ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣΚΑΙ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑΤης Δήμητρας Καλαντζή

ΘΕΜΑ: «Ο Ρόλος του Φύλου στο Άγχος Θανάτου κατά την Τρίτη Ηλικία».

ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ

Επιβλέπων:Τσαούσης Ιωάννης,Επίκουρος ΚαθηγητήςΤμήματος Ψυχολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης Μέλος Συμβουλευτικής Επιτροπής:Πέτρος Ρούσσος,

ΛέκτοραςΤμήματος Φιλοσοφίας Παιδαγωγικής & Ψυχολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών

Μέλος Συμβουλευτικής Επιτροπής: Χριστίνα Παπαηλιού,Επίκουρος Καθηγήτρια Τ.Ε.Π.Α.Ε.Σ

Πανεπιστημίου Αιγαίου

Ρόδος, 2009

Η παρούσα μεταπτυχιακή διατριβή με αφετηρία προβληματισμού τον ρόλο του φύλου στη διαχείριση του άγχους θανάτου σε άνδρες και γυναίκες άνω των 65 ετών σε ορεινά και πεδινά δημοτικά διαμερίσματα διαφόρων Δήμων του Ν. Φθιώτιδας, στοχεύει στο να δώσει απαντήσεις σχετικά με το πώς διαπραγματεύονται τα δύο φύλα το άγχος του θανάτου ως μορφή άγχους που ενεργοποιείται κυρίως σε περιόδους αρρώστιας αλλά και διαφόρων γενικότερων απωλειών, καταστάσεις πιο συνήθεις σε τέτοιες ηλικιακές περιόδους.

Επιπλέον, στα πλαίσια της γνώσης που κατακτήθηκε στο Μάθημα των Ποσοτικών Μεθόδων της συγκεκριμένης σχολής διεξάχθηκε έρευνα σχετικά με την επίδραση διαφόρων μεταβλητών, όπως της προσωπικότητας, της θρησκευτικότητας και της φυσικής και ψυχολογικής ευημερίας σε δείγμα Ν=300 ανδρών και γυναικών, ηλικιακών κατηγοριών άνω των 65 ετών, ως προβλεπτικοί παράγοντες που εντείνουν ή μειώνουν ανάλογα τα συμπτώματα του άγχους θανάτου.

Πιο συγκεκριμένα για την έρευνα χρησιμοποιήθηκαν τα ερωτηματολόγια, όπως το Ερωτηματολόγιο Άγχους για τον θάνατο (Death Anxiety Questionnaire- DAQ, Conte, Weiner & Plutchik, 1982), ο Ελληνικός Κατάλογος Επιθέτων Μέτρησης της Προσωπικότητας (ΕΚΕΜΠ. Tsaousis & Georgiades, 2009), το Ερωτηματολόγιο Θρησκευτικότητας του DUKE (Duke Religiousness Inventory-DRI Koening, Parkenson, Meador, Hill & Hood, 1997) και τέλος, το ASSET (Cartwright & Cooper, 2002) για την μέτρηση της φυσικής και ψυχολογικής ευημερίας.

Η έννοια του άγχους θανάτου που μελετάται από τους ερευνητές-τριες διαφαίνεται από τις εμπειρικές και τις άλλες έρευνες να οδηγεί πάρα πολλές φορές σε συγκρουόμενα η ασαφή αποτελέσματα. Ένας παράγοντας, ο οποίος έχει οδηγήσει τους/τις ερευνητές-τριες σε μη συγκρίσιμα δεδομένα αναφορικά με τα εργαλεία μετρήσεως είναι το θέμα του αν το άγχος θανάτου ή ο φόβος θανάτου έχει μονοδιάστατο ή πολυδιάστατο περιεχόμενο. Ένας μεγάλος αριθμός κλιμάκων μέτρησης στην βιβλιογραφία από αυτές των Sarnoff και Corwin (1959), Boyar (1964), Tolor (cited in Handal, 1969) Lester (1967) και Templer (1970) αντιμετωπίζουν το θέμα ως μονοδιάστατο ενώ άλλες, όπως των Bell (1975), Fleming (1977), Shady, Brodsky και Staley (1979) ως πολυδιάστατο. Όπως προαναφέρθηκε η αντιμετώπιση αυτού του θέματος στην παρούσα έρευνα θα επιχειρηθεί να ερευνηθεί με πολυδιάστατο περιεχόμενο.

