January-June 2009 ฉบบท 7 ⟩ 1430 الثاني ىجماد -قعدةلذوا السنة 4ปท العدد

ประธานทปรกษา ดร.อสมาอลลตฟ จะปะกยา อธการบด มหาวทยาลยอสลามยะลา ทปรกษา ดร.อาหมดอมาร จะปะเกย รองอธการบดฝายวเทศสมพนธและกจการพเศษ มหาวทยาลยอสลายะลา

อ.มสลน มาหะมะ รองอธการบดฝายวชาการ มหาวทยาลยอสลามยะลา อ.ซาฟอ บาร รองอธการบดฝายบรหาร มหาวทยาลยอสลามยะลา อ.อบดรรอฮมาน วอเดร รองอธการบดฝายพฒนาศกยภาพนกศกษา มหาวทยาลยอสลามยะลา อ.หะยเซง โตะตาหยง ผชวยอธการบดฝายทรพยสนและสทธประโยชน มหาวทยาลยอสลายะลา ดร.อบดลฮาลม ไซซง คณบดคณะอสลามศกษา มหาวทยาลยอสลามยะลา อ.สกร หลงปเตะ คณบดคณะศลปศาสตรและสงคมศาสตร มหาวทยาลยอสลามยะลา อ.ซอและห ตาเละ คณบดคณะวทยาศาสตรและเทคโนโลย มหาวทยาลยอสลามยะลา อ.อบรอเฮม หะยสาอ ผอานวยการสานกวทยบรการ มหาวทยาลยอสลามยะลา อ.มฮาหมดนาเซร หะบาแย ผอานวยการสถาบนอสสาลาม มหาวทยาลยอสลามยะลา เจาของ บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยอสลามยะลา บรรณาธการ ผศ.ดร.มฮาหมดซาก เจะหะ คณบดบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยอสลามยะลา กองบรรณาธการ ผศ.ดร.อบราเฮม ณรงครกษาเขต ผศ.ดร.รสลน อทย อ.เจะเหลาะ แขกพงศ ดร.ซาการยา หะมะ ดร.ซอบเราะห การยอ อ.ซอลฮะห หะยสะมะแอ อ.จารวจน สองเมอง ดร.อดนน สอแม ดร.มฮามสสกร มนยน อ.นศรลลอฮ หมดตะพงศ อ.มฮาหมด สะมาโระ

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยอสลามยะลาAl-Nur Journal The Graduate Studies of Yala Islamic University

อาจารยประจาวทยาลยอสลามศกษา มหาวทยาลยสงขลานครนทร วทยา เขตปตตาน หวหนาภาควชาภาษาตะวนออก มหาวทยาลยสงขลานครนทร วทยาเขต ปตตาน รกษาการในตาแหนงผอานวยการสถาบนอสลามและอาหรบศกษา มหาวทยาลยนราธวาสราชนครนทร รองคณบด คณะอสลามศกษา มหาวทยาลยอสลามยะลา รองคณบด คณะวทยาศาสตรและเทคโนโลย มหาวทยาลยอสลามยะลา รองคณบด คณะศลปศาสตรและสงคมศาสตร มหาวทยาลยอสลามยะลา ผอานวยการสานกบรการการศกษา มหาวทยาลยอสลามยะลา ผอานวยการวทยาลยภาษาอาหรบซคกอซม มหาวทยาลยอสลามยะลา หวหนาสาขาวชาชพคร มหาวทยาลยอสลามยะลา หวหนาสาขาวชาอสลามศกษา มหาวทยาลยอสลามยะลา หวหนากองกจการพเศษ มหาวทยาลยอสลามยะลา

ผทรงคณวฒพจารณาประเมนบทความ ผชวยศาสตราจารย ดร.ปราโมทย เงยบประเสรฐ มหาวทยาลยราชภฏภเกต ดร.มะรอนง สาแลมง มหาวทยาลยสงขลานครนทร วทยาเขตปตตาน ดร.มฮามสสกร มนยน มหาวทยาลยอสลามยะลา Prof. Dr.Ahmad Moustafa Abu al-Khait มหาวทยาลยอสลามยะลา

