Ο ΔΑΡΕΙΟΣ

Κωνσταντίνος Καβάφης «Ο Δαρείος» Φιλολογική Επιμέλεια: Σιάνος Θεόδωρος

«Ο ΔΑΡΕΙΟΣ»(Κωνσταντίνος Καβάφης)

Ιδιοτυπίες της ποίησης του Καβάφη Ο Καβάφης αποτελεί ιδιαίτερη περιπτωση στην ελληνική λογοτεχνία και η ποίησή

του είναι έντονα προσωπική και προδρομική, έχοντας τα δικά της αποκλειστικά γνωρίσματα, που είναι τα ακόλουθα:

α) Οι στίχοι είναι ελεύθεροι, σχεδόν πάντα ιαμβικοί, κατά κανόνα ανισοσύλλαβοι, χωρίς ομοικαταληξία και χωρίς επιμέλεια στις χασμωδίες, ωστόσο πολύ προσεγμένοι στη στίξη, στις περιόδους, στις παύσεις και σε άλλα.

β) Η ιδιότυπη γλώσσα των ποιημάτων του Καβάφη είναι η ομιλούμενη από την ελληνική παροικία της Αλεξάνδρειας (δημοτική με τύπους λόγιους και πολιτικούς ιδιωματισμούς), ενώ πολλές από τις λέξεις που χρησιμοποιούνται είναι «αντιποιητικές», της καθημερινής χρήσης.

γ) Το ύφος το χαρακτηρίζει η διαύγεια της σκέψης, η σαφήνεια και η ακριβολογία της διατύπωσης, ενώ η λιτότητα των εκφραστικών μέσων (έλλειψη σχημάτων λόγου και άλλων περίτεχνων «διακοσμητικών» στοιχείων), η λεπτή ειρωνεία, ο ρεαλισμός και η έλλειψη ρητορισμού και στόμφου δεν αφήνουν περιθώρια για λυρικές και πομπώδεις εξάρσεις. Άλλα γνωρίσματα είναι η υπαινικτικότητα, ο διδακτικός πολλές φορές τόνος και η τεχνική της δραματικότητας (της «θεατρικότητας», με τη χρήση κυρίως του διαλόγου)

Λόγω των παραπάνω γνωρισμάτων στη στιχουργία, στη γλώσσα και στο ύφος, η ποίηση του Καβάφη μοιάζει «πεζολογική»

δ) Τέλος, τα θέματα αντλούνται από το ιστορικό μας παρελθόν (από ιστορικά περιστατικά, ιδιαίτερα των ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων, πραγματικά ή πλαστά) και από τον κόσμο της εμπειρίας του ποιητή (μέρος των εμπειριών είναι και αυτές που απορρέουν από τον ομοσεξουαλισμό του). Τα ποιήματα του Καβάφη κατανέμονται σε τρεις θεματικούς κύκλους: στα ιστορικά, στα φιλοσοφικά και στα ηδονιστικά (ή αισθησιακά). Όμως η ποίηση του Καβάφη είναι ενιαία και η διάκριση είναι συμβατική, γιατί οι ομάδες συχνά επικαλύπτονται: πολλά από τα ποιήματα μπορούν να καταταγούν σε περισσότερες από μια κατηγορίες.

Το έργοΤο ποίημα, όπως σημειώνεται στο τέλος του, είναι γραμμένο το 1920, την περίοδο της ωριμότητας του ποιητή, και το περιεχόμενό του είναι στοχαστικό, ενταγμένο σε ιστορικό πλαίσιο (στα ελληνιστικά χρόνια, στα οποία υπάρχει η αφετηρία της έμπνευσης πολλών ποιημάτων του Καβάφη).

Το περιεχόμενο

1. Η δομή του ποιήματος Πρώτη ενότητα (πρώτη στροφική ενότητα): Ο προβληματισμός του ποιητή

Φερνάζη. Δεύτερη ενότητα (δεύτερη στροφική ενότητα): Η έκρηξη πολέμου και η

απογοήτευση του Φερνάζη. Τρίτη ενότητα (τρίτη στροφική ενότητα): Ο στόχος της ποίησης του Φερνάζη. Τέταρτη ενότητα (τέταρτη στροφική ενότητα): Ο μεγάλος κίνδυνος. Πέμπτη ενότητα (πέμπτη στροφική ενότητα): Η ποιητική ιδέα.

~ 1 ~


2. Ο τίτλος και το ιστορικό πλαίσιο του ποιήματος Ο τίτλος του ποιήματος «Δαρείος» παραπέμπει σε ομότιτλο φανταστικό ποίημα

του Φερνάζη (όπως φαίνεται καθαρά στους στίχους 22-23), το οποίο έχεις αυτόν τον τίτλο, επειδή αναφέρεται στον Δαρείο ως πρόγονο του Μιθριδάτη.