Κατόπιν μιας αναλυτικής βιβλιογραφικής ανασκόπησης σχετικά με το άγχος θανάτου τις μορφές του και τα Θεωρητικά Μοντέλα εξετάζεται ο ρόλος του Άγχους θανάτου στη ζωή του ατόμου.

Μετέπειτα οι τομείς που ενδιαφέρουν την παρούσα έρευνα αφορούν στο Άγχος θανάτου και την Ηλικία και στο Άγχος θανάτου και την Τρίτη Ηλικία μιας και το δείγμα είναι άνω των 65 ετών και στο Άγχος θανάτου και το Φύλο.

Βάσει των παραμέτρων που θα εξεταστούν στις βασικές υποθέσεις εξετάζεται η έννοια της προσωπικότητας και συγκεκριμένα το Μοντέλο των 5 Παραγόντων και η Ελληνική Εκδοχή των 6 Παραγόντων.

Επιπλέον, εξετάζονται οι έννοιες της θρησκευτικότητας και της πνευματικότητας με την επίδραση που έχουν στην καθημερινότητα.

Τέλος, ως άλλη βασική παράμετρος αναλύεται και η φυσική και ψυχολογική ευημερία (physical and psychological well-being)

Όλοι οι παραπάνω παράγοντες διερευνώνται σε σχέση με το πόσο επηρεάζουν το άγχος θανάτου.

Η έννοια του θανάτου αναμφισβήτητα παίζει καθοριστικό ρόλο για την ανθρωπότητα από την απαρχή του πολιτισμού. Ένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά των ανθρώπων, σε αντίθεση με τα άλλα είδη, είναι η ικανότητά τους να αντιλαμβάνονται και ανάλογα να επεξεργάζονται την έννοια ενός μελλοντικού και αναπόφευκτου θανάτου ( Feifel, 1959).

Περίπου στα μέσα των 1950, η ψυχολογία και άλλοι σχετικοί τομείς άρχισαν να δείχνουν ενδιαφέρον σχετικά με το θάνατο και την αντιμετώπιση του θανάτου ως ένα από τα βασικότερα θέματα επιστημονικής έρευνας (Kastenbaum, 1965. Kastenbaum & Costa, 1977. Kurlychek, 1978).

• Πιο συγκεκριμένα οι υποθέσεις τις οποίες ελέγχει η παρούσα έρευνα στην ενότητα των αποτελεσμάτων, του ελέγχου των υποθέσεων είναι οι εξής παρακάτω:

• Η προσωπικότητα, η θρησκευτικότητα και η φυσική και ψυχολογική ευζωία θα έχουν σημαντική επίδραση ως προς το μέσο επίπεδο του άγχος θανάτου.

• Το μέσο επίπεδο του άγχους θανάτου θα διαφέρει ανάμεσα στα δύο φύλα.

• Το μέσο επίπεδο του άγχους θανάτου θα διαφοροποιείται ανά κατηγορία της μεταβλητής της οικογενειακής κατάστασης.

• Το μέσο επίπεδο του άγχους θανάτου θα διαφοροποιείται ανά κατηγορία της μεταβλητής του εκπαιδευτικού επιπέδου.

• Το μέσο επίπεδο του άγχους θανάτου θα διαφοροποιείται ανά κατηγορία της μεταβλητής της ηλικίας.

• Το μέσο επίπεδο του άγχους θανάτου θα διαφοροποιείται ανά κατηγορία της μεταβλητής του τόπου διαμονής.

• Το μέσο επίπεδο του άγχους θανάτου θα διαφοροποιείται από την αλληλεπίδραση των μεταβλητών του φύλου και του να μένει κάποιος-α μόνος-η.

• Το μέσο επίπεδο του άγχους θανάτου θα διαφοροποιείται από την αλληλεπίδραση των μεταβλητών του φύλου και της ηλικίας.

Αρμόζει πρώτα να επισημανθεί ότι στην ενότητα της παρουσίασης των αποτελεσμάτων της έρευνας δίνονται αναλυτικότερες πληροφορίες ως προς το δείγμα της έρευνας με την ταυτόχρονη χρήση διαφόρων γραφημάτων.