Dr.Bashir Mahdi Ali Mohamed มหาวทยาลยสงขลานครนทร วทยาเขตปตตาน Dr.Adama Bamba มหาวทยาลยสงขลานครนทร วทยาเขตปตตาน

บรรณาธการจดการ 1.นายมาหะมะ ดาแมง 2.นายอบดลยลาเตะ สาและ 3.นายฟารด ดอเลาะ 4.นายอาสมง เจะอาแซ กาหนดการเผยแพร 2 ฉบบ ตอป

การเผยแพร จดจาหนายและมอบใหหองสมด หนวยงานของรฐ สถาบนการศกษาในประเทศ และตางประเทศ

สถานทตดตอ บณฑตวทยาลย ชน 1 อาคารคณะศกษาศาสตร มหาวทยาลยอสลามยะลา 135/8 หม 3 ตาบลเขาตม อาเภอยะรง จงหวดปตตาน 94160 โทร.0-7341-8614 โทรสาร 0-7341-8615, 0-7341-8616 Email: fariddoloh@gmail.com

รปเลม บณฑตวทยาลย

พมพท โรงพมพมตรภาพ เลขท 5/49 ถนนเจรญประดษฐ ตาบลรสะมแล

อาเภอเมอง จงหวดปตตาน 94000 โทร 0-7333-1429

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยอสลามยะลา จดทาขนเพอสงเสรมให คณาจารย นกวชาการ และนกศกษาไดเผยแพรผลงานแกสาธารณชน อนจะเปนประโยชนตอการเพมพนองค ความร และแนวปฏบตอยางมประสทธภาพ ทงน บณฑตวทยาลย รบพมพเผยแพรวารสารวชาการใน 3-4 ภาษาดวยกน โดยมการกาหนดบทคดยอเปนภาษาองกฤษและภาษาของบทความ การเขาเลม การ เรยบเรยงบทความ หมายเลขหนา และการอาน ไดเรยบเรยงลาดบรปแบบตามแนวการอานจากขวาไปซาย ทศนะและขอคดเหนใด ๆ ทปรากฏในวารสารฉบบน เปนความคดเหนสวนตวของผเขยนแตละทาน ทางกองบรรณาธการเปดเสรดานความคด และไมถอวาเปนความรบผดชอบของกองบรรณาธการ

บทบรรณาธการ มวลการสรรเสรญทงหลายเปนสทธ แดเอกองคอลลอฮ ททรงอนมตใหการรวบรวมและจดทาวารสารฉบบนสาเรจไปดวยด ขอความสนตสขและความโปรดปรานของอลลอฮ จงประสบแดทานนบมฮมมด ผเปนศาสนฑตของพระองค

วารสาร อล-นร เปนวารสารบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยอสลามยะลา ไดจดตพมพวารสารทางวชาการปละ 2 ฉบบ เพอนาเสนอองคความรทหลากหลายในเชงวชาการ จากผลงานของนกศกษาระดบบณฑตศกษา คณาจารย ภายในมหาวทยาลยอสลามยะลา และจากนกวชาการทวไป เพอเผยแพรในสงทเปนสาระประโยชนสสงคม

