ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΣΙΝΙΚΟΠΟΥ ΛΟΣ

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΟ

Α' Έκδοση • Θεσσαλονίκη • Οκτώβρως 2010

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Γεώργιος Στάμκος

ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ -ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ Ιωάννης Καράκαρης

©ΆΓΝΩΣΤΟ ΕΚΔΟΣΕΙΣ © Δημijτρης Τ σ ινικόποuλος

Βασιλίσσης Όλγας 125, Θεσσαλονίκη, Τ.Κ. 546 43 ΤΗΛ.: 2310.886.480 • FAX: 2310.886.481

E-mail: agnosto@otenet.gr

Απαγορεύεται η με οποιοδήποτε τρόπο αναπαραγωγή μέρους ή όλης της έκδοσης χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη.

ISBN: 96 0-6820-07-6

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΣΙΝΙΚΟΠΟΥΛΟΣ

ΒΙΒΛΟ�

10+4 Πρωτοποριακές

& Ριζοσπαστικές ιδέες

Δοκίμιο για τη μεταφυσική της Βίβλου

και για τη συμβολή της στη διαμόρφωση

του Δυτικού Πολιτισμού

Στη μητέρα μου Χριστ{vα και στηv Α vvούλα-Ν τεv{ζ

λέει ο κύριος:

. . . Και vούρyιο θα δημιουργήσω ουραvό και vούρyια yη· τα περασμέvα, τα παλιά, θα ξεχαστούvε,

και πια καvε{ς δε θα τα σκέφτεται . ΗΣΑΙΑΣ 65:16, 17

Τα αρχα{α παρήλθεv. Ιδού yέyovε και vά τα πάvτα. ΑΠ . ΠΑΥΛΟΣ, Β' Κορινθ. 5:17

Και vούς δε ουραvούς και yηv και vήv . . . προσδοκώμεv, εv οις δικαιοσύvη κατοικεί.

ΑΠ . ΠΕΤΡΟΣ, Β' Επιστ. 3:13

Και είπεν ο καθήμενος επί τοu θρόνου:

Ιδού και vά πάvτα ποιώ. ΙΩΆΝΝΟΥ Αποκάλuψις 21:5

7

Δεv είvαι οι Εβραίοι που δημιούρyησαv τη Βίβλο, αλλά μάλλοv η Βίβλος που δημιούργησε τους Εβραίους ... Η Ιερουσαλήμ ήταv κατ 'όvομα μόvο η πρωτεύουσά τους.

Η πραγματική τους πόλη ήταv η Βίβλος, το βιβλίο αυτό τωv βιβλίωv. Αυτό είvαι κάτι vέο

στηv αvθρώπι vη ιστορία. H.G. WELLS

Η Παλαιά Δ ιαθήκη είvαι επαvαστατικό βιβλίο. Θέμα του είvαι, η απελευθέρωση του αvθρώπου

από τους αιμομικτικούς δεσμούς με το αίμα και το έδαφος. ΕΡΙΧ ΦΡΟΜ

Η κεvτρική αλήθεια της Βίβλου είvαι ότι ο θεός είvαι προ πάvτωv ελευθερωτής. Είvαι πρι v απ 'όλα εκείvος

που απελευθερώvει τοv άvθρωπο απ ' όλες τις δουλείες, από τηv αyωvία του vα ζει

και από τηv αyωvία του vα πεθαίvει . ΖΑΚ ΕΛΛΥΛ

Η επαvαστατική ευκαιρία που παρείχε η Βίβλος, ιδιαίτερα η Κ. Δ . , ήταv vα δούμε και vα καταλάβουμε

"τηv αvείπωτη μοvαδικότητα της ύπαρξης / / '' που κατεχει τα παvτα .

'ΓΕΪΓΙΑΡ ΝτΕ ΣΑΡΝΤΕΝ

8

Η θεματολογία της Βίβλου yια τη δύvαμη της αyάπης σημάδεψε μια vέα εποχή yια τηv αvθρωπότητα.

ΤΟΜ - BUTLER- BOWDON

Α v και δεv είμαι θρήσκος, επιστρέφω ξαvά και ξαvά

στη Βίβλο, yιατί εκεί μέσα υπάρχει η αλήθεια . . . Στη Βίβλο υπάρχουv όλα εκείvα που ακόμα και σήμερα,

έπειτα από τόσες χιλιάδες χρόvια, εξακολουθούv vα υπάρχουv και vα βασαvίζουv τοv κόσμο.

Ο πόvος, η ζωή, η αyάπη. ΖΜΠΙΓΚΝΙΕΡ ΠΡΑΪΣΝΕΡ

Το Ευαyyέλιο δεv είvαι άλλο παρά, μια ριζοσπαστική εισβολή του αvώτερου κόσμου στα πεδία

της καθημερι vής ζωής. Έvας και vούρyιος κόσμος αvάμεσα στοv παλιό.

J. HOLZNER

Σε μια ομάδα αξιόλοyωv αvθρώπωv, που αποκαλούμε προφήτες, ο Δυτικός πολιτισμός οφείλει,

πολύ περισσότερα από αλλού (κάποιες) πεποιθήσεις του . . . Ως συvέπεια,ο Ι ουδαί"σμός έθεσε τα θεμέλια yια τηv κοι vωvική συvείδηση, που στάθηκε

έvα ορόσημο του Δυτικού πολιτισμού HUSTON SMITH

9

Μου φαίvεται πως δεv εκτιμούμε εvτελώς το μέγεθος, / / / τηv απιστευτη πρωτοτυπια, τοv πρωταχουστο

χαραχτήρα που φαίvεται vα έχει το ευαyyελιχό έργο. GEORGE STEINER

Η γέvvηση της σύγχροvης επιστήμης ίσως είvαι αδιαvόητη, / / / / / χωρις τηv χατασταση τωv πvευματωv χαι χωρις εχει vα τα χίvητρα, που έχουv τηv ιστορική τους ρίζα

στη βιβλική θρησκεία . . . χωρίς τη Βίβλο γλιστρούμε στο μηδέv.

ΚΑΡΛ ΓΙΑΣΠΕΡΣ

Οι Ιουδαίοι έδωσαv στηv αvθρωπότητα όχι βιβλία, αλλά το βιβλίο . . . στο βιβλίο αυτό αvαπτύσσοvται μοvτέλα που είvαι σε θέση . . .

vα δώσουv απάvτηση για τα εποvομαζόμεvα «τελικά ερωτήματα», ερωτήματα για το vόημα χα ι το σκοπό

της αvθρώπι vης ζωής, της αγάπης, του πόvου . . . MILAN MACHOVEC

Α v βγάλουμε από τοv Ιουδαί"σμό, τους προφήτες χα ι από τοv χριστιαvισμό όπως τοv δίδαξε

ο Ιησούς Χριστός, όλες τις μεταγεvέστερες προσθήκες . . . τότε μας απομέvει μια διδασκαλία που μπορεί vα θεραπεύσει όλες

τις χοι vωvιχές ασθέvειες της αvθρωπότητας . . . ΆΛΜΠΕΡΤ ΑΪΝΣΤΑΙΝ

10

Tardi ingenii est rivulos consecteri fontes rerum non videre

Ίδιον του βραδύνοος είναι ν' ακολουθεί την ροή

των ποταμών και να μην διακρίνει τις πηγές ΚΙΚΕΡΩΝ

ll

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1 7

Βίβλος, ένα βιβλίο επαναστατικό .................. 24

Η ιδέα ενός θεού ως εμπρόσωπο πνεύμα ............. 27

Η έννοια της δηy.ωυργίας του κόσμου απο το μηδέν ....................... 31

Η ιδέα ότι ο κόσμος και η ύλη είναι καλά λίαν ............................... 39

Η ικανότητα του ανθρώπου να καθυποτάξει τη φύση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

Ο θεός σ' αναζήτηση του ανθρώπου ................ 51

Η ιδέα της προόδου της ιστορίας σύμφωνα ' I I 56 μ ενα σκοπο ............................... .

Η σωτηρία του ανθρώπου μέσω της Βασιλείας του θεού ......................... 64

Η πίστη ως βεβαιότητα και ως αλήθεια .............. 70

Η ιδέα της ελευθερίας του ατόμου και των λαών ................................ 76

Η πρωτοποριακή έννοια της δικαωσύνης και της ισονομίας ............................. 89

Η εφήνη ως πληρότητα και αρμονία ................ 98

13

Η διδασκαλία της ανθρωπιστικής αγάπης και της ευσπλαχνίας ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο 0 107

Η ιδέα της οικουμενικότητας και παγκοσμιότητας ο ο 0 125

Η αξία του προσώπου και η δυνατότητα τελεωποίησής του ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο 0 135

Σuμπερ�σματα ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο 0 140

Επίμετρο

Η επίδραση της Βίβλου σης τέχνες και τα γρ�μματα ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο 0 146

Αντί Επιλόγου

Ύμνος στη Βίβλο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο 0 159

Η Καινή Διαθήκη: το βιβλίο της ζωής ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο 0 161

Σ"flμειώσεις ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο 0 163

Γλωσσάριο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο 0 1 7 4

Βιβλιογραφία ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο 0 176

Βιογραφικά των συγγραφέων ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο 0 184

Φωτογραφικό παράρτ"flμα ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο 0 189

14

ι' ·' ·- ...

,

'

�

'Cp. fO{JI{Jιr Δ� .Ανιοαιρ4δο ΣΑΜΑΡΕΙΑ

•

, ,

I .

• • •

: IOYωJA '

ΠΡΟΛΟΓΟ�

« ... Το περιεχόμενο της Αγίας Γραφής

είναι βαθιά επαναστατικό· πιστεύω

ότι η διδασκαλία του Χριστού

είναι βαθειά επαναστατική» ΦΙΝΤΕΛ ΚΑΣΤΡΟ

Γιατί ο άνθρωπος του 21ου αι. να διαβάζει την Αγία

Γραφή, ένα θρησκευτικό βιβλίο του μακρινού παρελθό­

ντος, ένα βιβλίο που προέρχεται από συγγραφείς ενός

έθνους - των Εβραίων -, που σήμερα κάθε άλλο παρά

είναι ιδιαίτερα αποδεκτό στην παγκόσμια κοινότητα ; Τι

είχε να πει η Βίβλος και οι συγγραφείς της τότε που

πρωτο-εμφανίστηκε, και, πολύ περισσότερο, τι έχει να

πει σήμερα στην εποχή μας ; Και πάν' απ' όλα, πως μπο­

ρεί ένα αρχαιότατα βιβλίο να θεωρείται επαναστατικό ;

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

Τι θέσεις πήρε και τι λύσεις έδωσε και μπορεί να δώσει

στα υπαρξιακά, τα ηθικά, μεταφυσικά, αλλά και στα

παγκόσμια προβλήματα της ανθρωπότητας ; Τα ερωτή­

ματα αυτά μ' απασχόλησαν ζωηρά, όχι μόνο στη διάρ­

κεια εκπόνησης του παρόντος δοκιμίου, αλλά στη διάρ­

κεια μπορώ να πω, όλης της ζωής μου. Το παρόν δοκίμιο

αποτελεί τμήμα μιας ευρύτερης εργασίας μου που εκπο­

νώ εδώ και χρόνια με τίτλο: Το βιβλίο που τοv κόσμο άλ­λαξε, εργασία, που συν Θεώ κάποια μέρα ελπίζω να ολο­

κληρώσω και να δημοσιεύσω.

Είναι γνωστό ότι η Βίβλος, με τα 22 βιβλία (Ta .N .a . Κ.

= 39) της Παλαιάς Διαθήκης1 και τα 27 της Καινής Διαθή­

κης, γράφτηκε σ'ένα μεγάλο χρονικό διάστημα: από το

1500 π.Χ. (Μωυσής) μέχρι τον πρώτο αιώνα μ.Χ. , από

πολλούς και διάφορους συγγραφείς, στην Εβρdίκή, Αρα­

μdίκή (λίγα τμήματα) και στην Ελληνική. Παρ' όλα αυτά,

εκείνο που την διακρίνει και την διέπει είναι μια εκπλη­

κτική ομοιογένεια, μια συνοχή, μία ενότητα. Ενότητα

πνεύματος, ενότητα σκέψης, ενότητα στην αντιμετώπιση

και λύση των μεγάλων υπαρξιακών και μεταφυσικών

προβλημάτων του ανθρώπου (το πρόβλημα της ύπαρξης, της συμπεριφοράς, του πόνου, της λύτρωσης, της σωτη­

ρίας, της μετά θάνατον ζωής κ. λπ. ) σαν να μην τα έγρα­

ψαν πολλοί, αλλά ένας. Γι' αυτό ανέκαθεν η Βίβλος θεω­

ρήθηκε ως ένα βιβλίο, παρόλο που διακρίνεται σε Παλαιά

(ή πρώτη Βίβλο), και σε Νέα Διαθήκη. Και τούτο, διότι, οι

υποσχέσεις και οι επαγγελίες του ζ ώ ν τ ο ς και δ ρ ώ -

ν τ ο ς στην ι σ τ ο ρ ί α θ ε ο ύ τ η ς Β ί β λ ο υ (ΠΔ) εκπλη­

ρώνονται μετά από χιλιετίες μέσα στα γεγονότα της Και­

νής Διαθήκης (ΚΔ) και επέκεινα. Οι δύο Διαθήκες έχουν το

18

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ίδιο θέμα: την εν Χριστώ σωτηρία όλης της ανθρωπότη­

τας. Ο Μεσσίας (Χριστός) είναι ο κεντρικός άξονας της

Βίβλου, το κλειδί και η βάση της ερμηνείας της.

Η Βίβλος είναι το βιβλίο της Εκκλησίας του Χριστού.

Η Παλαιά Διαθήκη εν μέρει και του εβρα·ίκού λαού. Απ'

αυτήν και την Καινή, επηρεάστηκε κατά ένα μέρος και

το Κοράνιο και ο μουσουλμανισμός. Έτσι, οι τρεις ιστο­

ρικοί μονοθε.ίσμοί, προέρχονται από την Βίβλο και από

τον Αβρααμικό μονοθε.ίσμό, αυτόν που τόσο εναντίον

του βάλλουν στις ημέρες μας πληθώρα βιβλίων και εντύ­

πων από τους δεδηλωμένους αθε.ίστές (Ρίτσαρντ Ν τό­

κινς), τους πάσης φύσεως σκεπτικιστές και αγνωστικι­

στές (Γκορ Βιντάλ), έως τους νεο-παγανιστές. Ο ηθικός

μονοθε.ίσμός και οι αρχές της Βίβλου, ανέκαθεν δημιουρ­

γούσαν σύγχυση και αναταραχή στους ανθρώπους, όπως

και το ίδιο το κέντρο της, ο Χριστός, ήταν είναι και θα εί­

ναι, ένα σημείο αντιλεγόμενο « εις πτώσι v και αvάστασι v πολλώv . . . όπως αv αποκαλυφθούv εκ πολλώv καρδιώv διαλογισμοί».

Τα ερωτήματα που ανακύπτουν γύρω από τη Βίβλο εί­

ναι πολλά και ποικίλα. Στο παρόν δοκίμιο δεν αναφέρο­

μαι παρά ακροθιγώς σε μερικά απ'αυτά ενόσω ασχολού­

μαι με το βασικό στόχο μου: να καταδείξω ότι η Βίβλος εί­

ναι ένα βιβλίο ε κ πλ η κ τ ι κ ό , ε π α v α στατ ι κ ό , ρ ι ζο ­σ π α στ ι κ ό , πρ ω το π ο ρ ι ακ ό . Γιατί έδωσε τομές και

λύσεις σε θέματα κοσμολογικά, μεταφυσικά, ηθικά, υπαρ­

ξιακά, με τρόπο που δεν τον υποψιαζότανε η ανθρωπότη­

τα, πριν. Θεωρώ την Βίβλο βιβλίο επαναστατικό, γιατί έχει

να κάνει περισσότερο με την αφύπνιση, με την εξέγερση

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

των εμπνευσμένων συγγραφέων της εναντίον των καθιε­

ρωμένων ψευδών αντιλήψεων, θεσμών και δομών του αρ­

χαίου κόσμου. Οι οποίες όμως, συνεχίζουν με τον έναν ή άλ­

λο τρόπο να υπάρχουν και να διαιωνίζονται μέχρι την επο­

χή μας και να μας επηρεάζουν. Κατά την Βίβλο, ο ένας, ο ζων, ο αληθινός θεός, ο δημιουργός του κόσμου, της ζωής

και του ανθρώπου, αυτοαποκαλύπτεται. Και ως υπέρτα­

τος δημιουργός, εξεγείρεται και στρέφεται: κατά του χά­

ους, κατά των ψευδών και ποικιλώνυμων ειδώλων, κατά

της αδικίας, της δουλείας, της ανομίας, του κακού, της

πλάνης, της μαγείας, της δεισιδαιμονίας κ. λπ. Αυτό απο­

τελεί ε π - α v ά σταση . Αφού, ταυτόχρονα, μέσα από τις

σελίδες της Βίβλου, από την Γένεση μέχρι την Αποκάλυψη,

διακηρύττονται μεγάλες ιδέες και αρχές όπως: η πίστη, η

αvθρωπιστιχή αγάπη, η ισοvομία, η ισότητα, η αδελφοσύvη,

η βασιλεία του θεού, η διχαιοσύvη, η ελευθερία, η επίyvωση της αλήθειας, η αξία του προσώπου, και άλλα, με τρόπο ρι­

ζοσπαστικό - πρωτοποριακό. Άλλοι αρχαίοι λαοί μέχρι και σύγχρονοι, έφθασαν πολύ αργότερα ή πολύ λιγότερο, στις

παραπάνω αρχές απ' ό,τι οι συγγραφείς της Βίβλου.

Η Αγία Γραφή επηρέασε όσο κανένα άλλο βιβλίο, τη

σκέψη και τον πολιτισμό της Δύσης (Ευρώπη, Αμερική),

τις ιδέες και τα ήθη και τους θεσμούς της. Αν δεν είχε

διαδοθεί ο Χριστιανισμός - και ο Καταστατικός του

Χάρτης, η Βίβλος-, ίσως η ανθρωπότητα να μην είχε την

μορφή και την όψη που έχει σήμερα, στη θρησκεία, τα

γράμματα, τις τέχνες, τον πολιτισμό, την καθημερινή

ζωή. Αυτό είναι ένα πρώτο και βασικό συμπέρασμα που

προκύπτει από την έρευνά μου αυτή. Διότι όπως ορθά

παρατήρησε ο Πωλ Βαλερύ, ο Δυτικός πολιτισμός στηρί-

20

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ζεται σ'έναν τρίποδα: Την ελληvιχή φιλοσοφία, το Ρω­

μαίχό Δ ίκαιο και την Ιουδαιοχριστιαvιχή θρησκεία. Η τε­

λευταία, όμως, με τη διάδοση του Χριστιανισμού και της

Βίβλου, διαπότισε και τους άλλους δύο τομείς, ώστε σή­

μερα, ιδέες και θεσμοί καθιερωμένοι που δεν υποψιαζό­μαστε την προέλευσή τους, να μπορούν ν' ανιχνευθούν

εν σπέρματι, μέσα στη Βίβλο.

Πριν κλείσω το μικρό αυτό σημείωμα, δύο πράγματα

ακόμα θέλω να επισημάνω. Ο αναγνώστης θα παρατηρή­

σει ότι μιλάω για την Βίβλο στο σύνολό της. Στις ημέρες

μας παρατηρείται μια σκληρή πολεμική κυρίως εναντίον

της Παλαιάς (ή πρώτης Διαθήκης) και δευτερευόντως κα­

τά της Καινής, διότι από ορισμένους θεωρούνται μεταξύ

τους ασύμβατες τάχα και αντιφατικές - μια θεωρία τόσο

παλιά, όσο ο Μαρκίων του 2ου αι. μ.Χ. -. Εγώ βλέπω, ότι

υπάρχει μεγάλη ενότητα μεταξύ Παλαιάς και Καινής Δια­

θήκης και ότι οι βασικές ιδέες και αρχές που υπάρχουν μέ­

σα στην Καινή Διαθήκη και στο Χριστιανισμό, υπάρχουν εν

σπέρματι και στην Παλαιά. Σε τελευταία ανάλυση, η Π.Δ.

ως σύνολο, πρέπει να θεωρείται ως « Β ί β λ ο ς γ ε ν έ σ ε -

ω ς Ι η σ ο ύ Χ ρ ι σ τ ο ύ υ ι ο ύ Δ α β ί δ , υ ι ο ύ Α β ρ α ­

ά μ » (Ματθ. 1 :4). Ο αναγνώστης θα έχει την ευκαιρία να

το διαπιστώσει αυτό και ο ίδιος, μελετώντας προσεχτικά

τις βιβλικές παραπομπές του παρόντος δοκιμίου.

Μερικοί υποστηρίζουν ότι η Βίβλος είναι μια ανθολο­

γία με αντιφατικά ενίοτε κείμενα. Αλλά στην πραγματι­

κότητα όπως παρατηρεί εύστοχα ο καθηγητής Φ. Φ.

Μπρους (F . F . Bruce) , στη Βίβλο υπάρχει μια ενότητα

που συνδέει όλο το σύνολο μαζί. Οι ανθολογίες συντάσ­

σονται από ανθολόγους αλλά κανένας ανθολόγος δεν συνέθεσε την Αγία Γραφή. Όπως κάθε μέρος του σώμα-

21

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

τος μπορεί να αναλυθεί σωστά μόνο σε συνάρτηση με

όλο το σώμα, έτσι και κάθε μέρος της Αγίας Γραφής

μπορεί να ερμηνευτεί σωστά μόνο σε συνάρτηση με ολό­

κληρη την Αγία Γραφή.

Κατηγορείται επίσης στις ημέρες μας η Βίβλος, ότι εκτρέφει τους φανατισμούς και τους φονταμενταλι­

σμούς. Εγώ διαπιστώνω ότι η Βίβλος δεν έχει σχέση με

τα παραπάνω, αλλά με το εvοποιητικό σχέδιο της πα­γκόσμιας σωτηρίας του αvθρώπου μέσω της αγάπης και

της χάρης του Θεού, στο πρόσωπο του Χριστού. Οι φο­

νταμενταλισμοί και οι φανατισμοί προέρχονται από κατ'

επίφαση Χριστιανούς και από την εκκοσμικευμένη εκ­

κλησία όχι από τις διαχρονικές διδαχές και αξίες της Βί­

βλου. Το αν κάποιοι φονταμενταλιστές στηρίζονται σ'ο­

ρισμένα χωρία της Βίβλου διαστρέφοντάς τα, ή επικα­

λούνται διατάξεις του εβρα·ίκού νόμου που δεν ισχύουν

για τους χριστιανούς, αυτό είναι δικό τους πρόβλημα -

όχι της Βίβλου. Όπως και το ότι κάποιοι μη φονταμεντα­

λιστές, βλέπουν, τάχα, «διαστροφικό πυρήνα στο Χρι­

στιανισμό» (Σλαβόι Ζίζεκ).

Η μέθοδος που ακολουθώ είναι η επιστημονική. Γνωρί­

ζω, βεβαίως, τις διάφορες σύγχρονες μεθόδους προσέγγι­

σης των βιβλικών κειμένων (υπαρξιακή, κοι vωvιολοyική, φεμ ιvιστική, ρητορική, δομισμό, μεταστρουκτουραλιστική, σημειωτική κ.αλλ. ) και την κρατούσα ιστορικο - κριτική

μέθοδο, και δεν τις αποκλείω. Γιατί παρέχουν έναν ερμη­

νευτικό πλουραλισμό, που μπορεί να προσφέρει πολλά

σ' έναν σύγχρονο ερμηνευτή. Αλλά προτιμώ να αφήνω την

ίδια την Βίβλο και τους συγγραφείς της να μιλούν και να

αναδεικνύουν τα νοήματά τους και τη βαθύτερη συνοχή

22

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

που υπάρχει αναμεταξύ τους. Γράφω απλά, αποφεύγο­

ντας όσο μπορώ τις πολλές σημειώσεις που κουράζουν,

και τις παραπομπές σε ειδικά θεολογικά έργα, στα οποία

δεν μπορεί ο σύγχρονος μέσος αναγνώστης να προστρέ­

ξει. Χρησιμοποιώ για τα βιβλικά κείμενα σύγχρονες μετα­

φράσεις (κυρίως τη νεοελληνική βιβλική μετάφραση) και

ενίοτε την μετάφραση των εβδομήκοντα (Ο' ).

Το αν και κατά πόσο μπόρεσα να πείσω τον αναγνώ­

στη για την προσπάθειά μου αυτή, να δείξω δηλαδή, ότι η

Βίβλος είναι βιβλίο ε π α v α στατι χ ό , το αφήνω στην δι­

κή του αποκλειστικά κρίση. Όπως και στη δική του κρίση

και διαίσθηση αφήνω το ερώτημα: Που οφείλεται αυτή η

επαναστατική δύναμη και διαχρονική αξία της Βίβλου, αν

και, οι συγγραφείς της, δεν το αποκρύπτουν αλλά το απο­

καλύπτουν λέγοντας: « Τάδε λέyει κύριος» και, « πολυμε­ρώς χαι πολυτρόπως . . . ο θεός λαλήσας» . . . μέσω των προ­

φητών « επ 'εσχάτου τωv ημερώv ελάλησεv εv ημ{v» μέσω του Υιού (Ιησού Χριστού).

23

Σεπτεμβριος 2010

Δ. Κ. Τ.

ΒΙΒΛΟ�, ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΜ:ΤΑΤΙΚΟ

ΕΠΑΝΆΣΤΑΣΗ! Αναλόγως από ποια πλευρά βρίσκε­

ται κανείς, η λέξη, ηχεί διαφορετικά στ' αυτιά του. Για

τους ανθρώπους ενός κατεστημένου ηχεί δυσάρεστα,

αφού μια επανάσταση μπορεί ν' ανατρέψει την θέση τους

και την εξουσία τους. Από την πλευρά όμως των αδικη-/ / /

μενων, των κατατρεγμενων και των καταπιεσμενων που

συνήθως είναι πω πολλοί από τους «βολεμένους», η λέξη

επανάσταση ηχεί ευχάριστα. Δίνει ελπίδα για αλλαγή, για

ένα μέλλον διαφορετικό, με καλύτερες συνθήκες. Αυτά σε

κοινωνικο-πολιτικό επίπεδο.

Βέβαια, οι γνωστές επαναστάσεις στην ιστορία (εξέ­

γερση των δούλων στη Ρώμη, Γαλλική, των Μπολσεβίκων,

κ. λπ. ), ήτανε πάντα βουτηγμένες στο αίμα. Καμιά επα­νάσταση δεν γίνεται χωρίς αίμα. Οι σελίδες της ιστορίας

24

ΒΙΒΛΟΣ, ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΣΤΑΠΚΟ

που αναφέρουν τις μεγάλες αλλαγές της ανθρωπότητας

είναι γραμμένες με κόκκινο μελάνι, με αίμα. Ωστόσο,

προηγούνται, οι ιδέες και έπονται οι επαναστάσεις, οι

εξεγέρσεις δια των όπλων. Όπως σωστά ειπώθηκε: Οι με­γάλες επαvαστάσεις είvαι έρyο ιδεώv χαι αρχώv, όχι λοy­χώv χαι όπλωv.

Επαναστατικά, πρωτοποριακά βήματα, έκανε ο άν­

θρωπος πολλά, με τις διάφορες ανακαλύψεις του. Ανα­

καλύπτοντας τη φωτιά, τον τροχό, τη γραφή, το αλφάβη­

το, τα μαθηματικά, τις νότες της μουσικής, το ρολόγι, την

τυπογραφία, αργότερα το τηλέφωνο, τον τηλέγραφο, την

τηλεόραση, το κομπιούτερ, το Internet, και ουτ.καθ. εξ.

Αλλά και με νέες ιδέες. Οι ιδέες της ελευθερίας, της δι­

καιοσύνης, της ειρήνης, της δημοκρατίας, της ισοτιμίας,

της αδελφοσύνης κ. άλλ. , όταν και όπου πρωτο-εμφανί­

στηκαν, διακηρύχτηκαν και υλοποιήθηκαν στις ανθρώπι-I I I I νες κοινωνιες, ηταν επαναστατικες - πρωτοποριακες.

Η μακροχρόνια έρευνα που διενήργησα και διενεργώ

πάνω στα θέματα αυτά, με οδήγησαν στο συμπέρασμα

ότι οι πω ριζοσπαστικές ιδέες που διατυπώθηκαν ποτέ,

βρίσκονται μέσα σ'ένα βιβλίο: τη Βίβλο.

Η Βίβλος - παρ' όλο που αποτελείται από πολλά επί

μέρους κείμενα-βιβλία, είναι ένα βιβλίο καταπληκτικό,

διότι δεν είναι υπερβολή να ειπωθεί ότι περιέχει τις πιο

ε π α v α στα τ ι χ ές ι δ έ ε ς που διατυπώθηκαν ποτέ και οι

περισσότερες απ' αυτές, κυριάρχησαν τελικά, σ' όλη την

ανθρωπότητα. Γι' αυτό και σύγχρονοι συγγραφείς σαν

τον Άγγλο Πίτερ Γουότσοv στο βιβλίο του, Ideas: Α history from Fire to Freud, (Ιδέες: Μια ιστορία από τη φωτιά μέχρι

το v Φρόι vτ, 2006) και τον συμπατριώτη του Μέλβι v Μπράyχ στο βιβλίο του με τίτλο Δώδεκα βιβλία που άλ-

25

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

λαξαv τοv κόσμο που δημοσιεύτηκε επίσης πρόσφατα

(2006), περιλαμβάνουν τη Βίβλο και τις ιδέες της, στην

πρώτη θέση.

Χωρίς να ενθαρρύνει τη χρήση βίας για την επικράτη­

ση αυτών των ιδεών, με την πρόσκληση του Ιησού Χρι­στού «ει τις εθέλει», η Βίβλος στο σύνολό της, εμπεριέχει

τέτοιες ιδέες ρ ι ζο σπ α στ ι κ έ ς και ε π α v α στατ ι κ έ ς αν

συγκριθούν μ' αυτές που υπήρχαν στον αρχαίο κόσμο,

ώστε να μη μπορεί κανείς να μην αναγνωρίσει την αξία

και την υπεροχή της σ' αυτόν τον τομέα. «Όλες οι ηθικές

αξίες του σημερινού πολιτισμού - θα μας πει ο Γ. Φλο­

ρόφσκυ- ανάγονται σε Χριστιανικές πηγές και πιο πολύ

στο Ευαγγέλιο του Χριστού»2• Δεν είναι περίεργο, ούτε

ανερμήνευτο το γεγονός, ότι στις τρεις Ηπείρους που κυ­

κλοφόρησε η Βίβλος (Ευρώπη, Αμερική και Αυστραλία)

ζουν οι πιο προοδευμένοι λαοί από επιστημονική και τε­

χνολογική άποψη και οι πιο ελεύθεροι, σ' αντίθεση με τις

τρεις άλλες ηπείρους όπου δεν διαδόθηκε η Βίβλος, στις

οποίες ζουν λαοί καθυστερημένοι, λιγότερο πολιτισμένοι

και ανελεύθεροι.

Βέβαια, κάποιες ιδέες, κάποιες αρχές και αξίες πνευ­ματικές και ηθικές, απ' αυτές που θ' αναφερθούν παρα­

κάτω, σε κάποια φάση της ιστορίας, διατυπώθηκαν και

από κάποιους άλλους, Έλληνες διανοητές, κυρίως3, αν

και δεν συμπίπτουν εννοιολογικά. Ωστόσο, στη Βίβλο (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) βρίσκουμε τις πιο επαvα­στατικές, τις πιο ρ ιζοσπαστικές, και πρωτότυπες ιδέες,

συγκεντρωμένες όλες μαζί, σε μια συλλογή, σ ' έvα βιβλίο με τρόπο αξιοθαύμαστο. Εδώ θα εξετάσουμε μερικές

απ' αυτές, τις σπουδαιότερες, κατά την άποψή μου.

Η IΔΕΑ ΕΝΟ� ΘΕΟΥΩ� «ΕΜΠΡΟ�ΩΠΟ ΠΝΕΥΜΑ», ΑΥΘΑΙΡΕΤΟΥ, ΕΛΕΥΘΕΡΟΥ

ΑΠΟ ΤΗΦΠ:Η, ΤΗΝΑΝΑΓΚΗ,

ΤΗΝΟΜΟΤΕΛΕΙΑΚΑΙ ΤΗ ΜΟΙΡΑ (ΕΙΜΑΡΜΕΝΗ)

Ο θεός της Βίβλου είναι «εμπρόσωπο πvεύμα», αυθύ­

παρκτος, υπερβατικός, αυθαίρετος και ελεύθερος απόλυτα.

Οι βιβλικοί συγγραφείς δέχονται την ύπαρξή του ασυζητη­

τί. Δεν προσπαθούν να την αποδείξουν με λογικούς συλλο­

γισμούς και επιχειρήματα. Η αυθυπαρξία και η σ:tδια ύπαρ­

ξή του προ-υποτίθενται. (Γεν. 1: 1 , Ψαλμ. 90: 2 κ. αλλ. ). Όσο

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

και να ψάξει και ν' αναζητήσει κανείς αλλού, στις αρχαίες

θρησκείες και στις φιλοσοφίες μια παρόμοια έννοια του θε­

ού, δε θα μπορέσει να τη βρει. Ν α θυμηθούμε εδώ, ότι στην

αρχαία Ελλάδα, οι θεοί δεν ήταν ανεξάρτητοι από τη μοίρα

ή την ανάγκη. "Α vάyχα χα ι θεοί πείθοvται" ήταν ένα γνω­στό ρητό. Στον Όμηρο οι θεοί, ακόμα και ο Δίας, εμφανίζο­

νται να υποτάσσονται στην υπέρτατη θεότητα, την μοίρα.

Μάλιστα, σε κάποια περίπτωση, ο Δίας παρουσιάζεται να

κλαίει για το γιο του Σαρπιδόνα, που είναι καταδικασμένος

να πεθάνει, αλλά ο ίδιος δεν μπορεί να κάνει τίποτα ενα­

ντίον της μοίρας για να τον σώσει4• Για την αδιαφιλονίκητη

εξουσία των μοιρών εκφράζεται και ο Αισχύλος στον «Προ­

μηθέα Δεσμώτη» (514). Ο Πυθαγόρας, ο Δημόκριτος, ο

Παρμενίδης και ο Ηράκλειτος, δίδασκαν ότι ο κόσμος διέ­

πεται από την αδήριτη ανάγκη5• Κατά τον Επίκτητο «την

προαίρεσιν δε ουδ' ο Ζευς νικήσαι δύναται».

Αντίθετα, στη Βίβλο, υπάρχει η μοναδική αυτή έννοια

του θεού που είναι ένας, μοναδικός, υπέρτατος, άυλος, ο

δημιουργός της ύλης, του κόσμου, του ανθρώπου, αλλά

και της ιστορίας και, συνεπώς, βρίσκεται πάνω από τη

φύση και από την ιστορία. Εκφράσεις, όπως

• «Εyώ ειμί Γιαχβέ ο θεός σου ο εξαyαyώv σε . . . εξ' Α ι­γύπτου, εξ' οίκου δουλείας» (Εξοδος 20: 1),

• «Αχουε Ισραήλ, Γιαχβέ ο θεός μας είvαι έvας Γιαχβέ»

(Δευτ. 6: 4).

• «Ιδετε ότι εyώ ειμί, χαι ουχ εστι θεός πληv εμού»

(Δευτ. 32 : 39), • «Εyώ ειμί χαι εκτός εμού δεv υπάρχει θεός άλλος»

(Ησα"ί"ας: 42 :2 , 5, 43: 10β), • «Εyώ είμαι ο Πρώτος χα ι ο Έσχατος, το Α χα ι το Ω, ο

ωv χα ι ο ηv χα ι ο ερχόμεvος» (Αποκ. 1 :8),

Η ΙΔΕΑ ΕΝΟΣΘΕΟΥΩ Σ«ΕΜΠΡΟΣΩ ΠΟ ΠΝΕΥΜΑ » ...

είναι εκφράσεις μοναδικές στην παγκόσμια φιλολογία,

γιατί αποδίδουν και συνδυάζουν την πρ ο σω π ι κ ό τη τα, την ο v το λ ο y {α και την ι στορ ι ο κρ α τ ία , με τρόπο ενι­

αίο και αδιάσπαστο.

Ο Γιαχβέ (= Αυτός που κάνει να γίνει, αντίστοιχο με το Εχυέχ ασέρ Εχυέχ, ο Ων (Ο)' Έξοδ. 3:14), ο Θεός της Βί­

βλου, είναι απόλυτος Θεός: αόρατος, αιώνιος, άφθαρτος,

ασύλληπτος, απεριόριστος, ασυναγώνιστος, ασυμβίβαστος,

ανεικονικός, ανεξιχνίαστος, αναλλοίωτος, ανεξάρτητος από

την ύλη και τη μοίρα· άρα τελείως ελ ε ύ θερ ο ς (Γεν. 1:1

επ. , Εξοδ. 33: 1 επ. , Δευτ. 4: 12, 15, 16, 35, Ιώβ 36:26, 37-23,

Ψαλμ. 41:3, 90:2, Ησαί"ας 40:28, Ιωαν. 1:1, 4:25, Ρωμ. 1:20,

Α' Τιμ. 1:17, Αποκ. 4:11, 15:3). Και κατά μίαν έννοιαν είναι

θεός αυθ-αίρετος: «Θα ελεήσω όποιοv ελεώ χαι θα οιχτειρ{­σω όποιοv οιχτε{ρω» (Εξοδ. 33:19, Ρωμ. 9:14 - 16) ακούγε­

ται παράξενα στ' αυτιά μας η φωνή του, μέσα απ' τα βάθη

των αιώνων, χωρίς βέβαια, να είναι τέτοιος θεός κατά βά­θος. Όλες οι ενέργειες και οι πράξεις του - ακόμα και οι πιο

ακατανόητες για μας -, έχουν την ερμηνεία και την εξήγησή

τους. Αρκεί κάποιος νά ναι καλόπιστος, ταπεινόφρων και

απροκατάληπτος για να τις εννοήσει και να τις αποδεχθεί. (Εξοδ. 20:5-6, 34:6- 7, Ρωμ. 11 :33-36)

Υπ' αυτήν την έννοια, η έννοια του Θεού στη Βίβλο, εί­

ναι μοvαδιχή και επαvαστατιχή. Μπορεί μέσα στις σελίδες

της, με την πάροδο του χρόνου η έννοια αυτή να εμπλου­

τίζεται και να αποκαλύπτονται συνεχώς νέες ιδιότητες του

θείου (π.χ. πατήρ, οικτίρμων, σωτήρας κ.άλλ. ) διά της Αυ­

το-αποκάλυψής του, και της Αυτό-ερμηνείας του στους

πιστούς ανθρώπους, μέσω εικόνων, συμβόλων και ανθρω­

πομορφικών εκφράσεων (π.χ. θεός ποιμένας, βασιλιάς,

29

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

πολεμιστής, κριτής, πατέρας, σύζυγος, νυμφίος, δάσκαλος

κ.λπ.). Αλλά αυτές οι ιδιότητες, πάντα συνάδουν με την

έννοια της μοvαδιχότητος και της απολυτότητός του. Προ­

σφέρει έτσι η Βίβλος, ένα διαφορετικό μοντέλο κοσμοθεώ­

ρησης, και μια διαφορετική θεολογική ερμηνεία του κό­σμου, που δε βρίσκεται σε καμιά άλλη κοσμο-βιοθεωρία,

όπως θα δούμε και αμέσως παρακάτω. «Έναν θεό μονα­

δικό, τέλειο, υπερβατικό, απροσμέτρητα για το πεπερα­

σμένο πνεύμα των ανθρώπων, έναν θεό- πρόσωπο, αυτά

όλα τα φέρνει η Χριστιαvιχή επαvάσταση. Αυτή η υπέρτα­

τη, η δημιουργική, και αιωνίως ζώσα δύναμη μάς έχει πα­

ρουσιαστεί στη Βίβλο, επειδή ο λαός του Ισραήλ είναι μο­

νοθε.ίστικός»6 θα μας πει η Jacqueline Russ .

«Οι εβραίοι κατόρθωσαν να επιβάλουν τον μοναδικό

θεό και, διακηρύσσοντας ότι τα άστρα ή η θάλασσα δεν

αποτελούσαν θεότητες, να εγκαταλείψουν τα είδωλα. Η

κίνηση αυτή θα είχε σημαντικές ιδεολογικές επιπτώσεις. Η

φύση χάνει τη θε.ίκή της υπόσταση, αποτελεί δημιούργη­

μα, και ο άνθρωπος καλείται να τη δαμάσει. Αυτά είναι

και τα πρώτα λόγια της Βίβλου στο βιβλίο της Γενέσεως.»

μας υπογραμίζουν και οι Ζαν-Κλωντ Μ παρρώ και Γκιγιώμ

Μπιγκό, στο βιβλίο τους Η Ι στορ{α του Κόσμου. Ακόμα, η εικόνα αυτού του Θεού της Βίβλου, του

Όντως Όντος, ταιριάζει με την έννοια ενός Θεού μεγαλει­

ώδους και υπέρτατου, σαν και αυτόν που υπαινίσσονται

επιστήμονες κατά καιρούς (Τζέημς Τζήvς, Ρόμπερτ Τζά­στροου, Πολ Ντιράκ, Πολ Ντέηβις), που με τα δικά τους

μέσα προσεγγίζουν τον υλικό κόσμο και, προσπαθώντας

να εννοήσουν «τοv voυv του θεού», τον περιγράφουν ως

μέγιστο μαθηματικό, ασύλληπτη οντότητα, κ. λπ . .

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗ� ΔΗΜΙ oypr_w::

ΤΟΥΚΟ�ΜΟΥ ΑΠΟ ΤΟ ΜΗΔΕΝ

Οι αρχαίοι λαοί ή δεν είχαν ιδέα περί δημιουργίας του

κόσμου, ή είχαν πολύ συγκεχυμένες αντιλήψεις πάνω στο

θέμα αυτό. Είχαν κοσμογονία και ταυτόχρονα θεογονία

(Εvούμα Ελ{ς, Κοσμοyοv{α Ησίοδου κ. αλλ. ).

ΟιΈλληνες φιλόσοφοι που πίστευαν σε θεό-δημιουργό,

όπως ο Θαλής ο Μιλήσιος, ο Πυθαγόρας, ο Ξεvοφάvης, ο

Α vαξαyόρας, ο Πλάτωvή ο Αριστοτέλης, κ.άλλ. , πίστευαν

ότι ο κόσμος, η ύλη, είναι αιώνια, δεν δημιουργήθηκε από

κανέναν, και ο Θεός ως δημιουργός, διαμόρφωσε τον κό­

σμο από προϋπάρχουσα ύλη. Επίσης διακρατούσαν παν­

θε.ίστικές αντιλήψεις, συγχέοντας συχνά το θείον με τη

φύση (υλοζωισμός- πανθε.ίσμός). Γι' αυτούς ήταν αδια-

31

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

νόητη η δημιουργία του κόσμου, της ύλης, από ένα υπέρ­

τατο πνευματικό ον, από το τίποτα, από το μηδέν. Επίσης

όταν μιλούσαν για θεό, αυτός δεν ήταν απόλυτα πνευμα­

τική οντότης. Θεωρούσαν τον θεό αρχή έμφυτη στη φύση,

μια οιονεί υλική αρχή (Werner Jaeger). Η δημιουργία κατά τον Πλάτωνα, δεν γίνεται από ένα

ανώτατο Ον, ανεξάρτητο από τον κόσμο, διότι ο Δημιουρ­

γός κατ' αυτόν, είναι υποχρεωμέvος να δημιουργήσει από

ύλη και από ιδέες που προϋπάρχουν, και να δώσει μάλι­

στα ένα σχήμα σφαιρικό στο δημιούργημά του, για να

διασφαλίζεται έτσι η αιωνιότητά του. Ακόμη, ο θεός αυ­

τός ήταν απρόσωπος, και στον Αριστοτέλη, ακίνητο ον,

ερώμεvοv το οποίον ουδεvός εράται . Επίσης, για την αρ­

χαία ελληνική σκέψη ο κόσμος θεωρείται κλειστό ενιαίο

σύστημα, το οποίο περιλαμβάνει τα πάντα: θεούς, αν­

θρώπους, άλογα και έμψυχα.

Αντίθετα, στη Βίβλο υπάρχει σαφής διάκριση μεταξύ

δημιουργού και δημιουργημάτων. Ο θεός είναι ο υπερ­χε{μεvος, ο αίοιος και υπέρτατος, ο άχτιστος δημιουργός.

Τα δημιουργήματά του, δεν συγχέονται με Αυτόν αλλά

υπόκεινται σ' Αυτόν, και εξαρτώνται απ' Αυτόν, για να

συνεχίσουν να ζουν και να υπάρχουν, ως κτίσματα, φθαρ­

τά7. Επιπλέον: «0 υπέρτατος θεός δεν είναι ένα αφηρη­

μένο ον- απλώς και μόνο υπερβατικό, κατά τον τρόπο

των Ιδεών του Πλάτωνα ή του πρώτου κινούντος του Αρι­

στοτέλη-, είναι ένα ον απολύτως ζωντανό, προικισμένο με

μια Λογική (απόλυτη) με μία βούληση (απόλυτη) και με

μία σοφία (απόλυτη)». (Nayla Farouki)

Στη Βίβλο, βρίσκουμε ακριβώς, αυτή την επαναστατι­

κή ιδέα της δημιουργίας της ύλης και του κόσμου, από το

32

Η ΕΝΝΟΙΑΤΗΣΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣΤΟΥΚΟΣΜΟΥ ΑΓΙΟΤΟΜΗΔΕΝ

τίποτα, από το μηδέv (εβρ. Μπαρά), με μόνη τη βούληση

του Θεού, δια του Λόγου του ή δια του Πνεύματός του

(Γεν. 1: 2, 3, Ψαλμ. 33:9, 148:5, Εβρ. 11 :3). Ο κόσμος δη­

μιουργείται όχι από κάποια αvάyκη ή ιδιοτροπία του Θε­

ού, ή από κάποια σύγκρουση θεοτήτωv (μυθολογία), αλλά

ως πράξη ελευθερίας και αyαθότητάς του, από το μηδέν

(creatio ex nihilo)8• Διαβάζουμε στη Γένεση: «Εν αρχή εποίησεν ο Θεός τον

ουρανό και την γη» (Γεν. 1: 1). Μέσω του προφήτη Ησα"ί"α

(45: 12), ο θεός αποκαλύπτει τη δημιουργική του δύναμη:

«Εγώ έφτιαξα τη γη και δημιούργησα πάνω σ' αυτήν τον

άνθρωπο. Εγώ άπλωσα με τα χέρια μου τους ουρανούς

... ». Ο προφήτης Ιερεμίας (6ος αι. π.Χ. ) γράφει, ότι ο ζων

θεός, ο Γιαχβέ, «είναι ο Δημιουργός της γης που εδημι­

ούργησε τη γη με τη δύναμή του ... εστερέωσε την οικου­

μένη με τη σοφία του και Αυτός που με σύνεση εξέτεινε

τους ουρανούς». (Ιερεμ. 10: 12) Στο βιβλίο του Ν εεμία (5ο

π.Χ. ) διαβάζουμε ότι ο Θεός είναι «Ο μόνος που έκανε

τους ουρανούς ... τη γη και όλα όσα είναι πάνω σ' αυτήν,

τις θάλασσες και όλα όσα είναι σ' αυτές και τα διατηρεί όλα αυτά στη ζωή!» (Νεεμίας 9:6). Επίσης στο βιβλίο των

Ψαλμών: «Πάντα όσα ηθέλησεv ο Κύριος εποίησεν, εν τω

ουρανώ, και εν τη γη, εν ταις θαλάσσαις .. . » (Ψαλμ. 115:3

,135:6). Στις Πράξεις των Αποστόλων, στην ομιλία του

απ. Παύλου στην Αθήνα, διαβάζουμε: « ο Θεός ο ποιήσας τοv κόσμοv και πάvτα τα εv αυτώ» (Πραξ. 17:24). Στο

κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο: « πάvτα δι ' αυτού (του Λό­

γου) εyέvετο και χωρ{ς αυτού ουδέv εyέvετο» (Ιωαν.

1: 1-3). Στην προς Εβραίους επιστολή « πας yαρ ο{κος

κατασκευάζεται υπό τι vός, ο δε τα πάvτα κατασκευά­σας θεός» (Εβρ. 3: 4). Και στην Αποκάλυψη του Ιωάννη:

33

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

«Άξιος ει, ο Κύριος χα ι Θεός ημώv, λαβε{v τηv δόξαv και τηv τιμήv και τηv δύvαμιv, ότι συ έχτισας τα πά­vτα, χα ι δια το θέλημά σου ήσαv χα ι εχτ{σθησαv »

(Αποκ. 4: 11).

Δημιουργία λοιπόν από το τίποτα, από το μηδέν κατά τους βιβλικούς συγγραφείς, σημαίνει ότι ο κόσμος μαζί με

το χρόνο και το χώρο, οφείλουν την ύπαρξή τους μόνο στο

θεό και σε καμία άλλη αιτία· ενώ ο ίδιος ο θεός είναι αυ­

θύπαρκτος και α"ί"διος. Δεν οφείλει την ύπαρξή του σε κα­

μία αιτία. Ο θεός κατά την Βίβλο υπάρχει π ρ ο του κό-, I / I I

σμου, ε χ τ ο ς του κοσμου και π α v ω απο τον κοσμο και,

κάθε τι που υπάρχει, πλην του θεού, έχει αρχή.

Ο πρώτος στίχος της Βίβλου, « ε v α ρ χ ή ε π ο { η σ ε v ο θ ε ό ς » (Μπερεσ{θ μ παρά ελοχ{μ) είναι από κάθε άπο­

ψη επαναστατικός, πρωτοποριακός και αξωζήλευτος από

κάθε συγγραφέα, σε σημείο που ο γνωστός συγγραφέας

Ελί Βιζέλ (Νόμπελ Ειρήνης), να πει, ότι θα του έφτανε αυ-I I I Ι Ι I I

τος μονον ο στιχος, αυτη η γραμμη, αρκει να μπορουσε να

την είχε επινοήσει πρώτος αυτός!9

Σημειώνοντας ο κορυφαίος Αμερικανός λόγιος Ουίλ ιαμ Αλμπραί"τ (W.F. Albright), την επαναστατικότητα αυτής

της ιδέας της δημιουργίας του κόσμου, σχολίασε, ότι τα

πρώτα κεφάλαια της Γένεσης περί δημιουργίας «είναι μο­ναδικά στην αρχαία φιλολογία· παρά τον ουσιώδη θρη­

σκευτικό τους χαρακτήρα, όχι μόνο δεν μπορούν να θεω­

ρηθούν απαρχαιωμένα, αλλά από μια άποψη ε{vαι πιο επαvαστατιχά απ' οτιδήποτε είχε δημοσιευθεί μέχρι τον

19ο αι. στην Ευρώπη»10· (τα πλάγια γράμματα δικά μου).

Αλλά υπάρχει κάτι βαθύτερο, κάτι πω επαναστατικό

34

Η ΕΝΝΟΙΑΤΗΣΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣΤΟΥΚΟΣΜΟΥ ΑΓΙΟΤΟΜΗΔΕΝ

στην έννοια της δημιουργίας από το μηδέν, από ένα υπέρ­

τατο ον. Ενώ για τους αρχαίους Έλληνες στοχαστές, σα­

φώς οι κανόνες της φυσικής τάξης προϋπάρχουν και ο δη­

μιουργός τους ακολουθεί, ήτοι η θε.ίκή βούληση υποτάσ­

σεται στους αιώνιους νόμους της φυσικής τάξης, για τους βιβλικούς συγγραφείς, ο θεός προϋπάρχει και δημιουργεί

από το μηδέν. Η δε θέλησή του, προηγείται και καθορίζει τους vόμους της φύσης. Παρατηρεί ορθά ο Φλορόφσκυ:

«0 κόσμος υπάρχει. Άρχισε να υπάρχει. Αυτό σημαίνει

πως ήταν δυνατό και να μην υπάρξει. Καμμία αναγκαιό­

τητα δεν ωδήγησε στην ύπαρξή του. Τα κτίσματα δεν εί­

ναι ούτε αυτάρκη ούτε αυθύπαρκτα ... Η ύπαρξη του κό­

σμου κατέστη δυνατή μόνο με την εξωκοσμική θέληση του

πανάγαθου και παντοδύναμου θεού, 'του καλούντος τα

μη όντα ως όντα». Συνεπώς, προηγείται το υ π έ ρ τ α τ ο

π ρ ό σ ω π ο , η υπόσταση, και έπεται η ουσία, η ύλη, η

οποία καθορίζεται από το πρόσωπο (προσωποκρατία) . Η

δημιουργία κατά τη Βίβλο είναι η δύναμη του θεού έξω από το θεό, αφού φέρει τη σφραγίδα της βούλησής του.

Τα θέματα αυτά (πρόσωπο, υπόσταση, ουσία) απα­

σχόλησαν την εκκλησία και τη θεολογική σκέψη αργότερα

κυρίως τον 3ο και 4ο α ι μ.Χ. , όταν η εκκλησία ήρθε σε

επαφή και σε σύγκρουση με την ελληνική φιλοσοφία, αλ­

λά θα ήμασταν εκτός θέματος αν θα θέλαμε να τα ανα­

πτύξουμε εδώ περισσότερο11•

Σύμφωνα με τα παραπάνω, η αρχή του κόσμου στην

Παλαιά Διαθήκη είναι προσωπική και ιστορική (πρβλ.

Γεν. 2:4 όπου γίνεται λόγος για την toledoth = ιστορία του

ουρανού και της γης). Μόνο στη Βίβλο έχουμε ε σ χ α τ ο -λ ο y ι κ ή κ ο σμ ο λ ο γ ί α και α v θ ρ ω π ο λ ο y ί α , στοι­

χεία που λείπουν απ' τις εθνικές μυθολογίες- κοσμογονίες

35

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

των αρχαίων λαών. Όπως παρατήρησε ο μεγάλος Ανατο­

λιολόγος Ρόμπερτ Ν τικ Ου"ίλσον (R. Dick Wilson) «η αφή­

γηση στη Γένεση είναι η μοναδική η οποία είναι αμιγώς

μονοθε.ίστική και ανυπέρβλητα ανώτερη ορθολογικά, από

τις δέκα ή περισσότερες αφηγήσεις που έχουμε από την

Αίγυπτο και τη Βαβυλώνα»12• Είναι μοναδική για τον

υψηλό μονοθε·ίσμό και τη μη μυθολογική φύση της αφή­

γησης (R. Κ. Harrison). Ως προς την ουσιαστική αλήθεια της Βίβλου περί δημι-

I I I I I

ουργιας και αρχης του κοσμου, απο συγχρονη επιστημο-

νική άποψη, ο γνωστός αστρονόμος Ρόμπερτ Τζάστροου

(R. Jastrow) θα μας πει: «Τώρα βλέπουμε πως οι αποδεί­

ξεις της αστρονομίας οδηγούν στην άποψη της Αγίας

Γραφής για την προέλευση του κόσμου. Αν και οι λεπτο­

μέρειες διαφέρουν, στο σύνολό τους, όμως, οι περιγραφές

που δίνουν η αστρονομία και η Γένεση της Αγίας Γραφής

είναι ίδιες: η αλυσίδα γεγονότων που οδηγούν στον άν­

θρωπο άρχισε ξαφvιχά και απότομα σε μια χαθορισμέvη στιyμή στη διάρκεια του χρόνου, μέσα σε μία έκρηξη φω­

τός και ενέργειας»13• Ο Ρ. Τζάστροου, δεν είναι ο μόνος.

Την ίδια άποψη εκφράζουν σύγχρονοι μεγάλοι επιστήμο­

νες όπως ο Γκρέσι Μόρισον, ο Ουάλας Πρατ, ο Άρνο Πεν­

ζίας (Νόμπελ Φυσικής), ο Ρ. Μίλλικαν (Νόμπελ Φυσικής),

ο Τριν Ξουάν Τουάν, ο Καρλ φον Βdίτσαίκερ, ο Α. Έντι­γκτον, ο Βέρνερ φον Μπράουν, ο Πολ Ντιράκ (Νόμπελ

Φυσικής), ο Τζον Πόλκινχορν, ο Άλιστερ Μακ Γραθ, ο

Φρανκ Τίπλερ, ο Φράνσις Κόλινς, ο Α. Κόμπτον κ.αλλ. Ο

τελευταίος είπε κάποτε, χαρακτηριστικά: «Ένα εύτακτα

εκτυλισσόμενο σύμπαν πιστοποιεί την αλήθεια της πω

μαγευτικής δήλωσης που εκφράστηκε ποτέ: Εν αρχή

εποίησεν ο θεός!».

Η ΕΝΝΟΙΑΤΗΣΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣΤΟΥΚΟΣΜΟΥ ΑΓΙΟΤΟΜΗΔΕΝ

Επιπλέον: Η διδασκαλία της Βίβλου περί της δημι­

ουργίας του κόσμου, της κτιστότητας και της φθαρτότη­

τας της ύλης, συμφωνεί με τη βασική επιστημονική αρχή

της διατήρησης και υποβάθμισης της ενέργειας (Α και

Β' θερμοδυναμικοί νόμοι- νόμος της εντροπίας) και την

κρατούσα θεωρία της κοσμολογίας για τη μεγάλη έκρη­

ξη (big bang). Η σύγχρονη επιστήμη έχει καταλήξει ακό­

μη, στη λεγόμενη « α vθρωπιχή αρχή » (Anthropic

Principle), σύμφωνα με την οποία οι τέσσερις φυσικές

σταθερές (βαρύτητα, ηλεχτρομαyvητισμός, ασθεvής πυ­ρη vιχή δύvαμη, ισχυρή πυρη vιχή δύvαμη) λειτουργούν / / / I I I

ετσι κατασκευασμενες, ωστε να ειναι παρουσες τοσο I I I I

στο μεγακοσμο οσο και στο μικροκοσμο του ατομου,

ώστε αν άλλαζαν κατά ένα ασήμαντο και μόνο κλάσμα,

δε θα υπήρχε ζωή επί της γης!

