تاثیرات عرفان اسلامی برروندطراحی باغ ایرانی(موردمطالعه باغ تخت شیراز)

)موردمطالعه باغ تخت شیراز(تاثیرات عرفان اسالمی برروندطراحی باغ ایرانی

1شهام اسدي

2زهره ترابی

چکیده

آن بـه نسـل امـروز ارمغـان آورده )قناتهـا (داري وآبیـاري علوم باغ مورد در تجربه ودانشی ژرف را اغ ایرانی باتاریخی چندهزارساله خودکوله باري ازب

رین اسـت دسـت دست به آفرینش باغ که تمثیلـی از بکارگیري آنها ایرانی با بنیان هاي فلسفی وفکري است که معمار استکه سرشار از بهشـت ـب

احثـه اي اسـت کـه درداخـل مقالـه بـدان پرداختـه شـده الگویی آن واهمیت عددچهاردرمعمار ایرانـی جـزو مب ریشه یابی واژه چهارباغ ونقدزده است

دین سـهروردي (بابررسی عرفان اسالمی علی الخصوص دیدگاه اشراقیون این مقالهاست سـعی درایجـاد رابطـه اي معقـول ومنطقـی )شیخ شهاب اـل

ا دربـاغ درطـول تحـوالت موجـود و که بااشاره اي به تاریخچه خودباغ وتغییربامباحث عرفان اسالمی دارد الگـو دوران گذشـته ومقایسـه تطبیقـی ـب

تحلیلـی اسـت کـه ndashروش تحقیق دراین مقاله روشـی توصـیفی اثبات کردیماین باغ را معنادار گیري شکل انی به روندچهارباغ واندیشه هاي عرف

ریخــت (تاریخچــه ومورفولــوژيبااسـتفاده ازمبــانی عرفــان اســالمی وبــاغ ایرانــی تحدیــد مکــانی کــه نمونــه مــوردي بــاغ تخــت بودکــه ازلحــاظ

اغ ومبـانی عرفـانی بودودرمرحلـه روش تحقیق درمرحله توصیفی استفاده ازمقـاالت واسـنادموجود درمـورد موردمطالعه وبازشناسی قراردادم)شناسی ـب

دراینجا مطـرح مـی شـودبه عنـوان سئواالتی که شدنگاه عرفانی بررسی از باغ تخت تاثیرپذیري این باغ را اسنادومدارك موجود تحلیلی بااستفاده از

ه عنـوان ه سـئوال یابخشـی از آن ـب دغدغه هایی است که چالشهاي بسیاري درذهن مخاطب به عنوان محقق یامفسر ایجاد می کند کـه رسـیدن ـب

کیل شـده اسـت کـه مطبـق یـا عرصـه تشـ 3باغ تخت از پاسخ شایدبازگشاي مطالبی ژرفی درمعماري واندیشه هاي وابسته به معماري ایرانی باشد

باغ استخرباغ مطبق وباغ خلوت حال فرضیه اي که دراینجا مطرح است این اسـت کـه آیابـاغ ایرانـی دربـازخوردخویش باعرفـان اسـالمی عبارتنداز

اسـتخر بـه تحت تاثیر این مبانی فکري قرار گرفته است اثبات این فرضیه که آیاهر مطبق به عنوان کهن الگویی جهـت بیـان مسـیر اسـت کـه بـاغ

کـه درادامـه ایـن مقالـه باتوجـه بـه پـالن بـاغ تخـت بـه عنوان شریعت باغ مطبق به عنوان طریقت وباغ خلوت به عنوان شریعت به کاررفته است

جریانشناسی این فرضیه خواهم پرداخت

واژگان کلیدي

09144268265shahamasadigmailcomنویسنده مسئول زنجانکارشناس ارشد معماري دانشگاه غیرانتفائی روزبه 1

zohrehtorabiyahoocom دکتراي معماريعضوهیئت علمی دانشگاه غیرانتفائی روزبه زنجان 2

باغ ایرانیچهارباغاشراقیونعرفان اسالمی وباغ تخت

مقدمه

پوستین سردونمناکشن آسمانش راگرفته تنگ درآغوش ابرباآباغ من

)1325مهدي اخوان ثالثتهرانخردادماه (باغ بی برگی روزوشب تنهاست باسکوت پاك غمناکش

گرادرپی یافتن هـویتی بـراي انسان وحدت نجاکه خداخالق انسان استانسان غرق خداستعمل انسانزیستن انسان ومردن انسان به خاطرخداستآ

عالم وحدت عالم همگرایی استدراین عالم هویت ازآن خداستآنجاکه انسان خالق خداست کثـرت خودیتکه درپی یافتن هویت الهی خویش است

بلوریـاقوت مـنظم سـاخته انسان کامل ساختاردرونی وجودخودراهمچـون )57 1384حجت( ددعالم کثرت عالم واگرایی استجایگزین وحدت می گر

وبه همین جهت به شفافیت رسیده ونورالهی رااز خودعبورمی دهدومعماري اسالمی نیز درمیان ساختار ارگانیک شهر حـالتی بلـورین ومـنظم همچـون

همچـون هرپدیـده دیگـري درنگاه سنتی انسـان )347 1387نقره کار(ابا نظم یافتن درخودمتجلی می کندیاقوت به خود می گیردونمادانسان کامل ر

انسـان کامـل کسـی اسـت کـه درشـریعتطریقت وحقیقـت تمـام وجـه الهـی انسانانسـان کامـل اسـت وجهی مادي ووجهی متعـالی والهـی دارد

فنـاءفی مقام انسان کامل درتصوف مقامی است که انسان بتواندبه مرتبـه اقوال نیک وافعال نیک واخالق نیک ومعارفباشدواوراچهارچیزبه کمال باشد

)57 1384حجت(اهللا برسد

حترام به طبیعت چه دوران قبل از اسالم وچه دوران بعداز اسالم به عنوان نوعی نوعی تجلی بـاغ بهشـت مـی دانندکـه براسـاس مفـاهیم والگوهـاي ا

ی براسـاس ت موجوددرباغ ایرانی وتاثیر گیري باغ ایرانی ازاندیشه هاي عرفانی اسالمی اسـت عریفـی کـه از هویـت داریـم از دووجـه هویـت بـاغ ایراـن

این هویت نسل به نسل ودوشادوش مردمان این سرزمین حمل شده است تابه دسـت مـا )55 1387نقره کار (تشکیل شده استraquo ماهیتlaquoوraquoوجودlaquo

باغ ایرانی به منزله بخشـی داردرسدمثل الگوي چهارباغ که دوصورت هیولی ومعنا گرا است ومهوم عمیق ونگاه ژرف گرایانه باسیستم باغسازي ایرانی

ازهویت ایرانیان است درعصرجهانی شدن وجهانی سازيهویت جوامع اهمیت بیشتري داردزیرا شرکت درجامعـه متکثرجهـانی مسـتلزم بیـان هویـت

دالیـل 2درتیمـائوس شـرقی با برداشتهایی از اندیشه 1که مامشارکت چهارعنصرراداریم که خودافالطون)5 1383فالمکی(وشناسه فرهنگی خوداوست

آتـش متعلـق بـه آسـمان براي دیدنی کردن جهان وخاك براي مقاوم کردن آن دربرابـرلمس کـردن raquoآتشlaquoنخستنیازبه چهارعنصرراشرح می دهد

اسـت آفریننـده آب وهوارادروسـط آتـش وخـاك قـراردادبین آنهانسـبت یکسـانی راایجـادکرده وخاك متعلق به زمـیناین هادوعنصـرنهایی هسـتند

)Hejazi2005 1414(

چهـار )مرطـوب و خشـک گـرم سـرد ( طبیعـی عناصـر شود می تعبیر ذیل معناهاي به اسالمی کیهان شناسی در چهار عدد اینکه بیان اصانلو

ـلی جهـت چهـار )و آتـش زمـین هـوا آب( اولیـه عنصـر ) انسـان و حیـوان گیـاه فلـز ( عنصـر چهـار و )غـرب و شـرق جنـوب شـمال (اص

ازشهروازبهشت اسـت )ریاضی وار(چهارباغ درنظم کامل آن بایک الهام عرفانی دقیقlaquoدرباره چهارباغ مگویدraquo الگوهاي باغlaquoموردرکتاب ]1381صانلوا[

laquo)Mooreamp Mitchell 1983 26( مشاهده مـی سلسله مراتب داریم درباغ تخت شیراز به عینه ایجاد و مفهوم چهارباغ وتعریفی که براي محور

ندیشـه نماییم وهرطبقه ازباغ را القاي یک مفهوم نمادین عرفانی میدانیم شکوه معماري باغ ایران تلطیفی ازانیشه هـاي نهفتـه درفرهنـگ اسـالمی وا

که درادمه بحث شکل گیري مفهوم چهارباغ رادرباغ ایرانی مطرح ونسبت به بررسی آن می پردازیمعرفانی اسالمی است

گیري چهار باغ درباغ ایرانی مفاهیم شکل

و بـاغ کلمـه به روایتی اما است بوده چه لغت این اصلی ریشه و میشد برده کار به زمانی چه از چهارباغ واژه که نیست مشخص یقین طور به هنوز

از نیـز چهاربـاغ ایوانی چهار کاروانسراي و ایوانی چهار مدارس ایوانی چهار مساجد همانند شد فارسی زبان مقوله وارد سلجوقیان دوره در چهارباغ

جیحوندجلــه (اشــاره بــه چهاربخشــی مــی شــودکه ممکــن اســت چهاررودخانــه 3 درکتــاب مقــدس]1381صــانلوا[ اســت قــرن ایــن بــدعتهاي

[Hunt2011]باشدکه جریان آن همانندچهارباغ هاي ایرانی که به چهارکانال آب تقسیم می شوندمی باشد)4پیشونوفرات

مکعـب افالطون درتیمائوس خاكهواآتش وآب راعناصربنیانی جهان دانسـته اسـت واجسـام افالطـونی را هـم ارز بـااین چهارعنصـرقرار مـی دهـد

نگاه شرق گونه اسـت کـه که این اعتقادبه عالم اضداد )Hejazi2005 1415() باد(باخاكبیست وجهی باآبچهاروجهی باآتش وهشت وجهی باهوا

ه یونان انتقال یافته استن زمان یعنی ایران ویونان بوده بدرجنگها ویاروابطی که بین دوقدرت آممکن است

چهـار بـه هـر بخـش که قسمی به میدهند ادامه نیز جزئیات در را الگو این میدانند چهارباغ را باغ اصلی ساختار اینک بر عالوه دیدگاهها از برخی

کـه طـوري بـه میکند تقسیم چهار بخش به را باغ که شده تشکیل اصلی محورهاي و خطوط تعدادي از ایرانی باغ میشود تقسیم کوچکتر قسمت

تقسـیم دارد دور بسـیار گذشـته فرهنگ در ریشه این شیوه میشود تقسیم کوچکتري قسمتهاي به بخش هر سپس و دارد قرار آن میان در کوشک

)2211369دانشدوست(خاكآتشباد آب است بوده معمول مقدس عنصر چهار مناسبت به بخش چهار به فضا

راون رســاله اي قـرن هفـدهم در ودبراي باغهــاي بـا عنــوان باغهـاي کــورش نوشـت ) 1736(ســرتوماس ـب باغهــاي کـورش یــک عنـوان فرعــی ـب

ه باغهـاي شده است که شبکه کار باغهاي باستانی به صورت مصنوعیطبیعی وعارفانه درنظرگرفته Quincunx(10(چهارگانه براون درایـن رسـاله ـب

ده هـاي متـون کالسـیک کورش اشاره می کندکه مانند باغهاي دیگر عهد باستانپرزرق وبرق ومنظم بود براون با مهارت مبتکرانه اي که در باقیماـن

مـا چهارباغها در)Mooreamp Mitchell 1983 26( انجام داد او را در ادامه استدالل خودکه چهارباغ را الگوي براي تمامی باغهاي باستانی دانست

محـور و جنوب به شمال محور از عبارت است و گیرد می انجام نهرهاي آب توسط بندي تقسیم این اصوال که داریم هم بر عمود محور دو همیشه

را دنیـا نـاف خـود هايامنبآ با باغ مرکز و دنیا چهار قسمت یعنی چهار عدد سمبولیک دید از دارد قرار پالن سوم یک در همیشه که غرب به شرق

و برکـت نماینـدگی کـه اسـت اصلی جهت چهار دهنده نشان شوند ختم می مرکز یک به خود مبناي از بعد که باغ در رودخانه چهار میکند تداعی

گانه باغ مشاهده مـی نمـاییم 7طبقات و سلسله مراتب که این جهتگیري شمالی به جنوبی رادر باغ تخت با روند قرار گرفتن کند می تداعی را زمان

غربی شاهد کاله فرنگی ها هستیم که عالوه بر دید به طرفین محور را قویتر وملموس تر می نماید -ودرراستاي شرقی

ه نهایت در خیابان laquoدمیکن توصیف چهارباغ مشابه را آن نامد می تفرجگاهی مرکز را اصفهان جریب هزار باغ اینکه از بعد5 پیترودالواله یـک ـب

ساخته یکپارچه که دارد وجود باغ چهار اینجا که چرا دهد میچهارباغ معنی raquociahar baghlaquoازطرفی رسد جریب می هزار نام به بزرگی باغ

دکی آنهـا از هرکـدام و اسـت شـده ه شـده بنـا دیگـري از بـاالتر اـن raquoدارد قـرار سـطوح بقیـه از بـاالتر سـطح آخـرین کـه صـورت ایـن ـب

(Alemi198638 )

بیـان میشـد خوانـده چهاربـاغ نیـز اصفهان جریب هزار باغ که موضوع این به اشاره با و کمپفر توسط ترسیمی هاي نقشه اصل مطالعه با المیع

بـوده اصـلی محوري بر مبتنی و نداشته بخشی چهار پالن جریب هزار چهارباغ که میدهد نشان باغ این از کمپفر دقیق برداري نقشه laquoمیکند