วารสาร อล-นร ฉบบน เปนฉบบท 7 ประจาป 2552 ทไดรวบรวมบทความทางวชาการประกอบดวย 3-4 ภาษาดวยกน ทงนเพอเปนเอกลกษณทางดานภาษา วฒนธรรม และความหลากหลาย บทความวชาการทไดนาเสนอในวารสารฉบบนประกอบดวย 7 บทความกบ 1 บทวพากษหนงสอ (Book Review) รวบรวมจากคณาจารยและนกศกษาระดบบณฑตศกษาทงภายในและภายนอกสถาบน ทไดเสยสละเวลาอนมคา เพอสรางสรรคองคความรอนทรงคณคาและมผลประโยชนน เพอใหบทความทางวชาการดงกลาว เปนทยอมรบและเผยแพรสสงคม ทางกองบรรณาธการวารสารบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยอสลามยะลา ไดตรวจสอบบทความทางวชาการ โดยไดรบเกยรตและโอกาสจากบรรดาผทรงคณวฒ ในประเทศและตางประเทศทาหนาทประเมน ทายทสดน กองบรรณาธการวารสาร ยนดเสมอเพอเปดโอกาสรบการพจารณาผลงานวชาการ ของทกๆ ทานทมความสนใจ รวมถงคาตชม ขอเสนอแนะตางๆ ทงนเพอนาสการพฒนาในผลงานทางวชาการตอไป

บรรณาธการวารสาร อล-นร

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยอสลามยะลา

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

عرض وحتليل" : التفسري الصحيح"األستاذ الدكتور حكمت بشري ياسني ومنهجه يف كتابه

∗أمحد جنيب بن عبداهللا امللخص

وهو األستاذ التفسريهذا البحث إىل إبراز أحد العلماء املعاصرين الكبار يف جمال يهدف خدمـة كتـاب اهللا يف الكبرية وإسهاماته فعالةالدكتور حكمت بشري يا سني، وكان له جهود

ويعتمد على املنهج املكتيب، حيث مث الرجـوع إىل مكتبـة أكادمييـة .عز وجل يف هذا العصرالدراسات اإلسالمية جامعة ماليا، نيلم فوري، ومكتبة الباحث الشخصية، ليتوصل يف النهاية إىل

ني من الشخصية البارزة يف جمال يعد األستاذ الدكتور حكمت بشري ياس: عدة نتائج؛ أمهية؛ أواللألستاذ الدكتور حكمت بشري ياسني كتاب قيم نفس يف هـذا : يانيا. التفسري يف العصر احلديثوقد سلك يف إعداد منهجا فريدا ومسلكا رائعا، ليس لغـريه مـن . اال مساه التفسري الصحيح

.هذا االجتاه -يف علم الباحث-املعاصرين

.، مليزياي، كوتا بارو، كلننتأكادميية الدراسات اإلسالمية، جامعة ماليا، نيلم بور يف الدراسات القرآن والسنة، حماضر دكتوراه ∗

บทความทางวชาการ

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

Abstract

This article aims to discuss the biography of a muslim scholar known as Prof. Dr. Hikmat Basyir Yasin and his contribution to the development of Quranic exegesis especially in al-Tafsir bi al-Ma’thur and al-Tafsir al-Sahih. At the same time, the article analyses the methodology of Prof. Dr. Hikmat Basyir Yasin in his important book entitled “al-Tafsir al-Sahih”.

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

املقدمة

فعلم التفسري من أجل العلوم . إن االشتغال بعلم التفسري والعناية به من أفضل األعمال لذا قد قام العلماء األجالء على مر الزمان خلدمة هذا العلم. وأشرفها لتعلقه بكالم رب العاملني

ن يعتمد يف وهناك م. بتأليف كتب التفاسري وتصنيفها لألمة على اختالف مناهجهم ومذاهبهموللمدرستني . التفسري على التفسري باملأثور، كما أن هناك فئة أخرى تتمسك بالتفسري بالرأي

.رجاهلما وعلماؤمهافمن املفسرين .ومبا أن التفسري باملأثور هو األساس يف التفسري ، فإن الكالم عنه يف غاية من األمهية

، وابن )هـ 310ت ( مام حممد بن جرير الطربياملتقدمني الذين اشتهروا بالتفسري باملأثور كاإل) هـ 774ت (، واحلافظ ابن كثري )هـ 510ت (، والبغوي )هـ 327ت (أيب حامت الرازي والعالمة ) هـ 1332ت (ومن املفسرين املتأخرين كالعالمة مجال الدين القامسي . ومجاعة آخرون