Στην έρευνα αυτή συμμετείχαν 300 άτομα ηλικίας άνω των 65 ετών. Το δημογραφικό προφίλ των ατόμων αυτών παρουσιάζεται ανά κατηγορία φύλου, ηλικίας, οικογενειακής κατάστασης, τόπου διαμονής, μορφωτικού επιπέδου, ενεργής ή όχι επαγγελματικής δραστηριότητας αλλά και κάποια άλλα βοηθητικά στοιχεία, όπως η αυτό-αντίληψη τους για την υγεία, ή λήψη ή όχι φαρμακευτικών σκευασμάτων και τέλος δυνατότητας αυτοεξυπηρέτησης.

Όλα αυτά παρουσιάζονται στους πίνακες και στα γραφήματα της διπλωματικής εργασίας.

Για την έρευνα χρησιμοποιήθηκαν: Το Ερωτηματολόγιο Άγχους για το Θάνατο (Death

Anxiety Questionnaire-DAQ. Conte, Weiner & Plutchik, 1982)

Ελληνικός Κατάλογος Επιθέτων Μέτρησης της Προσωπικότητας (ΕΚΕΜΠ. Tsaousis & Georgiades, 2009)

Το Ερωτηματολόγιο Θρησκευτικότητας του DUKE (Duke Religiousness Inventory-DRI. Koenig,

Parkerson, Meador, Hill & Hood, 1997) Το ASSET ( Cartwright & Cooper, 2002)

ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ Οι συμμετέχοντες-ουσες στην έρευνα κλήθηκαν να απαντήσουν

στα ερωτηματολόγια της έρευνας, καθώς και σε ένα ερωτηματολόγιο με δημογραφικές πληροφορίες, το οποίο παρατίθεται μαζί με τα παραπάνω στην ενότητα των παραρτημάτων της έρευνας.

Τα ερωτηματολόγια απαντήθηκαν ανώνυμα και ο συνολικός χρόνος για την συμπλήρωση μαζί με την συλλογή των ερωτηματολογίων διήρκησε περίπου ένα τρίμηνο λόγω της δύσκολης πρόσβασης σε μερικά ορεινά δημοτικά διαμερίσματα των δήμων του Ν. Φθιώτιδας για την παράδοση και παραλαβή τους.

Στο συγκεκριμένο έργο βοήθησαν συνάδελφοι Κοινωνικοί-ες Λειτουργοί των Δομών του Βοήθεια στο Σπίτι, όπως και αναφέρεται στην ενότητα των ευχαριστιών.

Στο δείγμα δόθηκε η ελευθερία ύστερα από την ανάγνωση των οδηγιών συμπλήρωσης να «τσεκάρει» τις απαντήσεις που του αντιστοιχούσαν χωρίς την άμεση και κατά πρόσωπο καθοδήγηση από την σπουδάστρια ερευνήτρια.

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι μόνο σε ελάχιστες και εξαιρετικές περιπτώσεις (ένα ενδεικτικό παράδειγμα μιας 92χρονης) τα ερωτηματολόγια συμπληρώθηκαν από τα συγγενικά πρόσωπα.

Σημαντική μεθοδολογική διαδικασία κατά το μοίρασμα των ερωτηματολογίων ότι έγινε η προσπάθεια να μελετηθεί το φαινόμενο της σειράς για αυτό και τα ερωτηματολόγια δόθηκαν με διαφορετική σειρά σε κάθε ερωτώμενο και ερωτώμενη. Αυτό που παρατηρήθηκε ήταν ότι σε εκείνους και εκείνες στους οποίους/οποίες πρώτο εμφανιζόταν σε σειρά το ερωτηματολόγιο του θανάτου υπήρχαν εμφανείς αντιδράσεις και σχόλια αντίστασης αλλά τελικώς το συμπλήρωναν, όταν άρχιζαν με το ερωτηματολόγιο της υγείας ήσαν άμεσα πιο δεκτικοί-ες στην συμπλήρωση γιατί τους ενδιέφερε κατά πολύ η υγεία τους (οι άνδρες ιδιαιτέρως αποκαλυπτικοί στα θέματα της υγείας τους) και όταν στη σειρά τους τύχαινε πρώτο το προσωπικότητας μπερδεύονταν και δήλωναν αμηχανία ως προς τον αυτοχαρακτηρισμό τους με τα συγκεκριμένα επίθετα τα οποία θεωρούσαν και πάρα πολλά . Ως προς το ερωτηματολόγιο της θρησκείας, δεν εντοπίστηκαν ιδιαίτερες αξιόλογες αντιδράσεις του δείγματος.