نمـی داللـت مجـزا بخـش چهـار بـر لزومـا و اسـت بـوده نمـادي تعبیـري بـاغ ایـن نـام در چهـار ذکر که کنیم تصور میتوانیم رو این از است

زرگ اماارشادالزراعه مفهوم چهارباغ راخیلی ساده بیان می کندجهارباغ یعنی باغ ( Alemi1997 98)raquoکند درچهاربـاغ مثـل raquoچهـار laquoمسـئله عـدد ـب

)40 1382عالمی (هردومعناي زیادوبزرگ رامی دهند 40و4لزومی نداردکه حتماهمان عددباشداستraquoچهل ستونlaquoدرraquoچهلlaquoعدد

شـکل اساسـی عامل مانداال مقدس طرح و آن شکل در چهارگانه آل ایده تقسیمات و مربع نظریات برخی در

غالـب طـور به چهارگوش شکل این است شده طراحی چهارگوش شکلی اساس ایرانی بر باغ است بوده باغ

دایـره اسـت دایـره تربیع نیز مقدس هندسه در مربع اند خود یگانه ذات در دایره و مربع است کامل مربعی

ه مربع میدارد خود پوشیده خفاي در را هستی و میکند مکنون خود ذات در را عالم بطن تقارنهـایش جهـت ـب

از ایرانیـان یابـد را مـی کاربرد واالترین مقدس بناي طرح در جهت این از و میرساند ظهور به را عالم بطون

قـرار مقـدس مکانهاي پالنهاي در را خود طراحی اساس دایره تربیع جز نیست چیزي همانا که را مربع دیرباز

فـین چون کهن باغهاي پالن به نگاهی با که است استوار اساس همین بر نیز ایرانی باغ طرح اند داده

در گسـترده عرصهاي در مانداال و است مانداالیی شکل یک خود مربع برد نکته پی این به میتوان کاشان

بـاغ در آب شریانهاي طرح است مانداالیی طرح خود یک مقدس درخت میکند تجلی ایرانی هنر طراحی

داالیی و تربیـع اساس بر ایرانی باغ ساختار دارد مانداالیی ساختاري ایرانی بنـدي تقسـیم یـا اشـکال ماـن

)32 1384دادبه(شود می طراحی جویها در آب گردش

سیستم چهارباغ با قرار گرفتن درطبقات مختلف و در راسـتاي محـور در محوري است که در راستاي شمال به جنوب استدرباغ تخت مفهوم چهارباغ

به عنوان الگوي متفاوتی از چهارباغ است باغ تخت مثل تمامی باغهاي ایرانی براساس سیستم چهاربخشی شکل گرفتـه اسـت کـه ریشـه در مـذعب

واندیشه دارد

چهارنحوه قرارگیري کوشک درمحوطـه 1تصویر

-محمـدکریم پیرنیـا )مقالـه (باغهـاي ایـران -باغ

1373 سال چهارمزمستان -مجله آبادي

ش بـه آسـمان وقتـی پیـامبر عـروج داده شده اسـت اطصفات مقدس ارتب و اسماء وهاي ازلی یاابعاد جهانالگ اسالمی مفهوم مانداال باچشم انداز در

نوشته شده اسـت raquoالرحیم-الرحمن-اهللا-بسمlaquoمی کردسخن ازگنبد صدفی عظیمی می گفت که برمربعی تکیه داشت واز چهاربخشی قرآنی راتشریح

این مانداال که به صـورت بـاغ بهشـت تجسـم شـدهارتباطی متـافیزیکی بـا ایـن آیـه اي قـرآن ه اي سعادت جاودانی جاري استوازآنها چهاررودخان

ه ازاسـتقراض کالسـیک )61 1390اردالن(raquoاواول است وآخراست وظـاهر اسـت وبـاطن اسـت ازهمـه چیـزي آگـاه اسـت laquoدارد درتوسـعه جداگاـن

ی بـه عنـوان یـک مـوج 9تا 7ترانه درقروندرجهان مدی مقدستاثیرسنت ایرانیان میالدي باگسترش اسالم وجدایی فرهنـگ عـرب دوبـاره بـاغ ایراـن

[Hunt2011] جدیدجهان مدیترانه جدیدي درداخل آفریقاي شمالیسییلی واسپانیایی به ارمغان آورد جدیدتکرارشدکه این موج

زمینـه هـاي سیسـیلی و به طراحی باغ هاي اروپایی دردوران قرون وسطی کـه تلفیقـی از نهایتاطراحی شمال آفریقا آمیخته اي ازباغ ایرانی است که

باغ هـاي دوره رنسـاس بـه عنـوان مثـال پـس ازآنممکـن اسـت به وجودمی آید دراسپانیا14میالدي درسیسیل ودرقرن 11-10از است جاهاي دیگر

نقاشی هـاي هاي چهارقسمتی دربسیاري ازن پالآن الهام گرفته است این وجودتاحدي از با اام نباشد)باغ بهشت(انعکاس آگاهانه اي ازچهارباغ ایرانی

وکاسـتلودیده مـی شـود 9 وبعـددرباغ ویـالي بـابولی )8وکـاراچی 7 کافـاقیلو 6تربیـو بـه طورمثـال (قرن پانزدهم مدیچی واطراف فلورانسبا باغ معاصر

[Hunt2011] چهارعنصرمقدس درشکل گیري باغهاي چهارگانه مشارکت1

اول اینکه باغی که کاشته می شودیک امرتصادفی نیست بلکه یک اندیشه اي برنامـه ریـزي استخراج می نماییم چندین نظریه مهم درکتاب آفرینش

محیطی باپوشش گیـاهی نامرتـب ونـامنظم دوم باغ یک سرزمین وحشی ورام نشده نیستاگرچه ممکن است دریک محیط بیابانی یادریک شده است

دازي نیازمندي انسان طراحی شده انددو قرارگرفته باشدمثل باغ شاهزاده ماهانسومتمام باغهابراي تامین درختان خودرابراي تامین غذایی وچشـم اـن

[Hunt 2011] که هردوتوابعی عملی وزیبایی هستند به وجودمی آیند

اینکـه که درباغ تخت مشاهده مـی کنـیم بـا نیست همانطور وچهارباغ ایرانی خودرو غریزي که تابعی منحصر ازطبیعت باشدباتوچه به این مسئله باغ

نهفته ویک نظم بیرونی که همـان محوروتقـارن محـض هایی جها باال رفتن که منطبق باشیب زمین است ولی یک نظم ذاتی و این باغ داراي مطبق

درایـن بـاغ نیزهماننـد باغهـاي دیگـر شـاهد تقسـیم چهاربخشـی هسـتیم یعنـی سیسـتم ارگانیـک طبیعـت اسـت برابـر درباغ است که تقابلی در

چهارعنصرمقدس خاكبادآب وآتش که بنیانهاي شکل گیري چهار عنصر مقدس دردایره مکانی وزمانی سرزمینی است کـه بـدوا اشـارات مختصـري

هم بدان شد درادمه بحث به آن می پردازیم

خاك باچهارباغ فلسفیمفهوم 11

چهاربـاغ بـه زایـش و تشریک گوهرخاك بـا امنیت است مایه آرامش و و توانی ثابت وکامل دارد نیرو و و خاك گوهري است جسیم که نشانی ازمرکز

کـه مـی رفتنـدتادورانی تـازه زمیندرگذشته هـاي دورایرانیـانی )22و21 1388منصوري (رویش برکت ومنزل گرفتن چهارباغ درمکان هاي مشخص

خواه به تفسیر اندیشه هـاي ایرانـی وهنـدوایرانیخواه ndashسده هاي دوم وسوم هجري آغاز کنندموجودیتی مقدس بودوخاك با ومتکی براصولی جدیدرا

)304 1385فالمکی (اك بماندتقدیس می شدوهرساختمانی که روي آن بنا می شدمی بایست پ -برمبناي تعالیم زرتشت

پیکر بی جـان مـرا هنگـامی کـه دیگـردراین laquoوصیتنامه کورش اشاره می نمایم ارزش خاك راتاجایی ارزشمند ذکر می شودکه دوست دارم قسمتی از

چـه بهتـرازاین کـه انسـان بـه خـاك کـه ایـن همـه چیزهـاي نغزوزیبـا مـی گیتی نیستم درمیان سیم وزرمگذاریدوهرچه زودترآن رابه خاك بازدهید

دام خته گرددپروردآمی پـس ازمرگبـدنم رامومیـایی نکنیـد ودرطـال وزیورهایاامثـال آن ازشما خواسـتارم کـه پیکـرم راکسـی نبینـدحتی شـما فرزـن

چه اندازه دراین چندکالم زیباوبابیان دلنشـین بـه زودتر آن رادرآغوش خاك پاك ایران قراردهیدتاذره ذره هاي بدنم خاك ایران راتشکیل دهدنپوشانید

[ Hunt 2011] نیزادمی کنندraquo باغبان خوبlaquoالبته هانت جانشینان کورش بزرگ ازاو به عنوانش جاودانی خاك پرداخته استارز

چهارنهر آب با مفهوم فلسفی12

چهـار از دنیا که بودند معتقد آریاییها قول نقل این جمله از نیست مشخص آنها دقیق ریشه و گرفته ها نشأت افسانه از ها نظریه این از برخی

چهـار بـه که شد احداث فراوانی باغهاي عقیده این مبناي بر دارد وجود دریایی قسمت چهار این وسط در و است آمده به وجود خشکی قسمت

داشـت وجـود آبنمـایی قسـمت چهـار ایـن وسـط در و شـد مـی کشت میوه درختان اغلب بخشها این در و بود شده تقسیم قسمت خشکی

درآن ومنزل گرفتن آب به شـکل چشـمه )اندازه(موجب یافتن سامانه وتعیین بخش قدر نهر تشریک گوهر آب باچهار)18 1388منصوري حیدرنتاج(

چهـار بـه خـود مظهر در که بخش حیات آب و است داشته حضور همواره ایرانیان اعتقادات در آب الهه آناهیتا فواره وآبنما شده اشت حوض نهر

مهوش عالمی درمقاله چهارباغ خـودمی گویداصـوال لزومـی نداردکـه در )105 1387بمانیان(دردل بیابان می آفریند بهشتی شود می تقسیم قسمت

صـورت بـه درسـت اسـت کـه اینهـا یادآوري کند رودخانه بهشتی را چهار بتواند قطع کنندتا را داشته باشدکه همدیگر محور وجود تا دو چهارباغ حتما

1382عـالمی (بـه ایـن میـزان بـه شـکل واقعـی نزدیـک باشـند به این صورت به نظر نمی رسدکه این نمـاد مفاهیم نمادینش مطرح می گردنداما

وددرباغ تخت مفهوم فلسفی آب را با سرازیر شدن آب در راستاي محور باغ از باال به سمت پایین که درآخر به استخر سرازیر می شود درست نم)39

ي از رودخانه بهشتی است که به نوعی هم باغ را به دوقسمت تقسیم می کند وهم تمثیلی شگرف از منزلت آب در باغ است

چهاردیوار با باد مفهوم فلسفی13

)معموالهفت حصـار (دیواربلندي می ساختند و به راستی چرادورباغ هاي ایرانی حصار

ه دیـوار چهار مردمان ایران زمین بودبا باور محمل چه رازورمزي از واین کهن الگو ـب

شکل گیري حصارهاودریافت هاي عمیق شهودي ازعرفـان ایرانـی واسـالمی اسـت

که راه به هفت پیامبردرونی مـی گشـایدوهفت )ازآدم تاخاتم(چون هفت پیامبر مراتبی

ربدن انسـان اسـت وبـاغ هـاي گام نورانی وهفت عنصر فیزیولوژي وهفت قوه نباتی د

هـانري ) 25و24 1388منصـوري (ایرانیمفهومی وجودي دارددرباورانسان حصارمند

این گونه طبقه بنـدي مـی کنـد را شیوه هاي معرفت مربوط به آنان پیامبران وکوربن

پیـامبر نبی وپیامبري که فقـط -1به توصیف هفت پیامبرازآدم تاخاتم ذکر می نماید تا

ه دریافت موظف نیست تاپیامی راکه از خداوند اوخویش است نفس داشـته اسـت ـب

پیـامبري نیـز وجودداردوضـداي -2دیگران ابالغ کندزیرا پیام به کلی شخصی اسـت

هیچ کس دیگر وبر بیداري نمی بیند در اما فرشته رارادرخواب استماع می کند فرشته

ادراکـی از فرشـته داشـته مشـاهده یـا این طبقه از پیامبران -3رسالت نداردمثل لوط

ه اوصداي او ر بلکـه درحالـت بیـداري نیزمـی شـنودمثل حضـرت تنهـا درخـواب ـن

یعنـی )یاهفتگانـه (ولـی العـزم شـش درطبقـه انبیاءمرسـل طبقـه پیـامبران ا -4یونس

نبـوت تشـریعی بـه دارند که ناسخ همه شریعتهاي پیشین اسـت و که رسالت ابالغی شریعتی راومحمد قرار دارد عیسی داود موسی آدمنوحابراهیم

) 80 1388کوربن(می رود شماره معناي دقیق کلمه ب

که براساس مراتـب ودرجـه هـاي عرفـانی )الهوتهاهوتعالم طبیعتصورتمعناملکوتجبروت(هفت عالم

اسماءوصـفات انسانی باطی طریق از مرحله اي به مرحله دیگر میرسددرکمال نزول پایین ترازخـرد الهیعـالم

ایـن کـه بازتـاب ترازهـاي باالتروجوداسـت )عـالم مثـال یـاملکوت (الهی قرارمی گیردودست آخرعالم تشابه ها

ازآنجـا کـه انسـانجهان است که تمام فورم هـاي هنـري سـنتی آن رامـنعکس مـی کننـد raquoمکانیlaquoملکوت

خـود )لطیفـه (raquoمرکزمتعـالی هفـت laquoاصغرآینه اي تصویرجهان اکبراستتمام احتمـاالت دنیـاي درون خـودرادر

