κεφα­λαιο››.25

Κατα τον Μαρξ λοιπόν, για να μπορέσει το κεφα­λαιο να υπαγαγει ουσιαστικα την εργασία, θα πρέπει

| κ κ κ ι κνα κυριαρχει η σχετικη υπεραξια σε σχεση με την απο­λυτη, και συνεπώς μια σχετικα πιο υψηλή οργανικήσύνθεση του κεφαλαίου απί ό,τι προηγουμένως. Και

| κ | καυτες τις προϋποθέσεις τις καλυπτουν οι μηχανές τηςβιομηχανικής επαναστασης σε σχέση με την μανουφα­κτούρα και τα απλα εργαλεία παραγωγής που κυριαρ­χούσαν προηγουμένως. Εδώ ο Μαρξ σε μια πρώτη φα­ση επαναλαμβανει ότι η μηχανή ή ακριβέστερα «το αυ­τόματο σύστημα μηχανών», που αποτελεί την πλέοντέλεια, εξελιγμένη μορφή της μηχανοποίησης (εκμηχα­νισης) και η οποία τη μετατρέπει σε σύστημαι αποτελείτο μέσο εργασίας εκείνο, που ως προς την αξία χρήσηςτου δηλαδή ως προς την υλική ύπαρξή του προσιδιαζειστο σταθερό κεφαλαιο και στο κεφαλαιο γενικότεραἔίί

Κατω από αυτές τις συνθήκες η δραστηριότητα τουεργατη καθορίζεται και ρυθμίζεται από καθε πλευρααπό την κίνηση των μηχανών και όχι το αντίστροφο." Σεαυτήν την περίπτωση της εκμηχανισης η αντικειμενο­ποιημένη εργασία εμφανίζεται απέναντι στη ζωντανήεργασία, στα πλαίσια της ίδιας της διαδικασίας της ερ­γασίας, σαν εκείνη τη δύναμη που την υποτασσει. Εμ­

/ × κ κ

πος, κατι το οποιο ειναι μια ενυπαρχουσα ταση του συ­νόλου της καπιταλιστικής περιόδου, εφόσον ο αποφα­σιστικός σκοπός της παραγωγής είναι η ανταλλακτικηαξία του προιόντος και η παραγωγή της μέγιστης δυ­νατής υπεραξίας «υλοποιείται με τον προσήκοντα σε

φανιζεται δηλαδη οπως το κεφαλαιο το οποίο συνίστα­ται ακριβώς στην οικειοποίηση ζωντανής εργασίας."

| κ κ κ κ κ

Ο καπιταλισμός οδηγει στη μηχανοποιηση μεσα αποτην ενυπαρχουσα και αναγκαία γι” αυτόν ταση της αύ­ξησης της παραγωγικής δύναμης και της μέγιστης αρ­

/ κ »

7

αυτήν τρόπο και γίνεται και τεχνικα μια απαραίτητηπρουπόθεση μόνον από τη στιγμή που αναπτύσσεται ο

νησης της αναγκαιας εργασιας.‹έΕτσι λοιπόν η εκμηχανιση εμφανίζεται σαν η μορφή

60 Θι

ΓἹΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡιΣ

η πλέον πρσσιδιαζσσσα στο σταθερό κεφάλαιο και αυ­ γενικότερο επιπεδο τις γενικες υλικες προϋποθέσεις της

τό το τελευταιο στο βαθμό που το κεφάλαιο θεωρειται κομμοονιοτοξηἔ λεαααἔοετηοηα οτα μεν Οαἰῃαῃεεα προσ­διορίζουν με τον πλέον ξεκάθαρο τρόπο ως προϋπόθεσή

στη σχέση του με τον ιδιο του τον εαυτό, σαν η πλεονπμοσιδβάζομσα μορφή Τομ κεφαλαίου γενΜώς»·κ› της ενα επιπεδο ανάπτυξης των υλικων παραγωγικών

Στη συνέχεια Μμμμ δμχτμπὡνεγ με αχμίβεμχ όμ ωυνάμεων που μάλλον αντιστοιχει στην εποχή μας, στοεμείμο μέσο παραγωγής ανμσμμχεί σῖη «λογμ σε υπολοιπο εργο τους, τουλαχιστον οσον αφορα στηνκή» μεφαλμίομ είναι μηχανή «Η πλήρης ανάπτψ κατώτερη φαση της κομμουνιστικής κοινωνιας, μπορουνμη κεφαλαίου δεν έχει λάβει χώμα ἡ δεν έχω ακόμη να εντοπιστοόν «υποχωρήσεις» σε σχέση με αυτές τις

λαβει χώρα ­η διαφορετικά το κεφάλαιο δεν καθιέρω­ απαιτησεις. Μαλιστα, ενω τελικα η κυριαρχη θεση τουςτρόπο παραγωγής αρμόζει σε αμτό_ παρά φαίνεται να ειναι ότι η βιομηχανική ανάπτυξη της επο­

μόνρ από τήν ακριβή στιγμή που το μέσο εργασιας δεν χής τους αποτελει την προυπόθεση του κομμουνισμού,

καθορίζεται μόνον τυπικά σαν σταθερό κεφάλαιο αλλά ··ι›πΟχωΩΟύν›› ακόμη παραπέρα αφήνοντας ανοιχτό τοόταν ματαμγεμομ υπό άμεση μορφή του και όπου ινδεχόμενο περάσματος υπό όρους στο κομμουνισμό,

σταθερό κεφάλαιο εμφανίζεται στη σκηνή σαν μηχα_ οχι μονον των λιγοτερο βιομηχανικά αναπτυγμενων χω­

νή απέναντι στην εργασια στο εσωτερικό της διαδικα­ ρων αλλα ακομη Ταο χαοοοτεοημενων χωρων·Ι . Ας παρακολουθήσουμε λοιπόν αυτην τη συλλογιστι­

σίαε παοαγωγήε»­ω , ι ν ι ι ,Τμμτόχμμμα Τάση Τομ χεφαλαίου είναι να πρΟσ_ κή των κλασικων ξεκινώντας απο τη θεση τους περιτων γενικών προϋποθέσεων του κομμουνισμού.δώσει στην παραγωγή ένα επιστημονικό χαρακτήρα,

οπότε η άμεση εργασια υποβιβάξεται σε μια απληή ή δ δ ια . Μάλιστα ο Μα π ο­(ἐἶἶἴμη αοἶης Τηι μαμἑῖἕξἶμοημ ενός μέρους τγἰεεμεομ 2.2.1. Ο1 γεντκες υλτκες προυποθεσεκ; του κομμουντσμου

επει ακομη κα τσίας σε αυτό που σήμερα καθιερώθηκε να ονομαξεται

ν ν κ κ × _ ν εο ο ια, οι , ν ,«αυλη εργασια», κανοντας λογο για μετατροπη της ερ ο οτη εομα οο? Υ αοἔ γκο ςΥμσίμμ μμθμμἡ μφαίμεσημει κατ αρχην συνδεουν γενικοτερα το βαθμο χειραφετη­

Αν όμως μηχανές αποτελούν την υλική βάση του σης των ανθρωπων με το επίπεδο ανάπτυξης|των παρα­

καπιταλισμου ποια ειναι η υλική βάση του κομμουνι­ ἴωγοξων οοναμεωα χαα ποο ενα χοονο αογοτεοα επα“σμΟύ_ 7 νωιλαμβάνουν περιληπτικά στο γνωστό Γράμμα στον

3 ει ννέκσφ.3Ζ«Στην πραγματικότητα, φυσικά, αυτό που συνέβηκε

2.2 Πέρα από το ὅονκιχωτισμό ηιάν οτι οι ανθρωποι απελευθερώνονται καθε φορα| στομαθμό που το υπαγόρευε και επετρεπε όχι το ιδεωδες

Μια προσεκτική μελέτη του έργου των κλασικών οδηγει τους για τον άνθρωπο, αλλά η εκάστοτε κατάσταση των

στο συμπέρασμα ότι αυτοι έχοντας διευκρινίσει σε ένα ιιιιροιγωγικὡν δυνάμεων. Όλες οι κατακτήσεις της ελευ­

62 63

Ρίοίετοε ΡονΣΗΣ ο ΜΑΡΞ ΡΕΝΝΗΘΗΚΒ ι×ιΩΡυ:

θεριας ωσπὁσο είχαν μέχρι τώρα ως βαση τους περίορί­ διατυπώνει τη θέση ότι «η επανασταση θα εξελίχθείτα­σμένες παραγωγικές δυναμεις, που η παραγωγή τους χότερα ή βραδότερα σε εξαρτηση από το βαθμό ανα­

[...] έκανε δυνατή μίαν αναπτυξη μοναχα αν μερικα ατο­ πτυἔηἐ/τηἐ βκἶμηλανιαἐι απο Το συσἶῖωθευθενο πλίἶυτοκ

μα ικανοποίοόσαν τιἔ ανάγκεςτους σε βάρος αλλων, και και απο το επίπεδο των παραγωγικών δυναμεων››,3ι και

έτσι μερικοί ­η μειοψηφία­ αποκτοόσαν το μονοπώλιο από την αλλη θέτει και παλι το ζητημα του παγκόσμιου

της αναπτυξης, ενώ αλλοι ­η πλειοψηφια­ χαρη στο συ­ · χαιἔκκτηγρία της/κομμουνἐγστίκης επαναστασης.νεχή αγώνα για να ίκανοποίησουν τις πιο επιτακτικες ι το ανιςοεστο οι κ ασίκοι υποστηρίζουν τη εση

τους αναγκες, αποκλείονταν προσωρινα, δηλαδή μέχρι οτι αν «λείπουν οι υλικοί οροι της απελευθέρωσης [του

τη δημιουργία καινούργιων, επαναστατικής φόσης, πα­ προλεταρίατου] που ειναι ακριβως προιον της αστίκηςι ι α ί εα απτυ ››.Β3 απο ί ››, τότε οδ οό αστε «σε ένα ενικό ασκ τισ όραγωγίκων δυναμεων απο οποια ηποτ ν η μ

Στη συνέχεια οι κλασικοί αναφέρονται στις γενικές και μια Χοληθοκομμένγι ισοπέδωση»­88υλγκές προϋποθέσεις του κομμουγπσμού. Το 1857­18ῦ8 στα Οτιιιιιἰιτεεε ο Μαρξ αντιμετωπίζει

Αφού λοιπόν διευκρινίσουν προηγουμένως, ότι για την το ζητημα του επίπεδου της αναπτυξης των παραγωγι­πα­Εαργηση της «αλ2ιοτρι'ωσης›› συνίστα «απόλυτα ανα­ κων δυναμεων πιο αμεσα απο°τη σκοπια της μεταβα­Υχαία πραγ/μαππή προϋπόιπσῃ», «μια μεγαλη αναπτυξη σης στη μελλουμενη αταξική κομμουνιστική κοινωνία:της παραγωγικής δυναμης, ένα υψηλό βαθμό ανάπτυξης :Αν ­γραφει­ στο πλαισίοπης υπαρχουσας κοινωνίας

της»,34 έτσι που οι παραγωγικές δυναμεις να γινουν δεν βρισκουμε υπο καλυμμενη μορφη τις υλίκες συνθη­

«αφόρητες δυναμεις», κατι που με τη σειρα του προυπο­ κες της παραγωγης μιας κοινωνίας διχως ταξεις και τιςθέτει την «πραγματική όπαρξη των ανθρώπων στο επίπε­ αντίστοιχες μορφές ανταλλαγής τότε, όλες οι προσπα­δο ι­ης παγκόσμιας ιστοριας και οχι σε τοπικο επιπεδο», ιχειες για να την Ζἶανουμε να εκραγει δεν θα ηταν παρα

καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι αν δεν υπαρχουν αυτες 0()#%ί)ίωῃσμΟξ:›·”Οι προϋποθέσαα Τότε «γγ στέρηση θα γινόταν απλώς γενι­ Το 1874 ο Ενγκελς διατυπώνει τη θεση οτί για τηνκή και με τη φτώχεια θα ξαναρχιζε ο αγώνας για τα ανα­ κι›ρίαθΧΕα Τηἐἰ νεαἐ χοωωνίχηἔ μη Ταξυίηἐ μοθφηἐ Οργα­7/χαία θα αγ/απαραγογπαν αναγκαστικα όλες οι παλιες νωοηςι περα απο το προλεταρίατο που πραγματοποιείβρωμγέῷ): [εγώ] «πάθε επέκταση της επικοινωνιας θα κα­ την επανασταση, χρειαςεταί και «η αστική ταξη στα χε­

ταργοόσε τον τοπικό κομμουνισμό››.35 Οία Τηἐ Οποίαἐ Οι κοωωνίκεἐ παθαγωθχεἔ δυναμείἔΉτσγ συνεγιζουν εεεμπειρικα, ο κομμουνισμός είναι έχουν αναπτυχθεί σε τέτοιο επίπεδο ώστε να επιτρέ­

δυνατὁς μοναχα σαν πραξη των κυρίαρχων λαών μονο­ πουν την τελική καταργηση των ταξικών διακρίσεων››.^®

μιάς και ταυτόχρονα πραγμα που προυποθέτει την Τέλος το 1878 οΈινγκελς στο Αντί­Ντόριγκ, ξεκαθα­ΰ

παγχόσμγα αναπτυξη των παραγωγικών δυναμεων και ρίξει οτί το ιδανικο της ίδίοποιησης του συνολου των με­

την παγκόσμια επικοινωνία που συνδέεται με τον κομ­ σων παραγωγής από την κοινωνία, «δεν ήταν δυνατόνμουνγσμόςειι να πραγματοποιηθεί, να γινει μια ίστορικη αναγκαιοτη­

Στίς Αρχές του κομμουνισμού οἙνγκελς απο τη μια ­ Πχ) παρα αν υπαρχουν ΟΕ υλωαεἔ συνθηχεἐ Τηἔ πθαιίμα­

84 85

ΪἹΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΉΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡἘΣ

τοποίησής του. Όπως κάθε άλλη κοινωνική ποοοοοἔ λο (ἔτιιηιἰτιεεε, στο τμήμα με τίτλο «το προτσές του σταθε­νεται πραγματοποιήσιμο, όχι από την κοκοολοηοἶι ποο ρού κεφαλαίου», που αποτελεί ένα από τα πιο επίκαιραπροχὐπτεγ από το γεγονός ότι η ύπαρξη Των ῖἴοίξεωμ για την εποχή μας κείμενα του Μαρξ, αυτός υποστηρίζειαντίκειται στη δικαιοσύνη, την ισότητα κ.λπ., οχι απο ότι οι κεφαλαιοκρατικές σχέσεις παραγωγης έρχονται σετην απλή θέληση να καταργηθούν Οι Τάἔείἔι αλλα απο αξεπέραστη αντίφαση με τις παραγωγικές δυνάμεις καιΟργσμένεἐ· καινούργιες οικονομικές συνθηκες»­Ζ” στέκονται απόλυτο εμπόδιο στην παραπέρα ανάπτυξη

Αλλωστε στο ίδιο έργο, σε ένα γένικοιεοο επιπεδο» τους, όχι όταν κυριαρχεί η κλασικη βιομηχανία έτσι όπωςΟι παραγωγικές δυνάμεις εμφανίζονται πιο ἔεποίοοίοοί αυτη προέκυψε από τη βιομηχανική επανάσταση, αλλάνα ωθούν άμεσα προς τη λοοη των οίνμθέοεων Τομ λἶοί” ένα τέτοιο επίπεδο των παραγωγικών δυνάμεων όπουπιτριλισμού απ” ο,τι σε οποιοδήποτε άλλο έοιίοέἶ ενω |η πια θα κυριαρχεί η «γενικη διάνοια», δηλαδη όταν η επι­ίδια η κατάργηση των κοινωνικών τάξεων «ποοοποθετ στημη, και οι συσσωρευμένες γνώσεις, θα είναι κυρίαρχεςτει μια τέτοια ιστορική ανάπτυξη όποο Ὁ οποίοείἰ ολί στην παραγωγή, σε σχέση με την άμεση εργασία.μόνο της μιας ἡ της άλλης συγκεκριμένης ποοίοίοχηἔ Και ο Μαρξ διέβλεψε ότι αυτό θα συμβεί σε ένατόιξηςι αλλά γενικά μιας κυρίαρχης Τἀἔηἐζι οονεπωἔ γι απώτερο σε σχέση με την εποχή του μέλλον. Και αυτόίδια η ταξική διάκριση έχει καιαοπἰ ένοιἑ οίνοοίοονμ το μέλλονι όπως πολύ εύστοχα τουλάχιστον ως προςσμός, κάτι το παλαιωμένο››.ο αυτό επισημαίνει ο Αντόνιο Νέγκρι, είναι ακριβώς η κα­

Εξάλλου «η οοχοινωοη των εποολοίοτοπιπων οτοοίεμολΐ τάσταση και το επίπεδο των παραγωγικών δυνάμεωνσαν τάξης, [κάτι που όπως θα δούμε στο 4.6 αποτελέι της σημερινής εποχήςμππρουπόθεση για την ανατροπη του καπιταλισμοο]› ποοο“ Ας παρακολουθήσουμε λοιπόν αυτήν τη μεγαλειώδηποθέτει την ύπαρξη όλων των παραγωγικών δυναμέιον προφητεία του Μαρξ έτσι όπως αναπτύσσεται σταπου μπορούσαν να αναπτυχθούν στα πλαίσια Τηέ ποίλίοίἔ ιἰτιιπιἰιεεε.χρινωνίας››.μ Κατ, αρχήν ο Μαρξ επισημαίνει σε αυτά, ότι παρόλο

Ποιες όμως είναι οι ειδικές υλικές πιοοοποθεοείἔ μα που οι μηχανές είναι εκείνες οι οποίες αποτελουν τη βά­την επικρόαιιοη Τοο πομμοονιομοο πομ πιο ειδικοί Έηθ ση για μια ουσιαστική υπαγωγή στο κεφάλαιο, ή διαφο­δεύτερης φάσης του; Ξεκινώντας από το πιο οψθλο επί­ ρετικόι η εκμηχάνιση είναι εκείνη η μορφή που προσι­πεδο απαιτήσεων που θέτουν οι κλασικοί, ας οοομε ἐιιαζει περισσότερο στο κεφάλαιο, αυτό «δεν σημαίνειπρώτα την απάντηση που δίνεται απο τον Μοιοἔ οτοί ότι η ύπαρξη των μηχανών, η εκμηχάνιση καθαυτή ταυ­δτιιηνἰγιεεε. [ίζοί την οποίοεἡ τηἔ με το πεφοίλομο= οτί *Ι οπαοξθ τηἔ

σαν τέτοιας είναι ταυτόσημη με την ύπαρξή της ως κε­ιραλαίου». Αν υποστηρίζαμε το αντίθετο, συμπληρώνει

2.2.2. Η θέοιιιων θι'ιιῃιίι'ί$$ο ‹› Μαρξ, θα ήταν σαν να υποστηρίζαμε ότι η μη χρησιμο­ποίηση του χρυσού σαν χρήματος, οδηγεί το χρυσό να

Στα Οικονομικά Χειρόγραφα του 18ο?­1858, Υνωοτοί οοω ιι ιιωλέσει την αξία χρήσης του ως τέτοιουὔθ

θθ Θ?

Ο ΜΑΡΞ ΓΒΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡΙΣιΩΡῖπΟΣ ΡΟΥΣΗΣιη ι

εμπόδιο για την παραπέρα αναπτυξη των παραγωγικώνι ι ι “ και εκ · ν ν ν ν ν ν

Κυθιωἐ Ομωἐ Ο Μαρξ επισηριοιινει οτι Οιη η ιἑη δυναμεων, και τουτο διοτι: «δεν θα ειναι ουτε η αμεση

Χόινιση ειναι η πλεον προσιοιοιηοιισοι μορφη τον στα Ξ εργασία που πραγματοποιείται από τον ίδιο τον ανθρω­ι τ ' νικότε αλ αοτο σε ν | ν ν ν

ρου πσφοιλοιιοο ιποιι τοο νεφοιλοιιου νε Ο πο ουτε ο χρονος εργασιας του, αλλα η οικειοποιηση της

πθιιιισι περιπτωση στν σημαινει ότι το ητἶνόιλοιιο σαν ηοττ γενικης παραγωγικής του δύναμης, η από μέρους του κα­

νωνιπη σχέση αποτελει την καλύτερη σχεση της ηοινωνιτ τανόηση και κυριαρχία της φύσης μέσω της ύπαρξης του

ηηρ ποιινοινωνηο την πλέον ἶττττόιλληληηιτα τη χιτησητοτ ως κοινωνικού σώματος, με μια λέξη η αναπτυξη της κοι­

ποιηση τησ σιιριηλσινισησι οιπο ενα σημειο ινινοιτττντηττητ νωνικης ατομικότητας που εμφανίζεται σαν ο μεγαλος

ιιινιι μιετιτ Και αυτό διότι «την ιδιοι στινττη τον Ο χρονοτ θεμελιακός μοχλός της παραγωγης και του πλούτου››.5ι

εονοισιοιτ τη Οιττλη ποσότητα της τρνττστατιτ τιθττιττ απο Τότε είναι που «η κλοπη του χρόνου εργασίας του

το ττφότλοιτο σαν το μόνη ηαθοριστιηη στοττττοι η Οτἔττση αλλου πανω στην οποία στηρίζεται ο σημερινός πλού­

ερ`ίσισισι ποιι η ποσοτητοι της εξιοιφιἶινιζοντοιιδωτ ιτοι Οὔ τος, εμφανίζεται σαν μια αθλια βαση συγκρινόμενη με

στιχοι πσιρσιλίρητεἐ τησ πσιροσίωνησ “της ηιιιηνρν τ ι αυτην τη νέα που αναπτύσσεται και η οποία δημιουρ­

Οιἔιὡν χρησηττ και νττοβοιθιτιζοντατ και ττοσοτττιταἶἕ Υηθηκε από την ίδια τη με­:Υαλη βιομηχανία.μειωμένη αναλογία και ποιοτικα σε ένα αναγκ

| [Τότε] «η υπερεργασία της μαζας παύει να είναι ητ ι ' ε τ ενικ επι­ . .. ν ν ν ν ν

οεοτεοευοντοι δε ττοιοοινοντοι στ σχεση η τ προυποθεση της αναπτυξης του γενικου πλουτου οπως

στημονικη εργασία και την τεχνολογικηῇ εφοιριιολίη των και 8 ασγα Ο γσ ένων παώ λ ιη μη ργ ρ μ ει να αποτε ει την

φινσιηων και ιιοιθηιιοιτιιτων τττιστηιτω τι, ν γγ ποοϋπόθεση της αναπτυξης των καθολικών­οικουμενι­Όσο λοιπόν αυτη η αντίθεση αναπτύσσεται τοσ ­

| Β' , κών ικανοτητων του ανθρώπινου εγκεφαλου››.ιινεται φανερό ότι η αναπτυξη των παραγωγικων υνα­

γ Πρόκειται για την κατασταση εκείνη που προσφέρειι | ι οικειοποι σ τ ν ν ν ν ν

μεων στν μπορει νοι μενει οεσιιιοι στην η η ηη τη δυνατοτητα ωστε να κυριαρχησει «η ελευθερη ανα­| ηδ

ρπσρεργοισιοισ· ό­ πτυξη των ατομικοτητων και όπου δεν μειώνεται ο

και Ο Μαρξ συνεχιζει σρλλονιστινηξῖἐοἔἕφ ἠἰει αναγκαίος χρόνος εργασίας για να αυξηθεί η υπερερ­

ριενσσ στη ριελλοντικη εεε ιξη στην οπο ην γασία, αλλα μειώνεται η αναγκαία εργασία της κοινω­× τ ί ί θα θασει στο , , | , | υ /

η ττιμηχοινιση° Απο τη στιγμη που αυτη / τη ι νιας μεχρις ενα ελαχιστο, κατι στο οποιο αντιστοιχει η

σημείο εκείνο όπου η γνωση και η επιστημη ιιετοιτρσγ καλλιτεχνικη, επιστημονικη κ.λπ. διαπλαση των ατό­

πονται σε αμεσες παραγωγικες δυναμε逬 απο Τγη στιν Ιων ὰ σων απελευθ ι ν ν

γ χ ρη ερωμενο χρονο και στα μεσαη ι _ λώ αθελα του­ μειωνει την ν ν ν ι ν .

μη που «το κεφαλαιο εντε ς ι που εχουν δημιουργηθει για ολα αυτα τα ατομα››.ι·ιανθρώπινη εργασία την καταναλωση οοναιιηἔ σε σιιοι

7 | Τότε ο πραγματικός πλούτος δεν θα είναι πια η διεύ­ελαχιστα αυτό θα παίξει" [η αναφορα ειναι σε Χρσνο θυνση που ασκείται πανω στην υπερεργασία, αλλα ο

ι ι ι ασια και απ · ι. ν ν | ν ν ν

ιιελλρντσι] σπερ ιιηἐ Χειρσιφετηριενησ τον Ξ υιαθεσιμοἐ Χρονος περα απο το χρονο που ειναι ανα­τελείτην προϋπόθεση της χειραφετηοηἑ ”ι移·/ Ήαίο βατ ν ὰ ν

νι ΞΥ η ιι η Ο Υ Υη­

τότε τπισηιιοιινττ Ο Μοἔἶτ η καθε τροσταθἔἔτ ΕΞ: Και είναι ακοιβώω το επίπεδο αναπτοξηἐ του «στα­απόσπαση υπεραξίας κα ισταται αναχρονιομ ι

θθ88

ΓἹΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΒΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡιΣ

θερθύ κεφαλαίου [που] δειχνει μεχθι σε ποιο βαθμό Ὁ Όμως αυτή η θέση που περιέχεται στα (ἔιιιιιιὶτιεεε δενγενική κοινωνική γνώση έχει εξελιχθεί σε άμεση παρα­ αποτελεί τη θέση που δεσπόζει στο υπόλοιπο έργο τωνγωγική δύναμη και στη συνέχεια μέχρι σε ποιο σημείο χλαόόχώγχ Πόγα λόιπόν είναι αό­τή γγ θέση;οι συνθήκες του βιωματικού προτσές της κοινωνίας πέ­ρασαν οι ίδιες υπό τον έλεγχο της γενικής διανοιας(ιητειιεετ ζςειπετειι) και έχουν επαναοργανωθεί σε συμφω­ 2­2­3­ Η Κιιριορχῃ θέση των Κλασιιςών

νία με αυτήν. Μέχρι σε ποιο βαθμό οι κοινωνικές παρα­γωγικές δυναμεις παραγονται όχι μόνον υπό τη μθθφἡ Ήδη όπως διαφανηκε από την μέχρις εδώ αναπτυξητης γνώσης αλλα σαν αμεσα όργανα της κοινωνικής της συλλογιστικής των κλασικών, αυτοί στο κύριο μέ­πρακτικής του πραγματικού προτσές της ζωής››.“ ρος του έργου τους θεωρούν ότι η μεγαλη βιομηχανια

Έτσι λοιπόν, όταν το επίπεδο αναπτυξης των υλικών της εποχής τους είναι εκείνη η οποία, μέσα από τιςπαραγωγικών δυναμεων φθασει στο σημείο που η ‹‹γε­ αντιθέσεις που γεννιούνται από τη λειτουργια της σενική διανθια», η Οπθια απθΐελει μια σμλλΟΥικἠ¬ χθινωε καπιταλιστικα πλαίσια, αποτελεί την αναγκαία αλλανική ευφυΐα, δημιουργημένη από συσσωρευμένες γνώ­ και ικανή υλική βαση για την υπέρβαση του καπιταλι­σεις, τεχνικές και τεχνογνωσίεςἔῇ να έχει μετατραπεί όμόό» και τόόλαγαστόν γγα την πρώιη φαση του χομ­σε αμεση παραγωγική δύναμη, τότε μπορούμε να π0ύ­ μουνισμού, ενώ πιο έμμεσα διαφαίνεται ότι η ίδια αυτήμε ότι είναι καταλληλες Οι συνθήκες Υια Την επικμόιτητ βιομηχανία θεωρείται ότι αποτελεί και την υλική βασηση του κομμουνισμού. για μια ουσιαστική υπαγωγή στον κομμουνισμό. Με

Εδώ λοιπόν ο Μαρξ προσδιορίζει ως υλική βαση της αλλα λόγια για τους κλασικούς στο κύριο μέρος του έρ­πλέριας κομμουνιστικής χειραφετήαηἐ όχι τιἑ σμχχμοτ χου τους, διαφαίνεται ότι η υλική βαση του καπιταλι­νές τΟυ υλικές παραχωιιικεε δμναμειἐν όχι τη βιομηχοιτ σμού και του κομμουνισμού είναι κοινή και αυτή είναι ηνική αναπτυξη του ιθου αιώνα, αλλα ένα μελλοντικό σε μεγάλη βγόμηχανία της επόχής Τόόασχέση με την εποχή του επίπεδο ανόιπτυξής τους. Από Υπό αότό τό πόίόμαγ παρα ας όπόαἰς μεταξύ τουςμια κομμουνιστική προοπτική της εποχής της κυριαρ­ και κατα καιρούς κοινές διαφοροποιήσεις τουςτ οι κλα­χίας της κλασικής βιομηχανίας περναει σε μια κομμου­ σικοί υποστήριζαν ότι στη βαση τού τότε επιπέδουνιστική προοπτική της εποχής της κυριαρχίας της επι­ αναπτυζης των υλικών παραγωγικών δυναμεων, είναιστήμης, της γνώσης και της πληροφορικής! στα πλαίσια της τριαρχίας Αγγλίας, Γαλλίας, Γερμα­

Στην προκειμένη περίπτωση η ζωντανή εργασία που νίας, στην οποία αργότερα προστέθηκε και η Αμερική,Οιποπἐμπεται υπό την αμεση ατομική μορφή της από όπου οι συνθήκες ήταν ώριμες για το πέρασμα στοντην παραγωγή δεν αντικαθίσταται μόνον και κυρίως κόμμόόνιόμό_από ένα σταθερό κεφαλαιο υπό τη μθρφἠ των μηχανών) Μαλιστα, η αλήθεια είναι ότι ο Ένγκελς έστω καιαλλα από την «αυλή» «γενική διανοια», από τη γνώση διαφοροποιούμενος από τις αντίστοιχες τοποθετήσειςκαι την επιστήμη. ι‹›υ Μαρξ της ίδιας περιόδου, και ακόμη από την κοινή

70 '7ι

ι¬ιΩΡἶ¬ΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΒΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡιΣ

τους τοποθέτηση στο Μανιφέστο (1848), οπου τον στηρίζει ότι αυτό είναι απολύτως αναγκαίο, μια που ηπρώπγ λόγο τη σοσγαλγσγγγή επαγασταρη έχει ιη αναπτυξη των παραγωγικών δυναμεων εχει υπερβειτα

Γερμανία, στα νεανικα του κείμενα του 1842­ίἕἑίιξἔ, αλ­ οπνα οοίοί Τηἔ ίοίωτοοιἔ Εοίοχτηολοίἔ χοο Τοο οίοῖοίοο

λα και στην Κατάσταση της εργατικής Τάἔηἔ οτην Αλ” χαθ¬ε(ἶτωΤΟἔ°ἶ8γ/λία του γραὥγ παρὰ την πρχιτιιιἡ σε σχέση με την Γαλ­ Στο γἰίεφαλαιο τα πραγματα ξεκαθαρίζουν γρικομη

λία και τη θεωρητικη σε σχέση με την Γερμανία, καθυ­ περισσοτερο: αναφερεται με σοιφηνεια: «η μεγα­

στέρηση της Αγγλίας, δεν δίσταζει να υποστηρίξει οτί λη βἰομλΰίοοέίοί εο/οο ολί μονο? λ? μηΐροί τοο/οίντοίλωνίτ

αυτη η τελευταία βρίσκεται στα πρόθυρα μιας επερχο­ σμου, αλλα ακομη η δημισυργος των απαραίτητων υλι­

ιιενης κοινωνικης επαναστασης και τουτο χαρη στο οι­ κών και πνευματικών συνθηκών για τη λυση αυτού του

κρνρριικό­κοινωνικό της προβαδισμα/Εὶτσιη βίομθλοωι· ανταγωνισμου, μια λυση που βεβαίως δεν μπορεί να

ια] επανάσταση ως προς την οποία είναι σαφές οτι προκύψει με ηπιο τροπο»_ῦ9

προηγεγγαγ εκείνη την εποχή η Αγγλια, έρχεται να κα­ Ίῖο ίθλθ και ο Νίαρξ διατυπώνει τη θεση πως «παρα

λυψει με το παραπανω την καθυστέρηση της στους αλ= το οτι ειναι πιθανον η επαναστατιγκη πρωτοβουλία να

λους τομείς. ξεκινησει απογτη Γαλλία: η Αγγλια μονον μπορει να

Όπως εύστοχα επισημαίνει ο Σταθης κοοβολοοοίίοῇϋ Χοηοίοοποοίίθοῖγοαν μοχλἶοἐ οίοίἔ οοβοοα οοίονομοοίἰἔαυτό προβόγδγσμα της Αγγλίας οδηγει παραπέρα τον επαναστασηςἶι και/αυτο διοτι το επιπεδο αναπτυξηςΈνγκελς να θεωρήσω πιθανή Την εξοικονόμηση για την τηςρτης επιτρεπει κατι τετοιο.

Αγγλία μιας αστικης επαναστασης τυπου της Γαλλικης . Στο ιδιο μηκος κυματοςρκαι αυτο διαχυτα σε ολο τοΤρρ ῃ8ρ και τη δυνατοτητα αυτη να προβεί αμεσα εργο των κγλασικων, η αγγλια, διαφοροποιείται απο την

στην κοινωνικη αντίκαπίταλιστικη επανασταοη. ηῖίείοωτοοι Ε·οοωπὉ¬ ἶοοο ωἔ ῖυοοἔ Ήἔ οονοίτοτητοἔ πο”Στα πλαγσγα λογπόγ της ευρωπαγκἠρ Έριαρχιαργ ειναι ρασματος γστην· κατωτερη φαση της κομμουνιστικης

γγ Αγγλία η Οπρ¿α χαρη στο οικονομικο της προβαδισμα κοινωνιας οσο και ως προς τις μορφες αυτου του περα­

παιονει και τα πρωτεία και ως προς την κομμουνιστικη οματος. Και ακριβως αυτη η διαφοροποίηση εδραζεταιι «σε τελευταία αναλυση» στην πιο αναπτυγμένη σε

προοπτικη της.Το 1847 Ο /Ενγκελς στις Αρχές του κομμουνισμού, σχέση με τις αλλες ευρωπαικές χώρες οικονομία της

_ , 3 ι ι ι ι Α λίαςἔ"ακομη μια φορα τον παγκοσμιο ΥΥ

ΞἶοἶἕοῖκῖηρῖίηἔοχανἑομίμΟοι›νισμου 57 από τη μια συνδέει και _ Τέλοἔ ο Ήνλίκολἔ Το 1877 οτην Εξέλίξη Τοο οοοηοίλί­

παλι αμεσα την ύπαρξη η καταργηση της ιδιωτικης ομοο απο την οοΐοπίοί οΐην επίοΐήμηι αφού ποοηιίοομέ­ιδιοκτησίας με το επίπεδο αναπτυξης των παραγωγί­ νως υποστηρίξει και παλι τη θέση ότι το πέρασμα στην

κών ρρναμεων και απο την αλλη διατυπώνει τη θέση κατοχη της κοινωνίας ολων των μέσων παραγωγης «θα

οτι με την αναπτυξη της μϋίοίληἐ βίομηλοολίοίο Θλεἰνης γίνει μπορετο [...] μοναχα όταν θα υπαρχουν οι πραγ­

της περιόδου οι συνθηκες είναι πια ώριμες για την κα­ ματικοί όροι της πραγματωσης του [και ότι η καταργη­ταργγγση Της) ιδιωιικης ιδιοκτησίας και μαλιστα υπο­ ση των ταξεων μπορεί να γίνει] όχι με την απλη επιθυ­

ΓΙΩΡΓΟΣ Η­ΝΣΗΣ ο ΜΑΡΞ ΡΒΝΝΗΘΗΚΒ ι×ιΩΡιΣ

μία της καταργησής τους, αλλα με ορισμένους νέους οι­ αιώνα, ως υλικής προυπόθεσης περασματος στην κα­κονομικούς όρους››,ο στη συνέχεια διατυπώνει την απο­ τώτεοη φαση τοο πομμοονίομοο·ψη ότι αυτό το «ψιλό επίπεδο της παραγωγής, [...] τοσημείο αυτό το έχουμε φτασει [το 1877]››.63

Ετσι λοιπόν οι κλασικοί υιοθετούν την αποψη πωςτουλαχιστον για το πέρασμα στο σοσιαλισμό επαρκείτο επίπεδο της οικονομικής αναπτυξης των αναπτυγ­ ­

μένων χωρών της εποχής τους. Ας θυμίσουμε ότι στον πρόλογο της πρώτης έκδοσης τουΤην νότα απόψη επφόαζα χατ ό Λέντν τό 19187 όταν Κεφαλαίου του ΙΒΘ7, ο Μαρξ από τη μια αποκλείει την

γραφει ότι «δεν αξίζει να χασουμε ούτε δυο δευτερο­ αοθαίοετη παῖαίπίηση Των φυσικών φάσεων μιας κοινω­χεπτα ντα σόζητηση με ανθόώπόόσ πόό δεν παταλαβαν νίας, από την αλλη όμως θεωρεί ότι υπαρχει η δυνατότη­ακόμη [... ότι μεταξύ αλλων] ο σοσιαλισμός δεν μπορεί Πα οοντομεοσηἐ Της διαρκειας τους και γενικότερα αμ­να νόηθετ χωρίς τη μεναλη παπτταλτσττπη τεχντπη»­ιι . ” βλυνσης των πόνων του τοκετού του καινούργιου κό­

τιΚαι το επίπεδο αυτής της τεχνικής θεωρούσε ότι το εί­ ομοο· ”

χε κατακτήσει η Γερμανία, η οποία ενσαρκωνε το 1918 _ Το εοώτημα ποο ποοποπτα είναί ποίοί είνα! οι πα­” ραγοντες εκείνοι οι οποίοι μπορεί να συμβαλουν έτσι«κατα τον πιο παραστατικό τρόπο την υλική πραγμα­

τόπότηση των ότπόνόμτπώνν παόανωντπών [Μ] όόων τόό ωστε να επελθει μια τετοια συντομευση. Ειναι σαφεςύτι για τους κλασικούς ένας βασικός παραγοντας είναισοσιαλισμού».η ανθρώπινη παρέμβαση και πιο συγκεκριμένα το επί­Το ερώτημα όμως που παραμένει αναπαντητο είναι

αν αότό τό επίπεδό αναπτόξησ ηταν η όχτ επαόπέσ ντα πεδο της επαναστατικής συνείδησης του προλεταρια­τό πέόασμα στη όεότεόη φαση τησ πόμμόόντότότησ πότ_ του, στο ρόλο της οποίας θα αναφερθούμε πιο διεξοδι­νων¿ασ­ κα στο τέταρτο κεφαλαιο.

Εκτός όμως από τη θέση των κλασικών έτσι όπως Ποοπεπαί εοώ Υία μια οαφή οἡξη με Τον οοίονομοίοαυτή προκύπτει από τα (ἔτιιπιἱτίεεε, και την κυρίαρχη ντεΈεομίνίομο¬ μία οἠξη η οποία πατοχοοώνεταί οπωἔαπόψη τόόσ έτστ όπως αυτη πατανόαφετατ στό πόότό θα δούμε στο τέταρτο κεφαλαιο με την πρόταξη από

μέρος του έργου τους, αξίζει τον κόπο να διερευνήσου­ τους ἶίλασικθύς της αναγκαιότητας της προλεταριακήςμε μήπως από τη μια οι τοποθετήσεις τους σχετικα με Επαναοταοηἔ·την Ισπανική Επανασταση και τη Γερμανία, και από Ποίν ομωἔ αναφεοθοομε οτον έποί λα αλλίώἔ ανα­την αλλη οι θεσεις τους σχετικα με τις δυνατοτητες της Υπαίο οολο Τηἔ ποολοταοίαπήἔ επαναοταοηἔω αξίζει ναΡώστπησ ανόστταησ πστνότητασ να πασαπαμψετ .ασ όὅό_ υταθούμε σε δυο περιπτώσεις δυτικοευρωπαικών χω­νεό τόό παπτταλτσμόόν απότελόόν ένα βημα πόόσ τα πί_ ρών, που οι κλασικοί με τις τοποθετήσεις τους επιβε­σω ακόμη κατ σε σχέση με τόν πόόσότόότσμό τόό επί_ βαιώνουν ότι γι” αυτούς η προλεταριακή παρέμβαση εί­πεόόό τησ αέντστησ βτόμηχαντπησ αναπτόἔησ τόό γσόό ναι ικανή να αντισταθμίσει το μειονέκτημα το οποίο

2.2.4. Δυνοτὸτιιτσ συντὀμευσιις κι άμβλυνσιπ; των πόνων του το­κετού

74 'ἶὅ

ΡΙΩΡΡΟΣ ΡΟΥΣΗΣ ο ΜΑΡΞ ΡεΝΝΗοΗ1‹ε ΝΩΡΙΣ

προκύπτει από την καθυστέρηση τηἔ ανατττοξηο των ματικούς κι έρχεται αντιμέτωπος πρόσωπο με πρόσω­

υλικών παραγωγικών δυνάμεων­ πο με την κυρίαρχη ταξη και την εξουσία της. Στο τέ­Η ποωτη πεοιπτωση αφοοα στιἔ οονατοτητοο τηο λος της ίδιας χρονιας η επανασταση καταστέλλεταια

Ισπανικης Επαναστασης του 1854­185θ, και η δεύτερη Απένανττ σε αοτα τα γεγονοτα τοποθετείτατ ο

στις οονατοτητεσ πεοασιιατοἔ στην ποωτη φαοη τοο Μαρξ. Το 1854 λοιπόν σε μια πρώτη του τοποθέτηση

κομμουνισμού της Γερμανίας στα τέλη του Ιοου αιώνα. δτατοττώνετ την αποψη οττ «το κοτνωνοτο ζητημαν με τη

Και στιἐ οοο αοτέἐ ποοιπτωσεια οεν ηταν το οποτε” σύγχρονη έννοια του όρου, δεν έχει βαση (Ιουηεὶετὶοο)

σο αναπτοξηἔ τηἐ οινιονοιιιαἐ η των ολικων παοανωνο σε μια χώρα με τις πλουτοπαραγωγικές πηγές όχι ακό­κών δυναμεων που οδηγησαν τον Μαρξ καιτον/Ενγκελς μη ανεπτυγμένες χατ με έναν πληθοσμο τοσο πεοτοομ

σιη σισιπιστωση οτι οπηοχε η οονατοτητα ποοαοματοο σμένο όσο η Ισπανία ­ 15 εκατομμύρια μόνον κατοί­στην κατώτερη έστω φαση της κομμουνιστικης κοινω­ κους»­ιν

νίας, αλλα το επίπεδο συνειδητότητας του υποκειμενι­ Δοο χοοντα αονοτεοαν το 18565 πασα το ότι ποοφαε

κού παραγοντα. _ νώς ούτε το επίπεδο αναπτυξης των υλικών παραγωγι­Αλλα ας εξετασσθμσ καπωἐ πιο οιεξοοτχα ττο οοο κών δυναμεων ούτε ο πληθυσμός της Ισπανίας είναι

αυτές περιπτώσεις ξεκινώντας από την Ισπανικη περί­ δονατον να έχοον σημετὡσετ ατσθητη μεταβολην ο Μαοξ

πτωση: η οποια παι λινοτεοο ννωοτη οτνατ κατ ττοοηαίοττ επανέρχεται και θεωρεί πια ότι στην Ισπανία μπορεί να

ται χρονολογικα. τεθεί «το κοινωνικό ζητημα με τη σύγχρονη έννοια του

Στην Ισπανία λοιπόν, το καλοκαίρι του 1854, μια οοοονη δηλαδη το ττέοασμα στον ηομμοοντσμο­

ομαδα μετριοπαθών πσσσσσστικων αξιωιιατοαον εεε­ Τι είναι εκείνο που τον έκανε να αλλαξει γνώμη; Το

γείρεται και απευθύνεται στο λαό απαιτώντας μέσω νενονοσ οττ τώοα τττα _το τ8δδ_ στην Ισπανία έχοομε

ιιιαο ποοπηοοἔηἐ να σονπληοοον τα ηοοτεἔ σανττττοοτ να κανουμε με μια καθαρα ταξικη παλη, το γεγονός ότι

σωπεστιχσι σώμσιταπ να μειωθούν οι φοοοι¬ να αττοκατ υπαρχουν στο κοινωνικό επίπεδο «οι ίδιοι διαχωρισμοί

τασταοοιη τοπιπη αοτοοιοοιηση παι να οονανωοοτ οονττ που υπαρχουν στην υπόλοιπη Δυτικη Ευρώπη», οπότε

ηη πολιτοφολαπη­ Στη βαση αοτοο τοο ττοογοοτμμοττοο και «η επερχόμενη ευρωπαίκη επανασταση θα βρει την

ξεσηκώνσντσιι σε ολη την Ισπανια οι λαιπέσ μαζοα οΧη“ Ισπανία ώριμη για να συνεργαστεί μαζί της. Οι χρονιές

ματίξονται λαικές επαναστατικές επιτροπές, οργανώ­ 1854 κατ 1858 ηταν μεταβατοτέο φασετσ μέσα απο ττσ

νεται και εἔοπλιζεται η λαικη πολιτοφολοοοο· Το τοοο οποίες χρειαστηκε να περασει [η Ισπανία] Υια να φτα­

ξεσπσὐν μσιζσιέσί ιιαχητιπέἐ απεογιεἔ οολοφονοοντατ σει σε αυτην την ωριμότητα››.α

Ξονοοοττἑ απο τοοσ απεονοοἔι εονατεἔ οκτολοοντοττ Έτσι λοιπόν η υστέρηση από αποψη υλικών συνθη­

απο τισ αολέσι ενω ποοιαοχοον τα σονοηματα: «Κατω η κών έρχεται να καλυφθεί από την αναπτυξη της λαικης

τἰυβέσνησηα «οανατοἔ στοοσ πλοοσιοοἔνν· επαναστατικότητας, η οποία παρα την οικονομικη κα­

Όταν πια η σονποοοση ποοοιΡωνεται¬ ο λαοἔ ενχατ θυστέρηση και το μικρό μέγεθος της Ισπανίας καθιστα

Τοιλσιπστσιι στσ ἐλεοσ τοο απο τοοἔ μετοτοτταοοτο αετω” εφικτό το πέρασμα στο σοσιαλισμό, ο οποίος βεβαίως

76 77

ΓἹΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

όπως και στην περίπτωση της Ρωσίας, που θα αναφερ­θούμε στη συνέχεια, θα στηριζόταν από τον επερχόμε­νο σοσιαλισμό της αναπτυγμένης Δύσης.

Και ερχόμαστε στη σταση του κατα πολλούς πιοντετερμινιστή σε σχέση με τον Μαρξ/Ενγκελς, απένα­ντι στις δυνατότητες της Γερμανίας.

Στον πρόλογο του στο Πόλεμο των χωρικών στην Γερ­μανία του 1874, οΉνγκελς αναγορεύει τη Γερμανία σεπρωτοπόρα χώρα της επαναστατικής διαδικασίας, όχιεπειδή αυτή ηταν η περισσότερο βιομηχανικα αναπτυγ­μένη χώρα, αλλα επειδή οι Γερμανοί εργατες σε σύγκρι­ση με τους εργατες της υπόλοιπης Ευρώπης έχουν δυοσημαντικα πλεονεκτήματα. «Πρώτα το πλεονέκτημα ότιανήκουν στο θεωρητικότερο λαό της Ευρώπης και ότιδιατήρησαν το νόημα της θεωρίας που το έχασαν ολωσ­διόλου οι λεγόμενοι “μορφωμένοι” της Γερμανίας [...]και δεύτερο το πλεονέκτημα ότι ακριβώς επειδή ήλθαν

Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡιΣ

Γερμανίας κατι που προέκυπτε από τα εκλογικα απο­τελέσματα.

Βπιπροσθέτως όμως, όπως προκύπτει από τις τοπο­θετήσεις τους για την Γερμανία, οι κλασικοί φαίνεταινα μην αποκλείουν το πέρασμα στην κατώτερη φασητης κομμουνιστικής κοινωνίας ακόμη και πιο καθυστε­ρημένων χωρών, ακριβώς χαρη σε αυτήν τους την καθυ­στέρηση!

Στο Μανιφέστο, η Γερμανία και παλι, αναγεται σεπρωτοπόρα στην διαδικασία της κοινωνικής επαναστα­σης, όχι χαρη στην αναπτυξη των υλικών παραγωγικώντης δυναμεων, αλλα χαρη στην πολιτικη της καθυστέ­ρηση και χαρη στο πιο αναπτυγμένο προλεταριατο της.

Στην προκείμενη περίπτωση φαίνεται να ισχύει γιατη Γερμανία εκείνο που ο Τρότσκι αποκαλεσε το «προ­νόμιο της καθυστέρησης››.7®

«Οι κομμουνιστές στρέφουν την κύρια προσοχή τουςι στη Γερμανία, γιατί η Γερμανία βρίσκεται στις παραμο­

χρονικα σχεδόν τελευταίοι στο εργατικό κίνημα μπορε­σαν να επωφεληθούν από την πείρα του αγγλικού καιτου γαλλικού κινήματος, το κίνημα τους μπόρεσε ναεπωφεληθεί από την ακριβοαγορασμένη πείρα τους καινα αποφύγει τώρα τα λαθη που για τότε ήταν στο μεγα­λύτερο μέρος αναπόφευκτα››.θΘ

Και σε αυτη λοιπόν την περίπτωση το πλεονέκτηματης Γερμανίας εντοπίζεται στο πλεονέκτημα του υπο­κειμενικού της παραγοντα.

Εξαλλου και η υπεραισιοδοξία του Ένγκελς ως

προς τη δυνατότητα μιας κοινοβουλευτικής μεταβασηςστο σοσιαλισμό στην Γερμανία, την οποία μαλισταοριοθετούσε περί το 1999, οπότε ακόμη και ο στρατόςθα είχε μολυνθεί από το σοσιαλιστικό μικρόβιο, ήταναπόρροια της αυξανόμενης επιρροής που φανταζαν ναέχουν οι σοσιαλιστικές ιδέες στη εργατική ταξη της

νές μιας αστικής επαναστασης και γιατί αυτή την ανα­τροπή την πραγματοποιεί σε πιο προχωρημένες συνθή­κες του ευρωπαικού πολιτισμού γενικα και μί ένα προ­λεταριατο πολύ πιο αναπτυγμένο από την Αγγλία του1”7ου και τη Γαλλία του 18ου αιώνα. Η γερμανική αστι­κη επανασταση, επομενως, μπορει .να ειναι μοναχα τοαμεσο προοίμιο μιας προλεταριακής επαναστασης››."

Πρόσθετη επιβεβαίωση της δυνατότητας αυτήςαποτελεί η εισαγωγή από μέρους των κλασικών της κα­τηγορία της διαρκούς επαναστασης" την οποία καιχρησιμοποιούν στη συνέχεια κατα τον Ζθό αιώνα, αρχι­κα ο Τρότσκι το 1905 ­ο οποίος το 1929 την ανήγαγε σεγενική θεωρία περασματος στο σοσιαλισμό για τις κα­θυστερημένες χώρες­ και αργότερα, το 1917, ο Λένιν.

Βξαλλου και η συλλογιστική του «αδύναμου κρί­

78 '79

ΤἹΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΒΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡιΣ

κου» του Λένιν, η οποία και αυτή μετατρέπει την οικο­ Τγίσ οοίοννομοσίο οίνοίπτοξηἔ της οπολἠσ τουσ ἠἶοίν στο

νομική καθυστέρηση σε επαναστατικό πλεονέκτημα, χοοιο μσοοσ Τοο εογοο Τοσο οίοκετοσ για/Το πεοσσμσστηρίζεται από μια σκοπια στην ίδια θεωρητική βαση. στην χοσωτοοη /φοίση τησ κομμοοννστοοησ χοοίοονίοίσ

Αυτή λοιπόν η διαρκής επανασταση σημαινει μια απο τα παραδειγματα/ που προηγηθηκαννδιαφαινεται

επανασταση η οποία ξεκιναει ως αστικοδημοκρατική οτί οσίομσίί χο" αν σον είχε κοσοοσηθοι οἶοτο το σπιπεσο

και συνεχίζεται ως σοσιαλιστική, μια επανασταση αντια­ στην ανωτερη βαθμίδα Τουι θα μπορουσε να Υίνεί λο­

πολυταρχική και αντικαπιταλιστική ταυτόχρονα Υοσ για πέοσομο σε σοτἡν· στο οαομο ποο το οπίποοοΑναλύοντας χατἀσταση στη Γερμανία τον Μόῳ_ της προλεταριακής συνείδησης θα ερχόταν να καλύψει

αυτήν την υλική καθυστέρηση.τη του ίοοθ, σε μια περίοδο όπου η χώρα ήταν ακόμηημιφεουδαλική με ένα απολυταρχικό κρατος, ο Μαρξ Πεοσ ομωσοπο αοτην την ποοοχοοίσηι Τοσο σε ολο”γραφει: «Ενώ οι μικροαστοί δημοκρατες θέλουν να τε­ ση με τον χοοίοίοαίη οοση Τοοσι οσονκοσ κοοἔωσ με τη σε­λενώνουν επανάσταση Το νρηνορότερο δυνατόν [νη ση περι προυποθεσεωννγια την ανώτερη φαση του κομ­

μουνισμού των Οτιιπσἰιεεε, οι κλασικοι ανοίγουν έναείναι καθήκον μας να καταστήσουμε την επαναστασηδιαρκή μέχρις ότου όλες Οι λίγο πολύ χατέχουσες τἀ_ ακόμη ρήγμα στον απολυτο οικονομικο ντετερμινισμό

ι , ι × · έτσι όπω αυτό πο ούσε να π οκύ ει από τ θέσζεις διωχτουν απο την εξουσία και το προλεταριατο ἔἶ ο ο ο ο ψ η ηκαταχτἡσεν δημόσνα εξουσία και όχι μόνον σε μια τους περί απαραίτητης αντιστοιχίας επιπέδου αναπτυ­

ΰ

μόνο χώρα αλλά όλες βασικές χώρες τον χόσμου ξης των υλικών παραγωγικών δυναμεων και τρόπου

η ένωση των προλεταρίων έχει κανει αρκετές προόδους ποίοοοίωγἡσι ή σχημσσσμοο· Ποοχεσοσ για τη σωστο­[ ] συνκεντρώσεν χέρια των προλεταρίων τητα που αποδιδουν στη Ρωσικη αγροτικη κοινότητα,_

τις καθοριστικές παραγωγικές δυναμεις››.73Αυτή λοιπόν η δυνατότητα αναπτυξης της διαρκούς σκελίζοντοίο τον οίομηχοοίσίο κοσστοσοσμο·

επαναστασης, η οποία μπορεί να ξεκινήσει σε μια σχε­

Ήκά καθυστεοημέννἶί χὡροίί μἕσ Οοηγεί στο ἶἔνμἔἶῖεε 2.2.5. Το σπσοσίτπτο γισ την σνστολή ὁιιτικὀ ὁεκονίκισμα ότι για τους κ ασικους, εν ειναι ουτε καναπτυγμένες παραγωγικές δυναμεις της βιομηχανίας

εποχής ήταν εκείνες Της Αγγλίας που Τη δεκαετια του 70, του ίθου αιωνα, οταν η Ρωσια

αγέἕοτελούν την αναγκαία συνθήκη για την απαρχή της ήταν ακόμη μια ημαρεθυδαλωαἰ μοναρχία με σχεδόν

διαρκούς­συνεχούς επαναστατικής διαδικασίας που οωοπσοκτη μοντέονσ οιομηχοοίίοί χο" ένσ ποολεσοίοιοσο

οδηγεί στο σοσιαλισμό Αυτή για να ξεκινήσει αρκούν ποο μολίο είχε οίοχίσοι νσ οιοίμοοφώνοτοσ· η οωοοοἔ τουα ν ν ι επαναστατικού τ κιν/ ατο οδ εί του Ρώσου ο­οι ακομη πιο χαμηλές, και ουτε καν κυριαρχα καπιταλι ης ημ 9 ηγ σ σ ο

στικές παραγωγικές δυναμεις του επιπέδου της πιο μαντικούς λαικιστές, ή ναρόντνικους στη θέση ότι παραχαθυστερημένης Τότε Γερμανίας. την οικονομικη της καθυστερηση, η Ρωσια στηριζόμενη

Αν λοιπόν κλασικούς Ο υψηλότερος βαθμός στην αγροτική κοινότητα, η οποία είχε κατορθώσει να

να περασει υπό προϋποθέσεις στον κομμουνισμό υπερ­

8ι80

ΪἹΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡιΣ

διατηρείται αρκετα καλα και η οποία χαρακτηριζόταν τομή» (!!!) του Μαρξ αναφερόμενος στα γραμματα τουαπό την κοινοτική ιδιοκτησία της γης και την ισότιμη στον Μιχαιλόφσκι και την Βέρα Ζασσουλιτς” Τ ι όμωςπεριοδική ανακατανομή της στους αγρότες, θα μπο­ συμβαίνει στην πραγματικότητα;ρούσε να αποτελέσει τον «πυρήνα» ενός αμεσου αλμα­ Ως προς το πρώτο ερώτημα, δηλαδή της δυνατότη­τος στην κατώτερη φαση της κομμουνιστικής κοινω­ τας της απευθείας μεταβασης της ρώσικης αγροτικήςνίας, πριν την νίκη των επαναστασεων στις αναπτυγμέ­ κοινότητας στην κατώτερη φαση της κομμουνιστικήςνες χαπιτοιλιστιχές χώρεςιί κοινωνίας, οι κλασικοί απαντούσαν, για ένα τουλαχι­

Κατω από αυτές τις συνθήκες και σε συνδυασμό με στον διαστημα, θετικα λόγω του εξαιρετικα ιδιαίτερουτην καθυστέρηση της εκδήλωσης της επαναστασης στη έως μοναδικού χαρακτήρα της και παντοτε υπό τηνΔύση, εισαγεται στην ημερήσια διαταξη του επαναστα­ προϋπόθεση ότι αυτό το εγχείρημα θα συνδυαστεί καιτικού κινήματος ένας προβληματισμός γύρω από δυο θα στηριχτεί από τις επαναστασεις στις αναπτυγμένεςαλληλένδετα ζητήματα: Το ένα ήταν αν μια χώρα είχε χώρες της Δύσης, η τουλαχιστον από το ήδη κατακτημέ­τη δυνατότητα να γλυτώσει από τον καπιταλισμό περ­ ' νο υψηλό επίπεδο των υλικών παραγωγικών δυνάμεωννώντας απευθείας στην πρώτη φαση της κομμουνιστι­ σε αυτές. Και αυτή τους η αποψη μπορεί να υποστηρι­κής κοινωνίας και το δεύτερο ήταν αν μπορουσε να χτεί πως εναρμονίζεται πλήρως με τη γενική θεωρίαπροηγηθεί η επανασταση σε μια πιο καθυστερημένη τους περί αντιστοιχίας επιπέδου αναπτυζης των παρα­χώρα εκείνης των πιο αναπτυγμένων οικονομικα χω­ γωγικών δυναμεων και τρόπου παραγωγής, αν εντα­ρώα χθεί όπως οι ίδιοι το έπραζαν στον παγκόσμιο χαρα­

Τα ζητήματα αυτα απασχόλησαν έντονα τους κλασι­ κτήρα του κομμουνισμού και δεν αντιμετωπιστεί σανκούς και πολλοί είναι εκείνοι που διαβλέπουν στις σχε­ τοπικό γεγονός.τικές τοποθετήσεις τους, και πιο ειδικα σε ορισμένες Βεβαίως οι κλασικοί δεν ήταν δυνατόν να προβλέ­από αυτές του Μαρξ, μια μετατόπιση από την κυρίαρ­ ψουν, ούτε ποτέ υποστήριζαν ότι η καθυστερημένη Ρω­χη μέχρι τότε θέση τους, δηλαδή από τη θέση ότι για το . σία θα ήταν αυτή που θα μετατρεπόταν σε στήριγμαπέρασμα στην κομμουνιστική κοινωνία απαιτείται του­ τής ακόμη πιο καθυστερημένης κεντρικής Ασίας, όπωςλαχιστον η κυριαρχία στην παραγωγή των μηχανών. έγινε στην πραζη εκ των υστέρων. Αλλα σε αυτό το ζή­

Έτσι ο Μπαλιμπαρ υποστηρίζει, ότι ο Μαρξ συναντη­ τημα θα επανέλθουμε.σε τις πιο μεγαλες δυσκολίες για να αποδεχτεί ο ίδιος Ως προς το δεύτερο ερώτημα, δηλαδή το πού θα εκ­την κεντρική ιδέα του πανω σε αυτό το ζήτημα" ο Χο­ δηλωνόταν πρώτα η επανασταση, εδώ πραγματι υπήρ­

μπσμπαουν, υποστηρίζει ότι υπήρξε μια «χτυπητή αντί­ ξε μια μετατόπιση της θέσης των κλασικών και για μιαθεση» αναμεσα στον Μαρξ υποστηριχτή των ναρόντνι­ σύντομη περίοδο, απογοητευμένοι ίσως από τις αποτυ­κων και τον Ένγκελς σταθερό υποστηριχτή της κύριας χίες των επαναστασεων στη Δύση και επηρεασμένοιπαραδοσης του μαρξισμού/6 και ο Ρεμύ Χερέρα φθανει από την ανοδο του επαναστατικού κινήματος στη Ρω­στο σημείο να κανει λόγο για «δεύτερη επιστημολογική σία, έβλεπαν το επαναστατικό ρεύμα να εφόρμα από

82 83

ΠΩΡΓΟΣ Ρονετιε ο ΜΑΡΞ ΡΒΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡιΣ

την Ανατολη προε τη Δοση: «Η παρα ρεει απο την Ανοι” την αμεση σοσιαλιστική επανασταση στη Ρωσία, ειρω­τολη προε τη Δύση και οχι προε την αντιοετη τιοιτεσθοντ νευόταν την αποψη ότι «οι Ρώσοι αποτελούν τον εκλε­σηνκσ γραφει σ Μαρξ το ιοοσ· «Αοτην τη φορα η εποιτ κτό λαό του σοσιαλισμού επειδή [η χώρα τους] διαθέτεινασταση θα αρχισει στην Ανατοληνδτθ γραφει και παλι [...] την κοινοτική ιδιοκτησία της γης››,ιι και κατέληγετο ισττ­ Στη σονεχεια ομωε και προἔ το τελος τησ ζωης στο συμπέρασμα ότι «αν υπαρχει κατι που μπορεί νατους οι κλασικοί μετατόπισαν και παλι το κέντρο της ὅιοισώοει την οώοιιοι κοινοτική ιοιοκιηοιοι κοιι νοι της

πιθανής εκδήλωσης της επαναστασης από την Ανατολή επιιοἑψει να ιιειοιιοοιπει οε μια νέοι ζωντανή μοοφἠι

στη Δύση­ αυτό είναι ακριβώς η προλεταριακή επανασταση στηΌμως αυτή η αλλαγή της εκτίμησης τους ως προς το Δοοηνλεε

ττοο «θα αναιρει η πρώτη σπισα» τησ στιοινσιστσισηστ Ακολουθεί το 1877 ο Μαρξ με το περίφημο γραμμαισχοε τοσο οσον αφορα στιε θεσειε τοοε σχετικα με το του απαντηση στον ιδεολόγο του λατικισμού Νικολαισε πσισι σιπσ τιε χώσει; μεταξύ των μελών της τριοιρκιοισι Μιχαιλόφσκι, το οποίο προορίζονταν να δημοσιευτείδηλαδή την Αγγλία, Γαλλία, Γερμανία, θα εκδηλωθεί στο περιοδικό Οιέιαιεειταειιπνἐ Ζιιριεία (Χρονικά της Πα­πρώτα η επανασταση, όσο και σχετικα με το αν αυτή .ιοιὅοιςγ

θα εκδηλωθεί πρώτα στη Δύση ή στην Ανατολή. Και Εδώ ο Μοιοξ οιφοο ποοηνοομένωο οιεοχοινιοει πως

σιστεἐ σι μετσιπτὡσειἐ ερμηνεοονται απο το γεγονος σε καμια περίπτωση δεν θεωρεί ότι η ιστορική σκιαγρα­πως οι ίδιοι οι κλασικοί ουδέποτε ανέδειξαν το επίπεδο φηοἡ ιοο της νἑννηοηο .ιοο κοιπιιοιχιοιιοο οιη Δοιιχἡ

Της σικσνσμικηζ σινατττοἔηἔ σε μοναοιπσ η οστσιιη χσισστ Ευρώπη, συνιστα «μια ιστορικο­φιλοσοφική θεωρία τηςριστικσ κριτήρισ εκσηλωσηἔ τησ επαναστοιοησ· Αν οιοτο γενικής πορείας, που μοιραία επιβαλλεται σε όλους τουςήταν τσ μσνσισικσ κριτηριο τησ επαναστοιτιπησ ἑκρηξηοι λαούς››ι8ι μια «υπερ­ιστορική ››ιτ θεωρία, τοποθετείταιΤότε η ενθσσσιώσηἐ νεανικη οεση τοο/Ενγκελς γιοι σιμττ απέναντιστο δίλημμα αν η Ρωσία είναι υποχρεωμένη ναση επερχόμενη επανασταση στην Αγγλίαἔι θα επρεπε καταστρέψει την αγροτική κοινότητα για να περασει

να παραμεινει σταθερη τ κατι ποο ρεροιιωσ σον οιντοιτ πρώτα στον καπιταλισμό, ή αν αντίθετα μπορεί «δίχωςπσκσινετσιι στην πρανματικοτητα· Ακολοοοησε τη σε” να υποστεί τα βασανα αυτού του καθεστώτος να γευτείκαετια τοο 770 η Γαλλια, αρχοτερα η Γερμανια= στη σο­ όλους τους καρπούς αναπτύσσοντας τα δικα της ιστορι­νεχεια η Ρωσια και μετα ειχαμε παλι επιστροφη στη κα δεδομένα››,Β5 δηλαδή, να περασει απευθείας από τηΔύση. ρώσικη αγροτική κοινότητα στο σοσιαλισμό.

Αλλα ας αντιμετωπίσουμε πιο διεξοδικα τη σταση Η οιποιντηοη του Μοιοξ οτο ποιοοιποινω εοώοιμοι ειναι

Των κλασικών σχετικα με τη οονατοτητοι μιοισ σπιτοτ σαφέστατη και δεν επιδέχεται καμία παρερμηνεία: «Αν

χοσέ μεταρασηἑ στσν κομμοονισμο τησ κοιοοστσρηιιέτ η Ρωσία συνεχίσει να βαδίζει στο μονοπατι που ακολου­νης Ρωσίας. θεί από το 1881 [δηλαδή από τη χρονια που καταργήθη­

Πρώτος οΈ]νγκελς το 1875, στην πολεμική τσσ ενα­ κε η δουλοπαροικία] θα χασει την πιο ωραία ευκαιρίαντια στον Τκατσερ ο σπσιοε οττοστηριζε ενα χρονο πριν που η ιστορία πρόσφερε ποτέ σε ένα λαό και θα υποστεί

εκ τ 85

ΡιΩΡΡΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΡΕΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡἹΣ

/λ ι οιραίες περιπέτειες του καπιταλιστικού καθε­ λα απσ την Μπμωταίσνηῃ σημσπματία θα ἔαναζωνταεο ε τ τ

, ,

στιξτοςἰμἑ” Με αλλα λόγια αυτό που προβλέπει εδώ ο νεψσμν αναπσφεμπτα»­92

Μαοξ ειναι ότι και η Ρωσία δεν θα μπορέσει να αποφύ­ Ενα χρονο αργοτερα το 1882, στον Προλογο της

τει τις οδύνες του καπιταλισμού, παρόλο που θεωρητικα δεύτερης ρώσικης έκδοσης του Μανιφέστου οι Μαρξ,

διαφαίνεται ότι υπήρχε αυτή η δυνατότητα. Ενγκελς, συνεχιζοντας ακόμη να υποστηρίζουν ότι «η

Και ερχόμαστε οτο Υοαμμα ται) Μαρξ στην Βέρα Ρωσία βρισκεται στην πρωτοπορία του επαναστατικού

Ζαααηυλιτς του 1881," για το οποίο συνέταξε τέσσερα πτνηματσἔ τησ Εμσώπ移¬Θ3 επανεσλσντατ στσ ζητημα

οσ έδια και όπου υποστηρίζει ότι ο «αρχαίσμσς» του μέλλοντος της ρώσικης αγροτικης κοινότητας. Ιδού

πῖυ αποτελεί κοινοτικη μορφη «σπανια περίπτωση η τοποθέτηση τους: «Στο βαθμό που η ρώσικη επανα­

παι) οφειλεται Ξε ένα συνδυασμό από μοναδικές συνθή­ σταση δώσει το σύνθημα μιας προλεταριακης επανα­π τ ν

χες»88 μπορεί «Θεωρητικά» να χρησιμεύσει «στην ανα­ στασης στη Δυση, και οι δυο τους αλληλοσυμπληρω­γέννννση Ρωσίας» όχι όμως χατ πἀλτ σαν ξέχωοο το­ θούν, η σύγχρονη κοινοτικη ιδιοκτησια της Ρωσίας θα

πικό εγονός αλλα επειδη αυτη η Ρωσία σε αντίθεση με μπσμεσετ να Χθηστμσπστηθεἰ σαν σημείσ αφετησίαἔ

αλ γα αικε κοινότητες έχει το μεγαλο πλεονέκτημα μταἔ πσμμσμντσττπηε εξελτξησ»­θα

α ἕἐίσἕἔται Ξε *να «ιστορικό περιβαλλον όπου συνυ­ Τσ Φεβσσσαίπσ τσσ 1893­ σΉν"ίπελ§ εσμηνεσσντασ κατνα Ρ ” κ ν ν κ

παρχει την ίδια περίοδο με την καπιταλιστική παραγω­ τη σταση τσσ Μαθἔ χατ πτσ ετστπα τσ πνευμα τσμ γραμ­νἠ τι [κατ έτοτ] μπορεί να ενσωματώσει τα θετικα κεκτη­ ματος του προςντη συνταξη των βτείείιεείρειτηνε Ζιιμιείσ,

μένα που εττεἔεοταοτηκε τσ καπιταλιστικό σύστημα, δί­ κατι που οπως γινεται κατανοητό εχει ιδιαιτερη βαρυτη­

ως [η ίδτα] να οττοοτει τις τμομερες περιπέτειές του››.9® τα, γραφει στον Νικολαωντανιελσον: «[Ο Μαρξ] και εγώ

χ Αξίζει να αναφερθεί ότι την ίδια ακριβώς συλλονι­ είμαστε της γνώμης ότιη πρώτη προυπόθεση [για να σω­

οτοτἠ ακολουθει αργότερα και ο Λένιν όταν υποστηρί­ θεί η Ρωσία από την αναγκη να περασει από το μαρτύριοζεν όἑν «μπορούμε φθάσουμε χατ να ξεττεοαοοομε του καπιταλιστικού καθεστώτος] ηταν μια "ώθηση που

ακόμη και οικονομικά τις προηγμένες χώρες, γιατί να προέρχεται απέξω”: η αλλαγή του οικονομικού συστή­

ν Ου 8 π Οστά μας έτοιμη την πείρα πολλών προηγ­ ματος της δυτικής Ευρώπης, η κατάργηση του καπιταλι­εκνωλ: ἶὺ ρών έχοομε τα αποτελέσματα της τεχνικης στικού συστήματος στις χώρες προέλευσής του...››%μέ" τουλπἕλντξσμού Τον Οχτώβρη της ίδιας χρονιας σε αλλο γραμμα του

Κατ ττότλτ λοατον για τον Μαρξ, οι υλικές συνθηκες προς τον ίδιο παραληπτη, οΊΞνγκελς κανει όπως ο ίδιοςενός αναπτυγμἑνου χαππαλνσττκού περτβότλλοντοον δηλώνει «ενα βημανπαραπερα», γραφοντας οτι «στη

στο 0πΟίΟ αλλωστε ασ μην μαἑ δταφεύγετ της προσο­ Ρωσία οπως οπουδηποτε αλλού θα ηταν αδύνατον να

χης θεωρείται ότι η επανάσταση παντα επίκειται, απο­ αναπτυχθεί στη βαση τσσ πσωτσιίσνσσ ανσσττπσσ πσμ­

τολούν προϋπόθεση για να επιβιώσει ο ρώσικος κοινο­ μουνισμου μια ανώτερη κοινωνικη μορφη, αν αυτη η

τισμός και να μετατραπεί σε κομμουνιστικό. Άλλωστε μσσφη δεν υπηρχε ηση σε μτα αλλη χωμα πσσ θα μπσ°× | | / ίδει Οί» 96

ι τ ί Λενιν «στο σοσιαλισμο πολ­ μσμσε να Χμηστμεμσετ σαν μπσ Ύμ ·

οπως ορθα επισημαινει Ο τ

86 8?

τιοΡι¬οΣ ΡΟΥΣΗΣ ο ΜΑΡΞ εει×ιΝιιΘΗκε ινΩΡιΣ

Πρός το τέλος της ζωης του, το 1894, οΈ]νγκελς όχι Β. Καρλ Μαρξ, Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας, Πρόλογος, στον

μόνον επαναλαμβάνω «ότι η πρωτοβουλία Υφα Το με_ Μαρξ,Ἑνγκελς, Διαλεχτά έργα, Εκδόσεις Γνώσεις, τόμ. πρώτος,λ 424τασχηματισμό της ρώσικης κοινότητας δεν μπορεί πα­ σε ° '

, Θ. Στο ίδιο, σελ. 425θά να προέλθει από Το βωμηχαναό προλεταωατο της 7.Μιιτκ ιι Ειιἔεἰε Μιιιιε7ιε·είετ Ζε 7 ]ιιιΖΖεί 18ὅὅ ὶιπ Μοτκ Ε)ιπζςε1ε

Δύσης Χαι όχι από την ίδια την κοινότητα »° αλλα αμφϋ δοιιεεροπιἰιιιιεε, Ιἶεὶὶτὶοτιε ιἰιι Ριοἕτὲε, Μοεεοιι, 1981, σελ. 178.βαλει πια «αν όπως ηλπιζε ο Μαρξ και ο ίδιος το 1882, 8. Λένωχ Καρλ Μαρξ (Σύντομη β7Ογ7ραφ7ι7ή Ο­κι7χῃ›αφι1α με εκθεση

αυτή η κοινότητα είναι ακόμη αρκε­Εα ζωντανή γβα του μαρξισμού) Άπαντα, τόμ. 28, σελ. 57.

να αποτελέσει το σημείο εκκίνησης μιας κοιιμουνιστι­ Θ. κ. ινιιιχ, ιιιιι­ε ι εκἔιιε, ιι›77ιι7ιε 77771866, ιιι Μιιιχ, ιιεςειε,κης όινόιπτι/ςης››.®7 δοτιτεροιιιἰιιιιεε, Εόιτιοιτε αιι Ριοἕιὲε, 1981, σελ. 175.

Συνεπώς για τους κλασικούς είναι σαφές ότι ακόμη 10. Καρλ Μαρς, Το Κεφάλαιο, σπ., τόμ. πρώτος, σελ. 193.

και .ίια χώρες σας οποίες δεν έχεγ επικρατήσει ­η βγΟμη„ 11. Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, ό.π., τόμ. τρίτος, σελ. 1.078.

χανιχἡ επανάσΤαση3 είναι θεωρηῖωίά εφικτή μφα πα­ 12. Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, Πρόλογος στην πρώτη έκδοση, ό.π.,

7 7 7 7 7 ' 1 . 1 λ. 1β.ρεκκλιση απο το «καπιταλιστικό μαρτυριο», υπο τον Τομ/πρωτοςισε

13 Φ Πν κελ Ηκατ ω τ οικο ενειας της ατομικ ιδιοκ ε7 7 7 7 7 λλλο 0­ ·Θ·”Υ Θε 00/λη ηἔ 7” ηἔ τηορο βεβαιως ΟΉ αυῖες να στηριχτουν καβ να α η ,σ 7 σίας και του κράτους, Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, σελ. 185.

μπληρωθούν με τις επαναστάσεις σας Οωαπτυγμενες 14. Ρ. Βιηςε1ε. Ροεηίκεε ροια ἰϊαιἰεἰε “ιἰε Ζιι ήιιεείιοιι εοεἰαἰε εμ Κιιεεἰεε” ἱιιχαππαλβστικές χώρες· Μιιτκ, Ειιἔεἰε, Εσιιιιι, Ριιεεει ιιιι εοειιιἰίειιιε επ έσίίαιιί Ζε είιιιἰιε αιρίίιιίιειε,

Αν όμως αυτἑἔ ήταν 01· θεωρητικέἔ θἐσελἔ των χλασι” Καἰιἰοοε ιἰεΖ7Αἑ;·ιειπε ιἰε ρτεεεε Νσσοειἰ, 1978, σελ. 44.

κών ως προς τις υλικές προϋποθέσεις της κοιτὡτεοης 15. κ. ινιιιιχ, σκ ιιιιιριιιι ικειιιι ιιιι οφιιιι, ὲωιιιιιειιοιτ ει Ριεεεηιιιιιοῃφασης της κομμουνιστικής κοινωνίας, τι συμβαίνει με σε Ηοἔει Ιλιηἔενιιιε, Πιιιοιι Ωεκειηιι ιι°ιΞιΖιιιοκε'10/18, 1971, σελ.

την ανώτερη φαση της; Σε αυτό το ερώτημα θα προ­ 191­223.σπαθἠσω να απαντήσω στο κεφάλαγο που ακολουθεί. 1θ. Στην πραγματικότητα εδώ πρόκειται για μια διαφορετικη οπτικη

γωνία αντιμετώπισης των ζητημάτων που θίγονται τόσο στο Κε­φάλαιο, στο πρώτο του βιβλίο όπου γίνεται λόγος για την πρω­

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ ταρχικη συσσώρευση όσο και στα δυο κεφαλαια των Οιιιιπἰτιεεετα αφιερωμένα στην πρωταρχική συσσώρευση και στις μορφες

1. Καρλ Μαρξ, Φρ. Ένγκελς, Η Γερμανική Ιδεολογία, ό.π., τόμ. της παραγωγης που προηγηθηκαν του καπιταλισμού.πρώτος) σελ· 69, 17. Α1ειιιπ Βϋπτ, Ιζιι τερτοιἰιιειἱοη ιἰιι αιριίνιἰ, Ιἶόιιιοιπε Ριιἕε σἰειικ, Ισειιιεειιιε,

2. Κειτ1 Μειτκ, Μἰεὲιε ιἰε ἰιι ρκιίοεορίιἰε, 111 Ρτοιιιίλοη, Μιακ ιιεκιεε ίπιέἕιαιικ 2001, σελ. 1ΰ2­1.138.

Εεῃῃοῃς ῶηῃω) 49557 τί, Ι7 σελ 253 18. Κ. Μστκ, Πιτ είιιιρίιιτ ἰιιέιἰἱι σίιι Οιρίίιιί, ό.π., σελ. 194.

3. Καρλ Μαρξ, Η Βρετανική κυριαρχία στις Ινδίες, στον Μαρξ, 19. Στο ίδιο, σελ. 19ὕ.

Ένγκελς, Διαλεχτά έργα, Εκδόσεις Γνώσεις, τόμ. πρώτος, σελ. 20. ΣΤΟ ίδιο. σελ. 202.409­ 21. Στο ίδιο, σελ. 197.

4. Ειπἔε1ε, Σε ιλὀίε είε Ισ ιιίοἰειιεε άιιιιε Ι ' Ηίεἰοιιε, ὶιπ Μειτκ, Ει18ε1ε, Οειιτιτεε 22. Βλ. Β. Αετειτιειιπ, Ο Ππσττὶετ, Ρετίοιὶιειιίἰσιι άιι ιιιοιιι­Ζε ιὶε ριοιἰιιειίοιι

Οαοιειεε, Εόὶι1οιπειΖιιΡτο<ςτἐε, Μοεεοιι, 1974, 1. Π1,ρ. 488. σιμἱίιιἰἰείε ­ Ηιειοἰιτ ατι ειιρίιιιΖ, Ιιἰειοικε ιἰεε ετἰεεε ει Ιιίείοἰιτ αν

88 89

ΓιΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ ­ Ο ΜΑΡΞ ΓΒΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡιΣ

εοκιιιιιικἰεκτε. στο Ηἰε 8ει1τε 1998. Μίρ://Ιε±τιπειτετὶε11ε.ε1πεΖ.8εεειΙἰ.1τ. 48. Στο ίδιο. σελ_ 196.

σελ. 5.48. Η υπογρόιμμιση δική μου Γ.Ρ.

Καρλ Μαρξ. Το Κεφάλαιο. ο.π.. τομ. 1. σελ. 527. 58. Στο ίδιο. σελ. 189.

Μσμιτίεε (ἔοἀοὶὶετ. Η θεωρία της μετάβασης στον Μαρξ. Εκδοσεις 51. Στο ίδιο. σελ. 198.

διιιεπιίιειἐ. 1987. σελ. 51. 52. Στο ίδιο. σελ. 198.

Κ. Μειτκ. Πιτ είτιιρἰιτε ἰκειἰἰιτίιι ετιρἱίτιί. ο.π.. σελ. 222. 58. Στο ίδιο. σελ. 194.

Κετ1 Μειτχ. δτιιπσίιἰεεε. ο.π.. τομ. 2. σελ. 184. 54. Στο ίδιο. σελ. 194.

Στο ίδιο. σελ. 185 55. Ηοτὀί­Νθἔτἰ. ο.ΤΕ.. σελ. 488.

Στο ίδιο. σελ. 185. 58. Εἔυετοςίιε Κουνέἰσὶοε. Ρίτἰίοεορὴίε ει τέοοίκίἰοιτ ιἰε Καπί ἐι Μιιτχ. Αειιιεἰ

Στο ίδιο. σελ. 188. Μιιττ­δοιτ/τοῃιιιιἰοιι. Ρτεεεεε Ππίυειτἰιιιίιτε οἶε Ριιικεε. 2888. σελ. 288.

ΣΤΟ 1810. σελ­ 187­ 57· Φ98λτ91ΧίΒνΥκελ€› Οι αρχές του κομμουνισμού. Εκδοσεις Νέα

Στο ίδιο. σελ. 185. Βιβλία. 1978. σελ. 29­88.

Μπιγκ ιι Αππείτοο. Βτιιτείίεε. 28 Πἑεειπϋιτ. 1848. ἰιπ Μειτκ. Βιπςεὶε. 58. Στο ίδιο. σελ. 28.

Ισείιτεε ειιτ”ίε 8ιτρἰ1ιιΖ”.Ιἶὀ1τὶοτιε Εἰοεἰιιίεε. 1984. σελ. 28­87. ” 59.Κ. Μιιτκ. Γειίτε ιι Κιωζεἰιιιοτιμ τίιι 17/8/1888. ιο Μειτκ. Ειτμειε.

Μαρξ. Ήνγκελς. Η Γερμανική Ιδεολογία. ο.π.. τομ. δεύτερος. Εείιτεε ειιγ “Ζε 8ιιριισΖ”. Εὀίιίοιπε Ξοοίσίεε. 1984. σελ. 281.

σελ 180­181. °1

88. Κειτί Μστκ. 77ιε δειτειτιί Οοιιιπἰί ίο Ηιε Ρειἱετιιί ίξοιιιτοἰἰ ογ” Γιεεμείι

Στο ίδιο. τομ. πρώτος. σελ. 81. ὅιυιίεετίσιπί. 1 ]εισσστγ 1878. Ισ Ιπττρ://ννιλινν.τιτειτ›‹1ειε.οης.

Στο ίδιο. τομ. πρώτος. σελ. 81. 81. Βλ. για παραδειγμα αρθρο του Μαρξ του 1852 για τους χαρτιστές

Στο ίδιο. τομ. πρώτος. σελ. 81. που δημοσιεύτηκε στην Νικο Υοτἰτ Παιἰμ Ττἰίκιπε ίιτ Κ. Μ ειτκ Οτιιοιτε

Φρ. Ήνγκελες. Οι αρχές του κομμουνισμού. Εκδοσεις Νέα Βι­ Ροίἰίιιμιεείρτιτίεε εοιιιε ιίτΜ.|€ιιΖ:ι:Ζ. 8ιι|Ζἰι·ιιιιπί,]κι Ρίέίιπίε. 1994. Ρ. 887­

βλία. 1978. σελ. 29. 888. Ομιλία του Μαρξ στο Άμστερνταμ μετόι το Συνεδριο της Χοι­

Κ. Μαρξ. Φρίδριχ Ένγκελς. Μανιφέστο του Κομμουνιστικού γης της Διεθνούς ένωσης εργατών. στο Γιι Γἰίισλίἐ πο. 87.

Κόμματος. ο.π.. σελ. 185. 82.Ένγκελς. Η εξελιξη του σοσιαλισμού απο την ουτοπία στην επι­

ΚειτΙ Μετκ. δτιιπιἰτἰεεε είε 1857­1858. Ιἶἀίτἰοιτε Ξοεἰιιἰεε. 1988. τομ. στήμη. στο Μαρξ. Ένγκελς. Διαλεχτά Έργα, Πκδοσεις Γνώσεις.

πρώτος. σελ. 95. τομ. δεύτερος. σελ. 187.

.Εῃἔεὶα Ιἶεγειιἕζεε Ειὲετιιιιιγε. ίιπ ΜΒΠΝ. Μοὶ. 24. ρ. 89. 88. Στο ίδιο. σελ. 188.

.Ει1ἔεΙε. Αιτίι­Πιιίιτἰπἔ. Ιἶεὶίτίοοε Βοοἰτιίεε. 1978. σελ. 817. 84. Λένιν. Για τα «Αριστερά» παιδιαρίσματα και το μικροαστισμο.

. Βλ. ]εειτι­Ρίεττε Ισεϊειοντε. λήμμα /οτοεε μτοιίιιοὶἰοεε. στο Πἰείἰοιιπιιὶτε Άπαντα. τομ. 88. σελ. 888.

οι/ίιἰιμιε ιίιι κιιιτκἰεγπε. Εὸίτίοτιε Ριτεεοε ιιτιἰοετεἱίιιἰτεε είε Γτκκεε. 1982. 85. Κ. Μαρξ. Πρόλογος στην πρώτη έκδοση του Κεφαλαιου. στο Κε­

σελ. 471. ςοάλαιο. ο.π.. τομ. 1. σελ. 18.

.ΕοἔΘ1ε.ΑπίἱΠιιτιι48. ο.π.. σελ. 818. 88. Βλ. Παγκοσμιαἰστορία τηςΛκαδημι'ας επιστημών της ΕΣΣΔ. Ηχ­

.ΚστΙ Μειτκ. Μἱεἐτε ιὶε ια ρίιίἰοεορίτἰε. Ιἶὀὶτίοιτε ίἶοειεε. ρ. 218. δοσεις Μέλισσα. 1988. τομ. 8ος 1. σελ. 881.

.ΜἰεΙποε1 Ηειτοὶτ­Αιπτοιπίο Νεἔτί. Αυτοκρατορία. μεταφραση Νε­ 87.Κ. Μειτκ. Ρ. Εοἔεὶε. .ἶἔέοοἰιιιἰοιι έκ Ξμιιἰιτ. Ιιτίειιιτιιίιοιιιιἰ Ριιϋίιείιετε.

κτόιριος Κοιλαιτξἠς. Εκδοσεις Ξοτἱρίιι. 2882. σελ. 488. Νενν Υοι·1‹. 1989. Ρ. 144.

.Κετ1 Μειτκ. διιιτιιἰτίεεε. ο.π.. τομ. 2. σελ. 187. 88. Στο ίδιο. σελ. 154.

Σ­ΕΟ ιδιο, σελ 188 89. Φρ. Ένγκελς. Ζἶισαγωγικες παρατηρήσεις στον Πόλεμο των χωρι­

9Ο Θι

ΠΩΡΡΟΣ ΡΟΥΣΗΣ ο ΜΑΡΞ ΡΒΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡτΣ

χών Γερμανία Μαρξ) ,Ενγκελς Δζαλεχτά έργα, ό.π­7 87. ΚοτΙ Ματχ, Ρτογεὶ αρ γέιαοιιεε α Ζα Ιειιετ ιι 1/ετα Ζαεεοαἰἱιεἰα. ὶῃ Μειτκ

Ετιἔεἰε. Οειιυιτε Οιοιειεε, ό.π., σελ. 157­166.

τομ. πρώτος. σελ. 7813, 7813.

79. Εέοο Ττοτε1‹γ. 1.6 ηιατκἰεηιε ει κοιτα έροηιιε. ἰιπ Ιπττρ://κλπινκΝ.τυειτ›‹1ετε.οτἔ.

71. Καρλ Μαρξ. ΦρίντριχἙνγκελς, Μανιφέστο του Κομμουνιστικού 1 ωἶογραμμιση δβχη μΟυ°

Κόμματος) ὁ.π.7 σελ. 124'99. Στο ιδιο. σελ. 158. 131. 183.

.λλ Α1 Β Α Ϊἱ . ΕΖΒ ΖΩ ιέϋοωῇοῃ 91. Λενιν. Η καταστροφη που μας απειλεί και πώς πρέπει να την κα­7Ζ.Βλ. μεταξύ οι ων οὶο τοεεει, τικ ο ἔιπ ι

. .ταπο/ιεμησοομε. Απαντα. τομ. 34) σεχ 198

73. Μετχ. Αατεεεε ιἰιι δοηεειἰ εεπιταἰ ιἰε Ια .Εἱἕἔιιε αεε εοητηιιιιιἱειεε. ασ Ματε

74.Βλ. Εισαγωγή στο Ματχ. Κιιἔαἰε. Εεπἰπ. Ραεεετ ατι εοεἰαἰἱεηιε επ

7ῦ.Ι3ΗεΠοε Βαιὶϋειτ, Εα ραἰἰοεορἢἰε ιἰε Μαιχ, Εειὶτἰοτιε Ισα Πέεοιιυεγιε.

78. ΗοΕ›εΕ›εινν.ο, Εισαγωγή στον Καρλ Μαρξ, Προκαπιταλιστικοι οι­

ρετηιααεαιε. Μαερετο, 1974, Μ1ε1πε1 Εὸννγ, Τἰιιε Ροιιἰιεε ο/ ιικευεη ακα 92. Λενιν. Κρατος και Επανάσταση. ό.π.. σελ. 11Θ.

εοιπῖπἰααἰ αἰευεἰορηταπι: Ηαε Ηιεοτη ιη' ρετκιαπατἰ τέυοἰαιίοη. Νετυ Ζε/1

ΒΟΟΚΞ7 4981.3· Κ­ Μθἶχ. Ρ. Ε11ἔε1ε. Ριε/αει: α Ια ιἰαικιὲιπε έαἱιιοη τιιεεε ιἰα ‹‹ηιακη[εειαἰ

ιι ρατιι εοηηπιιπιειε››, το Κετὶ Μειιχ. Ρτὶειἰτὶὼ ΒιπἔεΙε, Οααογε5

185Ο εο ατιτιεχε ασ Κατ! Μαγκ αεοααι Ζεε γιιτέε τἰα ίξοἰοἑζηε Α. δοειεε £|1Οί5ίε5` ό”π'° Ἐόμ' πρὡτοςι σελ 102·

7

7 194. Στο ίδιο σελ. 193.

1939, σελ. 241­249.°

93. 14. Ι·]τιἔε1ε... Ιαειιιτ ιι ΝιἴσοΖιιϊΠαηἱι2Ζεοη ατι 24/2/1893, ὶιπ Μιιτχ. Ιῦοὅεὶε,

έωΐαῃΐ Ζε Βωἀα αφἱΜΖἱ$±87 Εὀἰτἰοῃε αα Ζ, Αἔΰῃεΰ άβ Νοϋοεῇΰ Ραεεαταιι εοεἱαἰἰεηιε εια έητιαηιἰε ειαιἰα εαριιαἰἰειε. ό.π., σελ. 39­49.

19807 σελ. 7.9ο.Ρ. ΕοΗε1ε. Ιιειιτε α Νικοἰαϊ Πιιαιαίεοα ιιιι 17/10/1893. ἰο Μιιτκ.

νΕιπἔεὶε. Ραεεα· ατι εοεἰαἰιεηιε επ ἐυἰιααι Ζε ειαιἰε εαρἰιαἰἰειε ο.π σελ

ΖΟΟ1. σελ. 191.40.

. 97. Γ. Ποἔεὶε.. Ροει/ασε ροιιτ Ι, ατιιεἰε “ασ Ζα ηιιεειιοπ εοεἰαἰσ οι τιιεεια”. το

κονομικοέ σΧηματισμΟι[ Εκδοσειἐ .Κάλβυἔι 1983, σελ. θθ. ἶἑὶἑι Μἐιἴχι Ήἴἰθὀἴὶὼ Εῃἔθω 0111191185 ε|1Ο1$1Ε5¬ 9·π·¬ Τὀμ· 2. σελ­

77. Εὲιτιγ Ηεττετα. Η οικοδόμηση εναλλακτικών δυνατοτήτων. στο ”

Ιμπεριαλισμός: Αντιθέσεις και αντιστάσεις. ό.π., σελ. 38.

78. Κ. Ματχ, Εειτετ ιο Βιιἔεἰε ιη Μαπατεεὲετ, 13/2/18ὅ3, ὶιπ Κειτὶ Μειτχ,

Ρτεὀετὶὰ Εοἔεὶε. δυιἰεειεα Ϊ/1/ογλε, Ργοἔτεεε Ριιωὶειπετε. 1983, νοὶ.

41, σελ. 433.

79. Κ. Ματκ, Ειειέτε Ει Ξοῃςε. Ποὺοκεπ, έα Ματσε. Επἔεἰε. Ωοττεεροοειοιπεε.

ό.π.. σελ. 319.

80. Α. Οοτοο, Κατ! Ματσε, Ρτιειἰιίεῖι Ειπζςεἰε­Εεαι υἰε ει Ζειιι· οειιικτ, Ριτεεεε

Παἰαεετἰιαἰτεε. 1955, τομ. Ι, σελ. 249­241.

81. Ειπἔωε, Πα Ια ηααειἰοη εοεἰαἰε επ Ζἔιιεεἱε, ὶιπ Μιιτκ. Ειπἕώε, Οειιιαεε

διιοἰεἱεε, Εἶὀὶτὶοτιε. αα Ρτοἕταε, 1974, τόμ. Ζ. σελ. 410.

82. Στο ίδιο, σελ. 414.

83.Ματκ α Ια τεαἰαειιοπ αεε οιέιεἢεειικεκκμέ Ζαρἰειτἰ, 1η Ματχ. Ειοεειε

Οοο/αεροπιὶαηεε. ό.π.. σελ. 313.

84.Στο ίδιο. σελ. 314.

8§.Στο ίδιο. σελ. 312.

83. Στο ίδιο, σελ. 312.

923 93

ἔ

ἑ

§

ἑέ

Ι

..Μτου

έ»

τ>

ἔ 'ι ι

Η εξοπκονόμηση του χρόνου εργασίας τσοὅυνομείμε ούξηση τουελεύθερου χρόνου, ὅηλοὅή του χρόνου γτο την πλέρτο ονόπτυξητων οτόμωκη η οποίο με τη σετρό της ετηδρά σον η πλέον σημο­νττκή οηό τπ; Πορογωγτκές ὅυνόμετς στην Πορσγωγτκη δύναμητης εργασίας.

ΚΑΡΛ ΜΑΡΞ, ‹‹Οτ·υηὀτἰεεθ»

Κεφάλαιο 3

Η ΕΪΓἙΡΟΧΡΟΝἙΜΕΙΝΗ ῖἕ]ΠιΚΑιΡΟ”ΓΗ”ΓΑΤΟΥ ΚΟΜΜΟΥΜΣΜΟΥ

3.7. Η ανεπάρκεια της βιομηχανικής ανάπτυξης τουῖθου αιώνα

Όπως είδαμε στο κεφαλαιο που προηγήθηκε οι κλασι­κοί υποστήριζαν κατα κυριο λόγο ότι η αναπτυξη τωνυλικών παραγωγικών δυναμεων της εποχής τους στιςτότε αναπτυγμένες Βυρωπαικες χώρες ήταν επαρκήςγια το πέρασμα στον κομμουνισμο.

Αν όμως κατι τετοιο μπορούσε να ισχυει για την κα­τώτερη φαση τής, τι συμβαίνει με την ανώτερη; Ισχύειμηπως αυτό που υποστήριζε ο Έὶνγκελς το 1878 στοΑντι­Ντύριγκ, όταν έγραφε ότι υπήρχαν οι προυποθε­σεις «για τη χειραφέτηση και την ελευθερη και πλήρηαναπτυξη των φυσικών και πνευματικών ικανοτήτωντου ανθρώπου››;¶

Η απαντηση που δίνω είναι αρνητική.Αξίζει να υπενθυμίσουμε εδώ ότι όσον αφορα στον

καπιταλισμό, ο Μαρξ παραλληλα με τη διαφοροποίησηαναμεσα σε τυπική και ουσιαστική υπαγωγή στην οποία

ΝΩΡΡΟΣ ΡΟΨΣΗΣ ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡ1Σ

αναφερθήκαμε προηγουμένως, εισήγαΥε Η­τα σημαντοτη ουσιαστική υπαγωγή στο κεφαλαιο, ή διαφορετικα η

διαφοροποίηση αναμεσα στις προϋπθοέσετἐ εμφαντσηἔ διαδικασία της εκμηχανισης, ήταν στις αρχές τηςί ακό­τοο καπιταλισμού κατττἑ ττοοοττοθἐσετἐ αναίττοξηἔτοα μη και στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες και

Ετσι στις πρώτες ανήκουν για παραδειγμα η μαζτχη πιο ειδικα στην πρωτοπόρα τότε Αγγλία, τότε καταλα­έλευση ενός μεγαλου αοτομοο ανθοὡττων σττἔ Ἱτολττἔ: βαίνουμε ότι βρισκόμαστε πολύ μακρια από μια κατα­που ήταν υποχρεωμένοι να πθολησοον την εονατστη σταση σαν κι αυτή που περιγραφεται στα (Ξτιιητἰεεε σαν

τους δύναμήι κατι ποο μποοτστ να ετατεοχθττ με τη προϋπόθεση της κομμουνιστικής χειραφέτησης τουμαζική έξοδο των δουλοπαροικων από τα φέουδα. τἰαι κομμουνισμού.

αστο ηταν σονέττετα μταἔ σετοαἔ ονοονοτὡν ττοο εοίαν Έτσι κατα τον Ε). Μουσσόν, το 1870, το μισό του συ­

Οαν καταληξη την ναταονηση των χοτνοτοαον Υατων νόλου των ατμομηχανών απασχολούνταν στη βιομηχα­που χαρακτήριζαν το τέλος του Μεσαίωνα­ νία του υφασματος, ενώ σε πολλούς τομείς η μηχανο­

Όσον αφορα στις ποοϋποθέσετἑ ανατττοξηἔ τοο κα” ποίηση δεν είχε παρα λίγη ακόμη απήχηση. Η μεγαληπιταλισμού, μια σημαντική προϋπόθεση αναμεσα τοος πλειοψηφία των βιομηχανικών εργατών το 1851 καιήταν η εκμηχανιση της παραγωγής. ίσως το 1871 δεν απασχολούνταν σε μεγαλα εργοστα­

Κατ) αναλονταη Υτα την ομφαντση τοο κομμοοντσμοα σια, αλλα ήταν ακόμη χειροτέχνες σε μικρές μοναδες?πέρα από την επαναοτατιχη ανατοοττη τοο καταταλο Προς την ίδια κατεύθυνση ο Ρόμπερτ Καμερονα υπο­σμού, κατι με ΤΟ Οπθίθ θα ασχοληθούμε στο τέταοτο κε­ στηρίζει ότι η γεωργία ήταν μέχρι και το 1921 ο μεγα­φαλαιο, απαιτείται ή αττελεοοέοωση τοο ττοολεταοτατοο λύτερος εργοδότης, ενώ ακολουθούσαν στη δεύτερηαπό τα δεσμα του κεφαλαίου και η κοινωνικοποίησητων θέση Οι Οικιακές υπηρεσίες­ Η βγομηχανία του υφασμαε

μέσων τταοανωνηἑ­ Πα την ανατττοξη τοο¬ ντα το|ττεοα_ τος, που ήταν τότε ο πλέον αναπτυγμένος βιομηχανικόςσμα στη δεύτερη ανὡτεοη φαση τοοι ατταττατατ ενα τε” κλαδος, απασχολούσε το 1851 λιγότερο από 8% της

τοτο παιστοσταο ετττττεοο ανατττοἔηἐ των ολστών τταοανωῖ εργατικής δύναμης. Την ίδια περίοδο υπήρχαν περισ­γτχών δυναμεων που να επιτοέπει αμεσα τη οοασττκη σότεροι σιδεραδες παρα εργατες μεταλλου, ενώ οι

μείωση τοο ανανχατοο Χοονοο εονασταἔν ντα την καλοψη τσαγκαρηδες ήταν περισσότεροι από τους ανθρακωρύ­

των αναγκών μιας αξιοπρεπούς διαβίωσηθ κατ την χους.