).هـ 1393ت (الشيخ حممد األمني بن حممد املختار الشنقيطيوهذا املقال سيتناول أحد املفسرين املعاصرين الذي له جهود مشكورة يف خدمة التفسري باملأثور

وقد صنف كتابا فريدا من . وهو الشيخ األستاذ الدكتور حكمت بشري ياسني حفظه اهللا ورعاه .زاياهالذي سنتناول الكالم عن منهجه وم" التفسري الصحيح"نوعه يف التفسري باملأثور ، وهو

:التعريف باألستاذ الدكتور حكمت بشري ياسني

وحصل .م يف مدينة املوصل بالعراق1955سنة األستاذ الدكتور حكمت بشري ياسني ولد

. من جامعة أم القرى مبكة املكرمة )فرع الكتاب والسنة(دكتوراة يف الشريعة اإلسالمية ال على والدراسات اإلسالمية باجلامعة اإلسالمية باملدينة وعمل أستاذا مساعدا يف كلية القرآن الكرمي

مث رقي إىل درجة أستاذ .النبوية وأمينا لقسم التفسري مدة سنتني ودرس التفسري يف عدة كليات مث عمل أستاذا مشاركا يف الدراسات العليا ومشرفا على رسائل املاجستري .هـ1410مشارك سنة

مث عمل . هـ1415 رقي إىل درجة أستاذ من اجلامعة نفسها عام مث .والدكتوراة باجلامعة نفسهامشرفا على موسوعة متون احلديث الشريف وعلى موسوعة السرية النبوية يف مركز خدمة السنة

مث عمل مديرا ملركز الدراسات .النبوية باجلامعة نفسها مع اإلشراف على رسائل الدراسات العلياطباعة املصحف الشريف مدة سنتني بعد أن أعري إىل وزارة الشؤون القرآنية مبجمع امللك فهد ل

وحصل على إجازة يف رواية الكتب الستة وبعض الكتب يف الفقه احلنبلي .اإلسالمية واألوقافمن فضيلة الشيخ العالمة عبداهللا بن عبد العزيز بن عقيل رئيس اهليئة الدائمة لس القضاء األعلى

مث عمل أستاذا يف قسم التفسري بكلية القرآن الكرمي والدراسات .هـ1/4/1425سابقا يف تاريخ وحصل الدكتور حكمت بشري ياسني على جائزة األمري نايف .هـ15/7/1425العليا حىت تاريخ

فقه "هـ يف موضوع 1426بن عبد العزيز العاملية للسنة النبوية والدراسات اإلسالمية املعاصرة عام

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

ويعمل اآلن يف كتابة بعض املوسوعات وبعض األحباث يف ". لف يف ضوء السنةاحلوار مع املخا )/ htpp://www.Isboo.org/ Pages/Naief_Sonaa1426_1.Htm(.التفسري

:مؤلفاته

:من املؤلفات اليت كتبها كما يلي

 .حتقيق -)سورة آل عمران وسورة النساء(تفسري ابن أيب حامت - 1مجع –بن األكوع يف الكتب الستة وموطأ مالك ومسند أمحد مرويات الصحايب سلمة - 2

 .وحتقيق .باملشاركة –مرويات اإلمام أمحد بن حنبل يف التفسري - 3 .القواعد املنهجية يف التنقيب عن املفقود من الكتب واألجزاء التراثية - 4 .فقه احلوار مع املخالف يف ضوء السنة - 5 .د الكالم عنهالتفسري الصحيح ، الذي حنن بصد - 6 

:التعريف بالتفسري الصحيحوبعد . كما أثبت على غالف الكتاب" التفسري الصحيح"هذا التفسري عنوانه :عنوان التفسري

وكلمة موسوعة تعين أن هذا ". موسوعة الصحيح املسبور من التفسري باملأثور"العنوان عبارة .التفسريية الصحيحة التفسري كتاب عظيم يستوعب القدر الكبري من الروايات