درشکل مراحل عرفان رادرتصوف بـدین )39 1390اردالن(انسان مفصل بین کمان نزول وعروج استدارد

کالبدحواس حیاتیدلآستانه اي فرآگاهیروحوحیحقیقتمرحله است 7که خودگونه ذکرمی کند

هرچندکـه ابزارهـایی (مسطح وعمـودي اسـت دریک ساختمان که به وسیله دیوارها محصورمی شودمعموال

یک باغ ممکن است گسترش لبـه هـا در اما)مانندرواق وطاق نماگاهی اوقات به مرزهاي آن عمق می دهد

باغ است کـه باعـث و دیواره هاي گیاهیپشته هاجنگلهاعنوان مثالباعث افزایش دیواره هاي توپرمی شودبه

انواع مختلف ازلبه ها دریـک به وجودآمدن فضا به وسیله پایان افزایش تدریجی درمیان تنه هاي درختان است

Mooreamp Mitchell( باغ باعث کاهش دیدیا حرکت هاي فیزیکی یـا هـردودر درجـات مختلـف مـی شـود

دراینجا این لبه ها به عنوان حصارودیواره است که ریشه درکتاب مقدس داردکه این دیـواره هـا )26 1983

وده نیز مقابل باد تنها براي حفاظت گیاهان ومرطوب نگه داشتن باغ نبوده است بلکه حفاظی براي انسان در ـب

وده ازبهشـت بـه عنـوان محـل نگهبـانی فرشـتگ حـوا رانده شدن آدم و است که به ویژه پس از ان آسـمانی ـب

[ Hunt 2011]است

نمایش حصارهاي مینوي باغ 4تصویر

اي چهارگانه منصوريسیماباغهایرانی

1388ترجمان باورهاي مقدس صفه

تطبیق رنگهاي مینوي هاله هاي درون 3تصویر

منصوريسیماباغهاي باحصارهاي باغ ایرانی

1388چهارگانه ترجمان باورهاي مقدس صفه

قوس نزول وعروج هفـت گانـه مقـام پیـامبران درون وانـدام شناسـی 2تصویر

وحـــدت صــــفحه اردالننادرواللـــه بختیــــاريحس انســـان نــــورانی

1380نشرخاك37

کالبـد ي درسیسـتم بـاغ معماري ایران به عنوان اعداد مقدس بکاربرده می شوندکه ارزشی آیینی ومقدس در اداي عناصـر مفاهیمی که در دراینجا ما

ی العـزم ازآدن تاخـاتم رادر می گذشته معماري ایرانی بکاررفته است کوربن دراینجا به تحلیل چهارمقام پیامبران در عصار و ایرانی پردازد وپیامبران اوـل

ـین 7این دلیلی بر و می دهد قرار مقام چهارم االتر مـی گذشـتند 7حصار مقدس است که خود پیامبران نیز باگذارندن هم ه مقامهاومراتـب ـب حصـار ـب

بارنگ خاصی نمایش داده می شودنشان دهنده انسـان هریک ازاین حصارهادرباغکه بنابراین حصارهانمادي ازتعالی روح دررسیدن به قرب الهی است

ـیلگمش میخـوانیم مادرداستانهاي قدیمی نیز هفت دروازه رامی بینیم در اندام نورانی انسان درونی هرشخص است یا نورانی گـیلگمش بـه laquoداستان گ

ــر وي گشــودباالپوش راگرفــتاورا درمــی کوبــدودربان دروازه را ــت ب ــه دروازه )7(از هف ــه هــاي وي راگرفتچنــان کــه وي برهن گذارندهمــه جام

دنیاي اسالم هفـت جایگـاه ویـژه اي داردآسـمان وزمـین دربرخـی متـون هردوباهفـت مرتبـه در )110 1383بورکهارت(می آید در درکشورمردگان

قرآن سوره فاتحـه هفـت در)رتنظیم شده اندآن هم برنظام چهاابل بهشت که هشت درب داردوباغهاي درمق(جهنم هفت درب دارد و توصیف شده اند

)468 1387نقره کار(آیه دارد

آتش باچهارطاق فهوم فلسفیم14

چارطاق جنبه هایی از زندگی دنیوي رابه عالم تخیل عرضـه وچهاررنگ است چهارفصل چهارجهت و چارطاق باارکان چهارگانه خودیادآور چهارعنصر

چهارتـاق پرستشـگاه آتـش مقـدس اززمـان هـاي )27 1388منصـوري ( است استوارترین جنبه هاي این حیات سپنجیمی کندکه بنیادیاندوظاهرا

داال افسانه اي درفالت ایران وجودداشته است ل تـوجهی نکـرده فورم خاص این سـاختار ازآن زمانـه اسـتطرحش یـک ماـن اسـت تـاکنون تغییرقاـب

مکعب شکسته اي درچهارتاق ما)105 1390اردالن(ارگرفته استطرحش یک مانداال استچهارقوس قرکه برمربعی از شکل آن گنبدي استاست

مکعـب بـامفهوم مرکزارتبـاط داردزیـراآن ترکیـب متبلـوري از همـه laquoبینیم که بورکهارت توصیف مناسبی را دراین باره ذکر مـی کنـد در پایین می را

لی یعی اوج وحضیض وچهار سمت مطابقت می کندمرکز عالم خاکی نقطه اي است که محورآسـمان قضاوت وهریک از سطوح آن بایکی از جهات اص

)47 1376بورکهارت(raquoش آسمان به دور محورقطبی خوداستمثل عمل گردش به دور خانه کعبه به مثابه باز آفرینی گرد قطع می کند را

پایـدارترین این کـه اساسـی تـرین وظـاهرا هکوتابه یاد می آورد چهار فصل وچهاررنگ را چهارباد چهارجهت چهارگانه)عناصر(چهار پایه اش ارکان

یلی قـرارداده میشـودکه نشـان دهنـده ي دنیـاي کیفیـت نـاب بـراین فضـاي مسـتط گنبدي مدور یا کرويزندگی دنیوي رابه خیال میآورد يجنبه ها

بـه محـور متـافیزیکی کـه آن را تنها نقطه مرجعش مرکزش است که محـور انی ندارداین فورم که نماد سبکی وپویایی مطلق روح است آغازوپایاست

ع نشـان دهنـده مربع تکیه گاهش متصل می کندازآن عبور می کند این علت عمودي دوفورم رابه صورت کیفی یکی می کند وتبدیل دایره درون مرـب

باغ تخت نیز مانند بـاغ هـاي دیگـر )105 1390اردالن( است دس آسمانیآمیزش نمادین مربع زمینی ودایره ي بیت المقي یکپارچگی کیفی است

مشاهده می شود که نمودي از سیستم چهارتاقی اسـت امـا بـا یـک انحـراف در الگوهـاي تخت شیراز 7طبقه اي این الگو را درشکلگیري کوشک در

ایرانی که خاصه دوره قاجار است

نظام چهاررنگ درمعماري

و نیروي بینائی مطابق درمـی آیـد سقراط تشعشع شکل است که بارنگ دربیان

بینایی آن چهاررنگ درمعماري ایرانی سخن بـه میـان آوردم کـه مـایلم درچنـد

عدد چهار که درهندسه مربع است جمله باکمک کتاب حس وحدت بدان بپردازم

آرایـــش مفهــــومی روح جهــــانی متجلــــی درصــــفات فعــــال طبیعــــت

ــلوصــف)گرمسردتروخشــک( ــواوزمینآتشآ(ات منفع ــاب را)به ــی رابازت درم

)381 1366لطفی(یابد

ـلی درمباحــث بــاال راقــم ایــن ســطور ازنظــام مــی دهــد رنگهــاي اصـ

دنیــاي ایــن چهاررنــگ بامقامــات جهارگانــه دردیدماسرخزردســبزوآبی هســتند

طبیعت عامل فعال دربرابـر مادهفرآینـد طبیعت وچهار عنصرماده متناظر هستند

خالقــه اي راآغــازمی کندوانســان بــه وســیله اي نظــام چهاررنــگ تناظرهــایی

می کندکـه پیوسـته بـه این انرژي ذاتی طبیعت برقرار محسوس باجنبه هاي متعدد

ارتبـاط آتـش در سـرخ بـا اسـت حالت ازلی آن نظم یا دنبال حالت تعادلی مشابه با

اردالننادروالله بختیاريحس وحدتص دایره ي چهاررنگ 5تصویر

1380نشرخاك79

دوره هاي آن صـبحبهاروکودکی بیان می کند را -فعالانبساطی والینحل ndash وروح حیاتی دوگانه اي گرماوخشکی است است وداراي صفات طبیعی و

سبز مکمل سرخ است وصفات متضادسردي ورطوبت راارائه می دهداست

دوره هـاي آن پـذیر لوانحـال سبزنشان آب وروح برتر وکیفیات منفعل انقباضی

کیفیـات فکـري اسـت گـرم ومرطـوب و هوا اسـت نمادزردغروبپاییزوبلوغ است

آبـی راتکمیـل نمادظهرتابستان وجوانی اسـت فعالانبساطی وانحالل پذیردارد

)80 1390اردالن(دکه نشان اززمین سردي وخشکی داردمی کن

ربـع چرخـه چهـار صعودي این رنگها که به صورت حرکتـی در رکت نزولی وح

بیعـت ط سـبز رنگ )81 1390اردالن(چرخه راکامل می کنند دیده می شوند

خود نیز باعث تلطیـف احسـاس مـی شـود کـه درمقالـه اي مارتنسـون بـدان

ودن و و وجود فضـاي آزاد زمان در افرادlaquoشدپرداخته انجـام صـرف فعـال ـب

درتضـاد هـاي مصـنوعی هسـتند رنگ نـرم طبیعـت باکسـانی کـه در محـیط می شود میزان خواب وخلق وخوي افراد در معاشرت درباغ باعث بهبود

(MartenssonampAdevi2013 233)raquoتم که درآن بـاغ یـک شـریک پاسخگواسـ آنهادرموردباغ به عنوان یک رابطه شخصی صحبت کردیاست

فضاي موجوددرباغ باعث به وجودآمدن صمیمیت وحس دوست داشتن می شودکه رنگ سبز طبیعت عاملی درتقویت این مورداست فضـاي بـاغ باعـث

وافـق ایـن حـرف م بـاغ معمـار امـا برخی صفت بهشت رابراي باغ حرفی زائـدمی داننـد کاهش استرس ودغدغه هاي جاري درزندگی مدرن می شود

مـی انجامـد انسان که به نوعی انعکاس ادبیات باستانی است به تمدداعصاب چهارباغ باغ نیستنوعی ازالگوي ژنتیک داخلی درغریزه ماست برخی از

[Hunt 2011]

مذهبعرفان وهنر

خمیرمایه افکار بلند و آداب تاثیرگذاریسـت بـراي یـافتن و پیوسـتن بـه raquo رازگونه و نهانیlaquoشمول به مفهوم شناختی در تعریفی جامع و جهان 11عرفان

ودائی هـاي آن در مکاتـب مختلـف جهـان اعـم از عقایـد بـرهمن که نشانهraquo حالlaquoو raquo تجربه درونیlaquo raquoشهودlaquoاز طریق حقیقت هـا رواقیـان هـا ـب

مصـداق حقیقـت در عرفـان الهـی وجـود خـورد یان عقاید مسلمانان زاهد عقاید افالطونیان جدید و در فرامین زرتشت به چشم مـی نسطوریان مهر

عقلی و آرمانگرایی تصوري است از اینرو این مرام با رازگـونگی -عرفان شناختی حقیقتگرایانه و تالشی عملگرایانه فراتر از واقعگرایی حسی خداست

ه ] 1376یثربـی [همـراه اسـت raquo اشراقlaquoو raquo ذوقlaquoو raquo عشقlaquoوري آمیخته از با و غیب تاخودراپـاك هسـت آلـوده مـذهب تـالش انسـانی اسـت ـب

قدسبگفته دورکیمفصل مـذهب اسـت وشاخصـه جـوهري می بیندقداست بخشدوآخري کندچهسازدوازخاك به خدابازگرددطبیعت وحیات راکه دنیا

سانی است که خودرااینجا غریب می یابدوبابیگانگانکه همه موجودات وکائنات اندهمخانهبازي است کـه درقفسـی عرفان تجلی التهاب فطري ان آن

رت اوسـت است اسیرمانده وبیتابانه خودرابه درودیوار می کوبدوبراي پرواز بیقراري می کندودرهواي وطن مالوف خویشتاوجودخویش رانیزکه مایه اسـا

وهنر نیز تجلی روحی است که آنچه هست سیرش نمی کندوهستی رادربابر خـویش )101 1385شریعتی(یان برمیگیردحجاب خودشده است ازموخود

واواصـطراب اندك می یابدوسردوزشت وحتیبگفتـه سـارتراحمق وعـاري ازمعنـی وفاقـدروح واحسـاس

اردکـه درانبـوه وتلخکامی صاحبدلی بلندپروازواندیشمندي بزرگ وسرمایه دارمعنی واحسـاس ومعرفـت راد

ن خویشتنتنها میابـدوبا با دیگرانجز با را مردمی بیدردوبی روح وپست وخوش گرفتارآمده است وخود اـی

)102 1385شریعتی(این میان است بیگانه می باشد زمین وآسمان وهرچه در

انسـان دنیـاي laquoباتوجه به مطالب گفته شده معماریان درباره معمـاراثر ودنیـاي عرفـان چنـین مـی گویـد

دراین دنیـا همـه چیـز جـز ذات حـق بـه عرفانی اسالمینگرشی خاص به خالق هستی واجزاي آن دارد

ی می کند که اصـول سـنت بـر آن این انسان یا متخصص یا معمار در جامعه اي زندگسوي او در حرکتند

1387معماریـان (raquo این اصول در وجود اویند وهدایت گـر او بـه سـر منـزل مقصـودش اسـت حاکم است