απαρχή της διαδικασίας αναγωγής σε κοοταοχη τησ ελτοτ Στη Γαλλία το 18βθ, οι χειροτέχνες και η οικιακήθεοήω οοαστηοτοτηταἔ αοτοσχοττο· Κατ καττ τῇἐτοτο οἶν βιομηχανία παρήγαγαν τα τρία τέταρτα ή και περισσό­ήταν εφικτό στα πλαίσια της κυριαρχίας τής κλαστκηἑ τερο της συνολικής «βιομηχανικής» παραγωγής.βιομηχανίας του 1θου αιώνα, αλλα εκείνου που ο Μαρξ Ακόμη και την εποχή της χήρυξης του Ακ Παγκοσμίου

προσδιορίζει στα Οτιιπιὶτίεεε ως «γενική διάνοια». Πολέμου οι αγρότες αποτελούσαν την πλειοψηφία τωνΑν αναλογιστούμε ότι στήν ιστθμταη ποανματοτοτητ εργαζομένων, ακόμη και στις αναπτυγμένες χώρες, με

τα του δεύτερου μισού του 1θου αιώνα, ακόμη και αυ­ Εξαίρεση την Αγγλία χαφ Το Βέλγγοςι

τη η διαδικασία του περασματος από την τοποτη στην Κατα τον Έρνεστ Μαντέλ όταν δημοσιεύτηκε για

98 99

ΦΩΡΓΟΣΡΟΨΣΗΣ ()ΜΑΡΞΡΕΝΝΗΘΗΚΒΝΩΡἙ

πρώτη φόρα ό πρώτός τόμός του Κεφαλαιου, η καπι­ ποια νομοθετική ρύθμιση, και το ίθωρο ακόμη και μι­

ταλιστική βιομηχανία εμφανίζονταν σαν μια απομονω­ πρὡν παιδιών, όταν αυτή δεν υπήρχε, ή καταστρατη­

μένη νησίδα περικυκλωμένη από έναν ωκεανό από γούνταν. Και το γεγονός ότι ένα μεγαλο μέρος αυτού

ανεξαρτήτους αγρότες και χειροτέχνεςἄ του χρόνου αποτελούσε υπερεργασία που καρπωνόταν

Έτσι η ουσιαστική υπαγωγή στο κεφαλαιο αρχισε να το κεφαλαιοἐ δεν αναιρεί το ότι αυτές οι συνθήκες απεί­

εδραιώνεται τουλαχιστον στις αναπτυγμένες καπιταλι­ Χαν ποιρασαγγας από τις συνθήκες που απαιτόόνται για

ότικες χώρες όχι νωρίτερα από το 1880­1800, δηλαδή να μπορεί να γίνει λόγος για απελευθέρωση από την

με τη λεγόμενη δεύτερη βιομηχανική επανασταση. πθπθιναγκαστικἠ εργασία.

Για την περίοδο των παραμονών του Α“ Παγκοσμίου Εξαλλου δεν πρέπει να ξεχναμε ότι οι νομοθετικές

Πολέμου ο Αρνό Μαγιερ παραθέτει στοιχεία που απο­ Ουθιιίοεις που καθιέρωναν το Βωρο αρχισαν να εμφανι­

δεικνύουν ότι κυριαρχούσαν ακόμη η αγροτική οικονο­ ζθνται μετα τον Α/ Παγκόσμιο Πόλεμο, ενώ όι 40 ώρες

μία, η μανιφατούρα και το μικροεμπόριο, ενώ ο σύγ­ την εβδομαδα καθιερώθηκαν μόλις το ίθζἔβἔλ

χρονος καπιταλισμός δεν είχε εδραιωθεί. Μαλιστα ο Και το ίδιο ίσχυε και όσον αφορα στις αθλιες συνθή­

Μαγιερ φτανει στο σημείο να υποστηρίζει ότι «η Ευ­ κες της εργασίας που περιγραφονται με τον καλύτερο

ρώπη των αρχών του Ζθού αιώνα, με εξαίρεση την Αγ­ τρόπο στο νεανικό έργο του Ένγκελς Η κατασταση της

γλία, διατηρούσε έναν αγροτικό χαρακτήρα παρα έναν ερἴατιχἠἔ Τἀξηἔ σΤηνΑΥΥλι/Θε

αστικό και βιομηχανικό››." Αλλα και από μια αλλη οπτική γωνία, πέρα από εκεί­

Αλλα και μετα το Β" Παγκόσμιο Πόλεμο, ένα μεγα­ νη της απελευθέρωσης του χρόνου της καταναγκαστικής

λο τμήμα της παγκόσμιας οικονομίας βρισκόταν εκτός εργασίας, που αποτελεί προυπόθεση της κομμουνιστικής

της όυσιαστικής υπαγωγής του στο κεφαλαιο ακόμη χειραφέτησης, το ερώτημα που προκύπτει είναι: Μπορεί

και σε αναπτυγμένες περιοχές του πλανήτη. Για παρα­ αραγε να αρθεί η αποξένωση και να κατακτηθεί η χειρα­

δειγμα το ίθδθ περίπου το 20% του ενεργού πληθυ­ φέτηυη της προσωπικότητας όταν δεν έχουν ακόμη εξα­

ομοο οτιο πεοιοοο­προς χώρες της Δοτιχης Βόρώπης λειφθεί ολοσχερώς οι εμπορευματικές σχέσεις, οπότε και

ήταν ακόμη ανεξαρτητοι παραγωγοί, ενώ αυτό το πο­ συνεχίζει να υπαρχει έστω και ως μη κυρίαρχη η μόρφη

σοστό στην Ιαπωνία ήταν 4θ,7% και 50% στις χώρες Τηἐ Οίφηρημένηἑ εΘΥΟίσίΟί€¬ Ὁ ΟπΘίΟι με Τη σειρά της απο­

τηο Ανοι­ιολιχηο Εοοώπηοι τελεί τη βαση του φετιχισμού και της αποξένωσηςῇο

Από μια αλλη οπτική γωνία, ιδιαίτερα σημαντική με Είναι δηλαδή δυνατόν να γίνεται λόγος για χειραφέ­

δεδομένο τον κομβικό ρόλο που παίζει για τη χειραφέ­ τηση όταν το επίπεδο των υλικών παραγωγικών δυνα­

τηση η απελευθέρωση του χρόνου εργασίας, αρκεί να μεων είναι τέτοιο που ορισμένα προιόντα ακόμη και

ρίξουμε μια ματια στο όγδοο κεφαλαιο του Κεφαλαίου, υπό την εξουσία της εργατικής ταξης είναι υποχρεωτι­

­ιο οποιο οινοιφέοε­ι­οιι οτην εργαοιμη ημἐραῇ για να δια­ κό να συνεχίζουν να έχουν το χαρακτήρα των εμπορευ­

πιοτώοοομε οτι ο­ιην χοιλοτερη ττεριτιτώοη ισχόε τό ματων, είτε γιατί όπως στις χώρες του «υπαρκτού σο­

ιηωοογ οτοιν περι τοι μἐοοι τοι) ιθοο αιώνα όττηρξε κα­ σιαλισμού» αυτα προέρχονται από μη κοινωνικοποιη­

ιΟ0 ι0ι

ΠΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ ο ΜΑΡΞ ιτεινινυουκιι ΝΩΡιΣ

μένεἔ είαχαρίισείἐι (π·Χ­ αῖομαα νΟΜΟλωΡία¬ σϋνεταίτ στη βαση των υλικών παραγωγικών δυνάμεων της επο­ρισμούς) είτε διότι θα συνεχίσουν να υπαρχουν εμπορι­ χής τους, προκύπτει από το γεγονός ότι οδηγήθηκαν να

κές συναλλαγές με μη σοσιαλιστικές ακόμη χώρες, είτε υποστηρίζουν την αναγκαιότητα μιας κατώτερης φα­κυρίως διότι αυτα θα διανέμονται αναλογα με την ερ­ σης του κομμουνισμού, αναλογης της καπιταλιστικήςγασία (κυρίως καταναλωτικα προίόντα) και όχι αναλο­ φασης της τυπικής υπαγωγής της εργασιας στο κεφά­

γα με τις αναγκες (δωρεαν παροχές) ;" λαισΌμως και οι ίδιοι οι κλασικοί αντιμετώπισαν κατα Με αλλα λόγια υποστηρίζω ότι η αναγκαιότητα του

καιρούς με αυτοκριτικό τρόπο την αισιοδοξία τους ως σοσιαλισμού προέκυψε για τους κλασικούς εκτός των

προς την επικείμενη κομμουνιστική προοπτική/Ετσι ο αλλων και λόγω, αν όχι κυρίως, της ανεπαρκειας τουΈνγκελς, στον Πρόλογο στους ταξικούς αγώνες στη επιπέδου των υλικών παραγωγικών της εποχής τους,Γαλλία γνωστό και σαν «πολιτική διαθήκη» του, γραμ­ που δεν ήταν τέτοιο ώστε να επιτρέπει την αμεση χι)­

μένο τον Μαρτη του 1895,” δηλαδή λίγους μήνες πριν ριαρχία της ελεύθερης δραστηριότητας αυτοσκοπό.από το θανατό του, διευκρινίζει αυτοκριτικα ότι όχι μό­νον το 1848 ο ίδιος και ο Μαρξ έκαναν λαθος μη ανα­γνωρίζοντας ότι «η κατασταση της οικονομικής ανα­ 3.2. Η αναγκαιότητα παρεμβολής της κατώτερης φα­

πτυξης στην ήπειρο [κατι που για ορισμένουςθ μετα­ σης του κομμουνισμού, και σαν απόδειξη αποδοχής

φραζεται στην ηπειρωτική Ευρώπη και συνεπώς δεν μιας ανεπαρκούς ανάπτυξηςσυμπεριλαμβανει την Αγγλία] ήταν μακραν από το να

είναί ώραα? Υία την χαταρἴηση Τλιἔ χαπίταλίααχήἔ πα­ Σ” ένα γενικότερο φιλοσοφικό επίπεδο, είναι βέβαιο ότιραγωγής››,"° αλλα ακόμη διότι δεν διέβλεψαν ότι και το για την χεγκελιανής μήτρας και επιρροής μαρἔιχἡ δγαυ

1871 δηλαδή την περίοδο της Κομμούνας «η εξουσία λεκτική ανακύπτει μια δυσκολία εντοπισμού έτοιμηςτης εργατικής τάξης ήταν ακόμη αδόνατη».'5 της υλικής βασης της νέας κοινωνίας μέσα στους κόλ­

Αλλόι και πριν από αυτήν τη σημαντική αυτοκριτική, πους της παλιάς. Έτσι οι κλασικοί υποχρεώνονται ναστα τέλη του 18Β8, όταν ακόμη ο Μαρξ θεωρούσε ότι εισαγουν σαν μεσολαβηση, σαν μεταβατική φαση, μια«η επανάσταση στην ήπειρο επίκειται και θα παρει κατώτερη φαση αυτής της νέας κοινωνίας, στα πλαίσιααμεσα ένα σοσιαλιστικό χαρακτήρα [έθετε το ερώτημα της οποίας στη βαση των νέων σχέσεων παραγωγήςμήπως] υποχρεωτικά δεν θα συνθλιβόταν σε αυτήν την που προκύπτουν με την καταργηση της ιδιωτικής ιδιο­

Ζ­“αφή Ἱίωνίαι εφαααν σε ένα πολύ πω μεγαλο πεδίο Ὁ λα­ κτησίας των μέσων παραγωγής και την κοινωνικοποίη­νηση της αστικής κοινωνίας είναι ακόμη ανοδική».®ϋ σή τους, διαμορφώνεται αυτό το νέο υλιχα

Πέθα όμωἔ από αυτὲἔ καί αλλα­Ξ πθοἐ την ίδια κα­ Πιο συγκεκριμένα στην προκείμενη περίπτωση ισχύειτεύθυνση διατυπώσεις, νομίζω ότι το βασικό επιχείρη­­ αυτό που υποστηρίζει ο Λουσιέν Σεβ, ότι δηλαδή «η δια­μα για το ότι και οι ίδιοι οι κλασικοί αν μη τι αλλο διαι­ λεκτική ενός τρόπου παραγωγής, ο οποίος πρέπει πρω­

σθανονταν τις δυσκολίες αναπτυζης του κομμουνισμού τίστως, σε μια πρώτη φασης να υπο­Γάξεγ ­ωπγχά (να

102 ι03

ΓΪΩΡΡΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΤἙἸΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡιΣ

υποβάλλει στους δικούς του όρους) βάσεις που δεν είναι καπιταλισμό [και ότι συνεπώς] ήταν φυσικό πως μπρο­

δικές του πριν φθάσει σε μια άλλη φάση όπου θα έχουν στά ΟΤΟἸ/ Μαρξ μπήκε ΤΟ ζήτημα τής εφαρμογής αυτής

διαμορφωθείοι δικές του βάσεις και όπου θα τις υποτάσ­ της θεωρίας τόσο στην επικείμενη χρεοκοπία του καπι­

σει ουσιαστικά, είναι μια διαλεκτική, η οποία παρά το ταλισμγού όσο και στη μελλοντική εξέλιξη του μελλοντι­

γεγονός ότι όλα τα άλλα διαφέρουν, ισχύει και για τον κού κομμουνισμού››.2®

κΟμμΟυνγσμό»_ιι Ποιοι είναι όμως οι συγκεκριμένοι λόγοι που οδήγη­

Όπως λοιπόν υποστηρίζει ο Μωρίς Γκοντελιέ, ισχύει σαν τους κλασικούς στην υιοθέτηση της αναγκαιότητας

ότι η θεωρία της τυπικής­ουσιαστικής υπαγωγής δεν Τηἐ σοσιαλιστίκἠἑ μετόίβασηἑἰἐ

αφορά μόνον στον καπιταλισμό, αλλά «εκφράζει σε Με άλλα λόγια ποιοι ήταν οι λόγοι που κατά τον Αν­

ένα επίπεδο αφαίρεσης το μηχανισμό της κίνησης της ρί Λεφέβρ,2® ο Μαρξ αφού κατ" αρχήν θέτει σαν στόχο

ιστορίας [γενγκό­Εερα]»_ι8 του την ριζοσπαστική, καθολική επανάσταση, την οποία

Όμως σε αντίθεση απ” ό,τι υποστηρίζει ο Γκοντελιέ/Θ μπορούμε να παραλληλίσουμε με τη χεγκελιανή ιδέα

ανοίγοντας έτσι έμμεσα το δρόμο σε μια ρεφορμιστική, της ολότητας και η οποία έχει σαν προοπτική της να θέ­

μη επαναστατική θεωρία της κομμουνιστικής μετάβα­ σει τέρμα σε κάθε είδους αποξένωση, στη συνέχεια,

σης, οι νέες σχέσεις παραγωγής δεν είναι δυνατόν να εμ­ όταν έρχεται αντιμέτωπος με τις πραγματικές συνθή­

φανιστούν, όπως συμβαίνει με τις καπιταλιστικές σχέ­ κες, οδηγείται σε μια πρώτη σχετικοποίηση με βάση την

σεις στα πλαίσια της φεουδαρχίας, πριν την επανάστα­ οποία επί μέρους στόχοι κλιμακώνονται μέσα στο χρό­

ση, και τούτο επειδή είναι αδύνατον οι εργάτες κατ, νο κατά τη διάρκεια μιας μεταβατικής περιόδου που

αναλογία των αστών της περιόδου του περάσματος στον οδηγεί στην ολοκληρωμένη χειραφέτήση;

καπιταλισμό να μετατραπούν σε οικονομικά κυρίαρχους Για να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα, θα πρέ­

αν δεν ανατραπεί προηγουμένως ο καπιταλισμός. πει να διερευνήσουμε το κατά τους κλασικούς περιεχό­

Ας θυμηθούμε όσα προαναφέρθηκαν στο 2.1 όταν μενο αυτής της μεταβατικής περιόδου για να εντοπί­

γινόταν λόγος περί τυπικής και ουσιαστικής υπαγωγής οουμε έτσι τους λόγους που την καθιστούν αναγκαία.

της εργασίας στο κεφάλαιο και ας συγκρατήσουμε ότι Από μια πρώτη οπτική γωνία, έχουμε να κάνουμε με

ναι μεν κατά τη διάρκεια της περιόδου ή της φάσης της ένα κράτος που είναι «με νέο τρόπο δικτατορικό (ενά­

τυπικής υπαγωγής είχαμε να κάνουμε με καπιταλισμό, ντια στην αστική τάξη) ››." Στην προκείμενη περίπτωση

όμως αυτός λόγω ακριβώς του χαμηλού επιπέδου ανά­ πρόκειται για τον καταναγκασμό της ισχνής μειοψηφίας

πτυξης των υλικών παραγωγικών δυνάμεων, δεν πα­ των πρώην κεφαλαιοκρατών από το κράτος της εργατι­

τούσε ακόμη στα δικά του πόδια, κάτι που επιτεύχθηκε κής τάξης, καθώς επίσης και όλων των αντιδραστικών

με το πέρασμα στην ουσιαστική υπαγωγή. δυνάμεων οι οποίες μέσα και έξω επιβουλεύονται το σο­

Ας θυμηθούμε ακόμη τον Λένιν όταν διατύπωνε την σιαλισμό. Πρόκειται εδώ στην κυριολεξία για την πτυχή

θεμελιακή θέση ότι: «όλη η θεωρία του Μαρξ αποτελεί της δικτατορίας του προλεταριάτου, η οποία έρχεται να

εφαρμογή της Θεωρίας της εξέλιξης [...] στο σύγχρονο αντικαταστήσει τη δικτατορία της αστικής τάξης.

ιθέί ιθἐι

ΪἹΩΡΡΟΣ ΡΟγΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡιΣ

Έῃσγ Ο χαταναγχασμός και γγ βία εναντια στους απο­ κρατους σαν δύναμης που στέκεται πανω από την κοι­

δυναμωμενους κατω από τις νέες συνθήκες ταξικούς νωνια­28

αντίπαλους, είναι αναγκαίος όσο ακόμη εκείνοι δεν θα Ας θυμηθούμε ότι το ίδιο πραγμα είχε διατυπώσει

αποδέχονται την εργατική εξουσία. Ας θυμηθούμε ότι με περισσή οαιρἡνεια και Ο/Ενγκελς στο Αντι­Ντὐριγκ

τόσο ο Μαρξ, όσο και ο/Ενγκελς κατέκριναν την Ιἰομ­ οταν εΥοαφε οτι: «Η πρώτη πράξη με την οποία το

μούνα του Παρισιού ακριβώς επειδή «δεν χρησιμοποίη­ κρατοἐ εμφανιζεται σαν Ο εκπρόσωπος όλης της κοινω­

σε [το κύρος της] όσο έπρεπε››ιι εναντια στους ταξικούς νιαἔ ττι κατοχή των μεοων παοαΥω"ιή§ οτο ονομα της

00/Ήπἀλους Της­ κοινωνιας­ είναι ταυτόχρονα και η τελευταία του πρα­

Βεβαίως αλλο αυτό και αλλο η αναγωγή σε γενική ξη ωσ κρατοοε­ Η παοεμβααη μιας κρατικής εξουσίας

αρχή Του σοσγαλίσμούη γγ όξυνση της ταξικής παλης, η στις κοινωνικές σχέσεις καθίσταται υπερφίαλη στον

οποία λειτουργεί ως αλλοθι για την ενίσχυση αντί της ενα τομεα μετα τον αλλοι και ετοι φοοιολονικα μπαινει

απονέκρωσης του προλεταριακού κρατους, κατι που σε σπνωση­ Η οιακσρερνηοη των ατομων οινει τη θεση

έχει σαν συνέπεια μια μεταβατική περίοδο με περιεχό­ τησ οτη οιακειριση των πραγματων και στη διεύθυνση

μενο αντίθετο από εκείνο του σοσιαλισμού. των λειτσσρνιων τησ παραΥωΥἠς­ ΤΟ κρατος δεν “κα­Ταυτόχρονα όμως) Τούτη τη φορά με απεύθυνση την ταργείται”, απονεκρώνεται››.ι9

ίδια την εργατική ταξη, όπως και παλι παρατηρεί ο Λέ­ Απο μια αλλη οπτικη Υωνιαι και αοτἠ ειναι που μας

νιν έχουμε να κανουμε με ένα «κρατος [προ] ειναι με ενδιαφερει εδω περισσοτερο­ εχοομε να κανοσμε με7

νέο τρόπο δημοκρατικό (για τους προλεταριους και ενα κρατος το οποιο δεν ειναι δυνατον να καταργηθεί

τους φτωχούς γενικα) ή ακριβέστερα με ένα μισοκρα­ αμεσα με καποιο οιατανμαι οιοτι απο τη μια Ὁ καθορι­

τος ή “κοινότητα”, ή “κομμούνα”,2ι το οποίο δεν συνι­ σμενη απο την προΥΙΥοομεντΙ οικονομική διαμόρφωση

στα πια έναν ιδιαίτερο μηχανισμό της καπιταλιστικής «ειῃ­ισλιτιστικι? αναπτσξι? τιιἔ κοινωνιας» 72 ηθική και

ισχνής μειοψηφίας, ο οποίος στέκει πανω από την κοι­ πνεσματικι? κατασταση της και από την αλλη το επίπεδο

νωνία, αλλα πρόκειται για τον ίδιο τον ένοπλο λαό κυ­ ανσιπτσξηἔ των σ/ιικων παρα)/ωκικών της δυνάμεων,

βερνήτη. Δεν πρόκειται δηλαδή πια για μια ιδιαιτερη οεν επιτρεποον την καταρνηοιι τοο κρατορς και τελικαί ει “τσακιστεί”,ε αλλα τηε ιοιας της δημοκρατιας και την αντικατασταση της

δύναμη υποταγής, η οποία και εχ

για τον ίδιο τον πληθυσμό που έρχεται στο προσκή­ σιακσρερνηοιιἐ των ανθρωπων από τη διαχειριση των

νιο››.2® Σε αντίθεση με τη διαμόρφωση του κεφαλαιο­ πρσσίματων καιτηε παροιΥωΥἠςι δηλαδη την καθιέρωση

κρατικού τρόπου παραγωγής οπότε «επρόκειτο για τησ αοτοοιεθονομενηε κομμοονιοτικἡἐ κοινωνιαε­

την απαλλοτρίωση της μαζας του λαού από λίγους Αλλωστε οπωε και παλι οπονοαμμιζειο/Χενινι αν Οι

σφετεριστές, εδώ πρόκειται για την απαλλοτρίωση λί­ ανθρωποι ηταν οε θεοη να εκπληρωνοον τισ σποχρεώτ

γων σφετεριστών από τη μαζα του λαού››.ιι Από αυτήν σειε τους απεναντι στην κοινωνία δίχως την παρέμβα­

την οπτική γωνία λοιπόν όπως πολύ εύστοχα επισημαι­ ση ενοε καταοταλτικοο μηχανιομοοι κατι πρι) θα διευ­

νει ο Λένιν, μπορεί να γίνει λόγος για απονέκρωση του κολσνθει πρακτικα απο τον πεοιοοιομο τοσ Χρονοο της

ιοε ιθτ

ΓἹΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡἹΣ

καταναγκαστικής εργασίας, δεν θα υπήρχε και η ανα­ ισχύ, διότι συνεχίζει η κυριαρχία της καταναγκαστικήςγκαιότητα ούτε αυτού του μισοκρατουςἔο και τότε η εργασίας.

κοινωνία θα μπορούσε να αυτοδιαχειρίζεται τις υποθέ­ Και όταν γίνεται εδώ λόγος για συνέχιση της χο­

σεις της. ρίαρχίαἔ Τγιἔ καΤΟωαΥχΟισΤι?ιης εργασίας, αυτό αφοραΤο κρατος λοιπόν πέραν των αλλων «δεν έχει απο­ στην δραστηριότητα εκείνη η οποία ναι μεν δεν υπόκει­

νεκρωθεί εντελώς γιατί παραμένει η περιφρούρηση του ται πια στους ιδιώτες ιδιοκτήτες των μέσων παραγω­

“ αστικού δικαίου", που καθαγιαζει την πραγματική Υηἔ και στην εκμεταλλευσή τους, παραμένει όμως Οπα

ανισότητα››.31 ταΐμένγι σῇιν Οωάλίκη Της επιβίωσης και δεν αποτελειΚαι αυτός ο κανόνας του «αστικού δίκαιου», δηλα­ αιτελευθερωμένη από καθε αναγκαιότητα δραστηριό­

δή μιας ισότητας η οποία καθορίζεται από το ότι όλοι τητα αυτοεπιβεβαίωσης.

υπολογίζονται με βαση την εργασία που προσφέρουν, Κατω από αυτές τις συνθήκες, η κατώτερη φαση του

αναγνωρίζοντας σιωπηρα σαν φυσικα προνόμια τις ανι­ κομμουνισμού ή σοσιαλισμός, θεωρείται αναγκαία επεμ

σες ικανότητες τους, έτσι όπως αναλύεται στην Κριτική δή είναι ανεπαρκής ή αναπτυξη των υλικών παραγωγης

του Προγράμματος της Γκόταἔθ συνεχίζει να ισχύει μέ­ κών δυνάμεων, επειδή δεν είναι δυνατόν να υπαρξει

χρινα αναπτυχθούν οι παραγωγικές δυναμεις σε τέτοιο αμεσα μια ουσιαστική υπαγωγή της ανθρώπινης δρα­

επίπεδο ώστε να είναι δυνατη η κυριαρχία της ελεύθε­ στηριότήτας στον κομμουνισμό, δηλαδή στην αυτοεπιβε­ρης δραστηριότητας απέναντι στην καταναγκαστική /ὕαίωσή της κοινωνικής ατομικοτητας,εργασίαρε Γραφει λοιπόν ο Μαρξ γι” αυτήν την κατώτερη φαση

Με δεδομένο ότι η Κριτική του Προγραμμσιτοἔ Τηἔ του χομμουνισμούι «Εδώ έχουμε να κανουμε με μιαΓκότα, αν δεν αποτελεί την πολιτική διαθήκη του κομμουνιστική κοινωνία όχι όπως έχει εξελιχθει/ πανω

Μαρξ, είναι βέβαιο ότι είναι το πλέον επεξηγηματικό στη δική τηςβασήίό μα αντίθετα όπως ακριβώς προβόρμ

κείμενο του σχετικα με την αναγκαιότητα ύπαρξης της λει από την κεφαλαιοκρατική κοινωνία, με μια κομμοο­χατώτερης φασης της κομμουνιστικής κοινωνίας, και νιστική κοινωνία λοιπόν που από καθε αποψη οικονομι­

με δεδομένο ότι αρκετοί είναι εκείνοι που παραβλέ­ κα, ηθικα, πνευματικα είναι γεματη με τα σημαδια της

πουν τη σημασία του, θεωρήσαμε σκόπιμο να παραθέ­ ιταλιας κοινωνίας που από τους κόλπους της βγηκα

σουμε εδώ ένα εκτενές τμήμα του. Βπομένωἐ Ο κάθε σιτσμικός παραγωγός ­ύστεραΜέσα από αυτό αποδεικνύεται ότι για τους κλασι­ από τις κρατήσεις­ παίρνει πίσω, ακριβώς ότι της δί­

κούς, ένας σημαντικός λόγος ύπαρξης του μισοκρατους νιτι. Αυτό που της έδωσε είναι η ατομική ποσότητα ερ­

Τηἐ κοῃώτερλιἔ φἀσηἑ Τηἔ κομμουνίστωίἡἐ κΟωωνίာ ιατἶίαἔ· [·­­] Παίρνω από την κοινωνία μια απόδειξη ότιείναι πρωτίστως η αναγκαιότητα να ρυθμίζεται από τα πρόσφερε τόση και τόση εργασία [...] και με αυτήν την

πανω, από καποια πολιτική, μισοκρατική έστω οντότη­ απόδειξη παίρνει από την κοινωνική παρακαταθήκηΤα και όχι με τρόπο αυτΟὅιαχεγργσΉχός γγ τήρηση κανο­ μι σων καταναλωσης τόσα, όσα αντιστοιχούν στη δου­

νων του αστικού δικαίου που παραμένουν ακόμη σε Λ· ια που ξόδεψε. Την ίδια ποσότητα εργασίας, ποο

ιΟ8 ιθθ

ι¬ιΩΡἶ`ΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΒΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡιΣ

έδωσε στην κοινωνία με μια μοοφἠι Την παίρνει πωμε αλλη μορφή.

ω Με αλλα λόγια όπως παρατηρεί πολύ εύστοχα και οΛενι ν, ενας από τους λόγους που καθιστά αναγκαία την

θ κατωτερη φαση της κομμουνιστικής κοινωνίας, η διαφο­Βδώ ολοφανερα κυριαρχεί η ίδια αρχή που ρυ μίζαλλ ρετικόι το σοσιαλιστικό μισοκρόιτος είναι ότι «η κατα ­την ανταλλαγή εμπορευματων, εφοσον ειναι αντα α Ζ Ρ

ί ίσων αξιών [ ]γηση του καπιτοιλισμου δεν προσφερει μεμιας τις οικο­γή . / ,_ , ,

Ώστε εδώ το ίσο δίκαιο εξακολουθεί να ειναι κατ, νομίἶίεἔ πρΟυπΟθεσείἔ[···] ίία να ερλαζωταί Ολοέλίωρίἔδ νεναν κανόνα δικαίου».ὀίιν ν ν κα

αρχήν το αστικο δικαιο [...] [και] αυτο το ισο ικαιομπαίνει παντα σ° έναν αστικο περιορισμό.καιο] δεν αναγνωρίζει ταξικές διαφοοεἑν ΥΜΠ

[Αυτο Το δρ Επειδή λοιπόν όπως ξεκαθαρίζει ο Μαρξ, το δίκαιοί Ο χαθέ_ και γενικότερα ολόκληρο το πολιτικό εποικοδόμημα δεν

εαίἀτης όπως ἀλλοῷ αναγνω_ μπορει να είναι ανώτερα από το επίπεδο που επιτρέπει

ρίζει σιωπηρα σαν φυσικα προνόμια τις ανισεςκές ικανότητες και επομένως την ανιση παραγ Υ η

ικανότητα. [...]Μα αυτές οι ελλείψεις δεν μπορούν να αποφευχ

ατομυ η δοσμένη οικονομική κατασταση, η κοινωνία δεν μπο­ω [κι ρεί να απαλλαγεί αμεσα από το κρατος, το οποίο έστω

με τη μορφή του σοσιαλιστικού μισοκρατους καλείταιθούν να τηρεί τους κανόνες του αστικού δικαίου, που λόγω

όπω κυρίως της οικονομικής καθυστέρησης παραμένουν ενστην πρώ­ση φάσῃ της κομμουνιστικής κοινωνίας, |ς, ν ι ί ί ­ χεκει Οικοιβωε βγει υστερα απο μακροχρονα κοίλοπονε Τ ι ν , ι , ιΤ δκ αω ουτο σημαινει οτι οι κλασικοι του μαρξισμου ειση­ματα, από την κεφαλαιοκρατικη κοινωνια. ο ικδεν μπορεί ποτέ να είναι ανώτερο απο την οικονομικηδιαμόρφωση και την καθορισμένη απο αυτην εκπο ιτιστική αναπτυξη της κοινωνίας.

Σε μια ανώτερη φαση της κομμουνιστικής κοινωνίας

όταν θα έχει εξαφανιστεί η υποδουλωτική υποταγή των

ατόμων στον καταμερισμό της Θργασιαἑ και μαζί τηἑ και

× γαγαν την πρώτη «κρατική» φαση της κομμουνιστικήςλ κοινωνίας, πέραν των αλλων, ακριβώς επειδή το επίπε­

δο αναπτυξης των παραγωγικών δυναμεων της εποχήςτους, το επίπεδο που καθορίζονταν από την κλασικήβιομηχανική αναπτυξη, όπως αλλωστε αργότερα καιεκείνο της Ρωσίας του 1917, δεν ήταν τέτοιο που ναεπιτρέπει αμεσα δίχως μια μεταβατική περίοδο τ ν

η αντίθεση αναμεσα στην πνευματική και την σωματικη ι Ὁαναγωγή σε κυρίαρχη της δημιου ικ ελευθε δ α­δουλεια όταν η εργασία θα έχει γίνει όχι μόνο μέσο για Οί ηἔ ρηἔ Οστηριοτητας σαν πρωτιστη αναγκη της ζωής δεν ίτοιν

να ζεις αλλα και η πρώτη αναγκη Τηἔ ζωίΙ§¬ όταν με την , , , ”Θ τετοιο που να επιτρεπει απευθειας την εφαρ ο τ

ολόπλευρη αναπτυξη των ατόμων θα έχουν αναπτυχ εί μ γη ηἔθ ναβλώζοον πιο κομμουνιστικής αρχης «απο τον καθενα αναλογα με τιςκαι οι παραγωγικές δυναμεις και Οι αλ ΤΟΤΕ Ο_ ικανοτητες του, στον καθένα αναλογα με τις αναγκεςαφθονα όλες οι πηγές του κοινωνικού π ο ίτ ι ί μ

| | ν × του».νο μπορεί να ξεπεραστει ολοτελα ο στενος ορίζοντας

του αστικού δικαίου και θα γραψει Π χοινωνιαστη ση_ Ας θυμηθούμε ότι για να εκπληρωθεί ο βασικός όρος

τέ για την κυριαρχία του πραγματικού βασίλειου τηςμαία της: Απο τον καθένα αναλογα με τις ι%ΟινόΤὉ 9

του, στον καθένα αναλογα με τις αναγκες τού»

ιιθ

Υ 3, ελευθερίας, που δεν είναι αλλος από «τη συντόμευση

Ἱιι

ΤἹΩΡΤΟΣ ΡΟΨΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΒΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡιΣ

της εργάσιμης μέρας», σε τέτοιο όμως βαθμό έτσι ώστε Στην πρώτη, κατώτερη φάση αντιστοιχεί η τυπικη

αυτη να καταστεί δευτερεύουσα σε σχέση με τον ελευ­ υπαγωγη. Γι” αυτην τη φάση που μόλις έχει διαδεχτεί

θερο χρόνο της «ανάπτυξης των δυνάμεων του ανθρω­ τον καπιταλισμό ισχύει ότι προβάλλει από την ανάπτυ­

που, σαν αυτό καθαυτό σκοπό», δεν αρκεί μόνο η κα· ξη των παραγωγικών δυνάμεων του καπιταλισμού και

τάργηση της πρόσθετης εργασίας που πα©άΥετ Οπεθαῖ τη Θήξη ΤΟΟΞ με τίἔ παθοθιωγικές του σχέσεις, όμως αυ­

ξία, δεν αρκεί δηλαδη η ανατροπη του καπιταλισμόυ τό δεν σημαίνει ότι βρίσκει κιόλας έτοιμες εκείνες τις

και η κατάργηση της ιδιωτικης ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγικές δυνάμεις που είναι απαραίτητες για την

παραγωγης, αλλά απαιτείται και μια ανάπτυξη των παραπέρα ανάπτυξη του νέου κομμουνιστικού τρόπου

παραγωγικών δυνάμεων που να επιτρέπει την ικανο­ παραγωγης, αλλά πρέπει να τις δημιουργησει ο ίδιος."

ποίηση των σύγχρονων αναγκών με την ελάχιστη δα­ Όπως κατά τη φάση της τυπικης υπαγωγης στο κε­πόωη εργασίας­ φάλαιο, αυτό υποτάσσει την προυπάρχουσα χειροτε­

Αν λοιπόν προσπαθησουμε να εφαρμόσουμε Τη Υενί” χνικη εργασία, η τη μικρη αγροτικη παραγωγη, έτσι και

ηη θεωσίστ τησ ιιστστβστσηει στην ιι­ττσιβσιση ττσστ τον ηστστ την κσττὡτεση φσση τησ κσιιιτσσνιστικηε κσινω­

κομμουνισμό, τότε μπορούμε να υιοθετησουμε την νίας, η εργασία υπόκειται ακόμη στην κλασικη βιομη­

υπόθεση ότι όπως για τον καπιταλισμό χρειάστηκε μια χανικη παραγωγη.

πρώτη φάση, έτσι ώστε αυτός να μπορέσει να αναπτιἶ· Γιί αυτόν όμως το λόγο βρισκόμαστε ακόμη στο βα­

ζει τις υλικές παραγωγικές δυνάμεις, οι οποίες αρμ0­ σίλειο της αναγκαιότητας και από αυτην τη σκοπιά σε

ζουν στη φύση του, για να σταθεί «στα δικά του πό­ μια κατάσταση συνέχειας σε σχέση με τον προηγούμε­

δια››,38 το ίδιο απαιτείται και για τον κομμουνισμοι νο καπιταλιστικό τρόπο παραγωγης.

ώστε κατά τη διάρκεια αυτης της περιόδου να αναπτμτ Για να επέλθει οριστικά και αμετάκλητα η ρηξη με

χθεί εκείνη η υλικη βάση που θα επιτρέψει στη συνε­ το παρελθόν, απαιτούνται άλλου επιπέδου παραγωγι­

χεια την κυριαρχία της ελεύθερης δραστηριότητας αυ· κές δυνάμεις που θα διασφαλίζουν την κυριαρχία του

Τοσχοπὀς βασίλειου της ελευθερίας.

Έτσι λοιπόν στον κομμουνισμό, όπως αυτός προκύ· Σε αυτη λοιπόν την πρώτη φάση η καθαυτό κομμου­

πτει από τα μακρά κοιλοπονέματα κατά τη διάρκεια νιστικη αρχη, «από τον καθένα ανάλογα με τις ικανό­

του καπιταλισμού” και τη γέννα που πραγματοπόιείται τητές του, στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του»,

με την παρέμβαση [επανάσταση] ΤΟΟ επαναυΤαΤι%Οὐ δεν κυριαρχεί αλλά εφαρμόζεται μερικά.

υποκειμένου, έχουμε δυο φάσεις, τις οποίες «θα μπΟ· Έτσι στην ΣοβιετικηΈ]νωση για παράδειγμα, είχαμε

ροόσαμε να ονομάσουμε βαθμίδες της οικονομικής ωρι­ υρισμένα δείγματα κομμουνιστικης προσφοράς (ο κα­

μότητας του κομμουνισμού»/40 η κατ, αναλογία του κα­ θένας ανάλογα με τις ικανότητές του) τύπου κομμουνι­

πιταλισμού, φάση τυπικής και φάση ουσιαστικής υπα­ στικά Σάββατα, και ορισμένα δείγματα κομμουνιστι­

ἴωἴἠἔ της ανθρώπινης δραστηριότητας στον κόμμόυνιτ κης διανομης (στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες

σμό­ ιυυ) όπως οι παροχές στην υγεία, παιδεία, πολιτισμό,

ιιῖΖ ιιδ

ΓΪΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΗΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡιΣ

διαφορες αλλες υπηρεσίες όπως μεταφορές, θέρμανση, τον καθένα αναλογα με τις ικανότητές του, στον καθέ­παιδικούς σταθμούς... κατι το οποίο, είρησθω εν παρό­ να αναλογα με τις αναγκες του››.·ί·ί

δω, μαζί με την ασφαλεια για το μέλλον που προέκυ­ Έτσι λοιπόν δεν ισχύουν οι μεταλενινιστικές προσεγ­πτε από τη σχεδιοποίηση, υπήρξε και η πλέον λαμπρή γίσεις του σοσιαλισμού, οι οποίες αλλωστε αναιρούν τηκαι αξέχαστη για τους κατοίκους αυτών των χωρών, θέση του ίδιου του Σταλιν του 1936, περί εξαλειψης τωνπτυχή του «υπαρκτού σοσιαλισμού». τ κμεταλλευτριών ταξεων/°5 ότι «οι εχθροί αυξανονται με

Για τους κλασικούς λοιπόν ο σοσιαλισμός, ως η κατώ­ ιην πρόοδο του σοσιαλισμού››.ί6 Ακόμη δεν ισχύει ότι ο

τερη φαση της κομμουνιστικής κοινωνίας, εντασσετοιι σοσιαλισμός εντασσεται σε μια ακατασχετη μεταβατικήστο κομμουνιστικό τρόπο παραγωγής, δεν έχει κανένα ιιιοιδιολογία και έχει την ταση να αυτονομηθεί ακόμηνόημα ως αυτοτελής ύπαρξη ποιρόι μόνον ωἐ φάση που και σαν ιδιαίτερος τρόπος παραγωγής από τον κομμου­οδηγεί στο να σταθεί ο κομμουνισμός στα δικα του πό­ νισμό," μια παραδοση που όπως φαίνεται π.χ. από ταδια. «Όντας μεταβατικός δεν έχει κανένα νόημα ανεξαρ­ απειρα σταδια, φασεις και περιόδους που εισαγει ο Βα­τητα από αυτό στο οποίο μεταβιβαζει››,® ή διαφορετικα £γι‹›ύλιν,ίτ8 χαρη «στη δύναμη της συνήθειας», συνεχίζεταιειπωμένο, ο σκοπός της ανώτερης φασης είναι εκείνος μέχρι την εποχή μας. Αντίθετα για τους κλασικούς, η

που νοηματοδοτεί την κατώτερη, σοσιαλιστικη φαση. πρωτη αναμεσα σε δυο και μοναδικές, αυτή φαση τηςΑν ο σοσιαλισμός αντιμετωπιστεί σαν αυτοτελές κομμουνιστικής κοινωνίας, δεν έχει νόημα παρα μόνον

σταδιο, ή ακόμη χειρότερα σαν ξεχωριστός τρόπος πα­ υιιως τονίζει ο Αένιν, στο βαθμό που το κρατος «αρχίσειραγωγής, τότε εγκυμονεί ο κίνδυνος όχι μόνον να πα­ αμέσως να απονεκρώνεται και που να μην υπαρχει περί­ραμείνει προσδεμένος στην περασμένη ιστορία, αλλα ιι ιωση που να μην απονεκρώνεται»/9 διότι διαφορετικακαι να μας επαναφέρει στην κυριαρχία της. οι ν θα μπορεί να γίνεται λόγος για σοσιαλισμό.

Επιχειρηματολογώντας προς αυτήν την κατεύθυνση ίΙ·Ιτσι λοιπόν η κοινωνικοποίηση των μέσων παραγω­ο Λένιν και εξηγώντας γιατί «η ονομασία Κομμουνιστι­ , ηη. αρχικα με τη μορφη της ιῳατγκοποίησής τους είναικό κόμμα είναι η μοναδικα σωστή από επιστημονική ιιυνατόν να προκαλέσει νέες αποξενώσεις αν αυτή δεναποψη», γραφει: «Αρχίζοντας τους σοσιαλιστικούς με· ι κι ι μια αυτοδιευθυνόμενη προοπτική, μια προοπτικήτασχηματισμούς, πρέπει να βαζουμε καθαρά μπροστά ··νιικαταστασης της διακυβέρνησης των ανθρώπωνμας το σκοπό που επιδιώκουν τελικα οι μετασχηματι­ ι· ιιυ εκείνη των πραγματων.σμοί αυτοί, και συγκεκριμένα το σκοπό της δημιουργίας λἰτη συνέχεια αυτής της πρώτης φασης, ακολουθείτης κομμουνιστικής κοινωνίας/°3 που δεν πεθβοαζετοθ ί®"' δεύπθη φάση, Ἡ Οπθἰοι διαμορφώνεται κατα τημόνο στο να απαλλοτριώσει τις φαμπρικες, τα εργο­ ινιιρκεια της πρώτης, όπου ο κομμουνισμός παταει σταστασια, τη γη και τα μέσα παραγωγής, που δεν περιο­ ιν να του πόδια, στο δικό του υλικό υπόβαθρο. Πρόκει­ρίζεται μόνο σε μια αυστηρή καταγραφή και έλεγχο ­ι­ι γιατη φαση της ουσιαστικής υπαγωγής.της παραγωγής και της κατανομής των προιόντων, μα ±\ι› τη η δεύτερη φαση με βαση το ίδιο το περιεχόμε­προχωρεί παραπέρα στην εφαρμογή της αρχής: από ¬ι ι‹›ι› κομμουνισμού προυποθέτει:

ιιέι ιιὅ

Ἱ¬ιΩΡἶ`οΣ ΡΟΥΣΗΣο ΜΑΡΞ ΤἹΒΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡιΣ

του «υπαρκτοό σοσιαλισμού» που την ακολοόθ σε| × × ι ­

η §

1. Μια υλικη παραγωγη η οποια θα απαιτει την απα ,

σχόληση των ανθρώπων σε αυτήν πολύ λιγότερο Μηπως αυτός καθώς και η ιδια η τραγικη του καταληξην × λοόν έμπρακτες πια αποδειξεις ότι ο κομμουνι­

| 7 × × Θερος δημιουργικός αποτεχρονο απ οσος θα ειναι ο ελευ | γ

β |ω ής σμος δεν ειναι δυνατον να στεριωσει και μαλιστα σεχρονος της αυτοεπι ε αι σ ·παραγωγή οποίας νδνο το περνεχὰ μια μόνο χώρα, στη βαση μιας ανεπαρκούς αναπτυξης

| ν ν κ των υλικων παραγωγικών δυναμεων·μενο, τόσο απο αποψη συνθηκων εργασιας Οσο και 9

από αποψη καταμερισμοό της, με τιποτα δεν θα έχει

να κάνει με την ἶζαπἀνθἶνωπηἶ αηῖἶχἶόιἶἔἶ 3.3. 'ΤΟ μάθημα του τολμήμοτος του 7.977γθιῖών Της Εποχης Των Χ Οιοιἄίων ι

ν × η δυνατηλα θα διεκπεραιωνεται «με Τη μικροτερη . | ν ν ν νκάτω από όρους αννόνξνους ιοητευμενος απο την επαναστατικη ορμη που πηγαζεαπανη Οννθρώπννη φύση» 60 εκεινη την εποχη από την πλευρα του Βόλγα, και στα

και ταιριαστους προς την · ·κ . λαισια της κριτικης του σ” ένα ακαμπτο ιστορικό υλι­

ι ' δευτερευοντων π3. Μια ανακατανομη στο εσωτερικο των Γκραμσι έγραφε σε ένα αρθρο του στις 24 του| δραστηρνος σμο, ο ,

απο αποψη χρονου «καταναγκαστικων»εχεννων θα καλύπτουν τις Νοεμβρη του 1917, ότι η επανασταση του 1917 ηταν μια“ | κ

χ ι ι ο Κεφάλαιο [του Μαρξ]››.52ι ινευρνμενες ‹επανασταση εναντια στδιαφοροποιημενες και απο μια σκοπια ‹

| ι Πραγματι στην προκειμενη περιπτωση ειχαμε να κα­ι | λευθερου χρονου καιαναγκες του κυριαρχου πια ε , ,Επικουρειου τυπου εκτροπη από την «κα­ι ν πος των υπηρευ ν‹›υμε με μια

συνεπως μια ανακατανομη ΤΕΩΟΘ Οφει κ | ό . Αυτη έρχεται σε αντιθεση με τον οικο­ι ν (πχ. ννωσπν πλη νυνικη» πορεια

σιων και της «αυλἢἐ» παθοθίωγηἔπολντνσμνννό προϊόν νενννότερα υπηρεσιών νομικό ντετερμινισμό που εν μέρει αποπνέει το μαρξικόοοφοο 3 7 γι

ν κ ργο.ουν στ δ ιου Υικη αξιοποιηση του ν ν | ν ν

που θα αφοιἶ ννη ημ Ο Αλλωστε την ιδια ακριβως εκτιμηση εκανε και ο/ ονου Η ν ν / γ ν νελευθῳου χρ ωννκι ανο νη ιοιος ο Λενιν, οταν εγραφε οτι «τα πραγματα πηραν

4. Τη διαμόρφωση μιας νέου τόπου κοιν ης μ| / μια διαφορετικη τροπη από εκεινη που περιμεναν ο

× σει τον απο ενωμενοικοτητας που θα αντικαταστη ε Μ

ό ανθ ωπο του καπιταλισμού. αρξ και ΟΉνγκελς»”53ατομιστη Ο Μαλιστα πριν ακόμη την επανασταση του Οχτώβρη,

Α ν αυτές ήταν Ον θέσενς των πχασνπών όσον αφο αναφερόμενος στην αστικοδημοκρατικη επαναστασην Ομως ν κ κ ν

ν ανανναίο νων την επικράτηση ­του κομμουνι. του Φλεβαρη, ο Λενιν εκανε λογο για μια «επαναστασηρα στο × × × ×

» ίπεδο ανάπτυξης των υλικών παραγωγικών) 1ιοἰ)νιΧηοε Τοσο κοιι, φοιινομενικοι με την πρώτσμουν επ | κ κ »

δ ν ων καν ως επ ­Εούτου η θέση τους για την ανα ιη επιπολαιη ματια, τοσο ριζικα, [...] χαρη σε μια εξαι­υναμε 7 | ν | »

ι 54| ενναν Τα Ον ριτικα πρωτότυπη ιστορικη κατασταση».

Υκαιοτητα Τηἑὶ χατωτερἶἰἔ φοῖῖηνιἔοΐῖρν­Ζ νδνο ζνννημ" Πραγματι στη Ρωσια του 1917 μια σειρα από αλ­ό ου π οκυπτ ν ν ν νμπἶθανῖνμἑῖνἱεἶρνα Τῖνς Οχτωβρνανννς Επανάστασης χω λυυς παραγοντες όπως η όξυνση των πολυμορφων

απο τιι?ιιθ

ΪἹΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΪἹΞΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡἹΣ

εσωτερικών αντιθέσεων, η αναμφίβολα σε σχέση με αλ­ Με τη δημιουργία της Σοβιετικής Έῦνωσης, η Ρωσία

λα εργατικα κόμματα πρωτοπόρα σταση των μπολσε­ επιβαρύνθηκε παραπέρα με τα βαρίδια περιοχών όπως

βίκων, μια αρχική ανοχή της Αγγλίας και της Γαλλίας αυτές της Κεντρικής Ασίας. Αξίζει να υπενθυμίσουμε

στα πλαίσια της αντιτσαρικής τους στασης και αλλοι ότι αυτές οι περιοχές βρίσκονταν σε μια φεουδαλική ή

παραγοντες, σε συνδυασμό με τον ιμπεριαλιστικό της ημι­φεουδαλική κατασταση, δεν διέφεραν σε τίποτε

χαρακτήρα, αλλα παντως όχι η οικονομική υπεροχή της, από την πλειοψηφία των αποικιών της Ασίας και της

οδήγησαν στην επιτυχή έκβαση της επαναστασης. Αφρικής και είχαν μια βιομηχανική παραγωγή ανα κα­

Και αξίζει να θυμίσουμε ότι αυτή προέκυψε αρχικα τοικο, Ζ? φορές μικρότερη από εκείνη της περιοχής της

όχι από καποια καθαυτό κομμουνιστικα αιτήματα, αλ­ Μόσχας" η οποία βεβαίως και αυτή, ήταν πολύ πιο κα­

λα από το παθος για αμεσο τερματισμό του πολέμου θυστερημένη σε σχέση με το επίπεδο της Δύσης. Όσον

και το αίτημα για διανομή της γης στους αγρότες, αιτή­ αφορα πιο ειδικα στην εργατική ταξη, αυτή εκτιμαται

ματα τα οποία μόνον οι μπολσεβίκοι υποστήριζαν με ότι ήταν περί τα 3 εκατομμύρια όταν ο αγροτικός πλη­

ασυνέπεια θυσμός ήταν περί τα 114 εκατομμύρια."

Όπως λοιπόν παρατηρεί ο Λένιν. «η καθυστέρησή Είναι χαρακτηριστικό ότι ακόμη και το 1985 παρα

μας [είναι εκείνη] που μας έσπρωξε μπροστα, [γι” αυτό τους αναμφίβολα υψηλούς ρυθμούς αναπτυξης που πέ­

αλλωστε] και θα χαθούμε αν δεν μπορέσουμε να κρα­ τυχε η Σοβιετική Ένωση, το μερίδιο της χειρονακτικής

τηθούμε ώσπου να βρούμε ισχυρή υποστήριξη από μέ­ εργασίας ανέρχονταν στη βιομηχανία σε 40%, στον το­

ρους των επαναστατημένων εργατών των αλλων χω­ μέα οικοδομής­κατασκευών στο 50% και στην αγροτι­

ρών››.55 κή οικονομία ξεπερνούσε το 8Ο%!!"®

Όμως λόγω αυτής της καθυστέρησης της Ρωσίας, Αν σε αυτα τα δεδομένα προσθέσουμε τις ξένες

και της μοναδικότητας της, η ναπολεόντειος λογική του επεμβασεις, τον εμφύλιο πόλεμο, το λιμό, το γεγονός

«ου αειπἔεἔε ετ ρτιιε... οη νοιτ» (‹‹ας εμπλακούμε πρώ­ και μόνο ότι την περίοδο 1928­1929 μπήκε δελτίο σε

τα και μετα βλέπουμε››) την οποία, όπως ο ίδιος δηλώ­ ψωμί, ζαχαρη, τσαι και κρέαςἐ" ο καθένας καταλαβαί­

νει, ακολούθησε ο Αένινἔϋ οδήγησε από τη μια στην νει ότι οι δηλώσεις του Σταλιν,θ2 μόλις εφτα χρόνια αρ­

υπέρμετρη αν όχι στη μονόπλευρη σημασία που απο­ γότερα, περί «πραγματοποίησης της πρώτης φασης

δόθηκε στη συνέχεια στην παση θυσία αναπτυξη των του κομμουνισμού» ήταν στην κυριολεξία εκτός τόπου

υλικών παραγωγικών δυναμεων, οπότε είχαμε να κα­ και χρόνου.

νουμε με αυτό που ο Σεβ εύστοχα αποκαλεί ‹‹σοσιαλι­ Στην περίπτωση λοιπόν της Ρωσίας του 191? είναι

σμό της ανακτησης του χαμένου εδαφους››§7 από την προφανές ότι δεν καλύπτονταν οι οικονομικές προυπο­

αλλη στην υιοθέτηση και από τον ίδιο τον Λένιν, μιας θέσεις για την εδραίωση μιας κομμουνιστικής κοινωνίας.

σειρας υποχωρήσεων από τις αρχές του σοσιαλισμού. Κατω από αυτές τις συνθήκεςι όπως εύστοχα παρα­

και τελικα σε μια μεγαλης διαρκειας κρατική μεταβα­ τηρούσε ο Λένιν. «λόγω της πολύ μεγαλης καθυστέρη­

Ήχή περωδα σης [...] η δικτατορία του προλεταριατου στη Ρωσία,

ιιδ ιι9

Γ]ΩΡΓ°ΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡἹΣ

δεν μπορεί παρα να έχει αναπόφευκτα ορισμένες χα­ αυτοσκοπό, ή από μια ευρύτερη οπτική γωνία, ποτέ

ρακτηριστικές ιδιομορφίες σε σύγκριση με τις προηγ­ δεν οδήγησε στην αυτονόμηση του οικονομικού παρα­

μένες χὡρεφτε γοντα από τον ανθρώπινο, σε μια αναπτυξη των υλικών

Έτσι στην ορθή διαπίστωση του Λένιν, πως «η πρό­ παραγωγικών δυναμεων που να παραγνωρίζειή και να

βλεψη των μεγαλων σοσιαλιστών ότι η [ανώτερη] φαση έρχεται σε αντίθεση με τον ανώτερο δημοκρατικό χα­

θα έλθει, δεν προϋποθέτει [...] τη σημερινη παραγωγι­ ρακτήρα των σοσιαλιστικών σχέσεων παραγωγής, και

κότητα τής εργασίας...››Μ στηρίχτηκε όλη η λογική της με την αναπτυξη του νέου τύπου σοσιαλιστικού ανθρώ­

κόιλυψής του χαμένου καπιταλιστικού εδάφους μετεπα­ που.

νασταῃχάο Αντιθετα στη μεταλενινιστική περίοδο αυτη η τραγι­

Και Ο Δένιαήταν ξεκαθαρος ως προς αυτό. Ναι μεν κή καθυστέρηση είχε σαν συνέπεια από τη μια η ανα­

η επανασταση μπορεί να πραγματοποιηθεί σε μια πιο πτυξή των υλικών παραγωγικών δυναμεων, ή ακόμη

καθυστερημένη χώρα, και δεν είναι δυνατόν όπως πιο στενα της τεχνολογίας, να αναχθεί σε αυτοσκοπό

απαιτούν οι διαφοροι «φωστήρες», ή «ήρωες» της Π που θα έπρεπε να επιτευχθεί με καθε θυσία, και από

Διεθνούς αυτή να «περιμένει» την ωρίμανση των υλι­ τήν αλλη και σε ένα ευρύτερο πλαίσιο να αποδοθεί

κών παραγωγικών δυναμεων, από την αλλη όμως αυτό προτεραιότητα σε αμεσες συγκυριακές, τακτικές οικο­

το κενό της καθυστέρησης θα πρέπει να καλυφθεί «κα­ νομικές αποφασεις σε σχέση με την κομμουνιστική

τω από όχι εντελώς συνηθισμένες συνθήκες››,π «μετα στρατηγική.

[την επανασταση, οπότε] βασισμένοι στην εργατοα­ Στα τέλη της δεκαετίας του °ΖΟ έλαβε χώρα στη Σο­

γροτική εξουσία και στο σοβιετικό καθεστώς, να προ­ [ὔιετικήΈ]νωση μια ενδιαφέρουσα δημόσια συζήτηση με

χωρήσσυμε για να φθασουμε τους αλλους λαούς››.'*® επίκεντρο το αντικείμενο της Πολιτικής Οικονομίαςἕθ Οι

Έτσι «η παραγωγικότητα της εργασίας [αναγεται] δυο αντιμαχόμενες τασεις, η «ιδεαλιστική» και η «μη­

σε τελευταία αναλυση στο σπουδαιότερο, στο κυριότε­ χανιστική», που εκφραζονταν κυρίως από τους Ρούμπιν

ρο για τη νίκη του καινούργιου κοινωνικού καθεστώ­ και Μπεσόνοφ, υποστήριζαν η μεν πρώτη ότι το αντι­ΤΟς».ιι κείμενο αυτής της επιστήμης είναι κατα κύριο λόγο οι

Δίχως να επεκταθούμε, υπενθυμίζουμε όσον αφορα παραγωγικές σχέσεις και δευτερευόντως οι παραγωγι­

αυτήν την πολυμέτωπη προσπαθεια αναπτυξης των κές δυναμεις, η δε δεύτερη ότι αντικείμενο της Πολιτι­

υλικών παραγωγικών δυναμεων, το περίφημο σύνθημα κής Οικονομίας αποτελεί η μελέτη των παραγωγικών

του Λένιν: «Κομμουνισμός είναι η Σοβιετική εξουσία δυναμεων επί ίσοις όροις με τις παραγωγικές σχέσεις.

συν εξηλεκρισμός όλης της χώρας››.θ8 Αν μτα πρώτη αναΥκωσή αυτής τής συζήτησης μπο­

Όμως επί Λένιν, και αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία, θθθαε να ΟδήΥήσετ ΟΤΟ συμπέρασμα ότι επρόκειτο μύ­

αυτή η προσπαθεια ποτέ δεν αυτονομήθηκε από την νυν για μια σχολαστική διαμαχη που αφορούσε απο­

παραλληλη προσπαθεια αναπτυξης της δημοκρατίας κλειστικα και μόνον τη θεωρία, στην πραγματικότητα

των συμβουλίων ή σοβιέτ, ποτέ δεν αναγορεύτηκε σε 'να από τα πτο αημανττπα ζητήματα που υπἑβοαχανι

ι2Ο ιῖΖι

ΤἹΩΡΡΟΣ ΡΟΥΣΗΣο ΜΑΡΞ ΡΒΝΝΗΘΗΚΕ ι×ιοΡιΣ

ήταν ακριβώς το πολύ πρακτικό για την πορεία του σο­ νούργιας, σύγχρονης τεχνικής», και «βασικός κρίκος

σιαλισμού ζήτημα της σχέσης που θα έπρεπε να υπόιρ­ [προς αυτήν την κατεύθυνση] ήταν η βαρια βισμήχοινω

χει αναμεσα στην αναπτυξη των υλικών παραγωγικών με βασικο της πυρηνα την κατασκευή μήχανωγωγιι

δυνα εων και τις κοινωνικές σοσιαλιστικές σχέσεις, τη Η αναγωγή του σταχανοφικού κινήματος «σαν μιαμ

σχέση του υλικού με το κοινωνικό, η διαφορετικα, με τη απο τις πιο ένδοξες σελίδες »72 της σοσιαλιστικής σικσ­

συνολικότερη κατεύθυνση της σοσιαλιστικής κοινωνίας. δόμησης και η αναδειξη προσωπικοτήτων σαν εκειν

Τελικα επικρατησε η γραμμή της αναγωγής της του ανθρακωρύχου Σταχανοφ σε υποδειγματική μορφή

αναπτυξης των υλικών παραγωγικών δυναμεων στην του νεου Σοβιετικού ανθρώπου με κριτήριο το ότι

μακραν κορυφαία προτεραιότητα, ενώ η κομμουνιστι­ υπερκαλυψε τις νσρμες της παραγωγικότητας με τήν

κή χειραφέτηση καταποντίστηκε από το στρόβιλο της εργατικότητα του και την εφεύρεση νέων τεχνικών εξό­

αύξησης της παραγωγικότητας.ροξης, αποτελεί ένα αλλο δείγμα γραφής αυτού τσι)

Και βεβαίως η αναγνώριση των όποιων οικονομικών προσανατολισμού με αιχμή την αύξηση της παροιγωγμ

κατακτήσεων, καθε αλλο παρα πρέπει να οδηγεί και κότητας.

στην αποδοχή των μεθόδων που χρησιμοποιήθηκαν για Και εδώ αξίζει να παρατηρήσουμε ότι όπως αποδει­

την επίτευξή τους.χτηκε από την εμπειρία του «υπαρκτού σοσιαλισμού»

Προς αυτήν την κατεύθυνση της μονόπλευρης στοχο­ η αναπτυξη των υλικών παραγωγικών δυναμεων μπσ­

π οσ/χωσης στην αναπτυξη των υλικών παραγωγικών ρεί να λειτουργούσε σαν κίνητρο αφύπνισης της λαικήςΟ *Ι

δυναμεων, είναι χαρακτηριστική η αξιολόγηση από τον σονειδησης σε περιόδους πολεμων κρίσεων σε περιό­

Σταλιν του Πρώτου Πενταχρονου Σχέδιου της ΕΣΣΔ. δους αναγκαίας ανασυγκρότησης μετα από κρίσεις και

Αυτό «υπαγορεύεται» και «δικαιολογείται» από κα­ καταστροφές, και μαλιστα να οδηγούσε σε πραξεις

θαρα τεχνοοικονομικα κριτήρια, δίχως καμία απολύτως ηρωισμού και αυτοθυσίας, δεν φανηκε σμως να είναγ

αναφορα στον ανθρώπινο παραγοντα, που το εκπληρώ­ επαρκές κίνητρο σε περιόδους σχετικής ευημέριας Τό­

νει, ούτε στην παραλληλη εμβαθυνση των σοσιαλιστικών τε ήταν η ποιότητα της καθημερινής ζωής που αναγό_

σχέσεων παραγωγής η οποία και θα έπρεπε να το συνο­ ταν σε καθοριστικό κριτήριο. Αντίθετα στο βαθμό που

δεύει.Ο διακηρυγμένος στόχος ήταν να «ξεπερασουμε τις κα­

νῇητσι το Σχέδιο υπαγορεύεται από «την αναγκη να πιταλιστικές χώρες», η επιφανειακή εικόνα του ανθρώ

εξαλειφθεί η τεχνικο­οικονομική καθυστέρηση της Σο­ που της Δυτικής ευημερίας ερχόταν να αντικαταστήσει

βιετικἡςνῇνωσης [...] η αναγκη να δημιουργηθούν στη ως υπόδειγμα προς μιμήση και προς εκπλήρωση τό

χώρα τέτοιες προϋποθέσεις, που θα έδιναν τη δυνατό­ σταχανοφικό πρότυπο ή τον εθελοντή των κομμουνι­

τητα όχι μοναχα να φθασει, μα με τον καιρό να ξεπε­ στικὡν Σαββατων. Ταυτόχρονα, η όλο και πιο φανερή

ρασει από τεχνικο­οικονομική αποψη τις ποολωθημέτ προνομιακή διαβίωση της κομματικής­κρατικής γρα­

νες καπιταλιστικές χώρες».7® Το βασικό του καθήκον φειοκρατίας ερχόταν να ακυρώσειτην όποια συλλογική

είναι «να οδηγήσει τη χώρα [...] στο δρόμο της και­ συνείδηση κρατούσε ακόμη ζωντανή η επαναστατική

ι22γ23

ΡἹΩΡΡΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡιΣ

δυναμικη, οι δύσκολες ηρωικές περίοδοι και ο όποιος να γίνουν τα βηματα προς τα μπρος, προς τον κομμου­

κοινωνικός χαρακτηρας της ιδιοκτησίας. νισμό. Θυμίζουμε και παλι δίχως να επεκταθούμε, την

Κατω από αυτές τις συνθηκες «η αναπαραγωγη υποχώρηση της ΝΕΠ, τη χρησιμοποίηση των εμπορευ­

όλων των παλιών βρωμιών» δεν ηταν παρα ένα φυσιο­ ματικών σχέσεων, τη χρησιμοποίηση αστών ειδικών/Ζ·

λογικο εποοιολοοθο την αναγνώριση της υπέροχης του κρατικού γερμανι­

Αοιοο ο ιιοιθοιγιαομός της αναπτυξης των υλικών κού καπιταλισμού, ο οποίος εθεωρείτο από τον ίδιο τον

παραγωγικών δυναμεων και η αναγωγη αυτης της ανα­ Λένιν σαν ένα βημα προς τα μπρος σε σχέση με τη Σο­

πτυξης σε αποκλειστικό κριτηριο της επιτυχίας του σο­ βιετικη δημοκρατία/5 τις εκχωρησεις αδειών συνεκμε­

σιαλισμού συνεχίστηκε και μετα το Ζθό Συνέδριο. Από­ ταλλευσης σε ξένους καπιταλιστές,7” το θαυμασμό και

δειξη, οι διακηρύξεις του Χρουτσώφ στο Ζθό Συνέδριο την υιοθέτηση του ταυλορισμού, και της αντίστοιχης

του ΚΚΣΕ περί επικείμενου περασματος στον κομμου­ εργοστασιακης πειθαρχίας" τη «μεταβαση στο σοσια­

νισμόἕ και εκείνες του Ζίου του 1959 και του ΖΖου του λισμό διαμέσου της αγορας», που υποστηριξε ο Μπου­

ίθθί περί οικοδόμησης του, με μόνο κριτηριο την τότε χαρινπι.. κ.λπ.

αναπτυξη των υλικών παραγωγικών δυναμεων. Εκτός όμως από το χαμηλό επίπεδο αναπτυξης των

Μεταξύ απειρων παραδειγματων, που κινούνταν υλικών παραγωγικών δυναμεων υπηρξε και αλλη μια

ποοο την ιδιοι κοιτειηθυνσηι είναι και μια μπροοουρυι επιπρόσθετη σημαντικη ιδιαιτερότητα­μειονέκτημα της

που κυκλοφόρησε το ίθβθ από τις εκδόσεις του επίση­ Ρώσικης Επαναστασης.

μου σοβιετικού πρακτορείου Τύπου, Νοβόστι, με τίτλο, Όπως προαναφέραμε, ναι μεν οι κλασικοί δεν απέ­

«Ο Λένιν για την υλικη και τεχνικη βαση του κομμουνι­ κλειαν να εκδηλωθεί πρώτα στη Ρωσία μια σοσιαλιστι­

σμού». Στην πρώτη κιόλας σελίδα του προλογικού ση­ κη επανασταση, εξαρτούσαν όμως την* επιτυχη έκβαση

μειώματος του εκδότη, αφού προηγουμένως αναφέρο­ της από τις σοσιαλιστικές επαναστασεις στη Δύση και

νταν ότι κατα τον Λένιν «η υλικη βαση του σοσιαλι­ στην καθε περίπτωση από το αν αυτη η επανασταση

σμού δεν μπορούσε παρα να είναι η μ­ΞΥόιλλΊ μηλανίκἠ θα παρέμενε ένα τοπικό γεγονός, η θα έπαιρνε παγκό­

βιομηχανία, [και ότι αυτό] σημαινε τον εξηλεκτρισμό σμιο χαρακτηρα. Λυτη αλλωστε ηταν και η αμετακίνη­

όλης της χώρας», στη συνέχεια κατέληγε ότι «με βαση τη εκτίμηση του Λένιν.

αυτές τις υποδείξεις του Λένιν ο σοβιετικός λαός έχει Πριν την επανασταση, το ίθθβ στο Ενωτικό Συνέ­

ολοκληρώσει την οικοδόμηση της σοσιαλιστικης κΟινω~ δριο του ΣΔΕΚΡ, απαντώντας στις ανησυχίες του Πλε­

νιοιο»ιιι73 χανωφ ότι η εθνικοποίηση της γης μπορεί να ανοίξει το

Πέρα όμως από αυτην τη φετιχοποίηση της αναπτυ· δρόμο στην παλινόρθωση, ο Λένιν υποστηριζε ότι εκεί­

ξης των υλικών παραγωγικών δυναμεων, που αυιθνθτ νο που μπορεί να αποτρέψει την παλινόρθωση δεν εί­

μηθηκε μεταλενινιστικα, η καθυστέρηση της Ρωσίας ναι η δημοτικοποίηση της γης αντί της εθνικοποίησης

επέβαλε και επί Λένιν μια σειρα από υποχωρησεις, από που προτεινει ο Πλοχοινωφ, οιλλοι «γγ ιιονοιοιχή εγγύηση

βηματα προς τα πίσω, για να μπορέσουν στη συνέχεια εναντια στην παλινόρθωση είναι η σοσιαλιστική ανα­

ιΖ4 ι2ἔ›

ΤἹΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΒΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡἙΣ

κ ει κα γα αχχ ε _ Μαλιστα οι όροι αντιστραφηκαν έτσι που τώρα πιατροπή στη Δύση· δεν μπορεί να όπαριί ρ η Υ

λι ιννργα αρῖ × τη θα έπρεπε να είναι η καθυστερημένη Ρωσία που θα ενί­γύηση με την πραγματική και τι ηρη ε ηἐ ό

λἐξηῷ Χωρίς αυτόν τον όρο, οποιαδήποτε αλλη λύση σχυε το υπολοιπο προλεταριατο ακομη και των ανα­δώσουμε ζήτημα (δημσμκρπρίησηγ μρ¿ρα_ πτυγμένων χωρών και όχι το αντίστροφο.

σμα κλπ) ή παλινόρθωση είναι όχι μόνο δυνατή αλλά Οι δυο αυτοί παραγοντες της καθυστέρησης και της

ολότελα αναπόφευκτη». 79.

μοναδικότητας είχαν σαν συνέπεια την παρεμβολή μιας

Αργότερα τα πρώτα χρόνια μετα την Οχτωβριανἠ μεγάλης διαρκειας μεταβατικής περιόδου κατα τηνΕπανάσταση Λένιν έγραφε σχεμμόμ «Ακόμη πριν οποία θα έπρεπε να καλυφθεί, δίχως καμια βοήθεια

την επανασταση καθώς και ύστερα από αυτή, νομίζα­ απέξω αότἡ η καθυστέρηση·

με· είτε αμέσως είτε τουλαχιστον πολύ σύντομα ότι θα Η παραόόχη από μέρόόἔ Τόό Λένα) ότι «όότερα απόνλογπε ώ ε πρρ είναι τη νίκη της προλεταριακής επαναστασης έστω και σε

αρχίσει η επανασταση στις υπο ς χ Ο 8

από καπιταλιστική αποψη πιο αναπτυγμένες, είτε σε μια από αρ πρόηιίμενεἔ Χωραἔ [­·­] η Ρωόία λαό καιρόαντίθετη περίπτωση θα χαθρύμε»­ιο καρ αρτρ Το νρμρ υστερα από αυτήν τη νίκη θα είναι όχι πια υποδειγμα­

ζα ε ότι θα αρχίσειη επανασταση» παρέμεινε τελικα ακα αλλα παλί παθόότερηαένη (από απόψη «όόβίεατ‹< α | Ζ | Ζ |

ίνας ευσεβής πόθος του Λένιν μέχρι το τέλος της ζωής πη παρ από απόψη όόόίαλίόαπη) Χωρα»ι85 όε όόνόόατε ν ν τ ν ν νέστω αυτός σγγόσρηνε με Τρ πέρασμα .Ερμ σμο με τη διαπίστωση του οτι στη Ρωσια το «να αρχι­

μόρου σεις την επανασταση ήταν τόσο εύκολο σαν να σηκώνειςχ ι ι ι . ι

Και αυτην τη θέση ότι δηλαδη «η τελικη νίκη του σο­ ενα πόόπόόλό»¬8(] ενω «δεν ιαπόρόόόε παρα να εό/αί ξε­8ι × δ ι καθαρο ότι είναι ασύγκριτα πιο δύσκολο να αρχίσει

σιαλισμού σε μια χώρα είναι αδύνατη» η ίαφόρεππαχ στην Ευρώπη [...] θα είναι όμως πιο δύσκολο εδώ να συ­

«δεν μπορεί να νοηθεί πλήρης νίκη της σοσια ιστικής2 χ ι νεχιστείαπί ό,τι εκει/››,87 επιβεβαιώνουν την αποψη πως

επαναστασης σε μια μόνο χώρόοκε Την επανα αρ­βαναρ Λένα, σε όλους τους τόνους καθ° όλη τη διαρκεια της ναι μεν ειναι δυνατον «κατω απο την επιδραση μιαςζωής 83 σειρας εντελώς ιδιόμορφων πολύ ιδιαίτερων ιστορικών

ν ν ν × η | ί θ 88 /Είναι λοιπον ξεκαθαρο οτι ο Λένιν καθε αλλο παρα σόν η%ωκ»τ μια κοιθυστερημενη χωρα οπως η Ρωσια

υποστήριζε τη δυνατότητα επικρόπηόηἐ Τόό πόμμόόνίσμού σε μια και μόνο χώρα.

Για μια σειρα από λόγους, στους οποίους δεν είναι Υηθεί ότην πόρρ­όόνίόαπη Χείραφετηόη όότε μόνη Τηἐδυνατόν αναφερθούμε πλαίσμχ τρύμηρ .Εηρ μρχέ_ ούτε αποφεύγοντας τις οδύνες της αναπτυξης των υλι­

­ να αποφύγει τις οδύνες του αναπτυγμένου καπιταλι­σμού, δεν είναι όμως δυνατόν μια τέτοια χώρα να οδη­

θ _ κών παραγωγικών της δυναμεων.της, η Ρώσικη Επανασταση δεν ακολουθή ηκε απο αντιστοιχες επαναστασεις στη Δύση/Ετσι όπως παρατηρεί Ο Σε τέτοιες περιπτώσεις, όπως παρατηρεί ο Λούκατς,

χ _ «το πρακτικα δεδομένο οικονομικό επίπεδο παραγωγήςΛούκατς, «η πρακτική υπέρβαση της ανωμα ια του κόινωνικού σημείου εκκίνησης οξυνόταν ποιοτικα σημαντι

κα από τη μοναδικότητα››.α

ιἔθ

ε και διανομής απέχει πολύ από το να χρησιμεύει σαν βα­ση έστω και για τη συγκεκριμένη προετοιμασία του

ι2'?

ΦΩΡΡΟΣΡΟΥΣΗΣ ί)ΜΑΡΞΓΒΝΝΗΘΗΚΕΝΩΡἙ

“βασίλειου της ελευθερίας” [γι' αυτό] πρέπεινα παρεμ­ σκόμαστε πολύ πιο πίσω όχι μόνον από την ανώτερη

βληθεί μια ενδιαμεση περιοδος κατα την οποία ξεπερ­ φαση της κομμουνιστικής κοινωνίας, αλλα και από την

νιέται αυτή η οικονομική καθυστέρηση, μια ενδιαμεση κατώτερη φαση της.

περιοδος όπου η ταχεία και ριζική αναπτυξη της οικονο­ Έτσι λοιπόν, αυτό που κατέρρευσε είναι βέβαιο ότι

μίας σε ανώτερο επίπεδο πρέπει να παρει κεντρική θέση όχι μόνον δεν ήταν ο κομμουνισμός, αλλα ούτε ο σοσια­

στη συνειδητή πια διεύθυνση της κοινωνικής ξωής».8Θ λισμός τουλαχιστον όπως τον είχαν φανταστεί οι κλασι­

Ἡτσι από τη μια ο σοσιαλισμός πρόβαλλε «σαν πρα­ κοί του μαρξισμού και ο Λένιν.

κτική διέξοδος από το χαος που δημιουργήθηκε»Θ® λό­ Το καταπληκτικό ειναι, ότι στη συνέχεια, αυτές οι

γω του πολέμου, από την αλλη όμως όπως εκτιμούσε ο ιδιομορφίες ­καθυστέρηση, σοσιαλισμός σε μια μόνο

ιδιος ο Λένιν, «το προλεταριατο της Ρωσίας που δρα σε χώρα, μεσολαβηση μιας μακρας μεταβατικής περιό­

μια από τις πιο καθυστερημένες χώρες της Ευρώπης δου­ όχι μόνο ανήχθησαν σε γενικό κανόνα της σοσιαλι­

[...] δεν μπορούσε να βαζει για σκοπό του την αμεση στικής οικοδόμησης, κατι που για παραδειγμα έκανε ο

πραγματοποίηση του σοσιαλιστικού μετασχηματι­ Αλτουσέρ, για τον οποίο αυτή η «εξαιρετική περίπτω­

σμού»ῇ” παρα μόνο να κανει «βήματα προς τα μπρος», ση» αποτελούσε τον «ίδιο [τον επαναστατικό] κανό­

«βήματα προς το σοσιαλισμό» με τη μορφή «μεταβατι­ να››,9ί αλλα ακόμη χειρότερα, όπως στην περιπτωση του

κών»®2 μέτρων, «τα οποία θα ήταν εντελώς περιττα Σταλιν, επιδιώχθηκε να παρουσιαστεί η γενική θεωρία

στις χώρες του αναπτυγμένου καπιταλισμού ».Θ3 των κλασικών, από τη μια σαν προιόν ιδιαίτερων ιστορι­

Ἑἰατω από αυτές τις συνθήκες και ακριβώς λόγω του κών συνθηκών, και από την αλλη και αντιφατικα σαν

χαμηλού επιπέδου αναπτυξης και κοινωνικοποιησης κατι το αφηρημένο και γενικό δίχως καμια αξία αφεαυ­

της παραγωγής ιδιαίτερα στον αγροτικό τομέα, όχι μό­ τού της. Αντίθετα οι ιδιαιτερότητες της ΕΣΣΔ καθώς και

νον προέκυπτε η αναγκαιότητα τήρησης των κανόνων η διαχείρισή τους από τον ίδιο τον Σταλιν αναγορεύτη­

του αστικού δικαίου που αναφέρονται στο Πρόγραμμα καν σε γενικό κανόνα της σοσιαλιστικής οικοδόμησηςἔλῦ

της Γκότα, αλλα είχαμε τη συνέχιση εμπορευματικών Έτσι ο Σταλιν «συμπληρώνοντας τα κενα» των κλα­

σχέσεων και συνεπώς και την παραβίαση ακόμη και σικών και του Λένιν,®® στο όνομα της καπιταλιστικής

αυτής της αρχής «στον καθένα αναλογα με την εργα­ περικύκλωσης, του κινδύνου των στρατιωτικών επιθέ­

σια του». σεων απέξω, και του γεγονότος ότι στην προκείμενη

Αν σε αυτές τις υποχωρήσεις που προέκυπταν από περίπτωση της Σοβιετικήςίβνωσης ειχαμε να κανουμε

την καθυστέρηση των υλικών παραγωγικών δυναμεων με σοσιαλισμό σε μια μόνο χώρα, εισαγει τη θεωρία της

προστεθεί και η λόγω αντιδημοκρατικής λειτουργίας όξυνσης της ταξικής παλης και συνεπώς της αναγκαιό­

αυτονόμηση της κρατικής­κομματικής γραφειοκρατίας τητας ενίσχυσης του κρατους στην πορεία προς την

και η βαθμιαία κατακτηση από αυτήν μιας προνομια­ αταξική κοινωνία" και τελικα, την καινοτόμο ιδέα του

κής οικονομικής θέσης κατι που αποδείχθηκε περίτρα­ κομμουνισμού με κρατος, ή διαφορετικα του «κρατι­

να μετα την καταρρευση, τότε είναι προφανές ότι βρι­ κού κομμουνισμού»!!!98 που σμπαραλιαζει συθέμελα

ιΖΒ ι ι2Θ

ιτιΩΡι¬οΣ ΡΟΥΣΗΣ ο ΜΑΡΞ ΡΗΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡιΣ

αλ τη ιιαοξοχή λενινιστικη περί σοσιαλιστικού κρα­ λα αντίθετα αποτελούν εμπειρικές αποδείξεις ότι ηΟ _ | | Ζ |οἔς θεωρία ανεπαρκεια της αναπτυξης των υλικων παραγωγικων

,Ετσι στο ονομα των ιδιαιτεροτητων της Σοβιετικης δυναμεων, οδηγει σε μια μεταβατικη περιοδο μακραςΈνωσης στη βαση της ίδιας ακριβώς μεθοδολογίας που διαρκείας, πέραν εκείνης της κατώτερης φασης τουθα ακοχοοθἠοουν αργότερα οι «ευρωκομμουνιστες», κομμουνισμού/03 που είχε προβλεφθεί από τους κλασι­δηλαδη προτασσοντας τις εθνικές ιδιαιτερότητες: πα­ κους. Και ακριβως η παρεμβολη αυτης της περιοδουραποιειται πλήρως τι ιιαρξικἡ θεωοίοι οσαν αφορα στο εγκυμονεί σοβαρούς κινδυνους|για την τελικη εκβασηκομβικό ζήτημα του κρατους και το Κρατος και Ηπα­ της υπόθεσης του κομμουνισμού.

νασταση του Λένιν, που τη συμπύκνωνε με τον καλυτε­ Χρειαζεται συνεπως ιδιαιτερη προσοχη, διοτι ναι μεν

ρο τρόπο, αποσιωπαται Π θεμελιακηιιθἶσηιοἶί «χβίθε η Ϊίοωωνίἶίοποίηση των μείἶων παΡαΥωΥη§/Οίί Ὁ βαθα­κρατος είναι ανελεὐθερο και μη λαιικο»,®· οτι «οσο περα αναπτυξη των υλικων παραγωγικων διυναμεωνυπαρχει ιααατοοτ οεν υπαρχει ελευθερια [και]ι0ρταν θα αποτελουν|προυποθεσεις του κομμουνισμού, ομως αυ­

υπαρχει ελευθερία δεν θα υπαρχει κρατος», παρα­ τες μπορουν να στραφούν και εναντιον του, «μπορουνβλέπεται ακομη όατο κρατος «απονεκρωνεται εφοσον να διαδραματίσουν εναν τελειως αντιθετο ρολο/αν ο σο­

δεν θα υπαρχουν πια καπιταλιστες, δεν θα υπαρχουν σιαλισμος χασει το ιστορικό του νοημα [δηλαδη την αν­Τόιἔειςι και τι› αοτο δεν θα μπορεί να καταπιεζει θρωπινη απελευθερωσηίκαιτην ικανοτητα του να καθι­

κοιμιόι ταξηωοι ενώ στο βαθμό που συνεχιζει να υπαρ­ στα αλα αυτα τα στοιχεια σαν ενα συγκεκριμενο συνο­χει σαν «μιοοχοατυς» η «κομμούνα», αυτο συμβαινει λο».για να «πεομρμυυρεί το «αστικό δικαιο» που καθαγια­ Ο Ιἰαρελ /Κοσιικ ερμηνευοντας το ιμυιθο του Προμη­

ζει την πραγματικη ανισότητα».'®Ζ ιθεα μας θυμιζει οτι η φωτια που αυτος εκλεψε απο τονΚαι αν οιο­Εα αφορούσαν στη θεωρία, στην/πραξη. Ιιίφαιστο ικαι την Αθηνα και χαρισε στους ανθοωπους,

της οποιαο αυτή γγ Θεωρία δεν αποτελούσε παρα την εκ κρυβει μεσα της απο τη μια τη χειρονακτικη τεχνη: τητων υστέρων τεκμηρίωση, αντί της διαδικασίας απονε­ βιοτεχνικη επιδεζιοτητα, και απο την αλλη θεμελιωνεικρωστις του κοατους είχαμε την παραπέρα ενίσχυση την κοινωνικη συμβίωση πανω στις αρχές της ευπρε­

του κατασταλτικού του χαρακτηρα με αποκορύφωμα πειας και της δικαιοσύνης.τις μαζικέο οιώξεφς και τις επαίσχυντες για την υποθε­ Αν,|συνεχιζει, διεχτουμε τη λογικη οτι η ανθρωπότητα

κομμουνισμού δικες της Μοοχαα θα πρεπει να περασει πρωτα απο το μεταβατικό σταδιοΌμως Οι «ιδιομορφίες» του πιο «αδύναμου κρικου της πρ/ωτογνωοης φωτιας, για να καταλαβει τη σημασια

της ιμπεριαλιστικης αλυσίδας» και οι αρνητικές του της θιειας φωτιας, τοτε ελλοχεύει ο κίνδυνος «το σταδιοιδοαοοιο ο­[ην πορεία προς τον κομμουνισμό, ποσο που εμελλε να ειναι μεταβατικό να μείνει εγκλωβισμενο

ιῖῖἕιχχον τι παοοοιαραζη αυτης της πορείας, όχι μόνον στον εαυτό του σαν να ηταν αυτός ο τελικός στόχος κα­δεν μπορεί να αποτελούν Υενίκέἐ αρχες περαισματος θε κινησης, Ο οποιος δεν κατευθύνεται πια προς τα πα­στην ανώτερη φαση Της κομμουνιστικης κοινωνιας, αλ­ ν‹·›„ παρα περιστρεφεται επιταχυνοντας και δημιουργει

γ30 ΪΒΪ

]¬]ΩΡ]¬ΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

έναν ανυπέρβλητο κύκλο κόλασης που κλείνει μέσα τουόλα τα υπαρχοντα και ολόκληρο το γίγνεσθαι››.1®5

Κατω από αυτές τις ιδιαίτερες συνθηκες η υποχρεω­τικα μεγαλη διαρκεια της κρατικού τύπου μεταβασης,η οποία αναγορεύτηκε σε νομοτέλεια ­«αναγκαίο πολύμακρύ σταδιο αναπτυζης» την θεωρούσε η ΠολιτικήΟικονομία του Λομονόσοφ­Μ είναι βέβαιο ότι συνέβα­λε αποφασιστικα έτσι ώστε να αυτονομηθούν οι διαχει­ριστές και να διαμορφωθεί μια εκμεταλλεύτρια ταξη«από τα πανω» στη βαση μιας πολιτικης υπεροχης καιτης απόσπασης της γραφειοκρατίας από τα συμφέρο­ντα της κοινωνίας.

Αλλα και ο τραγικός επίλογος αυτού του αλματοςπου ηταν η Οχτωβριανή Επανασταση, μήπως θα πρέπεινα ερμηνευθεί σαν μια τραγική μορφή δικαίωσης τωνσυγγραφέων της «Γερμανικής ίδεολογίας», όταν αυτοίέκαναν λόγο για «αναγκαστική αναπαραγωγή όλωντων παλιών βρωμιών», ακριβώς επειδή αυτή η έφοδοςστους ουρανούς της χειραςοέτησης έγινε σε μια χώρα«δίχως μεγαλη αύξηση της παραγωγικής της δύναμης κιένα υψηλό βαθμό ανάπτυξής της››'®7 και δεν απόκτησεένα «παγκόσμιο››]®8 χαρακτήρα;

Μηπως με αλλα λόγια συνέβη κατι αναλογο με αυτόπου καταγραφει ο Δανός σκηνοθέτης Λαρς Βον Τριερστο έργο του Ντόγκβιλ, όπου η Νικόλ Κίντμαν επανέρ­χεται δριμύτερη στην κτηνωδία και την απανθρωπιαπου χαρακτηριζε το πατρικό της περιβαλλον από τοοποίο προσπαθησε να ξεφύγει, ακριβώς επειδη ο μι­κρόκοσμος της Ντόγκβιλ στην οποία κατέφυγε για ναλυτρωθεί, από τη βαρβαρότητα, ηταν μίζερος και σα­πιος και έτσι αναπαρηγαγε όλες τις παλιές βρωμιές τουπατρικού κόσμου του εγκληματος·

Μηπως κατω από τις αρνητικές αυτές συνθηκες ακό­

]32

Ο ΜΑΡΞ ΓΗΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡ]Σ

μη και η σταση του ίδιου του Λένιν από μια αποψη προ­σομοιαζει με την ειρωνεία της ιστορίας που περιγραφειο Μαρζ και κατα την οποία «όταν οι θεωρητικοί ανε­βαίνουν στην εζουσία [κανουν] το αντίθετο από εκείνοπου τους έλεγε η θεωρία τους››;10Θ

Μηπως ο Λένιν μοιαζει τελικα με την εικόνα τουηρωικού επαναστατη Θωμα Μύντζερ όπως μας την πα­ρουσιαζει ο Ένγκελς στον Πόλεμο των χωρικών στηνΓερμανία, με βαση την οποία «αυτα που μπορούσε νακανει αντιβαίνανε με την παρελθούσα δραση του, με τιςαρχές του, με τα αμεσα συμφέροντα του κόμματός του,και αυτα που έπρεπε να κανει ηταν απραγματοποίητα[... και τούτο διότι από τη μια] η ταζη που αντιπροσώ­πευε μακραν του να έχει πληρως αναπτυχθεί και να εί­ναι ικανη να κυριαρχησει και να μετασχηματίσει τηνκοινωνία ολόκληρη, δεν βρισκόταν παρα στη γέννησητης [και από την αλλη] ο κοινωνικός μετασχηματισμόςπου φανταζόταν ηταν ακόμη τόσο λίγο θεμελιωμένοςστις υλικές συνθηκες της εποχης, που αυτές οι τελευ­ταίες προετοίμαζαν μια κοινωνικη ταζη πραγματων πουηταν ακριβώς το αντίθετο από εκείνην που ηθελε ναεγκαθιδρύσει››;"®

Αν έτσι έχουν τα πραγματα, και μέσα από αυτην τηνεμπειρία της εξέλιξης της Οχτωβριανης Επαναστασηςεπιβεβαιώνεται η αληθεια, με βαση την οποία ότι ακό­μη και η πιο επιτυχημένη επανασταση δεν είναι δυνα­τόν παρα να φέρει στο φως της ζωης μόνον ότι κυοφο­ρείται στη μητρα της παλιας κοινωνίας που την γέννη­σε, και ότι συνεπώς αν δεν υπαρχουν εζαρχης οι αντι­κειμενικές προϋποθέσεις για να μετεζελιχθεί αυτη σεκομμουνιστικη, αυτές πρέπει να διαμορφωθούν μετατην ανατροπη του καπιταλισμού στη διαρκεια μιας μα­

9 κ κ κκρας μεταβατικης περιοδου.

ι33

ΓἹΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡιΣ

Μήπως σημαίνει αυτό, ότι ήταν προδιαγραμμένη η ότι «δεν θα έπρεπε να παρουμε την εξουσία προτού

αποτυχία της επαναστασης του 717 και ότι συνεπώς ξεσπασει η επανασταση σε όλες τις χώρες [...] απομα­

δεν θα έπρεπε καν να είχε πραγματοποιηθεί, είτε ακό­ κρύνονται από την επανασταση και περνανε με το μέ­

μη ότι δεν έχουν κανένα νόημα οι όποιες επαναστασεις ρος της αστικής ταξης, [υποστηρίζουν] τήν καθήλωση

ή ριζοσπαστικές αλλαγές τύπου Ιἰούβας ή Βενεζουέλας των παντων σε κατασταση αναμονής. Αυτό είναι κου­

σε μή αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες; ταμαρα»,"3 μας λέει σοφα ο Λένιν.

Η απαντηση που δίνω στα παραπανω ερωτήματα Ταυτόχρονα, είναι λαθος, είναι σκέψη «ανθρώπων

είναι ανενδοίαστα αρνητική. σε θήκη», όπως τους αποκαλεί οί Λένιν, να θεωρείται

Ἐἰατζ αρχήν υιοθετώ πλήρως τη θέση του Λένιν ότι ο ότι αν δεν υπαρχει αντιστοιχία αναμεσα σε οικονομική

κρατικομονοπωλιακός καπιταλισμός αποτελεί «την αναπτυξη και πολιτική δύναμη, δεν θα πρέπει το προ­

πληρέστερη υλική προετοιμασία του σοσιαλισμού, [ότι] λεταριατο να παίρνει την εξουσία, και τούτο επειδή

είναι τα πρόθυρα του, είναι το σκαλοπατακι εκείνο της μια τέτοια «αντιστοιχία» δεν θα υπαρχει ποτέ, δεν

ιστορικής κλίμακας, που αναμεσα σ” αυτό και στο σκα­ μπορεί να υπαρξει στην εξέλιξη της φύσης, όπως και

λοπατακι που λέγεται σοσιαλισμός, δεν υπάρχουν άλλα στην εξέλιξη της κοινωνίας, [και] μόνο με μια σειρα

ενδιάμεσα σκαλοπατια»."® προσπαθειες ­και η καθεμια απ' αυτές χωριστα παρ­

Τούτο σημαίνει ότι δεν μπορεί να υπαρξει για τον μένη θα είναι μονόπλευρη, θα παρουσιαζει καποια έλ­

καπιταλισμό κανένα αλλο σταδιο ή φαση πέρα από τον λειψη αντιστοιχίας­ θα δημιουργηθεί ένας ολοκληρω­

κρατικομονοπωλιακό καπιταλισμό, και ότι συνεπώς μένος σοσιαλισμός από την επαναστατική συνεργασία

πέρα από αυτόν δεν υπαρχει αλλη προοπτική παρα ο των προλεταρίων όλων των χωρών».®Μ

σοσιαλισμός, του οποίου όμως το περιεχόμενο, η διαρ­ Με αυτα τα δεδομένα πρέπει να εκτιμήσουμε ότι η

κεια, οι δυσκολίες μετεξέλιξής του στην ανώτερη κομ­ Οχτωβριανή Επανασταση έστω αν κατέληξε όπως κα­

μουνιστική φαση, η ίδια η δυνατότητα «πισωδρόμησης τέληξε μέσα από ένα συνδυασμό αρνητικών παραγό­

προς τον καπιταλισμό»/12 εξαρτώνται σε μεγαλο βαθ­ ντων, όπως το χαμηλό οικονομικό και πολιτισμικό επί­

μό από το επίπεδο αναπτυξης των υλικών παραγωγι­ πεδο εκκίνησης, το ότι δεν ακολουθήθηκε από επανα­

κών δυναμεων στη φαση του κρατικομονοπωλιακού στασεις στις αναπτυγμένες χώρες, η ιμπεριαλιστική

καπιταλισμού. επιθετικότητα απέναντί της, τα τραγικα υποκειμενικα

Ακόμη θα πρέπει παντοτε να έχουμε υπόψη μας ότι λαθη και οι κραυγαλέες παραβιασεις των αρχών του

όταν γίνεται λόγος για αναγκαιότητα μιας παγκόσμιας σοσιαλισμού που έγιναν, δεν παύει να είναι εκείνη που

επαναστασης ή μιας επαναστασης που θα αφορα πέρα «έσπασε τον παγο», ανοιξε το δρόμο», «χαραξε το

από μια χώρα ένα ευρύτερο σύνολο χωρών, για να νι­ δρόμο»."5

κήσει οριστικα ο κομμουνισμός, αυτό δεν σημαίνει ταυ­ Όπως εύστοχα παρατηρεί η Ρόζα Λούξεμπουργκ, «ο

τόχρονη εκδήλωση της επαναστασης παγκοσμίως ή στο Λένιν, ο Τρότσκι και οι φίλοι τους ήταν οι πρώτοι που

σύνολο αυτών των χωρών. Εκείνοι που υποστηρίζουν έδειξαν το παραδειγμα στο παγκόσμιο προλεταριατο,

ι?›­Ι ιθὅ

ἩΩΡΓΟΣΡΟΨΣΗΣ ()ΜΑΡΞΓΕΝΝΗΘΗΚΒΝΩΡἙ

είναι μέχρι σήμερα οι μόνοι που μαζί με τον Χούτενλ” σης της δίχως αντικειμενικα όρια «αφηρημένης δυνατό­μπορούν να αναφωνήσουν " Τόλμησα”››.ί" Ο Λένιν ανοί­ τητας››,®" ή ακόμη με τη μορφη ενός Πλατωνικού τύπουγοντας το δρόμο, επέλεξε να κανει πραξη την πεποίθη­ ουτοπικού ιδανικού προς τον οποίο θα πρέπει να τείνει.σή του ότι “είναι πιο ευχαριστο και πιο χρησιμο να Στο τέλος της γραφής, όπως παρατηρεί ο Ζίζεκ, πέ­πραγματοποιείς την «πείρα της επαναστασης» παρα ρα από τη νοσταλγία αυτού που υπήρξε, υπαρχει και η

να γραφεις γι” αυτήν››.®®8 λαχτάρα για εκείνο που θα μπορούσε να υπαρξει/23 γιαΤο «"ο1π έειπζςειἔε ετ ριιίε... οιπ νοὶτ” του Λένιν είναι τη χαμένη ευκαιρία του κομμουνισμού που αξίζει να

βέβαιο ότι αποτελεί ακόμη και σημερα ένα υγιές μεθο­ επιδιώξουμε και παλι.δολογικό αντίβαρο για πολλές σχεδιαστικές φαντασιώ­ Ο Οχτώβρης στο βαθμό που δεν ακολουθήθηκε απόσεις που εξαιτίας της αφηρημένης τους αξιωματικότη­ αντίστοιχες επαναστασεις στις αναπτυγμένες καπιτα­τας [...] απέχουν στην επιτήδευσή τους μίλια ολόκληρα λιστικές χώρες, με δεδομένη τη αντικειμενικα μεγαληαπό την πραγματική πρόβλεψη των αντικειμενικών τα­ διαρκεια της μεταβατικής περιόδου που υποχρεωτικασεων της κοινωνικής πραγματικότητας››."Θ τον ακολούθησε, παρα τις αντικειμενικές δυσκολίες, θα

Από αυτήν τη σκοπια ο Λένιν «μπορεί να μην υπήρ­ μπορούσε ακόμη να κρατα αναμμένο τον πυρσό τουξε [όπως οι κλασικοί] ο ιδρυτής του κινήματος, υπήρξε σοσιαλισμού και να τροφοδοτεί με σπίθες την παγκό­όμως εκεινος που το μΟρφΟπΟιῃσε››ΉΟ σμια επαναστασηἔ" Προϋπόθεση γι” αυτό ήταν να εί­

Ιἰαι αυτή η μεγαλειώδης συμβολή του Οχτώβρη, δεν χαν εφαρμοστεί όλα εκείνα τα μέτρα που θα απέτρε­είναι δυνατόν να αναιρεθεί, διότι όπως γραφει ο Λένιν, παν την από τα πανω, «ασιατικού» τύπου, απόσπαση«κι αν ακόμη στις ΙΟΟ σωστές πραξεις μας αναλογούσαν των διαχειριστών και τη μετατροπή τους από υπηρέτες1Ο.ΟΟθ λαθη, και παλι η επαναστασή μας θα ήταν και θα του λαού σε δυναστες του και τελικα σε νέα και οικο­είναι απέναντι στην παγκόσμια ιστορία μεγαλειώδης και νομικα κυρίαρχη ταξη. Με αλλα λόγια θα έπρεπε ναΟικατοινιχητηγ για­ιι για πρώι­η φορα όχι μια μειοψηφία, ειχε αναπτυχθεί ολόπλευρα η σοσιαλιστική δημοκρατία,όχι μόνο οι πλούσιοι, όχι μόνο οι μορφωμένοι, αλλα η θα έπρεπε να συνεχίσει να κυριαρχεί η επαναστατικήαληθινή μαζα, η τεραστια πλειοψηφία των εργαζομένων λογική που θέτει τις μαζες στο προσκήνιο της ιστορίας.χ­ιιζουν μόνα ­τους μια νέα ζωἠ_,_»ι2ι Και η αύξηση της παραγωγής και της παραγωγικότητας

Έτσι λοιπόν η Οχτωβριανή Επανασταση, πέρα από θα έπρεπε να συντελείται παράλληλα με την αναπτυξητην καταληξη της, αποτελεί αναμφίβολα την πιο λα­ της κομμουνιστικής αυτοδιεύθυνσης και όχι με την ενί­μπρή σελίδα της ιστορίας του Ζθού αιώνα, και γενικότε­ σχυση του κρατισμού και της γραφειοκρατίας.ρα του λαικού κινήματος, που στην καθε περίπτωσή Όσον αφορα στις πιο σύγχρονες αντιιμπεριαλιστι­ανοιξε δρόμους πολύτιμους για τη μελλούμενη πορεία κές­αντικαπιταλιστικές επαναστασεις, αυτές αποτε­της ανθρωπότητας, αποτελεί πολύτιμη παρακαταθήκη λούν ηλιαχτίδες ελπίδας που σχίζουν το σκοταδι τηςέστω και με τη μορφή του πιο όμορφου ανεκπλήρωτου σύγχρονης βαρβαρότητας, πλήττουν αποδυναμώνονταςΟνεἰ©ΟΘ που αϋῖἡ Υνώθισει ἡ με τη μορφή Τλιἐ π©Οώθη~ τον ιμπεριαλισμό, περιορίζουν τους δίαυλους διεξόδου

ι3Θ Ἱ37

ΝΩΡΡΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΒΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΗΣ

του κυρίαρχου συστήματος από την κρίση που το μα­ μικα περιοχών, πόσο μάλλον μεμονωμένων χωρών αν

στιζει και συμβάλουν στη συνολικη ανατροπη του. αυτή δεν συνοδευτεί και δεν στηριχτεί από αναλο εη τε

Ταυτόχρονα διαμορφώνουν πιο δίκαια και πιο αν­ ζοσπαστικές μετατροπές στον αναπτυγμένο κατἶιτἶοιλι­θρωποκεντρικα καθεστώτα δίχως όμως αυτα να μπο­ σμό.