Βλέπουμε, λοιπόν, ότι η δημιουργία του κόσμου και

του χωρόχρονου, είναι μια καθαρά βιβλική έννοια, πρω­

τότυπη και ορθολογική, που τοποθετεί τη Βίβλο σε ένα εν­

νοιολογικό επίπεδο ανυπέρβλητο. «Αντανακλά μια ανε­

πτυγμένη μονοθε.ίστική άποψη με μια σειρά των δημιουρ­

γικών φάσεων τόσο λογική, που η σύγχρονη επιστήμη δεν

μπορεί να αναιρέσει» (W. F. Albright). Η άποψη της Βίβλου περί δημιουργίας του κόσμου από

το μηδέν, από ένα υπερβατικό υπέρτατο ον, είναι ριζο­

σπαστική και επαναστατική. Γιατί στρέφεται κατά της α­

θεϊ"ας, του υλισμού, του πολυθε.ίσμού, του πανθε.ίσμού,

της ειδωλολατρίας, της μυθολογίας και άλλων εσφαλμέ­

νων απόψεων και φιλοσοφιών του αρχαίου κόσμου αλλά

και της σύγχρονης εποχής. Η άποψη της Βίβλου περί δη­

μιουργίας του κόσμου διατυπωμένη απλά και απέριττα, πριν από χιλιάδες χρόνια, μπορεί να σταθεί άνετα στην

37

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

εποχή μας, στον 21ο αι. , πλάι σε οποιαδήποτε επιστημο­

νική άποψη ή θεωρία. Και το σπουδαιότερο: δεν υπάρχει

ανάγκη αναθεώρησής της, όπως γίνεται συνήθως με τις

επιστημονικές θεωρίες, γιατί μιλάει για μια αρχή του σύ­μπαvτος, που επικυρώνεται από τα επιστημονικά δεδο­

μένα (νόμος της εντροπίας).

«Η αστρονομία μας οδηγεί σε ένα μοναδικό συμβάν:

Ένα σύμπαν που δημιουργήθηκε εκ του μηδενός που δια­

θέτει εκείνη την πολύ λεπτή ισορροπία που χρειάζεται για

να παρέχονται οι ακριβείς συνθήκες που επιτρέπουν τη

ζωή ... » τονίζει ο Άρνο Πενζίας.

Η IΔΕΑ ΟΤΙ Ο ΚΟ�ΜΟ� ΚΑΙ Η ΥΛΗ ΕΙΝΑΙ

« ΚΑΛΑΛΙΑΝ »

Ίσως να φαίνεται αυτονόητο σήμερα, ότι η ύλη αυτή

καθ' εαυτή δεν έχει τίποτα το κακό, το εσφαλμένο ή το

μειονεκτικό. Ο άνθρωπος αντικρίζει απ' τη στιγμή της

γέννησής του τον κόσμο, την ύλη, και ζυμώνεται με αυτόν.

Τον αποδέχεται, αλλά και ζει χάριν αυτού, όντας ο ίδιος

υλικό ον με σάρκα και οστά, εξαρτώμενο από τον οργανι­

κό και ανόργανα κόσμο. Επεμβαίνει σ' αυτόν και τον δια-,

μορφωνει.

Δεν ήταν όμως πάντα έτσι τα πράγματα. Στην αρχαιό­

τητα, ιδιαίτερα στην αρχαία Ελλάδα, υπήρχε και κυριαρ­

χούσε η αντίληψη που προήλθε από τους Ορφικούς, τους

Πυθαγόρειους και τους Πλατωνιστές και αργότερα τους Γνωστικούς, τους Νεοπλατωνικούς και τους Μανιχαίους,

39

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

ότι η ύλη, αυτή καθ' εαυτή είναι κακή. Το σώμα θεωρείτο σήμα (= τάφος) της άυλης και ανώ­

τερης ψυχής που προέρχεται από το Θεό, και είναι στοι­

χείο θε.ίκό, η οποία προϋπήρχε στους πλανήτες, και φυλα­

κίζεται από το σώμα και την ύλη που είναι μιαρά καθ'

εαυτά14• Ορισμένοι φιλόσοφοι όπως ο Πυθαγόρας πίστευ­

αν ακόμα και στη μετενσάρκωση, μια ιδέα που προήλθε

από την Ανατολή και χάνεται στα βάθη της ιστορίας.

Έτσι, αναπτύχθηκε αφ' ενός μεν η ιδέα της προuπαρξης

και εχ φύσεως αθαvασ{ας της ψυχής, αφ' ετέρου δε, η ιδέα

ότι το σώμα επειδή είναι υλικό, είναι «κακό», και πρέπει

να φθαρεί (μέσω της ασωτίας και του σεξ, ή μέσω απόλυ­

της εγκράτειας και αποχής και μέσα στο γάμο ακόμη),

όπως δίδασκε ο Γνωστικισμός και ο Νεοπλατωνισμός. Κα­

τά τους πρώτους αιώνες του Χριστιανισμού μάλιστα, είχε

αναπτυχθεί η φιλοσοφία του δυαλισμού (Dualismus) που

δεχότανε δύο αρχές, την ύλη και το πνεύμα σαν πρωταρ­

χικά στοιχεία του κόσμου και η οποία, διακατεχόταν από

ένα πρωτοφανές μίσος προς κάθε τι το υλικό και προς το

σώμα και τις βιολογικές του λειτουργίες.

Σ' αντίθεση μ' όλα αυτά, η Βίβλος απ' τους πρώτους

της στίχους, δείχνει ότι ο κόσμος δημιουργήθηκε από το

Θεό ο οποίος επιδοκιμάζει το έργο του ως "χ α λ ό

λ { α v " . Ο κόσμος, η ύλη, το ανθρώπινο σώμα, είναι δώρα

του θεού. Δεν έχουν τίποτα το κακό μέσα τους. (Γένεσις

1: 31, ψαλμ. 104:24, fi.. Τιμ. 4:4). Ο άνθρωπος δημιουργή­

θηκε από ύλη, εκ χώματος της γης, και αποτελεί μέρος της

υλικής κτίσης. Η εμφύσηση πνοής ζωής (vεσαμάχ) τον κα­

τέστησε ζωντανό, ζωντανή ψυχή ( vέφες χαyιάχ). Δεν

υπάρχει κάποια άυλη ψυχή μέσα του φυλακισμένη, το σώ-

Η ΙΔΕΑ ΟτΙ Ο ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΥΛΗ ΕΙΝΑΙ«ΚΑΛΑ ΛΙΑΝ»

μα δεν είναι «σήμα της ψυχής», ούτε η ψυχή είναι αθάνα­

τη αυτή καθ' εαυτή. Το σώμα δεν είναι ένα περιτύλιγμα,

αλλά στοιχείο της ταυτότητας του ανθρώπου. Ο άνθρω­

πος σύμφωνα με τους βιβλικούς συγγραφείς είναι ψυχο­

σωματική ενότητα αδιάσπαστη, που μπορεί να ελπίζει στην αθανασία, κατά χάριν θεού, με την αvάστασή του εχ vεχρώv σε μια αναδημιουργία του, στα έσχατα του κό­

σμου (Ιωβ 14: 13-15, 19:22-27, Ησα"ί"ας 26: 19, Δανιήλ 12:2,

Ιεζεκιήλ 35:1-2 επ. , Ιωαν. 5:25-29, 11: 24-26, Α' Θεσσαλ.

4: 16,. Α' Κορινθ. κεφ. 15, Αποκ. 20: 12-14). Ανάσταση

νεκρών σημαίνει, σωτηρία ολόκληρου του ανθρώπου ψυ­

χοσωματικά15. Η έννοια της α ν ά σ τ α σ η ς τ ω ν ν ε κ ρ ώ ν

(εβρ. Τεχιyιάθ Χαμμερ{θ) , βεβαίως, βρίσκεται μόνο στον

Ιουδαιοχριστιανισμό και στη Βίβλο. Είναι μια ριζοσπα­

στική έννοια σε σχέση με τις αντιλήψεις της αρχαιότητας

περί εκ φύσεως αθανασίας και προϋπάρξεως των ψυχών

και μετεμψύχωσης16.

Σύμφωνα με τον Γ. Φλορόφσκυ η διδασκαλία της ανά­

στασης των νεκρών, «ήταν ίσως, ο πλέον επαναστατικός I I I I I

νεωτερισμος μεσα στο αρχικο χριστιανικο μηνυμα».

Από τον ειδικό Κλωvτ Τρεμοvτάv, ορθά επισημαίνεται

ότι, «ένα χαρακτηριστικό της βιβλικής μεταφυσικής είναι

η απουσία κάθε αρνητικής αντίληψης γύρω από την

ύλη»17• Το σώμα, κατά τον απ. Παύλο είναι «V αός του θε­ού του ζώvτος», είναι μέλος Χριστού, είναι κάτι το καθα­

ρό, το άγιο (Β' Κορινθ. 6: 16, Α' Κορ. 6: 15, 19).

Η έκφραση «χαλά λ{αv» για τα υλικά δημιουργήματα,

κατά τους θρησκεωλόγους, όπως τον Huston Smith, απο­

τελεί μια επαvαστατιχή ιδέα, διότι μπορεί να είναι η πω

σημαντική που θα μπορούσε να καταγραφεί απ' το αν­

θρώπινο πνεύμα, αφού αποτελεί ριζική απομάκρυνση

41

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

από τις φιλοσοφίες των αρχαίων18• Επιπλέον, είναι αξιο­

σημείωτο ότι, η στάση της πρώιμης Χριστιανικής εκκλη­

σίας, με βάση τη Βίβλο, επειδή ήταν θετική απέναντι στο

ανθρώπινο σώμα, προκάλεσε την χλεύη του φιλόσοφου

Κέλσου, ο οποίος αποκαλούσε τους Χριστιανούς « yέvος φιλοσώματοV »19• Αργότερα βέβαια, όταν επέδρασε η ελ­

ληνική φιλοσοφία στην εκκλησία επήλθε και η απομά­κρυνση από το βιβλικό πνεύμα (Σ. Αγουρίδης). Χαρακτη­

ριστική είναι η περίπτωση του Αυγουστίνου ( 4ος - 5ος α ι.

μ.Χ. ) - και όχι μόνο- ο οποίος έφτασε στο σημείο να ορί­

ζει την ψυχή ως αυτάρκη ουσία που φιλοξενείται μεν στο

σώμα, αλλά δεν το έχει ανάγκη, ούτε καν ως εργαλείο! Το

ίδιο συνέβη και με τον Ιουδdίσμό. Ο οποίος επηρεασμένος

από τον ελληνισμό αργότερα, αποδέχτηκε την αθανασία

της ψυχής και την μετενσάρκωση (Ταλμούδ, Καββάλα).

Η Βίβλος είναι ριζοσπαστική και σε κάτι άλλο ακόμη.

Διδάσκοντας την δια της αναστάσεως των νεκρών κατά

χάριν αθανασία στα έσχατα, διδάσκει και την ελευθερία

της ύπαρξης από τις αναγκαιότητες της φύσης, ήτοι, την ελευθερία από τον χ ρ ό ν ο , τη φ θ ο ρ ά , την π ε ρ α τ ό τ η ­

τ α και το θ ά ν α τ ο .

42

Η IΚΑΝΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

ΝΑ ΚΑΘΥΠΟΤΑΧΕΙ ΤΗ ΦΠ:Η ΜΕ ΤΗ ΔΙΑΝΟΙΑ

ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΡΓ�ΙΑ

Σύμφωνα με το βιβλίο της Γένεσης, το βιβλίο των απαρ­

χών (Μπερεσίθ), και της πρωτο"ίστορίας του ανθρώπου

(και όχι του λαού Ισραήλ μόνο), ο άνθρωπος πλασθείς κατ'

εικόνα και ομοίωση θεού, είναι « θεόμορφος», ήτοι δημι­

ούργημα με θείκές καταβολές και προοπτικές. Σύμφωνα

μ' έναν αρχαίο ερμηνευτή είναι « ζώοv θεούμεvοv». Ο άν­

θρωπος κατά τον Ψαλμωδό (Ψαλμ. 8) πλάστηκε ολίγον τι

κατώτερος των αγγέλων, στεφανωμένος με δόξα και τιμή

(πρβλ. και επιστολή προς Εβρ. 2:7). Είναι ον εvδιάμεσοv

43

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

μεταξύ του Δημιουργού και των άλλων δημιουργημάτων.

Αυτά όλα, αποτελούν καταστατική αρχή της Βίβλου.

Επειδή λοιπόν είχε θείες ιδιότητες ο άνθρωπος μέσα

του, και ιδίως τη δύναμη της λογικής και το αυτεξούσιον,

τού δόθηκε η ευλογία να αυξάνεται και να πληθύνεται και

να καθυποτάξει τη γη, να άρχει επί των ιχθύων της θα­

λάσσης επί των πετουμένων των ουρανών και επί παντός

ζώντος πλάσματος κινουμένου επί της γης. (Γεν. 1:26 -

28). Η υπεροχή του ανθρώπου έναντι της φύσης είναι χρη­στική και ηyετιχή (χ α τ α χ υ ρ ι ε ύ σ α τ ε χα ι ά ρ χ ε τ ε ) .

Τα περί ανθρώπου λεγόμενα (εικών και ομοίωση, κυριαρ­

χία επί της φύσης κ. λπ. ) αναφέρονται και στα δύο φύλα

και επομένως, είναι αξιοσημείωτη εδώ η ισοτιμία της γυ­

ναίκας προς τον άντρα έναντι του θεού.

Σύμφωνα με την αφήγηση της δημιουργίας που υπάρ­

χει στο δεύτερο κεφάλαιο της Γένεσης, ο άνθρωπος τοπο­

θετήθηκε στο φυσικό του περιβάλλον, σ' έναν κήπο τρυ­

φής και ευχαρίστησης, για να εργάζεται εκεί και να τον

προστατεύει από τη φυσική φθορά: «Και έθετα ο θεός τον

άνθρωπον εν τω παραδείσω της τρυφής "ε ρ y ά ζ ε ­σ θ α ι "αυτόν και φ υ λ ά σ σ ε ι v ».

Εργασία στο φυσικό περιβάλλον, σημαίνει την εκμε­

τάλλευση όλων των φυσικών πόρων της γης για την ευ­

μάρεια του ανθρώπου αλλά και για τη βιολογική, τη φυ­

σική του συντήρηση. Η εργασία και η απασχόλησή του με

τη φύση θα του προσέδιδε χαρά και ικανοποίηση. Το φυ­λάσσει v του παραδείσου σημαίνει τη συντηρητική φύλαξη

της φύσης, ήτοι την ευθύvη του ανθρώπου να διατηρεί την

ακεραιότητα της φύσης και να αποφεύγει την καταφθορά

της, την καταστροφή της. (Ηλίας Οικονόμου) Ναι μεν, ο

άνθρωπος έχει την θεία ευλογία να εξουσιάζει τη φύση,

44

Η ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΝΑ ΚΑΘΥΠΟΤΑΞΕΙ ΤΗ ΦΥΣΗ ...

όχι όμως να την κατεξουσιάζει και την καταστρέφει, όπως

γίνεται τούτο αφειδώς στην εποχή μας, και αναλογίζεται

κανείς, μήπως πληρούται έτσι ο λόγος της Ιωάννειας Απο­

κάλυψης, ότι ήγγικεν ο καιρός που ο θεός θα διαφθείρει

τελικά τους διαφθείροντας την γην (Αποκ. 11: 18). Και τούτο, διότι, ο σύγχρονος άνθρωπος εσφαλμένα εκλαμ­

βάνει τη θέση του ως κυρίου (ιδιοκτήτη) της φύσης και όχι

ως θεματοφύλακα και χρήστη της, όπως ο θεός θέλησε.

(Πραξ. 17:22- 24· πρβλ. Λευτ. 25:23).

Όπως και νάχει το θέμα, η Π.Δ. δίνει έμφαση στην ικα­

νότητα του ανθρώπου δια της λογικής του δύναμης, του

αυτεξουσίου (της ελευθερίας), αλλά και της ικανότητας

προς εργασία, να γίνει διαχειριστής και συντηρητής της

φύσης και προστάτης της. Αλλά και ν' αναπτυχθεί και ο

ίδιος, δημιουργώντας υλικό και πνευματικό πολιτισμό,

όπως βεβαίως και έγινε ιστορικά.

Παρά τα οδυνηρά αποτελέσματα της απο-κοπής των

πρώτων ανθρώπων από το θεό, λόγω της σ χ ά σ η ς της σ χ έ σ η ς τους με Αυτόν, ήδη το τέταρτο κεφάλαιο της Γέ­

νεσης δείχνει τα πολιτισμικά επιτεύγματα του ανθρώπου:

ανοικοδόμηση πόλεων, γεωργία, ποίμανση, ανακάλυψη

φωτιάς, μουσικής, τεχνουργία μετάλλων, κ.λπ . .

Κάτι που είναι αξιοπρόσεχτο σ' ολόκληρη τη Βίβλο εί­

ναι η προτροπή της για εργασία υλική και πνευματική ως

πηyή ιχαvοπο{ησης χα ι χαράς του αvθρώπου.

Στο βιβλίο των Παροιμιών, καταδικάζεται η οκνηρία σε

πολλά χωρία, ενώ επαινείται η εργατικότητα του επιμε­

λούς (Παροιμ. 6:6 - 11, 24: 33, 26: 13, 10:26). Στο βιβλίο

του Εκκλησιαστή διαβάζουμε κατ'επανάληψη, ότι «δεν

υπάρχει τίποτα καλύτερο για έναν άνθρωπο από το να

45

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

τρώει και να πίνει και να απολαμβάνει το καλό για όλη

τη σκληρή ερyασ{α του, yιατ{ αυτό ε{ vαι δώρο του θεού» (Εκκλ. 2:24, 3:13, 22 και 5: 18).

Ο Ιησούς τόνισε την ανάγκη εργασίας αφού ο ίδιος ήταν

τέκτων, εργαζόμενος σωματικά μαζί με τον θετό του πατέ­

ρα μέχρι τα τριάντα του χρόνια, και μετά ήταν άοκνος δρα­

στήριος κήρυκας του ευαγγελίου της Βασιλείας, τονίζοντας

ότι «Ο πατήρ μου έως άρτι εργάζεται, καγώ εργάζομαι» (Ιω­

αν. 5: 17). Το κήρυγμα του Ευαγγελίου για τον Ιησού ήταν

και ένα θεάρεστο, αναζωογονητικό έργο (Ιωαν. 6:27). Ο Ιη­

σούς τόνισε επίσης ότι ένας εργάτης είναι άξιος του μισθού

του. Είναι γνωστή η ρήση του απ. Παύλου για την αναγκαι­

ότητα της εργασίας, αφού ο ίδιος εργαζότανε σαν σκηνοποι­

ός κάποιες ώρες την ημέρα, και μετά κήρυττε: «0 μη εργα­

ζόμενος μηδέ εσθιέτω»· και, «να ζήτε ήσυχα και να εργάζε­

σθε με τα χέρια σας» (Β' Θεσ. 3:10, 12, Α' Θεσ. 4: 11).

Οι παραπάνω αυτονόητες αλήθειες ιδιαίτερα στους ανθρώπους της Δύσης δεν ήταν ούτε αυτο -νόητες ούτε

αποδεκτές απ' άλλους ανθρώπους, σ' άλλους πολιτισμούς

και σε άλλες εποχές.

Παρά το ρητόν του Ησιόδου «έργον ουδέν το όνειδος

αεργίη δ' όνειδος», στην αρχαία Ελλάδα (Αθήνα κ.αλλ. ) I I I I I I

ειναι γνωστο οτι απεφευγετο η σωματικη εργασια την

οποία είχαν αναλάβει οι δούλοι, για να έχουν χρόνο οι

ελεύθεροι πολίτες να ασχολούνται με τα δημόσια και να

φιλοσοφούν. Τους αρχαίους Έλληνες τους απασχολούσε η

θεωρητική γνώση και ο θεωρητικός βίος. Έτσι, ο μεν Αρι­

στοτέλης ονόμαζε την χειρωνακτική εργασία δουλιχότατη, ο

δε Ξενοφών, στον Οιχοvομιχό του, λέει πως όλες οι χειρω­

νακτικές εργασίες είναι κακόφημες και βάναυσες εκτός από

Η ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΝΑ ΚΑΘΥΠΟΤΑΞΕΙ ΤΗ ΦΥΣΗ ...

τις καλλιτεχνικές (πρβλ. και Πλάτωνας Συμπόσιον 209Α).

Η ετυμολογία των λέξεων βάναυσος και κακούργος, μας

το αποκαλύπτει. Κατά τον 1 ο και 2ο μ.Χ. α ι. , μαρτυρείται

επίσης μια περιφρόνηση προς τα χειρωνακτικά επαγγέλ­

ματα, ιδιαίτερα από μέρους αυτών που προέρχονται από τα υψηλότερα κοινωνικά στρώματα (πρβλ. Πλουτάρχου,

Βίος του Περικλή Ι, 4- 2, 2). Σύμφωνα με την ελληνική φι­

λοσοφική ανθρωπολογία, ο Έλληνας ως ελεύθερος άνθρω­

πος, οφείλει να δημιουργήσει στο πνεύμα, όχι όμως να ερ­

γασθεί με το σώμα, που είναι το «καταισχύνον μέρος» της

ανθρώπινης ύπαρξης. (Emil Brunner)

Επίσης, οι μοιρολατρικές θρησκείες της Άπω Ανατο­

λής, καλλιέργησαν μια παθητική ηθική, την ηθική του μη πράττει v, το περίφημο «Βού-βάι», όπως: «Ο σοφός, δεν

θησαυρίζει αλλά ξοδεύει» και, «όταν ζητάς λίγα στο τέ­

λος κερδίζεις πολλά» (πρβλ. και τις αρχές του Ταό-τε-Κι­

γκ). Ο Λάο Τσε (5ος αι. π.Χ.) έλεγε: «Η οικουμένη είναι

ιερή. Δεν μπορείς να τη βελτιώσεις. Αν προσπαθήσεις να την αλλάξεις θα την καταστρέψεις».

Μοιρολατρικές απόψεις ανασταλτικές της ανθρώπινης

προόδου, υπάρχουν βέβαια και στο Μουσουλμανισμό και

στο Κοράνιο, όπως: «Καμιά ψυχή δε μπορεί να πεθάνει,

αν δεν δώσει την άδεια ο Αλλάχ και αν δεν συμπληρώσει

το χρόνο της» (Σούρα 3: 145 κ. αλλ. ).

Το ζήτημα της ανάπτυξης του ανθρώπινου πολιτισμού,

της παραγωγής αγαθών και της βιομηχανικής παραγωγής

στη Δύση, είναι ένα θέμα που έχει να κάνει με τη βιβλική

βάση της εργασίας που δεν έχει μόνο θρησκευτική και ηθι­

κή αξία, αλλά οικονομικές προεκτάσεις.

Το θέμα αυτό το μελέτησε εις βάθος ο Γερμανός κοι-

47

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

νωνιολόγος Μαξ Βέμπερ στο περίφημο έργο του Προτε­σταvτιχή ηθική χαι το πvεύμα του Καπιταλισμού, όπου

κατέδειξε ότι η χριστιανική διδασκαλία (και συγκεκριμέ­

να η πίστη του προτεσταντικού τύπου του καλβινισμού)

υπερτονίζοντας την αξία της εργασίας και αποταμίευσης για το σχηματισμό κεφαλαίου, συνέβαλε αποφασιστικά

στην εμφάνιση και ανάπτυξη της σύγχρονης ευημερούσας

οικονομικά Δυτικής κοινωνίας.

Ο Μαξ Βέμπερ, ο οικονομικός ιστορικός Ντέιβι vτ Αά­

vτες και άλλοι σύγχρονοι ερευνητές, επισήμαναν τη ση­

μασία της βιβλικής - Ιουδαιοχριστιανικής αντίληψης. Ο

άνθρωπος πλασμένος κατ' εικόνα και ομοίωση θεού έχει

τη χαρά της δημιουργικής πρωτοβουλίας. Ακόμη, ο άν­

θρωπος κατά τον Α. Ταρκόφσκι, δημιουργώντας, προσεγ­

γίζει και ομοιάζει το Δημιουργό του. Καλείται ο άνθρωπος

να γίνει συν-δημιουργός με το θεό του, να εργάζεται πα­

ραγωγικά και να απολαμβάνει το έργο των χειρών του. Η

εργασία ήταν και είναι ένας βασικός συντελεστής της πα­ραγωγής μαζί με τη γη, το έδαφος, που οδηγεί στην οικο­

νομική ανάπτυξη και τη κτήση παραγωγικού κεφαλαίου.

Αντίθετα οι φαταλιστικές (μοιρολατρικές) θρησκείες

της Άπω Ανατολής, όπως είδαμε, καλλιεργώντας μια πα­

θητική ηθική του μη πράττει v, δεν έδωσαν τις βάσεις και

τις προϋποθέσεις για διαρκή επιστημονική - τεχνική

έρευνα, τη δράση και τον ακτιβισμό που παρατηρείται

στις Δυτικές κοινωνίες όπου επικράτησε ο χριστιανισμός,

με βάση τις αρχές της Βίβλου.

Στις ανιμιστικές και τις πολυθείστικές θρησκείες αλλά

και σ' αυτές ακόμη της Άπω Ανατολής, η φύση θεωρείται (ιε­

ρή) ταμπού, και πολλές φορές συγχέεται με το θείον, σ' αντί­θεση με τις βιβλικές αρχές, όπου η φύση είναι κτιστή, δημι-

Η ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΝΑ ΚΑΘΥΠΟΤΑΞΕΙ ΤΗ ΦΥΣΗ ...

ούργημα θεού, δεν συγχέεται με το Δημιουργό, και είναι εξ

αρχής υποτεταγμένη στον «βασιλιά της yης» τον άνθρωπο.

Άλλο βέβαια είναι το ζήτημα που παρουσιάστηκε στην

πράξη και ιδιαίτερα στα τελευταία χρόνια, από κατ'επίφα­

ση χριστιανούς της Δύσης, και μάλιστα πολιτικούς ηγέτες, που για εγωιστικούς, πολιτικούς και στενόμυαλους οικονο­

μικούς λόγους, επιδίδονται στη ληστρική εκμετάλλευση της

φύσης, με τα γνωστά δυσάρεστα αποτελέσματα: της μό­

λυνσης του περιβάλλοντος, του φαινομένου του θερμοκηπί­

ου, και τα διάφορα μεγάλα οικολογικά προβλήματα που

δημιουργήθηκαν. Πρόκειται για μια παθολογία της κοινωνι­

κής συμπεριφοράς μαζί με άλλες, που προέρχονται από την

πολλαπλή α-μαρτία του ανθρώπου προς τον συν-άνθρωπο,

προς τον ίδιο τον εαυτό του, και, (κυρίως), προς το θείον.

Αμαρτάνοντας (αστοχώντας) ο άνθρωπος συνεχίζει τη

σχάση της σχέσης και απομακρύνεται από τις βασικές κ α­

τευθυντήριες καταστατικές αρχές της Βίβλου. Ήτοι, της

εργασίας, της ατομικής πρωτοβουλίας, της δημιουργικής παραγωγής και του σεβασμού της φύσης, αυτές που οδή­

γησαν σ' ένα μέτρο στην ανάπτυξη και στην επιστημονική

πρόοδο της Δύσης, σ' αντίθεση με άλλους πολιτισμούς αρ­

χαίους και νέους που είχαν διαφορετικές αρχές και αντι­

λήψεις στους παραπάνω τομείς.

Οι παραπάνω αρχές, όπως εξετάστηκαν, αποτελούν

μια ακόμη πρωτοτυπία και ριζοσπαστικότητα των συγ­

γραφέων της Βίβλου, που θέλουν τον άνθρωπο συν-δημι­

ουργό με τον θεό και τη χρήση της φύσης με ορθολογικό

τρόπο για ειρηνική συμβίωση πάντων.

Τελειώνοντας, σημειώνω, ότι οι καταστατικές αυτές

αρχές της Βίβλου αποτελούν κατά πολλούς ερευνητές (J. Barr, J. Habgood, Ε. Brunner, F. Catherwood κ.αλλ. ) το

49

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

αόρατο θεμέλιο της σύyχροvης επιστήμης, και η Βίβλος, έvα δώρο προς τηv επιστήμη. Η φύση, στερημένη θε.ίκότητας,

ως κτιστό έργον του Δημιουργού, δεν μετέχει του θείου,

ούτε είναι θεία, αλλά είναι κόσμος αρμονικός, ερμηνεύσι­

μος, κατανοητός, υποκείμενος σε έρευνα από τον άνθρω­πο που διψά να την εξερευνήσει. Κατέχοντας ο κατ'εικό­

να θεού πλασθείς άνθρωπος ποιότητες στην προσωπικό­

τητά του, που δεν έχουν σχέση με την επιβίωσή του (όπως το θέλει η Δαρβίνεια θεωρία), όπως είναι η θρησκευτικό­τητα και η ηθική, αλλά και την ικανότητα προς διαπορία,

προχωρεί στην εξερεύνηση του φυσικού κόσμου (των αρ­

χών και των νόμων του), που είναι ως έργον του θείου βου­

λήματος, « χαλάς λ{αv», δηλ. άρτιος για τον σκοπό που δη­

μιουργήθηκε. Όταν ο άνθρωπος γνωρίζει μια επιστημονι­

κή αλήθεια αποκαλύπτει ένα μέρος από το μυστήριο της

δημιουργίας. Μεγάλοι επιστήμονες όπως ο Πασκάλ, ο Πα­

στέρ, ο Λιναίος, ο Μπόυλ, ο Νεύτων, ο Κέπλερ, ο Μέντελ

κ.αλλ. , κατενόησαν ότι εκλήθησαν για να υμνήσουν το θεό και το δημιουργικό του έργο, εξερευνώντας το.

Δικαίως ο Ελβετός φιλόσοφος Χανς Κινγκ (Hans Kίing)

ερωτά: «Είναι άραγε καθαρή τύχη ότι η νεότερη φυσική

επιστήμη μπόρεσε να αναπτυχθεί στο υπόβαθρο της Ιου­

δαιο-χριστιανικής διδασκαλίας περί της δημιουργίας ; . . . Ο

κόσμος έχει τεθεί στη διάθεση του ανθρώπου ... δεν είναι

χάος αλλά ταξινομημένος .. . Πρέπει να χρησιμοποιείται

από τον άνθρωπο, να καλλιεργείται, να ερευνάται»20•

Και όπως παρετήρησε ο J. Barr: «Πρωτίστως, η σύγχρο­

νη επιστήμη στηρίζεται τελικώς σ' ένα θεμέλιο ετοιμασμένο

από τη Βίβλο ... ». Και, ακόμη: «(υπάρχει) ένα είδος εσωτε­

ρικής ενότητας μεταξύ φυσικών επιστημών και Ιουδαιο-χρι­στιανικής πίστης τουλάχιστον στη βιβλική της μορφή»21•

so

Ο Θ Ε ΟΖ: Ζ:' ANAZHTHL:H ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

Μέσα στην ιστορική πορεία αιώνων, όλη η προσπάθεια

του ανθρώπου συνίσταται στο να συλλάβει το ασύλληπτο,

το απερινόητο. Κι αυτό ασφαλώς είναι το θείον, ο θεός, και

η θέση του ανθρώπου έναντι του θεού. Η έννοια του θεού,

φαίνεται να είναι εγγεγραμμένη στα γονίδια του ανθρώ­

που, είναι έμφυτη, όπως δέχονται ακόμη και εξελικτικοί

βιολόγοι. Γι' αυτό τον αναζητεί ο άνθρωπος με πάθος, και

δεν ησυχάζει μέχρι να τον βρει, όπως έγραψε ο Αυγουστί­

νος. Τη φυσική ροπή και τάση των ανθρώπων προς τη θρη­

σκεία επεσήμαναν και οι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς. Ο Όμηρος στην τρίτη ραψωδία της Οδύσσειας, λέει: « πάvτες θεώv χατέουσι v ( έχουν ανάγκη) άvθρωποι». Ο Πλάτων

γράφει: « πάvτεςΈλληvες τε χαι βάρβαροι vομ{ζουσι είvαι θεούς» (Νόμοι 886α). Τα ίδια και ο Αριστοτέλης (περί

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

Ουρανού 270β5) « πάvτες yαρ αvθρώποι περι θεώv έχουσι v υπόληψι v χαι βάρβαροι χαι Έλληvες».

Οι ανά τον κόσμο θρησκείες, δόγματα, αιρέσεις και σέ­

κτες που ιδρύθηκαν από την αρχαιότητα ίσαμε σήμερα,

παρά τις ποικιλότητες και τις ιδιομορφίες τους, αποτε­λούν μια προσπάθεια της ανθρώπινης διάνοιας και καρ­

διάς να προσεγγίσει, να συλλάβει το άπειρον, το Θεό, και

να τον εννοήσει. Ν α εννοήσει το θέλημά του, να τον λα­

τρεύσει, και στις κατώτερες μορφές θρησκείας, να τον

εξευμενίσει.

Η ιστορία των θρησκειών αποτελεί μια διαρκή ιστορία

αναζήτησης του Θεού από τον άνθρωπο « ζητε{v τοv Κύ­ριοv, ει άρα yε ψηλαφήσειαv αυτόv χα ι εύροιεv» όπως εί­

πε χαρακτηριστικά ο απ. Παύλος στην ομιλία του στον

Άρειο Πάγο (Πραξ. 17: 27). Σ' αυτήν την εναγώνια προ­

σπάθειά του ο άνθρωπος βέβαια, σαν πεπερασμένο ον,

δεν πέτυχε και πολλά. Παρήγαγε μεν ενδιαφέρουσες συλ­

λήψεις του θείου, τελετουργίες και τυπικά, αλλά και ιε­ρατεία, θεσμοθετήσεις, φατρίες, φανατισμούς και αντιπα­

λότητες που συχνά οδήγησαν σε συγκρούσεις και αιματο­

χυσίες. Μάρτυς περί αυτού, η παγκόσμια ιστορία . . . Οι ερ­

μηνείες από τις διάφορες θρησκείες στα θεολογικά θέμα­

τα διαφέρουν και ποικίλλουν, ανάλογα με τις αφετηρίες

τους και ανάλογα με τους ιδρυτές τους.

Χαρακτηριστικό είναι αυτό που είπε ο Πλάτων: «Είναι

δύσκολο ν' ανακαλύψει κανείς τον Δημιουργό και πατέρα

του σύμπαντος, αλλά και αν ακόμα τον ανακαλύψει, είναι

αδύνατον να τον περιγράψει στους άλλους». Μια θέση

παρόμοια με αυτήν των σοφιστών, και μάλιστα του Πρω­

ταγόρα και του Γοργία, που μιλούσαν για το σχετικό ή μάλλον το αδύνατον της γνώσης του θείου.

52

Ο ΘΕΟΣ Σ' ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩ ΠΟΥ

Σε αντίθεση με τις ανθρωποποίητες θρησκείες, στη Βί­

βλο, βρίσκουμε κάτι το εντελώς πρωτότυπο και επαναστα­

τικό. Στη Βίβλο παρουσιάζεται από τις πρώτες σελίδες της

κιόλας, ένας Θεός αυθύπαρκτος, ο οποίος μετά τη δημι-I I Ι I I

ουργια και την πτωση- εκτροπη- απομακρυνση, του πρω-του ανθρώπου απ' Αυτόν, ο ίδιος α π ο κ αλ ύ π τ ε τ α ι υπερφυσικά (είτε άμεσα, είτε δι' αγγελικών εκπροσώπων,

ή δι'οραμάτων και ονείρων), σε πιστούς ανθρώπους στο

διάβα της ιστορίας (Νώε, Αβραάμ, πατριάρχες, Μωυσής,

προφήτες, λείμμα (υπόλοιπο) του Ισραήλ, Ιησούς, απόστο­

λοι, εκκλησία). Ο ίδιος ο Θεός αναζητεί τον άνθρωπο, ανα­

ζητεί τους άξιους ανθρώπους. «0 Θεός είναι αυτός που

αποκαλύπτεται στον άνθρωπο και του αποκαλύπτει μόνον

ό,τι τον αφορά και αυτό που θέλει να του αποκαλύψει»

(Nayla Farouki). Αποκαλύπτει στους πιστούς ουσιώδεις

και βασικές Του αρχές και αλήθειες, και τους χειραγωγεί

για να επιτύχουν την τελική ένωσή τους μ' αυτόν, σ' ένα κα­

θεστώς πλήρους ελευθερίας, σεβασμού, αγάπης και δικαι­

οσύνης. Συνέβη, δηλαδή, αυτό που σωστά παρατήρησε ο

φιλόσοφος Ν. Μπερντιάεφ: «Αν υπάρχει θεός, πρέπει να

αποκαλυφθεί και να παράσχει κάποια σημάδια για να τον

γνωρίσουν οι άνθρωποι. Δεν μπορεί να φτάσει κανείς στη

γνώση του θεού, εκτός αv ο ίδιος ο θεός συμμετέχει εvερyώς στηv προσπάθεια, εκτός αν κι αυτός βγει να συναντήσει τον

άνθρωπο ... »22• Αυτό ακριβώς συνέβη σύμφωνα με τους βι­

βλικούς συγγραφείς. Ο θεός « ώ φ θ η » σε ορισμένους πι­στούς ανθρώπους. Ο Γιαχβέ, είναι ο θεός του Αβραάμ, του

Μωυσή και των Προφητών, που αντιστοιχούν στο τρίπτυ­

χο: π ί σ τ η - ν ό μ ο ς - κ ρ ί σ η . Σ' αυτό το τρίγωνο των ζευ­

γών προσώπων και αρχών, συνοψίζεται όλη η παλαιοδια­

θηκική θεολογία (Καρλ φοv Βαί"τσα{κερ) .

53

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

Το « Τάδε λέyει Κύριος» των προφητών, όπως του

Αμώς, του Ησα"ί"α, του Ιερεμία κ. αλλ. (Αμώς 1:3, Ησα"ί"ας

1:20, Ιερεμ. 2: 3) είναι φαvερώσεις αλλά και οι διορθωτι­κές επεμβάσεις του Θεού πάνω στην ιστορική πορεία των

ανθρώπων. Ο Θεός οδηγεί τελικά, τους πιστούς, σε «ζώ­σας πηyάς υδάτωv», στη σωτηρία τους, σε νέα κτίση

(Heilgeschichte). Τούτο επιτυγχάνεται με τον Έναν

(Αβραάμ, Μωυσή, Ιησού) αλλά και με όλους (λαός Ισραήλ

- εκκλησία). Η ιδιαίτερη δραστηριότητα του θεού με μία

ομάδα προσδιορίζεται από τη σ ώ ζ ο υ σ α ε v έ ρ y ε ι α , Είναι δηλ. , η ι σ τ ο ρ ί α σ ω τ η ρ ί α ς (πρβλ. Ματθ. 1: 21,

Εφεσ. 1:7 - 11, Β' Πετρ. 1 : 3). Και αυτή η ιστορία δεν απο­

τελείται μόνο από λυτρωτικά έργα αλλά και από δραστη­

ριότητες ε υ λ ο γ ί α ς τ ο υ θ ε ο ύ . Υπάρχει σύνδεσμος με­

ταξύ της σώζουσας και ευλογούσας δραστηριότητας του

θεού, με στόχο απ' αρχής έως τέλους την ανθρωπότητα όλη ( C. W estermann).

«Η Βίβλος είναι η ιστορία των σχέσεων του θεού με

τον εκλεκτό λαό του. Η Βίβλος καταγράφει πρώτα

απ' όλα τις πράξεις του θεού και τα θαυμάσια έργα

του, τα μεyαλε{α του θεού (Magnalia Dei) . . . Ο θεός

αυτο-μαρτυρείται και αυτό-αποκαλύπτεται. Ο θεός

επεμβαίνει στη ζωή των ανθρώπων. Και η Βίβλος

δεν είναι απλώς μία ανθρώπινη καταγραφή των θεί­

ων αυτών επεμβάσεων και πράξεων αλλά είvαι χαι έvα είδος θείας επεμβάσεως χα θ ' εαυτήv. Περιέχει

αυτή η ίδια ένα θείο μήνυμα. Οι πράξεις του θεού

αποτελούν καθ' εαυτάς ένα μήνυμα ... Η ιστορία

ανήκει στο θεό και ο θεός εισχωρεί μέσα στην αν­

θρώπινη ιστορία ... Στη Βίβλο μένουμε κατάπληκτοι από τη στενή σχέση του θεού με τον άνθρωπο και

54

Ο ΘΕΟΣ Σ' ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩ ΠΟΥ

του ανθρώπου με το θεό ... Η αποκάλυψη δεν είναι

ένα σύστημα θείων λόγων μόνο, είναι πρωταρχικά το σύστημα τωv θε{ωv πράξεωv ... Ο λυτρωτικός

σκοπός είναι, πράγματι παγκόσμιος, αλλά πάντοτε

πραγματοποιείται με τα στοιχεία του διαχωρισμού της επιλογής ή της απομοvώσεως . . . Ο Ιησούς Χρι­στός είναι το πλήρωμα της αποκαλύψεως ... »

(Γ. Φ λορόφκσυ).

Μόνο στη Βίβλο έχουμε την ιστορία του Θεού που, ως

στοργικός ποιμήν αναζητάει το χαμένο πρόβατο, αναζητά

τον άνθρωπο που έχει χάσει τον δρόμο του για να τον σώ­

σει (Ιεζεκ. 34: 15, 16, Ιωανν. 10: 10-16), και όχι μόνο την

προσπάθεια του ανθρώπου να προσεγγίσει το Θείον για

να λυτρωθεί, όπως συμβαίνει με τις άλλες θρησκείες23• Γι'

αυτό και η βιβλική θρησκεία, δεν μπορεί να θεωρηθεί θρη­

σκεία σαν τις άλλες, αλλά χαρακτηρίζεται ως « α λ ή ­

θ ε ι α » , « π { σ τ ι ς » , « ο δ ό ς » , γέφυρα μεταξύ θεού και

ανθρώπου, ενός θεού που αυτο-αποκαλύπτεται, και ενερ­

γεί χάριν του ανθρώπου. «Η Καινή Διαθήκη είναι η απο­

κάλυψη του θεού και για το θεό! Αλλά ταυτόχρονα η απο­

κάλυψη είναι πάντα ένας Λόγος που απευθύνεται στον

άνθρωπο, μία κλήση και μία έκκληση στον ανθρωπο » (Γ.

Φ λορόφσκυ).

55

Η IΔΕΑ ΤΗ� ΠΡΟΟΔΟΥ ΤΗ� I�TOPW: ΣΥΜΦΩΝΑ

ΜΈΝΑL:ΚΟΠΟ

Η ιστορία ως μη επαναλαμβανόμενη, αλλά ως πρόοδος

που θα καταλήξει στα έσχατα, με κοσμολογικές, σωτηριο­

λογικές διαστάσεις για τη φύση και τον άνθρωπο, είναι μια

ιδέα καθαρά βιβλική. Η Βίβλος δίνει έμφαση στο χρόvο. Έπειτα ακολουθεί οτιδήποτε άλλο, ακόμα και ο λόyος και ο

χώρος. Ξεκινάει με το «Εν αρχή εποίησε ο Θεός». Στο κα­

τά Ιωάννην Ευαγγέλιο διαβάζουμε: «Εν αρχή ην ο Λόγος».

Με το «Ε ν α ρ χ ή », (Μπερεσ{θ) της Γένεσης, «δηλώ-I Ι Ι

νεται η προτεραιοτητα στην ιστοριχοτητα, τη χροvιχοτη-τα, και τη yραμμιχότητα της εξέλιξης των γεγονότων»24•

Η Βιβλική θρησκεία δίνει έμφαση στη yραμμιχή πορεία

Η ΙΔΕΑ ΤΗΣΠΡΟΟΔΟΥΤΗΣ ΙΣίΟΡΙΑΣ ΣΥΜΦΩ ΝΑΜ' ΕΝΑ ΣΚΟΠΟ

της ιστορίας, όχι την κυκλική, όπως τη γνώριζαν οι πρω­

τόγονοι και οι αρχαίοι λαοί (Βαβυλώνιοι, Ασσύριοι, Ινδοί),

μηδέ των Ελλήνων εξαιρουμένων25• Και οι μονοθε·ίστικές

θρησκείες που προέρχονται από τον Αβραάμ (Ιουδα·ί­

σμός, Χριστιανισμός, Μουσουλμανισμός) οι λεγόμενες

Αβρααμικές, έχουν την ίδια αντίληψη της ιστορίας. Συν­δέουν το μονοθε·ίσμό με την χρονικότητα, και τα έσχατα,

το τέλος της ιστορίας, την ολοκλήρωσή της, σύμφωνα με

το θέλημα και την εσχατολογική πρόθεση του θεού. Εσχα­

τολογία εδώ, σημαίνει όχι μόνο λόγο περί των εσχάτων,

αλλά τη μεταφυσική της ιστορίας γενικότερα.

Από τους ειδικούς ερευνητές (Τ. Boman, C. Tremontant,

Ο. Cullmann, Β. Βέλλα, Φ. Ν εμό, Μ. Ελιάντε, Μ. Μπέγζο

κ.άλλ. ) αναγνωρίζεται ότι η ε σχατο λ ο γ ι κ ή ο v τολ ο y {α αποτελεί τη φιλοσοφική περιτομή του Ιουδdίσμού26• Η δημι­

ουργία, η πτώση, η λύτρωση, το « πλήρωμα του χρόvου» κα­

τά το οποίο εκπληρώνεται η επαγγελία του θεού, είναι οι

σηματοδότες της ιερής ιστορίας, που δίνει νόημα στην εξω­

θρησκευτική ιστορία. Υπάρχει ένα αφετηριακό σημείο, η

πρώτη θεία προσταγή το αρχικό « y ε v η θ ή τ ω » , « εv αρχή» (Γεν. 1: 1), και θα υπάρξει και ένα τέλος, μία ολοκλήρωση:

« Α μ ή v έρχο υ » (Αποκ. 22:20). Η ολοκλήρωση αυτή επι­

τυγχάνεται « εις οικοvομ{αv του πληρώματος τωv καιρώv» σύμφωνα με το σχέδιο του θεού «αvακεφαλαιώσασθαι τα πάvτα εv Χριστώ . . . κατά πρόθεσι v του τα πάvτα εvερyού­vτος κατά τηv βουλήv του θελήματος αυτού» (Εφεσ. 1:9 -

11). Αυτό συμβαίνει, διότι, ο θεός είναι Εκείνος ο οποίος

«από τηv αρχή φαvερώvει το τέλος και από πριv όσα ακόμα δεv έχουv y{vει . Εκείvος που λέει η βουλή μου θα σταθεί και θα πραγματοποιήσω το σκοπό μου» (Ησ. 46: 10),

Σύμφωνα με τον κορυφαίο Ρουμάνο θρησκειολόγο Μιρ-

57

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

τσέα Ελιάvτε, (1907-1986), «Οι προφήτες του Ισραήλ ήταν

που για πρώτη φορά έδωσαν αξία στην ιστορία, γιατί ανα­

κάλυψαν πρώτοι το vόημα της ιστορίας ως επιφάνειας του

Θεού»27• Και όπως παρατηρεί ο σύγχρονος διανοητής Φιλ{π Ν εμό, «η βιβλική μεταμόρφωση του χρόνου είναι η αναγκαία

συνέπεια της ηθικής επαvάστασης τωv προφητώv, η οποία έφτασε στην απόλυτη ακμή της μέσω του ευαγγελίου»28•

Στο ίδιο συμπεράσματα κατέληξε και ο Τ. Μπόμαν (Τ. Boman), στην περισπούδαστη μελέτη του Η εβραίχή σκέ­ψη σε σύγκριση με τηv ελληvική (1952): «Αυθεντικά ελλη-

I I I I I I I

νικο στοιχειο παραμενει το οτι η ιστορια ειναι μια αιωνια

επανάληψη . . . . . . Η πνευματική ζωή των Ελλήνων είναι

αvιστορική, αφού κι αυτή η ιστορία κατέληξε μέρος της φύσης. Η ιστορία όμως για την Π.Δ. είναι μια κίνηση προς

ένα σκοπό που έχει τεθεί από το Θεό»29•

Και ο διακεκριμένοςΈλληνας μαρξιστής διανοητής Κώ­

στας Παπdίωάννου, θα μας πει ότι, «Οι Έλληνες ήταν ορ­

γανικά ανίκανοι να συλλάβουν την ιστορία σαν μια μεγάλη

ενότητα που να περιλαμβάνει όλη την ανθρωπότητα και να

την οδηγεί δυνάμει ενός θε.ίκού σχεδίου ή της ίδιας της

εσωτερικής λογικής, προς ένα υπέρτατο σκοπό. Κάθε γε­

γονός εγγράφεται . . . μέσα στη " φύση ", κυκλική κίνηση που ο Πολύβιος ονομάζει " φύσεως οικονομία ". Ο Αριστο­

τέλης ήταν τόσο βαθιά πεπεισμένος ότι η ιστορία τόσο των

ανθρώπων όσο και των φυσικών γεγονότων αποτελεί έναν

αιώνια επαναλαμβανόμενο κύκλο, ώστε πίστευε ότι ακόμα

και οι ανθρώπινες γνώμες επαναλαμβάνονται " όχι μία ή

δύο φορές, όχι μερικές φορές αλλά επ' άπειρον " (Αριστο­

τέλους, Μετεώρ. 1.3). Η ιδέα του κόσμου και του κοσμικού

χρόνου ... έκανε κυριολεκτικά αδύνατη κάθε ερώτηση σχε­

τικά με το νόημα του ιστορικού χρόνου σαν τέτοιου30

Η ΙΔΕΑ ΤΗΣΠΡΟΟΔΟΥΤΗΣ ΙΣίΟΡΙΑΣ ΣΥΜΦΩ ΝΑΜ' ΕΝΑ ΣΚΟΠΟ

Έτσι, σ' αντίθεση με την άποψη ότι ο Θεός αδιαφορεί

για την πορεία του ανθρώπου και την ιστορία εν γένει, και

δεν επεμβαίνει στα ανθρώπινα πράγματα (Ντεί"σμός) , ή

ότι προαποφασίζει την μοίρα της ανθρωπότητας και του

ανθρώπου (απόλυτος προορισμός) , ή ότι η ιστορική πο­ρεία εκτυλίσσεται (από το Θεό ή την ανάγκη) σε κύκλους

επαναλαμβανόμενους (Ινδουισμός, Βουδισμός) κ. λπ. , ο

Θεός στη Βίβλο, εμφανίζεται ρ ι ζ ο σ π α σ τ ι κ ά , v α δρ α / / / μ ε σ α στη v ι σ τ ο ρ ι α , να την αναμορφωνει, και ως πη-

δαλιούχος, να την οδηγεί σε ένα τέλος, σ' ένα αίσιο τέρμα.

Και τούτο, διότι, ο άνθρωπος κατά την Βίβλο, κατανοεί­

ται ως ύπαρξη ιστορική που δημιουρyε{ ιστορία και δη μι-/ / / ουρyειται μεσα στην ιστορια.

Είναι ενδιαφέρον, εδώ να σημειώσουμε ότι σύμφωνα με

τον Μάικλ Γουώλτσερ (Michael Waltzer), το βιβλίο της

Εξόδου, που αναγράφει την απελευθέρωση του λαού

Ισραήλ από την τυρρανική εξουσία του Φαραώ της Αιγύ­

πτου και την πορεία του για τη γη της επαγγελίας, (με τις έννοιες της προόδου στο χώρο και στο χρόνο, με την ισχυ-

, I I I

ρη γραμμικοτητα, και την αυστηρη συγκεντρωση στο

έμπροσθεν) αποτελεί επαvαστατικό παράδειγμα καθ'όλο

το μήκος της δυτικής ιστορίας. Γι' αυτό ο εν λόγω συγγρα­

φέας και αφιέρωσε ολόκληρο βιβλίο για το θέμα αυτό.31

Ριζοσπαστική όμως θα πρέπει να θεωρηθεί περισσότε­

ρο και η ε v ο π ο {η ση τη ς ι στορ ίας , καθώς ο ζων θεός, δρα όχι μόνο στο παρελθόν, αλλά προβλέπει και διαμορ­

φώνει κατά βούληση και το μέλλον. Το βιβλιο του Δανιήλ,

λόγου χάριν, το βιβλίο που ονομάστηκε όχι άδικα, η Απο­κάλυψη της Παλαιάς Δ ιαθήκης, περιέχει οράματα και προ-

I I I I

φητειες που αφορουσαν την εγερση και την πτωση πα-

γκοσμίων αυτοκρατοριών (Βαβυλωνίας, Μηδο-Περσίας,

59

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

Ελλάδας, Ρώμης κ.λπ.), και την έλευση του Μεσσία και

της βασιλείας του (Δαν. κεφ. 2, 7, 8). Οι προφητείες αυ­

τές πραγματοποιήθηκαν και επαληθεύτηκαν, αποδει­

κνύοντας κατά τα λόγια του προφήτη Δανιήλ, ότι « υπάρ­χει θεός στοv ουραvό που αποκαλύπτει μυστικά χαι χάvει yvωστό . . . τι θα συμβε{ στο τέλος τωv χαιρώv» (Δαν. 2:28).

Τέτοιου είδους προφητείες όπως παρατήρησε ο μεγάλος

σοφός Ισαάκ Ν εύτωv στο βιβλίο του Observations upon the

Prophecies of Daniel and the Apcalypse of St . ]ohn (1773), φανε­

ρώνουν την θ ε ί α π ρ ό ν ο ι α και ότι ο κόσμος κυβερνά­

ται απ' αυτήν.

Η κίνηση της Ιστορίας προς τα εμπρός, η ενοποίησή

της, και η κατάληξή της σ' ένα τέλος αίσιο (τελολογία),

στο « Ι δ ο ύ π ο ι ώ χ α ι v ά τ α π ά v τ α » , των προφη­

τών και της Ιωάννειας Αποκάλυψης, εμφανίζεται στη Βί­

βλο και ως κίνηση, ως συν-βάδιση των πιστών μαζί με το

Θεό και τους σκοπούς του. Γι' αυτό διαβάζουμε ότι, μετά του Θεού περπάτησε ο Ενώχ, ο Νώε, ο Αβραάμ κ. λπ.

(Γεν. 5:24, 6: 9, 17: 1) και, οι πιστοί, καλούνται να περπα­

τούν σύμφωνα με τον Γιαχβέ για πάντα (Μιχ. 4:5, 6:8).

Και μάλιστα, να περιπατούν « ε v τ η α λ η θ ε { α » (Γ'

Ιωαν. επιστολή, 2-4) και « ε v α γ ά π η » (Εφεσ. 5: 2),

ανήκοντας στην « ο δ ό » (Πραξ. 9:2· πρβλ. Ησ. 30:21

«Αυτή η οδός, περιπατείτε εv αυτή») . Επίσης, πρέπει να

επισημανθεί ότι ο αγώνας των πιστών ενάντια στο κακό

προϋποθέτει την κατάργηση του κυκλικού χρόνου των ει­

δωλολατρών. Έτσι, από τη βιβλική ηθική προκύπτει η βι­βλική εσχατολογία. Ακόμα, και ο θρηνητικός ψαλμός στον

Ισραήλ σύμφωνα με τον Παλαιοδιαθηκολόγο Claus

Westermann, έχει ιστορία, συνδέεται με τις σωτήριες

6ο

Η ΙΔΕΑ ΤΗΣΠΡΟΟΔΟΥΤΗΣ ΙΣίΟΡΙΑΣ ΣΥΜΦΩ ΝΑΜ' ΕΝΑ ΣΚΟΠΟ

ενέργειες του θεού. Η εμπιστοσύνη στον Γιαχβέ θεμελιώ­

νεται στη μνήμη. Ανάμεσα στο χτες και στο σήμερα,

υπάρχει η γέφυρα της ανάμνησης. Γι' αυτό άλλωστε ο θε­

ός, είναι και ο θεός της ιστορίας32•

Ο Μ. Ελιάντε, συνοψίζει, τονίζοντας τις διαφορές μετα­

ξύ της β ι βλ ι κ ή ς ι στορ ι κ ή ς εσχατολο y {ας , και της αρχα ·ίκής , α v ι στόρ η τη ς ο vτολ ο y {ας : «Αναφορικά προς τις αρχdίκές και τις ανατολικές θρησκείες καθώς και

τις μυθικές - φιλοσοφικές αντιλήψεις για την αιώνια επι­

στροφή, που διαμορφώθηκαν στην Ινδία και στην Ελλάδα,

ο Ιουδαίaμός αvτιπροσωπεύει μια κεφαλαιώδη και vοτομ{α. Για τον Ιουδdίσμό ο χρόνος έχει αρχή και θά' χει τέλος . . . Ο

Γιαχβέ δεν αποκαλύπτεται πλέον εντός του κοσμικού χρό­vου, όπως οι θεότητες των άλλων θρησκειών, αλλά εντός

/ , I I

του ιστορ ικου χρο vου που ει ναι μη αντιστρεπτος . . . ».

Γι' αυτό και ο Robert Jaulin, μας μιλά για την εβρdίκή σκέ­

ψη ως μια σύλληψη της τελεολοy{ας της ιστορ{ας3• Και ο

έξοχος διανοητής Πολ Τίλιχ (Ρ. Tillich) θα μας πει:

«Η βιβλική θρησκεία διαθέτει μια ιστορική άποψη

της πραγματικότητας. Οι ιστορίες της Παλαιάς Δια­

θήκης ... είναι εκθέσεις για τα έργα του θεού, που

δουλεύει για τον έσχατο σκοπό του ... Η βιβλική

θρησκεία είναι εσχατολογική. Σκέφτεται με τους

όρους μιας πλήρους μεταμόρφωσης της δομής της

νέας γης, της ανακαίνισης ολόκληρης της πραγματι­

κότητας. Και τούτη η νέα πραγματικότητα είναι ο

σκοπός προς τον οποίο κατευθύνεται η ιστορία, και

μαζί της ολόκληρο το σύμπαν, σε μια μοναδική,

ακαταμάχητη κίνηση»34•

Ακόμη, είναι εκπληκτικό το γεγονός -θα μας πει ο Cl.

61

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

Westerman -, ότι δεν υπάρχουν έπη μυθικών ηρώων στις

ιστορίες του αρχαίου Ισραήλ Μπορεί να υπάρχουν ιστορίες

ηρώων, αλλά αυτές διαφέρουν από εκείνες των άλλων λα­

ών στο ότι τα έπη των άλλων λαών, θέλουν να δοξάσουν

τους ήρωές τους ενώ οι ιστορίες των ηρώων της Βίβλου δεν αποβλέπουν σε κάτι τέτοιο, γιατί αναγνωρίζουν ότι τα κα­

τορθώματά τους οφείλονταν στο πνεύμα τ ο υ θ ε ο ύ που

τους κατηύθυνε και τους οδηγούσε σε κάπο ι ο σκοπό.