:أسباب التأليف

حتدث املؤلف عن األسباب والعوامل اليت دعته إىل تصنيف الكتاب ومن أمهها كون التفسري باملأثور له أمهية كربى يف فهم القرآن الكرمي ألنه تفسري من رب العاملني أو من رسوله األمني أو

تابعي ل من مدرسة النبوة عن الصحابة تفسري صحايب شهد الترتيل وعرف التأويل أو تفسري والسبب اآلخر ما صدر من نداءات علماء اإلسالم املتكررة يف كل زمان . املفسرين النابغني

ومكان وحثهم األمة على العودة إىل القرآن والسنة، وغالبا ما يواكب هذه النداءات الدعوة لتنقية . بعد ما ثبت فشل املدرسة العقلية يف التفسري التفسري من الدخيل بأنواعه أو تصنيف تفسري نقلي

. هذا جبانب كون التفسري الصحيح تتقبله النفوس بكل اطمئنان وتأخذه بقوة وجديةوقد : "وصرح املؤلف يف موطن آخر من تفسريه السبب املذكور ولكن بعبارة أوضح حيث يقول

التفسري من الدخيل ولتمييز تعالت صيحات لكثري من الغيوريني يف األوساط العلمية لتنقية الصحيح من السقيم، وقد بذلت جهود ال بأس ا لغربلة بعض كتب التفسري من الدخيل خصوصا يف جامعة األزهر ولكن مل يقم أحد بنقد التفاسري بتمييز الصحيح من السقيم أو جبمع ما

". أثر من الصحيح املسند يف التفسري

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

سري خرباته العلمية الطويلة يف جمال التفسري من حتضري الدروس وساعده يف حتقيق أمله إلصدار التف . وحتقيق املخطوطات واإلشراف على الرسائل الكثرية يف مرحلة املاجستري والدكتوراة ومناقشتها

:أوصاف التفسري وحمتوياته

:وحمتويات كل جملد كما يأيت. قدم التفسري يف أربعة جملدات متوسطة احلجم

حيتوي على املقدمة وفيها بيان أمهية علم التفسري باملأثور، ونبذة عن نشأة :الد األولالتفسري باملأثور، ونبذة عن مراحل التفسري باملأثور ومنهج الصحابة والتابعني فيه، وأشهر تفاسري أتباع التابعني ومن بعدهم، وأشهر تفاسري القرن الثالث والرابع، ومن أسباب التأليف هلذا التفسري،واملنهج يف اجلمع والتخريج واالختصار، ودراسة أشهر الطرق واألسانيد املتكررة، وكلمة شكر،

.وسورة الفاحتة، وسورة البقرة، وسورة آل عمرانسورة النساء واملائدة واألنعام واألعراف : حيتوي على تفسري السور اآلتية: الد الثاين .واألنفال والتوبة

.لى تفسري سورة يونس حىت سورة الفرقانحيتوي ع: الد الثالث .حيتوي على تفسري سورة الشعراء حىت سورة الناس: الد الرابع

ويف هذا الد سجل املؤلف تاريخ الفراغ من تأليفه وهو صباح يوم األربعاء الثالث من شوال من /htpp://www.Isboo.org(.عيد الفطر املبارك سنة تسع عشرة وأربعمائة وألف للهجرة

Pages/Naief_Sonaa1426_1.Htm /(

: عدد املراجع واملصادر هلذا التفسري

بالنظر إىل فهرس املصادر واملراجع الذي أثبته املؤلف يف الد الرابع يتبني لنا أن املؤلف قد رجع ريخ وتشمل املصادر أنواع العلوم كالتفسري واحلديث والتا. مصدرا يف إعداده هذا التفسري 198إىل

.واللغة والتراجم

:طباعة التفسري

وتوىل طباعة التفسري دار املآثر للنشر والتوزيع والطباعة باملدينة املنورة وطبع الطبعة األوىل عام .وكانت طباعة جيدة وفاخرة. هـ 1419