ρούν να θεωρηθούν σοσιαλιστικά. Αν όμως η κατάκτηση της ανώτερης φάσης της κΟμ_

Στην πραγματικοτητα σε αυτες τις περιπτωσεις μουνιστικής κοινωνίας δεν ήταν εφικτή ούτε στην επο­εχουμε να κανουμε με αντιιμπεριαλιστικες ριζοσπαστι­ χη των κλασικών ούτε στη Ρωσία του 1917 τι συμβαίνεικές αλλαγές ή κι επαναστάσεις, οι οποίες όμως αδυνα­ στην εποχη μας; 7

τούν να προχωρήσουν έστω και στην κατώτερη φαση

της κομμουνιστικής κοινωνίας. Πρόκειται για μεταβα­τικές μορφές, στις οποίες ανα πασα στιγμή εγκυμονεί ο 3­4­ Η 8Πιβ8βσίωση των <<δ'ι·ιιῃὀΓίεεε·›› στην εποχή μας

κίνδυνος μιας καπιταλιστικής παλινόρθωσης και τούτο

όχι μόνο λόγω των εξωτερικών ιμπεριαλιστικών επεμ­ 3'4°1·Τ0τέλος του βρῃςόλοω

βάσεων, αλλά και λόγω της εσωτερικής «αναπαραγω­ Με βαση όσα προηγήθηκαν, υποστηρίζω ότι η «με ἀλγής όλων των παλιών βρωμιών». βιομηχανία» της εποχής των κλασικών γγ εχείν γτ Ὁ

Επίσης, σε αντίθεση απί ό,τι υποστηρίζει ένα τμήμα Ρωσίας του 1917, δεν αποτελεί ουτε το όριο εκείνγἐ τηἑ

της βολεμένης δυτικής αριστερής διανόησης, αποτελεί αναπτυξης των υλικών παραγωγικών δυνάμεων πἔἐθετική συμβολή στην πρόοδο της ανθρωπότητας καθε αδυνατούν να χωρέσουν, δίχως να οδηγούν στ 7 ενι­μορφή αντίστασης στον ιμπεριαλισμό, όπως της Παλαι­ κευμένη βαρβαρότητα Οι κεφαλαιοχρατγχές Ξ ἔσω

στίνης, του Ιρακ, του Αφγανιστάν, του Λιβάνου, του παραγωγής, Ούτε ακόμη την προϋπόθεση νἔ ίνεἔ

Ιράν... έστω και αν το πιο συχνα δε τίθεται ξεκάθαρα εφικτή η πλέρια κομμουνιστική χειραφέτηση Ανῇἔετοξ

και άμεσα το εσωτερικό «κοινωνικό ζήτημα», έστω και αυτό το όριο και ταυτόχρονα η ρλγκἡ βάση γγα Έ ν εξέ­

αν συχνα, όπως αλλωστε με τις εξεγέρσεις των δούλων λιξη της κομμουνιστικής κοινωνίας προς την αγῖὶώτε

της περιόδου του Σπάρτακουἠθ ο στόχος δεν είναι η κα­ φαση της, είναι αυτό που και παλι ο Μαρξ είχε Τ δγἰγἶ

ταργηση της σύγχρονης δουλείας, αλλα η μετατροπή ρατικότητα να προβλέψει, και το οποίο αναλύετγἐω

των δούλων σε αφενταδες, έστω και αν ο μουσουλμανι­ τη μεγαλύτερη σαφήνεια στα Οτιιπιὶτιεεε. με

κός φονταμανταλισμός ­προιόν όχι βεβαίως του ‹‹βαρ­ Σε τελική αναλυση αυτό που υποστηρίζω εηνρμ ότγ

βαρου» χαρακτήρα του ισλαμικού δόγματος, αλλα της υλική βαση του κομμουνισμού, που ταυτόχρονα σόνγσ­[(2

ιμπεριαλιστικής βίας και αδικίας­ δεν μπορεί να είναι το και τσ όριο που υπερβαίνει τις δυνατότητες των χε ας

όραμα της ανθρωπότητας απέναντι στον ιμπεριαλιστικό λαισκρατικών σχέσεων, δεν μπσρεί να είνα! χαν ν ἔΐφονταμανταλισμό. βάση ανάπτυξης του καπιταλισμού, δηλαδή δεν γἶἔο Ξ?

Όμως είναι λάθος να θεωρείται δυνατή μια αμεση να είναι η κυριαρχία της κλασικής βιο α ί Ο Ε

κομμουνιστική προοπτικη των καθυστερημένων οικονο­ Ιθου αιώνα. μηχ Μας του

ι38 ι39

ΪἹΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΤἩΝΝΗΘΗΚΕ] ΝΩΡιΣ

Ας εξετασουμε αρχικα αν οι κεφαλαιοκματτχέἐ σλέτ Επομένως «όσο περισσότερο αναπτύσσεται ο κεφα­

σαἐ τταΘαΥωΥη§ ετνατ τχανἑἐ να «λωίαέσουν» Ήασυγτ λαιοκρατικός τρόπος παραγωγης, απαιτείται όλο και

χρονες παραγωγικές δυναμεις. Και ασ αντταττωπταοα μεγαλύτερος όγκος κεφαλαίου για να απασχοληθεί η

με αυτό το ζητημα πρώτα από τη σκσταα τηἑ χθταηἔ ίδια εργατικη δύναμη, και ακόμη μεγαλύτερος για ν”

που κατι τέτοιο προκαλεί στο ίδιο το κεφαλατσι κατ στη απασχοληθεί μια αυξανόμενη εργατικη δύναμη. Έτσι η

συνέχεια από τη σκοπια της πασαπἐρα ανατττσἔηἔ των αυξανόμενη παραγωγικη δύναμη της εργασίας πανω

παραγωγικών δυνάμεωγκ σε κεφαλαιοκρατικη βαση δημιουργεί αναπόφευκτα

Υπόστηρίξω λοιπόν, ότι στη βαση της σσΥΧ©Ονη§ αρ” ένα μόνιμο ορατό εργατικό υπερπληθυσμό››."9

γανικης κρίσης του καπιταλισμούι βρίσκεται μια μεγαλη Στην πορεία της εξέλιξης του καπιταλισμού, η πα­

αληθεια που είχαν αποκαλύψει οι κλασικοί: Το κεφαλαιο ραπἀνω διαδικασία συνδυάζεται με την τάση κυργαρε

από την ίδια του τη φύση είναι υπσχθεωαένο κατα τη χίας της «γενικης διανοιας» οπότε και ο ανθρώπινος

διαρκεια της αναπτυξης του να υπσσκαπτα ττσλύααρφα παραγοντας επιστρέφει αυτην τη φορα ως φορέας της

την ίδια του τη βαση, δηλαδη Τη μισθωτη ε©Υασία­Μ) στην παραγωγη.

Αυτη η θεμελιακη αντίθεση την σττσία όττωἔ αλλω_ Όμως κατω από την κυριαρχία των κεφαλαιοκρατικών

οτε όλες τις αλλες την «εξορκίξουν» οι αστοίἔ" απστσ­ σχέσεων παραγωγης αυτη η απελευθέρωση της αμεσης

λεί νομοτελειακη εγγενη αντίθεση τσσ κεφαλατΟκΡαττ_ ζωντανης εργασίας, αντί να οδηγεί στην απελευθέρωση

κού τρόπου παραγωγης που όλο και θα οἔύνετατ κατ από το μόχθο και στην δυνατότητα δημιουργικης αξιο­

μαζί με αυτην θα σἔύνσντατ χατ όλεἔ στ δτυτεΘΟΥτνττ§ ποίησης του απελευθερωμένου χρόνου, κατι που όπως εί­

συνέπεγἐς της. δαμε αποτελεί προυπόθεση της παραπέρα αναπτυξης

Η πλέον σημαντικη πτυχη αυτης της σττσσχαψηἔ τηἕ της «γενικης διανοιας», και θα έπρεπε να αποτελεί πια το

μισθωτης εργασίας, είναι η αποπομπη αμεσηἐ ζωντανηἔ μέτρο του πλούτου, οδηγεί σε αυξανόμενη ανεργία του­

εργασίας από την παραγωγη και η δημτσσαίία ελίοἔ τα λαχιστον στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες.

γατικού υπερπληθυσμού, κατι που «είναι αδιαχωριστο Και αυτη η ανεργία με τη σειρα της βρίσκεται στην

από την αναπτυξη της παραγωγικης δύναμηἐῖ τησ ααα­ ρίζα της σύγχρονης μακροχρόνιας κρίσης του κεφαλαιο­

σίας και επιταχύνεται από την αναπτσἔη αστη­ [·­· Μα° κρατικού συστηματος, μιας κρίσης «μακρών κυματων»

λιστα κατα τον Μαρξ, αυτός] ο σχετικός υπσσἶτληθυσ όπως την χαρακτηρίζει ο Μαντέλ, η δομικης κρίσης, που

σμός προβαλλει τόσο πιο χτυπητα σε μια ΧώΘα¬ (ἶσο πἔο καλα κρατεί από τις αρχές της δεκαετίας του '7Ο.®3®

αναπτυγμένος είναι σε αυτην Ο κσἐσαλατοαῳατωτοἕ τρομ Αυτη η κρίση που σηματοδοτεί την αρχη του τέλους

πος παραγωγἡςςῃαε του ιστορικού κύκλου της κεφαλαιοκρατικης σχέσης,

'Ετσι είναι η ίδια η αναπτυξη της πα©αΥωΥα”η§ δυνατ αναλογα από την οπτικη γωνία αντιμετώπισης της, εκ­

μης που οδηγεί στην αντικατασταση της αασσηἐ ζω” δηλώνεται για το κεφαλαιο είτε σαν πτωτικη ταση του

ντανης εργασίας αρχικα από αποκρυσταλλωμενη με τη ποσοστού κέρδους είτε σαν κρίση υπερπαραγωγης,

μορφη των μηχανών της βιομηχανίας. υποκαταναλωσης.

Ἱ4­Ο ιέίι

ο .

Ι¬]ΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΒΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡιΣκ κ κ κ κιΑπό λοιπόν Οπηηη γωνία κρίση έχει σαν συνε_ των πραγματικων κρίσεων παραμενει παντα η φτωχεια

πεια, ανεξάρτητα από τη θέληση του κεφαλαιοκρατη, και Ο) περιορησμοἔ/της χαταναλωσηἔ των Ηαζωνι πουτην πτώση του ποσοστού κέρδους μια και υπαρχει «μια αητωθεται σἶην Ταηη της χεφαλαιοχρηξτιχηἔ |παραγω_πηππηη μείωση μεηηβλητού συσταῖικοώ μέρους του γης να αναπτύσσει ετσι τις παραγωγικές δυναμεις, λες

Ολ ηού ηπφαληηοη [δηλαδη μοναδικού σΟσΤαΉ_ και το όριο της αποτελείται μόνο από την απόλυτη ικα­συν ι ί , | | ίτητα καταναλωσης της κοινωνιας››.®3ὀν × | |κού του κεφαλαίου που παραγει υπεραξία] μια μειωσηπηπηπηση σταθερό συστατικό μέρος ΤΟΟ» τα Το ιδιο επαναλαμβανεταί με αλλα λογια στις Θεω­τ υ ε ι · , /Το γεγονος οτι η πτώση του ποσοστού κέρδους εκ­ ρίεἔ Να Την υπεραξία·νζε τάση όχι σαν απόλυτη δράση δεν εί_ «Το γεγονός ότι η κεφαλαιοκρατικη παραγωγη είναια Έ

® ν ν ν ν νφρ υποχρεωμένη απο τους ίδιους τους εγγενεις τ νο­ναι μεγαλύτερη η γοργοτερη, οφείλεται στο οτι το κε­ ηἔφαλαιο παίρνει μια σειρα μέτρα που περιορίζουν την μουἔι απο τη μζα να αναπτυσσει Ήἔ παραλίωγιχεἔ δυ­επίδρασἠ της οι Ταυτόχρονα όμως αυτα τα μέτρα επι­ ναμεις σαν να επρόκειτο για μια παραγωγη που δεν

ι ι ι ν κ κ ασί` εται σε ια στεν ί κοινωνικα ασι και από τ ν αλ­δεινωνουν τη θεση της εργατικης ταξης. Οταν Ομως» β ς μ η η β η ηηὀπωπ εποχη αυτή είναι Ο φορέας της «Υενμ λη που δεν μπορει με τη σειρα της να αναπτυχθεί παραι Ἡόωοηχς χοπ συνεπώς όπως θα δούμε στη συνἑ­ στα όρια αυτης της στενότητας, αποτελεί την πλέονΧ ( »

ν ν ν ν ν

ηἑ πηηπ πηόπ τμηματος του βαθεια και τη λιγοτερο ορατη αιτια των κρίσεων, τωνΠανν ν ν νχ

× × εσα κραυγαλεων αντιθεσεων που ξεσπουν στα σπλαχνασταθερού κεφαλαίου, τότε τα μέτρα αυτα εμμ| ι ν της, στα πλαίσια των οποιων κινειται και οι οποιες τηνστρέφονται και κατα του κεφαλαίου.

Από μια αλλη οπτικη γωνία η αντικατασταση ζωντα­ χαρακΤηἔηςΟυν= αχόίξη καθ για/ένα μη/ εξγῖῖσκημένο μὰτηηηπ πηηηηππη δηηηουργία εγηαταού υπΞρπχη_ σαν απλη μεταβατικη ιστορικη μορφη».θυσμού έχει σαν συνέπεια τον περιορισμό της 0ιγΟΩΘι· Σἶο βαθμο μαλιἶῖτα πουηη δηαδικασια αποηομπηςστίκης δύναμης των εργαζομένων/Ετσι οξύνεται ακομη Της αμεσηἔ ζωνταηηἔ εργασαχἦ συνεχιζ°ἶτΟω> η ταση θαπαραπέρα σύηηηηυση ανάμεσα στην ανάπτυξη της ειναι να αποστερειται το κεφαλαιο απο τον μοναδικοπΟι©ΟιΥωΥΜἠ€ δύναμηἔ και Τη σῖενἢ βαση πανω στην αιμοδοτη του, κατι που θα το καταδίκαζε σε θανατοοποία ππηηηζοηπηπ σηέσεγς ηατανἀλωσηςπ Το κεφά_ μια και θα υποχρεωνοταν να θρεφει αυτο την κοινωνια

, ν × _ αντί να θ έ εται από αυτ ην.λαιο οδηγείται σε κρίσεις υπερπαραγωγης και υπερ Ο φ η, Στην προκειμένη περίπτωση θα ειχαμε να κανουμε μεσυσσωρευσης.

χ βη γν κ × τ ν καταστασ π υ π ο επετ ιστο ανί εστο, ο οΌπως γραφει ο Μαρξ στο Κεφαλαιο, «η ικανοτητα η η Ο πη Τε, ι ν κ ι αστικ τα «ειναι ανικαν να κυ ια ει ιατί ειναικαταναλωσης των εργατων περιορίζεται εν μερεί απο ηη ηηα η Οη Ο Ωχ Υι ν ι ι ι αικα εασαίσειστ σκαοτ τνυπα,τους νομους του μισθου εργασιας και εν μερεί απο το ηη φ /ηη η ρηη, , ν × × × α κ σα στ σκ α α τ υ ιατί ειναι υπο ε ­γεγονος οτι τους εργατες τους απασχολουν τοσο καιρο μη Οημ ωη ¬ γν , ι ν ι × εν α τ ε τ ν καταστασ που α εία εταιμονο, οσο μπορουν να απασχολούνται επικερδως απο μ η Ο θ η η χρ

ν ν × × × να τοντ ε ει αυτ/ αντί νατ έ εται ίδια απ” αυτόν››.®35την ταξη των κεφαλαίοκρατων. Η τελικη αιτια ολων Ο φ η Ο φ η

Ϊι42 43

ι¬ιΩΡῖ¬ΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡἹΣ

Ας εξετασουμε τώρα το ζητημα όχι μόνο από τη σκο­ έχουμε να κανουμε μόνον με την αναπτυξη των υλικών

πια του κεφαλαίου, αλλα από τη γενικότερη σκοπια της παραγωγικών δυναμεων με τη μορφη των μηχανών της

παραπέρα αναπτυξης των παραγωγικών δυναμεων. βιομηχανίας, αλλα και με αυλες παραγωγικές δυναμειςΣε αντίθεση με τη θέση που υποστηριζει ο Χαμπερ­ που έχουν αναδειχτει σε δεσπόζουσες στην παραγωγη

μανς, για τον οποίο «ο προηγμένος καπιταλισμός σι­ και των οποίων φορέας είναι ο ιδιος ο ανθρωπος.

γουρα δεν μπορεί να κατηγορηθεί ως ένοχος για την Όταν λοιπόν τα πραγματα οδηγηθούν στο σημείο ναπάυεμπυδτση της άνάπτυξηε των πάράνωνυιών δυνά­ αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση της παραπέρα ανα­

μεων που η επιστημη και η τεχνολογία κατέστησαν πτυἔιιἔ των πσιραγωγικών δυναμεων, η αναπτυξη της

εκρηκτικη››/αι υποστηρίζω ότι ο σύγχρονος καπιταλι­ ίδιας της ανθρώπινης προσωπικότητας, του ίδιου του αν­

σμός είναι πια ανίκανος να προωθησει παραπέρα την ίιρώπου παραγωγού και φορέα της «γενικής διανοιας»,πτυ βάστπἡ άπό ττε συγχρυνεε πάράνωνυτεε δυνάμετε, ‹› καπιταλισμός δεν μπορεί πια να ανταποκριθεί. Καιδηλαδη την ανθρώπινη προσωπικότητα. ακριβώς κατι τέτοιο μόνον ο κομμουνισμός μπορεί να το

Μέχρι πρότινος, είναι αναμφίβολο ότι το κεφαλαιο πετύχει.κατόρθωνε έστω και αντιφατικα να αναπτύσσει παρα­ Με αλλα λόγια ο καπιταλισμός μπορεί να θεωρηθεί

πέρα τις υλικές παραγωγικές δυναμεις/37 και ταυτόχρο­ ότι έχει «φαει τα ψωμια του», η όπως αναφέρεται στο

να να βελτιώνει το επιπεδο ζωης των εργαζομένων, του­ Μανιφέστο ότι αποτελεί ένα σύστημα πολύ στενό γιαλαχιστον των αναπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών, να χωρέσει τσκ πλσὐτσ πσσ το ιδιο δημιΟύ©Υησε¬ Υι, αυτέστω και αν αυτό συντελέστηκε σε βαρος των λαών του τσ και «μοιαζει με το μαγο εκείνο που δεν καταφέρνει

τρίτου κόσμου, συνοδεύτηκε από πολέμους, την οικολο­ πια να κυριαρχήσει πανω στις καταχθόνιες δυναμεις

γικη καταστροφη, δυστυχία, υπερεκμεταλλευση των που καλεσε ο ίδιος››,'α8 όταν δεν έχουμε πια να κανουμε

ανθρώπων και της φύσης, την αποξένωση των ανθρώ­ απλώς με την αντίθεση αναμεσα στον κοινωνικό χαρα­

πων, στις ίδιες τις αναπτυγμένες χώρες. κτήρα της παραγωγής και τήν ιδιωτική ιδιοποίηοη της

Το ερώτημα που προκύπτει είναι, αν αντικειμενικα ι/εαφήἔ απωφσσταλλωμἐνης εργασίας (τις μηχανές τηςη άνάπτυξη των πάυάνωγυτών δυνάμεων είναι δυνατόν βιομηχανίας), αλλα όταν αυτη έχει εξελιχθεί σε αντίθε­

να συνεχιστεί υπό το καπιταλιστικό της περίβλημα δι­ ση αναμεσα στον κοινωνικό διεθνοποιημένο χαρακτήραχως αυτό να έχει σαν συνέπεια από τη μια την κυριαρ­ της «γενικής διανοιας» και την αναχρονιστική προσπα­

χια της βαρβαρότητας απέναντι στην όποια πρόοδο, η θεια του κεφαλαίου να την εγκλωβίσει στα ασφυκτικαόπως θα έλεγε ο Ρουσσώ την κυριαρχία της καταστρο­ γι: αυτήν πλαίσια της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και του

φης του ανθρώπινου γένους έναντι του εκπολιτισμού κέρδους.

του, και από την αλλη διχως να εμποδιζεται η αναπτυ­ Ο στραγγαλισμός του ανθρώπου, που συντελείταιξη της πιο σημαντικης παραγωγικης δύναμης, δηλαδη κατα την περίοδο της κυριαρχίας της μορφης των μη­τυυ τδτυυ τυυ άνθρώπυυ χανών ως σταθερού κεφαλαίου, οπότε και ηδη «το μέ­

Τποστηρίζω, ότι αυτό είναι αδύνατον, όταν πια δεν σσ εργασίας εμπνέεται από την ταση να περιορίζει με

ιιμι Ἱ­45

ῖὴΩΡΓΟΣΡΟγΣΗΣ ()ΜΑΡΞΓΒΝΝΗΘΗΚΒΓΜΠηΣ

το στανιό στο ελαχιστο όριο αντίστασης τους εναντιω­ αλλα και του μηχανικού εξοπλισμού σε βαρος κυρίωςτικούς, ελαστικούς όμως ανθρώπινους φυσικσύς [ισυσ] των μικροεπεξεργαστών, οπότε και αντικειμενικά είναιφραγμΟύς»3α› στοέφεταιτώρα πια έμμεσα και ενάντια πλέον η επιστημονική εργασία που καθίσταται πρω­στην αναπτυξη του ίδιου του κεφαλαιου μια και αυτή τεόουσα στη θέση της αμεσης ζωντανής εργασίαςν ενώεξαρταται από την ανάπτυξη τσυ ανθσώπουν αίπίι τη το ιδιωτικό κεφαλαιο έστω και αν αυτό το τελευταίοφορα ως φορέα της «γενικής διανοιας». επιμένει να παραμένει κυρίαρχο, γίνεται ακόμη πιο πε­

Όπως τονίζει ο Μαρξ, κάτω από ασ συνθἡκεἐ Τηἔ ριττό απ® ό,τι ήταν ως ιδιοκτήτης του μηχανικού εξο­κυριαρχίας της «γενικής διανοιας», «από την αποψη πλτσρσστης αμεσης διαδικασίας της παραγωγής αυιιή η Ξἔθικστ Αν στην περίπτωση του σταθερού κεφαλαίου υπό τηνόμηση ίχσσνσυ εργασίας] μπσρέί να θέωσηθσἰ σαν πα­ μορφή των μηχανών ισχύει το ότι «ο νεκρός [η νεκρήραγωγη σταθερού κεφαλαίου· αυτό το σταθερό ατσφατ εργασία] κυριεύει το ζωντανό [τη ζωντανή εργασία] ››,λαιο είναι στην προκείμενη περίπτωση ο ίδιος ο ανθρω­ στην περίπτωση της επιστήμης και της «γενικής δια­πσς»_ιΖ·0 νοιας», ακριβώς επειδή φορείς της είναι ο ανθρωπος,

Με δεδομένο λοιπόν αυτόν το δισυπόστατο πια ρόλο καττ τέτοτσ οχι ρονον οεν τοχοογ) αλλά και ο οποιος πε­του ανθρώπινου παραγοντα, ο οποίος ποτέ δεν πρέπει ριορισμός στην ανεμπόδιστη αναπτυξη του ανθρώπουνα ξεχναμε ότι έτσι κι αλλιώς είναι «η μεγαλύτερη πα­ και στη διαδοση­κοινωνικοποίηση της επιστημονικήςραγωγική δύναμη››,ί^® το κεφαλαιο από τη μιά Τσν απσ· γνώσης, της οποίας αυτός είναι φορέας, αποβαίνει τε­πέμπει από την παραγωγή, ή τον στραγγαλίζει σε άυ­ λικα σε βαρος της παραγωγικής δύναμης της «γενικήςτην με τη μια του μορφή ­ως φορέα της άμεσης ζωντατ διανοιας», σε βαρος του ίδιου του κεφαλαίου.νής εργασίας­ και από την αλλη τον πλήττει με την αλ­ Γεντκοτεροτ η επγοτημονοοη γνώοη οτοογγνοζχίζετοολη του μορφή ­ ως φορέα της «γενικής διανοιας». στο βαθμό που το κεφαλαιο παρεμποδίζει την κοινωνι­

Αυτό λοιπόν το «ανθρώπινο σταθερό» κεφαλαιο, σε κοποίησή της και τη διαδοσή της, οι οποίες είνατ απογ­αντίθεση από τις μηχανές, ούτε από τον ίδιο το χαρα­ ραίτητες για τον παραπέρα εμπλουτισμό της, στο βαθ­κτηρα του προσφέρεται να λειτουργεί υπό %αθΘσΤώ€ μό που το κεφαλαιο επιδιώκει να την κατοχυρώσει σανιδιωτικής ιδιοκτησίας ούτε είναι δυνατόν να αναπτυ­ ιδιοκτησία του, με τη μορφή των διπλωματων ευρεσιτε­χθεί ανεμπόδιστα αν δεν απελευθερωθεί από Την κε­ χνίας. Μαλιστα επιχειρεί κατι τέτοιο ακόμη και για θε­φαλατοκρατικη σχέση. μελιακές επιστημονικές ανακαλύψεις, οι οποίες από τη

Αν κατα τη διαρκεια της κυριαρχίας της κλασικής φύση τους ανήκουν στο σύνολο της ανθρωπότητας.βτσμηχανίας είχαμε να κανουμε με την ανΤι%αΤασΤασὉ ί|·)τσι το δικαίωμα της ιδιοκτησίας για τις δημιουργίεςτης αμεσης ζωντανής εργασίας κατα κύριο λόγο με μέ­ του πνεύματος, αποτελεί τη σύγχρονη εκδοχή των πε­γαλες ποσότητες εξοπλισμού με τη μορφή μηχανήμά~ ριφραζεων της περιόδου της πρωταρχικής συσσώρευ­των, σήμερα με την πληροφορική και τη γενετική έχου­ σης, με τη διαφορα ότι αν ένα κομματι γης ήταν πρό­με ταυτόχρονα μείωση της αμεσης ζωντανής εργασίαςι σφορο για να οριοθετηθεί και να περιφραχτεί, δεν συμ­

ιαθ Ἱ47

ι”ιΩΡΪ¬ΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

βαίνει το ίδιο με τη γνώση, η οποία όπως αποδεικνύε­ται από τα ελεύθερα λογισμικα και τη λογική τουοοργίείτ/Ω δηλαδή της νομικής κατοχύρωσης της απα­γόρευσης της εμπορευματοποίησής τους, που τα διέ­πει, όχι μόνο κατορθώνουν να ζεπερασουν το εμπόδιοτης ιδιωτικής ιδιοκτησίας, αλλα και αναπτύσσονται κα­λύτερα δίχως τους περιορισμούς της.

Χαρακτηριστική προς αυτήν την κατεύθυνση είναικαι η σταση του κεφαλαίου απέναντι στην Ανώτατηεκπαίδευση, η οποία μέσω της εμπορευματοποίησής

Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡιΣ

πέρα, ακριβώς από την διαδοση και την κοινοποίησήτου σε αλλους, από την κοινωνικοποίησἠ του, ενώ ταυ­τόχρονα ο αρχικός του κατοχος συνεχίζει να το κατέχεισε αντίθεση με τα υλικα προίόντα.

Σε αντίθεση με τις μηχανές οι οποίες εντοπίζονταιχωρικα εδώ ή εκεί, εξ” ου και η δυνατότητα ιδιωτικήςιδιοποίησής τους, η «γενική διανοια» μπορεί να διανε­μηθεί απεριόριστα μέχρι το επίπεδο ολόκληρης της αν­θρωπότητας."3 Παρί όλα αυτα το κεφαλαιο επιμένει νατην αντιμετωπίζει σαν ιδιοκτησία του.

Αλλα και από μια αλλη οπτική γωνία η σχέση τουτης, οδηγεί στην υποβαθμιση τις κοινωνικές επιστήμες, , , , ,

τη βασική έρευνα, τη θεωρητική μη αμεσα κερδοφόραγια το κεφαλαιο γνώση, οδηγεί στην παραγωγή όχι επι­στημόνων με κριτική σκέψη, αλλα εξειδικευμένου ερ­

γατικού δυναμικού μιας χρήσης. Ἐὶτσι όμως είναι προ­

φανές ότι στο βωμό του κέρδους πλήττεται το ίδιο τοεπίπεδο της «γενικής διανοίας», ότι παρεμποδίζεται η

παραπέρα αναπτυζή της.Αν από τη φύση τους οι μηχανές είναι πρόσφορες

για να γίνουν κτήμα της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και να

λειτουργήσουν έστω και μέσα από ανταγωνιστικέςαντιθέσεις και κρίσεις υπό αυτή τη μορφή, αυτό είναι«παρα φύσει» όσον αφορα στην επιστημονική γνώση,

ή γενικότερα τη «γενική διανοια», η οποία στο βαθμό

που περιορίζεται από τα δεσμα της ιδιωτικής ιδιοκτη­σίας στραγγαλίζεται.

Ακόμη σε αντίθεση με το κλασικό σταθερό κεφαλαιουπό τη μορφή των μηχανών, το οποίο κατα τη διαδικα­σία της παραγωγής φθείρεται μεταφέροντας τμήμα της

αξίας του στο παραγόμενο εμπόρευμα, Το κεφάλαιουπό τη μορφή της γνώσης και της επιστήμης από τη

μια δεν απαζιώνεται ως παραγωγική δύναμη μεταφε­ρόμενο στο προϊόν, από την αλλη εμπλουτίζεται παρα­

ι48

κεφαλαίου ειναι αδύνατον να ανταποκριθεί στις συγ­χρονες παραγωγικές δυναμεις.

Ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής, για τονοποίο το ποσοτικό κριτήριο είναι εκείνο που δεσπόζειτόσο όσον αφορα στην ποσότητα του χρόνου εργασίαςόσο και στην ποσότητα των παραγόμενων εμπορευμα­των, είναι αδύνατον να ανταποκριθεί στις ποιοτικέςαπαιτήσεις των αυλων προϊόντων όπως η επιστήμη, η

γνώση, η πληροφόρηση, ή ακόμη της ποιότητας μιαςπαρεχόμενης υπηρεσίας όπως π.χ. η ιατρική ή η παι­δεία. Αντίθετα από την ίδια του την ανθρωποκεντρικήφύση μόνον ο κομμουνιστικός τρόπος παραγωγής μπο­ρεί να ανταποκριθεί σε αυτα τα ποιοτικα χαρακτηρι­στικα.

Έτσι λοιπόν στην πραγματικότητα συμβαίνει ακρι­βώς το αντίθετο από εκείνο που υποστηρίζει ο Νέγκρι.Αυτός ενώ από τη μια ξεθαβει την έννοια της «γενικήςδιανοιας››/Μ κατι που αποτελεί σημαντική συμβολή γιαμια αναλυση του σύγχρονου καπιταλισμού, από την αλ­λη υποστηρίζει λαθεμένα ότι επειδή αυτή τοποθετείταιστον «εγκέφαλο των ανθρώπων που εργαζονται, ότι εί­ναι δηλαδή η μηχανή που ο καθένας από μας φέρει επα­

ι4θ

ι¬ιΩΡἶ'ΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΡΒΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡιΣ

νω του, [γιί αυτό] ο σύγχρονος εργαζόμενος δεν έχει πια του ρόλου της επιστήμης και της τεχνικής στην παρα­αναγκη από εργαλεία εργασίας (δηλαδή σταθερό κεφα­ γωγή, που σε πολλές περιπτώσεις έχουν μετατραπεί σελαιο) το οποίο θα του διατίθεται από το κεφαλαιο››.Μ5 αμεσες παραγωγικές δυναμεις· μια ταση αντικαταστα­

Επίσης είναι λαθεμένες οι απόψεις του Νέγκριίω σης αμεσης ζωντανής εργασίας όχι μόνο από αποκρυ­όταν υποστηρίζει ότι στην εποχή μας στα πλαίσια της σταλλωμένη εργασία με τη μορφή των μηχανών, αλλακυριαρχίας της γενικής διανοίας, δίχως να χρειαστεί γι” και από τη «γενική διανοια››· μια ταση ενίσχυσης τηςαυτό καποια κοινωνική επανασταση, οι αρχές που διέ­ αυλης παραγωγής, της πληροφορικής, των επικοινω­πουν τον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής ίκυμίαρ­ νιών, και της γενετικής, που έρχονται να συμπληρώ­χία ιδιωτικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής, νόμος σουν την υλική παραγωγή και τη βιομηχανία· μια τασητης αξίας, κ.λπ.) είτε δεν είναι πια κυρίαρχες είτε ακό­ αυτοματοποίησης αυτής της τελευταίας και αντικατα­μη ότι έχουν ξεπεραστεί. Ακόμη είναι λαθεμένες από­ ι στασης του βαρύ εξοπλισμού από μικροεπεζεργαστές·ψεις με βαση τις οποίες η εποχή μας μπορεί να χαρα­ μια ταση παραπέρα αναπτυξης των υπηρεσιών.κτηριστεί σαν εποχή του «καπιταλισμού της γνώσης», Όλοι ομως οιοτος κάθε αλλο ποιοοι οημοιτοδοτοόν οσοι

ο οποίος και αποτελεί ένα νέο σταδιο στην εξέλιξη του υποστηρίζονται από τους στοχαστές που μόλις αναφέ­καπιταλισμού μετα τον εμπορικό καπιταλισμό και τον ραμε. Στην πραγματικότητα όπως ορθα παρατηρεί ο

βιομηχανικό καπιταλισμό, σταδιο το οποίο χαρακτηρί­ Αντρέ Γκόρζθθ ο «καπιταλισμός της γνώσης», η αυληζεται από «το τέλος της εργασίας» του Ρίφκινί" ή από παραγωγή, αποτελούν μια περίοδο κορύφωσης των«τον καπιταλισμό του πατριμόνιου» του Αγκλιέτταἔθ αντιθέσεων του καπιταλισμού και τούτο διότι αυτόςΤέλος είναι εξίσου λαθεμένες και εκτός πραγματικότη­ έχει οδηγήσει τις παραγωγικές δυναμεις σε ένα τέτοιοτας απόψεις ενός τμήματος της παραδοσιακής αριστε­ οριακό σημείο αναπτυξης, που είναι αδύνατον να ανα­ρας, με βαση τις οποίες ο σύγχρονος μας καπιταλισμός πτυχθούν παραπέρα, αν δεν ξεπεραστεί ο ίδιος ο καπι­δεν διαφέρει σε τίποτε από τον κλασικό βιομηχανικό ταλισμός. Και αυτές οι αντιθέσεις οζύνονται παραπέρακαπιταλισμό και απλώς έχουμε να κανουμε με μια στο βαθμό που το κεφαλαιο επιμένει να αντιμετωπίζειακόμη κρίση του. με τα δικα του μέτρα και σταθμα μια νέα κατασταση

Στην πραγματικότητα τίποτε από τα παραπανω δεν πραγματων που από τη φύση της δεν είναι δυνατόν ναισχύει. Ούτε οι κεφαλαιοκρατικές σχέσεις παραγωγής υποταχθεί στη λογική του.έπαψαν να είναι κυρίαρχες ούτε η βιομηχανική παρα­ Μια αναλυση η οποία απομονώνει τη σύγχρονη επι­γωγή καιη αμεση εργασία εξαφανίστηκαν, ούτε παρα­ στήμη και τεχνολογία από τις κυρίαρχες κοινωνικέςγεται αξία δίχως εργασία ούτε βεβαίως όλα συνεχίζουν σχέσεις μέσα στις οποίες αυτές λειτουργούν και τουςνα είναι όπως ήταν προηγουμένως όταν κυριαρχούσε ο αποδίδει δυνατότητες που δεν έχουν από μόνες τους,καπιταλισμός της κλασικής βιομηχανικής περιόδου. δεν μπορεί παρα να οδηγεί σε αυθαίρετα συμπέρασμα­

Αυτό που πραγματι συμβαίνει είναι ότι στα πλαίσια τα.παντοτε του καπιταλισμού έχουμε μια ταση ενίσχυσης Η ταση κυριαρχίας της «γενικής διανοίας» που πε­

ιὁθ ιὁι

ι¬ιΩΡῖ¬ΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ] ΝΩΡιΣ

ριγραφει ο Μαρξ στα δτιιιπίτίεεε, θα πρέπει να αντιμε­ ιδιοποίήοης, όπως συμβαίνει για παραδειγμα στον το­

τωπίζεται όχι μονοδιαστατα, σαν μια διαδικασία που μέα της πληροφορικής, οπότε και η ανωτερότητα των

έχει ήδη περατωθεί, αλλα σαν ένας από τους όρους ελεύθερων λογισμικών τύπου Μτιιικ σε σχέση με τα

μιας αντίθεσης, της οποίας ο αλλος όρος είναι ακριβώς αντίστοιχα εμπορευματοποιημένα/50 γίνεται αποδεκτή

η εμμονή του κεφαλαίου να μετραει με το μέτρο του ακόμη και από τις ίδιες της μονοπωλιακές εταιρίες της

χρόνου εργασίας και της αξίας και να εγκλωβίζει σε πληροφορικής.

αυτα τα μέτρα, παραγωγικές δυναμεις όπως η γνώση. Άλλωστε ας μην ξεχναμε και κατι αλλο, που φαίνε­

Στην πραγματωώτητα κάθε άλλο παρα η «γενική ται να διαφεύγει της προσοχής ειδικα του Νέγκρι. Και

διανοια», η επιστήμη, η τεχνική, η τεχνογνωσία, η πλη­ κατα την περίοδο κυριαρχίας της μηχανικής παραγω­

ροφόρηση, έχουν απεγκλωβιστεί από τη σχέση της Υίιἐ είχαμε να κανουμε με μια παραγωγή που είχε κοι­

ιδιωτικής ιδιοκτησίας και έχουν περασει στην ιδιοκτη­ νωνικό χαρακτήρα, και οι ίδιες οι μηχανές ήταν προιόν

σία και τον έλεγχο της κοινωνίας. Ο κατεξοχήν κοινωνι­ · που είχε κατασκευασει η εργατική ταξη και συνεπώς

κός τους χαρακτήρας καθε αλλο παρα σηματοδοτεί και κατι που δικαιωματικα θα έπρεπε να της ανήκει. Αυτό

την κοινωνικοποίησή τους στην πραξη όσο κυριαρχεί ο όμως καθε αλλο παρα σηματοδοτούσε την αυτόματη

χαπγ­ταλισμός_ καταργηση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας τους.

Στην πραγματικότητα, και εδώ είναι που εντοπίζε­ Η εμμονή λοιπόν του κεφαλαίου να μην παραιτείται

ται το πρόβλημα, παρα τον κοινωνικό τους χαρακτήρα, από το να αντιμετωπίζει με ξεπερασμένα μέτρα και

το κεφαλαιο επιμένει να χρησιμοποιεί και αυτές τις οταθμα παραγωγικές δυναμεις, που από τη φύση τους

σύγχρονες παραγωγικές δυναμεις σαν αξίες που του είναι αδύνατον να ενταχθούν στη λογική του, είναι που

αποδίδουν κέρδος στραγγαλίζοντας τις δυνατότητες σηματοδοτεί την κορύφωση της όξυνσης της αντίθεσης

ανεμπόδγστης ανάπτυξής τους αναμεσα στις σύγχρονες παραγωγικές δυναμεις και τις

Όσον αφορα πιο ειδικα στην πληροφορική είναι τα σχέσεις της ιδιωτικής ιδιοκτησίας στην εποχή μας.

ολιγοπώλια του κλαδου που καθορίζουν την υλική πα­ Ας θυμηθούμε ότι για τον Μαρξ το «κεφαλαιο έχει

ραγωγή, τη διαδοση και τη χρήση των προγραμματων, μοναδικό κίνητρο ζωής, το κίνητρο να αξιοποιεί, να δη­

ενώ στην γενετική αντίστοιχα ολιγοπώλια είναι αυτα μιουργεί υπεραξία, να απορροφα με το σταθερό του

που οργανώνουν και κατευθύνουν την έρευνα με βαση μέρος, με τα μέσα παραγωγής, όσο το δυνατό μεγαλυ­

την εμπορική προοπτική των προιόντων που αυτή μπο­ Τεθη μάζα υπεθεθλίασίαἑ­ Το χεφάλαίθ είναι νελτρή ερ·

ρεί να παραγει. γασία που ζωντανεύει μοναχα σαν το βρικόλακα ρου­

Μαλιστα η αντίθεση αναμεσα στις κυρίαρχες σχέσεις φώντας ζωντανή εργασία [­­­]»­ῇί

της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και τις σύγχρονες παραγωγι­ Όμως τώρα πια, στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές

κές δυναμεις φανερώνεται με τον πιο γλαφυρό τρόπο χώρες, όχι μόνον η αμεση ζωντανή εργασία αποπέμπε­

στις περιπτώσεις εκείνες που αυτές οι τελευταίες κα­ ται από την παραγωγή, οπότε ο «βρικόλακας» μένει

τορθώνουν να ξεφύγουν από τα δεσμα της ιδιωτικής δίχως τροφή, αλλα επίσης στραγγαλίζεται ό ανθρώπι­

ἹΒΖ ι!ἶ›?›

ἶ'ιΩΡΤ`ΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ] ΝΩΡιΣ

νο πα ά ονταε με τη μορφή ΤΟΟ κατόχου της γενικής αντικατάσταση της άμεσης ζωντανής εργασίας γίνεταιδνἑνοωΐς Υ από τη «γενική διάνοια». Στην προκειμένη περίπτωση

Έὶτσι λοιπόν στην αρχική φάση ανάπτυξης του καπι_ το κεφαλαιο μην αναπτύσσοντας την ανθρώπινη προ­ν όλο σωπικότητα, όχι μόνον αποπέμπει από την παραγωγήταλισμού, οι κεφαλαιοκρατικές σχέσεις παίζου Ο

[κών δυνὰ εωνν τον μοναδικό αιμοδότη του, τη ζωντανή εργασία, αλλάεπιταχυντή της ανάπτυξης των παραγωγ μαργότερα βαθμιαία κοννωνωωποίηση της παρω περιοριζει ασφυκτικα ως προς την παραπερα αναπτυξη

γωγής και την αντικατάσταση ζωντανής εργασίας απο του και τη σύγχρονη μορφή του σταθερού κεφαλαίου,Ον σ έ_ που δεν ειναι πια μονον οι μηχανες, αλλά και ο ιδιος οαποκρυσταλλωμένη με τη μορφή μηχανὡνι ΟωΤέ€ Χ

σεις αρχίζουν να γίνονται εμπόδιο στην ανάπτυξη των ανθθωποἐ ωἔ φοθεαἐἱ τηἑ Υενίχηἑ δίανοίαἔ­παραγωγνκὡν δυνάμεων Αν λοιπόν το περίβλημα των κεφαλαιοκρατικών

Εκεί όμως που το σύστημα οδηγείται στα όρια τουκαι απαιτείται η επαναστατική υπέρβαση του

σχέσεων παραγωγης ειναι επαρκες, εστω και υπο πιε­εγναγ ση, για να ανταποκριθεί στις παραγωγικές δυνάμεις

όταν χύ παρα)/ωῃχή δύναμη η ερνοκγχή ἐύναμη της κλασικής βιομηχανικής περιόδου, αυτό δεν ισχύει

που έἶγει ἕιωχτεί από την παραγωγή με τη μορφή της για τις παραγωγικές δυνάμεις των σύγχρονων ανα­

άμεσης ζωντανής ατομικής εργασίας, επανέρχεται ρδ γ­ πτυγμενων καπιταλιστικών χωρών και πάνω απ” όλαΜ δ × _ νώ για την πλέον σημαντική από αυτές τον ίδιο τον άνθρω­

μὐτεοιι με τη μορφή της συ Οηχιίε ζω/Οιας Υ σκι ηοποία από τη φύση της ασφυκτιά κατω απο το καθε­ ·

(πώς ¿ὅ¿ω­Πχήἔ νδωχτησν/ας τη λονιχή της αξγας_ Κατω απο αυτες τις συνθηκες δεν ειναι δυνατον η

οπεραξίας. κοινωνια να συνεχισει να κατευθύνεται από την κεφα­Πρόχεπαν εκείνο το στάδιο ανάπτυξης των πα­ λαιοκρατική αρχή με βάση την οποία «το προτσές της

ξοικονό Ο του χρὀ_ παραγωγής κυριαρχεί πάνω στον άνθρωπο και όχι οραγωγικών δυνάμεων, όπου «η ε μη ηι ι ν × ι α ο αν ο α α . ·

νου εργασιας [ειναι τετοια που μπορει να] ισοδυναμει ν Ο π § π στ πθοῖσεἔ π Ρ Υ Υηἔ»με αύξηση Του ελεύθερου χρονου δηλαδή του χρόνου Και εδώ νομίζω ότι εντοπίζεται ακόμη ένα από τα

ε Τ θεμελιακα σφαλματα και μια απο τις θεμελιακές αντι­για την πλέρια ανάπτυξη των ατόμωνι Ὁ Οποία μ ηλα Μ απο Ή πα Οζ­ φάσεις του Νέγκρι, ο οποίος από τη μια, όπως προανα­σειρά της επιδρά σαν η π εον σημαντ η 9 Ο

νωγγκές δυνἀμεγς στην παραγωγική δύναμη της εργα­ φέραμε, υποστηριζει οτι εχει απελευθερωθει η «γενικη

σίας». Μ διανοια» απο το κεφαλαιο, και από την άλλη ότι απόΜε άλλα λόγων πρώτη φάση η ζωντανή ερνας τα τελη της δεκαετιας του “θθ και μετα, είναι που έχου­

Οία που αποπέμπεται από την παραγωγή, αντικαθί­ με να κανουμε με μια ουσιαστική υπαγωγή στο κεφα­

στοίται από αποκρυσταλλωμένη εργασία­σταθερό κε­ λαιο, διότι αυτό ελέγχει πια ένα ευρύτερο σύνολο κοι­

φάλαιο με τη μορφή μηχανών, τις οποίες ο κεφαλαιο­ νωνικών δραστηριοτήτων πέρα της παραγωγής υπό την ν ι × ι ι ί ί οιαἔἦίκρατικός τροπος παραγωγης ειναι ικανος να αναπτυξει στενη ενν

ίδιο όταν αυτ ί Εδώ αξίζει να επανέλθουμε για λίγο στην έννοια τηςπαραπέρα ­ δεν συμβαίνει όμως το ί *Ι η

ι¬ιΩΡι¬σΣ ΡΟΥΣΗΣ ο ΜΑΡΞ ΡΗΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡιΣ

ουσιαστικής υπαγωγής της εργασιας στο κεφαλαιο, για «Η αστίπη ταση δεν μπορεί να σπαρχεί χωρίς νανα ανατρεψσσμε και αστην τη θεση τσι) Νεχκρι· επαναστατικοποιει αδιακοπα τα εργαλεια παραγωγής,

Ειναι αναμφιβολο ότι για τον Μαρξ η διαδικασια ου­ δηλαδη τίε σχεοείε παρανωνηεν δηλαδη σλεσ σε χανω­σιαστικοποιησης της υπαγωγής της εργασιας στο κεφα­ νίκες σχἑσείσ»­ταλαιο δεν αποτελει μια στιγμιαια πραξη, αλλα μια διαδι­ Όμωσ το πρίσίμο στην περίοσοχονησην ποο είσανατκασια. Το ζήτημα ειναι αν αυτή η διαδικασια αποτελει νεί ο Μαρξ με τίε κατηνορίεε τησ τσπίκηε καί τησ συ­μια ατέρμονη διαδικασια, η οποια βρισκει την κορύφωση σίαστίπησ οπανωνηεί είναί το στσοτεί/σ της σύ)/χσίσ­σετης στην εποχή μας/ιι η αντιθετα μια διαδικασια που πε­ του χαπίταλίσμσο με προνενέστεροοσ τρσποοε παρα­ρατώθηκε με την κσριαρχια τησ βισμηχανικηἔ παραγωγης γωγής. Από τη στιγμή λοιπόν που οι χαρακτηριστικέςπανω στην χειρστεχνικη¬ κατι τισσ βεβαιωσ διαφέρει από του καπιταλισμού υλικές παραγωγικές δυναμεις έχουνπερισχη σε ττερισχη και ακσμη αιτσ χώρα σε χώρα· επικρατήσει, ειναι δηλαδη κυριαρχες σε σχέση με τις

Στην ιτραχματικστητα χια τσν Μαρξ σ χσσνσλοχιχός προγενέστερες, παρα το ότι παντοτε αυτές θα βελτιώ­σιαχωρισμσε τσι) καττιταλισμσσ σε μια περιοδο τυπικής νονται και παρα το ότι παντοτε θα συνεχίζουν να υπαρ­στταχωχηε και σε μια ττερισσσ σσσιαστικηἔ σπαχωχησι χουν καταλοιπα των προγενέστερων τρόπων παραγω­αναφέρεται στη μεταβατική προς την εδραιωση του κα­ νησν μπορούμε να πανοομε λσγσ νία εδραίωση αυτήςπιταλισμσσ φαση· Αναφέρεται από τη μια και κυριως της διαδικασιας ουσιαστικοποιησης. Με αλλα λόγια στοστις υλικές παραγωγικές δυναμεις που αντιστοιχούν στη σταδίο τησ μεναληε μηχανσπσίημενηε παραγωγής μπο­φύση του καπιταλισμού σε σχέση με αυτές της φεου­ ροομε να πούμε οτί εχεί ολοκληρωθεί η σίαμσσφωσηδαρχιας, και πιο ειδικα στην τεχνολογια που αντιστοιχει τοο αεφαλαίοπρατίπορ τροπσο παρανωνησ σαν σσνκε­στον καθένα από αυτούς τους τρόπους παραγωγής, και κρίμενοο σοστηματοε οίπονσμστὡν σχέσεων με τηναπό την αλλη στην επέκταση των κεφαλαιοκρατικών αντίστοίχη ολμτοτεχνίπη τοο βαση·

σχεσεων στσσσ σιαφσρσσσ τσμεισ τησ ζωησ σε σχέση με Διαφορετικα οδηγούμαστε στο παραδοζο συμπέρα­τα καταλοιπα των προκαπιταλιστικὡν σχέσεων. σμα οτί σχί μονον οί χαπίταλίστοτεε σχεσείε παρανω­

Και βεβαιωε τσσσ η εξελιξη ττσσ αφσρα στην αντι` γής δεν χρειαζεται να ανατραπούν, αλλα ότι αυτέσ ει”κατασταση ζωντανής εργασιας από αποκρυσταλλωμέ­ ναί το πλεον καταλληλο περίβλημα νία τίε σσνχσσνεσνη όσο και η επέκταση της εμπορευματοποιησής ειναι παρανωνίχερ δοναμείε­δυο διαδικασιες αδιαχώριστες με την πορεια του καπι­ Αντίθετα αοτο ποο οποστηοίζω είναί σα η σύγχρονηταλισμού, και ως εκ τούτου διχως αλλο τέλος, από το βαθμίδα αναπτοεηε των παοανωνίχών σσναμεωνν σχν

ισισ τσι) τσ τελσσ· μόνον απαιτει την υπέρβαση των κεφαλαιοκρατικώνΆλλωστε ειναι στη φύση τσσ καπιταλισμού να επα” σχέσεων, αλλα αποτελει και την προϋπόθεση για μια

ναστατικοποιει συνεχώς τις παραγωγικές δυναμεις, και σσσνασαχή υπαγωγή της ανθρώπινης δραστηριότηταςαυτή η διαδικασια δεν έχει τέλος, ούτε καν εκεινο της στον πομμοονίσμο­επΟ›ιιι<: μαι­

ιἔ›Θ τσι:

ΤἹΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡιΣ

λοόνται, αν δεν υπήρχε ανεργία, κάτι που θα ήταν εφικτό3.4.2. Το σημερινό οντικειμενικά εφικτό της κειροφέτιισικ; δίχως να μειώνονται οι απολαβές των απασχολουμένων

· μόνον αν εξέλειπε η καπιταλιστική υπερεργασία, κατιΣτην εποχη μας για πρώτη φορά στην ιστορία της αν­ που με τη σειρα του απαιτεί την ανατροπή της λογικήςθρωπότητας όνεγρο του Αρβσῖοτέλη ως προς τις δυ_ του καπιταλιστικού κέρδους, την ανατροπή του ίδιου τουνατότητες των αυτόματων μηχανών έχει μετατραπεί σε χαπιῖαλιυμθύι και από την άλλη την αυξηση της παρα­πραγματικότητα. Η σύγχρονη ανάπωξη των υλγχών γωγικοτητας της εργασιας ιδιαιτερα στο αγροτικο τομεαπαραγωγικών δυνάμεων μπορεί να μην είναι όπωςυποστήριζε ο Λαφόιργκ «ο θεός που θα απαλλάξει τον σ οομε καπως πιο ανα οτοια πωσ α μποοοοσανάνθρωπο από 5ΟπΖπΖΟε "Με (αποκρουστγκές Τέχνες) να λειτουργήσουν αυτοί οι παράγοντες υπέρ της χειρα­

κ κ × # εΤ Ο .και απο την μισθωτή εργασια, ο θεος που θα του προ­ φ η ηςσφέρει ψυχαγωγία και ελευθερία» ιι" είναι πάντως ο Στην Βια για παοασειγμαι με σεοομενο Το πεοιποοπαράγοντας εκείνος δίχως τον οποίο αυτή ή δυνατότη­ σ% των ανεογων Τηει γγ αμεση εειανενσιαξἠ Τοοἔ στην

δεν εί είναγ ρεαλιστγκἡ παραγωγή υπό την ευρεία έννοια, θα μπορουσε αυτό­Και ιοιιυτἔ συμβαίνει διότι η σύγχρονη ανάπτυξη των ιιαται αν βεβαιως το κεοσοε Τοο κεφαλαιοο σεν ηταν

παραγωγικών δυνάμεων με την απελευθέρωσή τής ζω­ αοειοσκοποσι να σημανει αοτοματα Τη μεειασοοπη Τοοντανής εργασίας και τον περιορισμό στο ελάχιστο του εβσομασιαιοο Ζιοωοογο σε σο/ιωοο και αστο σιλοαε καμιακαταναγκαστικοό χρόνου εργασίας, που καθιστά εφι­ μειωσγγ των απολαοων για Τοσο ησἶγ απασλολοομενοοσ·κτό, είτε θα αξιοποιηθεί για τη μεγιστοποίηση των κερ­ απο τη σαἶοπια της οπεοεογασιασι μια αναγωγη σεδών, οπότε και θα οδηγήσει σε μαζική ανεργία και σε Χοθνο Ξογοιοιας, των τεραστιων υπερκερδων των πο­βαθειά χρόνια κρίση του συστήματος με άμεσες τραγι­ λοεονοἶων επιχειοησεωα Τοἶν οποιων ο χοκλοσ |εογα“κέ συνέπειε ια την ίδια την υπαρξη της τεράστιας σιων ειναι για τις ἶιιο ισχσοεἔ ασο αοἶεσ μεγαλοτεοοἔΞ έ Υ ιπλειοψηφίας πληθυσμού του πλανήῖης είτε θα απο το ΑΕΠ πολλων χωρων μαζι, θα επειθε οτι η κα­αξιοποιηθεί για να κυριαρχήσει η ελευθερη δημιουργι­ Ταογηση γαι μονο της ισιωτοιἡσ ιοιοκτησιασ στα μεσακή δραστηριότητα, η ανεμπόδιστη ανάπτυξη της κοι­ παοαγωγηε θα απεἶιεοοεοωνε απειοεσ εογαιοωοεσι οινωνικής προσωπικότητας, που όπως είδαμε είναι πια οποιες σηιιεοα οοσιαζονται στο οωιιο τοο κεοοοοσ·

Και μόνον το γεγονός ότι ί.ΟΟΟ ατομα στον πλανήτηδιαθέτουν περιουσία 3.5ΟΟ δισεκατομμυρίων δολα­

των υποανάπτυκτων οικονομικά χωρών.

και ο καθοριστικός παράγοντας της παραπέρα ανά­πτυξης των παραγωγικών δυνάμεων.

Σῖην εποχή λογπόνγ σε σχέση με την εποχή των ριων, δηλαδη περιπου οσο ολη η υπολοιπη ανθρωπότη­ίσο

κλασικών, υπάρχουν πια οι δυνατότητες μιας θεαματικής ται ε αοκει να μας πεισει για την τεοαστια σπαταλη σεσυρρίκνωσης του χρόνου εργασίας. Και αυτό προκύπτει ανοοωπινο μοχοα την οστοια ποοχαλει σ κειοαλαιοχοοοαβίαστα αν υπολογίσουμε από τη μια την οικονομία του Τικοἔγ Τθοποἔ πΟΪΘΟιΥωΥη€› καγἶια τιἕ δυναλῖοτνιτεἔ πουχρόνου εργασίας που θα προέκυπτε για όσους απασχο­ ξανοιγονιαι απο την ανατοοπη τοο·

ι58 ἹΒΘ

ΓἙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

Όσον αφορα στις δυνατότητες εκμηχανισης της αγρο­τικής παραγωγής, αξίζει να αναφέρουμε ότι στη ΒόρειαΑμερική, την Ευρώπη, τον νότιο κώνο της ΛατινικήςΑμερικής και την Αυστραλία, όπου και απασχολούνταιμόλις λίγες δεκαδες εκατομμύρια αγρότες, οι οποίοι εί­ναι πια μαλλον καπιταλιστές επιχειρηματίες παρα κλα­σικοί αγρότες, η παραγωγικότητα είναι αναμεσα στις1Ο.ΟΟθ και τις ΖΟ.ΟΟΟ εκατόκιλα ισοδύναμο δημητριακώντο χρόνο, ανα εργαζόμενο, και για τα τρία δισεκατομμύ­ρια των φτωχών αγροτών του υπόλοιπου πλανήτη έχου­με αντιστοιχα από 1Ο έως το πολύ ΒΟΟ εκατόκιλα. Έιτσιαν πριν το 1940 η ψαλίδα αναμεσα στην παραγωγικότη­τα της λιγότερο εξοπλισμένης και της πλεον εξοπλισμέ­νης αγροτικής οικονομίας ήταν Ι προς ΙΟ, σήμερα είναι 1

προς ΖΟΟΟἌΒΘ Αυτό και μόνον αποδεικνύει τις τεραστιεςδυνατότητες απελευθέρωσης εργατικής δύναμης που

υπαρχουν στον αγροτικό τομέα. Και στην προκειμένηπερίπτωση γίνεται λόγος σε παγκόσμιο επίπεδο για πε­ρίπου τρία δισεκατομμύρια ανθρώπων οι οποίοι στηνεποχή μας μοχθούν με πρωτόγονους τρόπους και επι­βιώνουν οριακα από την αγροτική οικονομία.

Αλλα και το γεγονός ότι σήμερα στις αναπτυγμένεςκαπιταλιστικές χώρες είναι πια ο τομέας των υπηρε­σιών, δηλαδή ένας τομέας που σε μεγαλο βαθμό δενέχει να κανει με την υλική παραγωγή και είναι μη πα­ραγωγός υπεραξίας, που κατέχει την πρώτη θέση στοΑΕΠ, και που ήδη το 1988 απασχολούσε το 7Ο,Ζ% τωναπασχολουμένων στις ΗΠΑ, θ8,8% στη Μεγαλη Βρετα­νία, 54,ἕ›% στη Γερμανία, θΖ,θ% στη Γαλλία, 58% στηνΙαπωνία, αποτελεί τρανή απόδειξη των δυνατοτήτωνπου υπαρχουν, έτσι ώστε να ξεφύγει η ανθρωπότητα

Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ) ΝΩΡἹΣ

την καθαυτό υλική παραγωγή, που σί ένα βαθμό εκ­φραζεται με μια μετατόπιση από τον δευτερογενήπρος τον τριτογενή τομέα της οικονομίας και πιο ειδικαπρος τις υπηρεσίες που έχουν κοινωνικό χαρακτήρα,όπως η υγεία, η παιδεία, ο πολιτισμός, αποτελεί δείγματων δυνατοτήτων που διαμορφώθηκαν από την ανα­πτυξη των υλικών παραγωγικών δυναμεων, και ταυτό­χρονα αποτελεί πρόκριμα για τις δυνατότητες μιαςμελλούμενης κομμουνιστικής κοινωνίας, υπό την έννοιαότι στο βαθμό που αυτή θα έχει πια λύσει τα θεμελιακαυλικα ζητήματα επιβίωσης, θα μπορεί αμεσα και σε με­γαλη έκταση να αποεμπορευματοποιήσει αυτές τιςυπηρεσίες και ναιπερασει τουλαχιστον όσον τις αφορααμεσα στην αρχή στον καθένα αναλογα με τις αναγκεςτου.

Αλλωστε μην ξεχναμε ότι όπως αναφέρεται στο Μα­νιφέστο σε αντίθεση με την αστική κοινωνία, οπότε και«τό παρελθόν κυριαρχεί πανω στο παρόν, στην κομ­μουνιστική κοινωνία το παρόν κυριαρχεί πανω στο πα­ρελθόν [και αυτό υπό την έννοια ότι ενώ] στην αστικήκοινωνία η ζωντανή δουλεια είναι μοναχα ένα μέσο γιανα αυξανει η συσσωρευμένη εργασία, στην κομμουνι­στική κοινωνία η συσσωρευμένη εργασία είναι μοναχαένα μέσο για να ευρύνει τη ζωή των εργατών››.ί®®

Αλλα και από μια αλλη οπτική γωνία, εκείνη του κα­ταμερισμού της εργασίας, αυτή η απελευθέρωση χρό­νου εργασίας, αποτελεί πρόκριμα της δυνατότητας γιαμια αυτοδιευθυνόμενη κοινωνία.

Αν σε όλες τις ταξικές κοινωνίες έως σήμερα η δου­λεία των πολλών αποτελούσε προυπόθεση προκειμέ­νου να μπορούν λίγοι να ασχολούνται με τα κοινα, στηνεποχή μας ισχύει αυτό που επισημαίνεται στο Αντι­

» ι / |απο το βασίλειο της αναγκαιότητας.Αυτή η θεαματική μετατόπιση δραστηριοτήτων από

ιθθ

Ντυριγκ, δηλαδή ότι «υπαρχει για όλους αρκετός δια­

ιθι

ῖ¬ιΩΡῖ¬ΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ) ΝΩΡἘΣ

θέσιμος χρόνος για να υπαρξει συμμετοχη όλων οτις Έτσι διαφωνώ καθετα με τον ο Ιγκνασιο Ραμονέ, ο

γενικές υποθέσεις της κοινωνίας ­θεωρητικές και πρα­ οποίος υποστηρίζει ότι καπιταλιστικη «παγκοσμιοποίη­κτικές­ τόσο τις θεωρητικές όσο και τις πρακτικές [...] ση ›› είναι εκείνη που αντιστοιχεί στη σύγχρονη αναπτυ­και από αυτην τη σκοπια καθε κυρίαρχη, εκμεταλλεύ­ ξη των παραγωγικών δυναμεων και πιο ειδικα στηντρια ταξη έχει γίνει περιττη ››,1ω ενώ είναι πρακτικα δυ­ εποχη των οοοπρυτετεἔὔθ

νατη η αυτοδιεύθυνση της κοινωνίας δίχως τη μεοολα· Στην πραγματικότητα συμβαίνει ακριβώς το αντίθε­βηση ενός ξέχωρου από αυτη μηχανισμού. το. Από τη μια καθε αλλο παρα ο καπιταλισμός μπορεί

Από τη σκοπια τώρα του επιπέδου της κοινωνικο­ να διασφαλίσει ότι η σύγχρονη ταση διεθνοποίησης δενποίησης είναι βέβαιο ότι αυτη έχει φτασει στην εποχη θα ανακοπεί όπως κατα το παρελθόν από τα «εθνικα»μας στο ανώτατο καπιταλιστικό της όριο. ιμπεριαλιστικα συμφέροντα, και από την αλλη οι συν­

Πέρα από τον κοινωνικό χαρακτηρα της γνώσης και θηκες είναι ώριμες για το πέρασμα από την ιμπεριαλι­της πληροφόρησης με χαρακτηριστικό πεδίο αιχμης της στικη ανταγωνιστικη διεθνοποίηση στον παγκόσμιοδεύτερης το Ιοτετῃετῇϋλ στον οποίο προαναφερθηκαμε, κομμουνισμό.πέρα από τον κοινωνικό χαρακτηρα της «αυλης» πα­ Βρισκόμαστε έτσι από κάθε αποψη μπροστα σε μιαραγωγης και της «γενικης διανοιας», η ίδια η σύΥΧΘΟν*ἰ κατασταση όπου η αφηρημένη­ουτοπική κατα την επο­διεθνοποίηση, παρόλο που εκφραζεται μέσα από το χή των κλασικών αλλα και το 19! 7 δυνατότητα, έχει με­πλέγμα των ιμπεριαλιστιστικών αντιθέσεων, αποτελεί τατραπεί σε πραγματική δυνατότητα.κορυφαίο δείγμα γραφης του σύγχρονου επιπέδου της Κατω από αυτές τις συνθηκες, αντιληψεις για τιςκοινωνικοποίησης τόσο στον οικονομικό όσο και στον οποίες πέρα από «τη διατηρηση της μισθωτης εργα­πολιτικό μορφωτικό τομέα, ένα δείγμα του ότι ο σύγ­ σίας δεν υπαρχει σωτηρία», σε μια εποχη που υπαρχειχρονος καπιταλισμός διαμορφώνει τις αντικειμενικές η δυνατότητα η παραγωγη και η αναπαραγωγή της αν­

συνθηκες για την ενοποίηση της ανθρωπότητας που θρωπότητας να μπορεί να υπερβεί την κυριαρχία τηςαπαιτεί ο κομμουνισμός, κατι που αν μη τι αλλο δεν καταναγκαστικης εργασίας, είναι όχι μόνο λαθεμένες,ίσχυε στον ίδιο βαθμό την εποχη των κλασικών, ούτε αλλα και επιζημιες για το σύγχρονο εργατικό κίνημα.στην εποχη του ιμπεριαλισμού που περιέγραφε ο Λε­ Το ίδιο, η υπερασπιση της πληρους απασχόλησης,ρω­ μέσω της υπερασπισης της διατηρησης των θέσεων ερ­

Ταυτόχρονα σε αντίθεση με την κατασταση που γασίας στα πλαίσια του υπαρχοντος παραγωγικούεπικρατούσε το ΙΒΒΒ, οπότε όπως προαναφέραμε η ιστού και της υπερασπισης της κλασικης βιομηχανίας,καπιταλιστικη Ευρώπη ηταν μια μικρη κουκκίδα σε στην ουσία δεν αποτελεί παρα τη σύγχρονη εκδοχη τηςπαγκόσμια κλίμακα, σημερα είναι λιγοστές οι γωνιές αντίδρασης των λουντιστών, που την εποχη της βιομη­του πλανητη που δεν έχει επικρατησει ο καπιταλισμός, χανικης επαναστασης κατέστρεφαν τις μηχανές σανενώ σε αντίθεση με το ίθο αιώνα, πέραν της Ευρώπης, υπαίτιες για τη δυστυχία τους.αυτός είναι ηδη υπερώριμος και σε αλλες περιοχές. Σε αντίθεση με τέτοιου τύπου ουσιαστικα οπισθο­

ιθ2 ιθθ

ΤἹΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

δρομικές στάσεις, η σύγχρονη εργατικη τάξη θα πρέπεινα διεκδικεί μια δραστικη μείωση του χρόνου εργα­σίας, έτσι που αυτός να καταστεί μηδαμινός στη ζωητων ανθρώπων, με αυξημένες η τουλαχιστον άμεσααμείωτες απολαβές, κάτι που βεβαίως είναι αδύνατοννα επιτευχθεί στα πλαίσια του κεφαλαιοκρατικού τρό­που παραγωγης.

Βεβαίως, και ως προς αυτό πρέπει να είμαστε εκά­θαροι, όταν γίνεται λόγος για ταυτόχρονη κάλυψη τωναναγκών και κυριαρχία του ελεύθερου χρόνου αυτό σε

Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡιΣ

τον να γίνεται λόγος για κομμουνισμό με τους ρυθμούςμιας ανεξέλεγκτης δημογραφικης ανάπτυξης. Παρόλοπου όπως αποδεικνύεται από στοιχεία που παραθέ­τουν οργανισμοί όπως το ΔΝΤ, η ο ΟΟΣΑ η εξέλιξη τουΑΕΠ σε συνάρτηση με εκείνη του παγκόσμιου πληθυ­σμού,'"Β αποδεικνύει ότι η ανθρωπότητα έχει τη δυνα­

Ξἔ τοτητα να θρέψει στην εποχη μας, κάτω από πολύ κα­λυτερες συνθηκες, εναν πολυ μεγαλυτερο αριθμο κα­τοικων του πλανητη απ° ό,τι παλιότερα, είναι βέβαιο

5 κ κ | |

καμιά περίπτωση και όσο και αν είναι αναπτυγμένες οιπαραγωγικές δυνάμεις, δεν είναι δυνατόν να συμβεί αν

πως η δημογραφικη αναπτυξη θα πρεπει να ειναι σχε­διοποιημένη.

κ κ ν| κ

δεν αλλάξουν ριζικά τόσο οι σχέσεις με τη φύση οσοκαι οι σχέσεις μεταξύ των αναπτυγμένων και μη χω­ρών.

Ο κομμουνισμός, με τη φύση να συνεχίσει να αντιμε­τωπίζεται σαν αποθηκη πρώτων υλών και ενέργειαςκαι σαν σκουπιδότοπος των πάσης φύσεως αποβλητωντου ανθρώπινου πολιτισμού, είναι αδιανόητος, και τού­το διότι αυτη η υποτίμηση της φύσης πέρα των άλλωνκινδύνων που εγκυμονεί για την ίδια την ύπαρξη τουανθρώπου, σημαίνει και υποτίμηση του ίδιου, μια και«η φύση είναι το ανόργανο σώμα του ανθρώπου [...] εί­ναι το σώμα του, [...] ο άνθρωπος είναι μέρος της φύ­Οης››.ω4

Ακόμη θα πρέπει να είναι ξεκάθαρο ότι όχι μόνονδεν είναι δυνατόν ο κομμουνισμός των αναπτυγμένωνπεριοχών, δηλαδη στην ουσία της Βόρειας Αμερικης,της Ευρώπης και της Ιαπωνίας, να στηρίζεται στη δυ­στυχία του υπόλοιπου πλανητη, αλλά ο ίδιος θα πρέπεινα συμβάλλει στην ανάπτυξη και εδραίωση του κομ­μουνισμού σε παγκόσμιο επίπεδο.

Επίσης θα πρέπει να ξεκαθαριστεί ότι είναι αδύνα­

ιθέί

Και επειδη οπως ευστοχα παρατηρεί ο Μαρξ, «στηνκεφαλαιοκρατικη παραγωγη η αθλιότητα παράγει πλη­θυσμό››/"Θ η όποια δημογραφικη έξαρση μπορεί να ξε­περαστεί μόνο μέσω μιας, πέρα από τον καπιταλισμό,οικονομικης και πολιτισμικης ανάπτυξης.

Ταυτόχρονα επιβάλλεται να αλλάξει και το ίδιο τοπεριεχόμενο των αναγκών, των αναπτυγμένων χωρών.Αυτό σημαίνει να γεννηθούν και να πληρωθούν νέεςανώτερες ποιοτικά ανάγκες, μια κατηγορία η οποίαάλλωστε έχει κατεξοχην ιστορικό χαρακτηρα, και οιοποίες καταπνίγονται στην ανταγωνιστικη κοινωνία.""Σημαίνει ακόμη να ανατραπεί η σύγχρονη μορφη τουαμαρτηματος της «πλεονεξίας», που είχαν ηδη καταγ­γείλει ως υπεύθυνο για τον ξεπεσμό της ανθρωπότηταςο Ησίοδος και ο Πλάτωνας, δηλαδη υπό τη σύγχρονημορφη, η αρρωστημένη ψυχολογία του υπερκατανάλω­τισμού, η λογικη της καταναλωτικης αμετρίας, η λογικητου εὶπορ τίιετεργ. Σημαίνει να ανατραπεί η σύγχρονηυπεροχη του έχειν και του φαίνεσθαι απέναντι στο εί­ναι, να ανατραπεί τελικά η λογικη της απεριόριστηςανάπτυξη των υλικών παραγωγικών δυνάμεων σαν αυ­τοσκοπός.

ιθδ

ΤἹΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ] ΝΩΡιΣ

Ο ανθρωπος θα πρέπει να παψει να λειτουργεί σαν οποίο καθε αλλο παρα κατόρθωσε να διαπλασει ο

«αντικείμενο της σύγχρονης καταναλωτικής κοινωνίας, «υπαρκτός σοσιαλισμός», πρέπει να διαμορφωθεί. Καιη οποία συνεχώς τελειοποιείται, γίνεται ανώτερη από οι νέες αναγκες αυτού του νέου ανθρώπου, όπως καιτους ανθρώπους και αποξενώνεται από αυτούς ως το παλι τις απαριθμεί ο Μαρκούζε/73 μπορεί μεταξύ αλ­μυστικοποιημένο και ωστόσο πραγματικό υποκείμενο λων να είναι η αρνηση της αναγκης του κέρδους, τηςΤουῷλιιιε αναγκης να «κερδίζεις τη ζωή σου», ή διαφορετικα η

Ο ανθρωπος του κομμουνισμού δεν μπορεί να ανυ­ αρνηση της αναγκης να χανεις τη ζωή σου κερδίζονταςψώνει στην πιο σημαντική, ή και στη μοναδική σχέση την, η αρνηση του ανταγωνισμού, η αρνηση της συμ­του με την πραγματικότητα το ρόλο του παραγωγού μόρφωσης, η αρνηση της αναγκης της μη παραφωνίας,και του καταναλωτή και όλα τα υπόλοιπα να χανουν της μη ελευθεριότητας, η αρνηση της αναγκης για μιατην αξία τουςῇθθ ούτε μπορεί να υποτασσει το ρυθμό σπαταλη παραγωγικότητα, η αρνηση της ζωτικής ανα­και το τέμπο της ανθρώπινης ζωής σε μια φρενίτιδα γκης της απατηλής απώθησης των ενστίκτων, η αναγκηαναπτυξη της παραγωγικότητας, κατι που είναι σύμ­ της ηρεμίας, της ομορφιόις, της χαρας, της δωρεαν όχιφυτο με τη λογική του καπιταλιστικού κέρδους. «κερδισμένης» ευτυχίας...

Όπως ορθα υπογραμμίζει ο Μαρκούζε, «αυτό που Με αυτα τα δεδομένα είναι προφανές ότι και η σχε­παίζεται είναι η ιδέα μιας καινούργιας ανθρωπολογίας, διοποιημένη αναπτυξη των υλικών παραγωγικών δυνα­όχι μόνο ως θεωρίας, αλλα και ως τρόπου ζωής· είναι η μεων, και πιο συγκεκριμένα της επιστήμης και της τε­εμφανιση και η αναπτυξη μιας ζωτικής αναγκης για χνολογίας, δεν είναι δυνατόν να αντιμετωπιστεί απόελευθερία και ζωτικών αναγκών ενωμένων με την ελευ­ τον κομμουνισμό σαν μια απλή συνέχεια στη βαση τηςΘερία»,ΠΟ υπαρχουσας αναπτυξής τους με μια διαφοροποίηση

Αυτό τελικα που παίζεται όπως εύστοχα παρατηρεί μόνο ως προς τη χρήση τους.ο Ιἰόσικ είναι ο απεγκλωβισμός του ανθρώπου από το Ο φετιχισμός της επιστήμης, που τελευταία συνδέε­ανούσιο, ο απεγκλωβισμός από τη «λογική» της απώ­ ται ιδεολογικα με τη λογική της αναπτυξης ως αυτο­λειας του ουσιώδους που χαρακτηρίζει τους σύγχρο­ σκοπό, δεν είναι δυνατόν να συνεχιστεί στην κομμουνι­νους ανθρώπους των αναπτυγμένων κοινωνιών, από το στική κοινωνία.νόημα της ζωής που συνίσταται στη συσσώρευση προιό­ Η προσπαθεια μετατροπής της επιστήμης αλλα καιντων στην ιδιοκτησία και την απεριόριστη ασταματητη της τεχνολογίας σε φετίχ που κυβερναται από δικούςπαραγωγή πραγματων, αγαθών, απολαύσεων και πλη­ του νόμους ανεξαρτήτους από την ανθρώπινη βούλησηροφοριών, σε βαρος της ίδιας της ζωής των ανθρώ­ και η απόδοση σε αυτήν διαφόρων φανταστικών αιώ­πωνῃι νιων δυνατοτήτωνβ" την οποία καταγγέλλει η Ἀγκνες

Απέναντι στον ανθρωπο που, όπως οι ήρωες του Ιο­ Χέλλερ, πρέπει να απορριφθεί.νέσκο στην Φαλακρή τραγουδιίστρια/72 βαυκαλίζεται με Η θέση του Μαρξ ότι «η σημερινή χρήση [των μηχα­την ασημαντότητα του, ένας νέος τύπος ανθρώπου, τον νών] ανήκει στις συνθήκες του σημερινού οικονομικού

ιθθ ιθ?

ΪἹΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΒΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡΊΣ

μας συστήματος››,"5 θα πρέπει να συμπληρωθεί με τη λόγους καθυστέρήσής της ανάπτυξής των υλικών παρα­θέση ότι η ίδια η τεχνολογία της αστικής κοινωνίας και γωγικών δυνάμεων, ή του επιπέδου τής κοινωνικοποίη­όχι μόνον η χρήση της αναπτύχθηκε ειδικα από την σης τής παραγωγής, αλλα διότι μια επανασταση δεν εί­Οιστική κοινωνική δομήλιϋ ναι δυνατόν να αλλαξει αστραπιαία, ιρεο ίειετο και όλο

Θα πρέπει να γίνει κατανοητό, ότι η μέχρι τώρα υπο­ το παλιό εποικοδόμημα και δη το ιδεολογικό,"® ή διαφο­ταγμένη στο κέρδος επιλογή, όχι μόνον της χρήσης αλ­ ρετικα διότι όπως αναφέρεται στην Κριτική του Προ­λα και του περιεχομένου των παραγωγικών δυναμεων, γράμματος τής Γκότα, «ήθικά» και «πνευματικά» η νέαδεν είναι ανεξαρτητη από το σκοπό τον οποίο καλού­ κοινωνία δεν θα μπορεί να απαγκιστρωθεί αυτόματανται να εξυπηρετήσουν. από την παλιά.

Ταυτόχρονα θα πρέπει να απορριφθούν οι κλασικές Έτσι στην εποχη μας το κεντρικό πρόβλημα, τοσοβιετικές απόψεις του τύπου «η επιστημονική πρόο­ οποίο καλείται να επιλύσει μια σοσιαλιστική μεταβασηδος από μόνη της με απόλυτη καθαρότητα είναι φορές στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, πέρα από

ουμανισμού»/77 ή ακόμη οι απόψεις που εντασσονται την καταστολή της τέως αστικής ταξης, και την αντιμε­στο θετικιστικό επιστημονισμό, κατα τις οποίες «η τε­ τώπιση της διεθνούς αντίδρασης, είναι το θεμελιώδεςχνολογία από τη φύση της οδηγεί στη χειραφέτηση››."8 πρόβλημα της αστικής ιδεολογικής ηγεμόνευσης, της

Στον κομμουνισμό, λοιπόν, προκύπτει θέμα, πέρα αποξένωσης, της κυριαρχίας των αστικών αξιών, που

από τον έλεγχο του ρυθμού, να επαναπροσανατολιστεί οξύνεται παραλληλα με την καπιταλιστική αναπτυξηκαι η κατεύθυνση της αναπτυξης των παραγωγικών και έχει διαβρώσει σε βαθος την συντριπτική πλειοψη­δυναμεων, κατι που επίσης σε καμια περίπτωση δεν φία των ανθρώπων.

έγινε στη Σοβιετική Ένωση όσον αφορα τουλαχιστον Ϊπό αυτήν την έννοια και όχι βεβαίως ως προς τηνστην παραγωγική τεχνολογία. ίδια την αναγκαιότητα του σοσιαλισμού, δεν είναι και

Αν λοιπόν στην εποχή μας, μια εποχή πέρα από την τόσο αστοχο το ερώτημα του Μαρκούζε, μήπως δηλαδήκυριαρχία της κλασικής βιομηχανίας, η κυριαρχία της η κλασική «θεωρία του σοσιαλισμού ανήκει σ” ένα ήδη

«γενικής διανοίας» και το επίπεδο της κοινωνικοποίη­ ξεπερασμένο σταδιο αναπτυξης των παραγωγικών δυ­σης, με δεδομένες τις πρόσθετες προϋποθέσεις που σύ­ ναμεων››.ί8®

ντομα αναφέραμε πιο πανω, επιβαλλει και καθιστα πιο Στην καθε περίπτωση είναι βέβαιο ότι ο σοσιαλισμόςεύκολη από αυτήν τουλαχιστον τη σκοπια τη μεταβαση του μέλλοντός μας δεν είναι δυνατόν να αποτελεί ανα­προς την ανώτερη φαση της κομμουνιστικής κοινωνίας, παραγωγή του «υπαρκτού σοσιαλισμού» και δη εκείνωναυτό θα πρέπει να μας οδηγήσει να προβληματιστούμε των πτυχών του που είτε λόγω αρνητικών αντικειμενι­και ως προς το ίδιο το περιεχόμενο της κατώτερης φα­ κών συνθηκών είτε λόγω καταφωρων υποκειμενικών πα­σης της ραβιασεων οδήγησαν τελικα στην παραχαραξη της ίδιας

Αυτήν όσον αφορα στήν προς τις λαικές δυνάμεις του της φύσης ως μισοκρατους, του οποίου μοναδικήαπεύθυνσή τής, παραμένει αναγκαία όχι πια κυρίως για επιδίωξη θα έπρεπε να είναι η απονέκρωσή του.

ιθ8 ιθθ

ι¬ΩΡΓΟΣΡΟγΣΗΣ ί)ΜΑΡΞΓΒΝΝΗΘΗΚΒΝΩΡΠ]

Ἀλλωστε όπως κατα τον Μαρξ «η επανάσταση του κομμουνιστικό τρόπο παραγωγής να περιγράφεται με

19ου αιώνα δεν μπορεί να αντλήσει την ποίηση της από περισσότερη σαφήνεια σε ένα απόσπασμα από τα χει­

το παρελθόν, αλλα μόνον από το μέλλον››ί8® το ίδιο συμ­ ρόγραφα δτιιπσἰτίεεε και να μην αναλύεται στο Κεφά­

βαινει και για το σοσιαλισμό της εποχής μας. λαιο, ή στο υπόλοιπο εργο των κλασικών.

Όσον αφορα πιο ειδικα στη διαρκεια αυτής της κα­ Ϊπαρχουν δυο ακραίες τοποθετήσεις σχετικα με τη

τώτερηςιρασης,εφόσον αυτή σε μεγαλο βαθμό εξαρ­ θέση που κατεχειτοτμαραπανω απόσποαήια καιγενυ

ταται από το επίπεδο αναπτυξης των παραγωγικών κότερα τα ίἔτιιηιἱτιεεε στο μαρξικό έργα

δυναμεων, και εκείνο της κοινωνικοποίησης τής παρα­ Κατα τη μια ακραία ταση, από τους κορυφαίους εκ­

γωγής, είναι λογικό από αυτήν τουλαχιστον τη σκοπια φραστες της οποίας ήταν ήδη από το 1978 ο Αντόνιο

να αναμενεται να συντομευτεί στην εποχή μας, και Νεγκρι με τα μαθήματα του στο Παρίσι πανω στα

τούτο θα έχει θετικες συνέπειες και ως προς την ίδια Θτιιιπἰτἱεεε/"° αυτα αποτελούν το Α και το Ω της μαρξι­

την κομμουνιστική προοπτική. κής προβληματικής και μόνον αυτα αποδίδουν τη σύγ­

Δεν πρέπει να ξεχναμε ότι οι κίνδυνοι αυτονόμησης χρονη πραγματικότητα, ενώ αντίθετα θεμελιακές ανα­

ή και παγίωσης μιας μακρας σοσιαλιστικής μεταβασης λύσεις του Κεφαλαίου όπως τα περί αξίας έχουν παψει

εγκυμονούν ακόμη και σε ενα μισοκρατος όταν η ύπαρ­ να ισχύουν. Στην πραγματικότητα εδώ εχουμε να κα­

ξή του παρατεὼεταιεπ”ιΜκκστο.]Με αλλα λόγαινγ νουμε μ'εναν καρατομημενο μαρῷσμό,ενα «μαρξυ

αλήθεια που διατύπωσε ο Μοντεσκιε, ότι δηλαδή σμό» των δτιιηιἰίεεε. Από την αλλη υπαρχουν όλοι εκεί­

«αποτελεί αιώνια εμπειρία ότι καθε ανθρωπος που κα­ νοι. όπως για παραδειγμα ο Τζωρζ Καφφεντζής/85 οι

τεχεικαπκπα εξουσακεχειτην ταση να την καταχρα­ οποακ αρνούνταιότιτα (Ημηατφαεέχουν να προσφε­

στεί»/82 ισχύει και για «σοσιαλιστική εξουσία» και κα­ ρουν κατι ξεχωριστό για την εποχή μας σε σχεση με το

τι τετοιο, όπως προκύπτει και από την εμπειρία του υπόλοιπο έργο των κλασικών και πιο ειδικα σε σχέση

«υπαρκτού σοσαὐμσμού»,εγκυμονείσοβαρούςσανδύ­ μετοίῖαραλαακνους όσον αφορα στην κομμουνιστική προοπτική. Στο Είναι προφανές ότι ξεπερναει τα όρια Τούτης της

τελος της γραφής όπως με την περίσσια διαύγεια που μελετης το να ασχοληθούμε διεξοδικα με τις παραπα­

τον διακρίνει παρατηρεί ο Καρελ Ιἰόσικ οι επαναστα­ νω ερμηνείες του μαρξικού έργου.

τες σαν απλοί ανθρωποι και αυτοί δεν είναι «ανοσοι Αυτό που υποστηρίζω είναι ότι στα δτιιησἰτιεεε, δίχως

απέναντι στην αποπλάνηση και στο δαίμονα της εξού­ καθε αλλο αυτό να σημαίνει ότι απαξιώνεται το Κεφα­σίαςςιεε λαιο, ο Μαρξ θέτει ως προυπόθεση για τη δεύτερη φα­

Και από αυτή λοιπόν τη σκοπια οι σύγχρονες παρα­ ση του κομμουνισμού ένα επίπεδο αναπτυξης των πα­

γωγικες δυναμεις αντιστοιχούν στην κομμουνιστική προ­ ραγώγικών δυναμεων που είναι πολύ πιο κοντα στην

Οπτγχἡ. πραγματικότητα της εποχής μας απί ό,τι της δικής του.

Θα μπορούσε εύλογα να διερωτηθεί κανείς γιατί αυ­ Γιατί οτα Θτιιῃυἰίίεεε; Ίσως Π αρχή του νήματος για

τή η «μεταβιομηχανική ›› περίοδος που προσιδιαζει στον την απαντηση σε αυτό το ερώτημα, που βεβαίως απαι­

ιἴθ ι?ι

ΤἹΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

τεί μια βαθύτερη διερεύνηση, να εντοπίζεται από τημια στη θέληση των κλασικών να δουν το όραμα τους

Ο ΜΑΡΞ ΡΒΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡἹΣ

ειναι οι περιπτωσεις που ο Μαρξ αναφέρεται στονκομμουνισμό στο Κεφαλαιο.®88

Τελος στο Κεφάλαιο, αλλα και γενικότερα στο με­να υλο οιείται σ ί ου ,καια ότ ν αλλ στ ν × × κ ν ,

Τι την ειιολη Τ ο π η η η γαλυτερο μερος του έργου των κλασικων, στα πλαισιαιδια την «αυστηρη» φυση του Κεφαλαιου. μιας χεγκελιανης μητρας διαλεκτικης, κατα την οποια

Έἱτσι είναι πολύ πιθανόν, οι κλασικοί να «ώθησαν» το νέο εμφανίζεται σαν Οπέρβασγκσυμφιλίωση σχέ­

ΟΤΟ νὐοιο μέθοἐ ΤΟΟ έ©Υοο Τοοἔ Το παιαονκ Τηἔ εποληἑ ση με το παλιό, εκείνο που θεωρείται ότι εκτρέφει «τοτους στο μέλλον, παρόλο που αυτό το παρον δεν καλυ­ νεκροθὰφτη του κακῃαλισμούκ δηλαδή αντιθέσας

πτε τις υλικές προϋποθέσεις/ για την επικρατηση της Της μεγάλη καππαλφστβκής βωμηχανίαςΰ εμφανίζεται

κομμοκυνιστικης κοινωνίας, κατω απο την επηρεια του Ταυτόκρονα και σαν ανώτατο όριο χεφακΟκΟχραΉ_

βαθεια ανθρωπίνου, επαναστατικού παθους που τους κης αναπτυξης και σαν θεμέλιο του νέου κομμουνιστι­διακατείχε και το οποίο τους οδηγησε στην επιθυμία κού Τρόπου ποκκκκωκἠς· Αντίθετα Θἴκῃκικεα

να δουν το όραμα τους να υλοποιείται στην πραξη κα­ από Τη φύση τους σαν κεῳόκραφες σημϋώσεις Ταί δια­

Τα ιη οιαοκεια Τηἐ ζωηἐ ιοοἔ­ περνα μια μεγαλύτερη χαλαρότητα στη δομη κατ το

Αἔ θομηθοοιιε οτι ο ιοιοἔ ο Εννχελἔ ιο ιονλ οιον περιεχόμενο, περιέχεται το εν λόγω απόσπασμα στο

Ποόηοι/ο στην «καιαατααη Τηἔ εοι/ατιχηἔ Ταἕηἔ οιην οποίο τα κομμουνιστικα προαπαιτούμενα εμφανίζο­Αγγλία», δεν δισταζει να αποδώσει «την προφητεία νται σαν στωκεία κατάργησης και ανατροπής­ρήξης

[του] για μια επικείμενη κοινωνικη επανασταση στην σχέση με τον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής·

Αγγλία» το Ιἔἐἔιὕ στον «τότε νεανικό του ζηλο ».ι8" Μήπως όμως παρ” όλα αυτα η καταρρευση του

Ποοἔ την ιοια καιεοοονοη ειναι πιθανον νοι οονοβα­ «υπαρκτού σοσιαλισμού» σηματοδοτεί και το τέλοςλαν τόσο οι επαναστατικές εκρηξεις του ιοου αιώνα της κομμουνιστγκἠς προοπτικής.

?

όσο και μια γενικότερη ανοδος του εργατικού κινημα­ Η ιστορια του καπιταλισμού και της εδραίωσης τουτος εκείνης της περιόδου/Ισως έτσι να ερμηνεύεται και αρκεί γτα να μας αποδείξει το αντίθετο,καποιος επαναστατικός οπτιμισμός που διαπερνα το.έργο των κλασικών.

Από μια αλλη οπτικη γωνία, αν και στο Κεφάλαιο, ὁἴὅ Το μαθημα της Ϊτολἴος·

όπως πολύ εύστοχα παρατηρεί ο Αουσιέν Σεβ κατατην αντιπαραθεση του με τον Ζακ Μπιντέ, περιέχονται Υπαρχει ένα αλλο αναλογο ιστορικό προηγούμενο πα­«διατυπώσεις θεωρητικών υποθέσεων η κατανθαφηἐ λινόρθωσης, που αφορα στη μεταβαση στον καπγταλμ

ιστορικών προαπαιτούμενων››/87 σχετικα με τη μετα­ σμογ απο το οποίο μπορούν να εξαχθούν επιχειρηματα

βαση οιον ηομιιοονιοιικο ιοοπο παοοιΥω`ί秬 οον πο­ που να ενισχύουν τη συλλογιστικη περί της επικαιρότη­

οιέλονιαι οτοιλεια ποο να Τον αφοοοον αιιοοοο απλού­ τας του κομμουνισμού που αναπτύσσεται εδώ. Ας στα­στατα διότι ο στόχος του Κεφαλαιου δεν ηταν αυτός. θούμε λοιπόν έσῖω και σύντομα σε αιπό.

Ἀλλωστε όπως ορθα επισημαίνει ο Μαλερ σπανιες

Ἱ72ι73

ΦΩΡΡΟΣΡΟΥΣΗΣ ()ΜΑΡΞΓΒΝΝΗΘΗΚΒΝΩΡΠ]

, ν ν ν 2 ταλιστικών σ έσεων, αστών και π ολετα ίων τελικαΣε ορισμενες περιοχες της βορειας Ϊταλωίἔ ΙΙ ΤΙΚ χ Ο Ο °

Φλανδρας, οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής είχαν Οίθῖες Οί σχεσεις, κΟίΤΞρρΞΙ)Ο”Οίν Χα! Οίἰ)ΤΟ ΤΟ πρωίμθ Τῖρθτ

εκτοπίσει πρώιμα τις φεουδαρχικές σχέσεις από το Ιξὅο βαδισμα το ακολούθησε για δβαφορουἔ λόγουἔ όπωἔκιόλας αιώνα.ί8Θ Όπως παρατηρεί και ο Μαρξ, «στην ήταν ΙΙ μη δημιουριαα εωαίαἔ ΟΙΥΟΘΟΙΘ ΥΙΟΙ όλη τη Χώθοθ ηΙταλια κεφαλαιοκρατική παραγωγή αναπτύχθηκε νω­ αναπτυξη της βιομηχανίας μονο σε ορισμένους τομεις,ρίτεραγόιπό αλλου συντελέστηκε νωρίτερα και η διόιλυ­ Το ανοιγμα ΤΟΟ εμπορίου με την Αμερααή μβα φεΟυδα_ση των σχέσεων δουλοπαροικίας... [...] Όταν η επανα­ λικη παλινόρθωση το 15ο αιωνα. Αναφερόμενος σε αυ­

ττατκόσμτατ αγοράς από το 150 [αγώνα] και τήν ακριβώς την περίοδο ο Γκρόιμσι έκανε λόγο για τιςδω καταστρεψε την εμπορική υπεροχή της βόρειας «εκατο πολεις της σιωπής››.®αΙταλίας άρχτστ κίνηση προς την αντίθεῖη χαΤεύ_ Στη συνεχεια και αυτο ειναι που εχει ιδιαιτερη ση­

θυνση...››'θ® και τότε είχαμε μια φεουδαλική παλινόρ­θωσ

μασια απο τη σκοπια που εξεταζουμε εδω, ο καπιταλι­σμός εδραιώθηκε πρώτα, όχι πια στην Ιταλία, αλλα σε

ηί × χώρες όπως η Αγγλία, όπου πρωτοαναπτύχθηκε η βιο­Στις Ιταλικές πόλεις του βορά, λθιπόνι κϋμαθχουσε ,

από το Ιδο αιώνα μια αστική τόιξη από εμπόρους, τρα­ μηχανιχη επαναστασην ΙΙ ακομη ΙΙ Γαλλϋα και Ὁ Γεθματεζιτες ιδιοκτήτες μανουφακτουρας ενώ σε ορισμένα νία, όπου οι υλικές συνθήκες για το πέρασμα σε μια ου­π > 7 κ κ » 2 κθ σιαστικη υπαγωγή σε αυτον ηταν πιο ωριμες και η βιο­αναπτυγμένα κέντρα όπως η Φλωρεντία αναπτύχ ηκε

α ότε α μια πρώιμη εργοστασιακή οργανωση βασι­ μήχοινια ηταν πια εκεινη που καθοδηγουσε το εμπόριοργ Ο η ιόε

σμένη στην καθαυτό μισθωτή εργασια. και Οχι το ανΉσΤρΟφΟ°Ή τνὅταφἐρον σημειώσουμε ότι στη Φχωρε_ Χρειαστηκε το Ιἔἰεοτἔἰιππειπτο (η ενοποίηση της Ιτα­χ Ι Χ |

ν ν ν ι κ λια και ο κιν α ου Γα ι αλδ στα λ του Ιθουντία, στην οποια οι ευγενείς ειχαν εκδιωχθει απο την θ) Τ ημ Τ Ο β η Τε Ὁ

κυβέρνηση από το 1282, οι εργατικές μαζες κατόρ ω

σαν το 1378

θ αιώνα για να στεριώσει στην Ιταλία το αστικό καθε­κατακτήσουν την εξουσία κατ μάλιστα στώς. Ήτσι η Ιταλία από πρωτοπόρα της διαδικασίας

1382 της καπιταλιστικής μετόιβασης μετατράπηκε σε ουρα­να τη διατηρήσουν για τέσσερα χρόνια έως το 3 ΥεΟνότ οποίο αναφέρττατ διεξοδικά και Ο Νικολό γο της, ακριβως διοτι αυτη υστερουσε απο την αποψη

ἕχαχταβέχγ υι Το ίδιο συνέβη στις αρχές του αγώνα της αναπτυξης των παραγωγικών της δυναμεων.(1302) στις Φλαμανδικές πόλεις Γόινδη και Υπρνί Βλέπουμε λοιπόν, ότι και σε αυτήν την περίπτωση

της καπιταλιστικής μεταβασης παρόλο που εδώ είχα­Μαλιστα ο Βέλγος ιστορικός Ενρί ΙΙιρέν γραφει σχε 7

τικα: με να κανουμε με μια μεταβαση στα πλαίσια τηςθ ‹‹προ'ιστορίας›› της ανθρωπότητας, δηλαδή στο εσωτε­«Δεν θα ήταν υπερβολή να πουμε ότι στις όχ ες του

Ἀρνο και του Ιῦσκώ οι επαναστατες θέλησαν να επιβα­ ρικό της ταξικής κοινωνίας, το επίπεδο των υλικών πα­λουν ανττττότλουτ τη δτκτατορία του πρΟχε_ ραγωγικών δυνόιμεων έπαιξε σημαντικό ρόλο για τηνταριατου››!!! 193 εδραίωση ενός ανώτερου τρόπου παραγωγής.

Στην Ιταλία λοτττόν παρά την ύπαρξη πρώτμων χαπυ Γενικεόοντας λοιπόν την εμπειρία από αυτήν την2

.'74 Ι”?ἔ›

ί¬ίοΡί¬οΣ ΡογΣΗΣ ο ΜΑΡΞ ΡΒΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡιΣ

εἔελίξη προ αφορα οεην περίοοο Της ίίετοίβοίσίίε ίἶτον μπαίνει η διαχείριση των πραγματων››ιί97 για να μπορέ­καπιταλισμο, μπορουμε να συμπερανουμε οτι απο τη

/ σει να ξεφύγει η ανθρωπότητα από την κυριαρχία τωνια η παλινόρθωση του καπιταλισμού στη Σοβιετικημ τ πραγματων πανω στους ανθρώπους, είναι αναγκαίο

Ενωση σε χαμίοί περίπτωση δεν σηίίίχίοδοἶεί καίτογρίε προηγουμένως να έχουν αναπτυχθεί σε πολύ υψηλόλοε ίοογ καί απο την αλλη οτί η Ρωοία απο ποωτοποροί βαθμό «τα πραγματα», έτσι ώστε η υπέρβαση της κυ­

| ' ί α όν να ε­ ν ν ν νστην οποοεοη Τοο χομμοονίοίίουτ είνοίί δω Τ μ ριαρχιας τους να μπορεί να στηριχτει σε μια στερεατατραπεί σε ουρα του όπως συνεβη με την Ιταλια και βάση'πρωτοπόρες να γινουν οι συγχρονες αναπτυγμένες κα­ Από αυτήν τη σκοπιά Ο Μαρξ γεννηθηκε νωρίς γιαπιταλίστίκεε Χωρεἔ­ να δει το όραμα του να υλοποιείται. Ίσως γι' αυτό και

στο κύριο μέρος του έργου του ανηγαγε την ανυπομο­νησία του σε επιχείρημα, υποστηρίζοντας το εφικτό τηςκομμουνιστικης χειραφέτησης κατα το 190 αιώνα.

Αυτό όμως που έχει μεγαλύτερη σημασία, είναι ότι× τ ί ί ε ου και ν ν νκαί μονο λοΥω της προρλημαείχηἕ Τοο εοί ο το πέρασμα στην ουσιαστικη υπαΥωΥη σερν χρμμρρνίτ

του Τρί­ίου κεφαλαίου που Οίνοίφερονταί στίς αντίίἶείἔϋ στικό τρόπο παραΥωΥη€ι που όπωἑ είδαμε δεν ηταννίίίέεεοίίίονοίίίχεε προυποθεσείς του κίἶμμουνίσμουί ν η­ εφικτό ούτε την εποχη των κλασικών ούτε το 1917, ση­λοίδή ενός τρόπου ποῳαίωγἠς” Ο οποίος τοποίἶετείταί μερα είναι εφικτό από τη σκοπια των αντικειμενικών­ιστρρίκα περα από Το ρασίλείο Τηἑ Ομἶὔονομίαίηε οίνοίε υλικών συνθηκών στιἐ περιοχέε του αναπτυγμενοο χα­' ί ί αν Ο [ νετ(χ_ ν × ν »Υχαίοεηταα εμλριία μπορεί να ίίοίίηλίορη ω χ πιταλισμου, κατι που μπορει να συμπαρασυρει και τονσκετα "ίία νεείερμίνίοτίίοί ποίοείίίίλίσα ίουλοοίίστον Υίίἱί υπόλοιπο πλανητη προς αυτην την κατεύθυνση.