Πρέπει να σημειώσουμε επίσης, ότι σύμφωνα με τους

ειδικούς ερευνητές, οι πραγματικοί πατέρες της ιστο­

ρίας, δεν ήταν ο Ηρόδοτος και ο Θουκυδίδης, όπως συ­

νήθως πιστεύεται, αλλά οι συγγραφείς του βιβλίου της Εξόδου, των Αριθμώv, και, κυρίως, του βιβλίου του Σα­

μουήλ (9ος αι. π.Χ. ). Ο πρώτος Έλληνας ιστορικός, ο

Ηρόδοτος, ήταν σύγχρονος με τον τελευταίο Ιουδαίο

ιστορικό, τον Χρονικογράφο. «Η πρώτη πραγματική

ιστορία στην αρχαία Εγγύς Ανατολή, είναι το βιβλίο που αφηγείται τη φημισμένη ιστορία βασιλείας του Δαβίδ»,

θα μας πει και πάλι ο Άλμπρα·ίτ35, η οποία γράφεται με

εκπληκτική εντιμότητα, παρατηρεί ο θρησκειολόγος Χ.

Σμιθ (Η. Smith) αφού είναι «το πιο έντιμο ιστορικό κεί­

μενο του αρχαίου κόσμου»36•

Στην ένσταση κάποιων, ότι οι βιβλικοί συγγραφείς δεν

χρησιμοποιούν τη λ ιστορία, και συνεπώς δεν θα μπο-/ / I I I

ρου σαν να εκφραστουν ιστορικα, η απαντηση που μ πορει

να δοθεί είναι, ότι στη Βίβλο γίνεται κατά κόρον χρήση

της λ t o l e d o t h , που σημαίνει ακριβώς ι σ τ ο ρ ί α , γενε­

αλογικές απαρχές, γενεαλογία (Γεν. 2:4, 5: 1, κ. λπ. Ρουθ

4: 18, Ματθ. 1: 1 επ. ). Ακόμη τα ιστορικά γεγονότα γρά­

φονται « ε ι ς μ v η μ ό σ υ v ο v ε v β ι β λ { ω » (Εξοδ.

Η ΙΔΕΑ ΤΗΣΠΡΟΟΔΟΥΤΗΣ ΙΣίΟΡΙΑΣ ΣΥΜΦΩ ΝΑΜ' ΕΝΑ ΣΚΟΠΟ

17:14) για την μνήμη δηλαδή, για την ιστορία, πράγμα

που υποδηλώνει ότι οι συγγραφείς της, είχαν την επίγνω­

ση της δουλειάς και της συνείδησης του ιστορικού, πέραν

της γενικής σύλληψης της ενότητας και της τελολογίας της

ιστορίας, όπως προεκτέθηκε37•

Η ΣΩΤΗΡΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

ΜΕ�Ω ΤΗ� Β�ΙΛΕW: ΤΟΥ Θ ΕΟΥ

Απ' όλα τα βιβλία της αρχαιότητας, απ' όλες τις θρη­

σκείες και τις φιλοσοφίες, η Βίβλος στέκεται μοναδική,

επαναστατική, δείχνοντας ότι η εσχατολογική σωτηρία

του ανθρώπου επιτυγχάνεται με τη χάρη του Θεού και με

την πίστη (= εμπιστοσύνη) του ανθρώπου στο Θεό, στο

Χριστό, και στη βασιλεία του. Όχι με αυτοσωτηρία. Όχι

μέσω κάποιας μυστηριακής τελετουργίας ή θεοφαγίας,

όπως πίστευαν στην κλασσική αρχαιότητα. Απαιτείται

βεβαίως, η σύμπραξη του ανθρώπου, η αναγέννησή του, η

μεταμόρφωσή του. Αλλά η σωτηρία, βασικά, είναι έργον θεού, δια της επιβολής του κυρίαρχου θελήματός του, της

Η ΣΟΤΗΡΙΑΤΟΥ ΑΝΘΡΟΠΟΥΜΕΣΟΤΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΣΤΟΥΘΕΟΥ

βασιλείας του, εσχατολογικά.

Η λέξη β α σ ι λ ε ί α θ ε ο ύ (malekut elohim) προϋπάρ­

χει στην Παλαιά Διαθήκη με την έννοια κυρίως της κυ­

ριαρχίας του Θεού (πρβλ. Ησ. 52: 7, Ψαλμ. 93: 1, 96: 10,

97: 1). Γίνεται λόγος για το θεό που είναι ή γίνεται βασι­

λιάς του λαού του (πρβλ. Εξοδ. 15: 18). Για τη βασιλεία

του θεού, βέβαια, μιλούσαν και οι ραβίνοι στην εποχή του

Χριστού, αλλά με το ίδιο περιεχόμενο, δηλαδή. της αφη­

ρημένης κυριαρχίας του Θεού στον κόσμο και της επιθυ­

μητής κυριαρχίας του λαού Ισραήλ, ως περιούσιου λαού

του. Δίνοντας, δηλ. εθνικιστική έννοια σ' αυτήν. Η έκφρα­

ση «βασιλεία του θεού» άρχισε να χρησιμοποιείται γύρω

στο 50 π.Χ.- 100 μ.Χ. από τους Ιουδαίους.

Ο Ιησούς, έδωσε νέο νόημα στην έκφραση. Δίδαξε να

προσευχόμαστε για την " έλευση της Βασιλείας του Θεού "

τονίζοντας, ότι η βασιλεία του Θεού (ή βασιλεία των ου­

ρανών), είναι ο {διος και ο πυρήvας τωv μαθητώv του, η εκ­

κλησία του, που συνάζονταν γύρω από το πρόσωπό του. Η διδασκαλία του για τη βασιλεία του Θεού ήταν ο κε­

ντρικός άξονάς της, ο ακρογωνιαίος λίθος της ηθικής του,

η «καρδιά του ευαyyελιχού του μηvύματος» και ο σκοπός

της αποστολής του στον κόσμο (Μαρκ. 1: 15, Λουκ. 4: 43,

44, Ματθ. 4:23 κ.άλλ. ). Χαρακτηριστικά και αποκαλυπτι­

κά είναι τα λόγια του: «Ευαγγελίσασθαί με δει την βασι­

λείαν του θεού ότι εις τούτο απέσταλμαι» (πρβλ. και

Πραξ. Α ποστ. 1 : 3).

Ο Ιησούς Χριστός, ήταν η α υ τ ο - β α σ ι λ ε { α , η οποία

άρχισε να εγκαινιάζεται ως v έ ο ς χ ό σ μ ο ς τ ο υ Θ ε ο ύ , με το κήρυγμα του Ιωάννη του βαπτιστή, συνεχίστηκε,

από τον ίδιο, συνεχίστηκε μετά το θάνατό του από τους μαθητές του, και θα ολοκληρωθεί μελλοντικά, εσχατολο-

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

γικά, με τη δυναμική επέμβαση του θεού, με την ανάστα­

ση των νεκρών, την «παλιγγενεσία», την ανα-δημιουργία,

δηλαδή, και την αποκατάσταση πάντων όσων ελάλησε ο

Θεός δια μέσου των αρχαίων προφητών (Ματθ. 6: 10,

Πραξ. Αποστ. 3: 21). Αυτό εξηγεί, γιατί ο Ιησούς, έλεγε στους ανθρώπους: «Δεν θα εισέλθει στη βασιλεία των ου­

ρανών πας ο λέγων μοι . . . », ή, «Δεν είσαι μακράν της βα­

σιλείας του θεού» και, «Ήγγικε η βασιλεία των Ουρανών»

(Ματθ. 4: 17, Λουκ. 10:8). Η βασιλεία του θεού παρου­

σιάζεται, ιδίως με τις παραβολές, αλλά και με τα σημεία που επιτελούσε ο Ιησούς, τόσο ως π α ρ ο ύ σα όσο και ως

μ έλλ ο υ σα38 • Το Ευαγγέλιο είναι η ευτυχής αγγελία της

ελεύσεως της Βασιλείας του Θεού. Η διδασκαλία περί της

βασιλείας του Θεού είναι η ουσία, όχι μόνον του Ευαγγε­

λίου αλλά και όλου του Χριστιανισμού (Ν. Μπερντιάεφ).

Η σωτηρία επιτυγχάνεται, με το να γίνει κανείς μέλος

αυτής της βασιλείας του Θεού, γιατί δεν υπάρχει όνομα

κάτω απ' τον ουρανό με το οποίο μπορεί κανείς να σωθεί

εκτός απ' το όνομα του Ιησού και, με το να εισέλθει εσχα­

τολογικά στη βασιλεία του Πατρός. (Ματθ. 7:21, 25:34,

Πραξ. 4: 12) Αυτή είναι μια επαναστατική διδασκαλία, που ατυχώς, όπως παρατήρησε ο ιστορικός Χ. Τζ. Ουέλλς

(H. G. Wells), ξεχάστηκε αργότερα και παρερμηνεύτηκε,

ως μια « εσωτερική κατάσταση καρδιάς» (πρβλ. Λουκ.

17:21), και όχι ως ένας δ υ v αμ ι κ ό ς v έ ο ς κ ό σμ ο ς σ ε δ ρ ά σ η και ε ξέ λ ι ξη . Σύμφωνα με τη Βίβλο, η υπερβα­

τική βασιλεία του Θεού, θα εγκαθιδρυθεί πάνω στα συ­

ντρίμμια των ανθρωπίνων αυτοκρατοριών (πρβλ. Δανιήλ

2:44) και οι άγιοι, με επικεφαλής τον Χριστό, θα μοιρα­

στούν τη δόξα αυτής της βασιλείας (Δανιήλ 7: 13, 27, Ματ θ.

19:28, Λουκ. 22:29- 30, Α' Πετρ. 2:9, Αποκ. 1:6, 3:24).

66

Η ΣΟΤΗΡΙΑΤΟΥ ΑΝΘΡΟΠΟΥΜΕΣΟΤΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΣΤΟΥΘΕΟΥ

«Η βασιλεία του θεού, που αποτελεί το κύριο θέμα

της διδασκαλίας του Ιησού, είναι μια δυναμική κυριαρχία

του θεού, που αποβλέπει στην καταστροφή των σατανι­

κών δυνάμεων και στη θεμελίωση και οικοδόμηση ενός

νέου κοσμου ... η ολοκλήρωση και τελείωσή της είναι

υπόθεση εσχατολογική και συνεπώς θα πραγματοποιηθεί

μετά τη συντέλεια αυτού του κόσμου και μέσα στα πλαί­

σια της αιώνιας ζωής»39•

Η εσχατολογική διάσταση της βασιλείας του θεού λει­

τουργεί μεταμορφωτικά και λυτρωτικά για τον κόσμο,

αφού μέσω αυτής θα αποκατασταθεί η δόξα της πρώτης

δημιουργίας. Έτσι, η βασιλεία του θεού, όπως την κήρυξε

ο Ιησούς έρχεται σε πλήρη αντίθεση με εθνικιστικές αντι­

λήψεις, με τον καισαροπαπισμό της εκκλησίας, τη διδα­

σκαλία περί δύο βασιλείων (Αυγουστίνος, Λούθηρος) και

με τις όποιες ανθρώπινες ή μάλλον απάνθρωπες δομές

της ανθρώπινης κοινωνίας. Η βασιλεία του θεού στη γη

παρουσιάζεται ως «Ο έσχατος σκοπός και η επιθυμία της

ανθρωπότητας» (Ιμμάνουελ Καντ).

Είναι μία « ε π α ν ά σ τ α σ η ε χ τ ω ν ά ν ω » που

προβάλλει έντονα το αίτημα της δημιουργίας ενός νέου

κόσμου. Είναι « ν έ ο ι ο υ ρ α ν ο ί χ α ι ν έ α y η » (Β ' Πέτρου 3: 13, Αποκ. 21: 1, Ησα"ί"ας 63: 17) «το νόημα, η

πλήρωση και η ενότητα της ιστορίας (Π ο λ Τίλλιχ).

Σχολιάζοντας την επαναστατικότητα της ιδέας της βα­

σιλείας του θεού, ο γνωστός Γερμανός φιλόσοφος Λάι­

μπνιτς (G. Leibnitz) έγραψε:

«0 Ιησούς Χριστός αποκάλυψε στους ανθρώπους

το μυστήριο και τους θαυμαστούς νόμους της βασι­

λείας των Ουρανών και το μέγεθος της υπέρτατης

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

ευτυχίας που ο θεός προετοιμάζει γι' αυτούς που

τον αγαπούν. Οι αρχαίοι φιλόσοφοι yvώρισαv πολύ λίyο αυτές τις σημαvτιχές αλήθειες. Μόνον ο Ιησούς

Χριστός τις έχει εκφράσει με θε.ίκή ωραιότητα και / I I I I I

με εναν τροπο τοσο σαφη και τοσο οικειο που τις κατάλαβαν και τα πιο απαίδευτα πρόσωπα. Έτσι

το Ευαyyέλιό του άλλαξε τελείως τηv όψη τωv αv­θρωπίvωv πραyμάτωv. Γι'αυτό και η Βίβλος που

αποκλειστικά εμπεριέχει αυτή τη διδασκαλία μπο­

ρεί να χαρακτηριστεί ως το βιβλίο της βασιλείας του θεού»40· (τα πλάγια γράμματα δικά μου)

Ο μεγάλος Γερμανός φιλόσοφος Γ. Χέγκελ ( G. Hegel)

στο βιβλίο του Φιλοσοφία της Ιστορίας δίνει και αυτός περιεκτικά έμφαση, στο ουσιώδες σημείο:

«Ζητείτε δε πρώτον την βασιλείαν του θεού και

την δικαωσύνην αυτού . . . Η διδασκαλία του Χριστού

είνα πραγματικά τόσο εξυψωμένη, που σε σχέση μ'

αυτήν όλα τα καθήκοντα και όλοι οι ηθικοί δεσμοί

γίνονται αδιάφοροι .. . Μπορούμε να πούμε ότι που­

θενά αλλού δεν ειπώθηκαν λόγια τόσο ε π α ν α σ τ α ­τ ι κ ά όσο στα Ευαγγέλια, γιατί ό,τι υπολογίζεται

πως έχει κάποια αξία, θεωρείται εκεί μέσα σαν κά­

τι αδιάφορο, που δεν πρέπει να υπολογιστεί»

Και ο διάσημος ιστορικός, Χ. Τζ. Ουέλλς, συμπληρώ-I I I Ι

νει τα παραπανω με μερικες καιριες παρατηρησεις του:

«(Ο Ιησούς) ... Δίδασκε ένα vέο, απλό χα ι βαθύ δόγμα: την καθολική αγάπη του θεού-Πατέρα και

68

Η ΣΟΤΗΡΙΑΤΟΥ ΑΝΘΡΟΠΟΥΜΕΣΟΤΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΣΤΟΥΘΕΟΥ

την έλευση της Βασιλείας των Ουρανών ... Το δόγ­

μα της Βασιλείας των Ουρανών, που αποτελεί τον

κορμό της διδασκαλίας του Ιησού, είναι ασφαλώς

έvα από τ α ε π α v α σ τ α τ ι κ ό τ ε ρ α δ ό yμ α τ α

που σ υ v τ ά ρ α ξ α v και ά λ λ α ξ α v τόσο πολύ τηv αvθρώπι vη σκέψη. Δεν είναι καθόλου περίεργο που

ο κόσμος της εποχής εκείνης στάθηκε ανίκανος να

συλλάβει ολόκληρο το μήνυμά του και οπισθοχώρη­

σε έντρομος όταν μισοαντιλήφθηκε τη φοβερή απει­

λή που έκλεινε για τις καθιερωμένες συνήθειες και

τους θεσμούς. Γιατί το δόγμα της Βασιλείας των

Ουρανών ... είναι μια τολμηρή και ασυμβίβαστη

απαίτηση για μια ολοκληρωτική αλλαyή και κάθαρ­ση της ζωής της πάσχουσας αvθρωπότητας μια ριζι­

κή εξωτερική και εσωτερική κάθαρση . . . Εκλεκτοί

και ευνοούμενοι λαοί δεν υπάρχουν στη Βασιλεία

των Ουρανών ... Όλοι οι άνθρωποι είναι αδέλφια,

και οι αμαρτωλοί είναι τ' αγαπημένα τέκνα του θε­·cκού πατέρα. Δεν υπάρχουν προνόμια, εκπτώσεις

και υπεκφυγές στη Βασιλεία των Ουρανών»41· (τα

αρεά γράμματα δικά μου)

Η ΠΙ�ΤΗ Ω� ΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ Ω� ΑΛΉΘΕΙΑ

Η έννοια της πίστης ως εμπιστοσύνης ή βεβαιότητας,

σιγουριάς, (εβρ. emunah) προέρχεται από τη Βίβλο. Για

πρώτη φορά διαβάζουμε στο βιβλίο της Γένεσης, ότι ο

Αβραάμ (γύρω στο 2000 π.Χ.) «πίστεψε», δηλ. εμπιστεύ­

τηκε στην υπόσχεση του θεού, και γι' αυτή την πίστη του,

ο Κύριος τον αναγνώρισε δίκαιο (Γεν. 15:6, 0' ). «Επί­στευσεv ο Άβραμ τω Θεώ χα ι ελοyίσθη αυτώ εις διχαιοσύ­vηv». Δηλαδή, έθετε πίστη στο θεό και στην υπόσχεσή του,

όπως το αποδίδουν νεότερες μεταφράσεις. Γι' αυτό αργό­

τερα αναφέρεται και ως « φ ί λ ο ς θ ε ο ύ » , λόγω της στά­

σης του αυτής (Ησ. 41:8, Β' Χρον. 20:7, Ιακώβου 2: 23).

Αυτή είναι μια σημαντική καινοτομία που παίζει βασικό

ρόλο αργότερα στο λαό Ισραήλ και ιδιαίτερα στο κήρυγμα

των προφητών, ώστε ο προφήτης Ησα"ί"ας να ταυτίζει την πίστη με τη ζωή. «A V δεv πιστέψετε, (δηλ. αν δεν εμπι-

Η ΠΙΣίΗ ΩΣ ΒΕΒΑΙΟίΗΤΑ ΚΑΙ ΩΣ ΑΛΗΘΕΙΑ

στεύεστε στο Θεό), δε θα ζήσετε» (Ησ. 7:9). Ο Θεός, ως ζων Θεός, είναι η πηγή της ζωής (Ψαλμ. 35:10). Έδωσε «Οδούς ζωής» και προστάγματα, και όσοι πιστεύουν σ' αυτόν, τον

εμπιστεύονται και πορεύονται σύμφωνα με το θέλημά του,

παίρνουν το δώρο της ζωής, μακρότητα ημερών (Λευ·ίτ 18:3, Δευτ. 4:40, Ψαλμ. 20:5, Αμώς 5:4, Ιερ. 21 :8). Διαβά­

ζουμε επίσης ότι ο « ο { χ α ι ο ς ε χ π { σ τ ε ω ς ζή σ ε τ α ι » (Αββακ. 2:4, βλ. και Ρωμ. 1:17, Γαλατ. 3:11,

Εβρ. 10: 38). Η έκφραση αυτή που παρουσιάζεται για πρώ­

τη φορά στον προφήτη Αββακούμ (7ος αι. π.Χ.), είναι ένα ε υ α y y έ λ ι ο σε ε μ β ρ υ α χ ή μ ο ρ φ ή 42 • Το παραπάνω

χωρίο, όπου διαβάζουμε ότι επίστευσε ο Αβραάμ εις τον

Θεόν, είναι θεμελιακής σημασίας. Γι'αυτό και επαναλαμ­

βάνεται αυτολεξεί αργότερα, δύο φορές από τον Απ. Παύ­

λο (Ρωμ. 4: 3 και Γαλατ. 3:6) και μία φορά από τον άγω Ιά­

κωβο (επιστ. Ιάκωβου 2:23). Ο Αβραάμ θεωρείται ο « π α ­τέρ ας τω ν π ι στε υ ό v τω v » . Είναι ο ιππότης της πίστης

κατά τον Δανό φιλόσοφο Κίρκεγκορ. Αποτελεί πρότυπο

προφήτη, και μπορεί να θεωρηθεί «το αρχέτυπο του

ανθρώπου του θεοκεντρισμού » (Nayla Farouki).

Η λέξη πίστη στη Βίβλο, προέρχεται από την ίδια ρίζα

με τη λέξη Αμήν (= αληθώς) δηλαδή, είναι ταυτόσημη με

την αλήθεια. Προέρχεται από εβρdίκή λέξη που σημαίνει

αλήθεια, αληθώς. Η πίστη, σύμφωνα με τους βιβλικούς

συγγραφείς, δεν είναι αποδοχή προτάσεων ή υποσχέσεων

ανέλεγκτα, δεν είναι μια παράλογη πεποίθηση για κάτι

απίθανο, δεν είναι μια εύκολη αποδοχή ή ευπιστία, αλλά

βεβαιότητα ότι θα εκπληρωθούν οι επαγγελίες (= υπο­

σχέσεις) του Θεού, βεβαιότητα για το μέλλον. Όπως

έγραψε ο απ. Παύλος: «Εστι δε π{στις ελπιζομέvωv υπό-

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

στασις, πραγμάτωv έλεγχος ου βλεπομέvωv». Δηλαδή,

«πίστη σημαίνει σιγουριά γι' αυτά που ελπίζουμε και βε­

βαιότητα γι' αυτό που δε βλέπουμε» (Εβρ. 11: 1, Ν εοελ­

ληνική βιβλική μετάφραση). Σύμφωνα με ορισμένους ειδι­

κούς, θα μπορούσαν τα λόγια του απ. Παύλου να αποδω­θούν ακόμη και ως: «Πίστη είvαι ο τίτλος ιδιοκτησίας για πράγματα που ελπίζει καvείς ... και φαvερή απόδειξη για πράγματα που δεv βλέπουμε». Και τούτο, διότι, σε αρ­

χαία έγγραφα και ελληνιστικούς παπύρους με λογαρια­

σμούς, η λέξη υπόσταση σημαίνει τίτλος ιδιοκτησίας που

μεταδίδει την έννοια της βεβαιότητας για την μελλοντική

κατοχή κάποιου πράγματος43•

Αλλά βέβαια η πίστη αυτή- όπως μπορεί να γίνει αντι­

ληπτό - δεν είναι απλά μια εγκεφαλική αποδοχή μιας

αλήθειας, που αφορά μόνο το νοητικό στοιχείο του αν­

θρώπου και διεκπεραιώνεται από τη λογική του και μόνο.

Συνιστά καθολική στάση της ανθρώπινης ύπαρξης, δια­

νοητική και συναισθηματική. Έτσι ανάγεται η πίστη σε

εμπιστοσύνη και διατηρείται η ελευθερία και η ανοιχτή

σχέση θεού- ανθρώπου, ως σχέση αμοιβαίας εμπιστοσύ­

νης. Υπ' αυτήν την έννοια αντιλαμβανόμαστε γιατί και ο θεός αναφέρεται στη Βίβλο, ως θεός Πιστός (Δευτ. 7: 10 ,

32:4), που φυλάττει τις υποσχέσεις του και την διαθήκη

του (Δαν. 7:4, Ησ. 25:2, 55: 11, πρβλ. και Εβρ. 10:23).

Εκφράσεις που σημαίνουν, ότι είναι θεός αλήθειας και

άξιος πάσης εμπιστοσύνης και σιγουριάς, και ο πιστός

μπορεί να δοκιμάσει την πιστότητα του θεού βλέποντας

την εκπλήρωση των επαγγελιών του.

Από βιβλική άποψη, η πίστη, ταυτίζεται με το σύνολο

της χριστιανικής διδασκαλίας (επιστολή Ιούδα, εδ. 4). «Η πίστις η άπαξ παραδοθείσα εις τους αγίους», είναι η χρι-

72

Η ΠΙΣίΗ ΩΣ ΒΕΒΑΙΟίΗΤΑ ΚΑΙ ΩΣ ΑΛΗΘΕΙΑ

στιανική αλήθεια. Γι' αυτό αργότερα, το σύμβολο της

ομολογίας των χριστιανών ονομάστηκε «σύμβολο πίστε­

ως» (= αλήθειας).

Στην αρχαιότητα, ήταν γνωστή η έννοια της πίστης ως

«εγγύησης» (πρβλ. και Πραξ. Αποστόλων, 17:31), αλλά η ελληνική αρχαιότητα δεν καλλιέργησε τόσο την έννοια της

πίστης, όσο καλλιέργησε την έννοια της yvώσης χαι της σοφ{ας"4 • Τελικά, με την πάροδο του χρόνου, επικράτησε

η αντίληψη, ότι η πίστη είναι μια έννοια αντίθετη προς την

γνώση και την επιστήμη, ενώ αρχικά βέβαια, βιβλικά, σή­

μαινε την αλήθεια, τη σιγουριά. Έτσι την εννοούσαν οι βι­

βλικοί συγγραφείς και οι πρώτοι χριστιανοί, οι οποίοι ου­

δέποτε απέκλειαν τη yvώση και μάλιστα την επ{yvωση, ή τηv επ{yvωση της αλήθειας, αλλά την επιζητούσαν και τη

διεκήρυτταν σθεναρά. Ο Ιησούς δίδαξε στους μαθητές

του: «yvώσεσθε τηv αλήθειαv χαι η αλήθεια ελευθερώσει υμάς», και ο απ. Παύλος μίλησε στις επιστολές του για

την επίγνωση (= ακριβή γνώση) του θεού και της αλήθει­

ας, (Ρωμ. 1:28, Εβρ. 10:26, Φιλ. 1:9, Κολ. 1:9-10, Α' Τιμ. 3:21) όπως και ο απ. Πέτρος (Β' Πετρ. 2:20).

Αν και κάποιοι υποστηρίζουν ότι, η Βίβλος δίνοντας έμ­

φαση στην πίστη, εξοστρακίζει το ορθολογικό στοιχείο και

τη γνώση, γεγονός είναι ότι, όπως παρατηρεί η Ν. Farouki:

«Η αβρααμική παράδοση δεν αποτελεί διόλου απο­

λογία του ανορθολογικού. Αντιθέτως, πρόκειται για

μια φλογερή υπεράσπιση της Λογικής, εξωθημένης

ως το απώτατο όριό της- τη θεία υπέρβαση - χάρη

στην οποία υπερκερνά τον ορίζοντα της ανθρώπινης

λογικής . . . Η πίστη αυτή στον αρχαίο Ισραήλ κατα-

73

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

κτήθηκε εμπειρικά, ύστερα από ισχυρό αγώνα, ενά­

ντια στην αμφι-βολία και στο φόβο, και πάνω στη

φύση και στο ρόλο και στην εκφορά της θείας βου­

λησης. Η ιστορία του Ισραήλ από την Έξοδο και

έπειτα, μπορεί να θεωρηθεί ως η εκδήλωση ενός τε­ράστιου αγώνα ανάμεσα στο θεό και στον εκλεκτό

του λαό, προκειμένου αυτός ο λαός να τον αναγνω­

ρίσει και να τον δεχθεί ως το μοναδικό θείο συνομι­

λητή του, να τον εμπιστευθεί απόλυτα και να υπο­

ταχθεί στο θέλημά του . . . Αυτός ο θεός ακολουθεί

έναν σκοπό εντελώς δικό του, ακατάληπτο από τα

γνωστικά μας μέσα. Δεν γνωρίζουμε γι' αυτό τον

σκοπό παρά μόνον αυτό που θέλει Εκείνος να γνω­

ρίζουμε και ο κανόνας αυτός ισχύει κατ'επέκταση

για το σύνολο της ανθρώπινης γνώσης ... πρόκειται

για μια Λογική ανώτερη της δικής μας, για μια Λο­

γική που ισχυρότερή της δεν υπάρχει» 45 •

Θα μπορούσε να λεχθεί επίσης, ότι, όχι μόνο η χρι­

στιανική πίστη δεν αντιστρατεύεται στη λογική - απλά

την υπερβαίνει σε πολλές περιπτώσεις αφού πρόκειται

για αποκεκαλυμμένες αλήθειες -, αλλά τόσο ο Ιησούς

όσο και ο απ. Παύλος οι δύο κύριοι στύλοι της χριστια­

νικής κοσμοβιοθεωρίας, έκαναν χρήση της διαλεκτικής, της μεθόδου δηλαδή, όπου, στη συζήτηση και την αντι­

παράθεσή τους με τους αντιφρονούντας, χρησιμοποι­

ούσαν λογικά επιχειρήματα με κατάλληλες ερωτοαπα­

ντήσεις.

Ο τρόπος που ο Ιησούς δίδασκε περιελάμβανε συχνά

ερωτήσεις και αντερωτήσεις και λογικά επιχειρήματα,

(εξ' αντιδιαστολής, της εις άτοπον απαγωγής, το δίλημμα, το

74

Η ΠΙΣίΗ ΩΣ ΒΕΒΑΙΟίΗΤΑ ΚΑΙ ΩΣ ΑΛΗΘΕΙΑ

a fortiori, το επιχείρημα ad Hominem, και άλλα· (βλ ενδει­

κτικά τα χωρία Ματθ. 17:26, 21:23- 27, 12:24, 28 κ.αλλ. ).

Για δε τον απ. Παύλο, οι Πράξεις των αποστόλων ανα­

φέρουν χαρακτηριστικά, ότι συζητώντας στη Θεσσαλονί­

κη με τους Ιουδαίους « οιελέyετο αυτο{ς από των Γρα­φών» (Πραξ. 17:2) και στην Αθήνα (17: 17), και στη συνα­

γωγή πάλι των Ιουδαίων στην Κόρινθο επί μήνες τρεις,

διελέγετο «οιαλεyόμενος χαι πε{θων τα περ{ της βασιλεί­ας του θεού» (19:8, 18:4, 19).

Η χρήση λοιπόν της τεχνικής των ερωτοαποκρίσεων

και της διαλεκτικής, στους πρωτοχριστιανικούς χρόνους,

ήταν κάτι που όχι μόνον δεν απεκρούετο αλλά γινόταν

πλατιά εφαρμογή της για τη διάδοση της χριστιανικής πί­

στης. Αυτό εξηγεί, εν μέρει, για το πως πείσθηκαν να γί­

νουν χριστανοί Ιουδαίοι τε και Έλληνες.

75

Η IΔΕΑ ΤΗ� ΕΛΕΥΘΕΡW: ΤΟΥΑΤΟΜΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝΛΑΩΝ

Η Βίβλος, είναι ένα βιβλίο που διακηρύττει εξ' αρχής

την ελευθερία του ανθρώπου. Ο πρώτος άνθρωπος, πλά­

στηκε με το «δώρο της ελευθερίας» από έναν Θεό κατ'

εξοχήν ελεύθερο απ' οτιδήποτε. Ο άνθρωπος μπορούσε

ελευθέρως να κινείται να τρώει και να ζει μέσα στο φυσι­

κό του ενδιαίτημα (παράδεισος). Ο άνθρωπος μάλιστα,

(άρσεν και θήλυ), δημιουργήθηκε « χ α τ ' ε ι χ ό v α θ ε ο ύ χ α ι ο μ ο { ω σ ι v » και με την ευλογία να καθυποτάξει τη

γη και να κυριεύσει ε π' αυτής, με τη δύναμη της διάνοιας

και το δώρο της ελευθερίας της βούλησής του. Ο άνθρω­

πος κατά τη Βίβλο είναι, όχι ον δίποδον άπτερον και λο­

γικόν (Πλάτων), όχι ζώο εξελιγμένο (Δαρβινισμός), όχι

ζώο που κατασκευάζει εργαλεία» (Κάουτσκυ), όχι σφάλ-

Η ΙΔΕΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣΤΟΥ ΑΤΟΜΟΥ ΚΑΙΤΟΝ ΛΑΟΝ

μα της φύσης (Νεο-Δαρβινισμός), αλλά θε.ίκό δημιούργη­

μα ελεύθερο, διαχειριστής της δημιουργίας, της κτίσης

του θεού.

Σύμφωνα με τη Γένεση, η παρακοή του σε κάποιο

θείο κανόνα επέφερε θλιβερά αποτελέσματα: τη σχάση της σχέσης θεού και αvθρώπου. Αλλά, έπρεπε ο άνθρω­

πος, να είναι ελεύθερος για να μπορεί να υπακούσει ή να

παρακούσει στην θεία αυθεντία. Ο άνθρωπος δεν δημι­

ουργήθηκε ως ζώο, κινούμενος με ένστικτα, ούτε ως ρο­

μπότ. Δεν ήταν έρμαιο της μοίρας, ούτε των άστρων, ού­

τε των δαιμόνων . . . και άλλων αλλόκοπων θεοτήτων της

αρχαιότητας, ή κάποιων σκοτεινών κρυφών δυνάμεων.

«Απ' όλες τις ανυπέρβλητες διδασκαλίες της Βί­

βλου, καμία δεν είναι περισσότερο διαχρονική

από εκείνην η οποία εξηγεί ότι η ανθρωπότητα ξε­

χωρίζει, επειδή όλα τα ανθρώπινα όντα- τόσο οι

γυναίκες όσο και οι άντρες, δημιουργήθηκαν

κατ'εικόνα θεού ... έθεσε τις ηθικές βάσεις στο δυ­

τικό κόσμο για την πίστη στο μεγαλείο των αν­

θρώπων»

παρατηρεί ο καθηγητής της Νομικής στο πανεπιστήμιο

Georfge Mason, Πίτερ Μπέρκοβιτς (Peter Berkowitz).

Η ιδιότητα αυτή της ελευθερίας του ανθρώπου διαφαί­

νεται σ' όλες τις σελίδες της Βίβλου. «Κεντρική της αλή­

θεια είναι ότι ο θεός είναι ελευθερωτής καθ' όσον ως βι­

βλίο ελευθερίας είναι υπό μία έννοιαν βιβλίο αν-αρχίας, ήτοι: ό χ ι α ν θ ρ ώ π ι ν η α ρ χ ή π ά ν ω α π ό τ η θ ε ·c ­

κ ή » (Ζακ Ελλύλ). Αγωγραφικά, μπορεί να φαίνεται ότι

ο Θεός επεμβαίνει κατά περιστάσεις και δεσμεύει την

ελευθερία του ανθρώπου με κανόνες, νόρμες και απαγο­

ρεύσεις, ή με επαπειλούμενες ποινές, αλλά πάντα ο άν-

77

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

θρωπος εμφανίζεται ελεύθερος, με δυνατότητες επιλογών

και συνεπειών των επιλογών του. Αυτό το διαπιστώνουμε

σ' όλο το φάσμα της βιβλικής ιστορίας. Ε λ ε υ θ ε ρ {α και

υ π ε υ θ υ v ό τη τ α , συμβαδίζουν.

Στο βιβλίο της Εξόδου, στον περίφημο δεκάλογο (= 10

εντολές) περί το 1500 π.Χ. 46, διαβάζουμε την εξής προκα­

ταρκτική δήλωση: «Εyώ ειμ{ Κύριος (Γιαχβέ) ο θεός σου ο εξαyαyώv σε εξ Αιγύπτου, εξ' ο{χου δουλείας». Ο Θεός

εμφανίζεται ως απελευθερωτής του λαού του. Ο «οίκος

δουλείας» είναι κάτι το θλιβερό και ως ανάμνηση. Και το

πάσχα (Πεσάχ = πέρασμα) ως εγκαινιαζόμενη εορτή,

υπενθυμίζει στις επερχόμενες γενιές, την απελευθέρωση,

το πέρασμα από τη δουλεία στην ελευθερία. Γι' αυτό αρ­

γότερα επιβάλλεται ο σεβασμός στο συvάvθρωπο, στον

ξέvο και στον οιχέτη και στο δούλο (Δευτ. 15: 13 επ. )47•

Απαγορεύεται αυστηρώς η υποδούλωση ανθρώπων και η

σωματεμπορία (Εξ. 21: 16)48•

Βεβαίως, ο θεσμός της δουλείας υπήρχε και στον βι­

βλικό Ισραήλ. Δούλοι γινότανε συνήθως οι αιχμάλωτοι

πολέμου, οι οικονομικά ασθενέστεροι κ.αλλ. κατηγορίες.

Αλλά ο δούλος στον αρχαίο Ισραήλ, δεν βρισκόταν

στην άθλια κατάσταση των δούλων της Εγγύς Ανατολής και της ελληνορρωμdίκής αρχαιότητας όπου ο κύριος του

δούλου είχε jus vitae necisque (δικαίωμα ζωής και θανά­

του). Ήταν «Οιοvε{ υπάλληλος», μέλος της οικογένειας,

οικόσιτος, με δυνατότητα απελευθέρωσης σε περίπτωση

αυθαιρεσίας και κακομεταχείρισή ς του από τον κύριό του

(Εξοδος 21:2-6, 26). Και βέβαια, ούτως ή άλλως, δεν ήταν

ες αεί δούλος. /Ηταv μόvοv από έvα μέχρι εξι χρόvια. Κα­

τά το 7ο έτος, υποχρεωτικά απελευθερωνόταν, και ο κύ-

Η ΙΔΕΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣΤΟΥ ΑΤΟΜΟΥ ΚΑΙΤΟΝ ΛΑΟΝ

ριός του θα έπρεπε να του δώσει υλικά αγαθά και απο­

κτήματα για ν' αποκατασταθεί στη νέα του ζωή. (Εξ.

21:2-5, Δευτ. 15:12-15, πρβλ. και Λευ"ί"τ. 25:8-17). Στην

περίπτωση δε του Ιωβηλαίου 50ου έτους, για το οποίο θα

μιλήσουμε παρακάτω, όλοι οι δούλοι απελευθερώνονταν, ακόμη κι αν δεν είχαν περάσει επτά χρόνια!

Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια του δούλου και η ισοτιμία του

με τον κύριό του, τονίζεται ιδιαίτερα στο βιβλίο του Ιώβ,

όπου διαβάζουμε, ότι ο Ιώβ παραδέχεται ότι ο ίδιος θεός

έπλασε στην μήτρα εκείνον και τον δούλο του και ότι ο αλη­

θινός θεός δεν δείχνει προσωποληψία, διότι ευγενείς και

ακτήμονες είναι ίσοι στα μάτια του (Ιωβ 31:15, 14:19).

Στο βιβλίο του Ιησού του Ναυή, διαβάζουμε για την

δυvατότητα επιλογής του λαού Ισραήλ ως προς την λα­

τρεία του θεού. Σε έκκληση του Ιησού του Ναυή, ο λαός

απάντησε και είπε: «Μακριά από μας να εγκαταλείψου­

με τον Κύριο και να λατρέψουμε άλλους θεούς! . . . Εμείς θα λατρεύουμε τον Κύριο, γιατί αυτός είναι ο θεός μας»

(Ιησ. Ν. 24: 16-21).

Κάτι ανάλογο συνέβη πιο μπροστά, στα χρόνια του

Μωυσή, ο οποίος είπε στο λαό λίγο πριν εισέλθουν στη γη

της επαγγελίας:

«Κοιτάξτε· εγώ βάζω σήμερα μπροστά σας τη ζωή και

την ευτυχία από τη μια μεριά, το θάνατο και τη δυστυχία

από την άλλη . . . Διαλέξτε λοιπόν τη ζωή για να ζήσετε,

εσείς και οι απόγονοί σας. Ν α αγαπάτε Κύριο το Θεό σας

να τον υπακούτε . . . » (Δευτ. 30: 15, 19).

Αλλά και η Διαθήκη (= μπερίθ, συμφωνία) του όρους Σι­

νά, είναι μεταξύ Θεού και λαού Ισραήλ με μεσίτη το Μω­

υσή, γνωστή ως Παλαιά Διαθήκη. Αυτή έγινε σ' ένα καθε-

79

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

στώς πλήρους ελευθερίας, διότι ο λαός εν είδει Δημοψηφί­

σματος, απάντησε ομόφωνα: « όλα όσα λέει ο Γιαχβέ είμα­στε πρόθυμοι vα τα εκτελούμε». (Εξοδ. 19:8) Προηγείται

η ελευθερία του λαού και έπεται η θεληματική υποταγή

του στο θεό του. Αξιοσημείωτο είναι ακόμη, ότι σύμφωνα με πολλούς ειδικούς, οι νόρμες του δεκαλόγου, οι περίφη­

μες 10 Εντολές (Εξοδ. 20:9 επ. και Δευτ. 5:6 - 21), μπο­

ρούν να παραλληλιστούν με τις βασικές αρχές των ανθρω­

πίνων ελευθεριών (δικαιωμάτων) όπως αυτές θεσπίζονται

στις σύγχρονες νομοθεσίες και σε διεθνείς συμβάσεις: Ευ­

ρωπdίκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, Οικουμε­

νική Διακήρυξη Δικαιωμάτων του ανθρώπου (1948)49• Οι

νόρμες διατυπωμένες σε οριστική ενεστώτα, αποφατικά,

θέτουν βασικά όρια που δεν πρέπει με τίποτε να παρα­

βιαστούν, προστατεύοντας έννομα αγαθά (λατρεία, οικο­

γένεια, ζωή, ιδιοκτησία κ. λπ. ), χωρίς όμως να επαπειλούν

και κάποια ποινή, σε περίπτωση παραβάσεως. Ο Δεκάλο­

γος έτσι, γίνεται ένας αυτεπιβαλλόμενος κώδικας, διαχρο­

νικός, και ο άνθρωπος καλείται να είναι ελεύθερος, να δια­

μορφώνει τη ζωή του και να είναι υπόλογος στην υπέρτα­

τη αρχή: το θεό (Joseph Schreiner)50• Υπάρχουν Γερμανοί

λόγιοι και ερμηνευτές, όπως ο Φραvχ Κρ{σεμαv, ο Χέλ­μουτ Γχολβ{τσερ, ο Ερvστ Αάvyχε κ. αλλ, που αναφερόμε­

νοι στους δέκα λόγους ή εντολές, κάνουν λόγο για δέκα

μεγάλες ελευθερίες , ή για την οδό προς την ελευθερία

του ατόμου, μέσω της τήρησης αυτών των εντολών51•

Την έννοια της ελευθερίας διαπλατύνουν οι προφήτες

με το ανθρωπιστικό και μεσσιανικό - εσχατολογικό μήνυ­

μά τους. (πρβλ. Αμώς 2:6, Η σ. 61: 1 επ. ) Η Μεσσιανική

διακήρυξη της ελευθερίας στον προφήτη Ησα"ί"α λαμβάνει

κοσμο"ίστορικές διαστάσεις. Διαβάζουμε:

So

Η ΙΔΕΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣΤΟΥ ΑΤΟΜΟΥ ΚΑΙΤΟΝ ΛΑΟΝ

«Πvεύμα Κυρ{ου επ 'εμέ, / / / ου ει vεκεv εχρισε με.

ευαyyελ{σασθαι πτωχο{ς απέσταλκέ με, ιάσασθαι τους συvτετριμμέvους τηv καρδ{αv,

κηρύξαι αιχμαλώτοις άφεσι v, και τυφλο{ς αvάβλεψι v, καλέσαι εvιαυτόv Κυρ{ου δεκτόv

και ημέραv αvταποδόσεως τω θεώ ημώv, παρακαλέσαι πάvτας τους πεvθούvτας . . . »

(Η σ. 6 1 : 1 -3).

Και σε σύγχρονη μετάφραση:

« Το πvεύμα με κατέχει Κυρ{ου του θεού,

yιατ{ ο Κύριος με έχρισε.

Μ' έστειλε μήvυμα χαρμόσυvο vα φέρω στους φτωχούς, τους τσακισμέvους ψυχικά vα θεραπεύσω, στους αιχμαλώτους vα κηρύξω λευτεριά και άvοιyμα τωv ματιώv στους τυφλούς . . . το έτος v 'αvαyyε{λω που χάρη δίvει στο λαό του ο Κύριος,

τηv μέρα που ο θεός μας εκδικείται τους εχθρούς. /Ολους εκε{vους που πεvθούv vα τους παρηγορήσω».

Αργότερα, στην Καινή Διαθήκη, βλέπουμε την έννοια

της ελευθερίας να αναπτύσσεται περισσότερο και οριστι­

κά να θριαμβεύει52• Ο Ιησούς εμφανίζεται ως απελευθερω­

τής του ανθρώπου όχι μόνο από την εξωτερική ανθρώπινη

δουλεία, αλλά από την εσωτερική δουλεία, την αμαρτία, την πλάvη, την δεισιδαιμοv{α, τις σαταvικές δυvάμεις, το

81

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

φόβο του θαvάτου, και τον ίδιο το θάvατο: «Αν εσείς απο­

δειχθείτε υπάκουοι στο λόγο μου, τότε θα είστε πραγμα­

τικοί μαθητές μου. Θα γνωρίσετε την αλήθεια, και η αλή­

θεια θα σας ελευθερώσει» (Ιωαν. 8:22, 34). Ο Ιησούς σύμ­

φωνα με τα λόγια του, εχρίσθη με πνεύμα άγω για να κη­ρύξει α π ελ ε υ θ έρ ω ση στους πάσης φύσεως αιχμαλώ­

τους (Λουκ. 4: 16 επ. , πρβλ. Ησ. 61: 1 επ.). Και ο απ. Παύ­

λος διακηρύττει: </Οπου ε{vαι το πvεύμα του Κυρ{ου εχε{ χα ι ελευθερία» (Β' Κορ. 3: 17). Και, «0 Χριστός μάς απε­

λευθέρωσε, για να είμαστε ελεύθεροι. Παραμένετε, λοιπόν

σταθεροί στην ελευθερία και μην ξαναμπαίνει κάτω από

ζυγό δουλείας» (Γαλ. 5: 1). Επίσης έγραψε, «Μη γίνεσθε

δούλοι ανθρώπων» (Α' Κορινθ. 7:23). Ο Άγιος Ιάκωβος,

μιλάει για τον « τέλ ε ι ο v όμ ο τη ς ελ ε υ θερ {ας » , όπου

ο άνθρωπος βρίσκεται σε τέλεια αρμονία με το θέλημα του

Θεού. Τα ίδια λέει και ο απ. Πέτρος, τονίζοντας ότι ο άν­

θρωπος είναι πραγματικά ελεύθερος, μόνον όταν υπηρετεί την πηγή της ελευθερίας, τον θεό (Α' Πετρ. 2: 16). Σύμφω­να με τον απόστολο Παύλο εσχατολογικά, και η κτίση, η

υποταχθείσα στη ματαιότητα, θ' απελευθερωθεί από την

δουλεία της φθοράς και θα μετάσχει « εις τηv ελευθερ{αv της δόξας τωv τέχvωv του θεού» (Ρωμ. 8: 19-22).

Κατηγορείται συνήθως ο απ. Παύλος από σκεπτικιστές

και αγνωστικιστές, σαν συνήγορος της δουλείας, διότι στην

επιστολή του Α' Κορινθίους 7:20, 21, λέγει «δούλος εκλή­

θης ; μη σοι μελέτω», δίνοντας την εντύπωση ότι επιθυμού­

σε να διαιωνίζεται ο θεσμός της δουλείας, καθώς και αλλού

(Εφεσ. 6:2, Κολ. 3:22), ότι οι δούλοι πρέπει να υπηρετούν

τους κυρίους τους ως εις τον Κύριον. Βέβαια, η αλήθεια εί­

ναι διαφορετική. Ο απ. Παύλος και οι άλλοι συγγραφείς της Καινής Διαθήκης δεν επεζήτησαν την δια της επαvα-

Η ΙΔΕΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣΤΟΥ ΑΤΟΜΟΥ ΚΑΙΤΟΝ ΛΑΟΝ

στάσεως τωv όπλωv, κατάργηση της δουλείας που θα οδη­

γούσε σε αιματοκύλισμα, αλλά την εν Κυρίω απελευθέρω­

ση αφεντικών και δούλων δια της αγάπης. Ο ορθολογιστής

Ε. Ρενάν παραδέχθηκε ότι οι εκκλησιαστικές συνάξεις και

μόνο - όπου συναθροίζονταν ελεύθεροι και δούλοι, γυναί­κες και παιδιά και ηλικιωμένοι-, αρκούσαν για να κατα­

στρέψουν το σκληρό θεσμό της δουλείας. Επιπλέον, ο απ.

Παύλος, προτρέπει όποιον μπορεί να γίνει ελεύθερος με

τρόπο ησύχιο και ειρηνικό να το κάνει (Α' Κορ. 7:21). Και

στην προς Φιλήμοvα επιστολή του, παρακαλεί τον ιδιοκτή­

τη του Ονήσιμου που απ έδρασε απ' αυτόν, να τον δεχθεί

« ω ς υ π ε ρ δ ο ύ λ ο v , ω ς α δ ε λ φ ό v » , αφού και οι δύο

είχαν γίνει χριστιανοί53• Μ' αυτόν τον τρόπο - όπως ορθά

παρατηρεί ο φιλόσοφος Εμίλ Μπρουνέρ (Emil Brunner) ­

ο Παύλος κηρύσσει μια σιωπηρή επανάσταση «εκ των έν­

δον» με την οποία μεταβάλλει τον υπάρχοντα θεσμό της

δουλείας σε σχέση αδελφοσύνης.

Ακόμα, είναι αξιοσημείωτο ότι, ο απ. Παύλος προέ­

τρεπε τους κυρίους να αποδίδουν στους δούλους το δ { ­χ α ι ο v και το { σ ο v (Κολ. 4: 1) και τους χριστιανούς να μη συμμορφώvοvται με τις όποιες δομές και τις νοοτρο­

πίες του κόσμου αλλά να μεταμορφώvοvται με την αvα­χαίvιση του vου τους και την αποδοχή του άλλου, δια της αyάπης (Ρωμ. 12:2 επ. , 9 επ. ). Έχουμε δηλαδή, και πάλι

εδώ να κάνουμε, με ένα πνευματικό, α π ε λ ε υ θ ε ρ ω τ ι κ ό

μήνυμα δ ι α χ ρ ο νικής ε μ β έλ ε ι α ς κ α ι α ξ ί α ς .

Όπως παρατηρεί ο καθηγητής Σ. Αγουρίδης: «Η παύ­

λεια ελευθερία είναι το πέρασμα από μια δουλεία στα

«στοιχεία του κόσμου τούτου» μέσα στον καθαρό αέρα

της Βασιλείας του θεού ... ή μεταπήδηση από την παιδική

ανωριμότητα σε μια πνευματική ενηλικίωση. Ποτέ η ελευ-

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

θερία αυτή δεν είναι δυνατή ερήμην της αγάπης και της

αληθινής κοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων: «Υμείς γαρ

επ'ελευθερία εκλήθητε αδελφοί .. . δια της αγάπης δου­

λεύετε αλλήλοις» (Γαλ. 5: 13).

Έτσι, τελικά, σύμφωνα με τη χριστιανική διδασκαλία, η εν Χριστώ ελευθερία περιλαμβάνει «την ελευθερία του

π ν ε ύ μ α τ ο ς , της σ υ ν ε ί δ η σ η ς και της δ η μ ι ο υ ρ ­

γ ί α ς ». (Ν. Berdiaeff).

Απ' όλα τα παραπάνω, φαίνεται πόσο βασική και πρω­

τοποριακή από κάθε άποψη είναι η έννοια της ελευθερίας

στους συγγραφείς της Βίβλου, αφού βασικά, ελευθερία

σημαίνει γι' αυτούς, απελευθέρωση από την εσ ω τ ε ρ ι χ ή δ ο υ λ ε {α , νέο τρόπο ζωής σύμφωνα με το θείο θέλημα.

Πριν ολοκληρώσουμε τις σκέψεις μας σχετικά με την

έννοια της ελευθερίας στη Βίβλο, προξενεί ενδιαφέρον να

δούμε τι συνέβαινε στον εθνικό κόσμο, για να βγάλουμε

τα κατάλληλα συμπεράσματα. Για τα δεσποτικά καθεστώτα της αρχαίας Εγγύς Ανα­

τολής, δεν μπορεί να γίνει λόγος για οποιαδήποτε ελευθε­

ρία, πολιτική, πνευματική και ηθική. Ο βασιλιάς θεωρού­

νταν θεός (Φαραώ), και απόλυτος δυνάστης (Ασσυρία ­

Βαβυλώνα κ. λπ. ), ενεργώντας αυθαίρετα και ανεξέλε­

γκτα. Κανείς δεν τολμούσε να τον ελέγγξει, αφού αντιμε­

τώπιζε την ποινή του θανάτου! Συνεπώς, πρέπει να δούμε

τι συνέβαινε στην αρχαία Ελλάδα και Ρώμη, για να έχου­

με ένα ανάλογο μέτρο σύγκρισης.

Αν εξαιρέσουμε μία φράση στον Όμηρο (Ελεύθερον ήμαρ απούρας, Ιλιάδα Ζ 455, Υ 193), οι αρχαίοι Έλληνες

φιλόσοφοι μίλησαν για πρώτη φορά για ελευθερία τον 6ο

Η ΙΔΕΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣΤΟΥ ΑΤΟΜΟΥ ΚΑΙΤΟΝ ΛΑΟΝ

π.Χ. αιώνα, και κυρίως, τον 5ο π.Χ. αιώνα. Στον Πυθα­γόρα (6ος π.Χ. αι. ) αποδίδεται το έξοχο ρητό που προ­

σεγγίζει τη χριστιανική ηθική: «Ελεύθεροv αδύvατοv είvαι τοv πάθεσι δουλεύοvτα χα ι υπό παθώv χρατούμεvοv» και,

«Δουλεύει v πάθεσι χαλεπώτεροv ή τυράvvοις» . Ν α θυμη­

θούμε εδώ τον Δημόκριτο που έλεγε: «Οιχήιοv ελευθερίας παρρησία». Τον Αλκιδάμαντα, τον 4ο π.Χ. αιώνα, που

έλεγε «Ελευθέρους αφήκε πάvτας θεός, ουδέvα δούλοv η φύσις πεποίηχε». Και τον Δίωvα Χρυσόστομο (2ος-1ος

μ.Χ. αι. ) «Ελευθερία εστίv η επιστήμη τωv εφειμέvωv χαι τωv χεχωλυμέvωv».

Άλλοι αρχαίοι φιλόσοφοι όπως ο Πλάτων, ο Αριστοτέ­

λης κ. λπ. , μίλησαν για ελευθερία (πρβλ. Αριστ. Πολ. 1317

α' 44). Αλλά την ελευθερία αυτή την εννοούσαν κυρίως

ως εξωτερική ελευθερία, πάντα μέσα στα πλαίσια της πό­

λης και της πολιτικής, και όχι ως έννοια με ιδιαίτερο ηθι­

κό και εσχατολογικό περιεχόμενο, όπως την εννοούσαν οι

βιβλικοί συγγραφείς.

Πέραν τούτου, τόσο ο Πλάτων όσο και ο Αριστοτέλης,

δεν απεμπόλησαν το θεσμό της δουλείας. Ο μεν Πλάτων

προσπάθησε να βελτιώσει τις σχέσεις κυρίων και δούλων,

ο δε Αριστοτέλης θεωρεί τον δούλο « έμψυχο εργαλείο», «φύσει δούλο», «χτήμα τι έμψυχοv», όμοιο με κατοικίδια

ζώα (Πολιτ. Α' β, 5, 13), ο οποίος δεν έχει την ικανότητα

να σκέπτεται (« ουκ έχει το βουλευτιχόv» Πολιτικά Α' ,

1260 α 12). Χαρακτηριστικό της αντίληψης για τους δού­

λους, στη ρωμdίκή εποχή, είναι αυτό που αναφέρεται στις

Σάτιρες του Ιουβενάλη (6, 219 - 222). Μια γυναίκα απαι­

τεί τη σταύρωση ενός δούλου. Και στην επιφύλαξη και

άρνηση του συζύγου της, ότι διακυβεύεται η ζωή ενός αν­θρώπου, η σύζυγός του απαντά: «Ώστε ένας δούλος είναι

ss

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

τώρα άνθρωπος ;» Μόλις με την επίδραση της στωικής φι­

λοσοφίας παρατηρείται μία ηπιότερη αντιμετώπιση των

δούλων, ιδίως από την εποχή του αυτοκράτορα Αδρια­

νού. Ο Σενέκας και ο Επίκτητος κάνουν λόγο επίσης και

για την εσωτερική ελευθερία του ανθρώπου (απαλλαγή από πάθη και αδυναμίες).

Η ιδέα της Δημοκρατίας περιέχει την έννοια της ελευ­

θερίας των ατόμων να εκφράζουν τη βούλησή τους ως

ελεύθεροι πολίτες. Αλλά αυτά έγιναν μόλις τον 5ο π.Χ.

αιώνα στην Αθήνα του Περικλή, η οποία ήταν -ας μην το

ξεχνάμε-, δημοκρατία άμεση, και ενός ανδρός5\ ο οποίος

διακυβερνούσε μια κοινωνία 20.000 ελευθέρων ανδρών,

αλλά και μια κοινωνία 150.000 και πλέον δούλων, και χι­

λιάδων γυναικών χωρίς κανένα ατομικό, πολιτικό και κοι­

νωνικό δικαίωμα55• Γι'αυτό μία τέτοιου είδους δημοκρα­

τία δεν μπόρεσε να επιβιώσει για τα επόμενα χρόνια και

δεν επιβίωσε ( Φιλίπ Ν εμό). Κάτι ανάλογο συνέβαινε, βέ­

βαια, και στη Σπάρτη. Να σημειωθεί ακόμη, ότι η οικονο­

μία της Ελλάδας, της Αιγύπτου και της Ρώμης βασιζόταν

στην εργασία των δούλων. Τον πρώτο αιώνα μ.Χ. , ένας

στους τρείς ανθρώπους στη Ιταλία και ένας στους πέντε σε άλλα μέρη, ήταν δούλος!

Ως προς την πρωτοτυπία και τη ριζοσπαστικότητα της

έννοιας της ελευθερίας, στη Βίβλο, είναι αξιοπρόσεχτες,

νομίζω, κάποιες παρατηρήσεις του Γερμανού κοινωνιολό­

γου μαθητή του Φρόυντ, Έριχ Φρομ. Παρατηρεί ο Φρόμ: Ο

άνθρωπος - κατά τη Βίβλο -, δημιουργείται ελεύθερος

κατ' εικόνα και ομοίωση θεού με δυνατότητες εξέλιξης

πνευματικής και δημιουργίας. Αλλά τούτο, μπορεί να ακε-

86

Η ΙΔΕΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣΤΟΥ ΑΤΟΜΟΥ ΚΑΙΤΟΝ ΛΑΟΝ

ραιωθεί, μόνον όταν αποκοπεί από τους συyyεvικούς του δεσμούς, αιμομικτικούς (όπως τους ονομάζει ο Φρομ), δηλ.