با افکار دینی عرفانی که ریشه دراعتقاد اسـالمی دارد دسـت بـه آفـرینش شیراز معمار باغ تخت)480

از سمت باال می کشاند وهدایت می کنـد وپرداخت می زند وسالک راه طریقت رادر باال رفتن از باغ به

نظر عرفان معرفت اهللا معرفت همه چیز است معمار باغ تخت با نگاه حضوري و شـهودي کـه حاصـل

شخصیت عارفانه است به طراحی باغ دست زده است

ــام 6تصـــویر ــدتص چهاررنـــگجـــدول نظـ ــه بختیـــاريحس وحـ اردالننادرواللـ

1380نشرخاك79

معماریان عرفانی معماري ونگاه 7تصویر

معمـاريص سیري درمبانی نظـري غالمحسین

515 1387

رفان اسالمیبه عنوان مبانی عواشراق وحدت وجود

ال اسـت وحقیقـت قت است وحقیقت جنبه باطن شریعتمثشریعت صورت ظاهر حقیlaquoنویسدهجري قمري می 5فیلسوف معروف قرن 12ناصرخسرو

عالم مثال عالمی است میان عالم ارواح وعالم اجسامکه شبیه عالم اجسام استمثل صورت درآیینـه کـه جسـمبنظرمی آیـداما منظور از اماraquoممثول

ور از ممثـول همـان مـدلول مثال تنها تعبیروبیان ممکن ممثول است ومنظمی ماندتاقیامت قالب هاي مثالی مفارقت ابدان در از جسم نیت وارواح بعد

)22 1376کوربن(مثال است

ریاضیتوسط بناهاي معماري مقـدس در عالم وجودواالترین تجلی حکمت الهیخلق شده توسط یگانه مطلق به عنوان یک واقعیت معقول ودرنتیجه

دربرداشـتن وابسـته بـه آنهابـا الگوهاي هندسـی معـین واعـداد نظمهماهنگی وزیبایی الهی رابیان کند نعکس می شودتاونمادین م یک زبان رازآمیز

)Hejazi2005 1414( دین درآفرینش معماري ایفامی کنندنقش نمامفاهیم کیهان شناسی

برپایه هیولی وصورت ارسطویی که آنراطردکـرده اسـت سـهروردي اجسـام رابـه شده نه بنا پایه نور طبیعیات شیخ اشراقهمانگونه که انتظارمی رودبر

دومانع عبـورآن نمـی سه دسته تقسیم کرده است یکی آنها کـه راه نـورمی بندنـدومانع نفـوذآن مـی شـونددوم آنهـا کـه نسـبت بـه نورشـفافیت دارـن

دوبه این ترتیب خودبه دسته هاي چند تقسیم می شوندبه درجات مختلف اجازه عبورمی دهن را وباالخره دسته سوم آنهاکه نورشوند

ه شـامل به این ترتیب آسمانهادرحالت نورانیت به دسته دوم تعلق دارندوزمین به دسته اولوآب درحالت متعارفی به دسته دوموهوا بـه دسـته سـوم کـ

درمحـیط زمـین مـی آن راصورتی ازنوروخلیفه اي نوراصلیکه عنصر چهارم ازعناصراست سهروردي عنصرزمینی نمی داندبلکه آتش راچنددرجه است

شناسد

ه نظـر سـهرورديواقعیتهاي مختلـف چیزهـایی البته این یک دیدگاه فلسفی است که میتوان درآثار کسـانی کـه بـا وحـدت وجـود میتـوان یافتبناـب

به وسیله نورآشکارمی شودوبایستی بـه وسـیله آن تعریـف حقیقت این است که همه چیزهاجزنورنیستندکه ازلحاظ شدت وضعف بایکدیگر تفاوت دارند

منبـع هـر وجـود وراعلینـ علـت شـدت نورانیـت کورکننـده اسـت نامیدهحقیقت الهی است که روشنی آن به شودونورمحض که سهروردي نوراالنوار

)73 1387نصر(ستاستچه جهان درهمه درجات واقعیت خودچیزي جز درجات مختلف نوروظلمت نی

رانشـان مـی raquoوحـدت وجـود laquoهسـتندواین raquoاوlaquoهااین است که تمامی درختهـا وبادهـا وهمـه ازجـنس امادیدگاه دکترشریعتی راجع به وحدت وجودي

نمـی توانـد محـدود باشـد نـه )واجـب الوجـوب (خدا استنباط می شوداگربه خدامعتقدیم وحدت وجود ازاثبات خالفشغایت خلقت چیستعشقدهد

درمطالعـه مـوردي کـه از بـاغ )45 1386شریعتی(وجودش نامحدوداست است وباید باشدخداناچار وجبرا بی نهایت درقدرت نه درذات ونه درعلم و

انی واسالمی که درگذشته مطرح بـوده ارتبـاط وانسـجام خاصـی راداراسـت درحقیقـت اگـر تخت داریم ومی بینیم که این باغ به نحوي بامباحث عرف

دین عرفان اسالمی به دودسته تقسـیم میشـود کـه گروهـی دنبالـه رو شـیخ شـهاي اـل

بااوشناخته می شودکه سهروردي دراین فلسفه کوشیده تـا اشراقیون که فلسفهسهروردي

امامکتب دیگر مشـائیون هسـتند راباهم ترکیب نماید وهرمسی زرتشتیفلسفه افالطونی

معمـار امـا باارسطو پیوند یگانه وبـی مثـالی دارنـد که باابن سینا شناخته می شوندواصال

ایرانی با ایمانی که به خداوخودش ومفاهیمی که اسالم وایرانی بودنش دراختیـارش مـی

مطلبـی از باتکیـه بر ایرانی می زندگذارد دست به طرح باغ یاکالبد یک بناي ایرانی باروح

ترعشـق ورزیـد ایمان همان عشق آتشین وژرف است بایـدژرف laquoگفت که میتولستوي

داردنمی تواندعشـق ورزي کنـد تا انسـان بـا عشق به ایمان بدل شودکسی که ایمان ـن

زیبائی سـخن کـی گوییـدازخود بپرسـیدکه ایمانچشم به جهان گشوده استهربارکه از

ــ ــائی چیســ ــنوی زیبــ ــخ رابشــ ــان تواین پاســ ــاملترین همــ ــرین وکــ دکه برتــ

این بیان تولستوي خودبه گونـه اي کامـل برتاکیـدبیان )51 1386تولستوي(raquoخداست

گیري باغ تخت بـا اندیشـه اي حقیقت محض رسیدن به محبوب ازلی وابدي است که بیان دیدگاهی ما درشکل دیدگاه اشراقیون است غایت عشق و

ورسش به طبقه هفتم یاآسمان هفتم تابه دیدارحقیقت محض رسدکه دراین مرحله انسان زمینی که جهان اصغرراترك کرده به جهـان عرفانی اسالمی

راح منظـرآن ط و باغ تخت باغ است مبتنی بر اندیشه اي عرفانی معماراکبرقدم برمی داردوآنچه نادیدنی است می بیندوآنچه ناشنیدنی است می شنود

سـیري معماریانغالمحسینرابطه بین عرفان واشراق 8تصویر

1387 501درمبانی نظري معماريص

یدگاه خود وسکات تصاویربهشت درقرآن پیوند میان باغ اسالمی و فرم بهشت رافراهم می کندطرح درخت محـوري وآب درحـال اجراکـه براي بیان د

صـور که نمایشی از تفسیربهشتی درقرآن که درسیستم چهارباغهاي ایرانی به نمـایش گذاشـته شـده اسـت )Wescoat198612(درمیان باغ هاست

ي ساختمانی درمعماري سنتی است که مفهوم چهارتاق وباغ نیز به طوري است که هم به صورت منفرد وهـم بـه صـورت نوعی شکل دهنده قالب ها

ـله مراتـب ومطبـق هـاي یک نظم فضایی پیوسته به کار می رود که عالم مثل در باغ تخت شیراز بهشت وتصویري که از آن داریم و صورت آن سلس

بیان دکتر معماریان نسبت به طرح مطلب پرداخته شدآن است که دررابطه اي باال از طریق

تفسیروتاویل باغ هاي چهارگانه

ل قبل از بیان چگونگی شکل گیري چهارباغ ومفاهیمی که درشکلگیري این فرم از باغ ایرانی موثراست بهتردانستم که به بیان روش هرمنوتیک وتاوـی

بـه ایرانی راقبل ازشناخت وتفسیراین کالم بی معنی استچون تفسـیر قبـل از تفهـیم اسـت تـا تاثیرگذاري عرفان برباغ براي رسیدن به حقیقت متن

روشی که براي تفسیر پدیده ها بکاربرده می شوداستفاده ازتاویـل مـتن اسـت همـانطور کـه از غیرممکن خواهد بود مفهوم نرسیم به شناخت رسیدن

تاویـل از دادن به اصل وبنابراین بازگشت به معناي حقیقی وآغازین یـک نوشـته مـی باشـد معناي دقیق تاویل فهمیده می شودیعنی بازگشت ورجعت

1388کـوربن (اهر خود بگرداندوبه حقیقت برسـاند کس باشدکه سخن از ظ اول است واول هرچیزي به اصل خودرسانیدن است پسصاحب تاویل آن

یفـه مفسـر راتـب گونـاگون امکـان پـذیر نیسـت وظ م باطی مراحـل و حقیقت مگرتمامی هدف دراینجا رسیدن به حقیقت محض است که این )25

که کوششی است انسانی براي درك حیـات طبیعـی وحیـات متعـادل آدمـی 13 شناختن مواضع عالم حقیقت وتفسیرآن به صورتی که باعلم هرمنوتیک

یـن عـالم درپـی داردعـالم انسـام عـالمی اسـت کـه هسـتی درآن ودریافت مفاهیم اشیاءاست به مخاطب ورساندن به شناخت درمراحلی که انسان درا

رسدکه این انعکاس بدون تفسیر امکان پذیر باشدحتی درعالم شـهود ومعرفـت عرفـانی مفسـر وتفسـیر وموضـوع منعکس می شودبعید به نظر می

آثـار دیـده هـاي طبیعـی یـا آثـار انسـان وخصوصـا اتحاد نایل می شوندوازاین گذشته مفسر می کوشـد کـه بـا تفسـیر پ یگانگی و تفسیر به وحدت و

باتوجه به همین مطلب که انعکـاس نگـاه وتفکـر )25 1386ي طلب نوروز( ازآن خویش سازد را هنريباآنها به وحدت وموانست وهمدلی برسدوآنها

به وحدت می رساندوحدت گرایانه معمار باغ تخت به طراحی باغ خویش است که بنیان هستی گرایانه باغ را از کثرت

ع عـالم مـادي اسـت بند طرفداستان انسان غریب افتاده در از و قید چهار مانع و چهار با داستان غربت واسارت مادرتفسیروتفهیم ایـن موضـوع مرـب

سـهروردي عقـل (اسـارت انسـان داسـتان چهارگانـه در همه آن قیود اگر اینجاسفرهاي زائرانه مابه پردیس هاي ایرانی دارد شباهت معنایی زیادي با

درحصـارهاي بلندومتعـدد ایـن پـردیس مفهـوم کـوه قـاف را و ازسرزمینی که درآن بودیمدورکرده استزائران آرام پیش می روند هرلحظه مارا)سرخ

ه سـمت کوشـک وحرکـت شیب مالیم درنظرمی آورند)هفت حصاررنگین(نورهاي رنگین تجربه می کنند هارادرحالی که این حصارهارادرهاله اي از ـب

که این تفسـیر از )28 1388منصوري(نهر روان درمحور تقارن آن مسیرحرکت رابه سمت قطب روشنتر می کند

الگوي باغ تخت شیراز است که حرکت نهر را در محور تقارن ومسیر حرکت به سمت کوشک مشاهده مـی شـود

ور وحرکت نهر مسیر حرکت زائـر ومخاطـب بـاغ را که تاویلی بر مفهوم چهارباغ والگوي چهاربخشی است که مح

باال می کشاند متبه س

بررسی کالبدي باغ ایرانی

مکان وجود محسوس وملموسی نداردامادرذهن بیننده اي تشکیل شده است) روح(ومظروف)جسم(مکان ازظرف

ده اي مرزهـا درمحـدو raquoمظـروف laquoصورت بصري مرزهاي فیزیکی رادرك می کند وخرداوروح رابه صـورت که به

واحساسـات کـم حس مکان به معناي ادراك ذهنی مردم ازمحـیط )44 1390اردالن (درك می کندوجوددارد

ه طـوري کـه فهـم ارتباط درونی بامحیط قرار در وبیش آگاهانه آنها ازمحیط خوداست که شخص را مـی دهدـب

این حس عاملی است که موجب تبـدیل یـک زمینه معنایی محیط پیوند خورده ویکپارچه می شود با واحساس فرد

ادامـه ایـن در مـا )57 1385فالحت(گرددتاري ویژه براي افرادخاص می فضا به مکانی با خصوصیات حسی ورف

ه نمـایش در بحث همانطور که دراشکال پایین نمایش داده می شودباغ هاي ایرانی عمدتا به دو صورت کالبدي ـب

قرارگیـري در از می آید یعنی گاهی به صورت ظرف وگاهی نیز به عنوان مظروف مطرح مـی شودحسـی کـه مـا

نعیما فوظرمباغ به عنوان 9تصویر

1388غالمرضا باغ هاي ایران

باغ به عنوان ظرف 10تصویر

1388نعیماغالمرضاباغ هاي ایران

مـن احسـاس مـی laquoپس به قول آندره ژیدکه می گفـت فضاي مکان قرارگیري بستگی داردوطرز برخورد بیننده بامکانهاي مختلفی داریم به احساس

)136 1386شریعتی(raquoکنمپس هستم

احساسی که مخاطب درداخل باغ ایرانی داردباعث ارتقاءکیفیت فضائی طراحی شده است وباعث افزایش هارمونی وهماهنگی درهمه سـطوح معمـاري