ια αντιμετώπιση που κινειται σε ενα πολυ στυγνομ Ήτσι σημερα υπαρχει μια απελευθερωτικη εναλλα­πλαίσίο· κτικη λύση ώστε η ανθρωπότητα «να υπερβεί τον πε­

ι τ τ ί ί ” τίτλο, ε , ν ν .Ομωα είνοίί μηίίωἔ Τυχαίο Οίί το «σίυγίίο» μ ριορισμο του σπη/ιαιου, ασχετως αν προκειται γιαΤη μορφη «οί οίίίονομίίίεἔ βοίσείε της Οίπονείῳωσης του στρατώνα ή για πολυτελές ενδιαίτημα, και να οδηγηθείκραῖρνῷδ Χρηοίμοποίηοε γίοί Το πείίπίο ίἶεφοίλαίο ἶοί) προς το Ξέφωτο, προς την Κτίοη του κόσμου».ο8έργου του Κράοί­Ος χαί Ξπαμάσΐασηίθίί νο Λενίνί 9 Οποφς Όμωἔ Υια να υλοποιηθεί αυτό «το αλμα τηἔ ανθρω­ιιε την ετταναστοιτικη ττεοιἔτι που προωθησε ενανίία Ον πότητας απο το βασίλειο της αναγκαιότητας στο βασί­μόνο οίοοε ελοροοο ίοοτ αλλα καί στους ίδίους τους λειο της ελευθερίας››,ί'®® δεν αρκεί η εκπληρωση τωνσοντροίροοε ίοοι εοποίοε κάθε φοοίγίίο καί Οίνετρεψε αντικειμενικών προϋποθέσεων, διότι όπως εύστοχαόχί μονο Το κεφαλαίο οίλλοί ίίοίί Το κεφαλαία παρατηρεί ο Αλτουσέρ αν η αντίθεση αναμεσα σε πα­

Στην πραγματικότητα είναι τέτοια η διαλεκτικη της ραγωῃκἑς .δυνάμεω σχέσεις παραγωγής, οποία

ίσΤορίာ προ Υία να δεί ΤΟ φωἐ Τηἐ μεραε μίοί ίίοίαίωνίοί ενσαρκώνεται βασικα στην αντίθεση αναμεσα σε δυοπου «στη οεση Τηἑ οίαχορερνηοηε των προοωπων ανταγωνιστικές τόιἔειἐι «αρκείιμα να ορίσει μια κατα­

ιἶθ Γ77

3.6. Αντί για συμπεράσματα: Ο Μαρξ γεννήθηκε νωρίς

Τ'ιΩΡΤ”ΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΗΝΝΗΘΗΚΗ ΝΩΡιΣ

σταση όπου η επανόισταση είναι στην «ημερησια δια­ταξη». δεν μπορεί όμως από την αμεση απλή τηἐ αρῇἠ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

“ αναστατικ 4 κατασταση ››, πόσονα προχαλεσει μια «επ η 1. Ετιετ­:Ιε, Απίἰ­Βατιτὶηἔ. Εὶὀὶτὶοιτε 5οεἰαΖεε, 1973, σελ. 319.μάλλον μια χατάἶπαση επῖῖἕαστατικης ρηξης και όαἶ 2. Ε. Μιιεεοιπ, δλαπἔετπεπί ίεείτποἰοἔἰααε είτοτεε ιἰε ὶτατσαἰἰ. 111 Ηὶετοτγθρίαμβο της επαναστασης». Για να πραγματοποιη ει 240.

κάτἰ Τέλἶοιο απαπείταλ χω· η ΞπανασΤατ'°χη συνειδγποω 3. Κ. Οεσιετοη. Ρταπσα ακα Με εεοαοητἰι: αετσεἰορτπετπ ισ/ Εατορε, Εά.ποίηση του υποκειμενικοό παραγοντα. Ρἠῃεεἱοπ 1964, Ρ_ 226, 238.

Το ζηιῖημα είναι όΤι, ενώ σῖην επσχη μαἔ τουλαχϋ 4. Βλ. Ρετερεοϋνε Ιτιὶεσπετἰοτιειὶὶετε 41, Ρ. 12.

σΤΟν σιις Οινοιπῖυγμένες κοιπιιῖοιλιστικές χώῷες. είναι Β. Ετηετ Μαιπάελ. Ιπίτοααείίοκ α Ματσε, ξαρἰίαἰ. νοὶ. 1. Ρεπἔαἰα Βοολε,

ώριμες οι υλικές συνθηκες γι” αυτό το αλμα, υστερει Ρ. 11.

για την ώρα το επαναστατικό υποκείμενσ/Ετσιη Οίποι· ΰ. Αττιο Μαινετ, Ισα Ρετεἱείατιεε αε Ι1 Ααεἱεα Κἑἔἰτπα, Εὸὶτὶουε

ραίτητη για τον κομμουνισμό διασταύρωση αναμεσα Πῃῃιῃπῃἰοῃε 19907 σελ· 310 χ­έ·| δυνατότ Τά υποκειμενις 7. Βλ. σχετικα Ρετερεοτἰνεε Ιητεττιειτὶοῃειὶὶετεε. ό.π., σελ. 12 και Β.

εἴ. εξ Χστην αντυί μ η | η , σ ΜαΠεἰεΙ Τταἰίέ ιἴέεοποταἰε ητατσεἰείε. ΠΟΕ, 1992, 1. 1, Ρ. 298.

κή σύλληψη χα! Ολοποιηση αυτης ἶης δυναἶοτητας, συ­ 8. Κ. Μαρξ Το Κεφάλαιο, ό.π.. τόμ. πρώτοἐ. σελ. 242 κ.έ.νεχίζελ για την ώρα να παραμένει ενἶχ ζητουμενο: 9. Βλ. Οεοτἔεε Εουεεἰε, Εα /οαταέε αε ααα Ιιεατεε επ Βεἰἕὶααε, Τὶπὲεε

Λ Με άλλα λόγωω ενω απο τη μια εχουμε να κανουμε σε Μειπποὶτε. Πιπὶνετεὶτέ Εὶθτε σε Βτυχεὶἰεε. 1974.

με μια πλἠιηι Ξφανμοτή στην π©αἔη Τηε εἔὼἔηἕ που ιο. Βκ ι8ε8ι‹1ιι±ειἹιωι›ω, ι±ι(ιηαιΟΠιτΓθ(ινΡε±ι±ΜΠ, Μαθε ειιω.4Π±Ζ±γα.

Τυεριγρόιφειῖοιι ως Τόιση σῖις περίφημες σελίδεἔ των Χα” Βεεαμε οκ Ματσσ1ΤΗεοτν ο/1/αἰαε, Εὀ. ΒΖαε1‹ἔο5εΒοο1τε, 199θ, σελ. 138.

ρσγράφων ΤΟΟ 1857­1858, από την άλλη δεν συνῖελεί· 11. Βλ. πιο αναλυτικά: ν. Αίαηειενεν, Α. (ει1ςΙπὶιπ51‹γ, ν. Ιαειιπὶεον.

τοιι κοιμιόι Οίνουϊρσπη στην πρσσπτικη της χειρΟιφέΈησης Κατ! Ματσαε (ἔτεαί Πἰεαπσατμ, Ρτοἕτεεε Ρι11σΙὶεΙπετε, 1980.

η έστω Της σύγκρουσης. Έῦτσι «η ιδιοιίιιερη Οίνιιίθεση 111 12. Η οποία χρησιμοποιήθηκε σαν Πρόλογος στη συλλογη κειμένων[εν εξελίξει] Την οποία Ο Μαρξ συνέδεε με του Μαρξ που εκδόθηκε υπό την επωνυμία Ο εμφύλιος πόλε­

σθ ιζοσπαστικἠς κοινωνικής επανἀ__ μος στη Γαλλια. Βλ. Ρτεεἰετιὰ Εηἔεὶε ἰττίτοαιιείιοα το Κ. Ματσε'ε

την υπο εση /μ ας Ο . σ Ταε δἰαεε Ξἰταἔἕἰεε ία Ρτααεε, ὶιπ ΚΔΠ Μειτκ. Ρτε‹:ἰετ1εΙ‹ Ειπἔεὶε,στασηἔ= Ξἔελιχθηχε σε μλα σταθερη συνιστωσα του ειιαι±εακ×οττ5.ό.π.,νοι.σ7.Ρ.εο6.ε›σα.υπάρχοντος τρόπου παραγωγἠςωοι και Τούτἦ Οφείλε­ 13. Βλ. Υια παΟάδειΥμα 18001005 Τεχὶετ. Ηέτσοἰαίἰοα εἰ αέτττοεταίἰε ε|τεΖ

Τα! στην ενσωμάτωση του υποχειμενικού πα©αΥΟνΤα”| Ματσε ετ Εκἔεἰε, Αεἰαεἰ Ματσε δυτηξτοαίαἰἱοτι, Ρτεεεεε Παἰτσετεἰταίτεε αἶε

Τις αιτίες αυτης της ενσωματωσης έτσι όπως αυτες ΡΪΜΟΕ7 1998·

ττς εντοπίζουν όιμεσοι η έμμεσα Ο! κλασικοί και την από 14. Ειτἔεὶε, ἰπττοαιισϊἰοκ 10 Κ. Ματσσε Τ|ιε δἰαεε Ξὲταἔἔἰεε ία Ρτααεε.

μέρους τους υποτίμηση της δυναμικής της, θα διερευ­ απ.. σελ. 512.

νησουμε στη συνεχεια. Προηγουμένως όμως θα ανοί­ 15. Στο ιδιασελ. 614.

ξουμε μτα σύντομη παρένθεση γιοι νΟι Οπενθυμίσσυμε 111. Ματσε α Ετιἕαἰε. Μαπεἰιεείετ, Εοταὶτεε, Ζε 3 Οεἐοθτε 1853, 1η Ματσε.

την αναγκαιότητα της προλεταριακης επανόιστασης Επεσε Οσττεεροααατωε,.‹5.π..σελ. 105.

έρασμα κομμουνςστικἠ κοινωνία 17. Ευειειπ θενε. δοτττταααιεταε Ωαεἰεεεοαα εοαη®ῖε?, ό.π., σελ. Θ3.για τ π ·

ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡΪΣ

Μσηῃσθ Οοάθιἰθν­7 Η θεωρία ­.νης με­Γάβαοης σεων Μαρς ό·π” 42. Ευεὶεη 8ὲ­νε. δοηιηιιιηἰεηιε ηιιεἰἰ εεεοηιὶ εοιιγ7ἶε?. ό.π.. σελ. 7Ο και

σελ. 55. ακόμη του ίδιου Ραιεετ ασσε Μιπκ αιήοιιτιὶλἰιιιἰ Ι. Ματκ ει ηοιιε.

Σεσ ισισ. σελ. 56­57. Εειηισσε .ιι οιεριιιε. αοοι. σελ. 36. 37.

Λένιν. Κράτος και Επανάσταση. ό.π.. τομ. 88. σελ. 84. 43· Η 9πΟΥ9άμμ19”η δλχἡ μου·

Βλ. Ηειπτὶ Εεἰερντε. .Ειιῇη σε Ζέηἰειοἰτε. Εεὶιτὶοοε Αηιίιιοροε. 2ΟΟ1. 44­ Λένιν. Εισήγηση για την αναθεώρηση του προγράμματος και τη

σελ. 81. μετονομασία του κόμματος. στο έβδομο Συνέριο του ΚΚΡ

Λένιν. Κράτος και Επανάσταση. ό.π.. σελ. 35. (μπλε 8 Μάρτη 1918ι Απαντα; Τόμ· 38. σελ­ 44·

Βλ Σταλιν Εισήγηση για το σχεδιο του Συντάγματος της ΕΣΣΔΕνγκελς. Για το κύρος. Μαρξ. Ενγκελς. Διαλεχτά έργα. ό.π.. 45· ­ 4 ι

τόμ. 1. σελ 77Ο_ στο 1/Π] Εκτακτο Πανενωσιακό Συνέδριο των Σοβιέτ στις

Στο ιδιο σελ θη 25/11/1936. στο 1. Σταλιν. Ζητήματα Λενινισμοὐ. Εκδόσεις

Βλ. κυρίως Μαρξ.. Ο εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία. Μαρξ. Καμπίτσΰι σελ­ 974 χω επόμενεἔ·Εννχελςα Δγαλεχ­νά έρ)/α¬ όοπσ τόμ. Ι σελ. 5624355. Μαρξ 48. Ελ. Ν11‹1τει 1ί1πτοιιε1π'ιε1πεν. Εσρροτι εεετεἰ ιιιι ΧΧεηιε Εοηἔτἐε εἰιι

Γράμμα σε­Ον Κοὐνχελμαν της 12/4/γὅγήν στο Δγαλεχτά έρναα Ριιτιἰ Εοηπηιιιηἰεὲε ιἰι: Ζ' Πηιοη Βουἰέιιηιιε. ιο 1πιιρ://ννννιλι.ε1:5ε­

σει.. εσμ. σεσεεσσε. σελ. 542­ειι. ΠΊΠΠΚ­ὥς. σελ­ Θ του 300 ιιέοουε­Λένιν Χράῖος χαν Επανἀσταοηἄ όνπς σελ. 66. 47. Βλ. για παραδειγμα, Οικονομική σχολή πανεπιστημίου Λομο­

Καρλ Μαρξ. ΤΟ Κεφάλαγος ὁ_π_7 τόμ. πρώτοῷ σελ. 788. νόσοφ Μόσχας. Πολιτική Οικονομία. Εκδόσεις διιιεηιιεης. τόμ.

Λένιν. Κράτος και Επανάσταση. ὀ.π.. σελ. 95. πέμπτθἐι σελ· 699 χω επόμενεἔ­εσσειε λσιι­ριιισισἔ. Εειιιισσε εσσσιεε. ιοισ. σελ. 317. 48­ Βίκτορ Αλεἔέγιεβιτε Βαζιοὐλιν. Η λογική τιιε ιστοοίαε τ Ζητή­

Λένιν. Εισήγηση για τα κομμουνιστικά Σάββατα στη συνδιά­ μαΤαΘεωΡίαἔ χω ΜεθΟδΟΛΟ)/ίαἔσ Εκδοσαἔ Ε/ιληνϋία λραμμὥσκεψη της οργάνωσης πόλης Μόσχας του ΚΚΡ (μπ) 2Ο Δεκέμ­βρη 19:97 Ἀπαν­να ­νόμ. 40 σελ­ 32­38. 49. Λένιν. Κράτος και Επανάσταση. ό.π.. σελ. 24.

Λένιν. Κράτος και Επανάσταση. ό.π.. σελ. Θ5_ 50. Κ. Μαρξ. Το Κεφάλαιο. απ.. τομ. τρίτος. σελ. 1ΟΟ7.

Καρλ Μαρξς Κργῃχή του Προνράμματος Τηἔ Γνότα Εκδόσενς 51. Βλ. Μἰ‹;1λειε1 Ηστεἰτ­Λῃτοιπὶο Νεἔτἰ. Η/ὶυτοκρατορία. ό.π.. σελ.

Σσγχσσνη ιεπσχη. ιεηο. σελ. ισ­ισ. 391 και επόιιενεε.ΣΤΟ ίδιο, σελ 15. 52. Λ. Ωτστηεεἰ. Εει τέ·νο1ι.ι'ι1ο1λ εοιλττε “ἰε Εσιρἰισἰ” ισ 1/ Ατκιηιἱ. 24

Η υπρνράμμιση δική μου. ηουεηιὺτε 1917. ὶιπ Ωτσολεεἰ ὀστιε Ιεε τεκτε. ό.π.. σελ. 44. Αναφέ­

Καρλ Μαρξ. Κργῃχή του Προ)/ρἀμματοἔ Της Γχόταη όςπη σελ. ρεται επίσης στο Κρίστιν Μπύσι­Γκλύσμαν. Ο Γκράμσι και το

13­15_ κράτος. Εκδόσεις Θεμέλιο. 1984. σελ. 181.

τα. 2ΟΟ4. σελ. 895 και επόμενες.

Λένιν. Κράτος χα. Ειπανἀσταονβ όσπη σελ. 95. 58. Λένιν. Το τρίτο πανρωσικό συνέδριο των Σοβιέτ. Άπαντα. ό.π..

Καρλ Μαρξ. Κριτική τουΠρογράμματος ·ιηςΓκοτα. ό.π.. σελ. 15. τόμ· 357 σελ· 279·

Καρλ Μαρξ. Το Κεφάλαιο. ό.π.. τόμ. πρώτος. σελ. 399. 54· Λένιν) Πθάμμαΐα από μαχωἀι Υρἀμμα πρώτα 7(2Ο) Μἀθιλἰ

Λένιν. Ο μαρξισμός για το κράτος. Άπαντα. τομ. 88. σελ. 185. 1911 Ἀπανται ό·π¬ Τόμ· Μι σελ­ 19·

Λένινν Κράτος χα. Επανάσταση όσπ­7 σελ. 98. 55. Λένιν. Λόγος στο Σοβιέτ της Μόσχας. 23 Απρίλη 1918. Άπαντα.

Βλ. ΚΝ. Εὶάιὶλοτη. Α. Βειιετ. Ω. Κοεὶπ. Η διαλεκτική των παρα ό·π·› Τόνι· 367 σελ· 235­

Υωῃχών σχέσεων κα. Των παρανωνωίών δυνάμεων, Εκδόσεις 58. Λένιν. Για την επανάσταωη μας. Ἀπαντα. ό.π.. τομ. 45. σελ.

Ανσιγνωσειση. σελ. ισα­ιεο. 381.

ιεο ιει

ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΡΒΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡιΣ

Ιπιεὶειπ Βὲνε, δοιιιηιιιτιιεηιε ηιιείἰεεεοπιὶ εοιιή®7ε?, ό.π., σελ. 77. 74­ Βλ­ Γ­ Ρούαίιι Ο Λένιν ἴια Τη Υθαφειοχραααι Εχδόσειἐ Σύλ­

Ρτέίειεε στο Μιιτκ, Εηἔείε, Εεπἰτιε, ριιεεετ ιιιι εοεἰαίἰεηιε επ έοἰἐιιπι Ζε Χθανη Εποχή­ ιΘ85› σελ­ 90 χαι επόμενεἔ·

ειιιιὶε ειιριιιιιἰειε, ό,π„ σελ, 16­ι7_ 75. Λένιν, Για το φόρο σε είδος, ό.π., σελ. 210.

Αναφέρεται από τον Πειιιεἰε Βὶιοι, Σε εοηιπιιιπἱεηιε τι “ ιι ριιε ετιεοτε 76· Βλ· Υιι αυτό Το Τελεαιαιο Λενινι Για ΤΟ φόρο σε ειδοἔι Ἀ1ΤανΤΟΤι

εοηιιιτεπεέ, έὀὶτ. Ξριιτιιιειιε, 1935, σελ. 7Ο. Τόμ­ 43. σελ­ 2Ο5τ245­

Βλ. Δ. Δαφέρμου, Π. Παυλίδη, Δ. Πατέλη, Για τις νομοτέλειες 77· Βλ· για παραδειγμα Λένιν­ Ενα βήιααιαπθθἔ­ δυο βήιααΐα πισω­

της μετάβασης στον κομμουνισμό. Σοσιαλισμός, κομμουνισμός ἈπανΤαι Τόν­· 8­ σελ· 889­

και αντεπαναστασή Στην Αριστερή Αυασὐν­ι­αξη, Τ, 7­83 σελ. 78. Βοιι1‹1πετὶτιε, Σε εοεἰιιἰιεηιε ιίαπε ιιπ εειιί μεμε, Βόὶιὶοτιε ΠΟΕ, 1θ/18,

47­73. 1974.

Κιλί. Βιινὶεε, Τίιε Ξοεἰιιίιει Οήεπεἰοε, Τίιε δοίίεεἐἱοἰτιιιἱοιι 0] θοοἰει 79­ Λένινι Τελιχόἔ Λόλοἔ πανω ΟΤΟ αἴθαιικό ζἠτηιιιαι σΤΟ Ενωαιιό

Αἕτἰειιίιιιτε, 1928­1Θ3Ο, Μιιε Μἱίίιιπ Ρτεεε, 1980, ρ. 47. Συνέδθιο Του ΣΔΕΚΒ ἈπΘΤνΤα› Τόμ· Ω­ σελ· 380·

Σταλιν, Για το σχέδιο του Συντάγματος της ΕΣΣΔ, σῖο Ζητήμα­ 80. Λένιν, Εκθεση για την τακτική του ΚΚΡ στο ΠΙ Συνέδριο της

τα Λενινισμοό/Εκδοση Β, Καμπιιση, σελ Θ8ι_ Κομμουνιστικής Διεθνούς, Άπαντα, τομ. 44, σελ. 33.

Λένιν Η οικονομια και πολιτική της διιῃα­ιοριας ­ι­Ου προλε­τα­ 81. Λένιν, Το τρίτο πανρωσικό συνέδριο των Σοβιέτ, Άπαντα, ό.π.,

ριατου, Άπαντα, τομ. 39, σελ. 272. Τόμ­ 357 σελ­ 277­

Λένιν. Κράτος και Βπανἀσταση, ό.π., σελ, 97, 82. Λένιν, Λόγος για τη διεθνή κατασταση στο ι/Ι Πανρωσικό έκτα­

Λένιν, Για την επανασταοή μας, Απαντα, ­ιόμ_ 45, σελ 380, κτο συνέδριο των Σοβιέτ, Άπαντα, ό.π., τόμ. 37, σελ. 153.

Στο ιδιο, σελ, 381, 83. Βλ. μεταξυ αλλων Λένιν, Άπαντα τ. 34, σελ. 374, τ. 35, σελ.

Λένιν, Ημεγἀλη πρωτοβουλία, Άπαντα, τομ. 39, σελ. 21, 345, 247, 271 277, τ. 33, σελ. 11, 82, 235, 335, 427, τ. 37, σελ.

Λένιν, Το ι/ΙΠ Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ, Εισήγηση τής 15. 73ι 153. Τ­ 387 σελ­ 307, Τ­ 39. σελ­ 3887 Τ­ 427 σελ­ 37 Ἡι Τ­

Πανρωσικής Εκτελεστικής Επιτροπής και του Συμβουλίου των 44› σελ· Μ8­λαικών επιτροπών για την εξωτερική και εσωτερική πολιτική, 84· Γιιεόθνιι Λούχατἔι Αστιχή και σοσιαλιααλαί δημοχρααα­ ΜεΤα”

22 Δεκεμβρη ιοαο, Απαντα, απ., ωμ. ιο, σελ. ια». φραση. εισαγωτίι Αλέκοε Τσίτσοβιτε. Βκδὸσειε Κριτική. 1987.

Συζήτηση για θέματα πολιτικής οικονομίας στα τέλη της πρώ­ σελ­ 88­ ι

της δεκαετίας της σοσιαλιστικής Οικοδόμησηἔ σιημ ΒΣΣΔ7 Σύγι 85. Λένιν, Ο «Αριστερισμός» παιδική αρρώστια του κομμουνισμού,

χρονη Εποχή, 2005, Άπαντα, τομ. 41, σελ. 3­4.

Στάλιν, Τα αποτελέσματα του Πρώ­ιοιλ Πενΐάλίθονου Σχεδίου 83. Λένιν, Το έβδομο έκτακτο συνέδριο του ΚΚΠ(μπ), Πολιτική έκ­

Εισήγηση στην κοινή Ολομέλεια της ΚΕ) και της ΚΕΕ) του θεση της ΚΕ? του Μαρτη 1918, Άπαντα, τόμ. 33, σελ. 15.

Κιίῳτι) της ΕΣΣΔ στις 7 του Γεναρη 1333, στο στο Ζητήματα 87­ ΣΤΟ ιδιο­ σελ­ ιο και Λένιν­ Βιοαἶἴαιαίί ἴια την επικύρωση Ταίἔ

Σταλινισμσό/Ε)κδοο¬ή Β, Κιχιιι­ιιί­ιση, σελ ιι9Θ_ συνθήκης ειρήνης στο 4ο έκτακτο πανρωσικό συνέδριο των Σο­

Στο ίδιο, σελ, 500. βιέτ, Άπαντα, τόμ. 33, σελ. 97.

Σταλιν, Λόγος στην πρώτη πανενωσιακή σόσκεψη των στανχα­ 88. Λένιν, Ο «Αριστερισμός» παιδική αρρώστια του κομμουνισμού,

νθφικών. στο Ζητήματα Σταλινισμοό, ό.π./Εκδοση Β. Καμπί­ ό­π­7 σελ­ 75­

τση, σελ. 354. 83. Γκεόργκ Λούκατς, Αστική και σοσιαλιστική δημοκρατία, Μετα­

Εετιἰυ, Ξιιτ ίπ οιιεε ηπιιέτἰείίε ει ιεείιπἰηιιε ιὶιι εοηιιήιιτιἰεηιε, Σαιτἰοοε αε φρααίιι εισαγωγίιι Αλέιιοἐ Τσιισοβαιἔ­ Εχδόσειἔ Κριαική­

1” Αἔεοεε αε Ρτεεεε Νοοοειἔἰ, 1333, ρ. 3. 19877 σελ­ 62­63­

ι82 183

Γ1ΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡιΣ

Λένιν, Η έβδομη πανρωσική συνδιἀσκεψη (του Απρίλη) του 119. Ε. Βηἔεἠε, Τίιε Ρειιειιιιί ῖιίίιττ ίπ δετητιιηή, ιο Κειτ1 Μετκ, Ετεεἱετὶε1‹

ΣΔ,Ε'ΚΡ(μπ), Απαντα, ό_π_) ­τομ, 31, σελ, 446, Ετιἔε1ε, Εοίίεειαί 1/1/οτίτε, ο.π., νο1. 19, σελ. 479.

ΣΤΟ ίδιο) σελ 42,4, 111. Λένιν, Η καταστροφή που μας απειλεί και πώς πρέπει να την

Στο ίδιο, σελ. 444. Βλ. επίσης Λένιν, Ηκαταστροφή που μας καταπολεμήσουμε, Άπαντα, ο.π., τομ. 34, σελ. 193.

απειλεί και πώς να την καταπολεμήσουμε, Άπαντα, ο.π., τομ. 112. Λένιν, στο ίδιο, σελ. 194,

34, σελ. 191­192. 113. Λένιν, Εισήγηση για την εξωτερική πολιτική, 15 Μαη 1913,

Λένιν, ΤοΧΣυνέδριο του ΚίίΡ(μπ), Άπαντα, ο.π., τομ. 43, σελ. 57. Άπαντα, ο.π., τομ. 33, σελ. 335. '

Ά1τ1τοεεεετ,Ροιιτ Μιιτκ, Σα Πἐεοιιοετίε /Ροοίιε, 2Οθ5, Ρ. 193. 114. Λένιν, Για τα «αριστερά» παιδιαρίσματα και τον μικροαστι­

Στόιλιν, Εκθεση στο Χι/Πἴ συνέδριο του Κίίίμπ) της ΕΣΣΔ στο σμο, Άπαντα, ο.π., τομ. 36, σελ. 3Οθ.

Ζητήματα/Ιενινισμοιύ, ο.π., σελ. 733, 791. 115. Λένιν, Η τέταρτη επέτειος της Οχτωβριανής Επανάστασης,

Στο ίδιο, σελ. 792. Άπαντα, ο.π., τομ. 44, σελ. 150.

Σταλιν, Εκθεση στο Χι/Π Συνέδριο του Κίίίμπ) της ΕΣΣΔ, στο 116. Ηυιτεο (Πτ1ἰτ:1τ νοτι) Γερμανος λογιος και θεολόγος, περίφημος

1.13. Σταλιν, Ζητήματα/1ενινισμοὐ, ο.π., σελ. 523. διοτι δεν δίστασε να επιτεθεί στη αρχή της Μεταρρὐθμισης

Στοιλιν, Εκθεση στο Χῖ/ΠΪ συνέδριο του Κίἶίμπ) της ΕΣΣΔ, στο ενοιντια στους πρίγκιπες και τους επισκοπους.

Ζλιτίίίίατα/1­°ΐ1λω#ιυ,ιιΟὐ. ο.π., σελ. 792. 117. Ιλ. Ισοκειτιὶσοττς, ίιιι .ίἕέοοίιιιίοπ τιιεεε, Εοὶτίοοε Βμιιιτιιειιε, 1977, σελ.

Λένιν, Κράτος και Επανασταση, ο.π., σελ. 2Ο. 31·32.

Στο ίδιο, σελ. 95. 113. Λένιν, Κράτος και Επανασταση, Άπαντα, ο.π., τομ. 33, σελ.

Στο ίδιο, σελ. 95. 120·

Στο ίδιο, σελ. 95. 119. Γκέοργκ Λούκατς, Αστική και σοσιαλιστική δημοκρατία, ο.π.,

Βλ. Γ. Ρουοη, Κομμουνισμός τέλος ή αρχή της ιστορίας; Εκδο­ σελ. Θ7.

σεγς Σ­γ­άχυ_ 129. 31ονοί Ζὶἐι­:1‹, Ιιειιιιι Έ Είιοίειε, το Ιιτιρ://οπειτ›‹ἰειε.οτἔ, σελ. 9.

Κειτε1 Κοεί1‹, Η παρούσα κρίση μας στο Η κρίοή της νεωτερικο­ 121. Λένιν. Γράμμα προς τους Αμερικανούς εργάτες, Άπαντα, ο.π.,

τήτας, Εκδόσεις Ψυχογιός, 2093, σελ. 53. Τόμ. 37, σελ. 51.

Κειτεὶ Ι/ἰοεί1‹, Το αγορι και ο θανατος στο Η κρίση της νεωτερι­ 122. Καρλ Μαρξ, Διαφορα της Δημοκρίτειας και της Επικουρειαςχότητας, ό_π_, σελ, ιης φυσικής φιλοσοφίας. Εισαγωγή, μεταφραση, υπομνηματισμος,

Οικονομική Σχολή του Πανεπιστημίου Λομονοσοφ, Πολιτική Παναγιώτης Κονδύλης, Εκδοσεις Γνώση, 1933, σελ. 31.

Οικονομία σε πέντε τόμους, Εκδοσεις διιιιεηιίιεης, τομ. πέ­ 123. 31εινο] Ζίὲι­ε1‹, Καλωσορίσατε στήνέρημο του πραγματικού! Πέ­μπτος, σελ, ΘΘΘ ντε δοκίμια για τήν 11 ή Σεπτεμβρίου και για αλλες συναφείς

Μαρξ, Ενγκελς, Η Γερμανική Ιδεολογία, ο.π., τομ. πρώτος, ημερομηνίες. Μετάφραση Βίκυ Ιακώβου, Βτίριιι 2993, σελ. 33.

σελ 8η 124. Λένιν, Λογος στην κοινή συνεδρίασή τής ΠΚΕΕ του Σοβιέτ της

Αξίζει να επισημανθεί οτι η λέξη παγκοσμια χρησιμοποιείται 11 Μόσχας, των εργοστασιακών επιτροπών και των συνδικάτων

φορές σε περίπου μιοιμιση σελίδα της Γερμανικής Ιδεολογίας τής Μόσχας, 29 Ιούλη 1913, Άπαντα, ο.π., τομ. 37, σελ. 9.

(τομ. πρώτος, σελ. 31­32) οπου γίνεται λογος για τις πρου­ 125. Βλ. Ρίγκομπερτ Γκίντερ,Ηεξέγερση του Σπάρτακου, Εκδοσεις

ποθέσεις της χειραφέτησης!!! Σύγχρονη Εποχή, 1933.

Καρλ Μαρξ, Ο εμφύλιος πολεμος στη Γαλλία, Εκδοσεις Ειρήνη, 123. Βλ. Ισιιοὶειπ Βενε, ὅιιτ Ζε ιίέμιιεεεητεηι σίιι ειήιἰιιιίίειπε: ήιιεειίοπε ιίε

19757 σελ, 23 ητέιίιοτίε, ο.π., σελ. 5.

134 135

ΕιΩΡΤ'ΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡιΣ

Κ. Μειτχ, Τίιέοτἰεε ειιτ Ιιι μίιιε­ιιιιἰιιε, ό.π., τόμ. 2, σελ. 313. 151. Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, ό.π., τόμ. πρώτος, σελ. 244.

Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, ό.π. τόμ. τρίτος, σελ. 293. 152. ΚιιτΙ Μειτκ, δτιιπιἰτἰεεε, ό.π, τόμ. Π, σελ. 199.

Στο ιδιο) τόμ_ τρίτος, σελ_ 282. 153. Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, ό.π., τόμ. πρώτος, σελ. 94.

Ελ. Ετιπει Μειπὀεὶ, δτἰεε ιἱιι αηπίιιἰἱειπε, ετἱεε ιὶε Ι 7 Ιιιιηιιιπἱιἕέ Ωιιεἰίε 154. Ελ. Μὶεὶιεεὶ Ηειτεἰτ­Αιπτοιπὶο Νεἔτὶ Αυτοκρατορία, ό.π., σελ.

ιιίἰετπιιιἱοε? Ετιιτετὶεπ Ρετ θειϋτἰεὶ Μεὶεεὶιπ Εε Ωευείιε, Πο 3, ειπτὶ1 344­345 και 335­333.

1995 155. Ελ. γύρω από τη σχετικη συζητηση: Εοιππττιειπτ Ιε ε.ειΡ1τε11επιε ει

Κ. Μαρξ, Το Κεφάλαιο, τομ. τρίτος, σελ. 274. εὶιειτιεε Α ρτοροεὀε Ιε άοττιιηειτιοη ίοττηεΠε ετ τέε11ε ότι εερὶίειὶ ει εἰε

Ελ. πιο αναλυτικά στο ίδιο, τόμ. τρίτος, σελ. 293 και επόμε­ Ιει εὶεαιεὶετιεε ‹:Ιυ εειρἰιεὶἰεττιε στο Ιιιιμ: μίιεετε.είτνπε£.Βεἠρρἰ, δγηὼεεε

υεα ὀε Ιε άὶεευεεἰοιπ ὀυ τεεεειυ Γτειτιεοριποτιε Ποτοἰτιοτἰοιι Εοτιτιεὶἰε, Πο­

Στο ίδιο, τόμ. τρίτος, σελ. 319. πιὶτιειτιοιπ Εεεὶὶε ετ άεεεεἰειπεε στο ίιιιμ:// ηιεηιϋετε. Ζηεοεηξι/ίτειἰἰειπιἕ,

Κ. Μειτκ, Τίιἐοτἰεε ειιτ Ιιι ρίιιε ­υιιἰιιε, ό.π., τόμ. 3, σελ. 95. θτιὀεοτιιρὶοο Ἐοτι1πε11ε/ΰυοεοιτιρὶοιπ τεεΠε ιη ἰιιὲμ://ριιἐἰοοίιηαεεητ

Κ. Μαρξ, Φρ. Ενγκελς, Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμ­ 153. Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, ό.π., τόμ. πρώτος, σελ. 594 σε υπο­

ματος, ό.π., σελ. 43­49. σημείωση και Κ. Μαρξ, Φρ. /Ενγκελς, Το μανιφέστο του κομ­

]ϋτ‹ἔετι Ηείοετιτιειοε, Αρτὲε Μιιιπ, Ριη/ιιιτὶ, 1975, σελ. 392. μουνιστικού, ό.π., σελ. 19­29.

Ελ. συνοπτικά μέσα από ποιες αντιφάσεις, στο πολύ ενδιαφε­ 157. ΡειιιΙ Εεΐετἔυε, Ζε ιἱιοἱί ιι Ιιι ριιτεεεε, Ἑιττρ://νννννν.ττιετκἰετε.οτ,ς, σελ.

ρον αρθρο του Αίεὶυ Είὶπ, Ασιιιιιἰἱεετ Ζε σοηιηιιιπἱεητε, στο 1·ιιίρ:// 19,

νανιιιΛι.ρ1υε1ο1η.οτι¿, σελ. 21­24. 153. Στοιχεία που παραθέτει το περιοδικό Εοτίιεε, Ιπττρ://νννννν.

Καρλ Μαρξ, ΦρίδριχίΕνγκελς, Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Εοτϋεετοππ / 2997/93/97.

Κόμματος, Εκδόσεις Οδηγητής, 1933, σελ. 27. 159. Βετιπὶτ Αηπὶπ, Εε ειιμἰιιιἰἰεηιε εειιιἱε, ὶη Εε οουνεὶ οτότε ὶιτιρετὶεὐ

Κ. Μαρξ, Το Κεφάλαιο, ό.π., τόμ. πρώτος, σελ. 413. ΑειιιεΖΜιιτ:τ,Ριη'ιπο 33 ­ ρτετηὶετ εεοπεειετ, 2993, σελ. 112.

Κειτ1Μειτ›‹, διιιπιἰτἰεεε, ό.π, τόμ. Π, σελ. 199. 139. Κ. Μαρξ, Φρ. Ενγκελς, Το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού

Κετὶ Μειτκ, Μἱεὲτε ιὶε Ζιι ρίιἱἰοεορλιἰε, ό.π., σελ. 219. Κόμματος, ό.π., σελ. 39.

Ελ. μεταξύ αλλων Εὶοηἀεευ Οὶινἱετ, ξὲεπὲεε ει ειιίιιιειεἱοιι ἀιι 131. Ειπ8εΙε,Απιἰ­Πιϋιτίιιε, ό.π, σελ. 219.

αιρἰιιιἰἱειηε ἱιηοτιπιιέἰοηπεἰ, .Ειι Ρεπεέε, Νο. 317, 1999. 132. Αἰειῃ Εὶἰπτ, Αείιιιιίἰεειίε δοηιηιιιηἰεηιε, ό.π., σελ. 27 και επόμενες.

Ραμ] Εοεεειτει, Ρτο/ει εοηιιπιιιιἱειε ιἰ” ιιιιφοιιιὶίἰιιιἰ ὶιπ 1π1πτρ://νννννν. 133. Ιἔοειειο Εειττιοιπετ, Νοιιιιιεἰἰε ἐεοηοηιἰε, ιη Εε Μοπιιε ιἰἰμίοηιιιιἰηιιε,

εερεεεε­ττιετ›‹.οτ8 Ανϊἰἰ 2999. Ρ. 1.

Μἰε1ιεεΙ Ηετιἰι­Αοιοτιὶο Νεἔτἰ, Η Αυτοκρατορία, Εκδόσεις 134. Κ. Μαρξ, Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα, Εκδόσεις

Ξειἱριιι, 2992, σελ. 377 και επόμενες. Γλάρος, 1975, σελ. 97.

Ατιτοοὶο Νεἕτἰ, Εκἰἱ, Εεὶὶιὶοηε Μἱἰἰε ει ιιπε ηιιἰιε, 1993. 135. Ελ. Πετρου Παπακωνσταντίνου, Ηαμερικάνικη Τζιχάντ. Πολε­

Ελ. ΜἰεΙιεε1 Ηετότ­Αιπτοοἰο Νεἔτὶ, Αυτοκρατορία, ό.π. μικός καπιταλισμός, η παρακμή της Αυτοκρατορίας, Εκδόσεις

Ελ. ]ετει11γ Ε1Η‹1τι, Ε ' ιιςςε σε Ζ Ζιεσὲε, Ροεκει, 2999. Ελληνικά γράμματα, 2993.

Ελ. Μἰε1πε1 Αἔὶὶεττε, Ζε αιμἰἐιιἰἰεητε ιἰε ιὶειπιιιη, Νοτε είε Ιει Εοπιὶιἰοπ 133. Κ. Μαρξ, Το Κεφάλαιο, ό.π., τόμ. τρίτος, σελ. 273.

Βιιἱπὲ­δἱηιοπ, 1993. 137. Ελ. Ηετϋεττ Μετευεε, Περι! της έννοιας της άρνησης στη διαλε­

Αυὸτε 3οτΖ, Ε 7 ἱηιηιιιιετἰιιἰ, 3ειΙὶ1έε, 2993. κτικη. Μετάφραση Κωνσταντίνος Ρόινης, 2993 υπό δημοσίευση

Ελ. πιο αναλυτικά Γιώργου Ρούση, Σύγχρονη Επαναστατική στο περιοδικό «Ουτοπία». ι

Διανόηοη, Εκδόσεις Γκοβόστη, 2995, σελ. 243­251. 133. Κετε1 Κοεί1‹, Η παρούσα κρίση μας, ό.π., σελ. 34.

133 ι37

ΠΩΡΓΟΣ ΡΟΠΗΣ ο ΜΑΡΞ ι¬ει×ιι×ιΗοΗκε Νοισιε

Κστσ1Κσσϋ<. Το γσγσι×σε±ΗΑνσιἔ>ι σιεΠσαγαε τσν Νλσαστσ Η κσσισσσ, εκσσσσισ οσσσσέσισ, ισεε. Μ. Νσσμπ, Π. Σσσηςι, κ.κρίση της νεωτερικότητας, ό.π., στο ίδιο, σελ. 193. Τακαχόισι, χ,λπ„ Η μετάβαση από Το φεουδαλγσμό Ο­Τον καπ!­

Χέσμπσστ Μαιασύἔσ Τσ τέλσε αι­ερστσπίαε. Βκδὸσειςιψασν, σσαισμσ, εκδόσεις οσμσκισ, ισεσ. Μ. οσισισ, εινσισσ στσ ισ

1989 σελ· Μ­ ιἰέοεἰἰορεπιεμι άν εορἰιοἰἰειιτε, Εάὶτιοηε Μιιεμετο, 1981.

Κ9Τθ1ΚΟ$Π‹¬ Η παρούσα χρίῶἴ μαἔι ό·π¬ σελ­ 73· 190. Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, ο.π., τομ. πρώτος, σελ. 741, οποση­

Βλ. Ευγένιος Ιονέσκο, Σημειώσεις και Αντιογγμειώσεις, Εἰκδό­ μείωση 189.

981€ Θεωρία 1982·191. Νἰοοὶειε Μειεὶπὶσνεὶ, Ρἰοτιεκεε ἰπειιτἔἐε ­ Εντ τέοοἰιε ιἰεε (ἶἰοιιιρἰ,

Χερμπερῖ ΜαρκΟύζε› Τρ τέλρἔ Τηἔ Ουτρπίαἔσ σελ· 17· Ιἶόὶτἰοοε Ζ. 7 Εερτἰιμαρμεντ, 1998.

Ἀγχνεἔ ΧέλλΞρ= Επανάσταρλἱ λίρα χαθημερωή ζωλλ ό­π­› σελ· 141­ 192. ]σοσοεε Ρὶτειπιπε, Με ἕπιιιτἰε εοτιιτιπιε σε Ζ' Ιιὶειοιτε ι.ιιιἰοει·εεΖΖε,

Καρλ Μαρξ Γράμμα στον Α1/νέχρφι 28 Δεκεμβρίου 18467 ΟΤΟ Εἶιἰἰιἰοιτε Πε Ζτι Βιισοπκἰειτ­Νενεἰτιιιεἰ, 1. 2, σελ. 183.

Μαρξσ|ΒνΥχελἔ¬ Δωζλελτά έρλαι ό·π¬ σελ· 522· 193. Ηειπτὶ Ρἰτετιηε, Ι/ οεεἰιἰειτι κιαἰἰεοτιἰ­Ιιἰειοἱτε έεοποιπιιμιε, Ιἶοὶιτὶοοσ

Ἀγνεε Χέλαα. Επανασταση και καθημερινή ζωή. Βκδσσαε οιλνγσισσιιισιι, ισεσ, σελ. σα.Οδυσσέας, 1977, σελ. 149. 194. Αιπιοιπἰο θτσιιππεεὶ, Π Ηἰεοτςςἰιιιειτἰο, Πἰπιιιιιἱί, Τοτἰοο, 1949, σελ, 95_

Ι. ΡτοΙον, Ηοιπιπε, Βεἰεικε, Ηιικτιιιτἰειιτε, ιιιιε ποιιυεἰἰε ενπιἰιὲεε. 193 Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, ό.π., τομ. τρίτος, σελ, 414­1 ιη_

ΒΩΙΜΟΠΞ 99 Ρτοἔἴἐδ ΜΟΒΩΟΠ7 19893 σελἔἑο· 196. Λένιν, Κράτος και Επανάσταση, ο.π., τόμ. 33, σελ. 83.

Βλ. Ρ. Νεινὶὶὶε, 1/ειτε Ζ' τιιιιοῃτιιιιοκ εοεἰτιἰε, Εάὶτὶοηε ῶτιἰἰιπτιτιἰ, 1933. 197. Φρ, Ένγκελς, Η εξέλιξη του σοσιαλισμού από την Ουτοπία ση”

Εουὶε ΑΙτἘ1υεε.ει·,Ροιιγ Μτιγχ, Μσερετο 19ΘΒ, σελ. 11ὕ. επγστήμηι στο Μαρζ ×Βνγκελς¬ Δωελεχΐἀ έβγα) όσπη Τόμ· Ζ

Χέρμπερτ Μαρκοώζε, Το τέλος της Ουτοπίας. Μετάφραση Ζἡ­ σελ. 188­

οης Σαρίκας, ΕκδόσειςΊ/'ψιλον/βιβλία, 1985, σελ. 11. 198. Κετεὶ ΚοείΙ‹, Η λογική της Αριστεράς στο Π κρίση της νεω­τ­Ερμ

Καρλ Μαρξ, Η 18η Μπρυμαιρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη, χότηῖαςς όςπη σελ. 23γ.

Εκδόσειἔ Σύἴλρονη Επρχ”/|¬ 1983 σελ· λῦ· 199. :ἶ1πζ‹ςε1ε,Απ£ἰ­Πιἶὶἰιτίιτἔ, ό.π., σελ. 322.

Μοντεσκιέ, Το πνευμα των νόμων, στο Μοντεσκιέ επιλογή από 200. ΑΜἹΠΒΒΘΓ7 ΡΟΗ, Μωχγ όγπη σελ. 97.

το έρι/Ο Τοξο Εκδόσειἔ Σὐἴλρομλ? Εποχἠι 1ΘΘ3› σελ· 331· 291. Ρειοἰο νὶτῃο, Οιιεἰιγιιεε ιτοἑεε ιι ρτομοε εἰιι ”8οποιτιΖ ίιιὶεἰἰεει” ἰτι

κατα Κσσϋς. Η ααοσὐσα ασισιι μας στο Η αοίσσ ασ νσωτσοασ­ ισιιριικσιισιισικκ­±ισ.σσσσιΖσσσι.σετ

τητας, ό.π., σελ. 23­27.

Αητοιπὶο Νεἔτ1,Μοισ: αν υἰεἱιι σε Μιιτκ, ἶ‹:Ητ. Ω. Βουτἔεοὶε, 1979.

Βλ. για παραδειγμα Ω. δσΰεοαὶει Ιπεοιπιιιεειιιοϋἰε οιιἰειιτ? ­Πιτ εεειτνε

ειιτ Ζ Ἰιέτίιιηε σε Μιιγχ, Ιἶὸἰι. Ειι Ρειἱιε Βἰϋἔὶοιλὲιμιε σε Ια Μιιιέτἰεἰἰε, 2905.

Ένγκελς, Πρόλογος στην «Κατάσταση της εργαζόμενης τάξης

στην Αγγλία» στο Μαρξ, Ἑὶνγκελς, Διαλεχτά έργα, Εκδόσεις

Γνώσεις, τομ. δεύτερος, σελ. 478.

Εσεὶειπ θὲνε, Ρεπεετ ειμαι Μιιτκ ιιιιγοντἀ” ἰπιἱ ­ Ι. Ματχ εἰ ιιοιιε,

Εὀἰτὶοοε Ισιι Πιεριιιε, 2004, σελ. 229.

Ηοτιτι Μειὶετ, ροιτοοἰιετ Ζ ' ἱπιροεεἰϋἰε, Ε ' ιιιορἱε ιτοεο Μιιγκ, ειιπε Μιιτκ,

εσιισσσσ Αισσι Μισισσι, ισσε, σελ. 327.

Βλ. σχετικα μεταξύ αλλων: Περι Ἀντερσον, Το απολυταρχικό

1 ιεε γ8θ

1

.ἶν..α.α»«τ±‹ω6:›αα»›¬α».¬®ν..Μακ

4

Η σύμπτωση της αλλαγής των συνθηκών με την αλλαγη της αν­θρώπίνης δράσης, ή αυτομεταβολη, μπορεί να θεωρηθεί καί νακατανοηθείμοναχα σαν επαναστατική πρακτίκή.

ΚΑΡΛ ΜΑΡΞ¦ «Θέσεις για τον Φόυερμτταχ, Θέση Τρίτη»

Κεφάλαιο 4

Η ΠΡΟΛΕΪΓΑΡΆΚΗ ΒΠΑΝΑΣΤΑΣΗΩΣ Η ΚΑἹἙΞΟΧΗΝ ΑΝΜΡΒΣΗ

ΤΟΥ ΟιΚΟΝΟΜιΚΟγ Ν”ΓΒἹἙΡΜιΝιΣΜΟγ

ΣΤΟ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ έγινε προσπόιθεια νααποδειχτεί ότι το επίπεδο ανάπτυξης των σύγχρονωνυλικών παραγωγικών δυνόιμεων είναι τέτοιο, που καθι­στόι εφικτή την κομμουνιστική χειραφέτηση. Μήπωςαυτό σημαίνει ότι για τους κλασικούς του μαρξισμού,εφόσον οι υλικές παραγωγικές δυνόιμεις είναι επαρ­κείς, αυτή μπορεί να επιτευχθεί αυτόματα και μηχανι­στικόι; Μήπως σημαίνει ότι αυτή η αναπτυξη αποτελείτην ικανή και αναγκαία συνθήκη για την κομμουνιστικήχειραφέτηση;

Ή αν θέσουμε το ίδιο ερώτημα σε ένα γενικότεροεπίπεδο, η αναπτυξη των υλικών παραγωγικών δυνόι­μεων αποτελεί το θεμελιακό ή και τον αποφασιστικόπαρόιγοντα της ιστορικής κίνησης;

Η αλήθεια είναι ότι οι κλασικοί, κυρίως στα πλαίσιατης αντιστροφής της χεγκελιανής διαλεκτικής που επι­χειρούν και γενικότερα της αντιπαρόιθεσής τους με τον

ιθδ

ι¬ιΩΡἶ'ΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡιΣ

ιδεαλισμό, χρησιμοποιούν συχνα πμκνα διατμπώσείἑ Ας θυμίσουμε ακόμη ότι στο Κεφάλαιο ο Μαρξ υπο­που με δική τους ευθύνη εύκολα μπορεί να οδηγήσουν στηρίζει ότι η σχέση των ιδιοκτητών των όρων παραγω­σε μια ντετερμινιστική αναγνωση του έργου τους. γής με τους άμεσους παρανωγούς «αν­ΕαπΟκρ¿νεΤαγ

Εντελώς ενδεικτικα, και συμπληρώνοντας όσα ήδη παντα με φυσικότητα σε μια καθορισμένη αναπτυξηαναφέρθηκαν στο δεύτερο κεφαλαιο, ας θυμηθούμε τις [...] της κοινωνικής παραγωγικής δύναμης»/° ενώ ακό­αναφορές στην Αγία Οικογένεια, όπου οι παραγωγικές μη πιο αμεσα υποστηρίζεται ότι «η καπιταλιστική πα­δυναμεις έρχονται να καλύψουν αυτό που παραβλέπει ραγωγή παραγει με την αναγκαιότητα φυσικού προ­ο θεωρητικός ιδεαλισμός σπιριτουαλισμός, και εμφα­ τσἐςλ την ίδια της την αρνηση. Πρόκειται για την αρνη­νίζονται σαν η ύλη, το σώμα, η υλικότητα της πραγμα­ ση της αρνησης››.®τικής ιστορίας, σε αντίθεση με την φαντασματική αστι­ Ας θυμίσουμε επίσης αυτα που αναφέρονται στιςκή ιστοριογραφία, προπαρασκευαστικές σημειώσεις του Έἰνγκελς για το

Ας θυμηθούμε ακόμη ότι ο/Ενγκελς στην Κατάσταση Αντι­Ντόριγκ, όπου υποστηρίζεται η θέση ότι αντί νατης εργατικής τάξης στην Αγγλία, εκτιμούσε ότι η προ­ ερμηνεύονται οι διαφορες πολιτικές μορφές με τη βία,σεχής καταρρευση του Αγγλικού καπιταλισμού ήταν όπως το πραττει ο Ντύριγκ, αυτές θα πρέπει να ερμη­τόσο βέβαιη «όσο ένας νόμος Των μαθηματικών ίι ΤὉΞ νεύονται από «τις παραγωγικές δυναμεις καθε επο­μηχανικής››.® χής››.7

Ας θυμηθούμε ακόμη τη Γερμανική Ιδεολογία, όπου η Και τέλος ας θυμηθούμε μια σειρα επιστολών τουιστορία εμφανίζεται σαν μια διαδοχή γενεών, οι οποίες 'Ενγκελς της δεκαετίας του 1890, όπου ναι μεν σε ορι­εκμεταλλεύονται τις παραγωγικές δυναμεις που τους σμένες από αυτές, όπως σ* εκείνη προς τον Ζόζεφκληροδοτήθηκαν από όλες τις προηγούμενες γενιές, και Μπλοχ της 21ης του Σεπτέμβρη του ίδθθ, όπως θαόπου ο διαχωρισμός της κοινωνίας σε ταζεις καθώς η δούμε αμέσως μετα προσπαθεί να μας προφυλαζειύπαρξη των διαφόρων ταξεων συνδέεται με συγκεκρι­ από μια οικονομίστικη αναγνωση του έργου των κλασι­μένα σταδια αναπτυξης των παραγωγικών δυναμεων? κών, ναι μεν αναφέρεται στο ρόλο της αντεπίδρασης

Ας θυμίσουμε και παλι το γνωστό απόσπασμα από «του πολιτικού, νομικού, φιλοσοφικού, θρησκευτικού,τον περίφημο Πρόλογο στην Κριτική της Πολιτικἠςθικο­ λογοτεχνικού, καλλιτεχνικού...››8 εποικοδομήματος πα­νομηας του Μαρξ του 1859, όπου από τη μια Οι παματ νω στην οικονομική βαση, από την αλλη όμως συνεχίζειγωγικές δυναμεις αναγονται σε καθοριστικό παραγο­ και μαλιστα με ιδιαίτερη έμφαση να προβαλλει όχι μό­ντα της ιστορικής εξέλιξης και από την αλλη ακόμη και νον τις οικονομικές συνθήκες ως τον παραγοντα εκείνοχρονικα η αναπτυξη των παραγωγικών δυναμεων καθο­ που σε «τελευταία αναλυση καθορίζει την ιστορικήρίζει την εποχή της επαναστατικής αλλαγής: ‹‹[Όταν] εξέλιξη», αλλα ακόμη υποστηρίζει ότι «η οικονομικήαπό μορφές αναπτυξης των παραγωγικών δυναμεων οι αναγκαιότητα σε τελική ανάλυση υπερισχύει παντοτε»,σχέσεις [ιδιοκτησίας] μεταβαλλονται σε δεσμα τους, τό­ εννοώντας προφανώς σαν κυρίαρχη ταση σε βαθοςτε έρχεται μια εποχή κοινωνικής επαναστασης››.3 χρόνου και όχι βεβαίως συγκυριακα.

ιΘ4 ιθὅ

ῖ¬ιΩΡῖ¬ΟΣ ΡΟγΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΒΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡιΣ

Μαλιστα, την ίδια περίοδο, η αναπτυξη των παρα­ στοιχει στην οικονομική πλευρα. Απέναντι στους αντι­

γωγικών δυναμεων παρουσιαζεται από τον Ένγκελς παλουσ εποεπε να υποκοαμμτσουμε τη οεμελτακη αοχη

σαν ερμηνευτικό εργαλείο για την παρουσία αυτών που που οτυτοτ αονουντανι κατ οεν βοτσκαμε παντα το Χοο°

ονομαζουμε μεγαλους ανδρες, οι οποίοι εμφανίστηκαν νο­ τον τοπο ουτε την ευκατοτα να αποοώσουμε τη θεση

στο ιστορικό προσκήνιο «καθε φορα που αυτό ήταν πουγτουσ αομοζετ στουσ αλλουἐ παοακοντεσ που σομ·

αναγκαίο». Τπό αυτό το πρίσμα ή ίδια η αντίληψη τής μετειίουν στην αμοτβατα οοαση»­Μ

ιστορίας του Μαρξ παρουσιαζεται από τον Ένγκελς γ Πεοα ομώἐ απο αυτην την ερμηνεία του Έὶνγκελς,

σαν απόδειξη ότι ο καιρός ήταν ώριμος γι” αυτήν και τοώἔ υπαοχετ μτα ακομη βαθοτεοη αιτία γι” αυτές τις

ότι θα έπρεπε αναγκαία να ανακαλυφθεί. ντετεομτντσττκεἔ αποκλτσετσ τών κλαστκών­

Ήτσι ο σε τελευταία αναλυση καθοριστικός ρόλος Π­οοκεττατ Υτα καττ που επτσηματνετ η τζαμπελ Γκα­

της οικονομικής βασηςι ή της παραγωγής, αν όχι η τε­ ροι η οποια υποστηρίζει ότι οι κλασικοί οδηγούνται να

χνολογία, εύκολα καταλήγουν να μετατρέπονται σε μο­ οτναοετκνυουν μτα αυστηοη ανακκατοτητα που Ύενντετ

ναδικό παραγοντα της όποιας εξέλιξης, σε μοναδικό τοττ απο ττσ ανττκετμεντκεσ συνθηκεει ανεἔαοτητα απο

παραγοντα μιας κομμουνιστικής τελεολογίας. την ανθοώπτνη θεληση¬ Υτα να καλυψουν το κενο που

Όταν οΈ)ρνεστ Εβερχαρντ, ήρωας του μυθιστορήμοι­ πόόκυπτει απο την υστέρηση της επαναστατικής συ­

τος Σιδερένια φτέρνα του Τζακ Λόντον, δηλώνει: «θα νετοησηε­Η

αναπτύξω το αναπόφευκτο της πτώσης του καπιταλι­ Κατω απο αυτο το ποτσμα ετνατ βεβατο οττ ο τοτοσ ο

στικού συστήματος, και θα αποδείξω μαθηματικα γιατί κλασικός μαρξισμός δεν είναι απολύτως αμοιρος ευθυ­

πρέπει να πέσει››,9 δεν μπορεί να κατηγορηθεί ότι βρί­ νών ουτε "ίτα τη οεώοομτσττκη ανακνώση κατ ποακττκη

σκεται σε παντελή αντίθεση με ορισμένες τουλαχιστον παοαχαοαἔη ΤΟΟ από τη Δεύτερη Διεθνή ούτε για τη

διατυπώσεις των κλασικών. οοκμοτττκη εομηνετα του με βαση την οποία το πέρα­

Και αν καποιος στεκόταν σε αυτό το επίπεδο της σμα στο σοσταλτσμο ετνατ ουτώσ η αλλώἐ νομοτελειακό

αναλυσης των κλασικών, τότε θα μπορούσε να δικαιώ­ κατ αναποφευκτα ουτε Υτα ανττθεττκεε ανακνώσετἐ του

σει τον Αλτουσέρ όταν αυτός έκανε λόγο «για υλισμό οπώἔ Υτα παοαοετκμα εκετνεἐ του Αλτουσεο κατ τησ

της αναγκαιότητας και της τελεολογίας, [για] μια μορ­ Σχοληἑἱ τησ Φοακκφουοτηἐ­

φή δηλαδή μεταμφιεσμένου ιδεαλισμού››.τ® Όμως θα αδικούσαμε τους κλασικούς αν στεκόμα­

Αξίζει τον κόπο να θυμίσουμε ότι ο ίδιος οΉνγκελς οτε σε αυτην κατ μονον την πλευοα του εονου του§¬ η

νιώθει την αναγκη να απολογηθεί αναφορικα με αυτό οποτα οπώἐ θα οουμε στη συνεχετα οχτ μονον οεν είναι

το ζήτημα, διαισθανόμενος ότι υπαρχει ο κίνδυνος το μοναοτκηι αλλα οεν ποοκυπτετ οττ ετνατ κατ κυοταοχη·

έργο των κλασικών να αναγνωστείοικονομίστικα. κατ, αοχη οπώἔ πολυ ευστοχα παοατηοετ ο Ἐν­

«Ο Μαρξ και εγώ ο ίδιος είμαστε εν μέρει υπεύθυνοι Υκελα η απολυτοποτηση του οολου τησ οτκονομταἑι η

για το γεγονός ότι ορισμένες φορές οι νέοι αποδίδουν ακομη Χετοοτεοα τησ αναπτυἔηε τών υλτκών παοακώντ·

περισσότερη βαρύτητα απτ ό,τι πραγματικα της αντι κών ουναμεώνι η πτο ετοτκα τησ τεχνολοκτασι οφείλεται

ιθθ το?

ΡΪΩΡΓΟΣ ΡΟγΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡἹΣ

στο γεγονός ότι όσοι κύριοι προβαίνουν σε αυτήν τους «Η κύρια έλλειψη όλου του προηγούμενου υλισμού

λείπει η διαλεκτική, λες και γι° αυτούς «ο Χέγκελ δεν ­μαζί και του υλισμού του Φόυερμπαχ­ είναι ότι αντι­

υπήρξε ποτέ». Έτσι «δεν βλέπουν παντοτε εδώ παρα λαμβανεται το πραγμα, την πραγματικότητα, τον αι­

την αιτία και εκεί παρα το αποτέλεσμα»/8 δίχως να σθητό κόσμο μόνο με τη μορφή του αντικειμένουη με

λαμβάνουν υπόψη τους την διαλεκτική αλληλεπίδραση τη μορφή της εποπτείας και όχι σαν ανθρώπινη συγκε­

των διαφόρων παραγόντων, έστω και αν ορισμένοι από κριμένη δράση) σαν πράξη, όχι υποχεγμενγκά, Γρ αυτό Ο

αυτούς όπως οι οικονομικοί έχουν σαφώς πιο μεγαλη ιδεαλισμός, σε αντίθεση με τον υλισμό, αναπτυζε τη

βαρύτηΈα_ δροκκκπλευρα­μαγαοναχα‹κφηρημένα,γτατίοιδεαλυΕκτός όμως από αυτή τη μεθοδολογικη παρατήρηση σμός δεν γνωρίζει φυσικα την πραγματικη συγκεκριμέ­

που δεν αφορα μόνο στη σχέση της οικονομικής βασης με νη δραση σαν τέτοια [...]››."όλο το πολυποίκιλο εποικοδόμημα, αλλα και από μια αλ­ Αλλα και στην Τρίτη θέση για τον Φόυερμπαχ, διατυ­

λη οπτική, τη σχέση αντικειμενικών­υλικών συνθηκών, πώνεται η θέση ότι ναι μεν οι ανθρωποι είναι προιόντα

υποκειμενικού παραγοντα, οι κλασικοί θέτουν ακόμη πιο των συνθηκών, από την αλλη όμως «τις συνθήκες τις αλ­

αμεσα το ζήτημα της διαλεκτικής αλληλεπίδρασης του λαζουν ακριβώς οι ανθρωποι. [...] Η σύμπτωση της αλ­

ανθρώπινου παραγοντα με τις αντικειμενικές συνθηκες λαγής των συνθηκών με την αλλαγη της ανθρώπινης

στην διαμόρφωση του ιστορικού γίγνεσθαι. δρασης, ή αυτομεταβολη,®θ μπορεί να θεωρηθεί και να

Όπως ήδη αναφέρθηκε στο δεύτερο κεφαλαιο η πα­ κατανοηθεί μοναχα σαν επαναστατική πρακτική ››."

ρέμβαση του υποκειμενικού παραγοντα, μπορεί να Έτσι λοιπόν, τουλαχιστον ως προς αυτήν την πτυχή

αντισταθμίσει σε ένα βαθμό την καθυστέρηση των οικο­ της συλλογιστικής των κλασικών ο Αλτουσέρ εκφραζει

νομικών συνθηκών. Εδώ θα δούμε ότι αυτή η παρέμβα­ το πνεύμα τους όταν διατυπώνει την αποψη ότι «ποτέ

ση με τη μορφή της προλεταριακής επαναστασης θεω­ η οικονομική διαλεκτική δεν παίζει [δεν λειτουργεί] σε

ρείται απαραίτητη για την μεταβαση στον κομμουνισμό. καθαρή κατασταση. [...] Ούτε σε πρώτη ούτε σε τελευ­

Σε ένα γενικότερο επίπεδο οι κλασικοί, απορρίπτο­ ταία αναλυση δεν χτυπα ποτέ η μοναχικη ώρα της «τε­

ντας τον μηχανιστικό υλισμό, οπότε και από αυτην τη λευταίας οιναλυσης››.'8

σκοπια μπορεί να γίνει λόγος για την προσέγγιση τους Μια λοιπόν πρώτης γραμμης σημαντικη ρήξη με τις

με τον ιδεαλιστή Χέγκελ, παρα με τον υλιστη Φόυερ όποιες ντετερμινιστικές διολισθήσεις των κλασικών

μπαχ, ο οποίος υποτιμα το ρόλο της συνειδητής ανθρώ αποτελεί η από μέρους τους αναγκαία παρέμβαση των

πινης δραστηριότητας/4 διαχωρίζουν τη θέση τους από ανθρώπων με τη μορφη της ταξικής πάλης και με κορό­

τον οικονομικό ντετερμινισμό εισαγοντας το ρόλο της φωοη την προλεταριακη επανάσταση, η οποία και θεω­

συνειδητής ανθρώπινης παρέμβασης. ρείται αναγκαία προυπόθεση «για να αλλαξουμε τον

Ηπρώτῃ Θέση για τον Φόυερμαχτου Μαρξ αποτελει κόσμο››,®Θ κατι που αλλωστε είναι και ο στόχος της

την καλύτερη απόδειξη αυτής της αποστοισιοποίησηι, ίδιας της θεωρητικής και πολιτικής παρέμβασης των

των κλασικών από τον μηχανιστικό υλισμό: ίδιων των κλασικών.

ἹΘΒ ιθθ

ῖ¬ιΩΡι¬ΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΡΗΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡἹΣ

Έτσι αν και αρχικα μπορει να θεωρηθει ότι για τους μόρφωση μιας επαναστατικής μαζας, που ξεσηκώνεται

κλασικούς η οικονομια παιρνει τη θέση των ανθρώπων όχι μόνον εναντιον των ως τώρα ξεχωριστών συνθηκών

σαν δημιουργός της Ιστοριας, αυτή η απολυτότητα της κοινωνιας, αλλα εναντιον της ως τώρα πραγματικής

ανατρέπεταμ «παραγωγής της ζωής», εναντιον της «συνολικής δρα­

Με μια διατύπωση την οποια όπως παρατηρει ο στηριότητας» που πανω της βασιζονταν) τότε σε όγτι

Μπαλιμπαρἦο πολλοι στοχαστές αναμεσα στους οποιους αφορα στην πρακτική εξέλιξη, ειναι τελειως αδιαφορο

και ο Σαρτρἕι θεώρησαν σαν τη θεμελιακή θέση του αν ή ιδέα αυτής της επαναστασης έχει κιόλας διατυπω­

ιστορικού υλισμού, ο ρόλος του ανθρώπινου παραγοντα θει εκατονταδες φορές, όπως το αποδειχνει η ιστορια

αποκαθισταται: «Οι ανθρωποι δημιουργούν την ιδια του κομμουνισμού››.Ζ"

τους την ιστορια, τη δημιουργούν όμως όχι όπως τους Και στη συγκεκριμένη περιπτωση της κομμουνιστι­

αρέσει, όχι μέσα σε συνθήκες που οι ιδιοι διαλέγουν, μα κής επαναστασης, φορέας της ειναι το προλεταριατο.

μέσα σε συνθήκες που υπαρχουν αμεσα, που ειναι δο­ Έτσι για τους κλασικούς, σε αντιθεση απ” ό,τι υπο­

σμένες και που κληροδοτήθηκαν από το παρελθόν››.Ζ2 στηρίζει ο Ερνέστο Αακλαουἔι όχι μόνον η αρνητικότη­

Με αλλα λόγια η ιστορια ειναι δημιούργημα των αν­ τα έχει θέση στην περι ιστοριας αντιληψής τους, αλλα

θρώπων, όμως κατω από συγκεκριμένες οικονομικές αυτή με τη μορφή της γέννησης του προλεταριατου ει­

συνθήκες τις οποιες δεν μπορούν να «υπερπηδήσουν ναι που τελικα μπορει να οδηγήσει στη χειραφέτηση.

ούτε να καταργήσουν με διαταγματα››.23 Ο Ένγκελς ειναι απόλυτος ως προς αυτό: «Για την

Ί­Ετσι λοιπόν για τους κλασικούς «οι περιστασεις τελική νικη των θέσεων που διακηρύσσονται στο Μανι­

φτιαχνουν τους ανθρώπους, όπως ακριβώς οι ανθρωποι φέστο, ο Μαρξ στηριζεται μοναδικα στην πνευματική

φτιάχνουν τις περιστόισεις»_2Ζ· αναπτυξη της εργατικής ταξης που θα έπρεπε να προ­

Συνεπώς όχι μόνον η αναπτυξη των παραγωγικών κόψει αναγκαστικα από την ενιαια δραση και από τη

δυναμεων έτσι ώστε αυτές να ειναι πια ασυμβιβαστες συζήτηση››.28

με την ιδιωτική ιδιοκτησια, αλλα και παραλληλα η δια­ Ας υπενθυμισουμε εδώ διχως να επεκταθούμε περισ­

μόρφωση του προλεταριατου και η μαζική προλεταριο­ σότερο, ότι το προλεταριατο αποτελει για τους κλασι­

ποιηση, αποτελούν τις βασικές προϋποθέσεις της κομ­ κούς μια καθολική ταξη, ακριβώς επειδή μέσα από την

μουνιστικής επαναστασης, η οποια και θεωρειται ανα­ ιδια του την ύπαρξη συνιστα την αρνηση στην πραξη

γκαια για να οδηγηθει η κοινωνια στην κομμουνιστική της καπιταλιστικής κοινωνιας. Το προλεταριατο αποτε­

χειραφέτησηἔὕ Αυτή η θέση που αναπτύσσεται αρχικα λει για τον Μαρξ «το αλογο του ιδιου του Λόγου», «το

στην Γερμανική Ιδεολογία διαπερνα όλο το έργο των σημειο όπου ο λόγος ενσαρκωμένος στην υφισταμενη

χλασγκὡγχ ταξη πραγματων συναντα την ιδια του την αρνηση ››.2®

«Αν τα υλικα στοιχεια της ολοκληρωμένης ανατρο­ Το προλεταριατο, μην έχοντας να υπερασπιστει κα­

πής δεν υπαρχουν (κυριως από τη μια μερια οι υπαρ­ νένα ιδιαιτερο συμφέρον, έχοντας χασει τα παντα, δια­

χουσες παραγωγικές δυναμεις και από την αλλη η δια­ θέτει εν δυναμει τα παντα. Η αρνητικότητα του στα

ΖΟΟ Ζθι

ΡΙΩΡΓΟΣ ΡΟγΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡἹΣ

πλαίσια της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας αποτελεί το ση τσ πρσλεταρτατσ «στερεττατ τα παντατ ηατεχετ εν

θεμέλιο της μετατροπής του σε νεκροθάφτη της και λυ­ συναμετ τα παντανδα συμπληρωνετ σ Μπαλτμπαρ­τόωτή όλης της κότνωνταότε­°=ῃπ Και αυτή η αρνητικότητά οξύνεται στο βαθμό που η

Πρόκειται για μια τάξη «που όντας απόβλητη από ασττπη ταση σσηχείτατ με ττσ ηρίσετσ πσυ προκαλεί» στσ

την κοινωνία, σπρώχνεται αναγκαστικά στον πιο απο­ να χαταστρεωετ τσυσ σρσυσ υπαρσησ κατ αναπαραχωτ

φασιστικό ανταγωνισμό προς όλες τις αλλες τάξεις, χησ τσυ πρσλεταρτατσα τσ σσηχεί στη συστυχία χατ

[...] μια τάξη που απ” αυτήν πηγάζει η συνείδηση της στην υπερεπμεταλλευση­αναγκαιότητας μιας ριζικής επανάστασης...››3® Και αυ­ Βερατωσ στ χλασυτστ περα απσ αυτην τη χενυτη αρ­

τή η συνείδηση πηγάζει ακριβώς από το γεγονός ότι «οι νητυτστητα ανασευτνυσυν κατ μτα σετρα από αλλσυσ

προλετάριοι [...] που είναι τελείως αποκλεισμένοι από παραχσντεσ στ σπστστ καθτστσυν τσ πρσλεταρτατσ ενκαθε όόαότηότότητα ττόό όηματόόότετ την εκδήλωση δυνάμει επαναστατικό υποκείμενο, το καθιστούν να

του εαυτού τους, είναι σε θεση να οδηγηθούν σε μια εχετω σπωσ λεετ σ Λσυπατσω μτα ενσταθετη ρσπη πρσσ

πλήρη και όχι πια περιορισμένη εκδήλωση του εαυτού την αληθετα­38

τους, που συνίσταται στην ιδιοποίηση ενός συνόλου Δταφσρετυτα αν στεκσνταν στην αρνητυτστητα κατ

παραγωγικών δυνάμεων και στην ανάπτυξη ενός συνό­ μσνσ θα μπσρσυσε να σσηχηθσυν στσ συμπερασμα σττ

λόό τκανότἠτων ττόό αότό όόνεπατεταωαι το επαναστατικό υποκείμενο είναι οι ουτεὶοἰετε, οι περι­

Δείγματα αυτής της αρνητικότητας είναι η οικονομική θωρτακσμ η τσ λσυμπεν πρσλεταρτατσ­εξαθλίωση του προλεταριάτου, που «το σπρώχνει ακα­ Σημανττπσ ρσλσ αναμεσα σε αυτσυσ τσυσ αλλσυσ

τάσχετα προς τα μπρος καιτο αναγκάζει να παλεύει για παραχσντεσ πατεχετ η θεση τσυ πρσλεταρτατσυ στην

την τελική του απελευθερωση››,3® το γεγονός ότι σε αυτό κεφαλατσπρατυτη παραχωχηω η σπστα κατ τσ καθιστά«έχει ολοκληρωθεί [...] η αφαίρεση από κάθε ανθρωπιά, πτσ τπανσ απ, σ¬ττ τσυσ χεφαλατσκρατεσ η αλλεσ τασετσ

ακόμη και η ψευδαίσθηση κάθε ανθρωπιάς [...], η θεση να ανττληφθετ την συστα τσυ παπτταλτσμσυ­

του στην κεφαλαιοκρατική παραγωγή η «οποία κάνει Αυτη η πρθνσμτσὐχα θέση ποοκὐπτεί απο το γεγο­

αφόρητη όχι μόνον τη σχεση προς τον κεφαλαιοκράτη, νσσ σττ τσ πρσλεταρτατσ εμπλεπετατ στην μετατρσπη

αλλά και την ίδια την εργασία››,33 το γενικότερο ‹‹είναι››3ί τησ υλησ¬ σπστε κατ μπσρεί να παρατηρησετ χατ να κατ

του προλεταριάτου. Κάτω από αυτές τις συνθήκες το τανσησετ τσν εἔελυττυτσ χαρακτηρα τσυ παπτταλτστττ

προλεταριάτο «δεν μπορεί να λυτρωθεί δίχως να καταρ­ ησυ συστηματσσ·

γήσει τους όρους της ύπαρξής του››.Β5 Ακόμη το προλεταριάτο είναι σε προνομιούχα θεση.

Ένας θεμελτακόό λότττόν λόγόό ττόό όόηγετ τόόό κλα­ διότι αντιμετωπίζει τον καπιταλισμό από την οπτική

σικούς να ανακηρύξουν το προλεταριάτο σε επαναστα­ χωντα τσυ ερχσσταστσα των μηχανων κατ χυρτωσ τησ

τικό υποκείμενο είναι η αρνητικότητά του. ερχασίασ σηλαση τησ παραχωχησ κατ σχτ σπωσ στ πετ

«Μόνο χάρη ση εκείνους που είναι δίχως ελπίδα μας φαλατσπρατεσ από την σπτυτη χωνία των ττμωνω τσυ

δίνεται η ελπίδα››,3® μας λέει ο Μπένζαμιν. Μόνον επει­ ανταχωντσμσα τσυ περσυυσ κατ αλλων αφατρεσεων

202 203

ΡἹΩΡΓΟΣ ΡΟΨΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΤἙΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡιΣ

που απορρέουν από την αγορα, κατι που οδηγεί «τα Αν έτσι έχουν τα πραγματα, τότε έχουμε να κανου­παντα να εμφανίζονται αναποδογυρισμένα με το κε­ με μαλλον με μεταθεση του ντετερμινισμού από την οι­φαλι κατω ››.3Θ κονομία στο προλεταριατο και όχι με ρήξη μαζί του.

Τέλος το γεγονός ότι αυτό τείνει να αποτελέσει την Σε αυτήν την περίπτωση σε μια πρώτη φαση, όπωςτεραστια πλειοψηφία του πληθυσμού, το ότι είναι συ­ εύστοχα παρατηρεί ο Αλέξανδρος Χρύσης/θ οι κλασι­γκεντρωμένο στους τόπους παραγωγής, το ότι αποκτα κοί αντικαθιστούν την χεγκελιανή «πανουργία του Λό­μια πειθαρχία στο εργοστασιο, που μπορεί να το διευ­ γου» από μια «πανουργία της παραγωγής», ή με όπωςκολύνει στην οργανωμένη δραση, αποτελούν παραγο­ γραφει ο Αλτουσέρ με την «Πανουργία της Οικονομι­ντες που συμβαλουν στην αναδειξη του προλεταριατου κής Λογικής»/ί στη συνέχεια όμως με την παρέμβασησεπραποπορακτηςεπαναστανκήςδρασης. της προλεταραυαῃ επαναστασης αυτή η πανουρμα

Αν όμως, μέσω της αναδειξης της αναγκαιότητας μετατρέπεται με τη σειρα της σε «πανουργία του επα­της προλεταριακής επαναστασης, ανατρέπεται η αντί­ ναστατικού υποκειμένου» που νομοτελειακα γεννα αυ­ληψη μωω μηχανατακής,ντεταημνατακής αυτόματης τήτγπαραγωγή.αλλαγής του κόσμου, η οποία είναι απόρροια της ανα­ Πραγματι όπως για την οικονομία και τις παραγωγι­πτυξης των υλικών παραγωγικών δυναμεων, μηπως σε κές δυναμεις, είναι βέβαιο ότι και για το προλεταριατοένα βαθμό αυτή η αντίληψη αντικαθίσταται από τους υπαρχουν ουκ” ολίγες αναφορές των κλασικών που τοκλασικούς από μια εξίσου με την προηγούμενη ντετερ­ εμφανίζουν σαν τον νομοτελειακα νέο Μεσσία.μινιστική, νομοτελειακή, μεσσιανική σταση του προλε­ Για του λόγου το αληθές και για να μην θεωρηθεί ότιταριατου; αυθαιρετώ, παραθέτω ένα μικρό δείγμα από τέτοιες

Μηπως αντιλήψεις σαν αυτήν του Μισέλ Ενρίίο κατα αναφορές.τον οποίο το προλεταριατο είναι το ομόλογο του Χρι­ Ο Λένιν αφού προηγουμένως εκθειασει το έργο τουστού ή ακόμη ο ίδιος ο Χριστός, ή αντιλήψεις σαν εκεί­ Έἔνγκελς Η κατασταση της εργατικής τάξης στήνΑγχλίανη του Μπακούνιν κατα τον οποίο «αυτοί οι “βαρβα­ παρατηρεί: «Πρώτος ο Ένγκελς είπε ότι το προλετα­ροι” [οι προλεταριοι] είναι που αντιπροσωπεύουν σή­ ριατο δεν είναι μόνονμια τάξη που υποφέρει, αλλα ίσαμερα την πίστη στα ανθρώπινα πεπρωμένα και το μέλ­ ίσα η επαίσχυντη οικονομική κατασταση του προλετα­λονςαπ›πολυασμού»έίδενιάναικαιτόσο απόμακρες ιπατου·α›σπρώχνειακατασχεαιπροςταιιπροςκαιτοαπό το πνεύμα των κλασικών; αναγκαζει να παλεύει για την τελική του απελευθέρω­

Μήπως τελικα έχει δίκιο ο Μπαλιμπαρ, όταν διερω­ ση››.ί5ταται αν ο Μαρξ ναι μεν από τη μια μετέφερε την κα­ Στην Αγία Οικογένεια αναφέρεται: «Η ατομική ιδιο­τηγορία του υποκειμένου από τον ιδεαλισμό στον υλι­ κτησία σύρεται, εννοείται μόνη της, από την πολιτικο­σμό, από την αλλη όμως «προετοίμασε έτσι τη μόνιμη οικονομική της κίνηση στην ίδια την καταργησή της.δυνατότητα να εμφανίζεται το προλεταριατο σαν Είναι μια εξέλιξη που προσδιορίζεται ανεξαρτητα από“υποκείμενο” με την ιδεαλιστική έννοια του όρου››;ῃ αυτήν και εναντια στη θέλησή της, μια εξέλιξη που

ἱΖΟ4 Ζθὅ

ΡΟγΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡιΣ

προσδιορίζεται από φύση πράγματος αφού πα­ δεν μπορεί παρα να αντιπροσωπεύει την ταξη εκείνη| ώ Ολετα Εἀῖου αθλαῇηῖα που που η ιστορικη αποστολη της ειναι να επαναστατικο­

ηαγει συιὅχ Ξ Ο ατῖκ , υσωίἠς αθλιότγχ ποιήσει τον κεφαλαιοκρατικο τρόπο παραγωγής καιῖἔιῖ ἕγῖἑειιηἶγηιδηἕιαδλεετῖιριατἔς εκτεληεί την απόφαση τελικα να καταργήσει τις ταξεις. Αυτή η ταξη είναι τοπου έχει βγαλει η ατομική ιδιοκτησία για τον εαυτόν πρΟ7ιετΟιριΟιτΟ»°ῦ/

Τελος στο γραμμα του προς τον Βαιντεμαγιερ, στοΤηηἑξαι λίγο πιο κατω στο ίδιο έργο αναφέρεται: «Εδώ Οητοιο Ο Μαρξ κιηδιιιοποιἶι τις ηοιινοτομιἶς τοι), η ιἶιἶωςδεν προκειται για το τι καθε φορα φανταζεται σαν σκο­ Ο ιδωἐ Υθοῖφεί «Οτι καινούργιο εκανα εγω›ἶ, μεταξυ αλ­πο του αυτόςή εκείνος ο προλεταριος ή ακομη και ολο Οινοιφερειι «Ο|τι η Τοιξιχη ποιλη/ Οδηγῖάι αι/Οι)/χαστι”

, Πολύ ισσότερο πρόκειται Υια Το και στη δικτατορια του προλεταριατου».ΤΟ ραίιῖοῖιρἔίτἔιίναι ιστο ιηια αναγκασμἐνο να κανει" /Ετσι η εμφάνιση στο προσκηνιο της ιστοριαςι τουΞέσὲῖ αυτό Είνα[»/ὥρ προλεταριατου ως φορεα της επαναστατικής συνείδη­

Στην Αθλιότητα της Φιλοσοφίας, «η ύπαρξη όλων σηςι ἶιαιοιγροιφετοιι Οιἶιο τους ηλασιἶιους σαν ιιιηι ανοι­γκαιοτητα που προκύπτει απο τη ιδια την αναπτυξητου καπιταλισμού.

Από αυτήν την οπτική γωνία, μπορεί εύλογα να θεω­στοβχείων Τάξης»­49 ρηθεί πως ο ντετερμινισμος στο έργο των κλασικών συ­

Βιδωίά αυτό απόσπασμα όπως εύστοχα νισταται στο οτι ο καπιταλισμος γεννα το προλεταρια­ποιροι­Εηρεί Ο Λουκατςἔο ανατρέπει το χυδαίο μαρξισμόγ του το οποιο νομοτελειακα επαναστατει και οδηγει τηναπο την αλλη ομως οταν θεωρειται ότι η αναπτυξη των κοινωνια στο σΟσιΟιλισμΟ°

ν ι ι ι ι Και ια τετοια ανα νωσ , οποία έ ει συ να οδ ­παραγωγικων δυναμεων οχι μονον γεννα το προλετα­ ιι Υ η η χ χ ηι λλ/ μεταμορφώνει Τάξη για τον γήσει σε έναν χυδαίο εργατισμο, μπορεί να ενισχυθείριατο, α α , |ι μήπως δεν οδηγεί σε έναν άλλου Τύπου αν προσφυγουμε στη σχεση αναγκαιότητας, ελευθε­εαυτον τ ›› ι , ιντετερμωισμός ριας του ωριμου μαρξισμού.

ἐστθ χλασωωί γρἀφουψ «Παν απι όλα Προκειται για τη σχεση εκείνη την οποία υιοθετούνΤ_ κ κ κ κ κι , φ ν ι ι­ τελικα οι κλασικοί, α ου π ο ου ενω ε καταλει­η αστικη ταξη παραγει τους νεκροθαφτες της. Η πτω /ηγ

η και η νίκη του προλεταριατου είναι και τα δυο ψοιηη Οπως θα δουμε στη συνεχεια Οχι ποιντελως καιση Τ ζ | ν ν α ν ιαναποφευκτα» Μ

οχι απο καθε σκοπια, την Εἔπικουρεια αντιληψη τηςΣ ρόλογο δεύτερης γερμανικής έχδοσης του ανεξαρτησίας του υποκειμένου απέναντι στις αντικει­Τ ν π ι / ι κ/ ι ι | ι ενικε συνθ κε , τ ελευθε ια απεναντι στ ν ανα­Κεφαλαιουωο Μαρξ μας υπενθυμιζει οτι η οπτικη γωνια μ Ξ η ς ης Ο Ξ η

του προλεταριατου είναι εκείνη από την οποία ο ίδιος γχοιιοτητοιι μια αντιληψη την Οποιοι χιχι με τη μορφηασκεί κριτική στην πολιτική οικονομία και τούτο διότι Της Οιπωιλισης των ατόμων από την γροιιιμικη πτώση

υποστήριζε ο Μαρξ στην διατριβή του." Αυτα σε μια

των παραγωγικών δυναμεων που μπορούσε να γεννήσει στους κόλπους της η παλια κοινωνία» [συνιστα τηνπρουποθεση] «της οργανωσης των επαναστατικών

«εφοσον μια τέτοια κριτική αντιπροσωπεύει μια ταξη,

207ΖΟΘ

ι¬ιΩΡΤ`ΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡιΣ

εποχή, που ας μην το ζεχναμε, ούτε οι αντικειμενικές και ένα αίσθημα αμφιβολίας για το αναπόφευκτο τηςσυνθήκες ήταν ώριμες για το πέρασμα στην ανώτερη προλεταριακης επανάστασης. Και αυτή η αμφιβολίαφαση του κομμουνισμού ούτε ο ίδιος ο τότε αριστερός εδραζεται στο γεγονός ότι παρα την απαρνηση τουνεοχεγκελιανός Μαρξ είχε ακόμη τέτοιες βλέψεις. νεανικού υποκειμενισμού του Μαρζ της Διατριβής, οι

Έτσι στα πλαίσια μιας γενικότερης σχέσης αναμεσα κλασικοί συνεχίζουν να διατηρούν στή συλλογιστικήσε αναγκαιότητα και ελευθερία, αναμεσα σε αιτιοκρα­ τους σημαντικα περιθώρια ελεύθερης κίνησης της υπο­τία και βολονταρισμό οι κλασικοί, όπως μας θυμίζει ο κειμενικότητας, και πιο συγκεκριμένα της συλλογικής­Ένγκελς στο Αντι­Ντὐριγκ, υποστηρίζουν πια ότι: «Η προλεταριακής υποκειμενικότητας.ελευθερία της θέλησης δεν σημαίνει συνεπώς αλλο Αν δεν συνέβαινε κατι τέτοιο, θα ήταν αδύνατον ναπραγμα παρα την ικανότητα να αποφασίζει κανείς έχο­ ερμηνευθεί γιατί οι κλασικοί θέτουν πριν από τη Ρόζαντας επίγνωση των συνθηκών. Συνεπώς όσο περισσότε­ Λούζεμπουργκΰξλ το δίλημμα «σοσιαλισμός ή βαρβαρό­ρο η κρίση ενός ανθρώπου είναι ελεύθερη πανω σε ένα τητα».συγκεκριμένο ζήτημα τόσο πιο μεγαλη είναι η ανα­ Τελικα και στο ώριμο έργο των κλασικών πλαναταιγκαιότητα που καθορίζει το περιεχόμενο αυτής της το φάντασμα του Επίκουρου. Για τους κλασικούς όσοχρ¿σης»_ε>ε βαθεια και να χαραζει την ανθρώπινη συνείδηση η αντι­

Ή διαφορετικα, από μια οπτική γωνία που απτεται κειμενική πραγματικότητα, εμείς οι ίδιοι είμαστε πουπιο αμεσα του εδώ προβληματισμού μας, όπως πολύ επιλέγουμε αναμεσα στις διαφορες πιθανές λύσεις πουεύστοχα παρατηρεί ο Γκραμσι, η ίδια η αναγκαιότητα μας προσφέρονται και δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι κα­που διαμορφώνει τις αντικειμενικές συνθήκες που συν­ θε φορα επιλέγουμε το δέον. Με αλλα λόγια με βασηθλίβουν τους ανθρώπους, τους θέτει «μπροστα σε ένα τις δυνατότητες που προσφέρονται στους ανθρώπους,ακριβή στόχο: να αντικαταστήσουν την κυριαρχία των υπαρχουν παντοτε διαφορετικές επιλογές που μπορούνσυγκεκριμένων συνθηκών και της συγκυρίας στα ατο­ να ακολουθηθούν και μια ορισμένη ικανότητα να τιςμα, από την κυριαρχία των ατόμων στη συγκυρία και ακολουθήσει ο καθένας. Έτσι υπαρχει παντοτε έναςστις συνθήκες ύπαρζης››.57 ορισμένος βαθμός και μια καποια μορφή ελευθερίας."

Ἡτσι λοιπόν, αν δεν πρόκειται για τις υλικές παρα­ Έτσι λοιπόν ο καπιταλισμός αποτελεί μεν ένα φθαρ­γωγικές δυναμεις που οδηγούν αυτόματα στον κομ­ τό ιστορικό σύστημα, από την αλλη όμως αυτό δεν ση­μουνισμό, αυτό το πραττει νομοτελειακα το προλετα­ μαίνει, ούτε ότι το σύστημα αυτό καταρρέει από μόνοριατο αναπόφευκτο γέννημα των αντικειμενικών συν­ του Ούτε ότι ο νεκροθαφτης, που το ίδιο γενναει, θαθηχών με την επανάσταση τοιχ δραστηριοποιηθεί αναπόφευκτα για να το θαψει.

Όμως αν σταθούμε εδώ και παλι θα αδικήσουμε Δίχως να επεκταθούμε στην αναλυση αυτού του δι­τους κλασικούς, διότι πέρα από τις αναφορές που λήμματος που θέτουν οι κλασικοί και στις συζητήσειςπροηγήθηκαν και αλλες αντίστοιχου περιεχομένου, εί­ που αυτό έχει προκαλέσει αναμεσα στους μαρξιστές,ναι βέβαιο ότι στην όλη συλλογιστική τους συνυπαρχει ας υπενθυμίσουμε σύντομα το περιεχόμενο του.

ΖΟ8 209

ΪἹΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΒΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡἹΣ

Ήδη στο Μαγήφέσῖο παρόλο που από την ίδια τοο τη ο κομμουνισμός έχει ξεχαστεί και έχει διαστρεβλωθεί ωςφύση ως Μανιφέστο, είναι λογικό να διαπνέεται από προς τσ περιεχόμενό του, η αναγκαιότητα της επανα­μια επαναστατική αισιοδοξία, οι κλασικοί θέτουν ευθύς στασης έχει παραγκωνιστεί ακόμη και από σημαντικούςεξαρχής και με τη μεγαλύτερη δυνατή σαφήνεια το μαρξιστές στοχαστές, όπως ο Λουσιέν Σεβἔῦ οι οποίοιεναλλακτικό δίλημμα καθε ταξικής παλης, η οποία κατα τα αλλα, και μαλιστα με συνέπεια, προσπαθούν ναμπορεί να τελειώσει ή «με τον επαναστατικό μετασχη­ επαναφέρουν την κομμουνιστική προοπτική στο προ­ματισμό ολόκληρης της κοινωνίας, ή με την από κοινου σκήνιο.καταστροφή των ταἔςεων που αγωνίζονται››.6® Και αυτή η απαρνηση της επαναστασης στηρίζεται

Ακόμη πιο συγκεκριμένα όσον αφορα στο πέρασμα πιο συχνα στη θέση ότι ο κομμουνισμός «εγγραφεταιστην κομμουνιστική κοινωνία ο Έὶνγκελς γραφει στο ήδη στο εσωτερικό της σύγχρονης κοινωνίας»/ιθ ότιΑντι­Ντύριχκ: «Οι ίδιες οι παραγωγικές δυναμεις [της διαμορφώνεται ήδη στο εσωτερικό του καπιταλισμού.αστικής ταξης] έγιναν τόσο ισχυρές για να μπορούν να Βεβαίως οι κλασικοί, καθε αλλο παρα αυτό ήθελαν ναυπακούουν στη διεύθυνσή της, και ωθούν σαν να επρό­ πουν, όταν υποστήριζαν ότι στα πλαίσια του καπιταλι­κειτο για το αποτέλεσμα μιας φυσικής αναγκαιότητας, σμού μέσα από τις αντιθέσεις που αυτός γέννα, δια­ολόκληρη την αστική κοινωνία είτε προς την καταστρο­ μορφώνσνται οι προϋποθέσεις για το πέρασμα στηνφή της είτε προς την επανασταση››.®ί κομμουνιστική κοινωνία. Γι, αυτούς αυτό το πέρασμα

Και στο ίδιο έργο, ο Έἰνγκελς κανει λόγο για ανα­ είναι αδύνατον να υλοποιηθεί δίχως την επανασταση.γκαιότητα ανατροπής του καπιταλισμού «αν δεν θέ­ Ας παρακολουθήσουμε λοιπόν τη συλλογιστική τουςλουμε να δούμε ολόκληρη τη σύγχρονη κοινωνία να σα­ ως προς αυτό.πίζεωςιι Κατ' αρχήν κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει στα

Το ίδιο πραγμα επαναλαμβανει ο Λένιν στα τέλη σοβαρα το γεγονός ότι για τους κλασικούς μέσα από μιατου 1905: «Η επανασταση μπορεί να ωριμόισει, ενώ οι νέα σχέση θεωρίας, πραξης, που εισήγαγαν, ο στόχοςδυναμεις των επαναστατών δημιουργών αυτής της δεν ήταν η κατανόηση του κόσμου αλλα η αλλαγή του, ηεπανάστασης μπορεί να φανούν ανεπαρκείς για την «επαναστατικοποίησή του››.ί" Η ίδια η μαρξική διαλε­πραγματοποίησή της ­ τότε η κοινωνία σαπίζει και αο­ κτική όπως πολύ εύστοχα παρατηρεί ο Μπρεχτ, στο­τό το σαπισμα παρατείνεται καποτε για ολόκληρες δε­ χεύει τελικα να μας βοηθήσει να θέτουμε τέτοιες ερωτή­καετίεῷχιι σεις που να καθιστούν δυνατή την αποτελεσματική δρα­

Έὶτσι λοιπόν για τους κλασικούς υπαρχουν δυο δια­ ση,θ8 δίχως την οποία καθε ριζοσπαστική αλλαγή είναιζευκτικές λύσεις: η μια είναι ο καπιταλισμός να οδηγη­ αδύνατη.

θεί σε ένα παρατεταμένο σαπισμα του, που σημαίνει Επίσης κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει ότι γιαβαρβαρότηταἔί· και η αλλη είναι η επανασταση και το τους κλασικούς «όχι η κριτική, αλλα η επανασταση εί­πέρασμα στην κομμουνιστική κοινωνία. ναι η κινητήρια δύναμη της ιστορίας››.°9

Δυστυχώς, αν όπως αναφέραμε στο πρώτο κεφαλαιο, Στο Μανιφέστο με τον πλέον ξεκαθαρο τρόπο δια­

2ιΟ 2ιι

ΪἹΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

κηρύσσεται ότι ο στόχος των κομμουνιστών είναι η

κομμουνιστική επανασταση ή «η βίαιη ανατροπή όλου

του σημερινού κοινωνικού καθεστὡτος››.7®

Ἀλλωστε το ίδιο το προλεταριατο έχει νόημα μόνο

στο βαθμό που «είναι επαναστατικό, διαφορετικα δεν

είναι τίποτα».Και αύτη η επανασταση είναι αναγκαία «όχι μόνον

επειδή η κυρίαρχη ταξη δεν μπορεί να ανατραπεί με

κανεναν αλλον τρόπο, αλλα επειδή η ταξη που ανατρέ­πει μόνο σε μια επανασταση μπορεί να πετύχει να

απαλλαγεί από την προαιώνια "κόπρο του Αυγείου”και να γίνει ικανή να θεμελιώσει εξαρχής την κοινω­

νία››." Όπως με τον πιο γλαφυρό τρόπο το εκφραζει ο

λόρδος Μπαιρον, «η επανασταση σε μερικούς μπορεί

να μην αρέσει / μα είναι ο μόνος σίγουρος και δίκαιοςτρόπος / να καθαρίσεις απ” το ρύπος τους ανθρώ­

ΤΕΟΟς››.73

Αυτή η προλεταριακή, κομμουνιστική, σοσιαλιστικήεπανασταση, όπως εύστοχα επισημαίνει ο ΓουαλτερΜπένζαμιν, «διαρρηγνύει το συνεχές της ιστορίας»/4σημαίνει καταργηση, και τσακισμα και όχι χεγκελιανούτύπου συμφιλιωτική (νετεόίπουτιἔ) υπέρβαση του

υπαρχοντος κόσμου, «δεν μπορεί να συντελεστεί χωρίς

τις πιο απότομες στροφές››75 και δεν μπορεί παρα να

είναι βίαιη, διότι όπως εύστοχα παρατηρεί ο Ζίζεκ δια­φορετικα θα εκφραζαμε την επιθυμία «να έχουμε επα­

νασταση δίχως επανασταση ››.7®

Ως προς το περιεχόμενό της, αν και κινδυνεύω να

κατηγορηθὡ ότι επαναλαμβανω τα τετριμμένα, με δε­δομένο ότι αυτα τείνουν να ξεχαστούν, καλό είναι να

θυμόμαστε ότι αυτή η επανασταση, η πρώτη στην ιστο­ρία επανασταση της πλειοψηφίας του πληθυσμού/7 ση­

μαίνει ανατροπή της αστικής ταξης, καταργηση της

ΖἹΖ

Ο ΜΑΡΞ ΓΒΝΝΗΘΗΚἙ] ΝΩΡιΣ

εξουσίας της και συντριβή του κρατικού μηχανισμούτης, καταργηση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας στα μέσαπαραγωγής. Σημαίνει δηλαδή τη «διαλυση της "παλιαςκοινωνίας", μια ιδέα που διαπερνα ήδη από το 1843την Κριτική της εγελιανής Φιλοσοφίας του Δικαίου και

τιτου Κράτους" του Μαρξ, και στην οποία οι κλασικοίμενουν αμετακινητοι σε ολη τη διαρκεια της ζωής τους.

Τέλος σημαίνει την κοινωνικοποίηση των μέσων πα­ραγωγής και την σχεδιοποιημένη αναπτυξη από το μι­σοκρατος ή κομμούνα της δικτατορίας του προλετα­ριατου. .

Και όλα αυτα αποτελούν αμεταβλητες θέσεις γιατους κλασικούς, πέρα από την ειρηνική ή ένοπλη μορφήτης επαναστασης, πέρα από το αν αυτή θα εντασσεταιή όχι σε μια διαρκή επανασταση, στην οποία αναφερ­θήκαμε προηγουμένως, πέρα από το αν τακτικα θα πα­ρει τη μορφή του πολέμου των ελιγμὡν ή εκείνου τωνθέσεων.

