Ավետյան ԶարուհիԱվետյան Զարուհի

ԱՇԽԱՐՀԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԱՇԽԱՐՀԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ

Թեմա` ՀՀ ԳետերԹեմա` ՀՀ Գետեր

ԱրաքսԱրաքս• ԱրաքսըԱրաքսը (նաև ճանաչված իբրև՝ (նաև ճանաչված իբրև՝

Արազ, Արաս, Արաքսի և Երասխ) Արազ, Արաս, Արաքսի և Երասխ) Հայկական լեռնաշխարհիՀայկական լեռնաշխարհի ամենախոշոր գետերից է։ ամենախոշոր գետերից է։ Արաքսն ունի 933 կմ ( որոշ Արաքսն ունի 933 կմ ( որոշ չափումներով 914 կմ) չափումներով 914 կմ) երկարություն, որից 200 կմ երկարություն, որից 200 կմ կազմում է կազմում է ՀայաստանիՀայաստանի և և ԹուրքիայիԹուրքիայի սահմանը։ սահմանը։ Հայաստանի գետերի մեծագույն Հայաստանի գետերի մեծագույն մասը (որոնց ավազանները, մասը (որոնց ավազանները, միայն վերցված, կազմում են միայն վերցված, կազմում են հանրապետության տարածքի հանրապետության տարածքի 73,5 տոկոսը) պատկանում է 73,5 տոկոսը) պատկանում է Արաքսի ավազանին։Արաքսի ավազանին։

• Արաքսը սկիզբ է առնում Արաքսը սկիզբ է առնում Բյուրակն (Բինգյոլ) լեռներից Բյուրակն (Բինգյոլ) լեռներից բխող բազմաթիվ սառնորակ բխող բազմաթիվ սառնորակ աղբյուրներից։ Այստեղ նրա աղբյուրներից։ Այստեղ նրա ջրերն ունեն ոչ ավելի 3-3,5 ջրերն ունեն ոչ ավելի 3-3,5 ջերմություն։ Այն լեռնաշխարհի ջերմություն։ Այն լեռնաշխարհի միակ գետն է որ հոսում է միակ գետն է որ հոսում է լեռնաշխարհի ամբողջ լեռնաշխարհի ամբողջ տարածքով: Արաքսն իր տարածքով: Արաքսն իր տղմուտությամբ զիջում է տղմուտությամբ զիջում է ամենաերկար գետ ամենաերկար գետ ՆեղոսինՆեղոսին: Այն : Այն վաղնջական ժամանակներից վաղնջական ժամանակներից հանդիսացել է հայոց հանդիսացել է հայոց քաղաքակրթության կարևոր քաղաքակրթության կարևոր բնօրրաններից մեկը: Արաքսը բնօրրաններից մեկը: Արաքսը ջուր է մատակարարել ջուր է մատակարարել Մեծ ՀայքիՄեծ Հայքի, , ԱյրարատԱյրարատ, , ՍյունիքՍյունիք, , ԱրցախԱրցախ, , ՓայտակարանՓայտակարան, , ՎասպուրականՎասպուրական նահանգներին, նահանգներին, որի համար այն հաճախ կոչվել է որի համար այն հաճախ կոչվել է մայր Արաքս:մայր Արաքս:

Ախուրյան Ախուրյան • ԱխուրյանըԱխուրյանը ՀայաստանիՀայաստանի գետերից է, որը գետերից է, որը

սկիզբ է առնում սկիզբ է առնում ՂուկասյանիՂուկասյանի սարահաթի սարահաթի Արփի լճիցԱրփի լճից։ Ջրառատությամբ այն ։ Ջրառատությամբ այն հանրապետության երրորդ գետն է հանրապետության երրորդ գետն է (տարեկան 900 մլն խոր մ)։ Վերին (տարեկան 900 մլն խոր մ)։ Վերին հոսանքում այն անցնում է ճահճապատ հոսանքում այն անցնում է ճահճապատ ափերով, այնուհետ ընդունում է մի քանի ափերով, այնուհետ ընդունում է մի քանի մանր վտակներ, ապա որպես ջրառատ գետ մանր վտակներ, ապա որպես ջրառատ գետ մտնում է Շիրակի դաշտ։ Այստեղ մտնում է Շիրակի դաշտ։ Այստեղ Ախուրյանին միանում են Ախուրյանին միանում են ԱրագածիԱրագածի լանջերից սկիզբ առնող մի քանի գետակներ, լանջերից սկիզբ առնող մի քանի գետակներ, որոնցից ամենամեծը Մանթաշն է։ Աղին որոնցից ամենամեծը Մանթաշն է։ Աղին կայարանից մի փոքր հյուսիս, կայարանից մի փոքր հյուսիս, ԿարսագետնԿարսագետն ընդունելուց հետո, Ախուրյանը կտրում է ընդունելուց հետո, Ախուրյանը կտրում է Արագածի արևմտյան փեշերը և, Արագածի արևմտյան փեշերը և, խորացնելով իր հունը, քարքարոտ ափերի խորացնելով իր հունը, քարքարոտ ափերի մեջ շարունակում է հոսել մինչև մեջ շարունակում է հոսել մինչև ԱրաքսիԱրաքսի հետ միանալը։հետ միանալը։

