ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

αποτυπώνοντα τη θυελλώδη και συναρπαστική προσωπικότητα των

Shakespeare, Caravaggio, Beethoven και Van Gogh

συμπληρώνοντα την ανάρτηση του ιστολογίου toufas.blogspot.gr

«“Παραγγελιάαααααα!!!!” (bonus: το making of της)»

toufas.blogspot.gr AEGIVM MMXIII

2

Α. Σαίξπηρ

Για την εκδίκηση Το πλέον ανεκτό είδος εκδίκησης, είναι για τα άδικα

εκείνα, για τα οποία δεν υπάρχει νόμος να προσφέρει επανόρθωση. Τότε όμως, ας προσέχει εκείνος που εκδι-κείται, η εκδίκησή του να είναι τέτοια, που να μην υ-πάρχει νόμος να την τιμωρήσει. Αλλιώς ο εχθρός του είναι ακόμη μπροστά του, και είναι δύο εναντίον ενός.

Για τον έγγαμο και τον άγαμο βίο Αυτός που έχει γυναίκα και παιδιά, έχει προσφέρει

ομήρους στην τύχη: γιατί αποτελούν εμπόδιο για τα με-γάλα έργα, είτε της αρετής είτε της κακίας. Οπωσδή-ποτε, τα καλύτερα έργα, και αυτά με την μεγαλύτερη αξία για το κοινό, έχουν προέλθει από ανύμφευτους ή άτεκνους άνδρες. Οι οποίοι, με τα αισθήματα και με όλα τα μέσα τους έχουν νυμφευθεί και προικίσει το κοινό.

* * * Αλλά η πιο συνηθισμένη αιτία του άγαμου βίου εί-

ναι η ελευθερία. Ιδιαίτερα για ορισμένους αυτάρκεις και ιδιόρρυθμους χαρακτήρες, οι οποίοι αισθάνονται τόσο έντονα τον παραμικρό περιορισμό, που κοντεύουν

3

να θεωρούν δεσμά τις ζώνες και τις περικνημίδες τους. Οι άγαμοι άνδρες είναι οι καλύτεροι φίλοι, οι καλύτεροι κύριοι, οι καλύτεροι υπηρέτες. Αλλά όχι πάντα οι καλύ-τεροι υπήκοοι: γιατί τίποτα δεν τους εμποδίζει να φύ-γουν.

Για την τόλμη

Στην ανθρώπινη φύση γενικά, υπάρχει περισσότερο ο ανόητος παρά ο σοφός. Και, κατά συνέπεια, οι ικα-νότητες εκείνες, με τις οποίες πείθεται το ανόητο μέρος του νου των ανθρώπων, είναι περισσότερο αποτελεσμα-τικές.

Για την τάξη των ευγενών Αλλά οι δημοκρατίες δεν τη χρειάζονται [την τάξη

των ευγενών], και είναι συνήθως πιο ήσυχες και περισ-σότερο σταθερές όταν δεν υπάρχουν οικογένειες ευγε-νών. Διότι τα βλέμματα των ανθρώπων είναι στραμμένα στο έργο και όχι στα πρόσωπα. Ή, όταν στρέφονται προς τα πρόσωπα, αυτό συμβαίνει για χάρη του έργου, όπως είναι το σωστό, και όχι για τα λάβαρα και τις γε-νεαλογίες.

Για τις ανταρσίες και τις ταραχές Ο πιο σίγουρος τρόπος να αποτραπούν οι ανταρσίες

(αν οι καιροί το επιτρέπουν) είναι να εξαλειφθούν οι αιτίες που τις τροφοδοτούν. Διότι, αν υπάρχουν καύσι-

4

μα συγκεντρωμένα, είναι δύσκολο να προβλέψει κανείς από πού θα έρθει η σπίθα που θα βάλει τη φωτιά. Οι αιτίες των ανταρσιών είναι δύο ειδών: η πολλή φτώχια και η πολλή δυσφορία. Είναι βέβαιο ότι όσοι είναι οι άνθρωποι που η ζωή τους καταστράφηκε, τόσες είναι και οι ψήφοι υπέρ των ταραχών. […] Και αν αυτή η φτώχια και οι καταστραμμένες περιουσίες των ανώτε-ρων τάξεων ενωθούν με τη στέρηση και την ανάγκη των κοινών ανθρώπων, ο κίνδυνος είναι μεγάλος και άμεσος. Διότι οι επαναστάσεις που οδηγεί η κοιλιά είναι οι χει-ρότερες. Όσον αφορά στη δυσφορία, αυτή είναι για το πολιτικό σώμα ό, τι είναι για το φυσικό σώμα οι ζωτι-κοί χυμοί εκείνοι, που έχουν την τάση να συγκεντρώ-νουν μια αφύσικη θερμότητα και να αναφλέγονται.

* * * Πάνω απ’ όλα, πρέπει να ασκηθεί η σωστή πολιτική,

ώστε ο πλούτος και τα χρήματα σε ένα κράτος να μη συγκεντρωθούν σε λίγα χέρια. Διότι, αλλιώς, ένα κράτος μπορεί να έχει πολλούς πόρους κι εν τούτοις να λιμο-κτονεί: και τα χρήματα είναι σαν την κοπριά, καλά μό-νον όταν απλώνονται και μοιράζονται.

Για την αθεΐα Εκείνοι οι οποίοι αρνούνται την ύπαρξη ενός Θεού,

καταστρέφουν την ευγένεια του ανθρώπου. Διότι σίγου-ρα ο άνθρωπος με το σώμα του, συγγενεύει με τα ζώα. Και αν με το πνεύμα του, δεν είναι συγγενής με το Θεό, τότε είναι ένα χυδαίο και άθλιο πλάσμα.

5

Για τη δεισιδαιμονία

Η αθεΐα αφήνει τον άνθρωπο στα χέρια της λογικής, της φιλοσοφίας, της φυσικής ευσέβειας, των νόμων, της δόξας. Και όλα αυτά μπορούν να σταθούν οδηγοί για μια εξωτερική ηθική αρετή, ακόμα κι αν δε συνιστούν θρησκεία. Αλλά η δεισιδαιμονία εκθρονίζει όλα αυτά, και εγκαθιστά στο νου των ανθρώπων μια απόλυτη μο-ναρχία. Γι’ αυτό και η αθεΐα δε διετάραξε ποτέ τα κράτη. Διότι κάνει τους ανθρώπους προσεκτικούς, κα-θώς δεν προσβλέπουν στο επέκεινα: και βλέπουμε ότι οι καιροί που έκλιναν προς την αθεΐα (όπως η εποχή του Αυγούστου Καίσαρα) ήταν καιροί ειρηνικοί. Αλλά η δεισιδαιμονία έχει σταθεί αιτία σύγχυσης για πολλά κράτη, και εισάγει μια να primum mobile, που διαφθεί-ρει όλες τις σφαίρες της κυβέρνησης. Ο μεγάλος τεχνί-της της δεισιδαιμονίας είναι ο λαός. Και σε όλες τις δεισιδαιμονίες οι σοφοί ακολουθούν τους ανόητους. Και η λογική προσαρμόζεται στις πράξεις, αντί να τις καθο-δηγεί.

Για τα ταξίδια

Είναι παράξενο ότι, στα θαλάσσια ταξίδια, όπου δεν υπάρχει τίποτε να δει κανείς, έξω από θάλασσα και ου-ρανό, οι άνθρωποι κρατούν ημερολόγιο. Ενώ στα ταξί-δια στη στεριά, όπου υπάρχουν τόσα να παρατηρήσει κανείς, ως επί το πλείστον το παραλείπουν. Ωσάν το

6

τυχαίο να είναι πιο άξιο για να καταγραφεί απ’ ό, τι η συστηματική παρατήρηση.

Για τη βασιλική εξουσία Είναι μια θλιβερή κατάσταση του νου, όταν υπάρ-

χουν λίγα πράγματα να επιθυμείς και πολλά να φοβά-σαι. Και όμως, έτσι συμβαίνει συνήθως με τους βασι-λείς, οι οποίοι, καθώς βρίσκονται στην κορυφή, δεν έ-χουν πολλά να επιθυμήσουν, πράγμα που κάνει το μυα-λό τους περισσότερο αδρανές και μελαγχολικό. Και έ-χουν μπροστά τους πολλές εικόνες από κινδύνους και σκιές, που κάνουν το μυαλό τους λιγότερο καθαρό. […] Γιατί ένα πλήθος από ασήμαντες επιδιώξεις, και η έλ-λειψη μιας κυρίαρχης επιθυμίας, που θα συγκεντρώσει γύρω της και θα βάλει σε τάξη όλες τις άλλες, κάνει απόμακρη και απρόσιτη την καρδιά κάθε ανθρώπου. Γι' αυτό συμβαίνει επίσης οι πρίγκηπες, πολλές φορές, να εφευρίσκουν επιθυμίες για τους εαυτούς τους, και να λαχταράει η καρδιά τους ασήμαντα πράγματα: άλλοτε ένα οικοδόμημα, άλλοτε τη δημιουργία ενός θρησκευτι-κού τάγματος, άλλοτε την προώθηση ενός προσώπου, άλλοτε την επιδεξιότητα σε μια τέχνη ή χειροτεχνία - όπως ο Νέρων, που ήθελε να παίζει άρπα, ο Δομιτιανός, που ήθελε να κρατά με σιγουριά το τόξο, ο Κόμμοδος, που ήθελε να είναι καλός στο ξίφος, ο Καρακάλλας στις αρματοδρομίες, και τα όμοια. Αυτό φαίνεται απίστευτο σε εκείνους που δε γνωρίζουν την αρχή, ότι ο νους του ανθρώπου χαίρεται και αναζωογονείται περισσότερο με το να κερδίζει μικρά πράγματα παρά με το να μένα στάσιμος στα μεγάλα.

7

Για τη συμβουλή

Οι άνθρωποι συμβουλεύουν με το ένα μάτι στραμ-μένοι στο δικό τους συμφέρον.

Για τους κατ’ επίφαση σοφούς Είναι γελοίο πράγμα, και, για πρόσωπα που διαθέ-

τουν κρίση, κατάλληλο για σάτιρα, να βλέπει κανείς τους ελιγμούς και τους παραμορφωτικούς φακούς, που χρησιμοποιούν αυτοί οι ρηχοί άνθρωποι, για να κάνουν τις ασημαντότητες να φανούν ότι διαθέτουν βάθος και όγκο.

Για τις δαπάνες Τα πλούτη είναι για να ξοδεύονται. Και να ξοδεύο-

νται για την τιμή και τις καλές πράξεις.

Για τη φύση των ανθρώπων Η φύση ενός ανθρώπου γίνεται καλύτερα αντιληπτή

στην ιδιωτική ζωή, διότι εκεί δεν υπάρχει προσποίηση. Στο πάθος, γιατί αυτό παρασύρει έναν άνθρωπο από τις αρχές του. Και σε μια νέα υπόθεση ή πείραμα, γιατί εκεί η συνήθεια τον εγκαταλείπει. Είναι ευτυχισμένοι οι άνθρωποι εκείνοι, που η φύση τους ταιριάζει με τις α-σχολίες τους. Αλλιώς, ίσως πουν multum incola fuit an-

8

ima mea1, όταν απασχολούνται με πράγματα που δεν αγαπούν. Στη μελέτη, ο άνθρωπος ας ορίζει ώρες για οτιδήποτε επιβάλλει στον εαυτό του. Αλλά για ό, τι εί-ναι ευχάριστο στη φύση του, είναι περιττό να ορίζει ώ-ρες, καθώς οι σκέψεις του θα πάνε προς εκείνο από μό-νες τους, έτσι που τα διαστήματα ανάμεσα στις άλλες δουλειές ή μελέτες θα επαρκούν. Η φύση του ανθρώπου παράγει είτε ήμερα φυτά, είτε αγριόχορτα. Γι’ αυτό την κατάλληλη εποχή ας ποτίζει τα μεν και ας ξεριζώνει τα δε.

Για τη συνήθεια και τη μόρφωση

Οι σκέψεις των ανθρώπων είναι σε μεγάλο βαθμό ανάλογες με την κλίση τους. Αλλά οι πράξεις τους είναι σύμφωνες με τις συνήθειές τους. Και, συνεπώς, όπως επισημαίνει σωστά ο Μακιαβέλι2 (αν και για μια ειδε-χθή περίπτωση) δεν είναι να εμπιστεύεται κανείς τη δύ-ναμη της φύσης, ούτε την ωραιότητα των λόγων, εκτός εάν επιβεβαιώνονται από τη συνήθεια. Το παράδειγμά του είναι, ότι για την επιτυχία μιας τολμηρής συνωμο-σίας, δε θα πρέπει να επαφίεται κανείς στη σκληρότητα της φύσης ενός ανθρώπου, ή στην αποφασιστικότητα των λόφων του, αλλά να πάρει κάποιον που έχει ήδη βάψει τα χέρια του με αίμα.

