Ο ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Η εξέλιξη της θεωρίας και της πολιτικής του φι-

λελευθερισμού στη σύγχρονη Ελλάδα δένει σαν

κεντρική ιδέα τις αναλύσεις που ακολουθούν. Ο

Πάσχος Μανδραβέλης, ο Ευάνθης Χατζηβασι-

λείου, ο Αριστείδης Χατζής και ο Αντώνης Κλά-

ψης άνοιξαν μια ζωηρή συζήτηση για επιμέρους

πτυχές της πολυκύμαντης ιστορίας του φιλελευ-

θερισμού στη χώρα μας σε εκδήλωση που πραγ-

ματοποίησε το Ινστιτούτο Δημοκρατίας Κωνστα-

ντίνος Καραμανλής στην 6η Διεθνή Έκθεση Βι-

βλίου Θεσσαλονίκης (28-31 Μαΐου 2009). Οι

σκέψεις τους πάνω στο θέμα κατατίθενται στο ει-

δικό αφιέρωμα που ακολουθεί.

ΟΟ ΦΦιιλλεελλεευυθθεερριισσμμόόςςσσττηηνν ΕΕλλλλάάδδαα::ΙΙσσττοορρίίαα κκααιι ΠΠοολλιιττιικκήή

• Πάσχος Μανδραβέλης

• Ευάνθης Χατζηβασιλείου

• Αριστείδης Χατζής

• Αντώνης Κλάψης

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

82 ΑΝΟΙΞΗ 09

Πάσχος Μανδραβέλης

Φιλελευθερισμός και Τύπος

με τις ιδιωτικοποιήσεις και τη μείωσητης παρουσίας του Δημοσίου, απότην άλλη διαπλέκονταν με το ίδιο τοκράτος και επιζητούσαν την ανοχήτου για να συντηρήσουν κλειστές καιπροστατευμένες από τον ανταγωνι-σμό τις δικές τους ιδιωτικές αγορές(Η Καθημερινή, 26.5.2009).Αυτό δεν είναι κάτι καινούργιο. Τοέχω γράψει και στο παρελθόν: Για ταελληνικά Μέσα Μαζικής Ενημέρω-σης ο φιλελευθερισμός είναι κάτισαν την Τουρκοκρατία, με μόνη δια-φορά ότι η τελευταία υπήρξε.Φταίει για όλα. Σε μια χώρα που στε-νάζει κάτω από το βάρος του κρά-τους, που οι πολίτες βλέπουν τηναποτυχία του παντού, οι ταγοί τηςείναι απασχολημένοι να μας προει-δοποιούν για τα δεινά της αγοράς.Έτσι, αν μεταναστεύσει μία ιδιωτικήεπιχείρηση; Ο νεοφιλελευθερισμόςφταίει. Χρεοκοπεί η κρατική Ολυ-μπιακή; Πάλι ο νεοφιλελευθερισμόςφταίει. Καταρρέει το κρατικό σύστη-

Όλοι ξέρουμε, θεωρητικά του-λάχιστον, ότι η φιλελευθερο-ποίηση αυξάνει τις θέσεις

εργασίας. Αυτό είναι μία πραγματικό-τητα στα Μέσα Μαζικής Ενημέρω-σης. Πραγματικά! Αν δεν υπήρχε οφιλελευθερισμός, οι περισσότεροιδημοσιογράφοι δεν θα ήξεραν τι ναγράψουν. Αν δεν φτιαχνόταν η καρι-κατούρα αυτής της ιδεολογίας, δενθα μπορούσαν να εξηγήσουν όλα ταδεινά του κόσμου.Διάβαζα πριν μερικές μέρες σε έγκρι-τη εφημερίδα ότι για τις κακές υπη-ρεσίες των ΚΤΕΛ φταίει το γεγονόςότι δεν άνοιξε η αγορά στον ανταγω-νισμό. Σωστό! Αλλά ποιος φταίειπου δεν άνοιξε η αγορά στον αντα-γωνισμό; «Σε αυτές τις περιπτώσειςαποκαλύπτεται και η μεγάλη λαθρο-χειρία που έκαναν οι αντιλήψεις καιοι φορείς του νεοφιλελευθερισμούτα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα.Διότι, ενώ από τη μία πλευρά ταύτι-ζαν την απελευθέρωση των αγορών

Ö É Ë Å Ë Å Õ È Å Ñ Ç

μα ασφάλισης; Μαντέψτε ποιοςφταίει. Κλέβουν οι ιδιωτικές τράπε-ζες; Η αγορά φταίει. Κλέβουν (κιέκλεβαν πολλά περισσότερα στοπαρελθόν) οι κρατικές; Πάλι η αγοράφταίει. Δεν μπορεί το κράτος ναελέγξει, όπως έχει αρμοδιότητα απότο Σύνταγμα, το τηλεοπτικά μεταδι-δόμενο προϊόν; Φυσικά ο ανταγωνι-σμός φταίει. Λαδώνονται στην κρατι-κή Επιτροπή Ανταγωνισμού; Δενέχουν φάρμακα και νοσηλευτές στακρατικά νοσοκομεία; Ε, είναι προφα-νές ποιος φταίει...Σ’ αυτή τη χώρα που πνίγεται απότον κρατισμό όλοι ανησυχούν για ταδεινά του ανύπαρκτου νεοφιλελευ-θερισμού. Ενώ καταρρέει το ΙΚΑ,ανησυχούμε μην τυχόν και συζητηθείτο κεφαλαιοποιητικό σύστημα. Ενώκάποτε ο ΟΤΕ έκανε δέκα χρόνια γιανα μας περάσει τηλέφωνο, εμείςανησυχούσαμε για τις ζημιές στηνεθνική άμυνα αν τυχόν έμπαινανιδιώτες στην αγορά τηλεπικοινω-νιών. Σε μια χώρα που η έστω μερι-κή απελευθέρωση των τηλεπικοινω-νιών δημιούργησε δεκάδες χιλιάδεςθέσεις εργασίας, ανησυχούμε για τηνανεργία που θα δημιουργήσει η απε-λευθέρωση άλλων τομέων της οικο-νομίας.Στην ίδια χώρα που παίρνουμε σκου-πιδόχαρτα ως πτυχία, ανησυχούμεότι στο μέλλον κάποια μη κρατικάπανεπιστήμια μπορεί να παράγουνσκουπιδόχαρτα που θα τα βαφτί-σουν πτυχία.Αυτό τον παραλογισμό αναπαρά-γουν καθημερινά τα ελληνικά ΜΜΕ

και φυσικό είναι να τον πιπιλίζουνόλοι. Τα ελληνικά ΜΜΕ πλημμυρί-ζουν από ένα μεταφυσικό κρατικι-σμό, επειδή διαλαλούν μονίμως τομύθο του επάρατου φιλελευθερι-σμού. Κι αυτό έχει γίνει επίσημηδοξασία στη χώρα.Βέβαια, για να πούμε και του στρα-βού το δίκιο, ισχύει και για τουςδημοσιογράφους το «μ’ όποιονδάσκαλο καθίσεις, τέτοια γράμματαθα μάθεις» και κατ’ επέκταση τέτοιαγράμματα θα διδάξεις. Ακόμη κι ανδιάβαζαν, ακόμη κι αν ήθελαν ναμάθουν τι σημαίνει φιλελευθερι-σμός, νεοφιλελευθερισμός και όλατ’ άλλα κακά, δεν θα μπορούσανπαρά μόνο αν ξενιτεύονταν ή έστωδιάβαζαν αγγλικά.Πριν 11 χρόνια είχα γράψει έναάρθρο στον Ελεύθερο Τύπο με τίτλο«Το ιδεολογικό κενό της κεντροδε-ξιάς στην Ελλάδα».1 Το παραθέτω,γιατί δυστυχώς ακόμη ισχύει: «Aνθέλει να δει κανείς τις ρίζες της κρί-σης που βιώνει η κεντροδεξιά τατελευταία είκοσι χρόνια, δεν έχειπαρά να ψάξει στα... βιβλιοπωλεία.Εκεί μπορεί να βρει οποιονδήποτετρίτης διαλογής μαρξιστή που κριτι-κάρει ένα σχολιαστή του Λένιν, αλλάδεν θα βρει τον Πλούτο των Εθνώντου Άνταμ Σμιθ. Θα βρει Σαμίρ Aμίν,αλλά δεν θα βρει να διαβάσει Φρί-ντριχ Χάγιεκ (πλην ενός που αξιώθη-κε να βγάλει το 1981 το KΠEE, Oδρόμος προς τη Δουλεία). Δεν θαβρει τα βιβλία του Τόμας Πέιν, ούτετους Νομπελίστες Οικονομολόγουςτης Σχολής του Σικάγο. Ολόκληρες

• Ο ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α • • • • • •

ΑΝΟΙΞΗ 09 83

περιοχές της παγκόσμιας σκέψηςείναι terra incognita για το ελληνικόκοινό.H έλλειψη βιβλιογραφίας συντηρητι-κών, φιλελεύθερων ή νεοφιλελεύ-θερων στοχαστών (είναι εκπληκτικόπόσο οξύμωρο ακούγεται στηνελληνική γλώσσα ο όρος, π.χ.,«συντηρητικός στοχαστής») αντανα-κλά μία γενικότερη στάση τηςΚεντροδεξιάς απέναντι στον πολιτι-κό διάλογο και στο πολιτικό γίγνε-σθαι. Έχει ιστορικές ρίζες και απτάπολιτικά αποτελέσματα. Το Κέντρο

και η Δεξιά στην Ελλάδα, αφού κέρ-δισαν τον εμφύλιο, είχαν στα χέριατους το κράτος, το οποίο χρησιμο-ποίησαν όχι μόνο ως όχημα άσκη-σης της παντοκρατορίας τους, αλλάκαι ως μηχανισμό παραγωγής στελε-χών. H Δεξιά στην Ελλάδα, όσο είχε τοκράτος, δεν είχε κανένα λόγο ναξοδευτεί σε ιδεολογικές αναζητή-σεις. H πολιτική φιλοσοφία έγινεένας προνομιακός χώρος για τηνπαράνομη ή ημι-παράνομη Αριστε-ρά. Τα κόμματά της δεν είχαν πεδίο

πολιτικής αντιπαράθεσης, πέρα απόεκείνο των ιδεών και δεν είχαν άλλομηχανισμό παραγωγής στελεχώνπέρα από τους μαζικούς χώρους καιτις κομματικές διεργασίες – με όλεςφυσικά τις αγκυλώσεις της σταλινι-κής παράδοσης. O λόγος τους είχειδεολογικό υπόβαθρο και πολιτικήεπεξεργασία.Όταν το 1981 κερδίζει το ΠAΣOK, ηΔεξιά χάνει και το μηχανισμό παρα-γωγής στελεχών της και τον όποιοπολιτικό λόγο είχε – πολιτικός λόγοςο οποίος απέρρεε μόνο από τη δια-χείριση του κράτους. Μην έχονταςένα ισχυρό φιλοσοφικό υπόβαθρογια να αρθρώσει νέα πολιτική πρότα-ση, αρχίζει να αναλώνεται σε έναλόγο αντι-ΠAΣOK, ο οποίος φαίνε-ται ξεκάθαρα στην εκλογή Μητσοτά-κη στην ηγεσία της N.Δ. H εκλογήαυτή ήταν μια εντολή του κόμματος:«γεννηθήτω αντι-Aνδρέας». Το διά-στημα αυτό βέβαια υπάρχουν κάποι-ες σποραδικές αναλαμπές ιδεολογι-κών αναζητήσεων, οι οποίες είναιπερισσότερο απόηχος της μεγάληςσυντηρητικής επανάστασης πουγίνεται στο εξωτερικό, παρά μία ανά-γκη της εγχώριας κεντροδεξιάς νααρθρώσει εναλλακτικό λόγο. Οιόποιες προσπάθειες του ΚέντρουΠολιτικής Έρευνας και Επιμόρφω-σης, του Ιδρύματος FriedrichNaumann, κ.ά., εντάχθηκαν στιςπολιτικές διεργασίες της εποχής πουείχαν ένα μόνο στόχο: την ανακατά-ληψη της εξουσίας. H έλλειψη απο-σαφηνισμένης ιδεολογικής πρότα-σης φάνηκε ανάγλυφα τη βραχεία

84 ΑΝΟΙΞΗ 09


H έλλειψη βιβλιογραφίαςσυντηρητικών, φιλελεύθερων ήνεοφιλελεύθερων στοχαστώναντανακλά µία γενικότερη στάση της Κεντροδεξιάς απέναντι στον πολιτικό διάλογο και στο πολιτικό γίγνεσθαι

περίοδο διακυβέρνησης Μητσοτάκημε τα αντιφατικά, πολλές φορές,κυβερνητικά μέτρα.Από την άλλη πλευρά όμως –καιπαρά την παντοδυναμία Παπανδρέ-ου που πολλές φορές εκφραζότανμε σταλινικές πρακτικές– ο διάλογοςσυνεχίστηκε. Το φαινόμενο Σημίτηδεν ήταν προϊόν ενός τύπου πουξύπνησε ένα πρωί και είπε: «Ωραία,κλέβουμε τώρα τις ιδέες της Κεντρο-δεξιάς και συνεχίζουμε να κυβερνά-με τον τόπο», αλλά ήταν προϊόνενός διαλόγου που γινόταν (είτεμέσα, είτε έξω από το κόμμα) στονευρύτερο χώρο της Αριστεράς. Hπολιτική απεχθάνεται το κενό: τοΠAΣOK δεν έκλεψε την ιδεολογίατης Δεξιάς, απλώς κάλυψε τον κενό

χώρο που η τελευταία άφησε, μεαποτέλεσμα να μεταφερθεί, εν μέρειεντός του ΠAΣOK, ο διάλογος πουέπρεπε να γίνεται μεταξύ των δύοκομμάτων.Και σήμερα τι γίνεται; Δυστυχώς ηίδια κατάσταση συνεχίζεται. HΚεντροδεξιά δείχνει να μην θέλει ναεπενδύσει στο ιδεολογικό προφίλπου πρέπει να αποκτήσει. Αν θέλεινα δει κάποιος το ιδεολογικό έλλειμ-μα που υπάρχει στην ελληνικήΚεντροδεξιά, δεν έχει παρά να κοι-τάξει τα δύο τελευταία συνέδρια. Στοπρώτο απεπέμφθη μια σημαντικήιδεολογική και προνομιακή για τηνκεντροδεξιά τάση και στο δεύτερο ονέος αρχηγός εξελέγη την πρώτημέρα χωρίς διάλογο, ως φορέας