• Ախուրյանն ունի 205 կիլոմետր Ախուրյանն ունի 205 կիլոմետր երկարություն։ Գետի ձախ ափին է երկարություն։ Գետի ձախ ափին է ԳյումրինԳյումրին, իսկ աջ ափին` Հայաստանի , իսկ աջ ափին` Հայաստանի վաղեմի մայրաքաղաք վաղեմի մայրաքաղաք ԱնինԱնին (ամբողջովին (ամբողջովին ավերված)։ Ախուրյանի ջրերն ավերված)։ Ախուրյանի ջրերն օգտագործելու համար դեռ օգտագործելու համար դեռ 19221922 թվականից սկսվել է թվականից սկսվել է ՇիրակիՇիրակի ջրանցքի ջրանցքի շինարարությունը, որը ղեկավարում էր շինարարությունը, որը ղեկավարում էր անվանի ինժեներ Հ. Ա. Տեր-անվանի ինժեներ Հ. Ա. Տեր-Աստվածատյանը։ Ջրանցքը Աստվածատյանը։ Ջրանցքը շահագործման հանձնվել շահագործման հանձնվել 19251925 թվականին։ Նրա գործարկումը զգալիորեն թվականին։ Նրա գործարկումը զգալիորեն հեշտացրել է հողամասերի ոռոգումը։ հեշտացրել է հողամասերի ոռոգումը։ Ջրանցքի բացմանը ներկա է եղել նաև Ջրանցքի բացմանը ներկա է եղել նաև նորվեգացի ականավոր գիտնական և նորվեգացի ականավոր գիտնական և աշխարհահռչակ բևեռախույզ աշխարհահռչակ բևեռախույզ Ֆրիտյոֆ ՆանսենըՖրիտյոֆ Նանսենը։ ։

ԱրփաԱրփա• Արփան Արփան ՀայաստանիՀայաստանի գետերից է: գետերից է:

Այն սկիզբ է առնում Այն սկիզբ է առնում ԶանգեզուրիԶանգեզուրի և և ՎարդենիսիՎարդենիսի հորդաբուխ հորդաբուխ աղբյուրներից: Վերին հոսանքում աղբյուրներից: Վերին հոսանքում գետը դանդաղահոս է, բայց դեռ գետը դանդաղահոս է, բայց դեռ չհասած չհասած ՋերմուկՋերմուկ առողջարան` առողջարան` դառնում է արագահոս և, ճեղքելով դառնում է արագահոս և, ճեղքելով Վարդենիսի լեռնալանջերը, Վարդենիսի լեռնալանջերը, գահավիժում է անտառապատ գահավիժում է անտառապատ խոր կիրճը: Ջերմուկից ներքև խոր կիրճը: Ջերմուկից ներքև Արփան հոսում է գալարումներով Արփան հոսում է գալարումներով և իր ընթացքը մերթ արագ, մերթ և իր ընթացքը մերթ արագ, մերթ դանդաղ շարունակում է մինչև դանդաղ շարունակում է մինչև ԱրենիԱրենի գյուղը: Ստորին հոսանքում գյուղը: Ստորին հոսանքում Արփան բաժանվում է բազմաթիվ Արփան բաժանվում է բազմաթիվ մեծ ու փոքր առուների և ամռան մեծ ու փոքր առուների և ամռան ամիսներին ամբողջովին ամիսներին ամբողջովին օգտագործվում է դաշտերն ու օգտագործվում է դաշտերն ու այգիները ոռոգելու համար: այգիները ոռոգելու համար: ԱրաքսիԱրաքսի մեջ է թփվում մեջ է թփվում ՆախիջևանիՆախիջևանի Հանրապետության Հանրապետության տարածքում։տարածքում։Գետի երկարությունը 128 կմ է։Գետի երկարությունը 128 կմ է։