Η σκηνή και τα δύο πρόσωπα (του ποιητή Φερνάζη και του υπηρέτη του) είναι φανταστικά, ενώ τα άλλα δύο (ο Δαρείος και ο Μιθριδάτης) είναι πραγματικά, όπως και το πλαίσιο μέσα στο οποίο κινούνται τα γεγονότα, η σκηνή και τα πρόσωπα του ποιήματος: ο χώρος είναι η Αμισός, ελληνική πόλη του Πόντου, που έπεσε στα χέρια των Ρωμαίων το 71 π.Χ., και ο χρόνος, μάλλον το 74 π.Χ.

3. Το θέμα του ποιήματος Ο ποιητής Φερνάζης γράφει ένα επικό ποίημα, στο οποίο υμνεί τον Δαρείο, τον ένδοξο πρόγονο του βασιλιά Μιθριδάτη, για να κερδίσει την εύνοια του βασιλιά και μέσο αυτής να καταξιωθεί και να ξεχωρίσει ανάμεσα στους άλλους ποιητές (η συγγραφή του έργου βρίσκεται σε εξέλιξη). Επομένως, θέμα του ποιήματος του Καβάφη είναι η χρησιμοποίηση της ποίησης από κάποιους θεράποντές της για την κολακεία της εξουσίας με στόχο την απόκτηση της εύνοιας για τη δική τους κοινωνική προβολή και άνοδο.

4. Ο προβληματισμός του ποιητή Φερνάζη Ο ποιητής Φερνάζης γράφει ένα ποίημα με τον τίτλο «Δαρείος». Ο χαρακτηρισμός

«επικό» μας αφήνει να εννοήσουμε ότι πρόκειται για ένα ποίημα υμνητικό και εγκωμιαστικό. Η πρώτη στροφική ενότητα του ποιήματος μας τοποθετεί στην πιο καίρια στιγμή της δημιουργίας του Φερνάζη (το σπουδαίον μέρος). Στη συνέχεια επεξηγείται ποιο είναι το σημαντικό αυτό σημείο και προβάλλεται ο προβληματισμός του Φερνάζη σχετικά με το τι θα γράψει για τα αισθήματα του Δαρείου.

Ο αφηγητής αναλαμβάνει να μας εξηγήσει τον προβληματισμό του Φερνάζη (βαθέως σκέπτεται το πράγμα ο ποιητής), που τον απασχολεί ιδιαίτερα ο τρόπος με τον οποίο ανέβηκε στο θρόνο ο Δαρείος Υστάσπου. Η στιγμή απαιτεί προσοχή και διακριτικότητα και το θέμα χρειάζεται λεπτούς χειρισμούς. Έτσι, ο ποιητής βρίσκεται σε περισυλλογή, γιατί πρέπει να αναλύσει τα αισθήματα που θα είχεν ο Δαρείος όταν επρόκειτο να πάρει στα χέρια του την εξουσία. Δύο εκδοχές θα είχε μπροστά του ο ποιητής και βρίσκεται σε δίλημμα:i. Ίσως θα έπρεπε να αναφερθεί ότι ο Δαρείος ήθελε να γίνει βασιλιάς

κυριευόμενος από υπεροψίαν και μέθην, επειδή δηλαδή ήταν αλαζόνας και διψούσε για εξουσία (πίσω από αυτή την εκδοχή κρύβεται βέβαια η ιστορική πραγματικότητα, το ότι δηλαδή ο Δαρείος πήρε το θρόνο ύστερα από αιματηρές δολοπλοκίες, κάτι το οποίο ούτε καν σκέφτεται ο ποιητής, γιατί αυτό πρέπει να αποσιωπηθεί).

ii. Όμως τη σκέψη αυτή την απορρίπτει αμέσως ο ποιητής (όχι όμως) και περνάει στη δεύτερη εκδοχή: θα ήταν προτιμότερο (μάλλον) στη θέση του υπαινιγμού της ιστορικής πραγματικότητας να μπει μια ποιητική πραγματικότητα: πρέπει να γράψει ο ποιητής ότι η άνοδος του Δαρείου στο θρόνο ήταν σαν κατανόησι της ματαιότητας των μεγαλείων. Ότι δηλαδή είχε επίγνωση της σοβαρότητας και της ευθύνης ενός τέτοιου ρόλου, με την πεποίθηση ότι τα μεγαλεία της εξουσίας και της δόξας είναι μάταια και δεν έχουν μεγάλη αξία. Με αυτή τη διατύπωση το ποίημα θα υπηρετήσει τους ιδιοτελείς στόχους του Φερνάζη, αφού θα αποφύγει να θίξει τον Δαρείο –απεναντίας θα είναι κολακευτικό για τον Δαρείο και αρεστό στον απόγονό του Μιθριδάτη.