ΑΝΟΙΞΗ 09 85

Βραβευµένοι µε Νόµπελ οικονοµολόγοι του Πανεπιστηµίου του Σικάγο. Από αριστερά: Τζέιµς Χέκµαν, Ρότζερ Μάιερσον, Γκάρι Μπέκερ και Ρόµπερτ Λούκας

ενός ένδοξου ονόματος κι όχι ωςεκπρόσωπος μιας ιδεολογικήςτάσης που κυριάρχησε στον ενδο-κομματικό διάλογο. Αυτό δεν έχει νακάνει με πρόσωπα, αλλά δείχνει πώςλειτουργεί η παράταξη.Έτσι, ενώ στο εξωτερικό (και ειδικάστις H.Π.A.) αναπτύσσεται έναςτεράστιος και γόνιμος διάλογος σεόλο το πολιτικό φάσμα, η Κεντροδε-ξιά στην Ελλάδα σέρνεται από τις

επιλογές της Κεντροαριστεράς. Οιπολιτικές αναζητήσεις της N.Δ.περιορίζονται στο να επισημαίνουντα λάθη διαχείρισης που κάνει τοκυβερνών κόμμα. Λειτουργεί ακόμη,περισσότερο ως αντι-Κεντροαριστε-

ρά, παρά ως Κεντροδεξιά.Το ιδεολογικό κενό που αφήνειαυτός ο χώρος στην Ελλάδα δενείναι κακό μόνο για την παράταξητης Nέας Δημοκρατίας, αλλά και γιατη χώρα. O χωλός διάλογος σ’ αυτήτην κοινωνία επιτρέπει κάθε είδουςαγυρτείες και συνθηματολογίες, πουδεν είναι ο καλύτερος τρόπος αντι-μετώπισης των τεράστιων προβλη-μάτων που έχουμε μπροστά μας». Φέτος ευτυχήσαμε να δούμε ΤοΣύνταγμα της Ελευθερίας, του Φρί-ντριχ Χάγιεκ στις προθήκες τωνελληνικών βιβλιοπωλείων. Ήτανμία πραγματικά αξιέπαινη πρωτο-βουλία του Ινστιτούτου Δημοκρα-τίας Κωνσταντίνος Καραμανλής.Είναι ένα τεράστιο βήμα μπροστά:τα παιδιά που είναι τώρα στα πανε-πιστήμια θα έχουν κάτι να διαβά-σουν, θα γονιμοποιηθεί το μυαλότους και με άλλες ιδέες, κάποια

από αυτά θα γίνουν δημοσιογράφοιή γνωμηγέτες της επόμενης γενιάς.Δεν αρκεί, όμως, αυτό. Χρειάζονταιακόμη περισσότερα βιβλία, αλλάκυρίως χρειάζεται να αρχίσει η συζή-τηση στην Κεντροδεξιά.

86 ΑΝΟΙΞΗ 09


Ο κ. Πάσχος Μανδραβέλης (www.medium.gr) είναι αρθρογράφος

στην εφηµερίδα Η Καθηµερινή.

Σημείωση:

1 ∆ηµοσιεύτηκε στην εφηµερίδα Tύπος της Kυριακής στις 11 Αυγούστου 1998.

Τα ελληνικά ΜΜΕ πληµµυρίζουν από ένα µεταφυσικό κρατικισµό,επειδή διαλαλούν µονίµως το µύθο του επάρατουφιλελευθερισµού. Κι αυτό έχει γίνει επίσηµη δοξασία στη χώρα


ΑΝΟΙΞΗ 09 87

Ηιστορική έρευνα των ιδεολο-γικών τάσεων και των πολιτι-κών δυνάμεων στην Ελλάδα

του 20ού αιώνα παρουσιάζει μίαπερίεργη ανισορροπία. Ενώ έχειαρκετά εκτεταμένα μελετηθεί ηελληνική Αριστερά, η μελέτη τωνδυνάμεων του ελληνικού φιλελευ-θερισμού είναι, για την ευρύτερηδιάρκεια του αιώνα, ελλιπής καιμόνο μεμονωμένα έργα υπάρχουνσχετικά.1 Το ιστοριογραφικό ενδια-φέρον στράφηκε πρώτιστα στις πρα-κτικές πολιτικές επιλογές των φιλε-λεύθερων δυνάμεων, οι οποίεςάσκησαν εξουσία και επομένωςκαθόρισαν την πορεία της χώρας.Είναι, όμως, φανερό ότι αυτές οιπρακτικές επιλογές συνδέονταν μεθεμελιώδους σημασίας ιδεολογικέςπροδιαθέσεις, που, επίσης, πρέπεινα ερευνηθούν. Στην Ελλάδα, όπου το όνομα τουφιλελευθερισμού είτε λοιδωρήθηκεείτε διεκδικείται από χώρους άσχε-

τους με αυτόν, είναι απαραίτητο νακαταβληθεί μία προσπάθεια για τηνοριοθέτηση των εννοιών. Τι είναι,λοιπόν, φιλελεύθερος χώρος; Συ -χνά, σε διεθνές επίπεδο, γίνεταιλόγος για τη γνωστή διάκριση μεταξύ«συντηρητισμού» και «φιλελευθερι-σμού» στο επίπεδο των ιδεών.Ωστόσο, η διάκριση αυτή προέρχεταιαπό πολιτικές παραδόσεις τωναγγλοσαξονικών χωρών και έχειδιαφορετικό περιεχόμενο σε διαφο-ρετικά πλαίσια (ειδικά στις Η.Π.Α.,ακόμη και σήμερα η λέξη liberal έχειτην έννοια του αριστερού, ενώ στηνηπειρωτική Ευρώπη διατηρεί τηνκεντροδεξιά της διάσταση). Από τηνάλλη πλευρά, η επισήμανση μιας«θεμελιώδους» σύγκρουσης μεταξύσυντηρητικών και φιλελεύθερων, ωςδιαμετρικά διαφορετικών πολιτικώνκόσμων, αφορά μάλλον μια άλληεποχή –σχηματικά, τα τέλη του 18ουαιώνα και έως το 1914– αλλά όχιτην περίοδο μετά την Παγκόσμια

Ευάνθης Χατζηβασιλείου

Ο ελληνικός φιλελευθερισμόςστον 20ό αιώνα: Εννοιολογικές οριοθετήσεις και διλήμματα της έρευνας

Οικονομική Κρίση και τον Β’ Παγκό-σμιο Πόλεμο, δύο γεγονότα που«σάρωσαν» τον παλαιό συντηρητι-σμό και ανέδειξαν διεθνώς τις μετε-ξελίξεις μίας νέας φιλελεύθερης«Κεντροδεξιάς». Στην περίοδο που ακολούθησε τηνΠαγκόσμια Κρίση του 1929, αναδύ-θηκε ένα νέο φιλελεύθερο μοντέλοδιακυβέρνησης, εδρασμένο στηναντίληψη του New Deal του Αμερι-κανού Προέδρου Φραγκλίνου Ρού-σβελτ, το οποίο αναδείκνυε το ρυθ-μιστικό και αναπτυξιακό ρόλο τουκράτους μέσα σε μια ελεύθερη οικο-νομία. Το μοντέλο αυτό –κυρίαρχοστο δυτικό κόσμο έως και τη δεύτε-ρη πετρελαϊκή κρίση του 1979-81–συγκρότησε ένα «μεταρρυθμισμένοκαπιταλισμό» με κοινωνικές αναφο-ρές, ο οποίος έτσι κατάφερε ναανταπεξέλθει στις τρομερές προκλή-σεις της μεταπολεμικής εποχής καιτης ιδεολογικής διαπάλης τουΨυχρού Πολέμου.2 Με άλλα λόγια,μετά τη δεκαετία του ’30 η φιλελεύ-θερη / καπιταλιστική διακυβέρνησηδεν βασιζόταν πλέον στις λογικέςτου laisser faire, αλλά στην αναζή-τηση της νομιμοποίησης με πρόσθε-τα μέσα, στο οικονομικό και στο κοι-νωνικό επίπεδο. Στη μεταπολεμική ευρωπαϊκήΚεντροδεξιά επήλθε μία ώσμωσητων παλαιότερων συντηρητικών καιτων φιλελεύθερων τάσεων, μέσαστο πλαίσιο της υποστήριξης τουπολιτικού φιλελευθερισμού και τηςελεύθερης οικονομίας. Ας δοθούνκάποια ενδεικτικά παραδείγματα.

Μετά τη μεγάλη εκλογική ήττα του το1945, το βρετανικό ΣυντηρητικόΚόμμα εμπλούτισε την πολιτική τουατζέντα με την κρατική παρέμβασηκαι με κοινωνικές αναφορές, επιτυγ-χάνοντας μία εντυπωσιακή πολιτικήηγεμονία από το 1951 έως τηνάνοδο του Τόνι Μπλερ στην εξου-σία· αλλά, ταυτόχρονα, και από αυτότο Συντηρητικό Κόμμα προήλθε ηακραιφνώς φιλελεύθερη («νεοφιλε-λεύθερη») ηγεσία της Μ. Θάτσερμετά το 1979, όταν είχαν πλέονκαταδειχθεί τα όρια του παρεμβατι-κού κράτους.3 Το γερμανικό Χριστια-νοδημοκρατικό Κόμμα –το ίδιο μετε-ξέλιξη του προπολεμικού Zentrum–προσέφερε στην ευρωπαϊκή πολιτικήτην έννοια της «κοινωνικής οικονο-μίας της αγοράς».4 Οι Γάλλοι χρι-στιανοδημοκράτες (αλλά και οι γκω-λικοί) αποδέχτηκαν την ιδέα τουπρογραμματικού σχεδιασμού, πουάνοιξε το δρόμο για την ανάδειξητου Ζαν Μονέ στο ευρωπαϊκό προ-σκήνιο, με σημαντικές συνέπειες καιστο επίπεδο του σχεδιασμού τηςευρωπαϊκής ενοποίησης. Τα παρα-δείγματα αυτά είναι εξάλλου δηλωτι-κά της μη δογματικής φύσης τωνφιλελεύθερων κομμάτων: μέσα στοευρύτερο φιλελεύθερο πλαίσιο,είναι δυνατό να προκριθούν εκδοχέςδιακυβέρνησης που δίνουν έμφασησε διαφορετικές τακτικές επιλογές(και σε διαφορετική έκταση της κρα-τικής παρέμβασης), ανάλογα με τηφύση των προβλημάτων κάθε επο-χής ή κάθε χώρας. Στην Ελλάδα, το μεταρρυθμισμένο

88 ΑΝΟΙΞΗ 09



ΑΝΟΙΞΗ 09 89

αυτό μεταπολεμικό μοντέλο προω-θήθηκε και από το Κέντρο και απότην αναδυόμενη (μετά το 1951)Κεντροδεξιά, για να βρει την κύριαέκφρασή του στη διακυβέρνηση τουΚωνσταντίνου Καραμανλή (1907-1998). Πρόσφατη μελέτη περιγρά-φει το μοντέλο αυτό, για την ελληνι-κή περίπτωση, ως «φιλελεύθεροεκλεκτικισμό», χαρακτηριζόμενοαπό την απόδοση αναπτυξιακούρόλου και στο κράτος (επιβοηθητικάτης ιδιωτικής πρωτοβουλίας), μεκύριους εκφραστές τους Κωνσταντί-νο Καραμανλή, Σπύρο Μαρκεζίνηκαι Ξενοφώντα Ζολώτα.5 Άλλημελέτη, που επικεντρώνεται στονΠαναγή Παπαληγούρα, έκανε λόγογια «ρεαλιστικό φιλελευθερισμό».6 Ο

ίδιος ο Καραμανλής θα προσφέρει,τελικά, έναν όρο για να περιγράψειτην αντίληψη αυτή: «ριζοσπαστικόςφιλελευθερισμός», που αναφερότανακριβώς στην αναπτυξιακή παρέμβα-ση του κράτους στην ελεύθερη οικο-νομία. Στοιχείο ειρωνικό: η προβολήτου όρου έγινε κατά το πρώτο Συνέ-δριο της Νέας Δημοκρατίας, το Μάιοτου 1979, όταν δηλαδή έμελεπλέον να τερματιστεί, μέσα στονορυμαγδό τού «στασιμοπληθωρι-σμού», η κυριαρχία του συναφούςαναπτυξιακού μοντέλου και διε-θνώς. Όλα αυτά, από την άλλη πλευρά,δεν σήμαιναν ότι δεν υπήρχαν καιστη μεταπολεμική Ευρώπη ακραιφ-νώς συντηρητικά κόμματα (π.χ., στην

Στο Πρώτο Συνέδριο της Νέας ∆ηµοκρατίας (Χαλκιδική, 1979) ο Κωνσταντίνος Καραµανλής υιοθετεί και αναλύει την αντίληψη του ριζοσπαστικού φιλελευθερισµού.

Ελλάδα, η Εθνική Παράταξη του1977). Ωστόσο, μετά το 1945 οπολιτικός συντηρητισμός ήταν μάλ-λον περιορισμένος εκλογικά. Οι μεί-ζονες πολιτικές δυνάμεις τηςΚεντροδεξιάς εμφάνιζαν συγκεκρι-μένα πολιτικά χαρακτηριστικά, προ-σανατολισμούς και ιδιαίτερη πολιτι-κή μεθοδολογία, που επιτρέπει τηνενιαία κατάταξή τους σε διαφορετικήπολιτική οικογένεια – και τούτο,παρά τις επιμέρους διαφορές τους,που οφείλονται στις ιδιαίτερες εθνι-κές παραδόσεις μέσα από τις οποίεςαναδύθηκαν.