نی است باغ زمانی به عنوان ظرف است که درباغ شاه گلی مابا این نحوه قرارگیري درباغ ایرانی برخـوردمی کنـیم ودربـاغ هـاي فـین کاشـان باغ ایرا

دروازه هـا انتخـاب واسـتقرار وبـا عالم وجوداست یادآور دیوارها در باغ محصورمشاهده می نمائیم مظروف بودن باغ راوباغ تخت شیراز ودولت آبادیزد

ملکـوت طبیعتصورتمعنا( مراتب هفت گانه این عالم با چون است باغ عالم وجود که می تواند چهارتا باشدآن جهت گیري اش رانمادین می کند

وحـدت اگرچه کـه روبه وحدتی بی نظیردارد و نطام سلسله مراتب همانند باغ تخت درآن موج می زند روبه مراتب باالتر دارد )هاهوت جبروتالهوت

طـرز تفکـر مـردم نیز یکی دوعامل که از روحیه و این امر وانتزاعی جلوه می کند درنظر انسان یک مفهوم ذهنی و عینی استمال اخود یک حقیقت ک

وجودیگانـه مـی تجلیـات به صـورت انسان سنتی تمام مخلوقات را)53 1376بورکهارت(علت انتزاعی بودن هنر اسالمی است برمی خیزد سامی نژاد

شـود وتناسـب مـی رسـدکه بـه وسـیله اي ریاضـیات سـنجیدنی مـی سـاختار آن سهیم اسـت بـه شـباهتی در الهامی که باطبیعت درمسیر در و بیند

ن )51 1390اردالن( عـالم را براي همین هم باغ تخت را نمایشی از عالم وجود است که در حصار دیوارهاي این عالم تنها راه رهایی از حصارهاي اـی

در وحدت ورسیدن به حقیقت الهی می بیند

این مفهوم کـه دارد خود در بازتاب می دهدباغ به صورت فضایی تعریف می شود که بازتاب تمام وکمالی ازعالم را راraquoحس مکانlaquoمفهوم معماري باغ

مخفـی نهفتـه درفضـاي درهمین حال جوهره اي بعـد شودنظم وهم آهنگی راپرورش می دهدشایدبه وسیله اعدادهندسهرنگ وماده ملموس تر بیان

ه تجلـی فـورم مرکزگـراي جهـان اصـغرباطن و جهان اکبرظاهر باغ به مثابه تجلی فورم مرکزگریزمثبت رابراي عقل منعکس می کند حیاط به مثاـب

)98 1390اردالن(دانستraquoحس مکانlaquoروتکمیل کننده اي رامی توان مکمل یکدیگر وازاین

)باغ تخت( قابلیت درباغ ایرانی

همـاهنگی بـی همین باعث شده است که براساس محیط اطراف خود یک هارمونی و ومعماري ایرانی براساس قابلیت هاي محیطی ایجاد شده است

دوره آثارکامـل افالطـون حـال اگـر بـه ایجاد نماید براي همین باغهاي ایرانی یا به صورت مسطح ویا به صورت پله پله ایجـاد شـده اسـت نظیري را

سـقراط بـه laquoقابل استنادواستفاده استمنون به سقراط درباره قابلیت می گویـد مراجعه نماییم وتعاریفی که سقراط ومنون درمباحثه باهم بدست آوردند

بارت دیگرکسـی داراي قابلیـت دبعفراهم ساختن آن نیز توانا باشـ به و زیبائی لذت ببرد آدمی ازlaquoعقیده من قابلیت آن است که چنانکه شاعر می گوید

)384 1366لطفی(raquoقابلیت نه دانش است ونه آموختنیبتواندآن رابدست آورد و است که شیفته زیبائی باشد

ه وفـور اسـتفاده کـرده اندکـه این تعریف معماران بـاغ ایرانـی بـ یک احساس عارفانه است که ازلیت نه دانش است ونه علم پس چیستحال اگر قاب

طراحـی قابلیت باغ براساس قابلیت معمـاردر ماده مطرح می شود یک اصل عرفانی یا گاه به صورت مورفولوژي یاقابلیتهایی که درباغ ایرانی به عنوان

یزیکی واصـل وماهیـت وجودواصـل عـالم به سمت نقطه متاف باغ ایرانی را زائر به مخاطب و تا تشعف عرفانی اس درپی احساس و است معمار ایرانی

معمارایرانی درباطن مـاده بـه وجـود واجـب براصالت وجود متقدم داند ماتریالیست نیست که اصالت ماده را نیرامعمارای وحقیقت الیتنهاي هدایت کند

همـانطور کـه حـالج کـی گفـت وجـود مفـاهیم عـالم انگاشـتی از وبـا همانطور کـه دربـاغ تخـت شـیراز مشـاهده مـی نمـائیم الوجوب پی می برد

هرتکـه وقطعـه از چون در نمود یادرفین کاشان ادا باغ تخت شیراز چه دراحسن معمارایرانی این اصل درباغ ایرانی به مفهوم واقعی وبه نحوraquoاناالحقlaquo

داندواین یک ایده آلیسم خداپرستانه است کـه بیندوغایت خلقت راعشق می خداوند رامی وجود )باغ درلغت به معناي تکه یا قطعهسهم و(باغ ایرانی

این حال وحـدت وجـود ولی با نفی آزادي انسان ونوعی فاتالیسم اسالمی مطرح می کند را وحدت وجودبدان پایبندند البته شریعتی ها وحدت وجودي

بـر اسـاس الگـوي شـیراز قابلیت باغ تخـت شم می آیدبه چ نگاهی عرفانی اسالمی است که ریشه درعقایدایرانی داردکه البته درنگاه اشراقیون بیشتر

عرفانی اسالمی متمرکز بر آن شکل گرفته است واین باغ را الگویی عرفانی براي مخاطبانی که با آن رابطه برقرار می کند والگـویی محیطی و اندیشه

نشان میدهد که این قابلیت باغ تخت شیراز استمنحصر به فرد را به بیننده نمایش می دهد وشکوه باغ ایرانی ملهم با مفاهیم االمی

ایـن بـاغ برقطعـه کـوهی نـام گرفـت raquoتخـت قراچـه laquoاتابک قراچه باغی درشمال شیراز بنیادکردکـه هجري5میالدي11قرن باغ تخت شیراز

)126 1388نعیما(ساختندraquoباباکوهیlaquoدرجنوب

ــرن ــدقاجاریان 9ازق ــاپیش ازعه ــدتیمورتا ت ــاغ ازعه ــار از سرگذشــت ب و قاجاریاناخب

تیموررادرحـالی ایـن اثـر یکی از آنها اثرکمال الدین بهـزاد اسـت شواهدکمی دردست است

نشان دمی دهدکه درنزدیکی باغ تخت بارعام داده است درپس خیمه تیمورکوه ودشتی است

سـت کـه آنقـدرکوچک ودرخت واسب ودراز گوش ومهتري درآن پیداست دراسـتخرعمارتی ا

آنچـه )32 1388خـوئی (می باشدکه بعید است کسی از شخصیتهاي تصویردرآن جاي گیرد

به مینیاتورایرانی زیبایی تقریبا بی نظیري می بخشدآن چنانکه گمان می رودصـحنه اي کـه

تصویرمی کندنیست بلکه شکوهمندي وسادگی جوشاعرانه اي است که درسراسر آن جریـان

دارد

ایـن امـر کمـال و این موضوع گاهی به مینیاتور ایرانی یک حالت بهشتی می بخشد

ایرانـی ازموضـوع هـاي اصـلی آن کـه ریشـه هـاي عمیـق زیرا یکی دارد اهمیت را

وطـن laquoوraquoبهشـت زمینـی laquoو تمثیـل داردچشم انداز تغییرشکل یافته اسـت کـه رمـز

راي اولیـاء خداوندآشـکار اسـت وجـود الی که ازاست ودرحraquoآسمانی چشمان بشریت هبوط کرده است وپنهان مانده است ودرعالم اشراق معنوي که ـب

تاکیـد بروحـدت )47 1376بورکهـارت ( براي بیان شهودعرفانی مورداستفاده قرارگیرد ایرانی بدلیل خصوصیات معیاري آن می تواند داردمینیاتور وتقرر

حیث مشاهده پرسپکتیو وبه کاربردن منظرافقی که عمق تصاویر رانشان مـی ایران از در تاثیر سطوح وهمچنین نقاشی هاي شرق آسیانقاشی کتاب را

درنقاشی ها ومینیاتورهاي ایرانی نیز شهود عرفانی به چشم می خوردوانسان رابه سـمت حتی)122 1388کونل(بازداشت)مانندنقاشی هاي غرب(دهد

و مینیـاتور در موجـود ایرانی احترام به طبیعت ونگاهی تحسین برانگیز ورابطه اي گرم وصمیمی بین عناصـر اکثرآثارمینیاتور آسمان معطوف می دارددر

پایینی مشاهده می گردد اثر باغ در وابستگی به طبیعت و نقاشی موجود است همین ارتباط و اشخاص در

خـارج از laquoوي مـی نویسـد توصیف می کندکه به این محل شباهت داردraquoباغ بهشتlaquoق ژان باتیست تاورنیه باغی رابه نام 1076م1665درحدود سال

ایـن بـاغ درختـان میـوه بـاغ فـردوس نامیـده مـی شـود شهردرقسمت شمال دردامنه کوه جایی هست که به پادشاهان قدیم ایران تعلق داشته است و

ـ نتهاي باغ پایین یک تپه ساختمان بدراگل سرخ فراوان دارد زیادوبوته هاي ایین تعبیـه کـرده زرگی برپاشده اسـت کـه آب آن ازاسـتخربزرگی کـه درپ

درایـن صـورت بـاغ درفاصـله اي قـرن پـنجم وششـم ذکر نام دچاراشتباه شـده اسـت دراین صورت تاورنیه در )199 1387ویلبر(raquoاندتامین می شود

بـااین اوصـاف بایـد بااطمینـان گفـت کـه بـاغ تـاپیش تااواسط عهدصفویان بنایی درراس قطعه کوه برلبه دامنه داشت ودریاچه اي بـزرگ درپـایین

ازعهدقاجاریانسه بخش باال ومیانه وپایین داشت

ا محمـدخان دربـاغ تغییراتـی داداودسـتوردادعمارتی دربـاالي تپـه ودرجـاي عمـارت پیشـین آقـ حکمرانـی قاجاریـان تاپایـان عهدناصـري زازآغا

درزمــان محمدشــاه وبــه دنــدنامیraquoتخــت قاجــارlaquoث بنــاي جدیــدباغ رابااحــدابســازند

ــتوراوبر ــبlaquoدسـ ـین raquoمراتـ ــاي پیشــ ــی درجـ ــدودرمقابل مراتبحوضـ ــاغ افزودـن ـب

انـدازه اسـتخربزرگ باشـد مرادازمراتب همان کرت هاي باغ ومنظورازحـوض ساختند

)35 1388خوئی( متربود60متردر90استخرمستطیل شکل قریب

بـاغ laquoاین باغ دراواسـط دوره قاجـار باشـکوه بودسـه عرصـه معرفی باغ تخت شیراز

ه ومـوخره بـود درحکـم مقدمـه raquoباغ خلـوت laquoوraquoباغ مطبقlaquoوraquoاستخر بـاغ تخـت میاـن

بـاغ laquoمفهـرم مـی کرد ظـاهر راraquoعالم اندرعالمlaquoهمچون باغ هاي پی درپیمضمون

عرصـه خـود بـاغی یعنـی اینکـه هـر raquo عالم اندر عـالم laquoیا raquoحصاراندرحصارlaquoیاraquo درباغ

از گـذر آنهابـا حرکـت در حین درازباغ بعدي رانشان نمی داد چیزي محصور بود و

اما بیان شـیخ )35 1388خوئی( اغ جایی مستقل ازباغ پیش وپس بودپس هر به اي پیدامی شدوباغ پیشین پنهان می گشتزغ تاهریک ازعرصه هابا

گانـه انسـان هسـ بقـت بااصـول عـالم محسـوسمثالی ومعقـول درمطا عبارتندازاشراق درمورد عالم اندرعالم همان عوالم سه گانه رامطرح می کندکه

ه آن هرهنرمندي بی شـک درجسـتجوي حقیقتـی اسـت )289 1388کوربن( است)جسم نفسروح(شناسی اگرهنرمنـدبزرگ باشـدهراثرش وي راـب

202ویلبر دونالدپالن باغ تختنیمه اول عهد قاجارصفحه12تصویر

کمال الدین بهزادبارعام تیموردرحوالی تخت قراچه خوئی 11ویرتص

32صفحه48حمیدرضامعرفی باغ تخت شیرازبرپایه اسنادومداركصفه

همـه چیـز بایـد بیایـد ودردل ایـن آفتـاب بسـوزداگرهنرمند که آفتابی نهانی است رهنمونش می شود حقیقت نزدیک می کند یادستکم به این کانون

ــدهراثرش اومتو ــد از را ســط باش ــیددورترمی کن ــن خورش ــ ای ــه جاک ــورت هم ــا ص ــود درآنج ــی ش ــیده م ــورازهم پاش ــت ون ــامو(انون اس 1385ک

ازمصادیق کارهنرمنداسـت پس سوق دادن هنرمندبه سوي نقطه اي دراوج وخداوندحقیقتحقیقت هستی هنرمنددرجستجوي حقیقت است کدام)106

ب وحـدت درکتاب انسان یاغی برعلیه خداي خویش عصیان کاموفردي نهیلیست است کسی که کردهمچون پرومتهمطلب ذکرشده هـم سـنگ مطاـل

وانگهـی نبـوغ هندسـی کـه بـااین قـدرت درهنراسـالمی جلـوه مـی کنـد مخصـوص اسـالم اسـت وجودیهادرمورد هسـتی ومـاده وصـورت اسـت