:منهجه يف التفسري

التخريج ذكر املؤلف منهجه يف التفسري يف مقدمة كتابه مركزا على منهجه يف اجلمع و :وعند التأمل يتلخص منهجه فيما ذكر يف النقاط اآلتية. واالختصار

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

:مجع الروايات التفسريية من كتب التفاسري املتنوعة واختيار الروايات الصحيحة

وأكثرها من . وقد بذل املؤلف جهدا كبريا يف مجع الروايات التفسريية من مظاا املختلفةاملتداولة كتفسري الطربي وتفسري ابن أيب حامت وتفسري ابن كثري، ومن التفاسري القدمية من التفاسري

املفقودة جبمع مرويات أشهر املفسرين من أصحاب التفاسري املفقودة كاإلمام مالك والشافعي وأمحد وحممد بن إسحاق وعبد اهللا بن املبارك ووكيع وابن خزمية وابن ماجة والطرباين والفريايب

ومن هذا الكم الوفري، انتخب املؤلف منه الصفو واللباب، فترك الضعيف . هموعبد بن محيد وغريونستطيع أن نرى هذا األمر من . وهذا ال شك عمل حيتاج إىل اجلهد الكبري واملثابرة. واملوضوع

.خالل االطالع الشامل على هذا التفسري

:ترتيب الروايات التفسريية حسب سور القرآن وآياته

الذي ينتهجه عامة املفسرين يف تفسري اآليات حسب السور واآليات إال أن وهذا املسلك هذا التفسري ال يشمل كل آية من القرآن، وهناك آيات كثرية مل يرد تفسريها لوضوح معانيها

. كما أشار إليه املؤلف

:يتفسري القرآن بالقرآن اعتمادا على كتاب أضواء البيان مث تفسري ابن كثري وتفسري القامس

فما أمجل يف مكان فإنه قد فسر يف . إن أحسن طرق التفسري أن يفسر القرآن بالقرآن أوالهذه الطريقة األوىل يف تفسري القرآن . موضع آخر، وما اختصر يف مكان فقد بسط يف موضع آخر

رآن الق: وقد قال العلماء ).93: ، ص1979ابن تيمية، (.كما أشار إليه ابن تيمية وغريه من العلماءفقد أورد املؤلف روايات كثرية حول . وهذا املنهج اتضح جليا يف هذا التفسري. يفسر بعضه بعضا

واختار أن يعتمد على كتاب أضواء البيان للعالمة حممد األمني الشنقيطي . تفسري القرآن بالقرآنتباطات بني فلعل األمر راجع إىل كون أضواء البيان أكثر بيانا وتوضيحا لالر. رمحه اهللا أوال

.واهللا تعاىل أعلم )1/146: ، ص1986، روميالدكتور فهد ال (.اآليات باملقارنة مع غريه تقدمي الروايات اليت اتفق عليها الشيخان البخاري ومسلم يف صحيحيهما مث ما انفرد به أحدمها وعدم ختريج احلديث من مصادر أخرى ما دام احلديث مذكورا يف الصحيحني أو يف

قد تقرر لدى األمة أن أصح كتاب بعد القرآن : ا ألن اهلدف التوصل إىل صحة احلديثأحدمهفكالمها مرجعان أساسيان . الكرمي صحيح اإلمام البخاري أو اجلامع الصحيح، مث صحيح مسلم

فالصحيحان . هلذه األمة بعد كتاب اهللا، وليسا للتفسري فحسب، بل جلميع أنواع العلوم واألحكام .تقدمي والعناية خصوصا يف تفسري كالم اهللا تعاىل ذكرهيستحقان ال

يف حالة عدم العثور على األحاديث يف الصحيحني أو يف أحدمها جلأ املؤلف إىل كتب التفسري وعلوم القرآن املسندة كفضائل القرآن وأسباب الرتول والناسخ واملنسوخ وإىل كتب

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

ريها من كتب السرية والتاريخ والعقيدة الصحاح والسنن واملسانيد واملصنفات واجلوامع وغ .املسندة مبتدئا باألعلى سندا أو مبا حكم عليه األئمة النقاد املعتمدون