Με αυτά τα δεδομένα, είναι ορθότε-ρο να μην απορροφηθούμε από την–εν μέρει παρωχημένη, όταν αναφε-ρόμαστε στα χρόνια μετά το 1929–«σύγκρουση» συντηρητισμού καιφιλελευθερισμού, αλλά να ακολου-θήσουμε μία άλλη εννοιολόγηση.Στη σύγχρονη πολιτική ιστορία, οφιλελευθερισμός δεν είναι μία θεω-ρία λίγων πρωτοπόρων, μελών μίας(αληθινής ή φαντασιακής, αλλάπάντως σίγουρα κοινωνικά απομο-

νωμένης) ελίτ. Κάτι τέτοιο θα μετέ-τρεπε το φιλελευθερισμό σε έναείδος «παραρτήματος» της Δεξιάς ήτου Κέντρου και θα παραγνώριζε τηνευρεία διάδοση των ιδεών του,μεταρρυθμισμένων μέσα από νέεςκοινωνικές αναφορές. Έτσι, ως«φιλελεύθερος χώρος» λαμβάνεταιεδώ το σύνολο των πολιτικών δυνά-μεων που εφάρμοζαν μία –σε μεγα-λύτερες ή μικρότερες δόσεις, ανά-λογα και με την εποχή– φιλελεύθερηπολιτική, δηλαδή μία πολιτική στη-ριγμένη στην προτίμηση (και όχιαπλώς στην αναγκαστική αποδοχή)προς ένα σύστημα ελεύθερης οικο-νομίας, το οποίο συνοδεύεται απόένα πολυκομματικό αντιπροσωπευ-τικό πολιτικό σύστημα. Σε μία συζήτηση για την ελληνικήιστορία, σε αυτόν το χώρο θα εντα-χθούν οι παρατάξεις των βενιζελι-κών και των αντιβενιζελικών έως το1936, όσο και οι δυνάμεις τουμετεμφυλιακού Κέντρου και τηςΔεξιάς. Μεταξύ τους μπορούν ναυπάρχουν διαφορές, π.χ., ανάμεσασε βασιλικούς ή ρεπουμπλικάνους

– αν και αξίζει να σημειωθεί ότι δενσυγκαταλέγονταν όλα τα μέλη τουΚόμματος Φιλελεύθερων στη δεύτε-ρη κατηγορία. Μπορεί, επίσης, οιδυνάμεις αυτές να διαχωριστούν σεπιο συντηρητικές ή «περισσότερο»φιλελεύθερες. Έτσι, οι αντιβενιζελι-κοί ήταν, σε γενικές γραμμές, πιοσυντηρητικοί από τους βενιζελικούς,χωρίς όμως τούτο να σημαίνει ότιδεν ήταν και οι ίδιοι φιλελεύθεροι.Και είναι αμφισβητήσιμο εάν το μετα-

90 ΑΝΟΙΞΗ 09


Στη µεταπολεµική ευρωπα=κήΚεντροδεξιά επήλθε µία ώσµωσητων παλαιότερων συντηρητικών και των φιλελεύθερων τάσεων,µέσα στο πλαίσιο της υποστήριξηςτου πολιτικού φιλελευθερισµού και της ελεύθερης οικονοµίας

πολεμικό Κέντρο, που εν πολλοίςνοσταλγούσε την πολιτική δομή τουΜεσοπολέμου, ήταν πιο «προοδευ-τικό» από την ορμητικά (και πολλέςφορές τολμηρά) μεταρρυθμιστικήΕΡΕ, που αποδεικνυόταν ικανή ναχαρακτηρίζει, το 1963, το μετεμφυ-λιακό Σύνταγμα ως «παρωχημένο».Μπορεί, τέλος, να υπάρχουν διαφο-ρές στην κατοχύρωση/εφαρμογήτων ατομικών δικαιωμάτων στοΜεσοπόλεμο ή στη μετεμφυλιακήΕλλάδα, με τις τρομερές της επιβα-ρύνσεις, που προήλθαν από τις πιέ-σεις και τις μνήμες του ΕμφύλιουΠολέμου. Αλλά το βασικό πλαίσιοτης καπιταλιστικής/πολυκομματικήςοργάνωσης παραμένει. Πέρα όμως από τα θεωρητικά ζητή-ματα, ο ερευνητής του ελληνικούφιλελευθερισμού αντιμετωπίζει δυσ -χέρειες και σε άλλα επίπεδα. Τα στε-ρεότυπα αποτελούν, όπως πάντοτεστην επιστημονική έρευνα, το μεγα-λύτερο εμπόδιο. Το πρώτο στερεό-τυπο προέρχεται από το γεγονός ότιυπήρξε στην Ελλάδα ένας πολιτικόςοργανισμός που ονομαζόταν«Κόμμα Φιλελεύθερων». Επομένως,συμπεραίνουν πολλοί, τα αντίπαλαπρος αυτό κόμματα δεν ήταν φιλε-λεύθερα. Πρόκειται για το γνωστόζήτημα της ύπαρξης Φιλελεύθερων(με κεφαλαίο Φ, μελών του συγκε-κριμένου κόμματος) και φιλελεύθε-ρων (με πεζό φ, που μπορούσαν ναανήκουν και σε άλλα κόμματα). Τοστερεότυπο αυτό γίνεται ακόμη πιοεπίμονο στη μεταπολεμική περίοδο,επειδή ακριβώς χρησιμοποιείται,

συνήθως προσχηματικά, για να απο-φευχθεί να καταγραφεί η καραμανλι-κή Κεντροδεξιά ως φιλελεύθερη.Δεν πρόκειται, πάντως, για φαινόμε-νο αποκλειστικά ελληνικό. Και σεάλλες χώρες η ύπαρξη ενός «Φιλε-λεύθερου Κόμματος» δημιουργείσύγχυση και δυστοκία στο χαρακτη-ρισμό άλλων πολιτικών οργανισμώνως φιλελεύθερων.Η έρευνα, όμως, δεν δεσμεύεται –ήέστω, δεν πρέπει να δεσμεύεται–από στερεότυπα. Ακόμη και οι δύοπαρατάξεις του διχασμού ήταν φιλε-λεύθερες και αυτοπροσδιορίζοντανέτσι. Οι βενιζελικοί, αν μη τι άλλο,λόγω ονομασίας. Αλλά και οι αντιβε-νιζελικοί με αυτό τον όρο περιέγρα-φαν τους εαυτούς τους. Όπωςσημείωνε ο Γεώργιος Πεσμαζόγλουστον Κωνσταντίνο Τσαλδάρη τοΔεκέμβριο του 1941, μετά τη διά-σπαση του Λαϊκού Κόμματος:

«Ηκολούθησα απαρεγκλήτωςπάντοτε την γραμμήν την οποίανέθεσε ο αείμνηστος Γούναρηςόταν τον Ιούνιον του 1913 μεεκάλεσε να συμμετάσχω του κόμ-ματος τον οποίον ίδρυε: Άκρωςφιλελευθέρα και προοδευτική,στηριζομένη πάντοτε επί του απο-λύτου σεβασμού της Λαϊκήςκυριαρχίας».7

Οι δύο παρατάξεις του διχασμού δια-φωνούσαν σε πολλά. Στη στρατηγι-κή για την επιδίωξη των εθνικώνδιεκδικήσεων, στη θέση της μοναρ-χίας, στην οργάνωση του κράτους,ακόμη και στην εκδοχή του φιλελευ-


ΑΝΟΙΞΗ 09 91

θερισμού που πρότειναν – με δεδο-μένο ότι ο βενιζελισμός ήταν πάντο-τε περισσότερο πρόθυμος να αποδε-χτεί μία συστηματική κρατική παρέμ-βαση στην οικονομία, ενώ οι αντιβε-νιζελικοί μάλλον προτιμούσαν τηναντίληψη του laisser faire.8 Αλλάδεν ήταν η μία αντίληψη «φιλελεύθε-ρη» και η άλλη «αντιφιλελεύθερη».Η παρατήρηση αυτή, ασφαλώς, δενσυνεπάγεται ότι όλα τα μέλη τους(και των δύο) ήταν αναγκαστικάάνθρωποι φιλελεύθεροι… Ο Ιωάν-νης Μεταξάς και ο ΘεόδωροςΠάγκαλος, για παράδειγμα, δεν ήτανκαθόλου.Το δεύτερο στερεότυπο συνδέεται μετην ένταση της κομματικής διαμάχηςμεταξύ των φιλελεύθερων δυνάμεωνστο μεγαλύτερο μέρος του 20ούαιώνα. Πώς είναι δυνατόν –θα αντι-τείνει κάποιος– να αντιμετωπίζονται ήνα ερευνώνται, ως «συγγενείς»χώροι, κόμματα που συγκρούοντανμεταξύ τους μετωπικά; Και πάλι, οεθνικός διχασμός αποτελεί το σημα-ντικότερο σχετικό επεισόδιο – και αςμην λησμονείται ότι οι μνήμες τουσυχνά αναβίωναν, όταν μία πολιτικήδύναμη ήθελε να δημιουργήσειπόλωση για να επιτύχει βραχυπρόθε-σμους πολιτικούς στόχους. Σε έναπεριβάλλον άκρατης κομματικήςπόλωσης, που αναζωπυρώθηκε το1932-36 και το 1961-67 (και τιςδύο φορές κατέληξε σε επιβολήδικτατορίας), οι βασικές ιδεολογικέςσυγκλίσεις μεταξύ των δυνάμεων τουφιλελευθερισμού –π.χ., η κοινοβου-λευτική δημοκρατία, η ανάπτυξη, η

Ευρώπη– περνούσαν σε δεύτεροπλάνο, για να αναδειχτεί μία «θεμε-λιακή» σύγκρουση κόσμων, πουστην πραγματικότητα ούτε θεμελιακήήταν, ούτε αγεφύρωτη. Το φαινόμε-νο είχε και τότε ακόμη επισημανθεί.Το 1956, κορυφαίος Έλληνας φιλε-λεύθερος διανοητής, ο ΓιώργοςΘεοτοκάς, θα έχει την καθαρότητατου πνεύματος να τονίσει, σε δημοσί-ευμά του, ότι, παρά το γεγονός ότι τοΚέντρο και η Δεξιά ήταν δύο διαφο-ρετικοί «κόσμοι», αν αναζητήσεικανείς «ξεκαθαρισμένες θεωρητικέςδιαφορές» ανάμεσά τους, «δε θα τιςβρει»· υπήρχαν απλώς διαφορές«κλίματος».9 Ο ερευνητής, συνεπώς,οφείλει να αυτοπροστατευτεί από τηστρέβλωση που θα ανακύψει, εάνδώσει την έμφασή του, επιφανειακάκαι δυσδιάστατα, μόνο στο φαινόμε-νο της κομματικής πόλωσης. Τογεγονός ότι δύο πολιτικές δυνάμειςμπορούσαν να συγκρούονται μεταξύτους δεν αρκεί για να αναιρέσει τοχαρακτηρισμό και των δύο ως φιλε-λεύθερων. Στο σημείο αυτό ανακύπτει μία περι-πλοκή: η κατά καιρούς υποστήριξη,από τις δυνάμεις του ελληνικού φιλε-λευθερισμού, προς πολιτικές άμυναςτου καθεστώτος ή του κράτους, πουσυνεπάγονταν περιορισμό των ατομι-κών δικαιωμάτων. Στην κατηγορίααυτή ανήκει η μεσοπολεμική νομοθε-σία της κυβέρνησης Παπαναστασίουεναντίον των υποστηρικτών τηςμοναρχίας, το βενιζελικό «ιδιώνυμο»του 1929, όσο και η νομοθεσία σταχρόνια του Εμφύλιου Πολέμου.

92 ΑΝΟΙΞΗ 09


Πάντως, ούτε και το φαινόμενο τηςκαθεστωτικής άμυνας είναι μία ελλη-νική αποκλειστικότητα. Και το γεγο-νός ότι ένας πολιτικός οργανισμόςήταν φιλελεύθερος δεν συνεπαγότανότι δεν θα υπερασπιζόταν το κράτοςκαι το έδαφός του. Αντίθετα. Ιστορι-κά, σε όλη την Ευρώπη, οι φιλελεύ-θερες δυνάμεις αποδεικνύοντανπερισσότερο αποτελεσματικές απόάλλες, στην άμυνα του έθνους-κρά-τους. Από εκεί και πέρα, οι υπερβά-σεις (και οι συμβιβασμοί της φιλελεύ-θερης ιδεολογίας) σε παρόμοιεςπολιτικές πρέπει να επισημαίνονται μεσαφήνεια και θάρρος. Μία άλλη ερευνητική δυσχέρειααφορά στη χαλαρή οργάνωση –την«άναρχη δομή»– του φιλελεύθερουχώρου, ο οποίος ανέκαθεν χαρακτη-ριζόταν από την απέχθεια στο δογ-ματισμό και στην αυθεντία. Σε τελικήανάλυση, είναι εύκολο να μελετήσεικανείς έναν πολιτικό χώρο όπωςαυτόν της Αριστεράς, που διαθέτειάκαμπτη ιεραρχία και μία «υπερκεί-μενη» ή «υποχρεωτική» θεωρία (τοδόγμα). Ο φιλελεύθερος χώρος δενείναι έτσι. Μπορεί να εκφράζεται απόπερισσότερα του ενός κόμματα. Οφιλελεύθερος χώρος είναι πραγματι-στικός και εξωστρεφής. Στις τάξειςτου μετρά το κύρος ενός αναλυτή ήδιανοητή ή πολιτικού, η πειθώ του, ηαποδοχή του, η επιρροή που έτσιδιαμορφώνει επί των πρακτικώνπολιτικών επιλογών. Αλλά κανείςαναλυτής ή πολιτικός (και καμίαομάδα αναλυτών ή πολιτικό επιτε-λείο) δεν απέκτησε –και δεν έπρεπε

να αποκτήσει– πλήρη έλεγχο τωνιδεολογικών ζυμώσεων στο σύνολοαυτού του πολιτικού τοπίου, ακόμηκαι προσωπικότητες, όπως ο Ελευ-θέριος Βενιζέλος ή ο ΚωνσταντίνοςΚαραμανλής. Η κεντρική έννοια τουφιλελεύθερου χώρου είναι η ελευ-θερία, έννοια που δεν συμβιβάζεταιμε αυθεντίες ή με στρατευμένεςθέσεις.


ΑΝΟΙΞΗ 09 93

Ο Φραγκλίνος Ρούσβελτ µε το New Deal ανέδειξε ένα νέο φιλελεύθερο µοντέλο διακυβέρνησης µετά την παγκόσµια κρίση του 1929.