1 Η ψυχή μου πολύ καιρό περιπλανάται. «Πολλά παρώκησεν η ψυ-χή μου». Ψαλμοί ρκ’ 6. 2 Λόγοι, ΙΙΙ.6, όπου ο Μακιαβέλι αναφέρεται στις δυσκολίες που παρουσιάζει η δολοφονία ενός πρίγκηπα.

9

Για την ομορφιά

Δεν υπάρχει εξαιρετική ομορφιά, που δεν έχει κάτι παράξενο στις αναλογίες της. Δεν μπορεί να πει κανείς αν ο Απελλής ή ο Άλμπρεχτ Ντύρερ ήταν ο πιο λεπτο-λόγος. Ο ένας έκανε μια προσωπογραφία χρησιμοποιώ-ντας γεωμετρικές αναλογίες, ο άλλος παίρνοντας τα κα-λύτερα μέρη από διάφορα πρόσωπα, για να κάνει ένα εξαίρετο. Τέτοια πρόσωπα νομίζω, δε θα ευχαριστού-σαν κανένα, εκτός από το ζωγράφο που τα έκανε. Όχι ότι δεν πιστεύω πως ένας ζωγράφος δεν μπορεί να κά-νει ένα πρόσωπο ωραιότερο από ό, τι υπήρξε ποτέ, αλ-λά πρέπει να το κάνει ως ένα είδος ευτυχούς σύμπτω-σης (όπως ένας μουσικός που φτιάχνει μια εξαίρετη μουσική μελωδία), και όχι με τον κανόνα.

Για τις σπουδές

Μη διαβάζετε για να διαφωνείτε και να αντικρούε-τε. Ούτε για να πιστεύετε και να αποδέχεστε τυφλά. Ούτε για να βρίσκετε υλικό για ομιλίες και συζητήσεις. Αλλά για να μαθαίνετε, να σκέπτεσθε και να κρίνετε.

* * * Το διάβασμα κάνει τον πολυμαθή. Η συζήτηση τον

ετοιμόλογο. Και η συγγραφή τον ακριβολόγο άνδρα. Και γι’ αυτό, αν γράφει κανείς λίγο, χρειάζεται να έχει γερή μνήμη. Αν συζητεί λίγο, χρειάζεται μεγάλη ετοιμό-τητα πνεύματος. Και αν διαβάζει λίγο, χρειάζεται να

10

διαθέτει πολλή πανουργία, ώστε να φαίνεται πως ξέρει και εκείνα που αγνοεί.

Για την απονομή της δικαιοσύνης

Οι δικαστές θα πρέπει να είναι προσεκτικοί με τα σκληρά επιχειρήματα και τα τραβηγμένα συμπεράσμα-τα, διότι δεν υπάρχει χειρότερο βασανιστήριο από το βασανιστήριο των νόμων. Ιδιαίτερα στην περίπτωση του ποινικού δικαίου, οφείλουν να προσέχουν ώστε, εκείνο που προορίζεται για να προκαλεί τον φόβο, να μη γίνε-ται σκληρότητα. Και να μην επιφέρουν επί των ανθρώ-πων τη βροχή εκείνη, για την οποία μιλάει η Γραφή, Pluet super eos laqueos3. Διότι η ακραία εφαρμογή των ποινικών νόμων είναι βροχή παγίδων επί των ανθρώ-πων. Γι’ αυτό, αν κάποιοι ποινικοί νόμοι έχουν περιέλ-θει από καιρό σε αχρηστία, ή αν έχουν γίνει ακατάλλη-λοι για το παρόν, ας εφαρμόζονται από τους συνετούς δικαστές με μετριοπάθεια: Judicis officium est, ut res, ita tempora rerum etc4. Σε περιπτώσεις ζωής και θανάτου, οι δικαστές οφείλουν (στο βαθμό που τους το επιτρέπει ο νόμος) να θυμούνται μέσα στη δικαιοσύνη το έλεος, και να στρέφουν ένα βλέμμα αυστηρό προς την πράξη, αλλά ελεήμον προς το πρόσωπο.

3 Όχι φίλοι, αλλά παράσιτοι των δικαστηρίων. 4 Ο υπέρτατος νόμος είναι το καλό των ανθρώπων. Κικέρων, Περί Νόμων, ΙΙΙ, 3.

11

[Σημ. toufas.blogspot.gr: Σε αυτήν την ενότητα απο-σπασμάτων επέλεξα να παίξω ένα λογοτεχνικό παι-χνίδι. Στο «Εκκρεμές του Φουκώ» ο Έκο παρουσιάζει σαν δεδομένο ότι ο Σαίξπηρ δεν ήταν ένας απλός λο-γοκλόπος, αλλά ότι τα έργα του ήταν γραμμένα από άλλον και του είχαν δοθεί μόνο και μόνο για να τα παρουσιάσει με το όνομά του, λειτουργώντας σαν βι-τρίνα και εξυπηρετώντας κάθε φορά συγκεκριμένες πολιτικές σκοπιμότητες. Η αμφισβήτηση της πατρότη-τας αυτών των θεατρικών έργων έφτασε μέχρι και το Χόλυγουντ πριν δυο χρόνια με την ταινία «Anonymous», του Ρόναλντ Έμμεριχ, όπου υιοθετείται η σήμερα επικρατούσα θεωρία για την πραγματική ταυτότητα του συγγραφέα των έργων του Σαίξπηρ, και η οποία ονομάζει ως τέτοιον τον Edward De Vere. Ο Έκο στο «Εκκρεμές» παραμένει πιστός στην πρώτη θεωρία και αποδίδει τα σαιξπηρικά έργα στον αμορα-λιστή και μακιαβελικό δικηγόρο και δολοπλόκο της Ελισαβετιανής Αυλής Φράνσις Μπαίηκον.

Μου είναι παντελώς αδιάφορο αν ο Έκο πιστεύει αυτή τη θεωρία ή όχι. Πάω στοίχημα ότι και ο ίδιος συμφωνεί στο ότι, όποιος και να βρίσκεται στην πραγματικότητα πίσω από τα έργα «Άμλετ», «Ριχάρ-δος ο Γ’», «Ερρίκος ο Η΄» κλπ, η αναπαραγωγή της θεωρίας περί πλαστότητας του συγγραφέα τους είναι αρκετά πικάντικη από μόνη της και αξίζει να αναπτυ-χθεί σε ένα σπιρτόζικο λογοτεχνικό έργο.

Γι’ αυτό και επέλεξα να συνεχίσω αυτό το λογο-τεχνικό παίγνιο του Έκο, παρουσιάζοντας αντί για

12

λόγια του, και για τον Σαίξπηρ, αποσπάσματα από τα αντίστοιχα των τίτλων των αποσπασμάτων Δοκίμια του Φρανσις Μπαίηκον (μετ.: Σπύρος Φέγγος, εκδ. ΖΗΤΡΟΣ, 2000).]

13

Β. Καραβάτζο

Αξιόλογοι [ζωγράφοι] είναι αυτοί που κατανοούν τη ζωγραφική και θα κρίνουν ως καλούς ζωγράφους αυ-τούς που κι εγώ έκρινα καλούς, και κακούς αυτούς που έκρινα κακούς. Αλλά αυτοί που είναι κακοί ζωγράφοι και αδαείς θα κρίνουν ως καλούς ζωγράφους τους αδα-είς σαν κι αυτούς.

(Ανάκριση του Michelangelo Merisio εκ Caravaggio, 13 Σε-πτεμβρίου 1603. Ο Καραβάτζο κατηγορούνταν για την δη-

μιουργία και κυκλοφορία στίχων που σατίριζαν το έργο κάποιου συναδέλφου του στη Ρώμη)

* * * Αγωγή κατά του Michelangelo da Caravaggio, ζωγράφου

21 Απριλίου 1604

[ο Pietro de Foscaccia εκ του Lago Maggiore, υπηρέ-της στο πανδοχείο του Moro, αναφέρει]

«Κατά την 17η ώρα [12:30 μ.μ.] ενώ ο εναγόμενος έτρωγε μαζί με δύο άλλους στο πανδοχείου του Moro στη Madalena, όπου δουλεύω γκαρσόνι, όταν του έφερα οκτώ αγκινάρες μαγειρεμένες τις τέσσερις με βούτυρο και τις τέσσερις με λάδι, ο εναγόμενος με ρώτησε ποιες ήταν αυτές με το βούτυρο και ποιες με το λάδι. Εγώ του απάντησα: “Εάν τις είχατε μυρίσει, εύκολα θα είχα-

14

τε ξεχωρίσει ποιες ήταν μαγειρεμένες με βούτυρο και ποιες με λάδι”. Εκείνος λοιπόν σηκώθηκε με θυμό και χωρίς να μου πει τίποτε πήρε ένα πήλινο πιάτο και μου το έριξε στα μούτρα που με χτύπησε εδώ στο αριστερό μάγουλο όπου με τραυμάτισε ελαφρά. Μετά σηκώθηκε και άρπαξε το ξίφος ενός από τους συντρόφους του που ήταν πάνω στο τραπέζι με πρόθεση να με χτυπήσει μ’ αυτό. Αλλά εγώ του ξέφυγα και ήρθα εδώ στο γραφείο για να υποβάλω μήνυση. Παρόντες ήσαν ο κύριος Curzio Martini και ο κύριος Rotilo, επίτροπος των Orfanelli».

Pietro Antonio de Madii εκ Piacenza, Γραφεύς, 25 Απριλίου

«Εδειπνούσα στο πανδοχείο του Moro όπου στην απέναντι μεριά καθόταν ο Michelangelo da Caravaggio, ο ζωγράφος. Άκουσα να ρωτά το γκαρσόνι αν οι αγκι-νάρες ήταν με βούτυρο ή λάδι μιάς και όλες ήταν σ’ ένα πιάτο. Το γκαρσόνι είπε “Δεν ξέρω” και πήρε μια και του την έβαλε στη μύτη. Ο Michelangelo παρεξηγήθηκε, πετάχτηκε όρθιος και του είπε θυμωμένα “Αν κατάλαβα καλά, γαμημένε κερατά, νομίζεις πως σερβίρεις κανέναν αλήτη” κι άρπαξε ένα πιάτο με αγκινάρες και το πέτα-ξε στα μούτρα του σερβιτόρου. Δεν είδα τον Michelangelo να κυνηγά με σπαθί το σερβιτόρο.»

* * * Τη 18 Νοεμβρίου 1604 … Ο ίδιος (δεκανέας) αναφέρει ότι «κατά την πέ-

μπτην νυκτερινήν ώραν [10:30 μ.μ.] οι άντρες μου ε-σταμάτησαν κοντά στον υπόνομο του Bufalo τον Michelangelo da Caravaggio ο οποίος έφερε ξίφος και

15

εγχειρίδιο και όταν τον ρώτησα εάν είχε άδεια αυτός είπε πως ναι, και την επέδειξε και τοιουτοτρόπως αφέ-θη ελεύθερος και είπα πως τον άφηνα να φύγει και έτσι είπα: “Καληνύχτα κύριε” και εκείνος αποκρίθηκε δυνα-τά, “Φά’ τον στον κώλο [ti ho in culo]”, και ούτως διέ-ταξα σύλληψιν καθώς δεν ήθελον ανεχθή τοιούτον τι, και τον συνέλαβα και ενώ ήτο δέσμιος είπε: “Φά’ τον στον κώλο κι εσύ και όσοι είναι μαζί σου”, και τοιουτο-τρόπως τον στέλνω φυλακή στον πύργο της Nona.

[Από το επίμετρο του «Η μανία με τον Καραβάτζο», του Oliver Banks, εκδ. Άγρα, 1990. Επιλογή κειμένων από

το βιβλίο του Friedlaender «Caravaggio Studies» (Princeton University Press, Princeton, 1955): Κύριλλος Σαρρής.

Mετάφραση: Αθηνά Αζίνα.]

Αν τοποθετήσεις έναν μικρό κοίλο γυάλινο φακό

στην τρύπα [στον τοίχο ενός σκοτεινού δωματίου], θα μπορείς να δεις όλα τα πράγματα καθαρότερα, τις φυ-σιογνωμίες των ανθρώπων που περπατάνε, τα χρώματα, τα ενδύματά τους και όλα τ’ άλλα, σαν να στεκόσουν εκεί έξω. Θα ευχαριστηθείς πάρα πολύ αυτό το θέαμα, μιας και όσοι το βλέπουν δεν χορταίνουν να το θαυμά-ζουν. […]

Κάποιος που έχει ζωγραφικές ικανότητες μπορεί να αποτυπώσει με χρώματα ό, τι προβάλλεται στην επιφά-νεια, και να περιγράψει τις φυσιογνωμίες, έτσι ώστε όταν απομακρυνθεί η προβολή, να παραμείνει στην ζω-γραφισμένη επιφάνεια η εικόνα της.