από τους γονείς και τους συγγενείς του και από το έδαφος

από το οποίο κατάγεται. Κανείς δε μπορεί να θεωρείται

ελεύθερος αν εξαρτάται συναισθηματικά ή βιοποριστικά από τους γονείς του και το έδαφος που έτυχε να γεννηθεί.

Γι' αυτό το λογο, ο θεός, ζητά από τον Αβραάμ, να γί­

νει απόλυτα ελεύθερος, με το να εγκαταλείψει την χώρα

των Χαλδαίων, τον οίκο της συγγένείας του, και να γίνει

διαρκώς μετακινούμενος, περάτης, εβραίος (αυτό σημαί­

νει η λέξη), και να εμπιστευθεί απόλυτα σ' Αυτόν. Ακόμη

να φτάσει μέχρι και τη θυσία του γιου του - μια δοκιμα­

σία για να δείξει την πίστη του, την εμπιστοσύνη του και

την υπακοή του στο θεό.

Επίσης, ο θεός μέσω των προφητών του, ζητά αργότε­

ρα από το λαό του, να καταπολεμήσουν τα πάσης φύσε­

ως είδωλα (θρησκευτικά, πολιτικά ή θεσμούς) που οδη­

γούν στην υποταγή, τη δουλεία, τον ευτελισμό, και την αλλοτρίωση του ανθρώπου. Και επειδή ο άνθρωπος δεν

μπορεί μόνος του ποτέ να απελευθερωθεί από τα ποικίλα

είδωλα και δεσμά που ο ίδιος χαλκεύει, ο θεός ζητά την

ελεύθερη υποταγή του σ' Αυτόν μόνον, που αποτελεί άρ­

νηση υποταγής του στον άνθρωπο, για vα είvαι πραγμα­τικά ελεύθερο�6 • Με τον Έριχ Φρομ, συμπλέει και ο

Olivier Renault d 'Allonnes, στο πρωτότυπο δοκίμιό του:

Μουσικές: Παραλλαγές πάvω στηv Εβραίχή Σκέψη, όπου

σημειώνει: « Ο Αβραάμ ... είναι ίσως ο πρώτος ελεύθερος

άνθρωπος της βιβλικής αρχαιότητας, γιατί είναι ο πρώτος

που έχει πει όχι στον κόσμο και παράλληλα ναι στο θεό,

εφόσον έφτασε στο σημείο να του θυσιάσει το γιο του ...

εγκαταλείπει το χ ώ ρ ο χάριν του χ ρ ό v ο υ , δηλαδή τη

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

δουλεία χάριν της ελευθερίας ( ... ) δικαίως αναγνωρίστη­

κε ως πατέρας όλων των Εβραίων κι όλων των ελεύθερων

ανθρώπων ... ». Καταλήγει: «Οι ελεύθεροι άνθρωποι,

όπως οι νομάδες, είναι αυτοί που δε γνωρίζουν που πη­

γαίνουν». Και ακόμη: «Στην πραγματικότητα, ο Αβραάμ ... απολαμβάνει ένα εξαιρετικό προνόμιο, την άμεση επα­

φή με το θεό .. . Αυτή η θαυμαστή επαφή διακόπτεται, χά­

νεται, όταν ο άνθρωπος εγκατασταθεί κάπου μέσα στο

χώρο, κι απορροφηθεί από εγκόσμιους στόχους»57•

Κάτω απ' αυτό το πρίσμα, γίνεται νομίζω, καλύτερα

κατανοητή η θεία προγραμματική αρχή: «Εyώ είμαι ο Γιαχβέ ο θεός σου, ο εξαyαyώv σε εξ οίκου δουλείας» κ α­

θώς και τα λόγια του Ιησού: «0 φιλών πατέρα ή μητέρα

υπέρ εμέ ουκ ε στ ι μου άξιος ... Ο ευρών την ψυχήν αυτού

απολέσει αυτήν, και ο απολέσας την ψυχήν αυτού ένεκεν

εμού ευρήσει αυτήν» (Ματθ. 10:37-39).

Η βιβλική έννοια της ελευθερίας είναι από πολλές

απόψεις, όντως πρωτότυπη- ριζοσπαστική- επαναστα­

τική, αφού η δωρεά της ελευθερίας του Ιησού δημιουργεί

κοινωνίες φίλων και όχι δούλων, όπως το διεκήρυξε ο ίδιος: «Δε σας λέω πια δούλους, yιατί ο δούλος δεv ξέρει τι κάvει ο κύριος του. Αλλά σας οvόμασα φίλους, yιατί σας έκαvα yvωστά όλα όσα άκουσα από τοv πατέρα μου» (Ιω­

αν. 15: 15).

88

Η ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑΚΉ ΕΝΝΟΙΑ

ΤΗΖ: ΔI ΚΑΙ ΟΖ:ΥΝΗΖ: ΚΑΙ ΤΗΖ: IZ:ONOMW:

Απ' ότι είναι γνωστό, η έννοια του νόμου, του γραπτού

κανόνα του δικαίου που ρυθμίζει την κοινωνική συμβίωση,

πρωτοεμφανίζεται στην Μεσοποταμία, με τους αρχαίους

Σουμεριανούς κώδικες Εσvούvvα, Ουρ Ν αμού, και Α{πιτ Ιστάρ (20ος αι. π.Χ. ) και, κυρίως, με τον περίφημο κώδι­

κα του Χαμουραμπί (18ος αι. π.Χ.)58•

Ωστόσο, η έννοια του νόμου (Τορά) ως γενικότερο

πλαίσιο με ηθικό μάλιστα περιεχόμενο (Τορά = προσανα­

τολισμός, αγωγή, τρόπος ζωής), πρωτοεμφανίζεται στη

Μωσdίκή νομοθεσία (15ος αι. π.Χ. ) και, κυρίως, στις δια­

τάξεις του αρχαιότατου βιβλίου - χώδιχα της διαθήκης

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

(σεφέρ χα μπερ{θ) (πρβλ. Εξοδ. κεφ. 20:22 - 23: 19), εν­

σωματωμένου στο βιβλίο της Εξοδου, που περιείχε δια­

τάξεις αστικού, ποινικού και δικονομικού δικαίου. Στη

Μωσdίκή νομοθεσία για πρώτη φορά στην ιστορία, βρί­

σκουμε μια σειρά γενικών κανόνων (Δέκα Εντολές) και μια βασική νομική αρχή « ζ ω ή α v τ { ζ ω ή ς » , ως αρχή {σης μεταχε{ρησης και δικαιοσύνης για όλους ανεξαιρέ­τως. (W. F. Albright)

Σημειώνω εδώ, ότι, η λέξη νόμος είναι άγνωστη στον

Όμηρο. Πρωτοεμφανίζεται στον Ησίοδο (8ος π.Χ. αι. ) με

μουσική σημασία αρχικά, (νόμος = τραγούδι) ενώ, με την

έννοια της διάταξης του κανόνα, πρωτοεμφανίζεται στον

Πίνδαρο και αργότερα στους σοφιστές και στον Ηρόδοτο.

Η Βίβλος επίσης, είναι, η αρχαιότατη πηγή της έννοιας

της δικαιοσύνης και της απονομής της δικαιοσύνης. Της

έννοιας δηλαδή του «απονέμειν εις έχαστοv κατά το {διοv αυτού δ{χαιοv», όπως έλεγαν οι αρχαίοι Ρωμαίοι διδά­

σκαλοι, χωρίς δωροδοκία δικαστή, ή μεροληψία. Η αρχική έννοια της δικαιοσύνης στη Βίβλο ( Τσεδαχά) , είναι ε υ ­θ ύ τ η τ α , ο ρ θ ό τ η τ α , το να ζει κανείς σε αρμονία με το

Θεό. Η Δικαιοσύνη στην Παλαιά Διαθήκη δεν είναι ένα ζή­

τημα πράξεων και ενεργειών που επιβεβαιώνουν τη συμ­

μόρφωση σε μία νομοθεσία και κάποια νομικά στερεότυ­

πα, αλλά μια συμπεριφορά στην οποία εκδηλώνεται η

σχέση του θεού με το λαό του, των πιστών με τον θεό (Ησ.

45:21, 51:5 επ. , 56:1, 62: 1)59 • Η μετάφραση των Ο' αποδί­

δει τη λέξη Τσεδαχά, όχι μόνο ως δικαιοσύνη αλλά και ως

έλεος ή ελεημοσύνη και ευφροσύνη ακόμα. (Ψαλμ. 102:6,

Ησ. 61: 10). Ασφαλώς η έννοια της δικαιοσύνης είναι έν­

νοια σύμφυτη με τις ανθρώπινες κοινωνίες. Εμφανίζεται

στα δίκαια της αρχαίας Εγγύς Ανατολής (κώδικας Χα-

Η ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑΚΉ ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΣΟΝΟΜΙΑΣ

μουραμπί - όπου γίνεται λόγος για διατάγματα δικαιοσύ­

νης) και ως ένοια δικαστηριακής πρακτικής, αλλά ανα­

πτύχθηκε κυρίως από τους Έλληνες φιλοσόφους και τους

Ρωμαίους νομοδιδάσκαλους και ενσωματώθηκε στα νομι­

κά corpora της Ευρώπης αργότερα. Για τους αρχαίους

Έλληνες, ήταν η κορυφαία των αρετών: «Ev δε τη διχαιο­σύvη συλλήβδηv πάσα αρετή εστ{»60 •

Ωστόσο, στις ευρείες μάζες, έγινε κατανοητή περισσό­

τερο από τη Βίβλο, οι συγγραφείς της οποίας πριν από

τουςΈλληνες και τους Ρωμαίους νομοδιδασκάλους διακή­

ρυξαν: « Ουκ επιyvώση πρόσωποv εv χρ{σει, κατά τοv μι­χρόv χαι κατά τοv μέyαv χρι vε{ς, ου μη υποστε{λη πρόσω­ποv αvθρώπου, ότι η χρ{σις Θεού εστ{» (Δευτ. 1: 17). Και,

« Ου ποιήσετε άδιχοv εv χρ{σει · ου λήψη πρόσωποv πτω­χού, ουδέ μη θαυμάσης πρόσωποv δυvάστου· εv διχαιοσύ­vη χρι vε{ς τοv πλησ{οv σου» (Λευ·ίτ. 19: 15). Βαθύτατη εί­

ναι η έννοια της δικαιοσύνης του θεού ως απόδοσης σύμ­

φωνα με τα έργα εκάστου, σχεδόν σ' όλους τους συγγρα­

φείς της Βίβλου: Ψάλμ. 62: 12, Ιώβ 34: 11, Α' Χρον. 28: 9,

Ιερεμ. 32:19, Ιεζ. 33:20. Και ιδιαίτερα στην Καινή Διαθή­κη: Ματθ. 16:27, Ρωμ. 2:6, Β' Κορ. 5: 10, Γαλ. 6:7, Α' Πε­

τρ. 1: 17, Αποκ. 22: 12 κ.αλλ. Και τούτο, διότι, η δ ι χ α ι ο ­σ ύ v η και η χ ρ { σ ι ς είναι η β ά σ ι ς τ ο υ θ ρ ό v ο υ του

θεού (Ψαλμ. 89: 14), διότι ο ίδιος ο θεός είναι η πηγή της

δικαιοσύνης (Δευτ. 32:4, Ψαλμ. 33:5, 67:4), «δίκαιος εν

πάσαις ταις οδοίς αυτού», «κριτής δίκαιος», «θαυμαστός

εν δικαιοσύνη» (Ψαλμ. 144: 17, 7: 12, 64:6), και « κ ρ ι ν ε ί

τ η ν ο ι κ ο υ μ έ ν η ν ε ν δ ι κ α ι ο σ ύ ν η » (Ψαλμ. 95: 13-

Πραξ. 17: 31). Δίκαιες και αληθινές είναι οι κρίσεις του,

και οι οδοί του (Αποκ. 15: 34, πρβλ. και 19: 11).

Η συχνά επαναλαμβανόμενη στη Βίβλο έκφραση « ο ρ-

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

yή θεού», δεν είναι τίποτα άλλο, παρά ανθρωπομορφική

έκφραση της δικαιοσύνης του θεού και στοιχείο της αγά­

πης του για το ορθό. Η οργή του θεού εμφανίζεται εσχα­

τολογικά στην ημέρα της δικαωκρισίας (Ρωμ. 2:5) αλλά

τελικά, ο Ιησούς είναι εκείνος που μας απελευθερώνει εκ της οργής της ερχόμενης. (Α' Θεσ. 1: 10)61

Ακόμα η έννοια της χοι vωvιχής διχαιοσύvης είναι βα­θύτατα αναπτυγμένη στην Βίβλο. Στην Παλαιά Διαθήκη

υπάρχουν θεσμοί, όπως του Σ α β β α τ ι α ί ο υ ε β δ ό μ ο υ

έ τ ο υ ς (αφέσεως - απελευθερώσεως) και του 50ου Ι ω ­β η λ α {ο υ έ τ ο υ ς (ενός είδους σεισάχθειας που χαρίζο­

νταν τα χρέη και απελευθερώνονταν οι δούλοι), σύμφωνα

με τις διατάξεις της Εξοδ. 21:2, Δευτ. 15:2, 12, και Λευ"ί"τ.

25: 39, 40. Διαβάζουμε: «Κάθε έβδομο έτος είναι έτος

αγρανάπαυσης .. . δε θα σπείρεις το χωράφι σου ούτε θα

τρυγήσεις το αμπέλι σου. (Λευ"ί"τ. 25:4). «Κάθε πεντηκο­

στό έτος θα το αφ ιερών εις στο θεό .. . ο καθένας θα ξανα­

ποκτά το κτήμα του και κάθε δούλος θα ελευθερώνεται»

(Λευ"ί"τ. 25: 10). Οι θεσμοί αυτοί λειτουργούσαν σαν ασφα­

λιστικές δικλείδες, επιτρέποντας μια ελεύθερη αγορά -

οικονομία, και απαγορεύοντας τη σώρευση πλούτου στα

χέρια μερικών επιτήδειων πλουτοκρατών, ώστε να διαιω­

νίζεται η κοινωνική αδικία. Γενική αρχή ήταν η αναγρα­

φόμενη στο Λευιτικό: « Ο υ κ έ σ τ α ι ε v δ ε ή ς ε v σ ο ι » (Λευτ. 15: 4). Σε περίπτωση που κάποιος βρισκότανε

στην ανάγκη να δανεισθεί, επιβάλλονταν άτοκος δανει­

σμός στους φτωχούς (Δευτ. 23:20, 21) και για χάρη τους

έπρεπε να μένει μια γωνιά του αγρού αθέριστη.

Τα παραπάνω δείχνουν, γιατί, οι νόμοι της Πεντατεύ­

χου σύμφωνα με τον Μάρκους Μ πόργκ (Marcus Borg) και

92

Η ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑΚΉ ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΣΟΝΟΜΙΑΣ

άλλους ερευνητές περιλαμβάνουν μερικούς από τους πιο

ριζοσπαστικούς κοινωνικο-οικονομικούς νόμους στην αν­

θρώπινη ιστορία.

Στο Δευτερονόμιο διαβάζουμε: «0 κύριος ο θεός σας ...

κρίνει δίκαια τον ξένο, το ορφανό και τη χήρα και αγαπά τον ξένο .. . » (Δευτ. 10:17-19).Τα ίδια και στο βιβλίο της

Εξόδου, στο λεγόμενο Σεφέρ Χα Μπερίθ (Εξοδ. 22:22).

Οι προφήτες, ως απεσταλμένοι του Γιαχβέ, του κατ' ε­

ξοχήν προστάτη της δικαιοσύνης, γίνονται συνήγοροι των

φτωχών και καταδυναστευομένων από οικονομικά ισχυ­

ρούς, παραβάτες του νόμου.

Στον Ωσηέ, διαβάζουμε: «Σπείρετε δικαιοσύνη ... ζη­

τείστε τον Κύριο μέχρι που να έρθουν οι καρποί της δι­

καιοσύνης». Στον Αββακούμ (2:4) αναφέρεται ότι «Ο δ{­

χαιος ζήσεται εκ πίστεως». Άλλοι προφήτες, όπως ο

Ησαί'ας, ο Αμώς και ο Ιερεμίας, καταγγέλουν τις αδικίες

των αρχόντων και των πλουσίων: «Πάψετε να κάνετε το

κακό, λυτρώστε εκείνον που αδικείται, προστατέψτε το δίκαιο του ορφανού, αποδώστε δικαιοσύνη στη χήρα»

(Ησ. 1: 14-17). «Αλίμονο σ'αυτούς που δικαιώνουν τον

ένοχο εξ αιτίας της δωροδοκίας και αφαιρούν το δίκαιο

από τον δίκαιο» (Ησ. 5:23). «Αυτό λέγει ο Γιαχβέ: Ν α

αποδίδετε κρίση και δικαιοσύνη ... να μην κακομεταχειρί­

ζεστε τον πάροικο, το αγόρι που είναι ορφανό από πατέ­

ρα ή τη χήρα ... μη χύνετε αθώο αίμα ... » (Ιερεμ. 22: 3, 17).

Αλλά γιατί είναι ο θεός της Βίβλου τόσο παθιασμένος

με τη δικαιοσύνη ; «0 θεός της Βίβλου- ο θεός της Εξόδου,

ο θεός των προφητών, ο θεός του Ιησού- νοιάζεται βαθειά

για τα βάσανα και έτσι στέκεται παθιασμένα ενάντια σ'

αυτά, που είναι η πηγή της ανθρώπινης κοινωνικής δυστυ­χίας» θα μας πει ο Μάρκους Μποργκ.

93

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

Ο ίδιος ερευνητής τονίζει, ότι η έννοια της δικαιοσύνης

που διαχρ{ vεται από τα αποτελέσματά της, είναι εντελώς

κεντρική στους προφήτες της εβρdίκής Βίβλου, και εντε­

λώς κεντρική στη διδασκαλία και δραστηριότητα του Ιη­

σού. Ο Ιησούς φονεύθηκε, λόγω του πάθους του για τη θεία δικαιοσύνη και λόγω της κριτικής του στο κυρίαρχο

άδικο σύστημα της εποχής του.

Σύμφωνα με τους εβραίους προφήτες, ο ερχόμενος

Μεσσίας στο όνομα του οποίου θα ελπίσουν τα έθνη, θα

είναι ο αδιάφθορος άρχοντας που θα φέρει στο φως την

άμεμπτη, την αληθινή, την ουσιώδη δικαιοσύνη (Ησ. 11 :5),

θα χρίvει με διχαιοσύvη (Ησ. 9:7), και θα « εξηγήσει στα έθvη τι ε{vαι διχαιοσύvη» (Ησ. 42: 1 επ. ) και θ' αποτελέσει

την απαρχή μιας νέας εποχής, της « α ι ώ v ι α ς δ ι χ α ι ο -σ ύ v η ς » (Δαν. 9:24), που θα είναι το αποτέλεσμα της ρι­

ζικής μεταστροφής των ανθρώπων. Τελικά, η δικαιοσύνη

κατά τη Βίβλο, αποτελεί προϋπόθεση για τηv αλήθεια, που τηv ταυτίζει : «Δ ιχαιοσύvηv μάθετε, οι εvοιχούvτες επ{ της γης . . . πας ός ου μη μάθη διχαιοσύvηv επ{ της γης, αλή­

θειαv αv μη ποιήσει» (Ησdί"ας 26:9-10, Ο' ).

Είναι αξιοσημείωτο, ακόμη, ότι η αρχή της ι σ ο v ο ­μ {α ς τωv πολιτώv και μάλιστα των αλλοδαπών με τους

Εβραίους, (και άρα οι αρχές της δημοκρατίας και του κρά­

τους δικαίου), βρίσκεται και πάλι για πρώτη φορά στη Βί­

βλο κατά τρόπο μάλιστα θαυμαστό, στη Μωσdίκή νομο­

θεσία: « vόμος ε{ς έσται τω εyχωρ{ω χα ι τω προσελθόvτι προσηλύτω ( πάροικο) εv υμ{v» (Εξοδ. 12:49). «0 πάροι­κος πρέπει vα είvαι όπως ο αυτόχθωv» (Λευτ. 24: 22). Και,

ακόμη: « ως ο αυτόχθωv εv υμίv έσται ο προσήλυτος . . . χαι αγαπήσεις αυτόv ως σεαυτόv». (Λευίτ. 19: 34)62

94

Η ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑΚΉ ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΣΟΝΟΜΙΑΣ

Πρωτοποριακή είναι επίσης η Μωσdίκή νομοθεσία, σε

σχέση με τη δικαίίκή παράδοση της αρχαίας Εγγύς Ανατο­

λής. Ενώ στον Κώδικα του Χαμουραμπί επεβάλλονταν θα­

νατική ποινή σε αδικήματα παραβιάσεως δικαιωμάτων

ιδιοκτησίας, και η ανθρώπινη ζωή θεωρείτο ευτελής, στην Τ ορά (Νόμο) δεν επιβάλλεται ποτέ θανατική ποινή για ζη­

τήματα ιδιοκτησίας. Η ιερότητα της ανθρώπινης ζ ω ­

ή ς ήταν πρωταρχική και αδιαπραγμάτευτη, γι' αυτό και

δεν επιτρέπονταν σε καμία περίπτωση εξαγορά της θανα­

τικής ποινής σε περίπτωση δολοφονίας (Εξοδ. 21 : 12 , 14 ,

Δευτερ. 19: 1 1 - 1 3, Αριθμ. 35:31 )63 • Σε περίπτωση αμέλει­

ας και ακούσιας ανθρωποκτονίας υπήρχαν οι λεγόμενες

πόλεις χαταφυy{ου, όπου μπορούσε υπό προϋποθέσεις να

βρει άσυλο ο ανθρωποκτόνος (Αριθμ. 35:6 - 32 , Ιησ. Ν.

20:2 - 9) . Παρά την ύπαρξη κάποιων περιπτώσεων συλλογικής

ευθύνης - κατάλοιπο εθιμικού Μεσοποταμιακού δικαίου - ,

τόσο στο Δευτερονόμιο όσο και στους Προφήτες, γίνεται

λόγος για ατομική ευθύνη και ποινή του υπαιτίου ατομικά.

Σε αντίθεση με τον κώδικα του Χαμουραμπί, στο Δευτερο­

νόμιο 24: 16 διαβάζουμε: «Δεν πρέπει να τιμωρούνται με θάνατο οι γονείς για τις αμαρτίες των παιδιών τους, ούτε

τα παιδιά για τις αμαρτίες των γονιών τους. Ο καθένας θα

τιμωρείται με θάνατο μόνο για τη δική του αμαρτία».

Άλλες σπουδαίες νομικές αρχές των συγχρόνων δικαί­

ων έχουν βιβλική προέλευση. Η αρχή nullum crimen nulla

poena sine lege (κανένα αδίκημα, καμία ποινή, χωρίς νό­

μο) που διαυλακώνει και κατευθύνει τα σύγχρονα ποινι­

κά δίκαια, παρ' όλο που προέρχεται από τον Ρωμαίο νο­

μοδιδάσκαλο Ουλπιαvό, η ρίζα της, ωστόσο, ανάγεται

95

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

στον Απ. Παύλο και στη διδασκαλία του περί aτομικότη­τας της αμαρτίας καθώς και στο ότι δεν υπάρχει αμαρτία

χωρίς νόμο (ού ουκ έστι vόμος, ουδέ παράβασις, Ρωμ.

5: 13, 7:7- 8), θέμα που αναπτύσσεται δεξιότεχνα στην

προς Ρωμαίους επιστολή του64•

Επίσης, το δικονομικό αξίωμα non bis in idem (όχι δις

επί το αυτό) σύμφωνα με το οποίο κανείς δεν μπορεί να

καταδικαστεί δυο φορές για το ίδιο έγκλημα, ανάγεται

στο βιβλίο του προφήτου Ναούμ (1: 9 κατά τους Ο' ) του

6ου π.Χ. αιώνα. Το χωρίο από την Βουλγάτα, μετάφρα­

ση του Ιερώνυμου, τον 4ον μ.Χ. α ι. , εισήλθε στη Λατινι­

κή φιλολογία και από εκεί στο δίκαιο. Τα παραδείγματα

μπορούν να πολλαπλασιαστούν με αναφορές στις " Ειση­γήσεις" του Ιουστινιανού κ. α. 65 Αξιομνημόνευτες είναι

και οι διατάξεις περί άμεσης καταβολής του μισθού στοv εργάτη: «Ου μη κοιμηθήσεται ο μισθός του μισθωτού σου

παρά σοι έως πρωί» (Λευ·ίτ. 19: 13 πρβλ. Δευτ. 24: 15),

και της επιστροφής του εvδύματος πτωχού που πάρθηκε

ως ενέχυρο, με τη δύση του ηλίου, γιατί ήταν το μοναδικό

του σκέπασμα (Εξοδ. 22:26, 27, Δευτ. 24: 12, 13). Δεν

επιτρέπονταν ακόμη είσοδος του πιστωτού στο σπίτι του

δανειολήπτη για τη λήψη του ενεχύρου! (Δευτ. 24: 11). Κάτι που οι δυτικές κοινωνίες αναγνώρισαν στα σύγχρο­

να χρόνια με το δίκαιο αναγκαστικής εκτέλεσης, πολύ I

αργοτερα.

Κατόπιν όλων αυτών γίνεται φανερό, γιατί ο μεγάλος

νομικός Ουίλιαμ Μ πλάκστοουν (Sir William Blackstone),

είπε ότι «η Βίβλος πάντοτε θεωρούνταν ως μέρος του εθι­

μικού δικαίου (common Law) της Αγγλίας και, γιατί ο

Αμερικανός νομομαθής Μπόουμαν (Bowman) είπε κάπο­

τε: «Όλος ο συμπαγής όγκος της Αγγλικής και Αμερικα-

Η ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑΚΉ ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΣΟΝΟΜΙΑΣ

νικής νομοθεσίας μπορεί να συμπτυχθεί σε πολύ λίγες με­γάλες αρχές οι οποίες μεταδόθηκαν από τον Μωυσή»66• Εξηγεί, επίσης, γιατί ο Δεκάλογος θεωρείται ως η βάση

του Αμερικανικού Συντάγματος, γιατί οι πρωτεργάτες

του αμερικανικού έθνους χάραξαν τα λόγια του Μωυσή

στην « χαμπάvα της ελευθερίας» και γιατί, ο Μωυσής θε­ωρείται ο κορυφαίος από τους 29 νομοθέτες που απεικο­

νίζονται στην αίθουσα του αμερικανικού κοινοβουλίου

στο καπιτώλω. (http://wikipedia.org/wiki/Moses# Symbol

in American history)

Είναι οι αρχές της δ ι χ α ι ο σ ύ v η ς , της ι σ ο v ο μ { α ς

και της v ο μ ι μ ό τ η τ α ς , σε μια κοινωνία που δεν είχε

κάστες και ευγενείς (όπως υπήρχαν στην Μεσοποταμία

και την Εγγύς Ανατολή), όπου κανένας, ούτε ο ηγέτης, ο

αρχιερέας ή ο βασιλιάς, δεν ήταν υπεράνω του νόμου,

όπου κανένας ηγέτης δεν μπορούσε να αλλάξει το νόμο,

όπου οι ξένοι εξισώνονταν με τους ντόπιους, οι δε δούλοι,

ήταν υπάλληλοι με δικαιώματα, όχι μόνο με υποχρεώσεις

και συμμετείχαν εξ ίσου στη λατρεία του θεού (Εξοδ.

20: 1 Ο, Δευτ. 1 7 : 1 1 ε π. ). Γιατί ο Νόμος αυτός αντανακλά

το θ ε ί "χ ό ε { v α ι . Και απαιτείται η λdίκή συγκατάθεση

για έναν νόμο που διαβάζεται στο λαό και τον αποδέχε­

ται σε καθεστώς πλήρους ελευθερίας. (Δευτ. 31 :9 - 1 1 ,

Εξ. 19 :8) .

97

Η ΕΙΡΗΝΗ Ω� Ι1ΛΗΡΟΤΗΤΑ

ΚΑΙΑΡΜΟΝΙΑ

Η ειρήνη από τα αρχαιότατα χρόνια θεωρούνταν ανάμε­

σα σ' όλους τους λαούς, μεγάλο αγαθό και υπέρτατο ιδανι­

κό. Αρκεί να σκεφτεί κανείς, όπως αποδείχθηκε στατιστικά,

ότι σε 3.457 χρόνια ιστορίας, υπήρξαν 3.230 χρόνια πολέ­

μου και μόνο 227 χρόνια ειρήνης (έρευνα Η. W. Baldwin).

Βέβαια, η ειρήνη κατενοήθη γενικά στον αρχαίο κόσμο, ως

η κατάσταση ησυχίας και ομαλότητας και τάξης μεταξύ των

ανθρώπων ή των λαών, ή η κατάσταση μιας χώρας που δεν

βρίσκεται σε πόλεμο με κάποια άλλη, η κατάπαυση πολέ­

μου ή εμφυλίων διενέξεων. Η ειρήνη ουσιαστικά κατενοήθη

ως το αντίθετο του πολέμου συνδεόμενη με την έννοια της

τάξεως (Pax Romana). Και στον ελληνορωμdίκό κόσμο είχε αρνητική έννοια σε σχέση με τον πόλεμο.

Η ΕΙΡΗΝΗ ΩΣ ΠΛΗ ΡΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΑΡΜΟΝΙΑ

Η επιθυμία των ανθρώπων για ειρήνη ήταν ανέκαθεν

έντονη. Γι' αυτό και στην αρχαία Ελλάδα λατρευόταν σαν

θεά και θεωρούνταν κόρη του Διός, αδελφή της Δίκης και

της Ευνομίας, ο δε πλούτος θεωρούνταν γιος της Ειρήνης.

Δημιουργήθηκαν δε προς αποφυγήν του πολέμου και για τη διατήρηση της ειρήνης οι λεγόμενες Αμφικτιονίες.

Ωστόσο, το όραμα της παγκόσμιας ειρήνης πρωτοεκφρά­

στηκε από τους Στωικούς φιλοσόφους. Στα νεότερα χρό­

νια, πολλοί θεωρητικοί μίλησαν για διεθνή ειρήνη, ο φιλό­

σοφος Ιμμάνουελ Καντ οραματίστηκε την ενοποίηση του

ανθρώπινου γένους, και ιδρύθηκαν διεθνείς Οργανισμοί

(Ο. Η. Ε. ) και κινήματα για την ειρήνη. Αλλά η ειρήνη, βε­

βαίως, δεν επιτυγχάνεται, γιατί δεν υπάρχουν οι βιβλικές

προϋποθέσεις και ιδιαίτερα, η χοι vωvιχή διχαιοσύvη που

πρέπει να προηγηθεί κατά την Βίβλο.

Εδώ, λοιπόν, στο σημείο αυτό, έρχονται οι βιβλικοί

συγγραφείς και κομίζουν όχι μόνο μια διαφορετική, βα­

θύτερη έννοια της ειρήνης, αλλά δείχνουν και τον τρόπο

πραγμάτωσης αυτής της ειρήνης. Στη βιβλική γλώσσα

υπάρχει η λέξη σ α λ ώ μ , που από τους Ο' και τους σύγ­

χρονους μεταφραστές μεταφράζεται συνήθως ως ειρήνη.

Αλλά η λέξη αυτή, που τη βρίσκουμε σ' ολόκληρη τη Βίβλο γύρω στις 300 φορές, έχει ευρύτατο εννοιολογικό περιε­

χόμενο. Δεν σημαίνει μόνο απλά ειρήνη ως αντίθετη μάλι­

στα του πολέμου, αλλά σημαίνει πολύ περισσότερα: υπο­

νοεί υ γ ε ί α , ε υ η μ ε ρ ί α , π λ η ρ ό τ η τ α και α ρ μο ν ί α

και α φ θ ο ν ί α α γ α θ ώ ν και κ ο ι ν ω ν ι κ ή ε υ η μ ε ρ ί α 67 • Γι' αυτό και οι Ισραηλίτες συνήθιζαν να χαιρετίζονται

με τη λέξη σ α λ ώ μ (ειρήνη) και εννοούσαν, καλοτυχία,

αφθονία σε σένα, καλή ζωή, πληρότητα κ. λπ. (βλ. Κριτ.

1 8 :6 , Α' Σαμ. 1 : 1 7 , 20 κ.αλλ. ). Τις εκφράσεις « ειρήvη

99

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

/ / / / / / υμι v», η « η ειρηvη σας», « υπαyε εv ειρηvη», « ειρηvη τω ο{κω τούτο», βρίσκουμε όχι μόνο στον αρχαίο Ισραήλ αλ­

λά και στο στόμα του ίδιου του Ιησού (Ματθ. 1 0: 1 2 -1 3, Μαρκ. 5 :34 , Λουκ. 7 : 50, Ιωαν. 20: 19 , 21 , 26) . Η ειρήνη μα­

ζί με τη χάρη υπάρχει ως χαιρετισμός και στις επιστολές

του απ. Παύλου (Ρωμ. 1 : 7 , Α' Κορ. 3 :2 , Β' Κορ. 1 : 2 , Γαλ.

1 : 3 κ. αλλ. ).

Στην εβρdίκή Βίβλο η ειρήνη σχετίζεται άμεσα με την

ευδαιμονία πνευματική και υλική, με την κοινωνική ευτυχία

και με την ολοκλήρωση εvός πράγματος που άρχισε και τε­λείωσε, ή ακόμη, ότι οι εκκρεμότητες αποκαταστάθηκαv.

Ουσιαστικά, δηλαδή, σημαίνει, την εσχατολογική αποκατά­σταση του κόσμου στηv αρχική τάξη, από την πηγή της Ει­

ρήνης τον ίδιο το Θεό, ο οποίος αποκαλείται και θεός της

Ειρήνης (Γιαχβέ, σαλώμ Κριτ. 6: 24) , ο οποίος συνάπτει

διαθήκηv ειρήvης, και υπόσχεται να αποστείλει στον κόσμο

τον μεσσία που αποκαλείται και « άρχω v τ η ς ε ι ρ ή v η ς » (Ησ. 9 :5, Μιχαίας 5 :5, Ζαχ. 9:9, 10, Ιεζ. 34, 24-25) .

Ο θεός της ειρήνης, εσχατολογικά, « συvτρ{βει τόξο και

λόyχη, κατακαίει αμάξας εv πυρ{, καταπαύει πολέμους»

(Ψαλμ. 46:6) και για όσους τον δέχονται σαν οδηγό και

εκπαιδευτή τους, θα ανεβούν στο Όρος του Γιαχβέ, και θα

σφυρηλατήσουν τα μαχαίρια σε υνία και τις λόγχες σε

δρεπάνια, σύμφωνα με το μεγαλοπρεπές όραμα των προ­

φητών Ησα"ί"α (2 : 1 -4) και Μιχαία (4 : 1 -4)

Και πορεύσοvται έθvη πολλά και ερούσι . δεύτε αvαβώμεv εις το όρος Κυρ{ου και εις τοv ο{κοv του θεού Ιακώβ,

και αvαyyελε{ ημ{v τηv οδόv αυτού και πορευσόμεθα εv αυτή . . .

100

Η ΕΙΡΗΝΗ ΩΣ ΠΛΗ ΡΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΑΡΜΟΝΙΑ

Και κρι vεί (ο θεός) αvάμεσοv τωv εθvώv και ελέγξει λαόv πολύv, και συγκόψουσι v τας μαχαίρας αυτώv εις άροτρα και τας ζιβύvας αυτώv εις δρέπαvα, Και ου λήμψεται έθvος επ 'έθvος μάχαιραv, και ου μη μάθωσι v έτι πολεμείv

(κατά την μεταφ. των Ο' )

Και σε σύγχρονη μετάφραση:

Εκεί θα τρέχουv έθvη πολλά. «Εμπρός», θα λέvε «ας αvεβούμε στο όρος του Κυρίου» στοv οίκο του θεού του Ιακώβ, το δρόμο του vα μας διδάξει για vα τοv ακολουθούμε . . . Αυτός θα κρίvει αvάμεσα σε πολλούς λαούς

το δίκιο θ 'αποδώσει σε έθvη δυvατά. Τότε τα ξίφη τους θα τα σφυρηλατήσουv σε άροτρα και τις λόγχες τους σε δρεπάvια. Ξίφος δεv θα σηκώvει το έvα έθvος εvάvτια στο άλλο και πια δεv θα μαθαίvουv vα πολεμούv.

Για να επιτευχθεί αυτή η ειρήνη, σύμφωνα με τους βι­

βλικούς συγγραφείς, πρέπει οι άνθρωποι να γίνουν διδα­

κτοί του Γιαχβέ και « τότε θα είvαι μεyάλη η ειρήvη τωv τέ­κvωv σου» (Ησ. 54: 1 3) . Η επιδοκιμασμένη σχέση με το

θεό είναι απαραίτητη για ειρήνη σύμφωνα με τον ψαλμω­

δό (Ψαλμ. 29 : 1 1 , 1 19 : 1 65) . Αυτή η καλή σχέση οδηγεί στην ειρήνη: «με ειρήvη θα

πλαγιάσω και θα κοιμηθώ, γιατί εσύ Κύριε με κατοικίζεις σε ασφάλεια» (Ψαλμ. 4 :8) . Αν καταστραφεί αυτή η σχέ-

101

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

ση μεταξύ θεού και ανθρώπου, είναι αδύνατον να έχει κα­

νείς αληθινή ειρήνη με τον θεό, ή με τον συνάνθρωπο, ή με

τον εαυτό του τον ίδιο. Διαβάζουμε:

«Ειρήvηv πολλή τοις αyαπώσι τοv vόμοv σου, χαι ουχ εστίv αυτο{ς σχάvδαλοv»

(Ψαλμ . 1 1 8 : 1 65, Ο ' )

και «Είθε vα άχουyες τα προστάyματά μου! τότε η ειρήvη σου θα ήταv ως ποταμός χαι η διχαιοσύvη σου ως κύματα θαλάσσης»

(Ησαί'ας 58: 1 7 , 1 8).

Οι Εβραίοι προφήτες κηρύττουν την ειρήνη και τη συ­

σχετίζουν πάντα με τη δικαιοσύνη, θ ε ω ρ ο ύ v τη v ε ι ρ ή ­v η έ ρ y ο v τ η ς δ ι χ α ι ο σ ύ v η ς . (Ησ. 32: 17). Γι' αυτό

ανάμεσα στους ασεβείς και τους άδικους δεν μπορεί να

υπάρχει ειρήνη (Ησ. 57:20, 21).

Επειδή όμως οι προφήτες ζούσαν σε ταραχώδεις επο­χές, ανάμεσα σε άρχοντες που πολλές φορές στασίαζαν

εναντίον της διαθήκης του Νόμου και παροδηγούσαν το

λαό με συμμαχίες πότε με την Αίγυπτο και πότε με την

Ασσυρία, στρέφονταν πάντα στο θεό και στις υποσχέσεις I I / /

του και στον ερχομενο μεσσια, τον « αρχοvτα της ειρηvης»

που θα έφερνε ευαγγέλιο ειρήνης (Ναούμ 1:15) που θα κή­

ρυττε την ειρήνη στα έθνη (Ζαχαρ. 9: 10) και θα ήταν ο ίδιος

η ειρήνη: «Κ α ι α υ τ ό ς θ α y { v ε ι ε ι ρ ή v η ». (Μιχ. 5:5)

Στο σημείο αυτό, θα'θελα να αναφερθώ στη σημασία

και την επαναστατικότητα της 10ης εντολής που, απαγο­

ρεύοντας την επιθυμία (μια πρωτάκουστη πραγματικά

εντολή- αφού η σκέψη δεν αστυνομεύεται ούτε μπορεί να

102

Η ΕΙΡΗΝΗ ΩΣ ΠΛΗ ΡΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΑΡΜΟΝΙΑ

ποινικοποιηθεΟ, προάγει κατ'ουσίαν την ιδέα της Ειρή­

νης. Δεν μπορώ εδώ να αποφύγω τον πειρασμό να μην

παραθέσω κάποιες από τις οξυδερκείς σκέψεις του έξο­

χου διανοητή Ρενέ Ζιράρ (Rene Zirar) που υπάρχουν στο

βιβλίο του «Εθεώρουν τον σατανάν ως αστραπήν ... »68•

Παρατηρεί ο Ζφάρ: «Ενώ η απαγόρευση σού δημιουρ­

γεί την εντύπωση ότι καλλιεργεί ένα μίσος προς την ελευθε­ρία που οι σύγχρονοι στοχαστές προσάπτουν στη θρησκεία

εν γένει και ειδικώτερα στην Ιουδαιοχριστιανική παράδοση,

στην πραγματικότητα, η εντολή αυτή με το να απαγορεύει

την επιθυμία «όσα τω πλησίον σου εστίν» μας προφυλάσσει από τηv εσωτερική βία. Ο νομοθέτης αδυνατεί να απαριθμή­

σει όλα όσα ανήκουν στον πλησίον και γίνονται επιθυμητά.

«Εάν τα αντικείμενα που επιθυμούμε συμβαίνει να ανήκουν

πάντοτε στον πλησίον, τότε προφανώς ο ίδιος ο πλησίον τα

καθιστά επιθυμητά». Και ο Ζφάρ επάγει:

«Αυτό που σκιαγραφεί η δεκάτη εντολή δίχως να το

ορίζει με σαφήνεια, αποτελεί μια « χ ο π ε ρ v ί χ ε ι α ε π α v ά σ τ α σ η » στη λογική της επιθυμίας . . . προχειμέ­vου vα δ ι α σ φ α λ ί σ ο υ μ ε τ η v ε ι ρ ή v η μεταξύ τωv αvθρώπωv, πρέπει να ορίσουμε το απαγορευμένο σε σχέ­

ση με αυτή την επισφαλή διαπίστωση: ο πλησίον αποτε­

λεί το πρότυπο για τις επιθυμίες μας . . . Η μιμητική φύση

της επιθυμίας, εξηγεί τη γνωστή δυσλειτουργία των αν­

θρώπινων σχέσεων ... Οι αδιέξοδες συγκρούσεις, απόρ­

ροια της διπλής ειδωλολατρίας μας, είναι η κύρια πηγή

της ανθρώπινης βίας. Εμφορούμαστε ολοένα και περισ­

σότερο από μία λατρεία προς τον πλησίον μας, που μετα­

τρέπεται σε μίσος. Ενόσω όλο και πιο απεγνωσμένα γυ­

ρεύουμε να λατρέψουμε τον εαυτό μας, να αυτοαναγο­

ρευτούμε πιο «ατομιστές». Για να αναστείλει αυτούς

103

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

τους μηχανισμούς, το Λευιτικόν περιέχει την περίφημη

εντολή: «Αγάπα τοv πλησ{οv σου ως εαυτόv», πράγμα

που σημαίνει αγάπα τον ούτε λιγότερο ούτε περισσότερο

από τον εαυτό σου ... Εάν ο Δεκάλογος αφιερώνει την δέ­

κατη εντολή του στην απαγόρευση της επιθυμίας για τα αγαθά του πλησίον, το κάνει γιατί έχει την διαύγεια να

εντοπίσει μέσα σε αυτή την επιθυμία, ποιος ευθύνεται για

τις βιαιοπραγίες που απαγορεύονται στις τέσσερεις εντο­

λές που προηγούνται».

Και ο Ζιράρ, ορθοτομώντας, καταλήγει:

«Η Ε π α v ά σ τ α σ η την οποία προοιωνίζεται και προ­

ετοιμάζει η δεκάτη εντολή βρίσκεται σε πλήρη άνθιση μέ­

σα στα κείμενα των Ευαγγελίων. Ο Ιησούς ακολουθεί τη

διδαχή της δεκάτης εντολής .. . Αυτό που μας προσκαλεί να

μιμηθούμε ο Ιησούς είναι η ίδια Του η επιθυμία, η ορμή

που κατευθύνει Αυτόν, τον Ιησού, προς το στόχο που έχει

προκαθορίσει: να μοιάσει όσο το δυνατόν περισσότερο τον

Πατέρα ... Ο Ιησούς δεν έχει επιθυμία κατάδική του ... επι­

κεντρώνει λοιπόν όλες του τις δυνάμεις στη μίμηση αυτού

του Πατέρα».

Η εκπλήρωση όλων των οραμάτων των προφητών έγινε

στο πρόσωπο του Ιησού της Ναζαρέτ, ο οποίος ήταν ο κατ'

εξοχήν ειρηvοποιός και ο οποίος μακάρισε τους ειρηνο­

ποωύς (Ματθ. 5:6) . Χαρακτηριστικό είναι, ότι ο Ζαχαρίας

ο πατέρας του Ιωάννη του βαπτιστή, προφήτεψε ότι ο

Μεσσίας θα κατηύθυνε «τους πόδας υμώv εις οδόv ειρή­vης», οι άγγελοι υμνούσαν στη γεννήση του Ιησού, «Δόξα

εν υψίστοις θεώ και επί γης ειρήνη, εv αvθρώποις ευδοχ{ας (= ανάμεσα σε ανθρώπους που ο θεός δείχνει καλή θέλη­

ση, Λουκ. 2 : 1 4) . Και ο Ιησούς, παρέπεμψε στον Ησα"ί"α

104

Η ΕΙΡΗΝΗ ΩΣ ΠΛΗ ΡΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΑΡΜΟΝΙΑ

54 : 1 3 για διδαχή από το Θεό. Είπε, ότι άφηνε στους αν­

θρώπους την δική του ειρήνη, δηλ. τη δική του πληρότητα

και αρμονία, αν τηρούσαν βέβαια τα λόγια του.

«Ειρήvηv αφίημ ι υμίv,

ειρήvηv τηv εμήv δίδωμι υμίv. ου χαθώς ο κόσμος δίδωσι v εyώ δίδωμι υμίv».

Και ακόμη:

« πάvτα λελάληχα υμίv, / / / / ι vα εv εμοι ειρηvηv εχετε»

(Ιωαν. 16 :33)

Ο απ. Παύλος συμπληρώνει και ολοκληρώνει τη διδαχή

του Ιησού και προφητών περί ειρήνης. Δείχνει ότι ο ίδιος ο

Ιησούς Χριστός είναι η « ε ι ρ ή v η ημ ώ v » (Εφεσ. 2 : 1 4) ,

διότι δεν έχει μόνο πνευματική και εσχατολογική σημασία

αλλά και ιστορική διάσταση. Ο θάνατος του Ιησού και η

θυσία του, δημιουργούν τις προϋποθέσεις της δικαιώσεως μέσω πίστης και έτσι έχουμε ειρήνην προς τον θεό δια του

Κυρίου Ιησού Χριστού (Ρωμ. 5: 1 , Γαλ. 6: 1 6, Κολοσ. 1 : 19 , 90) . Ο θάνατος, και η θυσία του Ιησού τελικά, πετυχαίνουν

την καταλλαγή του κόσμου με τον θεό και τη συμφιλίωση, Ι I I I I

την ειρηνη των παντων, επιγειων και ουρανιων, μεσω του

αναστάντος Χριστού (Εφεσ. 1 :9 - 1 1 , 3:9 - 1 1 ) . Ο απ. Παύλος, βέβαια, γνώριζε ότι οι πιστοί χριστιανοί

μπορούν να έχουν ειρήνη με τον θεό, τον πλησίον, και τον I I I I I I

εαυτο τους, ενοσω ομως υπαρχει ο σατανας και οι αντι-

θετες δυνάμεις (ο θεός και οι αρχές του αιώνος τούτου)

105

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

δεν μπορεί να επιτευχθεί πραγματική και παγκόσμια ει­

ρήνη. Γι' αυτό μόνον όταν ο θεός της ειρήνης θα συντρίψει

το κακό, τον σατανά, τότε εσχατολογικά, θα υπάρχει πα­

ντού και διαρκής ειρήνη (Ρωμ. 1 5 : 33) και πληρότητα και

αρμονία της φύσης, στην παλιγγενεσία ή αναδημιουργία (Ρωμ. 8 :20-2 1 ) . Γι' αυτό κατ'επανάληψη αποκαλεί τον

θεό, « θ ε ό τ η ς ε ι ρ ή v η ς » (Ρωμ. 16: 20, Α' Θεσ. 5: 23, Β Κορινθ. 13 : 1 1 ) , η δε ειρήνη, ως καρπός του αγίου Πνεύ­

ματος, υπερέχει πάντα νουν και διαφυλάττει τα διανοή­

ματα και την καρδιά των πιστών ( Φιλ. 4 :9) .

Όλα τα παραπάνω δείχνουν καθαρά, ότι για τους βι­

βλικούς συγγραφείς η ειρήνη είναι α) προ"ίόν της καλής

σχέσης με το θεό, β) προ"ίόν της (κοινωνικής) δικαιοσύνης

και γ) ειρήνη σημαίνει πληρότητα και ολότητα του αν­

θρώπου και όχι μόνο κατάπαυση του πολέμου. Και οι χρι­

στιανοί καλούνται για μια μεταμόρφωση ολόκληρης της

ανθρωπότητας σύμφωνα με τα προτρεπτικά λόγια του

Παύλου, για μια ειρήνη του σύμπαντος κόσμου: Τα « αρ­χαία παρήλθεv, ιδού yέyovε χαι vά τα πάvτα» (Β' Κορ.

5: 18) . Αλλά αυτό, σε τελευταία ανάλυση, θα επιτευχθεί

εσχατολογικά από τον ίδιο το θεό και τη βασιλεία του,

που θα χαρίσει πληρότητα, αρμονία και ενότητα των πά­

ντων, δια του Χριστού Ιησού 69•

106

ΗΔ�iw:ΚΜΙΑ ΤΗ�ΑΝΘΡΩΠΙ�ΤΙΚΗ�

ΑfΑΠΗ� ΚΑΙ ΤΗ� ΕΙΊ:ΠΛΛΧΝ�

Η αγάπη είναι σύμφυτη με τον άνθρωπο. Χωρίς αγά­

πη δεν μπορεί να υπάρχει ζωή. Είναι μια ιδιότητα που ξε­

χωρίζει τον άνθρωπο από τα ζώα, αφού εκείνα κινούνται / / / με το ενστικτο της αυτοσυντηρησης για να προστατευουν

κυρίως τα παιδιά τους και άλλα μέλη στα κοπάδια όπου

ζουν αγεληδόν.

Σ' αντίθεση με το ζωικό βασίλειο, ο άνθρωπος, έχει

έμφυτη την ιδιότητα της αγάπης. Μπορεί να εκδηλώνει

αγάπη στο θείον, στη φύση, στους ανθρώπους και σε αντι­

κείμενα. Αυτές οι διάφορες μορφές αγάπης είναι σύμφω­

να με τη Βίβλο, θείο δώρο, αφού ο ίδιος ο Θεός είναι αγά­πη (Α' Ιωαν. 4 :8) . Και χαρακτηρίζεται ως θεός της αγά-

107

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

πης (Β' Κεφ. 1 3: 1 1 ) . Είναι όμως ταυτόχρονα, και μια θεία

απαίτηση για τους πιστούς. Ν α καλλιεργούν, δηλαδή, την

αγάπη, ως θείο δώρο· και ως καρπό του αy{ου πvεύματος.

(Γαλ. 5: 22) Στη Βίβλο, η αγάπη εμφανίζεται ως α y ά π η τ ο υ Θ ε ο ύ (και του Χριστού) προς τοv άvθρωπο, ως

α y ά π η τ ο υ α v θ ρ ώ π ο υ yια το Θεό, ως α y ά π η αvά­μεσα στοv ά v δ ρ α χα ι στη y υ v α {χ α , και ως α γ ά π η

α v θ ρ ώ π ο υ προς το v σ υ v ά v θ ρ ω π ο , αδιακρίτως ( α γ α π ά ν , ε ρ ά ν , σ τ έ ρ γ ε ι ν , φ ι λ ε ί ν ) .

Είναι αξιοσημείωτο, ότι σκεπτικιστές, αγνωστικιστές

και εξελικτικοί βιολόγοι ακόμη, αναγνωρίζουν ότι «το αν­

θρώπινο ον γεννιέται για να ζήσει, σαν να ήταν η ζωή και

η αγάπη ένα πράγμα. Αυτό βέβαια . . . είναι μια επικύρω­

ση της επί του όρους ομιλίας» (Ά.σλεϋ Μόvταyχvιου) . Σύμφωνα με τον σύγχρονο κοινωνιολόγο Ζ{yχμουvτ Μπά­ουμαv, «Η αποδοχή του κανόνα να αγαπάς τον πλησίον

σου είναι η γενέθλια πράξη της ανθρωπότητας». Και ο

Έριχ Φρομ, θεωρεί την αγάπη «ως τη μόνη απάντηση στο

πρόβλημα της ανθρώπινης ύπαρξης». Ο ίδιος παρατήρη­

σε ότι η εντολή «αγαπήσεις κύριον τον Θεόν σου ... και τον

πλησίον σου ως εαυτόν ... » αποτελεί το πιο επαναστατικό

κομμάτι όλης της διδασκαλίας του Ιησού, γιατί σ' αυτήν

«όλος ο νόμος και οι προφήται κρέμανται».

Πολύ πριν όμως από την περίφημη επί του όρους ομιλία του Ιησού, η έννοια της ανθρωπιστικής αγάπης (εβρ. hesed

και " ahaba, από το ρ. ahab) εμφανίζεται στις σελίδες της

Παλαιάς Διαθήκης και ανάμεσα στον εβρdίκό λαό. Κατ' αρ­

χάς, η σχέση του Θεού με το λαό του, είναι σχέση αγάπης

και εμπιστοσύνης. Αντίθετα απ' ό,τι πιστεύεται συνήθως,

«η Παλαιά Διαθήκη αναφέρει απαρχής μέχρι τέλους για την

αγάπη του θεού προς τον άνθρωπο, όπως εκδηλώνεται

108

Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩ ΠΙΣτΙΚΗΣ ΑΓ ΑΠΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΥΣΠΛΑΧΝΙΑΣ

στις σωτήριες επεμβάσεις του στην ιστορία, στην εκλογή

του λαού του και στα δημιουργικά νέων καταστάσεων έρ­

γα του, στην ευσπλαχνία του»70• «0 Κύριος σας εξέλεξε

... επειδή σας αγάπησε» (Δευτ. 7 : 7 - 8) . «Με αιώvια αyά­πη σε αγάπησα» (Ιερ. 31 : 3) . Στο βιβλίο του Λευιτικού,

διαβάζουμε τη διάταξη: «Να αyαπάς τοv συvάvθρωπό σου όπως τοv εαυτό σου» (Λευιτ. 19: 18) . Στο βιβλίο του

Δευτερονομίου, το ρήμα αγαπώ εμφανίζεται σε διάφορες μορφές και τύπους πάνω από 20 φορές!

Στο Δευτερονόμιο, μάλιστα, βρίσκουμε την πρώτη με­

γάλη εντολή που απευθυνόταν στο λαό, το περίφημο

«Shema» (ομολογία) κάθε Ισραηλίτη:

«Άκου, λαέ του Ισραήλ: Ο Κύριος ε{vαι ο θεός μας -

μόvοv ο Κύριος. Ν ' αyαπάς λοιπόv, τοv Κύριο, το Θεό σου, μ ' όλη τηv καρδιά σου, μ ' όλη τηv ψυχή σου χα ι μ ' όλη τη δύvαμή σου. Ν α μείvουv στηv καρδιά σου οι εvτολές αυτές, που εyώ σήμερα σου δ{ vω. Ν α τις διδά­σκεις στα παιδιά σου χα ι vα μιλάς yι ' αυτές όταv κά­θεσαι στο σπίτι σου χι όταv βαδίζεις στο δρόμο, όταv

ξαπλώvεις yια ύπvο χι όταv σηχώvεσαι» (Δευτ. 6:4)71•

Αυτές οι δύο εντολές αγάπης στο Θεό και στον πλησίον -

συνάνθρωπο, θεωρήθηκαν από τον Ιησού ως η βάση, το οι­

κοδόμημα όλου του νόμου και των προφητών και, βεβαί­ως, και του δικού του θρησκευτικο-ηθικού συστήματος

(Ματθ. 22 :35-40, 7 : 1 2 , Μαρκ. 12 : 28-34 , πρβλ. Ρωμ. 13 :8 ,

Ιακ. 2 :8) . Η αγάπη του Ιησού όμως, έχει να κάνει με κάτι

βαθύτερο: την α υ τ α π ά ρ v η σ η και την α υ τ ο θ υ σ { α :

«Με{ζοvα ταύτης αyάπηv ουδείς έχει, ίvα τις τηv ψυχήv

αυτού θη υπέρ τωv φ{λωv αυτού» (Ιωαν. 1 5 : 1 3) .

109

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

Με τους μακαρισμούς του Ιησού, μακαρίζονται οι:

πτωχοί τω πνεύματι (ταπεινοί), οι πενθούντες, οι πραείς,

οι καθαροί τη καρδία, οι ειρηνοποιοί κ. λπ. Δηλαδή, εδώ έχουμε, πλήρη αvαστροφή τωv αξιώv του παλαιού κόσμου,

όπου μακάριοι θεωρούνταν οι πλούσιοι, οι ευχαριστημέ­νοι απ'τον εαυτό τους, οι σκληροί, οι δυνατοί κ. λπ.

«Αλλά και η επί του όρους ομιλία έχει επαvαστατιχό χα­ραχτήρα. Ο απόλυτος και ριζοσπαστικός τρόπος ζωής που

προβάλλεται σ' αυτήν φαίνεται παράδοξος και προκλητικός

... Σε αντίθεση προς οποιαδήποτε θρησκευτική ή φιλοσοφι­

κή ηθική, η ηθική αυτή παρουσιάζεται λογικά ασύλληπτη.

Καταργεί όλα τα ανθρώπινα στηρίγματα. Ανατρέπει κάθε

αυτοαγάπη ή αυτο-αξία . . . Η ηθική του Ευαγγελίου είναι

ηθική της βασιλείας του θεού ... Το Ευαγγέλιο αποκαλύπτει

το ήθος του θεού»72• (τα πλάγια γράμματα δικά μου).