Συνέπεια τούτων είναι η επόμενηδυσχέρεια, που αφορά και στο κατα-ληκτήριο σημείο –ίσως το πιο σημα-ντικό– της παρουσίασής μου. Ημεγάλη έκταση της έρευνας πουαπαιτείται για να διαμορφώσει κανείςμία επαρκή εικόνα των προβληματι-σμών και των ζυμώσεων μέσα σεαυτόν το μεγάλο χώρο, στον οποίοκινούνται πολιτικές δυνάμεις πουμεταξύ τους, σε κομματικό επίπεδο,είναι ανταγωνιστικές. Δεν αρκεί ναεντοπίσει κανείς ένα επιτελείο, έναδιανοητή ή μία αντίληψη/θεωρία.Αλλά και αυτές που θα εντοπιστούν(και θα είναι αρκετές) θα πρέπει νααξιολογηθούν από το μελετητή, ο

οποίος οφείλει να έχει κατά νου τημη δογματική φύση του συγκεκριμέ-νου χώρου – επομένως θα πρέπει ναδιακριβώσει τη σχετική τους αλληλε-πίδραση και να συνυπολογίσει τηνένταση της επιρροής τους. Και, επι-πλέον, στην έννοια της αλληλεπί-δρασης οφείλει να συνεκτιμηθεί ηδιαδραστική φύση της σχέσης μετα-ξύ του φιλελεύθερου ιδεολογικούρεύματος και της κοινωνίας. Μεάλλα λόγια, επειδή ακριβώς έναφιλελεύθερο ρεύμα είναι πραγματι-στικό και μη δογματικό, εξελίσσεταιστο χρόνο. Αυτό το στοιχείο οφείλεινα ληφθεί υπόψη με ιδιαίτερη προ-σοχή.

94 ΑΝΟΙΞΗ 09


Σημειώσεις

1 Βλ., ενδεικτικά, ∆ιαµαντόπουλος, Θανάσης, Ο βενιζελισµός: τόµος 1ος, Ο

βενιζελισµός της ανόρθωσης, Αθήνα, 1985. Του ιδίου, Η ελληνική πολιτική

ζωή: εικοστός αιώνας, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 1997. Μαυρογορδάτος, Γιώρ-

γος, Θ. και Χατζηιωσήφ, Χρήστος, (επιµ.), Βενιζελισµός και αστικός εκσυγχρο-

νισµός, β΄ έκδοση, Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 1992. Αλιβι-

ζάτος, Νίκος Κ., «Πρόλογος», στο βιβλίο του Γιώργου Θεοτοκά, Στοχασµοί και

θέσεις: πολιτικά κείµενα, 1925-1966, τόµος Α΄ (1925-1949), εκδ. Βιβλιοπωλεί-

ον της Εστίας, Αθήνα, 1996. Ο φιλελευθερισµός στην Ελλάδα: φιλελεύθερη

θεωρία και πρακτική στην πολιτική και στην κοινωνία της Ελλάδος, Βιβλιοπωλεί-

ον της Εστίας, Αθήνα, 1991. Χατζηβασιλείου, Ευάνθης, Ο ελληνικός φιλελευθε-

ρισµός στο σταυροδρόµι: η «σοσιαλίζουσα» φάση, 1934-1944, Κείµενα Εργα-

σίας του Ινστιτούτου ∆ηµοκρατίας Κ. Καραµανλή και Ι. Σιδέρης, Αθήνα, 2003.

Τζερµιάς, Παύλος Ν., Ο «ριζοσπαστικός φιλελευθερισµός» του Κωνσταντίνου

Καραµανλή: µια διαλεκτική διερεύνηση µε πυξίδα την Κοινωνική ∆ικαιοσύνη,

εκδ. Ι. Σιδέρης, 2007.


ΑΝΟΙΞΗ 09 95

2 «Προκλήσεις, θα ισχυριζόµουν, που απέρρεαν όχι τόσο από την ισχύ της Σοβιε-

τικής Ένωσης, όσο από την κληρονοµιά της Παγκόσµιας Κρίσης και τους δύο

παγκόσµιους πολέµους, καθώς και από τη δοµή του διεθνούς συστήµατος»: βλ.

Leffler, Melvyn P., «Bringing It Together: The Parts and the Whole», στο βιβλίο

Reviewing the Cold War: Approaches, Interpretations, Theory, Westad, Odd

Arne, (επιµ.), Frank Cass, London, 2000, σελ. 573 Hennessy, Peter, Having It So Good: Britain in the Fifties, (Allen Lane, London

2006)· Sked Αlan, & Cook Chris, Post-war Britain: a Political History, Penguin,

London, 1988.4 Laqueur, Walter, Europe since Hitler: the Rebirth of Europe, Penguin, New York,

1982, σελ. 216-220. Hallett, G., «West Germany», στο βιβλίο Government and

Economies in the Postwar World: Economic Policies and Comparative

Performance, Graham A. & Seldon A. (επιµ.), 1945-85, Routledge, London and

New York, 1990, σελ. 79-103.5 Βλ. Καζάκος, Πάνος, Ανάµεσα σε κράτος και αγορά: οικονοµία και οικονοµική

πολιτική στη µεταπολεµική Ελλάδα, 1944-2000, εκδ. Πατάκη, Αθήνα, 2001, σελ.

171-172.6 Ψαλιδόπουλος, Μιχάλης, «Ο “ρεαλιστικός φιλελευθερισµός” του Παναγή Παπα-

ληγούρα και η οικονοµική πολιτική της περιόδου 1952-67», Ίδρυµα Σάκη Καρά-

γιωργα, Η ελληνική κοινωνία κατά την πρώτη µεταπολεµική περίοδο (1952-67),

Αθήνα, 1994, σελ. 376-381.7 Γ. Πεσµαζόγλου προς Κ. Τσαλδάρη, 15 ∆εκεµβρίου 1941, Ίδρυµα Κωνσταντί-

νος Γ. Καραµανλής, Αρχείο Κωνσταντίνου Τσαλδάρη, Φ. 4/2.8 Βλ. µεταξύ άλλων τις σηµαντικές παρατηρήσεις στα ακόλουθα: Ψαλιδόπουλος,

Μιχάλης, Η κρίση του 1929 και οι Έλληνες οικονοµολόγοι: συµβολή στην ιστο-

ρία της οικονοµικής σκέψης στην Ελλάδα του Μεσοπολέµου, Ίδρυµα Έρευνας

και Παιδείας Εµπορικής Τράπεζας, Αθήνα, 1989. Του ιδίου, Ο Ξενοφών Ζολώ-

τας και η ελληνική οικονοµία, Μεταµεσονύκτιες Εκδόσεις, Αθήνα, 2008.

Mazower, Mark, Η Ελλάδα και η οικονοµική κρίση του Μεσοπολέµου, ΜΙΕΤ,

Αθήνα, 2002), ιδιαίτερα σελ. 355-379. ∆ιαµαντόπουλος, Η ελληνική πολιτική

ζωή, σελ. 356-357. Mavrogordatos, George T., Stillborh Republic: Social

Coalitions and Party Strategies in Greece, 1922-1936, University of California

Press, Berkeley, 1983.9 Θεοτοκάς, Γιώργος, «Οι πολιτευόµενοι» (1956), στο βιβλίο Στοχασµοί και

θέσεις, τόµος Β΄, σελ. 744-755.

Ο κ. Ευάνθης Χατζηβασιλείου είναι Επίκουρος Καθηγητής Ιστορίας στο Τµήµα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστηµίου Αθηνών.

Αριστείδης Χατζής

Σαν ένα όνειρο…Η αποτυχημένη προσπάθεια«νεοφιλελευθεροποίησης» της Νέας Δημοκρατίας

96 ΑΝΟΙΞΗ 09

δημοκράτες Ευρωπαίους πολιτι-κούς, με χαρακτηριστικότερο εκπρό-σωπο τον Τόνι Μπλερ.Θεωρήθηκε ότι ο νεοφιλελευθερι-σμός αντικατέστησε τον κλασικόφιλελευθερισμό, είναι σαφώς περισ-σότερο δογματικός και χαρακτηρίζε-ται από άκρατο οικονομισμό καιάκαρδο ρεαλισμό. Ήταν, λοιπόν,αναμενόμενο να θεωρηθεί η επίση-μη ιδεολογία της παγκοσμιοποίησης.Άλλωστε, πολλοί θα υποστήριζαν ότιτο φαινόμενο της παγκοσμιοποίησηςήρθε ως αποτέλεσμα της ιδεολογι-κής κυριαρχίας του νεοφιλελευθερι-σμού, τουλάχιστον στις τάξεις τωνοικονομικών ελίτ.Όμως, όπως έχουμε υποστηρίξει

Ονεοφιλελευθερισμός είναι,υποτίθεται, μία ακραία φιλε-λεύθερη ιδεολογία που έχει

ως στόχο (για τους φίλους του) τηνπλήρη απελευθέρωση της αγοράςκαι της κοινωνίας από την κρατικήπαρέμβαση ή (για τους εχθρούς του)την πλήρη κυριαρχία της αγοράς καιτων συμφερόντων των πολυεθνικώνεταιριών, που ανασκουμπώθηκανγια να πάρουν πίσω όσα προνόμιαέχασαν κατά τη διάρκεια του μεταπο-λεμικού κεϋνσιανού consensus.1

Υποτίθεται, επίσης, ότι η ιδεολογίααυτή κυριαρχεί πλέον παγκοσμίως,έχοντας ως κύρια ερείσματα τονπαγκόσμιο καπιταλισμό και τιςΗ.Π.Α., αλλά και αρκετούς σοσιαλ-


Κάποια όνειρα όμως δεν απαγορεύονται. Να μπορούσαν, λέει,οι νεοφιλελεύθεροι, μέσα στη σημερινή ορμή τους, να βοη-θήσουν στο να απαλλαγεί η ελληνική κοινωνία από τον αφό-ρητο κρατισμό που κυριαρχεί στην ιδιωτική ζωή, στα ήθη, στηνπληροφόρηση, στην κουλτούρα και σε τόσους άλλους χώ-ρους, τι θαύμα θα ήταν κι αυτό...

Μιχάλης Παπαγιαννάκης (1983)

αλλού (Χατζής, 2002), παρόμοιαιδεολογία δεν υπάρχει, αλλά ούτεκαι υπήρξε ποτέ. Υπάρχει απλώς μίαεπανεκτίμηση από φιλελεύθερους,συντηρητικούς και σοσιαλιστές(πολιτικούς και στοχαστές) της οικο-νομίας της αγοράς και της ιδιωτικήςπρωτοβουλίας, με την ευρεία (και όχιμόνο τη στενά οικονομική) έννοια.Ο όρος «νεοφιλελευθερισμός» απο-τελεί νεολογισμό κάποιων μεμονω-μένων ερευνητών της δεκαετίας του1960, που μεταφυτεύτηκε, κάπωςπρόχειρα και αυθαίρετα, στα ελληνι-κά από φιλελεύθερους Έλληνες δια-νοούμενους στα τέλη της δεκαετίαςτου 1970. Πρόκειται για έναν αδόκι-μο όρο, που στη διεθνή επιστημονι-κή βιβλιογραφία χρησιμοποιείταιπεριορισμένα και, κατά τη γνώμημου, καταχρηστικά. Χρησιμοποιείται,ωστόσο, κατά κόρον στην Ελλάδα,όπου οι πάντες φαίνεται να τονέχουν αποδεχτεί. Ο όρος αυτός έγινεγνωστός κυρίως μέσα από τα κείμε-να δύο Ελλήνων φιλελεύθερων δια-νοουμένων, του Ανδρέα Ανδριανό-πουλου και του Γιάννη Λούλη(Ανδριανόπουλος και Λούλης1985), οι οποίοι έπαιξαν μεγάλορόλο στη διάδοσή του στην Ελλάδα,όπως, επίσης, και οι πρώτες φιλε-λεύθερες «δεξαμενές σκέψεις»(think tanks), ιδιαίτερα στις αρχέςτης δεκαετίας του ’80.Το φαινόμενο, που (κακώς) ονομά-στηκε «νεοφιλελευθερισμός», πρω-τοπαρουσιάστηκε στις αρχές τηςδεκαετίας του 1980 και συνεχίζει ναπρωταγωνιστεί στις διεθνείς εξελί-

ξεις. Δεν πρόκειται όμως για τίποτεάλλο παρά για την επιστροφή τωνκυβερνήσεων των δυτικών (και έπει-τα και των ανατολικών) χωρών τηςΕυρώπης και της βόρειας Αμερικήςστις αρχές της οικονομίας της αγο-ράς.Ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του1970, είχαν αρχίσει να εμφανίζονταιστις χώρες της Δύσης τα πρώτασημάδια κόπωσης του κεϋνσιανούμοντέλου, το οποίο μετά τα πρώταβραχυπρόθεσμα θετικά αποτελέσμα-τα αποδείχτηκε αναποτελεσματικόκαι πηγή μεγαλύτερων προβλημά-των από αυτά που έλυνε. Πολύνωρίτερα, είχε καταφανεί η αποτυχίατων σοσιαλιστικών οικονομιών. Στιςαρχές της δεκαετίας του 1980 (καιέπειτα από τις δύο πετρελαϊκές κρί-σεις), η οικονομική κατάσταση σεπολλές χώρες είχε φτάσει στο απρο-χώρητο. Ως αποτέλεσμα, δεν άργη-σαν οι κυβερνήσεις των χωρώναυτών να στραφούν ξανά στην οικο-νομία της αγοράς, στην απορρύθμι-ση (deregulation) και στις ιδιωτικο-ποιήσεις, με σκοπό να περιορίσουνένα νωθρά κινούμενο δημόσιοτομέα και να μπορέσουν έτσι ναδώσουν νέα ώθηση στην οικονομία.Το φαινόμενο αυτό παρατηρείταιπλέον σε όλα τα κράτη της υφηλίου,ασχέτως πολιτεύματος, κοινωνικούή οικονομικού συστήματος και γεω-γραφικής θέσης. Έτσι, η απελευθέ-ρωση της οικονομίας και η προσπά-θεια συρρίκνωσης του δημόσιουτομέα παρατηρείται σε διαφορετικέςμεταξύ τους χώρες, όπως η Κίνα, η


ΑΝΟΙΞΗ 09 97

Χιλή, η Ουγγαρία, οι Η.Π.Α. και ηΜεγάλη Βρετανία, η Γαλλία, η ΝέαΖηλανδία, η Σουηδία ή ακόμα και ηΕλλάδα (την τελευταία δεκαπενταε-τία).Όλα τα παραπάνω συνέτειναν στο ναεισαχθεί από κάποιους συγγραφείς οόρος «Νέα Δεξιά» (New Right), προ-φανώς σε αντιστοιχία με τη «ΝέαΑριστερά». Από εκεί και πέρα, πολ-λοί προσπάθησαν να εντάξουν στηΝέα Δεξιά στοχαστές τόσο διαφορε-τικούς, όπως o L. Kolakowski, o K.Popper, ο F. A. Hayek, ο R. Nozick