Κυρίως όμως, όλα τα παραπανω, στο όνομα του ότιγια τους κλασικούς δεν αποτελούν μια θεωρητική κα­τασκευή καποιου αναμορφωτή του κόσμου, αλλα «τηνπραγματική κίνηση που καταργεί τη σημερινή ταξηπραγματων››,7® δεν είναι δυνατόν να θεωρείται ότι μπο­ρούν να εκπληρωθούν δίχως την ανατροπή του καπιτα­λισμού στα πλαίσια ενός βαθμιαίου εξανθρωπισμούτου ή ότι εκπληρώνονται καθημερινα και παλι σταπλαίσια του υπαρχοντος συστήματος.8®

Αν λοιπόν όπως αναφέρει ο ίδιος οίΕνγκελς ο αγώ­νας για «την πολιτική δικτατορία του προλεταριατου»αποτελεί την πιο τρανταχτή απόδειξη ότι και η πολιτικήεπενεργεί στην οικονομίαἕ] πόσο μαλλον η αναγκαιότη­τα της προσφυγής στην προλεταριακή επανασταση απο­τελεί την πιο τρανταχτή απόδειξη του γεγονότος ότι η οι­

ίΖι?›

ρ]ΩΡΡΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡιΣ

κονομία. ή η αναπτυξη των υλικών παραγωγικών δυνά­μεων δεν είναι επαρκής συνθήκη για να οδηγηθεί η κοι­νωνία στη χειραφέτηση και ότι γι, αυτό χρειαζεται και η ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

ανθρώπινη παρέμβαση.Έ]τσι όπως εύστοχα παρατηρεί Ο Λσύκατς. Ο λενινι­ ί.ΕυἔεΙε. Ειι εἰτιιιιιἰοπ ιἰε Ζιι εἰιιεεε Ζαίκπἱειιεε επ Απἔἰείειγιε. Εἀὶτιουε

σμός προσδιορίζεται ακριβώς ως η διαρκής επιμονή Ξοειιιιεε. 1975. σελ. 53.

νν × ι 2.Κ λΜ Φ./Ε λ,Η |δλ|./...ί.στον ενεργητικο ρολο της υποκειμενικης στιγμης. και η αρ αρξι ρ νγκε ς Υερμα'""η ί ΕΟ Ολ/ία Ο π Τομ. . , πρώτος. σελ. 83.

εξεγεβση” η Οπἶπα αἶτοῖελει κΟρυ.φωση.Της επαν(ἶσΤα_ 3. Καρλ Μαρξ. Πρόλογος στην Κριτική της Πολιτικής Οικονομι/ας.τικής δ[αδΜασ!“ας® εωαι η στυίμη ὴατα την οποια «(ἶ στο Μαρξ./Ενγκελς.ΔιαλεχτάΉργα.ό.π..τόμ. πρώτος, σελ. 424.υποκεῳβνωίόθ παράγοντας αποκτα μια χαθορβστικη 4. Καρλ Μαρξ. Το Κεφάλαιο. ό.π., τόμ. τρίτος. σελ. 972.πβοῖεβαί­ότητα»­82 5. Η υπογρόιμμιση δικη μου.

Για να προωματοποιηθεἱ όμωἔ αυτή η προλεταρωζκἠ θ. Στο ίδιο. τόμ. πρώτος. ό.π.. σελ. 787.

επανόισταση. δεν αρκούν ούτε οι αντικειμενικές συνθη­ 7. Εῃ.ςε1ε.. Ακιι­ονκιικἔ. απ.. σελ. 397.

κες Ούτε Ο εν δυνάμει επαναστατικός χαρακτηρας τΟυ 8. Ειτἔεὶε. Επιστολή προς τονΒ. Βοηζὶιιιυ. Βτεεἰιιιι. βσπιἰτεε, 25 ]ιιπυιιππρολεταργἀτουν αλλά απαγτεηταγ αυτό να έχει κατα­ Ι894. ἰιπ Μειτκ. Ετιἔεὶε. δοτιεσροιπἰιιηεε, Εεὶἰτἰοιπε ὀυ Ρτόἔτὲε

κτησει την επαναστατική του συνειδητοποίηση. κόιτι ΜΟ$ΩΟυ¬|1978, σελ· 495·

που δεν πραγματοποιείται ούτε αυτόματα ούτε νομο­ (ἑηντἶἔἑ Η σίδερεωα φτερμαι Εκδοσεις Ζαχαροπουλοἔι

τελειακα” . . ¬ ΙΟ. Λουί Αλτουσέρ. Φιλοσοφικά. Μετάφραση Ἀγγελος Ελεφόιντης.Και οι κλασικοι εχοντας πληρη συνειδηση αυτης της Εκδόσεις Ο Πολίης 1994 σελ­ 35­

δυσκολίας και αποδεικνύοντας και με αυτόν τον τρόπο Μ. Βλ. για παράδαγμαγ Γράμμα ΤΟΟ Ενγκελς στον Ζσςεφ Μπλσχ.ὁτί θεωρούν πωἔ η αναγκαιοτητα ­εν προκειμενω η Λονδίνο 21­22 Σεπτεμβρίου Ιθθθ. στο Ματσε. Εηἕεἰε δσττεεροπ­

κομμουνιστική χειραφετηση­ καθε όιλλο παρόι επιβόιλ­ ηαῃεἕγ ό_π­7 σελ' 444·

λεται αναπόφευκτα στη βσὐληση. εντσιτίζσυν έμμεσα η 12. Ιεεὶσεὶὶε (Ξειτο. Πιιετιιείἱοπ Ηιἐοτίηιιε ει τέυοἰιιίἰοπ εκατ Μιιτκ. ὶιτ Ιπτίρ://

όιμεσα μια σειρόι παρόιγοντες που οδηγούν το προλετα­ νντντν.ειπε.μπιν­Ροιιιετε.Ετ/Ρ1π11οεορ1πιε/

ριά­[ος εν δυνάμει επαναστατικό υπσκείμενσ. στην εν­ 13. Επἕεἰε ιι Ξηιιίίι. Βιεηἰπ, Εοηιἰτεε. 27 Οειοϊπε 1890. τη Μπακ. Επὅιεἰε.

σωμόιτωση και μόιλιστα τη συναινετικη παρόι στην εΟ"ΰ5ΡΟ"ὼι"£ΰιό·π¬σελ·449·ΰ

επαναστατική άρνηση χαππαλισμού ί4.Βλ. ]υΙπτι Μοὶγιιευκ. Ιε Μιιτκἰεηι ιὶειετηιἰπιειιε? Ιιτ Ιεεμε Θ8 οι"

Μ . ν θ Ολ θού διεξοδγκἀ στο Ιυιεττιειτὶοιπεὶ εοο1ειΙὶε11τ]ουτιπειΙ. Αυιυιτιιπ 4955. σελ. 22.ε αυΤη)| την πτωίη α χ η μ 15. Καρλ Μαρξ. Θέσεις για τον Φὁυερμπαχ. Μαρξ/Ενγκελς. Διαλε­

αμεσως επομενο κεφαλαίο. χτἀ Έργα. ό.π.. τ. 2. σελ. 4Θ5.

Ιθ/Ορος που παραληφθηκε από τον Ένγκελς.17.Καρλ Μαρξ. Θέσεις για τον Φόυερμπαχ. ό.π. τόμ. δεύτερος,

σελ. 4θ8. Βλ. αναλυση αυτης της θεσης. καθώς και τις σημαντι­κές διαφορες ανάμεσα στο κείμενο του Μαρξ και σε εκείνο που

2τ4 2ι5

ΓἹΩΡΈΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΈΝΝΗΘΗΚΕ] ΝΩΡ1Σ

δημοσίευσε ε/Ενγκελς στο Ωεογςεε Έεὼὶεε, Κατ! Ματκ, Ικε Ταὲεεε 35. 1Νει1τετ Βειήειτῃὶιπ, .Εεε αήῖαἱιἔἐε έΙεει°ιυεε αε δοείαε, ιο Οειιντιεε οτι 3

ετα· Έειιτϋαεή, Ρτεεεεε Πήἰτιετειιαἰτεε αε Έταήεε, 1337, σελ. 53 και νοἰοοπεε, ζἔαἰαήιατα ΈοΙίο εεεαἰε, 2ΟΟΟ, τ. 1, ρ. 130.

επόμενες. 37. Έτἰοοιπε Βει1Ποετ, Έα ρΙπίΙοεορΙιἰτ αε Ματκ, ο.π., σελ. 37.

Εοως ΑΜΉΒΒΘΤ7 Ρογῃ­ Μανχ, Μῃερῃκο 1965) Ρ_ Μ3_ 33. (ἔεοτἔ Έμ1‹οοε, Ροεηαεε αε 1.967 α Ηἱείοιτε είεοπεεἰειισε αε εἰαεεε, ο.π.,

Καρλ Μαρξ, Θέσεις για τον Φόυερμπαχ, Μαρξ, Ένγκελς, Διαλε­ σελ. 334­335.

χΐά Ερή/ας όςπ­7 Τ. 27 σελ. 470. 33. Κειι·1 Μειτκ, Τἰιέοιτεε εατ Ια ρἰαε­οαἰιιε, ο.π., τομ. 2, σελ. 243.

Έτὶεοιπε Βει115ετ,Ινα μΙιἰΙοεορΙιίε είε Ματκ, ο.π., σελ. 5. 40­ Μ­ Ηθοτὶ, Ματκ, δαΙΖιγιιαγα, 1973, τ, 1, Ρ_ 146

]εεο­Ραμ] 3ειτττε, Ωιιεειίοιι αε ήιέιμοαε, ὶο δτιίἰήιιε είε Ια ταἰεοα 41. Βαιςθοοἰο. Ια Ιἰοετιέ, Ραιιοεγι, 1985, Ρ, 148

τἰἱααεειιήιιε, τ. Ι, Τήέοτἰε αεε εαεεήιϋἰεε μταίἰήιιεε, δαΙΙἰήιατα, 1330. 42­ Εῖἰθῃϊιθ Βοὶἱϋειτ, Ια ρΙαιΙοεορ|ιιε αι: Μαγχ, Δα Βἐωιγηαγια, 20017 Ρς 26.

Καρλ Μαρς, Η 1877 Μπρυμαγρ ­του ΛΟδΟβίχΟυ Βοναπἀρτη, Σύγ­ 43.Α1ε›‹ειΠτ:1οτ Έϋτγεεὶε, Ταε διιήαιιιἔ ο/ Ρι·οεΙιιεΙἰοιι ααα Ηιε Ιἔτοἰειατιαα

χρονή Έποχή, 1333, σελ. 11. Ι?έοοΙιιίιοπ ία ιΙιε δοικιπαγιἰεί Μαήὔεεἐο, στο Μετ1‹ Έοννὶἰος (Έεἱ) Ταε

Κ. Μαρξ, Πρόλογος στήν πρώτη έκδοσή του Κεφαλαίου, 25 Ιοο­ Έοιπήιιιπίεἰ Μααήεεὲο, Νετυ Ιιιί·ετρεΙ·αίἰοιιε, Έ.εΗη1συτ81π, 1333, σελ.

λη 1337, στο Κεφάλαιο, ο.π., τομ. πρώτος, σελ. 1θ. 97­105.

Κ, Μαρξ, Φρ, Ένγκελς, Η Γερμανική Ιδεολογία, ο.π., τομ. πρώ­ 44. Έομἰε Α1τ1πμε.εοτ, Ροιιγ Ματκ, Ινα Ι)ἑεοιιοο·ίΜ)οε|ιε, 2Οθ5, ρ. 111.

τος, σελ. 33. 45. Λένιν, Φρίντριχ Ένγκελς, Άπαντα, ο.π., τομ. 2, σελ. 9.

Βλ. Πρόλογο στο 5 τόμο του Ματκ, Έγι8εΙε δοἰἰεειεαἰ Ι/1ΙοτΙ‹ε, ο.π., 45. Καρλ Μαρξ, Φρ./Ένγκελς, ΙΙΛγίαΟικογένεια (ΙΙ κριτική τής κρι­σελ. ΧΧΙ­χχΠ' τικής), Έκδοσεις Αναγνωστίδής. σελ. 42­43.

Κ. Μαρξ, Φρ. Ένγκελς, Η Γερμανική Ιδεολογία, ο.π., τομ. πρώ­ 47.11 υπογρόιμμιοή δική μου.

τος, σελ. 88. 43. Στο ίδιο, σελ. 43­44.

Έτιπεετο Έειοιειυ, Για τήν επαναστασή στήν εποχή μας, ο.π., σελ. 43. Κ. Μετκ, Μίεἐτε ασ Ια ρΙιί|οεορ|ιἱε, ο.π., σελ. 21Ο.

ήςής 50. (ἔεοτἔ Έιιὶαιεε, Ηίείοἰτιε ει σοιιεειεαεε είε εἰαεεε, ο.π., σελ. 273.

. Φ. Ένγκελς, Πρόλογος στήν Γερμανική Έκδοσή του Μανιφέστου, 51. Καρλ Μαρξ, ΦρίδριχΈνγκελς, Μανιφέστο του Κομμουνιστικού

1330, στο Μαρξ, Ένγκελς, Διαλεχτα Έργα, ο.π., τομ. πρώτος, Κόμματος, ο.π., σελ. 50.

σελ. 16. 52. Κ. Μειτκ, Ρτέ/ασε α Ια 26 έιἱἱὲἰοιι αΙΙειιιαιιαε αιι δαρἰίαΙ ἰο Κ. Μειτκ, Ικ.31εινο] Ζὶἑεις Το υψηλό αντικείμενο τής ιδεολογίας, Βετιρία, 2ΟΟθ, ΟΠΡΙΜΙ. ΕόἰῖἰΟΙι5 30υίαΙι95. 1373. 1. 1, Ρ. 25.

σελ. 57. 53. Η υπογροιμμιση δική μου.

.Καρλ Μαρξ, Φρ. Ένγκελς, Η Γερμανική Ιδεολογία, ο.π., τομ. 54. Ο Μαρξ στον Βαιντεμάγιερ. Λονδινο, 5 του Μόιή 1352, στα Δια­πρὡτοςη σελ. 85' λεχτα Έργα, τομ. δεοτερος, ο.π., σελ. 53Ο.

.Στο ίδιο, τομ. πρώτος, σελ. 123. Στο απόσπασμα αυτο υπαρχει 55. Βλ. Καρλ Μαρξ, Διαφορα τής Δήμοκρίτειας και τής Έπικουρειας

και δική μου παρέμβασή στή μεταφραση μεσω τής γαλλικής με­ Φυσικής Φιλοσοφίας. Έισαγωγή, μετόιφρασή, υπομνηματισμος

τόιφρασής του Ω. Βειοιὶει (Έάιτὶοιπε 3οείαΙεε, 1373, σελ. 71­72). Παναγιώτης Κονδολής, Εκδοσεις Γνώσή, 1933 και Αλέξανδρος

.Λενιν, Φρ. Ένγκελς, Άπαντα, ο.π., τομ. 2, σελ. 3. Χρύσης Ο Μαρξ 'ΠΚ εξέ)/εβυής στον Κήπο του Έπίκουρου, Έκδο­

. Κ. Μαρξ, Φρ. Ένγκελς, ΗΓερμανική Ιδεολογία, ο.π., τομ. πρώ­ σεις Γκοβοστή, 2ΟΟ3.

ως? σελ. Μή. 53. Έο8ε1ε,Απί­ΠαΙιι·ἰτι,ς, ο.π., σελ. 141.

.Κ. Μαρξ, ΙΙΑγία οικογένεια, ο.π., 43­44. 57. (ἔτοττιεοὶ, @ι.ιαι·Ζε›·ιιι, 1433. Αναφέρεται στο Πἰετἰοπήαἱτε δτίιιήιιε αιι

. Κ. Μαρξ, ΗΑγία οικογένεια, ο.π., σελ. 43. ιαατκἰεήιε, Ρτεεεεε ΙΙαἰοει·είιαἰτεε αε Έτααεε, 1335, σελ. 355.

216 217

ΡΚΞΡΡΟΣ ΡΟγΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΈΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡιΣ

Βλ. Κοεει Έσχετσϋιιτζτὅ. Ζε ετἰεε ιἱε Ζιι εοεἰιιΖ­‹:ΖέιιτοετιιΖἰε (Βτοὀτιιτε είε 75· Λένωο Εναρχτήρωἔ λό7"Οἔ (πο 10 Συνέδρω τλιἑἶ χομμουωσΐαήἔβιιιἱιιε) ὶτι Κοεε Έσχειῃρυτἔ Τεκτεε (]Ιιοὶ›‹. ττειεἰυετἰοτι, ρτέεετιτειτὶοσ Δέεθνούἔν Απἀντατ ό­π·› Τόμ· 377 σελ­ 499­

ει ῃοιεε οιιεετι Βεειινι, εειιιαε εοειιιεε. ισεσ. Ρ. 199. _ 76­ Βὶσνσι Ζϋσἰε Κσλωσσσίσστε στον έσηνσ τσσ σσσασστσισὐ. στ.Βλ. Βεττεὶὶ ΟΠι1πειιπ,Ζ.ιι ιΖἰαΖεεΖἰηιιε ιιτἱεε επ οειιυτε. ό.π., σελ. 95. σελ­ 44­

Καρλ Μαρξ, Φρ/Ένγκελς. Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμ­ 77· Βλ· μεταξύ άλλων Ή·νΥχΞ맛 ΒΖσαΥωΥἠ σΤΟ ΟΖ ταξϋωί αλώνεἔμα­τος, όςπη σελ. 10­11­ στην Γαλλία απο το 1848 ως το 1850, ὁ.ττ., τόμ. 1ος, σελ. 129.

Ρ. εῃἔειε. Αῃιι­σεντ­ικἕ. επ., σελ. 193. και Κ­ Μσσἐ. Τσ Κεσάλσιστ στ­7 τόν­ τσὡτσε. σελ­ 788­Στο ἴδια σελ· 486. 78. Κ. Μειτκ, ῶτιἰιμιε ιἱιι ι:ΖτοἰΖροΖίΖ·ἰι]ιιε Ηεἔέϋεπ. Έεὶὶτὶοτιε ὅοείιὐεε, 1Θ7ῦ.

Λένιν, Ητελευταία λέξη της «ισκρικής» τακτικής. Ἀπαντα. ό.ττ.. 79­ Κ· Μαρἔ ΦΡ­ |ΕνΥκε맛 ΗΓΞρμανΖκή Ζδ­ΞΟλΟ7ία› ό·π¬ Τόμ· πρώ­

ωμ. ιι. σελ. εεε. τσε. σελ· 80.

Βλ. Ν. (ὶετειε, Τἢεἱεἕαεν σ/Ζἔσειι Ειικεαϋοιιτἔ. νετεο Έἀἰτὶοσε. 1988, 8Ο·Βλ· "μα παράδειγμα την ανἀπῖυἔη αυιήἔ Τηἔ άποψηἔ στοΡ. 30. ]εκ:εΙσ‹­εε Βἰο1Θτ,Ρσιιπμιοἰ Ζιι τέτ:οΖιιΖἱοι1 ιτε ητειιτἰ ριιε, ἰπ δοΖΖσε|ιιε Έ ” ἱιἰέε

Βλ. για παραδειγμα Έιιεἰεη θὲνε, δοητιπιικἰεητε ηιιεΖεεεοτιιὶ εοιιηΐε? Ζἰε ΖΩ ἴέϋοωῇθῃ: ΖΖΜΖΖΕ Ρωεε “Π Ζω” “Η ΧΧΙΟ Θἱὲάΰ? ΙΠ ΜἙΡ7/

Μεεεἰασια Έὀὶτἰοτιε 8οεἰεΖεε, 1990, και Έιιεὶετι ΰὲνε, Ρειτεετ σσεε Μιιτκ Ρθ1”$Ο·ΟΓ8ῃ8θ·ΗἠᾶαΖΠθ5·ΒωΘτ/Τθνωοὼ­ΜΠΙ·γῃγγομῃγ ηωῃγ Μανχ ει „0„57 ΙΜ ῃἰερμἰἔᾶ 20Οη_ 81.Έκ(ςεΖε ιἑ δ.8ΖτιπΖιΖΖ. Ζε 27 Οεοϋτε 18.90. ὶιπ Μειτχ, Έσἔε1ε, δοιτεεροπ­

Βλ. σχετικα Έσε1ειπ θὲνε. Βια Ζε εἰέριιεεειπετιτ σἰιι εαριΖιιΖἰ5ικε: ιμιεειἰσκ αῃῃεΰε ὁ­π¬ σελ­ 449­

ιἱε ιτιεϋιοεἰε ὶσ Ιπττρ://εερειεεε­ττιστ›‹.οτἔ και Βεττεὶὶ ΟΗΠΙΗΠ, Μι 82.1;ιι1‹ειοε,ΠΖιιΖεεΖἰιμιεεΖερσηέαηεϋε. Έὀἰτὶοσε ιΖεΖιι Ριιεεἰοιτς 2ΟΟ1. Ρ. 88.

ΠἰιιΖεεΖΖιμιε τιιἰεε εκ οεκυτε, 8νΖΖερεε. 2θθῦ.Κ. Μαρξ, Φρ. Ένγκελς, ΗΓερμανικἠ Ιδεολογία. ό.π.. τομ. 1,

σελ. 1Ο1.

Β. Βτεὼτ, Με τί Έἰοτε ιὶεε τεΖσιιτπεηιεπΖε, ττειἀ. Β. Έοταιοὶετγ,Ζ/ΑτεΖτε, 1972.Κ. Μαρξ, Φρ. Ένγκελς, Η Γερμανική Ιδεολογία, ό.π.. τομ. 1.

σελ. 87­88.Κ. Μαρξ. Φρ/Ένγκελς, Το Κομμουνιστικό Μανιφέστο,ό.ττ.. σελ. 121.

Μιιτκ ιἐ ].Β. υοτι 8εΖτιυεἰΖΖετ. 1.8 Ἑόντὶετ 1885, αναφέρεται από τονΜαρξ στο γραμμα του στον Ένγκελς της 18ης Φεβρουαριου1885 Μστκ Έτιἔεὶε, δοττεεροιτιὶεεπεε, ό.π.. σελ. 158.

› ›

1· Κ. Μαρξ. Φρ. Ένγκελς, ΗΓερμανική Ιδεολογία. ό.π.. τομ. πρώ­

τος. σελ. 85.Από τον Δον Ζουάν, σε μεταφραση Ἀρη Αλεξανδρου στο Άρης

Αλεξανδρου. Διάλεξα. Συγκέντρωση υλικού ­ βιογραφικά ση­

μειώματα ­ σχόλια Καίτη Δρόσου. Τυπογραφείο Κείμενα, Αθη­να. 1984. σελ. 108.Υνειὶτετ Βετηειπιἰτι. Ξιιτ Ζε εσπεερτ εἰ 7 Ζτἰεὲοἰιε. 1η Οεσντεες δαΖΖὶητατιΖ,

2θΟΟ. τ. ΠΙ. Ρ. 441.

ετε 219

Φ

ἔε

Η καπτταλτσττκἠ κοτνωνία, ὅτασπασμένη σε τόξεκ; μπορεί ναυπόρξετ μόνον τότε όταν η ψυχολογία της κοτνωντκής ετρήνης ευναῃ ας πούμε, σημανττκή ντα όλους. Με άλλα λόγτα μόνον τότεκα: ωσότου η εργατμκή τάξη στο σύνολό της: αυτή η σημανττκό­τατη παρανωγτκἠ δύναμη της καπτταλτσττκής κοτνωνίας, «συ­γκατατίθετατ» στωπηρό να εκπληρώνε: την καπτταλτσττκή λετ­τουργία. Μόλτς εκλείιμε: αυτή η προϋπόθεση¦ η παραπέρα ύπαρ­ξη της καππταλτστπκής κοτνωνίας καθίστατα: αδύνατη.

Ν1. ΜΠΟΥΧΑΡιΝ, «Η οικονομία της μεταβατικής περιοδου»

Κεφάλαιο 5

Η ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΒΝΣΩΜΑΤΩΣΗΣΤΟΥ ΥΠΟΚἙΉΜἙΖΝΜΟΥ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑ

5. 7. Η κυριαρχία της οστικής ιδεολογίας

Παρόλο που όπως είδαμε οι κλασικοί αναδεικνύουν τοπρολεταριατο σε επαναστατικό υποκείμενο, στο ερώ­τημα ποιες ιδέες είναι καθε φορα οι κυρίαρχες, προφα­νώς και για το προλεταριατο, οι κλασικοί, ως συνεπείςυλιστές που είναι, απαντούν με περίσσια σαφήνεια στηΓερμανική Ιδεολογία ότι: «οι ιδέες της κυρίαρχης ταξηςείναι σε καθε εποχή οι κυρίαρχες ιδέες. Με αλλα λόγια,η ταξη που είναι κυρίαρχη υλική δύναμη της κοινωνίας,είναι ταυτόχρονα η κυρίαρχη πνευματική της δυναμη ››.ί

Στη συνέχεια, στο ίδιο έργο οι Μαρξ/Ενγκελς δίνουνμια πρώτη αμεση ερμηνεία αυτης της ιδεολογικής υπε­ροχής της κυρίαρχης ταξης. «Η ταξη που έχει στη δια­θεσή της τα μέσα της υλικής παραγωγής, διαθέτει ταυ­τόχρονα τα μέσα της πνευματικής παραγωγής, έτσιώστε, μιλώντας γενικα, οι ιδέες αυτών που δεν έχουντα μέσα της πνευματικής παραγωγής να υποτασσονταιΟ, Ο€ΟΤόι››.2

223

ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΨΣΗΣ ιΟ ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡἘΣ

Και βεβαίως τα μέσα που διαθέτει η αστικη ταξηγια να προπαγανδίζει τις θέσεις της παίζουν το ρόλοτους. Βεβαίως και η «κοινη γνώμη». η Οιτθια και αποτελεί την Πυθία της σύγχρονης δημοκρατίας, δεν είναιπαρα η γνώμη που ζυμώθηκε από τα διαφορα μέσα«ενημέρωσης» που ανηκουν αμεσα στο κεφαλαιο η

στο κρατος του· όμως οι κυρίαρχες ιδέες δεν παραγο­νται, αλλα αναπαραγονται στο επίπεδο των μέσων, ταοποία «παίζουν ένα κρίσιμο, [αλλα] συμπληρωματικόρόλο στην εξασφαλιση της σταθερότητας της ταξικής

που συλλαμβανει αυθόρμητα και η ίδια η εργατικη τα­ζη, παρα το γεγονός που όπως ακροθιγώς αναφέρθηκεστο τέταρτο κεφαλαιο, αυτη από την ίδια της τη θέσηστην παραγωγη έχει ένα συγκριτικό πλεονέκτημα σεσχέση με τις αλλες ταξεις για να τη συλλαβει ως έχει.

Σε ορισμένες λοιπόν περιπτώσεις η κυρίαρχη ταζησυμπεριφέρεται πραγματικα σαν ένα κυνικό υποκείμε­νο, το οποίο αν και έχει σαφώς επίγνωση της απόστα­σης αναμεσα στο ιδεολογικό προσωπείο και την κοινω­νικη πραγματικότητα, εξακολουθεί μολαταύτα να επι­μένει στο προσωπείο

χυρίαρχίας του χαππαλΕσμΟύ».3 Σε αυτην την περίπτωση η αστικη ταξη παραχαραζειΑκόμη κατα τους κλασικούς, οι αστοι, «στο βαθμο. ν ι ί διότι δεν την συμφέρει να την συ­, ι ν λ ν Οπα­ την πραγματικοτητα ‹που κυριαρχουν σαν ταξη και καθορίζουν ο η η

ση μιας εποχης, είναι αυτονόητο ότι το κανουν αυτό νειδητοποιησουν οι αλλες ταξεις και πιο ειδικα η εργα­λ ι τικη ταξη, ενώ και η ίδια έχει αναγκη αυτην την ιδεολο­παντού, επομένως αναμεσα στα αλ α κυριαρχουν και

σαν στοχαστές, σαν παραγωγοί ιδεών, και Ου μίζουντην παραγωγη και διανομη των ιδεών της εποχηςτΟυς››.4

θ ι γία έτσι ώστε να βιώνει την ίδια της την κυριαρχία σανελευθερία εκείνων που εκμεταλλεύεται."

Στις Θεωρίες για την υπεραξία ο Μαρξ αναφερόμε­θα νος σε αυτην την περίπτωση, παραθέτει το ρωμαικόΈτσι λοιπόν η κυρίαρχη ταξη από την ίδια της τη ε­

ση έχει τη δυνατότητα να καθιστα κυρίαρχη τηνλογία της.

Και αυτη η ιδεολογία είναι είτε μια συνειδητα εκ μέρους της αστικης ταξης αντεστραμμένη εικόνα τηςπραγματικότητας είτε πιο συχνα μια αντεστραμμένηεικόνα που προκύπτει από την αδυναμία της αστικηςταζης να συλλαβει η ίδια την πραγματικότητα ως έλει­Και αυτη η αδυναμία οφείλεται τόσο στην οπτικη γω­νία από την οποία η αστικη ταζη αντιμετωπίζει τηνπραγματικότητα όσο και κυρίως στην ίδια την ουσίατης κεφαλαιοκρατικης πραγματικότητας, η οποία από

Εδω­ μύθο του Οειειιε για να δείξει ότι ‹‹[όπως ο Οεευε], ο κα­πιταλιστης εμφανίζει σαν να προέρχεται από αυτόν τονίδιο αυτό που έχει αποσπασει από τους αλλους››.7 Καιαυτη η δυνατότητα παραχαραζης της αληθειας είναι

έβαιο ότι την διαθέτει το κεφαλαιο από τη θέσηισχύος στην οποία βρίσκεται.

Μισός ανθρωπος, μισός δαίμονας ο (λειειιε ζούσε σεένα σπηλαιο και δεν έβγαινε από αυτό παρα τη νύχταγια να κλέβει βόδια. Για να παραπλαναει τους διώχτεςτου, υποχρέωνε τα ζώα να μπαίνουν με την όπισθενστο κρησφύγετό του, έτσι ώστε τα ίχνη τους να δίνουν

, ν κ τ ν εντύπωσ ότι αυτα εί αν ει από αυτό. Το επό ε­τη φύση της διαμορφωνει αμεσα και αυθορμητα μια η /χ βγ μψευδη εικόνα γι, αυτην της την ουσία νο πρωι, κατα την αναζητηση των βοδιων τους οι ιδιο­

αυτήν ψευδή αντεστραμμένη εικόνα εωω κτητες δεν έβρισκαν παρα τα ίχνη τους. Με βαση την

224 228

ι¬ιΩΡῖ¬ΟΣ ΡΟγΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΡΒΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡιΣ

αμεση μοοφή αστών των τχνών οοτἰτοόνταν στο λαοσ Τελος, η αντιμετώπιση της πραγματικότητας απόμενο συμπέρασμα ότι Τα ζώα τσοἐ είχαν φόνετ απο το την οπτική γωνία του επιπέδου αφαίρεσης που αποτε­σπήλαιυ για να πανε στσοἐ οοίοοόἔ κατ όττ στη σονεε λείη ανθρώπινη φυση, ή ακριβέστερα εκείνου που θεω­χεια εξαφανίστηκαν. ρείται από την οπτική γωνία της αστικής ταξης ως αν­

Όμως πιο συχνα ιοχύειστιη αστσσι ταση αοονατετη θρώπινη φυση, οδηγεί αν όχι στην παραβλεψη, στηνίδια να συγκροτήσει μια μη οινεστοαμμενη ετπόνα τησ παραμόρφωση της κοινωνικής πραγματικότητας, τουποοιτναταὀτηπιε και λόγω τηε Οπτικήε γωνία; που την καπιταλισμού, των ταεεωνταντιμετωπίζει, αλλα Χαι λσΥω τησ τοτασ τησ τοόσησ ασ­ Όμως, όπως διευκρινίζεται στη Γερμανική Ιδεολο­τής της πραγματικότητας. γία, περα από την μειονεκτική για μια αντικειμενική

Κατ αοτἡ τι οπτοσὶ "ίωντα ποο παοαμοοφώνετ την πρόσληψη της πραγματικότητας θεση. στην οποία βρί­ποαΥματτπόττΙτα ετνατ εκετντι τοο απομονωμενοο ατό“ σκονται οι αστοί, είναι ο ίδιος ο χαρακτήρας αυτής τηςμου, ειναι εκεινη τησ αΥοο᧬ τι ετνατ εκείνη τησ οποτο κεφαλαιοκρατικής πραγματικότητας που γεννα αυτεςθεμενης ανθραητωηςιρόσης. τκ;κυρίαρχεςιδέες.

Το απομονωμένο ατομο, το ατομο ΤΟ σιαχωοτσμενο «Οι κυρίαρχες ιδέες δεν είναι τίποτε αλλο από τηντόσο από ττἔ ἐόοσοτεσ όσο και από ττσ χοτνωνοτεσ σον“ ιδεατή έκφραση των κυρίαρχων υλικών σχέσεων, είναιοήπεσ όπαοξἠἑ τοοι αποτελεί όχτ μόνον το ποονομτοόχο οι κυρίαρχες υλικές σχέσεις που συλλαμβανονται σανποτσμα μέσα από το οποίο τι αστοαἰ τοεολοΥτα ανττμα ιδέες, αρα είναι η έκφραση των σχέσεων που κανουντωταζειτα ανθράπανα όντα,αλλα καιτο πρμσμα μέσα μια Τάξη κυρακοχη„επομέναη·οιιδέες της κυρακοχηςαπό·α›οποα›αναμεουπζειτην:ακνωνμκίΕτσιαυτή τάξης»ρεμφαντζετατ να βοτσχετατ σε αομοντα με την ψεοοτι Είναι «η κατασταση της Γερμανίας στα τέλη περα­μορφή που τααρνουν οι κοαώηπκες σχεσεω ααομενεἔ σμενου ‹κμὺνα [που] αντανακλαται καθ) ολοκληρακκατω από αυτό το παοαμσοφωτικό ποτσμα τοο ασττε στην Κριτική του πρακτικού λόγου του Καντ»/Ο μαςκοόικαημσμοό. λενεοικλασωακ.

Τσ ίσιο όταν τι οπτοοίι Υωντα ανττμετώπτσηἔ τησ Το ίδιο, η αντίληψη του Στίρνερί καθώς και η παρα­πραγματικότητας είναιη οιγοοα κατ όχτη παοαΥωΥἠ¬ οτ πλανητική αντίληψη των φιλοσόφωνς γενικότερα δεοταοοταστεἔ ποο οοηιίοόν στα αποτελεσματακ τα οποία μπορεί στην καθε περίπτωση παρα να αποτελοόν «μό­καταλήγουν στην αΥΟ©αι δεν ετνατ οοατεσ κατ ετστ "ίτα νον εκδηλώσεις της πραγματικής ζωής››."παραδειγμα το κεφαλαιο περιορίζεΤαι στα μεσα παοαε Μαλιστα οι ιδεες, οι επεξεργασμένες από τους θεω­Ύωλίἠα τι στο Χοήμαι το εμπόοεομα σε καθε α`ίαθό ποο ρητικοός, έρχονται εκ των υστέρων σε σχέση με τηνπωλείταιή αγοραζεται, το κερδος σε ένα όφελοἐ των πραγματικότητα που τις γεννα και η οποία έχει ήδηκαπιταλιστών χατ τι τοτα τι αλίοοα σε μτα απλή ανταλλατ διαμορφώσει μια αντίληψη γι” αυτήν.Ύἠ αταθσσ χατοπηοοσαονταπ)ακολοοοεττοοἑτπποόσ «Οιμορφεςτακ›αποτυπώνουνστατακκόνοατηςερ­της εξτρα­κοινωνικούς κανόνες. γασίας τη σφραγίδα του εμπορεόματος και που κατα

228 22?

ῖ¬ιΩΡἶ”ΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡιΣ

συνέπεια ρυθμίζουν την κυκλοφορία τους κατέχουν ήδη

τη σταθερότητα των φυσικών μορφών της κοινωνικής

ζωής, πριν οι ανθρωποι αναζητήσουν να αντιληφθούν

όχι τον ιστορικό χαρακτηρα των μορφών αυτών, που Ο Ετιέν Μπαλιμπαρ υποστηρίζει ότι όταν ο Μαρξ δη­

τους φαινονται μαλλον οριστικα αναλλοίωτες, αλλα το λώνει στο Μανιφέστο «οι εργατες δεν έχουν πατρίδα»,

εσωπργκὀ νόημά ΤΟυς»_ι2 τούτο σημαίνει πως θεωρεί ότι «είναι απαλλαγμένοι

Έτσι η «πρώτη ύλη» διαμόρφωσης της αστικής ιδεο­ από τις δοξασίες, τις ελπίδες, τις υποκρισίες της θρη­

λογίας, πριν ακόμη αυτή αναχθεί σε ένα σχετικα αυτό­ σκείας, της ηθικής και του αστικού δικαίου...››"

νομο στοιχείο του εποικοδομήματος, πριν ζυμωθεί σαν Όμως έστω και αν οι κλασικοί δεν αντιμετώπισαν

τέτοια από τους αστούς ιδεολόγους, και αρχίσει να την αποξένωση, την πραγμοποίηση και το φετιχισμό

επηρεαζει και «από τα πανω», ιδεολογικα την προλε­ για να αποδείξουν ότι αυτα συμβαλουν στην ενσωμα­

ταριακή συνείδηση, αρχίσει δηλαδή έχοντας γίνει κτή­ τωση της εργατικής ταξης, οι σχετικές αναλύσεις τους,

μα των μαζών να λειτουργεί σαν αντιδραστική υλική Οι οποίες δεν ήταν προιόντα συγκυριακής εκτίμησης,

δύναμη/3 ενυπαρχει στο ίδιο το επίπεδο των κεφαλαιο­ αλλα μιας βαθύτερης θεωρητικής μελέτης της ίδιας της

κρατικών σχέσεων παραγωγής. δομής του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, οδη­

Ἐἰαι αυτή η ίδια πραγματικότητα είναι που γεννα γούν λογικα προς μια αντίθετη κατεύθυνση από εκείνη

και την ψευδή συνείδηση της εργατικής ταξης, έστω κι που καταγραφει ο Μπαλιμπαρ.

αν η θέση της την διευκολύνει να απεγκλωβιστεί από Αυτή λοιπόν η βαθύτερη αναλυση οδήγησε τους

το σύγχρονο σπήλαιο των δεσμωτών. κλασικούς, οι οποίοι όπως είδαμε υποστήριζαν ότι η

Με αλλα λόγια, η μη γνώση της κεφαλαιοκρατικής ιδεολογία βρίσκει το θεμέλιο της «στην εγκόσμια βα­

πραγματικότητας αποτελεί μέρος της ίδιας της ουσίας ση», στο συμπέρασμα πως η βαση των κεφαλαιοκρατι­

της. Ακόμη παραπέρα, η ίδια αυτή πραγματικότητα κών σχέσεων παραγωγής μαλλον «παραπλανεί›› τους

δεν μπορείνα αναπαραχθείδίχως τον ιδεολογικό φενα­ εργαζόμενους, μαλλον τους κανει να χανουν την αν­

κισμό που προκαλεί/4 ή διαφορετικα η ίδια η ύπαρξη θρωπια τους, παρα να συνειδητοποιούν την πραγματι­

της κεφαλαιοκρατικής κοινωνικής πραγματικότητας κότητα ως έχει και να απαιτούν την αλλαγή της, έτσι

«ενέχει τη μη γνώση των συμμετεχόντων όσον αφορα ώστε αυτή να ανταποκρίνεται στο ύψος των δυνατοτή­

στην ουσία της, [...] η ίδια η κοινωνική αναπαραγωγή των του ανθρώπου.

συνεπαγεται ότι τα ατομα “δεν ξέρουν τι κανουν”››.15 Αν διερευνήσουμε προσεκτικα το περιεχόμενο της

Και αυτή η εξόχως σημαντική πλευρα της εκπόρευ­ αποξένωσης, της πραγμοποίησης και του φετιχισμού,

σης της υπεροχής των αστικών ιδεών, αν δεν αναλύεται θα διαπιστώσουμε ότι αυτές αποτελούν μορφές αντι­

επί τούτου αμεσα στο έργο των κλασικών, προκύπτει στροφής της πραγματικότητας, και ως εκ τούτου μορ­

όπως θα δούμε στη συνέχεια από τη γενικότερη αναλυ­ φές που συμβαλουν στην ιδεολογική ηγεμόνευση της

Ο­γγ Τους. αστικής ταξης και κατί επέκταση στην ενσωματωση

5.2. Απσνθρωττοποίηση και φσντσστοπληξίες

228 229

ῇΩΡΡΟΣΡΟγΣΗΣ ί)ΜΑΡΞρΕΝΝΗΘΗΚΒΝΩΡἙ

ΤΟΟ Ή7ΟΟλ€ΤαΟίαΤΟΟ­ Και αϋτἑσ στ μσρφεσ εσρασσντατ του ανθρώπου σαν προιόντα ενός «ιδεαλιστικού αν­αμεσα στην στπσνρμμτη βαση τησ πστνωντασ πατ σττσ πε­ θρωπισμού»/7 να διαχωρίζει σε διαφορες σχεδόν αντι­φαλαιοκρατικές σχέσεις που κυριαρχούν σε αυτήν. θετικές περιόδους το έργο του Μαρξ στη βαση μιας

Δτερπρτνίζω σττ δεν πρσπεττατ εδω να μασ απασχσε επιστημολογικής τομής που προσδιορίζει το ί84ἴ›'8λησρρν στεἔσστχα αστεσ στ πατηνσρίεσ στ σπσίεσ αλλω­ ­οπότε και γραφτηκε η Γερμανική Ιδεολογία και οι Θέ­στε εχσσν ντνετ ανττπείμενσ ερρστατων σρζητησεων σεις για τον Φόυερμπαχ­ και τελικα να υποστηρίζει ότιαναμεσα στρϋσ μαρἔτστεσ κατ σχτ μσνρν στσχαστεσ­ η έννοια της αποξένωσης ανηκει μαλλον στα παιδικα

Εδώ θα ασχοληθούμε με αυτές τις έννοιες μόνον στο αμαρτηματα του Μαρξ και η εννοια του Ανθρώπου πουβαθμό που αυτό είναι αναγκαίο για να μπορέσουμε να την θεμελιώνει «είναι μια έννοια ανορθολογική, σκω­δτατϋπώσθϋμε τη αρναφετα τσσσ με την ταση τησ εν­ πτική, κενή, ανίκανη να ερμηνεύσει οτιδήποτε και τού­σωματωσης. το διότι είναι ιδεολογική››." Το ίδιο λαθεμένες είναι και

Και ας ἔεκινησθϋμε από την απσἔενωση¬ η ρπστα ετ­ οι φαινομενικα διαμετρικα αντίθετες απόψεις του Μ.νατ η πρωτη πσσ εμφαντζετατ στη μαρστπη σσλλσντσττπη­ Ρουμπέλ, ο οποίος κατηγορεί τον Μαρξ για επιστημο­

Παρα ττσ περί τσσ ανττθετσσ απσψετσ στ ρπσστηρτε νικό εκφυλισμό.2® Αντιθετα με αυτές τις απόψεις υπο­Χτεσ των σπσίων φαίνετατ να μην σσλλαμρανσμν στη στηρίξω ότι η εννοια της αποξένωσης θεμελιώνει τηνσωστή του διασταση το γεγονός ότι όταν οι κλασικοί ενότητα της μασξικἡσ σκέψης και την χαισχσσώνει σανμετατοπίζονται από μια οπτική γωνία σε καποια αλλη, τον σύγχρονο ουμανισμόἔ'η από ενα επτπεσρ ατραίρεσησ σε παπρτρ αλλρ (π·Χ· Μαλιστα οι μεταγενέστερες οικονομικές αναλύσειςαπό τα ατσμα σττσ τασετσ κατ απσ αστεσ στσ ανθρώπι­ των κλασικών, στο βαθμό που καταγγέλλουν τον καπι­νρ είσσσγ η απσ την απσσενωση στην πρανμσπστηση χατ ταλισμό από την οπτική γωνία των δυνατοτήτων πουτσ φεττχτσμσλ αστσ σε παμτα περίπτωση σεν σηματνετ αυτός παρεμποδίζει να εκδηλωθούν, θεμελιώνονται στηότι απορρίπτουν το προηγούμενο· για τους κλασικούς σσλλσγιστικἡ της απσἔένωσησ­χεισαφέτησηση ουσία του ανθρώπου και η αποξένωση αποτελούν θε­ Διχωσ την έννοια της σιπσξένωσης η μεν χσμμσσνι­μελταπεσ πατηνρρτεσ σχτ μσνσν τσσ νεαντπσα αλλα χατ στική χειραφέτηση δεν βρίσκει καμία θεμελίωση, η δετσσ ωρτμσσ ερνσμ τσσσ­ Αστσ βεραίωσ δεν σηματνετ σττ στόχευση της ταξικής παλης και της επαναστασης κιν­χατ ντα τσσσ πλαστπσσσ σεν ρπαρχετ μτα τσεσλρντπη δυνεύει να παραμείνει μετέωρη, με όλους τους κινδύ­εξέλιξη, μια ωρίμανση, μια αλλαγη. νους που αυτό επισείει στρατηγικα και τακτικα.

Άλλο όμως είναι να αποδέχεται καποιος αυτήν την Όμως με ­ιη σειρα της και η έννοια της αποξένωσηςεξελτση κατ αλλσ σπωσ ρ Αλτσσσερ (η αληθετα είνατ στα καθίσταται κενή περιεχομένου αν απορριφθεί η έννοιαπλαίσια της προσπαθειας του να προστατέψειτον μαρ­ της σσσιασ τσι) ανθσώπσσ και ασισ επειδή» όπως θαστσμσ απσ τσ ρεβτζτσντσττπσ ρεύμα πρσ απσλσσθησε δούμε, η πλέον σημαντική και καθολική πτυχή της απο­την απσχαθηλωση τσμ σταλτντπσσ σσνματτσμρσλ να ξένωσης είναι για τους κλασικούς η αποξένωση των αν­απσρρίπτετ ττσ εννστεσ τησ απσσενωσησ κατ τησ σσσίασ θρώπων από την ουσία τους."

230 Ζὅι

ΓΙΩΡΡΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡιΣ

Αξίζει λοιπόν να ανοίξουμε μια παρένθεση και να στο κερί», δηλαδή ότι για τον αρχιτέκτονα το αποτέλε­σταθοόμε για λίγο στο περιεχόμενο που προσδίδουν οι σμα που προκύπτει στο τέλος του προτσές της παρα­κλασικοίστην έννοια της ουσίας του ανθρώπουιιεε γωγής «υπήρχε κιολας ιδεατα››,2ῦ και ότι συνεπώς η

Αυτή είναι κατα τον Μαρξ, ταυτόχρονα, μια βιολογι­ δραστηριότητα του έχει ένα συνειδητό χαρακτήρα, πουκή ιδιαιτερότητα ­δίχως την οποία, όπως εόστοχα πα­ συνίσταται στο να επιτευχθεί στην πραξη ότι προϋπαρ­ραῇῳείο'Γ Αναωαω,«οίδως‹›μαρησμόςγωεαμ χειωεααιακατανόητος››23­ η οποία και διακρίνει τον ανθρωπο Πέραν τουτου, «τα ζώα παραγουν μόνον ότι είναιαπό τα ζώα και στη βαση αυτής της ιδιαιτερότητας μια αυστηρα αναγκαίο για τον εαυτό τους ή τα νεογέννη­δυνατότητα ατττριόριρτῃρ εξὲλιξῃα /Ετσι η ρρσια ττρρσ­ τα. Τα ζώα παραγουν μόνον προς μια κατεύθυνση, ενώδιορίζεται σαν ένας συνδυασμός ειδολογικής ιδιαιτερο­ ο ανθρωπος παραγει καθολικά. Τα ζώα παραγουν μό­τητας και γίγνεσθαι, ιδιαίτερης αφετηριακής δυνατότη­ νον κατω από την πίεση της αμεσης φυσικής αναχκήςιτοις χριι δωμριτότητρις απεριόριστης εξέλιξηα ενώ Ο ανθ@ωπΟζ παραγει κι όταν είναι ελεύθερθζ από

Κατί αρχήν για τον Μαρξ, ο ανθρωπος αποτελεί τη φυσική αναγκη και παραγειπραγματικα μόνον απε­τμήμιχ της φύσης? ανήκει στον χόσμο της φώσηςτ την λευθε­ΞρωμένΟζ από την αναγκη αΟΤή››.%|ΕΤΟι Ο ανθρω­μεταβαλλει μέσω της δραστηριότητας του και έτσι με­ πος χαρακτήρίζεται στο Κεφάλαιο ως “ει ιοοὶιηιιὶάηἔταβαλλριχαιτρνιραατρρ­αῃιεαρτρ_ εηυηεΙ”,δηλαδήιοςζάκ›που κατασκευαζειεργαλεαμ"

Όμως σε αντίθεση με τον Άνθρωπο του Φόυερμπαχ, κατι που δεν κανουν τα ζώα.η ουσία του ανθρώπου του Μαρξ δεν περιορίζεται στον Αυτος λοιπον ο καθολικος και συναμα «ελεύθεροςφυσικό ανθρωπο, αλλα επεκτείνεται στον ιστορικό, συνειδήτὐς»28 χαρακτήρας της ανθρώπινης δραστηριό­κοινωνικό, ανθρωιτα τητας όπως είδαμε δεν είναι δυνατόν να εκφραστεί πα­

Με αλλα λόγια, ο Μαρξ δεν απορρίπτει γενικα την ρα μόνον όταν η δραστηριότητα του ανθρώπου θα έχειαφαίρεση Ανθρωπος, αλλα αυτήν την αφαίρεση που απεγκλωβιστεί από την υποταγή της στην κυριαρχίακατα τον Φόυερμπαχ εωαι αποσπασμένη από την τηςαναγκααπηταςπραγματική ιστορία, διότι «όταν τις δούμε αποσπα­ Ως προς το δεύτερο χαρακτηριστικό της ουσίας τουσμένες από την πραγματική ιστορία, οι αφαιρέσεις αυ­ ανθρώπου, εκείνο της δυνατότητας της απεριόριστηςτές δεν έχουν αυτές καθεαυτές οποιαδήποτε αξία››.2Ζ· εξέλιξης που βεβαίως εδραζεται στο πρώτο, αυτό εκ­

Ως προς το πρώτο σκέλος του, το βιολογικό, ο αν­ φραζεται με τον καλότερο τρόπο μέσα από τη διαπί­θρωπος διαχωρίζεται από τα ζώα πριν απ” όλα από το στωση του Γκραμσι ότι η μαρξική έννοια της φόσης ήδιαφορετικό χαρακτήρα της δραστηριότητας τρρ σε της ουσίας του ανθρώπου συμπεριλαμβανει την ιστορία,σχέση με εκείνη των ζώων. το γίγνεσθαι του ανθρώπουἔθή με αυτό που ο Λένιν ορί­

«Αυτό που ξεχωρίζει από πριν το χειρότερο αρχιτέ­ ζει σαν ενα ιδεώδες «πραγματοποίησης ίεκπλήρωοήςλωκτονα από την καλύτερη μέλισσα είναι ότι έχει φτιαξει ή με τήν θεση του Μπλοχ ότι ‹‹η τελειότητα μας συνίστα­κιόλας το κύτταρο στο κεφαλι του προτου το φτιαξει ται στο οτι δεν είμαστε ποτέ περατωμένοι››.3ί

232 233

Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡΙΣΓι| , μένη έννοια ζεκομμένη καπου έξω από τον κόσμα ι < ιΚαι ακριβώς οπως υποστηριζει ο Νιτσε, για να μποΒ ἡ δυνατότγπα ανθρωπος είναι ο κόσμος του ανθρώπου››.37

ρεσει να εκ η ω ει ανεμπο ιστα α τ ι/ ν ] είνω Αυτός λοιπόν ο κόσμος του ανθρώπου συγκεκριρ

«ο ανθρωπος [της κεφα αιοκρατικης κοιν νιαςν ι ί 3?κατι που πρεπει να ξεπεραστει».Όμως περα από αυτην την ιστορικότητα, ΥΦΟΦ ΤΟΟΞ

νοποιείται στην δη θέση για τον Φόυερμπαχ όπου διστυπώνεται η θέση ότι η ουσία του ανθρώπου «σιιγ

λ ν θ πραγματικότητα της [είναι] το σύνολο των κοινωνικώνκλασικούς όπως και για τον Αριστοτἐ ηι «Ο αν θωποἑείναι [...] “ένα ζώο πολιτικό” [Μ] που και δεν μπορεί

σχέσεων ››. 38

Στ Γε ανικί Ιδεσ/ιο ία επαναλα ανεται ακ ›ι_ μ ηνα πραγματωθεί σαν μοναδικη οιτθμικότητα παρά μέ (βώς το ίδιο πραγμα· «το σύνολο των παραγω ικών δω, ι ι ί · Υσα στην κοινων'ια››.33 Ο μονος τροπος να αναγνωριστειλ ναμεων, κεφαλαίων και κοινωνικών μορφών επικοινω

είναι η αντανακλαση του μέσα από τους αλ ους αν­ί ηοι και είναι ο καθ έ της του. ° / τθρωπους οι οποιδ φν Ούκ σαν κατι δεδομενο, ειναι η πραγματικη βαση αυτουΟ ανθρωπος εν γεννιέται. με ενα 7

νίας που καθε ατομο και γενια το βρίσκει να υπα › ει

που οι φιλόσοφοι το έχουν νοησει σαν “υπόστασ ” καισαν φφλόσοφος της σχολης του Φίχτε: «Εγώ είμαι ηουσια του ανθρώπου” 36) Πρόκειται δ λαδ/ ια οι ν . η η γ τ υς

εγω», ο ανθρωπος καθρεφτιζει τον εαυτο του πρωτα66

σι εναν άλλον ανθρωπο. Μόνο αφου αναφερθει στονορους ζωης των ανθρώπων ”››.

Αν λοιπόν στην «π α ατικύ τ ύπα ξ Χ

ανθρωπο Παύλο σαν προς όμοιό τΟυι Ο όωθθωποἐ Πέ­ Ο γμ η ης Ο η» η ουσιατου ανθρώπου εκφραζεται καθε φο α από «το σύνολ‹›ι × Οί να ε εται στον εαυτο του σαν προςΤρος αρχιζει να (ἶί φ Ο Π νλ λόχληρος με σάρκα των κοινωνικών σχέσεων», τουτο σημαινει οτι σε αντι­­ανθ ωπο. 'Ετσι ομως ο αυ ος 0 ν ν ν ν

Ο ν παυλική σωματικότητα του Εσχύει Υιι θεση με την αντιληψη του Φουερμπαχ περι αμεταβλη­και οστα με Τη «άνθρω_ της φύσης του Ανθρώπου, για τον Μαρξ αυτη είναιαυτόν σαν μορφη εμφανισης Τ

πος››.·τι ®

ιστορικά μεταβαλλόμενη, εντασσεται στην «πορεία τηςἀέλςξη κΟΕνω_ ιστορίας» και έχει κοινωνικό χαρακτηρα.

(ί ε κάθε ξεχωριστό άτομο είναι Σε αντιθεση λοιπόν απ” ο,τι υποστηρίζει η Φλορανςνιας››. · τσ 8 λ Γουόλφ ότι δηλαδη «η αντιμετώπιση της ουσίας του

ί ί ατο ικη με την ει ο ογιμἔαζιέρἑνἕἕζκηἕἑζῖρἔηνκἔαἔηξεχωἴ)[στά [ ανθρωπου απο την οπτικη γωνια της ιστορικης εξέλιξηςχη ,

αλλα] ο τρόπος ύπαρξης της ατομικης ζωης είναι ένας την καθιστα "ένα αδειο φακελο δίχως περιεχόμεναστον οποίο δεν απομένει παρα η ονομασία”›› 40 υπ‹›ε¬

περισσότερο ιδιαίτερος η περισσότερο Υενικὀἐ Τθόποἔ 5

της ειδολογικης ζωης››.3Θστηρίζω ότι ακριβώς αυτη η ιστορικότητα είναι πουπροσδίδει περιεχόμενο στον αδειο α ένο « ακεε

Ήδη ένα χρόνο πριν από τα Οικονομικα και Φιλοσο­ φηρημ φ

φικα Χειρόγραφα, και δυο χρόνια πριν από τις Θέσεις λο» του ανθρώπου του Φόυερμπαχ.. , Άλλωστε η ίδια η μαρξικη διαλεκτικη απαιτεί γιαγια τον Φόυερμπαχ, ο Μαρξ στον Προλογο στην ΣυμβΟ

λ τον προσδιορισμό του όποιου αντικει ένου πόσο ιαλλη στην κριτική της Φιλοσοφίας του Δικαίου του Χέγκε μ ' ό Ε

λον του ανθρώπου να λαμβανεται υπόψ αλλα ύ καιμας ξεκαθαρίζει ότι ο ανθρωπος δεν είναι μια αφηρη ° η η γη

235234

ΡιΩΡἶ'ΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡιΣ

η αλληλεξαρτησή του, η διαδικασία και οι σχέσεις που αρμσνι/α με τήν “ουσία” τους/±3 μέσα στην ττραξη, μέσω

το διαπερνοόν, ενώ η ιστορία αποτελεί συστατικό στοι­ μιας επαναστασης››.Μ

χείο τοό προς προσδιορισμό αντικειμένου. Οι κυρίαρχες κοινωνικές σχέσεις πρέπει συνεπώς να

Για τον Μαρξ είναι ξεκαθαρο ότι η υπαρχουσα αλλαξουν, ακριβώς για να γίνουν πραγματικα ανθρώ­

πραγματικότητα, οι κυρίαρχες κοινωνικές σχέσεις, επι­ πινες.

βαλλεται να ανατραπούν, να αλλαξουν ριζικα. Για ποιο Έἶτσι λοιπόν για τον Μαρξ η έννοια της ουσίας του

λόγο; Μα ακργβὡς επεγδἡ αυτές παρεμποδιζουν την ανθρώπου δεν ταυτίζεται ούτε με το ατομο ούτε με το

ελευθερη συνειδητή δραστηριότητα που χαρακτηρίζει είδος, ουτε με τις κεφαλαιοκρατικές κοινωνικές σχέ­

το ανθρώπινο ον, επειδή εμποδίζουν το ελεύθερο γίγνε­ σεις. Εῖίναι μια δυνατότητα που κατέχει το ανθρώπινο

σθαι του ανθρώπου.Ον τακριβώς επειδή είναι ανθρώπινο­ κατακτησης και

Ο «υπαρχων κόσμος», μας λέει ο Μαρξ, «παραγει διαμόρφωσης μέσω της συνειδητής δραστηριότητας, η

τη θρησκεμχ δηλαδή μια λαθεαένή συνεύδήση του κό­ οποακέχεικοωκονυαὀχαρακτήρα,του·πολυασμοό.

σμου, διότι αποτελεί αυτος ο ίδιος έναν ψεύτικο κό­ Με δεδομένο λοιπόν αυτό το περιεχόμενο της ου­

σμο.“ [...] Η θρησκεία «είναι η φανταστική πραγματο­ σίας του ανθρώπου, ας περασουμε τώρα στην παρου­

ποίηση της ουσίας του ανθρώπου διότι η ουσία του αν­ σίαση της έννοιας της αποξένωσής.

θρώπου δωιέχειπραγματοαγόπαρξη.Ο αγώναςενα­ ΓαιτΟνίΜαρξ,η κεφαΝαωκρατυώ παραγωγή απο

ντια στη θρησκεία είναι συνεπώς ο αγώνας εναντια σε την ίδια της τη φύση, δηλαδή ως παραγωγή εμπορευ­

αυτόντονκόσμοτου‹Μαπουνγθρησκεακεωαιτο πνευ­ ματων από μεμονωμένους εμπορευματοπαραγωγους

ματικό αρωμα››.·®ιδιωτικούς ιδιοκτητες των μέσων παραγωγής, έχει πέ­

Ακόμη πιο αμεσα, αυτή η αναγκη της αλλαγής των ραν των αλλων σαν συνέπεια και την πολύπλευρη απο­

κοινωνικών σχέσεων, έτσι ώστε η ύπαρξη να εναρμονί­ ἔένωσιι των ανθρώπων.

ζεται με την ουσία, καταγραφεται στη Γερμανική ίδεο­ Και όταν γίνεται λόγος για αποξένωση, αυτό σημαι­

λογία. Εκεί οι κλασικοί ασκώντας κριτική στον Φόυερ­ νει το να μετατρέπεται σε ξένο, αλλότριο και εχθρικό

μπαχ, ο οποίος ταυτίζει την υπαρξη ενός ανθρώπου με προς τον ανθρωπο­εργαζόμενο κατι που του ανήκει.

την ουσία του, γραφουν: ‹έΕτσι αν εκατομμυρια προλε­ Εῖσυμε έτσι την αποξένωση του εργαζόμενου από

ταριοι νιώθουν ότι δεν είναι καθόλου ικανοποιημένοι τα μέσα παραγωγής, τα οποία αν και ανήκουν ιστορικα

από τις συνθήκες της ζωής τους, αν η “ύπαρξή” τους στην εργατική ταξη, μια και αυτή είναι ο δημιουργός

ουτε στο ελαχαπα›δεν ανταπακχείστην “ουσθκ” τους, τους,την υποτασσουν αντίνα τα υποτασσεμίΕχουμε

τότε, [για τον Φόυερμαχ] πρόκειται για μια αναπόφευ­ ακόμη την αποξένωση από το προιόν της εργασίας, το

κτη ατυχία, που πρέπει να την υποστεί κανείς ήρεμα. οποίο κατασκευαζει ο εργαζόμενος και το οποίο τελικα

Τα εκατομμυρια των προλεταρίων και των κομμουνι­ κυριαρχεί πανω του, έχουμε την αποξένωση από την

στών ωστόσο κρίνουν διαφορετικα και θα το αποδεί­ ίδια την εργασία.

ξουν στην ώρα του, όταν φέρουν τήν ύπαρξή τους σε Όμως πέραν όλων αυτών και εξαιτίας τους, έχουμε

ΖΒΘ23?

ι¬ιΩΡι¬ΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΡΒΝΝΗΘΗΚΗ ΝΩΡιΣ

γασία δεν είναι εθελοντικη αλλα καταναγκσυιιτην αποξένωση από την ουσία του ανθρώπου. Και οι = ­ ίπ ιικλασικοί αναφέρονται σε αυτό το επίπεδο της αποξέ­

δ κ λ εργασία δεν είναι η ικανοποίηση μιας αναγκης, αλ/..ινωσης ακριβώς επειδη όπως εί αμε εχουν μια οντο οδ δ ένα μέσο να ικανοποιήσει αναγκες έξω από υινγικη η ανθρωπολογική σκέψη του δυνατοό, ηλα η μιας

ιστορικης προοπτικης: αν το Ον, στην προκείμενη περί­πτωση το ανθρώπινο ον, περιοριζόταν μπου είναι, δηλαδη στο σύνολο των κυρίαρχων παραγγικών σχέσεων, αν δεν είχε ένα ιστορικό χαρακτηρακαμια σκέψη για αποξένωση δεν θα ηταν νοητηἔ

Με δοσμένη όμως την ιστορικότητα της ουσίας του πεανθρώπου, οι κλασικοί διατυπώνουν τη θέση ότι: «Αυτό που ισχύει για τη σχέση του ανθρώπου προς την ερ­γασία του, προς το προιόν της εργασίας του και τονεαυτό του, ισχυει επίσης για τη σχέση με τους αλλουςανθρώπους και προς την εργασία και το αντικείμενοτης εργασίας αλλων ανθρώπων. Γενικα η πρόταση ότι ο

την››." Ετσι ο ανθρωπος (ο εργατης) νιώθει ότι λι ιι

όνο σε αυτό τουργει ελεύθερα μόνο στις ζωικές του λειτουγ›γι± ι

ω­ ­φαγητο ποτο και αναδημιουργία, η το πολυ στα ιητηματα της κατοικίας και του στολισμου του­ ενω

.ι στις ανθρώπινες λειτουργίες του δεν είναι τίποιαρισσότερο από ένα ζώο››.^8

­ Συνολικα δεν έχει ένα σχεδιοποιημένο, συνεπώς συνειδητό Χαοοικτηρα διότι ρυθμίζεται από το τυχαίοπου προκυπτει από την αναρχία της αγορας.

Επιπροσθετως ο ανθρωπος αποξενώνεται από την ου­σια ΤΟΟ, διοτι η φυση, της οποίας αποτελεί συστατικόμερος αντιμετωπίζεται από αυτόν εχθρικα οπότε είναιανθρωπος αποξενώνεται από την ειδολογικη του υπαρ­ 3 3

ζη σημαίνει ότι καθε ανθρωπος αποξενώνεται απότους αλλους και ότι όλοι είναι αποζενωμένοι από τηνουσία του ανθρώπου ››.^®

Στον καπιταλισμό λοιπόν ο ανθρωπος­εργατης απο­

σαν να αντιμετωπίζεται εχθρικα και ο ίδιος ο ανθρωπος.Ακόμη ο ανθρωποςαποξενώνεται από την ουσία του

επειδη ο κοινωνικός χαρακτηρας αυτης της ουσίας,όπως θα δούμε πιο αναλυτικα στη συνέχεια, εκφραζε­

ξενώνεται από την ουσία του κατ” αρχην επειδη η ζωτι­ ταξ μεσω των σχἶηεων των εμπορευμάῖωνν Ὁ κοινωνικήλ ×θ δ σχεση είναι «Εν ωμθίῖωμενη σε μια παραχαῖαθηκηκη δραστηριότητα του ανθρώπου, η ε ευ ερη συνει η­

τη του δραστηριότητα, που χαρακτηρίζει το αν ρωπινοείδος, δεν μπορεί να εκδηλωθεί διότι η εργασία του:­ Τποτασσεται στον κατοχο των μέσων παραγωγης. Η

εργατικη δυναμη έχει το χαρακτηρα του εμπόρευμα

θ | αντικειμένων (πρώτες όλες, μέσα παραγωγης κ.λπ.)››.ίΘΤέλος ο ανθρωπος αποξενώνεται από την ουσία του

διότι πιο ειδικα στα πλαίσια της εμπορευματικης πα­ραγωγης, η οποία και είναι κυρίαρχη στον καπιταλι­

ι ν × σμό, λειτουργεί ως αφηρημένη ατομικότητα και όχι ωςτος που αγοραζει και εκμεταλλευεται ο κεφαλαιοκρα­της, ενώ το προτσές της εργασίας ετεροκαθορίζεται συγκεκριμενη προσωπικότητα και τοότο χαρη στην κυ­και υποτασσεται στο κεφαλαιο από τη μια και στους επαρχία Τηἔ αξίαἔ και Τηἔ Ρ­Ορφήἔ Τηἔ αφηρημένηἔ εθ­ρυθμους και την κίνηση των μηχανών από την αλλη.

­ Λειτουργεί σαν μέσο ύπαρξης του ανθρώπου αντί ναείναι αυτοσκοπός και αυτοεπιβεβαίωση του. «Η ερ­

238

γασίας, που χαρακτηρίζει τον κεφαλαιοκρατικό τρόποπαραγωγης.

Οι μορφές αφηρημένη και συγκεκριμένη εργασία,

' 239

ειναι καταναγκαστικη εργασια. Γ ια το λογο υωιι. ,γ

ΓΙΩΡΡΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΤἹΞΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡΙΣ

που αποτελούν έκφραση της γενικης και χρηαίμηἐ εαίατ νία και ασχολείται πιο ειδικα με τον καπιταλισμό, απο­σίας στον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγηςἶο από Τη καλύπτει και αναλύει το ςοετιχισμό του εμπορεύματοςμια έχουν σαν συνέπεια «το καλύτερο τμημα της αν­ και του χρήματος, πού σε αντίθεση από την αποξένωσηθρωπότητας να υποβαθμίζεται σε αφηρημένη εθιίατ αποτελεί μια αποκλειστικότητα της περιόδου της κυ­σία››§] και από την αλλη ό,τι απομένει από τη συγκεκρι­ ργαρχίας της εμπορευμαακἡς παροαωγήςγ η οποία καιμένη ατομικότητα να κατακερματίζεται. αναλύεται στο Κεφάλαιο.

Κατω από αυτές τις συνθηκες το οραματικό ζητού­ «Μόλις καταφύγουμε σε αλλες μορφές παραγωγηςμενο Υία τον Μαρξ είναί γι υπέθβασγι Τηἔ αποξένωσηα εξαφανίζεται αμέσως όλος ο μυστικισμός του κόσμουαρχικα μέσω της υπέρβασης του κεφαλαίοκθαακού των εμπορευματων››ἦ3 γραφει ο Μαρξ στο Κεφάλαιο.τρόπου παραγωγης που την καθιστα γενικευμένη και Ας αποσαφηνίσουμε λοιπόν τώρα, το περιεχόμενοκυρίαρχη αυτού του φετιχισμού.

«Ο κομμουνισμός είναι το θετικό ξεπερασμα της Κατ, αρχην θα πρέπει να αποσαφηνιστείότι αν καιοατομικης ιδιοκτησίας σαν ανθρώπινη αυτό­αποξένωση, Μαρξ αναφέρεται πα) αναλυακα στο φεαχγσμόΰ δηλοακαι για το λόγο αυτό πραγματικη ιδιοποίηοη της αν· δη στο μυστικιστικό χαρακτηρα του εμπορεύματος,θρώπινης ουσίας από τον ανθρωπο και για τον ανθρω­ συμπεριλαμβανει στην αναλυση του και την έννοια τηςπο· είναι η πληρης αποκατασταση του ανθρώπου στον πραγαοποίηαηςς ἄχως να την επεξεργάζεταγ γδγαίΈερα_

εαυτό του, σαν κοινωνικης, δηλαδη σαν ανθρώπινης Αυτην την έννοια θα την επεξεργαστεί παραπέρα ούπαρξης, [...] είναι η γνησια επίλυση τηἐ αύΐκθουσηἔ Λούκατς, έστω και αν ο τελευταίος, ακολουθώντας τονμεταξύ ανθρώπου και φύσης, και μεταξύ ανθρώπου και Χέγκελ, όπως ο ίδιος αναγνωρίζει αργότερα, λαθεμένα,ανθρώπου η αληθινη επίλυση της σύγκρουσης αναμεσα την ταυτίζει με την αντικειμενοποίησηἄί Αντίθετα στηστη ζωη και το ον, αναμεσα στην αντικειμενοποίηση καί μαρξικη συλλογιστικη η πραγμοποίηση, σε καμια περί­αυτό­επιβεβαίωση, αναμεσα στην ελευθερία και την πτωση δεν ταυτίζεται με την αντικειμενοποίηση, ηαναγκαιότητα, αναμεσα στο ατομο και το είδος››." οποία και θεωρείται ως απαραίτητη δραστηριότητα

Έτσι ηη κεφαλαιοκρατικη παραγωγη σημαίνει Την για την επιβεβαίωση του ανθρώπου.απανθρωποποίηση του ανθρώπου, την παραγωγη αν­ Η κατανόηση λοιπόν του περιεχόμενου της έννοιαςθρώπων αποστερημένων από την ουσία τους, σημαίνει του φετιχισμού θα διευκολυνθεί από μια πολύ σύντομητελικα ότι οι ανθρωποι παραγουν μια ιστορία που τους αναφορα στην έννοια της πραγμοποίησης.δυναστεύει, ενώ θα μπορούσαν να εκδηλώσουν τις απε­ Στην πραγμοποίηση, όπως διευκρινίζει ο Μαρξ σταριόριστες δυνατότητές τους μέσα από αυτην. Οτιιιπἰτίεεε ‹‹ο τόνος δίνεται όχι στο γεγονός της αντικει­

Στα πιο ώριμα έργα του και πιο ειδικα στο ίίεςοά­ μενοποίησης, αλλα στο γεγονός ότι [το αντικείμενο] γί­λαγα Ο Μαρζ όχι επειδη απαρνείται την έννοια της νεται ξένο, αλλότριο, αποσπασμένο [από τον κατοχοαποξένωσης, που χαρακτηρίζει και τους προκαπτταλιτ του]››.55 Μ

στικούς σχηματισμούς, αλλα επειδη αλλαζει οπτικη γω­ Από αυτην την οπτικη γωνία, η έννοια της πραγμο­

ΖΔΓΟ / ( 24”|/ν///ι

ΓἙΩΡΡΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓἙΞΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡΈΣ

ποίησης εμπεριέχει στοιχεία που υπαρχουν και στην ρα, της κοινωνικης σχέσης σε ένα εξωτερικό «πραγ­έννοια της αποξένωσης. ` μα», σε έναν «τρίτο όρο››,5Θ αλλα επιπλέον σημαίνει

Το κύριο όμως χαρακτηριστικό της πραγμοποίησης υποταγή του ίδιου του ανθρώπου σε αυτό το πράγμα.είναι ότι εμφανίζει τις «κοινωνικές σχέσεις των ατομι­ Για τον Ζίζεκ πρόκειται για ένα υστερικό σύμπτωμακών εργασιών [...] αυτό που δεν είναι, δηλαδη όχι σαν για μια «σωματομετατρεπτικη υστερία» που προσι­αμεσα κοινωνικές σχέσεις των προσώπων στις δουλειές διαζει στον καπιταλισμό.ΰ®τους, μα αντίθετα σαν εμπραγματες σχέσεις των προ­ Η πραγμοποίηση εκφραζεται σαν φετιχισμός, στοσώπων και σαν κοινωνικές σχέσεις των πραγματων››.5° βαθμό που η σχέση μεταξύ των ανθρώπων παίρνονταςΠρόκειται για την «εμπραγματη απατηλη όψη του κοι­ τη μορφη μιας σχέσης αναμεσα στα πραγματα, εμφα­νωνικού χαρακτηρα της εργασίας››.67 νίζει αυτά τα πράγματα ως αυθύπαρκτες υπάρξεις

Σε αντίθεση με τη φεουδαρχικη κοινωνία που βασι­ προικισμένες με δική τους ζωή.®®Έῖτσι ο φετιχισμός δενζόταν στην προσωπικη εξαρτηση αναμεσα στο φεου­ είναι παρα η λαθεμένη απόδοση στα πραγματα­εμπο­δαρχη και το δουλοπαροικο, όπου οι κοινωνικές σχέ­ ρεύματα χαρακτηριστικών που δεν τους ανηκουν, χα­σεις εμφανίζονταν αμεσα σαν σχέσεις αναμεσα σε αν­ ρακτηριστικών που δεν οφείλονται σε αυτα τα ίδια, κα­θρώπους, στην καπιταλιστικη κοινωνία αυτές οι σχέ­ τι που οδηγεί στη λατρεία τους. Φετιχισμός σημαίνεισεις επισκιαζονται από τις σχέσεις των εμπορευματων. να αντιμετωπίζεται το επιφαινόμενο (η επιφανεια) σαν

Έτσι η πραγμοποίηση αντιμετωπίζεται σαν κυριαρ­ ουσία. Και αυτό ισχύει για το σύνολο των πραγματωνχία και επισκίαση των ανθρωπίνων σχέσεων από τις από τη στιγμη που προσλαμβάνουν το χαρακτηρα τουσχέσεις των πραγματων­εμπορευματων και κατί επέ­ εμπορεύματος.κταση όπως πολύ ορθα υποστηρίζει ο Λούκατςξθ τελι­ Μόλις καποιο αντικείμενο προσλαβει το χαρακτηρακα σαν κυριαρχία των πραγματων πανω στους ανθρώ­ του εμπορεύματος «γεννοβολα φαντασιοπληξίες, πιοπους. Επειδη όπως είδαμε η ίδια η ουσία του ανθρώ­ θαυμαστές ακόμα κι από το αν αρχιζε να χορεύει σταπου δεν είναι παρα το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων καλα καθούμενα››.®2στο βαθμό που ένα σημαντικό αν όχι καθοριστικό τμη­ Ο Μαρξ γραφει σχετικα στο Κεφάλαιο: «Το μυστη­μα Τουςς Οι σχέσεις παραγωγης, υποτασσονται στις ριώδες της εμπορευματικης μορφης συνίσταται λοιπόνσχέσεις των πραγματων, είναι τελικα η ίδια η ουσία του απλούστατα στο ότι αντανακλαει στους ανθρώπους ταανθρώπου που υποτασσεται σε αυτές. κοινωνικα χαρακτηριστικα της δουλιας τους σαν υλικα

Αλλωστε δεν πρέπει να ξεχναμε ότι ηδη πουλώντας χαρακτηριστικα των προιόντων της εργασίας, σαν φυ­την εργατικη του δύναμη στον κεφαλαιοκρατη, ο ίδιος σικές κοινωνικές ιδιότητες αυτών των πραγματων, καιο εργαζόμενος, μετατρέπεται σε εμπόρευμα, σε πραγ­ γι® αυτό η κοινωνικη σχεση των παραγωγών με τη συ­μα_ νολικη εργασία φαίνεται σε αυτούς σαν μια κοινωνικη

Η πραγμοποίηση λοιπόν, όχι μόνον όπως εύστοχα σχέση αντικειμένων που υπαρχει έξω από αυτούς [...] ηπαρατηρεί ο Μπαλιμπαρ, αποτελεί προβολη, μεταφο­ εμπορευματικη μορφη και η αξιακη σχέση των προίό­

ΖΔΙΖ 243

ΪἹΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

ντων εργασίας, με την οποία εμφανίζεται, δεν έχει απο­λύτως καμια σχέση με την υλική τους φύση και με τιςεμπραγματες σχέσεις που απορρέουν απ) αυτήν. Προ­

Ο ΜΑΡΞ ΡΗΝΝΗΘΗΚΕ) ΝΩΡιΣ

ιηει‹:Ιειητε Ιει Τεττε [η κυρία Γη] οργιαζουν σαν κοινωνικοίχαρακτήρες, και ταυτόχρονα αμεσα σαν απλα πραγμα­τα››.ϋΘ

ν κ Όπως παραστατικα γραφει οΈ]ριχ Φρομ παραλληλί­κειται μόνο για την καθορισμένη κοινωνικη σχεση τωνίδιων των ανθρώπων που παίρνει εδώ τη φαντασμαγο­ρική μορφη μιας σχέσης αναμεσα σε πραγματα. Για ναβρούμε λοιπόν μια αναλογία, πρέπει να καταφύγουμε

ζοντας την πραγμοποίηση και το φετιχισμό με την πα­ρασταση της Παλαιας Διαθήκης για την ειδωλολατρία«το σημαντικό σε αυτό που ονομαζουν οι προφήτες

ν ν “ειδωλολατρία” [...] είναι το γεγονός ότι τα είδωλα,στη νεφελώδικη περιοχή του θρησκευτικού κοσμου.Εδώ τα προιόντα του ανθρώπινου κεφαλιού φαίνονταισα να ”ναι προικισμένα με τη δική τους ζωή, σαν αυτο­

έργο των ανθρώπινων χεριών, είναι αντικείμενα και οανθρωπος γονατίζει και προσεύχεται σε αντικείμενα,

, ν κ προσεύχεται σ” αυτό που ο ίδιος έχει δημιουργήσει››.("τελείς μορφές που βρισκονται σε σχεσεις μεταξυ τουςκαι με τους ανθρώπους. Το ίδιο γίνεται στον κόσμο τωνεμπορευματων με τα προιόντα του ανθρώπινου χεριού.Αυτό το ονομαζω φετιχισμό που κολλαει στα προιόντατης εργασίας μόλις αρχίσουν να παραγονται σαν εμπο­ρεύματα και που γι” αυτό είναι αχώριστος με την εμπο­ρευματική παραγωγή.

Αυτός ο φετιχικός χαρακτήρας του κοσμου τωνεμπορευματων πηγαζει [...] από τον ιδιόμορφο κοινω­νικό χαρακτήρα της εργασίας που παραγει εμπορεύ­ματα››.®Β

Με την αναπτυξη της παραγωγικότητας της εθγασίαἔκαι της σχετικής υπεραξίας που ήδη καθιστα το κεφα­λαιο «ένα πολύ μυστηριώδες ον››/Μ και στη συνέχεια μετην παρέμβαση του προτσές της κυκλοφορίας, μια σφαί­ρα στην «οποία παραγκωνίζονται πέρα για πέρα οι σχέσεις της αρχικής παραγωγής τής αξίας »›θΒ «Ολοκληρώνε­ται η φενακη ίτογετίθὶωτίοο) του κεφαλαιοκρατικού τρό­που παραγωγής, η υλοποίηση των κοινωνικών σχέσεωνη αμεση σύμφυση των υλικών σχέσεων παραγωγής μετην ιστορικό­κοινωνική οριστικότητα της: ο μαγεμένοςαναποδογυρισμένος και με το κεφαλι κατω κόσμος,όπου ο ηποιπείετιτ Ιε βειρὶτειί [ο κύριος Κεφαλαιθ] και Ὁ

244ς

Και αυτός ο φετιχισμός των πραγματων­εμπορευ­ματων, διπλασιαζεται από τον φετιχισμό, τη θεοποίησητου χρήματος, του γενικού αυτού ισοδύναμου όλων τωνεμπορευματων, πόσο μαλλον που ιδιαίτερα στην εποχήμας φαίνεται σαν το χρήμα να παραγει χρήμα, οπότε«έχουμε το φενακισμό του κεφαλαίου στην πιο χτυπη­τή μΟοφίι>>­"8

Έτσι λοιπόν, η έννοια του φετιχισμού, δίχως να κα­ταργεί τη διακριση βασης εποικοδομήματος, όπως υπο­στηρίζει ο Ζίζεκ/ίθ ακολουθώντας ως προς αυτό μιααντιθετική ερμηνεία από εκείνη του Αλτουσέρ, ο οποίοςκαι υποβαθμίζει παντελώς τη σημασία του φετιχισμούστο μαρξικό έργο, αποτελεί μια έννοια που γίνεται κα­τανοητή μόνον αν ενταχθεί στη διαλεκτική οικονομικής

ι βασης, ιδεολογικού εποικοδομήματος, μια έννοια ηοποία αναιρεί τον οικονομικό ντετερμινισμό.

Ο φετιχισμός είναι προϊόν μιας πραγματικότητας,την οποία επηρεαζει, σε βαθμό που να είναι απαραίτη­

9 | Ζ Ζτος για να μπορει αυτη η πραγματικοτητα να αναπα­ραγεται και να συνεχίζει την κυριαρχία της.

Και αυτός ο φετιχισμός όπως απέδειξαν στοχαστέςόπως ο Ζαν Μποντριλλαρ" δεν περιορίζεται στο επίπε­

245

ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΨΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΗΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡἹΣ

δο της παραγωγής, αλλά επεκτείνεται ίσως με ακόμη Αυτό συμβαίνει από τη μια επειδή βολεύονται με αυ­μεγαλύτερη ένταση και στο πεδίο της κατανάλωσης με τήν, βιώνουν θετικά «την κατάσταση της αποξένω­τη μορφή του θαυμασμού, αν όχιτης λατρείας που σης», από την άλλη επειδή η οπτική τους γωνία δεναποδίδεται από τους καταναλωτές στα καταναλωτικά τους επιτρέπει να την ανακαλύψουν. Εξάλλου αν συνέ­αγαθά. Άλλωστε η κυριαρχία του φαίνεσθαι απέναντι βαινε κάτι τέτοιο και επεδίωκαν να την καταργήσουν,στο είναι, που χαρακτηρίζει τις αναπτυγμένες καπιτα­ αυτό θα απαιτούσε την αυτοκατάργησή τους ως κεφα­λιστικές κοινωνίες, αποτελεί συνέπεια αυτής της λα­ λαιοκρατών.τρείας. Το ζήτημα είναι ότι και οι εργάτες αν και μπορεί να

Αυτή λοιπόν η στρέβλωση της πραγματικότητας, βιώνουν την αποξένωση σαν δυστυχία, σαν κάτι πουαυτή η απόκρυψη του πραγματικού της χαρακτήρα τους κάνει να υποφέρουν, και παρά τη σχετικά προνο­που σηματοδοτούν η αποξένωση, η πραγμοποίηση και μιούχα θέση τους, δεν σημαίνει ότι συλλαμβάνουν άμε­ο φετιχισμός, σε συνδυασμό με την απόκρυψη της ίδια σα και αυθόρμητα την αποξένωση.της ουσίας του ανθρώπου με τη μορφή της απανθρω­ Παρόλο που το προλεταριάτο, όπως είδαμε, βρίσκε­ποποίησης, που επιφέρει η αποξένωση, πλήττει τόσο ται σε μια προνομιούχα σε σχέση με τους κεφαλαιο­τους κεφαλαιοκράτες όσο και τους εργάτες. κράτες θέση, για να μπορέσει να συνειδητοποιήσει την

Έτσι λοιπόν είναι για το σύνολο της κοινωνίας που αποξένωση και να επιδιώξει την υπέρβασή της, αυτόισχύει «ο μαγεμένος αναποδογυρισμένος και με το κε­ ισχύει μόνον εν δυνάμει. Αυτό οφείλεται στο γεγονόςφάλι κάτω κόσμος››." ότι ο ίδιος ο «εγγενής κατακερματισμός της αποξένω­

«Ο κεφαλαιοκράτης μέσω του κεφαλαίου, χρησιμο­ σης πλήττει επίσης το αποξενωμένο άτομο: αυτό δενποιείτη δύναμή του για να κυβερνήσει την εργασία [...] έχει συνείδηση των ικανοτήτων και των αναγκών, οιαλλά επίσης το κεφάλαιο με τη σειρά του, είναι ικανό οποίες φωλιάζουν μέσα του, πλάθεται ιδεολογικά μενα κυβερνήσει τον ίδιο τον κεφαλαιοκράτη», μας λέει ο τέτοιον τρόπο που δεν μπορεί να φανταστεί μια άλληΜαρξ/2 για να συμπληρώσει λίγο πιο κάτω ότι η κεφα­ ζωή για τον εαυτό του, ή ακόμη λόγω των μοντέλωνλαιοκρατική παραγωγή «δεν παράγει τον άνθρωπο μό­ που έχει εσωτερικεόσει, επιθυμεί αυτήν που θεωρεί ότινο σαν εμπόρευμα, το ανθρώπινο εμπόρευμα, αλλά ο αντιστοιχεί σε αυτό που νομίζει πως είναι η φύσηάνθρωπος με τη μορφή εμπορεύματος, παράγει επίσης ι του››."τον άνθρωπο πνευματικα και φυσικά σαν απανθρωπο­ Το να πουλιέται η εργατική δύναμη σαν εμπόρευμα,ποιήμένη ύπαρξη... Ανηθικότητα, παραμόρφωση, ηλι­ η εργασία για ένα μισθό ή μεροκάματο, η καταναγκα­θιότητα εργατών και κεφαλαιοκρατών...››73 στική εργασία, η ένταξη στον αυστηρό καταμερισμό

Η διαφορά είναι ότι όσον αφορά πιο ειδικά στην εργασίας, γενικότερα η σπατάλη της ζωής για να τηναποξένωση, όπως υπογραμμίζουν οι κλασικοί, αυτή αν κερδίζεις, ο αγώνας για την επιβίωση, και όλες οι λει­και πλήττει και τους ίδιους τους κεφαλαιοκράτες, αυ­ τουργίες της καθημερινής ζωής που εντάσσονται στηντοί πολύ δύσκολα μπορούν να την συνειδητοποιήσουν. κεφαλαιοκρατική παραγωγή και στην αναγκαία γι° αυ­

απε λ 247

ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟγΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΡΒΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡΙΣ

τήν αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης, βιώνονται ζονται να έχουν ένα αμεταβλητο χαρακτήρα «πουσαν φυσικα φαινόμενα, βιώνονται δίχως να φαίνεται να απορρέει από την ανθρώπινη φύση››.78υπαρχει καποια ένταση αναμεσα σε αυτήν την καθημε­ «Οι κοινωνικα δρώσες δυναμεις δρουν εντελώς σανρινότητα και τη δυναμική της «ουσίας του ανθρώπου». δυνὰμείἔ Τηἑ φύσηἑῖ Τοφλέςι βίαιες, καταστροφικές δυ­

Αλλα και η πραγμοποίηση και ο φετιχισμός λειτουρ­ νάμειἔ όσο δεν Ήἔ Υκωοίζουμε και δεν τις λαμβανουμεγούν με τον ίδιο τρόπο. Όπως παρατηρεί ο Λούκατς, υπόψη μας, [...] δρουν σαν δαιμόνιοι δυναστες››.7®έστω και αν θεωρεί ότι κατ” εξαίρεση το προλεταριατο Βλέπουμε λοιπόν ότι εστω και αν δεν ήταν αυτή ησαν ιαἔη, διαφεύγει από αυτήν τη διασύνδεση, η πραγ­ αρχική πρόθεση των κλασικών, μέσα από την αποκαλυ­μοποίηση των ανθρώπων συνοδεύεται από την πραγ­ ψη του πραγματικού χαρακτήρα των κεφαλαιοκρατι­μοποίηση της συνείδησης." κών σχέσεων παραγωγής την οποία επιτυγχανουν, κα­

Το καπιταλιστικό σύστημα παραγει στην κυριολε­ ταλήγουν στο συμπέρασμα ότι αυτός έχει σαν συνέπειαξια μια «πρα­γμοποιημενη συνείδηση», η οποία στην από τη μια την απανθρωποποίηση και από την αλλη τησυνέχεια το διαιωνίζει μέσα από τη ψευδαίσθηση που ουγκαλυψη των πραγματικών κοινωνικών σχέσεων πουδιαμορφώνει όσο το αφοραἔϋ τον δίέπουλο και τη διαμόρφωση μίαἐ σΤ©εβλἡ€ οονεί·

Ο ίδιος ο φετιχισμός διευκολύνει τη διαπεραστικό­ δησης της πραγματικότητας.τητα του προλεταριατου στην αστική ιδεολογία και Και αυτό το δίπολο απανθρωποποίησης και στρε­τούτο διότι, ενώ είναι πιο δύσκολο γι” αυτό να ασπα­ βλἠς συνείδησης που διαπερνα και το προλεταριατο,στεί τις αφηρημένες αστικές αξίες, μπορεί πιο εύκολα φαίνεται να το ωθεί για την ώρα, όχι προς την εξέγερ­να πέσει θύμα του φετιχισμού, να πέσει θύμα του θαυ­ οη, αλλα μαλλον προς την εσωτερίκευση των εμπορευ­μασμού των «ειδώλων» που το ίδιο κατασκεύασε. ματικών σχέσεωνἕο προς την ενσωματωση.

Ο φετιχισμός αποπροσωποποιεί και το προλεταρια­ Έτσι μέσα από αυτήν την αναλυση των κλασικών, ητο, το αποστερεί από τις κοινωνικές του δυναμεις, οι αποξένωση, η πραγμοποίηση και ο φετιχισμός, αναδει­οποίες μετατίθενταιεστην οικονομική υπερβατικότηταἄῖ κνύονται σε θεμέλια της συναινετικής αποδοχής του

Η εμφανιση των κοινωνικών σχέσεων, των σχέσεων καπιταλισμού, αποτελούν στοιχεία μιας υλιστικής ερ­εκμεταλλευσης ως σχέσεων αναμεσα στα εμπορεύμα­ μηνείας της ενσωμάτωσης του προλεταριάτου,τα, και η απόδοση σε αυτα τα τελευταία μιας αυθύπαρ­ Αποξένωση, πραγμοποίηση και φετιχισμός αποτε­κτης αξίας που δεν συνδέεται με την ανθρώπινη εργα­ λούν ερμηνευτικα εργαλεία που εξηγούν γιατί η «αρνη­σία, έχει σαν συνέπεια να συγκαλύπτεται ο ανταγωνι­ τικότητα» του προλεταριατου δυσκολεύεται να μετα­στικός χαρακτήρας των κεφαλαιοκρατικών σχέσεων και Τοαπεί οε θετικοτητα, γιατί δυσκολεύεται η εκδήλωσησυνεπώς να μην απαιτείται η προοπτική της ανατροπής της απαίτησης για ανεμπόδιστη αναδειξη των απεριόρι­τους. στων δυνατοτήτων του ανθρώπου, του πραγματικα αν­

Ταυτόχρονα ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγω­ θρωπινου που φωλιαζει μέσα του, και γιατί αντίθετα αυ­γής και οι σχέσεις παραγωγής που τον διέπουν Θμψακἰτ τή η αΘνηΉχόΤητα μετατρέπεται σε δύναμη ενσωματω­

248 249

ΤἹΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡιΣ

σης της εργατικης τάξης, σε δόναμη συναινετικης διαιώ­ ντκεἐ σχεσετἐ σύμφωνα με την ολτπη παοαΥωΥη τοσανισης της κεφαλαιοκρατικης τάξης πραγμάτων, σε δύνα­ παοανσον επτσηἐ ττἔ ασχεα ττἐ τσεεα ττε πατηνοοτεἐμη κυριαρχίας του κεφαλαίου. συμφωνα με τις κοινωνικες τους σχεσεις››.8ὀ

Ήτσι κατά τους κλασικούς η αστικη τάξη πραγμά­ κατ στο Κεςοαλατσ ο Μαοξ Υοαφετ: «Η μοοφη τοοτων, όχι μόνον όπως είχε διαπιστώσει ο Ρουσσώ μέσω κοινωνικού προτσές ζωης, δηλαδη του υλικού προτσέςτη πανουργίας των ιδιοκτητών, οι οποίοι κάνουν τους τησ παοανωνηα ο, αποβαλετ τον μοστοαστοτο νεφελώ­ς

Χ |μη ιδιοκτητες να πιστευουν ότι δεν μπορούν να υπάρ­ στκο πεπλο τ秬 μονο απο τη σττνμη ποο σαν ποοτονζουν δίχως αυτους, όχι μόνο με τη βία και τον οικονομι­ μταἑ ελεοθεοησ ποτνωντπηἔ ενωσηἔ ανθρωπων θα βοτ­

λ Θ ν σκεται κατω απο το συνειδητό σχεδιασμένο ελεγχοκό καταναγκασμό, με τα οποία και θα ασχο η ουμεστη συνέχεια, αλλά από την ίδια της τη φύση, δημιουρ­ τοοἔ»·8Ϊγεί εκείνες τις μορφές χαρακτηρα που χρειάζεται για Αν ομωἔ ποανματτ τσχοετ καττ τετοτο¬ πως μποοεττη διατήρηση τηε .ιι να επιτευχθει η υπέρβαση του καπιταλισμου; Πως ειναι

Όπως παρατηρεί Ο Κοστάντσο Πρέβε «η υπαρκτη δυνατόν η ίδια η εργατικη τάξη πριν ανατραποόν οι κε­εθελοντικη συγκατάθεση των εργαζομένων στον καπιτα _ φαλαιοκρατικες σχέσεις παραγωγης, να παψει να υιο­λισ ό στηρίζεται στην αδιόρατη διάδοση μέσω της αγο­ θετεί την ποοταοχη ασττπη αντίληψη με βαση την οποίαμ

ν νράς του γενικευμένου φετιχισμοό των εμπορευμάτων αποτελετ μτα εξτσσσ αοτσνοητη φοστπη ανανπατοτητατκαι στην ενστικτώδη συνηθεια υποταγης που δημιουρ­ οπωἔ χατ η τοτα η παοανωγτπη εονασίαι να χοοταοχείγείται από τη ρουτίνα της εργασίας στα εργοστάσια και το ποοτσεἔ τησ παοανωνηἔ πανω στον ανοοωπο κατστα γραφεία ­ με δυο λόγια, πρόκειται για συγκατά εθ ­ οχι ο ανθρωπος πανω στο προτσες της παραγωγηςένση που δημιουργείται άμεσα στη σφαίρα των μέσων πα­ε××γωγηε>> 82

ο ν ι ν ι ι 5.3. Η ὅ ισιὅ ι ί ” ί ­Κ ν δ ασναν διοτι εφοσον στην ε οι μονισ προς το σστικο κρατος και η Ποαι αυτο εχει ι ι ρη ημπροκείμενη περίπτωση αυτές οι μορφές διαμορφώνο­ ραΠ/ισνητίκη ίσοτητο ὅίκοίωμοτωννται στο το ίδιο το επίπεδο της παραγωγης και όχι μό­νον από κάποια ιδεολογικη παρέμβαση ΤΠΞ πσμτασχηἐ μ ς ρ 9 Ο Υτάξης, θα πρέπει για να ξεπεραστοόν να ξεπεραστείπροηγουμένως η

Ο ω πέ ααπό του πα ά οντες εκείνους που προκό­πτουν άμεσα από το επίπεδο της παραγωγης, οι κλασι­

ίδια η κεφαλαωκρατνκἠ παραγωγἠιῃ κοί και πάλι έμμεσα αναφέρθηκαν και σε άλλους πα­λη ραγοντες που ενισχύουν τη συναινετικη ενσωμάτωσηΚαι αυτην την ιδιαίτερα σημαντικη δυσκο ια για την

συνειδητοποίηση της πραγματικότητας, επισημαίνει ο τοο ποολεταοτατοσ­Μαρξ μεταξύ άλλων έμμεσα στην Αθλιότητα της Φιλο­ Αναφεοοματ εοω πατ, αοχην στη «οετστοατμοντα»σο ίας και πιο άμεσα στο Κεφάλαιο. προς το αστικο κρατος που διακατέχει την εργατικηφ

ν # × × × κΉτσν στην Αθλγότητα τηἐ. Φγλοσοφίας γράφω σχετγ­ ταξη και η οποια δεν οφειλεται μονο σε καποια δολιακά: «Οι ίδιοιοι άνθρωποι που διαμορφώνουν τις κοινω­ τσεσλσντπη πασαχαμαἔη τησ ποανματοτηἐ φσσηε τοο

250 25Ϊ

ῖηΩΡΡΟΣΡΟγΣΗΣ ()ΜΑΡΞΓΕΝΝΗΘΗΚΒΝΩΡΠ]

κρατους από τους ιδεολόγους της αστικής ταξης ­οπό­ στώνει το θαυμασμό προς το κρατος και επιχειρεί μιατε και θα ήταν πιο εύκολο να καταρρεύσει στη συνεί­ αρχή ερμηνείας του που στηρίζεται στη συνήθεια: «ηδηση του προλεταριατου­ αλλα απορρέει από την ίδια δεισιδαιμονικη πίστη προς το κρατος πέρασε από τη φι­την αστική πραγματικότητα, αυτήν τη φορα στ0 επίπε· λοσοφία στην κοινή συνείδηση της αστικης τάξης, κι ακό­δο του εποικοδομήματός της. μη πολλών εργατών [...] Και από ίδώ πηγαζει ένας δει­

Δεν είναι καθόλου συμπτωματικό ότι οι κλασικοί κα­ σιδαιμονικός σεβασμός προς το κρατος και προς το κα­ταφεύγουν σε έννοιες που παραπέμπουν «στη νεφελώ­ θετί που έχει σχέση με το κρατος, ένας δεισιδαιμονικόςδικη περιοχή του θρησκευτικού κόσμου» (φετιχθπθίηση σεβασμός που ριζώνει τόσο πιο εύκολα όσο οι ανθρω­και δεισιδαιμονία) όχι μόνο για να υποδηλώσουν τη λα­ ποι έχουν συνηθίσει από τα παιδικά τους χρόνια να φα­τρεια στο εμπόρευμα και το χρήμα, αλλα και τη λα· νταζονται ότι τάχα όλες οι υποθέσεις και τα συμφέροντατρεία προς το κρατος. που είναι κοινα για ολόκληρη την κοινωνία δεν μπορούν

Συναμα επιδιώκουν να ερμηνεύσουν αυτήν τη ‹‹λα­ να εξυπηρετηθούν και να προστατευτούν αλλιώς, παρατρεία», όχι όπως ο Φόυερμπαχ το θρησκευτικό φαινό­ όπως εξυπηρετούνταν ως τώρα, δηλαδη από το κρατος"μενο, αλλα με «την αυτοδιασπαση και με την αντιφατι­ και τους μπαλληλσμς ΤΟμ___»88

κότητα της ίδιας της εγκόσμιας βασης››,8" με το ότι και Όμωε περα από τη δύναμη της σμνηθεγαἔ την «πιο

στις δυθ πείππῖώσεις έΧΟυμ­Ξ να κάνουμε με πΘΟίΥμαΉ­ θ φοβερή δύναμη», όπως την χαρακτηρίζει ο Λένιν στονκότητες ­οικονομική στην πρώτη περίπτωση και πολι­ Αριστερισμόἕθ αυτήν τη «δύναμη της αδρανειας», «τητική στη δεύτερηπ που οι ίδιες από την αντιφατική φύ­ μεγαλη δύναμη της παθμσ­εεμησηεννγ όπως Την αποηα­ση τους γεννούν αυτές τις ψευδαισθήσεις για τα εμπο­ λεί οΊΞνγκελς,Θ0 οι κλασικοί επικαλούνται και μια σειραρεύματα από τη μια και για το κρατος από την αλλη. αλλες αιτίες που αναγονται στην ίδια τη φύση, πιο ειδι­

Με αλλα λόγια και στις δυο περιπτώσεις η ‹‹λα­ κα του αστικού κρατους.τρεία» ερμηνεύεται από τη φύση της ίδιας της πραγ­ Δίχως και παλι να αναλύσουμε διεξοδικα την περίματικότητας που τη γεννα. αστικού κρατους θεωρία των κλασικών, ας σταθούμε

Όπως λοιπόν στην πρώτη περίπτωση είναι η ίδια η σε αυτές τις αιτίες όπως αυτές προκύπτουν από το έρ­φύση της εμπορευματικής παραγωγής που γεννα αυτό γσ τοσαπσυ σι κλασικοί ονομαζουν φετιχισμό, δηλαδή το γεγο­ Ένα ευρύτερο πλαίσιο μέσα στο οποίο μπορούν νανός ότι η καθορισμένη κοινωνική σχέση των ίδιων των ενταχθούν μια σειρα παραγοντες που συμβαλουν ώστεανθρώπων παίρνει τη φαντασμαγορική μορφή μίας Οχέ· το κρατος να έχει μια πολύ πιο ευρεία αποδοχή απόσης αναμεσα σε πραγματα, το ίδιο συμβαίνει και με τη εκεινη της ασ­απηε Ταξηεγ ειναι εκεινο της ψευδούςΰ σε

φύση του αστικού κρατους που γέννα τη δεισιδαιμονία συνδυασμό με την πραγματική, καθολικότητας που τοτου, χαρακτηρζεί Στη συνέχεωιθα δούμε πάς προκύπτει

Ο/Ενγκελς Το 1891 στην Εισαγωγή του στον Εμφύλιο αυτό από το έργο των κλασικών, και στο έκτο κεφα­πόλεμο στη Γαλλία, αναφερόμενος στη Γερμανία, διαπι­ λαιο θα προσπαθήσουμε να αποδείξουμε για ποιους

ι 252 253

ΦΩΡΓΟΣΡΟγΣΗΣ ()ΜΑΡΞΓΕΝΝΗΘΗΚΒΝΩΡυ], Η

κ κ κ ν κκατα τη συγχρονη εποχη. Η αφαιρεση του πολιτικουΚρατους είναι ένα σύγχρονο προ“ιόν››.α

Ποιες λοιπόν είναι οι αιτίες που προσδίδουν στο τἶατ ακοτοώἦ εττοτοἠ αυτή η «αφατοεοη»αοατοἔ ξτἶ”αστικό κράτος αυτήν την πραγματικής ἡ ψευδή καθολα χωρίζει πια απο την ιδιωτικη κοινωνια,|αυτο δεν ταυτι­κότηταἐ ζεται αμεσα στην συνείδηση των ανθρωπων με τα συμ­

Μια πρώτη αιτία είναι το γεγονός ότι το αστικό κρα­ φεοοντα τηαἔ κυθταρχηἔ Ταἔ`ίτΞ¬ οπωἔ Ύτνονταν κατα τοντος, το οποίο είναι αποσπασμένο από την ιδιωτική κοι­ μεοατωνα οπου τα τταντα ηταν ττολττυτα> οπου «ζοἐηνωνία εμφανίζεται σαν το ενοποιητικό στοιχείο απένα­ του λαου χατ η ζωή του κοατουἔ [ήταν] ταυτοοημααν·ντι στην κατακερματισμένη κοινωνία των ιδιωτών. Όμωἔ ττέοα απο την ευφαντοη του κοατουἔ ωἔ αφατ“

Στη Γερμανική Ιδεολογία αναλύεται με ποιο τρόπο ρεσης που στέκει πανω από την κοινωνία, η εικόνα τηςκαθολικότητας του αστικού κρατους ενισχύεται και

ιδιωτικών συμφερόντων, το κοινό συμφέρον παίρνει αττό μια δεύτερη αιτία. Αυτη είναι ή σχετική του αυτο­απαραίτητα την εξωτερική και ψευδή μορφή ενός συμ­ τελεια απο τη μια απο την κυριαρχη ταξη συνολικα, καιφέροντος το οποίο ενσαρκώνεται από το κρατος. αττο την αλλη αττοατουἔ μομονωμἶνουο κατττταλτοτεο·

«ΤΟ κρατος είναι η μορφή που με αυτήν Τα ατομα Αυτη η σχετικη αυτοτέλεια ειναι απαραιτητη ωστε

μταἐ χυοταοχηἔ ταξίὶἑ εἔασφαλἰζθυν τα κοινα τους συμ­ τό κρατος να εξυπηρετείααποτελεσματικοτερα τα συμ­φέροντα και όπου σ› αυτή συνοψίζεταγ Ολόκληρη .η φεροντα της κυρίαρχης ταξης συνολικα, να ‹‹διαχειριζε­ιδιωτικη κοινωνία μιας εποχης, έπεται ότι όλοι οι κοινοί τατ [καλυτεοα] ττο κοτνέἔ υττοοέοετο της αοτυτἠο ταξηἔ

ν ν ν κ × × στο ύνολό ,τν ω υλλο ικό κα ι αλι ί πουθεσμοι περνουν μεσα απο το κρατος και αποκτούν μια ο της» τἔ «ο Υ ς ττ τ οτηἔ»πολιτική μορφήἔ" Από λδώ προέρχεται η ψευδαίσθηση ετνατ·

Ως προς την πρωτη πτυχη αυτης της σχετικης αυτο­ότι ο νόμος βασίζεται πανω στη θέληση, και μαλισταπάνω στη θέληση την αποσπασμένη από την πραγματα τελειας, δηλαδη την αυτοτέλεια απο την κυρίαρχη ταξηκή τησ βάση πάνω στην ελεύθερη θέληση»­92 συνολικα, οΈνγκελς έγραφε σχετικα:

Ο Μαρξ μας υπενθομιζεβ ΟΉ σε προηγουμενες πα «Η κοινωνία δημιουργεί ορισμένες γενικές λειτουρ­ριόδους, όπως για παραδειγμα κατα τον μεσαίωνα, δεν γτεο χατ οεν μττοοετ ευκολα να τα βγαλετ ττέοα χωοτο αυ­υπἠρχε Ο διαχωρισμός Εδιωτιχἠς χοωωνίας και χρα_ τες. Τα προσωπα που διορίζονται για την ασκηση αυτώντους «Στο μεσαίωνα ιδιοκτησία εμπόριο κοινωνία των λεττουογτών οχηυαττζουν ένα νέο χλαοο του κατα­ανθρωπος όλα είναι πολιτικα[ ] καθε ιδιωτικη σφαίρα υοοτομου της εογαοταἔ μἑοα οτην κοτνωντα· Αττοχτουνέχει έναν πολπαίό χαρακτήρα ή είναγ μια πολιτική έτσι ιδιαίτερα συμφέροντα κι απέναντι στους εντολοδό­σφαίραα αχόμη, η πολταχή είναι επίσης Ο χαραααήρας τες τους, αποχτουν αυτοτελειααπεναντι τους››.τ"

των ιδιωτικών σφαιρών››.®ἔ «Η αφαίρεση του Κρατους Κατ ακοτοωο αυτη η αυτοτεαετα ετνατ που ουμοαλετως Τέτοιου προκύπτεβ μόνο κατά τη σύγχρονη εποχήη ετσι ωστε το ακρατος να φανταζει σαν ουδετερο, σαν

διότι η αφαίρεση της ιδιωτικης ζωης προκύπτει μόνο καοολυτοιχατ οχτ ταξυτο·

λόγους δεν είναι πια δυνατόν να υπαρξει επίκληση αυ­της της καθολικότητας στην εποχη μας.