به جهان ماوراءالطبیعـه وسـاخته تصـورات ذهـن انسـانی نیسـت وهـیچ تمثیـل نیست بلکه انتزاعی است یعنی بر اساس اعتقاد )میتولوژیک(واساطیري

1376بورکهـارت (بهتراز سلسله طرح هاي هندسی نیستraquoکثرت دروحدتlaquoوraquoوحدت درکثرتlaquoورمزي درجهان مشهوداتبراي بیان پیچیدگی درونی

مادرباغ ایرانی ازنظام سلسله مراتـب واصـول هندسـی جهـت پیـدایش ومنسـجم )57و56

ساختن کالبد وروح درمعماري باغهاي ایرانی یکی از موضـوعات اساسـی درمحـور باغهـاي

ایرانی است هندسه ساده واستفاده ازاشکال مربع ومستطیل درکرت بنـدي بـاغ کـه فاصـله

ود بـه وقـت بین اجزاءباغ رابه طور ساده وروشن نشان می داداز اهمیـت خاصـی برخوردارـب

ود درتعکاشتن درخت نخستین گامدقت 1388نعیمـا (یین فاصله محل کاشت ازهر طرف ـب

معدودکسانی مـی باغ بزرگ با تمام قدرت نمادي وسمبولیش تجملی بسیار عالی است که

براي طراحـی بـاغ اط بدیلی بودمفهوم حیازعهده ي هزینه آن برآیندتواننددرزمینه شهري

ه خـویش ازسمبولیسـم )98 1390اردالن(بزرگ اما تیتیـوس بورکهـارت دربخشـی ازمقاـل

وقالب هایـا پس هرهنردینی مبتنی است بریک علم به صورlaquoدرهنررا چنین تفریف می کند

15به گفتـه کوماراسـوامی raquoقوالب و صور خاص14)سمبولیسم(به بیان دیگر برآیین نمادي رمزي

وجودرمز عبارت است ازوجودهمان چیزي که رمز آن رابیان می کندوازهمین روست کـه رمـز

گرایی هستی هرگز عاري از زیبائی نیستچون مطابق بینش روحانی جهانزیبائی یـک چیـز همـان شـفافیت پوششـهاي وچـودي ومـادي آن چیـز

هنري حقیقی است که دربرگیرنده مفاهیم سنت وآیین وارزشهاي موجوددردین مقـدس )82 1376بورکهارت(یقی استهنرواقعی زیباست زیرا حقاست

درباره باغ تخت قاجار که از سه نوع انتظام متنـوع تشـکیل شـده اسـت کـه عبارتنـداز اسالم باشدکه این منجربه جاودانگی وماندگاري اثر خواهد شد

بخـش فوقـانی بـرراس 3 raquoباغ مطبقlaquoبخش میانی مطبق بردامنه قطعه کوه یا 2raquo باغ استخرlaquoرپاي قطعه کوه یابخش پایین بااستخري بزرگ د1

raquoباغ خلوتlaquoقطعه کوه یا

همه کرتهاي باغ مطبق سکوهاي گسترده براي تماشاي مناظرجنوبی وچشم انداز سرسـبز بودraquoباغ مطبقlaquoنه باغی مستقل که چشم اندازraquoباغ استخرlaquo

کـه میـان raquoنشـین شـاه laquoواستخروسیع باغ استخر بوددراین ترکیب هر عرصه محتاج عرصه دیگراست وبراي همین عرصه منسجم به وجودآمده است

ـ فردرابه باالوپایین ویمین ویسار مـی کشـاندتا raquoباغ مطبقlaquoنشسته بودraquoباغ مظبقlaquoوraquoباغ خلوتlaquo کـاله laquoماننـدي از چشـم انـدازها راببینـد یتنـوع ب

جهـات در هاي بسـیار روزنه با رعنا هرکاله فرهنگی بنایی رفیع و )35 1388خوئی( ضه میکندري ازتنوع مناظرونیم رخ باغ راعرهاجلوه دیگraquoفرنگی

سـه عرصـه بـاغ نماینـده سـه جلوگـاه عرفـانی بـاغ اسـت ه اهمیـت موضـوع چشـم انـدازدرطراحی وجوداین دوبرج دربـاغ تخـت نشـان گوناگون بود

ه ایـن کـه موجـ احساس عرفانی به قول داروین ودکتر شریعتی خودآگاهی انسانی یعنی آگاه شدن می باشد)شریعتطریقت وحقیقت (ما ودي انسان ـب

از این سـه طریقـت اسـت کـه بیشـترین ) 62 1385شریعتی( است که از طبیعت سرزده ولی رویشش به طرف خارج ازاین عالم وماوراءالطبیعه است

ی انسـان )477 1387معماریـان (طریقت هنرمند عارف راهی است که او در زندگی عرفانی و هنریش طی می کندسهم را بر هنرمند واثر او می گذارد

اقص وآلوده یا پلید نسبی است وزشت و این دنیاي که خداساخته بکام دلش نمی رسد چه همه چیز که داراي روح بزرگی استدرطبیعت ودر الاقـل ـن

کسانی کـه مـی بیرون رفتولی این تنگنا به آن دنیایی که باید باشددري بازکردو از باید بعضی ها که به دین معتقدندمی گویند است وایده آل نیست

بهشـتی کـه بایـد (اینجا اسیرهستیم ونمی توانیم به جاي دیگر برویم چون جاي دیگري نیستهمین جارابه صـورت جهـان ایـده آلشـان در گویندما

)76و75 1385شریعتی (می سازندهنر چنین کاري می کند )باشد

وسنت به عنـوان اصـول درمـی یـابیم چـراغ راه مـا درطراحـی بـاغ ایرانـی اسـت از بهشت درکتاب و وتعاریفی که ما هنر باغسازي عالمی می آفریند

ه عنـوان مرکـز ومحوردیـدگاه قـرار مـی دیدگاهی که دکتر شریعتی از بیانات جمالت باال دارد دردیدگاه اومانیست هاوکسانی کـه اصـالت انسـان را ـب

این که قائل واعتقادبه وجـود با مای رابراي آن قائل نیستند امادرعرفان اسالمی دهندکه منزلگاه انسان راتنها دراین دنیاومحسوسات قرارمی دهندوآخرت

بازنمائی باغ تختپالن باغ تخت شیراز 13تصویر

51صفه 9خوئیحمیدرضاشرح معماري باغ تخت شیرازص

معنویـت قدسی وهنر هنر واستاستفاده کرده 16 توصیفات سنت معماري وباغ از زمینه طراحی در واجب الوجودي که تمامی ممکنات به آن وابسته اند

ــاکی laquoگفتــه دکترسیدحســین نصــر گــراي کــه براســاس ــدي درنظــام امرقدســی ح ــاقی واب ــی عــوالم برتردرســاحتهاي نفســانی وماديامرب ازتجل

معـارف نانکـه در چآن اشـتباه شـود بـا هرگز نبایـد و امرقدسی عالم روحانی است که فوق عالم نفس قرار دارد منشاءصدورفانیومرکزدرمحیط است

)68 1375نصـر (raquoنشان از تقدس دارد نیز ازمی گرداندعالم روحانی ب به ازدیگرسوآنچه انسان راraquoنفسlaquoمرتبط است ودومی باraquoروحlaquoاسالمی اولی با

راه اسـت و آن را طریقـت مـی خواننـد و ) احکام و مقـرارت (عرفا معتقدند که باطن شریعتlaquoبه بیان شهید مطهري درباره شریعت وطریقت می پردازم

)84و83 1381مطهري(raquoاي براي حقیقت استعارف معتقد است که شریعت وسیله پایان راه حقیقت است یعنی توحید

ه صـورت مسـتطیلی اسـت گیري شمال به جنوبی در مادرپالن این باغ جهت راستاي طولی باغ مشاهده می کنیم استخر فضاي اول را می بینم که ـب

براسـاس آن درجهـت یکپـارچگی متعـالی مربع زمین بستري است که خـرد جون مربع نمادزمین است ومی توان گفت که نمادي از جهان اصغر است

ماشریعت رادراین سطح از باغ می بینیم که فاقدپیچیـدگی ومبهمـات اسـت )59 1390اردالن(ی است بادایره آسمان اقدام میکنددوباره اي آنچه زمین

درمقـام عمـل )عمـل (طریقتی که ماباگذر از شریعت به)انسانهاست(شریعات دیندشاهئ اصول وفروع واحکام دینی است که دردسترس تمامی مسلمانان

وادي عطاریافتیم7طریقت مرحله مهمی است که مادرباغ تخت این مرحله رابرابر با بدان می رسیم است به شریعت

شریعت مرحله فقه ومرحله احکام شرعی نازل از سوي حـق اسـت وایـن پایـه اي laquoطریقت وحقیقت می گویدپروفسورسیدحسین نصر راجع به شریعت

تصوف وعرفان ازمرحلـه دوم شـروع بدون شریعت امکان سیردرطریقت نیست وبدون طریقت امکان رسیدن به حقیقت وجودنداردوعرفان استتصوف

طریقت راه رسیدن از صورت به معناست به قول موالنانه به معنی نقض صورتبلکه طریقت سیرازصورت به معناستراه رسیدن معنـی درون شود می

ه معنـی قی که ماوراءعالم عمل است وشریعت باآن سروکارنداردشریعت وحتی حقای طریقت هم راه کسب معرفت شهودي حضرت حق اسـت وهـم ـب

عین حال هم منشا شریعت اسـت وهـم که در حقیقترسیدن بدان معنا بوده و صورت به معنا طریقت راه رفتن ازرسیدن به معنی درونی عبادات است

نصر بابیان مفهوم طریقت درمعماري ایرانی آن رامراحلی ذکر می کند که عارف وسالک واقعـی بایـدباطی سلسـله )18و17 1388نصر(طریقت منشا

مراتبی ومراحل هفتگانه به حقیقت وذات الهی برسد ودراین مرحله به فنابرسد همچون پروانه اي که حول شمع می چرخد ودرآخر خودرادرآغوش

ه 7مقام فناي الهی می رسدمادرمقام عرفان شیخ عطار رامی بینـیم کـه مراحـل عرفـان رادر ازلی خودقرار می دهد وبه معشوق طلـب عشـق (مرحـل

دسته بندي می کندودرزیر قسمتی از شعر عطار راآوردیم)معرفت استغناء توحید حیرت فنا

چون گذشتی هفت وادي درگه است گفت ما را هفت وادي در ره است

آگـاه کـس نــیست از فـرسنگ آن راه کسوا نیامد در جهان زین

چـون دهندت آگـهی اي نـاصبور چون نیامد باز کس زین راه دور

خبـر کـی خبـر بـازت دهد از بی چون شدند آنجایکه گم سر بسر

ب آغـاز کار کنار وادي عشق است از آن پسبی هست وادي طـل

صفتپـس چهـارم وادي استغنی پس سیم وادیست آن معرفت

ناك پس ششم وادي حیرت صعب هست پنجم وادي توحید پاك

بـعد از ایـن روي روش نبود ترا هفتمین وادي فقرست و فنا

ود یک قطره قلزم گرددت در کشش افتی روش گم گرددت گـر ـب

الدین محمد عطار نیشابوردشیخ فری

زیبایی شناختی می نگردودراین میانحراست ازارزش هـاي محیطـی رابـه دلیـل عطار خواستارومشوق زیبایی است وبه محیط سازنده زندگی بادیدي

ه آب درraquo واديlaquoمی کند معنویات نزدبرخی دیگربی مقدار پیوندناگسستنی شان با سخن عطاراسم زمـان ومکـان استموضـع ومـوقعی اسـت کـه ـن

واديرجعت نیزممکن استهروادي براي سالک معرف یکی ازمقام هایی اسـت وادي عبورمی شودوبه ازدرآن حضورمستمردارندونه انسانها وخورشید

مادرباغ تخت شیراز با سه عرصه به مثابه سـه مرحلـه عرفـان روبـه رو مـی )235 1385فالمکی(رگذاشته شودتاتعالی وي عملی گرددکه بایدپشت س

طریقت ومرحله آخر رسیدن به مقام الیزال الهی وحقیقت مطلق کـه عرصـه شویم مرحله اول باغ استخر درمقام شریعت ومرحله دوم باغ مطبق درمقام

طبقه تقسیم میشود که زائر باغ رااز مرحله اول وارد عرصه ومیدان می کند که روبه باال است روبه نقطـه اي کـه 7اما باغ مطبق خود بهباغ خلوت است

ستگی به میزان قدرت مادرتعمق دارد وقتی گفتـه مـی شودانسـان کامـل انسـانی عمق معانی بlaquoبه قول دکتر شریعتی شوق رسیدن به حقیقت رادارد

)34 1385شریعتی(raquoوراست منحرف نشود ومتعادل باشد است که به طرف چپ

زندگی کند باغ شریعت درمرحله اول که همان باغ استخر است براي انسان راهی ایجادمی کندکه بتواندبه صورت سلیم وطبق اراده خداوند دراین دنیا

استخر با شکل مربع مستطیل یادآور عالم اصغر وعالم مادي زمینی است عالم کثرت است

شروع به باال رفتن می کند وبه مراحل هفتگانه بر میخوردعطار دراین مرحله است که فرد

عبور ازاین مراحل تذکیه ورسیدن به خلوص راهفت وادي میداندموالناکه خوداسوه عرفان

ت می گویدوخلوص اس

ما هنور اندر خم یک کوچه ایم را عطار گشت عشقهفت شهر

عطار را عقیده بر این است که براي پاك باختگی و حلول در عمق عرفان و رهائی از

تعلقات هفت وادي را باید وادي به وادي بگذري و در هر مرحله اشراف کامل راتحصیل

گام نهی در هر وادي از طریق کشف و و براي وصول به حقیقت بایستی کنی

است عشقدومین وادي وادي اندوزيشهود و اشراق توشه معنوي الزم را بی

معیار بزرگترین و سهمناك ترین وادي است که صوفی در آن قدم می گذارد

سنجش و مهمترین رکن طریقت است

عشق درتصوف مقابل عقل در فلسفه است به همین مناسبت تعریف کاملی از آن نمی توان کرد چنانکه موالنا گوید

raquoشرح عشق و عاشقی هم عشق گفت بخفتعقل در شرحش چو خر در گل laquo

معرفت نزد علما همـان علـم اسـت و هـر عـالم بـه درطبقه سوم که همان وادي سوم است سالک بعدازگذارندن وادي عشق درمقام معرفت برمی آید