16

[Από το βιβλίο του Giampatista Della Porta “Magia Naturallis” (β΄ έκδοση, 1589), Βιβλίο XVII, κεφάλαιο 6)]5

5 Σημ. toufas.blogspot.gr: Πολλά από τα εντυπωσιακά και πρωτο-ποριακά στοιχεία των πινάκων του Καραβάτζο μπορούν να «εξη-γηθούν» αν δεχθούμε ότι ο ζωγράφος χρησιμοποιούσε –πρώτος απ’ όλους τους άλλους ζωγράφους- οπτικά βοηθήματα, κάτοπτρα, κοί-λους φακούς κλπ σε σκοτεινούς θαλάμους (camera obscura). Ακόμα και αν δεν είχε διαβάσει το παραπάνω απόσπασμα από την β΄ έκδοση του βιβλίου του Della Porta, είτε επειδή αυτό ήταν δυ-σεύρετο όντας απαγορευμένο από την Εκκλησία και ο συγγραφέας του κυνηγημένος από την Ιερά Εξέταση λόγω των «μαγικών» πα-ραστάσεων που έδινε με τους φακούς του και τα κάτοπτρά του, σίγουρα θα είχε υπ’ όψη του την πρώτη έκδοση, που είχε κυκλοφο-ρήσει το 1558 και ανέφερε το ότι μπορούσες να κάνεις μια τρύπα σε ένα σκοτεινό δωμάτιο κλπ. Ακόμα και αν δεν είχε τα λεφτά που χρειάζονταν για την κατά παραγγελία του κατασκευή κοίλων φακών και γυάλινων κατό-πτρων από έναν οπτικό, είχε προστάτες που θα μπορούσαν να τον προμηθεύσουν με τέτοιους, ή να καταφύγει σε φτηνότερα μέσα, όπως μεταλλικά –πολύ φθηνότερα των γυάλινων- κάτοπτρα.]

17

Γ. Μπετόβεν

Αποσπάσματα από το βιβλίο «Beethoven, the Man and the Artist, as revealed in his own words».6

2. Ο κόσμος είναι ένας βασιλιάς, και όπως οι βασι-

λιάδες, επιθυμεί κολακείες για να επιστρέψει χάρες. Η πραγματική όμως τέχνη είναι εγωίστρια και διεστραμ-μένη. Δεν υποκύπτει στη μούχλα της κολακείας.

(Μάρτης 1820. Σημείωση στο σημειωματάριο που χρη-σιμοποιούσε για τις συζητήσεις του με τους άλλους. Σε

αυτά τα σημειωματάρια δεν κατέγραφαν μόνο οι συνομιλη-τές του αυτά που ήθελαν να του πουν, αλλά και ο ίδιος ό, τι δεν ήθελε να ακουστεί από άλλους πέραν του συνομιλη-

τή του, λόγω της κωφότητάς του.)

* * * 7. Όταν ανοίγω τα μάτια μου, άθελά μου μου ξε-

φεύγει ένας αναστεναγμός, γιατί ό, τι βλέπω είναι αντί-θετο στα πιστεύω μου: Είμαι αναγκασμένος να απεχθά-νομαι τον κόσμο, που δεν αντιλαμβάνεται ενστικτωδώς

6 Σημ. toufas.blogspot.gr: Επιμέλεια και σχολιασμός του Friedrich Kerst, μετάφραση στα αγγλικά του Henry Edward Krehbiel, Νέα Υόρκη, 1905. Η μετάφραση στα ελληνικά είναι δική μου, ενώ και τα σχόλια που συνοδεύουν τις φράσεις του Μπετόβεν είναι προ-σαρμοσμένα στις ανάγκες αυτής της ανάρτησης από εμένα.

18

ότι η μουσική είναι υψηλότερη αποκάλυψη από όλη τη σοφία και τη φιλοσοφία.

(Φράση που είπε στην Bettina von Arnim το 1810 ανα-φορικά με την «καλή» κοινωνία της Βιέννης. Είναι καταγε-

γραμμένη σε επιστολή της Bettina προς τον Goethe στις 28 Μαΐου 1810.)

* * * 13. Πόσο ευτυχισμένος είμαι όταν μπορώ να περι-

διαβαίνω ανάμεσα σε θάμνους και φυτά, κάτω από δέ-ντρα, πάνω σε βράχους. Δεν υπάρχει κανείς που να α-γαπάει τη φύση περισσότερο από εμένα. Ο αντίλαλος που στέλνουν τα δάση, τα δέντρα και τα βράχια είναι αυτό που έχει ανάγκη πραγματικά ο άνθρωπος.

(Επιστολή προς την Βαρώνη von Drossdicck)

* * * 14. Δεν προβληματίζομαι ιδιαίτερα για το είδος, αν

μου αρέσει το θέμα. Πρέπει να είναι τέτοιο, που να μπορώ να εργαστώ σε αυτό με αγάπη και ζέση. Δεν θα μπορούσα να συνθέσω όπερες σαν τον «Δον Ζουάν» και τον «Φιγκαρό». Νιώθω μεγάλη απέχθεια γι’ αυτά. Δεν θα επέλεγα ποτέ τέτοια θέματα. Είναι τόσο επιπόλαια.

(Την άνοιξη του 1825, προς τον Ludwig Rellstab.)

* * * 33. Όταν συνθέτω, έχω πάντα στο μυαλό μου μια

εικόνα, και ακολουθώ τις γραμμές της. (Το 1815 προς τον Neate, όταν περπατούσε μαζί του

στο Baden και συζητούσαν για την 6η Συμφωνία, την επο-νομαζόμενη και «Ποιμενική».)

19

* * * 42. Πολλοί πιστεύουν ότι κάθε έργο που είναι

γραμμένο σε μινόρε πρέπει να τελειώνει σε μινόρε. Nego!7 Αντίθετα, θεωρώ ότι στις μαλακές κλίμακες η 3η μείζονα στο κλείσιμο έχει ένα εντυπωσιακό και ασυνή-θιστα καταπραϋντικό αποτέλεσμα. Η χαρά έπεται της λύπης, η ηλιοφάνεια της βροχής. Μου προξενεί βαθιά συγκίνηση, σα να κοιτώ την ασημένια λάμψη του απο-σπερίτη.

(Από τις συμβουλές που έδωσε στον μαθητή του Αρχι-δούκα Rudolph)

* * * 49. Η κακιά συνήθεια που δεν με αφήνει από την

παιδική μου ηλικία, να καταγράφω πάντοτε όποια μου-σική σκέψη μου έρχεται στο μυαλό, καλή ή κακή, έχει αποβεί σε αρκετές περιπτώσεις επιζήμια για μένα.

(23 Ιουλίου 1815, προς τον Αρχιδούκα Rudolph, για να δικαιολογηθεί που δεν τον είχε επισκεφθεί, όντας απασχο-

λημένος με μια μουσική ιδέα)

* * * 52. Δεν δουλεύω ποτέ ένα έργο από την αρχή μέχρι

το τέλος απερίσπαστος. Πάντοτε δουλεύω σε αρκετά έργα ταυτόχρονα, πότε καταπιανόμενος με το ένα, πότε με το άλλο.

(1 Ιούνη 1816, προς τον Ιατρικό Επιθεωρητή Dr. Karl von Bursy, όταν αυτούς του ζήτησε να συνθέσει μία όπερα,

η οποία δεν γράφτηκε τελικά ποτέ)

7 Σημ. toufas.blogspot.gr: Εμφατικό όχι.

20

* * * 54. Κουβαλάω τις σκέψεις μου για πολύ καιρό, συ-

χνά για μεγάλο χρονικό διάστημα, πριν τις καταγράψω. Εν τω μεταξύ η μνήμη μου είναι τόσο αξιόπιστη, που είμαι σίγουρος ότι δεν πρόκειται να ξεχάσω ποτέ, ούτε μετά από χρόνια, ένα μουσικό θέμα που σκέφτηκα κά-ποτε. Αλλάζω πολλά πράγματα, τα απορρίπτω και δο-κιμάζω από την αρχή, μέχρι να ικανοποιηθώ. Τότε, βέ-βαια, αρχίζει μέσα στο μυαλό μου η ανάπτυξη προς κά-θε κατεύθυνση, αλλά αν ξέρω ακριβώς τι θέλω, η θεμε-λιώδης ιδέα δεν με εγκαταλείπει ποτέ. Ορθώνεται ενώ-πιόν μου, θεριεύει. Την βλέπω, και ακούω την εικόνα της σε όλην της την έκταση και όλες οι διαστάσεις της στερεοποιούνται στο μυαλό μου σαν γύψος, και δεν α-πομένει τίποτα πέρα από την εργασία της καταγραφής της, η οποία ολοκληρώνεται γρήγορα όταν έχω το χρόνο, γιατί ορισμένες φορές αναλαμβάνω και άλλο έργο, αλλά ποτέ δεν συγχέω το ένα με το άλλο. Θα με ρωτήσεις από πού μου έρχονται οι ιδέες. Αυτό δεν μπορώ να στο απαντήσω με σιγουριά. Έρχονται ακάλεστες, απ’ ευθεί-ας ή εμμέσως. Μπορώ να τις αδράξω με τα χέρια μου, έξω στον αέρα, στα δάση, όταν περπατάω, μέσα στην ησυχία της νύχτας, νωρίς το πρωί. Υποκινούνται από συναισθήματα. Αυτά που ο ποιητής μεταφράζει σε λέ-ξεις, εγώ τα μεταφράζω σε τόνους που ηχούν και βρυ-χώνται και με καταδιώκουν μέχρι να τα καταγράψω σαν νότες.

(Ειπώθηκε στον Louis Schloesser, έναν νεαρό μουσικό, με τον οποίο συναναστρεφόταν ο Μπετόβεν στα 1822 – 1823)

* * *

21

58. Δε συνηθίζω να ξαναγράφω τις συνθέσεις μου. Δεν το κάνω ποτέ, επειδή είμαι βαθιά πεπεισμένος, ότι κάθε αλλαγή έστω και μιας λεπτομέρειας αλλάζει το χαρακτήρα του συνόλου.

(19 Φλεβάρη 1813, προς τον George Thomson, ο οποίος του είχε ζητήσει να κάνει κάποιες αλλαγές στις συνθέσεις

που του είχε υποβάλει για έκδοση).

* * * 59. Κανείς δεν πρέπει να θεωρεί τον εαυτό του τόσο

θεϊκό, που να μην είναι διατεθειμένος σε ορισμένες πε-ριπτώσεις να κάνει βελτιώσεις στις δημιουργίες του.

(4 Μάρτη 1809, στους Breitkopf και Härtel, επισημαίνο-ντάς τους κάποιες αλλαγές που θα ήθελε να είχε κάνει

στις συμφωνίες op. 60 και 61)

* * * 66. Η συνήθεια μπορεί να απαξιώσει και τα πιο λα-

μπρά ταλέντα. (Το 1812, στον μαθητή του Αρχιδούκα Rudolph, τον

οποίο προειδοποιούσε να μην αφοσιωθεί με τόσο ζήλο στην μουσική.)

* * * 74. Καθόλου μετρονόμος! Όποιος νιώθει τον ήχο δεν

τον χρειάζεται, ενώ όποιον δεν έχει τέτοια αισθήματα δεν θα τον βοηθήσει καθόλου. Θα ακολουθεί την ορχή-στρα έτσι κι αλλιώς.

(Αναφέρεται από τον γραμματέα και βιογράφο του An-ton Schindler)

* * *

22

77. Με κάθε σεβασμό στο ότι είναι μαθητής σου, ό-ταν μάθει να τοποθετεί σωστά τα δάχτυλά του, να πα-τάει τα πλήκτρα στο σωστό χρόνο και γενικά να παίζει τις νότες ικανοποιητικά, μόνο τότε δώσε βάρος στην ερ-μηνεία. Και όταν φτάσει σε αυτό το επίπεδο, μην τον διακόπτεις σε κάθε μικρολαθάκι, αλλά να του τα επι-σημαίνεις στο τέλος κάθε κομματιού. Παρόλο που δεν ασχολήθηκα ποτέ εκτεταμένα με την διδασκαλία, πά-ντοτε ακολουθούσα αυτή τη μέθοδο, η οποία πολύ γρή-γορα δημιουργεί μ ο υ σ ι κ ο ύ ς, και αυτός, στο τέλος τέλος, είναι ο κύριος σκοπός της τέχνης.

(στον μαθητή του Karl Czerny, ο οποίος δίδασκε μουσι-κή τον αγαπημένο και παραχαϊδεμένο από τον Μπετόβεν

ανηψιό του, Karl)

* * * 82. Η εποχή που έγραφα τις σονάτες μου [τις πρώ-

τες της δεύτερης περιόδου] ήταν πολύ πιο ποιητική από σήμερα [1823]. Επομένως δεν χρειάζονταν τέτοιες υπο-δείξεις. Εκείνη την εποχή όλοι αντιλαμβάνονταν ότι στο Largo της τρίτης σονάτας σε ρε (op. 10) απεικονιζόταν η ψυχική κατάσταση ενός μελαγχολικού πλάσματος, με όλες τις αποχρώσεις, από το φως μέχρι το σκοτάδι, που χαρακτηρίζουν την πορεία της μελαγχολίας και τις φά-σεις της, χωρίς να χρειάζεται ένα κλειδί ή ένας υπέρτιτ-λος. Όπως επίσης, όλοι έβλεπαν στις δύο σονάτες (op. 14) την εικόνα της διαμάχης ανάμεσα σε δύο απόψεις, ή το διάλογο ανάμεσα σε δύο ανθρώπους, επειδή ήταν τόσο προφανές.