Στην παρουσίαση των αποτελεσμάτων με βάση την αντιστροφή κλίμακας που διεξήχθη, υπολογίστηκαν οι συντελεστές Cronbach α, για κάθε μια κλίμακα μέτρησης των μεγεθών του άγχους θανάτου, της θρησκευτικότητας, της υγείας και της προσωπικότητας. Τα αποτελέσματα παρουσιάζονται στον Πίνακα 1 της έρευνας και όλοι οι συντελεστές είναι υψηλότεροι από 0,7 υποδηλώνοντας πολύ υψηλή αξιοπιστία.

Υποθέσεις: Η πρώτη μας στατιστική υπόθεση έχει να κάνει με την

επίδραση της προσωπικότητας, θρησκευτικότητας και φυσικής και ψυχολογικής ευζωίας στο άγχος του θανάτου. Η σχετική υπόθεση διαμορφώνεται ως εξής: Η προσωπικότητα, θρησκευτικότητα και η φυσική και ψυχολογική ευζωία θα έχουν σημαντική επίδραση στη διαμόρφωση του άγχους θανάτου

Η στατιστική μέθοδος για διερεύνηση αυτής της υπόθεσης είναι η παλινδρόμηση.

Παρατηρείται, λοιπόν, ότι και για τις 6 διαστάσεις της προσωπικότητας οι συντελεστές της παλινδρόμησης προέκυψαν στατιστικά ασήμαντοι σε επίπεδο 5% (sig > 0,05). Παρατηρείται, ότι και για τον συντελεστή της μέτρησης της θρησκευτικότητας ο αντίστοιχος συντελεστής προκύπτει επίσης στατιστικά ασήμαντος (sig > 0,05). Το ίδιο προκύπτει και για τον συντελεστή της μέτρησης της φυσικής ευζωίας, ενώ αντίθετα ο συντελεστής της ψυχολογικής ευζωίας προκύπτει στατιστικά σημαντικός σε επίπεδο 5% (sig = 0,019 < 0,05).

Συνεπώς, η σχετική στατιστική ανάλυση έδειξε ότι οι παράγοντες της προσωπικότητας, της θρησκευτικότητας και της φυσικής ευζωίας δεν επιδρούν στατιστικά σημαντικά στο άγχος θανάτου. Αντίθετα, η ψυχολογική ευζωία επιδράει στο άγχος θανάτου στατιστικά σημαντικά. Πιο συγκεκριμένα, ο θετικός συντελεστής που εκτιμήθηκε (0,207) υπονοεί ότι όσο καλύτερη είναι η ψυχολογική ευημερία των ατόμων τόσο έχουν μειωμένο άγχος θανάτου. Δηλαδή για αύξηση της ψυχολογικής ευημερίας κατά μια μονάδα ο συντελεστής του άγχος θανάτου μειώνει κατά 0,207.

Η δεύτερη υπόθεση αφορά στην επίδραση του ρόλου του φύλου ως προς το άγχος θανάτου. Για τον έλεγχο της συγκεκριμένης υπόθεση χρησιμοποιήσαμε το στατιστικό κριτήριο t. Από την ανάλυση διαπιστώσαμε ότι ως προς την διεξαγωγή του ελέγχου διαφοράς μέσων, παρατηρείται ότι η ισότητα των μέσων, κάτω από την υπόθεση των ίσων διακυμάνσεων, απορρίπτεται σε επίπεδο 5% (p-value = 0.011 < 0,05). Επομένως, προκύπτει το συμπέρασμα ότι ο παράγοντας φύλο διαφοροποιεί στατιστικά σημαντικά το άγχος θανάτου [t (298) = -2,56, p = ,01]. Πιο συγκεκριμένα, στον Πίνακα 3, παρατηρείται ότι ο μέσος όρος των αντρών εκτιμάται χαμηλότερος από τον αντίστοιχο μέσο όρο των γυναικών. Επομένως, προκύπτει ότι οι γυναίκες είναι αυτές που έχουν στατιστικά σημαντικά υψηλότερο άγχος θανάτου σε σχέση με τους άντρες.