تش شناسـد و تصـدیق او در تمـام ولی در نزد این قوم معرفت صفت کسی است که خداي را به اسماء و صفا خدایتعالی عارف است و هر عارفی عالم

نفس و آفات آن دوري گزیند و همیشـه در سـروعلن بـا ير جمیع احوال ناظر داند و از هوامعامالت کند و نفی اخالق رذیله و آفات آن نماید و او را د

هاي مکانی وزمانیبابزرگترین ابعـادي کـه وادي چهارم وادي استغناءاستدراین واديموجودیت)141 رساله قشیریه( خداي باشد و باو رجوع کند

درایـن وادي بدل می شوندraquoجزوکل به گاهیlaquoوraquoافالك وانجم به برگیlaquoraquoدوعالم به ریگیlaquoمی توانندداشته باشندبه تمثیل تحقیردرکشیده می شوند

وادي )243 1385فالمکـی (چیـزي جـز آن یابه حقیقت ورمزدرچگونگی نگرش به زمـین وزمانونـه بی نیازي ازهیچیاانسان رابه نیستی می کشاند

در لغت حکم است بر اینکه چیزي یکی است و علم داشتن به یکی بودن آنست و در اصطالح اهل حقیقت تجریـد ذات پنجم وادي توحید است توحید

یعنـی سـرگردانی و در ي حیـرت اسـت وادي ششـم واد )134 رسـاله قشـیریه ( الهی است از آنچه در تصور یا فهم یا خیال یا وهم و یا ذهـن آیـد

وادي هفـتم وادي فقـر اصطالح اهل اهللا امریست که وارد می شود بر قلوب عارفین در موقع تامل و حضور و تفکر آنها را از تامل و تفکر حاجب گـردد

اما آنست که مستغنی باشی از هر که مثل تست و حقیقت فقر آنست که محتاج باشی بهر کـه مثـل تسـت غناحقیقت ابوتراب نخشبی گفتوفنا است

در اصطالح صوفان سقوط اوصاف مذمومه است از سالک و آن بوسیله کثرت ریاضات حاصل شود و نوع دیگر فنا عدم احساس سالک اسـت بعـالم فنا

د و مشاهده حـق ملک و ملکوت و استغراق اوست در عظت باریتعالی الفقـر سـواد الوجـه فـی laquoاز ایـن جهـت اسـت کـه مشـایخ ایـن قـوم گفتـه اـن

) 1تذکرة االولیاء ج (raquoالدارین

نتیجه گیري

رسیم که هدف معمارباغ تخت نشاندن انسان کامـل براریکـه عرصـه حقیقـت ورسـاندن ی باتوجه به مطالعات وبررسی هاي انجام شده بداین نتیجه م

ه حقیقـت ولـی به مرحله خویش مراحلـی کـه دررسـیدن بـه اي که سمت وسوي انسان کامل است که دیدبه سمت باال داردونگاه به اوج تارسـیدن ـب

مراحـل نوعیوجه وتامل است معمارباغ تخت بااستفاده ازالگوها وسلسله مراتبی که به حقیقت ومفاهیم وسلسله مراتبی را که پشت سرمی گذاردقابل ت

وادي عرفـان کـه 7تابـه گذرازشـریعت وعـالم اصـغر و را تداعی می کند زائر باغ ایرانی به رفتن به مراحل باالتر ترغیب مـی نماید سیروسلوك عارفانه

وهمـه کارهـاي عـارف بـراي خشـنودي هرکدام طبقه اي ازباغ مطبق هستندبه وادي فناوحقیقت محض می رسد آنجا که همه چیز بـراي خداسـت

محبوب خویش است که نفس می کشـدو این مرحله فقط به خاطر عارف در باغ خلوت نمایان می سازد در را حله گذررمخداست که معمار این وادي و

ه دور ربه خاط ج وـب اوست که گوشه عزلت انتخاب می کند معمارباغ تخت به نحوي مثال زدنی باغ تخت را ازدید ناظر پنهان می کند تا گوشـه اي دـن

درباغ خلوت وفقـط اوسـت ومعشوقودرآنجااسـت کـه رخ برعاشـق خـویش محبوب ازلی خویش به گفتگو راز ونیاز پردازد از هیاهوي زندگی دنیوي با

اونمایان است ولی بـاز بیشـتر از معایب عالم کثرت دورشده است وحال درجهان اکبراست همه چیز بر نمایان می کندچون معشوق به وحدت رسیده و

درفرهنـگ فرهنگهـاي مختلفـی وجـود دارد وگونـاگون 17تابوهـاي رسیدن به محبوب دراساطیر وحتـی در بود داردواندیشه درمع سردرجبین می فشارد

51صـفه 9خوئیحمیدرضاشرح معمـاري بـاغ تخـت شـیرازص 14تصویر

بازنمائی باغ تختتصویرعمومی ازجانب شمال وجنوب

باغ تخت باغی باسیستم چهاربخشی که برپایه الگوي نظـام منـدوتقارن ژاپنی ماشاهدهمین خلوت سازي محیط خانه جهت استفاده بهتر اهالی راداریم

وتمامی این عقاید واندیشه ها ریشه درفرهنگ قـومی واسـالمی مـا مسیرحرکت وطی طریق به سمت باالستشکل گرفته ومحورهاي آن دقیقامعرف

ه بـاغ دارد تا ما را در گذر از این باغ ها به صورت حسی و باطنی یادآور عالم اکبر و آن دنیاي مثالی است به کار گـرفتن احسـاس مخاطـب بـا ورو د ـب

نی شکوه عالم خیال وباطن رویا را به صورت عینی وشهودي بیان می داردتخت وایجاد احساس توام با شعف روحا

منابع

تهرانچاپ اولوندادجلیلی مترجم )جایگاه سنت وتصوف درمعماري ایران(حس وحدت)1390 (اردالننادروالله بختیار

18 شماره ساز و ساخت مجله چهارباغ و ایرانی باغهاي)1381( حسن اصانلو

نشریه )اسالم از قبل( ایرانی باغهاي کالبدي عناصر در محیطی - فرهنگی بنیادهاي بررسی)1387( دیگران و محمدرضا بمانیان

یک شماره دهم دوره زیست محیط تکنولوژي و علوم

دفترمطالعات دینی هنرچاپ دومانتشارات سوره1مقاالتدکترغالمرضااعوانی مجموعه مترجم نظري به اصول وفلسفه هنراسالمی)1376( بورکهارتتیتوس

دفترمطالعات دینی هنرچاپ دومانتشارات سوره1پرفسورسیدحسین نصر مجموعه مقاالتمترجمروح هنراسالمی)1376( بورکهارتتیتوس

دینی هنرچاپ دومانتشارات سوره دفترمطالعات1مقاالت پرفسورسیدحسین نصر مجموعه مترجمارزشهاي جاویدان هنراسالمی)1376( بورکهارتتیتوس

دفترمطالعات دینی هنرچاپ دومانتشارات سوره1جالل ستاري مجموعه مقاالت مترجممدخلی براصول وروش هنردینی)1376( بورکهارتتیتوس

داودمنشی زادهچاپ اولنشراختراندکتربه فارسی جرج اسمیتترجمهمترجم لوحه هاي میخیraquoافسانه گیلگمشlaquo)1383( بورکهارتگئورگ

16شماره-ال چهارمس-مجله آباديباغهاي ایران)1373( محمدکریمپیرنیا

روزآباديچاپ نخستانتشارات دیبادکترسعیدفیمترجمraquoاعتراف منlaquo)1386( تولستويلئو

24هنرهاي زیباشمارهنشریه هویت انسان سازانسان هویت پرداز)1384( حجتعیسی

48مجله صفهسال هجدهمشماره معرفی باغ تخت شیرازبرپایه اسنادمصورومکتوب)1388( محمدرضاگراوندپور -خوئی حمیدرضا

51مجله صفه سال بیستمشماره شرح معماري باغ تخت شیراز )1389( محمدرضاگراوندپور -خوئی حمیدرضا

19و 18 شمارهاثر فصلنامه raquoایرانی باغlaquo)1369( یعقوب دانشدوست

ایرانی باغ نمایشگاه و همایش نامه ویژه 41 شماره ها موزهraquoباغ آرایی مکتبهاي laquo )1384( آریاسپ دادبه

پارت انتشارات تهران سبز فضاي احداث و باغ طراحی )1365 (غزاله روحانی

چاپ هفتمانتشارات قلم25مجموعه آثارraquoانسان بی خودlaquo )1386( شریعتیعلی

چاپ دهم انتشارات چاپخش32آثارمجموعه raquoهنرlaquo)1385(شریعتیعلی

نامه همایش ونمایشگاه باغ ایرانیویژه موزه ها مجلهباغ وباغسازي درگفتگوبامهوش عالمی)1382( عمرانیسیدمحمدعلیحمیدرضاجیهانی

66الی 57صفحات 26اشمارهمجله نشریه هنرهاي زیبحس مکان وعوامل شکل دهنده آنمفهوم )1385( فالحتمحمدصادق

تهرانموسسه علمی وفرهنگی فضاسیري درتجارب مرمت شهري ازونیزتاشیراز)1383( فالمکیمحمدمنصور

فضاچاپ دومبهارتهران موسسه علمی وفرهنگی درتجارب ایران وغرب-شکل گیري معماري )1385( فالمکیمحمدمنصور

ثیانتشارات نگاهچاپ اولتهرانمحمدتقی غیامترجمraquoدلهره هستیlaquo)1384(کاموآلبر

انتشارات کویر چاپ هفتم جوادطباطبائیانجمن ایرانشناسی فرانسهمترجم)متن کامل(تاریخ فلسفه اسالمی )1388( کوربن هانري

دینی هنرچاپ دومانتشارات سوره دفترمطالعات1دکتررضاداوريمجموعه مقاالتمترجممعنوي اسالمتاویل قرآن وحکمت )1376(کوربن هانري

هوشنگ طاهريانتشارات توسممترج raquoهنراسالمیlaquo)1388( کونلپروفسورارنست

جلداولچاپ دومانتشارات خوارزمیraquoدوره آثارافالطونlaquo)1366( رضاکاویانی-لطفی تبریزيمحمدحسن

جلد دومچاپ بیست وهفتم بنیاد علمی و فرهنگی استاد شهید مرتضی مطهريraquoکالمعرفان وحکمت عملیlaquoکلیات علوم اسالمی) 1381(مطهريمرتضی

چاپ سوم انتشارات سروش دانش سیري در مبانی نطري معماري)1387(معماریانغالمحسین

ره دوازدهمسال ششمشمامجله باغ نظربرفرضیه الگوي چهارباغ درشکل گیري باغ ایرانینقدي )1388( منصوريسیدامیرحیدرنتاجوحید

48مجله صفه سال هجدهمشماره باغهاي چهارگانهترجمان باورهاي مقدس)1388( منصوري سیما

حسن فتحیآکادمی مطالعات لندنیدمدیرتولraquoگفتگوي دکتر صفوي باپرفسورنصرlaquoعرفان اسالمی درشرق وغرب )1388( نصرسیدحسین

چاپ هشتمانتشارات علمی وفرهنگیاحمدآراممترجم)سهرورديابن سیناابن عربی(raquoسه حکیم مسلمانlaquo )1387( نصر سیدحسین

دینی هنرچاپ اولانتشارات سوره رحیم قاسمیاندفترمطالعاتمترجمraquoهنرومعنویت اسالمیlaquo )1375( نصر سیدحسین

چاپ سومانتشارات پیامباغهاي ایران)1387(نعیماغالمرضا

94الی61هفتمصفحات مجله باغ نظرشمارهمسائل آنبررسی تحلیل پرسش ازچیستی هرمنوتیک و )1386( نوروزي طلبعلیرضا

ونشرکتابچاپ پنجمبنگاه ترجمه مهین دخت صباتهران ترجمهباغهاي ایران وکوشکهاي آن)1387( ویلبردونالد

مسکن وشهرسازيچاپ اولتهرانوزارت درآمدي برهویت اسالمی درمعماري وشهرسازي )1387( نقره کارعبدالحمید

Adevi Anna A Fredrika Maringrtensson2013 Stress rehabilitation through garden therapy The garden as a

place in the recovery from stress Urban Forestry amp Urban Greening 12 230ndash 237 wwwsciencedirectcom

Alemi Mahvash1986 CHAHAR BAGH Environmental Design Journal of the Islamic Environmental Design Research Centre 1 38-45 http wwwarchnetorg

Alemi Mahvash 1997 The Royal Gardens of the Safavid Priod Types and Models Gardens in the Time of the Great Muslim Empires Theory and Design ed Petruccioli Attilio Leiden Brill 72-96 http wwwarchnetorg

HuntPatrick 2011Persian Paradise Gardens Eden and Beyond as Chahar Bagh httpwwwelectrummagazinecom

HejaziMehrdad2005 Geometry in nature and Persian architecture Building and Environment 40 1413ndash1427 wwwsciencedirectcom

MooreCharles William Mitchell1983 Text extracted the manuscript A Pattern Book of Gardens Reprinted with permission of the authors23-32 http wwwarchnetorg

Wescoat Jr Jim 1986 The Islamic garden issue for landscape research Journal of the Islamic Environmental Design Research Centre http wwwarchnetorg

پی نوشتها

١- Plato ٢- Timaeus٣- Biblical ٤ - Pishon ٥ - Pietro Della Valle 6- Trebbio ٧- Cafaggilo 8 - Careggi

9- Baboli

این واژه که همان چهارباغ ایرانی است که از)Quincunx(پنجمی قرارگیرند ازآنهابه صورت متقارن دور به ترتیبی که چهارتا آرایش عناصر - 10