23

(Απάντηση του Μπετόβεν στην ερώτηση του Anton Schintler γιατί δεν έβαζε τίτλους στις συνθέσεις του ή δεν σημείωνε την ποιητική ιδέα των έργων του)

* * * 87. Διάβασε την “Τρικυμία” του Shakespeare. (Η απάντηση του Μπετόβεν στην ερώτηση του Schindler

για το ποιο ήταν το ποιητικό υπόβαθρο στις σονάτες σε ρε ελάσσονα και φα ελάσσονα.)

* * * 98. Ο πραγματικός καλλιτέχνης δεν αισθάνεται κα-

μιά υπερηφάνεια. Διαπιστώνει δυστυχισμένος ότι η Τέ-χνη δεν έχει όρια, αντιλαμβάνεται πόσο μακριά βρίσκε-ται από το στόχο του και, παρόλο που ενδεχομένως τον λατρεύουν κάποιοι, πενθεί που δεν κατόρθωσε ακόμα να φτάσει στο σημείο που θα δει την Υπέρτατη Σοφία να λάμπει ενώπιόν του σαν τον Ήλιο.

(Teplitz, 17 Ιούλη 1812, προς την ηλικίας δέκα ετών θαυμάστριά του Emilie M.)

* * * 100. Οι πραγματικά αξιοθαύμαστοι συνθέτες είναι

αυτοί που ενώνουν στα έργα τους τη φύση και την τέ-χνη.

(Baiden, το 1824, στον Freudenberg, παίχτη εκκλησιαστι-κού οργάνου από το Bresslau)

* * * 104. Είπα στον Goethe την άποψή μου για το πώς

επηρεάζει το χειροκρότημα άνδρες σαν και εμάς, και ότι θέλουμε τους ίσους με εμάς να μας ακούν με κατα-

24

νόηση! Τα συναισθήματα ταιριάζουν μόνο στις γυναίκες. Η μουσική πρέπει να κάνει τις ψυχές των αντρών να πετάνε φλόγες.

(15 Αυγούστου 1812, στην Bettina von Arnim)

* * * 105. Οι περισσότεροι άνθρωποι συγκινούνται από

κάθετί όμορφο. Αλλά δεν μετέχουν της φύσης του καλ-λιτέχνη. Οι καλλιτέχνες είναι από φωτιά, δεν κλαψουρί-ζουν.

(Αναφέρεται από την Bettina von Arnim σε επιστολή της προς τον Goethe, 28 Μάη 1810)

* * * 108. Θα έπρεπε να υπάρχει μια μεγάλη αποθήκη

Τέχνης στον κόσμο, όπου ο καλλιτέχνης θα μπορούσε να πηγαίνει τις δικές του δημιουργίες και να παίρνει όποια άλλα δημιουργήματα είχε ανάγκη. Έτσι όπως είναι τώ-ρα η κατάσταση, οι καλλιτέχνες είναι αναγκασμένοι να είναι μισοί έμποροι.

(Γενάρης 1801, στον Hofmeister στη Λειψία)

* * * 134. Ο Goethe μου σκότωσε τον Klopstock. Απορείς;

Γελάς τώρα; Α, γιατί έχω διαβάσει Klopstock! Τον κου-βαλούσα μαζί μου για δέκα χρόνια στους περιπάτους μου. Και τι μ’ αυτό; Ε, δεν τον κατανοούσα πάντοτε. Πηδάει από εδώ κι εκεί. Και πάντα ξεκινά από τόσο μακριά, πότε ψηλά και πότε χαμηλά. Σωστό Maestoso! Ρε Μείζονα! Έτσι δεν είναι; Αλλά παρ’ όλ’ αυτά είναι

25

μεγάλος και ανυψώνει την ψυχή. Όταν δεν μπορούσα να τον καταλάβω προσπαθούσα να τον μαντεύω.

(προς τον Rochlitz, το 1822)

* * * 135. Όσο για μένα, προτιμώ να μελοποιώ Όμηρο,

Klopstock, Schiller. Είναι δύσκολο, αλλά αυτοί οι αθά-νατοι ποιητές τουλάχιστον το αξίζουν.

(Προς την διεύθυνση της Gessellschaft der Musik-freunde της Βιέννης, τον Γενάρη του 1824)

* * * 139. Θα έδινα και τη ζωή μου, ναι, δέκα φορές, για

τον Goethe. Όταν ενθουσιάζομαι όμως μαζί του σκέφτο-μαι την μουσική μου για το “Egmont”8. Ο Goethe ζει, και μας θέλει όλους να ζούμε μαζί του. Γι’ αυτό το λό-γο μπορεί να μελοποιηθεί. Κανείς δεν μελοποιείται πιο εύκολα από αυτόν. Όμως εμένα δεν μου αρέσει να συν-θέτω τραγούδια.

(Προς τον Rochiltz, το 1822, όταν ο Μπετόβεν αναπο-λεί το πόσο αγαπούσαν τον Goethe στο Teplitz.)

* * * 140. Ο Goethe απολαμβάνει την ατμόσφαιρα της

Αυλής. Την προτιμά από το να ασχολείται με την ποίη-ση. Δεν έχει κανένα νόημα να ασχολούμαστε με τα κα-πρίτσια των βιρτουόζων, όταν οι ποιητές, που έχουν την υποχρέωση να στέκονται ψηλά ως οι σημαντικότεροι

8 Σημ. toufas.blogspot.gr: Θεατρικό έργο του Goethe.

26

διδάσκαλοι του έθνους, φαίνονται να ξεχνούν τα πάντα όταν απολαμβάνουν τη λάμψη της Αυλής.

(Franensbrunn, 9 Αυγούστου 1812, προς τον Gorrfried Haertel από τη Λειψία)

* * * 141. Όταν συναντιούνται δύο άτομα όπως ο Goethe

και εγώ, αυτοί είναι που πρέπει να συγκεντρώνονται γύρω μας, για να δουν τι λογίζεται σπουδαίο για αν-θρώπους της δικιάς μας αξίας.

(15 Αυγούστου 1812, περιγράφοντας το πόσο αλαζονι-κά συμπεριφέρθηκε αυτός και πόσο ταπεινά ο Goethe ενώ-

πιον της Αυτοκρατορικής Αυλής)

* * * 147. Πιστεύω ότι όσο ο Αυστριακός έχει καφέ μπύ-

ρα και λουκάνικα δεν πρόκειται να εξεγερθεί. (Στον Simrock, εκδότη, στην Βόννη, 2 Αυγούστου 1794)

* * * 162. Αν ήμουν στρατηγός και ήξερα τόσα για τον

πόλεμο, όσα ξέρω για την αντίστιξη όντας συνθέτης, θα σας έδειχνα!

(Φράση που φώναξε με υψωμένη τη σφιγμένα του γρο-θιά πίσω από την πλάτη κάποιου Γάλλου Αξιωματικού στις 12 Μαΐου του 1809, όταν οι Γάλλοι είχαν καταλάβει την Βιέννη. Αναφέρεται από έναν αυτόπτη μάρτυρα ονόματι W. Rust.)

* * * 174. Η Χ. είναι άλλος άνθρωπος από τότε που της

πέταξα μισή ντουζίνα βιβλία στο κεφάλι. Ίσως κάτι από

27

το περιεχόμενό τους μπήκε κατά λάθος στο μυαλό ή στην κακιασμένη της καρδιά.

(Στην κυρία Streicher, που τακτοποιούσε συχνά το σπίτι του Beethoven)

* * * 180. Πρίγκηπα, τι είσαι πέρα από μια συμπτωματι-

κή γέννα; Αυτό όμως που είμαι εγώ, είναι αποτέλεσμα των δικών μου προσπαθειών. Έχουν υπάρξει χιλιάδες πρίγκιπες και θα υπάρξουν χιλιάδες ακόμα. Υπάρχει όμως μόνο ένας Μπετόβεν!

(Σύμφωνα με την παράδοση, από ένα γράμμα που έ-γραψε στον Πρίγκιπα Lichnowsky, όταν ο τελευταίος προ-σπάθησε να τον πείσει να παίξει για μερικούς Γάλλους α-

ξιωματικούς στην έπαυλή του στη Σιλεσία)

* * * 184. Ποτέ δεν μου πέρασε απ’ το μυαλό να γράψω

προς επιδίωξη φήμης και δόξας. Με πιέζει η ανάγκη να βγάλω προς τα έξω ό, τι έχω μες στην καρδιά μου. Αυ-τός είναι ο μοναδικός λόγος που συνθέτω.

(Παρατήρηση στον μαθητή του Karl Czerny, καταγε-γραμμένη στην αυτοβιογραφία του τελευταίου)

* * * 218. Μου ήταν αδύνατο να πω στους άλλους: Μιλά-

τε πιο δυνατά. Να φωνάζετε! Γιατί είμαι κουφός. Ω! Ήταν δυνατόν να ισχυριστώ ότι είναι ανάπηρη εκείνη η ίδια η αίσθηση που στην περίπτωσή μου έπρεπε να εί-ναι πολύ πιο τέλεια απ’ όλους τους άλλους, εκείνη την οποία κάποτε διέθετα τόσο τέλεια, σε τέτοιο βαθμό μά-

28

λιστα τελειότητας που ελάχιστοι συνάδελφοί μου την απόλαυσαν ποτέ;

(6 Οκτώβρη 1802, στους αδελφούς του Karl και Johann. Η περίφημη Διαθήκη του Helligenstadt)

* * * 219. Για μένα δεν υπάρχει καμιά απόλαυση στην

κοινωνία των ανθρώπων, δεν θα υπάρξει πλέον καμιά εκλεπτυσμένη συζήτηση, καμιά αμοιβαία ανταλλαγή σκέψεων και συναισθημάτων. Θα έρχομαι σε επαφή με την κοινωνία μόνο όσο μου επιβάλλει η ανάγκη. Πρέπει να ζω σαν να βρίσκομαι σε εξορία.

(Από την διαθήκη του Hilgenstadt)

* * * 220. Πόσο μεγάλη ταπείνωση νιώθω όταν αυτός που

στέκεται δίπλα μου ακούει τον μακρινό ήχο της φλογέ-ρας ενός βοσκού και εγώ δεν ακούω τίποτα. Ή, όταν ακούει το βοσκό να τραγουδάει και εγώ δεν ακούω τί-ποτα. Τέτοιες εμπειρίες με έφεραν στα όρια της από-γνωσης. Λίγο ακόμα και θα έδινα μόνος μου τέλος στη ζωή μου. Η τέχνη, μόνο η τέχνη με απέτρεψε.

(Από την διαθήκη του Hillgenstadt)

* * * 222. Η ελλαττωματική μου ακοή εμφανιζόταν συνέ-

χεια μπροστά μου σα φάντασμα. Απέφευγα τη συνανα-στροφή με τους ανθρώπους και ήμουν αναγκασμένος να εμφανίζομαι σαν μισάνθρωπος, ενώ δεν είμαι καθόλου τέτοιος.

29

[Σημ. toufas.blogspot.gr: Παραθέτω εκτενέστερο α-πόσπασμα από το συγκεκριμένο γράμμα:

Ζω πολύ πιο ευχάριστα από τότε που βρέθηκα ανά-μεσα σε ανθρώπους. Δεν μπορείς να διανοηθείς πόσο μοναχική και θλιβερή ήταν η ζωή μου για δυο χρόνια. Η ελλαττωματική μου ακοή εμφανιζόταν συνέχεια μπρο-στά μου σα φάντασμα. Απέφευγα τη συναναστροφή με τους ανθρώπους και ήμουν αναγκασμένος να εμφανίζο-μαι σαν μισάνθρωπος, ενώ δεν είμαι καθόλου τέτοιος. Αυτή η αλλαγή οφείλεται σε ένα γλυκό και συναρπα-στικό κορίτσι που με αγαπά και που την αγαπώ. Έζησα μερικές στιγμές πραγματικής ευτυχίας αυτά τα δύο χρόνια και για πρώτη φορά αισθάνθηκα ότι ο γάμος ί-σως μπορέσει να με κάνει ευτυχισμένο. Αλίμονο όμως! Δεν είναι της τάξης μου - και τώρα - θα ήταν αδύνατον για μένα να παντρευτώ.]

(16 Νοέμβρη 1801 ή 1800, προς τον παιδικό του φίλο Wegeler. Τα κουτσομπολιά λένε ότι η κοπέλα που είχε ερω-

τευτεί ο Μπετόβεν ήταν η Julie Guicciardi, στην οποία ο Συνθέτης είχε αφιερώσει την Σονάτα του Σεληνόφωτος, op.