Ο Ιησούς δίδαξε και επεζήτησε και απέδειξε εμπρά­

κτως ο ίδιος, την αγάπη όχι μόνο στον πλησίον, τον Ιου­

δαίο, όπως ερμήνευσαν στενά οι Ραββίνοι της εποχής του

την έννοια του πλησίον, αλλά και στον Σαμαρείτη, και

στις πόρνες και τους αμαρτωλούς αλλά ακόμη και προς

τους εχθρούς (Ματθ. 5: 43-45, Λουκ. 6: 35) , κάτι το πρω­

τάκουστο για τους εθνικούς: «Αγαπάτε τους εχθρούς υμών, ευλογείτε τους καταρω­

μένους υμάς, καλώς ποιείτε τους μισούντας υμάς, και προ­

σεύχεσθε υπέρ των επηρεαζόντων υμάς και διωκόντων

υμάς»73• Εδώ έχουμε να κάνουμε για μια επαvάσταση της αγάπης, προς πάvτας, από έναν επαναστάτη χωρίς όπλα!

Αλλά, όσο παράξενο κι αν ακούγεται, οι ρίζες της

αγάπης προς τους εχθρούς, μπορούν ν' ανιχνευθούν μέσα

στις σελίδες της Παλαιάς Διαθήκης, παρόλο που οι παρα-

110

Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩ ΠΙΣτΙΚΗΣ ΑΓ ΑΠΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΥΣΠΛΑΧΝΙΑΣ

δόσεις των πρεσβυτέρων και οι ερμηνείες των Εσσαίων

στις μέρες του Ιησού, δίδασκαν το μίσος στους εχθρούς

(Ματθ. 5:43)74• Έτσι διαβάζουμε: «Δεν πρέπει να μισείς

τον αδελφό σου μέσα στην καρδιά σου» (Λευιτ. 19 : 1 7) .

Και ακόμη: «Δεν πρέπει να εκδικείσαι, ούτε να μνησικα­

κείς εναντίον των γιων του λαού σου» (Λευιτ. 19 : 18) . Επί­σης: «Αν δεις το υποζύγιο του εχθρού σου να γονατίζει

από το φορτίο του, μην τραβήξεις το δρόμο σου, αλλά να

τον βοηθήσεις πρόθυμα» (Εξοδ. 23: 4,5) . Και, τελικά:

«Όταν πεινά ο εχθρός σου, δώσ' του να φάει ψωμί. Και

πάλι όταν διψάει δώσ' του νερό να πιει . . . και ο Κύριος θα

σε ανταμείψει» (Παροιμ. 25:21, πρβλ. Ρωμ. 12:20).

Ακόμα και οι ανθρωπιστικές διατάξεις που υπήρχαν στο Μωσαίχό νόμο, όπως αυτές που επέβαλαν στον εργο­

δότη να πληρώσει στον εργάτη το μισθό του άμεσα, αυ­

θημερόν (Λευ"ί"τ. 19:13, Δευτ. 24 : 15), ν' αφήνουν οι Ισραη­

λίτες δεμάτια για τη χήρα και το ορφανό και τον πάροικο

όταν θέριζαν, ή να μην παίρνει κάποιος από μια φωλιά τό­σο τη μητέρα όσο και τα αβγά ή τους νεοσσούς, βρίσκο­νται σ' ευθεία yραμμή με το πνεύμα της ανθρωπιστικής αyάπης (Δευτ. 24 : 19, 22 :6 , 7) .

Είναι τόσο έντονη η έννοια της ανθρωπιστικής ή αλ­

τρουιστικής αγάπης μέσα στη Βίβλο, ώστε αν κανείς κά-I I I I I I

νει τον κοπο και μετρησει ποσες φορες υπαρχει το ρημα

αγαπώ (και το συνώνυμο φιλέω) και το ουσιαστικό

αγάπη με τη βοήθεια ενός Ταμείου (Concordance) , θα

μείνει κυριολεκτικά έκπληκτος. Υπάρχει 250 φορές στην

Παλαιά Διαθήκη και άλλες τόσες και περισσότερες στην

Καινή Διαθήκη, δηλαδή, συνολικά, 500 φορές75! Συγκε­

κριμένα, στην Καινή Διαθήκη, το ρ. αγαπώ υπάρχει 1 4 1 φορές, ενώ η λέξη αγάπη, 1 1 6 φορές.

111

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

Έχει σημασία όμως, να γίνει εδώ κατανοητό, ότι η αγά­

πη αυτή που πρέπει να καλλιεργείται από τους πιστούς,

δεν είναι ένα συναίσθημα. Δεν έχει να κάνει με τον έρωτα

των αρχαίων Ελλήνων (η λέξη, σπανίζει στη Βίβλο, αν και

το ερωτικό συναίσθημα π.χ. του Ιακώβ προς τη Ραχήλ, ή της Σουλαμίτιδας προς τον αγαπημένο της στο Άσμα -

Ασμάτων, αναφέρεται ως αγάπη 76, αλλά απευθύνεται στη βούληση του ανθρώπου, η οποία πρέπει να εκπαιδευτεί, να

εκγυμνασθεί ώστε, να μάθει να κατανοεί, να αποδέχεται,

για ν' αγαπά ακόμη και τον εχθρό. Αγάπη σημαίνει πρωτί­

στως κατανόηση του άλλου, όποιος κι αν είναι: «Και χα­ταvοώμεv αλλήλους εις παροξυσμόν (= παρακίνηση) αγά­

πης» (Εβρ. 10 :24). Όπως ορθά παρατήρησε ο λόγιος ΟυίΛ­λιαμ Μπάρχλεί: «Η αγάπη στην Καινή Διαθήκη προσδιορί­

ζει μια ηθελημένη αυτοθυσιαστική αγάπη σ' αντίθεση με

την καθαρά φιλική ή ερωτική συναισθηματική αγάπη του

αρχαίου κόσμου»77• «Η αγάπη δεν είναι κάποια συναισθη­

ματική ή ηθική κατηγορία, αλλά μια οντολογική αρχή, το

θεμέλιο της ελευθερίας και το νόημα της αλήθειας» (Μά­

ριος Μπέγζος). Στην παρατήρηση κάποιων, ότι η εντολή

της αγάπης εμπεριέχει προστακτική με την ένοια της ηθι­

κής επιταγής, και ότι είναι αδιανόητο ένα αίσθημα όπως η αγάπη, να επιτάσσεται, διανοητές όπως ο Ρόζελτσβάιχ (F.

Rosenzweig) και Πωλ Ρικέρ (Paul Ricoeur), δίνουν μια ρηξι­

κέλευθη απάντηση: η εντολή της αγάπης αναβλύζουσα από

τον δεσμό αγάπης ανάμεσα στο Θεό και στο άτομο, είναι η

ίδια μια αγάπη που α υ τ ο - ε π ι τ ά σ σ ε τ α ι .

Ο υμνητής της αγάπης απ. Παύλος, δεν περιορίζει την / I I I I I

αγαπη μονο στους ομοπιστους χριστιανους, οπως συχνα

112

Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩ ΠΙΣτΙΚΗΣ ΑΓ ΑΠΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΥΣΠΛΑΧΝΙΑΣ

κατηγορείται από ανθρώπους που αγνοούν τις επιστολές

του ή από κάποιους κακεντρεχείς, αλλά προς πάντας τους

ανθρώπους. Στην Α' προς Θεσσαλονικείς επιστολή του

μιλάει για πλεόνασμα ή περίσσευμα αγάπης εις αλλήλους

και εις πάντας (Α' Θεσ. 3: 12) και στο τέλος της επιστολής του σημειώνει: «αλλά πάντοτε το αγαθόν διώκετε (και)

εις αλλήλους και εις πάντας (5: 15). Επίσης στην προς

Ρωμαίους επιστολή του γράφει: «Α ν κάποιος σας κάνει

κακό, μην του το ανταποδίδετε. Φροντίστε να κάνετε το

καλό σ' όλους τους ανθρώπους. Όσο εξαρτάται από εσάς

να ζείτε ειρηνικά με όλους». (Ρωμ. 12: 17)

« 0 ύ μ ν ο ς τ η ς α y ά π η ς » του απ. Παύλου όπως

υπάρχει στο 13ο κεφ. της Α' προς Κορινθίους επιστολής,

αναγνωρίζεται σαν μια από τις καλύτερες και περιεκτι­

κότερες περιγραφές της έννοιας της αλτρουιστικής αγά­

πης στην παγκόσμια φιλολογία. Ε ίνα ι το άσμα - ασμάτων της αyάπης - όπως το ονόμασε επιτυχώς ο ανατολωλόγος Α ντολφ Ντέισμαν - ένα άσμα που το συνέθεσε ο απ. Παύ­

λος στην εποχή του Νέρωνα στην Έφεσο για τους φτω­

χούς αγίους της Κορίνθου, που επέζησε όχι μόνο από τα

ερείπια της Κορίνθου του Νέρωνα, αλλά ξεπέρασε στο

χρόνο, το μάρμαρο, το μπρούντζο και τον χρυσό. Ξεπέ­

ρασε τον κόσμο και το χρόνο. Αξίζει αυτόν τον ύμνο που

τόσο όμορφα μελοποίησε ο Ζ. Preisner (Πράισνερ) , να τον

δούμε στην πρωτότυπη γλώσσα του:

«Εάν ταις yλώσσαις των ανθρώπων λαλώ και των αy­yέλων, αγάπην δε μη έχω, yέyονα χαλκός ηχώ ν ή κύμβαλον

αλαλάζον. και εάν έχω προφητε{αν και ειδώ τα μυστήρια / / / / / / / πα ντα και πασαν την yνωσι ν, και ε αν ε χω πασαν την πι-

113

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

στι v, ώστε όρη μεθιστάvει v, αyάπηv δε μη έχω, ουδέv ειμι . χαι εάv ψωμίσω πάvτα τα υπάρχοvτά μου, χαι εάv παρα­δώ το σώμα μου ίvα χαυθήσομαι, αyάπηv δε μη έχω, ουδέv ωφελούμαι . Η αyάπη μαχροθυμεί, χρηστεύεται, η αyάπη ου ζηλοί, η αyάπη ου περπερεύεται, ου φυσιούται, ουχ ασχημοvεί, ου ζητεί τα εαυτής, ου παροξύvεται, ου λογίζε­ται το χαχόv, ου χαίρει επί τη αδικία, συγχαίρει δε τη αλη­θεία· πάvτα στέyει, πάvτα πιστεύει, πάvτα ελπίζει, πάvτα υπομέvει . η αyάπη ουδέποτε εχπίπτει»78 •

Και σε σύγχρονη μετάφραση:

«Α v μπορώ vα λαλώ όλες τις yλώσσες τωv αvθρώπωv, ακόμα χα ι τωv αyyέλωv, αλλά δεv έχω αyάπη yια τους άλλους, οι λόyοι μου αχούyοvται σαv ήχος χάλχι vης χαμπάvας

ή σαv κυμβάλου αλαλαγμός. Κι αv έχω της προφητείας το χάρισμα

χι όλα κατέχω τα μυστήρια χι όλη τη yvώση, χι αv έχω ακόμα όλη τηv πίστη έτσι που vα μεταχι vώ βουvά, αλλά δεv έχω αyάπη,

/ / / ειμαι εvα τιποτα. Κι αv ακόμα μοιράσω στους φτωχούς όλα μου τα υπάρχοvτα, χι αv παραδώσω στη φωτιά το σώμα μου yια vα καεί, αλλά δεv έχω αyάπη, σε τίποτα δε μ 'ωφελεί. Εχείvος που αyαπάει έχει μακροθυμία, έχει χαι χαλοσύvη, εχείvος που αyαπάει δε ζηλοφθοvε{_

114

Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩ ΠΙΣτΙΚΗΣ ΑΓ ΑΠΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΥΣΠΛΑΧΝΙΑΣ

εκείvος που αγαπάει δεv κομπάζει / / ουτε περηφαvευεται,

/ / ει vαι ευπρεπης, δεv ε{ vαι εγωιστής, ούτε ευερέθιστος_ ξεχvάει το κακό που του έχουv κάvει, δε χαίρεται yια το στραβό που yίvεται αλλά μετέχει στη χαρά yια το σωστό. Εκε{vος που αγαπάει, όλα τα αvέχεται σε όλα εμπιστεύεται yια όλα ελπίζει, όλα τα υπομέvει . Ποτέ η αyάπη δε θα πάψει vα υπάρχει» .

Ο απ. Παύλος όμως, σ' άλλη επιστολή του, εμπεριέχει

και έναν άλλο ύ μ v ο α y ά π η ς . Της αγάπης του θεού

που επέδειξε μέσω του Χριστού προς τον άνθρωπο, η

οποία είναι τόσο μεγάλη και τόσο ισχυρή, ώστε τίποτα δεν μπορεί, ούτε και ο ίδιος ο θάνατος, να καταλύσει:

«Κι ε{μαι πραγματικά βέβαιος πως ούτε θάvατος, ούτε ζωή, ούτε άyyελοι, ούτε άλλες ουράvιες δυvάμεις ούτε πα­ρόvτα ούτε μελλοvτικά ούτε κάτι άλλο ε{τε στοv ουραvό ε{­τε στοv άδη ούτε καvέvα άλλο δημιούργημα θα μπορέσουv ποτέ vα μας χωρ{σουv από τηv αyάπη του θεού yια μας, όπως φαvερώθηκε στο πρόσωπο του Ιησού Χριστού του

Κυρ{ου μας» (Ρωμ. 8 :38-39) .

Μαζί με τον απ. Παύλο, ο μαθητής της αyάπης όπως

επιτυχώς ονομάστηκε ο Ιωάvvης ο του Ζεβεδα{ου, μας δί­

νει κι αυτός κάποιες έξοχες αποστροφές για την αξία και

ns

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

τη δυναμική της αγάπης, του ανθρώπου προς τον συνάν­

θρωπο, και του θεού προς τον άνθρωπο.

«Αγαπώμεv αλλήλους, ότι η αγάπη εχ του θεού ε στ{ v, χα ι πας ο αγαπώv εχ του θεού γεyέvvηται χα ι γι vώσχει τοv θεόv. ο μη αγαπώv ουχ εγvω τοv θεόv, ότι ο θεός αγάπη εστ{v. εv τούτω εφαvερώθη η αγάπη του θεού εv ημ{v, ότι τοv υιόv αυτού τοv μοvογεvή απέσταλχεv ο θεός εις τοv χό­σμοv ίvα ζήσωμεv δι ' αυτού. Ev τούτω εστι v η αγάπη, ου χ ότι ημε{ς ηγαπήχαμεv τοv θεόv, αλλ ' ότι αυτός ηγάπησεv ημάς χαι απέστειλε το v υ ιόv αυτού ιλασμόv περ { τωv αμαρτιώ v ημώv. Αγαπητοί, ει ούτως ο θεός ηγάπησεv ημάς, χα ι ημε{ς οφε{λομεv αλλήλους αγαπάv . . . ο θεός αγά­πη εστ{, χαι ο μέvωv εv τη αγάπη εv τω θεώ μέvει χα ι ο θε­ός εv αυτώ» (Α' Ιωαν. Επιστολή 4 : 7 - 16) .

Σ' αντίθεση με την τόσο πλούσια χρήση και εφαρμογή

της αγάπης στη Βίβλο, στην αρχαία κλασική φιλολογία η

λέξη αγάπη δεν υπάρχει, και το ρήμα αγαπώ, με την χρι­

στιανική έννοια, είναι σπάνιο!79 Πράγμα, που δείχνει, ότι

παρά τα κάποια ρητά Ελλήνων φιλοσόφων, και το περί­

φημο «συμφιλε{v έφυv» της Αντιγόνης του Σοφοκλή, ή τα

λόγια του Σωκράτη, « Ούτε αυτοδιχε{v δει, ούτε χαχώς ποιε{v ουδέvα αvθρώπωv, ουδ 'άv οτιούv πάσχη υπ 'αυ­τώv» (Πλάτωνος Κρίτων), και την πραγματεία του Αρι­

στοτέλη, «περί φιλίας» στα «Ηθικά Νιχομάχεια», ή τον

ύμ vο του ιδίου για την Αρετή, η έννοια της ανθρωπιστικής,

της ουσιαστικής αγάπης, είναι καθαρά βιβλική έννοια.

Και σαν τέτοια, καλλιεργήθηκε και επικράτησε στους αν­

θρώπους στο δυτικό πολιτισμό, ανά τους αιώνες, με τη

διάδοση και την επικράτηση του Χριστιανισμού.

n6

Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩ ΠΙΣτΙΚΗΣ ΑΓ ΑΠΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΥΣΠΛΑΧΝΙΑΣ

Υποστηρίχτηκε ότι η έννοια της ανθρωπιστικής αγάπης

υπάρχει και σ' άλλες θρησκείες. Βεβαίως, η ιδιότητα της

αγάπης είναι πανανθρώπινη. Αλλά, η ιδέα της αγάπης που

ενυπάρχει στο βουδισμό, π.χ. , έχει να κάνει περισσότερο

με την έννοια της συμπάθειας, της ηπιότητας και της πρα­

ότητας για την επίτευξη της αρμονικής συμβίωσης του συ­

νόλου, παρά με την έννοια της εvερyού αvθρωπιστιχής αυ­τοθυσιαστιχής αγάπης, όπως τη συναντάμε στη Βίβλο, και

στη χριστιανοσύνη. (πρβλ. Ανάλεκτα του Κομφούκιου (551 - 4 79 π.Χ.) καθώς και τα ρητά του Mo-tzou, το Τάο­

Τε-Κιγκ, με την έννοια του μη πράττειν, Βου-Βdί, και την

ηθική αφιέρωση στη Μπαγκαβαντ-Γκιτά). Η γλώσσα της

αγάπης μπορεί ν' ανιχνευθεί επίσης σε κοσμικές συνθήκες

ή συμμαχίες της αρχαίας Εγγύς ανατολής. Αλλά αυτές

ήταν συνθήκες υποτελείας, όπου ο άρχοντας απαιτούσε

αγάπη, δηλαδή, αφοσίωση του υποτελούς, και δεν πρόκει­

ται περί αυθόρμητης, ολόκαρδης αγάπης. (W. L. Moran,

Ρ. G. Graigie, Ζ. Καλαντζάκης και αλλ. ).

Παράλληλα, στη βιβλική ορολογία αφθονούν και άλλες

συνώνυμες λέξεις όπως φ ι λ α δ ε λ φ { α (Ρωμ. 12 : 10, Εβρ.

1 3: 1 , Α Πετρ. 3:8), φ ι λ ο στορ γ ία (άπαξ) και, φυσικά, μέ­

σω της Βίβλου έγινε γνωστή και η ταπει vοφροσύvη, μια άλ­

λη μεγάλη αρετή, που πηγάζει από την αγάπη, ενεργητική

εκδήλωση του ανθρώπου, «η πω λεπτή, πω μυστική και η

πιο ωραία των χριστιανικών αρετών » (Max Scheler )80 •

Γι' αυτό και ο Ιησούς είπε: «Πράος ειμί και ταπει vός τη καρδία, και ευρήσετε ανάπαυσιν ταις ψυχαίς υμών», εμα­

κάρισε τους ταπεινόφρονες και απέρριψε τους υψηλόφρο­

νες: «Όστις υψώσει εαυτόν ταπεινωθήσεται και όστις τα­

πεινώσει εαυτόν υψωθήσεται» (Ματθ. 1 1 : 29, 23: 1 2) .

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

Ιδιαίτερα, όσον αφορά την έννοια και την ιδιότητα της

ε υ σ π λ α χ ν ί α ς αυτή πρέπει να θεωρηθεί ως η πεμπτου­

σία, η ειδοποιός διαφορά, της βιβλικής ηθικής και της χρι­

στιανοσύνης, σε σχέση με τις ηθικές αντιλήψεις της αρ­

χαιότητας. Και τούτο, διότι, η έννοια της ευ-σπλαχνίας, της στοργικής καλοσύνης και της συμπόνοιας στη Βίβλο,

συνυφαίνεται με έναν τρόπο μοναδικό με την ανιδιοτελή

αγάπη. Ήδη στην Εβρdίκή βίβλο βρίσκουμε συχνά την λέ­

ξη έλεος (0 ' ) , η οποία όμως, δεν αντιστοιχεί στις λεπτές

εννοιολογικές αποχρώσεις της εβρdίκής λ. Χ α σ ά χ ή της

Χ ά σ ε δ (και Τ σ έ σ ε v τ χ), η οποία έχει περισσότερο την

έννοια της τρυφερής, της στοργικής καλοσύνης και της

προσκόλλησης στο αντικείμενο της εκδήλωσης, μέχρι να

εκπληρωθεί ο σκοπός αυτός81• Η στοργή εκδηλώνεται από

τα σπλάχνα και έχει να κάνει με τη μήτρα της γυναίκας,

τη μητρική αγάπη (εβρ. ρ α χ α μ {μ ) . Διαβάζουμε π. χ.

στον προφήτη Ησα"ί"α 49 : 1 5 «μη επιλήσεται γυνή του παι­

δίου αυτής τού μη ελεήσαι τα έκγονα της κοιλίας αυτής ;».

Παρόμοια αποδίδουν το χωρίο και άλλες σύγχρονες με­

ταφράσεις: «Μπορεί να λησμονήσει η γυναίκα το βρέφος

της και να μην ελεήσει τα τέκνα της ;».

Αλλά στην πραγματικότητα το νόημα είναι άλλο:

«μπορεί να μη δείξει εκδηλώσεις στορyής (ή στοργικής

καλοσύνης) στα παιδιά της» ; Και έτσι πρέπει να εννοηθεί

εδώ, γιατί, η λέξη έλεος δεν καλύπτει την έννοια τού

«Έλεοv θέλω χαι ουχ{ θυσία». Αυτή η φράση που υπάρχει

στο βιβλίο του Ωσηέ 6:6 , επαναλαμβάνεται αργότερα από

τον Ιησού (Ματθ. 9 : 1 3, 1 2 : 7) , και αναφέρεται ουσιαστικά,

στην στοργή, την καλοσύνη, την ευσπλαχνία.

Η ευσπλαχνία ως ιδιότης, και η στοργή, διδάσκονται

στη Βίβλο διότι ο ίδιος ο θεός ε{vαι η πηyή της στορyής.

n8

Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩ ΠΙΣτΙΚΗΣ ΑΓ ΑΠΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΥΣΠΛΑΧΝΙΑΣ

Όπως διαβάζουμε στο Εξοδ. 34 :6, όπου εκεί έχουμε την

χεvτριχή αποκάλυψη yια τις θε{ες ιδιότητες: «Κύριος ο θε­

ός οικτίρμων (rahum) και ελεήμων (hanun) , μακρόθυμος

και πολυέλεος (hesed) και αληθινός (emet) και δικαιοσύ­

νην διατηρών και έλεος (hesed) εις χιλιάδας, αφαιρών ανομίας και αδικίας και αμαρτίας ... ». Αλλού, ο θεός, πα­

ρουσιάζεται ως στοργικός πατέρας που δείχνει συμπό­

νοια (ραχάμ) στα παιδιά του (Ψαλμ. 103: 1 3) .

Η ευσπλαχνία είναι κατ' εξοχήν χριστιανική έννοια

και κατέχει κεντρική θέση στη διδασκαλία του Ιησού.

Τόσο το ουσιαστικό όσο και το ρήμα (σπλαχνίζεσθαι)

εκφράζουν τα εσώτερα του ανθρώπου και εμφανίζονται

ως έδρα των βαθύτερων αισθημάτων. Διαβάζουμε, ότι ο

Ιησούς είδε πολύν όχλον και « ε υ σ π λ α χ v { σ θ η ε π ' α υ τ ο { ς » (Μαρχ. 6 :34). Παρόμοια ευσπλαχνίσθη

τον λεπρό και τον εθεράπευσε (Μαρκ. 1 : 4 1 ) . Από ευ­

σπλαχνία κινούμενος θεράπευσε τους δύο τυφλούς

(Ματ θ. 20: 34) και εκδήλωσε την ευσπλαχνία του στη

χήρα της Ν αϊ"ν ανασταίνοντας το γιο της (Λουκ. 1 7 : 1 3) καθώς επίσης, θεράπευσε και τον επιληπτικό γιο ενός

ανθρώπου (Μαρ. 9 : 22) . Η ευσπλαχνία ως θεία ιδιότης

εμφανίζεται στις παραβολές του σκληρού χρεωφειλέτη

(Ματθ. 1 8 : 33) , στην παραβολή του ασώτου υιού, ή φι­

λεύσπλαχνου πατέρα (Λουκ. 1 5 : 20) και του καλού Σα­

μαρείτη (Λουκ. 1 0 : 33) .

Η ηθική τελείωση για τον Ιησού επιτυγχάνεται με την

φιλευσπλαχνία. Γίνεσθε οικτίρμονες (= τέλειοι κατά

Ματθαίον 5: 48) φιλεύσπλαχνοι, όπως ο πατέρας σας ο

Ουράνιος (Λουκ. 6: 36) . Αλλά βέβαια, οι ρίζες της διδασκαλίας της ευσπλαχνίας

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

βρίσκονται και πάλι μέσα στην Παλαιά Διαθήκη όπως εί­

δαμε (πρβλ. Παροιμ. 1 7 : 5 0 ' ) . Οι ρίζες της αγαθοποι:ί"ας

υπάρχουν μέσα στην εβρdίκή Βίβλο (Δευτερ. 1 5: 10, 1 1 ) και,

ιδιαίτερα, στα βιβλία της σοφιολογικής γραμματείας. Στον

Εκκλησιαστή διαβάζουμε: «Ρίξε το ψωμί σου πάνω στα νε­

ρά και μετά από πολλές μέρες μπορεί να το ξαναβρείς»

(Εκκλ. 1 1 : 1 - πρβλ. και εδ. 6) . Στις παροιμίες Σολομώντος,

υπάρχει η προτροπή: «Όποιος σπλαχνίζεται το φτωχό, τον

Κύριο δανείζει, κι αυτός ανάλογα με το έργο του θα του το

ανταποδώσει» (Παροιμ. 19 : 1 7 πρβλ. και Παροιμ. 3:27) .

Το πόσο σημαντική και πρωτοποριακή είναι αυτή η έν­

νοια, μπορεί να διαπιστωθεί και πάλι από μια συμπαρα­

βολή με την αρχαία ελληνική γραμματεία, απ'την οποία

παντελώς απουσιάζει. Γιατί στον αρχαίο κόσμο, κυριαρ­

χεί τη σκέψη της aπάθειας του θε{ου τόσο στους Στωικούς

όσο και στον Πλάτωνα και στον Πλούταρχο. Οι Στωικοί

φοβούμενοι ότι η ευσπλαχνία του θεού θα εξαρτώνταν από τα αισθήματά του προς τους ανθρώπους, και άρα ο

άνθρωπος ασκεί επιρροή στο θεό, επέλεξαν τηv απάθεια του θεού, ενός θεού χωρίς αισθήματα. Το ίδιο και ο Πλά­

των, ο οποίος κατά τον Απουήλιο ( 185-1 80 μ.Χ. ), δίδα­

σκε: « θεός αvθρώπω ου με{yvυται» . «Μια πέτρα μπορεί

να μ' ακούσει πιο εύκολα παρά ο Δίας»- έλεγε ο Σωκρα­

τικός θεός, γιατί είναι ανίκανος ν' ακούσει προσευχές. Τα

ίδια δίδασκε και ο Πλούταρχος, που κατ' αυτόν, ο θεός δεν

μπορούσε ν' ασχολείται με τους ανθρώπινους φόβους82• Ο

Σενέκας πάλι, χαρακτήριζε την ευσπλαχνία ως αδυναμία

του νου· υποστήριζε ότι ένας σοφός μπορεί να βοηθήσει

ανθρώπους που υποφέρουν αλλά δεν πρέπει να νιώθει ευ­

σπλαχνία, επειδή αυτό θα του στερούσε την γαλήνη του!

120

Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩ ΠΙΣτΙΚΗΣ ΑΓ ΑΠΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΥΣΠΛΑΧΝΙΑΣ

Όπως παρατηρεί ο κοινωνιολόγος Rodney Stark: «Οι θε­

οί των εθνικών είναι όχι μόνο ηθικά ανεπαρκείς αλλά εμφα­

νίζονται να δίνουν λίγη προσοχή στα πράγματα που βρί­

σκονται κάτω». Η απλή φράση «Γιατί ο θεός αγάπησε τό­

σο τον κόσμο ... » θα είχε προβληματίσει έναν μορφωμένο

εθνικό. Και η αντίληψη ότι οι θεοί ενδιαφέρονται για το πώς

μεταχειριζόμαστε ο ένας τον άλλο θα είχε απορριφθεί ως

προφανώς παράλογη ... η ιδέα ότι ο θεός αyαπά εκ ε{ vους που τοv αyαπούv ήταv παvτελώς και vούρyια». Όπως σημεί­

ωσε λεπτομερώς ο Ε.Α. Judge, οι κλασικοί φιλόλογοι θεω­

ρούσαν το έλεος και τον οίκτο ως παθολογικά συναισθήμα­

τα- ατέλειες του χαρακτήρα που έπρεπε να αποφεύγονται

από όλα τα λογικά άτομα ... «Αυτό ήταν το ηθικό κλίμα μέ­

σα στο οποίο ο χριστιανισμός δίδαξε ότι το έλεος είναι μια

από τις πρωταρχικές αρετές - ότι ένας φιλεύσπλαχνος θεός

απαιτεί από τους ανθρώπους να είναι φιλεύσπλαχνοι. Επι­

πλέον, το επακόλουθο ότι επειδή ο θεός αyαπά τους αvθρώ­πους, οι χριστιαvο{ δεv μπορούv vα ευχαριστούv το θεό εκτος αv αyαπούv ο έvας τοv άλλο ήταv κάτι εξ' ολοκλήρου

vέο. Ίσως ακόμη πω επαvαστατική ήταν η αρχή ότι η χρι­

στιανική αγάπη και φιλανθρωπία πρέπει να εκτείνονται πέ­

ρα από τα όρια της οικογένειας και της φυλής, ότι πρέπει

να επεκταθεί «Σε όλους εκείνους που σε κάθε τόπο, ανα­

γνωρίζουν τον Κύριό μας, τον Ιησού Χριστό» (1 Κορ. 1 :2)83•

(τα πλάyια γράμματα ε{vαι δικά μου). Στο ίδιο πνεύμα κινείται και ο Φιλίπ Ν εμό: «Iσχυρίζο­

μαι ότι η βιβλική ηθική είναι μια ηθική συμπόνοιας .. . το

βλέπουμε ξεκάθαρα στους προφήτες ... αλλά πω καθαρά

... στην επί του Όρους ομιλία (Ματθ. 5- 7) . . . δηλώνει το

δικαίωμα μιας ευσπλαχνίας που οφείλει να υπερβαίνει

κάθε δικαιοσύνη. Η ευαγγελική αγάπη δεν συνίσταται

121

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

όπως η δικαιοσύνη, στο να εκτελούμε αυστηρώς καθορι­

σμένα καθήκοντα, αλλά στο να κάνουμε πάντα περισσό­

τερα για τον πλησίον μας .. . Υπ' αυτή την έννοια, έρχεται

σε ρήξη με κάθε ηθική και νομική παράδοση που κληρο­

νομήθηκε από την ειδωλολατρική αρχαιότητα»84•

Στη Βίβλο δεν υπάρχει μόνο η φιλαδελφία. Υπάρχει και

η φ ι λ ο ξ ε ν ί α , ήτοι η αγάπη προς τους ξένους. Ο μη σε­

βασμός και η έλλειψη ενδιαφέροντος προς τους ξένους,

τόσο στην Εβρdίκή Βίβλο όσο και στην Καινή Διαθήκη κα­

ταδικάζεται. Η τελευταία, μάλιστα, μαρτυρεί ότι η φιλο­

ξενία αποτελεί χριστιανική υποχρέωση, αφού οι χριστια­

νοί προτρέπονται όχι μόνο «της φιλοξενίας μη επιλανθά­

νεσθε» (προς Εβραίους 13 : 2) , αλλά « vα επιδιώχουv τηv φιλοξεv{α» και να είναι φιλόξενοι εις αλλήλους (Ρωμ.

1 2 : 1 3, βλ. και Α' Πετρ. 4 :9) . Η φιλοξενία, θεωρείται απα­

ραίτητη ιδιότητα για τους διακόνους του θεού και του ευ­

αγγελίου (Α' Τιμ. 3 :2 , Τιτ. 4 : 2) και συντελεί στη σωτηρία

του ανθρώπου, διότι ο Ιησούς είπε: «επείνασα γαρ και

εδώκατε με φαγείν, εδίψησα και εποτίσατέ με, ξένος ήμην και συνηγάγετέ με» (Ματθ. 25 :35) .

Η Εβρdίκή Βίβλος δείχνει ότι φιλοξενία ήταν συνηθι­

σμένη συμπεριφορά ανάμεσα στους Πατριάρχες πολύ πω

πριν από τον αρχαιοελληνικό Ξένιο Δία και τον Απόλλωνα

τον Θεοξένω. Και οι πρωταγωνιστές της, την εκδήλωσαν

σε πολλές περιπτώσεις, ακόμη και σε εχθρούς (πρβλ. Β'

Βασιλ. 6:22 , 23 και Ρωμ. 1 2 : 20) . 'Εξοχα παραδείγματα φι­

λοξενίας έχουμε από τον Αβραάμ (Γεν. 18 :3 - 8) , τον Ιώβ

(31 : 1 7 , 32), τον Ιοθόρ (Εξ. 2 :20), τον Μανωέ (Κριτ. 1 3: 1 5) ,

τον Δαβίδ (Β' Σαμ. 6: 19) , τον Νεεμία (Νεεμ 5: 1 7) κ.αλλ.

122

Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩ ΠΙΣτΙΚΗΣ ΑΓ ΑΠΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΥΣΠΛΑΧΝΙΑΣ

Εκτός όμως από την αγάπη και την ευσπλαχνία, την φι­

λαδελφία και τη φιλοστοργία και την φιλοξενία, η Βίβλος,

δίνει έμφαση γενικότερα σ' αυτό που λέγεται ε υπ ο ι ί α (από το ευ ποιείν = ευεργεσία), την έμπρακτη βοήθεια

προς τους ενδεείς και απόρους. Η ευποιία είναι αγαθοερ­γία και ευεργεσία, φιλανθρωπία. Είναι συνώνυμη με τα

καλά έργα, επειδή « πίστις χωρίς έργα είvαι vεχρά χα θ ' ε­αυτήv». Και ο Ιησούς μίλησε για τα καλά έργα των μαθη­

τών του που θα τα δουν οι άνθρωποι, σαν φως που λάμπει

(Ματθ. 5: 14). Αλλά ο ίδιος έδωσε πρώτος το παράδειγμα:

« δ ι ή λ θ ε ε υ ε ρ y ε τ ώ v χ α ι ι ώ μ ε v ο ς π ά v τ α ς . . . »

(Πραξ. 10: 38). Ιδιαίτερα ο απ. Παύλος στις επιστολές του

δίνει έμφαση στην ευποιία. Γράφει: «Μηδεvός μηδέv οφεί­λετε ει μη το αyαπάv αλλήλους . . . πλ ή ρ ωμ α ο υ v v όμ ο υ η αγά π η » (Ρωμ. 13:8-10). Επίσης « . . . της δε ευποιίας χαι χοι vωvίας μη επιλαvθάvεσθε· τοιαύτας yαρ θυσίας ευαρε­στείται ο θεός» (Εβρ. 13: 16). Και αλλού: «βούλομαι σε διαβεβαιούσθαι, ίvα φροvτίζωσι χαλώv έρyωv . . . » και

« . . . μαvθαvέτωσαv δε χα ι οι ημέτεροι χαλώv έρyωv προί"­στάσθαι εις τας αvαyχαίας χρείας» (Τιτ. 3:8, 14). Ο μαθη­

τής του Παύλου Τίτος, προτρέπεται να γίνει « τ ύ π ο ς χ α λ ώ v έ ρ y ω v » , και γι' αυτό διευκρινίζεται από τον

απόστολο των εθνών ότι οι χριστιανοί με την σωτηρία χά­

ρη του θεού μπορούν να ξεχωρίσουν ως «λαός ζηλωτής χα­λώv έρyωv» (Τιτ. 2 : 7 , 14). Έμπρακτα η αρχαία εκκλησία

του 1ου αι. είχε τη λεγόμενη λ ο y ε ία (από το ρ. λογεύω),

λέξη που σημαίνει συλλέγω χρήματα για τους φτωχούς,

κάνω έρανο (Α' Κορ. 16: 1). Προτρέπονταν οι χριστιανοί

να συγκεντρώνουν χρήματα και υλικά αγαθά για να τα

στείλουν στους φτωχούς χριστιανούς των Ιεροσολύμων και

της Παλαιστίνης. Στην αρχαία εκκλησία « ο υ δ έ ε v δ ε ή ς

123

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

τ ι ς υ π ή ρ χ ε v ε v α υ τ ο ίς » , γιατί οι απόστολοι και οι

πρεσβύτεροι έπαιρναν μέριμνα για την εκδήλωση φιλα­

δελφίας (Πραξ. 4 : 34-35) . Οι ρίζες όμως της φιλανθρωπίας

και της ευποιίας υπάρχουν μέσα στις σελίδες της Παλαιάς

Διαθήκης. Όχι μόνο στο Νόμο, αλλα παντού. Στο βιβλίο του Ησα"ί"α διαβάζουμε, λόγου χάριν, ότι ο θεός απεχθάνε­

ται την τυπολατρεία, τη νηστεία με την οποία χωρίς την

φιλανθρωπία, νομίζουν οι Ισραηλίτες ότι θα τον ευαρε­

στούσαν: «Η vηστεία που εyώ θέλω είvαι ετούτη: Να σπά­τε τωv αδιχημέvωv τα δεσμά, vα λύvετε τα φορτία που τους

βαραίvουv. Νηστεία είvαι, με τοv πει vασμέvο το ψωμί σας

vα μοιράζεστε, τοv άστεγο vα φέρvετε στο σπίτι, αv χάποι­οv βλέπετε yυμ vόv, με ρούχα vα τοv vτύvετε, χα ι τη βοήθεια στο συvάvθρωπό σας vα μηv τηv αρvιέστε» (Ησα"ί. 58:6, 7 ,

βλ. και Ιερεμ. 28: 1 5, 16 και πρβλ. Ιεζεκ. 18: 5 - 18) . Είναι λοιπόν η βιβλική ηθική με την αλτρου·ίστική αγάπη,

την ευσπλαχνία και την ευποιία, που αποσπά τον άνθρωπο

από την απανθρωπιά και την ασημαντότητα ( Φ. Ν εμό). Και αυτό που συνετέλεσε για την αποδοχή και τη διάδοση του

χριστιανισμού στον αρχαίο κόσμο. Σ'αντίθεση με τους πα­

γανιστές που δεν είχαν να επιδείξουν έργα αγάπης και ευ­

ποιίας στους οπαδούς τους. Όπως παρετήρησε ο Ν ομπελί­

στας Γιόζεφ Μπρόντσκι στο δοκίμιό του «Πτήση στο Βυζά­vτιο»: «Η δημοτικότητα της Χριστιανικής θρησκείας (στους

πρώτους αιώνες) στηριζόταν σε μεγάλο βαθμό, ... στους χει-/ I I I I

ροπιαστους - για τους απορους - καρπους ενος οργανωμε-

νου συστήματος αλληλοβοήθειας. Το σύστημα αυτό ήταν

ένας συνδυασμός του δικού μας Ερυθρού Σταυρού και του

εράνου για τα παιδιά της Αιθιοπίας. Ούτε ο νεοπλατωνι­

σμός, ούτε η λατρεία τηςΊσιδας, οργάνωσαν κάτι παρόμοιο. Και αυτό, χωρίς περιστροφές, ήταν το λάθος τους .. . »85•

124

Η IΔΕΑ ΤΗ� ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΤΗΤ�

ΚΑΙ ΠΑΓΚΟ�ΜΙΟΤΗΤ�

Διδάσκοντας οι συγγραφείς της Βίβλου την αγάπη ως

βασική αρχή που πρέπει να διέπει τις σχέσεις των ανθρώ­

πων, την χαρακτηρίζουν και ως στοιχείο ενοποιητικό.

Έτσι, ο απ. Παύλος συμβουλεύει: «Και εκτός απ' όλα αυ­

τά, ντυθείτε την αγάπη, γιατί αυτή είναι τέλειος δεσμός

ενότητας» (Κολοσ. 3: 1 4) . Διδάσκοντας η Βίβλος ότι είμαστε παιδιά ενός Θεού

(πάντες δε υμείς αδελφοί εστέ), που πρέπει να αποκα­

λούμε το θεό Πατέρα μας, διάνοιξε τους δρόμους για την αποδοχή όλων των ανθρώπων απ' όλες τις φυλές, τα

έθνη και τις γλώσσες, προάγοντας έτσι την έννοια της

α δ ε λ φ ο σ ύ v η ς (πρβλ. Ματθ. 23 :8 , 9 , Α' Κορινθ. 1 : 2 , 1 2 : 1 3 , Γαλ. 3 :28 , Αποκ. 7 :9 επ. ).

125

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

Στην Παλαιά Διαθήκη, λόγω της ειδικής διαθήκης και

σχέσης του Γιαχβέ με τον λαό Ισραήλ, η ιδέα αυτή δεν

αναπτύσσεται ιδιαίτερα, αν και υπάρχουν και σ' αυτήν

ενίοτε διεθνιστικά στοιχεία (π. χ. Ρουθ ή Μωαβίτις, ο προ­

φήτης Ιωνάς που στέλνεται στη Νινευή, ο Ηλίας στα Σα­ρεπτά της Σιδώνος, ο Ελισσαέ επικοινωνεί με τον Ν εεμάν

της Συρίας). Ακόμα, ο Σολομών, εγκαινιάζοντας το Ναό,

ζήτησε από το Θεό να εισακούει και τον αλλοεθνή προκει­

μένου όλοι οι λαοί να τον γνωρίσουν (Β' Χρον. 6:32-33) . Αλλά στην πρώτη Βίβλο, υπάρχουν ιδιαίτερα προφη­

τείες για τη Μεσσιανική εποχή κατά την οποία θα συρρέ­

ουν στην εκκλησία άνθρωποι απ' όλα τα έθνη (Ησ. 2 : 1 -5, Μιχ. 4 : 1 -5 κ.άλλ. ). Και αυτή η εκλογή του Αβραάμ και του

σπέρματός του, γίνεται, τελικά, για λόγους οικουμενικούς:

«Εν τω σπέρματί σου ενευλογηθήσονται πάντα τα έθνη,

πάσαι αι φυλαί της γης» (Γεν. 18 : 18) , είναι η επαγγελία

του θεού προς τον Αβραάμ, η οποία όχι άδικα, από μερι­

κούς ερευνητές χαρακτηρίστηκε ως Α β ρ α α μ ι χ ό Ε υ α y y έ λ ι ο . Η επαγγελία αυτή, επαναλαμβάνεται στο

πρόσωπο του Ισαάκ και του Ιακώβ (Γεν. 1 7 : 18-2 1 , 2 1 :8-12 , 28 : 10-1 4) . Στο κύκνειο άσμα του Μωυσή, επίσης καλού­

νται όλα τα έθνη να αινούν τον θεό μαζί με το λαό Ισραήλ

(Δευτ. 32 :43, πρβλ. Ρωμ. 1 5: 1 0) , και ο θεός, σύμφωνα με

τον προφήτη Ησdία, καλεί εσχατολογικά όλους τους λαούς

σε συμπόσιο με κατάληξη την κατάργηση του θανάτου

(Ησ: 25:6 - 8) . Εξ άλλου ο θεός επιλέγει το λαό Ισραήλ όχι

για αποκλειστικά προνόμια, αλλά για να γίνει η yέφυρα ανάμεσα στο θεό και στα άλλα έθνη. Ν α υπηρετήσει δη­

λαδή το σχέδιο του θεού για τη σωτηρία όλων των ανθρώ­

πων (Ωσηέ 2 :8, Ησdίας 19 :23 - 25, 42:6 , 49 :6, 56 : 7) . Γι' αυ­

τό υπάρχει και η ουνιβερσαλιστική άποψη της μεσσιανικής

Η ΙΔΕΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΥΜ ΕΝΙΚΟΤΗΤΑΣΚΑΙ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΤΗΤΑΣ

εποχής. (Ζαχαρ. 8:23)86• Συνεπώς, η εκλογή αυτή δεν ήταν

υποτίμηση των άλλων λαών, αλλά αναγνώριση και επι­

βράβευση της ποιότητας της πίστεως. Τελικά, ο Μεσσίας

στην Παλαιά Διαθήκη προαναγγέλλεται, και μετά την άφι­

ξή του, γίνεται « τ ο χ έ ν τ ρ ο χ α ι ο μ ο χ λ ό ς τ η ς ι σ τ ο ρ ία ς » , κατά τον φιλόσοφο Χέγκελ ( G . W. F. Hegel) .

Αυτό σημαίνει ότι «Η Παλαιά Διαθήκη, φωτιζόμενη διαλε­

κτικώς υπό της Καινής Διαθήκης, δεν περιέχει διακρίσεις

λαών και ανθρώπων αλλα προσκλήσεις λαών και ανθρώ­

πων να γίνουν εκλεχτοί, δηλαδή γνήσιοι λάτρεις και προ­

σκυνητές του ενός και μοναδικού θεού . . . »87 •

Ο απ. Παύλος τόνισε στην ομιλία του στον Άρειο Πά­

γο αυτό που λέει η Γένεσις: ότι ο Θεός έκανε από ένα αί­

μα, από ένα ανθρώπινο ζεύγος όλο το ανθρώπινο γένος

και είμαστε όλοι γένος του (Πραξ. 1 7 : 26-28) . Γι' αυτό και

μπορούσε αργότερα να υπογραμμίσει στους εξ' εθνών

χριστιανούς: «Ένα σώμα αποτελείτε όλοι χι ένα πνεύμα σας ενώνει, όπως μία είναι η ελπίδα σας για την οποία σας κάλεσε ο Θεός. Ένας Θεός χα ι πατέρας όλων, που κυριαρ­

χεί σ' όλους ενεργεί μέσα απ ' όλους χα ι κατοικεί σε όλους σας» (Εφεσ. 4 : 4 -6) . Ο ίδιος, διευκρίνισε ότι ο Θεός δια

του Χριστού ενήργησε ώστε οι δύο αντιμαχόμενοι κόσμοι

(Ιουδαίοι και Εθνικοί) να γίνουν ένας λαός, αφού γκρέμι­

σε με το σταυρικό του θάνατο, ό,τι σαν τείχος τους χώρι­

ζε ... για να δημιουργήσει από τους Ιουδαίους και τους

εθνικούς μια νέα ανθρωπότητα, συμφιλιώνοντάς τους με

το θεό (Εφεσ. 2 : 1 4 - 1 8) . Σ' άλλη περίπτωση, ο πρώτος μετά τον ένα, διακήρυξε

την περίφημη αρχή της ισότητας - οικουμενικότητας, όλων

των ανθρώπων, στον λεγόμενο καταστατικό χάρτη της

127

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

ελευθερίας του, όπως ονόμασε την προς Γαλάτας επιστο­

λή ο Ρενέ Σατωμπριάν (Chateaubriand) : «Ε{στε λοιπόv, όλοι παιδιά του Θεού, αφού πιστεύετε στοv Ιησού Χριστό . . . Δεv υπάρχει πια Ιουδα{ος χαι ειδωλολάτρης, δεv υπάρχει δούλος χαι ελεύθερος, δεv υπάρχει άvτρας χαι yυvα{χα_ όλοι σας ε{στε έvας, χάρη στοv Ιησού Χριστό» (Γαλ. 3 :26-29 · πρβλ. Κολ. 3:9-1 3, βλ. επίσης Α' Κορινθ. 12: 13) .

Κάνοντας αυτό ο απ. Παύλος, διηύρυνε τις αρχικές θέ­

σεις του Ιησού. Ο Ιησούς δίδαξε ότι οι πραγματικοί μαθη­

τές του θα είχαν αγάπη μεταξύ τους κι απ' αυτό θα δια­

κρίνονταν (Ιωαν. 1 3 : 35) . Και ότι ο ίδιος, θα συνήγαγε

τους ανθρώπους και τα άλλα πρόβατά του για να γίνει

μία ποίμνη, είς ποιμήν (Ιωαν. 1 0: 16) . Ο Ιησούς έδωσε

εντολή στους μαθητές να κηρύξουν σ' όλα τα έθνη, να μα­

θητεύσουν ανθρώπους απ' όλα τα έθνη, και να τους διδά­

ξουν όσα αυτός τους δίδαξε (Ματθ. 28 : 1 9 , 19 , Μαρκ.

1 3 : 1 0, Λουκ. 24: 47 , Πραξ. 1 :8) . «Και έσεσθε μοι μάρτυρες εv τε Ιερουσαλήμ χα ι εv πάση τη Ιουδα{α χα ι Σαμαρε{α χα ι έως εσχάτου της yης» . Οι μαθητές του θα γινόταν το

« άλας της yης» και το « φως του κόσμου».

Κάποιες από τις παραβολές του Ιησού όπως της σαγή­

νης, των βασιλικών γάμων, του κόκκου σινάπεως, της ζύ­

μης, του εύσπλαχνου Σαμαρείτη, κ.άλλ. καταργούν την

Ιουδdίκή εθνοκεντρικότητα και υποβάλλουν την έννοια

της οικουμενικότητας του Ευ-αγγελίου. Ο ίδιος ο Ιησούς,

παρόλο που κήρυττε βασικά, μόνο σε Ιουδαίους (πρβλ.

Ματθ. 1 5 : 24), σε πολλές περιπτώσεις έδειξε έμπρακτα το

άνοιγμά του προς τους εθνικούς και αλλοεθνείς. Θερά­

πευσε έναν λεπρό Σαμαρείτη, το δούλο ενός Ρωμαίου

εκατόνταρχου, την κόρη της Συροφοίνισσας και μίλησε με Έλληνες προφανώς προσήλυτους στον Ιουδdίσμό (Λουκ.

Η ΙΔΕΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΥΜ ΕΝΙΚΟΤΗΤΑΣΚΑΙ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΤΗΤΑΣ

1 7 : 16 , Ματθ. 8 :8-1 3, Μαρκ. 7 : 26-30, Ιωαν. 1 2 : 20) . Ο απ.

Πέτρος μετά την πεντηκοστή του 33 μ.Χ. είναι ο πρώτος

που κηρύττει κατά θείαν εντολήν σε εθνικούς: στον Κορ­

νήλιο και στην οικογένειά του (Πραξ. Απ. κεφ. 1 0) .

Αργότερα, στην Αποκάλυψη του Ιωάννη (7 :9 επ. ), πα­ρουσιάζεται ένα μεγάλο πλήθος ανθρώπων απ' όλες τις

φυλές, τα έθνη και τις γλώσσες να αναγνωρίζουν τη σω­

τηρία τους από το Θεό και το αρνίο (Χριστό), και ο « πο­ταμός ύδατος της ζωής ο εχπορευόμεvος εχ του θεού χαι

του αρv{ου» και . . . «το ξύλοv (δέvτρο) ζωής . . . εις θερα­πε{αv τωv εθvώv» (Αποκ. 22: 1 -2) .

Η ιδέα λοιπόν της αδελφοσύvης τωv αvθρώπωv, και

άρα της ισοτιμίας τους ως τέχvα Θεού, προέρχεται μέσα

από τη Βίβλο. Ο Ησα"ί"ας και ο Αμώς, υπήρξαν οι πρώτοι

που εκθείασαν τις αρετές της απλότητας και καλοσύνης

της αλληλοβοήθειας και της αγάπης, που έγιναν αργότε­

ρα τα βασικά στοιχεία του δόγματος του Χριστού και πα­

ρουσίασαν το όραμα της αδελφοσύνη ς (Will Durant) . Κατ' επέκταση, η έννοια της δημοκρατίας στους νεώ­

τερους χρόνους που αποβλέπει στην ελευθερία και το σε­

βασμό της ανθρώπινης προσωπικότητας, σύμφωνα με τον

Ζαχ Μαριταίv, τον Φιλ{π Ν εμό κ.άλλ. διανοητές, είχαν ευ­

αγγελική έμπνευση. Ακόμα, επειδή σύμφωνα με τη βιβλι­

κή άποψη ο άνθρωπος δημιουργήθηκε κατ' εικόνα θεού, οι

άνθρωποι έχουν ατομικό-προσωπικό προορισμό, είναι

ίσοι μεταξύ τους. Και έτσι, η έννοια της Δημοκρατίας που

δίνει έμφαση στην αξία του ατόμου και τη δυνατότητα

ανάπτυξης προσωπικότητας, προέρχεται μέσα από τη Βί­

βλο (Thomas Cahill) . Μπορεί στη Γαλλική επανάσταση να κυριάρχησε το

σλόγκαν liberte , egalite , fraternite (ελευθερία, ισότης,

129

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

αδελφοσύνη) αλλά οι ιδέες αυτές βρίσκονται μέσα στη Βί­

βλο, κι από εκεί προφανώς κατάγονται! Η έννοια της ισό­

τητας, κοινωνικής και οικονομικής που εξέθρεψε ο σοσια­

λισμός στα νεότερα χρόνια, έχει σαφώς τις ρίζες του μέσα

στη Βίβλο και από εκεί κατάγεται. Στις πράξεις Αποστό­

λων 4 : 35 , αναφέρεται: « Γι vόταv διαvομή στοv χαθέvα σύμφωvα με τις αvάyχες που είχε». Και στην προς Ρω­

μαίους επιστολή 1 2 : 1 3 διαβάζουμε: «Να δίvετε στους αy{­ους σύμφωvα με τις αvάyχες τους». Οι μαθητές έδιναν

σύμφωνα με ό,τι μπορούσε ο καθένας (καθώς ηυπορε{το τις) (Πραξ. Απ. 1 1 : 29) . Ο απ. Παύλος με το σύστημα της

λογείας που είδαμε, επιθυμούσε το ιδανικό της ισοκατα­

νομής: «Γιατί όταν υπάρχει η προθυμία, η προσφορά εί­

ναι ευπρόσδεκτη με όσα έχει κανείς κι όχι με όσα δεν έχει.

Σκοπός βέβαια δεν είναι να στερηθείτε εσείς για ν'ανα­

κουφίσετε τους άλλους, αλλά να υπάρχει σε όλους ισότη­τα» (Β' Κορ. 8: 12 , 1 3) . Είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί,

ότι την έννοια αυτή της ισότητας, ο απ. Παύλος την βρί­

σκει μέσα στην Εβρdίκή Βίβλο, στην οποία μάλιστα και

παραπέμπει: «Καθώς γέγραπται ο το πολύ, ουκ επλεό­

νασε· και ο το ολίγον, ουκ ηλαττόνησε». (βλ. Εξοδ. 16 : 16-1 8· ο καθένας μάζεψε από αυτό (το μάννα) ανάλογα με το

πόσο έτρωγε»· πρβλ. και Α' Σαμουήλ, 30: 24 , 25) . Παρα­

τηρεί ο Έριχ Φρομ: «Για πρώτη φορά εδώ, διατυπώνεται

μια αρχή, που έγινε πασίγνωστη μέσω του Marx: στον κα­

θένα σύμφωνα με τις ανάγκες του»88•

«Οι Χριστιανοί θεμελίωσαν την ισότητα στην ικανότητά

τους ν' αγαπούν τον πλησίον τους σαν τον εαυτό τους. Ήταν

επίσης ίσοι, διότι ήταν όλοι δυνάμει αθάνατοι και πολύτι­

μοι ενώπιον του θεού και του υιού του Ιησού (Γαλ. 3:28 -

29)», διευκρινίζει η ιστορικός των δικαιωμάτων του αν-

Η ΙΔΕΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΥΜ ΕΝΙΚΟΤΗΤΑΣΚΑΙ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΤΗΤΑΣ

θρώπου Micheline R. Ishay. Και ο Αου·c Ν τυμόν σημειώνει:

«Αυτό που δεν κατάφερε ποτέ καμμιά Ινδική θρησκεία

ολοκληρωμένα και το οποίο εχαρίσθη εξ αρχής στον χρι­

στιανισμό, είναι η Αδελφότης της αγάπης εν Χριστώ και

δια του Χριστού και η συνακόλουθη ιδιότης των πάντων, «μία ισότης η οποία ισχύει απολύτως ενώπιον του Θεού». 89

Μπορεί το παραπάνω σύνθημα της Γαλλικής επανά­στασης να προήλθε από το «Κοι vωvιχό Συμβόλαιο» του

Ζαν Ζακ Ρουσώ, αλλά όπως ορθά επισήμανε ο Γάλλος φι­

λόσοφος Ενρί Μπερξόν (Η . Bergson) , στο δημοκρατικό έμ­

βλημα «Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφοσύvη το ουσιώδες εί­

ναι η αδελφοσύνη. Γι' αυτό οφείλουμε να ομολογήσουμε

πως η δημοκρατία έχει ευαγγελική ουσία»90•

Αξίζει εδώ να σημειωθεί ακόμη, ότι, κατά τον Αυστρα­

λό συγγραφέα Γκράχαμ Μάvτοξ, και η απο-ιεροποίηση

της εξουσίας στην Ευρώπη ήταν καρπός του Ιουδαιοχρι­

στιανισμού, αφού η διάκριση χοσμιχής και θρησκευτικής αρχής προέρχεται μέσα από τη Βίβλο (βλ. Αριθμ. 16 : 40, 18 : 7 , Β' Χρον. 26: 18) .