και ο M. Friedman, καθώς καικάποιους καθαρόαιμους συντηρητι-κούς, όπως ο Roger Scruton. Στατέλη της δεκαετίας του 1980 και μετην εξάπλωση του φαινομένου, οόρος έμοιαζε να έχει περιπέσει σεαχρησία. Η στροφή «προς τα δεξιά»διευρύνθηκε με τη συμμετοχή καιτων χωρών του «υπάρξαντος σοσια-λισμού» και φυσικά του συνόλουτων ευρωπαϊκών και αμερικανικώνκρατών (της Ελλάδας μη εξαιρουμέ-νης). Στην πραγματικότητα βέβαια

δεν παρατηρήθηκε στροφή προς ταδεξιά, αλλά επαναπροσανατολισμόςστην ελεύθερη οικονομία της αγο-ράς, που αποδείχτηκε όχι μόνο πιοαποτελεσματική, αλλά και περισσό-τερο ανθεκτική στο χρόνο και τελικάαναντικατάστατη.Η επιστροφή, όμως, αυτή στηναγορά δεν βασίζεται σε ιδεολογικέςφιλελεύθερες αρχές, αλλά στηντήρηση των όρων που θέτει η παντο-δύναμη και ανεξέλεγκτη πλέονπαγκόσμια αγορά. Ταυτόχρονα,όμως, σε μία σειρά περιορισμένωνπαρεμβάσεων που μόνο σκοπόέχουν την καλύτερη λειτουργία τηςκαι το ξεπέρασμα των προβλημάτωνπου αυτή τυχόν δημιουργεί.Ουσιαστικά, όμως, συντηρητικοί καισοσιαλιστές, φιλελεύθεροι καιπρώην κομουνιστές, δεξιοί και αρι-στεροί, ακολουθούν την ίδια οικο-νομική πολιτική τα τελευταία δέκαπερίπου χρόνια. Μια πολιτική πουκαθοδηγούν και πολλές φορέςκαθορίζουν η Διεθνής Τράπεζα, τοΔιεθνές Νομισματικό Ταμείο, ο Διε-θνής Οργανισμός Εμπορίου, οΟΟΣΑ και άλλοι παρόμοιοι διακρατι-κοί οργανισμοί. Επειδή μάλιστα οιπερισσότεροι από τους οργανισμούςαυτούς εδρεύουν στην Ουάσινγκτον,η πολιτική αυτή ονομάστηκε η«συναίνεση της Ουάσινγκτον»(Washington consensus).Είναι, λοιπόν, σαφές πως δεν υπάρ-χει ιδεολογία με το όνομα «νεοφιλε-λευθερισμός». Η μόνη εμφανήςμεταστροφή που μπορεί να χαρακτη-ριστεί ως φαινόμενο, δηλαδή η επι-

98 ΑΝΟΙΞΗ 09


Το φαινόµενο, που (κακώς)ονοµάστηκε «νεοφιλελευθερισµός»,πρωτοπαρουσιάστηκε στις αρχέςτης δεκαετίας του 1980 καισυνεχίζει να πρωταγωνιστεί στιςδιεθνείς εξελίξεις. ∆εν πρόκειταιόµως για τίποτε άλλο παρά για την επιστροφή στις αρχές της οικονοµίας της αγοράς

στροφή στην ελεύθερη οικονομία,δεν μπορεί και δεν πρέπει πλέον ναιδεολογικοποιείται.Χαρακτηριστικό της συγχύσεως γιατο ποια είναι η πραγματική φύση τηςυποτιθέμενης αυτής ιδεολογίας είναιτο παρακάτω απόσπασμα από έναπαλαιότερο κείμενο του ΑνδρέαΑνδριανόπουλου (1988), στο οποίοο συγγραφέας ορίζει το νεοφιλελευ-θερισμό ως ένα είδος μετριοπαθούςκοινωνικού φιλελευθερισμού καιτον αντιπαραθέτει στον κλασικόφιλελευθερισμό και στον αναρχοκα-πιταλισμό (όπου το κράτος βρίσκεταιέξω από κάθε τομέα δραστηριότη-τας, με μόνη εξαίρεση την άμυνα καιτην εξωτερική πολιτική). Τον περι-γράφει δε ως εξής:

Το πιο ισορροπημένο μοντέλοέκφρασης του σύγχρονου φιλελευ-θερισμού, όπως εξάλλου σήμερακυριαρχεί σε όλες σχεδόν τις δημο-κρατικές χώρες της Δύσης, είναι ονεοφιλελευθερισμός. Όπου η κρατι-κή παρέμβαση δεν εξοβελίζεται απότην πολιτική ζωή. Αλλά περιορίζεταικυρίως στις κοινωνικές λειτουργίεςτου κράτους, φροντίζοντας για τηνυγεία, την πρόνοια, την ασφάλιση,την παιδεία, τον πολιτισμό και τοναθλητισμό, αποφεύγοντας με κάθετρόπο την παρέμβαση στις λειτουρ-γίες της οικονομίας που αφήνεται νααναπτυχθεί με βάση τους κανόνεςτης ελεύθερης αγοράς.2

Ο λόγος που ο Ανδρέας Ανδριανό-πουλος επέλεξε να παρουσιάσει έτσι


ΑΝΟΙΞΗ 09 99

Ο Γεώργιος Ράλλης ως Πρωθυπουργός και αρχηγός της Ν. ∆. υιοθέτησε τις αρχές του ριζοσπαστικού φιλελευθερισµού, αλλά έδειξε επίσης ενδιαφέρον για τις νέες ιδεολογικές αναζήσεις στο χώρο του φιλελευθερισµού.

μια έννοια που έτσι κι αλλιώς δενείχε οριοθετηθεί αυστηρά3 είναιεύλογος: αποτελούσε μέρος τηςπροσπάθειας «φιλελευθεροποίη-σης» του κόμματος της Νέας Δημο-κρατίας. Στην προσπάθεια αυτήπρωταγωνιστούσε ο ίδιος, στη διάρ-κεια της περιόδου που θα αναφερ-θούμε στη συνέχεια του κειμένου. Ηπροσπάθειά του έχει ιδιαίτερο ενδια-φέρον, διότι κινήθηκε καθαρά στονιδεολογικό χώρο, χωρίς να επιδιώξειταυτόχρονα να στρατολογήσει στε-λέχη μεγάλου και μεσαίου βεληνε-κούς.

Η προσπάθεια αυτή έχει ιδιαίτεροενδιαφέρον, αλλά δυστυχώς απέτυ-χε παταγωδώς, καθώς ο ΑνδρέαςΑνδριανόπουλος δεν κατόρθωσε νααποκτήσει καμία σημαντική επιρροήστον κομματικό μηχανισμό, παρά τογεγονός ότι ο ίδιος είχε σημαντικές

υπουργικές θέσεις στις κυβερνήσειςΡάλλη και Μητσοτάκη. Η στρατηγικήΑνδριανόπουλου συνίστατο στηθεμελίωση μιας συνεπούς ιδεολογι-κής ατζέντας που θα προσέφερε στηΝέα Δημοκρατία μια μοντέρνα καιελκυστική στους νέους ιδεολογία, ηοποία ταυτόχρονα θα την έφερνεκοντά στα ιδεολογικά ρεύματα τηςσύγχρονης ευρωπαϊκής Κεντροδε-ξιάς.Η προσπάθεια, όμως, αυτή ήτανκαταδικασμένη να αποτύχει, λόγωτης παντελούς απουσίας φιλελεύθε-ρης παράδοσης στην Ελλάδα (Λού-λης 1981, Κατσούδας 1991, Γέμ-τος 1991). Είναι χαρακτηριστικό ότιίσως για πρώτη φορά ακούστηκεστην ελληνική Βουλή η λέξη «νεο-φιλελευθερισμός» τον Απρίλιο του1962 από τον Στέφανο Στεφανό-πουλο που έσπευσε να τονίσει ότι«ουδείς οπαδός της φιλελευθέραςοικονομίας υπάρχει».Για πρώτη φορά ξεκινά η σοβαρήσυζήτηση για το φιλελευθερισμόμεταπολιτευτικά με την ίδρυση τουΚέντρου Πολιτικής Έρευνας και Επι-μόρφωσης (ΚΠΕΕ) το 1976 και τοενδιαφέρον που δείχνουν για τιςφιλελεύθερες ιδέες νέοι επιστήμο-νες και πολιτικοί, όπως ο Ανδριανό-πουλος, ο Λούλης, ο Κώστας Χρη-

στίδης, ο Δημήτρης Κατσούδας, οΔημήτρης Δημητράκος, ο ΓιώργοςΜπήτρος και δημοσιογράφοι, όπωςο Τάκης Μίχας και ο ΘανάσηςΠαπανδρόπουλος.Εύφορο έδαφος για ιδεολογικέςαναζητήσεις προσέφερε το 1ο Συνέ-

100 ΑΝΟΙΞΗ 09


Η µεγάλη ήττα που υπέστη η Νέα ∆ηµοκρατία στις εκλογές τουΟκτωβρίου του 1981 και η έντονηιδεολογικοποίηση της ελληνικήςπολιτικής ζωής, που έδινεπρονοµιακή θέση στην αριστεράακόµα και στις εκλογικέςαναµετρήσεις, οδήγησε σειδεολογικές αναζητήσεις στο χώροτης Κεντροδεξιάς και στηνανάδειξη του νεοφιλελευθερισµούως µίας ενδιαφέρουσας εκδοχής

δριο της Νέας Δημοκρατίας το 1979και η αναφορά του ΚωνσταντίνουΚαραμανλή στο «ριζοσπαστικό φιλε-λευθερισμό». Η προσπάθεια τωνΑνδριανόπουλου και Λούλη επικε-ντρώθηκε στην ερμηνεία του όρου.Ιδιαίτερα ο Ανδρέας Ανδριανόπου-λος αφιέρωσε πολλές σελίδες σεβιβλία, φυλλάδια και συνεντεύξειςγια να αποδείξει ότι «ο ριζοσπαστι-κός φιλελευθερισμός είναι ο ελληνι-κός δρόμος για την εφαρμογή τουσύγχρονου φιλελευθερισμού […] τιςσχέσεις των δύο τοποθετήσεωνσυνδέει μια αρμονική ροή θεωρητι-κών συλλήψεων προς συγκριμένεςρεαλιστικές προσεγγίσεις».4

Η προσπάθεια φάνηκε προσωρινά

να στέφεται με επιτυχία, καθώς ήδητο Μάιο του 1981, το ΚΠΕΕ οργα-νώνει διεθνές συμπόσιο με θέμα«Νέος Φιλελευθερισμός: Το Μέλ-λον των Μη ΚολλεκτιβιστικώνΘεσμών στην Ευρώπη και στιςΗ.Π.Α.».5 Την έναρξη του συμποσίουκηρύσσει ο ίδιος ο ΠρωθυπουργόςΓεώργιος Ράλλης, ο οποίος υιοθετείπλήρως την ερμηνεία Ανδριανόπου-λου – Λούλη:Όπως τόνισα σε μία πρόσφατη ομι-λία μου, όπου ανέπτυξα τους σκο-πούς του ριζοσπαστικού φιλελευθε-ρισμού, που είναι η ιδεολογία τηςΝέας Δημοκρατίας της οποίας έχωτην τιμή να είμαι αρχηγός: «Η εξα-σφάλιση της οικονομικής ισορρο-


ΑΝΟΙΞΗ 09 101

6η ∆ιεθνής Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης. Στιγµιότυπο από τη συζήτηση µε θέµα Ο Φιλελευθερισµός στην Ελλάδα: Ιστορία και Πολιτική, που διοργάνωσε το Ινστιτούτο ∆ηµοκρατίας. Στη φωτογραφία διακρίνονται (από αριστερά) οι οµιλητές κ.κ. Αριστείδης Χατζής, Πάσχος Μανδραβέλης, Αντώνης Κλάψης και Ευάνθης Xατζηβασιλείου (29/05/09).

πίας έχει πολύ ευρύτερη σκοπιμότη-τα. Αποτελεί προϋπόθεση της πολιτι-κής ελευθερίας. Αν καταστραφεί ηοικονομική ελευθερία και συγκε-ντρωθεί η οικονομική δραστηριότη-τα στα χέρια ενός πανίσχυρου κρά-τους, η πολιτική ελευθερία θα κινδυ-νεύσει να εκλείψει». Οι περισσότερεςχώρες της Δύσεως σήμερα βρίσκο-νται σ’ ένα κρίσιμο σταυροδρόμι,καθώς καλούνται να επιλέξουν ανά-μεσα: (α) στην «αλλαγή» με κρατικήγραφειοκρατία, που στην ουσίασημαίνει οπισθοδρόμηση, και (β)στην αλλαγή με ατομική ελευθερία,που αποτελεί τη μόνη εγγύηση πραγ-ματικής προόδου. Προς τη δεύτερη

αυτή κατεύθυνση οι νεοφιλελεύθε-ρες ιδέες, και άρα και το συμπόσιόσας, έχουν ασφαλώς πολλά να προ-σφέρουν.Η μεγάλη ήττα που υπέστη η ΝέαΔημοκρατία στις εκλογές του Οκτω-

βρίου του 1981 και η έντονη ιδεο-λογικοποίηση της ελληνικής πολιτι-κής ζωής, που έδινε προνομιακήθέση στην αριστερά ακόμα και στιςεκλογικές αναμετρήσεις, οδήγησεσε ιδεολογικές αναζητήσεις στοχώρο της Κεντροδεξιάς και στηνανάδειξη του νεοφιλελευθερισμούως μίας ενδιαφέρουσας εκδοχής.Η επιρροή των νεοφιλελεύθερωνιδεών μέσα στη Νέα Δημοκρατίαάρχισε να αυξάνεται σταδιακά, αλλάαρκετά σταθερά, τόσο ώστε να προ-βληματίσει σοβαρά τα στελέχη τουΠΑΣΟΚ. Είναι χαρακτηριστικό πωςστη διάρκεια της προεκλογικήςεκστρατείας του 1985 σειρά στελε-χών του ΠΑΣΟΚ δημοσίευσαν κεί-μενα – επιθέσεις στο φιλελευθερι-σμό ή τον κατήγγειλαν σε ομιλίεςτους (Κουτσόγιωργας, Βαΐτσος, Γ.Παπανδρέου, Θ. Πάγκαλος),6 ενώτο Βήμα δίνει τον τίτλο «Απολογίατου Νεοφιλελευθερισμού» στηντελική προεκλογική ομιλία του Κ.Μητσοτάκη στο Σύνταγμα.Παρά την ήττα στις εκλογές του1985, η Νέα Δημοκρατία φάνηκενα βρίσκει ένα στέρεο ιδεολογικόυπόβαθρο και θα το αξιοποιήσειστις αναμετρήσεις του 1989-1990,υπό τη σκιά της κατάρρευσης τουΤείχους του Βερολίνου. Οι φιλελεύ-θεροι της Ν.Δ. έχουν κάθε λόγο να

αντιμετωπίζουν με αισιοδοξία τομέλλον, καθώς το κόμμα τους είναικαι επισήμως φιλελεύθερο.Όμως ο Μιχάλης Παπαγιαννάκηςτους έχει προειδοποιήσει σε ανύπο-πτο χρόνο:

102 ΑΝΟΙΞΗ 09


Παρά την ήττα στις εκλογές του1985, η Νέα ∆ηµοκρατία φάνηκε να βρίσκει ένα στέρεο ιδεολογικόυπόβαθρο και θα το αξιοποιήσειστις αναµετρήσεις του 1989-1990,υπό τη σκιά της κατάρρευσης τουΤείχους του Βερολίνου. Οιφιλελεύθεροι της Ν.∆. έχουν κάθελόγο να αντιµετωπίζουν µεαισιοδοξία το µέλλον, καθώς το κόµµα τους είναι και επισήµωςφιλελεύθερο


ΑΝΟΙΞΗ 09 103

Βιβλιογραφία

Ανδριανόπουλος, Ανδρέας, – Λούλης, Γιάννης, (επιµ.), Η Φιλελεύθερη Ιδεολογία:

Κείµενα για τον Νέο Φιλελευθερισµό, Imago, Αθήνα, 1995.