Είναι αξιοπρόσεχτα τα εκφραστικά μέσα με τα οποία παρουσιάζει ο ποιητής Καβάφης την κολακευτική διάθεση του ποιητή Φερνάζη. Έτσι:

~ 2 ~


i. Χρησιμοποιεί την ειρωνεία , που είναι εμφανής στα παρακάτω σημεία:

Παρουσιάζεται ο Φερνάζης να θεωρεί σπουδαίον μέρος της βιογραφίας του Δαρείου τον τρόπο της ανόδου του στο θρόνο (σπουδαία σημεία είναι βέβαια οι πολιτικές πράξεις και τα πολεμικά έργα ενός βασιλιά και όχι ο τρόπος με τον οποίο έχει καταλάβει την εξουσία), ενώ είναι γνωστός ο άθλιος τρόπος με τον οποίο ο Δαρείος πήρε την εξουσία. Αυτή η «σπουδαιότητα» υπογραμμίζεται με τη λόγια κατάληξη του επιθέτου σπουδαίον και με τις μεγαλόστομες φράσεις χρειάζεται φιλοσοφία και βαθέως σκέπτεται, οι οποίες χρησιμοποιούνται για να εκφραστεί ένα δίλημμα που βασίζεται στην απάτη.

Στο ποίημα του Φερνάζη δίνεται ένας βαρύγδουπος χαρακτηρισμός (επικό). Το όνομα του Μιθριδάτη αναφέρεται με πολύ κολακευτικό τρόπο: με τον τίτλο

βασιλεύς, με τον υμνητικό προσδιορισμό του τίτλου ένδοξος, με το δουλοπρεπές και «οικείο» μας και με τα συνοδευτικά μεγαλοπρεπή ονόματα Διονύσιος κ᾿ Ευπάτωρ (όλα αυτά βέβαια είναι αντίθετα με το πραγματικό ήθος του Μιθριδάτη, που πήρε την εξουσία σκοτώνοντας τον αδελφό του).

ii. Παρουσιάζει τον ποιητή Φερνάζη να ακροβατεί σε πολύ προσεκτικές φραστικές διατυπώσεις. Έτσι:

Ο κόλακας ποιητής χρησιμοποιεί για την άνοδο του Δαρείου στο θρόνο την κομψή φράση παρέβαλε τη βασιλεία, αντί για κάποιες άλλες, που θα ανταποκρινόταν στην ιστορική πραγματικότητα, όπως αναρριχήθηκε στο θρόνο, σφετερίστηκε το θρόνο, κ.α.

Ο Φερνάζης εκφράζεται με υποθέσεις και πιθανολογίες: θα είχεν – ίσως – μάλλον.

Στη φράση μάλλον σαν κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείων παρουσιάζεται καθαρά η προσπάθεια του Φερνάζη να απομακρυνθεί από την ιστορική αλήθεια και να βολέψει με κάποια ασάφεια την κολακεία.

5. Η έκρηξη του πολέμου και η απογοήτευση του Φερνάζη. Με την πρώτη λέξη της επόμενης στροφικής ενότητας, τον αντιθετικό αλλά,

διακόπτεται ξαφνικά η ήρεμη στοχαστική ατμόσφαιρα, καθώς μπαίνει τρέχοντας ο υπηρέτης του Φερνάζη φέρνοντάς του μια βαρυσήμαντην είδησι, ότι δηλαδή άρχισε ο πόλεμος με τους Ρωμαίους, ο οποίος μάλιστα βρίσκεται σε δραματική εξέλιξη (το πλείστον του στρατού μας πέρασε τα σύνορα). Η είδηση είναι συγκλονιστική και ο ποιητής μένει εμβρόντητος (ενεός) αναφωνώντας Τι συμφορά! Πράγματι, η είδηση για την έκρηξη του πολέμου είναι βαρυσήμαντη και ο πόλεμος είναι πάντα και για όλους συμφορά, αφού φέρνει στους λαούς τόσα δεινά. Και στον αναγνώστη δημιουργείται η εντύπωση ότι η κατάπληξη και η ψυχική αναστάτωση του Φερνάζη οφείλεται στο φόβο των εχθρών και των δεινών του πολέμου.