Η τρίτη υπόθεση αναφέρεται στην αξιολόγηση της επίδρασης της οικογενειακής κατάστασης (έγγαμος-η άγαμος –η χήρος-α) στο άγχος θανάτου. Ουσιαστικά, πρόκειται να διερευνηθεί κατά πόσο διαφέρουν οι τρεις μέσοι όροι ανάμεσα στις ομάδες. Για αυτό το σκοπό η πλέον κατάλληλη στατιστική ανάλυση είναι η ανάλυση διακύμανσης (ANOVA).

Από τα δεδομένα της ανάλυσης της διακύμανσης διαπιστώνουμε ότι δεν υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι το μέσο άγχος θανάτου διαφοροποιείται ανά κατηγορία της μεταβλητής της οικογενειακής κατάστασης. Δηλαδή ανεξάρτητα από το σε ποια οικογενειακή κατάσταση βρίσκεται κάποιος τείνει να έχει το ίδιο μέσο επίπεδο άγχους θανάτου [F(2,295) = 2,40, n.s].

Στα πλαίσια της τέταρτης υπόθεσης, διερευνάται εάν υπάρχει επίδραση του μορφωτικού επιπέδου στο άγχος θανάτου. Πιο συγκεκριμένα πρόκειται να διερευνηθεί εάν εκτιμάται διαφορετικό μέσο επίπεδο άγχους θανάτου για κάθε επίπεδο μορφωτικού επιπέδου. Παρακάτω παρουσιάζονται τα περιγραφικά στατιστικά για κάθε κατηγορία μορφωτικού επιπέδου. Για να εξεταστεί εάν οι μέσοι όροι εμφανίζουν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ τους, θα πρέπει να εφαρμοστεί η ανάλυση διακύμανσης (ANOVA). Από τα αποτελέσματα της ανάλυσης, παρατηρείται ότι δεν απορρίπτεται η μηδενική υπόθεση για ισότητα του μέσου άγχους θανάτου (sig = 0,131> 0,05). Συνεπώς, προκύπτει το συμπέρασμα ότι δεν διαφοροποιείται σημαντικά το μέσο άγχος θανάτου ανά μορφωτική κατηγορία. Έτσι, ο παράγοντας μορφωτικό επίπεδο δεν επιδράει στατιστικά σημαντικά στο μέσο άγχος θανάτου [F (4, 294) = 1,71, ns].

Αναφορικά με την διερεύνηση της πέμπτης υπόθεσης εξετάζεται η επίδραση της ηλικίας στο άγχος θανάτου. Πιο συγκεκριμένα, εξετάζεται εάν το μέσο επίπεδο άγχους θανάτου διαφέρει σημαντικά ανάμεσα στις ηλικιακές κατηγορίες που δημιουργήθηκαν (65-70) (70-80) (>80). Για να εξεταστεί εάν οι μέσοι όροι εμφανίζουν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ τους, θα πρέπει να εφαρμοστεί η ανάλυση διακύμανσης (ANOVA). Σύμφωνα με τα αποτελέσματα παρατηρείται ότι δεν απορρίπτεται η μηδενική υπόθεση για ισότητα του μέσου ανά ηλικιακή κατηγορία (sig = 0,124 >0.05). Έτσι, προκύπτει ότι ο παράγοντας ηλικία δεν διαφοροποιεί στατιστικά σημαντικά το μέσο επίπεδο του άγχους θανάτου [F (2, 297) = 2,11, ns].

Σχετικά με την αξιολόγηση της έκτης υπόθεσης, πρόκειται να εξεταστεί η επίδραση του τόπου της διαμονής στο άγχος θανάτου. Ουσιαστικά θα εξεταστεί κατά πόσο στους διαφορετικούς τόπους διαμονής διαφέρει το μέσο επίπεδο άγχους θανάτου. Δηλαδή θα πρέπει να εξεταστεί εάν διαφέρουν οι μέσοι όροι για κάθε τοποθεσία. Από τα αποτελέσματα παρατηρείται ότι απορρίπτεται η μηδενική και ότι δεν διαφοροποιείται το μέσο άγχος θανάτου ανά κατηγορία τόπου διαμονής (sig = 0,000 <0.05). Επομένως, προκύπτει το συμπέρασμα ότι ο τόπος διαμονής επιδράει στατιστικά σημαντικά στο άγχος θανάτου [F (3, 296) = 6,69, p = ,000].