σε μια κοινωνία, σημαδεμένη από τη σύγκρουση των

254 255

ΤἹΩΡΓΟΣ ΡΟγΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ] ΝΩΡΙΣ

και ορισμένες λειτουργίες. έστω και παντα ταξικα προ­σανατολισμένες, οι οποίες είναι απαραίτητες για ναμπορέσει να υπαρξει η κοινωνικη συμβίωση.

Μαλιστα αυτη η αίσθηση αποστασιοποίησης του κρατους από τα συμφέροντα της αστικης ταξης κορυφὡνεται όταν κυριαρχεί η αστικη δημοκρατία. Αυτη, σε αντί­

Αυτες οι γενικες λειτουργιες τις οποιες ασκει τοθεση με τη μονόπλευρη αντιδιαλεκτικη αναγνωση του 7

γ , ν ν · × κ ατο και οι οποιε συ αλουν ια να ου π οσδώ­Ζακ Τε­:ξιε,®8 ο οποιος βλεπει μονον την πτυχη των δυνα­ Ο Ο Ο ΟΟ Υ Τ Ο

. γ ν ν γ σουν έναν καθολικό χαρακτηρα. είναι εκείνες που θατοτητων που η αστικη δημοκρατια προσφερει στο προ­λεταριατο, είναι κατα τους κλασικούς η πλέον αποτελε­σματικη για τον καπιταλισμό. παρα το ότι ταυτοχρονα

συνεχίσουν να υπαρχουν και μετα την απονέκρωσητου. Πρόκειται για «δημόσιες λειτουργίες [οι οποίες]

ν ν ι × θα ασουν τον πολιτικό του α ακτί α και θα ετα­δινει τη δυνατοτητα στο προλεταριατο να την αξιοποιη­ Υ Ο Χ Ο ηΟ Ο

ν ν ν × τ απούν σε απλέ διοικ τικέ λειτου ίε που θαπ ο­σει προς οφελος του. Και ειναι η πιο αποτελεσματικη Ο Ο η Ο ΟΥ Ο Ο

ν ν ν γ × στατεύουν τα π α ατικα κοινωνικα συ έ οντα››.'®2διοτι «σε αυτην [την αστικη δημοκρατια] που επισημα Ο|Υμ /μφ Ο

8 × Προκειται ακομη για τις λειτουργιες εκεινες τιςδεν ξέρει πια τίποτα για περιουσιακές ιαφορες. Ο

πλούτος ασκεί έμμεσα την εξουσία του, και γι” αυτό την Οπωεἔ ασκουσε Ο πΟΟκαΤΟχΟς ΤΟΟ ΥΟΟΠΟΟΘ δηλαδηγ ν ν γ × „ ι ένα ο ανισ ό επι ο τισ ένο να υπε ασπί εται τα

ασκει πιο σιγουρα››.9Θ Υπο αυτο το πρισμα στην εποχη Ο ΟΥ Ο Ο φ Ο Ο Ο ζαστγκἠ δημοχρατγα είναγ το «κύριο γδεολογωίό κοινα συμφεροντα της κοινωνιας των γενων, πριν αυτος

ν γ γ ι × ετατ απεί σε τα ικό ό ανο και ίνει ένο π ο τ νστηριγμα του δυτικου καπιταλισμού, που η ιδια η υπαρ Ο Ο/ ξ ΟΥ Υ ξ ἔ Ο Ο η

κοινωνια.ξη του στερεί την εργατικη ταξη από την ιδέα του σο­σγαλισμού ως ένα κράτος δγαφορετγχού ΤύπΟυ»·τι›‹› Ετσι λοιπον με δεδομένη την αναγκαιότητα υπαρξης

Έτσι ο Λένιν εκφραζει απόλυτα το πνεύμα των κλα­ Οωτώΐ των λεΠΟΟΟΥζὡΥ είναι Οέίἶωο ότι η Τἶχξβχἡ Μ*σικών όταν υποστηρίζει ότι «η ρεπουμπλικανικη δημο­ ΟιαΟχἔΟί ΤΕΟΟ Οαχσἔραλβζεθ /ΤΟ ΥΟΟΏΤΟΘ ενθσχυεἶοω στο

κρατία είναι το καλύτερο δυνατό περίβλημα του καπι­ Οαθμο ἶτΟΟ η κΟΟΕαΟχΥΥ Ταξη δενς θα ποῳαβλεπει /τηνταλ[σμΟὑ»·„„ εξυπηρέτηση των κοινων συμφερόντων της κοινωνιας.

Αυτη η λειτουργία όσο και αν στρεβλώνεται από ταιδιωτικα συμφέροντα και υποτασσεται σε αυτα, παρα­μένει μια προυπόθεση της ύπαρξης της κρατικης εξου­σίας­ίθἔἰ

Και αυτη λοιπόν η διττη αυτοτέλεια συμβαλει έτσιώστε να συσκοτίζει τον ταξικό χαρακτηρα του κρατουςκαι να το εμφανίζει σαν ουδέτερο εκφραστη καθολικώνσυμφερόντων.

ν ν γ Υ α ιστα στο ντι­ το ι κ ο ν κε εναν ια στΜια τριτη αιτια που ενισχύει την εικονα της καθολι­ Ο Υ Υ Ο Τ ην ν ν ν ν γ κ θεω ία τ ία του αντιπαλου του αποδεικνύει ότικοτητας του αστικου κρατους ειναι οτι αυτο ασκει ορι­ Ο ηβ Ο Ο

σμένες γενικές λειτουργιες απαραιτητες για την ιδια ΧΟΘΦΤΜΠ βια δεν ειναι δυνατον να βρει τη γομιμοποιησηύπαρξη χο”/ωνγχής ζωής. της παρα μονον αν το κρατος διασφαλιςει αυτες τις

Πρόκειται για το γεγονός ότι η κρατικη μορφη οργα­ χοωωνωίεἔ |λεπΟΟΟΥιεἔ·αποτελεί Έαξγχἠ μεν, μοναδική δε υπάρχΟυ_ «Παντου μια κοινωνικη λειτουργια ειναι στη/βαση

σα μορφη κοινωνικης οργανωσης. και σαν τέτοιο ασκεί ΤΥΙΞ πθλϋυικης κυριαρχιας και η πολιτικη κυριαρχια δεν

ΤἹΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ Τ¬ΒΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡιΣΒ νθ Ε ποαύ παοα μόνον όΤαν εκπληρωνε αυ­ Όμως εδώ χρειαζεται ιδιαίτερη προσοχη. Αυτό δενιατηρη ηκε γ α ι τ

ν ν ν ν δ ν νι ι ­ ι δεν σημαινει

| που της ειχαν εμπιστευ σημαινει οτι το κρατος ειναι ου ετερο,την την κοινωνικη λειτουργιαθεί››.ι®® όπως γραφεται στο Ζίριτικό Λεξικό του Μαρξισμού ότιΉῖσγ Οιγἰνγκελς εγρωνεύεταγ τους Άγγλους που δεν «φρεναρει τα ιδιωτικα συμφἶροντα››_ιιο Σημαίνει όαότι νομιμοποίηση του χρατους σας Ινδιες υπαρχει για να «μετριαςει τη συγκρουση», να διασφαλι­

ζ Μα από τη λειτουργια του σαν εργολα­ ζει οσο γινεται μια κοινωνικη ειρηνη, η οποια αντικειμε­απορρεει βασ ν ν ων να νικα έχει την ταση να διασαλεύεται λόγω των ταξικώνβοῖ) Των αθἶγωτικων εαῖγατος απο ιδεατός συλλογικός αντιθεσεων που προκυπτουν απο την υπαρξη ανταγωνι­;±ατι);ἶαλιΞτχηςῖεΖσαῖ›ετΐεται με τις κρατικοποιησεις και στικών μεταξυ τους ταξεων. Αυτη αμως η ειρηνη δεν εί._σε συλλογικό καπιταλιστἠ στην πΡαΤιιατικότητα,""ὶαο­ ναι μια δικαιη ειρἶινιι· Ειναι μια ειρηνη *Ι Οποια διασφα­τό συμβαλει στο να του προσδοθεί το στθιχειο ἶηἔ κα“ λῖζει ἶἶιγν κρριαρχἔα και Τα |σΟμφερΟνἶα της κυριααχηἶθολωώτηταςϋ παρόλο που στην προκεγμενη περιπτωση ταξης, διοτι εκτος απο σπανιες εξαιρεσειςι «το κρατος

ν Ε 8! «σας λειτουργουν σαν κρικοι μετα­ ειναι κατα κανονα κρατος της πιο ισχυρης οικονομικαοι κρατικεςιοῖπἐπἕἑο Εδιωακό Τομέα· κυρίαρχης ταξης, που με τη βοηθεια του κρατους γίνεταιβιβαῖἔἔτἔἔαρῖη που προσδίδει στο αστικό/ κρα­ και πολιτικα κυρίαρχη και ετσι αποκτα νεα μέσαγγια τηνΤο χαρακτήρα της καθολγχότητας είναι ο απο γεν­ καταπνιίἶγ ἔαι τ7ην εκμεταλλευση της καταπιεςομενης

νησιμιου του ειρηνοποιός ρόλος του. ταξηςΪ›. ‹‹ πο ιτικη εξουσία ειναι ακριβως η/επισημη«Σε μγα Οααμένη βαθμίδα της οικονομικης εξελιξης, συμπακνωση του /ανταγωνισμου στην ιδιωτικη κοινω­

που αναΥκαστικα είναι συνδεδεμένη με τη διασπαυη ΤὉΞ νια»­ ” Ηβχρατικη εἔοιααια [ειναι] ιι σννκενιθωτιχη καικοινωνίαἔ σε ταξειἐι το χθατοἔ έγινε απαραΒΤηΤΟ εξω­ Οργανωμενη βια της κοωωνιας».› ια α χέα Ο/Ενγκελς. Και Άλλωστε «οταν το κρατος γίνει τελικα ο εκπρόσω­τίας αυτης της διασπαοηςω ιι Ξ

ι αλλον ομολογία ότιη κοι­ πος όλης της κοινωνίας, τοτε καθίσταται αυτό το ίδιοῖιἶκἶίαξαιῖηπΰἑἐιδτἕυἶηκνεασὲ μια αἔεδιαλυτη αντίφαση περιττό››_ιγιμε τον γδγο τον εαυτό Τηςς οτι διασπαστηκε σε ασυμφι­ Σεααυτην τη λειτουργια του ειρηνοποιου καιασυμβι­λιωτες αντιθέσεις που είναι ανημπορη να τις εξορκισει. βαστη του αστικου κρατους μπορουμε να ενταξουμεΚαι φθείρουν αυτές Οι αναθέσειςι οι ταξεις με και το ρολο του ως μεταρρυθμιστηι στο βαθριαπου ορι­

/ Οικονομικα συμφέροντα τον εαυτο σμενες απο τις μεταρρυθμισεις που επιχειρεί η που τε­Τα ανΉμαχ¿)ι;Ζἶἶωνηα σ” ένα ακαρπο αγώνα, έγινε ανα­ λικα αποσυρειι στοχεύουν στη διατηρηση της κοινωνι­γηιαιοίἶιοἶγδυναμη που φαινομενικα στεκεται πανω απο κής Ξιθἶίινιια ἡ έστω του αεριιπλιαιιοιἶ Τηἐ Ταἔιχἡἐ αύ­την κοινωνία, για να μετριαζει τη σύι/χξ)Οι)Οα?¬ιΟ8 λίια να Υιααοιασιιἔ στα Ορια αντοχηἐ ἶου σιλἶαῖηματοἔ·την κρατα μέσα στα όρια της “ταξεωςι . Και η δυναμη Ετσι συχνα οι μεταρρυ μισεις εχουἔ σκοπο να αμ­αυτη που βγηκε απο την κοινωνία, μα που τοποθετηθη­ ί αυνουν τον οποιο αναβρασμο, να απο υναμωσουν τηναπό αυτήν, είναι Το χρατοῷλιιι παλη και να μετατρεψουν τους εργατες σε «ευχαριστη­

258 259

ΤἹΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΒΝΝΗΘΗΚΗ ΝΩΡιΣ

ένου σκλα ου που οι νοόνται τ ν ιδέα τ ε αλει­ δ λαδί από το ε ονό ότι « αστικί τα · έπαι ε στ νμ § Ξ

ψης ­της σχλαβιάς»_Μϋ ιστορια ένα ρολο εξαιρετικα επαναστατικό», καταστρέ­Μία έκτη αιτία που προσδίδει στο αστικό κρατος το φοντας όταν ήρθε στην εξουσία «όλες τις φεουδαρχικές,

χαρακτήρα του καθολικού είναι ο αντικειμενικά καθο­ πατριαρχικές και ειδυλλιακές σχέσεις. Έσπασε χωρίς οί­λιχός χαρακτἠραἔ της ιδιας της αστικής ταξης κατά την κτο όλους τους πολυποίκιλους φεουδαρχικοός δεσμούςπερι/050 Της ακμής ¬„·ῃς_ που συνδέανε τον ανθρωπο με τους φυσικοός ανωτέρους

Όπω ανα έ εται στ Γε ανικί Ιδεολο ία κόιθε του [...] Καθετί το κλειστό και το α ετακίν το ε ατ ί ε­Θ Φ Ω Ἡ ρμ μταξη που «μπαίνει στη θέση μιας αλλης, η οποία κο­ ται, καθετί που ήταν ιερό βεβηλώνεται και τέλος οι αν­ριαρχοόσε πριν από αυτήν, είναι υποχρεωμένη απλώς θρωποι αναγκαζονται ν” αντικρίζουν με νηφαλιο ματι τηγια να πραγματοποιήσει το σκοπό της, να παρουσιαζει θέση τους στη ζωή και τις αμοιβαίες σχέσεις τους››."®το συμφέρον της σαν κοινό συμφέρον όλων των μελών Το ίδιο επαναλαμβανεται και στο Αντι­Ντύριγκτης κοινωνίας››®" ή διαφορετικα να «παρουσιόισει [...] όπου οΈῦνγκελς υποστηρίζει τη θέση ότι σε καθε ταξι­τα συμφέροντα της σαν γενικό συμφέρον››.Μ8 Και βε­ κό τρόπο παραγωγής, το κρατος ήταν κρατος εκείνηςβαίως και η αστική τόιξη δεν αποτελεί εξαίρεση ως της ταξης, που όχι μόνον εμφανιζει τα συμφέροντα τηςπρος αυτόν τον κανόνα. σαν συμφέροντα όλης της κοινωνίαςι αλλα που πράγ­

Όμως εδώ και μέχρις ένα σημείο, δεν πρόκειται για ματι, για ένα τουλαχιστον διαστημα εκφραζει τα συμ­καποιο «ιδεολο ικό» τέ νασ α των αστών ιδεολό ων, έ οντα όλα τ κοινωνία .Υκαι τούτο διότι πραγματι η αστική ταζη για μια περιο­ «Το κρατος ήταν ο επίσημος εκπρόσωπος ολόκλη­δο αποτέλεσε υπό μια έννοια μια καθολική ταξη. ρης της κοινωνίας, η συνένωσή της σε ένα ορατό σώμα,

Η αστική ταζη λοιπόν «μπορεί να το κανει αυτό [να ήταν όμως τέτοιο μοναχα εφόσον ήταν κρατος της τα­λέει ότι εκπ οσωπεί το ενικό συ έ ον], διότι στ ν εκείν που ιατ ν επο ίτ εκπ οσωποόσε όνΟ

αρχή τα συμφέροντα της πραγματικα συνδέονται πε­ αυτή ολόκληρη την κοινωνία [...] Όταν το κρατος γίνειρισσότερο με το κοινό συμφέρον όλων των αλλων μη κυ­ επιτέλους πραγματικα εκπρόσωπος ολόκληρης της κοι­ρίαρχων ταζεωνι διότι κατω από την πίεση των μεχρι νωνίας, τότε θα κανει περιττό τον εαυτό του››.®2®

τότε συνθ κών το συ έ οντ δεν έ ει πο έσει ακό­ Αυτί καθολικότ τα τ αστικί τα ,π οκόπτει*Ι μ *Ι Ο

ανα αναπτυ θεί σαν το ιδιαίτε οσυ έ ον ια ιδιαί­ ακό «από το ε ονό και όνο ότι είναι ια τα καιμ Χ μτερης τόιξης. [Έτσι] κατακταειτην ηγεμονια της μοναχα οχι πια κλειστή φεουδαρχικη ταξη (οτιίιιε) [οπότε και]σε μια ευρότερή βαση από αυτήν που διέθετε η προη­ αναγκαζεται να οργανωθεί όχι πια τοπικα αλλα εθνικα,γοόμενη κυρίαρχη, ενώ η αντίθεση των μη κυρίαρχων και να δώσει μια γενική μορφή στο κοινό μέσο συμφέ­τόιξεων εναντίον της κυρίαρχης ταξης αναπτυσσεται ρον της››.θ2αργότερα όλο καιπιο έντονα››.®®® Μαλιστα ο Αλτουσέρ, επιδιώκοντας να ερμηνεόσει

Αυτό α ικό καθολικότ τατ αστικό τα π ο­ ιατί Γαλλικ” διανό σ απο ο ίθ κε απότ ν αστι­*Ι *Ι ΟΚ ηκόπτει τελικα από αυτό που αναφέρεται στο Μανιφέστο, κή ιδεολογία, βασιμα υποστηρίζει ότι η καθολικότητα

Ζθθ Ζθι

ΪἹΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡιΣ

της αστικής ταξης ειναι τόσο πιο διευρυμένη όσο πιο ζει τους αλλους σαν μέσο, μετατρέπεται ο ιδιος σε μέ­επαναστα­Πκγγ εωαγ αυτή γγ τόιξῃ_ι23 σο και γινεται παιγνιδι αλλότριων δυναμεων. Το πολι­

Έτσι η αστική ταξη όπως αλλωστε και ο ιδιος ο κε­ τικό κρατος συμπεριφέρεται απέναντι στην ιδιωτικήφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής μέσα παντοτε από κοινωνια με τον ιδιο πνευματικό τρόπο όσο ο ουρανός

την αντιφατικότητα της έπαιξε ένα επαναστατικό, απέναντι στη γη. Βρισκεται απέναντι της στήν ιδιαπροοδευτικό ρόλο στο βαθμό που έσπαγε τις αλυσιδες αντιθεση δηλαδή ειναι παλι υποχρεωμένο να την ανα­που έδενανςορικουωηήα μετους αναχροωκούςτρεου­ γνοκκσεμνα·ομ›αποκαταστήσεικαιναιαφεθειαυτότοδαρχικούς θεσμούς, οπότε πραγματι ειχε ένα καθολικό ιδιο να εξουσιαστει από αυτήν.

χαρακτήρα. Βεβαιως, όταν αρχισε να σφυρηλατει τις Στην πιο αμεση πραγματικότητα του, στην ιδιωτικήδικές της αλυσιδες έπαψε να τον έχει, ενώ σήμερα κοινωνιαο ανθρωπος ειναι ένα ον εκκοσμικευμένο. Καιόπως θα δούμε στο επόμενο κεφαλαιο αποτελει αντι­ ειναι ακριβώς εκει όπου στα ιδια του τα ματια, ή σταδραση από όλες ΤΜ; σχοπιεα ματια των αλλων περνιέται σαν ένα πραγματικό ατομο

Τέλοςιώα έβδομη αυώα που προσδὥειστο αστυαῦ που αποτελειιμα ακγούρα δητκ·αλήθεακ Αντωετα,κρατος το χαρακτηριστικό της καθολικότητας ειναι στο κρατος όπου αντιμετωπίζεται σαν μια ειδολογικήαπό τη μια ο καθολικός χαρακτήρας των πολιτικών δι­ οντότητα, ο ανθρωπος ειναι το φανταστικό μέλος μιας

καιωμόιτων, ή των δικαιωματων του πολι/τη με προεξέ­ ψευδούς κυριαρχίας αποψιλωμένος από την πραγματι­χων το γενικό εκλογικό δικαιωμα, ο οποιος επισκιαζει κή ζωή του ατόμου και γεμισμένος από φανταστική οι­την ανισότητα των πραγματικών ανθρώπων, και από κουμενικότητα››.®2^

την αλλη το τυπικά ιισο αστικό δίκαιο έστω και αν αυτό Έτσι στην αστική κοινωνια έχουμε να κανουμε μεστην πραξη μαλλον οξύνει παρα αμβλύνει την ανισότη­ μια αξια ­τα δικαιώματα του πολιτη­ που δεν αντι­Τα. στοιχει στους πραγματικούς ανθρώπους και μια πραγ­

Σε ένα έξοχο χωριο από το Εβραικό ζήτημα, ο Μαρξ ματικότητα ­τους πραγματικούς ανθρωπους­ διχως

αποκαλύπτει με τον πιο γλαφυρό τρόπο το πραγματι­ καμια αξια, πέραν από το ότι αυτοι αντιμετωπιζονταικό περιεχόμενο τόσο των δικαιωματων του πολιτη όσο σαν παραγωγοι αξιαςἔ”και εκεινων του ανθρώπου καθώς και την μεταξύ τους Όμως έστω και αν αυτή ειναι η πραγματική διαστα­σχέση­ ση των δικαιωματων του πολιτη, έστω και αν αυτα

«Εκει όπου το πολιτικό κρατος έφθασε στην πραγ­ στην πραγματικότητα, όπως αλλωστε ηι ιδια η πολιτικήματική του χειραφέτηση, ο ανθρωπος διαγει όχι μόνον κοινότητα, ειναι στην υπηρεσια των εγωιστικών συμφε­στη σκέψη .ἡ στην συνείδηση, αλλα στην πραγματικότή­ ρόντων του αστού,"® λόγω του ότι παραχωρούνται στιςτα στη ζωή, μια διπλή ζωή, μια ζωή ουρανια και μια γή­ σύγχρονες αστικές δημοκρατιες ανεξαιρετα σε όλους

ινη: τη ζωή στην πολιτική κοινότητα όπου επιβεβαιὡνε­ τους πολιτες, πέρα από τις ταξικές ή αλλες κοινωνικέςται ως ένα κοινωνικό ον και τη ζωή στην ιδιωτική κοι­ διαφορές τους, συσκοτιζουν τον ταξικό χαρακτήρα του

νωνια όπου δρα ως ανθρωπος ιδιώτης, και αντιμετωπι­ κρατους.

282 Ζθἔἔ

ΈιΩΡΈΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡιΣ

Από αυτήν τη σκοπιά όπως σωστά επισημαίνει ο Νί­ κό καθεστώς που υπάρχει σαν το μόνο δυνατό, και πο­

κος Πουλαντζάς, το αστικό κράτος «αντλεί ουσιαστικα λιτικά θα είναι ουρά της κεφαλαιοκρατικής τάξης, η

την αρχή της νομιμότητας του από το γεγονός ότι πα­ άκρα αριστερά της πτέρυγα››.Ι3'

ρουσιάζεται ως η ενότητα λαού­έθνους, νοούμενου ως Έκτός αυτού είναι βέβαιο ότι γενικότερα ο λεγκαλι­

συνόλου όμοιων ομοιογενών και ετερόκλητων οντοτήτων σμός, δηλαδή η ένταξη στην αστική νομιμότητα που

οριζόμενων από αυτό ως πολιτικών ατόμων­πολιτών››.®7 συνδέεται με την αστική δημοκρατία και το γενικό

Έτσι το ίδιο το κράτος φαίνεται να αντιπροσωπεύει εκλογικό δικαίωμα, εκτρέφει με τη σειρά του την ενσω­

το σύνολο της κοινωνίας πέρα από την όποια κοινωνική μάτωση.

ανισότητα των πραγματικών ανθρώπων. Βλέπουμε λοιπόν ότι κάτω από αυτές τις συνθήκες

Πιο ειδικά ο ταξικός χαρακτήρας του κράτους συ­ Οι πολίτες των αναπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών

σκοτίζεται από το γενικό εκλογικό δικαίωμα, ως κατε­ είναι δύσκολο να αναζητήσουν ή να φανταστούν κά­

ξοχήν πολιτικό δικαίωμα. Αυτό, όπως πρώτος αποκά­ πόια άλλη μορφή οργάνωσης πέρα εκείνης της αστικής

λυψει›Ρουσσάκἔὥαμορφώνειμάκψπυδαάψησηισότη­ δημοκραααςΤαςκαγελευθαπαςγ .Αυτόισχύειπόσο μάλλον που οιίδάκ καπ ακόνα

«Ο αγγλικός λαός πιστεύει πως είναι ελεύθερος. Γε­ των ευρωπαίων του Ιθου αιώνα, στους οποίους αναφέ­

λιέται πολύ. Δεν είναι ελεύθερος, παρά μόνο όσο γίνο­ ρεται ο Λένιν/32 δεν έζησαν ούτε είδαν από κοντά κα­

νταιοιεκλογέςτοήιμελάπιτουσακνοβουλάκα.λαόλω οι μιά μεγάλη επανάσταση καιη μόνηιακόνα που έχουν

εκλογές τελεάθσουν,·γωεται μονομιάς δούλος ­ δεν ικπό αυτήν ευκμ εκεωη η θολή ταα της επανάστασηςαξίζω τίποτα πγαςόε του 191? που εκφυλίστηκε στο αντίθετό της.

Παρ' όλα αυτά μέσω του γενικού εκλογικού δικαιώ­ Έτσι στα πλαίσια των σύγχρονων αστικών δημοκρα­

ματος, δημιουργείται μια ψευδαίσθηση ισότητας, η τιών, η πλειοψηφία των ανθρώπων αναπαράγει την

«πίστη στη δημοκρατική ισότητα όλων των πολιτών υφιστάμενη καταπίεση δίχως να την αμφισβητεί και η

στην διακυβέρνηση του έθνους››"® και ταυτόχρονα μια διαδικασία της ενσωμάτωσης εξελίσσεται βασικά δίχως

ψευδαίσθηση λαικής κυριαρχίας. ανοιχτή βία­433

Έτσι και για τους κλασικούς, το γενικό εκλογικό δι­ Αλλά και η ισότητα τού ίσου αστικού δίκαιου,·που

καάυματοιπαποστηνπράξησυΜσταται«ωκαποφασθ αφορά σπαεπὼπδο·αω›πραγμαακώνιρθρώπσω και

ζεις κάθε τρία ή έξι χρόνια ποιο μέλος της κυρίαρχης όχι σε εκείνο του πολίτη, έχει ένα παραπλανητικό χα­

τάξης θα πάεινα αντωακκκοπεύσειτο λαό στο κουκκ ρακτήρα, που συμβάλει προς την ίδακ κατεύθυνση,

βούλά»κ*)δωυκολύνειτην‹αδά»αήτρκκτάξη[να]κυ­ έστω καιιρλ όπως χλευασμκά παρατηρέιο Ανατόλ

ριαρχεί άμεσα μέσω αυτού». Φθανῷ ΤΟ ίσο δικαίωμα για τον τραπεζίτη και τον

Και αυτό θα ισχύει «όσο [...] το προλεταριάτο δεν επαίτη συνίσταται ο πρώτος να κοιμάται τα βρόιδιοι σε

είναι ακόμη ώριμο για την αυτοαπελευθέρωσή του, μεταξωτά σεντόνια και ο δεύτερος κάτω από τις γέφυ­

[και] θα αναγνωρίζει στην πλειοψηφία του το κοινωνι­ ρες του Σηκουάνα.

ΖΘ4 285

ΓἹΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΒΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡἹΣ

Στην πραγματικότητα το δίκαιο για να είχε ίσες συ­ λευταία αναλυση ως το σημείο που δίπλα στην αστικη7

ι ι ι × τα να έ ει ια αστικί α ιστοκ ατία και ενα αστικόνεπειες εφοσον εφαρμοζεται σε ανισους ανθρωποοο θα ξη χ μ η Ο ρεπρεπε να είναι ανισο και τούτο διότι με το να εφαρμό­ προλεταρβατο· Φυσικα αυτο ειναι ωἔ ενα βαθμο νομα­

ι × ί ί ίθνο που εκ εταλλεύεται όλο τονι ι , λχον ενα τελειακο για ενα ε ς μζεται ενα ισο δικαιο σε ανισες καταστασεις μα ι

| α × * κΟσμΟ››.σχυεται η ανισοτητα. «Στο περιεχομενο του λοιποκ [Το

ίσο αστικό δίκαιο] είναι ανισο όπωέ κάθε διίκαιο››.α να τεταρτο σχε Ον ΤΟΟ ααωνα αργΟτερα= Ο νγκε ἔχσραχτηριστγκό παράδειγμα μιας τέααγας σε γραμμα του της Ξίιης του Αυγούστου 188] μιλαειο πι . ι ι

φοιινομενικης­τυπικης ισότητας στο οποίο θα επανὲλ­ για «τα χειροτερα αγγλικα τρἑιντγιουνιον, που επιτρε­/ ι ι ι­ πουν να τα καθοδ ούν ανθ ωποι ε α ο ασ ενοι απόθουμε από την οπτικη γωνια της ελευθερίας στη συνε ηλἴ Ο Ο μ

ν ι ότητα εργάτη και κεφαλαιοκρα­ την αστικη ταξη, η το λιγότερο που πληρώνονται απόχεια„ ειναι η νομικη ισ , , , , ,Έ Οι Οποιοι νόμικα εμφανίζονται ως ίσοι κατοχοι αυτη». Και σ ενα γραμμα του στον Καουτσκυ, στις 12

ηί ν νώ την πραγματικότητα επειδη ο του Σεπτέμβρη Ζ882, οΈ]νγκελς γραφει: «Με ρωτατεεμπορευματ ν, ε ο = ι | , ιπρώτος ειναι κάτοχος της εργατικής του δύναμης και ο τι σκεπτονται οι αγγλοι εργατες για την αποικιακη πο­Β | α ων παραμὺγής ειναι παντελώς ανι­ λιτικη; Το ίδιο ακριβώς που σκέπτονται για την πολιτι­

Ο των Ξσ ι α ι ν | ν ν ιευ­Εερ 9 μ κη γενικα. Εδω δεν υπαρχει εργατικό κομμα, υπαρχεισω” μόνο συντηρητικό και φιλελεύθερο­ριζοσπαστικό κόμ­

μα και οι εργατες αταραχα μαζί με αυτα απολαμβα­

5.4. Εργατική αριστοκρατία και ενσωμάτωση νοον Το οφέλη οοἶο Το οοῖοοοαχο μονοπώλιο Τηἐ [ΑΥ­γλιας] στην παγκοσμια αγορα››.®·3·°

| ι × Τ ίδ ί θ ί Λ/ ι λ ίΉνας αλλος παραγοντας που ανεδειξαν οι κλασικοί και ο Β ιοί οπωἑ οοἔ ομίζει ο ενω] οποωα οίμβοολει Ο

ο οποίος συμβαλει ετσι ώστε ένα τμημα του προλετα­ Ενγκελς οτον προλογο της δευτερης εκδοσης της Κα­, ι × ταστα τ ε ατικ ί τα στ ν Α λιία το 18θΖ¬”"ριατου των αναπτυγμενων χωρων να οοηλίεποο οῖην σης ης ρα/ ης ξης η Δ

ό π Ολα οπου σε συνδυασμο με την αυτοκριτικη του για το νεα­ενσωματωση, είναι η μετατροπη του σε «αστοί οι ι Μή αργστοαρααα» νικο του ενθουσιασμο, που τον ειχε οδηγησει στο συ­τοιριοιτο», η «Ε­2 Έ ` ·Λέων ζὀμπερἐσλὀσμό» θυμίζει: «Ο Μαρξ μπερασμα ότι επίκειται η επανασταση στην Αγγλία,Ή λς αρακοχουθοώσοιν συστηματικα επί δε­ επαναλαμβανει τη διαπίστωση ενός αρθρου του, τουκαι ο νγκε π ι ν α ι ι ι νκαετίες αυτήν τη σύνδεση του οπορτουνισμού μέσα ἰδἔἔο οτι «η αγγλικη εργατικη ταξη εγινε πολιτικα η ου­

, /νημα με ας γμπεριαλιστικες ιδιομορφίες ρα τού «μεγαλου κόμματος των φιλελευθερων» που τοστο εργατικ κι | , .ι| ι ι × καθοδ ουσαν οι ε οστασια ε ››.ατου αγγλικου καπιταλισμού. Ο Ενγκελς εγροιφει λ­Χ­ι ηἐ Οί ρχ Ξ

στον Μαρξ στις 7 του Οχτώβρη 1858: «Ουσιαστικα το Το ί ιο κεΕμενο¬ Υωετοα οωοίφοοα σε με`ία εἔ Οο`ία“

α λικό πρίολεταριατο όλο και περισσότερο αστοποιεί­ νωοείἔ οοΥοζΉκων κλαοων οπωἐ ολ μηλοωοοολιοο οί μοί­γγ ι ια αυτό ΤΟ πιο αστικό απ® όλα τα εθνη να ραγκοί, οι επιπλοποιοί, οι οικοδόμοι, των οποίων σεται ε συνεπε , ν ι ι ν τθέλξ: όπως φαίνεωω οδηγήσω Τα πραγματα σε .ατι αντιθεση απο τις μεγαλες μαζες των εργατων, του Ανα­

2θθ Ζθ?

ΪἹΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΒΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡιΣ

τολικού ακρου του Λονδίνου, η κατασταση «έχει καλυ­ Σιην πραγματικότητα η Αγγλία, μαλλον εχασε Το

τερεύσει σημαντικα από το 1848 [...] και οι οποίοι μονοπώλιο ΤὉΘ εοΥαΤικής αριστοκρατίας, η οποία όμως«αποτελούν μια αριστοκρατία μέσα στην εργατική τα­ επεκιαοηκε και οιιἔ αλλεἔ αναπτοκμενεε καπιταλιστι­ξη, καταφεραν νι αποσπασουν μια σχετικα ανετη κα­ κεἐ Χώοεἐῖ και Τοοεο οχειιζεεαι με Τη βελτιωση Τωντασταση και αυτήν την κατασταση τη δέχονται σαν οονθηκών ζωἠε τηἔ εοκαεικήε Ταξηε των αναπιογιιἑνωνοριστική [...] είναι πραγματικα πολύ συμπαθητικοί, βο­ Χωοών­λικοί ανθρωποι για καθε λογικό κεφαλαιοκρατη ξεχω­ Αλλωστε οεν Τιοεπει να οιαφεοκει Τηἔ ποοοοχἠἔ ιιαεριστα και για την ταξη των κεφαλαιοκρατὡν στο σύνο­ ότι Ο ρ€φΟρμισμός αναπτύχθηκε ακριβώς κατω από τηνλό Τηζῇυιει επίδραση των επιτυχιών του εργατικού κινήματος και

Η ύπαρξη αυτής της εργατικής αριστοκρατίας οφεί­ Τηἔ αναπιοξηε ιηε αοτικήε οημοκοαειαε οεο Τελεοῖαιολεται κατα τον Ήνγκελς στη συμμετοχη ως έναν ορι­ τεΤαοΤο τοο ιθοο αιώνα­σμένο βαθμό της Οῃίγλγχής εργα­Πχἡς Τάξης, στα Οφέλη Βεβαίως αυτό σε καμια περίπτωση δεν σημαίνει ούτεπου αποκομίζει η Αγγλία από το βιομηχανικό της μονο­ οτι οε αοιεἔ Τιἔ αναπ”ιοΥμενε§ Χώοεε μειώθηκε ο βαθιιοεπώλγο­οι εκμεταλλευσης ­ο οποίος μπορεί καλλιστα να αυξανε­

Και οΈνγκελς εκτιμα ότι «με την καταρρευση [αυ­ ται παοαλληλα ιιε την αοἔηοη των απολαβὡν Των εργα­τού] του μονοπωλίοα η αγγλγκή εργατική Τάξη θα χά­ τών­ ούτε ότι ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια δεν υπαρ­σει αυτήν την προνομιούχα θέση. Μια μέρα ολόκληρη η Χοον ολο και πεοιοοοτεοεἔ ιιαζεἑ εξαθλιωιιένων και πε­εργατική ταξη, χωρίς να εξαιρείται και η προνομιούχα οιθωοιακών οτιε ιοιεἔ Τιε αναπεοκιιενεε Χώοεἔ­και ηγετική μειοψηφία, θα βρεθεί στο ίδιο επίπεδο που Το ζήτημα οιιωἔ ειναι οτι Υια ενα μεναλο οιαοεηιιαβρίσκονται και οι εργατες των αλλων χωρών. Και αυτή και Ἡ εονατικἠ ταξι] Των αναπιογιιένων καπιταλιστι­είναι η αιτία που στην Αγγλία θα παρουσιαστεί παλι ο κών Χωοών καοπώνονιαν ένα ελαχιστο έστω κομματισΟσ[αλΕσμός».ιιο από τα τεραστια οφέλη του παγκόσμιου ιμπεριαλι­

Όσο για τον Λένιν, αυτός εκτιμα ότι «ο οπορτουνι­ οιιοο¬ οε βαοοἐ Των αλλων χωρών και στην καθε περί­σμός δεν μπορεί να γίνει απόλυτος νικητής για πολλές πεωοη Το επιπεοο οιαβιωοηε Τοο ποολεταοιατοο τωνδεκαετίες μέσα στο εργατικό κίνημα σε οποιαδηποτε αναειτοιίιιενων Χωοών σε Τιπθια δεν έχει να κανει μεχώρα, όπως είχε νικήσει ο οπορτουνισμός στην Αγγλία εκεινο ιιιε Τεοαοτιαἔ πλειοψηφιαε των λαών ΤΟΟ Οπό­

ιιι λοιπου πλανήτη που ζουν σε συνθήκες πραγματικήςΝα όμως που η ζωή, τουλαχιστον μεχρι σήμερα, φαί­ εξαθλιωοηἐ­ Αν μη 'ιι αλλο¬ ιιεχοι οἡμεοα ΤοολαΧιοΤον¬

νεται να διαψεύδει τόσο τον Ένγκελς όσο και τον Λέ­ ανακκεε οπωε τηε οιιισης, του πόσιμου νερού, μιαςνιν. Διότι ενώ στην Αγγλία δεν «παρουσιαστηκε παλι ο οεοιχειώοοοε ονειονομικής περίθαλψης, της παιδείας,

ν

σοσιαλισμός», παρόλο που αυτή πραγματι έχασε το καλοπτονιαν κια ιο ποολειαοιαεο των αναπιοκιιενωνμονοπώλιό της, στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χω­ χωρων, ενώ αποτελούν πολυτέλεια για τους κατοίκους

των χωρων του Τρίτου κόσμου.ρες κυριαρχεί δεκαετίες τώρα ο ρεφορμισμός.

στο δεύτερο μισό του ιθου αιώνα».

ΖΘΒ 269

ΤἹΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΪΠΞΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡιΣ

Μαλιστα, είναι αναμφίβολο ότι στις αναπτυγμένες τοο κεφαλαιοο οτα κοινωνικα οικαιφματα των εολίαζοτχώρες ανέβηκε σταθερα το επίπεδο διαβίωσης των ερ­ μενων των αναπτοκμενων Χιοοφν­γαζομένων, για τρεις σχεδόν δεκαετίες μετα το Βί Πα­γκόσμιο Πόλεμο. Ήτσι «η σχετικα ειρηνικη και πολιτι­σμένη ζωη ενός στρώματος προνομιουχων εργατών[που σε αντίθεση με την εκτίμηση του Λένιν δεν περιο­ρίζονταν σε μια ισχνη μειοψηφία στο συνολο των εργα­ Μεχοιἐ εδώ αναφῳθηκαμε στην συναινετικηι έστω καιτών] αστοποιουσε αυτους τους εργατες που αποσπου­ οι ενα βαθμο οολιοι ενοωματωοή τήε εονατικήἐ Ταἔηςσαν ορισμένα ψίχουλα από τα κέρδη του δικου τους οτον κεφαλαιοκοατικο τοοπο παοανωνήἑ·εθνωωώ κεφαχαίοωλιιι Όμως θα αποτελουσε σημαντικό κενό και ταυτόχρο­

Κατω από αυτές τις συνθηκες, μέχρι σημερα τουλα­ να θεμελιακή παοαχαοαἔή τήἑ οολλονιοτικήἔ των κλατχιστον, ισχυει αυτό που έγραφε ο Λένιν το 1920, και οικών αν οεν οπήοϋίε και μια αναῳθρα στις βίαιες μορ­τουτο όχι αποκλειστικα για τις μεγαλες ιμπεριαλιστι­ φεἔ ενοωματωοήἐι ειτε αοτεἔ αναφερονται στην κρατι­κές χώξαεα αλλα σε ένα βαθμό γενικα ααα τις αναπτυγ­ κη­πολιτικη βία είτε στον οικονομικό καταναγκασμόμένες χώρεςἢ” ότι δηλαδη: «αυτό το στρώμα των αστο­ ειτε οτον φοβο τήἔ βιαἔ­ποιημένων εργατών η της "εργατικης αριστοκρατίας”. Αλλωοτε¬ εοτω και αν οτήν εποχή μα€ ειναι βέβαιθ[...] είναι στις μέρες μας το κυριο κοινωνικό [...] στηριγ­ οτι ή οοναινεοή παιζει οήμαντικο οολο Υια τή οιατήοήτμα της αστικής ταξης››."^ οή και αναπαΟαΥωΥή τήἐ αατικήἐ κοοιαοχιαα θα ήταν

Και η υπαρξη αυτου του στρώματος, στο οποίο μέχρι λαθος αυτη να αντιμετωπίζεται σαν κατι που λειτουρ­πρόσφατα περιλαμβανονταν μεγαλα τμηματα της εργα­ κει ανεξαοτήτα απο τήν οπαοἔή τήἐῖ πολιτικήἔ ή τήἐ οι­τικης ταξης των αναπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών, κονομικήἐἱ βιαἐ και τοο φοβοο αοκήοήε βιαἐ­είναι βέβαιο ότι δυσκόλευε την επαναστατικη συνειδη­ Στήν ποακματικοτήτα αν οεν οπήοιίαν τόσο Ο ΟΜΟ­

τοποίηση. Προς αυτην την κατευθυνση κινείται και η νομικοἐ κατανανκαομοἐ όσο και η πθλιτικη βία, είτεδιαπίστωση που είχε κανει ο Λένιν, ότι δηλαδη το κίνημα αοτή αοκειται αμεοα οτήν ποαἔή¬ κατι που συμβαίνειαρχίζει πιο ευκολα σε χώρες που δεν έχουν τη δυνατότη­ οε πεοιοοοοἔ οἔονοήἔ τήἔ ταἔικήἔ παλης, είτε αυτη κα­τα να εξαγοραζουν ένα τμημα των εργατών τουςἔιῦ οαοοκει με τή μοοφή «τοο οπλοο παοα ποοαφκ ειναι

Το κατα πόσο αυτό το στρώμα μπορεί να συνεχίσει βεβαιο οτι ή οποια οοναινετική ενοωματωοή οχι μονονα υπαρχει και δη να έχει τέτοιο ευρος, θα το διερευνη­ θα ήταν πολο πιο αοοναμή› αλλα θα μποοοοαε να χα·σουμε στο έκτο κεφαλαιο. Όμως μια γευση της τασης ταοοεοοει ανα παοα οτιιίμή·που προδιαγραφεται, μπορουμε ηδη να παρουμε π.χ. Στην καθε περίπτωση είναι μαλλον αδυνατον νααπό οδηγίες τυπου Μπολγκενσταιν που σηματοδοτουν οιααίωοιοτει με απολντῦ Τ©όπΟ Ο ρόλος της συναίνεσης

την προς τα κατω ισοπέδωση της εργατικης ταξης των απο τον κατανανκαομο οτή οιαμοοφωοή τήἐ αϋνειδη·αναπτυγμένων χωρών, και από τη γενικότερη επίθεση οήἑἱ των μαζφν¬ ποοο μαλλον ποο ή πολιτική τοο καοο”

5.5. Η εκβισστική ενσωμάτωση

270 2"

ΓἹΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΒΝΝΗΘΗΚΗ ΝΩΡιΣ

του με εκεινη του κνσυμπληρώνονται.

οότου εναλλασσονται και αλληλο­ τον Βιομαρκ, η η βιαιη σταση των Βρετανών στις Ινδιεςστην οποια και προαναφερθηκαμε στο 2.1 εφοσον αο„

Οικλασικοιλοιπόν αναφέρονταικαι μαλιστα αυτην τη τη εξυπηρετούσε την επαναστατικοποιηση των παρα­

φορα με αμεσο τρόπο στο ρόλο της βιας ως παρ γα οντα γωγικών δυναμεωνἔω

καταναγκαστικης ενσωματωσης της εργατικης ταξης. Η βια όμως μπορει να παιξει και ένα αντιδραστικο

δ θ| του Οόλο. οτο βαθμό που έρχεται σε αντιθεση ε τ ν οικο­Ιἰατ” αρχην σε ένα γενικότερο επιπε ο. η εση ς,

μ η

όπως την αναπτύσσει οΊ·ῖ.νγκελς στο Αντι­Ντύριγκ. ειναι νομικη εξέλιξη, και σε αυτην την περιπτωση «ο αγώνας

ότι σε αντιθεση με τον Ντύριγκ. ο οποιος αντιστρέφει τον καθε φορα τελειώνει με την ανατροπη της [αντγοοαστμ

ιστορικό υλισμό. η βια δεν ειναι το «απόλυτο κακό». δεν κἠε] πολιτικης εξουσιας. Διχωο εξαίρεση χω δίχως Οί_

οι χω Ὁ οικονομικη εξελιξη ανοιξε το δ ό ο τ αλαποτελει το «προπατορικο αμαρτημαἶκ δεν ειναι μι Ο μ ης»­ι

«διαβολικη δυναμη››.ΜΗ Η πολιτικη βια δεν αποτελει Ας ελθουμε όμως στην πτυχη που μας αφορά πιο

πρωτογενη παραγοντα της ιστορικης εξέλιξης. ‹‹Ρ]δραζε­ αμεσα.

ται αρχικα σε μια οικονομικη λειτουργια κοινωνικού χα­ Στις ταξικές κοινωνιες οι οποιες καθε φορα χαρα­

ρακτηρα››,'" ενώ στη συνέχεια υποτασσεται σε οικονομι­ κτηριςονται «απο το πού εφαρμόζεται η βία από αυτό

κούς στόχους των οποιων και αποτελει μεσο. Ετσι κατα που κλεβεται ­ τα προιοντα και τις παραγωγικές δυνα­

/ συσσώ ευσης η βια στό­ μειἐ κάθε εποχης...››"® η πολιτική­κρατική βία αποτελείτην περιοδο της πρωταρχικης ρ

χευε να καθιερώσει το κεφαλαιο σαν οικονομικη σχέση. μεαο «καταπνιξης››"Ώ της καταπιεζόμενης Ταἔηο

Αλλα και οι μορφες της βιας εξαρτώνται από την Σε αυτές τις κοινωνιες το κρατος «έχει πια σαν στό­

αναπτυξη των παραγωγικών δυναμεων. Έτσι για πα­ χο του να διατηρησει με τη βια Τοος οοοος ζωής και κυ_

ραδειγμα, αλλα ειναι τα μέσα των σύγχρονων στρατών Ωκκμχιας της κυριαρχης ταξης εναντια στην κοοιαοχοο­

και αλλα των στρατὡν του ιθου αιώνα. Η βια έχει λοι­ μενη ταξη››."3

ι ι α Το ίδιο «το κρατος δεν ειναι τιποτε αλλο πα α ιαπόν για τους κλασικούς ένα ιστορικο χαρακτηρ .

Ο μ

Μπορει μαλιστα αυτη να παιξει ένα θετικό, επανα­ μηχανη καταπιεσης μιας ταξης από μια αλλη, κι αυτό

στατικό ρόλο στο βαθμό που προωθει την οικονομικη ιοχὐει τοσο για τη δημοκρατια, όσο και για την μονοφ­

εξέλιξη. Και ένα τέτοιος ρόλος μπορει να προέλθει.και χια››,'" ειναι ο «εγγυητης της εκμεταλλευσης››.®55

από τις «δυο αποφασιστικές δυναμεις που υπαρχουν Όλος ο κατασταλτικός κρατικός μηχανισμός, ο οποιος

στην πολιτικη: την οργανωμένη δύναμη του κρατους. δεν περιορίζεται μόνο στον στρατό και την αοτονομίαγ

Το (ἶΈ”ρΟιΤΟ Χαι Την Οινθ

λαικών μαζών››.έι^8

ργανωτη, στοιχειωδη δυναμη των αλλα σε ολα εκεινα τα στοιχεια του κρατικού γραφειο­κρατωωώ μηλανισμοὐι Των οποίων Ο Μαρξ θεωρεί ότι το

κ κ κ κ

Έτσι η βια λειτουργει σαν «μαμη της ιστοριας» με «τοακισμα» «αποτελει προκαταρκτικό όρο για καθε

τη μορφη της επαναστατικης βιας των λαικών μαζών. πραγματικη λαικη επανασταση››,'5® αποτελούν όργανα

αλλα ακόμη και με τη μορφη της κοατικἠἐ βίαἐι σε πε­ χο" θεσμουἔ βλαἔ του κθάτθυἐι που ερχονται να συμπλη­

ριπτώσεις όπως η βιαιη ενοποιηση της Γερμανιας από ρωοοον με τη μορφη του λιονταριού αυτην τη φορα τη

272 273

ΓἹΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡιΣ

δόλια με τη μορφή της αλεπούς παρέμβασή του για την ωθείται στην εργασία από ένα κίνητρο πιο βίαιο απόχσιθσπσταξη του λαού. εκείνο του σκλαβου: ο ελεύθερος ανθρωπος θα πρέπει

Γι' αυτό αλλωστε για τους κλασικούς «η ποοίΥμοίΉ“ να επιλέξει αναμεσα σε μια σκληρή εργασία και το θα­χἠ ελευθερια, ή υποκειμενική, που ισοδυναμεί με την νατο από ασιτία››/60 ενώ «ο δούλος δουλεύει υπό τήναπόλυτη ελευθερία, για να υλοποιηθεί απαιτεί αλλες πίεση του φόβου και όχι διότι διακυβεύεται η ύπαρξήμορφές από το κρατος››.ο7 του, εφόσον αυτή του είναι εγγυημένη, παρόλο που δεν

Αυτή λοιπόν η πολιτική­κρατική βία, η οποία σε πετ του ανήκει››.""ριόδους κρίσης εκδηλώνεται αμεσα και κατω από ομα­ Όμως ακόμη βαθύτερα συνεχίζει ο Μαρξ, «η συνεί­λές συνθήκες λειτουργεί κυρίως με τη μοοφη Τοο φοβοο οηοη (ή καλύτερα η ιδέα) ότι αυτοκαθορίζεται, ότι εί­Της βωγςϋ ειναι βἐβσσσ ότι συμβαλει αποφαοιοτοιοι οτη ναι ελεύθερος, καθώς επίσης και το αίσθημα (η αίσθη­διαιώνιση και αναπαραγωγή της κυρίοιοληἔ Τοίἔηἔ ση) υπευθυνότητας, που συνδέεται με τα παραπανω,πραγμάτων· καθιστούν [τον ελεύθερο εργατη] έναν πολύ καλύτερο

Όμως οι κλασικοί δεν περιοοίζοον Την οίνοίλοοη Τοοἔ εργαζόμενο διότι όπως ο καθε πωλητής εμπορεύματοςστο επίπεδο της πολιτικής, κρατικής βίας. Πιο ειδικα είναι υπεύθυνος για το εμπόρευμα που προσφέρει καιγια τον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής αποδίδςοον είναι υποχρεωμένος να το προσφέρει σε μια ορισμένηιδιαίτερη βαρύτητα στον οικονομικό καταναγκαομο. ποιότητα διότι ρισκαρει να εκτοπιστεί από τους αλ­

Αυτός σημαίνει ότι ο εργατης, αν και εμφανίζεται λους πωλητές του ίδιου εμπορεύματος.σαν ελεύθερος, στην πραγματικότητα είναι υποχρεωμέ­ [Ενώ λοιπόν] η συνέχεια της σχέσης δούλου, δουλο­νος, καταναγκασμένος, βιασμένος, αν θέλει να ζήσει, να κτήτη ήταν διασφαλισμένη από τον καταναγκασμόπουλήσειτην εργατική του δύναμη στο κεφαλαιοκοατη­ στον οποίο υπόκεινταν αμεσα ο δούλος· ο ελεύθερος

Στην προκείμενη περίπτωση έχουμε να κοινοομο με εργατης είναι υποχρεωμένος να διασφαλίζει αυτός οτο περιεχόμενο που προσέδωσε ο Ρουσσώ στην δΟλαἶ_ ίδιος τη συνέχιση αυτής της σχέσης διότι η ύπαρξή τουτητα των πλουσίων, οι οποίοι θέτοντας τούς μη ιδιοααητ καθώς και της οικογένειας του εξαρτώνται από τη συ­τες σε μια τέτοια κατασταση που να μην μπορούν να νεχή ανανέωση της πώλησης της εργατικής του δύνα­υπαρχουν δίχως τους ιδιοκτήτες, τους υποχρεώνουν να μης στον καπιταλιστή ››."ηδουλεύουν για λογαριασμό τουςἔ" Στην καθε περίπτωση είναι ξεκαθαρο ότι για τους

Κατα τον Μαρξ, ο οικονομικός αυτός καταναγκα­ κλασικούς το ίδιο «το κεφαλαιο είναι μια καταναγκα­σμός μόνον ως προς τη μορφή διαφέρει από τους ποοη­ στική σχέση η οποία αποσκοπεί στην απομύζηση υπε­γούμενους τρόπους εξαοτηοηο κο" Τούτο οίοτί: «ἶίίνο ρεργασίας››.®®3 Έτσι στην πραγματικότητα η «ελεύθε­ται πιο ελεύθερος, διότι έχει πια έναν αντικειμενικό χα­ ρή» πώληση της εργατικής δύναμης, σημαίνει την υπο­ρακτήρα, επειδή είναι καθαρα οικονομικός και εθελο· δούλωση του εργατη στο κεφαλαιο.νιγχὁς μόνο φαγνΟμενΜά»,ι5Θ Αλλα και γενικότερα, όπως εύστοχα παρατηρεί ο

Μαλιστα ο Μαρξ θεωρεί ότι «ο ελεύθερος ανθρωπος Μπαλιμπαρ, η θεματική της θε­ννειίι, που σημαίνει βία

274 275

ΓΪΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΒΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡιΣ

και εξουσία, «είναι τόσο παρούσα στο Κεφάλαιο ίιδιαί­ μετατροπής του φεουδαρχικού τρόπου παραγωγής σε

τερα στο πρώτο βιβλίο) που αυτό θα μπορούσε να δια­ κεφαλαιοκρατικό. Η βία είναι η μαμή καθε παλιας κοι­

βαστεί σαν ένα σύγγραμμα πανω στη δομική βία που νωνίας που κυοφορεί μια καινούργια. Η ίδια η βία είναι

εγκαθιστα ο καπιταλισμός››.ί'Μ Οίκονομίκἡ δύνΟίμη»·ω6

Σε ένα σημαντικό χωρίο του Κεφαλαιου ο Μαρξ Τι μας λέει εδώ ο Μαρξ; Ότι σε αντίθεση με την πε­γράφεγσχεῃκάἱ ρὼδοτηςπρωταρῃκήςσυσσώρεαπῃ,οπότε«ξαφνωα

«Στην παραπέρα πορεία της κεφαλαιοκρατικής πα­ και με τη βία μεγαλες μαξες ανθρώπων αποσπούνται

ραγωγής αναπτύσσεταιιμα εργατυαγταξη,που από από·ακμέσαιᾶπαρξήςτουςκαιπεπούνταιστηνσηορααγωγή, παραδοση και συνήθεια αναγνωρίζει σαν αυτο­ εργασίας σαν προγραμματισμένοι προλεταριοι››,“" δεν

νόητους φυσικούς νόμους τις απαιτησεις του κεφαλαιο­ είναι η αμεση βία, ή η πολιτικη βία του κρατους, αλλα ο

κρατικού τρόπου παραγωγής. Η οργανωση τού δια­ οικονομικός καταναγκασμός και πιο ειδικα η ανεργία

μορφωμένου κεφαλαιοκρατικού προτσές παραγωγης που είναι ο κανόνας ελέγχου και υποταγής της εργατι­

σπαει καθε αντίσταση, η διαρκής δημιουργία ενός σχε­ κἠἔ Τάξηἔί όταν πια Ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παρα­

·ακού υπερπληθυσμού κραταει σε μακ τροχως που γωγήςέχειεδραμοθείανταποκρίνεται στις αναγκες αξιοποίησης του κεφα­ Ενώ δηλαδή κατα την περίοδο που στοχος ήταν το

λαίου, το νόμο της προσφορας και της ζήτησης εργα­ πέρασμα της μαζας των εργαζομένων από μια μορφή

σίας, επομένως και το μισθό εργασίας, ο βουβός εξανα­ υποταγής σε μια αλλη, περίοδο που η πιο γνωστή στιγ­

γκασμός των οικονομικών σχέσεων επισφραγίζει την μή Τηἐ ήταν η πρακτική των περιφραξεων στην Αγγλίακυριαρχία του κεφαλαιοκρατη πανω στον εργατη. Εί­ του Ιθου και ίἶου αιώνα, χρησιμοποιήθηκαν ένα σύνο­

ναι αλήθεια πως εξακολουθεί να χρησιμοποιείται εξω­ λο από νομικές και ψευτονομικές ή αλλες βίαιες ενέρ­

οικονομική, αμεση βία, μόνο όμως σαν εξαίρεση. Για τη γειες (μαζικές δολοφονίες, εκτοπίσεις, λιμοί, οι οποίοι

συνηθισμένη πορεία των πραγματων ο εργατης μπορεί λίγο έως πολύ προκλήθηκαν επίτηδες όπως στην Ιρλαν­

ν' αφεθεί στην επενέργεια των “φυσικών νόμων της δία, αποικιοποίηση, οργανωση εκτοπίσεων και εγκλει­

παραγωγής”, δηλαδή στην εξαρτησή του από το κεφα­ ομού των αλητών...),"8 στη συνέχεια κυριαρχησε «ο

λαμχ εξαρτηση που ξεπηδαει‹κπό τουςίδκκη τους βουβόςεξαναγκασμόςτωνικκονομωαόνσχέσεων».

όρους της παραγωγής που την εγγυώνται και τη διαιω­ Με αλλα λόγια και από μια αλλη οπτική γωνία, κατανίζουν. Διαφορετικα έχει το ζήτημα τον καιρό της ιστο­ την περίοδο της τυπικής υπαγωγής της εργασίας στο

ρικής γένεσης της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής»/θὀ κεφαλαιο, η βία είναι τουλαχιστον πιο αμεσα ορατή,

οπότε και κυριαρχούσε η αμεση ωμή βία. απ) ό,τι όταν πια έχουμε να κανουμε με την ουσιαστική

Αυτήν την περίοδο της γέννησης του καπιταλισμού υπαγωγή στο κεφαλαιο, οπότε η βία έχει έναν πολύ πιο

«όλες[οιχώρες]χρησκμκακούνςσμ κρατυοηεξουσαμ ύπουλο,παραπεαπακόχαρακτήρα.

τη συγκεντρωμένη και οργανωμένη βία της κοινωνίας, Βεβαίως όπως επισημαίνει η Ρόζα Λούξεμπουργκωθ

για να επιταχύνουν σαν σε θερμοκήπιο το προτσές της η βίαιη πρωταρχική συσσώρευση δεν αποτελεί ένα πε­

2'?Θ 2??

γ¬γοΡΓοΣ ΡογΣΗΣ ο ΜΑΡΞ ΡΒΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡιΣ

ραστικό φαινόμενο που ανήκει στην προϊστορία του της εργατικής αριστοκρατίας και την πολιτική βία καικαπιταλισμού, αλλά συνεχίζει να εφαρμόζεται μόνιμα τον οικονομικό καταναγκασμό αποτελούν παράγοντεςπέρα από τις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, καθήλωσής της εν δυνάμει επαναστατικής συνείδησης,όπου επιδιώκεται να κυριαρχήσουν οι κεφαλαιοκρατι­ πώς είναι δυνατόν η εργατική τάξη να ξεφύγει από αυ­κές σχέσεις­ τήν την κατασταση δίχως να έχουν προηγουμένως ανα­

Ίπασονκωετῳπππηηησεηωεοφο<πΟ πηπίαηνωαπσππκπανήαπεχεφοτλατο νονντέταί βσυτηγμένο από την κορυφή ως τα Και ακόμη παραπέρα και με γκραμσιανούς όρουςνύχια στο αίμα και στη βρωμιά και στάζοντας αίμα απ” πώς είναι δυνατόν η εργατική τάξη να μπορέσει να με­όλους τους πόρους»­σο τατραπεί σε ηγεμονεύουσα τάξη πριν την ανατροπή

Με άλλα λόγια ο Μαρξ δεν μας λέει ότι μετά την πε­ των κεφαλαιοκρατικών σχέσεων παραγωγής;ρίοὁσ της πρωταρχικής συσσώρευσης εξαφανίζεται η Είναι βέβαιο ότι οι κλασικοί διαβλέπουν αυτήν τηβία, αλλά αντίθετα ότι η ίδια η κεφαλαιοκρατική σχέση δυσκολία και ακριβώς γι” αυτό το λόγο, δίχως να υπο­πΟίΩΟίΥωΥίΙἔ πεθίέχει το στοιχείο της βίας, με τη μθθφἠ στηρίζουν όπως ο Πλάτωνας στην παραβολή του σκο­του οικονομικού καταναγκασμού και ότι αυτό το στοι­ τεινού σπηλαίου των δεσμωτών/72 ότι ο λαός ­εν προ­χεω της ἑμφοτηο βίας της κεφαλαιοκρατικής σχέσης, κειμένω το προλεταριάτο­ μπορεί να σωθεί από τουςείναι που υποτάσσει τον εργάτη κατά «τη συνηθισμένη φιλοσόφους, μοναδικούς κατόχους της αληθινής γνώ­πορεία πραγμάτων». Ταυτόχρονα το μονοπώλιο της σης, δεν επαφίενται στην αυθόρμητη συνείδηση τουνόμιμης βίας του κράτους, έστω και με τη μορφή «της προλεταριάτου, αλλά εισάγουν μια σειρά από μεσολα­σιωπηρής απούσας δύναμης», βρίσκεται πάντοτε σε βησεις μέσω των οποίων μπορεί να επιτευχθεί ο απε­εγρήγορση, σε επιφυλακή και «γίνεται καθοριστικό και γκλωβισμός του εν δυνάμει επαναστατικού προλετα­χορίαρχο οτην οοτατη κρίση »."' ριάτου από τις κυρίαρχες ιδέες, να ανατραπεί η τάση

Έἔτσι, η άμεση πολιτική βία αλληλοσυμπληρώνεται ενσωμάτωσης του.με τον οικονομικό καταναγκασμό και συμβάλουν στην Η αναγκαιότητα αυτών των μεσολαβήσεων προκύ­καταναγκαστική ενσωμάτωση της εργατικής τάξης, η πτει για τους κλασικούς από τη γενικότερη θέση τουςοποία και συμπληρώνει την συναινετική ή τη δόλια εν­ ότι ναι μεν το «είναι» καθορίζει τη συνείδηση, αυτόσωμἀῖωσή Της. όμως δεν σημαίνει ότι «είναι» και συνείδηση ταυτίζο­

νται, δεν σημαίνει ότι η συνείδηση καθορίζεται μηχανικάκαι αυτόματα από το «είναι», δεν σημαίνει ότι η αυθόρ­

56. Οι ονογκσίες γισ την επαναστατική συνειδητοποίη­ μητη πρσλεταριακη συνείδηση είναι επαναστατική.ση μεσολοβἠοε­το Οι μεσολαβήσεις αυτές στοχεύουν στην ανάδειξη

της επαναστατικής συνείδησης του προλεταριάτουΑν ομως σι κυρίαρχες ιδέες, είναι οι ιδέες της κυρίαρ­ ενεργοποιώντας τη δική του επαναστατική δυναμική,Χηἐ Τὰξηἐ και αν αυτές σε συνδυασμό με τη διεύρυνση και ενισχύοντας την «απέξω» από το προλεταριάτο.

278 279

ΪἹΩΡΤΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΡΙΞΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡἹΣ

Αυτές οι μεσολαβήσεις, στις οποίες δεν είναι δυνα­ ότατικής θεωρίας και τον σημαντικό ρόλο της επανα­

τόν να επεκταθούμε παραπέρα στα πλαίσια τούτης της στατιχἠἔ μη εΘΎΟίΉκθ§ ὅίανόησηἑιῃθ Οωτόἐ δεν απθῖελεἰμελέτης, είναι: η ταξη, η οικονομική παλη, η ταξική πα­ όπως φαίνεται να υποστηρίζει ο Μισέλ Αοουί/77 κατα­

λη, η μετατροπή της ταξης από «ταξη καθεαυτή» σε σκεύασμα του Καουτσκυ, αλλα των ίδιων των κλασικών.

«ταξη για τον εαυτό της», το κόμμα, καποια κομματι­ Αυτοί είναι που κανουν λόγο για αναγκαιότητα συν­

κή πρωτοπορία, η επαναστατική θεωρία, η εκτός εργα­ δυασμού «καρδιας και κεφαλιού››,"8 για «πραξη του

Ήχθἔ Τόίξηἐ επαναστατική διανόηση. προλεταριατου» και «συνείδηση των συνθηκών και της

Έστω και σύντομα αξίζει να σταθούμε στις τρεις τε­ φύσηἔ Τηἕ ίδιαἔ τηἔ πράξηἑ [που] είναι Οιπθστθλή τΟ0

λευταίες μια και στον ένα ή τον αλλο βαθμό αποτελούν επιστημονικού σοσιαλισμού, θεωρητικής έκφρασης του

εξωγενείς σε σχέση με το προλεταριατο παρεμβασεις, προλεταριακού κινήματος››."Θ

εφόσον σε μικρότερο βαθμό στην περίπτωση του κόμ­ Και αυτή η παραδοση του «απέξω», υπό την έννοια

ματος, καιπολύ περισσότερο στις περιπτώσεις της θεω­ όχι μόνο του έξω, ή πέρα από τη σφαίρα της οικονο­

ρίας και της μη εργατικής διανόησης, η προλεταριακή μίας, αλλα και έξω από την εργατική ταξη, συνεχίζεται

συνείδηση ωθείται προς την εκδήλωση της εν δυναμει από τον «ορθόδοξο» τότε μαρξιστή Καουτσκυ, κατα­

επαναστατικότήτας της, από δυναμεις πέρα από το γραφεται με τον πιο απόλυτο τρόπο στο πρόγραμμα

ανοργανωτο πλήθος του προλεταριατου. της αυστριακής σοσιαλδημοκρατίας του Χαινφελντερ,

Αυτό στην περίπτωση του κόμματος ισχύει στο βαθ­ του οποίου η επεξεργασία έγινε το 1888­1889 και στο

μό που για τους κλασικούς, κόμμα και εργατική ταξη οποίο αναφέρεται: «η σοσιαλιστική συνείδηση θα πρέ­

δεν φαίνεται να ταυτίζονται, και όχι μόνο το κόμμα πει να εισαχθεί απέξω στην ταξική παλη››'8® και τέλος

παίζει ένα πρωτοπόρο σε σχέση με το σύνολο της τα­ εμπλουτίζεται από τον Λένιν.

ξης ρόλο, αλλα ακόμη στην ηγεσία του κόμματος, Μαλιστα ο Λένιν, κανοντας ένα βήμα παραπέρα σε

«στην κεφαλή γεματη μυαλό››,"3 φαίνεται να παίζει ση­ σχέση με τους κλασικούς, απομυθοποιεί ακόμη πιο

μαντικό αν όχι πρωτοπόρο ρόλο, ένας μη εργατικής αμεσα και αυστηρα την αυθόρμητη προλεταριακή συ­

προέλευσης ηγετικός πυρήναςἔβ νείδηση και επιχειρηματολογεί συστηματικα υπέρ του

Αυτό φαίνεταινα επιβεβαιώνεται από το πώς ο Μαρξ «απέξω» από την εργατική ταξη/8" πιο ειδικα στο Τι

αντιμετωπίζει το ρόλο της θεωρίας μέσα στο κόμμα: να κανουμε®82 αλλα και στο Ήνα βήμα μπρος, δυο βήμα­

«Τπαρχει ένα στοιχείο επιτυχίας που αυτό το κόμμα Τα 7τίαω.ί8Β

[των εργατών] το κατέχει: όμως ο αριθμός [δηλαδή το Έῦτσι για τους κλασικούς η προλεταριακή συνείδηση

γεγονός ότι η εργατική Τάξη ειναι η πιο πολοπληθης τοι­ είναι κατι αναλογο με τη φυσική προδιαθεση που έχει

ξη] δεν βαραίνει στη ζυγαρια παρα μόνον εαν συνδέεται, ένα μωρό να κατακτήσει τη γλώσσα και τη συνείδηση

ενώνεται και καθοδηγείται από τη γνώση››."υ της ταυτότητας του. Αν καποιος ή καποιοι ώριμοι αν­

Όσον αφορα πιο αμεσα στον σε ένα βαθμό εξωπρο­ θρωποι δεν διεγείρουν εκφραστικα και συναισθηματι­

λεταριακής προέλευσης ρόλο της παραγωγής επανα­ κα το μωρό, τότε παρόλο που αυτό είναι ένας Ιπουπο

280 ξΖ8ι

ῖ”ιΩΡῖ¬ΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΒΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡΙΣ

λ λ _ κατάσταση του προλεταριάτου σε αυτην την κοινωνιαεερίετιε και συνεπώς διαθέτει τους κατάλ η ους μηχα

νισμούς, η κατάκτηση της γλώσσας και της αυτοσδησης δεν ολοκληρώνεται όπως πρέπει.®8^

ιανεισ δεν αποτελεί καμιά εγγύηση ορθης γνώσης [και ­ιού­ιοδιοτι]| και για το προλεταριάτο ο κόσμος επιφανειαχα

ντο α φαντάζει πολυ διαφορετικός από αυτό που πρανμαα­Αυτές λοιπόν οι μεσολαβησεις, στις οποιες συ μ

αναφερθηκαμε, αποτελουν την καλύτερη έμπρακτη χά είναι››.ί87

λ ί ακ ιβώ Μέσα άπό την ανάλυση που προηγηθηκε προσπάθησαεπιβεβαίωση του γεγονότος ότι οι κ ασικο ρ ς

επειδη έχουν εντοπίσει μια σειρά παράγοντες πΟυ σΤἑ_ να δθερευνθσω με ποίο Τθόπο οι κλασικοί έθιξαν αυτό τοἸ

ατικ ί συνει­ ζητημα σε μια εποχη που το ρεύμα της ενσωμάτωσης αν7κουν αντίβαρο και εμπόδιο στην επαναστ η

αθούν να β ουν και Θπασκτό, δεν είχε καμιά σχέση με το σημερινόδητοποίηση του προλεταριάτου, προσπ ρ

όπου να ξεπεράσουν αυτές τις δυσκολίες Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει μια συνεκτικηΤί) ς .

Το ζητημα είναι αν εκτίμησαν στην πραγματικη της θεωρία της ενσωμάτωσης στο έργο των κλασιχώα

διάσταση τη δυναμικη της ενσωμάτωσης που ειτουργεί αντιθετικά με εκείνη της επαναστατικοποίησης.

Σε αυτό το ε ώτ α θα π οσπαθ ίσου ε να απαντ ίΘ ημ

σουμε στη συνέχεια.

λ /Οπως είδαμε όμως, από διάφορες οπτικές γωνίες σαχνότερα έμμεσα και πιο σπάνια άμεσα, το ζητημα αυτό

_ αντιμετωπίζεται διάχυτα σε όλο τους το έργο.Ας συνοψισουμε όσα σχετικά αναφέραμε προηγου­

μένως.Από ί η ι κ νμια ευρεια οπτικη γωνια οι κλασικοι αφου δια­

πιστωσουν την κυριαρχία των αστικών ιδεών και στην5.7 Αντί γιο συμπεράσματα: Η υποτίμηση της δμνομι­ εργατικη τάξη, η οποία έχει αναδειχθεί από αυτούς ως

κής της ενσωμάτωσης από τους κλασικούς η εν δυνάμει επαναστατικη τάξη, δίνουν ορισμένεςπρωτες ερμηνείες αυτης της κυριαρχιαα

Όπω εύστοχα παρατηρεί ο Μαρκούζε, δίχως σε καμιά Στη συνέχεια εντοπίζουν και αναλύουν μια σειρά πα­Ξ

περίπτωση ο καπιταλισμός να καθίσταται γι, αυτό πιο Ωάγοντες, οι οποιοι οδηγουν σε μια συναινετικη αποδο­

ορθολογικός και λιγότερο κατακριτέος, · ειναι γεγονοςότι τον αποδέχεται η μεγάλη πλειοψηφία των κατοίκων ­

των αναπτυγμένων χωρών, οι οποίοι κάθε ά ο παράεπιδιώκουν την ανατροπη του.

Η αστικη ιδεολογία, «όπου η αναπαράσταση γίνετ

τα × × χη της αστικης τάξης πραγμάτων από την εργατική ταςξη· Η αποξένωση η πθθθιμσποίηση, ο φετιχισμος που

λλ γεννά η κεφαλαιοκρατικη παραγωγη αντιστρέφουν τηνπραγματικότητα, απανθρωποιούν τον άνθρωπο, κρύβο­

αι ντ/ας τον πραγματικό χαρακτηρα των κεφαλαιοκραας] ίν τ κων σχέσεων και των ανθρώπινων δυνατοτητων, με συ­το αντίστροφο της πραγματικότητας [... με αυτη ης

δ δ ικότ τα, νέπεισι Οι εργάτες να μην οδηγούνται άμεσα και αυθόρ­την ιδιότητα, αποκτά μια δύναμη, μια ιεισ υτ η

μια εξαιρετικη επιρροη», “ που κα ε α ρ φη

νει ανεπηρέαστη την εργατικη τάξη.τα κ θ αλλο ὰ ν­ μητα στη διεκδίκηση της ολοκληρωση τους, δηλαδη της

κομμουνιστικης κοινωνίας.ιζει ότι « Απο ένα διαφορετικό πρίσμα, οι κλασικοί αναδει­Στο ίδιο πνεύμα ο Χορκχάιμερ υποστηρ η

282 283

ΓΪΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΡΗΝΝΗΘΗΚἙ) ΝΩΡἹΣ

κνύουν το ρόλο που παίζει στήν ευρύτερή συναινετική σιχών απέναντι σε αυτό τΟ ρεύμα μπορούμε να πούμε

αποδοχή του καπυαΩμσμού,τόσο το γεγονός ότιτο ότϋ

αστικό κρατος εμφανίζεται σαν ένα καθολικό­ουδέτε­ Άμεσα έθιξαν τήν πτυχή τής καταναγκαστικής ­πο­

ρρ κράτος, εκφραστἠς των συμφερόντων όλης της κοτ­ λιτικής ή οικονομικής­ ενσωματωσής και όχι εκείνή τής

νωνίας, όσο και το ότι τα ίσα δικαιώματα του πολίτή με συναινετικής, τήν οποία έθιξαν έμμεσα. Με αλλα λόγια

προεξεχων το γενικό εκλογικό δικαίωμα, και το ίσο σε σχέσή με το κλασικό δίπολο λιονταρι, αλεπού του

Οτσττχρ δρτατργ παραπλανρρν ως προς την πραγματική Μακιαβέλι, οι κλασικοί, είναι σαφές ότι πριμοδότήσαν

φύση της Οτσττχἠς χρτνωνταρ αμεσα εκείνο του λιονταριού.

Ακόμή κατα τους κλασικούς, συμβαλει στήν ενσω­ Ως προς τις συνέπειες όμως τής τασής ενσωματω­

ματωσῃ ενος τμήματος τής εργατικής ταξής των ανα­ σής, που προκύπτει από τήν συναίνεσή σε συνδυασμό

πτρνμένων καρπταλαταχών χωρα” στο κρρηαρχο σο­ με·ακ›καταναγκασμό,οικλασυακγκαλλονικαααμήσαν

στήμα, το γεγονός ότι αυτό το τμήμα επωφελείται απο τή δυναμική τής, ή οποία καθώς φαίνεται αναπτύσσε­

τήν εκμεταλλευσή ταω υπόλουτων λαά»›του πλανήτή ταιέοκςένα σήμεα›τταραλλήλα με τήν αναπτυξη των

απότωιμπακαΝστΜέςχώρες παΘαΎωΥΜώνδυνἀμεωθ

Τέλος και σε σονοοασμό με όλα τα παραπανω από Είναι ενδεικτικό προς αυτήν τήν κατεύθυνσή ότι ο

τη μια γγ αμεση πολιτική βια και ο φόβος τής βίας, και Ένγκελς το ίἔἐθί, στήν Κριτική του Προγράμματος τής

απο την αλλη ή οικονομική βία, δήλαδή ή καταναγκα­ Ερφούρτής υποστήρίζει ότι ο καπιταλισμός «δεν παύει

στυαγενσωματωσή που λεπουργώ σεεκωδυασμό με να δήμωυργείτω υλυώς καιτωευμαπκέηωιακωἡκες

τήν συναινετική και ή οποία συχνα λειτουργεί σαν ο μέσω των Οπσίων θα πραγματοποιηθεί ή χειραφέτῃσῃ

αφανής συνένοχός τής, συμβαλουν και αυτα με τή σει­ της εργατικής ταξής, και μαζί τής ή χειραφετήσῃ ολων

ρα τους, αυτήν τή φορα στήν έστω και όχι συναινετική χωρίς εξαίρεση των μελών τής κοινωνίας››.ίΒ®

απρδρχἡτρργρτππαλαηκκααποτηνεργαακἠταξή_ Αντὥετα οικλασυακ φαθεταιότιυπερεκαμήσαν

Γιί αυτούς ακριβώς τους λόγους, ή αυθόρμήτή, πρω­ τήν ανοσία τής εργατικής ταξής στήν αστική ιδεολογία,

τόλεια εργατική συνείδήσή τείνει μαλλον να οδήγεί δήλαδή στήν ανεστραμμένή κεφαλαιοκρατική πραγμα­

στήν ενσοήιατοπήφτταρα στήν εξέγερσή.ΊΞτσκ οικλα­ _ ςακότήτα και ταυτόχρονα υπερεκτήκήσαν τήν αντοχή

σικοί θεωρούν αναγκαίο να εισαγουν μια σειρα από με­ τής απέναντι στή βία ή το φόβο τής βίας.

σολαβήσεις έτσι ώστε να απελευθερωθεί ή εν δυναμει Έτσι παρα τον προβλήματισμό που φυσιολογικα

επαναστατική δυναμική του προλεταριατου. πρέπει να τους δήμιούργήσε μετα τις ήττες του 1848

Και αυτές οι μεσολαβήσεις μπορούν να εκλήφθούν και εκείνή τής Κομμούνας, το ρεύμα ενσωματωσης

σαν μια έμμεσή παραδοχή από μέρους των κλασικών που ακολούθήσε, και το οποίο κατα τον Λένιν είχε σαν

τοο ρεύματος της ενσωματωσής που διαπερνα τήν ερ­ συνέπεια τα 3/4 των εργατικών «σοσιαλιστικών» κομ­

ναττκἠ τάξη, ματων να «ενσωματωθούν στο αστικό γραφειοκρατικό

Αν τώρα θέλουμε να εκτιμήσουμε τή στασή των κλα­ μήχανισμό ››,®® δεν φανήκε να αποδίδουν τήν πρέπου­

284285

ΓιΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

σα βαρύτητα σε ένα ζήτημα το οποίο αποδείχτηκε θε­μελιώδες για την πορεία του επαναστατικού κινήμα­τος.

Μια ενδιαφέρουσα ερμηνεία αυτής της αισιόδοξηςτοποθέτησης των κλασικών δίνεται από τον ΜπέρτελΌλμαν. Αυτός υποστηρίζει ότι όταν η πραγματικότηταοργανώνεται εννοιολογικα έτσι ώστε να συλληφθεί η

αλλαγή της ­κατι που πραττουν οι κλασικοί­ δεν απο­

Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ) ΝΩΡιΣ

στοιχα, περί εργαλειακής ορθολογικότητας, ταυτότη­τας και μονοδιαστατου ανθρώπου.

Να όμως που μέχρι τώρα τουλαχιστον, το αδυσώπη­το «είναι» του προλεταριατου του αναπτυγμένου κα­πιταλισμού, φαίνεται να το κραταει ακόμα δέσμιο τουκεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγης και να το απο­τρέπει για την ώρα να διαμορφώσει την επαναστατικήσυνείδηση που προσδοκούσαν οι κλασικοί και όσοι από

κ κ κκδίδεται παντοτε η δέουσα προσοχή στην σχετικη στα­

θερότητα τηςἔθίΑπό αυτην τη σκοπια ο νέος Λούκατς έστω και αν

τους συνεχιστές της προβληματικής τους δεν οδηγήθη­καν στην απαρνηση της εργατικής ταξης ως επαναστα­τικού υποκειμένου.

8 Χ Χ | Ζ | Ζ

κατηγορήθηκε γι” αυτό, και ο ίδιος ασκησε την αυτο­κριτική του, δεν είναι μακρια από το πνεύμα των κλα­σικών με τον «μεσσιανικό ουτοπισμό››,®®Ἐ όπως ο ίδιοςτον χαρακτηρίζει αργότερα, που διαπερνα την «Ιστο­ρία και ταξική συνείδηση».

Σε τελική αναλυση ο «νεκροθαφτης» των κλασικώνδεν απέχει πολύ από τον «μεσσία» του Λούκατς, στοβαθμό που και στην περίπτωσή τους, έστω και μέσωμιας διαφορετικής μεθοδολογίας, το προλεταριατοφαίνεται να κατορθώνει να αυτονομηθεί από την πραγ­ματικότητα που συναινετικα ή και βίαια το κανει ναυποτασσεται στο κεφαλαιο.

Αυτό το κενό των κλασικών προσπαθησαν στην συ­: κ | ί / ”νέχεια να καλυφουν απο διαφορετικες οπτικές γωνιεςι

ο Ιἰαουτσκυίθΰ όσο ακόμη ήταν μαρξιστής, και στη συ­νέχεια ο Λένιν,'®ί κυρίως με τις σημαντικές τους αναλυ­

Ετσι ο «νεκροθαφτης» δεν εχει ακομη αναλαβει δρα­ση.

Με αυτα τα δεδομένα καθε αλλο παρα μπορεί να γί­νει λόγος για συγχρονισμό της ωρίμανσης των αντικει­μενικών συνθηκών περασματος στον κομμουνισμό καιτης ωρίμανσης της αναγκαίας γι) αυτό επαναστατικής

νκ κ κ κ κ × |συνειδησης, η εστω της οξυνσης της ταξικης παλης, με­

σα από την οποία διαπλαθεται και η επαναστατική συ­νείδηση.

Στην πραγματικότητα συμβαίνει ακριβώς το αντίθε­το. Μετα τις επαναστασεις του 1848, μετα το 187Ο καιτο γενικότερο επαναστατικό αναβρασμό την περίοδοτου Α/ Παγκοσμίου Πολέμου ­επαναστασεις σε Γερμα­νία και Ουγγαρία, εξεγέρσεις και απεργίες σε Γαλλίακαι Ιταλία, εργοστασιακα συμβούλια του Τορίνο­ μετατα λαικα μέτωπα σε Γαλλία και Ισπανία, οι επαναστα­

κ κ κ κκ

σεις αναφορικα με την αναγκαιότητα της έξω απο τηνεργατική ταξη παρέμβασης, για την επαναστατική συ­

τικες εξεγέρσεις των κολασμενων στις αναπτυγμενεςκαπιταλιστικές χώρες, λαμπουν δια της απουσίας τους.

3 ν λ κ Όσο για τα πιο πρόσφατα γεγονότα του Μαη του ίθθδ,νειδητοποίησή της, ο Γκραμσιίθἱ κυριως με τις ανα υ­σεις του περί ηγεμονίας, ο Λούκατς'®® με τις αναλύσειςτου περί πραγμοποίησης, οι Χορκχαιμερ/97 Αντόρνο'®8

‹και Μαρκούζεθλ πιο ειδικα με τις αναλύσεις τους αντί­

28Θ

μαλλον η φοιτητική νεολαία και ένα τμήμα της διανόη­σης και όχι η εργατική ταξη και τα κόμματα της, ήτανπου έθεσαν σε αμφισβήτηση συνολικα την υπαρχουσα

287

ΠΩΡΡΟΣ ΡΟΨΣΗΣ ο ΜΑΡΞ ΡΒΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡιΣ

ταξη· Ανττοετα¬ οσο αναπτοσσετατ ο καπτταλτσμοσ το” πει πως οι ανθρωποι δεν είναι καθόλου ίσοι από τη φύ­σο δυναμώνει η επιρρρη ΤΟΟ ρεφσομτσμοο στο εοναττσ ση και ότι αλλοι γεννιούνται για να αναι σκλαβοι καικό κίνημα. τ αλλοι γεννιούνται για να κυβερνούν.

ΜαλισΤα ΤΟ τελεϋταίσ σταστημα ακομη κατ αοτοἐ ο Ο Αριστοτέλης είχε δίκιο. Μα έπαιρνε την αιτία γιακλαστκοἑ οεφοομτσμοε φανταζετ επανασταττκοσ μποο_ το αποτέλεσμα. Καθε ανθρωπος που γεννιέται μέσα

στα στη νεοφτλελεμοεοη λατλαπα την οποία η παοαοο” στη δουλεία γεννιέται για να "ναι δούλος. Τίποτα πιο

στακη οεἔτα κατ τα οεφοομτσττκα κομματα ποοωθοον βέβαιο από τούτο. Οι δούλοι χανουν τα παντα μέσαμε τον ίδιο ζήλο, δίχως μέχρι Τώρα να σπαοχοον σοβα­ στα δεσμα τους. Ακόμα και τον πόθο να ξεσκλαβω­ρες αντιστασετς από μέρσσἐ τησ εοκαττκησ ταἔηἐ­ θούν. Αγαπούν τη σκλαβια τους. καθώς οι σύντροφοι

Ήτστ μεχοτ σημεοα αναμεσα σττἔ οσο εκσοχεσ ποο οτ του Οδυσσέα αγαπούσαν την αποκτήνωσή τους.ίδιοι οι κλασικθί αναδετκνσσσνν οηλαοη αναμεσα ση ένα Αν υπαρχουν λοιπόν δούλοι. δούλοι «εκ φύσεως»

«ποολεταοτατο ποο αονείτατ να το ανττμετωπίζοον σαν τούτο συμβαινει επειδη αλλοτε υπήρξαν δούλοι αντίθε­αχρείο και έχει αναγκη από το κουραγιο του. από το τα προς τή φύση. Η βία δημιούργησε τους πρώτουςαίσθημα αξιθπρὲπειας. απσ πεοηφαντα¬ απο πνεομα σκλαβους, η δειλία τους όμως διαιώνισε τη σκλαβια››.2®3

ανεἔαοτησταα πολο πεοτσσοτεοο ακομη κατ απο το Έτσι λοιπόν, ισχύει για το προλεταριατο των ανα­ψωμι ΤΟσ»Μ κατ σε ενα ποολεταοτατο στο οποίο εχετ πτυγμένων χωρών, αυτό που έλεγε ο Λένιν, ότι δηλαδη«σπασει καθε αντίσιαση» κατ «ττοσ απο ανωνην παοα­ πρόκειται για «ευχαριστημένους σκλαβους που απαρ­δοσή και συνήθεια αναγνωρίζει σαν αϋτσνσητσσε φοσμ νούνται την ιδέα της εξαλειψης της σκλαβιας››.ακ

κοοσ νομοοἔ ττσ απαττησετἔ τοο κεφαλατοκοαακοα Τελικα ισχύει για την ώρα, και για την σύγχρονη ερ­

τοοποο παοαλίωνηεννἕοἰ φαίνετατ μαλλον να κοοταοχετ γατική ταξη των αναπτυγμένων χωρών, αυτό που είχετο δεύτερο. εντοπίσει ο Ντέβιντ Χιούμ, όσον αφορα στην προέλευ­

Ο κεφαλαισκραττκσἔ, τθσποε παοακωνηἔι μεσω Τομ ση της νομιμοποίησης της εξουσίας, δηλαδη ότι «εθιζό­σϋνδϋασμσσ σονατνεσησ κατ οίασ κατοοοώνετ να οτα” μαστε τόσο έντονα στην υπακοή και την υποταγή πουπλαθει τέτοιους χαρακτηρες Οι Θπσίστν σπωε είπε εναἐ οι περισσότεροι ανθρωποι δεν αναζητούν να πληροφο­

ηοωαε τοο/Ιψενν «μποοοον να κανοον οττσηποτε οελη­ _ ρηθούν περισσότερα για την προέλευση ή την αιτία της,σουν διότι θέλουν μόνον αυτό που μπορούν να κα­ παρα όσο για .ας αρχές της βαθύτηταα της αδρανειας

νσσν»­202 κατ ντα την ὡοα αστο ποο μποοοον¬ είνατ να ή για τους πιο γενικούς νόμους της φύσης››.2®ε

συνεχίζουν να σπρτασσρντατ στσ κεφαλατο· Έτσι όπως οι ρωμαίοι πληβείοι δεν είχαν ποτέ στιςΜεΰίοτ σημεοα τοολαχτστον φατνετατ να τσχοετ ντα το προθέσεις τους να αντικαταστήσουν την υπαρχουσα

πρσλεταοτατο καττ αναλοιίο με εκείνο που με πεοτσστα κοινωνική διαρθρωση με μιαν αλληἔνθ οι σύγχρονοισταοιίετα είχε οταβλεψετ ο Ζαν Ζακ Ροοσσώ οσον αφο“ σκλαβοι, οι προλεταριοι των αναπτυγμένων χωρών, μέ­ρα στους δούλους: χρι τώρα δεν φαίνεται να αμφισβητούν την υπαρχουσα

«Ο Αοτστοτεληἔ ετασηἔ ποτν απα ολοσἐ αοτοοἔ είχε ταξη πραγματων και να θέλουν να την ανατρέψουν.

288 289

ΓἹΩΡΓΟΣ ΡΟΨΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΈΝΝΗΘΗΚΈ ΝΩΡἸΣ

Ακόμη χειρότερα, όχι μόνο δεν αντιμετωπίζουν το εν­ τητα της ιστορικης εξέλιξης της ανθρωπότητας με τηδεχόμενο της καταργησης των ταξεων, αλλα ούτε καν δουλοπρέπεια, τη ρουτίνα, την έλλειψη πρωτοβουλίαςεκείνο της δικης τους απελευθέρωσης και συχνα ικανο­ και πνευματος εξέγερσης που κυριαρχεί στα πνευματαποιουνται με την καλυτέρευση των συνθηκών ζωης των ανθρώπων."τους, με μια απλη αύξηση των μισθών, η οποία ‹‹προκα­ Έκείνο λοιπόν που μένει να διερευνηθεί είναι ανλεί στον εργατη την επιθυμία από την οποία κατέχεται στην εποχη μας διαγραφονται οι αντικειμενικές προϋ­ο κεφαλαιοκρατης να γίνει πλουσιος, [έστω και αν] η ποθέσεις που αντί να γεννουν αυτην την ταση ενσωμα­επιθυμία του αυτη μπορεί να ικανοποιηθεί θυσιαζοντας τωσης που έγινε προσπαθεια να αναδειχτεί πιο πανω,συ νου του και το σώμα του››.2®7 μπορουν να γεννησουν μια επαναστατικη συνείδηση σε

Όμως όπως υπογραμμίζει ο Μπουχαριν και συμφώ­ χώρες που είναι ώριμες να περασουν στον κομμουνι­νεί μαζί του ο Λένιν, όσο «η εργατική ταξη στο σύνολό σμό, κατι που ο Μαρξ και παλι γεννήθηκε νωρίς για νατης, αυτή η σημαντικότατη παραγωγική δύναμη της κα· γνωρίσει. Αυτό είναι που θα επιδιώξω να διερευνησωπιταλιστικής κοινωνίας, "συγκατατίθεται” σιωπηρα να στο έκτο και τελευταίο κεφαλαιο που ακολουθεί.εκπληρώνει την καπιταλιστική λειτουργία››,2®8 ο καπιτα­λισμός θα συνεχίζει να κυριαρχεί.

Με αλλα λόγια όπως κατα τον Μαρξ «αυτός ο αν­θρωπος είναι [...] βασιλιας μόνο γιατί αλλοι ανθργωποι ΠΑ] ΑΠΟΜΠΙΏΖ

φέρονται απέναντί τους σαν |Οπή3ἶΟΟι»”Μ Το χεφαλῖχιο ί. Καρλ Μαρξ, Φρ. Ένγκελς, Η Γερμανική Ιδεολογία, ό.π., τόμ.θα συνεχίσει να βασιλευει μονον οσο το προλεταριατο ιπρωτος, σελ. 94.θα υπακούει στα κελευσματα του και δεν θα εξεγειρε­ Ζ. ΣΤΟ [δως σελ. 94.

Τοιι. 3. Πέρι Ἀντερσον, Οι Αντινομίες του/ὶντόνιο Γκράμσι, Μαρξιστι­Κα! όπωζ εύστοχα ωἔ πυυἔ αυτο παρατηρει Ο Χολ” κή Συσπείρωση, ίθἕἔὅ, σελ. 33.

λθγθυέι, επειδη «ΤΟ κεφάλαιο εξαρτάται από ΤΟ να! 4. Καρλ Μαρξ, Φρ. Ένγκελς, Η Γερμανική Ιδεολογία, ό.π., τόμ.μας, από την αποδοχη μας από τη συγκαταθεση μας να πρωτος, σελ. οί.εργαζόμαστε κο” να παραγουμε αξία, από την Οίνοιποι­ ὅ. Βλ. Πανο] Ζι2εΙ‹, Το υψηλό αντικείμενο της ιδεολογίας, Ξτεἰρίιι

ν ν ί · ΖΟΟΘ, λ. θθ.οατωγη της αισκοοτηταε που μας πεθλτθλγιίριζεωίω 6 ιο ι ῖιἶιι Ρ Μ · λ κι, , ν ν . σ 1115 ιιεεεῃ. οιιι ιιτκ,ο.π.,σε . .στο βαθμο που οι λαοι των αναπτυγμενων χωρων τα

, , 7. Κ. Μειτκ, Τἰιἑοτἰεε ειιιςἰιι ρίιιε υιιἰιιε ό.π. τόμ. 3 σελ ΘΒΟ­ΘἩαποδέχονται ολα αυτα, το κεφαλαιο θα συνεχισει να ­

8. Βλ. πιο αναλυτικα ΒετιεΠ ΟΙΙ:ιηειη, [κι ιἰίιιἰεειίήιιε ιιιἰεε επ οειιιιιτ,χυριαυχει· ό.π., σελ. 101­ιθδ.

Και δυσῖυχώἔ είτε ΤΟ θέλουμε είπε όλα αυτή η συ­ Θ. Κ. Μαρξ, Φρ. Ένγκελς, Η Γερμανική ιδεολογία, ό.π., τόμ.γκαταθεση είναι μέχρι σημερα κυρίαρχη. πρώτος) σεχ 94,

Από αυτήν τη σχυπβα δεν είχε καθόλου αδυίυ Ο ίθ. Κ. Μαρξ, Φρ. Ένγκελς, ΗΓερμανική ιδεολογία, ό.π., τόμ.Μπακούνιν όταν ερμηνευε την απογοητευτικη βραδύ­ πρώτοςσελ. 270.