Βεβαίως, και στην ελληνική αρχαιότητα υπάρχουν κά­

ποια σπέρματα οικουμενικότητας παρά την ύπαρξη του

γνωστού ρητού «Πας μη έλληv βάρβαρος». Ο Εκαταίος

(5ος αι. π.Χ. ) χρησιμοποίησε τη λέξη οιχουμέvη, προσ­

διορίζοντας μ'αυτήν την κατοικημένη γη που ήταν τότε

γνωστή από τους Έλληνες. Οι μη Έλληνες βάρβαροι απο­

κλείονταν. Είναι γνωστό το ρητό του Δημόκριτου: «Ανδρί

σοφώ πάσα γη βατή. Ψυχής γαρ αγαθής πατρίς ο ξύμπας

κόσμος» ενώ, ο Ζήνων ο Κιτιεύς (335 - 263 π.Χ. ) έλεγε ότι

οι άνθρωποι έχουν την ίδια πατρίδα. Γνωστός είναι επί­

σης και ο λόγος του Ισοκράτη (380 π.Χ. ): « ... και το των

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

Ελλήνων όνομα πεποίηκε μηκέτι του γένους αλλά της δια­

νοίας δοκείν είναι, και μάλλον Έλληνας καλείσθαι τους

της παιδεύσεως της ημετέρας ή τους της κοινής φύσεως

μετέχοντας» (Πανηγυρικός, 50) . Το όραμα του Ισοκράτη, το ανέπτυξε στην πράξη ο

μαθητής του Αριστοτέλη, ο Μέγας Αλέξανδρος, μ' ένα

σχέδιο διεθνισμού, αφού ο ίδιος δεν διέκρινε τους ανθρώ­

πους σεΈλληνες και βάρβαρους αλλά θεωρούσε ωςΈλλη­

νες όλους εκείνους που ήταν ενάρετοι. (Πλουτάρχου, Πε­

ρί Αλεξάνδρου τύχης ή αρετής, Λόγος Α' ). Με τον Αλέ­

ξανδρο διαδίδεται ο ελληνικός πολιτισμός και ιδίως η

γλώσσα, στις εσχατιές της γης, και έτσι αναπτύσσονται οι

προϋποθέσεις της οικουμενικότητας.

Ωστόσο, η ιδέα της οικουμενικότητας και του υπερε­

θνισμού, παίρνει σάρκα και οστά από και με τη διάδοση

του χριστιανισμού. Με την επικράτηση της ιδέας της αγά­

πης πάντων (ελεύθερων και δούλων, πλούσιων και πτω­

χών, γυναικών και ανδρών), της ανεκτικότητας, της συγ­χωρετικότητας, της αλληλεγγύης, της αδελφότητας, με το

κήρυγμα και τη διάδοση του ευαγγελικού λόγου που κη-/ I I I I

ρυσσεται «εις πασαν την κτισιν την υπο τον ουρανον»

(Κολ. 1 : 23) , ο λόγος αυτός αποκτά οικουμενική διάστα­

ση. Με το κήρυγμα της αγάπης του θεού προς όλους τους

ανθρώπους, αδιακρίτως, χωρίς μεροληψίες και έμφαση σε

εξωτερικά γνωρίσματα (Πραξ. 10 :34 , 35) , παραγκωνίζο­

νται οι πατροπαράδοτες ωυδdίκές και εθνικές παραδό­

σεις και αντιλήψεις, και θέτονται οι βάσεις της παγκο­

σμιότητας. Έτσι εισήχθηκε και επιτεύχθηκε κατά τον επι­

φανή θεολόγο και ιστορικό των δογμάτων Άντολφ Χάρ­

νακ, μια απο τις μεγαλύτερες επαναστάσεις στην ιστορία της θρησκείας χωρίς κάποια επανάσταση.

132

Η ΙΔΕΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΥΜ ΕΝΙΚΟΤΗΤΑΣΚΑΙ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΤΗΤΑΣ

Παρατηρεί ο ιστορικός Πόλ Τζόνσον: «Ένα νέο είδος

θρησκευτικής κοινότητας εμφαv{στηχε yια πρώτη φορά στηv ιστορία: δεν επρόκειτο για έναν λαό που ασκούσε την

εθνική του θρησκεία, αλλά για μια ομάδα ατόμων που

ενεργούσαν εθελούσια και είχαν ξεπεράσει τις κοινωνικές,

τις φυλετικές και τις εθνικές διακρίσεις: άντρες και γυναί­

κες συνάγονταν ενώπιον του θεού απλώς ως άτομα»91•

Και όπως παραδέχθηκε ο επιστήθιος φίλος του Μάρξ,

ΦρίvτριχΈvyχελς, «Ο χριστιανισμός ... απορρίπτοντας όλες

τις εθνικές θρησκείες και τις κοινές τους τελετές και απευ­

θυνόμενος σ' όλους τους λαούς χωρίς διάκριση, απέκτησε

την δυνατότητα να γίνει η πρώτη παγκόσμια θρησκεία»92•

Η ιδέα ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν ένα κοινό πατέρα,

και είναι αδέρφια, που πρέπει ν' αγαπιούνται μεταξύ

τους, η ιδέα αυτή αντιμάχεται σθεναρά τα όποια επίγεια

σύνορα, μάχεται τις φυλετικές ιδιαιτερότητες, τον ρατσι­

σμό, τη ξενοφοβία, τα γλωσσικά εμπόδια, τα ποικίλα δι­

αιρετικά έθιμα, τον εθνικισμό, κι όλα τα άλλα στοιχεία

και προχώματα, που αποτελούν ανυπέρβλητα εμπόδια / / /

για την επικρατηση μιας οικουμενικοτητας, μιας εvωμε-vης χριστιαvιχής χοι vωv{ας. Ν α θυμηθούμε εδώ και πάλι,

ότι υπήρχαν ειδικές διατάξεις καλής συμπεριφοράς και

ευποι"ί"ας προς τους ξένους και στην Μωσdίκή νομοθεσία

και γενικότερα στην Παλαιά Διαθήκη (Εξοδ. 23:9 , Λευ"ί"τ.

1 9 : 33-34 , Δευτ. 1 0 : 1 8 - 1 9 , 26 : 1 1 , πρβλ. Ιεζ. 22 : 7 , 9) . Αλλά, ιδιαίτερα, « .. . μέσα στην Εκκλησία, δεν υπάρχει

μόνο υπέρβαση των εθνικών ή εθνολογικών μας οικογε­

νειών αλλά και αυτών ακόμη των άμεσων και στενών οι­

κογενειακών μας δεσμών. Καλούμαστε να μην φωνάζου­

με κανένα «πατέρα» πάνω στη γη, γιατί έχουμε 'ανα-

133

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

γεννηθεί εξ ύδατος και πνεύματος και έχουμε πατέρα εν

ουρανοίς' . Με τον ίδιο τρόπο στην εκκλησία «Ουκ ενί Ιου­

δαίος ουδέ Έλλην»93•

Η Βίβλος προάγει την ιδέα της οικουμενικότητας, και της παγκοσμιότητας. Όχι της οιχοvομιχής παyχοσμιοπο{­ησης, η οποία στις ημέρες μας δεν γίνεται με επίκεντρο την αγάπη και την χριστιανική αδελφοσύνη, αλλά με επί­

κεντρο την μεγιστοποίηση του κέρδους οικονομικών μο­

νοπωλίων εις βάρος του οικολογικού περιβάλλοντος και

του ίδιου του ανθρώπου. Αυτού του είδους η παγκοσμιο­

ποίηση δημιουργεί στον σύγχρονο άνθρωπο αισθήματα

φόβου, άγχους, σύγχυσης και ανασφάλειας, αφού προά­γει τα συμφέροντα των ισχυρών και δεν λαμβάνει μέτρα για την προστασία των αδυνάτων. Κατά τη Βιβλική αλή­

θεια, προηγείται η αγάπη και η αδελφοσύνη και έπεται η

οικουμενικότητα σαν φυσικό επακόλουθο. Η ενότητα των

ανθρώπων σαν μια τεράστια οικογένεια μπορεί να επι­

τευχθεί μόνον εφόσον επικρατήσει η α y ά π η η, α δ ελ φ ο ­σ ύ v η και η δ ι χ α ι ο σ ύ v η . Το αν δεν επιτεύχθηκε αυτό

μέχρι σήμερα, οφείλεται ακριβώς, στα μεγάλα διαιρετικά

εμπόδια (υλισμός, φιλαυτία, ιδιοτέλεια, σωβινισμός) και

στην έλλειψη κυρίως αγάπης μεταξύ των ανθρώπων και

των κατ' επίφαση Χριστιανών. Εάν οι άνθρωποι ακολου­

θούσαν τα παραγγέλματα του Χριστού- θα μας πει ο Ν ι­

κόλαος Μπερντιάεφ - δεν θα υπήρχε κανένας λόγος να

στραφεί κανείς εναντίον της χριστιανικής θρησκείας94•

Ωστόσο, η ιδέα της αδελφοσύνης- οικουμενικότητας, σαν

ιδέα, υπάρχει μέσα στη Βίβλο. Κι απ' αυτήν μπορεί να εκ­

πηγάσει, και με τις υποδείξεις της μπορεί να πραγματο­

ποιηθεί, με συνεχείς αγώνες στο μέλλον, αλλά περισσότε­

ρο εσχατολογικά, από και με, τη βασιλεία του θεού95•

134

ΗΑΈΕΙΑ ΤΟΥ ΠΡΟ�ΩΠΟΥ ΚΑΙ ΗΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ

ΤΕΛΕΙΟΠΟΙΗ�Η� ΤΟΥ

Στη Βίβλο έχουμε για πρώτη φορά την έννοια του προ­

σώπου και την έννοια της αξίας του ατόμου, διότι το άτο­

μο είναι πρόσωπο. Ο ίδιος ο Θεός αποκαλύπτεται ως πρό­

σωπο, το κατ' εξοχήν μέγα πρόσωπο. Δεν πρόκειται εδώ

για ένα «απρόσωπο θείοv», ούτε για το «πολυπρόσωπο δωδεκάθεο» (προσωποποίηση της φύσης), αλλά για πρό­

σωπο, οντότητα πνευματική, που διαθέτει vόηση, βούληση, συvαίσθημα. Ο Θεός εμφαινόμενος στο Μωυσή στην καιό­

μενη βάτο, αποκαλύπτεται ως ο Ων, (κατά τη μεταφρ. των

Ο , ) ή, ακόμα καλύτερα, σύμφωνα με το εβρdίκό κείμενο

όχι απλά ο Ων, ο στατικώς υπάρχων, αλλά ως ενεργών

πρόσωπο: « θ α ε ίμ α ι α υ τ ό ς π ο υ θ α ε ίμ α ι » ή

« θ ' α π ο δ ε ίξ ω ό τ ι ε ίμ α ι α υ τ ό ς π ο υ ε ίμ α ι »

135

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

(Εχυέχ ασέρ, Εχυέχ). . Έτσι είναι ο όντως Ων, που δρα στο

χρόνο, στην ιστορία, και μάλιστα στο μέλλον.

Θ ε ό τ η τ α , ο v τ ό τ η τ α κ α ι χ ρ ο v ι χ ό τ η τ α , συ­

νάπτονται, διότι είναι Θεός του παρελθόντος, του Αβρα­

άμ του Ισαάκ και του Ιακώβ, αλλά και του παρόντος και του μέλλοντος (Ιδού ποιώ χαι vά τα πάvτα) . «Η βιβλική

θρησκεία στην Παλαιά και Καινή Διαθήκη είναι μια θρη­σκεία προσωπιχοτήτωv, που κομίζουν τη βούληση του θε­

ού και συντηρούν τη συμφωνία ανάμεσα στο θεό και στο

Ισραήλ, ανάμεσα στον θεό και στην ανθρωπότητα. Ο θε-I I I I I

ος, τον οποιο συναντησαν ως προσωπο, ενεργει στην ιστο-

ρία δια μέσου των προσώπων και της εσωτερικής τους

εμπειρίας» (Πόλ Τίλλιχ).

Κατά τον Τ. Μπόμαv και άλλους ειδικούς ερευνητές,

στην Παλαιά Διαθήκη βρίσκονται οι ρίζες του περσοvαλι­σμού (προσωποκεντρισμού), διότι και ο εβρdίκός λαός θε­

ωρείται ως πρόσωπο, συλλογική προσωπικότητα96• Στον

προφήτη Ησdί"α μάλιστα, εμφανίζεται έντονα αυτή η συ λ­

λογική προσωπικότητα του λαού (Ησ. 43: 1 0 κ.άλλ. ). Στον

προφήτη Ησα"ί"α διαβάζουμε για το λαό Ισραήλ συλλογικά

ως πρόσωπο, για το οποίο δείχνει αγάπη και ενδιαφέρον ο

θεός: «Μη φοβάσαι, γιατί εγώ σε λύτρωσα σου δωσα τ' ό­

νομά μου, δικός μου είσαι ... Είσαι πολύτιμος στα μάτια μου, έχεις για μένα αξία και σ' αγαπώ ... » (Ησ. 43: 1 -4) .

Στην Καινή Διαθήκη συναντάμε, όχι λίγα χωρία που

μαρτυρούν ότι ο θεός ενδιαφέρεται όχι μόνο για το σύνο­

λο των ανθρώπων αλλά για έναν έκαστο χωριστά, και που

τον υπολογίζει, του δίvει αξία ως πρόσωπο. Την αξία και

την προτεραιότητα του προσώπου έναντι καθιερωμένων

θεσμών κ. άλλ. μάταιων επιδιώξεων, διεκήρυξε ο ίδιος ο

Η ΑΞΙΑΤΟΥ ΠΡΟΣΟΠΟΥ ΚΑΙ ΗΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΤΕΛΕΙΟΠΟΙΗΣΗΣΤΟΥ

Ιησούς Χριστός, λέγοντας τα περίφημα λόγια: « Τι θα ωφελήσει τοv άvθρωπο αv κερδίσει τοv κόσμο όλο αλλά ζημ ιωθεί τηv ψυχή του» (Ματθ. 16 :26) και, « Το σάββατοv δια τοv άvθρωποv εyέvετο ουχ ο άvθρωπος δια το σάββα­τοv» (Μαρκ. 2 : 27) . Ακόμη, ότι «Ο υιός του αvθρώπου ήρ­θε yια vα σώσει το aπολωλός» (Λουκ. 1 5 :6 , 7) . Επίσης,

διαβάζουμε ότι «Ο θεός .. . δεν είναι μακριά από τον κα­

θένα μας» (Πραξ. Αποστ. 1 7 :27 , λόγια του απ. Παύλου

στον Άρειο πάγο στην Αθήνα). Στην προς Εβραίους επι­

στολή, διαβάζουμε ότι ο Χριστός «χάριτι θεού υπέρ πα­vτός γεύσηται θανάτου» (Εβρ. 2 :9) . Και ο απ. Πέτρος

προτρέπει τους πιστούς να μην ανησυχούν υπερβολικά,

γιατί ο « θεός εvδιαφέρεται yια εσάς» (ότι αυτώ μέλει πε­

ρί υμών, Α' Πετρ. 5 : 7) . Έτσι, διαπιστώνουμε ότι η έννοια της «χριστιαvικής

προσωποκρατίας» έχει ιουδdίκή βιβλική προέλευση, κάτι

που συνήθως αγνοείται ή αποσιωπάται97• Γιατί ο προσω­

πικός θεός είναι εκείνος που κάνει τον άνθρωπο ένα πρό­

σωπο και τον αναγνωρίζει ως πρόσωπο.

Πέραν της συλλογικότητας όμως, στη Βίβλο, ο άνθρω­

πος είναι πρόσωπο, που όπως είδαμε δημιουργείται τέλει­

ος, ελεύθερος. Μετά το πτωτικό στάδιο, ο Θεός, το κατ'

εξοχήν πρόσωπο, αναζητά τους ανθρώπους, τα πρόσωπα, και τα χειραγωγεί για την τελική σωτηρία όλου του αν­

θρώπινου γένους. Είναι σημαντικό να εννοήσουμε, ότι, ο

θεός ενεργώντας προς αυτήν την κατεύθυνση, συνάπτει

διαθήκη με τον Νώε, επιλέγει τον Άβραμ και αλλάζει το

όνομά του σε Αβραάμ (= πατήρ πλήθους), τη Σάρα, σε

Σάρρα ( = ηγεμόνισα), τον Ιακώβ σε Ισραήλ ( = ισχυρός) και

ουτ.καθ.εξής για να δείξει, ότι τα πρόσωπα αυτά γίνονται

με τη θέλησή τους, συνεργάτες του, στους σκοπούς του. Ο

137

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

Γιαχβέ, ομιλεί στον Μωυσή (δια αγγελικού εκπροσώπου),

τον αποκαλεί με το όνομά του, και του μιλάει πρόσωπο με πρόσωπο, ε v ώ π ι ο ς ε v ω π ίω , όπως θα μιλούσε κάποιος

άνθρωπος στο συνάνθρωπό του (Εξοδ. 33: 1 1 -1 2) . Έτσι

σφυρηλατείται η προσωπική σχέση του Εγώ- Εσύ, όπως ανέπτυξε ωραιότατα το θέμα, ο Ιουδαίος λόγιος Μάρτιν

Μπούμπερ (Martin Buber) . Επί πλέον, όπως παρατηρεί ο

D . Patrick, «το βιβλικό σύστημα του νόμου ύψωσε τον αν­

θρώπινο κόσμο πάνω από τη φύση και έδωσε απέραντη

αξία στο άτομο. Ενώ, αντιθέτως οι Νόμοι της Μεσοποτα­

μίας υπέταξαν την ανθρώπινη κοινωνία στη φύση, και το άτομο στην κοινωνία»98•

Ο άνθρωπος ως ελεύθερος, κατά τη Βίβλο, είναι συν­

δημιουργός με το Θεό - το δημιουργό του, αφού καλείται

μέσα στο χρόνο και στην ιστορία, να χαράξει ελεύθερος

την πορεία του και να συνταχθεί με τις θε.ίκές δυνάμεις

ενάντια στις αντίθετες σατανικές, και έτσι να «θεωθεί», ή

να τελειοποιηθεί, κερδίζοντας την αιώνια ζωή (Ιωαν.

1 4 :23, Α' Πετρ. 1 : 3-5, Β' Πετρ. 1 : 4) . Ο Ιησούς έρχεται να

σώσει το απολωλός, αρκεί αυτό να θέλει να σωθεί (Εάv τις θέλει οπίσω μου ελθείv) .

Αυτές οι έννοιες, βέβαια, αναπτύσσονται περισσότερο

μέσα στην Καινή Διαθήκη (βλ. Ιωαν. 3: 1 6, Πραξ. 1 7 :27 ,

Εβρ. 2 :9 , Αποκ. 2 1 : 3, 4) . Σύμφωνα με τα λόγια του Ιησού,

που αποτελούν το ευαγγέλιό του σε μινιατούρα, « ούτω yαρ ηyάπησεv ο Θεός τοv χόσμοv, ώστε τοv υιόv αυτού τοv

μοvοyεvή έδωχεv, ίvα πας ο πιστεύωv εις αυτόv, μη από­ληται αλλ ' έχη ζωήv αιώvιοv» (Ιωαν. 3: 16) .

Έτσι, τελικά, το χριστιανικό μήνυμα είναι «λόγος σω­τηρίας» (Πράξεις Απ. 13 :26, Εφεσ. 1 : 1 3) , αφού είναι ευ­

αγγέλιο του θεού προς ανθρώπους, είναι η « οδός της σω-

Η ΑΞΙΑΤΟΥ ΠΡΟΣΟΠΟΥ ΚΑΙ ΗΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΤΕΛΕΙΟΠΟΙΗΣΗΣΤΟΥ

τηρ{ας» (Πραξ. 1 6 : 1 7) , γιατί δείχνει στον άνθρωπο το

δρόμο που πρέπει ν' ακολουθεί για ν' οδηγηθεί στη ζωή,

και είναι «ούvαμη σωτηρίας» (Ρωμ. 1 : 1 6) που δείχνει και

δίνει τη δύναμη να πορευτεί ο άνθρωπος, και ο σκοπός

του χριστιανικού αγγέλματος είναι η σωτηρία (Ρωμ. 10 : 1 , Β , Κορ. 6: 1 ) .

Ας δώσουμε το λόγο εδώ στον γνωστό Γάλλο διανοητή

Ροζέ Γκαρωvτύ « ... Όταν στην Καινή Διαθήκη ... η Απο­

κάλυψη του Ιωάννη κηρύσσει: Ιδού καινά ποιώ τα πάντα,

υπογραμμίζοντας έτσι ότι η πίστη είναι πράξη συμμετο­

χής στο μετασχηματισμό του κόσμου, μάς υπενθυμίζει ότι

ο κόσμος δεν είναι μια πεπερασμένη πραγματικότητα αλ­

λά συνεχής δημιουργία και ότι έχουμε ευθύνη να εργαζό­

μαστε και να αγωνιζόμαστε γι' αυτόν τον μετασχηματισμό

και αυτή τη δημωυργία»99•

Και για να δούμε το θέμα μέσα από τα μάτια ενός άλ­

λου σύγχρονου συγγραφέα: «Α ν η Παλαιά Διαθήκη απο­

τέλεσε την έμπνευση για τις κοινωνίες ανά τους αιώνες, η

Καινή Διαθήκη έγινε το σύμβολο της προσωπικής σωτη­

ρίας. Η Παλαιά Διαθήκη ήταν επαναστατική yιατ{ έδι vε vέα έμφαση στο άτομο, αλλά η Καινή, το προέκτεινε λέ­

γοντας ότι τα άτομα όχι μόvο μπορούv vα αλλάξΌυv τοv κόσμο, άλλα έχουv καθήκοv vα το κάvουv . . . Αξίζει να δού­

με με νέα μάτια τη Βίβλο . . . Αν και είναι συναρπαστική ως

ιστορικό βιβλίο . . . χρειάζεται να αναγνωρίσουμε στη Βί­

βλο την αξία της, με το να θυμόμαστε ότι ήταv το αρχικό εγχειρίδιο προσωπικής μεταμόρφωσης"100 •

139

ΣΥΜΠΕΡΑL:ΜΑΤΑ

Μετά απ' όλα αυτά, ας συνοψίσουμε το όλο θέμα:

Η έννοια του ενός πνευματικού υπερβατικού θεού, η

έννοια της δημιουργίας του κόσμου από το μηδέν, η ιδέα

ότι ο κόσμος, η ύλη και το ανθρώπινο σώμα είναι καλά λίαν, η ικανότητα του ανθρώπου να καθυποτάξει τη φύ­

ση, η έννοια της αναζήτησης του ανθρώπου από τον Θεό,

η ιδέα της προόδου της ιστορίας, η έννοια της σωτηρίας

του ανθρώπου μέσω της Βασιλείας του θεού, η έννοια της

πίστης ως βεβαιότητας και ως αλήθειας, η ιδέα της ελευ­

θερίας του ατόμου και των λαών, η έννοια της δικαιοσύ­

νης και της ισονομίας, η έννοια της ειρήνης ως πληρότητας

και αρμονίας, η επαναστατική ιδέα της ανθρωπιστικής

αγάπης και της ευσπλαχνίας, η ιδέα της οικουμενικότη­

τας, η αξία του προσώπου και η δυνατότητα τελεωποίη­

σής του, και άλλα, προέρχοvται μέσα από τη Βίβλο χαι διατυπώθηχαv yια πρώτη φορά πρι v από χιλιάδες χρόvια

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

από τους βιβλικούς συyyραφε{ς. Παρόλο που πολλοί σύγ­

χρονοι συγγραφείς διαβλέπουν μιαν αντίφαση και μια

σύγκρουση μεταξύ της πίστης και της θρησκείας της Βί­

βλου, και του σύγχρονου ορθολογισμού που δίνει έμφαση

στην επιστήμη και τη λογική, όπως φάνηκε από τα παρα­πάνω κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει. Γιατί όπως εύστοχα πα­

ρατήρησε ο μαθηματικός και φιλόσοφος Α. Χουά"ίτχέντ (Alfred North Whitehead) : «Η Βίβλος είναι οφθαλμοφα­

νώς η πληρέστερη μαρτυρία της ορθολογικότητας στη

θρησκεία που βασίζεται στα αρχαιότερα διαθέσιμα τεκ­

μήρια ... Κατά πρώτο λόγο προεξάρχουν κυρίως τύποι

σκέψης κατόπιν αναδύονται διαμαρτυρόμενοι προφήτες,

απομονωμένες υπάρξεις απάρνησης και παραινέσεων ...

εμείς στην Ευρώπη και στην Αμερική - είμαστε οι κλη­

ρονόμοι των θρησκευτικών κινημάτων που σκιαγραφήθη­

καν στο σώμα αυτών των βιβλίων. Συζήτηση για τις μεθό­

δους της θρησκείας και για την δικαίωσή τους οφείλει για

να έχει νόημα να βασίζεται στη Βίβλο»101•

Θα μπορούσε μάλιστα να ισχυριστεί κανείς, ότι δεν εί­

ναι καθόλου τυχαίο ότι η νεότερη δυτική επιστήμη ανα­

πτύχθηκε στο υπόβαθρο της Ιουδdίκής- Χριστιανικής δι­

δασκαλίας και όχι αλλού, όπως διαπιστώσαμε.

Κοιτάζοντας κανείς πίσω, στο παρελθόν, και επιθεω­ρώντας όλα αυτά τα πνευματικά επιτεύγματα στον κό­

σμο των ιδεών που κυριάρχησαν στην ανθρωπότητα, δεν

μπορεί, παρά να συμφωνήσει με τα επόμενα λόγια:

«Χωρίς τη Βίβλο, δε θα είχαμε το κίνημα για την κα­

τάργηση της θανατικής ποινής, για τη μεταρρύθμιση των

φυλακών, το αντιπολεμικό και το εργατικό κίνημα, το κί-

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

νημα για τα πνευματικά δικαιώματα, το κίνημα κατά του

Απαρτχάιντ στη Ν. Αφρική . . . τα κινήματα για την ελευ­

θερία του λόγου σε χώρες της Άπω Ανατολής. Όλα αυτά

τα κινήματα της σύγχρονης εποχής υιοθέτησαν τη γλώσ­

σα της Βίβλου»102•

Δεν μπορεί επίσης, παρά να συμφωνήσει και με τα λό­

για της Διευθύντριας του προγράμματος για τα δικαιώ­ματα του ανθρώπου στη σχολή Διεθνών Σπουδών του Πα­

νεπιστημίου Ντένβερ, M.R. Ishay: «Διακηρύσσοντας ότι όλα τα ανθρώπινα όντα οφείλουν

να ενεργούν σε πνεύμα αδελφοσύνης το πρώτο άρθρο της

(Οικουμενικής) Διακήρυξης, αντιστοιχούσε στη βιβλική

εντολή «αγαπήσεις τον πλησίον σου ως σεαυτόν» και, αν

κάποιος ξένος έρθει να μείνει μαζί σας ... μην τον εκμε­

ταλλευτείτε ... να τον αγαπάτε σαν τον εαυτό σας» (Λευ­

·cτικόν 19 : 1 8 - 37) . Δεν πρέπει να λησμονούμε ... ότι η έν­

νοια των δικαιωμάτων του ανθρώπου θεμελιώνεται στην

Βίβλο, την Παλιά Διαθήκη, στις Δέκα Εντολές ... Δεν πρέ­

πει να ξεχνάμε ότι ο Ιουδdίσμός χάρισε στον κόσμο την έν­νοια των δικαιωμάτων του ανθρώπου ... Από πολλές από­

ψεις, οι ηθικές εντολές που περιλαμβάνονται στη Βίβλο

προετοίμασαν το έδαφος για τη φιλελεύθερη και τη σο­

σιαλιστική πρόσληψη των δικαιωμάτων του ανθρώπου»103•

Ακόμη θα πρέπει, νομίζω, να συμφωνήσουμε με το συ­

μπέρασμα του Έριχ Φρομ ως προς την ριζοσπαστικότητα της Βίβλου, όσον αφορά την ηθική τού είvαι: «Η Καινή Δια­

θήκη συνεχίζει την διαμαρτυρία της Παλαιάς Διαθήκης ενά­

ντια στον τρόπο ύπαρξης με βάση το έχειν. Η διαμαρτυρία

της είναι ακόμη πω ριζοσπαστική ... Σ' αυτά τα γραπτά

(της Καινής Διαθήκης) βρίσκουμε σαν κεντρική εντολή ότι

οι άνθρωποι πρέπει να απελευθερωθούν από την απληστία

142

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

και το πάθος της ιδιοκτησίας, να πετάξουν μακριά τα δε­

σμά του έχειv: σε αντιστοιχία όλοι οι θετικοί, ηθικοί κανό-

νες έχουν την ρίζα του στην ηθική του ε{vαι ... Η ριζοσπα-στική απάρνηση των δικαιωμάτων του ατόμου ... καθώς και

η εντολή να αγαπάμε τους εχθρούς μας ... τονίζουν ακόμα πω έντονα από το αγάπα το πλησ{οv σου της Παλαιάς Δια­

θήκης, με μεγάλη φροντίδα για τους άλλους ανθρώπους και

την απόλυτη εξουδετέρωση του ατομικισμού». 104

Η Jacqueline Russ στο βιβλίο της Η Περιπέτεια της Ευ­

ρωπαίχής Σχέψης105 εύστοχα, νομίζω, συνοψίζει την επα­

νάσταση του Βιβλικού - Χριστιανικού μηνύματος: «Γιατί

μιλάμε εδώ για επανάσταση ; Γιατί, Ο Χριστιανισμός τρο­

ποποίησε ριζικά την κοσμοαντίληψή μας . . . ένας και μο­

ναδικός θεός, τέλειος, υπερβατικός, άπειρος, ένας θεός­

δημιουργός, αντικαθιστά τον γεμάτο θεούς κόσμο της ελ­

ληνολατινικής Αρχαιότητας. Δημιουργία, αποκάλυψη, θε­

·cκή υπερβατικότητα, ανάσταση, ιδέα μιας ιστορίας προ­

σανατολισμένης και ευθύγραμμης, αυτές είναι πρωτό­

γνωρες κατηγορίες που θα μεταμορφώσουν την θεώρηση

του κόσμου και τη σκέψη . . .

Η ιδέα της ανάστασης είναι πλέον στο Χριστιανισμό πρωταρχική και θεμελιώδης ( . . . . ) είναι απλώς η έσχατη

κατάληξη, επειδή εκπληρώνει τις επαγγελίες του Θεού,

που είναι το μοναδικό απόλυτο και η μοναδική αρχή δη­

μιουργίας ( . . . . ) Ένας κόσμος που δημιουργήθηκε από το

τίποτα από ένα προσωπικό Θεό, αυτό είναι το θέμα που

χαρακτηρίζει το Χριστιανισμό. Ο κόσμος των Ελλήνων,

αυτός ο κόσμος χωρίς ιστορία, από εδώ και στο εξής α να­

τρέπεται. Ο άνθρωπος εντάσσεται σε αυτό το σχέδιο δη­

μιουργίας: δημιούργημα και ο ίδιος, καλείται να συμμε­

τάσχει στη ζωή του Θεού και την υπερφυσική τάξη.

143

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

Η ελληνική ιδέα της μοίρας καταργείται ( . . . . ) ο άνθρω­

πος είναι ιστορικό ον ( . . . . ) ολόκληρο το ανθρώπινο γένος

ενοποιείται μέσα από την ευθύγραμμη διαδρομή της ιστο­

ρίας, μέσα από τα διαδοχικά θρησκευτικά γεγονότα που

αναγγέλλει η Γραφή, από τη Δημιουργία ως τη Δευτέρα παρουσία. Οι άνθρωποι όχι μόνο δεν είναι απομονωμένοι

σε κλειστές ομάδες, αλλά και φτάνουν σε μία και μοναδι­

κή κοινότητα ( . . . ) Ταυτόχρονα το ανθρώπινο γένος, νοού­

μενο ως ενότητα, σχετίζεται με μια πρωτόγνωρη έννοια

της φύσης . . . Αποκάλυψη, πίστη, σωτηρία, άπειρο κ. τ.λ. :

πρωτότυπες έννοιες θα θεμελιώσουν τη δυτική σκέψη. Ο

Ιουδαω-χριστιανικός Θεός αποκαλύπτεται στους ανθρώ­

πους με τρόπο υπερφυσικό . . . Στο εξής ο Θεός υπάρχει στη

μη αναγώγιμη μοναδικότητά του . . . Και η Χριστιανική κοι­

νότητα είναι σε θέση να τον συναντήσει . . . ». Αλλά υπάρχει και κάτι περισσότερο, απ' αυτά. Μας το

λέει με τρόπο γλαφυρό ο Φλορόφσκυ: «Η Βίβλος δεν εί­

ναι ιστορία της ανθρωπίνης πίστης αλλά η ιστορία της θεί­ας αποκαλύψεως ... Στη νέα οικονομία όλες οι εθνικές

διακρίσεις απορρίπτονται: δεν υπάρχει πια διάκρισις Ιου­

δαίου και Έλληνος ... Μετά Χριστόν, υπάρχει μόνο ένα

" έθνος " το χριστιανικό έθνος, το γένος των Χριστιανών,

δηλαδή η Εκκλησία, ο μόνος λαός του Θεού, και κανένα

άλλο έθνος δεν είναι σε θέση να διεκδικήσει κάποια Γρα­

φική εγγύησι: οι εθνικές διαφορές ανήκουν στην τάξι της

φύσεως και είναι άσχετες με την τάξι της χάριτος. Η Βί­

βλος είναι πλήρης. Αλλά η ιερά Ιστορία δεν έχει ακόμη

ολοκληρωθή. Υπάρχει μια ερχόμενη Βασιλεία, η έσχατη

πλήρωσις, και γι' αυτό υπάρχουν προφητείες και στην

Καινή Διαθήκη ... Η Βίβλος εξακολουθεί να διατηρή το κύ­ρος της όχι μόνο ως καταγραφή του παρελθόντος, αλλά

144

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

και ως προφητικό βιβλίο, γεμάτο από υπαινιγμούς, ενδεί­

ξεις για το μέλλον, ενδείξεις για τα έσχατα. Η ιερά ιστο­

ρία της λυτρώσεως συνεχίζεται ... Και η Βίβλος διατηρεί­

ται από την Εκκλησία, σαν βιβλίο της ιστορίας, για να

υπενθυμίζει στους πιστούς τη δυναμική φύσι της θείας

αποκάλυψης «πολυμερώς και πολυτρόπως».

145

Η ΕπΙΔΡΑL:Η ΤΗ� ΒΙΒΛΟΥ �ΤΙ� ΤΕΧΝΕ�

ΚΑΙ ΤΑ fΡΑΜΜΑΤΑ

«Η Βίβλος για μένα είναι ένα ανεξήγητο αίνιγμα.

Κάθε τι που μπορεί να ονομαστεί μεγάλο

στο πεδίο των τεχνών και των γραμμάτων,

άντλησε την ύλη του απ' αυτό το βιβλίο

ή σ' αυτό οφείλει τη μορφή του» ΝΊΈΝΙ ΝΤΙΝΤΕΡΟ

Γάλλος φιλόσοφος του 18ou αι .

«Η Βίβλος αποδείχτηκε το πω σημαντικό και

με τη μεγαλύτερη επίδραση βιβλίο / /

που γραφηκε ποτ ε»

ΙΣΑΑΚ ΑΣΙΜΟΦ Σύγχρονος οιάσ"flμος επιστ-ή μων

Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΒΙΒΛΟΥ ΣτΙΣ ΤΕΧΝΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΓΡΑΜΜΑ ΤΑ

Αν επρόκειτο να σώσετε ένα μόνο βιβλίο από τη βιβλιο­

θήκη σας που κινδύνευε από πυρκαγιά, ποιό θα σώζατε ; Το

κρίσιμο αυτό ερώτημα ετέθη στον Γερμανό συγγραφέα Γκύ­

ντερ Γκράς (βραβείο Νόμπελ λογοτεχνίας 2000) . Ο Γκράς

αναγνωρίζοντας τη δυσκολία επιλογής, απάντησε, τελικά, ότι θα έσωζε τη Βίβλο, γιατί «είναι μια πολύτιμη συλλογή

συλλογικής μνήμης με μια μεγάλη ποικιλία γραπτού λόγου».

Δεν ξέρω, αλλά πιστεύω, ότι ανάλογα θ' απαντούσαν

κι άλλοι μεγάλοι στοχαστές, διανοούμενοι ή συγγραφείς.

Ο Χόρχε Αουίς Μπόρχες επί παραδείγματι, σε κάποια

συνέντευξή του είπε ότι «Η Βίβλος είναι ένα ουσιώδες

γεγονός είτε πιστεύει κανείς σ' αυτή είτε όχι. Επειδή χά­

ρις στη Βίβλο ο δυτικός πολιτισμός είναι ήδη λίγο ανατο­

λικός . . . ». Και ο Ευyέvιος Ιοvέσχο όταν ρωτήθηκε ποιο

βιβλίο θα ήθελε για δώρο, απάντησε: «Την Αγία Γραφή,

διότι αυτή εμπεριέχει όλα τα βιβλία». Τι είναι λοιπόν

αυτό που κάνει μεγάλους διανοητές και συγγραφείς ολ­

κής να δηλώνουν ότι θα προτιμούσαν να διαφυλάξουν τη Βίβλο από οποιοδήποτε άλλο βιβλίο, και να αναγνωρί­

ζουν τη διαχρονική αξία της και την ευεργετική της επί­

δραση στο έργο τους και σ' όλη την ανθρωπότητα ;

Δεν είναι μόνο ότι η Βίβλος είναι και θεωρείται το ιερό

βιβλίο δύο αρχαίων θρησκειών - του Ιουδdίσμού και του

Χριστιανισμού - αν και αυτό είναι μάλλον το ουσιώδες.

Δεν είναι ότι η Βίβλος είναι μια βιβλιοθήκη βιβλίων, ένα βι­

βλίο που εμπεριέχει πολλά επί μέρους βιβλία, μια

bibliotheca Divina - όπως την ονόμασε ο Λατίνος πατέρας

Ιερώvυμος (4ος μ.Χ.), που περιέχει σχεδόν όλα τα είδη του

λόγου: ποίηση (κυρίως ποίηση), πρόζα, κώδικες νόμων,

ιστοριογραφία, διηγήσεις, παραδόσεις, γενεαλογικούς κα-

147

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

ταλόγους, γνωμικά, παροιμίες, ύμνους, παραβολές, επι­

στολές, προφητείες, αποκάλυψη και άλλα, μια βιβλιοθήκη

που γράφτηκε σ' ένα διάστημα 1600 ετών περίπου.

Δεν είναι- αν και εκπληκτικό-, που έχει γραφτεί από 40 περίπου συγγραφείς διαφόρων επαγγελμάτων και ιδιοτή­

των (ηγεμόνες, στρατιωτικοί, βασιλείς, ποιμένες, ψαράδες,

επιστήμονες, ιερείς, αγρότες), σε τρεις γλώσσες (Εβρdίκά,

Αραμdίκά, Ελληνικά), σε τρεις Ηπείρους, σε διάφορους τό­

πους και μέρη. Δεν είναι, ότι είναι το βιβλίο με τη μεγαλύ­

τερη κυκλοφορία από καταβολής κόσμου παγκοσμίως, ού­

τε επειδή είναι το πρώτο βιβλίο που μεταφράστηκε στον

κόσμο, ούτε το πιο πολυμεταφρασμένο βιβλίο του κόσμου

ούτε το πρώτο βιβλίο που τυπώθηκε όταν ανακαλύφτηκε η

τυπογραφία. Δεν είναι κανένα απ' όλα αυτά, αν και είναι

όλα αυτά. Ναι είναι όλα αυτά τα εκπληκτικά χαρακτηρι­

στικά που προσιδιάζουν σ' αυτό το «περιφανέστερο βιβλίο

του πνεύματος» - όπως το χαρακτήρισε ο Γκαίτε.

Νομίζω ότι αλλού είναι, αλλού ευρίσκεται, το κύριο και

ουσιώδες αυτού του βιβλίου.

Είναι ίσως αυτό που με λίγες λέξεις, είπε γι' αυτό ο φι­

λόσοφος Κάρλ Γιάσπερς: «Μες από τη Βίβλο περνά ένα

πάθος, που είναι μοναδικό επειδή αναφέρεται στο Θεό . . .

Ε ίνα ι το αποθήκευμα μιας χιλιετίας ανθρωπίνων οριακών

εμπειριών . . . Ό,τι είμαστε το είμαστε από τη βιβλική θρη­

σκεία . . . Χωρίς τη Βίβλο γλιστρούμε στο μηδέν». Στέκο­

μαι στις πρώτες φράσεις. Η Βίβλος είναι ένα βιβλίο κατ'

εξοχήν θεοκεντρικό. Μέσα από τις σελίδες της περνά και

αποκαλύπτεται το υπέρτατο όν, ο Θεός, οι ιδιότητές του,

οι σκοποί του, οι ενέργειές του. Ταυτόχρονα, όμως, μέσα

από τις σελίδες της ακούγεται και η φωνή του ανθρώπου.

Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΒΙΒΛΟΥ ΣτΙΣ ΤΕΧΝΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΓΡΑΜΜΑ ΤΑ

Σαν ψίθυρος, σαν κραυγή, σαν παράπονο, σαν ευχαρι­

στία, σαν ικεσία, σαν διάλογος. Ενίοτε και σαν αντί-λο­

γος. Είναι ο αγώνας του, η πάλη, να πλησιάσει το Θείο, να Ι I I

το εννοησει, να το αφουγκραστει και να συν-πορευτει τα-

πεινά μαζί του. Είναι το αποθήκευμα ανθρωπίνων ορια­κών εμπειριών . . . και καταστάσεων. Στις σελίδες του βι­

βλίου αυτού μιλούν άνθρωποι πίστης και αγάπης και ελ­

πίδας, μ' ένα πάθος πρωτόγνωρο, γι' αυτά τα πράγματα

που δέχονται σαν θεία μηνύματα (που πιστεύουν έστω,

ότι δέχονται) κι αυτά που ζούν: Πάνω από 2000 φορές

αναφέρεται στη Βίβλο: «Και εyέvετο λόyος του Κυρίου», « Τάδε λέyει Κύριος», « Το στόμα του Κυρίου ελάλησε», κλπ. Εδώ πρόκειται για κάτι το μοναδικό. Γιατί το περιε­

χόμενο επαληθεύει τον ισχυρισμό. Η ιστορική πραγματι­

κότητα διασταυρώνεται με το θείο λόγο. Ο λόγος του Θε-/ / / / / I I

ου και τα μηνυματα του, εκφερονται μεσα απο ιστορικα

δρώμενα, γεγονότα, πρόσωπα, καταστάσεις, δάκρυα,

αγώνες όχι σαν αφηρημένα, ξηρά ηθικο-πνευματικά πα­

ραγγέλματα, όπως συμβαίνει συχνά σε ιερά κείμενα άλ­

λων θρησκειών (Ινδικά Τριπιτάκα, Ταό Τε Κιγκ κ.αλλ).

Όσοι εγκολπώθηκαν την Βίβλο και την έκαναν βίωμά

τους, είδαν στη ζωή τους τα θαυμαστά αποτελέσματα της

άνθισης του θείου σπόρου. Όχι, βέβαια, αυτοί που λει­

τούργησαν υποκριτικά και αδιάφορα. Παρόλο που γεννή­

θηκε στην Ανατολή και είναι ντυμένη τη μορφή της Α να­

τολής, ξέρει να μιλά στις καρδιές όλων των ανθρώπων, με

δεκάδες τρόπους σε εκατοντάδες γλώσσες.

Τα θεμελιώδη μεταφυσικά προβλήματα που απασχο­

λούν τον άνθρωπο από καταβολής κόσμου μέχρι σήμερα

και προφανώς θα συνεχίσουν να τον απασχολούν, βρίσκο­νται μέσα στη Βίβλο και δίνονται σ' αυτά κατά γενική

149

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

αναγνώριση μια ικανοποιητική, ορθολογική εξήγηση.

Ο κόσμος ως σύνολον, η ζωή, ο άνθρωπος, ο προορισμός

του ανθρώπου, η μετά τη ζωή ζωή, τα μεγάλα δηλαδή διε­

ρωτήματα στα οποία η επιστήμη δεν έχει απάντηση (γιατί

υπερβαίνει τα όρια της) και η φιλοσοφία δίνει συγκεχυμένη απάντηση (γιατί δίνει πολλές αντιφατικές απαντήσεις), βρί­

σκουν απάντηση μέσα από τη Βίβλο. Είναι εκπληκτικό

ακόμη, ότι από τους συγγραφείς της Βίβλου λείπει η χον­

δροειδής μυθολογία των γειτονικών λαών - αν σκεφτούμε

πότε γράφτηκε, συνετέθη και τι πίστευαν τότε οι άνθρωποι.

Σ' αυτήν διαλάμπει ο ηθικός μονοθείσμός. Η Βίβλος μιλάει

για τον άνθρωπο σ' όλη την υπαρκτική του πορεία. Η Πα­

λαιά Διαθήκη περιέχει μεταξύ αρχής και τέλους κάθε τι που

είναι ο κόσμος και κάθε τι που υπάρχει στον κόσμο. Και ο

Θεός έχει μια σχέση με όλα όσα υπάρχουν, γιατί κάθε τι που

υπάρχει έχει μια σχέση με το Θεό, αφού όσα υπάρχουν εί­

ναι Θεού δημιουργία. Στην εβρdίκή Βίβλο το όλο κατανοεί­

ται ως συμβαίνον από της δημιουργίας του κόσμου έως του τέλους. Και το συμβαίνον προτάσσεται του όντος, ο χρόvος του χώρου (πρβλ δημιουργία σε 7 ημέρες).

Η Παλαιά Διαθήκη αφηγείται στα ιστορικά της βιβλία

μια επιμέρους ιστορία και έτσι μιλάει περί του όλου. Στα

προφητικά της υπάρχει η θεία εξαγγελία για το μέλλον,

και στα αγιόγραφα, υπάρχει η επίκληση, για βοήθεια ή

για δοξολογία. Έτσι τα τρία μέρη του εβρdίκού κανόνα

της Βίβλου (ΤαΝ αΚ) βρίσκονται σε αλληλοεξάρτιση και

αποτελούν ένα αρμονικό όλο.

Ιδιαίτερη θέση έχει στις σελίδες της Βίβλου η επαγγε­

λία του Θεού όπου καθιστά δυνατή την εμπιστοσύνη για

το μέλλον. Επαγγελία είναι η ρήση «Μη φοβού»· ή «Μη φοβού, μετά σου yαρ ειμί», λεγόμενη σε άτομα ή σε ομά-

Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΒΙΒΛΟΥ ΣτΙΣ ΤΕΧΝΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΓΡΑΜΜΑ ΤΑ

δες ατόμων. Αλλά, πολύ περισσότερο, επαγγελία είναι ότι

η ζωή θα παραμείνει και ότι ακόμη θα δημιουργηθούν « vέ­οι ουραvο{ χαι vέα yη εv οις διχαιοσύvη χατοιχε{» (Γεν.

8 :22 , Ησ. 65:17, Β' Πετρ. 3: 13). Έτσι ο περί θεού λόγος

αποκτά παγκοσμιότητα και είναι λόγος περί του όλου.

Οι διδασκαλίες των αρχαίων σοφών και των σύγχρονων

φιλοσόφων ήταν πάντα για τους λίγους, τους αριστοκρά­

τες του πνεύματος, τους μεμονωμένους. Αντίθετα η Βί­

βλος, η διδασκαλία του Χριστού και του Ευαγγελίου του,

είναι για όλους τους ανθρώπους, για όλες τις φυλές, για

όλες τις εποχές.

Η λογοτεχνική αξία της Βίβλου αυτή καθ' εαυτή είναι

κάτι το ανεκτίμητο, το ασύλληπτο. Σ' αυτή ενυπάρχουν οι

εκλεκτότερες σελίδες, τα διαμάντια της παγκόσμιας φιλο­

λογίας. Οι Ψαλμοί του Δαυίδ, ο μεγαλοφωνότατος Ησα"ί"ας,

ο λυρικός Ιερεμίας, ο Ιεζεκιήλ με την τραχειά γλώσσα, ο

γνωμικός λόγος των Παροιμιών, ο μελαγχολικός αλλά ρε­αλιστικός στοχασμός του Εκκλησιαστή, ο ερωτικός λόγος

του Άσματος Ασμάτων, οι μικροί προφήτες, τα άνθη του

Ευαγγελίου, ο γλαφυρός κάλαμος του απ. Παύλου, η Ιω­

άννεια Αποκάλυψη με τα τρομερά μηνύματά της, είναι

κείμενα που συναρπάζουν, συγκλονίζουν, πυρπολούν τη

σκέψη και προκαλούν κατάνυξη, συντριβή, ανύψωση και

δέος στον αναγνώστη. Όπως είπε ένας Γάλλος φιλόλογος:

«διακρίνονται από ένα αίσθημα μεγαλείου_ κι ακόμα πω

πολύ από κάτι που αγκαλιάζει το άπειρο». Στέκομαι στο

τελευταίο: κάτι που αγκαλιάζει το άπειρο . . .

Για τη φιλολογική αξία της Βίβλου ειπώθηκαν πολλά.

Σημειώνω εδώ μόνο δύο γνώμες. Όταν ο Τσάρλς Ντ{χεvς

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

ρωτήθηκε ποια ήταν η πιο ενδιαφέρουσα 'ιστορία' στην

παγκόσμια φιλολογία, είπε: «η παραβολή του Ασώτου υι­

ού». Και, όταν ρώτησαν τον Σ. Τ. Κόλεριτζ να πει, ποιά

υπήρξε η πλουσιότερη σελίδα της φιλολογίας, αδίστακτα

απάντησε: «τα πρώτα 16 εδάφια του 5ου κεφ. του Ματ­θαίου» (οι μακαρισμοί).

Είναι η ποίηση της Βίβλου- αφού σχεδόν τα 3/4 του πε­

ριεχομένου της είναι γραμμένα σε ποιητικό λόγο -, αυτή

που δεν φέρνει ποτέ τον κορεσμό, όπως έγραψε η Χιλιανή

ποιήτρια Γκαμπριέλα Μιστράλ (Νόμπελ λογοτεχνίας 1948) .

Η ποίησή της είναι πάντα επίκαιρη και πάντα δροσερή σαν

τον ανοιξιάτικο πλούσιο κάμπο του Μάη. Μπορεί να τη δια­

βάσει κανείς και 50 και 100 φορές χωρίς ποτέ να την εξ α­

ντλεί. Πώς να εξαντλήσεις μέσα σε 70-80 χρόνια ζωής, δια­

βάζοντας και ξαναδιαβάζοντας, αυτά που έγραψαν πυκνω­

μένα, ως βίωμα, ως καταστάσεις και ανατάσεις καρδιάς,

πολλοί άνθρωποι θεήλατοι, μέσα σε εκατοντάδες χρόνια ;

Το μεγαλείο των κειμένων της Βίβλου δεν βρίσκεται μό­

νο στο θεολογικό τους περιεχόμενο και στο μεταφυσικό

τους βάθος, αλλά και στον τρόπο με τον οποίο γίνεται αυτή I I I I

η παρουσιαση και στο συγγραφικο υφος των συγγραφεων.

Οι συγγραφείς της φθάνουν στο στόχο τους με μεγάλη οι­

κονομία λέξεων. Αυτό καταφαίνεται εκ του ότι και τα με­

γαλύτερα σε μήκος βιβλία της μπορούν να διαβαστούν μέ­

σα σε λίγες ώρες. Τα ατομικά επεισόδια αναφέρονται με

σαφήνεια και συντομία. Για να γίνει αντιληπτό αυτό στο

σύγχρονο αναγνώστη αρκεί νομίζω, να σημειωθεί, ότι η βι­

βλική Εβρdίκή γλώσσα αποτελείται από 7 .200 λέξεις περί­

που· και με το λεξιλόγιο αυτό, οι συγγραφείς της Παλαιάς

Διαθήκης έπρεπε να διατυπώσουν όλες τις λεπτές έννοιες,

Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΒΙΒΛΟΥ ΣτΙΣ ΤΕΧΝΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΓΡΑΜΜΑ ΤΑ

εκφράσεις και αποχρώσεις, συναισθηματικές καταστάσεις

κ.λπ. στους αναγνώστες τους, πράγμα που δεν ήταν καθό­

λου εύκολο - αν αναλογισθεί κανείς τον πλούτο της αρχαί­

ας Ελληνικής γλώσσας. Απ' την άλλη, είναι επίσης άξιο θαυ­

μασμού, το ότι η Καινή Διαθήκη στο σύνολό της, αποτελεί­ται από 140.000 λέξεις, αλλά είναι γραμμένη με 1 1 . 280 δια­

φορετικές λέξεις. Έτσι απλό και σύντομο είναι το λεξιλόγιο

των συγγραφέων της Βίβλου αλλά χρησιμοποιημένο με τό­

σο ελκυστικό και τρομακτικό τρόπο.

Η τεχνική των συγγραφέων της Βίβλου, όταν συγκριθεί

με το ανιαρό και πλαδαρό ύφος των περισσότερων πεζο-/ / / I

γραφικων κειμενων των χρονικογραφων της αρχαιας

Εγγύς Ανατολής, φαίνεται εκπληκτική, αφού μπορεί και

συναρπάζει τη σκέψη και τη φαντασία των αναγνωστών

της, ανεξαρτήτως εποχής. Με τα ιστορικά βιβλία, γίνεται I I I I I I

ταυτοχρονα ορατα η αορατα και η ερμηνεια της ιστοριας

πολλά δεν λέγονται, αλλά αφήνονται στον αναγνώστη να

βγάλει τα συμπεράσματά του και έτσι συμμετέχει κι αυ­τός μέσα στην ιστορία . . . Δικαίως οι ιστορικοί συγγραφείς

της Βίβλου, θα μπορούσαν να διεκδικήσουν το πρωτείο / /

των «πατερων της ιστοριας» . . .

Είναι ενδιαφέρον εδώ να σημειώσουμε ακόμη, ότι, στη

Βίβλο ανευρίσκονται για πρώτη φορά ορισμένες λέξεις που

μετέπειτα έγιναν γνωστές και αποδεκτές, παγκοσμίως,

όπως: προσωποληψία - προσωπολήπτης, τάλαντο ( ταλέ­

ντο) τύπτω - τύψεις (συνειδήσεως) ανάστασις (νεκρού) κοί­

μησις - κοιμητήριο, υποκριτής (με την ηθική έννοια) αγάπη

(με ανθρωπιστική έννοια) καλλιέργεια (πνευματική) εθελο­

θρησκεία, αγιασμός, πώρωσι (καρδιάς) κ.άλλ.

Η επίδραση της Βίβλου στην παγκόσμια φιλολογία απ'

153

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

την αρχή της διαδόσεώς της, υπήρξε τεράστια, εκπληκτική.

Σε σημείο που να φθάνει κανείς να διερωτηθεί πως θα ήταν

ο πολιτισμένος κόσμος χωρίς την ευεργετική επίδρασή της.

Και λέγοντας αυτό, δεν εννοώ την Χριστιανική φιλολογία

που αναπτύχθηκε με την διάδοση και επίδραση του Χρι­στιανισμού από τον 2ο αι. μ.Χ. κι' εντεύθεν, όπως τα συγ­

γράμματα των Πατέρων της Εκκλησίας, των Βυζαντινών

και Δυτικών μοναχών, των μυστικιστών, των μεταφυσικών

και άλλων, που είναι αυτονόητη και αναντίρρητη.

Εννοώ τη φιλολογία την ανεξάρτητη που αναπτύχθηκε

από την «θύραθεν» όπως λέγεται σοφία, η οποία όμως,

όπως μπορεί ν' αποδειχθεί, δεν ήταν καθόλου ανεξάρτητη.

Αναλογιζόμενος αυτά που τηλεγραφικά αναφέρω παρακά­

τω, τολμώ να ισχυριστώ ότι η φιλολογία του Δυτικού Κό­

σμου (Ευρώπης και Αμερικής) έχει επίκεντρό της τη Βίβλο.

Αν εξαιρέσει κανείς τα βιβλία που γράφτηκαν και γράφο­

νται αποκλειστικά για την φιλοσοφία και για τις επί μέρους

επιστήμες, τα περισσότερα βιβλία που έχουν γραφεί, γρά­φτηκαν είτε για να ερμηνεύσουν τη Βίβλο (υπομνήματα,

σχόλια, διατριβές) είτε για να την υπερασπισθούν από άδι­

κες επιθέσεις αθε·ίστών-σκεπτικιστών, (απολογητικά έργα),

είτε για να καταδείξουν την αιώνια αξία της, είτε εξ' αντι­

διαστολής ή εξ αντιζηλίας με το περιεχόμενο, την ιδεολογία της και τη διάδοσή της (Δαρβ{vος, Χάξλευ, Μάρξ, Σοπεvχά­ουερ, Ν{τσε, Φρόϋvτ). Ο Θεός της Βίβλου και του χριστιανι­

σμού, υπήρξε το επίκεντρο της επικρίσεως και πολεμικής

των φιλοσόφων . . . Ο Αλμπέρ Καμύ σωστά είχε επισημάνει,

ότι το πρόβλημα του Θεού και της αθανασίας, είναι προ­

βλήματα και του σοσιαλισμού, αλλά από άλλη οπτική . . .