• Արփա գետի վերին Արփա գետի վերին հոսանքում կառուցվել է հոսանքում կառուցվել է ԿեչուտիԿեչուտի ջրամբարը, ջրամբարը, որտեղից սկսվում է որտեղից սկսվում է Արփա–Սևան ջրատար Արփա–Սևան ջրատար թունելը։թունելը։

• Արտակարգ գրավիչ է Արտակարգ գրավիչ է Արփա գետի հովիտը իր Արփա գետի հովիտը իր վերին հոսանքում։ վերին հոսանքում։ Այստեղ են գտնվում Այստեղ են գտնվում Ջերմուկ առողջարանը և Ջերմուկ առողջարանը և համանուն ջրվեժը։համանուն ջրվեժը։

ՀրազդանՀրազդան• ՀրազդանըՀրազդանը (նաև՝ (նաև՝

Իլդարունի, Զանգու) — Իլդարունի, Զանգու) — ՀՀՀՀ խոշորագույն ու խոշորագույն ու կարևորագույն գետերից է` կարևորագույն գետերից է` ԱրաքսիԱրաքսի ձախ վտակը: Ունի ձախ վտակը: Ունի 141կմ երկարություն: 141կմ երկարություն: Ավազանի մակերեսը Ավազանի մակերեսը 2650կմ² է (առանց Սևանա 2650կմ² է (առանց Սևանա լճի):Այն սկիզբ է առնում լճի):Այն սկիզբ է առնում Սևանա լճիցՍևանա լճից, հոսում , հոսում հարավ-արևմտյան հարավ-արևմտյան ընդհանուր ուղղությամբ, ընդհանուր ուղղությամբ, անցնում անցնում ԳեղարքունիքիԳեղարքունիքի, , ԿոտայքիԿոտայքի մարզերով, մարզերով, ԵրևանԵրևան քաղաքով, քաղաքով, ԱրարատիԱրարատի մարզով ու մարզով ու թափվում Արաքսը:թափվում Արաքսը:

• Վերին հոսանքում մոտ 20կմ հոսում է դեպի Վերին հոսանքում մոտ 20կմ հոսում է դեպի արևմուտք` այդ ընթացքում առաջացնելով արևմուտք` այդ ընթացքում առաջացնելով գալարներ, միջին հոսանքում անցնում է նեղ գալարներ, միջին հոսանքում անցնում է նեղ ու խոր (120-150մ) կիրճով, ստորին ու խոր (120-150մ) կիրճով, ստորին հոսանքում ուղղվում է դեպի հարավ-արևելք, հոսանքում ուղղվում է դեպի հարավ-արևելք, դուրս գալիս Արարատյան դաշտ, դառնում դուրս գալիս Արարատյան դաշտ, դառնում հանդարտահոս ու ծովի մակարդակից 820մ հանդարտահոս ու ծովի մակարդակից 820մ բարձրության վրա լցվում Արաքսը: Գետի բարձրության վրա լցվում Արաքսը: Գետի ընդհանուր անկումը կազմում է 1100 մ: ընդհանուր անկումը կազմում է 1100 մ: Բնական պայմաններում Հրազդանի սնումը Բնական պայմաններում Հրազդանի սնումը 62.5%-ով ստորերկրյա է, հորդացումը` 62.5%-ով ստորերկրյա է, հորդացումը` գարնանային, վարարումները` ամռանն ու գարնանային, վարարումները` ամռանն ու աշնանը: Ջրի տարեկան միջին ծախսը 22.6 աշնանը: Ջրի տարեկան միջին ծախսը 22.6 մ³/վրկ է, առավելագույնը` 138մ³/վրկ, մ³/վրկ է, առավելագույնը` 138մ³/վրկ, նվազագույնը` 9մ³/վրկ, տարեկան հոսքը 712 նվազագույնը` 9մ³/վրկ, տարեկան հոսքը 712 մլն մ³: Հրազդանի վրա կառուցվել են մլն մ³: Հրազդանի վրա կառուցվել են Սևանի, Աթարբեկյան, Գյումուշի, Արզնիի, Սևանի, Աթարբեկյան, Գյումուշի, Արզնիի, Քանաքեռի, Երևանի ՀԷԿ-երը, մի շարք Քանաքեռի, Երևանի ՀԷԿ-երը, մի շարք ջրանցքներ, Երևանյան լիճը: ջրանցքներ, Երևանյան լիճը:

ՓամբակՓամբակ• ՓամբակըՓամբակը համարվում է համարվում է ԴեբեդիԴեբեդի

հիմնական վտակը և նրա վերին հիմնական վտակը և նրա վերին հոսանքը: Գետի ակունքը հոսանքը: Գետի ակունքը ՋաջուռիՋաջուռի թամքոցի արևելյան լանջին գտնվող թամքոցի արևելյան լանջին գտնվող աղբյուրն է, որը գտնվում է աղբյուրն է, որը գտնվում է ՇիրակիՇիրակի և և Փամբակի լեռնաշղթաներիՓամբակի լեռնաշղթաների հատման մասում: Գետի ավազանը հատման մասում: Գետի ավազանը 1370 քկմ է: Շրջապատված է` 1370 քկմ է: Շրջապատված է` հյուսիսից Բազումի, հարավից` հյուսիսից Բազումի, հարավից` Փամբակի լեռնաշղթաներով: Փամբակի լեռնաշղթաներով: Գետահովիտն ընդարձակ կիրճ է, Գետահովիտն ընդարձակ կիրճ է, որը գետաբերանի հատվածում որը գետաբերանի հատվածում փոխվում է խորը կանիոնի: Առավել փոխվում է խորը կանիոնի: Առավել խոշոր վտակը Գետիկն (Չիչխան) է, խոշոր վտակը Գետիկն (Չիչխան) է, որը Փամբակ գետ է թափվում որը Փամբակ գետ է թափվում գետաբերանից 52 կմ գետաբերանից 52 կմ հեռավորության վրա:հեռավորության վրա:

ԴեբեդԴեբեդ• Դեբեդը կազմվում է Ձորագետի ու Դեբեդը կազմվում է Ձորագետի ու

Փամբակի միացումից և թափվում Փամբակի միացումից և թափվում է Խրամ գետը: Երկարությունը, է Խրամ գետը: Երկարությունը, հաշված Փամբակի ակունքներից, հաշված Փամբակի ակունքներից, 178կմ է, 152կմ Հայաստանում, 178կմ է, 152կմ Հայաստանում, մնացածը՝ Վրաստանում: մնացածը՝ Վրաստանում: Ավազանը՝ 4080ք.կմ է, որից Ավազանը՝ 4080ք.կմ է, որից 3790ք.կմ՝ Հայաստանում:3790ք.կմ՝ Հայաստանում:

• Ունի խառը սնում, Ունի խառը սնում, անհավասարաչափ ռեժիմ. անհավասարաչափ ռեժիմ. հորդանում է գարնանը՝ հորդանում է գարնանը՝ բարձրանալով մինչև 1մ: բարձրանալով մինչև 1մ: Տարեկան հոսքը՝ 995մլն.խ.մ, Տարեկան հոսքը՝ 995մլն.խ.մ, հոսքի մոդուլը՝ 9,21լ/վրկ ք.կմ, հոսքի մոդուլը՝ 9,21լ/վրկ ք.կմ, միջին հանքայնացումը՝ 225մգ/լ: միջին հանքայնացումը՝ 225մգ/լ: Մինչև Բագրատաշեն Մինչև Բագրատաշեն սահանքավոր է, կատարում է սահանքավոր է, կատարում է խորքային էրոզիա:խորքային էրոզիա:

ՈրոտանՈրոտան• ՈրոտանըՈրոտանը գետ է, որը անցնում է գետ է, որը անցնում է ՀայաստանիՀայաստանի