290 Ζθι

τιοετοε Ρογει­ιΣ ο ΜΑΡΞ ι¬ιε:ι×ιι×ιΗοΗι‹ε ΝΩΡιΣ

Στο ίδιο, τομ. δεύτερος, σελ. 199.32. Νίτσε, Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα, Εισαγωγές, Μετάφραση

Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, ο.π., τομ. πρώτος, σελ. 88­89. Ἀρη Δικταίου, Δωδώνη, 1983, σελ. 173,

Βλ. Μειτχ, Οοιιἰτἱϋιιίἰοη ιὲ Ζιι ετἱιἰηιιε ιὶε Ζιι ρἶτἱἰοεομἶιἱε ἀιι ατοἰιιἱε Ηεἔεἰ, 33. Κ. Μετκ, δτιιπιὶτἰεεε, ο.π., τομ. 1ος, σελ, 18,

οπου ο Μαρξ αναφερεται στην επαναστατική, ριζοσπαστική 34. Κ. Μαρξ, Το Κεφάλαιο, ο.π., τομ. 1ος, υποσημείωση σελ. 88­

θεωρία και υποστηρίξει ότι «η θεωρια μετατρέπεται σε υλικη 87.

δύναμη οταν γίνει κτημα των μαζών». 35. Κ. Μαρξ, Γράμμα στον Ανεκοφ της 28ης Δεκεμβρίοο 1848

Βλ. 81ανο] Ζιἔε1‹, Το υψηλο αντικείμενο της ιδεολογίας, ο.π., Στο Μαρξ,1Ενγκελς, Διαλεχτά έργα, ο.π., τομ. 2, σελ, 51Θ_

σελ. 85.35. Κ. Μαρξ, Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα, ο,π„ σελ

Στο ιδιο, σελ. 54.123·13Ο.

Ειὶειπιπε Βωἰισετ, Εν ρϊτὶἰοεομἱιἰε ιὶε Μιιικ, ο.π., σελ. 52. 37. Κ. Μετκ Οοπιιἰσιιιἔίοιι Ει Ζιι οτίιἰηιιε ιἰε Ια Ρἰιἰἰοεομἰιίε εἰιι Πτοἰι οἰε Ηεέζεἰ,

Εοιιὶε Αἰτιιιιεεετ, Ροιιι· Μιιτκ, Ισα Πἐοοιιτιετίε, 2995, σελ. 49. Ϊηἱτοσἱιιείἰοη, Ατιιπεκε ιη δτἰὲἰηιιε αν ιίτοἰὲ μοἰἰίἰηιιε Ηεἕεἰἱεπ, Κάιτισῃε

Στο ίδιο, σελ. 28­27.Ξοεἰιιἰεε, 1975, Ρ. 197.

Ισοιιὶε Α1111ιιεεετ, Εοτὶιε μἰιιἱοεομῖιἰηιιεε εἰ Ροἰἰιἰηνεε, τεκιεε τέιιτιὶε ετ 33. Κ. Μαρξ, Θέσεις για τον Φόυερμπαχ, στο Μαρξ,/Ενγκελς, Δια­

Ρτέεετιιέε Ρετ Ρ. Μειιὶπετοιπ, Κοὶιιοιπε ὅὲοεἰτ/Ιηιεε, εο11. Γε Ειστε ιἰε λεχτάΈργα, ο.π., τομ. Π, σελ, 2.69

Ροοἰιεε, 1977,1. Π, Ρ. 498.33. Κ. Μαρξ, Φρ. Ένγκελς, Π Γερμανική Ιδεολογία, ο.π., τομ.

Βλ. κυριως Μ. Κυισεὶ, Μιιτκ ετἰιἰηνε εἰιι ηπιτκἱειοε, Ρεγοτ, 1974. πρώτος, σελ 88,

Βλ. προς αυτην την κατεύθυνση, μεταξύ αλλων τη μελέτη του 40. Ρὶοτειτεε ιΛίοΙ1, Ικι ιμιεειἰοη ιἰε Ζ ' Ιιιιηιιιίπ ειμτὲε Ματκ, ιο Αειιιεὶ Μειτκ

Ξεὶνἰοο θωνεἔὶο, Εεε; εϊιιιπιἰτεε άν ειιίεἰ, Ηοιιιε εοεἰιι! ετ ιιοίίοπ εΗεΖ Ζε ευ Μἔιπε Πο 21, 28/8/2098, Ρ. 18.

/ειικε Ματσε, Ρτέΐειοε εὶε Μιοὶποὶ Εεἴίυτ, 1/ Ι·Ιειγιιιιπιιιη, 1994. 41. Η υπογροιμμιση δικη μού,

Βλ. πιο αναλυτικοι περί ουσίας του ανθρώπου και αποξένω­ 42. Κ. Μστκ, (ζοιπτἰϋιιἰίοκ ιι Ζιι ετἰιίηιιε ιἰε Ιιι μἰιίἰοεοινιἰε αν εἰιοἰι ιἰε Ηεἕεἰ,

σης­χειραφετησης στο Γιώργου Ρούοη Ο λογος στην ουτοπία, ο.π., σελ. 197.

Εκδοσεις Γκοβοστη.43. Η υπογροιμμιση δικη μου.

Τ. Αιπεὶτέειτιὶ, ὶιπ Πε Ζιι εοεἰέιἐ ἐι Ι” Ηἰείοἱιε, Μέτἰσἰἰεπε­Κ!ἰτιο7‹εἰεε7‹, 44. Κ. Μαρξ, Φρ. Ένγκελς, Η Γερμανική Ιδεολογία, ο.π., τομ.

1989, τ. Ι, Ρ. 151.πρώτος, σελ. 92­93.

Βλ. Κ. Μαρξ, Φρ. Ένγκελς ΗΓερμανική Ιδεολογία, ο.π., τομ. 45. γνοε Ωιιιοὶοιι, Ροιιτ τοτε ιιοίιιιιἰίειιίἰοιτ αν εοπεεμ! εἰ” ιιἰἰεπιιιίοῃ, ηῃ

πρώτος, σελ. 88.Νοιιοεἰἰεε ιιἰἰεηιιιἰοκε, Αετιιο1 Μστχ Νο 39 Ρτεπιὶετ εεττιεετετ 2006

. Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, ο.π., τομ. πρώτος, σελ. 191. Ρτεεεεε Ππἰοειειιιιἱγεε νἰε Γινιισε, Ρ. 8Ο,

. Καρλ Μαρξ, Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χ ειρογραφα, Προλο­ 48. Κ. Μαρξ, Οικονομικά και Φιλοσοφικά χειρόγραφα, ο.π., σελ, 100.

γος Λούτσιο Κολλετι, Εκδοσεις Γλάρος, 1975, σελ. 99. 47. Στο ιδιο, σελ. 95.

. Κ. Μαρξ, Το Κεφάλαιο, ο.π., τομ. πρώτος, σελ. 193. 48. Στο ίδιο, σελ. 98.

. Κ. Μαρξ, Οικονομικά και ΦιλοσοφικάΧειρογραφα, ο.π., σελ. 98. 49. Στο ιδιο, σελ. 38.

. θτειτῃεοὶ, Βεἰεεὲἰοπε /τοηι Ρτὶεοιι Νοὶεϋοοἰτε, Νενν Υοτ1‹, Ιιιίειιτιιίιοιιιιἰ 59. Βλ. Μ. Αΐειτιειεγεν, Α. 8ε1ο1τιὶιπε1‹γ, Υ. Ισειηιεον, Κατ! Μιιτοαε δταιι

Ριιοἰὶειτετε, 1971, Ρ. 851.Πἱεεοοετν, Βὀ. Ρτοἔτεεε, 1988, Ρ. 17 και επομενες.

. Λένιν, Φιλοσοφικά τετράδια, Ἀπαντα, ο.π., τομ. 29, σελ. 194. 51. Καρλ Μαρξ, Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα ό_π_

31. Κττιετ Β1οε1π, Ουτοπία και επανάσταση, Εκδοσεις Έρασμος, σελ. 53.

1985, σελ. 11.52. Στο ιδιο, σελ. 128.

292293

ἸΜΩΡΓΟΣ ΡΟγΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΗΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡιΣ

Κ_ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, ο,π„ τομ. πρώτος, σελ. 89. 79. Ε1τ,ςε1ε, Αηι­Πιἶιἰττιηἔ, Εεἰὶτἰοτιε 8οεἰιιΖεε, ο.π., σελ. 818.

Οεοτὅ Ισμ1‹ειεε, Ροεησιεε οὶε 1987 5 1” Ηἰειοιτε ετ εοιτεεἰεηεε είε αιτεεε, 80. Κτιπετ Μειιτεὶεὶ, Εέπἰιτε ει Ζε ριοωὲιῃε ίιἐ ιη εοῃςεἰεῃσε με ΟΖΩΒΒ8

Ιιεε Εεὶὶτὶοτιε ιἰε Μἰιτιιιι, 1980, Ρ. 400. μτοἰέιιιιτεπιιε, ὶῃ Ιπττρ://κλινιαλι.ετιπεετιτι.ειιπὀεΙ.οτἔ.

ΚειτΙ Μετκ. Μιιιιιιεετἱιε ιἴε 1887­1888, Εὀὶιιοιτε Ξοοἰιτἰεε, 1980, τ. 81. ννὶἰἰαεἰτιτ Κι­±1ε1π, 8|ιιτιτιεἰει·Αηιι1μεἰε, Νενα Υοτ1‹, 1949, ρ, 22_

2, Ρ. 828. 82. Κοσταντσο Πρέβε, Το ασίγαστο πάθος. Σκέψεις ενός μαρξισῖἠΚαρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, ο.π., τομ. πρώτος, σελ. 88. φιλοσόφου πάνω στην κρίσιμη καμπη της εποχής μας, Εκδόσεις

Στο ίδιο, σελ. 87. Στάχυ, 1989, σελ. 180.

Βλ. θεοτς Ευὶαιεε, Πἰειοιτε οι εοιτεεἰειιεε τἰε είιιεεε, ο.π., κυριως 88. Κ. Μειτχ, Μιεὲιτ ιἰε Ιιι ρ7τἰΖοεορ|ιιε, ο.π., σελ. 78.

σελ. 110­142. 84. Κ. Μαρξ, Το Κεφάλαιο, ο.π., τομ. πρώτος, σελ, 93_

Ειὶειττιε Βεὶἰρετ. Μι ρἰιἰἰοεορἰιἰε τἰε Μλιτιικ, ο.π., σελ. 72. 88. Κ. Μαρξ, Το Κεφάλαιο, ο.π., τομ. πρώτος, σελ. 94.

Βλ. Ξἰενοι Ζ1Ζε1‹, Το υψηλό αντικειμενο της ιδεολογίας, ο.π., 88. Καρλ Μαρξ, Θέσεις για τον Φόυερμπαχ, Διαλεχτα ἐρνα) ό_π_ς

σελ 62 τομ. Π, σελ. 488.

Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, ο.π., τομ. πρώτος, σελ. 84 και επο­ 87. Και αυτη η υπσγρἀμμιση χα,­η αμέσως προγῃοὑμενη δικές

μενες. 88. Φρ. Ένγκελς, Εισαγωγή στον Ιἰμφόλιο πόλεμο στη Γαλλία, στο

Στο ιδιο, σελ. 84. Καρλ Μαρξ, Ο Βμφὐλιος πόλεμος στη Γαλλία. Εκδοσεις Βιρηνη,

Κ. Μαρξ, Το Κεφάλαιο, ο.π., τομ. πρώτος, σελ. 88. 1978, σελ. 27­28.

Στο ιδιο, τομ. τρίτος, σελ. 1018. 89­ Λένιν. Ο «Λριστερισμός» παιδική αρρώστια του κομμουνισμού,

Στο ιδιο, τομ. τρίτος, σελ. 1018. Άπαντα, ο.π., τομ. 41, σελ 27_

Στο ίδιο, τομ. τρίτος, σελ. 1019. 99. Βρἔοιε, Ιιτιτοεἰιιετἰοη το Ητε Πτιἔιἰεὶτ οεὶἰιἱοο (1892) οἱ? 8ρρ1σ1ὶ8ῃΊ;

/Εριχ Φρσμ, Η εικόνα του ανθρώπου στον Μαρξ, Εκδοσεις Πτορὶαῃ ειτε] 8ε1εη8Ηε,1ιτ 8οΠεςτεεΙ ιινοτ1‹ε,οπ.,τομ. 27 σελ, 300

Μπουκουμάνης, 1978, σελ. 88­88. 91­ Η υττογρόιμμιση δικη μου.

. Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, ό.π., τομ. τρίτος, σελ. 498. 92. Καρλ Μαρξ, Φρ. Ένγκελς, Η Υερμανωζἠ ζδεο/ιογία ό.π. Τόμ

. Βλ. 81ενο] Ζἰὲεὶε Το υψηλό αντικείμενο της ιδεολογίας, ο.π., πρώτος, σελ, 13Ο_

σελ­ 386· 98. Κ. Μειτκ, δτἰιιηιιε τϊιι ιἰτοιι ροϋἰιηιιε Ηέςἐἢειι, Κεἰιτὶσῃε. ΒΟΕΜΖΒ5

. ]εειτ Βευεὶτὶὶὶειτοι, Ειι εοεἰέιέ τἰε εοιιεοιπιιτιτιἱοιτ, Ηειὶϋοηε ΠατοᾶΙ,μ›!ιο 1978, ρ. 71. 7

Εςεῃἰς 1970. 94. Στο ίδιο, σελ. 71.

. Κ. Μαρξ. Το Κεφάλαιο, ο.π., τομ. τρίτος, σελ. 1019. 98. Στο ίδιο, σελ, 71

_ Κ, Μαρξ, Οικονομικά και ΦιλοσοφικάΧειρόΥραφα, ό.π., σελ­ 80­ 98. ]α€€μιε5 Τεχἰετ, Ιἔέτιοἰιιἰἰοιτ ει ιἰέηιοατιιἰε, εἰιεε Μιττκ ετ Ειτἔεἰε, ο.π.,

. Στο ιδιο, σελ. 109. σελ. 108.

. Υνοτι Ωμ1ιτ1οιι,Ροιιτιιηε ιιε1ι.ιιιΖἰειιιἰοιτ ατι εοιιατρι ιἱφἰἰσιιιιιἰοιτ, ο.π., 97. Φ. /Ενγκελς, Η χαταἴωγή Της Οωίοἴένεἰαςς της ατο/“κής έδω­

σελ. 88. Ζΐησι/ας και του κράτους, Σονχρομη Βποχής 19817 σελ. 484'

78. (ἔεοτς Ισυὶωεε, Ηἰετοιιε ει εοιτεεἰειτεε σἰε εἰιιεεσ, ο.π., σελ. 188. 98. Περι Άντερσον, Οι αντινομίες του Αντόνιο Γκράμσι Εχδόοειζ

78. Ρὶοτειπεε ῖΝο11,|]ιι ηιιεειίοπ ιἱεΖ71τιιιιιιιἱιτ ιιριιὲε Μτιια, ο.τι., σελ. 87. Μαρξιστικἠ συσπείρωση, 1085, σελ· 33·

77. Βλ. ]. Μὶὶὶτευ, Ασιτιιιἰιτέ ιιιι ιιιιιτκιειιτε, ὶιτ Ιτττρ://νννννν2Ισ.εο­1ὶ11ε.1τ/ 99. Λένιν, Κράτος και επανάσταση, Άπαντα ό_π_7 ­Εόμ. 33 σελ Μ

ρΙτ11ο/ιτιὶιιιειτιλττιττ. 190. Κ. Μαρξ, Φρ. Ένγκελς, Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμ­78. Κ. Μαρξ. Το Κεφάλαιο, ο.π., τομ. τρίτος, σελ. 1078. ματος, ο.π., σελ, 17,

294 295

ΪἹΩΡΈΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡ1Σ

Ένγκελς. Γράμμα στον Σμιθ. 27 Οχτώβρη 1330. στο Μαρξ. 127. Νἰεοε Ροιιὶειπτεεε. Ροιιιιοἰτ ροίἰιἰηιιε εἰ είιιεεεε εοεἰαἰεε. Μιιεγιετο.

Ένγκελς, ΔιαλεχταΈργα. ο.π.. τομ. 2. σελ. 573. 1333. Ρ. 317.

Ένγκελς. Γιατο κύρος, Διαλεχταἐργα. ο.π.. τομ. πρώτος, σελ. 733. 123. Ζαν Ζακ Ρουσσώ. Το κοινωνικό Συμβόλαιο. ο.π.. σελ. 147.

Βλ. ]ειεσιιεε Τὶκὶετ. Ρέιιοἰιιιἰοιτ ει όέηιοετιιτἰε είιετ Μιιτχ ει Πιιέζείε. 123. Πέρι Ἀντερσον. Οι αντινομίες τουΑντόνιο Γκροζιισι, ο.π.. σελ. 34.

ο.π.. σελ. 242. 133. Καρλ Μαρξ. Εμφύλιος Πόλεμος στη Γαλλία, ο.π., σελ. 36.

Έιπἔε1ε.Αιπι­Πιιίιτἰιτὅτ. ο.π.. σελ. 2Ο3. 131. Φρ. Ένγκελς. Η καταγωγή της οικογένειας. της ατομικής ιδιο­Στο ίδιο, σελ. 203. κτησίας και του κράτους. Σύγχρονη Εποχή, 1331. σελ. 134­135.

Στο ίδιο. σελ. 313. 132. Λένιν, Κράτος και Επανάσταση. Ἀπαντα, ο.π., τομ. 33. σελ_ Θ_

Στο ίδιο, σελ. 133. 133. Ηετισετὀ Μειτεσεε. Έ, ίιοηιε ιιιιιιἰἰιιιεπιιοιιιτεἰ. Ρτὲίεεε ὲι Ι' έὸὶτίοιτ

Η υπογρόιμμιση δικη μου. Ϊτειτεειὶεε. Εεε Έἀἰτἰοιτε ιἰε Μἰιιιιίι. 1333. Ρ. 7.

Έτιἔεὶε, Αιπἱ­Πιιτἰιιἕ. ο.π.. σελ. 131. 134. Καρλ Μαρξ. Κριτική του Προγράμματος της Γκότα. ο.π.. σελ.

]εεΠ Κορεὶἰιτ. λήμμα ἐιιιιἰειιιε στο Πιειἰοιιηιιἰτε δτιιἰηνε ιἰιι Μιιτ­ 14.

χιεηιε. Ρτεεεεε Πιιἰιιετεἰίιιἰιεε αε Έτιικεε. 1335. Ρ. 437. 1.33. Λένιν. Ο Ιμπεριαλισμός ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού.

Καρλ Μαρξ. Φρ. Ένγκελς. ΗΛ Γερμανική Ιδεολογία. ο.π.. τομ. Άπαντα. ο.π., τομ. 27, σελ. 412.

πρώτος, σελ. 123. 133. Φρ. Ένγκελς. Πρόλογος στην Κατάσταση της εργατικής τάξης

Φρ. Ένγκελς. Η καταγωγή της οικογένειας της ατομικής ιδιο­ στηνΑγγλία. Διαλεχτά έργα. ο.π.. τομ. Π. σελ. 471 και επόμενες.

χτησίας και του κράτους. Σύγχρονη Εποχή. 1331 . σελ. 133. 137. Στο ίδιο. σελ. 433.

Κ. Μετκ. Μἰεὲτε ασ ίιι μίιιἰοεορίιἰε. ο.π.. σελ. Θ3. 133. Στο ίδιο. σελ. 433.

Κ. Μαρξ. Το Κεφάλαιο. ο.π.. τομ. πρώτος. σελ. 773. 133. Στο ίδιο. σελ. 433.

Έοἔε1ε,Απὲι­Πιὶίιτιπἔ. ο.π.. σελ. 317. 143. Στο ίδιο. σελ. 433.

Λένιν. Μαρξισμόςκαι ρεφορμισμός. Απαντα.ο.π..τομ. 24. σελ. 2. 141. Λένιν Ο Ιμπεριαλισμός ανώτατο σταδιο του καπιταλισμού.

Καρλ Μαρξ. Φρ. Ένγκελς. Η Γερμανική Ιδεολογία. ο.π. τομ. Λπαντα. ο.π.. τομ. 27. σελ. 413.

πρώτος. σελ. Θ5_ 142. Λένιν. Πχρεοκοπία της ΠΔιεθνούς. Άπαντα. ο.π.. τομ. 23. σελ.

Στο ίδιο. σελ. 73. 252.

Στο ίδιο. σελ. 33. 143. Βλ. Τοτιγ ΟΠΠ. Εεε τιιεἰπεε ἐεοιιοιιιίηιιεε σίιι τε/οτιιιἱειιιε. ἰιπ 1ττιΡ://

Κ. Μαρξ. Φρ. Ένγκελς. Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμ­ νννννν.ιτιειτκὶετε.οτς/ίτειπεειἰε/εὶἰίἴ

μα­Γοςη ό_π_7 σελ 17421, 144. Λένιν, Πρόλογος στη Γαλλική και τη Γερμανική έκδοση του έρ­

Έο.<ςε1ε..Αιιτἰ­!)ἰιι·ἰιι8. ο.π.. σελ. 31ο. γου ίμπεριαλισμός Ανώτατο σταδιο του καπιταλισμού. Ἀπα­Καρλ Μαρξ. Φρ. Ένγκελς. Η Γερμανική Ιδεολογία, ο.π.. τομ. ντα. ο.π.. τομ. 27. σελ. 314.

πρώτος. σελ. 123. 143. Λένιν, Το τρίτο Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ. Άπαντα.

Έοιιὶε Λ1τ1πιεεετ.Ροιιι·Μιιτκ,ο.π.. σελ. 1.5. ο.π.. τομ. 35. σελ. 273.

Κετἱ Μειτκ. Έκι ηιιεείἰοιι ]ιιιικε. ΠΟΕ), 1333. Ρ. 24. 143. Έιτἔεἰε. Αιιιι­Πιιίιτἰιτἔ. ο.π.. σελ. 211.

Βλ. σχετικα. Βετιπετει Βοιιτἔεοἰε. Μιιτκ εἰ Ζεε Πτοἱιε είε Γ ίιοηιε το 147. Στο ίδιο. σελ. 21Ο.

Πτοἰι ει Ζἰϋεττέ εεἰοιι Μιιτκ εοιιε Ιει ὀὶτεετἰοιτ εἰε· Ουγ Ρὶειιπτγ­ 143. Βιτἕε1ε.ΈετῦΖειἰε Ζιι υἰοἰαιεειίιιιιεΙ'|ιἰειοἰτε. τη Μετκ. Έτιἔώε. Οειιτιιτε

Βοιηοιιτ, Ριητ. 1333. Ρ. 13. δίιοἰείεε, Έεὶὶτὶοιπε ιἰιιΡτοἕτὲ5. Μοεεοιι. 1374, τ. ΠΙ. Ρ. 414.

Κετ1 Μετκ. Έιι ηιιεετἰοη ῇιιιιιε. ο.π.. σελ. 27. 143. Βλ. Καρλ Μαρξ. ΠΒρετανική κυριαρχία στις Ινδίες. στο Μαρξ.

233 237

Γ1ΩΡἶ`ΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΒΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡΊΣ

Ενγκελς, Διαλεχτά έργα, Εκδόσεις Γνώσεις, τομ. πρώτος, σελ. Φιλοσοφία και Χειραφέτηση. Το ζήτημα των διανοουμένων401­ἔιθθ. από τον Μαρξ στην Οχτωβριανή Επανάσταση, Ιδεοκινηση,Εηςεὶε, Αιιιἰ­Πιιλιτἰπἔ, ό.π., σελ. 211. 18813.

Ετιςώε, Προκαταρκτικές σημειώσεις για το Αντι­Ντὐριγκ, στο 175. Κ. Μ­ειτκ, Αιἰιτεεεε ιηιιιιἕιιτιιἰε ιἰε Ζ'Α.Ι.Τ, ὶιπ Μειτκ, ΕιπεεΙε, Οειισιτε

Αῃιι­οιιιιιικε, απ.. σελ. σετ. ιιιοιεισ. σπ.. ωμ. 2, σελ. ισ,Φ. Ένγκελς, Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιο­ 178. Βλ. πιο αναλστικά Γιώργος Ροὑσης, Σύγχρονη Επαναστατικήχτησι/ας και του κράτους, ό.π., σελ. 188. Διανόηση, Εκδόσεις Γκοβοστή, 2ΟΟ5_

Βῃἔεγεγ Αῃῃιῃῃιῃ­χῃἔς σςπη σελ ι78_ 177. Μὶε1πεΙ Ισοννγ, “Πἰιὐεειἰήιιε ει εμοπιιιπέἰιέ (1928) Οεστἕζε Γιιἴαιεε: ιιιιΈνγκελς. Εισαγωγή στον Εμφύλιο πόλεμο στη Γαλλια ­του Καρλ ιιιιιτκἰεηιε σε Ζιι ειιἰήεειισἰιε ιήυοἰιιιἰσιικιηιτ, ιιπ Ιοιττρ://ιγκπλι.ειιτοΡε_

Μαρξ, ό.π., σελ. 28. 501ἰ'ιΘἰτε.οτ8.

Κ. Μειτκ. Μιεἐιτ ιἱε ἰιι μ7ιἰΖοεομ7ιἰε, ό.π., 178. 178. Βλ. Κ. Μαρξ. Διαφορά της Δημσκριτειας και Βπιχσὐρεγας Φο­

Κ. Μαρξ. Γράμμα στον Κούγκελμαν. Λονδινο, 12 Απρίλη 1871, σικής φιλοσοφγα, Πισαγωγἡ. μετάφραση. Παναγιώτης Κονδύ­στα Διαλεχτά εργα. ό.π., τομ. Π, σελ. 512­548. λης. Εκδόσεις Γνώση. 1888, και Κστὶ Μειτκ, δοιιιιῶιιιισῃ ισ Με

Ειπἔεὶε, δαιιτιιἰιειιιἰοιι ει Ζιἰκτιέ ιιπ Μειτκ, Εινὅειε, Πε Ζ' Ηιιιι, ατἰἰἰήιιιι σ/ Ηεἕεἰ 1; ρἰιίίοεομἰιμ ο/ !ιιιυ. Ιιπττοεὶιιειἰοη. Μστκ, Πιπςειε.

ιἐσιιιοῃι ιιι.Ρωει­εε. Μοεωιι. ισεε, Ρ. ιι. ὼῃεειεα 11/οσε. ότι.. ι. 3. Ρ. ιετ.].]. Κοιιεεεειιι, Πτι εοιιιπιτ εοεἰιιἰ, ό.π., σελ. 41. 179. Ειιἐηεε. Αιιιἰ­1)ιι|ιτ·ἰῃ¿›, απ” σελ 321·

Μειτκ, Πιτ εἰπιμιἰιιε ἰιιέιἱἰι ιὶιι Οιμιιιιἰ, σελ. 208. 180. Αναφέρεται από τον Ετοεει Μειιποἰε] στο Εέιτἰιιε ει Ζε μτοὺἰὲυιε σε Ζῃ

160 ΣΤΟ ίδιο, σπσσῃμεηωση σελ 2Ο5_ σοιιεεἰιστεε ιΐιι εἰιιεεε μκοἰἐἰπιτειτιτε, ό.π., σελ. 22, οποσημειωση 1

Στο ιδιο, σελ. 211. 181. Βλ. πιο αναλυτικά, Γιώργου Ροώση, .Σύγχρονη ΗπιστημσνιχήΣτο ίδιο, σελ. 211­212. Διανοηση, ό.π., σελ. 1Ο§ και επόμενες.ΣΤΟ ίσεσς σελ 195 182. Λένιν, 7”ι να κάνουμε, Άπαντα, ό.π., τομ. 8, σελ. 1­188.

Ιἱιἰεηηε Βει1ἰ1:›ειτ "(]ειυιιἰι” Ιβιπττέε ριιϋὶἰόε (ειπ ιιΠετιπειιπ‹:Ιε) εἰετιε Ιε 183. Λένιν, Ένα βήμα μπρος δυο βήματα πισω. Άπαντα, ο.π.. τώμ. 8,

Ηιειστἰεσἰι­Κτἰιἱεεἰιεε 1/1ἴϋιτει·Ιπιε7ι ιἰεε ητιιτχιεηιιιε, Ατἕιιιιιειιι νειςἰαἔ, σελ. 191­452.

ΪΗει1η13υτε, 2ΟΟ1.11π Ιπιιρ://ειερ1ε.τΙπειρεοὀγ1‹.ηει. 184. Βλ. 8σηπσε1 Ησ1‹:ὶετ, Γε ριςοἰιτιιιιτίιιι ιιισιπίἰιιἰ: εἰιιεεε ρτσιεειιιιιιιιτ στι

Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, ό.π., τόμ. πρώτος, σελ. 782. ϋΖι?$5ιἕ Τέιλθἶιιΐἴοιιιιιιἰιιε? ἰο ἰιιτρ://ευ1τυτε.τένσΙυιἰοιπ.Γτεε.1τ.ΣΤΟ ιδιο) σελ 776 188. Ηεὼετὀ Μετειιεε, Γ ' |τσηιε ιιπἰιἰἰιιισιιιοιτηεἰ, ό.π., σελ. 19.

Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο. ό.π., τόμ. πρώτος, σελ. 741. 186. Ανρί Λεφεβρ, Μηδενισμος και αμφισβήτηση, 72/ηλσν/βγβλίαγ

Πιιεηηε Βσἱὶρειτ, δειυιιἰι, ό.π., σελ. 12. 1880, σελ. 81.

Ιἶοεσ Ισιικετιπρυτἔ, Γ1Ασειιήιι.ι!ιπἰοιτιἰιι δσμιιιιἔ, Ειἰπιιἰτἱιι ιἰιι ιιτιτιιιίἰ, 1885. 187. Μακ Ηοτὶὼειιηετ. Γιτιιἰίιἰοιιιιἰ ιιιια α·ιιιαι| Ηιεοιμ. Ισ ΗοτΙ‹1πεἰιηετ.

Καρλ Μαρξ, 7”ο Κεφάλαιο, ό.π.. τόμ. πρώτος, σελ. 788. Οτιιατἰ 77ιαπη.· 8εΖιει·ειἰ Πεειιμε, ὅειιὺιιτμ Ρτεεε, Νενν Υοτ1‹. 1872. ρ.Περι Άντερσον. Οι Αντινομιες τουΑντονιο Γκράμσι, ό.π., σελ. 218­214.

49­5()_ 188. Η υπογρόιμμιση δική μοιλ

Πλάτων, Πολιτεία, ὕ18ει­8198. 188. Ρτιιτὶτὶεὶι Ε]ιηςε1ε, Οτἰἰἰήι.ιε ιἰιι ρτο/ει είε ρτοἕτιιήιηιε εοείιιἰ­ιἰέιιτοεπιιι: ιἰε. Αναφέρεται στο Μευτὶεε Μοὶεεοτιὶετ, λήμμα ιὶἰεειρἰἰιιε στο 18.91 ὶρ Μειτκ, Ειπἔωε, Οειιτπεε Ολισιεἰεε, ό.π., τόμ. 8, σελ, 457_

Ζ)ιειἰοιιπιιἰι·ε ετἰἐἰήιιε ιἰιι ιπιιτχἰειπε, ό.π., σελ. 885. 190. Λένιν. Ο Μαρξισμός για το κράτος, Ἀπαντα, ό.π., τομ. 33 σελ.Βλ. πιο αναλυτικά γι” αυτό το ζητημα Αλέξανδρος Χρύσης, 228.

298 289

ΉΩΡΡΟΣ ΡΟΥΣΗΣ ο ΜΑΡΞ ΡΒΝΝΗΘΗΚΗ ΝΩΡιΣ

ΒεττεΙ1 Οἰἰττιειτι. Ειι οἔἰιιἰεεἐἰηιιε ιπιεε επ οειιοιτ. ό.π.. σελ. 33. ” 299. Κ. Μαρξ. Το Κεφάλαιο, ὁ.π.. τομ. πρώτος. σελ. 63.Ωεοτἔ ΙπιΙ‹ειεε, Ροει/ιιεε ιἰε 1967 ιι Ζ ' Ηιεὲοιτε ει εοιιεεἰειιεε ιίε εἰιιεεε. 21Ο. ]οΙιιτ ΗοΠοννεγ. Ειμαστε η κριση Της αφηρημένης ερ]/ασγαἔό.π.. σελ. 405. Εφημεριδα «Αυγή». 22/ΟΖ/2Ο07_

Κ. Κόιουτσκυ. Για το σχέδιο προγράμματος του αυστριακου 211. Βλ. Ρἰεττε Μὶσυε1. Ειι ιτοοἰὲε. Ιἶάἰτὶοῃε Βοιιὶιιε. 1971. Ρ. 125.σοσιαλδημοκρατικου κόμματος, στο "Νειιε Ζειτ” 1901­1902.ΧΧ. Ιτευχ. 3. σελ. 79. Αναφέρεται από τον Αένιν στο Τι να κα­νουμε. Απαντα. ο.π.. τομ. Θ. σελ. 38.

Βλ.κυραυ;.Λενω Τιωπκανουμε.Ἀπαντα.όπι.τόμ.θ.σελ.1­193Βλ. μεταξυ αλλων θτειττεοὶ. Τεκιεε, Ιἶάὶτἰοιπε Ξοεἰιιἰεε. 1983. Αου­τσιανο Γκρουπι, Πέννοια της ηγεμονίας στον Γκράμσι. Θεμέλιο.Ωεοτἕ Ιουὶωοε, Ηἰειοἰιτ ετ εοιιεεἰειιεε άι εἰιιεεε. ό.π.Μεικ Ηοτὶὼεὶτττετ. Ττιιιἰιιιοιιιιἰ ιιιιιὶ ετἰὲἰαι! Ητεοτμ. ὶῃ Ηοτὶὼεὶπιετ.(ζ”τἰιιαιΖ Ἡιεοτη: Ξεἰιεειειἰ Εεεαηε. ό.π.Αεἰοτοο. Ρτίειιτε: διιιἰιἕιιτιιἰ δτἰιἰεἰειμ ιιιιιἰ ὅοεἰείιχ. Νευίἰἰε ὅρειιιιηιιιιι.1937.Ηετϋεττ Μειτευεε. Ζ. ' ίιοιιιε ιιιτισἰιιιιειπιοηιιεἰ. Μἰιιιιἰὲ. 19θ8.Κ. Μλειτχ. Τἰιε δοιιιιιιιιιιἰειιι ιηί Ηιε Ηιεἰιιἰεεἱιει Βεοἰιιπίιἰει. το ΜΕΩΧΝ,

ό.π.. νοΙ. Θ. Ρ. 231. Οευντεε. (]ε1ΙΙ1ιτιετεὶ. 1933. τ. ΠΙ. Ρ. 740.

Κ. Μαρξ. Το Κεφάλαιο. ό.π.. τομ. πρώτος. σελ. 7θ2.Αναφέρεται από τον Ήριχ Φρομ στο Η εφαρμογη της ουμανι­στικής ψυχανἀλυοης στη θεωρία του Μαρξ, στο ΣοσιαλιστικόςΟυμανισμός. Εκδόσεις Μπουκουμανης. 1984. σελ. 285.Ζαν Ζακ Ρουσσώ. Το Κοινωνικό Συμβόλαιο. Εκδόσεις Δαρέμα,19ῦ7.σελ.47.Λένιν. Μαρξισμος και ρεφορμισμός. Απαντα. ό.π.. τόμ. 24.

σελ. 2.

Πεινἰεὶ Ηυττιε. Εεειιι ειιτ Ζε εοιπιτιί ριιἱιιιἱιῇ Ττειάιιεὶοτι ειῃοογττιε ουΧΧΧΙΠΘ εὶὲειε, Αῃτετετεὶειττι ].Η. Ξεἰικεἰιἰετ. έὀὶτευτ. 1732 ὶοΙΊΗΡ://νννννν. Ρὶπὶὶοττεεοτη. Ρ. Θ.

Ρίγκομπερτ Γκίντερ. Η εξέγερση του Σπάρτακου. ΣύγχρονηΕποχή. 1988. σελ. 118.

Κ. Μαρξ, Οικονομικα και ΦιλοσοφικὀιΧειρογραφα. ό.π.. σελ.49Λένιν, Παρατηρήσεις στο βιβλίο του Ν.1. Μπουχάριν «Η οικονο­μία της μεταβατικής περιόδου». Σύγχρονη Εποχή. 1999. σελ. 2θ.

309 3Οι

Μες στο σκοτάδι βρίσκετε” το μέλλον.

ΜΠΕΣΡΤΟΛΤ ΜΠΡΒΧΤ,«Γιο την ουτοκτονίο του Πρόσφυγο Β. Μπ»

Κεφάλαιο 6

ΠιΘΑΝΟ”ΓΗ”|ἙΣ ΑΦΨΠΜΣΗΣΤΟΥ ΝΑΡΚΩΜΒΝΟΥ ΠΓΑΝΤΑ

ὅ.7. Η σνοπόφευκτη υσόσκοψη των αντικειμενικώνσυνθηκών της συνοινετικἠς ενσωμάτωσης

Με δεδομένο ότι σε τελευταία αναλυσηί και βεβαίωςόχι αυτόματα και μηχανιστικα, αλλα παντοτε μέσωδιαφόρων μεσολαβήσεων και τελικα μέσα από την πο­λύπλοκη διεργασία της πνευματικής τους σύλληψης,και των περιθωρίων της ελεύθερης επιλογής, είναι οιίδιες οι αντικειμενικές συνθήκες που προσδιορίζουν καιτο επίπεδο της επαναστατικής συνείδησης, με δεδομέ­νη επίσής τη δυναμική της ενσωματωσης, που έγινεπροσπαθεια να αναδειχτεί στο προηγουμενο κεφαλαιο,το ερώτημα που προκύπτει όσον αφορα στις αναπτυγ­μένες καπιταλιστικές χώρες, είναι αν οι τασεις πουπροδιαγραφουν οι συγχρονες αντικειμενικές συνθήκες,είναι τέτοιες ώστε να αντιστραφεί η μέχρι σήμερα ρότατου προλεταριατου προς την ενσωματωση.

Με αλλα λόγια θα πρέπει να διερευνυσουμε αυτέςτις συνθήκες, διότι η αφύπνιση της εργατικής συνείδη­

ΒΟΒ

α`γπιΩΡποΣ ΡΟΥΣΗΣ ο ΜΑΡΞ ΡΒΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡιΣ

σηἐῖ οεν είναί οονατον να προελθεί απο μία εσωτεροαἰ αντίδρασή του από τη φύση του ανταγωνιστικού κεφα­διαλεκτικη, δίχως να υπαρχει ένα εξωτερικό προς αυ­ λαίου, στη σύγχρονη κρίση του, μια αντίδραση η οποίατην ερεοίσμα ποο να εοραζεταί στην αντίπείμενοτη στρέφεται κατα της εργατικης ταξης και επιδεινώνει τηπραγματικότηταἔ θεση της.

Απέναντίλσίπσν στην κρίση ποο προποπτεί απο την Γι° αυτό αλλωστε θεωρώ ότι η καταγγελια μόνοναναντιστοιχία αναμεσα στη σχεση τηἐ ίοίωτίπησ ίοίο“ του νεοφιλελευθερισμού και όχι συνολικότερα του κα­κτησίας και Τις σὐγχσσνεἐ παρανωνίπεε σοναρείε ποο πιταλισμού, η οποία υποδηλώνει ότι υπαρχουν και αλ­προσπαθησα να αναοείἔω στο τρίτο κεφαλαία το πε” λες πιο ανθρώπινες λύσεις αντιμετώπισης της κρίσης,φαλαπ)ρε οεοομενο παντοτε”αΝ αντανωναπαπο τοο στα πλααπα του καπταΩμσμού,εῶκμ ανεδααπκη καιχαρακτηρα αντιδρα από τη μια καθιστώντας κυρίαρχες παραπλανητικη?τίσ πετραλαίοπρατίπεε σχεσείε εκεί ποο ακομη οεν ηταν Κατω από αυτές τις συνθηκες ο σύγχρονος καπιτα­τετοιες, και επεκτείνοντας την Ξμπσρεοματοποίηση λισμός, από την ίδια τη φύση της κρίσης την οποία έχειστω καπυκοωστυώς χώρες,δηλαδη μειαα σε πλατσἐ προκαλέσεμ οδηγείαο αναπόφευκτα στην ανατροπηκαι σε βαθος επέκταση του, και από την αλλη εντείνο­ σημαντικών πτοχὡν μιας πραγματικότητας που μέχριντασ στο επαπρο την επρίεταλλεοση­ Καί βεραίωε νία σημερα εγκλώβιζε την εργατικη ταξη των αναπτυγμέ­να μπορέσει να επιτευχθεί κατι τέτοιο εντείνεται ταυ­ νων χωρών στη λογικη της ενσωματωσης.τόχρονα και ο αυταρχισμός. Αν δεχτούμε την αποψη ότι σε μεγαλο βαθμό η ρίζα

Ήτσί λσίπσν¬ η επίοετοτοτητα τσο σονχρονοο ίμπε­ της συναινετικης ενσωματωσης είναι ακριβώς η ρεφορ­ρίαλίσμοο καί η νεοφίλελεοθερη πολίτίπη ποο απολοο_ μιστικη πολιτικη, η διαφορετικα οι παραχωρησεις προςθείταί σε πλανητοίη κλίμακα απο ολεσ τίσ αστίπεσ πο” την εργατικη ταξη, αν δεχτούμε ότι προυπόθεση για ναβερνησεις, είτε ασΤέσ ανηκσον στην παραοοσίαπη σε­ υπαρξει μια τέτοια πολιτικη είναι η ευημερία του καπι­ξία είτε στη νεοοεξία τεωε σοσίαλοημοπρατία¬ οεν εί“ ταλισμούἕ είναι εύκολο να κατανοησουμε ότι κατωναι μια επιλογη καποιων «κακών» η «ηλίοίων» σίαχείσ από τις συνθηκες της σύγχρονης κρίσης του συστημα­γκοτών·ακ›συστηματος,αλλανιμσναδσαῖσονατηίαπα” τοςκατιτέτοπ›εωαιπακαδύνατονντηοη οτην οργανικη κρίση του καπιιαλίσμσύ­ Με αλλα λόγια υποστηρίζω ότι είναι τέτοια η φύση

Από αοτην τη σποπία ο νεοφίλελεοοερίσροσ αποτε_ της σύγχρονης κρίσης του συστηματος, που αυτό όσολεί ενοείξη αοοναμίαε ενοσ μονοπωλίαποο­ίμπερίαλσ και αν κινδυνεύει, δεν είναι πια δυνατόν να βγαλει απόστικού καπιταλισμού που του είναι πια αδύνατον να το μανιπι τοο «ένα υπουργείο μεταρρυθμίσεων» όπωςπανείτνἐίοπσ οποχωρησεπ ποο εκανε πρω απο την έλεγενγΡόζα Λούξεμπουργκέ ούα:ακόμη εωαιδυνα­περιοδο της οργανικης του κρίσης καί που είχαν σαν τόν να επανέλθει σε μια Κευνσιανικού τύπου πολιτικη.οονέποπχ·πω κατευνασμό των ποσλσααπανών αντσ Αντωετα‹7αςαναπτυγμένεςχώρεςθαἕἩευρύνευα›φα­οραοοων, σμα της ανεργηκς θα εντεωειτην εκμεταλλευση,θα

Ο νεοφίλελεοθερίσρίοσ οεν είναί τίποτε αλλα παρα η πληττει τις κατακτησεις των εργαζομένων, θα ρίχνει τοΒθθ 307

Ο ΜΑΡΞ ΤἙἙΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡιΣ

θ Οωτγμετωπίζει όλο χαφ εργατικής ταξης των αναπτυγμένων χωρών, όχι μόνονί επιπε ο, οι τΟυ ν ν ν ν ν νβιοτικο τους Ξ επειδη περιθωριοποιει ενα τμημα της, αλλα ακομη

πω Οωταρχωία' επειδη λειτουργεί σαν μέσο πίεσης εναντια στο υπόλοι­/ οι , · όποια οικονο ικ ί αναπτυξη υπόΣΤ” επωίη μ ς Ο μ η πο τμημα της που συνεχιζει να απασχολείται.λ ς | Ο δεν πρρειίπαρα να έρχεται

χεαἶἔ α¿Οχρα:ΠΞΟἶ)ἶχῖῖἐεἶ7 ε/έην χοω/ωνγχή αγ/άπΐυξη Οπως τονιζει ο Μαρξ υπαρχει μια αμεση σχεση τηςσεο οκαιοἕυτ θα

νηιἔωτό πράξη Οηημαίνεγ ανεργίας με την εκμεταλλευση όσων συνεχίζουν να

και με την ημοκρατια, και ν νυλώνων συμαωεπχής εν­ εχουν μια απασχόληση. Η ανεργία μας λέει «καρφώνειυπόσκοι η εμε ιακω π ντον εργατη στο κεφαλαιο πιο γερα απ, ό,τι τα καρφιασωματωσηα ν του Ήφαιστου καρφωσαν τον Προμηθέα στο βραχο ››.ῦ

δ ός διερευνήσουμε Οωιο Το ζητημα καπως πιο δβεξο Αν λοιπόν συνδυασουμε την υπαρξη της ανεργίας μεικα. , ν την προσπαθεια της προς τα κατω ισοπέδωσης της ερ­

Πρωτίστως και σ” ενα γενικοτερο επιπεδο θα πρεπειν ατικης ταξης των αναπτυγμένων χωρών και την επίθε­

× ι ι ι δεν μπο­ Υνα γινει κατανοητο οτι η κριση ΤΟΟ συστηματοἔ (από Οωζονομωωύς πίνακες, ση που δέχονται οι εργασιακές κατακτήσεις της καθώς

ρεωἰα εχτῳἔατοω μωον μεσἶ Ου αικό διαπράττει και το «κρατος πρόνοιας», τότε είναι βέβαιο ότι θαιὲιιιειγ | να βάρος Της­ της εργατικης αριστοκρατιας, τουλαχιστον με τη μορ­

νομενους Μἶίδυνους πουγαυτο επισεε ν ι φη ύπαρξης προνομιοόχων, μεγαλων τμηματων της ερ­Και αυτη η γενικευμένη βαρβαρότητα ειναι ακριβως

, γατικης ταξης των αναπτυγμένων χωρών.ί θειας του συστηματος να αντι­η συνεπεια της προσπα Ας προσεγγίσουμε αυτό το ζητη α πιο αναλυτικα. ι

ν κ ι ­ μμετωπίσει την κριση του, εντεινοντας την εκμεταλλευΚατα το Διεθνες Γραφείο Εργασίας με βαση τον ορι­

ση ανθρώπων και φυσης. , , ν, ν σμο του οποιου ως ανεργος θεωρείται καποιος ο οποίος

“ ί ω από αυτ ν τ ν ενικευμενη βαθβαθοτγΐ | , | | /Περα Ομ ς λν η η Υ ύγχρονη εργοπγκἡ Τά στο διαστημα μιας εβδομαδας δεν εχει απαῶιοληθει ου­

ίω π ττει και τ σ _ ν ν ν ν νΤα που βεβω 9 η ν ν η Ου παίρνει Το κεφά τε μια ωρα(!!!), υπηρχαν σε ολον τον κοσμο το ΖΟΟΒ πανω“ ο ισ ενα ετ α π _ ν ν ν ν νξηι η ανεργια καί Ο μ μ Ο , ν απο ίθῦ εκατομμυρια ανεργοι, ενω αναμεσα στους μη

λαιο για να αντιμετωπίσει την κριση τΟΟ. πλιΰτουν πιο , , ,ν νξη αναπτυγμένων καπῃαλϋ ανεργους υπηρχαν 1,37 δισεκατομμυρια «εργαζομένων

αμεσα την εργατικη τα Τ απολυτα φτωχών››,λ κατι που αποδεικνυει οτι και πολλοστιχωλἶ χοἶρων' | ν διά από εκείνους που απασχολούνται δεν αμείβονται για τ

Απο μονη Τηθ η ίδια Ὁ μἶχζικγμ σῳεχιζομενγἔἕεοδ ἰί χρόνο που εργαζονται, όσο είναι απαμαίτητο Υια να διχεια και ςεντεωομενη σε ἶθαθἶ/χεἶ((ἶΞ\ΞΞ):(;ΖρυΥ Ήἐ πἔἐ/η­ βιώνουν σε στοιχειωδώς αξιοπρεπείς συνθηκες.στην υποσχαψη των σου ἶίχω , ν Θ ν­ Πιο ειδικα όσον αφορα στην ΕΕΣ το ποσοστό τί/Ούμενες από Τηἴ Τελευταία χασἶ] ὅεχαεῃεςί χα ὀσἶου ανεργίας στο συνολο των απασχολουμένων ητανσαν σε ένα βαθμθ/Την εργαἶόχη Ταξη των/αναπτυγμενων ΖΟΟΒ 8,7%. Σε αυτήν υπόιΟΧουν Χώ©ι­32 όπωἐ Ὁ Πολωχωρώνμὀα Ἐαζἐχη ερ)/αῃχίἶ αζὀστηἶεῖἔἐαἐε βάρος της που Ὁ ανεθιία Φτόινει στο 17,7%, ενώ σε κλασικέἐ

Επιπροσ έτως η ανεργια ειτΒΟΘ

ΒΟΒ

κ (Ἰ κ κ κ κ \

ΤἹΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕἸΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡΤΣ

μηχανικές χώρες όπως η Γερμανία και η Γαλλία έχουμε που κερδίζει η κοινωνία από την αναπτυξη της παρα­Θ,Β% ανέργους, στο Βέλγιο 84%, ενώ στη χώρα μας η γωγικής δύναμης της εργασίας, και παραλληλα με τηνανεργίαι φτανει στο Θ,8%.7 αντικατασταση της παλιας τεχνικής του βασης, διευρύ­

Τἰατα μια ακραία εκδθχίίτ την οποία διατύπωσε νει την παραγωγή πανω στη παλια τεχνολογική της βα­πρώτος ο Ευγένιος Βαργκα8 το 1928, η ανεργία που ση, τότε δεν θα έχουμε μείωση του απόλυτου αριθμούμαστίζει τον καπιταλισμό είναι μια «οργανική ανερ­ των εργατών σε όλους τους κλαδους και σε όλες τις χώ­γία», δηλαδή «μια ανεργία που [στις αναπτυγμένες ρες/2 αλλα μετακίνηση της παραγωγικής δραστηριοτη­καπιταλιστικές χώρες] βαδίζει παραλληλα με την κα­ τας εκεί όπου το κεφαλαιο μπορεί να αποσπασει έναταπληκτική αύξηση του όγκου της παραγωγής››.9 μεγαλύτερο ποσοστό κέρδους.

Την ιδιοι άποψη οποοτηρίζει στη σύγχρονη εκδθχη Όμως ποιες είναι σήμερα σε μια περίοδο κατα τηντης μεταξύ άλλων ο Κλοντ Μπιτό κατα τον οποίο έχουτ οποία υπαρχει μια έντονη «περιπλοκή όλων των λαώνμε να κανουμε με μια απόλυτη μείωση ΤΟΟ αριθμού στο δίχτυ της παγκόσμιας αγορας››,'3 οι συνέπειες αυ­των εργαζομένων και ως εκ τούτου και παραλληλα μια τής της μετακίνησης για τους εργαζόμενους των ανα­απόλυτη πτώση του ποσοστού κέρδους." πτυγμένων χωρών;

Αν πραγματι συνέβαινε κατι τέτοιο, αν δηλαδή οι Ο Σούλτε­Γκέβερνιτς μελετητής του Βρετανικούτασεις, τις οποίες περιγραφεί ο Μαρξ, είχαν φθασει ιμπεριαλισμού, στον οποίο παραπέμπει ο Λένιν, υπο­στο σημείο να λειτουργούν με απόλυτο τρόπο, τότε στήριζε ότι ο κίνδυνος του ιμπεριαλισμού είναι ότι «ηόπως υποστήριζε ο ίδιος, θα οδηγούμαστε σε μια επα­ Ευρώπη θα φορτώσει τη σωματική δουλεια [...] στιςναστατική κατασταση. Μια «αναπτυξη των παραγωγι­ πλατες της έγχρωμης ανθρωπότητας, ενώ η ίδια θακών δυναμεων, που θα λιγόστευε τον απόλυτο αριθμό επαναπαυτεί στο ρόλο του εισοδηματία προετοιμαζο­των εργατών, δηλαδή που στην πραζη θα έκανε ικανό ντας ίσως έτσι την οικονομική και αργότερα την πολιτι­όλο το έθνος να πραγματοποιεί σε μικρότερο χρονικό κή χειραφέτηση των έγχρωμων φυλών››.Μδιαστημα τη συνολική του παραγωγή, θα προκαλούσε Αν πραγματι μέχρις ένα βαθμό αυτό ίσχυε μέχρι σή­επανασταση, γιατί θα αφηνε χωρίς απασχόληση την μερα, δεν φαίνεται πια να μπορεί να συνεχίζει η εργατι­πλειοψηφία του πληθυσμού››.” κή ταξη των αναπτυγμένων χωρών, να μπορεί να δια­

Αλλα ακόμη και έτσι να μην έχουν τα πραγματα, δη­ βιώνει σαν εργατική αριστοκρατία στις πλατες των λαώνλαδή να μην έχουμε στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές του Τρίτου κόσμου.χώρες απόλυτη μείωση των εργαζομένων στην παρα­ Αντίθετα φαίνεται να ισχύει εκείνο που προέβλεψεγωγή, το αποτέλεσμα για τους εργαζόμενους αυτών οΉνγκελς, δηλαδή ότι «η υπερεργασία ενός τμήματοςτων χωρών, παλι θα τείνει να είναι το ίδιο, στο βαθμό της εργατικής ταζης [εκείνου των εργαζομένων των χω­που αυτοί είναι υποχρεωμένοι να ανταγωνίζονται εκεί­ ρών του Τρίτου κόσμου] γίνεται η προυπόθεση για τηννους των χωρών του Τρίτου κόσμου. πλήρη ανεργία του αλλου τμήματος της εργατικής τα­

Στο βαθμό που το κεφαλαιο αδιαφορεί για τον χρόνο ξης [των εργαζομένων των αναπτυγμένων χωρών] ››.ί5

Βιθ Βιι

γ¬γΩΡγ¬ΟΣ ΡΟγΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓἩΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡιΣ

Αλλα πέρα τούτου με δεδομένο οτι απο τη μια «η Αν ομωο οτη οεοη Τηἔ τοτε Γαληίαἐι Τηἔ/Ολλανοίααμισθωτη εργασία στηρίζεται αποκλειστικα στο συνα­ Τοο ΒεηΥίοοι|βαλοομε τη οηαεοίνη Ποἶνωνἔοο η καποιογωνισμύ αναμεσα στους ίδιους τους εργατες››ξῦ και ότι αἶνλο απο Ϊα νεα Η­ελη Τηἕ με Χααηηο επνπεοογμεοοσ

απο ηην αλλη «το πιο ενδύμυχο μυστικο» [...], αλλα καγματου η μισθού και στη θεση της τοτε κραταιας Αγ­και «ηη μονιμη ταση του [κεφαλαίου γενικοτερα] είναι γλιας τις συγχρονες αναπτυγμένες καπιταλιστικές χω­

να υποβιβασει τους εργατες ίσαμε το μηδενικό επίπε­ οεἔ Τηἕ/Βοοωπηα θα εχουμε μποοοτα ααἔ Το πνεύμαδο»/7 η ταση του κεφαλαίου είναι να ισοπεδώνει το τηἔ πεοαρημηἔ οοηηαο Μπολχενοταίν­επίπεδο αμοιβών και διαβίωσης των εργατών των ανα­ Αυτη αν και εμφανιστηκε απο τον Ολλανδο εμπνευ­

πτυγμένων χωρών με εκείνο των εργατών των χωρών στη της και τους υπολοιπους ευρωπαιους υποστηρι­Τρίτου κόσμου. . χτες της σαν κορυφαιο δειγμα /εκσυγχρονισμού: στην

Όπως αναφἐρεταγ στο Κεφάλαγο ένας Άγγλος οογ­ πραγματικοτητα μας γυριςει πισω στο Ιθο αιωνα, η

γραφέας του Ιθου αιώνα έγραφε: «Στην Γαλλία η ερ­ ακριβεστερα εντασσεται στην παγιαγστρατηγικη του

γασία είναι κατα ένα ολοκληρο τρίτο φτηνύτερη απ' κεφαλαιου, η οποια γπαραμενει αμεταβλητη ανα τουςογτγ οτην Αγγλια; γιατί οι Γαλλοι φτωχοί [εργατες] ερ­ αιωνες, καιη οποια οπως αποκαλύπτει ο Μαρξ δεν εί­γογζογγοο οκληοοιγ ενώ η τροφη και το ντύσιμο τους εί­ ναι αλλη απο την προς|τα κατω ισοπέδωση των συνθη­

νοιι πενιχρα [...] έτσι που πραγματι ξοδεύουν καταπλη­ ααογν ζωηἔ Των εοναζομενοον·χγογογ λίγο χοἡμα» Ακολουθεί μια λεπτομερης περι­ Ομως οι τελικες επιδιώξεις γτου κεφαλαιου ως προς

γραφη των «ταπεινών» διατροφικών συνηθειών των αυτην την προς τα κατω ισοπέδωση των εργαζομένων

Γαλλων εργατών και το κείμενο συνεχίζει: «Φυσικα εί­ δεν περιοριἔονται στην Ευρωπη. Και ο Μαρξ πανταγοο οοοκολο να πετύχουμε μια τέτοια κατασταση, δεν επικαιρος, ειναι και παλι παρων για να μας αποκαλύ­

είναι ομως αδύνατον να την πετύχουμε, πραγμα ΤΕΟΟ Το ψει Ή πθοκεῃαίγνα ακοἶλοοθηοεν­

αποδείχνει η ύπαρξη της τοσο στη Γαλλία όσο και στην «Αν η Κίνα Υννεἔ μεγαλη βίομηχανοίη Χωοα¬ δεν βλε­Ολλανδία».γ8 πω πως ο εργατικος/ πληθυσμός της Ευρώπης θ” αντέ­

Προς την ίδια κατεύθυνση Άγγλοι ιδιοκτητες ορυ­ ξει στον αγώνα, χωρις να κατέβει/ ίσαμε το επίπεδο των

χείων, έγραφαν στους Τὶιπεε το 18θθ και ίθθῖ για τους ανΤαΥωνἔοΤων Τοο»›/είναν ηεκαμηοη Του μελοοἔ Τοο

Βέλγους εργατες, οτι «δεν ζητούσαν” και δεν έπαιρναν Αγγλικουγ κοινοβουλιου κυριου Σταμπλτον/ του 1873,

περισσοτερα η λιγοτερα απο τα απολύτως απαραίτητα ποο πεοῖελεταί οαν οποοημεαοοη οτην Τρίτη εχοοοηχρειάζονται για να ζΟυν».κ› Κω με βάοη οζο­γ­γγ Τοος του Ιίεφαλαιου του Μαρξ, οπου και/συμπγληρωνεται οτι

τη συμπεριφορα οι Βέλγοι θα έπρεπε να αποτελούν «οημεοα ποολοἶοηοαμε πολο Ταογπεοα Χαοη οτο οονατπαραδειγμα προς μίμηση, «υποδείγματα εργατών» για γωνισμο που γινεταιγστηνγπαγκοσμια/ αγορα Όχι

τους «προνομιούχους» Ἀγγλους εργατες. πια ηπειρωτικα, αλλα κινέζικα μεροκαματα, αυτος εί­Θα μπορούσε να υποστηριχτεί πως κατι τέτοιο δεν ναι τωηρα ο σκοπος που επιδιωκει το αγγλικο κεφα­

ισχύει στην εποχη μας. λωΟ»°

οτε Βιε

ΓἹΩΡΡΟΣ ΡΟγΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡΪΣ

Σε ένα γενικότερο επίπεδο από τη μια, όπως εύστο­χα παρατηρεί ο Σταύρος Μαυρουδέας, επιβεβαιώνεται

Ήδη σημεοα στην ττοαἔην χατ τσωε αοοτο χατ με οοη_ η θέση του Λένιν για την ανισομερή ανάπτυξη με δεδο­γίες τύπου Μπολκενστάιν, που θα αφορούν όχι πια μένο οτί η οολίχοονη «άοξημένη οτεθνοττοίηοη όχτ μόνθστην Εοοώττη αλλα στο ττανηοσμτο χωοτον το ηεφαλατο δεν μειώνει το χάσμα αναπτυγμένων και λιγότερο ανα­

ΰ

με την μετατοτττση των οοαστηοτοτητων τοο σε χώοεε πτυγμενων οικονομιών, αλλά αντιθέτως το αυξάνει κα­εκτός Ευρώπης με χαμηλό κόστος και άθλιες συνθήκες θωἔ κατά χοίνονά λοττοοονεί ττοοἔ οφτλοἔ των ττοω­εργασίας, πιέζει την εργατική τάξη των αναπτυγμένων των»=23 άπο την άλλη άοτη η οττθνοττοίηοη οοηνεί οτηνευρωπαϊκών καπιταλιστικών χωρών. Και αυτή η πίεση ττοοἔ τά κάτω τοοττἐοωοη των εοΥάζομένων¬ οτην ττά­

ραπέρα εκμετάλλευση τους.Αν στα παραπάνω προσθέσουμε όλα εκείνα τα μέτρα

Όττωσ με βαση μτα μετεωοολοντκη θεωοίαπ «το φτε_ που παίρνει το κεφαλαιο και τα οποία κατατείνουν στηνοοοντσμα μταε ττεταλοοοασ στο Πεκίνο μττοοε¿ να ξεση_ ένταση της εκμετάλλευσης όσων έχουν την τύχη να έχουνκώσει μια καταιγίδα στη Νέα Υόρκη», σημερα πια οι χοίποτοί εοΥάοτά¬ οττωἔ την ττάοάτάοη τηἔ εονάοτμηἔ με­τραγικές συνθηκες των εργατών του Τρίτου κόσμου, οά§¬ τον ττοοτοοτομο η ηάτ την κάτάονηοη τηἔ άοετάἔ μετίτείνουν να συμπαρασύρουν και εκείνες των εργατών αποοοΧων¬ ποο Υτά ττάοάοετνμά στην μηττχάττολη τΟ0 κα­των ανατττονμενων χωοώνν πιταλισμού στις ΗΠΑ κυμαίνεται από 9 ημέρες το χρόνο

Από την άλλη βεβαίως, το κεφαλαιο απαιτεί από Υτά τοοἔ άνάοφάλτοτοοά έωἔ 12 ημἐοεἔ το Χοονο Υτάτους ασφαλισμένουςἔά την επιμήκυνση του χρόνου συ­

να τους προσφέρει εργασία, για να εξάγει σε αυτές πα­ νταξιθδὐτηοηά την εντάτοτοττοίηοη τηἔ οονάοίάά τηνραγωγικό κεφάλαιο, να ξεχάσουν μια για πάντα ότι επίθοοη κάτά των οοτάτωμάτων των οοΥάζομένων¬ ττἐ οτμπορεί να κατακτήσουν τα επίπεδα διαβίωσης της ερ­ βάοοἔ τοοἔ άλλάνέἔ των εονάοτάχων οχέσεωνι την έκοη·γατικής τάξης των αναπτυγμένων χωρών. ξη τηἔ μεοοτηἔ άττάοϋίοληοηἔέῦ ττἔ ττεοοτοττέἔ οτην χοτνω­

Προς αυτήν την κατεύθυνση είναι ενδεικτικό αυτό που νίκη ποονοτοο το Υονονοἑ οττ οτ νέοτ Θ©ΥάζόμΘνΟτ εντάσ­συμβαίνει στη σύγχρονη Κίνα του μονοκομματικού καπι­ οοντοο οτην ττάοάνωνη με ολο κάτ λτνοτεοά οοωοωμά_

τα... τότε εύκολα μπορούμε να κατανοήσουμε ότι σύντο­τάξης θυμίζουν συχνά συνθήκες περιόδου πρωταρχικής μά οχτ μονο οτν θά μττοοεί πτά νά Υτνετάτ λονοἔ Υτά οονά­συσσώρευσης. Εκεί λοιπόν, με βάση διάφορες διασταυ­ τοτητά οττάοἔηἑ μάζοτηἔ εονάτοτηἔ άοτοτοηοάτίάἔ οττἔρωμένες μαρτυρίες γίνονται μετακινήσεις παραγωγικών οίνοίπτολίμένεἔ χάττττάλτοτοτέἔ Χωοεἔω οπωἔ οομβάίνετ μέ­κεφαλαίων από τις πιο αναπτυγμένες περιοχές όπως για χοτ οημεοάε άλλά οτ εονάζομενοτ άοτων των Χωοων μάλ­τταοαδετνμα εκείνη τησ Σανκαηε ττοοσ την βαθετα ενοο_ λον θα τείνουν όλο και περισσότερο να ενταχθούν στοχώρα όπου τα μεροκάματα και γενικότερα οι συνθήκες οονεχωἔ εττεκτετνομενο Ύχέτο οτο οποίο άνηκετ η οοντοτ”διαβίωσης της εργατικής τάξης είναι ακόμη πιο άθλιες. ττττκη πλετοψηφίά των χάτοοτων τοο ττλάνητη·

ουι 3τ5

ζεται στην ενδοευρωπαική προς τα κάτω ισοπέδωση.

τείνει να γίνει αφόρητη κάτω από τις συνθήκες του όλοκαι αυξανόμενου κύματος ανεργίας.

τους εργαζόμενους των μη αναπτυγμένων χωρών, για

ταλισμού, όπου οι συνθήκες εκμετάλλευσης της εργατικής

ῖ¬ιΩΡἶ`ΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΒΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡιΣ

Ασῖίι/τη ταση ενισχύεται παραπέρα αν την ενταξου­ κό προς αυτόν, τότε κατω από τις συνθηκες κυριαρχίαςμε στην ευρύτερη ταση γενίκευσης της μισθωτἢς έργα­ της «γενικης διανοίας», η εμμονη του κεφαλαίου νασίας και έντασης του διπολισμού των δυτικών κοινω­ διατηρει όπό Την πσριαρχια πόσ όχι ιιόνσν ια σλιπα ρισ­

νιών. Έἑτσι εκπίπτει μια από τις θεμελιακές υλικές βα­ σα παραγωγης όχι μόνόν Τα πρσιόν­ια της εργασιας,σεις της συναινετικης ενσωματωσης. όχι μόνον τον εργαζόμενο σαν φορέα του εμπορεύμα­

Από μια αλλη οπτικη γωνία η διεύρυνση της εμπο­ ιός ­ιης εργα­ιιπης δύναμης) αλλα σλόκληρη την ανθρώ­

ρευματοποίησης συνεχίζεται. πινη υπόσταση„ σαν φορέα της επιστημης, της γνώσηςΤομείς που μέχρι σημερα ξέφευγαν σέ μΘΥαλΟ βαθτ και της πληροφόρησης, έχει σαν συνέπεια να οξύνει

μό από αυτην, όπως η περίθαλψη και η έκπαίδέσσηι ἡ στο έπακρο την αντίθεση ύπαρξης, ουσίας, να στρέφεικαι νέοι τομείς όπως τα γονίδια η το εοίτιλιοτο, υποτασ­ με ακόμη μςναλό­ιερη όξόιηια ­ιην χριραλαισχραιιχησονται σε αυτην." Πέρα από ΤΟ ΥΞΥΟνό€ οα Ὁ ίοιωαχο­ υπόσταση του ανθρώπου εναντια στην ανθρώπινη συ­ποίηση­εμπορευματοποίηση θα χειροτερεύσει το επί­ σια_

πεδο διαβίωσης της εργατικης ταξης, κατι που γίνεται Είναι μηπως τυχαίο ότι στην εποχη μας η αποξένω­πιο αμεσα αισθητό στις χώρες του πρώην «υπαρκτού ση, η οποία τείνει πια να παρει το χαρακτηρα της αν­σοσιαλισμού», είναι βέβαιο ότι αυτη η γενίκευση της θρώπινης μεταλλαξης, προσλαμβανει ακραίες μορφέςεμπορευματοποίησης θα έχει συνέπειες στην αποξένω­ όπως ειναι η­ εξαρτηση από ια ναρκωτικα) η Τα ψσχαση, την πραγμοποίηση, το φετιχισμό. φαρμακα/Η μηπως είναι τυχαία η εξαπλωση καταθλι­

Από τη μια είναι προφανές ότι όλα αυτα θα συνεχί­ πτικών η αλλων παρόμοιων παθολογικών συμπτωμα­ζονται και θα ενισχύονται. των, σε μεγαλες μερίδες του πληθυσμού των αναπτυγ­

Με την παραπέρα επέκταση της εμπορευματσποίη· μένων χωρών;σης σε όλους τους τομείς της κοινωνικης ζωης και την Από αυτην τη σκοπια η αντίσταση στις ποικίλεςαναΥωΥἠ Τοο Χοἡματοἔ οο μοναοοέο κοαήοίο Τηἐ χοι­ αποξενώσεις που έχουν φθασει σε ακραίες μορφές εκ­νωνικης πραγματικότητας, βρισκόμαστε μπσθστα σε δηλωσης τους και οι οποίες συνδέονται με τη γενίκευσημια «καπιταλιστικη σχιζοφρένια» υπό την έννοια ότι της έμπορέυμοιτοποιηοηςι μπορεί να συμβαλει στηέχσσριε πια να πανόόμε με τη ρηξη αναμεσα στην σχετικοποίηση της απηχησης της οικονομικης φαινομε­εμπορευματικη οικονομία και τις απωθημένεἔ κοωωνί­ νικότητας,28 και τελικα στην αντίδραση απέναντι στοπές πόοόδοκίέςιῃ τελικα με τη ρηξη αναμέσα σιιην χε­ ίδιο το σύστημα που είναι υπεύθυνο για τη γέννησηφαλαιοκρατικη ταξη πραγματων και την ανθρώπινη ιόόςόπόότοιοη. Ταυτόχρονα επειδη όπως είδαμε και στο τρίτο κεφα­

Αν αντιμετωπίσουμε το ζητημα από την οπτικη γω­ λαιόι η εμπόρςσματόπόιηση Τόμέων όπως η ςπισ­ιηριη

νέα Τηἐ αποξένωοηο γι οποία οπενοομίζω οα οοίζοται και η γνώση και γενικότερα η «γενικη διανοια», δεν εί­σαν μετατροπη καποιου αντικειμένου που ανηκει στον νοιι δυνατόν να αποστερησει τον εργαζόμενο κατοχόόινθρωπο­έργαζόμενο σε κατι ξένο, αλλότριθ και ΘΧΘΟΕ· τους από αυτές, όπως συμβαίνει με τα υλικα προιόντα­

Βιθ ΒΤ?

Ο ΜΑΡΞ ΡΒΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡΙΣγ ΡἹΩΡΡΟΣ ΡΟΥΣ, συμβάλει προς την ιδια κατεύθυνση, επιβραβεόονταςο υ ατα ειναι πιο δυσκολο αυτες να λειτουργη­εαπ Θε ιι ¬ ι την αποστασιοποιηση του ατόμου από την κοινότητασουν σαν λατρευτικά ειδωλα φετιχ. Αντιθετα Π εμμονη

ν ν ιιδιοκτησία Και Την ΞχθρΟΤ”ηΤα αναμεσα σΤα αΤΟμα.ΤΟΟ Χεφα αιθυ να Τις ανΤιμΞΤΌμως οι ιδιες αυτές διαδικασιες ειναι δυνατόν ναειναι δυνατόν να συμβάλει στην απθκα Ο ιι χα Τχρήματος­ επενἕργησουν και ανηστροφα. Η ιδια η πολόμορφη

αναπΟΤελε_ περι ωριοποιηση μεγα ων τμημάτων της εργατικης τά­ι ωστε, απο ενα σ ι× × ικερδοχεντργκού ξης, η ακομη και ο φόβος αυτης της περιθωριοποιησηςσματικοτητα και μον τ

κ ι κ ι × ι| μπορει να οδηγησει στη διαμόρφωση ενος νεου κοινουσσστἠμσσσς που λειτουργεί με ποσσσκουσ οσους: με συλλοΥικου πεπμωμένου, ειναι δυνατόν να σηματοδο­όρους αξιας και προταξηἔ Τηἔ μθρφηε ιηἔ αφηἕγιἔιξνζιἐ Τἡσεγ νέες μορφές συλλογικής συνείδησης­ιιιιιαιασιαἔ και ιι αναιῖειξη τησ/ σπεσσιιης μη εμε Τἶαιδῖία Κάτι τετοιο, εστω και αν αυτό ειχε καθαρά τον χα­Τιλιών ιιοιαιρωλό ιδιαιἶερα εκἶι σπσσι σσωσ στη ί ρακτηρα μιας αρνητικής κραυγης απόγνωσης, διχως ναἡ την υγεια το ζητουμενο σωοσ η ποἶρτἡηγἶἔἐθἱπγῖἔἶ εμπεμιεχει κάποια εναλλακτική προοπτική, σηματοδο­συμβάλει στην απομυ οποιηση του

τοόσαν και οι εξεγέρσεις των νεων κολασμενων σταφειιχισιιού ΤΟΟ· λαϊκά γκέτο της Γαλλιας, οι οποιες στράφηκαν απο­Απσ μια άλλη Οπσχή γωνία η Υενιχοἶερη νεσφιλεσ κλειστικά και μόνο ενάντια σε πμόιλιματα­υλικά αΥαθάιλεύθερη λσισσι Της εξσσομίχευσησ των μεχρι προτωοσ σύμβολα τη€ εμπομευματικήἐ κυμιαμχιαἐι αλλά σε κα­ενισιωνι γενικών σσθμίσεωνι αλλά και παρσχωνι και πιο μια πεμιπτωση ενάντια σε πμόσωπαηιιλεισσισι γι επέκταση Των Οσομωιών συμβολοσοσ) σε βαρος ΤαυτόχμοναὉ δεισιδαιμονια πΩΟ€ το αστικό κμάτοἑτων σσλλσγιχών συμβάσεωνι η ιδιωτἕκοποιηση και η μπθθει να πλλιλίει στΟ βαθμό που από τη μια αυτό Υινε­εἔαιθμιλιεμση σιιἐ παιλοχέἔ ι)πηι)εσιων° καθως/και ιη ται όλο και πιο ανικανο να διεκπεραιώσει τις απαραι­Ξπέκιααη ιηἕ ιιεριααιἔ Οιπσσχσλησησ και Της απο σπα τητεἔ για την κοινωνια Υενικέ€ λειτου©Υι倬 πολλέἔ απόσταση τηλεαπασχόλησης, η πολυδιάσπαση μεγάλων /τις οποιες εναποθετει πια σε ιδιωτες επιχειρηματιεςσυγκεντροποιημενων μον 7

× × × × × ×Οξύ­ και απο την αλλη επειδη περα απο τα μεγαλα ιμπερια­εντεινιλμενο κλιμα ανασιρα ειαέ και ”ι φ λιστικά κράτη, η νομιμοποιηση των περισσότερων απόια ει ειναι πα α οντες οι Οιτθιθι ΤιΘιο που Χαι) Ωχ 7 Ο Υ ι , τα άλλα, πληττεται από την αδυναμια τους να ελεγ­να συμβάλουν στην αποσυνθεση των μεχρι προσφατα

× κ ι ιι ουν κατω απο τι συνθ κε τ αυ εν διεθνοποι ­ιωριαρχων μορφών της εργατικης κοινωνικοπριγὲσηςῷ νργι (ἶηςγ Οωωνομίἑ τουςιι § ηἔ ἔηιι ηἔ η

συμβαλουν στην ἶξατομυίευση Των συμπἶξἐ φ Ο 7 Π©Ο€ την ιδια κατεύθυνση συμβάλλει και το ότι ησπσίσ και οδηγει στην παραπερα ασοσα ρωση Της ιδια Π αστική τάξη λειτομθιιει πια κυνικά και αυτόόποιαἔ ιαξιλιἠἔ σιλνειδησησ και στην επιτσση της ενσω_ επειδή έχει χάσει την αντικειμενική αμλιιλαι ιηἔ καθολι­ατωσμ γιἔλλ θεμϋ κότητα, την οποια ειχε στη φάση της ανόδου και τηςαρα η α, η α αγ / , απογειωσης της.× λ ι | Ο ι.λιακη αξια των συγχρονων κοινωνιων ειναι βεβαιο τ

?›ιΘΒἹΒ

ΝΩΡΡΟΣ ΡΟΥΣΗΣ ο ΜΑΡΞ ΡΒΝΝΗΘΙ­ικε ι×ιΩΡιΣ

Όπως εύστοχα παρατηρεί ο Χαμπερμανε η αστστη καπιταλιστικό χαρακτηρα, κατι που ηδη σ” ένα βαθμόσσνετσηση σχτ μσνσν δεν αναζητα πτα όπωε κατα την εκφραζεται αν και αποσπασματικα, τόσο από τα κινη­περιοδο των αστικών επαναυπασεων τη θεμελίωση τησ ματα κατα της παγκοσμιοποιησης όσο και από επι μέ­σττσ στπσμμεντπεἔ αἔτεσ πσσ απσρρεσμν από το φνστχο ρους σε εθνικό επιπεδο κινητοποιησεις.δίκαιο, αλλα αντίθετα πρσματνετ σσΧνα σε στσννεσ πα­ Τέλος, επειδη ειναι προφανές ότι μια αντιδραστικηραβτασετε αστών των αρΧών¬ πληττσνταἔ έτατ την τδτα οικονομικη και κοινωνικη πολιτικη δεν ειναι δυνατόν νατην οικουμενικη της εικόναΰ" γινει αποδεκτη συναινετικα, η αστικη ταξη ειναι υπο­

Ήτσι η αποχη από την πσλτττπη χατ η ασταφσρτα αν χρεωμένη να χρησιμοποιει όλο και πιο έντονα την πολι­όχι η απέχθεια πρσσ αστην¬ μπορεί από την μτα να μπα τικη βια, σε συνδυασμό παντοτε με την οικονομικη, ναδηλώνει την ένταση του ατομικισμού και την απαξιωση ποοοφεογεγ ολο και πεογοοοποο οε μοοφέο κοποωομτων δυνατοτητων της όποιας συλλογικης δρασηἐν απο γκαστικης ενσωματωσης, για να διατηρηθει στην εξου­την αλλη όμως μπορει να υποδηλώνει και τη συνειδητο­ οίο­

πστηση τησ πενστητασ των στπατωματων του πολίτητ Όλο το πλέγμα των αντιτρομοκρατικών μέτρων πουτην απαίτηση Υτα μτα αμεση σσμμετσχτπη δημοπραττατ περιοριζουν σαφώς τις λαικές ελευθεριες και τα δικαιώ­την σπστα απσ την τστα τσμ τη φύση ετνατ αδύνατον να ματα, στο όνομα δηθεν της ασφαλειας, το οποιο καιπροσφέρει ο κεφαλαιοκραττχσσ τρσπσἔ παρααιωαιηἔ· ακολούθησε την Μη του Σεπτέμβρη, αποτελει την πιο

Όσον αφορα πιΟ Θτδτπα στον παραπλανηττπο ρολοτ κραυγαλέα απόδειξη αυτού του αυταρχικού κατηφορουπσσ μεχρτ σημερα επατζαν τα δτπατωματα τον πολττη των αστικών δημοκρατιών, και της μετατόπισης του κέ­πατ πτσ ετστπα τσ Ύεντπσ επλσντπσ στπατωμα¬ αστα ετνατ ντρου βαρους από τη συναίνεση στη βια, ως κυριαρχουπολύ πιθανόν να απαξιωθούν στη λαικη συνειδηση με μἑοοο επιβολής της οζοτοοηο εξοοοίαο·δεδομένθ ότι Οπαρχετ μτα σαφησ ταση απσμαπρμνσηἔ Αντίστοιχα σε διεθνές επιπεδο η ιμπεριαλιστικη διε­τών πΟλιΤών από τα πρανματτπα πεντρα της λήψης θνοποιηση καθε αλλο παρα συντελειται με τη συναινε­αποφάσεων ὀπωε για παραδειγμα το Διεθνέε Νοιπτ ση των λαών. Αυτη μωαον επιβάλλεται ειτε μέσω τηςσματτπσ Ταμεία ττἔ σταφσρεε στεθνετἔ τραπεζεα όπως ανοιχτης βιας ειτε μέσω του διεθνούς οικονομικού κα­Ὁ Εσρωπατπη¬ η η Πανπσσμτα Τραπεζα¬ την Ενα αννα” ταναγκασμού. Και αυτός ειναι και ο λόγος που οι ΗΠΑ,ντησετσ σπωσ επετνη των 08 (των οχτώ πλονστότερων αναμφισβητητα πρωτοπόρες ως προς τη στρατιωτικηΧωρών τσσ χσσμσσ) τσ ΝΑΤΟ ακόμη και τον ΟΗΕ) πον ισχύ, έχουν αναχθει σε πρωτοπόρα ιμπεριαλιστικη δύ­ρυθμιζουν τις τύχες του κόσμου πέρα από καθε λαικο ναμη·

ελενχσ εστω κατ σαν επετνσ τσ σαφώε περτσρτσμενο Από αυτην τη σκοπια ισχύει απόλυτα η αναλυση τουτων αστικών κοινοβουλιων. Λένιν όταν χαρακτηριζει τον ιμπεριαλισμό σαν «αντι­

Αλλα και σ” ένα γενικότερο επιπεδο η γενικευμένη οοαοη οε ολη τη γοοςμμή».32

βαρβαρότητα ετνατ δυνατόν να προπαλέσετ ανττδρατ Όμως αν ειναι βέβαιο ότι «μια βιαιη ταξη πραγμα­σετ§¬ στ σπστεσ μπσρετ τελτπα να πρσσλαβουν ενα αντε των δεν μπορει να διατηρηθεί παρα με την βια», όπως

320 32ι

ῖ¬ιΩΡῖ¬ΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΒΝΝΗΘΗΚΕ] ΝΩΡιΣ

γραφει ο Μαρξ σε γραμμα του στον Ζἔιιἔε τον Μαη του Η εογατιπη ταξη θα οδηγηθεί σε ακομη μεγαλοι ι μηί843,83 είναι επίσης βέβαιο ότι καμια εξουσία δεν είναι οποταγή ή αρχικα στην αντίσταση και την ανύιιοιιι αγ .γ

δυνατόν να δωατηρηθείγπα πολύ αν αυτή στηρζεται χαιστη σσνἑχεαχστηνεξέγερσηἐμόνον ή κυρίως στη βία. Ας θυμηθούμε ότι η διαλεκτική αρχή της αλληλωοιι ιο

Το ζητούμενο είναι να διερευνηθεί πώς θα αντιδρά­ δύσης των αντιθέτων μας διδασκει ότι ένα πραγμα ινασετ η εογατιπη ταξη των αναπτυγμένων καπίτ0ίλίΟΤί· γεγονός, ένας θεσμός, μια διαδικασία, ένα σύστημα οι νκών χωρών απέναντι σε αυτα τα νέα δεδομένα. είναι μόνον αυτό που φανταζει να είναι σε ένα ορισμιίνο

χρονικό ή χωρικό σημείο, δηλαδή στα πλαίσια ορισμένωνσυνθηκών.

6.­2 ΤΟ μεγαλο δαημμαἴ η σταση της εργατίκής ταξης Από μια πιο κλειστή οπτική γωνία, μια καθιερωμένημορφή συμβιβασμού αναμεσα στις ταξεις δεν είναι δύ­

Ἑῇκσκόμαστε μπροστα σε μια κατασταση όπμη αυτή νατόν να δνκρκέσειεπὔ αόραγακ πόσο μαλλον πουιπου περιγραφει ο Λούκατς: Όταν «η στιγμή του περα­ όπως είδαμε προηγουμένως, στην εποχή μας υποσκα­σματοσ στο “βασίλειο της ελευθερίας” είναι Οιντικείμετ πτονται οι αντικειμενικές βασεις αυτού του συμβιβα­νικα δοσμένη [...] όταν η τελική οικονομική κρίση του σμού που ούτως ή αλλως έχει τη μορφή της ύφεσης τηςκαππαΝσμούέῃαξεκωήσω,ασπεπρωμένοτηςεπανα­ ταξαήςπαλήςκαιποτέτηςκαταργησήςτηςστασης (και μαζί με αυτήν της ανθρωπότητας) εξαρτα­ Έτσι για παραδειγμα οι εργαζόμενοι που μπορεί ναται από την ιδεολογική ωριμότητα του προλεταριατου, αντιμετώπιζαν συναινετικα τον καπιταλισμό ή έστω νααπό την ταξική του συνείδηση››.3^ τον ανέχονται όταν είχαν μια δουλεια και διαβίωναν

Κόπμ›λοωαΆ›από τω σύγχρονεςιπωθήκες·οῃ κρϋ σχεακα καλα,μπορείνα αρχακκκινα προβληματζο­σης του χα­πγταλισμσογ η οποία οπως είδαμε εκδηλώνέ­ νται έντονα απέναντί του από τη στιγμή που θα τουςται όλο και πιο έντονα με τη μορφή της γενικευμένης πλήξει η ανεργία, θα επιδεινώνεται η καταστασή τους,βαρβαρότητας και πλήττει πολύμορφα την κατασταση θα απειλούνται τα δικαιώματα και οι ελευθερίες τους,Τηἐ ε©Υαακή€ Ταξηἔτ πώἔ θα αναδθασει αυτή Ὁ τελεια­ θα βλέπουν τον ίδιο τον πλανήτη να κινδυνεύει... κ.ο.κ.ταία; Θα συνεχίσει να αποδέχεται μοιρολατρικα αυτήν οπως σομβαινει στην εποχη μαστην επιδείνωση που από τη μια με τους πολέμους και Κατω από τις παρούσες συνθήκες οι σύγχρονοι προ­την οικολογική καταστροφή θέτει σε κίνδυνο το ίδιο το λεταριοι βρίσκονται στη θέση που «είναι υποχρεωμέ­μελλον της ανθρωπότητας και από την αλλη όλ0 και νοι να οικειοποιηθούν το σύνολο των υπαρχουσών πα­περισσότερο την παρασύρει προς συνθήκες που μοια­ ραγωγικών δυναμεων, όχι μόνο για να πετύχουν τηνζουν με εκείνες της εποχής της πρωταρχικής σύσυώ· αυτόνομη δραστηριότητα, αλλα απλούστατα για ναΟευσηἐ ή θα αναδθασα αρχαία αθνηακαι μια και Ὁ διασφαλίσουν την ίδια τους την ύπαρξη››,3υ για να δια­πρώτη στιγμή της επαναστασης είναι καθαρα αρνητι­ σφοιλίσουν την ύπαρξη του ίδιου του πλανήτη γη.κή, και στη συνέχεια διεκδικώντας μια αλλη κοινωνία; Εξ” αντικειμένου λοιπόν οι αγώνες για τη βελτίωση

322 323

ι¬ιΩΡῖ¬ΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

των συνθηκών ζωης, η έστω ααα Την μη επίδείνωσἠτους, που είναι αναπόφευκτη αν συνεχίσει να κυριαρχείο καπιταλισμός, δεν έχουν νόημα παρα αν συνδὲθιααίαμεσα με τον αγώνα για μια αλλη κοινωνια

Ο ΜΑΡΞ ΓἩΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡιΣ

διότι μπορεί να συνεχίζει να υπαρχει μια διαφορα φα­σης αναμεσα στις αντικειμενικές συνθηκες και τη συ­νειδητοποίηση τους.

Επιπροσθέτως θα πρέπει να έχουμε κατα νου ότι οιστορικός χρόνος δεν είναι συνεχηςἔθ Έ]τσι δεν είναι κα­

Άλλωστε όπως είδαμε η εποχη μας είναι η μοναδικη ν ν ν ν ι

στην ανθρώπινη ιστορία, κατα την οποία τουλαχιστονγια τις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες η πλέριακομμουνιστικη χειραφέτηση είναι δυνατη δίχως την πα­ρεμβολη μιας μεγαλης διαρκειας σοσιαλιστικης μετα­βασης, η οποία θα στοχεύει στην παση θυσία αναπτυξητων υλικών παραγωγικών δυναμεων. Κατω από αυτέςτις συνθηκες η όποια επαναστατικη συνείδηση διευκο­λύνεται να κατευθυνθεί προς τη διεκδίκηση της και ναμην περιοριστεί σε ένα νέο­ρεφορμισμό, ο οποίος είναι

θολου βεβαιο οτι η νεες γενιες της εργατικης ταξης τωναναπτυγμένων χωρών θα βιώσουν το πισωγύρισμα τωνσυνθηκών ζωης της εργατικης ταξης σαν τέτοιο, στοβαθμό που όσο περνούν τα χρόνια οι επόμενες γενιέςδεν θα έχουν καν γνωρίσει τις «προνομιούχες» συνθη­κες των περασμένων γενεών, και ακόμη στο βαθμό πουη αγωνιστικη κληρονομια της εργατικης ταξης κινδυ­νεύει αλίμονο να χαθεί μέσα στην ιστορικη ασυνέχεια.

Το ζητούμενο λοιπόν, είναι αν μέσα από αυτές τιςαντιθέσεις, η εργατικη ταξη θα συμπαρασυρθεί και η

κ κκ κμια καθαρη χιμαιρα. ιδια απο την παρακμη του συστηματος, η αν θα αντι­

Με άλλα λόΐία αν μέχρι σήμερα η απόκλιση της δρασει σε αυτην, ανη εντεινόμενη αρνητικότητα της θαπρολεταριακης συνείδησης από την καπιταλιστικη κυ­ οδηγήσει παραπέρα ενσωμάτωση κάτω από

ια ία δεν πο ούσε παρα να εντασσεται σε μια αφη­Ρ μΧ μ χειρότερους απ, ό,τι μέχρι σημερα όρους, η στην εξέ­ρημενη, η τουλαχιστον πολυ απομακρη υνατοτηταν Υερση·στην εποχη μας εντασσεται σε μια πραγματικη δυνατο­τ τα που δεν είναι αλλη από την κομμουνιστικη χειρα­

Στην ιστορία υπηρξαν περιπτώσεις που όχι μόνονη 7 συνέβη το πρώτο, αλλα που μεγαλα τμηματα της εργα­

φέτηση· τικης ταξης συνέβαλαν στα πιο αντιδραστικα πισωγυ­Στ ν επο ί ας, αποτελεί μια πραγματικη δυνατο­η Χη μ ρίσματα που γνώρισε η ανθρωπότητα. Τέτοια περί­

Τητα η ελευθερία μέσα στην σπασεητ η αντισῖοσμση της πτωση ηταν για παραδειγμα το ναζιστικό πισωγύρι­ια του ανθ ώπου Για πρωτη φοραύπαμἔηἐ με την Ουσί Ρ · σμα, ενώ πιο πρόσφατα οι προεδρικές γαλλικές εκλο­

στ ν ιστο ία της ανθρωπότητας η ελεύθερη βούληση*Ι Ο γές του ΖΟΟΖ, στις οποίες ο Λεπέν πλειοψηφησε στουςδεν σημαωεί Τίπστε άλλο πασα τη συνεβδητοπουηση ανεργους και τους μερικα απασχολούμενουςἔί Αντίθε­αυτί τ π α ατικης δυνατότητας, αυτης της ανα­θέ ηἐ Ο "ίμ τα υπηρξαν περιπτώσεις όπως κατα την περίοδο τηςΥχηἑ του χαωσύσμσσ κσσμσσ και της ασνησησ ΤΟΟ πα­ αντίστασης, οπότε σε πολλές χώρες τέθηκε στον έναν ηλίσύ· στον αλλο βαθμό και το κοινωνικό πρόβλημα.

Από την αλλη όμως δεν πρέπει να ξεχναμε στι σεν Το αν η σύγχρονη εργατικη ταξη, σαν συνέπεια τηςυπάμλεί κὰπσίσ σημείσ Χ της κσίσηςι τἶ) οποιο χαζθα κρίσης του συστηματος, δικαιώνοντας τη Ρόζα Λουξε­σημανει την επαναστατικη συνειδητοποίηση, και τουτο

324325

ίι”'ιΩΡῖ¬ΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΒΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡιΣ

μπουργκ, οδηγήσει στην όξυνση την ταξική παληἔζ κα­ με την πραγματικότητα, έτσι όπως αυτή «βιώνεται»τι που θα ανυψώσει και το επίπεδο της επαναστατικής από αυτό, ή όπως αυτό τη «φανταζεται››/® διευκολύνε­της συνείδησης, και τελικα στην κοινωνική επαναστα­ ται να προσεγγίσει την πραγματική σχέση που το προ­ση, κανείς δεν μπορεί να το προεξοφλήσει με βεβαιό­ λεταριατο έχει αντικειμενικα μαζί της.τητα .Μια τέτοια διαδικασία αποκαλυψης του πραγματι­

Το μόνο βέβαιο είναι ότι από τη μια το αντικειμενι­ κού προσώπου που κρύβεται πίσω από το ιδεολογικόκό υπόβαθρο της ενσωματωσης θα συνεχίσει να υπο­ προσωπείο του καπιταλισμού, μπορεί να ενισχυθεί απόσκαπτεται και από την αλλη ότι το υλικό υπόβαθρο της το γεγονός ότι η διέξοδος της κομμουνιστικής χειραφέ­κομμουνιστικής χειραφέτησης, τουλαχιστον στις ανα­ τησης είναι σήμερα πιο αμεσα εφικτή, κατι που δενπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, είναι σήμερα κατα­ ίσχυε στο παρελθόν.κτημένα Κατω από αυτές τις συνθήκες η εργατική ταξη διευ­

Με αυτα τα δεδομένα, ενώ κατα την περίοδο των κολύνεται να επιλέξειτελικα αυτήν τη δυνατότητα πουπαχιών αγελαδων του κεφαλαίου, η αποξένωση και ο προσφέρεται στην ανθρωπότητα, οπότε και η περίοδοςφετιχισμός, και γενικότερα η ιδεολογική στρέβλωση που διανύουμε, θα μπορούσε να αντιστοιχηθεί με εκεί­της πραγματικότητας, ναι μεν δεν ισοσταθμίξονταν νο το βαθύ σκοταδι που κατα τον Μπρεχτ μέσα τουαπό μια βελτίωση των υλικών συνθηκών ζωής των ερ­ βρίσκεται το μέλλον."γαξομένων, μια που όπως εύστοχα τόνιζε ο Καστορια­δης «τα αφεντικα μπορούν να αυξήσουν τους μισθούςκατα 3% το χρόνο, όμως δεν μπορούν να μειωσουν τηναποξένωση κατα 3% το χρόνο››,ὸΘ από την αλλη ομως

ωθαί­Οποιούνταν σε ένα βαθμό από αυτήν τη βελῖίωσηι Ι. Βλ. Ιιοιιἰε ΑΙτἙιιιεεετ,Ροιιτ Μπτκ, ό.π., σελ. ΜΒ­144.Οἠμερθί Οίϋῖό, δεν είνα! δυνοἴῖόν να σϋνεχίστεί­ Ζ. Βαττιιιεὶ Ηοὶὀοτ, Εε ρτοἰεέιιτίιιι ιποηιἰίτιἰ: εἰιιεεε ρτοιεειιιιαἰτε οιι εἰαεεε

Έτσι το πιο πιθανόν είναι, η ίδια η γυμνή πραγματι­ ιέυοιιιιιοπηιιιγε? ιῃ Ιτττρ://οιιιτιιτε.τένο1ιιτ1οιι.Ειεε.Ετ.χό­τητα) που θα β¿ώμε¿ γγ σὐγχρομη εργατική τάξη, η γε­ 3. Τοιτγ (ΪΗΗ, Εεε τιιεἰπεε έεοηοιπἰηιιεε σἰιι τέ/οτηιἰειπε ὶιτ Ι·ιττρ://

νικευμένη βαρβαρότητα και η όξυνση της αρνητικότη­ Ννννν·1ΉΘΓΧἰ55­ΟΓΒ7 Ρ· 17·Τάς Της: με τη συνδρομή των απαραγΐητων πάνι­Οτε με_ 4. Κοεε Ισυκετιιβιιτἔ, βιι ιἰεττιἰὲτε Ιιεϋτε ιὶε θριιιταειιε ιη Κοεε Ειμκεττι­

σολαβησεων, να υπερισχύσει στη διαδικασία διαμόρ­ ωτἔἶθχἶε ὼ®ἰ8ἰθ8=ό·π·ισΞλ· 216·, , ν ν 5. Κ. Μαρξ, Το Κεφάλαιο τόμ. πρώτος σελ. βθβ.δ , ιδεολο ικ στ ε λω 7 °

φωσης Τα συν" ,ησηςἐης Ζίἕτέ Πω/ἔὰίἔ Μ; Ξναἕἕζἶ ε.Βλ. ΜΡ±//κκ".ιιο.οιςιριιιοιιειιιθῃειτ/νυνθεινιῃιιαοοτ/2.ι¬ιιΉ.τηβ οποία Ϊ/ῖ:ννΟυν Ρί 6 ίἶς ς η ς/ 7. Βλ. Πιιτοετειτ, Ιιττρ://ειιτορε.ειι/Κεγἱὶἔιιτεε/ννοτΙ‹/Ιτοννττιειιτγ/ὶηαεκ/ραγει η κυριαρχη ταξη μεσω των ιδεολογικων της μηχα­ ΕΗΊἙΠΊ­

Μο­ιαων· 8. Ούγγρος οικονομολόγος μέλος της εκτελεστικής επιτροπής τηςΔίΟίφΟβΞΤι%Οί Ξίπωμενθ. (ΧΟΤΟ σημα'­νει Οτι κατω απο Κομμουνιστικής Διεθνούς από το ΙΘΖΟ­ΙΘἩ και από το ΙΘΖ8­

τις σύγχρονες για το προλεταριατο συνθήκες, η σχέση 1943.

326 327

Ι¬ΙΩΡΙ¬ΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΣΝΝΗΘΗΚΕ] ΝΩΡΙΣ

Βιοηγηση του Βυςετιε νειτἔει στην εκτελεστική επιτροπη της κομ­ 27. ]. ΜΙΙΙΉΠΙ. Αειιιιιίἰιέ ατι ηιιττκἱειιιε, ίιπ Ιπιίρ://κλινννν2Ι›.ειε­ΙΙΙΙε/ρΙπΙΙο/

μουνιστικης Διεθνούς της 1ης Ιουνίου του 1929. Αναφέρεται απο ηπΙΙΙΙπ.ειυ.Ιπι:Πι. Ρ. 8.

τον (Ι. Βειεἱ. Κέβεκιοπ ειιι· ία ετἰεεβιιιτίε Ιιτ Εεϋεηςεε Πο 33. ρτίιττεπιρε 23. Στο ίδιο. σελ. 12.

2θΟΟ. Αναδημοσίευση στο Ιττίρ://ιτιοιτι:ΙΙειΙΙετηε.οτς. Ρ. 3. 23. Ιἶοοεττ (ἶειετεΙ. Ισε ὺιιοιιἰἰίαἕε ιἱεε είιιεεεε εοειοίεε. Ιιπ δἰιιεεεε ὅοεἰαἰεε:

Πειυεἰε Βίτσι. Ειτηιιἐιε ειιτ Ζε αιμίίιιἰἰειιιε ατι ιτἱοιιιρίιιιπτ. Εὀὶτὶοηε ιλειοιιτ οιι τειιονοειτια. Ιἶἀίτὶυιτε Ξμίἰεμεε. ετ Εεριιεε Μιιτκ. 2003. Ρ. 13.

Εεβειτἔεε ετ Μουνετηετιτ ΜετείΙΙε. 3Ο. Βλ. Ρέμυ Χερέρα. Η οικοδόμηση εναλλακτικών δυνατοτήτων,

Κ. Μαρξ. Το Κεφάλαιο. τομ. τρίτος. σελ. 333. στο Ιμπεριαλισμός. αντιθέσεις και αντιστάσεις. ο.π.. σελ. 45.

Κ. Μαρξ. Το Κεφάλαιο. τομ. τρίτος. σελ. 333. 31. Ιϋτἔειτ Ηεισετττιειηε. Αρτἐε Μιιικ. ο.π.. σελ. 3ΟΟ­301.

Στο ίδιο. τομ. πρώτος. σελ. 737. 32. Λένιν. Ο Ιμπεριαλισμος ανώτατο σταδιο του καπιταλισμού. ο.π..

Λένιν. Ἀπαντα. ο.π.. τομ. 27. σελ. 4Οθ. τομ. 27. σελ. 415.

Φρ. Ένγκελς. Η εξέλιξη του σοσιαλισμού απο την ουτοπία στην Κ. Μειτκ ιο Πιιἔε Οοἰοἕζπε. Μιιμ 1343. ίιπ Ιιττρ://νανκινν.υπειτκἰειε.οτ.<¿/

επιστήμη. στο Μαρξ/Ενγκελς. Διαλεχτα Έργα. ο.π.. σελ. 153. ειτεὶτὶνε/τιτειτχ/ὶιπεΙε›‹.1πτιτπ.

Κ. Μαρξ.. Φρ. Ένγκελς. Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμμα­ 34. Ιιυὶωεε. Ηἰειοίτε ει εοπεειειτεε είε εἰιιεεε. ο.π. σελ. 95.

τος. ο.π.. σελ. 49. 35. Κ. Μαρξ. Φρ. Ένγκελς. Ηίερμανική Ιδεολογία. ο.π.. τομ. πρώ­

Κ. Μαρξ. Το Κεφάλαιο. ο.π.. τομ. πρώτος. σελ. Θ21. τος. σελ. 123.