ΒαNτσος, Κωστής, «Νεοφιλελευθερισµός, µια παλιά συνταγή µε καινούργιο ένδυµα»,

Το Βήµα, 5/5/1985.

Κατσούδας, ∆ηµήτρης Κ., «Συντηρητισµός και/ή Φιλελευθερισµός: Η Ιδεολογική

Εξέλιξη της Νέας ∆ηµοκρατίας», στο βιβλίο Ο Φιλελευθερισµός στην Ελλάδα:

Φιλελεύθερη Θεωρία και Πρακτική στην Πολιτική και στην Κοινωνία της Ελλάδος,

Meinardus, Ronald, (επιµ.), εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα, 1991, σελ. 215-

230.

Λούλης, Γιάννης, «Το Ελληνικό Συντηρητικό Κίνηµα Εν Εξελίξει: Από τον Πατερναλι-

σµό στον Νέο-Φιλελευθερισµό», στο βιβλίο Νέος Φιλελευθερισµός: Το Μέλλον

των Μη Κολλεκτιβιστικών Θεσµών στην Ευρώπη και στις Η.Π.Α. Πρακτικά ∆ιεθνούς

Συµποσίου, Αθήνα, Μάιος 1981, Κ.Π.Ε.Ε.

Παπαγιαννάκης, Μιχάλης, «Νεοφιλελευθερισµός – ένα γηραιό φάντασµα», Το

Βήµα, 10/7/1983.

Χατζής, Αριστείδης, «Εισαγωγή στις Σύγχρονες Φιλελεύθερες Τάσεις στην Πολιτική

και Νοµική Θεωρία», στο βιβλίο Περί Φιλελευθερισµού, Ζαχόπουλος, Χρήστος,

(επιµ.), εκδ. Ι. Σιδέρης, Αθήνα, 2002, σελ. 93-127.

Εκεί είναι πιθανότατα η αχίλλειαπτέρνα των Ελλήνων φιλελεύθε-ρων. Το πιο συγγενικό τους κόμμα,εκτός από τις παλαιότερες ευθύνεςτου, είναι και παραμένει «κρατικιστι-κό» όσο και τα άλλα. Δύσκολα θαβρει τον τρόπο να ενδυθεί το «δάνει-ον ένδυμα» της νεοφιλελεύθερηςκαθαρότητας. Το ίδιο ισχύει και γιαμέγα μέρος της κοινωνικής τουβάσης, τους Έλληνες αστούς.Η ήττα της Νέας Δημοκρατίας στιςεκλογές του 1993 οδήγησε σε απο-μόνωση και τελικά εξοβελισμό τωννεοφιλελεύθερων βουλευτών. Σύμ-

φωνα με το κείμενο των ιδεολογι-κών αρχών της Νέας Δημοκρατίας,έτσι όπως εγκρίθηκαν στο 3ο Συνέ-δριο του Κόμματος στη Χαλκιδικήστις 24 Απριλίου 1994: «Δεν είμα-στε κόμμα ούτε σοσιαλιστικό ούτενεοφιλελεύθερο».Ο βουλευτής Λ. Παπαγεωργόπου-λος ήταν σαφής: «Διώξαμε από τηνπαράταξη και την ιδεολογία μας τανεφελώματα και τις σκουριές».6

Η προσπάθεια μετατροπής της ΝέαςΔημοκρατίας σε καθαρόαιμο φιλε-λεύθερο κόμμα είχε αποτύχει πλή-ρως.

104 ΑΝΟΙΞΗ 09


Ο κ. Αριστείδης Χατζής είναι Επίκουρος Καθηγητής Φιλοσοφίας∆ικαίου και Θεωρίας Θεσµών στο Τµήµα Μεθοδολογίας,

Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήµης του Πανεπιστηµίου Αθηνών.


1 Π.χ. ο Νίκος Πουλαντζάς σε οµιλία του τον Απρίλιο του 1979 στο Παρίσι ταύτιζε

το νεοφιλελευθερισµό µε την «ανασύνταξη της άρχουσας ιδεολογίας».2 Ανδρέας Ανδριανόπουλος, Αυτός είναι ο Φιλελευθερισµός (εκδ. Libro, Αθήνα,

1988, σελ. 20. Βλ. επίσης σελ.120-121.3 Βλ. παρόµοιες δηλώσεις του Κωνσταντίνου Τσαλδάρη κατά τη διάρκεια της προε-

κλογικής εκστρατείας του 1958 («Η ελευθέρα οικονοµία, όπως την εγνωρίσαµεν

εις το παρελθόν είναι ροµαντισµός, την δε θέσιν της έχει πάρει ο νεοφιλελευθε-

ρισµός, που ευρίσκεται εις το ενδιάµεσον των υπερβολών του παρεµβατισµού και

του φιλελευθερισµού.»).4 Βλ. το φυλλάδιο «∆έκα ∆ιευκρινήσεις για το Νεοφιλελευθερισµό» µε συγγραφέα

τον Ανδρέα Ανδριανόπουλο. Εκδόθηκε χωρίς χρονολογία από το Κέντρο Μελε-

τών Πολιτικής.5 Για την άµεση αντίδραση των διανοουµένων της κεντροαριστεράς, βλ. το αφιέ-

ρωµα των Νέων σε τρεις διαδοχικές εκδόσεις (14-16/5/1981) µε συµµετοχή

των Κ. Σηµίτη, Κ. Τσουκαλά, Γ. Βέλτσου και Τ. Γιαννίτση. Εντυπωσιάζει ακόµα και

σήµερα η σφοδρότητα της επίθεσης στο νεοφιλελευθερισµό και το παρωχηµένο

των επιχειρηµάτων ακόµα και για τις αρχές της δεκαετίας του 1980. Αντίθετα,

βλ. την σχετική αρθρογραφία του Μιχάλη Παπαγιαννάκη στο Βήµα στις αρχές

της δεκαετίας του 1980, η οποία διακρίνεται για τη νηφαλιότητά της και τις επί-

καιρες, ακόµα και σήµερα, επισηµάνσεις του συγγραφέα.6 ∆ήλωση στα Νέα (25/4/1994).


ΑΝΟΙΞΗ 09 105

«Καμία χώρα δεν αισθάν-θηκε την ευεργετικήεπιρροή του πνεύματος

της Γενεύης περισσότερο από τηδική μου», διακήρυττε από το βήματης Γενικής Συνέλευσης της Κοινω-νίας των Εθνών το Σεπτέμβριο του1929, με αφορμή τη συμπλήρωση10 ετών από την ίδρυση του Οργανι-σμού της Γενεύης, ο επιφανέστεροςίσως εκπρόσωπος του πολιτικούφιλελευθερισμού στην Ελλάδα, oΕλευθέριος Βενιζέλος. «Όλα τα κόμ-ματα που βρίσκονταν στην εξουσίατα τελευταία χρόνια εξέφρασαν τηνπίστη τους στην Κοινωνία τωνΕθνών και ενέγραψαν στην προμε-τωπίδα των προγραμμάτων τους τηνειλικρινή συνεργασία μαζί της.Μολονότι η Ελλάδα είδε τις πάμπολ-λες εθνικές της επιδιώξεις να βυθί-ζονται κατά τη Μικρασιατική Κατα-στροφή […] έχει αποδεχθεί ειλικρινάτο σημερινό εδαφικό καθεστώς τηςως οριστικό […]. Ακολουθώντας επι-

πλέον αυτή την πολιτική, η Ελλάδαβρήκε ένα ηθικό στήριγμα στη σκέψηότι η ευημερία των κρατών εξαρτάταιλιγότερο από τις εδαφικές τους κτή-σεις από ό,τι στη σταθερότητα τηςοργάνωσής τους και την καθιέρωσησχέσεων ειλικρινούς συνεργασίας μετους γείτονές τους. […] Γι’ αυτό τολόγο η Ελλάδα προσπαθεί να διατη-ρεί με όλους τους γείτονές της σχέ-σεις βασισμένες στη δικαιοσύνη καιστη φιλία. Έχει ήδη συνάψει με αρκε-τούς από αυτούς συμφωνίες, οιοποίες ακολουθούν το πρότυπο τωνσυνθηκών που έχει εκπονηθεί απότην Κοινωνία των Εθνών. Η πλέονζωηρή της επιθυμία είναι να μπορέ-σει να κάνει το ίδιο και με όλα ταυπόλοιπα κράτη και να καταστεί έναστοιχείο σταθερότητας και εδραίω-σης της ειρήνης στην ανατολικήΜεσόγειο.[…] Oι πολιτικοί άνδρεςόλων των κρατών […] θα κατανοή-σουν καλύτερα την ανάγκη να οργα-νωθεί ο διεθνής βίος κατά τρόπο,

Αντώνης Κλάψης

Η επίδραση του φιλελευθερισμούστην ελληνική εξωτερική πολιτική:από τη Συνθήκη Ειρήνης της Λωζάνης στην ένταξη στην ΕΟΚ

106 ΑΝΟΙΞΗ 09

ώστε να διασφαλίζεται στους λαούς,μέσω της στενής μεταξύ τους συνερ-γασίας βασισμένης στο σεβασμό τουδικαίου, η ειρήνη και η ευημερία».1

Η επιγραμματική επισκόπηση τωνβασικών σημείων του διπλωματικούπρογράμματος της Ελλάδας, σταχρόνια που ακολούθησαν τη Μικρα-σιατική Καταστροφή και την υπογρα-φή της Συνθήκης Ειρήνης της Λωζά-νης, έδινε το στίγμα των αρχών,πάνω στις οποίες θεμελιώθηκε η

χάραξη και η άσκηση της ελληνικήςεξωτερικής πολιτικής στο ίδιο χρονι-κό διάστημα. Προσήλωση στουςκανόνες του διεθνούς δικαίου, ρητήκαι ανεπιφύλακτη αποδοχή τουπολιτικού και εδαφικού status quo,υποστήριξη της ανάγκης αποτελε-σματικότερης οργάνωσης της διε-θνούς κοινωνίας, προώθηση τηςιδέας τής κοινά επωφελούς διε-θνούς (παγκόσμιας και περιφερεια-κής) συνεργασίας, πίστη τόσο στο

ιδανικό της ειρήνης όσο και στηδυνατότητα προοδευτικής υπέρβα-σης των εμποδίων που παρεμβάλ-λονταν στο δρόμο για την επίτευξήτης. Αναζητώντας το ιδεολογικό τηςέρμα κατά κύριο λόγο στη φιλελεύ-θερη θεωρία των διεθνώνσχέσεων,2 η ελληνική εξωτερικήπολιτική έμελλε έκτοτε και μέχρι τιςμέρες μας να ακολουθήσει σχεδόναπαρέγκλιτα αυτές τις κατευθυντή-ριες γραμμές, οι οποίες, δυναμικάσυναρμοζόμενες με τα δεδομένατης πολιτικής πραγματικότητας,προσδιόρισαν και εξακολουθούν ναπροσδιορίζουν το πλαίσιο των βασι-κών επιλογών της Ελλάδας. Η υπογραφή της Συνθήκης Ειρήνηςτης Λωζάνης (24 Ιουλίου 1923)αποτέλεσε πραγματική τομή στηνιστορία της ελληνικής εξωτερικήςπολιτικής, καθώς η ήττα στο μικρα-σιατικό μέτωπο και η συνακόλουθηκαταστροφή σηματοδότησαν τοτέλος της Μεγάλης Ιδέας, η οποία,πάντως, στο βαθμό που προωθού-σε το αίτημα της εθνικής αυτοδιάθε-σης, υπήρξε εξίσου συνυφασμένη

με τη φιλελεύθερη ιδεολογία.3 Σεαυτό το πλαίσιο, η παγιοποίηση τουεδαφικού καθεστώτος που επέφερεη Συνθήκη της Λωζάνης οδήγησε σεριζικό αναπροσδιορισμό των στόχωντης Ελλάδας, η οποία, έχοντας σχε-δόν διπλασιάσει την έκταση και τονπληθυσμό της μετά τους νικηφό-ρους Βαλκανικούς Πολέμους αλλάκαι αυτόν τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλε-μο, εγκατέλειψε οριστικά τη χορείατων αναθεωρητικών κρατών, ανα-

Η παγιοποίηση του εδαφικούκαθεστώτος που επέφερε ηΣυνθήκη της Λωζάνης οδήγησε σε ριζικό αναπροσδιορισµό τωνστόχων της Ελλάδας, η οποία,έχοντας σχεδόν διπλασιάσει τηνέκταση και τον πληθυσµό τηςεγκατέλειψε οριστικά τη χορείατων αναθεωρητικών κρατών,αναδεικνυόµενη πλέον σε δύναµηπου υποστήριζε το status quo