• Παρατηρείται ότι οι άνδρες και οι γυναίκες που ζουν σε αστική περιοχή διαφέρουν στατιστικά σημαντικά σε σχέση με τους άνδρες και τις γυναίκες που ζουν σε ημιαστική και αγροτική περιοχή ως προς το μέσο επίπεδο του άγχους θανάτου. Αντίθετα ανάμεσα σε εκείνους και εκείνες που ζουν σε αστική περιοχή και στα άτομα που ζουν σε δημοτικά διαμερίσματα δεν παρατηρείται στατιστικά σημαντική διαφοροποίηση του μέσου επιπέδου άγχους θανάτου.

• Προκύπτει, επίσης, ότι τα άτομα που ζουν σε ημιαστική με εκείνα που ζουν σε αστική διαφέρουν στατιστικά σημαντικά.

• Σύμφωνα με τα παραπάνω και λαμβάνοντας υπόψη το παρακάτω γράφημα μπορούμε να αναφέρουμε ότι τα άτομα που ζουν σε αστική περιοχή έχουν μικρότερο άγχος θανάτου από εκείνα που ζουν σε ημιαστική και ομοίως εκείνα που ζουν σε αστική έχουν μικρότερο άγχος θανάτου από εκείνα που ζουν σε αγροτική.

• Επιπλέον, ανάμεσα σε άνδρες και γυναίκες που ζουν σε αστική περιοχή με εκείνους-ες που ζουν σε δημοτικά διαμερίσματα δεν παρατηρείται διαφορά αλλά θα πρέπει να σημειωθεί ότι αυτό είναι πολύ οριακά (p value = μικρότερο από 7%).

Στα πλαίσια της διερεύνησης της έβδομης υπόθεσης εξετάζεται ο ρόλος της αλληλεπίδρασης του φύλου και του να μένει κάποιος κάποια μόνος –η ως προς στο άγχος του θανάτου. Πιο συγκεκριμένα, πρόκειται να εξεταστεί κατά πόσο το φύλο επιδράει το ίδιο στο άγχος θανάτου για τα άτομα που μένουν μόνα ή όχι. Ο έλεγχος της συγκεκριμένης υπόθεσης γίνεται με το στατιστικό κριτήριο της παραγοντικής ανάλυσης διακύμανσης (Two-Way ANOVA). Από τα δεδομένα της ανάλυσης παρατηρείται ότι η αλληλεπίδραση του φύλου σε σχέση με το να ζει κάποιο άτομο μόνο δεν είναι στατιστικά σημαντική [F (1, 295) = 1,05, ns]. Το ίδιο ισχύει και για τις κύριες επιδράσεις του φύλου [F (1, 295) = 2,36, ns] και του κατά πόσο κάποιος/α ζει μόνος ή όχι [F (2, 295) = 2,36, ns].

Τέλος, κατά την διερεύνηση της όγδοης υπόθεσης, εξετάζεται η αλληλεπίδραση του φύλου και της ηλικίας ως προς το άγχος του θανάτου. Πιο συγκεκριμένα, πρόκειται να εξεταστεί κατά πόσο το φύλο επιδράει το ίδιο στο άγχος θανάτου για τα άτομα των διάφορων ηλικιακών κατηγοριών. Ο έλεγχος της συγκεκριμένης υπόθεσης γίνεται με το στατιστικό κριτήριο της παραγοντικής ανάλυσης διακύμανσης (Two-Way ANOVA.) Από τα αποτελέσματα της ανάλυσης παρατηρείται ότι η αλληλεπίδραση (Φύλο X Ηλικιακή Ομάδα) προέκυψε στατιστικά μη σημαντική [F (2, 294) = 1,24, ns].

Όμως, στην παρούσα ανάλυση η κύρια επίδραση του φύλου θεωρείται στατιστικά σημαντική με τις γυναίκες να έχουν μεγαλύτερο μέσο όρο άγχους θανάτου από τους άνδρες ανεξαρτήτου ηλικιακής κατηγορίας. Πιο συγκεκριμένα η διαφορά του άγχους θανάτου των γυναικών από αυτή των ανδρών είναι σταθερή για όλα τα ηλικιακά επίπεδα. Δηλαδή, οι γυναίκες σε κάθε ηλικιακή κατηγορία συνεχίζουν να έχουν υψηλότερο μέσο επίπεδο άγχους θανάτου σε σχέση με τους άντρες σε κάθε αντίστοιχη ηλικιακή κατηγορία.