Στο ίδιο. σελ. 322. 33. Πρέβε Κοστόιντσο. Το ασίχαστο παθος. (Σκέψεις ενος μαρξιστή

Όπως σημειώνει ο Μαρξ «Στις αρχές του Φλεβοιρη 1337 την φιλοσόφου πάνω στην κρίσιμη καμπή της εποχής μας). Σταχυ.

απαντηση την έδωσε η απεργία των βέλγων εργατών ορυχείων 1339. σελ. 152.

του Μαρσιέν που την πνίξαν με καφτο μολύβι». στο ίδιο. σελ. 37. Ιἔοβεττ ΩιιετεΙ. Σε οτοιιἰἰίιτἔε ιἰεε είιιεεεε εοεἰιιίεε. ο.π.. σελ. 17.

Θ21. 33. Βλ. Ιἔοειι Ισυχειτπβυτς. Ιηίιιρειιιιιιιἰιιιιοιι ιἰω ριιρἰιιιἰ. Μειερετο. 1937. Ρ.

Κ. Μαρξ. Το Κεφάλαιο. ο.π.. τομ. πρώτος. σελ. 321. 135.

Στο ίδιο. σελ. Θ22. 33. Αναφέρεται στο Βια Ζιτ ιἰεσιιοἕειτσσ Τίιέοτἰε ιἰιι ιἰεεἰἰη οιι ιίεείἰπ ιὶε Ιιι

Του μετεωρολογου Εὶειννειτεἰ Ισοτειπ. Ηιέοιτε? «Ήπέοτὶε (3οτττττιυι·ιὶε.τε››. Ιπιτρ://τιιεττι5τεεΙγεοε.Ρτ/τεεεἰὶείιπτ/.

Βλ. Σταύρος Μαυρουδέας. Το διεθνές καπιταλιστικό σύστημα 40. Βλ. Ιιουίε ΑΙτΙπυεεετ.ΡοιιτΜιιικ. σελ. 24Ο.

και η συνεχιζόμενη επικαιρότητα της θεωρίας του ιμπεριαλι­ 41. Μπέρτολτ Μπρεχτ. Για την αυτοκτονία του πρόσφυχα Β. Μπ.

σμού. στο Ιμπεριαλισμος: αντιθέσεις και αντιστάσεις. ο.π.. σελ. στο Μπέρτολτ Μπρεχτ. Ποιήματα. Μετόιφραση και προλογος

73. Νάντια Βαλαβοινη. Σύγχρονη Εποχή. 1333. σελ. 252.

Βλ. εφημερίδα Πριν. Αρ. Φύλλου 334. Κυριακη 3 Ιουλίου 2007.

που παραθέτει στοιχεία των Ευρωπαικών Συνδικοιτων της θης

Ιουλίου 2ΟΟ7. και εφημερίδα Ισε Μοιιιὶε οπου γίνεται λογος για 14

ημέρες το χρονο άδειας μετ' αποδοχών κατα μέσο ορο για τιςΗΠΑ. ίη Σε Μοηιιε 31/Ο5/2ΟΟβ.

Βλ. Ρειι.ιΙ Βοεεειτο. Ρτιήεί εοηιιιιιιιιἰειε τί Ι ιτιι/οιιοἔ ί Ιιιιί. ίο ΙτΙτρ://εερειεε­τιιειτκοτς.Βλ. ]οΙιτι Ι­ΙοΙΙοτΛιειγ. Ας αλλάξουμε τον κοσμο χωρίς να καταλα­βουμε την εξουσία. ο.π.. σελ. 339.

323 329

#

>ε

ἔ

ε

ὴέἶεαωεωωψλστυε:

Μα κα: η ἴὅτα η αηδία ὅημωυργεί φτερά κα: ὅυνάμεκ; που ὅππ­σθάνοντατ ττς πηγές.

ΦΡ. ΝΙΤΣΕ, ‹ιΕ)τσι μίλησε ο Ζαρατούστρα»

ΗΤΠΛΟΡΟΣ

ΟΙ ΚΛΑΣΙΚΟΙ ΤΟΥ ΜΑΡΞΙΣΜΟΥ πασχισαν να ερμηνευ­σουν τον κόσμο για να συμβάλουν στην αλλαγή τουστην κατεύθυνση της κομμουνιστικής χειραφέτησης.

Μια τέτοια αλλαγή που σήμαινε την αναγωγή σε κυ­ρίαρχη της δραστηριότητας αυτοσκοπό απέναντι στηνκαταναγκαστική δουλεια στα πλαίσια μιας αταξικής,ακρατικής κοινωνίας, ήταν δυνατόν να ξεκινήσει, αλλααδόνατον να ολοκληρωθεί στην εποχή τους στη βαση τηςτότε ανάπτυξης των υλικών παραγωγικών δυνόιμεων,όσο κι αν οι ίδιοι προσπαθησαν να σπρώξουν το παρόντης εποχής τους στο μέλλον.

Αυτός είναι και ένας από τους λόγους που τους οδή­γησε να παρεμβαλουν την κατώτερη φαση της κομμου­νιστικής κοινωνίας, το σοσιαλισμό, κατα τη διαρκειατου οποίου πέρα από την καταστολή της ισχνής μειο­ψηφίας των τέως εκμεταλλευτών, πέρα από την τήρησητου ίσου δίκαιου για τους εργαζόμενους, πέρα από τηνπροσπαθεια υπέρβασης της ως τότε κυρίαρχης αστικήςιδεολογίας και αξιών, έμελλε να καλυφθεί και αυτή ηυστέρηση της αναπτυξης των παραγωγικών δυνόιμεων.

333

ΤἹΩΡΡΟΣ ΡΟγΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΒΝΝΗΘΗΚΕ] ΝΩΡΙΣ

Από αυτήν τη σκοπια ο σοσιαλισμός είναι κατι αντί­ ανεπαοπεε νία την εοοαίωοη τησ πομμοονίσσνής κοι­στοιχο για τον κομμουνισμό, της τυπικής υπαγωγής της νωνίαἔ­ η σοΎΧοονη κυριαρχία της «γενικής διανοίας»,εργασίας στο κεφαλαιο. φοοεαε Τηἔ οποίαε είναί ο ίοίοἔ ο ανθοωπσςι από τη

Επίσης αυτή η ολοκληρωμένη κομμουνιστική χειρα­ μία οεν μποοεί να σομβαοίοεί με Την ίοίωῖίπη ίοίονϊτη­φέτηση, η ανώτερη φαση της κομμουνιστικής κοινω­ οία Τηε Υνώσηεν τησ επίστημηε καί τησ πλησσψόρίαςηνίας, πολύ δυσκολα μπορούσε να επιτευχθεί στη Ρωσία καί απο την αλλη μποοεί να αποτελεοεί την ολίπη βασητου 1917, πόσο μαλλον που ή εκεί επανασταση δεν Τηε πομμοονίστίπηἔ Χείοαφετηοηε­ακολουθήθηκε από αντίστοιχες επαναστασεις στην /Όμωε Υία να ολοποίηθεί Το πεοαομα στην κατώτερηαναπτυγμένη Δόση, καιή καθυστερημένη Ρωσία επιβα­ φαοη τοο πομμοονίομοα οεν αοπεί μονο να έχει επι­ρόνθηκε παραπέρα από τις ακόμη πιο καθυστερημένες Τεοχθεί αοίο Το επίπεοο αναπτοἔηε των πα©αΥωγικώνπε ιο έ τ Σοβιετικής Ένωσης. οοναμεων: αλλα Χοείαζεταί καί η παοεμβαση ίσο ΟΤΕΟ­ο Χ Ξ ηἑ

Αντίθετα στην εποχή μας, η κομμουνιστική χειραφέ­ πείμενίποο παοανοντα με Τη μορφή της προλεταριακήςτηση είναι εφικτή στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές επαναοταοηἔ ποο οημαίνεί ποαξη παίαονηοηἐἰ­ σηἔης,χώρες, στις οποίες έχει εκπληρωθεί η προυπόθεση την παί οε ενα βαθμο ασονεχείαἑ σε σχέση με τον παλιό κό­οποία οι κλασικοί περιέγραφαν με τον πιο σαφή τρόπο ομο­σί ένα απόσπασμα κρυμμένο θησαυρό των δτιιπσἰτιεεε. Ν α ομωε ποο Το σονχοονο ποολείαοίατσ Των ανα­Και αυτή η προυπόθεση είναι η κυριαρχία της «γενικής πτονμενων Χωοών› μεχοί σημερα τουλαχιστον, δεν φαί­δγανογαα» στην παραγωγή­ νεται να ακολουθεί αυτόν το δρόμο. Αντίθετα κυριαρ­

Ταυτόχρονα, κατω από τις συγχρονες συνθήκες των Χείταί απο την ίαση Τηἔ ενοωματωσησί μια ταση πουαναπτυγμένων χωρών, η αναγκαία παντοτε σοσιαλιστι­ επτοεφεταί ποωίίσίωἑ απο είε αντίκειμενικές συνθή­κ ί εταβαση σε αντίθεση με την πρώτη απόπειρα με­ πεε των αναπίονμενων παπίταλίοτίπών Χωρών·η μ ¬

ταβασης στον κομμουνισμό, πέρα από το χαρακτήρα Οί χλαοίπομ οπο μείοο ποο Το επετοεπε η εποχήτης δικτατορίας με απεόθυνση τα απομειναρια της τοοε­ ενίοπίσαν αστο Το ποοβλημα Της ενσωματωσης,αστικής ταξης και τη διεθνή αντίδραση, δεν χρειαζεται ποοοπαθηοαν αμεσα η εμμεοα να το εομηνεσσσσν και

να βρουν τρόπους να το υπερβοόν.να έχει σαν κυριο στόχο της την καλυψη της ανεπαρ­κους για τον κομμουνισμό αναπτυξης των παραγωγι­ Η ποοίαοχία τησ αστοίηε ίοεολολίίαει η αποξενωσην Π

κών δυναμεων, αλλα τη διαμόρφωση της νέας κομμου­ ποανμοποίηοη παί ο φετίχίσμσςν ή δεισιδαιμονία προςνιστικής προσωπικότητας. Το αοαπο ποαίοε καί ο παοαπλανητοίοε οολσς των πο­

Έααγ ενώ η βιομηχανική αναπτυξη του Μου αγώνα λιτικων δικαιωματων και του ισου αστικοό δικαίου, ηαποτελούσε ένα επίπεδο υλικών παραγωγικών δυνα­ οίαμοοφωση μίαἐ εσναακής αριστοκρατίας στη βαση

εων που μποροόσαν μέσα από κρίσεις και όλο και Τηε επμείαλλεοσηἐ Των λαών των μη αναπτσγμένωνμ 7

οξότερες αντιθέσεις, να τιθασεόσουν οι σχέσεις της Χωοων­ αποίελοον Υία Τοοἑ πλασίποοἐ παοαΥσνΤες πουιδιωτικής ιδιοκτησίας και το οποίο ήταν ταυτόχρονα σομβαλοον σίη σοναίνεαπη αποοοχη του κεφαλαιο­

334 335

ἹηΩΡΓΟΣΡΟγΣΗΣ ί)ΜΑΡΞΓΗΝΝΗΘΗΚΒἘΜἩἩΣ

κρατικού τρόπου παραγωγης, οι οποίοι και συνδυαζο­ κλασικοί. Υπαρχουν ακόμη αλλοι όπως ο Ν έγκρια πουνται με τη βία, το φόβο της βίας και τον οικονομικό κα­ αντικαθιστούν την εργατικη ταξη με την ασαφη κοινω­ταναγκασμό που αποτελούν τα θεμέλια της εκβιαστι­ νικα κατηγορία του «πληθους», μόνου ικανού να αντι­κης ενσωματώσης. παρατεθεί στην «Αυτοκρατορία» που με τη σειρα της

Και επειδη ακριβώς κατω από την επιρροη αυτών σαν ο σύγχρονος καουτσκυκός υπεριμπεριαλισμός έρ­των παραγόντων η αυθόρμητη συνείδηση της εργατικης χεται να αντικαταστησει τον ιμπεριαλισμό. Τπαρχουνταξης δεν εκδηλώνεται αμεσα και αυθόρμητα ως επα­ τέλος εκείνοι οι οποίοι αναγοντας στην ουσία την εργα­ναστατικη, οι κλασικοί έσπευσαν να παρεμβαλουν μια τικη αριστοκρατία σε ένα μαζικό αλλα και μόνιμο φαι­σειρα μεσολαβησεις ακριβώς για να μετατρέψουν την νόμενο, έσπευσαν να αμφισβητησουν την ίδια την ύπαρ­εν δυναμει επαναστατικότητα του προλεταριατου σε ξη της εργατικης ταξης στις αναπτυγμένες καπιταλιστι­πραγματωῃηΞπανασΤαῃχότηΤα_ κέςχώρεςκαιναιαποστηρξουνότιαυτηέχειανακατα­

Παρ” όλα αυτα υποτίμησαν τη δυναμικη της ενσωμα­ σταθεί από μια νέα «μεσαία ταξη ›› μισθωτών?τωσης. Αυτό οφείλεται στο ότι από τη μια το ρεύμα της Επειδη σε αντίθεση με τις παραπανω απόψεις συνε­ενσωματωσης δεν είχε προσλαβει στην εποχη τους τη χίζω να πιστεύω ότι η σύγχρονη εργατικη ταξη είτε μεσημερινη του διασταση, μια και μέχρις ένα βαθμό αυτό την παραδοσιακη της μορφη είτε με τη μορφη του φο­ιακωεταινα μεγεθύνεαμ παραλληλα μετην αναπτυξη ρέα της «γενωης δαΆκκας» αποτελείτο εν δυναμειτων παραγωγικών δυναμεων, και από την αλλη στο ότι επαναστατικό υποκείμενο της εποχης μας, και επειδηυπερεκαμησαντπςαναστασσςτηςεργαακηςταξης,και ταυτόχρονα.αρνούμαιναιαποδεχτώεωμιπαρηγορηακηίσως του ρόλου των μεσολαβησεων όπως το κόμμα. αν και μεταφυσικού χαρακτηρα πίστη στην αναπόφευ­

Έτσι για την ώρα τουλαχιστον, ούτε οι μεσολαβησεις κτη εκδηλωση του επαναστατικού πεπρωμένου της καιπου πρόταξαν, πολλές αλλωστε από τις οποίες παρα­ κατ” επέκταση την πίστη στην νομοτελειακη έλευσησύρθηκαν από το παλιρροιακό κύμα της ενσωματωσης της κομμουνιστικής χειραφέτησης, επεδίωξα να αναζη­πολύ πα›γρηγοροικαιβαθύτεραιαπ”ό;ατα›αυθόρμητο τησμ›τιεἰναιεκεωο που μπορείνα αλλαξειαυτηντηνεργασκό κωημα,δω»σταθηκανικανέςιυ»όχινα αντυ τασητηςενσωματωσηςστρέψουν, τουλαχιστον να περιορίσουν το ρεύμα της Κατέληξα στο συμπέρασμα ότι αυτό δεν μπορεί πα­ενσωματωσης. ρα να είναι οι ίδιες οι συνθηκες και οι αντιθέσεις που

Είναι αυτη η ταση αντιστρέψιμη, και κατω από ποιες γεννα ο σύγχρονος καπιταλισμός, δηλαδη η καπιταλι­συνθήκες; στικη βαρβαρότητα που εκδηλώνεται με τη μορφη του

Όπως είναι γνωστό υπαρχουν ρεύματα όπως εκείνο σύγχρονου ιμπεριαλισμού και της νεοφιλελεύθερης πο­της «Κριτικης θεωρίας» που όχι μόνον απαντούν αρνη­ λιτικης και η οποία αποτελεί τη μοναδικη απαντησητικα στο παραπανω ερώτημα, αλλα και αποκαθηλώ­ που διαθέτει το κεφαλαιο στην κρίση που προκαλεί ηνουν την εργατικη ταξη από το βαθρο του πανανθρώπι­ αναπόφευκτη γι” αυτό ταση εξοστρακισμού της αμεσηςνω)απῶσἢαΜκησπ›ωωὼ·ηνεωωκακψώσαικ ζωΜαωκεῳοσΜςαπΤΜνπαμηωγη

ΒΒΘ 337

ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣΟ ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ. ΝΩΡΈΣ

Μέχρι σήμερα ήταν οι ίδιες υλικές συνθήκες που κα τα ενενήντα χρόνια της μεγάλης Οχτωβριανής Επανά­

θιστούσαν δυνατή τη χε ιραφέτηση, οι οποίες εμπόδιζαν στασης°

τη συνειδητοποίησή της. τ

Η διαγραφόμενη επιδείνωση αυτών των συνθηκώνθα συμπαρασύρει στο ζεπεσμό και την ίδια την εργατική τάξη, ή αντίθετα θα οδηγήσει στη μετατροπή της

Ἰαρνητικότητάς της σε θετικότηταΗ βούληση του συλλογικού επαναστατικού υποκει

Ι

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

. Βλ. κυρίως ΜὶεΙ·ιειε1 Ηιιτοὶτ­Αιπιοιπίο Νεςτἰ, Αυτοκρατορία, ό.π.,

_ και των ίδιων Μιιἰίἰικιἰε: δκεττε ει ιἰἐιιιοετιιίἱε ιι Ι' ιιἔε ιἱε Ι ί Εἕπιρἱτε, ίνα

μένου θα συναντηθεί με την πραγματική δυνατότητα Βέωπυεἠα 2004­

τηἔ εποχἠἔ μαἔ καί· θα αποκλίνει από Τη βαρβαρότητα, 2. Βλ. Ροτυτη ευτορέειπ, Ειιτιιειέιἱείἰηκεε απ αηυἰιαίἰεκιε εοπἰειπροταἱκ,| | › : 9

η θα συμπαρασυρθει απο αυτην;Τελικά θα κυριαρχήσει ο κομμουνισμός ή η βαρβα

ρότητα;ν ν ν

4Ιδού το μεγαλο διλημμα της εποχης μας.Πάντως παρά τις δυσκολίες θέλω να ελπίζω πως τε

λικά η αηδία απέναντι στην αναπόφευκτη βαρβαρότητα και ο εκφυλισμός της ίδιας της ανθρώπινης υπόστασης, στην οποία οδηγεί ο καπιταλισμός, θα δημιουργήσει όπως ήθελε να ευελπιστεί ο Νίτσε «φτερά και δυνάμεις που διαισθάνονται τις πηγές››.3

Κεείιειτίιε ιἰ αίίετπιιὲἱυεε βἰιιεεεε εοεἰιιἰε: τείοιιτ οιι τειιοιιι:ειιπ?, Ιἶιἀἰτὶοτιε

­ Ξηἰίερεε ετ Βεριιεε Μιιτχ, Ζθθ3.3. Νίτσε, Ετσι μίλησε ο Ζαρατούστρα, Δωδώνη, ίθ83, σελ. 281.

. Βλ. Νίκου Καζαντζάκη, Ασκητική, εκδόσεἰζ Καζαντζάκη, Ζθθδ,

όπου στο τρίτο χρέος αναφέρεται «Τραγουδάμε κι ας μην υπάρ­χει αυτί να μας ακούσει».

Όσο για μας που έχουμε συνειδητοποιήσει τηνπραγματική δυνατότητα της κομμουνιστικής χειραφέτησης, αποτελεί ελάχιστη υποχρέωσή μας, στα πλαίσιατου αγώνα για την επαναστατική ανατροπή του καπι­ταλισμού, να προβάλουμε αυτήν την προοπτική, ως τηνεφικτή, αναγκαία και λυτρωτική εναλλακτική διέξοδοαπέναντι στη σύγχρονη βαρβαρότητα.

Έστω και αν για την ώρα δεν φαίνεται να υπάρχουνπαρά ελάχιστα αυτιά που μας ακούνε, όπως λέει και ο

Καζαντζάκης, καλούμαστε να συνεχίσουμε να τραγου­δάμε το σκοπό της χειραφέτησης/·

Αυτόν τον στόχο επεδίωζα να πετύχω και μέσα από

τούτη τη σύντομη μελέτη, τιμώντας με αυτόν τον τρόπο

338339

ΒιΕΛιΟΤ'ΡΑΦιΑ

Ελληνόγλωσση

Λουι Αλτουσέρ, Το μέλλον διαρκεί πολύ ­ Τα γεγο νότα ­ Αυτοβιο­γραφίες, Μετάφραση: Ἀγγελος Ελεφάντης, Ρούλα Κυλιντηρέα,Εκδόσεις Ο Πολίτης, 1992.

Λουί Αλτουσέρ, Φιλοσοφικά, Μετάφραση: Άγγελος Ελεφάντης, Εκ­δόσεις Ο Πολίτης, 1994.

Περι Ἀντερσον, Το απολυταρχικό κράτος, Εκδόσεις Οδυσσέας,1986.

Περι Άντερσον, Οι Αντινομίες τσυΑ ντόνιο Γκράμσι, Μαρξιστική Συ­σπειρωση, 1985.

Αριστοτέλης, Πολιτικά, Εισαγωγη, Μετάφραση, Σχόλια: ΠαναγήςΛεκατσάς, Εκδόσεις Ζαχαρόπουλος.

Αὶειὶιπ Βιιεἰὶοτι, Περιστάσεις 1 και 2, Μετάφραση: Σάββας Μιχαήλ,Εκδόσεις Αγρα, Ζθθῦ.

Βίκτορ Αλεξεγιεβιτς Βαζιοόλιν, Η λογική της ιστορίας ­ ΖητήματαΘεωρίας και Μεθοδολογίας, Εκδόσεις Ελληνικά γράμματα, ΖΟΟ4,

Ετιπει ΒΙοε1·ι, Ουτοπία και επανάσταση, Εκδόσεις Ερασμος, 1985.Ελ. Ρίγκομπερτ Γκίντερ, Η εξέγερση του Σπάρτακου, Εκδόσεις

Σύγχρονη Εποχή, 1988.Κριστιν Μπύσι­Γκλυσμαν, Ο Γκράμσι και το κράτος, Εκδόσεις Θε­

μέλιο, 1984.

34ι

ΓΙΩΡΓΟΣ Ρ()γΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡ1Σ

Λουτσιάνο Γκρθύπιι Η έννοια σιἔ ηΐεμσνίσἔ στσν Γνσἀμσσ Θεμέλίσ· ]οΙπιπ ΗοΙΙοννεν, Ας Αλλάξουμε τον κόσμο χωρίς να καταλάβουμε τηνΔ. Δαφέρμου, Π. Παυλίδη, Δ. Πατέλη, Για τις νομοτέλειες της μετά­ εξουσία _ Το νόημα Ώις επανάστασης σήμερα, Μετάφραση:

βαοης οτον κοιςαοονιοιιο­ Σοοιαλιοιιοςν κομνοοιιιοιιος και αντε­ Αννα Χόκανονεη, εκδόσεις Σαρρακας, 2οοι­3,

πανἀστασνἰ· Σινιν Αρ1σΤερήΑνασὐντσἔηι Τ· 7_8¬ σελ· 47­79· ]οΙπι Ηοἰἰοννειγ, Ειμαστε η κρίση της αφηρημένης εργασίας, Εφημε­Φρ, Ενγκελς, Πρόλογος στην «Κατάσταση της εργαζόμενης Τάξης ρίδα Αυγή, 22/02/2Ο07_

σΐην ΑιΎλίσί»ι στσ Μσρξι Ήνἴχελἔν Δνσλεχτἀ έργον Εκδόσεις ΜιοΙτειεΙ Ηενιτὀτ­Αιπιοτιἰο Νοἔιτ, Αυτοκρατορία, Μετάφραση: Νεκτά­Γνώσεις, τόμ. δεύτερος. ριος Καλαϊτζής, Εκδόσεις Ξετἱρτιι, 2902.

ΦΡ­ |ΕνΥκε맬 Οι αρλίἐἔ τσσ χσμμσσνέσμσσα Ενδόσενἔ Νέα Βέβλίσβ Ευγένιος Ιονέσκο, Σημειώσεις και Αντιοημειώσεις, Εκδόσεις Θεω­1973. ρία, 1982.

ΦΡ­ Ἑννχελἐι Πα τσ νσρσἔ¬ Μασἔ Ήνγκελἔν Δναλεχτἀ έσγαι Γνώ“ Νίκος Καζαντζάκης, Ασκητική, Εκδόσεις Καζαντζάκη, 2095.σεις, τόμ. πρώτος. ΚειτεΙ Κοεί1‹, Η κρίοη της νεοτερικότητας, Εκδόσεις Ψυχογιός, 2003.

Φρ­ |ΕνΥχε맬 Η Ξξέλέξη τσσ σσσίαλίσμσσ από την σστσπία στην επσ Ετιπεετο Ειοοὶειυ, Για την επανάσταση της εποχής μας, Εκδόσεις Νή­στήμη, στο Μαρξ­Ενγκελς, Διαλεχτά Εργα, Εκδόσεις Γνώσεις, σοςι 1997' ·

τόμ. δεύτερος. Λένιν, Φρ. Ενγκελς, Ἀπαντα, τόμ. 2.

Φο­ Ήντταλςι Βιοαγωγοςές παοααιοήοας οτον Πολςιιο των κωοοςων Λένιν, τι να κανουμε, Απαντα, τόμ. 6.στην Γερμανία, στο Μαρξ. Ήιάχελς Διαλεχΐἀ έθΥαι Γνώσενθ Λένιν, Ενα βήμα μπρος, δυο βήματα πίσω, Άπαντα, τόμ. 8.τόμ. πρώτος. Λένιν, Π τελευταία λέξη της «ισκρικής» τακτικής, Άπαντα, τόμ. 11.

Φο­ Ένγκελς. Η κατοαωιή τις οοςοτέναας οις ατομικής ιδιο×οιοίας Λένιν, ιταλικός λόγος πανω ατα ααρατιαα ςηαγιια, στα Ενωτικό Σα­και του κράτους, Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, 1981. νέδριο του ΣΔΒΚΡ7 Ἀπαν­[ας ­Εόμ_ 12,

Φ9· Έ·νΥκελἔ¬ Πρσλσἴσἔ στην Γερμσνσίή Εχσσση Τσσ Μανίφέστσσι Λένιν, Π ουσία του αγροτικού προβλήματος στη Ρωσία, Απαντα,1890, στο Μαρξ, Ένγκελς, Διαλεχτόι έργα, Εκδόσεις Γνώσεις, τόμ. 21

τόμ. πρώτος. Λένιν, Μαρξισμός και ρεφορμισμός, Απαντα, τόμ. 24.Φο­ |ΒνΥκελ€ι Γράμμα σῖσν Σμιθ, 27 Οχτώβρη 1890 στο Μασεν Λένιν, Καρλ Μαρξ (Σύντομη βιογραφική σκιοηςραφία με έκθεση του

Ενγκελς, Διαλεχτά|Εργα, Εκδόσεις Γνώσεις, τόμ. δεύτερος. μαρἕωμούλ ἈπανΤα7 τόμ. 26.

Ἄί. Εὶοἱιἱποτο, Α. Βειιοτ, (Ξ. Κοὼ, Η διαλεκτική των παραγωγικών Λένινς Ηχρεοχοπία ιηςΠΔ¿εθ,/Ούἔ, Άπαντα, Τόμ­ 26σχέσεων χα! Των πσίραΐωἴσίών σσνάμεωνι Βνδσσειἔ Ανσ9”νωστί“ Λένιν, Πρόλογος στη Γαλλική και τη Γερμανική έκδοση του ίμπερια­δη. λισμόςΑ νώτατο στάδιο του καπιταλισμού, Απαντα, τόμ. 27.

ὕὶανο] Ζἰἔθἰίς Καλωσσρἴσατε στην έρημο τσσ πρσἴματσίσύ! Πέντε Λένιν, Ο Ιμπεριαλισμός ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού, ό.π.,δοκίμια για την 1 1 η Σεπτεμβρίου και για άλλες συναφείς ημερο­ Έόμς 27'μηνίες, Μετάφραση: Βίκυ Ιακώβου. ὅίἰμΐιιι 2003­ Λένιν, Φιλοσοφικά τετράδια, Άπαντα, τόμ. 29.

Μαυτἰεε Ωοὀεὶὶετ, Η θεωρία της μετάβασης στον Μσρἔι Ενδσσενἔ Λένιν, Η έβδομη πανρωσική συνδιάσκεψη (του Απριλη) του ΣΔΕ­Ειιιειπϋειςς, 1987. ΚΡ(μπ), Ἀπαντα, ό.π., τόμ. 31.

Ρέιτιγ Ηεττετο, Η οικοδόμηση εναλλακτικών δυνατοτήτων, στο ίμπε­ Λένιν, Γράμματα από μακριά, Ἀπαντοι, ό.π., τόμ. 31,ριαλισμός: Αντιθέσεις, και αντιστάσεις,|Εκδ0οη ΚΨΜ. 2007­ Λένιν, Κράτος και Επανάσταση, Απαντα, Εκδόσεις Σύγχρονη Επο­

Ηοοεοεινπι, Εισαγωγή στο Καρλ Μαρξ, Προκαπιταλιστικοί οικονομι­ χἠς τόμ. 33'

κοί σχηματισμοί, Εκδόσεις Κάλβος, 1983. Λένιν, Ο μαρξισμός για το κράτος, Απαντα, τόμ. 33.

342 343

η¬]ΩΡΓΟΣ ΡΟγΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ] ΝΩΡΪΣ

Λένιν, Η καταστροφή που μας απειλεί και πώς πρέπει να την κατα­ κών επέτθοπών Μα την εἔωῖερέχή χο" εσωτερέχἠ πολέῃχήι 22Δ 1 1920 Ἀ 1 . 42.πολεμήσουμε, Απαντα, τόμ. 34. εκεμβθη > παντα­ Τομ

Λένιν, Το τρίτο Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ, Απαντα, τόμ. 35. Λένωι Πα Το φόρο σε είδοἑῖ Απαντα­ Τόμ· 43­Λένιν, Για τα «Αριστερά» παιδιαρίσματα και το μικροαστισμό, Λένιλθ ΤΟΧ Σω/έὅΡ1ΟΤΟυΚΚΡ(μπ)ι ἈπανΤΟι, τόμ. 43.

Ἀπανῖα τό 36· Λένιν, Εκθεση για την τακτική του ΚΚΡ στο ΙΠ Συνέδριο της Κομ­¬ μ

Λένιν, Εισήγηση για την αναθεώρηση του προγράμματος και τη με­ μουῃστέχήἔ Δέεθνοὐἔι Ἀπανται Τὁμ­ 44­

τονομασία του κόμματος, στο έβδομο Συνέριο του ΚΚΡ(μπ), 3 Λένωθ Η Τέταρτη επέτειος της Οχτωβριανής επανάσταοηητ Άπαντα,θ | . έιἔιΜάρτη 1913, Άπαντα, τομ. 3θ. Ο·π·> Τομ ·

Λένιν, Το έβδομο έκτακτο συνέδριο του ΚΚΠ(μπ), Πολιτική έκθεση Λένωι Πα την επαμάσταοη μαει Άπαντα, Τόμ­ 45.Τηἔ ΚΒ 7 Του Μάρ” ΪΩΙ87 Ἀπαντας τόμ­ 36­ Λένιν, Παρατηρήσεις στο βιβλίο του Ν.. Μπουχάριν «Π οικονομία

Λένιν, Λόγος στο Σοβιέτ της Μόσχας, 23 Απρίλη 1918, Απαντα, τόμ. Τηἔ μεΐαβατέπήἔ πεθέόδοὼο Σὐι/ΧΡΘΙ#ι7 Εποχή, 1933.36. Ανρι Λεφέβρ, Μηδενισμός και αμφισβήτηση, Ύψιλον/βιβλία, 1331).

× ι Τζακ Λόντον, Η σιδερένια φτέρνα, Εκδόσεις Ζαχαρόπουλος, 1930.Λένιν, Εισήγηση για την εξωτερική πολιτική, 14 Μαη 1913, Απαντα,Γκεοργκ Λούκατς. Αστική και σοσιαλιστική δημοκρατία, Μετάφρα­τομ. 3δ.

Λένιν, Λόγος στην κοινή συνεδρίαση της ΠΚΕΕ του Σοβιέτ της Μό­ ΟΎΙ7 Ε1σαΥωΥή: Αλέχοἐ Τσῇσοβπἐγ Βχδόσε­1§ Κριῃκήι 1987­σχας, των εργοστασιακών επιτροπών και των συνδικάτων της Καρλ Μαρξ Δέαφθρά Τθἔ Δλιμολίρίπέαἔ χω Τθἔ Επϋΐοὐρεἰαἔ ΦΩΦΗ·

Μόσχας. 29 Ιούλη 1918, Απαντα, τομ. 37. χηἔ φ1ΛΟσ®φ1αἔ> Ε1σαΥωΤίΙ¬ Μεῖαφθαοηι Υιωμνηματισμὀς: Πα­Λένιν, Λόγος για τη διεθνή κατάσταση στο 1/Ι Πανρωσικό έκτακτο ναγιὡιηἔ Κονδύληἔε Εκδόσειἔ Γνώολλ 1983·

Καρλ Μαρξ, Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα, Πρόλογος:συνέδριο των Σοβιέτ, Απαντα, ό.π., τομ. 37.Λουτσιο Κολλέτι, Εκδόσεις Γλάρος, 1375.Λένιν, Εναρκτήριος λόγος στο 1ο Συνέδριο της κομμουνιστικής Διε­

θνούἔς Απἀντα, τόμ. 37. Καρλ Μαρξ, Θέσεις για τον Φόυερμπαχ, Μαρξ/Ενγκελς, ΔιαλεχτάΛένιν, Γράμμα προς τουςΛμερικανους εργάτες, Απαντα, τομ. 37. έρλ”α> Εχδόσειἔ Γνώσεέἔι Τόμ­ δεύῖεθοἐ­Λένιν, Ε­ζσήγηση ΤΜ .Ζην επϋίύρωοη της συνθήκης εῳήνης στο 40 Καρλ Μαρξ, Η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη, Εκδό­

έκτακτο πανρωσικό συνέδριο των Σοβιέτ, Άπαντα, τόμ. 3θ. σας Σύίλἴρονλ? Επολθλ 1983­

Λένιν, Η οικονομία και πολιτική της δικτατορίας του προλεταριά­ Καρλ Μαρξ· Ηἐἶρετανέχλἶ χυβέαρχία στίς ἶκδι/ες, στο Μαρξ/Ενγκελς,ΤΟΟ7 Ἀπανται Τὀμ­ 39. Διαλεχτά έργα, Εκδόσεις Γνώσεις, τόμ. πρώτος.

Λένιν, Ημεγάλη πρωτοβουλία, Απαντα, τομ. 39. Καρλ Μαρξι Κρἰῃχή ιθἔ Πολέτέχήἔ ΟΜΟ1/Οι­(ίαἔ¬ Πρό/ιοἴοἔν στοΛένιν, Από την καταστροφή ενός καθεστώτος στη δημιουργία νέου, Μαρξ~Εν”ἴκελἕ= Δέαλελιτά έριαχν Εκδόσεις Γνώσεις, τόμ. πρώτος.

Ἀ Τα τό 40· Καρλ Μαρξ, Πρόλογος στην πρώτη έκδοση του Κεφάλαιου, στο Κε­παν , μΛένιν, Εισήγηση για τα κομμουνιστικά Σάββατα στη συνδιάσκεψη φαλαζοι Μεταφθαολὶ: Παναγιώτη Μαυρομάτη, Εκδόσεις Σύγ­

της οργάνωσης πόλης Μόσχας του ΚΚΡ(μπ), ΖΟ Δεκέμβρη 1913, χρονη Ππολίητ Τομ· πρωτοἔ·Ά τα τό ηχο. Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, Μετάφραση: Παναγιώτη Μαυρομάτη,παν , μ

Εκδόσεις Σόγχρο νη Εποχή.Λένιν, Ο Αριστερισμός παιδική αρρώστια του κομμουνισμού, Απα­ντα, τομ. ιι. Καρλ Μαρξ Ο Εμφύλιος Πόλα­ιο­5 στη Γαλλία, Εκδόσεις Ειρήνη.

1975.Λένιν, Το ΜΙΠ Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ, Εισήγηση της Παν­ρωσικής Εκτελεστικής Επιτροπής και του Συμβουλίου των λαι­ Καρλ Μαρξτ Επῶοἴοἔ σΐθ Δεύτερη έχδοσθ του Κεφἀλαέουν στο Κ­

Βιμι 345

ΪἹΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡἹΣ

Μαρξ, Τα Κεφάλαια Μεταφρααη: Παυαγτώτη Μαυροματῃς Εηχ­ Ε. Μπιτσάκης. Θεωρία και Πράξη, Προβλήματα Φιλοσοφίας τουΑν­δόσεις Σύγχρονη Εποχή, τόμ. πρώτος. θρώπυϋ. Θιιΐθιιίιείἔι ίθδδι

Καρλ Μαρξ, κριτική του πρργράμματης της Γχότ­αγ Βχδὁσετς Σὐγ­ Ε. ΜπιΤΟάκης, Ενα φ0ίνΤ0ίΟμ0ί 7ΕλΟίνιέΤΟίι, Σϊἀχῶ, 1992.

χρονή Εποχή 1Θ7Θ_ Νίτσε, Ετσι μίλησε ο Ζαρατούστρα, Εισαγωγές, Μετάφραση: Ἀρη

Καρλ Μαρξ, Γράμμα στονΑννέκοφ, 23 Δεκεμβρίου 1846, στο Μαρξ, Διιιτσιίσυ. Δωδώνη, ίθδδ.Ενγκελς, Διαλεχτά έργα, Εκδόσεις Γνώσεις, τόμ. δεύτερος. Μ. Ντομπ, Π. Σουηζι, Κ. Τακαχάσι κ.λπ., Ημετάβαση από το φεου­

Καρλ Μαρξ. Γράμμα στον Βαίντεμάγιερ, Λονδίνο, 5 του Μάη 1852, δαλισμό στον καπιταλισμό, Εκδόσεις Θεμέλιο, 1988.

στο Μαρξ,“Βυγχελς, Διαλεχτα έργα, Γνώσεις, τόμ_ δΞύτερΟς_ Ομήρου, Ιλιάδα, Μετάφραση: Ν. Καζαντζάκη, Ι.Θ. Κακριδἠ, Αθηνα,

Καρλ Μαρξ, Γράμμα στον Κούγκελμαν της 12/4/ί87ί, στο Διαλε­ 1956.

χτά έργα, Εκδόσετς Γνώαειἔς τόμ_ δεώτεροα Παγκόσμια Ιστορία της Ακαδημίας επιστημών της ΕΣΣΔ, Εκδόσεις

Καρλ Μαρξ, Φρ. Ενγκελς, ΗΑγία οικογένεια, Μετάφραση: Σ. Κα­ Μέλισσα. ίθθοιμπυρίδη, ΕκδόσειςΑναγνωστίδη. Κώστας Παποιιωάννου, Ο Μαρξισμός σαν Ιδεολογία, Εισαγωγη:

Καρλ Μαρξ, Φρ. Ενγκελς, Η γερμανική ιδεολογία, Μετάφραση: Γιώργο; Κσιρῦιμπελιόις, Κομμούνα, ἸΘ88.

Κώστα Φτλίυῃ, Εκδόσεις ίἔιιισιιίιείςτ. Κώστας Παπαϊωάννου, Η αποθέωση της ιστορίας, Μετάφραση:

Καρλ Μαρξ, Φρ. Ενγκελς, Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμμα­ Σπὐρσς Καιισυόιώτης, Πρόλογος: Γιώργος Καραμπελιάς, Εναλ­τος, Εκδόσεις Οδγ|γγ|~ι¬ής_ λοίκτικές Εκδόσεις, ἸΘΘΖ.

Κ.Μπ. Μακφέρσον, Ατομικισμός και ιδιοκτησία, Μετάφραση: Ελενη Πέτιιθς Παπακωνσταντίνου. Η αμερικάνικη Τζιχάντ ­ Πολεμικός

Κασίμη, Εκδόσεις Γνώση, ίθδθ. καπιταλισμός, η παρακμή της Αυτοκρατορίας, Ελληνικά γράμ­

Χέρμπερτ Μαρκούζε, Το τέλος της ουτοπίας, Ύψιλον βιβλία, 1θ8ἴ›. ,ιισιΤσι. 2003­

Ηοὼοττ Μαγςηςσ Αντεπανααταατή χατ Βξέγεραηἶ Παπαζήαῃἔγ 1Θ7λ_ Πλάτων, Πολιτεία, Εισαγωγη, Μετάφραση, Σχόλια: Ιωάννης Γρυπά­

Ηετρεττ Μειτευεε, Περί της έννοιας της άρνησης στη διαλεκτική, Με­ Ωης. Ειιδόσεις Ζσιχσιρόπσύλσς.

τάφραση: Κωνσταντίνος Ράνης, ΖΟΟΘ, υπό δημοσίευση στο πε­ ΓκάΥιΟ Πέτίλοβιῖἐι Ηαλλθτβἴωση Και ι7 Καΐἀρι/λισιι “Νις Θιλλστρἔωσηςι

ριοδικό Ουτοπία. στο Αλλοτρίωση, Εκδόσεις Επίκουρος.Λοώυτο Μαρτέυςς Μια αλλη ματτα αταυΣτ­αλμα, Μετάφραση; Σταηης Ν. Πουλαντζάς, Οι κοινωνικές τάξεις στο σύγχρονο καπιταλισμό,

Σφακιανουδάκης, Σύγχρονη Εποχή, ΖΟΟ3. Εχδόσειἐ Θεμέλια 1981­

Σταύρος Μαυρουδἐας, Το διεθνές καπιταλιστικό σύστημα και η συ­ Κοστάντσο Πθέβει ΤΟ ασι|7'ασΤΘ πάθοἔγ Ζχέψειι; ενός μσιβἕισιἠ φι­νεχιζόμενη επικαιρότητα της θεωρίας του ιμπεριαλισμού, στο λθσὁφθυ πάνω Ο”Τι'ινχι7ι|σιιιιι λιαμπἠ Πίἔ επολίήἐἶ μ᧬ Μετάφραση:Ιμπεριαλισμός: αντιθέσεις και αντιστάσεις, ΚΨΜ, ΖΟΟ7. Χόἠστθς Ν όισιθς. Εκδόσεις Στάχσ, ίθθλ.

Μεσάρος, Η Θεωρία του Μαρξ για την αλλοτρίωση, Εκδόσεις Ράπ­ Γιώργου Ροόση, Ο Λένιν για τη γραφειοκρατία, Εκδόσεις Σύγχρονη

πα_ Βπθχή, 1985.

Οικονομική Σχολη του Πανεπιστημίου Λομονόσοφ, Πολιτική Οίκο­ ΓιώΟΥΟΟ Ρθὐσιιι Κθμμοϋνισί­ιός Τέλοἔ ίί αρχή τθἔ ίστορίαἔέ Εκδόσειἔνομία σε πέντε τόμους, Εκδόσεις διιιεπίιετἔ. Σΐἀχϋ­

Μοντεσκιέ, Το πνεύμα των νόμων, στο Μοντεσκιέ επιλογή από το Γιώργθυ Ρθύσιιι Ο λόγσς στην συτσπίσι, Εκδόσεις Γκσβόστη.

έργο του, Εηχδόαετς Σὐγχρανη Εποχής ιΘΘ3_ Γιώργου Ροόση, Σύγχρονη Επαναστατική Διανόηση, Εκδόσεις Γκο­Μπέρτολτ Μπρεχτ, Ποιήματα, Μετάφραση, Πρόλογος: Νάντια Βα­ βόσΐηι 2005­

λαβαυη, Σύγχρονη Επαχἠς ιΘ88_ Ζαν Ζακ Ρουσσὡ, Το Κοινωνικό Συμβόλαιο, Εκδόσεις Δαρέμα, ίθῦἶ.

Βειθ 347

ΪἹΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡιΣ

Στόιλιν, Τα αποτελέσματα του Πρώτου Πενταχρο νου Σχεδίου, Εισή­γηση στην κοινή Ολομέλεια της ΚΕ και της ΚΕΕ του ΚΚ(μπ) της ΞενόγλωσσηΕΣΣΔ στις 7 του Γεναρη 1033, στο Ζητήματα Σταλινισμοὐ,Έκδοση Β_ Χαμπηι­Οη Αὀοτοο, Ρτἰεητε: Βτιἰιιιτιιἰ δτἰτἰεἰεήι ιιπιἱ Ξοεἱεέμ, Νεοἰἰἰε Ξρειιτηιιιττ, 1057.

Σταλιν, Εκθεση στο ΧΜΠ Συνέδριο του ΚΚ(μπ) της ΕΣΣΔ, στο Ι.Β. Αόοττιο, Βἰιιἰεειἱηιιε ηεἕαιἰσε, Ριιηνοι, 1037.

Στάλιν, στο Ζητήματα Λενινισμοὐ,|Εκδοση Β. Καμπίτση. Εουἰε ΑΙτΙπιεεετ, Ροειτἰοηε, Εάὶτὶοιτε Ξοεἰιιἰεε, 1070.

Σταλιν, Λόγος στην πρώτη πανενωσιακή σύσκεψη των στανχανοφι­ Εοσὶε Αἰτὶπιιεεετ, Ροιιτ Μιιτχ, Μιιερετο 1005 και Ζνιι Βεεοιιοετἰεήλοείτε,

κών, στο Ζητήματα Λενινισμού, Εκδοση Β. Καμπίτση. 2005.

Σταλιν, Εισήγηση για το σχέδιο του Συντάγματος της ΕΣΣΔ στο ι/ΠΙ Εουιε Αὶτιισεεετ, Εετιιε ρήἰίοεορίτιηιιεε ει ροἰἰιιητιεε, τεκτεε τέυιπἰε ετ

Έκτακτο Πανενωσιακό Συνέδριο των Σσβιέτ στις 25 του Νοέμ­ ρτεεειπιέε Ρετ Ρ. Μειτιιετοιπ, Εὀἰιὶοιπε 5ιοεἰ‹/ἰητεε, εοΙΙ. Ζε Ειστε ιἰεβρη, 1036, στο Ι. Σταλιν, Ζητήματα Αενινισμοὐ, Εκδοση Β. Κα­ Ροαιεε, 1077.

Εοιιἰε Αὶτὶπυεεετ ­ Ε Βεἰὶρειτ, Είτε Ζε διιμἰἰιτἰ Μιιερετο 1030.μπιτοη. . , ,

Στόιλιν. Εκθεση στο ΧΜΙΠ Συνέδριο του κόμματος για τη δραση της Βεττιἰτ Απιἰιπ, Σε ειιρἰιιιἰἰεητε εεηἰἰε, ὶη Σε ιτοιιοεἰ οτιἰτε ἰτηρετἰαἰ Αειιιεἰ Μιιτχ,ΚΕ του ΚΚ(ΜΠ) της ΕΣΣΔ, Ζητήματα Λενινισμοὐ, Εκδόσεις Κα­ Ρα/ Πο 33 Ἄ ρτετιπὶετ εεττπεετετ, 2003.μπίτοη Β. Αετειτὶετπ, 0 Οὶπεττὶετ, Ρετἰοιϋειιὲἰοη ιἰτι ηιοττιἰε θε ρτοιἰτιειἰοη ειιρἱἰιιἰἰειε

Συλλογικό, ΙμπεριαλισμόςΑντιθέσεις ­Αντιστάσεις/Εκδοση ΚΨΜ, Μ Ηίειοἰτε ιἰιι ειιρἰιιιἰ, Ιτἰειοἰτε ιἱεε στἰεεε ει Ιτἰειοἰτε ιἰιι εοηιηττιτιἱεητε, στο2ΟΟ7_ Ηἰε Βειἰτε 1003, Ἑιττρ://Ιεττιειτετὶεὶὶεεὶτιετ.τὶεεεΙἰ.Ἐτ.

Συλλογικό Συζήτηση για θέματα Πολιτικής Οικονομίας στα τέλη της Τ. ΑτπεΙτέε1πἰ,.Βε Ζιι εοεἰειέ ιἑ Ζ Ἰιἰειοἰτε, Μέτἰιὶἱεηε ­Κἰἱηείτεἰεείτ, Ρειτὶε, 1080.

πρώτης δεκαετίας της σοσιαλιστικής οικοδόμησης στην ΕΣΣΔ, ΜἰεΙπεΙ Αἔὶὶεττε, Εε ειιρἱιιιἰἰεητε θε ιὶεηιιιἰη. Νοτε ἀε Ιε Βοιτιἱιἰοττ Ξεἰτιι­Σὐγχρονη Εποχή, 2005. 50110777 1998­

|Εριχ Φρομ, Η εικόνα του ανθρώπου στον Μαρξ, Εκδόσεις Μπου­ ν. Αἴειιπεεγεν, Α. Εεἰετιὶοεκγ, ν. Εετιτεον, Κια! Μιιτκ ,ε (ἔτειιι Πἱεεοοετη,χουμἀνηςι 1Θ75_ Ρτοἕτεεε Ριιωὶειπετε, 1030.

Ἀγνες Χέλερ, Επανάσταση και καθημερινή ζωή, Εκδόσεις Οδυσ­ 0. Βεεὶ, Κε/ῖεκίοη ειιτ Ζιι ετἰεεῇηιτἰε το Εεἰτιιηἕεε Πο 03, ρτὶτιτειτιρε, 2000.σέαἔα 1Θ77_ ΒεΙ‹ουτι1τπ, Σα Ζἰὺετιέ, Ριιιιοετἰ, 1005.

Ρέμυ Χερέρα, Η οικοδόμηση εναλλακτικών δυνατοτήτων, στο ἶμπε­ Ετὶετιηε Βεὶὶρετ, Ζιιτ ετιιἰτιίε τἰεε ητιιεεεε ­ Ροἰἱίἰιμιε ει ρίτἱἰοεορίτἰε ιιιιιιττι ειριαλισμός, αντιθέσεις και αντιστάσεις/Εκδοση ΚΨΜ, 2007. ιιρτεε Μετα, Εὀὶτὶοτιε ίἔιιἰιἰέε, 1007.

Αλέξανδρος Χρύσης, Φιλοσοφία και Χειραφέτηση. Το ζήτημα των Ετὶειπτιε Βεὶιρειτ, Αυιιηἰ ­ρτσροε ροιιτ Ιε τέέεἰἰτὶοο σε 1000 θε Ροιιτ Μιιτκδιανοουμένων από τον Μαρξ στην Οχτωβριανή Επανάσταση, σε Εουὶε Αὶτιιιιεεετ, Ζτι Πεεοτιοετιε, 2005.

Ιδεοκίνηση, 1000. Ετὶεῃιπε· Βεὶἰρετ, Ειι ρίτἰἰοεορἰτἰε ιἰε Μιιτχ, Εάἰϋοιπε Ειι Βέεσιιοετιε, 2001.

Αλέξανδρος Χρύσης, Ιδεολογία και Κριτική­λόγος και αντίλογος στη Ειὶειπιπε Βειἰὶρειτ ”ΟετυιτΖἰ” Ετιττόε ρυρὶὶέε (ερ Μετηειιπεἰε) όειιπε Ιε Ηἰε­μαρξιστική θεωρία της ιδεολογίας, Εκδόσεις Σταχυ, 1003. ιοτἰεείτ­Κτἰιἰεεἰτεε Ρνϋτίετὺαεκ εἰεε ητιιτκἰεηττιε. Ατέζτιττιεττι 1/ετἱιτζς,

Αλέξανδρος Χρύσης, Ο Μαρξ της εξέγερσης στον κήπο του Επίκου­ Ηεοπἰσιιτἔ, 2001, το Ιπιτρ://εὶερϊε.τἰπειρεοιτἰγὶοιπετ.

ρου, Εκδόσεις Γκοβοστή, 2003. ννειὶτετ Βειήεοτἰο, Εεε ιηῇἦηἰιέε έἰεειἱυεε θε ξἔοειίτε, ὶη Οευντεε εττ 3

νοὶωτιεε, δτιἰἰἰηιιττιἰ Βσἰἰο εεειτιε, 2000, τ. 1.

Ἄίειὶτετ Βειήετοἰιπ, Βτιτ Ζε εοηεερι ιἰ ' ἰτἱειοἰτε, το 0ειιντεε,διτΖΖἰητιττιἰ, Βοἰἰοεεειιἱε, 2000, τ. ΠΙ.

348 340

Ρ1ΩΡΡΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΡΒΝΝΗΘΗΚΒ ΝΩΡιΣ

]ειεῳιεε Β1‹:ὶετ,ΡοατααοΖ Ζα τευοΖαΖἰοα κε απεαεἰ ραε. ία δοΖΖοααε Ζ. 7 ἰαέε αε Ζα

τεεοΖαΖἰοα: ααεΖΖε ρΖαεε Ζαίἰαἰεε αα ΧΧΙΟ εΖεεΖε? 111 1π11Ρ:// ρετεο.οτειτιἕε.Η/1ειεεΙι1ε±ε:.1:›1εἰετ/τενοεοὼ.ὶπττη

Αἰειὶῃ Βὶὶπτ. ΑεΖααΖἰεετ Ζε δοπααααἱεαιε. ἰιπ ἘιττΡ://1‹τοΡοτ.ἴτΘε.Ἑτ.ΑΙειὶιπ Βὶὶπτ. Ζζα τερεοααεὲἱοα αα εαρΖΖαΖ, Ρὀἰτὶοῃε Ραἔε εΖεα:ε, Εειιιεειῃε,

2θΟ1.

Πευὀε Βἰτοτ. Εε εοκτκπααἰωαε α 1 α ραε εαεοεε εοεαεαεαεε. έσἰἰὶ. Βραηαειιε1995.

ΩΖειιι‹:Ζε Βὶτοτ, Εἶααιιεἑε εαε Ζε εαρἰΖαΖἰεαιε εΖΖΖ Ζεἰο:αρΖτααΖ. ΡὀὶτἰοιπεΕεὶπειιπἔεε ετ Μουνεωεῃτ Μειτεὶὶὶε.

Β1ο1πάεειι1 Οὶἰνὶετ, (ἔεαεεε εε εαϋυεεεἱαα εἰα εαρἰΖαΖΖεαιε Ζα[οττααΖΖοααεΖ. ΡεΡεαεεε. Νο 317.

Ρειυὶ Βοεεειτε. Ρτωεε εοαιαιααἰεἰε εΖ7 αα]οαεΖ, Ζαιἰ, ὶτι 1ι11Ρ://ε·εΡεεε­τηειτ›‹.οτ8.

Βετιπετει Βουτἔεοὶε. Ματσε εἰ Ζεε Πεοἰὲε εΖε Ζ” Ζτοπτε ὶιπ Πεοἰἰ εΖ Ζἰὺετὲε εεΖοπ

Μαεχ εοιιε Ιει ἀὶτεετἰοῃ ὀε Ουγ ΡΙει1πτγ­Βοηομιτ. Ριω 1938.]εει1π Βευ‹1τὶΠειτεΙ, Εα εοεἰεἰε αε εοαεοτατααὲἰοα. Ρ.‹:Ητ1ουε ΠεαοεΖ, /οΖΖο.

εεεαίε, 1979.Βου1‹Ιπειτ1ιπε. βε εοεἰαΖἰε:αε αααε πα 5εαΖ ραμε. Ιἶὀὶτὶοαε ΠΟΠ, 10/13, 1974.Β. Βεεεὶπτ. Με ΖΖ Είστε αεε εεΖοια·αευτεπΖε. ὶτειοἰ. Β. Ι1οττ1ποΙειτγ, Ζ1 Ά:·εΖιε.

1972.ΑΙει1ῃ Βτοεεετ. Ααχ οτἰζςἰπεε εΖε Ζα εέυοΖαΖἱοα ρεε:παπεαΖε. Μαερεεο. 1974.θεοτἕεε Οειΰευπἰε 1αεο:απιε5αταΖαΖε τ:αΖεαε? ­ Πα εεεαεε ειιτ Ζ'Ζ1ε:·ἰ1α‹ςε αἶε

Μαεχ, ιἐωεοῃε εε εααε εα7αΟ±αεααε αε Ζε Μαεααα. 2οο5.Ρ. (ἶεττιετοιπ. Ρεααεε ααα ΖΖτε εεοαοααε αεεεΖομ:αεαΖ ο/Εαεορε1 899­1 914.

Εὀ. ΡτἰπεεΖοα. 19θ1.Ιἰοϋεττ Οειετεὶ, Εε ΖαεοαἰΖΖα¿εε αεε εΖαεεεε εοεἰαΖεε. ἰη Παεεεε §οεἱαΖεε: τεωατ

οα εεαοπταεααλ Εάὶτὶουε 5μΖΖερεε. ετ Ρεραεε Ματσε. 2003.ΑΙε›‹ετιεΙετ ίἶὶπτγεεἰε. ΤΖσε Οιααἰαἑζ 0/ ΡεοεΖαεΖΖοα ααα Ζαε 1?τοΖε1ατἰαα

1ἔετ:οΖαΖἰοκ ία ΖΖιε Οοαυαααἰεἰ Μααηεεὲο. στο Με±τ1‹ ξονκἢὶτιἔ (1361) ΤΖτε

δοπασιααἰεἐ Μαπηεετο, Νετυ ΖαΖετρεΖαΖΖοαε, Ιἰάὶῃιουτἕὶι. 1993.Βλ. Τοιπγ 91111, Εεε εαεἰαεε έεοαοαιἰεμιεε ατι τε/οττπίεααε, ἰτι Ζπ'ετΡ://

κννννν.τιπειτ›‹1ετε.οτἔ/ΐτειιπεεὶε/ε11Η.

Α. Ωοτιπιι. Κα:·Ζ Ματσε, Ρτἰεατἰεα ΕπἔεΖε­Εεατ υἰε εΖ Ζειιε οεατπε, Ρεεεεεε

Παἰυεετἰἰαἰτεε. 1955.Βοτὶε Πεὶεἰουὶς δαιιεετἰεε εαε Ζε εοαααιιαἰωαε εεἰεαεηἰααε­ααεεἐἰοπε

35Ο

Ζαεοεἰααεε εἰ ρεαἰἰααεε ­ Ρεἰὶηοῃε ἀε 1” Αἔειποε ἀε Ρτεεεε Νουοεὲἰ.

1975.Ρλκν. Πεινἰεε. ΤΖαε Ξοεἰαἰἰεἰ Οὔεαεἰταε. ΤΖτε ξ”οΖΖεεΖἰταἰΖαΖἰοα ο/ ὅουὶεἰ Αἔτἰ­

εαΖΖιιεε, 1929­1930. Μαε ΜὶΖΖαα Ρεεεε. 1930.

Μ. Ποὶσισ. Εἰααεε εαε Ζε αΖευεΖΖορε:αεαέ α'α εαμΖΖαΖἰεεαε. Ρὀὶϋοηε Μαερεεο, 1981.

]ειεεΙιιεε Πιιεὶοε. .Εα δοταταααε αΖε Ρατἰε α Ζ'αεεααΖ απ εΖεΖ. Ιἶἀὶτἰοῃε 5οεΖαΖεε,

1979.

Ειπἔεὶε. δεαΖταΖἱεαΖἰοκ εΖ Ζἰϋετἰέ, 11π Μειτχ, Ρῃἔεὶε, Πε Ζ' Εἰαἐ. Ρὀὶτἰοιπε αα

Ρτοἔτεε. Μοεεου, 1933.Εῃἔεὶε. Εα εἰΖααΖἱοα αε Ζα εΖαεεε Ζαϋοτἰεαεε επ Αα8ΖεΖεεεε. Ιζἶἀὶϋοῃε §οεἱαΖεε,

1975.Ρ. Ρηἔεὶε, ΤΖτε Ρεαεαπἑ Ζ/να? ίπ δεετπααμ, ἰῃ Κατ] Μειτκ. ΡτΘὀΘτἰ‹:1‹

Ριπἔεἰε.. (ΪοΖΖεεΖεεΖ 14/οτΖ‹5, ό.π., νοΙ. 1θ.

Εὶιπἕεὶε. Ζἔεῇιἕεε 1.ΖΖεεαΖαεε. ὶιπ ΜΕΩἌΖ. νοΙ. 24.

Ρ. Ε)ιπἔε15.Ρο5η[αεε ροαε Ζ' ατ1ἱεΖε“εΖεΖα εμιεεἰἰοα εοεἰαΖε εκ εαεεΖε”, ὶτι ΚΔΠ

Μειτκ. Ρτὶεεὶτὶεὶπ Εῖιπἕεὶε. Οεατπεε εαοἰεἰεε, Ρἀὶτὶοηε αα Ρτοἔεεε.

Μοεεου, 1974. τ. 2.

Ρ1π8εΙε.ΑΖτΖἰ­Πααεἰπἕ, Ρζὀὶτὶοιπε §οεἰαΖεε. 1973.

Ρῃἔεὶε. [.ε εῦΖε αΖε Ζα τ:ἰοΖεπεε εἰααε Ζ ' Ζτἱεὲοἰτε. ἰιπ Μειτχ. Ζἰιπἔεἰε, Οεαυτεε

Πτοἰεἰεε. Ρὶὀὶτὶοῃε αΖα Ρεοἔτεε. Μοεεου. 1974.

Ειπ‹ἔεΙε. Πε Ζα αιιεεϋοπ εοεἱαΖε επ Ζἔιιεεἰε. ὶῃ Μειτχ. Ρτπἔωε. Οεατατεε

Οτοἰεἰεε. Ρἰεὶὶτἰοιπε αα Ρτοἕτεε. 1974. 1. 2.

Ρτὶὀτὶεὶπ Ριπἔεὶε. δεἰεἰααε εΖα μεο/εἰ αε ρτο¿ετα:ακτε εοεἰαΖ­αεαιοεεαὲε εΖε

1891, 111 Μετχ. Ε±ιἔ‹­215. Οειιτπεε Οιοἰεἰεε. Ρεἰὶτὶοηε αα Ρτοἐςεεε.

Μοεεου. 1974. τ. 3.

Ειπἔεὶε. Ιαἐεοααεέἰοα το Με Εα8ΖΖεΖι εεΖἱΖἱοα (1892) ο/ Ξοεἰαϋεια: Πἰορἰαα

ααα Ξεἰεαἰῇε, 111 δοΖΖεεΖεαΖ Ϊ/νοεΖ‹ε. νο1. 27.

Ρτεε1ετ1ε1‹ Βτιἔωε. Ιειἐεοααεἰἱοα Ζο Κ. Ματοἄε ΤΖ1ε Παεε §Ζτιι8¿7Ζεε ία

Ρτααεε. ὶιπ Κετ1 Μειτχ. Ρτεε1ετ1εΙ‹ Ιὶιπἔεὶε. δοΖΖεεΖεαΖ 14/οεΖεε. νοΙ. 27.

Ε]α8εΖε α δ.9ΖυαἰαΖιἕ. Ζε 27 Οεοἔστε 139910 Μετχ. Εηἔεὶε. δοτ:·εεροαεΖααεε.

Ρὀἰτὶοιπε. εΖαΡεο¿>τεε. Μοεοου, 1974.

Ξα¿>εΖε α ]οεερΖτ ΒΖοεΖ1 ἰαοααεεε. 21­22 3εΡτετ1π1οτε 1390, στο Μετχ.Ριπἔεὶε. δοεεεεροπααπεε. Ιἶεὶὶὶὶοηε αΖαΡεο¿η·εε. Μοεεου. 1974.

Ρ. Εῃἔεὶε. Ζαεϋτε α ΝἱΖ‹οΖαϊ[)ααίεΖεοα εΖα 17/19/1893. 1η Μειτχ, ΡΠἔε1ε.

Ραεεετ αα εοεἰαϋεταε εκ ευἰἰααὲ Ζε εὲααε εαμἱΖαΖΖεΖε, Ρὀὶτὶοηε αε Ζ ” αἔεαεε

αε ρτεεεε Νουοεϋ. Μοεεου, 1939.

351

ΖΜΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡιΣΡ. Εῃἔεἰε. Εεἑἐτε Ζι ΝἰΖ‹οΖΖιϊ ΠαπΖεΖεοκ ιἰιι 24/2/1898, 111 Μετκ, Ειπἔεὶε, Μἰὼειεἰ Ηετάτ­Ατϋεοῃἰο Νεἔτἰ, ΜιΖΖΖΖΖιΖσΖε: δπεττε εἰ Ζἰεκποετπἰίε ιι Ζ 7 ιιςςε ιΖε

Ρεεεετ απ εοεί‹1Ζἰε:κε επ ευἰἑεπἰ Ζε εἰαιὶε τ1ΖψἱΖαΖἰ5Ζε. Ιἶεἱὶηοῃε ιἰε Ζ Ζ αἕεπεε Ζ ” Ειπρἰτε. ΕΖ1 Πεεοιισετἰε. 2ΟΟ4.σΖε ρτεεεε Νουοεὲἰ. Μοεεοιι. 1989. Μ. ]ειγ. Ε1Ζκτα8ἱπεΖἱοπ ‹ΖἰαΖεεΖΖιμΖε. Ρεμοἰ. 1974.

ΕΠ8ε1ε, Ζεἐἑεε ιὶ Β. Βοτἔἰπω. ΒτεεΖαιΖ, ΕοπσΖτεε. 25 ]ιπτ:ἰετ 1894. ὶτι Μειτχ. Ειιετειεἰπε 1ἰουνέ1ε1‹1ε. ΡΖιἰΖοεορΖιἰε εἰ τέυοϋιἰἰοπ σΖε Ζίεπὲ ιι Ματσε, ΑεΖιιεΖΕ]ΠἕεΙε..Ε δοττεεροκααπεε. Εὀὶτὶουε εἰιι Ρἴοἕτεε Μοεεοιι. 1976. Ματχ­δοπβοπὲαὲἱοπ, Ρτεεεεε Ππἰυετεἰὶαἱτεε σΖε Ρταπεε, 2ΟΟ3.

Μ1ε1πΘ1Ρουεειιι1τ. Εεευποὲε εΖΖεεεΖαο5εε,1ἶ‹:ἰ11ἰοιπε Ζ7ΖευπτπαΖ·ίοκ, 1997. Ν11‹1τει Κ1πτουε1π'ττ:1ιεν, Ζἔειρροτἰ εεετεἰ απ ΧΧετπε δοπἕτεε εὶιι Ρα:/Ζἰ1. ΙΖτοΙον, Ηοκττπε, Βεἰεπεε. ΗιΖ:πακἰευ1ε. “πε ποιΖυεΖΖε εμπὲἢὲεε. Εὀὶτὶοτιε δοκτκπικἰεἰε σΖε Ζ 'Ππἰοπ Ξυεἰέἰἰιῃιε. 111 111€Ρ3//ι^Ζι^Ζνν­Θἴ)Ζ9ΘῖΠΠΠ1‹­‹ῖΠς­

σΖιΖ Ρκηεὲε, Μοεεου, 198θ. Ωεοτἔεε Εειϋὶεει. ΖΩΖΖΖ Ματσε, Εεε ΤΖ1εεε5 ειιτ Ρεπτϋαεἢ, Ρτεεεεε Ππἰταετεἰ­Ιεει1:ε1Ιε Βετο, Ζπτετυεπἰοπ Ζἢεοτἰιμιε εἰ τευοϋιἐἱοκ εΖιεΖ Ματσε, ὶιπ 1πττΡ:// Ζειἰτεε σΖε Ρπτπεε, 1987.

νννννν.ε1πει.υτι1ν¬Ι:›ο1Ηετε.Ἐτ/Ρ1πἰΙοεοΡ1ι1ε. Ωεοτἕεε Εειϋἰοει ­ ίἔετειτὀ Βοῃεωεεειυ, Πἰεἰἱοππαἱτε ετἰιἕἰαιιε άι: κππχἰετπε.Βτοίειῃ ΟειΠὀ1Θτ, Ζἕεῇεαὲἰοκ υετεπε εΖΖιοε κποαετκε­εοπεεἰεκεε ιμιοὲἰαἰεππε ΡΠΡ, 1982.

εΖ1εΖ δεοῃς ΕιΖΖ‹ιἱεε εὶ Βοϋυατ Εεἢευετέε, ὶῃ ΑεΖιιεΖ Ματχ επ Εἰἔπε. Πο 26, ΡειιιΙ Εειἰειτἔυε. Εε ιἱτοἰὲ ιι Ζε ρα:/εεεε. ὶιπ 11ττΡ://κΛπ×ννν.1τιειτ›‹1ετε.οτΒ.3/11/2003, Ρ. 7. Ηειπτὶ Εεἴειοντε, Εαβπ σΖε Ζ ' Ζαἰεὶοἰτε, Ε‹:ὶἰτἰο1πε Ακϋττοροε. 2001.

Αῃτοιπἰο (τει1Ήε‹:ὶ.ΖΖ Ζἔἰεοτὅψπεπἐο. Εἱκαιιἀἰ. Τοτ11πο, 1949. ]εει1π­Ρὶεττε Εεἰεϋντε, λήμμα /οτεεε ρτοσΖπεΖἰτ›ε5, στο Πἱεἐἰοκπαἰτε ετἰἐἰηιιεΝ . θετειε. ΤΖτε Ζεἔαεμ ο/Κοεα Ειιχευστϋοιιης. 1/ετεο Βὀὶτὶοιπε. 1983. άι: πωτχἱετπε, Ιἶὶἀἰτὶοηε Ρτεεεεε ιιπἰυετεἰὲαἰτεε εἰε Ρταπεε, 1982.Ν. θετειε, Ματχ επα Εὴωπακ Νειἐιιτε, Α Ζ?‹η®ὶιΖειΖἰυπ ο] Ζ: Εε8εκεΖ. 1/ετεο Εειπὶιπ, Ξιιτ Ζα ϋαεε τκαΖετἰεΖΖε εἰ ΖεεΖαπἰεμιε εΖιι εοκυπιικἰεκπε. Ε)εΗτ1ο1πε Ζἰε Ζ 1

ΕΟΗΗΟΠΒ. 1983. Αἕεπεε εΖε Ρτεεεε Νοσοειἕἰ, 1989.Ε. (οΙ‹:Ι1τιει1π. ΖἔεεΖιεττΖτεε εΖἰΖιΖεεΖἰε|ωεε, δαΖΖἰ”πυτΖ, 1959. Μ1εΙπεΙ Εὸπωγ, ΤΖ4ε ΡοΖἰΖἰεε ο/ ωτπεϋειι απά εοΜΖ]ἰπεσΖ σΖευεΖορ:πεπἰ: ΖΖτε ΗτεοτμΑῃὀτέ (]οτΖ, Ε ' ἰΖπππ1ΖεεΖαΖ. Οει111όε, 2908. ο/ρετκπππεπἰ τέυοΖιΖΖἰοπ. Νετυ Εηὲ ΒοοΖ‹ε, 1981.θτετιπεεἰ. $εΖεεΖίοπ5 /τοκα Ρτἰεοπ Νοἰεὺοοἄε, Νενν Υοτ1‹, Ζ πΖετ›π:ΖΖοκεΖ Μ1οΙπεΙ Εοννγ, ΠἱοτΖεεΖἰαπε εἰ εροπὲακέἱἰέ (192ὅ) 680788 Ε1ΖΖ01τι$! “Π

ΡΜΖ7Ζἰ5ΖΖΘ7'5. 1971. ῃπιτχἰετπε εἰε Ζα ειιΖηεεΖἰτ:ἰΖέ τέτ›οΖτΖΖ­ἰοππεἰτε. ὶιπ 1πττΡ://νννννν.ειιτοΡε­Ωτεττιεεἰ. Τεχἰεε. Ιἶὀὶτὶοῃε ΞοεἰΖιΖεε, 1988. εοΙὶ‹:Ιειἰτε.οτἔ.]ϋτ8ειπ Ηειϋετῃπειιπε. Αρτεε Μετχ. Ραματά, 1975. (ζεοτἔ Ευ1‹εεε, Ηἱεὶοἱτε εἰ εοπεεἰεπεε εΖε εΖαεεε, Εεε έἀὶτὶουε εἰε Μἰπιιἰὲ, 19θΟ.Μ. Ηειπτ1.Μπτχ. (?αΖΖἰ:κΖιπΖ, 197θ. Οεοτἔ Ευ1‹εεε Ροεηαεε ιὶε 19ὅ7 ιι 1ἶΖἰεΖοἰ7ε εἰ εοπεεἰεπεε .Ζε εΖεεεε. Εεε8ειΠπιιεΖ Ηοὶὀετ. Εε ρτοΖε£ετπ1Ζ :πυποΖἰαΖ: εΖαεεε μτοἐεεέαἱπίτε οι: εΖαεεε έεὶἰὶὶουε ΩΖΘ Μἰπιιἰέ, 1981).

τευοΖπΖἱοππιτΖ7ε?, 111 1πττΡ: //εωτυτε.τένο1ιιΗοιπ.Ἑτεο.Ἑτ. Ωεοτἔ Ευἰωεε. ΠἰαΖεεΖἰηιΖε εὲ εροπἐιιπέἰὲἐ. Ιἶὀἰτὶοτιε εΖε Ζε Ραεεἰυπ, 2ΟΟ1.Με›‹ Ηοτ1‹1πΘἰτιπετ. Ττι1εΖἰΖἰοκιιΖ εκεί ετΖΖἰεαΖ Ησεοτμ, ὶτι Ηοτ1‹1ιεἰ11πετ, (ἶτίΖἰεεΖ Ηοεει Ευκεπιϋυτἔ, Ε' ΖιεειωπιιΖαΖἰοπ ιἱτ/Ζ εαρΖΖαΖ. Μειερετο. 1967.

Τηεοῇη: $εΖεεΖεεΖ Ζῖεεεῃε. Βεαὺιιτμ Ρτεεε, Νενν Υοτ1‹, 1972. Ιἔοεει Ευχειτιιουτἔ, Εα Ζἔευοϋπἰοπ τπεεε, Ιἶὀἰτὶοῃε ὅρπτπιεπε. 1977.Μεκ Ηοτἱὼεὶτιπετ. Τἢέοτἰε Οἰὲἰηιιε. Ρειμοέ, 1978. Ποεει Ευχειππισυτἔ, Ειτ ετίεε σΖε Ζε εοεἱαΖ­ιἰέκωσταἰἰε (ΒτοεΖπΖτε σΖε Ζωκἰυε), ὶηΠενὶεὶ Ηυηπε, Ζῖεετιἱ ειιτ Ζε εοπὲππ ρτἰυιἱὲηξ Ττεκἰιιεὶοῃ ειηοιπγττιε εἱμι Κοεε Ευχεττιϋυτἔ. Τεχἐεε δἢοἰχ. ΖΜσΖιΖεΖίοπ. ρτέεεπππἰοπ εἰ ποέεε

ΧΜΙΠΘ εἰὲάε, Αιτιεὲοτὀειτιπ ].Η­. 8εΖ1ῃεἱα'ετ, έὀὶτευτ. 1752, ἰη δἰΖΖσετΖ Βαεὶἱα. 1ἶ€1ἰ*τἰοτ15 50£ἱΖ1Ζ€5, 1989.1πὶτΡ://νντΔΖνν.Ρ1π11οττει.εοπι. Βοεει Ειιχεηπϋυτε. Εα άετπἰἐτε Εειἕἰτε σΖε Βρατέαεπε. ἰτι Βοεει Ευχεηπϋιπἔ.

Μ1ε1πε1 Ηιιεεοῃ, (ξοιππτιιπἰετπε εΖ Ζε Ζετπρε Ζἱϋτε. 111 1ι°ετρ://νννννν.εειρ­ Τεχὲεε Οαοἰχ. Ζτασἰιιεὲἰοπ. ρτέεεπἰαὲἰοπ εἰ ποέεε δΖΖΖ:ετΖ Βαἀἰπ. ΖἶόἰτἰοωΡο5.οτἔΖ1"τ. 5οεπιΙεε. 1969.

” :Μὶὼεὶ Ηυεεοττ. Ξοῃικπεε κοωε εῃἐτέε ἀετπε Ζε αιρἰΖεΖἰεκπε εοἔπἰηίλ ὶιπ δτἰέἰ­ Ν1‹:ο1ειε Μειε1π1εινΘ1, Ρ”ΖοΖ·επεε Ζπειιῃςἑε­ Εα τευοΖΖε ιἱεε δἰοκψἰ. Εεἰὶτἰοῃε Εωιιε εοπικτιιπἰετε. Πο 1θ9­179. 2ΟΟ8. Εερτἰἰ/ταρρεπε. 1998.

852 888

ῖ¬1ΩΡῖ7ΟΣ ΡΟΥΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡἹΣ

Ηεῃτὶ Μεὶετ, δοκυοἰὲετ Ζ' Ζτπροεεἱωε, Ζ/ ιιἐορἰε αυεε Ματχ, εακε Ματχ, Κεὶτἰ Μειτχ Ξ) Ευ8ε1ε, Μαπεἢεεὲετ, Ζ.οπσΖτεε. Ζε 8 Οεέοϋτε 1858, ὶῃ Μετχ.1881110115 ΑΖΖἸΖΠ ΜἰεΖ1εΖ, 1995. Ετιἔεὶε, δοττεεροπεἰππεε, 1881110115 σἱιι Ρεοἕτἑε, 1981.

Ετιπεεὲ ΜεΠε1ε1, [.ε Ζτοἰεἰεσπε ᾶἕε εΖιι ε:1ρἰΖαΖἰεκαε. 88180118 εΖε Ζει Ραεεἰοκ, ΚΗΓ1 ΜΗΤΧ7 [.ε±±ε;× 10 Εῃ(‹ἔΕΖ5 ἱῃ Μῃῃεωεεεῃ 13/2/1863, ἰῃ ΗΘΗ Μᾶτχᾶ1997. Βτιπετ Ετιπεετ Μεηόεἰ, 1πΖτοεΖιιεΖἰοπ. ίπ Κ. Ματσε 8εερΖΖιιΖ, Ρεπ­ Ρτθάθτηηχ ΕΠΒΘΒἸ @ΟΖΖ€η±££Ζ ΙΛ7Ο›=|‹$, Ρωετεεε Ρη1)1151ΊθΓ57 1985) νΟ1_

(ςιιἰπ ΒοοΖ‹ε, 2098. 41.ΕΠἹΘ81 Μειῃὀθὶ, ΤπιἰΖειΖ7έεοπο1πίε κππχἰεἰε, ΠΟΕ). 1989. Κειτ1 Μειτκ ὲι Ε)1πἔεΙε. Μαπεἢεεἐετ, 18 Ρἑυτἰεε 1885, 111 Μετχ, Εῃἔεἰε,Βτιπεετ Μειπὀεἰ, δτἰεε εΖπ επμἰΖΖιΖἰεκ1ε, ετἰεε εΖε Ζ Ζ Ζσιωπαπἰέέ ΟιιεΖΖε ΖιΖΖετπαΖἰυε?. δοττεεροκσἰακεε, Εὀὶτἰοῃε Ζὶω Ρτοἔεἐε, 1981.

Ειπττε®τ1Θτι Ρετ 8ει1:τ1Θ1 Μειὶεεἰυ. 1.8 (]ε±ιιε1πε.τιο 8. εἰντὶἰ 1995. Κειτ1 Μειτχ, Ζεἰἰτε α Επ8εΖε. Εοῃὀτεε 7, ]ι1ἰ11Θ1 1888. ὶτι Μειτχ, 811885.Ετιπεεὶ Μειῃάεὶ. Εέπἰπε εὲ Ζε ρτοΖ]Ζεκτε εἰε ΖΖ1 εοπεεἱεπεε εΖε εΖΖτεεε μτοΖἐ£ατΖεπκε, δοετεεροπεὶειπεε. Εῖὀὶϋοῃε άι: Ρτοἔτεε, 1981.

ὶιπ 1πττΡ://νννννν.ετιπΘετΠπειπ‹:1ε1.οτ8. Κειτὶ Μειτκ, βεἑὲτε Ζι ΚιΖ¿×εΖ›παππ ΖΖΖΖ 17 Ματε 1888. 15 Μειτχ. Εῃἔεἰε.Μειτκ, Εεε Ζμιεεέἰοπ ῇιἰυε. ΠΟΕ. 1988. βεἰττεε ειιτ "Ζε Ο2ρἰΖαΖ”. 88111055 8οείαΖεε, 1984.Κετὶ Μειτ›‹, (]οπΖἰΖπΖΖἰοπ ιὶ Ζει ετἰὲἰιμιε εἱε Ζει ΡΖιΖΖοεορΖιἰε Ζἰω Πτοϋ αε Ηε¿ζεΖ. Κετὶ Μειτκ, Ζ.εΖΖτε Ζι Βοτἕε. ΗοΖ7οΖτεπ, 27/9/1877, 111 Μειτχ, Ε1π8ε1ε, δοτ­

Ζπὲτοιἰιιεἰἰοπ, Αηῃεκε ὶτπ Οἰἐἰηιιε ιὶιι άτοἰέ ροΖἰΖἰΖμιε Ηεἔεϋεπ, ]8ὀ1τἰοΠε τεεροπὼεπεε, Εὀἰτὶοηε (Ζω Ρτοἕτὲε, 1981.5οεΖειΖεε, 1975. Κει·1 Μειτχ, ὰ Ζα τεεἰειεὲἰοπ εἰεε οἰεέεὺεεἰυεκπμε Ζαρἰεἄἰ, Νουεκὐπε 1877, ὶῃ

Κετἰ Μειτχ, δεἱἰἱεμιε εΖιι ιΖεοἱΖ ροΖἰΖἱε|ιΖε Ηἑἕεϋεπ, Ιἶὀἰτὶοτιε 8οεἰΖ1Ζεε, 1975. Μειτκ, ΕΠἔΘ1ε, εοττεεροπεἱαπεε, 8611110115 σἰιι Ρτοἔτἐε. 1981.Κετὶ Μειτκ, Μἱεετε Ζἰε Ζιτ ρΖιΖΖοεορΖ:ἰε, Ιἶὀὶτἰουε (ξοεἐεε. ΚΘΗ Μειτκ, Ρτωεὲ ἀε τεμοπεε Ε: Ζα Ζε!­Ζετ δι 1/ετα ΖετεεοπΖἰΖεΖ1. Ρενὶετ, Μετε.Κειτ1 Μειτκ, 77ιε δ01π1πιιῃἰεκτ ο[ΖΖιε 1ἔΖ1εἰπἱ5εΖ1ετ[ἔεοΖπιεΖ1Ζ·ετ, 111 Μ1­ἰ(:ν\Ζ, νοὶ. 8. 1881 . ὶη Μειτχ. Εη8ε1ε. Οειιυτεε Οϋοίεἱεε, 1861111055 εΖιΖ Ρτοἔτἐε, 1974.Κειτ1 Μετχ, Αατεεεε απι δοπεεϋ εεπΖπιΖ εΖε Ζα Ζ1ἰ¿×ιΖε εΖεε εο:π:·π1ιπἰεΖ1εε, σΖεΜατε τ_ 3_

1850, εππ ωπυεχε εΖε ΚατΖ Μκατχ εΖετπ:πΖ Ζεε Ϊιιτεε εἰε δοΖο8πε„ Α. δοεὲεε Κειτ1 Μειτχ, Ρ. 811885, Ρτἐῇιεε Ζι Ζα σἰειιχἱἐπτε εεΖἰ1Ζο›ι τωεεε Ζἱω ‹‹πιατιη[εεΖεΖΖ ιι1989. ρατἰἰ εοκ1κ1ιΖπἰεΖε››, Ιῃ Κω] Μειτχ, Ρτἰε·ὀτ1ε1π Ι§ιπΒεΙε, Οετιυτεε εἢοἰεἰεε,

Κ.ειτ1 Μειτκ, ΖιτΖἰεΖεε επτ Ζεε εΖπιτΖἰεΖεε, έκ Νεω ΥοτΖ‹ Παϋμ ἶΖ”τἰΖ1πκε, ὶιπ Κ. Ιἶ.(;Ηηοῃ8 άμ Ρ;·Ο8›¦ὲ$, 1. 1_

Μωχη Οειιυτὥ Ροωἰύμωε Ι ΡΜ Ιεε εοὶω ςὶθ Μ. ΒΠΒΘΙ. 8αΖΖἰππυτΖ, Εα Κατ] Μετχ, Ρ. Εῃἕεἠε. ΖἕἐυοΖιιΖἰοπ ίπ ὅρπἰπ, ΖπΖεττπιΖΖοπΖιΖΡιΖΖ7ΖἰεΖτετε, ΝεννΡΖεἰαιΖε, 1994. Υοτ1‹, 1989.

Κετ1 Μειτχ. Μακιιεετἰὲε σΖε 1857­1858 "δτιιπεἰτὶεεεἴ Εεἰὶτὶοῃε 8οεἰαΖεε, Μειτχ, Εὶιπἔεὶε, 1.ε·Π1τι, Ρπεεεσ· απ εοεἰεεΖἱετπε επ ετ:ἰΖΖ2πΖ Ζε εἰαιὶε επμἰΖπΖἰεΖε.

1980. Ιἶἀὶτἰοῃε σΖε Ζ ”Αἔεπεε αε ρτεεεε Νοτ:οεΖἰ. 1980.Κε1τ1 Μετκ, Τἢέοτἰεε ειιτ Ζα ρΖιΖε υΖιΖιΖεε, Βὀἰτἰοῃε 8οείαΖε5, 1978. Ατιπο Μεγετ, Μ Ρετεἰεἰακεε αε Ζ' Απεἰεπ Κέἔίπιε. 8ἐΗτ1οη5 ΡΖΖυπτππτἰο›τ.

Κειτ1 Μειτκ, Ππ εΖπιρἰΖτε Ζπεεἰἰὲ Ζἰιι ΟτρΖΖαΖ, Ττειεὶιιετὶοῃ ετ ρτεεεῃτετὶοῃ εἰε 1983.

1ἶ0ἔΘΓ Ϊ)αΠ8θνἰ11Θ.ἶΖ71ί071 δέΠἄ7ΉΖΘϋΖ,ΖΞυΖΪΖῖΘ71$ 10/18. 1971­ ]. Μἰ11πειιι, ΑεΖιιαΖΖΖέ Ζὶιι πιειτχἰετπε, 111 ΙΊΗΡ://νννννσΖΕ›.εε­1Π1ε.1τ/ρ1·ιἰ1ο/Κειτ1 Μειτχ. ΤΖ1ε (επεπτΖ δοιΖπείΖ Ζο Με ΡεεΖεπτΖ δοιιπεϋ ο/ Γτεπεἢ 8τυἰΖΖετ­ Πιἰ11ι8η_1ιῃ·ῃ.

Ζαπιὶ, 1 ]ειιπι1ε1τγ 1871) 111 Ιπττρ://κ/νκΝνν.ττιειτχ1ετε.οτἔ. Ρ. Μὶῳιω, Ζω τέυοΖΖε. Ιἶὰἰτὶοιπε Βοτὼτε, 1971 .

Κειτὶ Μετκ, Ρτέ/ασε Ζι Ζα 2ε ἐαἰἐἱοκ αΖΖε1παπσΖε εἰτι ῶψἰΖαΖ. ἰιι Κ. ΜΘΓΧ, Εε ]ο1πτι Μο1γΠεω‹.Ζε Ματχἰεκα εΖεΖετ·υπἰπἰεΖἱ‹:?. ἰιπ Ιεειιε 88 οϊ ΙτιτεττιετὶοιπεὐδπρἰΖαΖ. 8εΖἰΖἰοκε Ξοεἰιὐεε. 1978. 1. Ι. εοεὶειὶὶεττι ]οιιτ1πε1, Αυτμιττυπ 1955.

Ματσε ὰ Κ. Μετχ το Ιἔιιἔε ΟΟΙΟΒΠΘ, Μαγ 1848, 111 1ι11Ρ://Π1ειτ›‹ἰ5ῖ5.01°ἔ/ Β. Μιιεεοιπ. 8ΖπιπἔετπεπΖ ΖεεΖπποΖο8ἰιμιε εΖ/οτεε εΖε ιἔπιυ:ιἰΖ, 111 Ηὶετοτγ 87.ειτεὶπἰνε/ιτιειτκ/ἰτιε1ε›‹.1πτιππ. Ρ. Νεινὶἰὶε, 1/ετε Ζ ” αιιἐοτπωἕἰοπ εοεΖΖιΖε. 1ἶε1ἱ11οιπε δΖ2ΖΖἰκπιτιΖ, 1988.

ΚΔΠ Μειτκ. 1.εΖΖτε εἰ ΑππεΖ‹ου. ΒτωχεΖΖεε, 28 Πεεευτὺτε, 1818, 111 Μετχ, Αῃτοιπὶο Νεἕτὶ, ΕχἰΖ, Εεὶὶὶὶοτιε ΜἰΖΖε εὲ ειπε ππἱέε, 1998.Ευἔεὶε, 1.εΖΖ1·εε ειιτ "Ζε ΟιρἱΖαΖ”, Ιἶὀἰϊὶοῃε 805ἰΖιΖε5, 1994. Αιπτοιπὶο Νεἔτἰ, Ματχ ενω ‹ΖεΖα σΖε Ματχ. 18811. 8. Βοωτέζεοἰε, 1979.

854 855

ΡΙΩΡΡΟΣ ΡΟγΣΗΣ Ο ΜΑΡΞ ΙΙΒΝΝΗΘΙ­ΙΚΒ ΝΩΡΙΣ

Βεττεὶὶ Οἰὶπιετι, Εα αΙἰαΙεεΙἰαιιε ααἰεε επ οειιυαε ­ Εε ρτοεεεεαε αΙ 'ααεἰταεὶἰοα ΙΟΙΙΙΙΘΖΖΘ ΒΙ Ι”έΒΙΖε ΙΙΙ! ΕΙΙΡΙΙΙΙΙ εἴ ΙΙΘ ΙΙΙ ἄθΰαἄεῃϋε Ιω ϋΙΠ7ἰΐαΙἰ$71ια. ΟΤΟ ΙΊΝΡΞΙΙ

αἰααε Ια Ιαέὲαοαε αε Ματσε. Ρτόϊειεε ἀε Μὶὼειοὶ Εὸννγ, Εἶἀὶἐὶοηε ΠΘΘΤΘ­$ΙςΥΠΘῖ.Ι9Θ/ΙΡΡΙ.

ΞαΙΙερεε, 2995. Συλλογικό: Α. Οοτεεὶῃὶ, Ρ. Πὶειιειὶὀε, Μ. ΕειΖΖειτει1ο. ]­Μ. Μοιπιπἰετ, Υ.

]ειεεΙυεε Ρὶτθωνε, Εεε Χτακαε εοατακτε αΙε Ι ' Ιαἱεὲοἰτε ααΙοετεεΙΙε, Ιἶὀὶϋοτιε Πε ΜΟΠΗΘΤ­ΒΟΙΠΘΠΙ8. Β­ Ρ8ΗἰΤέ·. Ω. νΘ1°ΩΘΙΙο1πΘ, Ε6 εαραἐαἰἰεααε

Ια Βαεοααἰεταε­ΝεαεΙααΙεΙ. Ρειτὶε, ΑΙΜΠ Μἰ‹:Ιιε1, 1947­1959. Ε

εοἔαἰἐἰταε εοααααε εοττἔἰε αΙε Ια ετέεε απ εα¿αἰΙαΙἰεαΙε ΙαααεΙτΙεΙ. ΕΝΒ9, 1ιπ

Ηεεῃτἰ Ρἰτειιιπθ, Ε: οεεἰΙΙεαΙ :αεαΙἰευαΙ­Ιτἰεἰοἰτε έεοποαιἰαιιε, Ιἶσἰἰτἰουε ΠΙ ΙΊἴἴΡῖ//ΙΠΘΪΙΒΘΘ­ωιἰν­ΡΗΤΙΒ1­ΙΤ.Αμ/Οππἰ ἸΠΠ3 1Θ85· ]ειεῳ.ιεε Τεκἰετ. ΙἔέυοΙαΙἰοα εΙ αέατοετατἰε εΙΙεΖ Ματσε εἰ Εαἔεἰε. ΑεΙαεΙ Ματχ

Νὶεοε Ροι.ιΙειιπτ28ε. Ροιιοοἰτ ροϋἰἰααε εἰ άαεεεε εοεἱαΙε, Μαεμετο. 1998. ΟΟΙἸΙΓΙΟΙΙΙΙΙΙΙΟΙΉ ΡΙἘ$5α5 Πῃἰϋαΰἰΐίὶἰἴαε ΙΙΘ ΡΙΉΗΕ6. 1998.

Υνεε Ωιιὶῃὶου. Ροιιτ ααε αεΙιΙαΙΙεαΙἰοα αΙα εοαεερἰ οἱ ' αΙἰεααΙἰοπ, ἰιπ ΝοτΙυεΙΙεε ΕΘΟΠ ΤΤΟΙΘΚΥ. Μ Ι1ιαΙχῖ57ῃΘ Θΐ ῃϋΐΐῦ ἕβθωιω. ΠΊ ΙΙἘἘΡΞ//νννννν.1ΉετΧἱ8'εε.οτἔ.

ααεααἐἰοαε. Αετυεὶ Μειτχ Νο 39. Ρτεεεεε Παἰταετεϋαἱτεε αἔε Ρταπεε, ΡΗΘΙΘ νἰΤΠΟ. ΩΗΘΙΕΙΙΙΘΒ 710995 Ιἶ ΡΙΌΡΘ5 ΙΙΙ! ”8ϋ71ΘΙαΙ ΙΙΦΙΘΙΙΒΕΙΙΙ, ἰΠ ΜἙΡΞΙΙ

Ρτθῃῃθϊ ΒΘΠΙΘΒἙΘΓ7 2006. Ἐ›ὶΙ›Ι1οννεΙ›.εωππ1Ζὀεὀ.±πΘτ.

Ιἔιπαεἰο Ἑἔειπιοῃετ, ΝοαυεΙΙε έεοαοαιἱε. ία Εε Μοκαε αἰρΙοτπαΙΙααε, Αντἰὶ Ποτθῃῦθ ΝΟΙἙΙ [Μ Θμΰεΐἰοῃ 98 Ζ Ι ΙΙΜΙΙΙΙΙΙΙΙ αρἴὲε Μαἴχα ΙΠ ΑΕΜΘΙ ΜΘΓΧ ΘΠ

2999. Εὶἔιπε. Πο 21. 2993.

ννῃῃΘ1ΠΊ Βθἰὼι ηῃίῃπἰἔΐ Αῃηχνώεα Νθνν ΥΟΓΚ 1Θα9_ Ξιεινοη ΖΙΖΘΚ. Εεαἰα 'ε δαοἰεε, ὶιπ Ιιττρ://ιτιατ›‹1ετε.οτ8.

]ετεηπΥ Ιἔ1Η‹1ιπ. Ε " ᾶζςε εϊε Ι ααεεὲε, ΡοεΙεεΙ, 2999.]ΘεΠ ῖἐοιοεὶὶῃ, λήμμα έΙαΙἰεα:ε στο ΠἰεΙΙοπααἰ›·ε Οἰὲἰααε αΙα Ματχἰεααε.

Ρτεεεεε ΠαἰυετεἰΙαἰτεε αε Ρτααεε. 1985.(ἔθοτἔεε Ηοιιεεἰε, Εα Ιοαταέε α'ε Ιπαἰιἔ Ιτειιτεε επ ΒεΙ8ΙαιΙα, Τὶκἔεε· ὀε

Μεπιοὶτε, Πιπὶνετεὶτέ Εἰϋτε· ἀε Βτιικειιεε. 1974.

Μ. Ιἔυϋει, Ματσε ετἰιΐἰααε απ αιατχἱεταε, Ρειγοτ. 1974.

Ιεεε±Ι‹ Πὶἰεἰπ Ιὶυϋἰιπ. ττειόωετὶοη Ρτεὀγ Ρετὶιτιαιπ, Μ11οε 9ειτιπει;ι·ὀΖῇα,

Εεεααε υπ Ματσε 7 Ταεοτα ο/ι/αΙαε. Εὀ. ΒΙαεΙ‹ Ιἔοεε Ι:ἶοοΙ‹ε. 1999.

Ξεὐνὶιπο ΰειὶνεἔὶο, Εεε εααπἰἰτεε αΙα ειηεὶἕ, Ιαοααε εοεἰαΙ εἐ αειἕἰοα εΙαεΖ Ιε /εααε

Ματχ. Ρτέΐεκε ὀο Μὶεὶιει Εεἰἴυτ, Ε ' Ηαααααὲὲαα. 1994.

]εειη­Ρεἰιιὶ Ξετττε, Ωαεεϋοα αἰε αΙέΙΙτοαΙε. ὶιπ δτἰἰἰααε αΙε Ια ταἰεοα αΙἰαΙεεΙΙααε,

Ε. Ι, Ταἑοτὶε αἶεε εαεεταΙ:Ιεε ρταἐἰααεε. δαΙΙἰαΙατα. 1999.

Ευεὶεῃ Βὲνε, Ματχἰεατε εΙ Ιαέοτἰε αα Ια ρετεοαααΙἱΙἐ, Ιἶὸὶτὶουε ΞοσἰαΙεε, 1974.

Ευεὶεη Βὲνε. δοαααιιαἰεαιε ααεΙΙ εεεοαα εοαηΙε?, Ιἶἀὶτὶοῃε ΞοσἰαΙεε, Μεεεἰ­αἰοτ, 1999. Ι

Ειιεὶεῃ δὲνθ. Ρεαεετ αυεε Ματχ αα/οπταἔ 'Ιααἰ Ι. Μακ: εΙ αοαε, Ιἶὀὶτὶοιπε Εα

Πἰεριπε, 2994.Ευεὶειπ θὲνε. Ξωτ Ιε αἐραεεεαιειιἰ ααα εαρἰΙαΙἱεαπε: ααεεϋοπ ιἰε αΙέΙΙιοεΙα ὶιπ

Ιιτω://εεΡειεΘε~1τιειτ›‹.οτ8.Συλλογικό: Παεεεε εοεἰαΙε: τεἐοατ οα τεποαυεαιὐ, Ιἶἀὶτὶοιπε $μΙΙερεε ετ

Εεραεε Ματκ. 2993.Συλλογαό: δοαυαεαὲ Ιε εαρἰἰααεατε α εαααἕε. Α ρτοροε αΙε Ια Ιἰοαπἰααἰἱοα

356 35?

τ

~‹|›>¬ε·›¬±ο×ωε9εΘῖ;×±;ω;,κ=»­

.ω|

Ἡ „: Ε

Η­Φ

6 Ι ·8] ,Ζ Ἡ »έ .Υ .. ι

' .

Το Βιιεωο Φον ι¬]ΩΡτον ΡονΣΗΟ ΜΑΡΞ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΝΩΡΙΣ

ΣΦου‹ι¬1ιοΘεΦΗΘΗκε κΑι Σι·±:Λ1ΔοΠο1ΗΘΗκι¬:

ΣΤΟ ΒΡΡΑΣΦΗΝ ΤΩΝ ι¬:κΔοΣεΩΝ τκοΒοΣ·νΗ κΑικνκΛοΦοΡΗΣι¬: Το 2008.

Μηηως η ιαια η τρανικη καταληξη ταυ ‹‹υηαρκταυ σσσιαλισμσυ» ϋεν αηστελει αηό­αειξη της ανανκαιότητας ενός υτμηλαα σε ηανκόσμια κλιμακα εηιηόόσυ αναητυξης τωνυλικὡν ηαρανωνικων αυναμεων νια την εόραιωση ταυ κσμμσυνιαμσό;

Και αν στην εησιια μας στις αναητυνμένες καηιταλιστικός κὡρες εκει εηιτευκθει αυτότα εηιηεόσ έτσι όηως ηρσσαισριτεται κυριως στα ατιιηατιεεσ, τι τρέιιει με τσ εν όυναμειεηαναστατικό υησκεἰμενσ, η εηαναστατικη συνειόηταησιηση ταυ σησισυ αηστελει καιαυτα ανανκαια ηρσϋηόθεση για την ανατρσηα ταυ καηιταλισμσα και τσ ηερασμα στασσσιαλισμό;

Πσιαι ειναι κατα τσυς κλασικαός αι ησρανσντες αι σησισι συμβαλαυν έτσι ωστε η ενόυναμει εηαναστατικότητα της ερνατικας ταξης να μην εκόηλωνεται στην ηραξη; Μηηωςσι κλασικσι ηαρα ταν αμεσα α έμμεσα εντσηισμό αυτών των ηαρανόντων τελικα υηστἰμη­σαν τη όυναμικη της ενσωματωσης;

Ειναι ϋυνατόν η σημερινα ασμικη κριση ταυ καηιταλισμσα να αιαμσρτρωσει τετοιεςσυνθηκες ησυ να ανατρἐτμσυν τσυς υλικσός αρσυς της ενσωματωσης, σόηνὡντας έτσιστην υηἐρβαση της αντιθεσης αναμεσα στις αντικειμενικός όυνατότητες της εησιιης μαςκαι την υστέρηση ταυ υησκειμενικσυ ηαραναντα;

Αν ηρανματι συμβαινει κατι τέτσισ, αν ηρανματι όηως λέει σ Νιτσε, ‹‹η αηόἰα ειναιικανη να όημισυρνησει ιρτερα και αυναμεις ησυ αιαισθανσντσι τις ηηνές», αυτό σημαινειότι τσ σημερινό βαθυ σκσταόι κρυβει μέσα ταυ τσ καμμσυνιστικα μας μἐλλσν.

Έτσι και αλλιως σ Μαρξ νεννηθηκε νωρις νια να ννωρισει την υλαησιηση ταυ καμ­μσυνιστικσα σραματσς ησυ σ ιόισς ειιιε τη μεναλσιρυια να ηραβλἐιμει και τα σησἰσσημερα ειναι ετρικτό.

ιὴιιιιιιιλιιλιιιιι ιιἰλιιηιιιλιιιςι

. .Δω

Οζ

7··: ο7τ1ν··τ···¬υνυΑ.:··

ι

ι

ι

ι