ΑΝΟΙΞΗ 09 107

δεικνυόμενη πλέον σε δύναμη πουυποστήριζε το status quo.4

Πρωταρχική μέριμνα της ελληνικήςεξωτερικής πολιτικής μετά το 1923υπήρξε πράγματι η κατοχύρωση τηςεθνικής ανεξαρτησίας και η διασφά-λιση της εδαφικής ακεραιότητας τηςχώρας. Στην εξυπηρέτηση αυτώντων στόχων της Ελλάδας λειτουρ-γούσαν υποβοηθητικά η ίδρυση τηςΚοινωνίας των Εθνών και η εγκαθί-δρυση του δόγματος της συλλογικήςασφάλειας. Αποτελώντας ένα απότα ιδρυτικά μέλη του Οργανισμού τηςΓενεύης, η Αθήνα ευελπιστούσε ότιτο πρωτοποριακό διεθνές εγχείρη-μα, το οποίο είχε θεμελιωθεί στουςφιλελεύθερους ιδεαλιστικούς ορα-ματισμούς του Προέδρου τωνΗ.Π.Α., Γούντροου Ουίλσον, θαμπορούσε να λειτουργήσει ως ένααποτελεσματικό μέσο διατήρησηςτης ειρήνης και προάσπισης της διε-θνούς νομιμότητας. Έτσι, ακόμα καιόταν η Ελλάδα διαπίστωσε, με ιδιαί-τερα οδυνηρό για την ίδια τρόπο,στην περίπτωση της ιταλικής επιχεί-ρησης κατάληψης της Κέρκυρας5

την αδυναμία της Κοινωνίας τωνΕθνών να επιβάλει τις αποφάσειςτης στα ισχυρότερα μέλη της, δεναπώλεσε συνολικά την εμπιστοσύνητης στο θεσμικό πλαίσιο του Διε-θνούς Οργανισμού. Αντίθετα, σεαρκετές περιπτώσεις κατά τη διάρ-κεια του Μεσοπολέμου, η ελληνικήκυβέρνηση δεν δίστασε να αποταθείστον Οργανισμό της Γενεύης, προ-κειμένου να αναζητήσει εκεί τη δι -καίω ση των απόψεών της σε περι-

πτώσεις διαφορών με τρίτα κράτη(χαρακτηριστικές, για παράδειγμα,είναι οι ελληνικές προσφυγές στοΣυμβούλιο της Κοινωνίας τωνΕθνών τον Οκτώβριο του 1924 καιτο Φεβρουάριο του 1925 με αφορ-μή τουρκικές παραβιάσεις διατάξεωντης Σύμβασης της Λωζάνης για τηνΑνταλλαγή των ΕλληνοτουρκικώνΠληθυ σμών.6) Παράλληλα, η ενερ-γός ελληνική συμμετοχή σε πλήθοςπρωτοβουλιών του Οργανισμού, οιοποίες κατέτειναν στην εμπέδωσητης ιδέας της διεθνούς ειρήνης,όπως το Πρωτόκολλο της Γενεύηςγια τον ειρηνικό διακανονισμό τωνδιεθνών διαφορών και η διάσκεψηγια τον αφοπλισμό, υπογράμμιζεπεραιτέρω την πεποίθηση της Αθή-νας για τη θετική συνεισφορά τήςκατεξοχήν θεσμικής έκφανσης τουφιλελευθερισμού σε διεθνές επίπε-δο.Παράλληλα, η Αθήνα επεφύλασσεεξίσου θετική ανταπόκριση και σεπρωτοβουλίες που εντάσσονταν στοπνεύμα και λειτουργούσαν επικουρι-κά στις δραστηριότητες της Κοινω-νίας των Εθνών, με κορυφαίο παρά-δειγμα την ελληνική προσχώρησηστο Σύμφωνο Κέλογκ – Μπριάν, τοοποίο προνοούσε για την αποκήρυξητου πολέμου ως μέσου διακανονι-σμού των διεθνών διαφορών. ΗΕλλάδα, εξάλλου, έμελε για ακόμαμία φορά να αποδείξει έμπρακτα τηνειλικρινή προσήλωσή της στο ιδεώ-δες της πολυμερούς διεθνούςσυνεργασίας, αποδεχόμενη ανεπι-φύλακτα –σε αντίθεση με την πλειο-

108 ΑΝΟΙΞΗ 09


ψηφία των υπόλοιπων κρατών τηςγηραιάς ηπείρου– το Σχέδιο Μπριάνγια τη συγκρότηση μίας ευρωπαϊκήςομοσπονδιακής ένωσης.7 Η απόφα-ση, άλλωστε, της Αθήνας να υπο-στηρίξει τις γαλλικές προτάσεις δενήταν αποτέλεσμα συγκυριακών επι-λογών, αλλά αντίθετα εντασσότανστο ευρύτερο πλαίσιο των επιδιώξε-ων της ελληνικής εξωτερικής πολιτι-κής, αποσκοπώντας στην εξυπηρέ-τηση των συμφερόντων της χώρας,τα οποία μοιραία συνέπλεαν με οποι-α δήποτε προσπάθεια κατέτεινε στηνπαγίωση του status quo, στη διατή-ρηση της διεθνούς σταθερότητας,στη διεύρυνση της διακρατικήςσυνεργασίας και, τέλος, στην εμπέ-δωση της ειρήνης σε ολόκληρη τηνΕυρώπη.

Ειδικότερη πτυχή της ελληνικήςεξωτερικής πολιτικής την περίοδοτου Μεσοπολέμου αποτελούσε η

καλλιέργεια φιλικών σχέσεων και ηαναζήτηση πεδίου συνεργασίας μεόλα τα γειτονικά κράτη. Η υπογραφήΣυμφώνων Φιλίας με τη Ρουμανία,8

την Ιταλία,9 τη Γιουγκοσλαβία10 καιτην Τουρκία αποδείκνυε στην πράξητην επιθυμία της Ελλάδας να εργα-στεί συστηματικά για την παγίωσητης ειρήνης στην ευρύτερη περιοχήτων Βαλκανίων και της ανατολικήςΜεσογείου. Ειδικά, εξάλλου, η περί-πτωση της ελληνοτουρκικής προ-σέγγισης, η οποία έλαβε σάρκα καιοστά με τη συνομολόγηση των Συμ-φωνιών της Άγκυρας τον Οκτώβριοτου 193011, πέραν της δημιουργίαςενός αρραγούς αντιρεβιζιονιστικούμετώπου, ικανού να αναχαιτίσει τιςενδεχόμενες αναθεωρητικές τάσειςτης Βουλγαρίας, αφενός επιβεβαίω-νε την εδραιωμένη πεποίθηση τωνΕλλήνων ιθυνόντων (πρωτίστως τουίδιου του Βενιζέλου) σχετικά με τηδυνατότητα υπερκέρασης των δια-φορών του παρελθόντος, με απώτε-ρο στόχο την εξυπηρέτηση κοινώνκαι αμοιβαία επωφελών συμφερό-ντων, και αφετέρου διευκόλυνε τιςδιεργασίες για τη διεύρυνση της δια-βαλκανικής συνεργασίας, συμβατικήαπόληξη της οποίας υπήρξε η υπο-γραφή του Βαλκανικού Συμφώνουτο Φεβρουάριο του 1934.12

Η διολίσθηση της ανθρωπότηταςπρος την άβυσσο του Β’ ΠαγκοσμίουΠολέμου, τις καταστροφικές συνέ-πειες του οποίου βίωσε και η Ελλά-δα, μολονότι κατάφερε σοβαρόπλήγμα στη φιλελεύθερη αισιο -δοξία,13 δεν είχε ως αποτέλεσμα την

Η καθοριστική επίδραση τουφιλελευθερισµού στη χάραξη και στην άσκηση της ελληνικήςεξωτερικής πολιτικής ήτανσυνειδητή επιλογή, καθώς ήτανσαφές ότι τα ελληνικά εθνικάσυµφέροντα θα εξυπηρετούνταναποτελεσµατικότερα από τηνεπικράτηση των φιλελεύθερωναξιών στο διεθνές σύστηµα


ΑΝΟΙΞΗ 09 109

αποστασιοποίηση της ελληνικήςπολιτικής ηγεσίας από τις βασικέςφιλελεύθερες παραδοχές.14 Έτσι, ηΕλλάδα συνυπέγραψε τη Διακήρυξητου Σαν Φρανσίσκο, συμμετέχονταςενεργά στη νέα απόπειρα ορθολογι-κής οργάνωσης της διεθνούς κοι-νωνίας, η οποία αρμολογούντανθεσμικά γύρω από το νεοσύστατοΟργανισμό Ηνωμένων Εθνών. Ταυ-τόχρονα, η Αθήνα αναζήτησε τησυνεργασία με τις χώρες της Δύσης,οι οποίες αποτελούσαν τους κυριό-τερους εκφραστές και υπέρμαχουςτου φιλελευθερισμού σε διεθνέςεπίπεδο, επιτυγχάνοντας σταδιακάτην οργανική ενσωμάτωση τηςχώρας στους κυριότερους δυτικούςθεσμούς.15 Η τραυματική, άλλωστε,

εμπειρία του Εμφύλιου Πολέμου ενί-σχυσε ακόμα περισσότερο την τάσησυμπόρευσης της Ελλάδας με ταφιλελεύθερα δυτικά κράτη, μεπρώτο απτό παράδειγμα τη θετικήανταπόκριση της Αθήνας στην εξαγ-γελία του Σχεδίου Μάρσαλ για τηνανασυγκρότηση της Ευρώπης. Απο-δεικνύοντας, εξάλλου, έμπρακτα τηνπροτίμησή της υπέρ των ανοιχτώναγορών και του ελεύθερου εμπορί-ου, η Ελλάδα συνυπέγραψε τοΧάρτη της Αβάνας για την ίδρυση τουΔιεθνούς Οργανισμού Εμπορίου (24Μαρτίου 1948), ενώ προσχώρησεήδη από το 1950 στη Γενική Συμ-φωνία Δασμών και Εμπορίου(GATT). Παράλληλα, η Ελλάδα παρέμεινε

24 Ιουλίου 1923 υπεγράφη η οριστική Συνθήκη της Λωζάνης. Αναµνηστικήφωτογραφία της ελληνικής αντιπροσωπείας, στην οποία διακρίνονται καθήµε-νοι (από αριστερά) οι: ∆ηµήτριος Κακλαµάνος, Ελευθέριος Βενιζέλος, ΑνδρέαςΜιχαλακόπουλος και Αλέξανδρος Μαζαράκης.

110 ΑΝΟΙΞΗ 09


πιστή στις αρχές της διεθνούς νομι-μότητας, υποστηρίζοντας σταθεράτην ανάγκη παγίωσης του εδαφικούκαθεστώτος, γεγονός που θα επιβε-βαιωνόταν αργότερα από την υπο-γραφή της Τελικής Πράξης τουΕλσίνκι (1 Αυγούστου 1975), ηοποία προνοούσε μεταξύ άλλων γιατο απαραβίαστο των συνόρων τωνευρωπαϊκών κρατών. Το γεγονός,εξάλλου, ότι η Αθήνα είχε κατά τηδιάρκεια, αλλά και αμέσως μετά τηλήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου,διατυπώσει (άμεσα ή έμμεσα) εδαφι-κές διεκδικήσεις για τα Δωδεκάνη-σα, τη Βόρεια Ήπειρο και την Κύπρο,κάθε άλλο παρά αντέφασκε με τηνελληνική προσήλωση στη φιλελεύ-θερη κοσμοαντίληψη, καθώς καιστις τρεις περιπτώσεις τα ελληνικάαιτήματα συμβάδιζαν –λαμβάνονταςυπ’ όψιν τα δημογραφικά δεδομένα–με τη θεμελιώδη φιλελεύθερη αρχήτης αυτοδιάθεσης των λαών. Αντί-στοιχα, ακόμα το αίτημα για τηνευνοϊκή υπέρ της Ελλάδας διαρρύθ-μιση των ελληνοβουλγαρικών συνό-ρων, μολονότι επιδίωκε την εξυπη-ρέτηση κατά κύριο λόγο στρατηγι-κών αναγκών, δεν αποτελούσε προ-σπάθεια εδαφικής επέκτασης σεβάρος ενός ηττημένου αντιπάλου,αλλά αντίθετα αποσκοπούσε στηνκατοχύρωση της ελληνικής ασφά-λειας έναντι της βουλγαρικής επιθε-τικότητας, κατατείνοντας έτσι στηνεξυπηρέτηση του ίδιου κεντρικούστόχου: διατήρηση της ειρήνης στηνευρύτερη περιοχή της νοτιοανατολι-κής Ευρώπης.

Η προσήλωση της Αθήνας στο ιδανι-κό της ειρηνικής συμβίωσης μεόλους τους γείτονές της θα αποτυ-πωνόταν έμπρακτα στις ελληνικέςπρωτοβουλίες υπέρ της εμπέδωσηςκαι της περαιτέρω διεύρυνσης τουπνεύματος της διαβαλκανικήςσυνεργασίας, οι οποίες έλαβανουσιαστικότερο περιεχόμενο ιδίωςμετά τα μέσα της δεκαετίας του1970.16 Σε αυτό το πλαίσιο, καιεκμεταλλευόμενη την ευνοϊκήσυγκυρία που δημιουργούσε η γενι-κότερη διεθνής ύφεση, η Ελλάδαεπιδίωξε την προαγωγή των διμερώνσχέσεων με τους βόρειους γείτονέςτης, παρά τα εμπόδια που εκ τωνπραγμάτων παρεμβάλλονταν στοδρόμο της συνεννόησης, εξαιτίαςτης ριζικά διαφορετικής διάρθρωσηςτων εκατέρωθεν κοινωνικοοικονο-μικών καθεστώτων, αλλά και τηςένταξης σε πολιτικά αντίθετουςσυνασπισμούς. Με εφαλτήριο, εξάλ-λου, τη διμερή συνεργασία, η Αθήναδεν έπαυε να επιδιώκει την προώθη-ση της πολυμερούς περιφερειακήςσυνεργασίας των κρατών της χερσο-νήσου του Αίμου, με απώτερο στόχοτην εμπέδωση του κλίματος αμοιβαί-ας επωφελούς συνεννόησης, ενώταυτόχρονα αναζητούσε την επίλυσητων διαφορών με την Τουρκία(συμπεριλαμβανόμενης και της διέ-νεξης γύρω από το Κυπριακό) όχιμέσω της βίαιης αντιπαράθεσης,αλλά στη βάση της εφαρμογής τωνκανόνων του διεθνούς δικαίου.Στο ίδιο χρονικό διάστημα, η ελληνι-κή κυβέρνηση ολοκλήρωνε τις δια-