27 no.2)

* * * 224. Ζήσε μόνος μέσα στην τέχνη σου! Έτσι περιο-

ρισμένος όπως είσαι από την ελαττωματική σου αίσθη-ση, αυτή είναι πλέον η μόνη ύπαρξή σου.

(Από το ημερολόγιο που άρχισε να κρατάει όταν επι-δεινώθηκε η κωφότητά του, και στο οποίο κατέγραφε τις μύχιες σκέψεις του για την κατάστασή του και τους αν-

θρώπους, 1816)

30

* * * 229. Δεν πρέπει να είσαι ένας άνθρωπος όπως όλοι

οι άλλοι: Δεν θα υπάρχεις για σένα, μόνο για τους άλ-λους. Για σένα δεν υπάρχει άλλη ευτυχία εξόν από την τέχνη σου. Ω Θεέ, δώσε μου δύναμη να ξεπεράσω τον εαυτό μου, γιατί δεν υπάρχει τίποτα που να με κρατά σ’ αυτή τη ζωή.

(Η αρχή του ημερολογίου του, 1812-18)

* * * 237. Αν δεν είχα διαβάσει κάπου, ότι δεν επιτρέπε-

ται σε κανέναν να αφαιρέσει ο ίδιος την ζωή του, εφό-σον έχει ακόμα τη δυνατότητα να κάνει καλές πράξεις, θα είχα πάψει να υπάρχω από πολύ καιρό και από το ίδιο μου το χέρι. Ω, πόσο ωραία είναι η ζωή! Στη δικιά μου όμως περίπτωση είναι γεμάτη δηλητήριο.

(2 Μάη 1810 στον φίλο του Wegeler, στον οποίον οδύ-ρεται για «τον δαίμονα που εγκαταστάθηκε στα αυτιά

μου»)

* * * 242. Τα πορτρέτα του Händel, του Bach, του Gluck,

του Mozart και του Haydn στο δωμάτιό μου, αυτά ίσως με βοηθήσουν να αντέξω.

(Ημερολόγιο, 1815-16)

* * * 261. Τις συμβουλές των άλλων να τις ακολουθείς

σπάνια. (Ημερολόγιο, 1816)

31

* * * 275. Οι σαρκικές απολαύσεις χωρίς την κοινωνία

των ψυχών είναι κτηνώδεις και θα παραμείνουν κτηνώ-δεις για πάντα. Δεν αφήνουν ούτε ίχνος ευγενικού συ-ναισθήματος. Μόνο λύπη και μετάνοια.

(Ημερολόγιο, 1812 – 1818)

* * * 291. Δεν πρέπει να υπολογίζεις το κόστος του χρή-

σιμου. (Στον ανιψιό του Karl όταν συζητούσαν για την από-

κτηση ενός ακριβού βιβλίου)

* * * 301. Συμμερίζομαι απόλυτα τον δικαιολογημένο σου

πόνο για το θάνατο της συζύγου σου. Έχω την πεποίθη-ση, ότι η προοπτική μιας τέτοιας απώλειας, αναπόφευ-κτη για κάθε σχεδόν παντρεμένο άνδρα, θα έπρεπε να σε είχε συγκρατήσει στις τάξεις των ανύπαντρων.

(20 Μάης 1811, προς τον Gottfried Härtel στη Λειψία)

* * * 308. «Πόρσια: Πόσο μακριά φτάνει το φως αυτού

του μικρού κεριού! Έτσι λάμπει και μια καλή πράξη σε έναν ανήθικο

κόσμο» (Υπογραμμισμένο από αυτόν στο αντίτυπο του «Εμπό-

ρου της Βενετίας» του Shakespeare που βρέθηκε στη βιβλιο-θήκη του)

* * *

32

310. Στον άνθρωπο γοργά η ζωή διαβαίνει. Κανείς αν είναι ατός του ανέσπλαχνος κι ανέσπλαχνη

έχει γνώμη, Τον καταριέται ο κόσμος, πίσω του πολλά να βρει

τυράννια, Όσό ‘ναι στη ζωή, κι ως πέθανε, κακά του σέρνει λόγια. Όμως γι’ αυτόν που ατός του είναι άψεγος κι έχει

άψεγη τη γνώμη, Του διαλαλούν οι ξένοι τ’ όνομα, κι η δόξα του

σκορπιέται Σε όλον τον κόσμο, και μελέτησαν πολλοί την αρχοντιά

του. (Οι στίχοι 328-334 της ραψωδίας Τ από την Οδύσσεια

του Ομήρου σε μετάφραση Ν. Καζαντζάκη – Ι. Κακριδή. Αντιγραμμένοι στο ημερολόγιό του, 1818.)

33

Δ. Βαν Γκογκ

«Δεν πρόκειται να γίνεις ποτέ καλλιτέχνης, Βίνσεντ» του είπε με στόμφο ο Γκωγκέν, «αν δεν αποκτήσεις την ικανότητα να κοιτάς τη φύση, να επιστρέφεις στο ατελιέ σου και να την ζωγραφίζεις εν ψυχρώ».

«Δεν θέλω να ζωγραφίζω εν ψυχρώ, ηλίθιε. Εν θερ-μώ θέλω να ζωγραφίζω! Γι’ αυτό ήρθα στην Αρλ.»

«Όλη αυτή η δουλειά που έχεις κάνει δεν είναι τί-ποτ’ άλλο παρά μια δουλοπρεπής αντιγραφή της φύσης. Πρέπει να μάθεις να δουλεύεις ex tempore»

«Ex tempore! Για τ’ όνομα του Θεού!»

«Και κάτι ακόμα: Καλά θα κάνεις να ακούς τον Σε-ρά. Η ζωγραφική είναι αφαίρεση, αγόρι μου. Δεν έχει χώρο για τις ιστορίες και τις ηθικολογίες που θες να προβάλεις.»

«Ηθικολογώ εγώ; Είσαι τρελός.»

«Αν θες να κάνεις κήρυγμα, Βίνσεντ, επέστρεψε στο παπαδηλίκι. Η ζωγραφική είναι χρώματα, γραμμές και φόρμες. Τίποτα περισσότερο. Ο καλλιτέχνης μπορεί να αναπαράξει τη φύση ως διακόσμηση, τίποτε παραπέ-ρα.»

34

«Διακοσμητική φύση», φύσηξε ειρωνικά ο Βίνσεντ. «Αν αυτό είναι το μόνο που παίρνεις από τη φύση, τότε θα ‘πρεπε να επιστρέψεις στο Χρηματιστήριο.»

«Αν επιστρέψω, θά ‘ρχομαι κάθε Κυριακή να ακούω το κήρυγμά σου. Εσύ τι παίρνεις από τη φύση, κύριε Ταξίαρχε;»

«Παίρνω κίνηση, Γκωγκέν, και το ρυθμό της ζωής».

«Έ, είμαστε τελείως διαφορετικοί.» «Όταν ζωγραφίζω έναν ήλιο, θέλω να κάνω τους αν-

θρώπους να τον νιώσουν να περιστρέφεται με ασύλλη-πτη ταχύτητα. Εκτοξεύοντας κύματα φωτός και θερμό-τητας τρομερής ισχύος. Όταν ζωγραφίζω ένα καλαμπο-κοχώραφο θέλω οι άνθρωποι να αισθανθούν τα άτομα μέσα στα καλαμπόκια να δονούνται μέχρι τελικά να πεταχτούν έξω, να θεριέψουν και να γίνουν σωστά φυτά και καρποί. Όταν ζωγραφίζω ένα μήλο, θέλω να αισθά-νονται τους χυμούς του μήλου να πιέζουν από τα μέσα τη φλύδα, τα κουκούτσια στην καρδιά του να πασχίζουν να βγουν προς τα έξω για να γίνουν τα ίδια ένα νέο φυτό.

«Βίνσεντ, πόσες φορές σου έχω πει ότι οι ζωγράφοι δεν πρέπει να έχουν θεωρίες.»

«Δες για παράδειγμα αυτό το αμπέλι, Γκωγκέν. Πρόσεξε! Αυτά τα σταφύλια είναι έτοιμα να σκάσουν και οι χυμοί τους να πεταχτούν και να φτάσουν μέχρι τα μάτια σου. Να, μελέτησε αυτό το φαράγγι. Θέλω οι άνθρωποι να μπορούν να νιώσουν τα εκατομμύρια των τόνων του νερού που κύλησαν ανάμεσα στις πλαγιές

35

του. Όταν ζωγραφίζω το πορτρέτο κάποιου, θέλω οι άλ-λοι να αντιλαμβάνονται ό, τι πέρασε στη ζωή του αυτός ο άνθρωπος, ό, τι είδε, ό, τι έκανε, ό, τι υπέφερε!»

«Πού στο διάολο το πας;»

«Σε αυτό, Γκωγκέν. Τα χωράφια που σπρώχνουν προς τα πάνω τις καλαμποκιές και το νερό που κυλάει μέσα απ’ το φαράγγι, οι χυμοί των σταφυλιών και η ζωή του ανθρώπου όπως περνάει από μέσα του, όλ’ αυ-τά είναι το ένα και το αυτό. Όλη η ενότητα της ζωής είναι η ενότητα του ρυθμού. Ενός ρυθμού στον οποίον χορεύουμε όλοι: άνθρωποι, μήλα, φαράγγια, οργωμένα χωράφια, κάρα ανάμεσα σε καλαμποκιές, σπίτια, άλο-γα, και ο ήλιος. Ό, τι είναι μέσα σου, Γκωγκέν, αύριο θα γεμίζει ένα σταφύλι, γιατί εσύ και το σταφύλι είσαστε ένα. Όταν ζωγραφίζω έναν χωρικό να δουλεύει στο χω-ράφι, θέλω οι άνθρωποι να νιώθουν τον χωρικό να ρέει προς τα κάτω και να γίνεται ένα με το έδαφος, όπως ακριβώς κάνει και η καλαμποκιά, και το έδαφος να α-ναρριχάται προς τα πάνω και να γίνεται ένα με τον χω-ρικό. Τους θέλω να νιώθουν τον ήλιο να ρουφιέται από το χωρικό, από το χωράφι, από τις καλαμποκιές, από το άροτρο κι από τα άλογα, όπως ακριβώς και ο ήλιος ρουφά όλα τ’ άλλα. Όταν αρχίσεις να νιώθεις τον οι-κουμενικό ρυθμό στον οποίο κινείται το κάθετί πάνω στη γη, τότε αρχίζεις να καταλαβαίνεις τη ζωή. Αυτό μόνο είναι ο Θεός.

«Κύριε Ταξίαρχε», είπε ο Γκωγκέν, «vous avez raison!»

36

Ο Βίνσεντ βρισκόταν στο απώγειο των συναισθημά-των του και έτρεμε από τον πυρετό της έντασης. Τα λόγια του Γκωγκέν ήταν σα χαστούκι στο πρόσωπό του. Έμεινε μετέωρος, ανασαίνοντας βαριά με ανοιχτό το στόμα, σαν ηλίθιος.

«Τι σημαίνει αυτό το “Κύριε Ταξίαρχε έχετε δί-κιο;”»

«Σημαίνει ότι είναι ώρα να κατευθυνθούμε στο café για ένα αψέντι».

(«Lust for Life», του Irving Stone, μετάφραση δική μου)

* * * Τι είμαι για τον περισότερο κόσμο; Μια μηδαμινό-

τητα ή ένας αλόκοτος αντιπαθητικός άνθρωπος, ένας που δεν έχει καμιά υπόσταση στην κοινωνία ή που δε θ’ αποχτήσει ποτέ, τέλος κάτι λιγότερο από μια νούλα. Έστω. Υπόθεσε πως είναι ακριβώς έτσι, λοιπόν θάθελα να δείξω με το έργομου τι υπάρχει στην καρδιά ενός τέτιου ανθρώπου αλόκοτου, μιας τέτιας μηδανινότητας.

Πρόκειται για τη φιλοδοξία, που είναι «παρ όλ αυ-τά» θεμελιομένη λιγότερο στη μνησικακία παρά στην αγάπη, περισότερο σ’ ένα αίσθημα γαλήνης παρά στο πάθος. Μολονότι συχνά είμαι βουτηγμένος στη μιζέρια, υπάρχει ωστόσο μέσαμου μια αρμονία και μια μουσική, ήρεμη κι αγνή. Στο πιο φτωχικό σπιτάκι, στην πιο βρώ-μικη γωνιά, βλέπω πίνακες και ζωγραφιές. Και το μυα-λόμου τραβάει προς αυτή την κατεύθυνση από μια ακα-τανίκητη ώθηση.

37

Όσο περισότερο απελευθερόνουμαι απ αυτά τόσο πιο γρήγορα συλαμβάνει το μάτιμου τη γραφική άποψη. Η τέχνη απαιτεί επίμονη δουλιά, μια δουλιά που αδια-φορεί για τα πάντα και μια συνεχή παρατηρητικότητα.