ابن حجر، (.ومجلة األحاديث الواردة يف الصحيحني فيما يتعلق بالتفسري مل تكن كبريةأخرى كما لذا حيتاج األمر إىل البحث عن األحاديث أو الروايات يف كتب ).617: ، ص1988

ومع صعوبة الرجوع إىل تلك املصادر فإن استئناس املؤلف باألسانيد اليت قد . صرح املؤلف بذلكوهذه . حكم عليها العلماء النقاد املعتربون قد ساعده كثريا يف معرفة صحة السند أو عدمه

.الطريقة يف احلقيقة مما يوفر اجلهد والوقت

:إلسناد أو حسنه مستأنسا حبكم النقاد اجلهابذةختريج احلديث خترجيا يوصل إىل صحة ا

وقد سبق . هذا مما انتهجه املؤلف يف التخريج، ومهه الوصول إىل درجة احلديث صحة وضعفا .أمهية الرجوع إىل أقوال النقاد املعتمدين اختصارا للطريق واستفادة من أعمال السابقني

إىل أقوال الصحابة الذين شهدوا يف حالة عدم وجود األحاديث املرفوعة جلأ املؤلف الترتيل وأورد أقوال الصحابة رضوان اهللا عليهم بأصح األسانيد عنهم ، وإذا مل يعثر املؤلف

:على قول صحايب جلأ إىل ما ثبت من أقوال التابعنيوحينئذ إذا مل جتد التفسري يف القرآن وال يف السنة رجعت يف " :وقال ابن تيمية يف هذا

..."وال الصحابة، فإم أدرى بذلك ملا شاهدوا من القرآن، واألحوال اليت اختصوا اذلك إىل أق )93: ، ص1979ابن تيمية، (

قدم املؤلف دراسة األسانيد والطرق املتكررة ألقوال الصحابة والتابعني يف املقدمة وطول

:النفس يف ذكرها وذلك لبيان موضع احلكم على صحتها وحسنها

اإلسناد عن أيب بن كعب رضي اهللا عنه، األسانيد عن ابن عباس، اإلسناد عن : سانيدوتلك األإن دراسة هذه . عطاء بن أيب رباح، اإلسناد عن عكرمة، األسانيد عن قتادة، واإلسناد عن جماهد

فكأن املؤلف أراد أن يتأسى مبن . األسانيد اليت قدمها املؤلف يف نظري من أهم مزايا هذا التفسريبقه من املفسرين السابقني أمثال ابن أيب حامت الرازي والبغوي، فقد ذكر أسانيدمها يف التفسري يف س

وأذكر هنا أمهية ذكر . مقدمة تفسرييهما، وكذلك احلافظ ابن حجر يف العجاب يف بيان األسبابالوقوف وإمنا قدمت هذه املقدمة ليسهل : "األسانيد يف مقدمة الكتاب كما قال احلافظ ابن حجر

على أوصافهم ملن تصدى للتفسري، فيقبل من كان أهال للقبول، ويرد من عداه، ويستفاد من ذلك ابن اجلوزي، (، )174: ، ص1997العسقالين، ابن حجر، (".ختفيف حجم الكتاب لقلة التكرار فيه

)221: ، ص1997

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

:وأما منهج املؤلف يف االختصار فهو كما يلي

ختصر املؤلف يف ذكر املصادر يف التفسري اكتفاء بذكر امسه فقط دون ذكر الصفحة -وأما املصادر األخرى فقد أوردها املؤلف بذكر أمسائها مع اجلزء . واجلزء خوفا من إطالة احلواشي

وهذا املنهج يف كل سورة من التفسري إال سورة . والصفحة، والباب والكتاب إن تعددت الطبعات .لكثرة اإلحالة إىل غري كتب التفسري الفاحتة