ΑΝΟΙΞΗ 09 111

δικασίες για την πλήρη ένταξη τηςχώρας στην Ευρωπαϊκή ΟικονομικήΚοινότητα (ΕΟΚ). Έχοντας ήδη απότην εποχή του Μεσοπολέμου δια-γράψει τη θετική της ανταπόκρισηστην προοπτική της πανευρωπαϊκήςσυνεργασίας μέσω της ανεπιφύλα-κτης αποδοχής του Σχεδίου Μπριάν,στα πρώτα χρόνια μετά τη λήξη τουΒ’ Παγκοσμίου Πολέμου, η Ελλάδατάχθηκε σταθερά υπέρ της ευρωπαϊ-κής συσσωμάτωσης. Η ελληνικήσυμμετοχή στο Συμβούλιο τηςΕυρώπης –κατεξοχήν θεσμικήέκφανση του φιλελευθερισμού στονκρίσιμο τομέα της προάσπισης τωνανθρώπινων δικαιωμάτων– υπο-γράμμιζε περαιτέρω το ενδιαφέροντης Αθήνας για τις διεργασίες που

κατέτειναν στην ενίσχυση του εγχει-ρήματος της ευρωπαϊκής ενοποίη-σης. Δίνοντας πρακτικότερο περιε-χόμενο σε αυτό το ενδιαφέρον, ηελληνική κυβέρνηση υπέβαλε το1959 αίτηση σύνδεσης με τη νεοσύ-στατη τότε ΕΟΚ, θέτοντας σε κίνησητις διαδικασίες, οι οποίες θα κατέλη-γαν δύο χρόνια αργότερα στην υπο-γραφή της Συμφωνίας Σύνδεσης,καθιστώντας έτσι την Ελλάδα τοπρώτο συνδεδεμένο μέλος της ΕΟΚ.Έστω κι αν η μεσολάβηση της εφτά-χρονης στρατιωτικής δικτατορίας(1967-1974) ανέστειλε προσωρινάτην ομαλή εξέλιξη της Συμφωνίας, ηαποκατάσταση της δημοκρατικήςομαλότητας στην Ελλάδα επιτάχυνεεκ νέου τις διαδικασίες, οι οποίες

Ο Κωνσταντίνος Καραµανλής στο βήµα της πανηγυρικής τελετής για την υπογραφή της Συνθήκης Προσχώρησης της Ελλάδας στην ΕΟΚ. Στο κέντρο της φωτογραφίας διακρίνεται ο Πρόεδρος της Γαλλίας

Βαλερί Ζισκαρ Ντ’ Εστέν (Ζάππειο Μέγαρο, 28/05/1979).

112 ΑΝΟΙΞΗ 09


κατέληξαν στις 28 Μαΐου 1979στην υπογραφή της Συνθήκης Προ-σχώρησης και συνακόλουθα στηνπλήρη ένταξη της χώρας στηνΕΟΚ.17 «Η Ελλάς», τόνιζε κατά τηντελετή της υπογραφής της ΣυνθήκηςΠροσχώρησης στην Αθήνα ο Κων-σταντίνος Καραμανλής, σκιαγραφώ-ντας με σαφήνεια το φιλελεύθεροιδεολογικό στίγμα της ελληνικήςεξωτερικής πολιτικής που ο ίδιοςείχε εισηγηθεί και εφαρμόσει επίσειρά ετών, «προσέρχεται στηνΕυρώπη με τη βεβαιότητα ότι σταπλαίσια της ευρωπαϊκής αλληλεγ-γύης εμπεδώνεται για όλα τα μέρη ηεθνική ανεξαρτησία, κατοχυρώνο-νται οι δημοκρατικές ελευθερίες,επιτυγχάνεται η οικονομική ανάπτυξηκαι γίνεται, με τη συνεργασία όλων,κοινός καρπός η κοινωνική και οικο-νομική πρόοδος».18

Η αποστροφή του ΚωνσταντίνουΚαραμανλή απέδιδε ανάγλυφα τιςφιλελεύθερες καταβολές της ελλη-νικής εξωτερικής πολιτικής τηνπερίοδο που ακολούθησε τη Μικρα-σιατική Καταστροφή. Πράγματι, ηκαθοριστική επίδραση του φιλελευ-θερισμού στη χάραξη και στην άσκη-ση της ελληνικής εξωτερικής πολιτι-κής μετά την υπογραφή της Συνθή-κης Ειρήνης της Λωζάνης δεν υπήρ-ξε απότοκη μίας ιδεολογικής αγκύ-λωσης, αλλά συνειδητή επιλογή,συνυφασμένη με μία ρεαλιστικήαποτίμηση της αδήριτης πολιτικήςπραγματικότητας, καθώς ήταν σα -φές ότι τα ελληνικά εθνικά συμφέ-ροντα θα εξυπηρετούνταν αποτελε-

σματικότερα από την επικράτησητων φιλελεύθερων αξιών στο διε-θνές σύστημα. Η συνεπής υποστήρι-ξη των θεσμικών εκφάνσεων τουφιλελευθερισμού σε διεθνές επίπε-δο (με κορυφαία παραδείγματα τηνΚοινωνία των Εθνών και τον Οργανι-σμό Ηνωμένων Εθνών), η επιλογήυπέρ της ειρηνικής επίλυσης τωνδιεθνών διαφορών, η προσήλωσηστη διατήρηση του εδαφικού καιπολιτικού status quo, η προώθησητης ιδέας της διεθνούς (και ειδικότε-ρα της περιφερειακής) συνεργασίας,η προτίμηση υπέρ των ανοιχτώναγορών και του ελεύθερου εμπορί-ου, η καλλιέργεια φιλικών σχέσεωνμε τα γειτονικά κράτη, η ένταξηστους δυτικούς θεσμούς, ο σταθε-ρός, τέλος, ευρωπαϊκός προσανατο-λισμός (ο οποίος έλαβε σάρκα καιοστά με την ένταξη στην ΕΟΚ), απο-τέλεσαν και εξακολουθούν να απο-τελούν τους κατευθυντήριους άξο-νες της ελληνικής εξωτερικής πολι-τικής τα τελευταία 85 και πλέον χρό-νια, προσδίδοντας έτσι χαρακτήρααξιοσημείωτης διαχρονικότητας στουςδιπλωματικούς προσανατολισμούςτης Ελλάδας. Οι προφανείς, εξάλ-λου, εξαιρέσεις που συνιστούν σεαυτό τον κανόνα οι σπασμωδικέςεπιλογές της Αθήνας κατά τη διάρ-κεια τόσο της δικτατορίας του Θεό-δωρου Πάγκαλου (1925-1926),όσο και εκείνης των Συνταγματαρ-χών (1967-1974), όχι μόνο δεναναιρούν την καθοριστική επίδρασητου φιλελευθερισμού στη διαμόρ-φωση της ελληνικής εξωτερικής


ΑΝΟΙΞΗ 09 113


1 Βλ. Αρχείο Ελευθέριου Βενιζέλου (Μουσείο Μπενάκη), 173/φάκ. 54, (Οµιλία

του Ελευθέριου Βενιζέλου στη Γενική Συνέλευση της Κοινωνίας των Εθνών), 7

Σεπτεµβρίου 1929. Πρβλ. Στεφάνου, Στέφανος Ι., (επιµ.), Τα κείµενα του Ελευ-

θερίου Βενιζέλου, τόµος Γ’, Λέσχη Φιλελευθέρων – Μνήµη Ελευθερίου Βενιζέ-

λου, Αθήνα, 1983, σελ. 620-621˙ Ελεύθερον Βήµα, 8 Σεπτεµβρίου 1929. 2 Για τη φιλελεύθερη θεωρία των διεθνών σχέσεων, βλ. συνοπτικά Jackson,

Robert, –Sorensen, Georg, Θεωρία και Μεθοδολογία των ∆ιεθνών Σχέσεων. Η

σύγχρονη συζήτηση, εκδ. Gutenberg, Αθήνα, 2006, σελ. 163-209.3 Για τη διασύνδεση του φιλελευθερισµού µε τη Μεγάλη Ιδέα, µε ειδική αναφορά

στη συµβολή του Βενιζέλου προς αυτή την κατεύθυνση, βλ., διεξοδικότερα, Σβο-

λόπουλος, Κωνσταντίνος, Ελευθέριος Βενιζέλος, 12 Μελετήµατα, εκδ. Ελληνικά

Γράµµατα, Αθήνα, 1999, σελ. 41-49.4 Για µία γενική επισκόπηση της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής την περίοδο

1923-1940, βλ. Πιπινέλης, Παναγιώτης Ν., Ιστορία της εξωτερικής πολιτικής

της Ελλάδος (1923-1941), εκδ. Σαλίβερος, Αθήνα, 1948. Σβολόπουλος, Κων-

σταντίνος, Η ελληνική εξωτερική πολιτική (1900-1945), θ’ έκδοση, εκδ. Βιβλιο-

πωλείον της Εστίας, 2002, σελ. 185-318. Τούντα-Φεργάδη, Αρετή, Θέµατα

ελληνικής διπλωµατικής ιστορίας (1912-1940), εκδ. Ι. Σιδέρης, Αθήνα, 1996,

σελ. 210-400. 5 Για το επεισόδιο της Κέρκυρας, βλ., διεξοδικότερα, Barros James, The Corfu

Incident of 1923. Mussolini and the League of Nations, Princeton University

Press, 1965.6 Bλ. Ladas, Stephen P., The Exchange of Minorities. Bulgaria, Greece and Turkey,

Macmillan, New York, 1932, σελ. 405-406, 414-416. Alexandris, Alexis, The

Greek Minority of Istanbul and Greek -Turkish relations (1918-1974), second

edition, Centre for Asia Minor Studies, Athens, 1992, σελ. 115-117, 159-167.

Ειδικότερα, για το ζήτηµα της απέλασης του Οικουµενικού Πατριάρχη Κωνστα-

ντίνου ΣΤ΄, η οποία αποτέλεσε την αιτία της δεύτερης εν λόγω ελληνικής προ-

σφυγής, βλ. Alexandris, Alexis, «The expulsion of Constantine VI: The Ecumenical

Patriarchate and Greek-Turkish relations (1924-1925)», Balkan Studies, 22,

1981, σελ. 333-363.

πολιτικής, αλλά αντίθετα υπογραμμί-ζουν ακόμα περισσότερο τη φιλε-λεύθερη παραδοχή, σχετικά με τησημασία της δημοκρατίας ως απο-φασιστικού παράγοντα για την ορθο-

λογική διαχείριση των διεθνών ζητη-μάτων, με στόχο την εξασφάλισητων μεγαλύτερων δυνατών ωφελει-ών για όλους τους διεθνείς δρώ-ντες.

114 ΑΝΟΙΞΗ 09


Ο κ. Αντώνης Κλάψης είναι διδάκτορας ∆ιπλωµατικής Ιστορίας και ειδικός επιστήµονας στο Τµήµα Πολιτικής Επιστήµης και ∆ιεθνών Σχέσεων του Πανεπιστηµίου Πελοποννήσου.

7 Για την ελληνική ανταπόκριση στο Σχέδιο Μπριάν, βλ. Σβολόπουλος, Κωνσταντί-

νος, Ελευθέριος Βενιζέλος…, σελ. 219-237. Χριστοδουλίδης, Θεόδωρος, –Κλάψης, Αντώνης, Η κυοφορία του µέλλοντος. Η Ευρωπαnκή Ένωση στην Κοι-

νωνία των Εθνών, εκδ. Ι. Σιδέρης, Αθήνα, 2008, σελ. 166-178.8 Βλ. Σβολόπουλος, Κωνσταντίνος, «Το Ελληνορουµανικόν Σύµφωνον της 21ης

Μαρτίου 1928», Μακεδονικά, Ι∆’, 1974, σελ. 151-162. 9 Βλ. Σβολόπουλος, Κωνσταντίνος ∆., Η ελληνική εξωτερική πολιτική µετά την

Συνθήκην της Λωζάννης: η κρίσιµος καµπή, Ιούλιος – ∆εκέµβριος 1928, Επι-

στηµονικά ∆ηµοσιεύµατα Ινστιτούτου ∆ιεθνούς ∆ηµοσίου ∆ικαίου και ∆ιεθνών

Σχέσεων Θεσσαλονίκης, 1977, σελ. 45-63. Καραµανλής, Κώστας Αλ., Ο Ελευ-

θέριος Βενιζέλος και οι εξωτερικές µας σχέσεις (1928–1932) β’ έκδοση, εκδ.

Παπαζήση, 1995, σελ. 52-57.10 Βλ. Σβολόπουλος, Κωνσταντίνος, Η ελληνική εξωτερική πολιτική µετά την Συνθή-

κην της Λωζάννης…, σελ. 119-140.11 Βλ., διεξοδικότερα, Αναστασιάδου, Ιφιγένεια, Ο Βενιζέλος και το ελληνοτουρκι-

κό Σύµφωνο Φιλίας του 1930, εκδ. Φιλιπόττη, Αθήνα,1982.12 Βλ. Σβολόπουλος, Κωνσταντίνος ∆., Το Βαλκανικόν Σύµφωνον και η ελληνική

εξωτερική πολιτική (1928-1934): Ανέκδοτον Κείµενον του Ελευθερίου Βενιζέλου,

εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα, 1974.13

Jackson – Sοrensen, ό.π., σελ. 166.14 Για µία γενική επισκόπηση της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής την περίοδο

1945-1981, βλ. Σβολόπουλος, Κωνσταντίνος, Η ελληνική εξωτερική πολιτική

(1945-1981), εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα, 2001.15 Για τη δροµολόγηση της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής, µε απόληξη στην έντα-

ξη στο ΝΑΤΟ, βλ. Στεφανίδης, Γιάννης. Από τον Εµφύλιο στον Ψυχρό Πόλεµο:

η Ελλάδα και ο συµµαχικός παράγοντας (1949-1952), εκδ. Προσκήνιο, Αθήνα,

1999).16 Βλ. Σβολόπουλος, Κωνσταντίνος, Η ελληνική πολιτική στα Βαλκάνια (1974-

1981): από την αποκατάσταση της δηµοκρατίας ώς την ένταξη στις Ευρωπαnκές

Κοινότητες, εκδ. Ελληνική Ευρωεκδοτική, Αθήνα, 1987. 17

Για την πορεία της Ελλάδας από τη σύνδεση έως την πλήρη ένταξη στην ΕΟΚ,

βλ., συνοπτικά, Χαρίτος, Σπύρος Ι., Ελλάδα – ΕΟΚ (1959-1979): από τη σύνδε-

ση στην ένταξη, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 1981.18 Βλ. Κωνσταντίνος Καραµανλής: αρχείο, γεγονότα και κείµενα, τόµος 11, Ίδρυ-

µα Κωνσταντίνος Γ. Καραµανλής, Αθήνα, 1996, σελ. 144.

Documents

Ο ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