ابومعین ناصر بن خسرو بن حارث قبادیانی بلخی معروف - 12) raquoگنوسیسمlaquoیا raquo میستیسیزمlaquoتعبیري از ( Mysticism -11 استفاده می نمایند

در دوره غزنویان بلخدر قبادیاندر روستاي )خورشیدي 383 ورشهری 12میالدي 1004 سپتامبر 3( قمري 394 ذیقعده 9به ناصر خسرو در

آمدبدنیا وسلجوقیان

13- Hermeneutics14- Sambolism 15- Coomaraswamy 16- Tradition

Islamic mysticism impact on the design of Persian gardens ( gardens of Shiraz Takht in Iran )

Zohreh Torabi

Shaham Assadi

Abstract

Persian Garden with a many thousand history his profound knowledge and experiences about export

gardening Irrigation ( aqueducts ) that todays generation has brought The rich intellectual and

philosophical foundations of the Iranian architect using them to create an allegory of the Garden(bagh)

of Paradise has Root word of the Chaharbagh and criticism of the model is a conversation among

number four in Iranian architecture are addressed in the paper This paper reviews especially the

views of Sufi Illuminati ( Sheikh Suhrawardi ) trying to establish a reasonable and intellectual

relationship with the topics of Islamic mysticism With a nod to its history of gardens and orchards

during the past changes and revolution in comparison with mystical thought patterns and trends

shaping the ChaharBagh proved significant Since God is the creatorThis is an inherent attribute of

God mankind drowned God human action human beings live and die for the sake of God Unity

oriented person seeking their own identity which is seeking his divine identity Convergence of the

oneness of the universe the universe since the identity of God since God is the creator of Human

Unity is replaced by a Plurality a Plurality of the universe is the universe divergenceThe Gardens

Takht in the 11th century in northern IranShiraz lsquoAga Mohammad Khanrsquo the garden changes that he

ordered the building on the hill at the mansion earlier build The construction of a new building in a

garden Takhte Ghajar called in the middle period of the garden was a magnificent three of the

Garden Ponds(Estakhr) terraced(Matbag) garden and backyard(Khalvat) garden was of the

order introduction middle and epilogue Architect of the gardens Takht by using a hierarchical

pattern that evokes a mystical journey of Iranian pilgrims garden encourages to go to the higher Until

the passage of the religious law microcosm and seven Mysticism valleys(Vadi) each floor of the

valley are terraced gardens(Matbag garden) where everything is doom and mere truth of God And to

please God in all things Illuminati architect in the valley and passage stage highlights through the

backyard garden(Kalvat garden) Illuminati at this point is just because of her breathes our favorite

Loved and itrsquos just for loved chooses hermitage

Key words

Persian Garden ChaharBagh Sufi Illuminati Islamic mysticism gardens of Shiraz Takht

تاثیرات عرفان اسلامی برروندطراحی باغ ایرانی(موردمطالعه باغ تخت شیراز)

شهام اسدی

زهره ترابی

چکیده

باغ ایرانی باتاریخی چندهزارساله خودکوله باری از تجربه ودانشی ژرف را در مورد علوم باغ داری وآبیاری(قناتها)آن به نسل امروز ارمغان آورده استکه سرشار از بنیان های فلسفی وفکری است که معمار ایرانی با بکارگیری آنها دست به آفرینش باغ که تمثیلی از بهشت برین است دست زده استریشه یابی واژه چهارباغ ونقد الگویی آن واهمیت عددچهاردرمعمار ایرانی جزو مباحثه ای است که درداخل مقاله بدان پرداخته شده استاین مقاله بابررسی عرفان اسلامی علی الخصوص دیدگاه اشراقیون(شیخ شهاب الدین سهروردی)سعی درایجاد رابطه ای معقول ومنطقی بامباحث عرفان اسلامی داردکه بااشاره ای به تاریخچه خودباغ وتغییر و تحولات موجود درباغ درطول دوران گذشته ومقایسه تطبیقی با الگو چهارباغ واندیشه های عرفانی به روند شکل گیری معنادار این باغ را اثبات کردیم روش تحقیق دراین مقاله روشی توصیفی ndash تحلیلی است که بااستفاده ازمبانی عرفان اسلامی وباغ ایرانی تحدید مکانی که نمونه موردی باغ تخت بودکه ازلحاظ تاریخچه ومورفولوژی(ریخت شناسی)موردمطالعه وبازشناسی قراردادمروش تحقیق درمرحله توصیفی استفاده ازمقالات واسنادموجود درمورد باغ ومبانی عرفانی بودودرمرحله تحلیلی بااستفاده از اسنادومدارک موجود باغ تخت تاثیرپذیری این باغ را از نگاه عرفانی بررسی شد سئوالاتی که دراینجا مطرح می شودبه عنوان دغدغه هایی است که چالشهای بسیاری درذهن مخاطب به عنوان محقق یامفسر ایجاد می کند که رسیدن به سئوال یابخشی از آن به عنوان پاسخ شایدبازگشای مطالبی ژرفی درمعماری واندیشه های وابسته به معماری ایرانی باشد باغ تخت از 3 مطبق یا عرصه تشکیل شده است که عبارتندازباغ استخرباغ مطبق وباغ خلوت حال فرضیه ای که دراینجا مطرح است این است که آیاباغ ایرانی دربازخوردخویش باعرفان اسلامی تحت تاثیر این مبانی فکری قرار گرفته است اثبات این فرضیه که آیاهر مطبق به عنوان کهن الگویی جهت بیان مسیر است که باغ استخر به عنوان شریعت باغ مطبق به عنوان طریقت وباغ خلوت به عنوان شریعت به کاررفته استکه درادامه این مقاله باتوجه به پلان باغ تخت به جریانشناسی این فرضیه خواهم پرداخت

واژگان کلیدی

باغ ایرانیچهارباغاشراقیونعرفان اسلامی وباغ تخت

مقدمه

باغ من آسمانش راگرفته تنگ درآغوش ابرباآن پوستین سردونمناکش

باغ بی برگی روزوشب تنهاست باسکوت پاک غمناکش (مهدی اخوان ثالثتهرانخردادماه 1325)

احترام به طبیعت چه دوران قبل از اسلام وچه دوران بعداز اسلام به عنوان نوعی نوعی تجلی باغ بهشت می دانندکه براساس مفاهیم والگوهای موجوددرباغ ایرانی وتاثیر گیری باغ ایرانی ازاندیشه های عرفانی اسلامی استهویت باغ ایرانی براساس تعریفی که از هویت داریم از دووجه laquoوجودraquoوlaquoماهیتraquo تشکیل شده است(نقره کار 1387 55) این هویت نسل به نسل ودوشادوش مردمان این سرزمین حمل شده است تابه دست ما رسدمثل الگوی چهارباغ که دوصورت هیولی ومعنا گرا است ومهوم عمیق ونگاه ژرف گرایانه باسیستم باغسازی ایرانی داردباغ ایرانی به منزله بخشی ازهویت ایرانیان است درعصرجهانی شدن وجهانی سازیهویت جوامع اهمیت بیشتری داردزیرا شرکت درجامعه متکثرجهانی مستلزم بیان هویت وشناسه فرهنگی خوداوست(فلامکی1383 5)که مامشارکت چهارعنصرراداریم که خودافلاطون1 با برداشتهایی از اندیشه شرقی درتیمائوس 2دلایل نیازبه چهارعنصرراشرح می دهدنخستlaquoآتشraquoبرای دیدنی کردن جهان وخاک برای مقاوم کردن آن دربرابرلمس کردن آتش متعلق به آسمان وخاک متعلق به زمیناین هادوعنصرنهایی هستندآفریننده آب وهوارادروسط آتش وخاک قراردادبین آنهانسبت یکسانی راایجادکرده است (Hejazi2005 1414)

اصانلو بيان اينكه عدد چهار در كيهان شناسي اسلامي به معناهاي ذيل تعبير مي شود عناصر طبيعي (سرد گرم خشك و مرطوب) چهار عنصر اوليه (آب هوا زمين و آتش) چهار جهت اصلي(شمال جنوب شرق و غرب) و چهار عنصر (فلز گياه حيوان و انسان) [اصانلو1381]موردرکتاب laquoالگوهای باغraquo درباره چهارباغ مگویدlaquoچهارباغ درنظم کامل آن بایک الهام عرفانی دقیق(ریاضی وار)ازشهروازبهشت است raquo (Mooreamp Mitchell 1983 26) مفهوم چهارباغ وتعریفی که برای محور و ایجاد سلسله مراتب داریم درباغ تخت شیراز به عینه مشاهده می نماییم وهرطبقه ازباغ را القای یک مفهوم نمادین عرفانی میدانیم شکوه معماری باغ ایران تلطیفی ازانیشه های نهفته درفرهنگ اسلامی واندیشه عرفانی اسلامی استکه درادمه بحث شکل گیری مفهوم چهارباغ رادرباغ ایرانی مطرح ونسبت به بررسی آن می پردازیم

مفاهیم شکل گیری چهار باغ درباغ ایرانی

هنوز به طور يقين مشخص نيست كه واژه چهارباغ از چه زماني به كار برده ميشد و ريشه اصلي اين لغت چه بوده است اما به روايتي كلمه باغ و چهارباغ در دوره سلجوقيان وارد مقوله زبان فارسي شد همانند مساجد چهار ايواني مدارس چهار ايواني و كاروانسراي چهار ايواني چهارباغ نيز از بدعتهاي اين قرن است [اصانلو1381]درکتاب مقدس 3 اشاره به چهاربخشی می شودکه ممکن است چهاررودخانه(جیحوندجله وفراتپیشون4)باشدکه جریان آن همانندچهارباغ های ایرانی که به چهارکانال آب تقسیم می شوندمی باشد[Hunt2011]

افلاطون درتیمائوس خاکهواآتش وآب راعناصربنیانی جهان دانسته است واجسام افلاطونی را هم ارز بااین چهارعنصرقرار می دهدمکعب باخاکبیست وجهی باآبچهاروجهی باآتش وهشت وجهی باهوا(باد) (Hejazi2005 1415) که این اعتقادبه عالم اضداد نگاه شرق گونه است که ممکن است درجنگها ویاروابطی که بین دوقدرت آن زمان یعنی ایران ویونان بوده به یونان انتقال یافته است

1مشارکت چهارعنصرمقدس درشکل گیری باغهای چهارگانه

چندین نظریه مهم درکتاب آفرینش استخراج می نماییم اول اینکه باغی که کاشته می شودیک امرتصادفی نیست بلکه یک اندیشه ای برنامه ریزی شده استدوم باغ یک سرزمین وحشی ورام نشده نیستاگرچه ممکن است دریک محیط بیابانی یادریک محیطی باپوشش گیاهی نامرتب ونامنظم قرارگرفته باشدمثل باغ شاهزاده ماهانسومتمام باغهابرای تامین دو نیازمندی انسان طراحی شده انددرختان خودرابرای تامین غذایی وچشم اندازی که هردوتوابعی عملی وزیبایی هستند به وجودمی آیند [Hunt 2011]

باتوچه به این مسئله باغ وچهارباغ ایرانی خودرو غریزی که تابعی منحصر ازطبیعت باشد نیست همانطور که درباغ تخت مشاهده می کنیم با اینکه این باغ دارای مطبق هایی جها بالا رفتن که منطبق باشیب زمین است ولی یک نظم ذاتی ونهفته ویک نظم بیرونی که همان محوروتقارن محض درباغ است که تقابلی در برابر سیستم ارگانیک طبیعت است دراین باغ نیزهمانند باغهای دیگر شاهد تقسیم چهاربخشی هستیم یعنی چهارعنصرمقدس خاکبادآب وآتش که بنیانهای شکل گیری چهار عنصر مقدس دردایره مکانی وزمانی سرزمینی است که بدوا اشارات مختصری هم بدان شد درادمه بحث به آن می پردازیم

11مفهوم فلسفی خاک باچهارباغ

12مفهوم فلسفی آب با چهارنهر

13مفهوم فلسفی باد با چهاردیوار

نظام چهاررنگ درمعماری

وحدت وجودواشراق به عنوان مبانی عرفان اسلامی

ناصرخسرو 12فیلسوف معروف قرن 5 هجری قمری می نویسدlaquoشریعت صورت ظاهر حقیقت است وحقیقت جنبه باطن شریعتمثال است وحقیقت ممثولraquoاما منظور از عالم مثال عالمی است میان عالم ارواح وعالم اجسامکه شبیه عالم اجسام استمثل صورت درآیینه که جسمبنظرمی آیداما جسم نیت وارواح بعد از مفارقت ابدان در قالب های مثالی می ماندتاقیامتمثال تنها تعبیروبیان ممکن ممثول است ومنظور از ممثول همان مدلول مثال است(کوربن1376 22)

عالم وجودوالاترین تجلی حکمت الهیخلق شده توسط یگانه مطلق به عنوان یک واقعیت معقول ودرنتیجه ریاضیتوسط بناهای معماری مقدس در یک زبان رازآمیز ونمادین منعکس می شودتا نظمهماهنگی وزیبایی الهی رابیان کندالگوهای هندسی معین واعداد وابسته به آنهابا دربرداشتن مفاهیم کیهان شناسی نقش نمادین درآفرینش معماری ایفامی کنند (Hejazi2005 1414)

تفسیروتاویل باغ های چهارگانه

بررسی کالبدی باغ ایرانی

قابلیت درباغ ایرانی (باغ تخت)

منابع

منصوری سیما (1388)باغهای چهارگانهترجمان باورهای مقدس مجله صفه سال هجدهمشماره 48

نعیماغلامرضا(1387)باغهای ایرانچاپ سومانتشارات پیام

ویلبردونالد( 1387)باغهای ایران وکوشکهای آنترجمه مهین دخت صباتهرانبنگاه ترجمه ونشرکتابچاپ پنجم