• ΣΥΖΗΤΗΣΗ

• ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

• ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑ

Συζήτηση: Σχετικά με το ρόλο του φύλου στο άγχος θανάτου προκύπτει το συμπέρασμα ότι ο παράγοντας φύλο διαφοροποιεί στατιστικά σημαντικά το άγχος θανάτου κατά την παρούσα έρευνα και ειδικότερα είναι οι γυναίκες αυτές που έχουν στατιστικά σημαντικά υψηλότερη επίδοση στο άγχος θανάτου σε σχέση με τους άντρες. Οι γυναίκες, λοιπόν, τείνουν να έχουν μεγαλύτερο μέσο όρο άγχους θανάτου από τους άνδρες, επιβεβαιώνοντας τα ευρήματα διαφόρων εμπειρικών ερευνών στα οποία η πλειοψηφία των ερευνητών-τριών έχει εντοπίσει υψηλότερα επίπεδα άγχους θανάτου μεταξύ των γυναικών.

Αρκεί μόνο να θυμηθεί κάποιος-α την εξήγηση του Kastenbaum (2000) στην ενότητα της βιβλιογραφικής ανασκόπησης σχετικά με τον παράγοντα φύλο και άγχος θανάτου ότι οι γυναίκες σε σχέση με τους άνδρες βρίσκονται πιο κοντά στους φόβους τους και τα συναισθήματά τους και επιπλέον είναι εκείνες που συνήθως λαμβάνουν ρόλους φροντίδας απέναντι στους/στις ηλικιωμένους-ες που βρίσκονται κοντά στον θάνατο, οπότε και βρίσκονται σε αμεσότητα πρακτικού καθημερινού βίου με τα υπαρξιακά ερωτήματα που θέτει η διαδικασία και η έννοια του θανάτου.

Συμπεράσματα: Ένα ακόμα σοβαρό πρόβλημα είναι η αντιπροσωπευτικότητα των δειγμάτων. Με ποιόν τρόπο μπορεί να διασφαλιστεί η αντιπροσωπευτικότητα των ηλικιωμένων; Σε πολλές έρευνες οι πιο κοινωνικοί-ες και ενταγμένοι-ες στην ζωή ηλικιωμένοι-ες τυχαίνει να είναι και οι πιο ευφυείς ή οι ανήκοντες-κουσες στις ανώτερες ίσως κοινωνικό-οικονομικές τάξεις ενώ άλλα δείγματα ερευνών προέρχονται από ιδρυματικούς ηλικιωμένους-ες και είναι ακατάλληλα για ορισμένου τύπου έρευνας καθώς δεν μπορούν να αντιπροσωπεύσουν τον μέσο ηλικιωμένο-η. Στην συγκεκριμένη έρευνα έγινε μεγάλη προσπάθεια να διασφαλιστεί η αντιπροσωπευτικότητα των ανδρών και γυναικών άνω των 65 ετών όσο το δυνατόν περισσότερο.

Προτάσεις: Η μελλοντική έρευνα στο πεδίο για τον φόβο του θανάτου είναι απαραίτητη, καθώς εισέρχεται στην 5η ερευνητική της επίσημη δεκαετία. Την ίδια στιγμή λίγοι είναι οι ερευνητές –τριες που χρησιμοποίησαν μη αυτό-αναφερόμενα τεστ ως προς το άγχος του θανάτου. Η ανάγκη για έρευνες πιο σοφιστικού και δια-τομεϊκού περιεχομένου είναι μεγάλη για την εξασφάλιση της εγκυρότητας των αποτελεσμάτων. Έρευνες διαχρονικές, διαπολιτισμικές αιτιατού μοντέλου, με εμπειρικό δείγμα και δοκιμαστικές προσεγγίσεις για την κατανόηση του πότε και γιατί όχι δεν συμβαίνει αλλά και τους περιορισμούς και τις διαδικασίες που ακολουθούν ένα φαινόμενο. Με ποιόν τρόπο, δηλαδή, υιοθετούνται οι διαδικασίες και πότε αυτές εμφανίζονται ως ανθρώπινη συμπεριφορά.