ու մասամբ ու մասամբ ԱդրբեջանիԱդրբեջանի տարածքներով։ տարածքներով։ ՍյունիքիՍյունիքի մայր գետն է, մայր գետն է, ԱրաքսիԱրաքսի ձախ վտակը: ձախ վտակը: Սկիզբ է առնում Սկիզբ է առնում Սյունիքի բարձրավանդակիՍյունիքի բարձրավանդակի հյուսիս-արևմտյան լանջերից՝ 3045 մ հյուսիս-արևմտյան լանջերից՝ 3045 մ բարձրության վրա գտնվող բարձրության վրա գտնվող ԽալխաԽալխա լճակից ու լճակից ու հարակից աղբյուրներից, իր մեջ է ընդունում հարակից աղբյուրներից, իր մեջ է ընդունում ևս մի քանի մանր լճակներից հոսող ևս մի քանի մանր լճակներից հոսող առվակների, ինչպես նաև առվակների, ինչպես նաև ԳորայքԳորայք գյուղի գյուղի աղբյուրների ջուրը, ապա դեպի հարավ-աղբյուրների ջուրը, ապա դեպի հարավ-արևելք ուղղությամբ հոսում արևելք ուղղությամբ հոսում ՍիսիանիՍիսիանի, , ԳորիսիԳորիսի տարածաշրջանների տարածքով, ներառում տարածաշրջանների տարածքով, ներառում ՀագարաՀագարա (Աղվանո) վտակը և Մինջևան (Աղվանո) վտակը և Մինջևան կայարանից միախառնվում Արաքսին: կայարանից միախառնվում Արաքսին: Երկարությունը 178 կմ է, ՀՀ սահմաններում՝ Երկարությունը 178 կմ է, ՀՀ սահմաններում՝ 119 կմ, ավազանը 5650 կիլոմետր-քառակուսի, 119 կմ, ավազանը 5650 կիլոմետր-քառակուսի, ՀՀ սահմաններում 2300 կմ քառ:ՀՀ սահմաններում 2300 կմ քառ:

• Որոտան գետի վրա կառուցված է հիդրոկայանների Որոտան գետի վրա կառուցված է հիդրոկայանների կասկադ՝ երեք հիդրոկայաններով՝ 404,2 մեգավատ կասկադ՝ երեք հիդրոկայաններով՝ 404,2 մեգավատ հզորությամբ, տարեկան 1,1 մլրդ կվտ-ժամ հզորությամբ, տարեկան 1,1 մլրդ կվտ-ժամ էլեկտրաէներգիայի արտադրությամբ, և չորս էլեկտրաէներգիայի արտադրությամբ, և չորս ջրամբարներով (Սպանդարյանի, Անգեղակոթի, ջրամբարներով (Սպանդարյանի, Անգեղակոթի, Տոլորսի, Շամբի): Սպանդարյանի ջրամբարից՝ Տոլորսի, Շամբի): Սպանդարյանի ջրամբարից՝ կառուցվել է 22 կմ երկարությամբ Արփա-Սևան կառուցվել է 22 կմ երկարությամբ Արփա-Սևան թունելը, որը տարեկան 200 մլն խմ ջուր է թունելը, որը տարեկան 200 մլն խմ ջուր է տեղափոխում Սևանա լիճ:տեղափոխում Սևանա լիճ:

• Գետի սնումը խառն է, ջրի կեսից քիչ պակաս՝ մոտ Գետի սնումը խառն է, ջրի կեսից քիչ պակաս՝ մոտ 40 տոկոս ստացվում է լճակներից ու աղբյուրներից, 40 տոկոս ստացվում է լճակներից ու աղբյուրներից, որոնք բխում են առավելապես ձախափնյա լանջից, որոնք բխում են առավելապես ձախափնյա լանջից, ստորերկրյա ջրերով հարուստ Սյունիքի ստորերկրյա ջրերով հարուստ Սյունիքի բարձրավանդակից: Որոտանը համեմատաբար բարձրավանդակից: Որոտանը համեմատաբար ջրառատ գետ է. նրա տարեկան հոսքը կազմում է ջրառատ գետ է. նրա տարեկան հոսքը կազմում է մինչև 600-700 մլն խմ: Որոտանի հոսանքը սրընթաց մինչև 600-700 մլն խմ: Որոտանի հոսանքը սրընթաց է, ունի հունի մեծ անկում, որը կազմում է 0,012, է, ունի հունի մեծ անկում, որը կազմում է 0,012, այսինքն՝ մեկ կիլոմետրին 12 մետր: Որոտան գետը այսինքն՝ մեկ կիլոմետրին 12 մետր: Որոտան գետը վերին հոսանքում կոչվում է Բազարչայ, ստորին վերին հոսանքում կոչվում է Բազարչայ, ստորին հոսանքում՝ Բարգուշատ։հոսանքում՝ Բարգուշատ։