Ωστόσο το περιεχόμενο των στίχων 17-20 αίρει αυτή την εντύπωση και δείχνει ότι ο αφηγητής ειρωνεύεται τη στάση του Φερνάζη, για τον οποίο συμφορά του πολέμου είναι η ματαίωση των ελπίδων του για την εύνοια του Μιθριδάτη! Παραμερίζοντας λοιπόν όλες τις οδυνηρές για το κράτος και το λαό συνέπειες της εχθρικής επίθεσης ο Φερνάζης επικεντρώνει εγωιστικά τη συμφορά στην ανατροπή της σκοπιμότητας της συγγραφής του, αφού οι ιστορικές εξελίξεις προβάλλουν άλλες προτεραιότητες και ο βασιλιάς μέσα στο πόλεμο δεν θα βρει καιρό και διάθεση να ασχοληθεί μ᾿ ελληνικά ποιήματα. Έτσι, μια ιστορική συγκυρία ματαιώνει τα σχέδια του Φερνάζη.

Σχετικά με την τεχνική και τα εκφραστικά μέσα έχουμε να κάνουμε τις ακόλουθες παρατηρήσεις στο ποιητικό κείμενο της δεύτερης στροφικής ενότητας:

~ 3 ~


Ο αντιθετικός αλλά στην αρχή της στροφικής ενότητας σηματοδοτεί εκφραστικά την αντίθεση ανάμεσα στη στοχαστική ηρεμία της προηγούμενης ενότητας και στην ψυχική ένταση της δεύτερης.

Στους στίχους 12-14 προστίθενται τα στοιχεία της κίνησης και της δράσης, ενώ ο υπηρέτης είναι σαν πρόσωπο που μπαίνει στη σκηνή και διαλέγεται με τον Φερνάζη. Με αυτά τα στοιχεία το ποίημα αποκτά θεατρικότητα.

Η απελπισία του Φερνάζη εκφράζεται α) με επιφωνηματικές προτάσεις με θαυμαστικό (Τι συμφορά!) ή χωρίς αυτό (Πού τώρα…ν᾿ ασχοληθεί και Μέσα σε πόλεμο – φαντάσου, ελληνικά ποιήματα), β) με τη χρήση του β΄ γραμματικού προσώπου (φαντάσου) και γ) με την επανάληψη της φράσης ελληνικά ποιήματα.

Η εκλεπτυσμένη ειρηνική ενασχόληση με τα ποιήματα γραμμένα στα ελληνικά αποτελεί αντίθεση με την αγριότητα του πολέμου.

Για την ειρωνεία των λέξεων βαρυσήμαντη είδησι και συμφορά έχει γίνει λόγος παραπάνω. Ειρωνεία επίσης αποτελεί η επανάληψη του ονόματος του Μιθριδάτη με όλους του κολακευτικούς και μεγαλοπρεπείς προσδιορισμούς του.

6. Ο στόχος της ποίησης του Φερνάζη Ο ποιητής Φερνάζης, που είχε στηρίξει όλες τις ελπίδες του για μελλοντική

καταξίωση στο ποίημα «Δαρείος», οδύρεται για την ατυχία του, αφού οι ιστορικές εξελίξεις στέκονται εμπόδιο στις ποιητικές του φιλοδοξίες και βλέπει να αναβάλλονται όλα όσα είχε προσεχτικά σχεδιάσει.

Οι στόχοι του ήταν, σύμφωνα με τη δική του ομολογία:α) να αναδειχτεί και να καταξιωθεί ως ποιητής καιβ) με την ανάδειξή του να αποστομώσει οριστικά όσους από φθόνο των αμφισβητούσαν.

Η εδραίωση της φήμης του θα γινόταν όχι βέβαια με την ανάδειξη της πραγματικής του αξίας αλλά με την εύνοια του βασιλιά. Στην Τρίτη στροφική ενότητα εκφράζεται η άποψη του Φερνάζη για το σκοπό της ποίησης, ο οποίος είναι να χρησιμοποιείται αυτή για την προβολή και την απόκτηση κοινωνικής ισχύος του ποιητή. Παράλληλα βέβαια οι στίχοι 22-24 αποτελούν υπαινικτική μομφή του Καβάφη για όσους καπηλεύονται γενικά την τέχνη για ιδιοτελείς σκοπούς.

Η αδημονία (στην πραγματικότητα απελπισία) του Φερνάζη εκφράζεται α) με τις δύο αρηματικές επιφωνηματικές προτάσεις Ατυχία! και Τι αναβολή, τι αναβολή στα σχέδιά του, οι οποίες εμπεριέχουν και το στοιχείο της ειρωνείας, και β) με την επανάληψη τι αναβολή, τι αναβολή.