Ξεκινώντας λόγου χάρη από τα χρόνια της Αναγέννησης

154

Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΒΙΒΛΟΥ ΣτΙΣ ΤΕΧΝΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΓΡΑΜΜΑ ΤΑ

με τον Έρασμο Ντεσιvτέριους, τους μεταρρυθμιστές Αού­θηρο και Καλβίvο, που έδωσαν στην γλώσσα τους πρώτα

τη Βίβλο, και προχωρώντας από τους Άγγλους μεταφυσι­

κούς ποιητές του 17ου αι. (Τζώv Ντόv, Τέυλορ, Τζώρτζ Χέρμπερτ, Κρίστοφερ Μάρλοου) στον Σαίξπηρ - που θεω­

ρείται ως ο Άγγλος θεατρικός συγγραφέας που κάνει τη μεγαλύτερη χρήση βιβλικών θεμάτων και χωρίων106, και πο­λύ περισσότερο στον μεγάλο ποιητή Τζώv Μίλτοv (Απωλε­

σθείς παράδεισος, Αποκατεστημένος παράδεισος, Σαμ­

ψών Αγωνιστής) και πηγαίνοντας σε ιστορικούς και φιλό­

σοφους συγγραφείς του 18ου αι. όπως τον Τόμας Χόμπς

(Λεβιάθαν) Ν τ. Χ ιούμ, Ε. Γκιμπόv και Ιωvάθαv Σουίφτ, και

επιστρέφοντας πάλι σε λογοτέχνες του 19ου αι. όπως Ουίλ­λιαμ Μπλαίηκ, λόρδο Μπάυροv (Κάιν, 1821), Μπουχάvαv, Ουέλλς (ο Ιωσήφ και τ' αδέλφια του, 1824) Τόμας Χάρvτυ,

και του 20ου α ι. , Γέητς, Ρόμπερτ Γκρέίβς (βασιλιάς Ιησούς)

Τζέραρvτ Χόπκι vς, Τ. Σ. Έλλιοτ (σχεδόν με το σύνολο των

έργων του) Κλάιβ Στέηπλ Αιούις (με το σύνολο του έργου

του) και άλλους, παρατηρούμε αυτήν την εκπληκτική επί­

δραση της Βιβλικής φιλολογίας επάνω τους. Το ίδιο φαινόμενο παρουσιάζεται στην Ευρωπdίκή φι­

λολογία. Αφήνω κατά μέρος το Δάvτη με τη θεία Κωμωδία

του (Παράδεισος - Καθαρτήριο - Κόλαση). Α ναφέρω εδώ

ενδεικτικά τον Μάιστερ Έκχαρτ, τους Ισπανούς μυστικι­

στές του 16ου α ι. Αyία Τερέζα της Αβιλά, Χ ουάv vτε λά Κρούθ, απ' τους παλιότερους, για να προχωρήσω στον

Κορvήλιο, και στον Ρακίvα (Εσθήρ), τον Μποσσουέτ, τον

Πασκάλ (Σκέψεις), τον μεγάλο Γερμανό ποιητή Φρίvτιχ Κλόπστοκ (ο Μεσσίας), τον Γκαίτε ( Φάουστ), τον Χάίνε, εν

μέρει τους Κάφκα και Μαρσέλ Προύστ (ο τελευταίος έγρα­

ψε τα Σόδομα και Γόμαρα), τον Νοβάλις, τον Σατωμπριάv

155

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

(Το πνεύμα του Χριστιανισμού), τον Ουyκώ (Οι Άθλιοι, ο

θεός), τον Σαρλ Πεyκύ, τον Φραvσουά Μωριάκ, τον Πολ Κλοvτέλ, τον Κίρκεγκορ (με όλο το έργο του), τον Ντοστο­γιέφσκι (επίσης με όλο το έργο του), τον μεγάλο Ισπανό

στοχαστή Μιyκέλ vτε Ουvαμούvο, τον Μπέκετ (Περιμένο­ντας τον Γκοντό), τον Μέvτελσοv, τον Τόμας Mαvv (Ιωσήφ

και τ' αδέλφια του), τον Τζορτζ Στάινερ, τον Περ Λάγκερ­

κβιστ (Ο Βαραββάς), κ.άλλ. Μνημονεύω ιδιαίτερα τους

Αμερικανούς Φράvσις Φιτζέραλvτ και Τζώv Ά.πταί:Κ, τον

Ν όρμαv Μέιλερ, για ν' αναφέρω τα πω γνωστά, τα πω ηχη­

ρά ονόματα, ή τον σύγχρονο κριτικό Χάρολντ Μπλουμ, τον

Νομπελίστα Ζοζέ Σαραμάγκου και τόσους άλλους, καθώς

και τους Ρόμπερτ Φροστ, Τζον Άσμπερι και Ν ε·ιλ Σιμόν,

που στήριξαν κείμενά τους πάνω στο βιβλίο του Ιώβ.

Κι' απ' τους δικούς μας, τους Σολωμό, Παπαδιαμάvτη, Παλαμά, Κό vτοyλου, Σεφέρη, Καζαvτζάκη, Αειβαδίτη, Βρεττάκο, Μελισσάvθη, Ελύτη . . . για να μην αναφέρω τον

Ρωμαvό το Μελωδό, τον Α vδρέα Κρήτης και τόσους άλ­

λους Βυζαντινούς συγγραφείς. Η επίδραση της Βίβλου

στο έργο τους είναι καταφανής. Όχι μόνο στο περιεχόμε­

νο αλλά και στο ύφος, στο στυλ, στη μορφή. Ακόμα κι

όταν γράφουν τελείως άσχετα θέματα . . . Η Μιστράλ δι­

καίως χαρακτήρισε τη Βίβλο «Αιώvια αδελφή της ταραy­μέvης αvθρωπότητας που η σοφία της κυματίζει».

Και τι να πεί κανείς για την επίδραση της Βίβλου στις

άλλες τέχνες, όπως ζωγραφική, γλυπτική, αρχιτεκτονική,

μουσική ; Κάπου γράφει ο απ. Παύλος ότι δεν του έφτανε ο

χρόνος για ν' αναφέρει τα κατορθώματα πίστης αρχαίων

ανδρών. 'Ετσι κι εμένα «επιλείψει μοι ο χρόνος» και δεν μου

επαρκεί ο εδώ ο χώρος, για ν' αναφέρω απλά τα ονόματα

Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΒΙΒΛΟΥ ΣτΙΣ ΤΕΧΝΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΓΡΑΜΜΑ ΤΑ

μεγάλων ζωγράφων και γλυπτών, όπως, Μιχαήλ Α yyελου, Ελ Γχρέχο, Ρέμπραvτ, Ντύρερ, Ντά Βίvτσι, Γρούvεβαλvτ, Ραφαήλ, Φρά Α vτζέλιχο, που τα θέματά τους έχουν αντλη­

θεί κυρίως μέσα από τη Βίβλο. Οι μεγάλες τοιχογραφίες της

Καπέλα Σιξτίνα, και οι εκπληκτικές συνθέσεις του Δομ{vι­χου Θεοτοχόπουλου που εξαϋλώνουν και μετουσιώνουν τον

αποδέκτη, καθώς και σύγχρονες δημιουργίες, σαν αυτές

του Νταλί και του Μαρκ Σαγκάλ κ. άλλ. , προφανώς δεν θα

υπfιρχαν χωρίς την πηγή της έμπνευσής των: τη Βίβλο.

Ούτε πάλι μπορώ να παραβλέψω -και να τό'θελα-, ότι

μεγάλοι, αθάνατοι μουσουργοί όπως Χαίvτελ, Μπάχ, Χα­ϋδv, Μότζαρτ, Α{στ, Βέρ vτι, Ροσ{vι, Φράvχ, Μπετόβεv, κ.

άλλ. εμπνεύστηκαν το έργο τους μέσα από θέματα της

Αγίας Γραφής. Αυτά είναι γνωστά τοις πάσι. Ίσως να μην

είναι όμως, ιδιαίτερα γνωστό, ότι σύγχρονοι συνθέτες όπως

ο διάσημος Ζμπίγκνιερ Πράισνερ και ροκ τραγουδιστές και

συγκροτήματα, όπως ο Bob Dylan, Leonard Cohen, Robert Heinlein, U2, Rolling Stones, The Doors κ.άλλ. καθώς και τα

νέγρικα Gospels έχουν εμπνευστεί πολλά τραγούδια τους

από βιβλικά πρόσωπα και θέματα107• Η Βίβλος έγινε επίσης

πηγή έμπνευσης για πολλές όπερες. Όπως αυτές που συ­

νέθεσαν ο Mehul Etienne Nicolas (19ος αι. ), την όπερα Ιω­σήφ, ο Saint Saens Camille (1835 - 1921) που έγραψε το Σαμψώv χαι Δαλιδά, ο σύγχρονος Luigi την όπερα Ιώβ, ο

Μ. Darius, την όπερα Δαυίδ, ο Verdi την Ιερουσαλήμ, ο

Rossini την όπερα Μωυσής, ο Nielsen, Σαούλ και Δαβίδ, ο

K. D . Volker την όπερα Βαλτάσαρ. Ακόμη και στον κινημα­

τογράφο και το θέατρο, είναι καταφανής η επίδραση της

Βίβλου και των ηρώων της.Έργα- εποποιίες, σαν αυτά του

Σεσ{λ Ν τε Μιλ ή του Φράvχο Τζεφιρέλι, του Παζολ{ vι, αλλά

και σύγχρονα έργα, σαν του Μπέρyχμαv και του Κισλόφ-

157

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

σχι ή Κριστόφ Βαρλιχόφσχι, δεν θα υπήρχαν χωρίς τη θε­

ματολογία και την έλξη της Βίβλου επάνω τους. Σύγχρο­

νες θεατρικές αναγνώσεις της Βίβλου, δεν είναι άγνωστες,

σαν κι αυτή του Ιταλού Ρομέο Καστελούτσι που παρου­

σίασε την παράσταση Genesi, εμπνευσμένη από το πρώτο

βιβλίο της Βίβλου, κ. άλλ.

Στο θέμα αυτό εδώ, θα μπορούσα να απεραντολογήσω

και φοβούμαι ότι ήδη το έκανα. Επιθυμώ να τελειώσω με

την καίρια κρίση του Έρμαv Έσσε (Νόμπελ Λογοτεχνίας

1946) για την σημασία της Βίβλου. Γιατί κι αυτός με τη Ι I I I I

συνοπτικη κριση του, με τον τροπο του, συνηγορει στο οτι

η Βίβλος είναι το βιβλίο που τον κόσμο άλλαξε: «Αυτό το

μέγιστο κτήμα της ανθρωπότητας είναι διατυπωμένο σε

διάφορες μορφές και γλώσσες . . . Ολόκληρη η χριστιανική

ποίηση π.χ. μέχρι το Δάvτη και μέχρι σήμερα είναι μια

έκλαμψη της Καινής Διαθήκης. Κι αν αφανιζόταν όλη αυ­

τή η γραμματεία, διασωνόταν όμως η Καινή Διαθήκη, θα I I I I I

μπορουσαν συνεχως να εκπηγασουν νεες, ομοιες γραμμα-I I I τειες απο αυτην».

Καθώς έγραφα αυτές τις σειρές, συνειδητοποίησα πό­

σοι νομπελίστες συγγραφείς ομολόγησαν ότι δέχθηκαν

την ευεργετική επίδραση της Βίβλου στο έργο τους. Κι

αναρωτήθηκα: Με πόσα Νόμπελ λογοτεχνίας θα έπρεπε

να τιμηθούν οι συγγραφείς της Αγίας Γραφής ;

ΥΜΝΟ� �ΤΗ ΒΙΒΛΟ

Βιβλίο αληθινά δικό μου για κάθε ώρα και περίσταση,

καλέ και δυνατέ φίλε της καρδιάς μου ... Μου δίδαξες τη

δύναμη της ομορφιάς και την κρυσταλλένια ελευθερία

του πνεύματος, την αλήθεια απλή, αλλά και τρομερή μέ­σα στη συντομία σου ... Πόσες φορές με παρηγόρησες! Ποτέ δεν σ' αναζήτησα μάταια, ω βιβλίο, συ του ανθρώ­

που, το μόνο αληθινό! Από τον Δαβίδ έμαθα να αγαπώ το

ιερό τραγούδι με την απαλή μελωδία του, που σβύνει την

ανθρώπινη πικρία. Από τον Εκκλησιαστή άκουσα τον

αντίλαλο της ματαιότητας της ζωής .. .

Ποτέ δεν σε χορταίνω. Η ανθρώπινη ποίηση φέρνει τον

κορεσμό. Η δική σου ποτέ. Είσαι πάντα επίκαιρη και πά­

ντα δροσερή, σαν τον ανοιξιάτικο κάμπο του Μάη. Μονα­

δική είναι η ειλικρίνειά σου. Ούτε ίχνος απάτης δεν βρί­

σκω. Ο γυμνός σου λόγος αναστατώνει τον υποκριτή, η

καθαρότητά σου αποκρούει τον έκλυτο, μα σε αγαπώ

159

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

ολόκληρη, από το λεπτό άρωμα των παραβολών σου ως

τα πιο ακαλαίσθητα ονόματα του βιβλίου των Αριθμών.

Οι σοφοί χρησιμοποιούν τα ωμά εργαλεία της λογικής

τους, πρώτα για να σε διαιρέσουν και έπειτα για να σε

αρνηθούν. Μα εγώ αποφάσισα να σ' αγαπώ για πάντα και να τρέφω την ψυχή μου με την αλήθεια σου, όσο ο Κύριος

θα μ' αφήνει να βλέπω το φως της ημέρας. Οι επαγγελμα­

τίες δάσκαλοι αναλύουν, συγκρίνουν, ταξινομούν και ψα­

λιδίζουν τις σελίδες του. Εγώ σ' αγαπώ όπως είσαι. Μου

φτάνει ότι η καρδιά μου χτυπά μέσα στη δική σου σκιά.

Χωρίς κανέναν οδηγό, βρήκα το μεγαλείο σου. Το φωτει­

νό όραμα που αντίκρυσα, ποτέ δεν έσβυσε. Τίποτε από

όσα μου έμαθαν όλοι οι σοφοί αυτού του κόσμου, δεν μ' έ­

καμε να σε παραμελήσω ή να σε περιφρονήσω.

Ω, συ που νανούρισες στο λίκνο τους όλους τους λαούς,

αιώνια αδελφή της ταραγμένης ανθρωπότητος, η σοφία

σου κυματίζει σαν το χαρούμενο τραγούδι των παιδιών.

Σε χρειάζομαι κάθε ώρα. Μη μ' αφή σεις. Μη μ' αρνηθείς.

Η παιδική μου καρδιά που δεν θα σβύσει μέσα

μου, θα φυλάττει τ' ατέλειωτα θαύματα των σελίδων σου.

Έτσι θα ζω με τη δίψα μου για το Θεό, καταπραϋμένη από

το ποτήριόν Του, που ξεχειλίζει.

160

Γκαμπριέλα Μιστράλ (Νόμπελ λογοτεχνίας 1945)

Η ΚΑΙΝΗΔIΑΘΗΚΗ: το ΒΙΒΛΙΟ ΤΗ� ΖΩΗ�

... Αυτό το βιβλίο της Καινής Διαθήκης παρέμεινε η πιο

πολύτιμη ορατή περιουσία της Χριστιανοσύνης μέχρι σή­μερα.

Ένα βιβλίο από την αρχαία Ανατολή, και λαμποκοπά

το φως της αυγής,

ένα βιβλίο που αποπνέει την ευωδία της άνοιξης της

Γαλιλαίας και είναι χτυπημένο από τη βορειοανατολική

θύελλα της Μεσογείου, που καταποντίζει τα πλοία,

ένα βιβλίο των χωρικών, των ψαράδων, των μαστόρων,

των οδοιπόρων και των πλεόντων, των αγωνιστών και των /

μαρτυρων,

ένα βιβλίο της κοσμοπολίτικης Ελλάδος με σημάδια

σημιτικής καταγωγής,

ένα βιβλίο της αυτοκρατορικής εποχής γραμμένο στην

Αντιόχεια, στηνΈφεσο, στην Κόρινθο, στη Ρώμη,

161

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

ένα βιβλίο των εικόνων, των θαυμάτων και των ορα-/

ματων,

βιβλίο του χωριού και της πόλης, βιβλίο του λαού και

των λαών,

είναι η Καινή Διαθήκη, αν εξετάσουμε την εσωτερική πλευρά των πραγμάτων, το μεγάλο και μοναδικό πρώτο

βιβλίο των ανθρωπίνων ψυχών.

Λόγω του ψυχικού του βάθους και πλάτους αυτό το βι­

βλίο της Ανατολής είναι ένα βιβλίο και για την Ανατολή

και για τη Δύση, ένα βιβλίο για την ανθρωπότητα, είναι το

αρχαίο βιβλίο, αλλά και το αιώνιο βιβλίο.

Και λόγω της μορφής του Λυτρωτού, ο οποίος ανα­

δύεται από το βιβλίο συνοδευόμενος από το πλήθος των

λυτρωμένων, να ευλογεί και να παρηγορεί, να προτρέπει

και να ανανεώνει, να αποκαλύπτει και πάλι τον εαυτό του

σε κάθε γενιά των κοπιώντων και πεφορτισμένων, να αυ­

ξάνει από αιώνα σε αιώνα, είναι η Καινή διαθήκη το βι­

βλίο της ζωής.

Άντολφ Ντέισμαν (Ad . Deissman) «Φως από τ'Υlν Ανατολ-ή»

(Licht vom Osten 1923)

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1 . Ακολουθώ τις αρχαίες μαρτυρίες του Μελίτωνα Σάρδεων (2ος αι μ.Χ.) , του Ωριγένη , του Ιερώνυμου, και του Μ. Αθανασίου (ΛΘ · επι­στολή) και άλλων αρχαίων εκκλησιαστικών συγγραφέων και όχι την α μ­φισβητούμενη Δυτικότροπη (καθολική) άποψη που περιλαμβάνει και τα δευτεροκανονικά, που από το 1830 μ.Χ. εμφανίζονται και στις ελληνι­κές εκδόσεις, πρβλ. και Σ. Αγουρίδη, Αγία Γραφή , λήμμα στην εγκυ­κλοπαίδεια Υδρία, τομ. 1 ος, σελ. 304, 305, «0 στενότερος κανόνας συν­δέθηκε ειδικότερα με την έννοια του θεμελίου για την στήριξη των βα­σικών δογμάτων της χριστιανικής πίστης». 2 . Γ. Φλορόφσκυ, Χριστιανισμός και Πολιτισμός, (Θεσ/νίκη 1982), σελ. 1 7 . 3. Κατά τον διάσημο Ελληνιστή Werner Jaeger . . . «ΟιΈλληνες έγιναν οι ερευνητές και οι εφευρέτες των κλασσικών μορφών της ανθρώπινης σκέ­ψης, γλώσσας, έκφρασης και δραστηριότητας. Αυτοί ανεκάλυψαν τους νόμους της μουσικής αρμονίας και την γραμματική της ανθρώπινης γλώσσας . . . Διεμόρφωσαν ένα ολόκληρο σύστημα ρητορικής . . . Απεκά­λυψαν τους νόμους της επιχειρηματολογίας και της λογικής, της αριθμη­τικής, της γεωμετρίας και της στερεομετρίας . . . . και, εφ' όσον δεν υπάρ­χει πολιτισμένο έθνος στον δυτικό κόσμο, το οποίο να μην έχει υιοθετή­σει το σύστημά τους, όλοι μετέχουμε στις επιτεύξεις τους, ακόμα κι αν δεν γνωρίζομε τη γλώσσα τους» Werner Jaeger, Οι Έλληνες και η αγωγή του ανθρώπου (1962) , σελ. 78 . πρβλ. του ιδίου Παιδεία μόρφωσις του Έλληνος ανθρώπου τομ. ΑΒ, (Αθήναι) Βλ. παρόμοιες θέσεις και στον W. Durant, Παγκόσμια Ιστορία του Πολιτισμού, τόμ. Β · σελ. 678-682 . 4 . Ιλιάδα Ζ 198-205, Π 419-483 5. Πλουτάρχου, Περ ί αρεσχό ντων τοις φιλοσόφοις, I, 25 6. Jacqueline Russ, Η περιπέτεια της Ευρωπα"ίκής σκέψης, (2005) σελ. 72. Στα 1970 ο Yehezkel Kaufmann δημοσίευσε την εργασία του σε 8 τόμους με τίτλο The Religion of Israel, όπου έδειξε ότι ο μονοθε"ίσμός των εβραίων παραμένει ένα φαινόμενο που ξεφεύγει από την επιστη ­μονική έρευνα και ότι σαφώς έχει Μωσα·ίκή καταγωγή . 7 . Ψαλμ. 1 04 :29,30 [ 103, 0 ' ] , Πραξ. Αποστ. 1 7 :25-28 . 8 . Η έκφραση αυτή δεν υπάρχει αυτούσια στην Βίβλο. Υπάρχουν όμως τα στοιχεία και οι προϋποθέσεις. Για πρώτη φορά, η έκφραση «ΕΚ του μηδενός» βρίσκεται στο Β · Μακκ. 7 :28 «ότι εξ ουκ όντων εποίησεν αυ­τά ο θεός». Στη Σοφία Σολομώντος του 2ου π.Χ. αιώνα όπου διαβά­ζουμε «Ού γαρ ηπόρει η παντοδύναμός σου χειρ και κτίσασα τον κό­σμον εξ αμόρφου ύλης» (1 1 : 1 7), εμφανίζονται για πρώτη φορά πλατω­νικές απόψεις και επιρροές για την δημιουργία του κόσμου. Το ρήμα της θείας δημιουργικής δραστηριότητας μ παρά, αναφέρεται σε δημι­ουργία από το τίποτα και στη δημιουργία κάτι τελείως νέου (βλ. Ησ. 4 1 : 20, 65: 1 7 , Ιερεμ. 31 : 22 , πρβλ. και Ψαλμ. 51 : 1 2 ' καρδίαν καθαράν κτίσον εν εμοί θεέ'). 9 . Ελί Βιζέλ, συνέντευξη στο Θανάση Λάλα, BHMAGAZINO, σελ. 24. Κατά τον Παλαιοδιαθηκολόγο Ηλία Οικονόμου (Θεολογική οικολογία,

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

1 994, σελ 85) η μείζων αυτή πρόταση, αναλύεται σε είκοσι δύο μικρό­τερα ή ειδικά θε"ίκά βουλήματα, που είναι ισάριθμα με τα δημιουργή ­ματα, που προκαλούν. Η μείζων πρόταση αφορά στη συνολική δημι­ουργία του κόσμου από μηδενική υλική βάση (ex nihilo) . 1 0. W. F. Albright, New Horizons in Biblical Research (1966) σελ 8· του ιδ ίου , The Old Testament and Archaeology, στο Old Testament Commentary (H. C . Allerman - Ε . Ε . Flack, 1948) . 1 1 . Για περισσότερα, β λ Μ. Μπέγζο, Δ ιό νυσος και Δ ιονύσιος (Αθήνα 2000) και συνοπτικά, Η Ελληνική Κληρονομιά στον Χριστιανισμό, στο περιοδικό ΔΙΑΒΑΖΩ 481 , Ιανουάρ. 2009, σελ 1 2 1 -124. 12 . R.D. Wilson, Α Sάentific Investigation to the Old Testament, (1959), σελ 8. 1 3. R. Jastrow, God and Astronomers (Ν. York, 1978), σελ 14 . 14 . Πλάτωνος Γοργίας 3g, 3a " Και το μεν σώμα εστιν ημιν σήμα " και Κρατύλος 400c. Φαίδων 52 , Β · 82 ε. Επίσης είναι αξιοσημείωτο ότι ακό­μα και η σάρκα στη Βίβλο (μπαζάρ) σημαίνει όχι μέρος του ανθρώπου αλλά ολόκληρο τον άνθρωπο. Βλ λήμματα ψυχή, σάρξ, άνθρωπος, στο Λεξικό της βιβλικής θεολογίας Xavier Leon - Dufour (1980) καθώς και σε άλλα βιβλικά λεξικά. Ο Πορφύριος διέσωσε πληροφορία για τον Πλωτί­νο (3ος αι. μ.Χ), ότι αισθανότανε ντροπή γιατί είχε σώμα! (Περί Πλωτί­νου βίου α) . 1 5 . Πρβλ Σ. Αγουρίδη , αθανασία της ψυχής, λήμμα στην Εγκυκλ Υδρία, τομ. 3ος. «Η ανάσταση των νεκρών είναι η μονοθε"ίστική απά­ντηση στην απορία του θανάτου που αντιπαραβάλλεται στην πολυθε"ί­στική δοξασία της αθανασίας των ψυχών » (Μάριος Μπέγζος) . 1 6. Βλ ενδεικτικά μεταξύ άλλων, Ο . Cullmann, Αθανασία της ψυχής ή Ανάσταση εκ των Ν εκρών ; (Αθήνα 1994) και Χρ. Γιανναρά, Η μεταφυ­σική του σώματος ( 1971) . Η ανάσταση των νεκρών (του σώματος) απερρίπτονταν από τους Σαδουκαίους γιατί κατά την άποψή τους δεν αναφέρονταν τίποτα γι'αυτήν στην Πεντάτευχο (πρβλ Ματθ . 22 : 23 επ. ) και από τουςΈλληνες, επειδή η διδασκαλία φαινότανε πολύ ματε­ριαλιστική για τους σκεπτόμενους με πνευματικό τρόπο (πρβλ Πραξ. 1 7 : 1 8 , 32, Α Κορινθ . 1 5: 12) . Σύμφωνα μ' ένα μύθο που διεξύλαξε ο Πίν­δαρος (Πυθιονίκης, 55) ο Ασκληπιός, αφού έλαβε κάποια χρήματα, επανέφερε στη ζωή κάπο ιον άνθρωπο που ε ίχε πεθάνει . Αλλά ο Ασκληπιός κατακεραυνώθηκε από το Δία γιατί με την πράξη του αυτή θεωρήθηκε ότι ανατρέπει τη ν φυσική τάξη των πραγμάτω ν! βλ L . Coenen λήμμα Resurrection, στο The New International Dictionary of Ν. Τ. Theology, ed . C . Brown, Τομ. 3ος, σελ 277 και Μάριου Μπέγζου, Θάνατος και αθανασία, λήμμα, στην Παιδαγωγική - Ψυχολογική Εγκυ­κλοπαίδεια (εκδ . Ελληνικά Γράμματα) . 1 7 . C . Tremontant, Essai sur la pensee hebraique (Paris 1953) σελ 16 . 18. Huston Smith, Οι θρησκείες του κόσμου (Γκοβόστης 1995), σελ 182 19 . Ωριγένης, κατά Κέλσου 2, 39 20. Hans Kung, Η αρχή των πάντων (Ουρανός, 2009), σελ 233. 2 1 . J. Barr, Man and Nature the Ecological Controversy and the Old Testament (1972), σελ 1 0, 13, 1 5. 22 . Ν . Μπερντιάεφ, Αλήθεια και Αποκάλυψη, σελ 97 .

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

23. Πρβλ. Β . Βέλλα, Θεός και ιστορία εν τη Ισραηλιτική θρησκεία (Αθή ­να, 19602). 24. Μάριος Π. Μπέγζος, Η φιλοσοφία της θρησκείας του Ιουδciίσμού, στο συλλογικό του Σ. Ροζάνη, Σύγχρονος Ιουδciίσμός (1995) σελ. 38. Η έκ­φραση «εν αρχή εποίησεν ο θεός τον ουρανό και τη γη », σημαίνει το κά­θε τι και αποτελεί στην εβρciίκή γλώσσα μερισμό, φαινόμενο που υπάρ­χει και σ'άλλα σημεία του βιβλίου της Γένεσης (3: 5, 22 πρβλ. Γεν . 2 :9). 25. Ο Πλάτων μιλούσε για την επανάληψη των κοσμικών καταστροφών (Νόμοι, 677α) και ο Αριστοτέλης, δεν δίστασε να προβλέψει τη δυνα­τότητα αέναης επανάληψης του Τρωικού Πολέμου (προβλήματα XVIII 1 ,3) . Γενικά στην κυκλική κίνηση, η ελληνική σκέψη έβλεπε την τελειό­τητα και την αιωνιότητα του κόσμου. Σύμφωνα με τον ελληνιστή W. Jaeger, κατά τον Αριστοτέλη, το μέλλον και το παρελθόν των επιγείων είναι απλώς σταθερή περιστροφή σαν την κίνηση των άστρων (W. Jaeger, Aristoteles, σελ. 74) . Η ελληνική σκέψη αγνοεί στην κυριολεξία τον ιστορικό άνθρωπο, δηλαδή ένα ον που έχει εμπειρία του δομημένου χρόνου και της αληθινής προόδου Qacqueline Russ). 26. Η εσχατολογική οντολογία υπογραμμίζει την προτεραιότητα της χρονικότητας και της ιστορικότητας προ της οντοτητας, ή της ουσίας ή της ύπαρξης. Ε ίναι εν-χρονος λόγος μετά του λόγου και αντιδιαστέλ­λεται από τον άχρονο και ανιστόρητο λογο (Μάριος Μπέγζος) . 27 . Μ . Eliade, The Myth of Eternal Return . . . (Ν.Υ. 1974) σελ. 1 04 . 28 . Φιλίπ Ν εμό, Τ ι είναι η Δύση, (2008) σελ. 54. 29. Τ. Boman, Das hebraische Denken im Vergleich mit dem griechischen (1987) . 30. Κώστας Παπα·ίωάννου, Κόσμος και ιστορ ία (Εναλλακτικές εκδόσεις 2000) σελ. 35, 36) 31 . Michael Waltzer, Exodus and Revolution (Basic Books, Ν.Υ. , 1985) . 32 . Βλ. Andre Lacocque, «Θεέ μου, θεέ μου γιατί μ ε εγκατέλειψες», στο Ρ. Ricoer και Α. Lacoeque, Ας σκεφτούμε τη Βίβλο, (Άρτος Ζωής) σελ. 255 επ. 33. R. Jaulin, Les Chemins du Vide (1977) . 34 . Π. Τίλλιχ, Το θάρρος της υπάρξεως (1976) σελ. 224, 225. Έτσι ο βι­βλικός Ιουδαιο-χριστιανισμός είναι ο μοναδικός φορέας της εσχατολο ­γικής οντολογίας. Αφορμάται από την Π.Δ. και ολοκληρώνεται στην Κ.Δ. Εντελώς σχηματικά θα μπορούσε να λεχθεί ότι στον χριστιανισμό ισχύει «Χριστός και χρόνος» στον ιουδciίσμό «χρό νος χωρ ίς Χρ ιστό» και στον Ελληνισμό «Ο ύτε Χριστός ούτε χρόνος» (Μάριος Μπέγζος) . 35. W.F. Albright, New Horizons in Biblical Research (1966) σελ. 31 . 36. Η. Smith, Ο ι θρησκείες του κόσμου (Γκοβόστης 1995) , σελ. 185 . 37 . Η λ . ιστορία άλλωστε, (από το ρ . οίδα - ίστε - ίστω = ξέρω) , αρχι­κά, μέχρι τα τέλη του 5ου π.Χ. αιώνα, είχε γενική έννοια (ο Αριστοτέ­λης λέει τη ζωολογία του Ιστορία περί ζώων, και ο Θεόφραστος μιλάει για την Ιστορία των φυτών, ο δε Ηρόδοτος στην Ιστορία του, περιλαμ­βάνει Γεωγραφία και Θρησκειολογία) . Ως πρώτος υποδειγματικός ιστορικός πρέπει να θεωρηθεί ο Θουκυδίδης. 38 . Πρβλ. Ν ικολάου Χρονόπουλου, Η ηθική του Ιησού (Αθήνα 198 1 ) σελ. 36-43. Πρβλ. επίσης, λήμμα, βασιλεία, στο Λεξικό της β ιβλικής θε-

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

ολογίας, Xavier Leon - Dufour, (Άρτος Ζωής 1980) . 39 . Β . Χρονόπουλος, όπ. π. , σελ. 43. 40. G .W. Leibniz, Μεταφυσική πραγματεία (εκδ. Εγνατία) σελ. 1 35. 4 1 . Η . G . Wells, Σύντομη παγκόσμια ιστορία (Άγκυρα) τομ. 1 ος σελ. 1 77 -1 79. 42 . Έτσι, το χαρακτηρίζει ο Α. Nute. βλ. F.F. Bruce ed . , The International Bible Commentary (1986) σελ. 94 7 43. Multon and Milligan, The Vocabulary of the Greek Testament, 1963, σελ. 660. Κατά τον Έριχ Φρομ, «Η πίστη δεν είναι μια ασθενική μορφή πεποίθησης ή γνώσης. Δεν είναι μια πίστη σ'αυτό ή εκείνο. Πίστη είναι η γνώση της πραγματικής δυνατότητας, η επίγνωση της κυοφορίας. Η πίστη είναι λογική όταν αναφέρεται στη γνώση του πραγματικού που δεν έχει ακόμα γεννηθεί. Βασίζεται στην ικανότητα της γνώσης και της κατανόησης, που εισχωρεί βαθιά μέσα από την επιφάνεια και φτάνει ως τον πυρήνα. Η πίστη, όπως και η ελπίδα, δεν είναι πρόγνωση του μέλ­λοντος. Ε ίναι η ενόραση του παρόντος σε κατάσταση κυοφορίας . . . Αυ­τό είναι το παράδοξο της πίστης: είναι η βεβαιότητα του αβέβαιου . . . » .

Έριχ Φρομ, Η επανάσταση της ελπίδας. (1978), σελ. 28. 44. Ο Ηράκλειτος, πάντως, επεσήμανε τη σημασία της πίστης : «Των θείων τα πολλά απιστής διαφυγγάνει μη γιγνώσκεσθαι (Από τα θεία τα πιο πολλά μας ξεφεύγουν γιατί δεν τα πιστεύουμε) . (Αποσπ. 86) . 45. Nayla Farouki, Πίστη και Λογική (1997) σελ. 200 - 201 επ. 2 1 0, 2 1 1 . Κατά την καθηγήτρια της φιλοσοφίας Farouki, η δ ιαμάχη ανάμεσα στην επιστήμη και στη θρησκεία ή τον Αβρααμικό μονοθε"ίσμό, είναι παρά­δειγμα πλαστής διαμάχης, βλ. σελ. 216 επ. , 233. 46. Οι περισσότεροι ερευνητές δέχονται ότι η Έξοδος έλαβε χώρα τον 1 5ο αι. Σύμφωνα με πολλούς ειδικούς, ο Δεκάλογος και το βιβλίο της Διαθήκης (σεφέρ χα μπερίθ) έχουν Μωσciίκή προέλευση, αν και δεν απο­κλείεται μια μεταγενέστερη επεξεργασία κάποιων διατάξεων του βιβλί­ου αυτού (Εξοδ. κεφ. 20-23) . Βλ. W. F. Albright, From the Stone Age to Christianity (1952) , σελ. 268-269 και, ιδιαίτερα, Η. Cazelles, Etudes sur le C ode d 'Alliance ( 1 946) . βλ. Επίσης Η . Η . Rawley ed . , The Old Testament and Modern Study (1961) σελ. 39 . Για τη χρονολογία του Μω­υσή και της Εξόδου, στο 1 5ο α ι. , βλ. J. Bimson - D . Livingston, Redating the Exodus, στο Biblical Archaeology Review 8 : 5, (September - October 1987, σελ. 40-53 και επ. Επίσης, John J. Bimson, Redating the Exodus and the Conquest (1978) . Πρβλ. και Bryant G. Wood, The Rise and Fall of the 1 3th century Exodus-Conguest theory JETS 48/3/9 2005 σελ. 4 75-489 . 4 7 . Σύμφωνα με την αυτο-μαρτυρία του Δευτερονομίου το νομικό υλι­κό του (Κεφ. 1 2 - 26) , προέρχεται από τον Μωυσή και την εποχή του (Δευτ. 1 : 5, 31 :9 , 22, 24) . Την ίδια μαρτυρία παρέχουν και άλλα βιβλία της Π.Δ . (Α ' Βασ. 2 : 3, 8 : 53, Β ' Βασ. 14 :6, 18 : 22) . Η αρνητική κριτική θεωρεί αν όχι όλο το β ιβλίο, το μεγαλύτερο μέρος του, προ"ίόν μεταγε­νέστερο, προ" ίόν ευσεβούς απάτης (De Wette, J. Wellhausen) και ότι σχετίζεται με το χαμένο βιβλίο του νόμου στην εποχή του Ιωσία (γ. στο 622 π.Χ.) . Ωστόσο, ο ίδιος ο Ιησούς προσέδωσε μαρτυρία για τη Μω­σciίκή συγγραφή του βιβλίου (Ματθ . 19 : 7 -8, Μαρκ. 10 :3 - 5, Ιωαν. 5 :46

166

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

- 4 7) και το ίδιο κάνουν και άλλοι συγγραφείς της Κ. Δ. (Πραξ. 3 :22 -23, 7 : 37 - 38, Ρωμ. 10 : 19) . Βλ. σχετικά και R.K. Harrison, Introduction to the Old Testament (1974) σελ. 635 επ. , G .T. Manley, Deuteronomy ­The Book of the Law (1957) και Gleason L. Archer, Α Survey of Old Testament Introduction (2007) . Η ενότητα και η ακεραιότητα του Δευ­τερονομίου, υποστηρίζεται ακόμη και από την ανακάλυψη «συνθηκών » των βασιλέων της αρχαίας Εγγύς Ανατολής. Βλ. M .G . Kline, Law and Govenant in Israel and the Ancient Near East» (1955), Α. Thompson, The Ancient Near Eastern Treaties and the Old Testament " (1964) . Συνοπτι­κά, Gordon Wenham, Διαθήκες και συνθήκες στην εγγύς Ανατολή, σελ. 198-199 , στο Εκπληκτικό εγχειρίδιο της Β ίβλου (εκδ . David και Pat Alexander, Πέργαμος 1 993) . 48 . Ε ίναι ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι, ο Αβραάμ Λίνκολν (1809-1 865 μ.Χ.) ο πρόεδρος των Η.ΠΑ που εμπνεύστηκε το μνημειώδες διάταγ­μά του απελευθέρωσης των 4 . 000. 000 δούλων της Αμερικής, στηρίχτη ­κε στη Βίβλο, και, συγκεκριμένα στα χωρία Γεν. 3: 19 (εν τω ιδρώτι του προσώπου σου φαγείν τον άρτον σου -= όχι με τον ιδρώτα άλλου), Εξοδ. 20 :2 : " Εγώ ο Θεός σου . . . ο εξαγαγών σε εξ' οίκου δουλείας . . . " , στην προς Γαλάτας επιστολή του απ. Παύλου, και στον "Χρυσούν Κα­νόνα " της επί του όρους ομιλίας του Ιησού. Επίσης ο ου·ιΛμπερφορς που κατάργησε με αγώνες τη δουλεία στην Αγγλία, εμπνεύστηκε από τη Βίβλο. Ακόμα πρέπει να σημειωθεί, ότι η έξοδος του Ισραήλ από την Αίγυπτο, θεωρήθηκε ανά τους αιώνες σύμβολο ελευθερίας. Οι μαύροι σκλάβοι της Αμερικής έχουν τα λεγόμενα Spirituals και τα Gospels (=

Ευαγγέλιο) τραγούδια, όπου τραγουδούν την έξοδο, και την εφαρμό­ζουν στον εαυτό τους και στην ελευθερία τους, σε τρεις ημερομηνίες σταθμούς: 1865 (κατάργηση της δουλείας), 1925 (Μαύρη Αναγέννηση) και 1985 (ημέρα του Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ) . 49 . Βλ. Andre Chouraqui, Les Dix Commandement Awjourd' hui (Paris 2000) και W. Harrelson, The Ten Commandments and Human Rights (1980) 50. Υπ' αυτήν την έννοια πρόκειται για ένα κατάλογο 1 0 εντολών που εί­ναι μοναδικός σε όλη την αρχαία εγγύς Ανατολή (W. Harrelson) εφ'ό ­σον αποτελούν γνώμονες για την άσκηση δ ικαιοσύνης (Werner Schmocht) . 51 . Frank Grίisemann, Bewahrung der Freihet. Das Thema des Dekalogs in sozialgeschichtlicher Perspektive, (Mίinchen 1983) , Helmut Gollwitzer κ .α . , . . . aus der Sklaverei befreit (Stuttgart 1979) . Ernst Lange, Die Zehn grossen Freiheiten, (197 1 ) . 52 . Η λέξη ελευθερία υπάρχει στην Κ.Δ. 1 1 φορές. Η λ . ελεύθερος 2 3 φο­ρές. Το ρήμα ελευθερώνω 7 φορές. Υπάρχει και 1 φορά η λ. απελεύθε­ρος (Α' Κορ. 7 :22). Βλ. σχετικά τα Λεξικά των Βciίν, Μπάρκλεϋ κ. άλλ. 53. Βλ. για περισσότερα: Π. Μπρατσιώτη, Υπόμνημα εις την προς Φιλή­μονα επιστολή, σελ. 1 08 - 1 40. Ι. Καραβιδόπουλου, Απ. Παύλου επι­στολές προς Εφεσίους, Φιλιππισίους, Κολοσσαείς, Φιλήμονα, (1981) , σελ. 220 επ. και Brian J. Dodd, The Problem with Paul (1996) σελ. 81 επ. Βλ. επίσης Δημήτρη Κυρτάτα, Επίκρισις, Η κοινωνική Δομή των χρι­στιανικών κοινοτήτων από τον 1ο έως τον 3ο αιώνα (1992).

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

54 . Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη , η Δημοκρατία των Αθηνών ήταν «λό­γω μεν Δημοκρατία, έργω δε υπό του πρώτου ανδρός αρχή » (Θουκυδ. Β ' 65, 8 - 1 0) 55. Πρβλ. Κλώντ Μοσέ, Περικλής ο εφευρέτης της Δημοκρατίας (2005) . Του ιδίου, Το τέλος της Αθηνα"ίκής Δημοκρατίας (1978), σελ. 214 επ . . Σύμφωνα με την Sarah Pomeroy, η θέση της γυναίκας στην κλασική αρ­χαιότητα ήταν πολύ περιορισμένη, αφού η Ελλάδα και η Ρώμη ήταν κοι­νωνίες ανδροκρατικές, πολεμιστών. Η συμμετοχή των γυναικών σε δη ­μόσιες εκδηλώσεις περιοριζόταν σε . . . κηδείες. Κατά τον Πλάτωνα και Αριστοτέλη, η γυναίκα ήταν κατώτερο ον . Οι γυναίκες που μάς είναι γνωστές από την αρχαιότητα ήταν ή πόρνες ή βασίλισσες. Κατά τον Αρι­στοφάνη, ο Περικλής ξεκίνησε τον Πελοποννησιακό πόλεμο εξ αιτίας της εταίρας Ασπασίας! Μία δε από τις μεθόδους με τις οποίες η Αθήνα έγι­νε ελκυστική πόλη, ήταν η εγκατάσταση δημοσίων πορνείων με προσω­πικό από δούλες. Βλ. Sarah Β . Pomeroy, Θεές, πόρνες, σύζυγοι και δού­λες. Οι γυναίκες στην κλασική αρχαιότητα (εκδ. Καρδαμίτσα 2009) . Περισσότερα για τη δουλεία στην αρχαιότητα, βλ. και Δημήτρη Κυρτά­τα, Δούλοι, Δουλεία και δουλοκτητικός τρόπος παραγωγής (1987). Κα­τά τον Ένγκελς: «Χωρίς δουλεία δεν θα υπήρχε ελληνικό κράτος, ούτε ελληνική τέχνη και επιστήμη · χωρίς δουλεία δεν θα υπήρχε ρωμα"ίκή αυ­τοκτατορία. » 56. Έριχ Φρομ, Ως θεοί έσεσθε (1977) σελ. 81 επ. 57 . Ο. Renault D'Allonnes, Μουσικές: παραλλαγές πάνω στην Εβρα"ίκή σκέψη (2005) σελ. 49, 50, 73 58 . Για τους κώδικες της Μεσοποταμίας και ιδιαίτερα του Χαμουραμπί βλ. Ο Κώδικας Χαμουραμμπί και άλλοι κώδικες της Μεσοποταμίας (Ει­σαγωγή Περικλής Ροδάκης, Καστανιώτης 1982). Για τη σύγκριση δια­τάξεων μεταξύ αυτών των νομοθεσιών και της Πεντατεύχου, βλ. Hans Jochen Boecker, Recht und Gesetz im Alten Testament und im Alten Orient (1976) και Δ. Τσινικόπουλου, Ο Κώδικας του Χαμουραμπί - Μια νέα μα­τιά σε μια παλιά νομοθεσία, Επιστημονική Επετηρίδα, Δ. Σ. Θ . , 2003. 59 . Για περισσότερα βλ. λήμα Righteousness στο N . I .D .N. Τ. Τ. τομ 3ος. 60. Θεόγνις 1 , 1 7 . Κατά τον Αριστοτέλη, η δικαιοσύνη διακρίνεται σε διανεμητική και διορθωτική. Η τελευταία αναφέρεται στις ιδιωτικές σχέσεις των ανθρώπων. «Διώρισται, λέγει, το άδικον το τε παράνομον και το άνισον, το δε δίκαιον το τε νόμιμον και το ίσον » (Ηθικ . Ν ικομ. V, 5) «αι μάχαι δε και τα εγκλήματα» γίνονται «όταν οι ίσοι μη ίσοι ή μη ίσοι ίσα έχωσι και νέμωνται» (Ηθικ . Ν ικομ. , 6) . 61 . Για περισσότερα βλ. λήμμα Wrath, στο New Bible Dictionary και την εκεί β ιβλιογραφία 62 . Ε ίναι αξιοσημείωτο ότι στην αρχαία Αθήνα «Οι ξένοι δεν μπορού­σαν να κατέχουν δημόσιο αξιωμα, δεν τους επιτρεπόταν να κατέχουν γη ή σπίτια στην Αττική ούτε να παντρευτούν Αθηναία. Γενικά είχαν λιγότερα δικαιώματα από τους Αθηναίους Πολίτες». D . M . Dowell, Το δίκαιο στην Αθήνα των Κλασικών χρόνων (2009) σελ. 1 2 1 επ. 63. Nahum Sarna, Exploring Exodus, The Heritage of Biblical Israel (New York 1986) . Κατά τον Henry George, η Μωσαική νομοθεσία «δεν απέ-

168

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

βλεπε στην προστασία της ιδιοκτησίας, αλλά του ανθρώπου και της αξιο­πρέπειάς του . . . παντού έθετε φραγμούς στην ανθρώπινη πλεονεξία». 64 . Περισσότερα για τη νομική σκέψη του απ. Παύλου, βλ. Β . Ε . Ν ικό­πουλου, Η νομική σκέψη του απ. Παύλου (1992) . 65. Στις εισηγήσεις του Ιουστινιανού (1, 1 επ. 3) αναφέρεται ότι τα πα­ραγγέλματα του δικαίου και του νόμου είναι τρία : να ζεις έντιμα, να μη βλάπτεις τον άλλον και να αποδίδεις στον καθένα το ίδ ιον . Η διάταξη αντανακλά τις σκέψεις του χωρίου Μιχ. 6 :8 . 66. Βλ. Η.Β. Clark, Biblical law (1 944) σελ. 50. 67. Η λέξη εννοεί την κατάσταση του όντος που είναι σαλέμ, «πλήρες δηλαδή, και υγιές». Δεν έχει την έννοια του εξαναγκασμού ή του επι­βαλλομένου επί ενός ηττημένου, εχθρού. Βρίσκεται έτσι σε διαφορο­ποίηση αν όχι σε αντίθεση, με την Ρωμα·ίκή Pax ή την ελληνική Ε ιρήνη που εννοείτο και ως το μεσοδιάστημα μεταξύ δύο πολέμων. Πρβλ. D .J . Harris, Shalom! The Biblical Concept of Peace (1970) 68. Σελ. 25 επ. Ρενέ Ζιράρ, Εθεώρουν τον σατανάν ως αστραπήν (2000) σελ. 25 επ. 69 . Αυτά που λέγονται εδώ, για την ειρήνη, δεν αντιφάσκουν με τους κατά καιρούς υλικούς πολέμους του αρχαίου Ισραήλ. Διότι υπάρχει καιρός πολέμου και καιρός ειρήνης (Εκκλ. 3:8). Ο ίδ ιος ο θεός ανθρω­πομορφικά αποκαλείται « ανδρείος πολεμιστής» (Εξοδ. 1 5: 3, Ψαλμ. 24:8) και «κύριος των στρατευμάτων » (Γιαχβέ Σαβαώθ). Οι πολέμοι αυτοί ήταν αναγκαίο κακό για να διατηρηθούν οι Εβραίοι ως λαός και έθνος, και να μη μολυνθούν από την ειδωλολατρία των γειτονικών χα­νανιτικών εθνών που περιελάμβανε: ανθρωποθυσίες, ιερή πορνεία, κι­ναιδισμό, λατρεία όφεων, κτηνοβασία κ.λπ. (Αριθμ. 33 :51 - 55, Λευ"ί"τ. 20 :22 , Δευτ. 7 : 4 , 1 6) . Προσωρινά ήταν υποχρεωμένοι οι Ισραηλίτες σύμφωνα με τις δ ιατάξεις του Δευτερονομίου να τηρήσουν έναν « ιερό πόλεμο » (βλ. Δευτ. κεφ. 20 και 7 : 1 , επ. , όπου γίνεται λόγος για εξολό­θρευση μόνο 7 ειδωλολατρικών εθνών) . Η φυλετική καθαρότητα και η μη επιμειξία με άλλους λαούς είχε θεολογικούς σκοπούς. Η δε νίκη του Ισραήλ σε πολέμους θεωρούνταν απόδειξη της δικαιοσύνης του θεού και εκπλήρωση της υπόσχεσής του. (Βλ. Δευτ. 33 : 2 1 , Β ' Σαμ. 18 :31 , Α ' Σαμ. 1 2 : 7 , Κριτ. 5: 1 1 W . Eichordt, Theology of Old Testament Τομ. 1 ( 1 96 1 ) , σελ. 2 4 1 επ. Ν . Κ . Gottwald , War Holy, στο Interpreter' s Dictionary of the Bible, Suppl. 1976, 942 , ff. και J. Watts, War in Ο .Τ. στο N . I . D . N.T.T. Τομ. 3ος, σελ. 959 επ. Για ευρύτερη ανάπτυξη του θέμα­τος βλ. Walter C. Kaiser Jr. , Toward Old Testament Ethics (1983), κεφ. 1 6 σελ. 24 7 επ. Και Peter C . Craigie, The Problem of war in the Old Testament ( 1 978) . Επίσης στη NIV, The Conquest and the Ethical question of war (συνοπτική θεώρηση) σελ. 284 . Για μια διαφορετική ερ­μηνεία και προσέγγιση του θέματος βλ. Μιλτιάδη Κωνσταντίνου, Πα­λαιά Διαθήκη - Αποκρυπτογραφώντας την πανανθρώπινη κληρονομιά (2008), σελ. 59 επ. , και Δημήτρη Αρκαδά, Γιαχβέ ο εξολοθρευτής, στο περιοδικό θρησκειολογία, τεύχος 5 (2004) σελ. 141 επ. Πάντως, γεγο­νός είναι, ότι οι συγγραφείς της Καινής Διαθήκης δεν βλέπουν ασυμβί­βαστη την έννοια της ειρήνης με την δικαία επέμβαση και τιμωρία των

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

ασεβών από το Θ εό της Β ίβλου (πρβλ. Πραξ. Αποστ. 1 3 : 19 , 7 : 45, Εβραίους 1 1 :33). 70. Σ. Αγουρίδης, αγάπη χριστιανική, λήμμα, στην Εγκυκλοπαίδεια Υδρία. 7 1 . Κατά τον W. Harrelson (The Ten Commandments σελ. 186) «0 Δε­κάλογος είναι το αποφατικά αντίστοιχο της εντολής να αγαπάμε τον θεό και τον πλησίον . . . Με τη συγκεκριμένη αυτή δομή για την αποτρο­πή της ανυπακοής είμαστε ελεύθεροι να αγαπούμε τον θεό και τον πλη ­σίον με «νέο τρόπο ». Ενδιαφέρουσα είναι η τοποθέτηση του Franz Rosenzweig (The Star of Redemption, 1972, σελ. 2 1 0) , ότι ο θεός επειδή πρώτος αγάπησε τον άνθρωπο (και το λαό Ισραήλ εκλέγοντάς τον) μπορεί να ζητά απ'τους πιστούς ν'αγαπούν. Η αγάπη δεν αποκτάται δια της β ίας, ούτε επιτάσσεται. Αλλά η εντολή της αγάπης μπορεί να προέλθει μόνο από τα χείλη εκείνου που αγαπά. Μόνο εκείνος που αγα­πά μπορεί να πει και πράγματι λέει «Αγάπα με». 72 . Γεωργίου Μαντζαρίδη, Χριστιανική ηθική (Θεσ/νίκη 2000) σελ. 1 1 5-1 1 7 , 1 1 8. 7 3. Ο Βάλτερ Κράντς, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, 1 953, ( τόμ. 2ος), σελ. 89, 90, παρατηρεί «Ότι δεν πρέπει ν' ανταποδίδεις το χτύπημα που σου δίνουν, το διδάσκει κιόλας ο Σωκράτης του πλατωνι­κού Γοργία. Αλλά την εντολή " Αγαπάτε τους εχθρούς σας . . . " αυτή τη βασική αξίωση του Χριστιανισμού, κανένας Έλληνας δεν την είχε προ­βάλλει». Ο Κλώντ Τρεμοντάν, ορθά παρατηρεί, ότι η χριστιανική αγά­πη . . . δεν πηγάζει από το μηδέν . Ε ίναι μια αγάπη ελεύθερη και απαλ­λαγμένη από κάθε μαγεία, κάθε υποτέλεια και απελπισία. Ε ίναι μια αγάπη που δε γκρεμίζει αλλά οικοδομεί. Ε ίναι στην ουσία της υπερφυ­σική και πνευματική , διότι είναι προ.ίόν του Αγίου Πνεύματος . Ακόμη, παρατηρεί, ότι στις σύγχρονες γλώσσες δεν υπάρχει καμιά λέξη που να μπορεί να αποδώσει ακριβώς το περιεχόμενο της β ιβλικής λέξης αγά­πη . Βλ. C . Tremontant, Παύλος, σελ. 183 επ. 7 4 . 1 Qs 1 , 2 και Ιωσήπου, Ιουδciίκός Πόλεμος Π, βιβλ. , viii 7 . 75 . Β . Γ. Τσάκωνας, Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Βριτάννικα, λήμμα αγάπη, σελ. 1 67 . 7 6 . Η λ . έρως υπάρχει δύο φορές στο βιβλίο των Παροιμιών κατά τους Ο ' (Παρ. 7 : 18 , 24, 51) . Οι β ιβλικοί συγγραφείς, απέφευγαν τη λέξη έρως, προφανώς, δ ιότι οι εθνικοί τη συνέδεαν με το θεό της σεξουαλι­κής αγάπης, τον Έρωτα. Ωστόσο, η αποκλειστική ερωτική αγάπη, με­ταξύ ατόμων του αντιθέτου φύλου και η ρομαντική αγάπη των τροβα­δούρων του Μεσαίωνα έχει ως βάση της και αφετηρία τη χριστιανική αγάπη . Αυτή σύμφωνα με τον ψυχαναλυτή Tony Anatrella (Το ξεχα­σμένο σεξ, 1992 , σελ. 1 1 1 ) υπήρξε το θεμέλιο του ερωτικού συναισθή ­ματος. Το να παντρεύεται κανείς και να ενώνεται δ ια της αγάπης είναι εντολές β ιβλικές, παρατηρεί ο συγγραφέας. 7 7 . William Barcley, New Testament Words, λήμμα αγάπη . 78.Αξίζει ίσως εδώ, να παραθέσουμε τι είπε σε συνέντευξή του, ένας δεδηλωμένοςΈλληνας αθε"ίστής, ο Μ. Ανδρουλάκης, για την επαναστα­τικότητα της χριστιανικής αγάπης «Όμως δεν σου κρύβω ότι τα χρόνια με έκαναν να αγαπήσω περισσότερο αυτό που λέει ο Χριστός ΤΗΝ

170

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

ΑΓΑΠΗ. Εν αρχή ην η αγάπη, δηλαδή η επαναστατικότητα. Η αγάπη όπως λέει ο Παύλος στο καλύτερό του σημείο όλα τα ανέχεται, όλα τα ελπίζει, όλα τα πιστεύει, όλα τα υπομένει. Επαναστατικότητα χωρίς αγάπη καταλήγει στον ολοκληρωτισμό » 79. Η λ. αγάπη εμφανίζεται σε μια περίπτωση εκτός της Βίβλου, όπου στη θεά Ίσιδα δίνεται ο τίτλος " αγάπη " (Ρ. Oxy. 1 380, 1 09) στον 2ο αι. μ .Χ. Το ρήμα αγαπάω στην εξωβιβλική γραμματεία εμφανίζεται ως συ­νώνυμο του φιλέω και εράω, και σημαίνει βασικά, είμαι ευχαριστημένος, αρκούμαι με κάτι, αρέσκομαι, ασπάζομαι κάτι . . . βλ. Β. Ιωαννίδη , Η και­νή εντολή της αγάπης ( Θεσ/νίκη 1950) σελ. 6- 7. Βλ. και λήμμα Love, στο The New International Dictionary of New Testament Theology τόμ. 2ος (1971 ed . C. Brown) σελ. 538 επ. Στους κλασικούς υπάρχει η λ. φιλότης, και το ρ. φιλέω πολλές φορές, όπως και το στέργω και εράν. Αναφέρο­νται στη στοργή, τη φιλία και τον έρωτα, όχι στην ανθρωπιστική αγάπη . Στους Ο ' , υπάρχει και ο τύπος της λ. αyάπησις, αντί της λ. αγάπη (βλ. Ο ' 1 :26 Β ' Βασιλ.όπου αναφέρεται ότι η αγάπησι του Ιωνάθαν υπερέ­βαινε την των γυναικών, και Ωσηέ 1 1 :4 , Ιερεμ. 2 :33, 38 :3 (με αγάπησιν αιώνιον ηγάπησά σε) . Η χριστιανική σκέψη πλάτυνε απεριόριστα την έν­νοια της αγάπης και την πλούτισε με δύναμη συναισθήματος που ο αρ­χαίας κόσμος δεν είχε φτάσει ποτέ βλ. Ν . Ν . Μπουγάς, Εγκυκλοπαίδεια Π. Λ, Βριττάνικα, λήμμα αγάπη, σελ. 1 66. Ο Επίκτητος (1ος - 2ος μ .Χ. αι.) που στις Διατριβές του (3:2 2 : 54) , αναφέρει ότι όταν " κάποιον τον καταδιώκουν πρέπει να αγαπά όσους τον καταδιώκουν ", είναι σαφώς επηρεασμένος από τα Ευαγγέλια και τη χριστιανική διδαχή, που εγνώ­ριζε, αλλά δεν κατονομάζει. πρβλ. Κ. Σιαμάκη, Εξωχριστιανικές μαρτυ­ρίες για το Χριστό . . . (1995) σελ. 26-28 . Ο φιλόσοφος Κίρκεγκορ, σωστά είχε επισημάνει ότι στον « ειδωλολατρικό κόσμο δεν συναντάμε την αγά­πη στον πλησίον, έστω και με μια αόριστη και ασαφή έννοια, και κανείς δεν αγαπούσε τον πλησίον, δ ιότι κανείς δεν υποπτευόταν την ύπαρξη του». (S. Kierkegaard, Vie et Regne de 1' amour, μτφρ. Ρ. Villadsen, σελ. 55, 65) βλ. και Β . Ιωαννίδη , όπ. παρ. σελ. 7 . Κατά τον Will Durant (όπ. π. σελ. 307) «Οι Αθηναίοι του 5ου π.Χ. αιώνος . . . ουδέποτε ονειρεύονται να αγαπήσουν τον πλησίον ως εαυτόν». 80. Από τους σύγχρονους φιλόσοφους την χριστιανική ταπεινοφροσύ­νη , την παρεξήγησε δεινώς ο Ν ίτσε, θεωρώντας την, ιδιότητα που συ­νάδει σε αδύναμους και σκλάβους. Άσκησε κυρίως κριτική στην προ­σποιητή ταπεινότητα και τον αυτο-εξευτελισμό, που υπαγορεύει η κρυ­φή ματαιοδοξία. Δεν κατανόησε ο Ν ίτσε, ότι η ειλικρινής ταπεινοφρο ­σύνη είναι δύναμη ανώτερη από τον έρωτα και την φυσική δύναμη, αλ­λά, πάντως, αναγνώρισε ότι το κήρυγμα αγάπης του Χριστού αποτε­λούσε ανατροπή και μεταποίηση όλων των αρχαίων αξιών. Βλ. Β . Ιω­αννίδη, ο . π. , σελ. 6- 7 . 81 . Η λέξη χάσεδ (= καλοσύνη, στοργή) υπάρχει στην Π . Δ . περίπου 245 φορές και εκφράζει ενεργητικότητα, κοινωνικότητα και διάρκεια . . . τις

I I ' I I I I ενεργειες που προκυπτουν απ αυτη τη σταση . . . υπερ εκεινου που υπο-φέρει από συμφορά και θλίψη . Βλ. Theologisches Worterbuch Zum Alten Testament (1982), τομ. 3, στ. 56.