Με το επίμονη, θέλω να πω μια αδιάκοπη εργασία, μα και την προσήλωση επίσης στην αντίληψη που έχεις για την τέχνη, παρ όσα λέει ο ένας και ο άλος.

(Προς τον αδερφό του Theo. Χάγη, 21 Ιούλη 1882.)

* * * Τις τελευταίες μέρες διάβασα ένα μέρος απόνα αρ-

κετά μελαγχολικό βιβλίο: Γράμματα και Ημερολόγιο του Ζεράρ Μπίλντερς.

Εκείνο που δε μ’ αρέσει σ’ αυτόν είναι πως, ενώ ζωγραφίζει, παραπονιέται για τη φοβερήτου πλήξη και για την τεμπελιάτου, σαν να πρόκειται για κάτι που δεν μπορεί να τ' αποδιόξει, κ’ εξακολουθεί να γυρίζει πά-ντα στον ίδιο άθλιο κύκλο των φίλων του, να γλεντοκο-πάει και να κάνει μια ζωή που τον αηδιάζει. Είναι συ-μπαθητική φυσιογνωμία, μα προτιμώ να διαβάζω τη ζωή του μπάρμπα Μιλέ ή του Θ. Ρουσώ ή του Ντωμπι-νύ. Όταν διαβάζεις το βιβλίου του Σανσιέ για τον Μιλέ, παίρνεις κουράγιο, ενώ το βιβλίο του Μπίλντερς σε α-ρωσταίνει.

Σ’ ένα γράμμα του Μιλέ, βρίσκω πάντα ν’ απαριθ-μεί ο ζωγράφος ένα σωρό δυσκολίες, βρίσκω όμως επί-σης: «παρ όλ αυτά έκανα τούτο ή εκείνο», και πάντα η προοπτική για κάτι άλο που θέλει οπωσδήποτε να κά-νει, και που άλωστε το εκτελεί.

38

Ενώ στον Ζ. Μπίλντερς διαβάζεις συχνά: «τούτη τη βδομάδα μαύρες σκέψεις με είχαν κυριεύσει και κατά-στρεψα τη δουλιάμου, και πήγα σ’ αυτή τη συναυλία ή σ’ αυτό το θεατρικό έργο και γύρισα από κει ακόμα πιο άρρωστος». Εκείνο που μου κάνει εντύπωση στον Μιλέ, είναι τούτα τα’ απλά λόγια: «Πρέπει παρ όλ αυ-τά να κάνω τούτο ή εκείνο».

(Προς τον αδερφό του Theo. Χάγη, 20 Αυγούστου 1882.)

* * * Είμαι αναγκασμένος, -γιατί το εφέ δεν κρατάει πο-

λήν ώρα- να ζωγραφίζω βιαστικά. Έβαλα τα πρόσωπα με μερικές γρήγορες πινελιές γεμάτες ενεργητικότητα, κι όλ αυτά διά μιας. Μου έκανε εντύπωση βλέποντας πόσο γερά είναι ριζομένοι στο χώμα οι μικροί αυτοί κορμοί. Τους άρχισα με πινέλο, μα επειδή το έδαφος ήταν κιόλας φτιαγμένο με παχύ χρώμα –και κάθε πινε-λιά χανόταν, τότε πιέζοντας το σωληνάριο, τράβηξα πά-νω στον πίνακα τις ρίζες και τους κορμούς –και τους ταχτοποίησα κάπως με το πινέλο.

Ναι, -νάτοι, ορθόνονται, είναι βαθιά ριζομένοι. Από καπια άποψη, είμαι ευχαριστημένος, που δεν έχω διδα-χτεί να ζωγραφίζω. Γιατί αν αυτό είχε συμβεί θάχα δι-δαχτεί ν’ αφήνω απαρατήρητα κάτι τέτια εφέ. Τώρα όμως λέω όχι, -αυτό ακριβώς είναι που πρέπει να πετύ-χω, αν δεν είναι δυνατό, δεν είναι δυνατό, ωστόσο εγώ θα δοκιμάσω, μολονότι δεν ξέρω πώς να καταπιαστώ. Δεν ξέρω μήτε εγώ ο ίδιος πώς το ζωγραφίζω. Κάθου-μαι μ’ ένα άσπρο τελάρο μπροστά στο μέρος που μου

39

κάνει εντύπωση, κοιτάζω αυτό που απλόνεται μπρο-στάμου, λέω στον εαυτόμου, αυτό το άσπρο τελάρο πρέπει να γίνει κάτι –επιστρέφω δυσαρεστημένος – το βάζω στην μπάντα κι αφού ξεκουραστώ, το κοιτάζω με μια σχετική αγωνία –μένω ακόμα δυσαρεστημένος γιατί έχω πολύ μέσα στο μυαλόμου τούτη τη θαυμαστή φύση για να μπορώ νάμαι ευχαριστημένος –μα βλέπω ωστόσο στο έργο μου μιαν ηχώ από αυτό που μου έκανε εντύ-πωση, βλέπω πως η φύση μου διηγήθηκε κάτι, μου μί-λησε, και πως το σημείοσα στενογραφικά. Στο στενο-γράφημάμου πιθανόν να υπάρχουν λέξεις δυσανάγνω-στες, σφάλματα ή κενά, ωστόσο κάτι μένει απ ό τι εί-παν το δάσος, η ακρογιαλιά, το πρόσωπο. Και δεν πρό-κειται για μια γλώσα άτονη ή συμβατική, που δεν γενή-θηκε απ την ίδια τη φύση, αλά για μια τεχνοτροπία κ’ ένα σοφό σύστημα.

(Προς τον αδερφό του Theo. Χάγη, 3 Σεπτέμβρη 1882.)

* * * Οι σημερινοί νέοι δεν θέλουν ούτε ν’ ακούσουν να

γίνεται λόγος για μένα. Πολύ καλά, αυτό δε με πειρά-ζει. Τόσο σαν άνθρωπος, όσο και σαν ζωγράφος, προτι-μώ τη γενιά του 48 απ τη γενιά του 84, μα όσον αφορά τη γενιά του 48, όχι τους Γκιζό9, αλά τους επαναστάτες, τον Μισελέ, καθώς και τους ζωγράφους χωρικούς του Μπαρμπιζόν.

9 Σημ. toufas.blogspot.gr: Ο πρωθυπουργός της Γαλλίας όταν ξέ-σπασε η επανάσταση του Φλεβάρη του 1848 στο Παρίσι. Η πρώτη σύγκρουση τάξης με τάξη, σύμφωνα με τον Μαρξ.

40

(Προς τον αδερφό του Theo. Χάγη, 20 Αυγούστου 1882.)

* * * Καταλήγω στο συμπέρασμα πως δεν γνωρίζω τίπο-

τα, αλλά την ίδια στιγμή βλέπω τη ζωή να είναι τόσο μυστηριώδης που το σύστημα των «συμβατικοτήτων» είναι πολύ στενό γι’ αυτή. Κι έτσι αυτό το σύστημα πλέον έχει χάσει την εμπιστοσύνη μου.

Τι να κάνω τώρα; Το αναμενόμενο ερώτημα είναι, «Ποιοι είναι οι στόχοι σου, τι φιλοδοξίες έχεις;». Ω, θα κάνω ό, τι νομίζω καλύτερο. –Πώς; Δεν μπορώ να το προκαταβάλω. Εσύ που μου κάνεις αυτήν την ξιπασμέ-νη ερώτηση, ξέρεις ποιοι είναι οι στόχοι και οι φιλοδο-ξίες σου;

Και τώρα θα μου πουν: «Δεν έχεις αρχές όταν δεν έχεις στόχους, όταν δεν έχεις φιλοδοξίες».

Και τους απαντώ, δε σας είπα ότι δεν έχω στόχους, ότι δεν έχω φιλοδοξίες. Είπα ότι είναι σημάδι έπαρσης η προσπάθεια να αναγκάσεις κάποιον να προσδιορίσει το απροσδιόριστο. Αυτά σκέφτομαι πάνω σε συγκεκρι-μένες σημαντικές ερωτήσεις. Όλη αυτή η συζήτηση γύρω απ’ αυτά είναι ένα από τα πράγματα που χαρακτηρίζω “embêtera”10.

Ζήσε, κάνε κάτι που να είναι πιο ευχάριστο, που να είναι πιο θετικό. Εν συντομία, είναι υποχρεωτικό να ε-πιτελέσει κανείς το χρέος του προς την Κοινωνία, αλλά την ίδια στιγμή πρέπει να νιώθει απόλυτα ελεύθερος,

10 «Ενοχλητικά».

41

έχοντας εμπιστοσύνη όχι στην κρίση του, αλλά στην “λογική” (η κρίση μου είναι ανθρώπινη, η λογική θεϊκή, αλλά συνδέονται μεταξύ τους), και η συνείδησή μου εί-ναι η πυξίδα που μου δείχνει το δρόμο, παρόλο που ξέ-ρω ότι δεν είναι πάντοτε ακριβής.

(Προς τον αδερφό του, Theo. Drenthe, 28 Οκτώβρη 1883.)

* * * Θέλησα να προσπαθήσω ευσυνείδητα ν’ αποδόσω

και γω την εντύπωση, πως αυτοί οι άνθρωποι, που κά-τω απ τη λάμπα, τρώνε τις πατάτεςτους με τα χέρια, που τα χόνουν μέσα στο πιάτο, δούλεψαν μ’ αυτά και τη γη και πως ο πίνακάςμου εξυμνεί τη χειρωναχτική δουλιά και την τροφή που κέρδισαν οι ίδιοι τόσο τίμια.

Θέλησα να κάνω το θεατή να σκέφτεται έναν τρόπο ζωής ολότελα διαφορετικό, απ αυτόν που ξέρουμε εμείς οι πολιτισμένοι. Γιαυτό λοιπόν δεν επιθυμώ καθόλου να τον βρει όλος ο κόσμος ωραίο ή καλό.

Όλον το χειμώνα κράτησα στα χέριαμου την κλωστή αυτού του υφάσματος ζητόντας το οριστικότου σχέδιο. Κιαν τώρα έγινε ένα ύφασμα με τραχιά και χοντροϋφα-σμένη όψη, η αλήθεια είναι πως οι κλωστές διαλέχτηκαν με φροντίδα και σύμφωνα με ορισμένους κανόνες. Και θα μπορούσε πολύ καλά νάναι μια πραγματική ζωγρα-φιά χωρικών. Και ξέρω πως αυτό είναι. Μα όποιος προτιμάει να βλέπει γλυκερούς χωριάτες ας προσπερά-σει. Από μεροςμου έχω πειστεί πως με τον καιρό πετυ-χαίνει κανείς περισότερα ζωραφίζοντάςτους στην τραχιά

42

όψη τους παρά αν τους δίνει έναν συμβατικό εξωραϊ-σμό.

Με τη μπλε φούστα και την μπλε καμιζόλατης, πού-ναι μπαλομένες και γιμάτες σκόνες, και που με την ε-πίδραση του καιρού, του αγέρα και του ήλιου πήραν τις πιο λεπτές αποχρώσεις, μια χωριατοπούλα είναι, κατά τη γνώμημου, πιο όμορφη από μια κυρία. Ας φορέσει μια τουαλέτα κυρίας και τότε θα δείτε, πως ό τι αληθι-νό υπάρχει σ’ αυτήν θα χαθεί.

Ένας χωριάτης είναι πιο όμορφος μέσα στα χωρά-φια με τη λινομπάμπακη φορεσιάτου, παρά όταν πη-γαίνει την Κυριακή στην εκλησία με τα καλάτου σαν κύριος.

Και για τον ίδιο λόγο, δε θάταν σωστό να δώσει κα-νείς σε μια ζωγραφιά που παριστάνει χωρικούς, κάπιο συμβατικό λούστρο. Αν μια ζωγραφιά χωρικών μυρίζει λαρδί, καπνιά και μυρουδιά πατάτας, εν τάξει! Αυτό δεν είναι καθόλου ανθυγιεινό. Αν ένας σταύλος μυρίζει κοπριά, είναι σωστό! Γι’ αυτό ακριβώς είναι σταύλος. Αν τα χωράφια μυρίζουν ώριμο στάχυ ή πατάτες ή κου-τσουλιές ή κοπριά, αυού ακριβώς βρίσκεται η υγεία, προπάντων για τους ανθρώπους της πόλης.

Με τέτιους πίνακες, μαθαίνουν κάτι χρήσιμο. Ένας πίνακας χωρικών, δεν πρέπει νάναι ποτέ παφουμαρι-σμένος.

(Προς τον αδερφό του Theo για τον πίνακά του «Πα-τατοφάγοι». Nuenen, 30 Απρίλη του 1885.)