7. Ο μεγάλος κίνδυνος Ο Φερνάζης προχωράει παραπέρα και φοβάται ότι τα σχέδια του δεν

αναβάλλονται, αλλά μάλλον ματαιώνονται, γιατί προβλέπει τελική ήττα της μικρής Καππαδοκίας και του Μιθριδάτη από τους πανίσχυρους Ρωμαίους. Έτσι, από τον πρώτο αυθόρμητο φόβο για της προσωπικές επιπτώσεις του πολέμου περνάει στο φόβο για τις δραματικές επιπτώσεις που θα έχει αυτός σε εθνικό επίπεδο (υποταγή της πατρίδας του στους Ρωμαίους). Υπάρχει λοιπόν άλλη συμφορά, πολύ πιο μεγάλη από την αναβολή της επιτυχίας των σχεδίων του (και να᾿ ταν μόνο αναβολή, πάλι καλά).

Παρουσιάζεται τώρα στο ποίημα ένας Φερνάζης, ο οποίος σαν να συνέρχεται: μελετάει και αξιολογεί τα νέα ιστορικά δεδομένα, συνειδητοποιεί την εθνική, την

~ 4 ~


πραγματική συμφορά, βλέποντας την κατάσταση με πολιτική διορατικότητα και ρεαλισμό ίσως και με κάποια ηττοπάθεια. Τα στοιχεία που συνιστούν την τραγικότητα της πραγματικότητας είναι τα ακόλουθα: α) στο κράτος δεν υπάρχει γενικά ασφάλεια∙ β) η πρωτεύουσα δεν είναι καλά οχυρωμένη και γ) οι Ρωμαίοι είναι φρικτότατοι εχθροί (επομένως ο αγώνας θα είναι άνισος και η Καππαδοκία θα υποταχθεί σ᾿ αυτούς).

Η αγωνία του Φερνάζη για το μέλλον του κράτους εκφράζεται με τις αλλεπάλληλες τρεις ρητορικές ερωτήσεις του (στ. 30-32) και με την επίκλησή του στους μεγάλους θεούς της Ασίας, των οποίων ζητάει τη βοήθεια.

8. Η ποιητική ιδέα Τώρα ο Φερνάζης, μέσα στην ψυχική του αναστάτωση για τη συμφορά του

πολέμου και ύστερα από την εκτίμηση της κατάστασης και σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο, επανέρχεται στην υπόθεση της ποίησης επανεκτιμώντας το ρόλο του ως ποιητή και το σκοπό της ποίησης. Προσαρμόζεται στις νέες συνθήκες και ως ποιητής επανατοποθετείται και μεταβάλλει τις ποιητικές του επιλογές. Η ποίησή του τώρα δεν είναι πια μέσο κολακείας της εξουσίας για την απόκτηση της εύνοιας των ισχυρών, αλλά παίρνει την πραγματική της υπόσταση και βρίσκει τον πραγματικό της σκοπό, λειτουργώντας πλέον ως Τέχνη πραγματική, ανεξάρτητη από ιδιοτελείς στόχους∙ Και ο Φερνάζης βρίσκει το δρόμο του και γίνεται γνήσιος λειτουργός της.

Τώρα η ποιητική ιδέα πάει κ᾿ έρχεται εκφράζοντας την αλήθεια, η ποιητική έμπνευση είναι ελεύθερη και αδέσμευτη. Στο ποίημα λοιπόν για τον Δαρείο δεν υπάρχει πια το δίλημμα των στίχων 6-11: θα γραφτεί ότι ο βασιλιάς είχε υπεροψίαν και μέθην.

Ο Φερνάζης, λόγω των νέων συγκυριών και της προβλεπόμενης αλλαγής στο πολιτικό σκηνικό, απλώς εγκαταλείπει τα σχέδιά του για χρησιμοποίηση της ποίησης ως μέσου κολακείας των ισχυρών και έρχεται (ή επανέρχεται) στον ορθό δρόμο της ποίησης. Θα τον αδικούσαμε, αν θεωρούσαμε ότι προσαρμόζει συστηματικά κάθε φορά την ποιητική του ιδέα στις μεταβαλλόμενες καταστάσεις ή, ακόμα πιο πολύ, ότι προσαρμόζεται στις νέες συνθήκες της επικράτησης των ρωμαϊκών λεγεώνων. Γιατί έτσι θα μπορούσε να εννοηθεί ότι θα αρχίσει να εξυμνεί τους Ρωμαίους ως νέους άρχοντες. Μια τέτοια εκδοχή βέβαια θα ήταν άτοπη, γιατί ο ποιητής α) χαρακτηρίζει ήδη τους Ρωμαίους «φρικτότατους εχθρούς» και β) δεν εγκαταλείπει τη σύνθεση του «Δαρείου».

Η επανάληψη της φράσης υπεροψίαν και μέθη αισθητοποιεί το πάει κ᾿ έρχεται της ποιητικής ιδέας.