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

82. Πλουτ. De Def. Orac, 9, 9 1 4ζ. Ο Σενέκας, δεν μπορούσε να δεχτεί ή να φανταστεί ότι ο υιός του θεού θα μπορούσε να κλάψει από ευσπλα­χνία στο θάνατο ενός Λαζάρου, γιατί η ευσπλαχνία (misericordia) είναι μια ένδεια. 83. Rodney Stark, Η εξάπλωση του Χριστιανισμού (1996) , σελ. 319, 320. 84. Φ. Ν εμό, όπ. παρ. σελ. 48 , 49 . 85 . Η προσφορά στους φτωχούς ήταν μία από τις θεμελιώδεις αρχές του πρώιμου Χριστιανισμού και τούτο συνεχίστηκε στο Βυζάντιο . Αυ­τός ήταν ο τομέας που, κατά την Βυζαντινολόγο Averil Cameron, η εκ­κλησία επέφερε πράγματι αλλαγή στη ζωή των καθημερινών ανθρώ­πων. Βλ. Averil Cameron, Ο ι Βυζαντινοί (2009), σελ. 2 1 0. Ο Αυτοκρά­τωρ Ιουλιανός αναγνώρισε σε επιστολή του στον ειδωλολάτρη Αρσάκιο αρχιερέα της Γαλατίας, την Χριστιανική φιλανθρωπία και την ανάγκη μίμησης των Χριστιανών από τους ειδωλολάτρες (Ιουλιανού έργα, W. C . Wright, LOB, τομ. 111, σελ. 66). Ο βυζαντινολόγος Κ . Άμαντος παρατη ­ρεί: «Η Ρώμη εκυβέρνα τον κόσμον, την οικουμένην και εκαύχατο δια την νομοθεσίαν της η οποία όμως δεν εμπόδισεν την ηθικήν παρακμήν και την αδικίαν, το οικονομικόν και ηθικόν χάος . . . Από την κατάστασιν αυτήν έσωσεν τον κόσμον η αγάπη και η ηθική του Χριστιανισμού . . . » Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τόμος I , σελ. 27 - 37. 86. Η οικουμενικότητα - παγκοσμιότητα και η σωτηρία των εθνών (με­τά το θάνατο και την ανάσταση του πάσχοντος δικαίου δούλου), προ­φητεύεται και στον Ψαλμό 22ο, όπου ο πάσχων δίκαιος - (μεσσίας) αναδεικνύεται το πρόσωπο - γέφυρα μεταξύ του Ισραήλ και των εθνών. «Μνησθήσονται και επιστραφήσονται προς Κύριον πάντα τα πέρατα της γης και προσκυνήσουσι ενώπιον αυτού πάσαι αι πατριαί των εθνών. Ότι του Κυρίου η βασιλεία και αυτός δεσπόζει των εθνών » (28-29) . Κατά τον Cl. Westeremann, ο ψαλμός αυτός, είναι το σαφέ­στερο σημείο σύνδεσης που μπορούμε να βρούμε μεταξύ της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης. Cl. Westermann, The Living Psalms, σ. 278. 87. Ηλία Β . Οικονόμου, Η Παλαιά Διαθήκη και η σύγχρονη εποχή (198 8) σελ. 1 7 . 88 . Έριχ Φρομ, Ν α έχεις ή ν α είσαι (1978), σελ. 7 1 . 89. Micheline R . Ishay, Η ιστορία των δικαιωμάτων του ανθρώπου -Από την αρχαιότητα έως την εποχή της παγκοσμιοποίησης (Σαββάλας 2008) , σελ. 63. 90. Η. Bergson: Οι δύο πηγές της ηθικής και της θρησκείας (Νησίδες 2006) . 9 1 . Paul Johnson, Α History of Christianity 92. Κ. Μαρξ - Φ . Ένγκελς, για τη θρησκεία (εκδ . 2009) , σελ. 200-201 . 93. Ιωάννης Μάγιεντορφ, Ορθοδοξία και Εθνικές Πολιτιστικές παραδό­σεις: η πρόκληση της Ιστορίας μας, περιοδικό ΣΥΝ ΑΞΗ (τεύχος 40 -Οκτ. Δεκ. 1991) 94 . Ν . Μπερντιάεφ, Για την αξία του Χριστιανισμού και την απαξία των Χριστιανών (2003), σελ. 51 . 95. πρβλ. Θωμά Ιωαννίδη , Αγία Γραφή και παγκοσμιοποίηση (Θεσ/νίκη 2009) και Θ . Παπαθανασίου, Ο θεός μου ο αλλοδαπός. (1995).

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

96. Τ . Boman, Das hebraische Denken . . . σελ. 34 επ. , 1 49 . 97 . Μ. Μπέγζος, Ελευθερία ή Θρησκεία ; (1991) σελ. 134 -1 44 και " Το μέλλον του παρελθόντος (1993) , σελ. 37, 44, 1 05-1 72. 98 . Dale Patrick, The Old Testament Law σελ. 250. 99 . Ροζέ Γκαρωντύ, Ο μύστης της Ιστορίας, περιοδικό Συνάντηση, φύλ­λο 1 4 (φθινόπωρο 1998), σελ. 2 1 . 1 00 . Tom - Butler - Bowdon, 50 καλύτεροι τρόποι για να βοηθήσετε τον εαυτό σας (2005) σελ. 83-86. 101 . Α.Ν. Whitehead, Δημιουργική θρησκεία, σελ. 39 . 1 02 . Thomas Cahill, The Gifts of the Jews: How a Tribe of Desert Nomads Changed the Way Everyone Thinks and Feels (τα Δώρα των Εβραίων: Πώς μια νομαδική φυλή της ερήμου άλλαξε τον τρόπο που όλοι σκέ­φτονται και αισθάνονται) 1998, σελ. 248. 1 03 . Micheline R. Ishay, Η ιστορία των δικαιωμάτων του ανθρώπου ­Από την αρχαιότητα έως την εποχή της παγκοσμιοποίησης (Σαββάλας 2008), σελ. 54, 1 05. 1 04 . Έριχ Φρομ, Ν α έχεις ή να είσαι (1978), σελ. 75- 77 . 1 05. Jacqueline Russ, Η περιπέτεια της Ευρωπciίκής σκέψης, σελ. 69- 76. 106 . Σύμφωνα με έναν υπολογισμό που έκανε ο δημοσιογράφος Σίδνεϋ Τ. Ξ . Χάρρις (S . Harris), ο Σαίξπηρ ενσωμάτωσε στα έργα του, πάνω από 1 000 βιβλικές αναφορές και φράσεις. Ο Βίκτωρ Ο υyχώ είπε τα εξής για την επίδραση της Βίβλου στον Σαίξπηρ: «Η Αγγλία έκανε τον Σαίξπηρ, αλλά η Βίβλος έκανε την Αγγλία» (F . Mead, The Encyclopedia of Religions Quotations, 1976, σελ. 49) 107 . Βλ. Κώστα Ζουγρή, Όταν το ροκ αντλεί ιδέες από την Αγία Γρα­φή, Ελευθεροτυπία, Βιβλιοθήκη 19/6/09, σελ. 20.

ΓΛΩΣ:ΣΑΡΙΟ ανθρωπομορφισμός = Η περιγραφή του θεού με ανθρώπινες εικό­νες, ιδ ιότητες και σύμβολα. διαλεκτιΚ'ή = λογική μέθοδος ανεύρεσης της αλήθειας με τη συζή­τηση, το διάλογο και τον αντι-λογο . γνωστικισμός = δυαλιστικό Ιουδαιο-παγανιστικό σύστημα του 1 ου -3ου μ .Χ. αιώνα που έδινε έμφαση στη μυστική γνώση για σωτηρία. διαφωτισμός = ευρωπα"ίκό κίνημα του 1 8ου μ .Χ. αι. που έδ ινε απόλυτη εμπιστοσύνη στη δύναμη του ορθού λόγου. δομισμός = πνευματικό ρεύμα του 20ου αι . , κατά το οποίο, οι εκ­δηλώσεις της ζωής μπορούν να κατανοηθούν μόνο με τις μεταξύ τους σχέσεις που συγκροτούν μια δομή (βάση) . δuαλισμός = φιλοσοφία που δέχεται δύο ισοδύναμες αρχές για την καταγωγή του κόσμου: το πνεύμα και την ύλη . Λέγεται και διαρχία ή δυ"ίσμός. εκκοσμίκεuσΎj = Η απομάκρυνση των χριστιανών από την αρχική πίστη, ο συμβιβασμός της εκκλησίας με τις απαιτήσεις του κόσμου (αποδ ίδει τον Ευρωπα"ίκό όρο Secularization) . εντροπία = Όρος της φυσικής που σημαίνει τον μετασχηματισμό της ύλης και του κόσμου, τη φθορά, την ποιοτική υποβάθμισή του. εσχατολογία = Λόγος για τα έσχατα, ήτοι, λόγος για το χρόνο του μέλλοντος και της ιστορίας. εσχατολογικ-ίj κοσμολογία = Η θεώρηση του κόσμου, με βάση τον προορισμό του . εσχατολογικ-ίj οντολογία = Ο εντός του χρόνου λόγος περί των όντων, όπου ο χρόνος προτάσσεται απέναντι στο είναι και το κάθε τι κατανοείται μέσα στον καφό του. θέωσΎj = Το στάδιο όπου ο άνθρωπος νικά τα πάθη του και με τέ­λεια αγάπη ενώνεται με το θεό κυρίως με τη θεία χάρη . μεταφuσικ-ίj = κλάδος της φιλοσοφίας που ερευνά τον υπερβατικό κόσμο (την ουσία του κόσμου - χώρου - χρόνου) την ύπαρξη και την φύση του θεού, τις ιδ ιότητές του. μετενσάρκωσ"Ιj = Η πίστη στην αναγέννηση της ψυχής μέσα από μια σεφά φυσικών (ή υπερφυσικών) σωμάτων ανθρώπων ή ζώων αλλά και θεών και άστρων. Συναντάται σε πρωτόγονους πολιτι­σμούς αλλά και στην αρχαία Ελλάδα (Πυθαγόρας, Πλάτωνας, Πλω­τίνος κ . α . ) και στην Ινδία.

ΓΛΩ ΣΣΑΡΙΟ

νεοπλατωνισμός = φιλοσοφικό ρεύμα του 3ου μ.Χ. αι . , ιδρυτής του οποίου υπήρξε ο Αμμώνιος Σακκάς το οποίο επέδρασε στην πατε­ρική γραμματεία. ντεi.'σμός = Θεωρία σύμφωνα με την οποία, ο θεός δημιούργησε τον κόσμο αλλά τον άφησε στην τύχη του, χωρίς να επεμβαίνει σ' αυτόν. οντολογία = Λόγος περί του όντος, για την έννοια του όντος και της ουσίας των πραγμάτων . ορθολογισμός = Φιλοσοφικό σύστημα που απορρίπτει ό,τι δεν φαί­νεται λογικό στη διάνοια (θαύμα, προφητείες κ .λπ . ) πανθεϊσμός = Φιλοσοφικό σύστημα που ταυτίζει το θεό μ ε τη φύση . περσοναλισμός = Προσωποκρατία_ η θεωρία περί της αξίας του προσώπου . πλουραλισμός = Πολυφωνία· η συνύπαρξη πολλών μ ε διαφορετική ιδεολογία (από το plural = πληθυντικός) τελολογία = διδασκαλία κατά την οποία τα πάντα στον κόσμο εξη ­γούνται βάσει του « τέλους» των, ή της σκοπιμότητας που το καθέ­να εξυπηρετεί. Ένας από τους βασικούς εισηγητές της υπήρξε ο Αριστοτέλης. υλισμός = Φιλοσοφικό σύστημα που δέχεται ότι το μόνο που υπάρ­χει στον κόσμο είναι η ύλη και ό,τι αντιλαμβανόμαστε με τις αισθή ­σεις μας. Η συνείδηση, η σκέψη είναι προ"ίόντα της ύλης. φονταμενταλισμός = θεμελιοκρατία ή παραδοσιοκρατία (από το λατινικό fundamentum = θεμέλιο) . Κίνημα που αντιμετωπίζει με καχυποψία κάθε νεωτερισμό και ερμηνεύει στενά και κατά γράμμα τα ιερά κείμενα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Η παρούσα β ιβλιογραφία είναι επιλεκτική . Χωρίζεται σε τρεις ομά­δες . Στην πρώτη, υπάρχουν οι πηγές_ δηλ. , το ιερό κείμενο της Βί­βλου, στο πρωτότυπο και στις πιο σύγχρονες και καλές μεταφρά­σεις. Στη δεύτερη, τα ειδικά Λεξικά της Βίβλου, τα ταμεία και τα γενικότερα βοηθήματα. Και στην τρίτη, η ειδική β ιβλιογραφία με β ιβλία που έχουν άμεση σχέση με το θέμα. Άφθονες βιβλιογραφι­κές αναφορές υπάρχουν βέβαια και στις σημειώσεις .

Ι

- Η Αγία Γραφή (μτφρ . από τα πρωτότυπα κείμενα) Ελληνική Εταιρία (Αθήνα 1 997)

- Η Και vή Διαθήκη (μτφρ . Β. Βέλλα κ. αλλ. ) Βιβλική Εταιρία ( 1967) - Biblia Hebraica, ed . Rudolf Kittel (Stuttgart 1 966) - Septuaginta, Alfred Ralfs (Stuttgart 1979) - The Interlinear Hebrew/Greek English Bible, ed . Jay Green, 4 τόμοι,

( 1976) - The Dead Sea Scrolls Bible, by Martin Abegg, Ρ. Flind, Ε . Urlich (Ν.Υ.

1 999) - Novum Testamentum Graece, Nestle -Aland - J . Karavidopoulos

(200 1 ) - The Greek New Testament (United Bible Societies) ed . Κ . Aland

κ . αλλ. ( 1975) - The New Testament - Α New Translation, τόμος 1 και 2 , By William

Barclay ( 1968) - The New ]erusalem Bible - Standard Edition (London 1 989) - Tanakh, Α New Translation of the Holy Scriptures ( 1 985) ed . Harry Μ .

Or linsky κ . αλλ. - La Bible (Nouvelle Traduction) Bayard (Paris 2005) - The NIV Study Bible ed . Kenneth Barker ( 1995) - Good News for Modern Man - Today's English Version - New Testament in Color (American Bible Society) (1974) - ESV Study Bible (2009) - English Standard Version - The Holy Bible in its Original Order - Α New English Translation

(2009) . π

- Barklay William, Ν ew Testament W ords ( η. d ) - Brown Colin ed . , The New International Dictionary of New Testament

Theology, Τομ. 3, ( 1 978) (συντομογραφία: N . I . D . N . T . T . ) .

η6

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

- Douglas Ι . D . ed . , Ν ew Bible Dictionary ( 1 997 3η εκ δ . ) - Green Joel Β . ed . , Dictionary of ]esus and the Gospels (1982) - Hatch Edwin and Redpath Henry Α . , Ταμείον της Αγίας Γραφής,

Παλαιά Διαθήκη, τομ . 1 , 2 ( 1 983, 1 993) - Leon - Dufair Xavier (εκδ . ) Λεξικό Βιβλικής Θεολογίας (1980) - Lust Τ . , Eynikel, Ε . Hauspie Κ . , Α Greek - English Lexicon of the

Septuagint, τομ 2 , ( 1996) . - Moulton W. F . - Geden A.S . , Α concordance to the Greek Testament

(1975) , - Moulton J . Η. - G . Milligan, The V ocabulary of the Ν ew Testament

(1930) - Prevost Jean - Pierre, Μικρό λεξικό τωv Ψαλμώv (Αθήνα 1 998) - Strong James, Strong 's Exhautive Concordance of the Bible ( 1 979) . - Schmoller, Handkonkordanz zum griechischen Neuen Tes tamen t

(Stuttgart 1 963) - Vine E .W. , Unger F . M . , White W. , Vine 's Expository Dictionary of

Biblical words ( 1 985)

m - Αγαπίδη Ιωάννου, Το αρχαίοv Εβραϊχόv Δίχαιοv (Θεσ/νίκη 1 960) - Αγαπίδη Ιωάννου, Η vομιχή θέσις τωv αλλοδαπώv εv τη αρχαία

Εβραϊκή πολιτεία ( 1 964) - Αγαπίδη Ιωάννου, Η χοι vωvιχή πολιτική του Μωυσέως ( 1 968) - Αγουρίδη Σάββα, Ερμηvευτιχή τωv ιερώv χεψέvωv ( 1984) - Αγουρίδη Σάββα, Θεός και Ιστορία κατά τηvΑγίαv Γραφήv ( 1 966) - Αγουρίδη Σάββα, Η επίδραση της θεολογικής σκέψης του Απ.

Παύλου στο v Ευρωπαϊκό πολιτισμό, Δελτίο Β ιβλικών Μελετών τομ . 1 6ος ( 1 997)

- Αγουρ ίδη Σάββα, Το Ευαγγέλιο και ο σύγχρο vος άvθρωπος (Θεσ/νίκη 1 970)

- Αγουρίδη Σάββα, Χριστιαvισμός και πολιτισμός (Αθήνα 1 958) - Βασιλειάδης Νικόλαος, Χριστιαvισμός και αvθρωπισμός ( 1 986) - Βασιλειάδης Πέτρος, Χάρις-Κοιvωvία -Διαχοvία -Ο χοιvωvιχός χα-

ραχτήρας του Παύλεωυ προγράμματος της λογείας ( Θεσ/νίκη 1985) - Βασιλειάδης Πέτρος, (εκδ . ) Ο πνευματικός προσανατολισμός της

Ευρώπης - Η Συμβολή του Α vατολιχού και Δυτικού Χριστιαvι­σμού (Παρατηρητής 1 997).

- Βέλλα Β . , Θεός και ιστορία εv τη Ισραηλιτική θρησκεία (Αθήνα, 1 960) .

- Βέλλα Β . , Θρησχευτιχαί προσωπικότητες της Παλαιάς Διαθήκης,

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

τόμος Α και Β (Αθήναι 1 963) - Βέλλα Β . , Ο άvθρωπος κατά τηv Παλαιάv Διαθήκη ( 1 950) - Γιανναράς Χρ . , Η μεταφυσική του σώματος (Αθήνα 197 1 ) - Γρατσέα Γεωργίου, Προχώρα λαέ μου -Από το κο ι vωvικό μήvυμα

της Παλαιάς Διαθήκης (Αθήνα 1983) - Ζηζιούλα Ιωάννη, Ελληvισμός και Χριστιαvισμός (2003) - Ιωαννίδη Βασιλείου, Η καιvή εvτολή της αγάπης (Θεσ/νίκη 1 950) - Ιωαννίδη Βασιλείου, Η Βασιλεία του θεού κατά τηv διδασκαλίαv

της Κ.Δ . (1993) - Ιωαννίδη Βασιλείου, Το Ευαyyέλιοv και το κοι vωvικόv πρόβλημα

( 1957) - Ιωαννίδη Θωμά, Αγία Γραφή και παγκοσμιοποίηση (Θεσ/νίκη

2009) - Καραβιδόπουλου Ιωάννη, Αι παραβολαί του Ιησού ( Θεσ/νίκη 1 970) - Καραβιδόπουλου Ιωάννη, Ο άvθρωπος κατά τηv Και vή Διαθήκη,

στο «Απόψεις Χριστιαvικής Α vθρωπολογίας» (Θεσ/νίκη 1 970), αρ . 4 σελ. 27 - 45.

- Καραβιδόπουλου Ιωάννη, Βιβλικές μελέτες ( Θεσ/νίκη 1 995) - Κρικώνη Δημητρίου, Το περιεχόμεvο της πίστης εις τηv Παλαιάv

Διαθήκηv (Αθήναι 1 969) - Λουκά Πάτρα, Αρχέτυπα της κο ι vωvικής πολιτικής στη Βίβλο (Πα­

λαιά Διαθήκη), περιοδικό Χροvικά (Μάιος - Ιούνιος 2007) - Μούρτζιος Ιωάννης, Η αvθρώπιvη Δικαιοσύvη στηv Παλαιά Διαθή-

κη, Δελτίο Βιβλικών Μελετών, τομ . 25ος (Ιουλ. - Δεκ. 2007) - Μπέγζος Μάριος, Ελευθερία ή Θρησκεία; ( 199 1 ) - Μπέγζος Μάριος, Θρησκειολογικό λεξικό (Αθήνα 2000) - Μπέγζος Μάριος, Εισαγωγή στη θρησκειολογία (Αθήνα 2006) - Μ πέγζος Μάριος, Η φιλοσοφία της θρησκείας του Ιουδαί"σμού, στο

συλλογικό του Σ . Ροζάνη, Σύγχροvος Ιουδαί"σμός ( 1 995) - Μπέγζος Μάριος, Ψυχολογία της θρησκείας (Αθήνα 1996) - Μπέγζος Μάριος, Φιλοσοφική αvθρωπολογία της θρησκείας (1994) - Μπέγζος Μάριος, Η Βιβλική ταυτότητα της Ευρώπης, Δελτίο Β ι-

βλικών μελετών (2008) . - Μπρατσιώτου Παναγιώτου, Η κοι vωvική σημασία της Παλαιάς

Δ ιαθήκης (1952 2η εκδ . ) - Ν εμό Φιλίπ, Τι είvαι η Δύση (Εστία, 2008) - Ν ικόπουλου Β . Ε . , Η vομική σκέψη του Απ. Παύλου (Θεσ/νίκη

1 992) , διδακτορική διατριβή - Ο ικονόμου Ηλία, Σύγχρο vος ερμη vευτική προσέγγισις του Α '

Κεφ. της Γεvέσεως ( 1 978) - Οικονόμου Ηλία, Η Παλαιά Δ ιαθήκη και η σύγχροvη εποχή ( 198 8)

η8

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

- Οικονόμου Ηλία, Θεολογική οικολογία (Αθήνα 1 994) - Οικονόμου Ηλία, Κεφάλαια Προβληματικής Βιβλικής Ερμηvευτι-

κής (τεύχος Α ' , 1 983) - Παζαρέκη Μαρία, Η Δικαιοσύvη του θεού στηv Παλαιά Δ ιαθήκη,

Δελτίο Βιβλικών Μελετών, τομ. 25ος (Ιουλ. - Δεκ. 2007) - Παπαδημητρίου Κ. , Ερμηvεύοvτας τηv εφή vη στηv Και vή Διαθήκη

(Θεσ/νίκη 2009) - Παπαθανασίου Θ . , Ο θεός μου ο αλλοδαπός (1995) - Πατρώνος Γ. Π. , Ιστορία και εσχατολογία στη βασιλεία του θεού

(1975) - Πατρώνος Γ. Π. , Δικαιοσύvη και δικαίωση κατά τηv Αγία Γραφή,

στο «Αγία Γραφή και σύγχρονος κόσμος», Τιμητικός τόμος στον καθηγητή Ι . Δ . Καραβιδόπουλο, (Θεσ/νίκη 2006) , σελ. 38 1 επ.

- Πανταζόπουλος Νικόλαος, Ιστορική εισαγωγή εις τας πηγάς του ελληvικού δικαίου (Αθήναι 1 968)

- Ρικέρ Πωλ, Αγάπη και Δ ικαιοσύvη (Εκρεμές 2009) - Σιώτου Μάρκου, Ιστορία και Αποκάλυψις (Θεσ/νίκη 1953) - Στογιάννος Βασίλειος, Η αvάσταση τωv vεκρώv (ερμηνευτικά με-

λετήματα, 1 988) - Στογιάννος Βασιλείας, Η περί ελευθερίας διδασκαλία του απ.

Παύλου (1 970) - Σιαμάκη Κωνσταντίνου, Η παράδοση του κεψέvου της Αγίας

Γραφής (Θεσ/νίκη 1995) - Τίλλιχ Πάουλ, Το θάρρος της υπάρξεως - Βιβλική θρησκεία και η

ζήτηση της έσχατης πραγματικότητας (Αθήνα) - Τσινικόπουλος Δημήτριος, Φως εξ Α vατολής (Ελληνικά Γράμμα­

τα, 1996) - Τσφώνης Χρήστος. Παλαιά Δ ιαθήκη και κοι vωvική δικαιοσύvη,

στο περιοδ ικό Θεός και Θρησκεία, τεύχος 1 0 (2000), σελ. 1 4 1 -146 - Φλορόφσκυ Γεώργιος, Δημιουργία και Απολύτρωση ( 1 983) - Φλορόφσκυ Γεώργιος, Χριστιανισμός και Πολιτισμός (Θεσ/νίκη,

1982) - Φρομ Έριχ, Ως θεοί έσεσθε (Μπουκουμάνης, 1977) - Φρομ Έριχ, Η Επαvάσταση της ελπίδας ( 1 978) - Χριστινάκη Ελένη, Ερμηvεία της Παλαιάς Δ ιαθήκης εκ του πρω-

τοτύπου Α ' , Η Δημιουργία (Αθήνα 2002) - Χρονόπουλου Ν ικολάου, Η ηθική του Ιησού (Αθήνα, 1 98 1 )

***

- Albright W. F . , New Horizons in Biblical Research (1966) - Albright F .W. , Yahweh and the Gods of Canaan . Α Historical Analysis

of two Contrasting Faiths ( 1 968)

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

- Albright F .W. , History, Archaeology, and Christian Humanism (New York, 1 964)

- Alt Franz, Liebe ist Moglich - Die Bergpredigt im Atomzeitalter ( 1985) - Balthasar Hans, Αξια πίστεως είvαι μόvο η αγάπη (2002) - Barclay William, The Mind of ]esus (1960) - Barrois A. G . , The Face of Christ in the Old Testament ( 1974) - Bartholomew Ε . - Goheen Μ . , The Drama of Scripture . Finding our

Place in the biblical story (2006) - Boff Leonardo, ]esus Christus der Befreier (Herderbucherei 197 4) - Boman Τ . , Das hebraische Denken im V ergleich mit dem griechischen

( 1987) - B org Marcus , ]esus : Uncovering Life, Teaching and Relevance of

Religious Revolutionary (2008) - Boyarin Daniel, Paul -Α Radical ]ew ( 1 994) - Bright John, Α History of Israel ( 1 98 1 ) - Brunner Emil, Χριστιαvισμός και Πολιτισμός (Θεσσαλονίκη 1 998) - Cahill Thomas, The Gifts of the ]ews : How α Tribe of Desert Nomads

Changed the Way Everyone Thinks and Feels (1998) - Catherwood Fred sir, Η Βίβλος και η κοιvωvία, στο Εκπληκτικό

Εγχειρίδιο της Βίβλου, σελ. 60, επ. (εκο . David και Pat Alexander, Πέργαμος 1 993)

- Chouragui Andre, Les Dix Commandements aujourd ' hui (Paris 2000) - Clark Η . Β . , Biblical Law ( 1944) - Cohn - Sherboic Dan ed . , Using the Bible Today (London 1 99 1 ) - Cullman Oscar, Αθαvασία της ψυχής ή Α vάσταση εκ τωv vεκρώv;

(Αθήνα 1 994) - Cullman Oscar, Χριστός και Χρόvος (Αθήνα, 1 980) - Darlow Τ . Η . , The Greatest Book in the World (New York n . d . ) - D' Allonnes Ο . Renault, Μουσικές: παραλλαγές πάvω στηv Εβραϊ-

κή σκέψη (2005) - Deissman Adolf, Licht vom Osten (Tίibingen 1 923) - Dewiel Boris, Athens Versus ]erusalem: Α Sarce ofleft-right conflict in the

history of ideas (2004) - Dimont Max, ]ews, God and History ( 1962) - Dobschutz von Ε . , The influence of the Bible on Civilization (n . d . ) - Dodd, C . H . , The Authority of the Bible (found paperbacks, 1 960) - Dodd C . H . , The Parables ofthe Kingdom (London 1 946) - Dodd C . H . , According to the Scriptures ( 1952) - Dodd C . H . , The Bible and the Greeks ( 1936) - Eliade Μ . , The Myth of Eternal Return (Ν .Υ. 1 974) . Βλέπε και ελ-

ληνική μετάφραση, Κόσμος και ιστορία, Ο Μύθος της αιώνιας επι-

180

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

στροφής (Ελληνικά Γράμματα) . - Ellisson Η . L . , Μ en Spake from God ( 1966) - Ellis Ε . Ε . , Paul 's Use of the Old Testament ( 1 957)

- Faruki Nayla, Πίστη και λογική - Η ιστορία μ ιας παρεξήγησης ( 1997)

- France R. Τ. , ]esus the Radical ( 1 989) - France R. Τ. , ]esus and the Old Testament ( 197 1 ) - Furnisch Ρ . Victor, The Love command in the New Testament (1973) - Gafni S .S . , Die Einzigartigkeit des Alten Testament ( 1983) - Girard Rene, Εθεώρουν τον σατανάν ως αστραπήν . . . (Εξάντας 2002) - Goldingay John, Theological Diversity and the Authority of the Old

Testament ( 1995) . - Gulliet Jacques, Έvας θεός που μιλάει (Αθήνα 1 984) - Halper Β . , The First Historians (New York 1 988) - Harnack von Adolf, Das wesen des Christentums (GTB 1 985) - Harrelson Walter, The Ten Commandments and Human Rights

(Philadelphia 1 980) - Hengel Martin, ]udaism and Hellenism ( 1 974) - Hengstenberg, E .W. , Christology of the Old Testament ( 1970) - Hessen J . , Platonismus und Prophetismus ( 1 955) - Holzner J . , Παύλος ( 1948) - Huston Smith, Οι θρησκείες του κόσμου (Γκοβόστης, 1 995) - J aeger Werner, Early Christanity and Greek Paedia ( 1 962) - Jeremias Joahim, ]esus Promise to the Nations ( 1 958) - Jeremias Joahim, Ο Ιησούς και το Ευαyyέλιό του (Άρτος Ζωής 1984) - Jeremias Joahim, Rediscovering the Parables (London 1 966) - Kummel W. G . , Promise and Fulfillment ( 1 957) - Large Ernst, Die Zehn grossen Freiheiten ( 1971) - Lessing Erich, The Bible, History and Culture of α people ( 1970) - Long, J . B . , λήμμα Love, στην The Encyclopedia of Religion του

Mircea Eliade ( 1 987) - Maddox Graham, Religion and the Rise of Democracy (1996) - Maritain Jacques, Χριστιαvισμός και Δημοκρατία (εκδ . Κακουλίδη) - Marshall Howard, Η Βίβλος και η Χριστιαvιχή διδασκαλία, στο Εκπλη-

κτικό εγχειρίδιο της Βίβλου, (εκδ. Πέργαμος 1993), σελ. 66-68 . - Millard Alan, Η Παλαιά Διαθήκη και η Αρχαία Εyyύς Α vατολή, στο

Εκπληκτικό εγχειρίδιο της Βίβλου, σελ. 228-230 (Πέργαμος 1993) - Messori Vittorio, Υ πόθε σι; Ιησούς ( 1 980) - Nygren Anders, Agape and Eros : The History of the Christian idea of

Love (London 1 938, 1 953) - Outka Gene, Agape: An Ethical Analysis ( 1 972)

181

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

- Perin Ν. , The Kίngdom of God ίn the Teachίng of ]esus (1963) - Pierson Arthur, Knowing the Scrίptures (1994) - Pink W.A . , The Dίvίne Inspίratίon ofthe Bίble ( 1 967) - Ramm Β . , Specίal Revelatίon and the Word of God ( 1961) - Rassel Bertrand, Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας, τομ ft.. (χ.χ. ) - Ratzinger Joseph (πάπας Βενέο ικτος ΙΣΤ), Αδελφοσύνη (Βάνιας

2006) - Ricoeur Paul, Αγάπη και Δικαιοσύνη (Εκκρεμές 2009) - Ricoeur Paul - La Cocque Α . , Ας σκεφτούμε τη Βίβλο (Άρτος Ζωής

2005) - Robinson H .W. , ed . , Record and Revelatίon ( 1978) - Rowley Η . Η . , The Mίssίonary Message of the Old Testament (London

1 944) - Rowley Η . Η . , The Unity of the Bίble ( 1953) - Russ Jacqueline, Η περιπέτεια της Ευρωπαϊκής σκέψης (Αθήνα

2005) - Saphir Adolf, The Dίvίne Unity of Scrίpture (London) - Scott Ε . F . , The Kίngdom of God ίn the Ν ew Testament (London 1931 ) - Snaith Norman, The Dίstίnctίve Ideas of the Old Testament (n. d . ) - Stein Η . , The Method and Message of ]esus Teachίngs ( 1978) - Tillich Paul, The Shakίng of foundatίons (Pelican Book 1 949) - Tremontant C . , Essaί sur la pensee hebraίque (Paris 1 953) - Tremontant C . , The Η ebrew Chrίst - Language ίn the Age of the Gospels

( 1989) - Tremontant C . , L ' Hίstoίre de l ' Unίverse et le sens de la creatίon,

Ο . e . i . l . ( 1 985) - Tremontant C . , Les ίdees maίtresses de la Metaphysique Chretίenne, Le

Seuil, ( 1 962) - Tremontant C . , Παύλος (Βίοι και Έργα, εκο . Οργανισμός Κλασσι-

κών Εκδόσεων) - Waltzer Michael, Exodus and Revolutίon (Basic Books, Ν.Υ. , 1 985) - Warfield Β . Β . , The Inspίratίon and Authority of the Bίble ( 1 95 1 ) - Wenham John W. , Chrίst and the Bίble (1972) - Wengst Κ. , Pax Romana and the Peace of ]esus Chrίst (London 1 987) - Westermann C . , Τι λέει η Παλαιά Δ ιαθήκη περί θεού, Δελτίο Β ι-

βλικών Μελετών (Ιαν . - Δεκ. 1 979) . - Wolf Erik, Rechtsgedanke und Bίblίscheweίsung (Tίibingen 1 94 7) - Wood Η. G . , The kίngdom of Gold and Hίstory (Chicago 1 973) - Wright G . E . and R. Fuller, The Book of the Acts of God (Penguin

Books 1 957) - Wright G . E . , God Who Acts : Bίblίcal Theology as Recίtal ( 1952) .

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

- Vigereno H . S. , ]esus the Revolutionary ( 1972)

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ (επιλογή) - La Bible le livre des ecrivains αφιέρωμα του περ ιοδ ικού le

Magazine litteraire, Δεκέμβριος 2005 - The Legacy of Abraham, Περιοδικό Time 30/09/2002 - Δελτίο Βιβλικών Μελετών, έτη 1 979, 1997, 2007 . - Δελτίο Βιβλικών Μελετών, τόμος 26ος Ιανουάριος - Δεκέμβριος

2008, έτος 36, αφιέρωμα, Η Αγία Γραφή και ο σύγχρονος Ευρω­πα"ίκός πολιτισμός.

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ :ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ.

Αγουρίο"Ιjς Σ άββας . ( 1 92 1 - 2009) . Σύγχρονος πρωτοποριακός βι­βλικός θεολόγος, καθηγητής της Και vής Δ ιαθήκης στο Πανεπιστή ­μιο Αθηνών, συγγραφέας πολλών μελετών και άρθρων της ειδικό­τητός του . Αλμπράιτ Οιiί'λλιαμ (W.F . Albright) ( 1891 - 197 1 ) . Φημισμένος αρ­χαιολόγος και λόγιος, καθηγητής των σημιτικών γλωσσών στο Πανε­πιστήμιο Τζων Χόπκινς, ιδρυτής της βιβλικής αρχαιολογίας και της επιστημονικής σχολής της Βαλτιμόρης, συγγραφέας 800 επιστημονι­κών άρθρων και διαφόρων βιβλίων. Ο Αλμπράιτ χαρακτήρισε τη Βί­βλο «μνημείο εμπειρικής λογικής. Βαϊτσαίκερ Καρλ (Karl F . von Weizaecker) (1912 - 2007) . Μεγάλος Γερμανός φυσικός και φιλόσοφος, συγγραφέας πολλών έργων επι­στημονικού και φιλοσοφικού περιεχομένου και συγγραφέας πολλών επιστημονικών άρθρων. Βαλερύ Πώλ (Valery Ρ.) (1871 - 1945) . Γάλλος συγγραφέας ποιητής και πεζογράφος, Ακαδημdίκός, με σπουδαίες αισθητικές και κριτικές μελέτες. Βέμπερ Μαξ (Weber Max) (1864 - 1920) . Γερμανός κοινωνιολόγος. Θεωρείται ιδρυτής της κοινωνιολογίας, συγγραφέας πολλών βιβλίων με μεγάλη επιρροή και απήχηση. Τα έργα του θεωρούνται κλασσικά. Βέστερμαν Κλάους (Westermann Claus) (1909 - 2000) . Σύγχρονος σπουδαίος Παλαιοδιαθηκολόγος, καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Χdίδελβέργης, συγγραφέας πολλών βιβλίων και άρθρων της ειδικό­τητάς του . Βιζέλ Ελύλ (1928 - ) . Σύγχρονος εβραίος δημοσιογράφος και συγ­γραφέας που τιμήθηκε με βραβείο Νόμπελ Ειρήνης (1986) για την προσφορά του στον αγώνα για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Γιέγκερ Βέρνερ (Jaeger Werner) . (1888 - 1961 ) . Διακεκριμένος Ελλη­νιστής, καθηγητής σε πολλά Αμερικανικά πανεπιστήμια, συγγραφέ­ας πολλών έργων, μεταξύ των οποίων και της περίφημης τρίτομης «Παιδείας» μεταφρασμένης στην Ελληνική. Γουέλς Χ. Ί'ζ. (Wells Η . G. ) (1866 - 1946) . Διάσημος βρετανός του 20ου αι. , συγγραφέας έργων επιστημονικής φαντασίας και μεταξύ άλλων της γνωστής επίτομης Παγκόσμιας Ιστορίας. Ελιάντε Μιρτσέα (Eliade Mircea) (1907 - 1986) . Κορυφαίος Ρουμά­νος θρησκειολόγος και λογοτέχνης, συγγραφέας πολλών έργων και εκδότης της 1 6τομης Encyclopedia of Religion (1987) . Ελλύλ Ζακ ( 1912 - 1994) . Γάλλος φιλόσοφος και συγγραφέας με

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩ Ν ΣΥΓΓΡΑΦΕΩ Ν

πρωτότυπες σκέψεις που σπούδασε νομικά και δίδαξε στο Μομπελιέ, στο Στρασβούργο, στο Κλερμόν - Φεράν. Ιδιαίτερα ενδιαφέρον το έρ­γο του Α vαρχία και Χριστιαvισμός. Ένγκελς Φρειοερίκος (Engels F .) (1820 - 1 895) . Γερμανός φιλόσοφος ιδρυτής με τον Κ. Μαρξ του επιστημονικού σοσιαλισμού. Πολύγλωσ­σος και πολυγράφος. Ζφάρ Ρενέ (Zirar Rene) (γεν. 1924 - ) . Ρηξικέλευθος Γάλλος καθη­γητής της φιλοσοφίας και θρησκειολογίας και λογοτεχνίας σε διάφο­ρα Πανεπιστήμια, συγγραφέας πολλών μελετών και εντυπωσιακών βιβλίων μεταφρασμένων και στην ελληνική . Κινγκ Χανς (Kίing Hans) ( 1928 - ) . Διακεκριμένος Ελβετός θεολό­γος και φιλόσοφος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Τυβίγγης, με πληθώρα μελετών που, ήρθε σε ρήξη με τον Πάπα αμφισβητώντας το αλάθητό του. Λάιμπνιτς Γκότφριντ (Leibniz G.) ( 1 646 - 1 7 1 6) . Μεγάλος Γερμα­νός μαθηματικός και φιλόσοφος που δ ιατύπωσε τη θεωρία του απεφοστικού λογισμού . Η θεοδικία, υπήρξε ένα από τα πολυσυζη­τημένα έργα του . Λάντες Ντέιβιντ (David S . Landes) ( 1924 - ) . Ομότιμος καθηγητής οικονομικών στο πανεπιστήμιο του του Χάρβαρντ. Διατέλεσε επίσης καθηγητής ιστορίας στο πανεπιστήμιο Τζώρτζ Ουάσιγκτον. Βιβλία του είναι μεταφρασμένα και στην ελληνική . Μαριταίν Ζακ (Maritain J . . ) ( 1 8 82 - 1 973) . Γάλλος διανοητής του 20ου αι. , συγγραφέας και δοκιμιογράφος. Μάχοβεκ Μίλαν (Machovec Milan) (1925 - 2003) . Αθε"ίστής καθηγη­τής του Μαρξισμού-Λενισμού στο πανεπιστήμιο της Πράγας. Ιδιαί­τερα ενδιαφέρον το βιβλίο του, Ιησούς για Αθέους. Μισελίν Ισέι (lshay Μ .) Διευθύντρια του προγράμματος για τα Δικαι­ώματα του ανθρώπου της σχολής Διεθνών Σπουδών του Πανεπιστη­μίου του Ντένβερ και συγγραφέας. Μπάοuμαν Ζίγκμοuντ (Bauman Ζ.) (1925 - ). Σύγχρονος καθηγη­τής κοινωνιολογίας στα Πανεπιστήμια του Λιντς και Βαρσοβίας και ένας από τους σημαντικότερους μελετητές της μετανεωτερικότητας. Βιβλία του είναι μεταφρασμένα και στην Ελληνική . Μπάρκλεϋ Οιiί'λλιαμ (Barclay W.) (1907 - 1978) . Ελληνιστής και με­ταφραστής της Κ.Δ . , και λεξικογράφος, συγγραφέας διαφόρων εν­διαφερόντων βιβλίων. Μπέγζος Μάριος ( 1951 - ) . Καθηγητής της Φιλοσοφίας της θρησκείας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Συγγραφέας πολλών βιβλίων και μελετών. Μπερντιάεφ Νικόλαος (Berdiaef Ν.) (1 784 - 1948) . Ρώσος θρησκειο­φιλόσοφος εκπρόσωπος του Χριστιανικού υπαρξισμού. Μπερξόν Ενρύ (Bergson Η .) ( 1 8 59 - 194 1 ) . Γάλλος φιλόσοφος και

185

ΒΙΒΛΟΣ ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠΑΝΑΠΑτΙΚΟ

εισηγητής της ενορατικής φιλοσοφίας_ Βραβείο Νόμπελ, λογοτε­χνίας ( 1928) . Μπόργκ Μάρκους (Borg Μ .) (1942 - ) .Διακεκριμένος καθηγητής της θρησκείας στο Πανεπιστήμιο του Όρεγκον (ΗΠΑ) και συγγραφέ­ας πολλών βιβλίων της ειδικότητάς του με ενδιαφέρουσες σκέψεις. Μπούμπερ Μάρτιν (Buber Martin.) (1878 - 1965) . Διάσημος Ιουδαί­ος θρησκευτικός φιλόσοφος που δίδαξε φιλοσοφία και θεολογία στα πανεπιστήμια της Φρανγκφούρτης και Ιερουσαλήμ. Μπρόντσκι Γιόζεφ (Bronzki J .) (1940 - 1996) . Ρώσσος συγγραφέας και λογοτέχνης κάτοχος βραβείου Νόμπελ λογοτεχνίας (1987). Μπρουνέρ Εμίλ (Brunner Ε.) ( 1889 - 1966) . Γάλλος φιλόσοφος και θεολόγος με αξιόλογο συγγραφικό έργο. Μπρούς Φ .Φ . (Bruce F .F .) ( 1910 - 1991) . Καθηγητής της βιβλικής κριτικής και εξήγησης στο Πανεπιστήμιο του Μάντσεστερ και των βι­βλικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο Sheffield, συγγραφέας πολλών βι­βλίων της ειδικότητάς του. Νεμό Φιλίπ (Nemo Fillip) (1949 - ) . Σύγχρονος συγγραφέας καθη­γητής Πανεπιστημίου στην Ecole superiere - Paris. Νεύτων Ισαάκ (Newton Isaak) (1642 - 1 727) . Μέγας Άγγλος μαθημα­τικός και φιλόσοφος γνωστός για την ανακάλυψη του νόμου της βαρύ­τητας και αλλ. Ο Νεύτων, υπήρξε και θεολόγος, και έγραψε περισσό­τερες λέξεις για θεολογικά θέματα παρά για τις φυσικές επιστήμες. Ντέισμαν Άντολφ (Deissman Α.) (1866 - 1937) . Γερμανός πρωτοπο­ριακός ερευνητής, συγγραφέας πολλών μελετών και ιδιαίτερα γνω­στός για το βιβλίο του Φως εξΑ vατολής. Οικονόμου Ηλίας (1933 - ) . Παλαιοδ ιαθηκολόγος, καθηγητής της Π . Δ . στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, συγγραφέας πολλών μελε­τών της ειδ ικότητάς του . Οιiί'λσον Ρόμπερτ (Wilson R.D.) (1856 - 1930) . Επιφανής Αμερικανός λόγιος, κάτοχος 45 γλωσσών, ερευνητής και καθηγητής της Π.Δ. και των σημιτικών γλωσσών στις ΗΠΑ στο θεολογικό σεμινάριο στο Princeton. Παπαϊωάννου Κώστας (1995 - 1981) . Γνωστός Μαρξιστής φιλόσο­φος και συγγραφέας πολλών έργων που δίδαξε στη Σορβόνη, στο Παρίσι και αλλού. Ρικέρ Πωλ (Ricoeur Paul) ( 1913 - 2005) . Ένας από τους μεγαλύτε­ρους φιλόσοφους του 20ου αι. , που επηρέασε τις βιβλικές μελέτες και τη χριστιανική σκέψη με τα πολυάριθμα έργα του. Ορισμένα μετα­φράστηκαν και στην ελληνική. Ρούς Ζακελίν (Russ Jacqueline) Σύγχρονη καθηγήτρια της φιλοσο­φίας και συγγραφέας πολλών έργων, διευθύντρια της πολύτομης έκ­δοσης Ιστορία της φιλοσοφίας. Σέλλερ Μαξ (Sheller Μ.) (1 874 - 1928) . Γερμανός φιλόσοφος εκπρό-

186

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩ Ν ΣΥΓΓΡΑΦΕΩ Ν

σωπος της φαινομενολογίας. Σμιθ Χιούστον (Smith Huston) (1919- ) . Σύγχρονος θρησκειολόγος, καθηγητής σε διάφορα αμερικανικά Πανεπιστήμια, γνωστός για το βιβλίο του Οι Θρησκείες του κόσμου. Στάρκ Ρότvεϋ (Stark R.) Θρησκειολόγος, καθηγητής των κοινωνικών επιστημών στο Πανεπιστήμιο Baylor ΗΠΑ. Ί'ζάστροοu Ρόμπερτ (Jastrow R.) (1925 - 2008) . Αμερικανός αστρο­νόμος και κοσμολόγος καθηγητής στα Πανεπιστήμια Columbia και Dortmouth, Διευθυντής της NASA. Τίλιχ Πόλ (Tillich Ρ.) (1886 - 1965) . Κορυφαίος θεολόγος του προτε­σταντισμού στον 20ο αι. , με βιβλία που διακρίνονται για το βάθος της σκέψης του και τον υπαρξιακό προσανατολισμό. Τρεμοντάν Κλοντ (Tremontant Cl.) ( 1 925 - 1 997) . Σύγχρονος Γάλ­λος φιλόσοφος, ερευνητής και συγγραφέας, καθηγητής στο πανεπι­στήμιο της Σορβόννης, γνώστης της εβρα"ίκής με πρωτοποριακές μελέτες και έρευνες. Φαρούκι Νάuλα (Farouki Ν.) Καθηγήτρια της φιλοσοφίας και ιστο­ρικός των επιστημών. Συγγραφέας διαφόρων βιβλίων. Φλορόφσκu Γ. (1893 - 1979) . Θεωρείται ο πρύτανης των σύγχρονων ορθοδόξων θεολόγων, καθηγητής Πανεπιστημίου στις ΗΠΑ. Πολλά έργα του στην ελληνική . Φρομ Έριχ (Fromm Ε.) (1900 - 1980) . Φημισμένος Εβραιογερμανός ψυχαναλυτής και κοινωνιολόγος, μαθητής του Φρόιντ, συγγραφέας πολλών βιβλίων με πλατιά απήχηση . Χάρισον Ρ. (Harrison R .K.) (1920 - 1993) . Καθηγητής της Π.Δ . στο Wycliffe College στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο πρώην προίστάμενος του τμήματος Εβρdίκής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Οντάριο, και αλλού. Ιδιαίτερα ενδιαφέρον έργο του Η εισαyωyή στηv Π. Δ. Χάρνακ Άντολφ (Harnack Α.) ( 1 851 - 1930) . Επιφανής Γερμανός ιστορικός των απαρχών του Χριστιανισμού, περίφημος για την τρίτο­μη «ιστορία των δογμάτων» Χέγκελ Γκεόργκ (Hegel G.) (1 770 - 1 831) . Σπουδαίος Γερμανός φι­λόσοφος του αντικειμενικού και ιστορικού ιδεαλισμού, φημισμένος για τη μεταφυσική του σκέψη, με επίδραση τεράστια στην Ευρωπdί­κή φιλοσοφία. Χοuάιτχέντ Α. (Whitehead Α.) (1861 - 1947). Μεγάλος Άγγλος μαθη­ματικός και φιλόσοφος του 20ου αι . καθηγητής φιλοσοφίας στο Harvard.

* Δεν περιλαμβάνονται οι αναφερόμενοι στις σημειώσεις και στο επί­μετρο.

Ασημένιο φυλαχτό γραμμένο στο τέλος του Ίου αι. π .Χ. . Περιέχει απόσπασμα από το βιβλίο των Αριθμών (6 :24-25) και το ιερό Τετραγράμματο , το ΓΧΒΧ. Ανακαλύφθηκε στην Ιερουσαλήμ από τον Gabriel Barkay. Η ανακάλυψή του σύμφωνα με ορισμένους ειδικούς, έχει θέσει σε αμφισβήτηση την θεωρία των πηγών (J , Ε , D , Ρ , ) του Τζούλιους Βελχάουζεν.

Ο πρώτος ρόλος του βιβλίου του Hσcifa από το Κουμράν. Είναι το αρχαιότερο πληρέστερο χειρόγραφο της Παλαιάς Διαθήκης με τα 66 κεφάλαια του βιβλίου.

Ανακαλύφθηκε το 1 947 και χρονολογείται ανάμεσα στο 200-1 50 π.Χ. Φυλάσσεται μαζί με άλλα χειρόγραφα της Νεκράς Θάλασσας στο μουσείο της Ιερουσαλήμ. Αποτελεί χειροπιαστό παράδειγμα της aξιόπιστης μεταβίβασης του εβραϊκού κειμένου .

Ο πάπυρος Νας . Περιέχει το λεγόμενο Σεμά και τις Δέκα Εντολές. (Εξ. 20 :2-1 7, Δευτ. 6 : 1 -5) .

Ανακαλύφθηκε το 1 902 στο Φαγιούμ της Αιγύπτου και χρονολογείται μεταξύ του 1 ου π .Χ. και 1 ου μ.Χ. αιώνα.

191

Ο πάπυρος Ρά"ίλαντ 457 ή Ρ 52. Θεωρείται το αρχαιότερο σπάραγμα της Καινής Διαθήκης και χρονολογείται γύρω στο 1 25 μ.Χ. Περιέχει τμήμα

του κατά Ιωάννη Ευαγγελίου (1 8 :31 -33 και 37-38) .

Ο πάπυρος Μπότμερ 1 1 ή Ρ 66. Το αρχαιότερο μεγαλύτερο χειρόγραφο της Καινής Διαθήκης. Χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 2ου μ.Χ. αι.

193

Πάπυρος Ρ 46. Ε ίναι το αρχαιότερο χειρόγραφο των επιστολών του Απ. Παύλου. Αποτελείται από 1 04 σελίδες. Χρονολογείται μεταξύ

του 200-220 μ.Χ. Στη σελίδα αυτή υπάρχει το τέλος της προς Εφεσίους και η αρχή της προς Γαλάτες επιστολή.

194

Πάπυρος Μίτσιγκαν 1 570 ή Ρ 37. Ανακαλύφθηκε στο Κάϊρο το 1 924. Η σελίδα αυτή περιέχει κείμενο από το κατά Ματθαίο 26: 1 9-36

και η πίσω το χωρίο 37-5 2. Χρονολογείται τον 3ο α ι. μ.Χ.

195

.j&A.- •• •• ,, .....

Βατικανός κώδικας (Β) . Περιέχει την Παλαιά Διαθήκη στη μετάφραση των Ο' και μεγάλο μέρος της Καινής Διαθήκης. Χρονολογείται από τα μέσα

του 4ου μ.Χ. αι. Φυλάσσεται στη βιβλιοθήκη του Βατικανού.

Σελίδα από τον κώδικα Βέζα Κανταβριγιανό. Χρονολογείται από τον 5ο-6ο μ.Χ. αι. Περιέχει τα Ευαγγέλια και τις Πράξεις

των Αποστόλων.

197

ΔΗΜΗΤΡΗ:Σ Τ:ΣΙΝΙΚΟΠΟΥΛΟ:Σ

Ερευνητής, ποιητής, μελετητής, διηγημα­

τογράφος, δοκιμιογράφος. Σπούδασε νο­

μικά και συνέχισε μεταπτυχιακές σπουδές

εδώ και στο εξωτερικό. Μελέτησε φιλο­

σοφία, φιλολογία, θεολογία κ. ά . Επί σει­

ρά ετών παρακολούθησε σεμινάρια βιβλι­

κής Θεολογίας . Έγραψε και δημοσίευσε

δεκάδες δοκίμια, άρθρα και μελετήματα

φιλοσοφικού, ιστορικού και μεταφυσικού

περιεχομένου . Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με

θέματα δικαίου και φιλολογίας της αρχαίας Εγγύς Ανατολής. Μέχρι

σήμερα εξέδωσε 1 7 βιβλία, ανάμεσα στα οποία και πέντε ποιητικές

συλλογές. Σπουδαιότερα έργα του: Ο Δαvιήλ στο λάκκο τωv Κριτι­

χώv (1982), Σύφλογο (1988), Κριτήρια Επιλογής και Επιλογή Κριτη­

ρίωv (1991 ), Ποίηση στα λόγια του Ιησού ( 1993) , Τ ρ εις Νομπελίστες

Ποιητές (1996), Φως εξΑ vατολής (1996), Ειχοvοχλάστες και Αεξιμά­

χοι (2001) , Μέθεξη (2002), Τρίστιχα και Χάi-Κάi (2003), Οι Κλητοί &

Εκλεχτοί (2004), Αφορισμοί για τηv Αγάπη (2005) , ΙΗΣΟ ΥΣ: Ο Ποιη­

τής τωv ποιητώv (2006), Ανάμεσα σε δύο αιώνες (2008) .

Μ ετέφρασε β ιβλικά κείμενα, κείμενα λογοτεχνίας της αρχαίας

Ανατολής καθώς και σύγχρονους συγγραφείς ( G . Mistral , J .

Brodsky, Ο . Paz, C .S . Lewis, W.H. Auden, G . Herbert, Ρ . Tillich

κ . ά . ) . Δοκίμια και Ποιήματά του έχουν μεταφραστεί στην αγγλική,

γερμανική, γαλλική και ιταλική γλώσσα. Έλαβε μέρος σε συνέδρια

και ημερίδες και έχει δώσει διαλέξεις σε λογοτεχνικά, επιστημονι­

κά και μεταφυσικά θέματα.

Κατά καφούς δημοσιογραφεί στον ημερήσιο τύπο (εφημερίδα Μα­

κεδονία, Τύπος Θεσσαλονίκης) .

Συνεργάτης σε πολλά περιοδικά λόγου και τέχνης: Νέα Εστία, Εu­

θύvη, Νέα Πορεία, Σύyχρο vη Σκέψη, Πvευματική Ζωή, Αβατο v,

Πvευματική Κύπρος, Χροvικά, Ομπρέλα, Σύyχροvα Βήματα, Φιλο­

λοyική Πρωτοχροvιά, Οδός Παvός, Φηyός, Ε vώπιοv, Πόρφυρας, Ίαμ­

βος, Πάροδος, 3η Χιλιετία, Παρέμβαση, Ζεvίθ, Strange, Μυστική

Ελλάδα κ.α.

Μέρος του έργου του προβλήθηκε από τον τύπο και την τηλεόραση

αλλά ένα σημαντικό μέρος της δουλειάς του παραμένει ακόμα αδη­

μοσίευτο. Τακτικό μέλος σημαντικών λογοτεχνικών, πολιτιστικών και

επιστημονικών σωματείων, όπως της Εταφίας Νομικών Βόρειας

Ελλάδας, της Εταφίας Μακεδονικών Σπουδών, της Ελληνικής Εται­

ρίας Φιλοσοφικών Μελετών, της Ελληνικής Εταφίας Χριστιανικών

γραμμάτων, της Εταφίας λογοτεχνών Θεσσαλονίκης, της Εθνικής

Εταφίας Ελλήνων λογοτεχνών. Τιμήθηκε με βραβείο δοκιμίου από

το Δήμο Θεσσαλονίκης (1984), από την Ελληνική Εταφία Χριστιανι­

κών Γραμμάτων ( 1994), από τον Σύνδεσμο Εκδοτών Βορείου Ελλά­

δος (1997), και από τον Δικηγορικό Σύλλογο Θεσσαλονίκης (2003,

201 0) . Ζει και εργάζεται ως δικηγόρος στη Θεσσαλονίκη.

199