* * *

43

Αν κρατήσω τα έργα μου, είμαι σίγουρος ότι θα τα ξαναζωγραφίσω. Με το να τα στέλνω σε εσένα και στον Portier έτσι ακριβώς όπως βγαίνουν από την εξοχή ή τα αγροτόσπιτα, μπορεί να συμπεριλάβω και κάποια που δεν είναι καθόλου καλά, αλλά τουλάχιστον θα σωθούν κάποια στοιχεία που δεν θα βελτιώνονταν όσο και να τα ξαναζωγράφιζα. […]

Μπορεί να θεωρείς λάθος το σχόλιό μου, αλλά μου χτυπάει πολύ άσχημα το γεγονός ότι όλες αυτές οι εξω-τικές εικόνες ζωγραφίστηκαν μέσα στο ατελιέ. Προσπά-θησε να βγεις έξω και να ζωγραφίσεις επί τόπου αυτά τα πράγματα! Μπορεί να σου συμβούν τα πάντα. Ανα-γκάστηκα να ξεκολλήσω καμιά κατοσταριά μύγες από τους τέσσερις καμβάδες που πρόκειται να παραλάβεις, χωρίς να αναφέρω τη σκόνη, το χώμα κλπ., χωρίς να σταθώ στο γεγονός ότι αν τους κουβαλάει κανείς μέσα από θάμνους και δέντρα για κανά δίωρο, όλο και κά-ποιο κλαδάκι θα τους γρατσουνίσει, κλπ. Για να μη σταθώ στο ότι όταν φτάνω επιτέλους στη συστάδα των θάμνων που θέλω να ζωγραφίσω είμαι κουρασμένος και ξαναμμένος μετά από δύο ώρες περπάτημα μέσα σ’ αυτόν τον καιρό. Για να μη σταθώ στο ότι οι φιγούρες αυτές δε στέκονται ακίνητες, όπως τα μοντέλα, και ότι οι εικόνες που θέλω να αποτυπώσω αλλάζουν όπως περνάει η μέρα. […]

Ο Ζολά, που σε κάποια σημεία κατά τη γνώμη κάνει τεράστιες γκάφες όταν σχολιάζει πίνακες, λέει κάτι υ-πέροχο για την τέχνη γενικά στο “Τα μίση μου”: “Dans

44

le tableau (l'oeuvre d'art), je cherche, j'aime l'homme - l'artiste.”11

Ορίστε. Πιστεύω ότι είναι απολύτως σωστό. Σε ρω-τάω, τι είδος ανθρώπου, τι είδος οραματιστή, στοχαστή, παρατηρητή, τι είδος ανθρώπινου χαρακτήρα κρύβεται πίσω από συγκεκριμένους καμβάδες που αποθεώνονται από τους κριτικούς για την τεχνική τους; Πολύ συχνά αδιάφοροι, όπως το γνωρίζεις καλά. Αλλά ο Raffaelli είναι κάποιος, ο Lhermitte είναι κάποιος, ενώ και μπρο-στά σε πολλές ζωγραφιές σχεδόν αγνώστων καλλιτε-χνών έχεις την εντύπωση ότι φτιάχτηκαν με θέληση, με συναίσθημα, με πάθος, με αγάπη. […]

Τίποτα δεν φαίνεται απλούστερο από το να ζωγρα-φίζει κανείς αγρότες ή άλλους εργάτες, αλλά δεν υπάρ-χουν πιο δύσκολα θέματα στη ζωγραφική από αυτές τις φιγούρες της καθημερινότητας. Απ’ όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω, δεν υπάρχει ούτε μία Ακαδημία που να δι-δάσκει τη πώς να ζωγραφίζει κανείς σκαφτιάδες, ζευ-γάδες, γυναίκες να κρεμάνε τσουκάλια πάνω από τη φωτιά ή ράφτρες. Κάθε σημαντική όμως πόλη έχει μια ακαδημία με ευρεία επιλογή μοντέλων για ιστορικά θέ-ματα, Αραβικά, Louis XV, για κάθε λογής θέμα, δηλαδή, αρκεί αυτό να μην υπάρχει στην πραγματική ζωή. […]

Σε ρωτάω, έχεις δει στην παλιά Ολανδική Σχολή έ-ναν μονάχα σκαφτιά ή έναν μονάχα σπορέα;;; Σκέφτη-καν ποτέ να ζωγραφήσουν έναν «δουλευτή»; Μήπως ο

11 «Στον πίνακα (στο έργο τέχνης) αναζητώ, αγαπώ τον άνθρωπο, τον καλλιτέχνη.»

45

Βελάσκεθ τον αναζήτησε στο Νεροκουβαλητήτου, ή στους λαϊκούςτου τύπους; Όχι.

Στους παλιούς πίνακες, τα πρόσωπα δε δουλεύουν. Ζωγραφίζω αυτές τις μέρες μια γυναίκα, που την

είδα τούτον το χειμώνα να ξεριζόνει καρότα μέσα στο χιόνι.

Ε, λοιπόν, αυτό τόκανε ο Μιλέ, ο Λερμίτ, και γενικά οι ζωγράφοι χωρικών αυτού του αιώνα, -ένας Ισραέλς- και το βρίσκουν ωραιότερο από κάθετι άλο.

Μα ακόμα και σ’ αυτόν τον αιώνα, πόσο λίγοι, ανά-μεσα στη λεγεώνα των ζωγράφων, είναι εκείνοι που κά-νουν τη μορφή –ναι, πριν απ όλα- για τη μοργή. Δηλαδή για τη φόρμα και την πλαστικότητα των σχημάτων. Αυ-τοί που δεν μπορούν να φανταστούν ένα δουλευτή πα-ρά στη δουλιά και που νιόθουν την ανάγκη αυτού που οι παλιοί ζωγράφοι το απόφευγαν, ακόμα κ’ οι Ολαν-δοί, δηλαδή να ζωγραφίζουν τη δράση για την δράση, αντί να καταφεύγουν πολύ συχνά στις συμβατικές κινή-σεις.

Έτσι, που η ζωγραφική ή το σχέδιο νάναι μια παρά-σταση της μορφής για τη μορφή και την ανέκφραστα αρμονική φόρμα του ανθρώπινου σώματος, μα σύγκαι-ρα να δείχνει και τη δράση. Να ξεριζόνει καρότα μέσα στο χιόνι.

Εκφράζουμαι καθαρά; Το ελπίζω. Πέςτο λοιπόν αυ-τό στον Σερέ. Μπορώ να το εκφράσω σύντομα: Ένα γυμνό του Καμπανέλ, μια κυρία του Ζακέ και μια χω-ριάτα, εχτός απ αυτές του Μπουστιέν Λεπάζ, βέβαια,

46

μα μια χωριάτα ενός Παριζιάνου που έμαθε να σχεδιά-ζει στην Ακαδημία, θα μας κάνουν πάντα να νιόθουμε τα μέλη και την κατασκευή του κορμιού με τον ίδιον τρόπο: άψογο σ’ ό τι αφορά τις αναλογίες και την ανα-τομία και συχνά γοητευτικό. Μα όταν ο Ισραέλς ή ο Ντωμιέ ή ο Λερμίτ, π.χ., σχεδιάζουν μια μορφή, θα νιό-σουμε πολύ περισότερο τη φόρμα του κορμιού. Κιόμως, και γιαυτό αναφέρω επίτηδες τον Ντωμιέ, οι αναλογίες θάναι σχεδόν αυθαίρετες, η ανατομία κ’ η κατασκευή δεν θάναι καθόλου καλές στα μάτια των ακαδημαϊκών. Αυτό όμως θάναι ζωντανό, και προπάντων στον Ντελα-κρουά.

Ακόμα δεν εκφράστηκα καλά. Πες στον Σερέ πως θάμουν απελπισμένος αν οι μορφέςμου είταν καλές, πέςτου πως θέλω να πω, ότι αν φωτογράφιζαν έναν άν-θρωπο που σκάβει, σίγουρα δε θάσκαβε.12 Πέςτου πως βρίσκω τα πρόσωπα του Μιχαήλ Αγγέλου θαυμάσια, αν κι οι κνήμεςτους, είναι πραγματικά πάρα πολύ μακριές, κι οι γοφοί κι οι μηροί πάρα πολύ πλατιοί. Πεςτου πως για μένα ο Μιλέ, ο Λερμίτ και ο Μιχαήλ Άγγελος είναι αληθινοί ζωγράφοι, γιατί δε ζωγραφίζουν τα πράγματα όπως είναι, ύστερα από μια ερευνητική και ξερή ανά-λυση, αλά όπως τα νιόθουν. Πέςτου πως ο μεγάλος μου πόθος είναι να μάθω να φτιάχνω τέτιες ανακρίβειες, τέ-

12 Σημ. toufas.blogspot.gr: Την εποχή εκείνη για να αποτυπωθεί μια εικόνα, το αρνητικό (γυάλινη πλάκα περιχυμένη με φωτοαντιδρα-στικά χημικά) έπρεπε να εκτεθεί στο φως για αρκετά λεπτά. Σε όλο αυτό το διάστημα έπρεπε κάθε τι στο κάδρο να παραμένει ακίνητο για να αποτυπωθεί σωστά, κατά συνέπεια και οι άνθρω-ποι.

47

τιες ανωμαλίες, τέτιες αλαγές και τέτιες μεταμορφώσεις της πραγματικότητας, ώστε να βγαίνουν από κει, μα ναι, ψέματα αν το θέλετε, μα που νάναι πιο αληθινά απ την κατά γράμα αλήθια.

Ν’ αποδίνεις το χωριάτη στη δουλιάτου, να πού βρί-σκεται, το ξαναλέω, μια ουσιαστικά μοντέρνα μορφή, η ίδια η καρδιά της μοντέρνας τέχνης, αυτό που ούτε οι Έληνες, ούτε η Αναγένηση, ούτε οι παλιοί Ολανδοί έκα-ναν.

(Προς τον αδερφό του, Theo. Nuenen, 14 Ιούλη 1885.)

* * * Όσο για μένα, συνεχίζω να μπλέκω στις πιο απίθα-

νες και άκρως ακατάλληλές ερωτικές υποθέσεις, από τις οποίες κατά κανόνα βγαίνω κάθε φορά και πιο ντρο-πιασμένος και εξευτελισμένος. Κατά τη γνώμη μου, αυ-τό είναι αναμενόμενο, μιας και λέω και ξαναλέω στον εαυτό μου όσο περνάνε τα χρόνια, ότι όταν έπρεπε να αγαπήσω, αφιερώθηκα στις θρησκευτικές και τις σοσια-λιστικές μου ασχολίες, και θεωρούσα την τέχνη πιο ιερή απ’ όσο τώρα.

Γιατί είναι τόσο ιερή η θρησκεία ή η δικαιοσύνη; Οι άνθρωποι που δεν κάνουν τίποτε άλλο από το να ερω-τεύονται είναι ίσως πιο σοβαροί και άγιοι από αυτούς που θυσιάζουν την αγάπη και την καρδιά τους σε μια ιδέα. Όπως και να ‘χει, για να γράψεις ένα βιβλίο, να κάνεις ένα έργο, να ζωγραφίσεις έναν πίνακα που να έχει λίγη ζωή μέσα του, πρέπει να είσαι και εσύ ζωντα-νός. Και έτσι, εκτός κι αν δεν θέλεις να προοδεύσεις, η σπουδή είναι πολύ δευτερεύον ζήτημα. Προσπάθησε να

48

χαρείς τη ζωή σου όσο περισσότερο μπορείς, διασκέδα-σε όσο περισσότερο γίνεται, και να θυμάσαι ότι αυτό που επιζητούν οι άνθρωποι σήμερα είναι να είναι πολύ ζωντανή, με δυνατά χρώματα και μεγάλη ένταση. Γι’ αυτό ανέβασε ρυθμούς στη ζωή σου, στην υγεία και τη δύναμή σου. Αυτή είναι η καλύτερη σπουδή.

(Προς την αδερφή του, Wilhelmina. Παρίσι, καλοκαί-ρι/φθινόπωρο του 1887.)

* * * Είδα ένα μπουρδέλο εδώ την Κυριακή (για να μην

αναφέρω και τις άλλες μέρες), ένα μεγάλο δωμάτιο με τοίχους στην απόχρωση ενός γαλαζωπού ασβέστη –σαν επαρχιακό σχολείο- και περίπου πενήντα κοκκινοφορε-μένους στρατιώτες και μαυροφορεμένους χωριάτες, με πρόσωπα κίτρινα ή πορτοκαλί (τέτοιοι εντυπωσιακοί είναι οι τόνοι των προσώπων εδώ κάτω), τις γυναίκες ντυμένες στο χρώμα του ουρανού ή στα κόκκινα, ό, τι πιο αγνό και εντυπωσιακό. Και όλα αυτά να λούζονται από κίτρινο φως. Καμία σχέση με την μουντίλα των α-ντίστοιχων οικημάτων του Παρισιού.

(Προς τον καλό του φίλο και ζωγράφο Emile Bernard. Arles, 21 Απρίλη 1888.)