9. Η στάση του Φερνάζη Ο φανταστικός ποιητής Φερνάζης παρουσιάζεται στο ποίημα να χρησιμοποιεί την

ποίησή του για να αποκτήσει την εύνοια των ισχυρών της εξουσίας και στη συνέχεια για να καταξιωθεί ως ποιητής αποστομώνοντας τους επικριτές του (δεν ξέρουμε αν η αρνητική αξιολόγηση των επικριτών ήταν δίκαιη ή άδικη –αυτό μας είναι αδιάφορο για την αξιολόγηση της στάσης του ποιητή). Όμως στη συνέχεια επηρεάζεται από τη μεταβολή των πολιτικών δεδομένων και μεταβάλλει τη στάση του, μεταβάλλοντας παράλληλα και τις ποιητικές του επιλογές.

Ο Φερνάζης είναι δουλοπρεπής κόλακας και καιροσκόπος: τάσσεται με το μέρος του ισχυρού εγκωμιάζοντας και εξυμνώντας τον, αλλά, μόλις φανεί ότι εκείνος θα φύγει από το προσκήνιο της εξουσίας τον εγκαταλείπει.

~ 5 ~


Ως καιροσκόπος, είναι φυσικά και ιδιοτελής: θέτει ακόμα και την ποίηση, μια υψηλή μορφή της Τέχνης, στην υπηρεσία των προσωπικών του επιδιώξεων (πρόκειται για μια ιδιάζουσα μορφή στράτευσης της τέχνης) και αλλοιώνει τον αληθινό προορισμό της Τέχνης, που είναι η αισθητική καλλιέργεια και απόλαυση, ο προβληματισμός, η μεταρσίωση ή, έστω, και η στράτευση σε μια ιδεολογία (θρησκευτική, εθνική κτλ.).

Ωστόσο, και πάλι λόγω των ιστορικών συγκυριών γίνεται (και πάλι;) γνήσιος και ειλικρινής θεράποντας της ποίησης.

Πέρα από το ήθος του Φερνάζη μπορούμε να παρακολουθήσουμε τις ψυχικές μεταπτώσεις του: ο ήρωας ξεκινάει από τη νηφαλιότητα της ποιητικής περισυλλογής, περνάει στη δυσάρεστη έκπληξη, στην απογοήτευση και στην απελπισία. (Τι συμφορά! –Ατυχία –Θεοί μεγάλοι…βοηθήστε μας), για να επανέλθει στη νηφαλιότητα της ποιητικής δημιουργίας.

10. Ο υποθετικός αφηγητής Το ποίημα δίνεται με τη μορφή αφήγησης. Ο αφηγητής, αμέτοχος στην ιστορία,

που την αφηγείται σε γ’ γραμματικό πρόσωπο, είναι αυτός που παρακολουθεί όλα τα στάδια της ποιητικής δημιουργίας καθώς και τη μεταβαλλόμενη στάση του Φερνάζη απέναντι στην εξουσία. Είναι «παντογνώστης», γιατί εκθέτει τόσο τις εξωτερικές καταστάσεις όσο και τον εσωτερικό κόσμο του ποιητή, και κρατάει στάση κριτική (ειρωνική) απέναντι στη συμπεριφορά του ήρωα. Ο αφηγητής αυτός είναι πρόσωπο πλαστό, πίσω από το οποίο κρύβεται βέβαια ο ποιητής Καβάφης (ιδιαίτερα με τη γνωστή καβαφική ειρωνεία).

Το α’ γραμματικό πρόσωπο που υπάρχει σε πολλά σημεία δεν ανήκει στον αφηγητή αλλά σε λόγια των προσώπων του έργου, που ενσωματώνονται στην αφήγηση. Έτσι: Το μας των στίχων 5 και 17 ανήκει στον ποιητή Φερνάζη (δείχνει δουλοπρεπή

στάση, που την ειρωνεύεται ο αφηγητής) Το μας του στίχου 15 ανήκει στον υπηρέτη, ίσως και στον ίδιο τον ποιητή. Το α’ πληθυντικό πρόσωπο της τέταρτης στροφικής ενότητας (έχουμε,

μπορούμε, να τα βγάλουμε, να μετρηθούμε, βοηθήστε μας) ανήκει στον ποιητή Φερνάζη, που μιλάει ως μέλος του συνόλου (του λαού της Καππαδοκίας).

Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου1. Πώς επηρεάζει η ιστορική πραγματικότητα την ποιητική στάση του

Φερνάζη; Πώς σκιαγραφείται η προσωπικότητα και το ήθος του; (Να επισημάνετε το πώς αίρει το αρχικό δίλημμά του)

Το κύριο ζητούμενο είναι αν ο καλλιτέχνης είναι πολιτικό ή καλλιτεχνικό ον. Ήδη πήραμε απάντηση στο ερώτημα από τον Εγγονόπουλο και τον Αναγνωστάκη: ο ποιητής είναι πολιτικό ον. Στον Καισαρίωνα ο Καβάφης εμφανίζεται ως καλλιτεχνικό αλλά και πολιτικό ον: ο ποιητής αφορμάται από την ιστορία και κατασκευάζει μια νέα πραγματικότητα, ταυτόχρονα όμως σχολιάζει και επικρίνει («οι φαύλοι»). Το τι συμβαίνει με τον Φερνάζη ήδη το διαπιστώσαμε και το σχολιάσαμε. Εδώ θα συνοψίσουμε μερικές παρατηρήσεις.1. Ο Φερνάζης αφορμάται από την ιστορική πραγματικότητα για να συνθέσει ένα ποίημα.2. Ελέγχει τον Δαρείο και έμμεσα τον απόγονό του Μιθριδάτη για τον τρόπο που ανέλαβαν την εξουσία και τους κατηγορεί για υπεροψία και μέθη και για το γεγονός ότι δεν κατανόησαν τη ματαιότητα των μεγαλείων. 3. Διερωτάται αν θα πρέπει να πει την αλήθεια.4. Επιδιώκει να αναδειχθεί με το ποίημά του αυτό και να αναγνωρισθεί ως μεγάλος ποιητής.

~ 6 ~


5. Αδιαφορεί για την τύχη της πατρίδας του και εκλαμβάνει τον πόλεμο ως αιτία για την αναβολή των καλλιτεχνικών επιδιώξεών του. Θεωρεί τον εαυτό του άτυχο και τη συμφορά προσωπική.6. Προσαρμόζει το έργο στη νέα ιστορική πραγματικότητα και αποφασίζει να γράψει την αλήθεια, ότι δηλαδή τα κίνητρα για την ανάληψη της εξουσίας από τον Δαρείο και τον Μιθριδάτη υπήρξαν η υπεροψία και η μέθη. 7. Το ζητούμενο για τον Φερνάζη παραμένουν η φήμη, η δόξα, η αναγνώριση.

2. Το πρώτο πληθυντικό πρόσωπο (μας) επιτρέπει να συμπεράνουμε πως την αφήγηση αναλαμβάνει ένας υποθετικός αφηγητής. Ποιο είναι το ήθος του και ποιος ο ρόλος του;

Ποια θέση παίρνει ο Καβάφης απέναντι σε όλα αυτά; Καταρχάς το πρώτο πληθυντικό πρόσωπο δηλώνει την παρουσία του. Είναι αυτός που αφηγείται και σχολιάζει τις καταστάσεις. Ο ειρωνικός τόνος που διατρέχει το ποίημα δείχνει ότι ο Καβάφης δεν συμφωνεί με τις επιλογές του ομότεχνού του ποιητή Φερνάζη και ότι για εκείνον σημασία έχει το καλλιτεχνικό γεγονός ως φορέας της αλήθειας. Εξάλλου, τη θέση του για το αν ο καλλιτέχνης είναι πολιτικό ή κοινωνικό ον την είχε διατυπώσει στο ποίημα Νέοι της Σιδώνος 400 μ.Χ. Μέσα σ’ ένα ιστορικό πλαίσιο μεταβατικό –η ειδωλολατρία δεν έχει εκλείψει ακόμη, ο χριστιανισμός δεν έχει επικρατήσει– ο Καβάφης γράφει τους Νέους της Σιδώνος, ένα ποίημα που θυμίζει τον αριστοφανικό ποιητικό αγώνα των Βατράχων. Στην κωμωδία του 405 π.Χ., σ’ έναν αγώνα λόγων ανάμεσα στους νεκρούς ποιητές Αισχύλο και Ευριπίδη νικάει ο Αισχύλος, ο οποίος και ανεβαίνει στον επάνω κόσμο για να βοηθήσει την Αθήνα να μπορέσει να ξεπεράσει τα μεγάλα της προβλήματα –οι ποιητές μετρούνταν με μέτρο την αξία τους στο θέμα της γενικότερης αγωγής και της ωφέλειας που προσφέρουν στην κοινότητα. Ο αγώνας αυτός ανάμεσα στους νεκρούς ποιητές προϋποθέτει την έλλειψη καλών ποιητών –καλοί με τα κριτήρια της εποχής– που να βρίσκονται εν ζωή. Οι εν ζωή ποιητές, περιχαρακωμένοι στον ατομισμό που είχε αρχίσει να επικρατεί την εποχή του Αριστοφάνη, δεν επιτελούσαν πλέον το κοινωνικό έργο που άρμοζε σε ποιητή. Αντίστοιχα, στο ποίημα του Καβάφη Νέοι της Σιδώνος ο αγώνας γίνεται και πάλι με πρωταγωνιστή τον Αισχύλο και με αφορμή το επίγραμμα που ο ίδιος επέλεξε για τον εαυτό του στον τάφο του. Σε αυτό τονίζεται η κοινωνική δράση του ποιητή. Αντίθετα, για το νέο της Σιδώνας θα έπρεπε να τονιστεί και, ή προπάντων, το ποιητικό του έργο. Προσέξτε: ο νέος δεν υποστηρίζει ότι δεν πρέπει να γίνει καμιά αναφορά στο κοινωνικό έργο του ποιητή –η λέξη μόνο είναι αραιογραμμένη ακριβώς για να τονιστεί η επιθυμία του νέου να αναγραφόταν στο επιτύμβιο και το ποιητικό έργο του Αισχύλου. Ποια είναι τελικά η θέση του Καβάφη και ποιος ο ρόλος του στο ποίημα; Ο ποιητής ξεγυμνώνει τον Φερνάζη. Πίσω από τα μεγαλεπήβολα σχέδιά του προβάλλει η μικρότητά του. Ποιος όμως είναι αυτός που το κάνει αυτό, που αποκαλύπτει την αλήθεια; Μα ένας ποιητής. Ο Καβάφης γίνεται ο κριτής της ιστορικής πραγματικότητας και ο φορέας μιας αλήθειας που αφορά όχι μόνο τον Φερνάζη αλλά τον καθένα από εμάς που σε αντίστοιχες περιπτώσεις μπορεί να συμπεριφερθούμε ανάλογα: ατομοκεντρικά, εγωιστικά.