* * * Κάλλιο να ζει κανείς σαν τον μοναχό που πάει στο

μπουρδέλο μια στο τόσο. Αυτό κάνω, και δεν είναι κα-θόλου ποιητικό. Όπως και νά’ χει, όμως, αισθάνομαι ότι το καθήκον μου είναι να υποτάξω τη ζωή μου στη ζω-γραφική.

(Προς τον Emile Bernard. Αρλες, 23 Ιούνη 1888.)

49

* * * Γιατί μου γράφεις για τον Ντεγκά ότι δεν του ση-

κώνεται; Ο Ντεγκά ζει σαν ένας δικηγοράκος και δεν του αρέσουν οι γυναίκες, γιατί ξέρει ότι αν του άρεσαν οι γυναίκες και πήδαγε συχνά θα αρρώσταινε στον ε-γκέφαλο και δεν θα μπορούσε να ζωγραφίσει καλά. Η ζωγραφική του Ντεγκά είναι ανδροπρεπής και απρό-σωπη ακριβώς επειδή έχει παραιτηθεί από τα να ζει και να συμπεριφέρεται διαφορετικά από ένα δικηγοράκο που σιχαίνεται την έντονη και θορυβώδη ζωή. Βλέπει ανθρώπους πιο δυνατούς από αυτόν να τους σηκώνεται και να πηδάνε και τους ζωγραφίζει καλά, ακριβώς ε-πειδή δεν μπορεί να ισχυριστεί ο ίδιος ότι του σηκώνε-ται.

Ο Ρούμπενς πάλι, έτσι είναι!, ήταν ένας όμορφος ά-ντρας και καλός γαμιάς. Το ίδιο κι ο Κουρμπέ. Η κρά-ση τους τους το επέτρεπε, να πίνουν, να τρώνε, να πη-δάνε.

Στην περίπτωσή σου, φτωχέ μου φιλαράκο Μπερ-νάρ, σου είπα τι πρέπει να γίνει, την περασμένη άνοιξη. Τρώγε καλά, να είσαι συνεπής στις στρατιωτικές σου υποχρεώσεις και να μην γαμάς με τόση ένταση. Αν δεν γαμάς τόσο σκληρά, η ζωγραφική σου θα είναι πιο ψυ-χωμένη.

Αχ, ο Μπαλζάκ, αυτός ο τεράστιος καλλιτέχνης, μας το έχει ήδη πει, ότι το σύγχρονο καλλιτέχνη η εγκράτεια τον κάνει καλύτερο. Οι Ολλανδοί ήσαν παντρεμένοι άν-θρωποι, με παιδιά, ένα υπέροχο, υπέροχο επάγγελμα και ζούσαν μέσα στη φύση.

50

(Προς τον Emile Bernard. Arles, 4 Αυγούστου 1888.)

* * * Στον πίνακάμου Νυχτερινό Καφενείο, ζήτησα να εκ-

φράσω πώς στο μέρος αυττό μπορεί κανείς να κατα-στραφεί, να τρελαθεί, ή να εγκληματήσει. Τέλος, με α-ντιθέσεις ροζ απαλού και αιματόχρωμου κόκινου και λι ντε βεν, απαλού πράσινου Λουδοβίκου XV και βερονέζε, που έρχεται σ’ αντίθεση με τα κιτρινοπράσινα και τα σκληρά πράσινα μπλε, όλα αυτά μέσα σε μια ατμό-σφαιρα καμινιού της κόλασης, ανοιχτού θειαφί χρώμα-τος, γύρεψα να εκφράσω τις ζοφερές δυνάμεις ενός τέ-τιου άντρου. Και κυρίως κάτω από μια φαινομενική γιαπονέζικη ευθυμία την αγαθοσύνη του Ταρταρίνου13.

Τι θα έλεγε όμως ο κύριος Tersteeg για αυτόν τον πίνακα, όταν είπε μπροστά από έναν Sisley –από έναν Sisley, τον πιο διακριτικό και ευγενικό από τους ιμπρε-σιονιστές- «Δεν μπορώ να μη σκεφτώ ότι ο καλλιτέχνης που ζωγράφισε αυτό ήταν λίγο ζαλισμένος». Αν έβλεπε τον πίνακά μου, θα έλεγε ότι ήταν αποτέλεσμα ανεξέ-λεγκτου ντελίριου.

(Προς τον αδερφό του Theo. Arles, 9 Σεπτέμβρη του 1888.)

* * * Σ’ ευχαριστώ επίσης θερμότατα για τον Σαίξπηρ.

Αυτό θα με βοηθήσει λίγο να μην ξεχάσω τ’ αγγλικά που ξέρω. Είναι τόσο ωραίος. Άρχισα να διαβάζω τη

13 Ήρωας του βιβλίου «Tartarin de Tarascon» του Alphonse Daudet (1872). (σημ. toufas.blogspot.gr)

51

σειρά που αγνοώ περισσότερο και που άλλοτε, είτε για-τί είμουν απασχολημένος από κάτι άλο, είτε γιατί δεν είχα καιρό, μου είταν αδύνατο να τη διαβάσω: τη σειρά των βασιλιάδων. Διάβασα κι όλας τον Ριχάρδο ΙΙ, τον Ερίκο IV και τον μισό Ερίκο V. Διαβάζω χωρίς να σκέ-φτουμαι, αν οι ιδέες των ανθρώπων εκείνης της εποχής είναι ίδιες με τις δικέςμας, ή τι γίνεται μ’ αυτές, όταν τις βάζουμε αντιμέτωπες με δημοκρατικές, σοσιαλιστι-κές κ.λ.π. δοξασίες. Αυτό όμως που με συγκινεί είναι, όπως και σε μερικούς μυθιστοριογράφους της επο-χήςμας, ότι οι φωνές αυτών των ανθρώπων, που στην περίπτωση του Σαίξπηρ μας έρχονται από μιαν από-σταση αιώνων, δε μας φαίνονται άγνωστες. Είναι τόσο ζωηρά δοσμένα τα πρόσωπα των έργωντου, ώστε μας φαίνεται πως τ’ αναγνωρίζουμε και τα βλέπουμε.

Έτσι, εκείνος που μόνος, ή σχεδόν μόνος, ο Ρέ-μπραντ έχει ανάμεσα στους ζωγράφους, αυτή δηλαδή την τρυφεράδα στα μάτια των πλασμάτων, που τη βλέ-πουμε είτε στο Δείπνο στους Εμαούς, είτε στην Εβραία Μνηστή, είτε στην τάδε παράξενη αγγελική μορφή, ό-πως στον πίνακα που είχες την τύχη να δεις, αυτήν την θλιμένη τρυφεράδα, αυτό το μισάνοιχτο υπεράνθρωπο άπειρο που φαίνεται τόσο φυσικό, το βρίσκουμε σε πολλά μέρη στον Σαίξπηρ. Έπειτα το έργοτου είναι κυ-ρίως γεμάτο από πορτραίτα σοβαρά ή εύθυμα, σαν τον Ζαν Σιξ, σαν τον Ταξιδιώτη και σαν τη Σάσκια.

(Προς τον αδερφό του Theo. Άσυλο Saint-Paul στο Saint-Rémy, 2 Ιούλη 1889.)

* * *

52

Ξεκίνησα να διαβάζω τα ιστορικά θεατρικά, και έχω ήδη διαβάσει τον Ριχάρδο τον Β΄, τον Ερρίκο τον Δ΄, τον Ερρίκο τον Ε΄ και μέρος του Ερρίκου του ΣΤ΄, γιατί αυ-τά τα δράματα ήταν αυτά που ήξερα λιγότερο. Διάβα-σες ποτέ τον Βασιλιά Ληρ; Μη σε νοιάζει, δεν νομίζω ότι θα σε πιέσω τόσο πολύ να διαβάσεις βιβλία, ή δρά-ματα, μιας και εγώ ο ίδιος, αφού τα διαβάσω για αρκε-τή ώρα, αισθάνομαι την ανάγκη να βγω έξω και να δω τα φύλλα των χόρτων, τα κλαδιά ενός ελάτου, τα στά-χια, για να ηρεμήσω. Οπότε αν θελήσεις να κάνεις ό, τι κάνουν οι καλλιτέχνες, τράβα παρατήρησε τις κόκκινες και άσπρες τουλίπες με τα μπλε τους φύλλα, με τα μπουμπούκια τους να αιωρούνται πάνω στους με χάρη λυγισμένους βλαστούς τους. Τα άγχη και οι μπελάδες ξέρουν πώς να μας βρουν, χωρίς να είναι ανάγκη να τους αναζητάμε εμείς.

(Προς την αδερφή του Wilhelmina van Gogh. Άσυλο Saint-Paul στο Saint-Rémy, 2 Ιούλη του 1889.)

* * * Χτες διασκέδασα πολύ διαβάζοντας το Με το ίδιο

μέτρο. Μετά διάβασα τον Ερίκο VIII, όπου υπάρχουν τόσο ωραία μέρη, όπως αυτό του Μπάκινχαμ και τα λόγια του Γουόλσεϋ μετά την πτώσητου.

Βρίσκω πως έχω τύχη που μπορώ να διαβάζω και να ξαναδιαβάζω αυτά τα έργα με άνεση, κ’ ύστερα ελ-πίζω να διαβάσω επιτέλους Όμηρο.

Έξω τα τζιτζίκια σε ξεκουφαίνουν, η στριγγιά φωνή-τους είναι δέκα φορές πιο δυνατή απ τη φωνή των γρύ-λων και το φλογισμένο χορτάρι παίρνε ωραίους τόνους

53

παλιού χρυσαφιού. Οι ωραίες πόλεις της Μεσημβρίας βρίσκονται στην κατάσταση των νεκρομένων πόλε-ώνμας, που βλέπουμε κατά μήκος της Ζύντερζε, που άλοτε είχαν τόση ζωή. Λοιπόν μέσα στην κατάπτωση και στην παρακμή, τα τόσο αγαπητά στον Σωκράτη τζι-τζίκια έμειναν. Και σίγουρα θα τραγουδάνε εδώ ακόμα αρχαία ελληνικά.

(Προς τον αδερφό του Theo. Άσυλο Saint-Paul στο Saint-Rémy, 6 Ιούλη 1889.)

* * * Ζητάνε από εμάς τους ζωγράφους να συνθέτουμε

και να μην είμαστε τίποτε άλλο πέρα από συνθέτες. Πολύ καλά. Αλλά δεν είναι έτσι τα πράγματα στην

μουσική: Αν κάποιος παίζει Μπετόβεν θα προσθέσει την προσωπική του ερμηνεία στο κομμάτι. Τόσο στην μου-σική, αλλά πιο πολύ και στο τραγούδι. Η ερμηνεία του συνθέτη είναι κάτι, δεν υπάρχει όμως κανένας κανόνας που να επιβάλλει τα έργα να τα παίζουν μόνο οι συνθέ-τες τους.

(Προς τον αδερφό του Theo. Άσυλο Saint-Paul στο Saint-Rémy, 19 Σεπτέμβρη 1889.)

* * * Δεν νομίζω ότι μπορούμε να στηριχτούμε στον Δρα

Γκασέ14, για κανένα λόγο. Πρώτ’ απ’ όλα, είναι πιο άρ-

14 Σημ. toufas.blogspot.gr: Ο γιατρός στον οποίο είχε εμπιστευτεί ο Theo τη φροντίδα και την ιατρική παρακολούθηση του αδερφού του μετά τον αυτοακρωτηριασμό του και τον εγκλεισμό του στο άσυλο Saint-Paul στο Saint-Rémy.

54

ρωστος απ’ ό, τι εγώ, νομίζω, ή ας πούμε το ίδιο. Όταν ένας τυφλός οδηγεί έναν άλλο, δεν πέφτουν και οι δυο τους στο χαντάκι;

(Προς τον αδερφό του Theo. Άσυλο Saint-Paul στο Saint-Rémy, 10 Ιούλη 1890.)

[Η μετάφραση των επιστολών του Βαν Γκογκ προς τον αδερφό του (εκτός των από 28/10/1883, 19/9/1889 και 10/06/1890 και μερών των από 14/07/1885 και 9/9/1888) είναι του Σ. Σκιαδαρέση από το βιβλίο «Βαν Γκογκ, γράμματα προς τον α-δελφό του Θεόδωρο», εκδόσεις Γκοβόστη. Η ορθο-γραφία είναι της έκδοσης του 1952.

Η μετάφραση των υπόλοιπων επιστολών, προς τον Bernard, την αδελφή του Βαν Γκογκ, Wilhelmina, κλπ είναι δική μου από την έκδοσή τους στα αγγλικά στην on-line συλλογή τους «Van Gogh's Letters, Unabridged and Annotated», σε μεταφράσεις στα αγγλικά των Jo-hanna van Gogh-Bonger και Robert Harrison και επιμέλεια Robert Harrison (http://www.webexhibits.org/vangogh/)

Οι ημερομηνίες σημειώνονται σύμφωνα με την on-line συλλογή του Μουσείου του Βαν Γκογκ, που βρί-σκεται στη διεύθυνση: http://www.vangoghletters.org]