3. Να εντοπίσετε τα στοιχεία της ειρωνείας και να δείξετε τα διαφορετικά επίπεδα στα οποία αυτή λειτουργεί.

Ο ποιητής Φερνάζης το σπουδαίον μέρος / του επικού ποιήματός του κάμνει. Φιλόδοξος εμφανίζεται ο Φερνάζης, αλαζόνας και επηρμένος, ικανός να συνθέτει σπουδαία ποιήματα και να φιλοσοφεί αρμόδιος να κρίνει και να αναλύει αισθήματα. Βαθέως σκέπτεται το πράγμα ο ποιητής. Ο ποιητής μένει ενεός. Τι συμφορά! Μέσα σε πόλεμο –φαντάσου, ελληνικά ποιήματα. Ό, τι τελικά ενδιαφέρει τον Φερνάζη

~ 7 ~


είναι η επίδειξη της ικανό-τητάς του να συνθέτει ελληνικά ποιήματα, δείγμα του πολιτιστικού του επιπέδου και της υποτιθέμενης ανωτερότητάς του. Αδημονεί ο Φερνάζης. Ατυχία! Τι αναβολή, τι αναβολή στα σχέδιά του. Μπορούμε να τα βγάλουμε μ’ αυτούς / οι Καππαδόκες; Γένεται ποτέ; / Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνες; Από πού πηγάζει αυτή η ειρωνεία του Καβάφη; Από τη βαθύτατη αίσθηση της ματαιότητας των φιλοδοξιών του Φερνάζη, από την αίσθηση ότι τίποτε δεν διαρκεί πολύ και ότι τίποτε «δεν ισοσταθμίζει τη δίψα μας», τη δίψα του ανθρώπου να γνωρίσει και να κάνει το καθετί. Αυτή είναι και η τραγικότητα του ανθρώπου: ότι σχεδιάστηκε να σκέφτεται περισσότερα πράγματα απ’ αυτά που μπορεί να κάνει.

4. Ο τίτλος «Δαρείος» σχετίζεται με το ποίημα του Φερνάζη ή με το ιστορικό πρόσωπο;

Για να απαντήσουμε στο ερώτημα θα πρέπει να σκεφτούμε τι είναι αυτό που κέντρισε τη φαντασία του ποιητή. Ήταν ο βασιλιάς της Περσίας ή η προσπάθεια ενός ποιητή να συνθέσει ένα ποίημα με αυτό τον τίτλο; Τι θέλει να φωτίσει ο ποιητής, τον βασιλιά ή τη στάση του ποιητή Φερνάζη; Η απάντηση είναι προφανής. Στο κέντρο του ενδιαφέροντος του Καβάφη στέκεται ένας άλλος ποιητής, οι επιλογές και η στάση του απέναντι στην ιστορική πραγματικότητα και την τέχνη του. Επομένως ο τίτλος αναφέρεται στο ποίημα του Φερνάζη.

~ 8 ~

Documents

Ο ΔΑΡΕΙΟΣ