ختصار الكالم عن رجال األسانيد وخصوصا إذا تقدم البحث عنهم يف حتقيق املؤلف -ومن هذا االختصار سند ابن أيب حامت . لتفسري سوريت آل عمران والنساء من تفسري ابن أيب حامت

.إىل السدي وسنده إىل مقاتل بن حيانأو ابن أيب حامت أو بكليهما يف كثري من األحيان لشموهلما الكتفاء بتفسريي الطربي -

.والختصار تعدد املصادر. يف حالة تكرر الكلمة يف القرآن الكرمي ميكن الرجوع إىل تفسريها عند أول ورودها-

فال ) 32(مرة وورد تفسريها يف سورة البقرة عند اآلية رقم ) 96(تكررت ) حكيم(فمثال لفظ .لة لكثراداعي لتكرار اإلحا

: ب، خمطوط: ك، باب: كتاب: األمثلة: استعمل املؤلف طريقة االختصار يف الكلمات- .ل: خ، لوحة

ومن منهجه يف االختصار عدم تفسري اآليات اليت ال حتتاج إىل التفسري لوضوح معناها، - .وكذا آيات الصفات هللا عز وجل

:أنواع الروايات التفسريية وموقف املؤلف منها

ق أن تكلمنا عن منهج املؤلف الذي رمسه لنفسه يف إعداد التفسري من اجلمع والتخريج سبوتبقى معنا جولة علمية مع هذا التفسري لنتعرف على نوعية الروايات التفسريية . واالختصار

وسيدور الكالم حول الروايات عن فضائل السور، واحلروف املقطعة، . وموقف املؤلف منهاوالناسخ واملنسوخ، والقراءات، والعقيدة، واألحكام الفقهية، والقصص واألخبار وأسباب الرتول،

.السالفة الروايات عن فضائل السور -1

والسور اليت ذكر فضائلها سورة . اهتم املؤلف بسرد األحاديث الواردة يف فضائل السور وامللك والتكوير الفاحتة والبقرة وآل عمران والنساء واألنعام واألعراف واإلسراء والكهف

وإن اقتصار املؤلف على ذكر فضائل هذه السور دون . والكافرون واإلخالص والفلق والناس غريها من السور األخرى يشري إىل أمر مهم، فكأن املؤلف يرى أن األحاديث الواردة يف فضائل

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

عرض املؤلف لذا أ . السور اليت مل يذكرها يف تفسريه فهي مل تبلغ درجة الصحة أو احلسن عنده ).76: ، ص1979 ابن تيمية،(1.واهللا أعلم. عن ذكرها

 الروايات عن احلروف املقطعة -2وقد توقف يف : "فقال. Az}بني املؤلف موقفه من احلروف املقطعة عند ما فسر قوله تعاىل

تفسري هذه اآلية وغريها من احلروف املقطعة مجع من العلماء كاخللفاء الراشدين رضوان اهللا ليهم وغريهم من الصحابة والتابعني وأتباعهم، ومل يثبت عن النيب صلى اهللا عليه وسلم أنه ع

اهللا أعلم باملراد منها، ولكن ثبت عن بعض املفسرين من الصحابة : فسرها، فيستحسن أن نقولوجه مث ساق املؤلف ما ثبت عنهم من األ..." والتابعني وأتباعهم أم بينوا تفسريها واختلفوا فيه

:اآلتية أا قسم أقسم اهللا به وهو من أمسائه: الوجه األول أا فواتح يفتح اهللا ا القرآن: الوجه الثاين أا اسم من أمساء القرآن: الوجه الثالث أا اسم من أمساء اهللا: الوجه الرابع

ني يف بيان أنه ذكر الروايات اليت ثبتت عن الصحابة والتابع –حفظه اهللا –وكان من منهجه ، Az ،{ez2}معاين تلك احلروف على األوجه اليت ذكرها كما يف قوله تعاىل

{\z و ،{Az و{Az . ومل يبد املؤلف رأيه جتاه تفاسري هؤالء الصحابة والتابعني للحروفيف بداية البقرة أن التوقف يف Az}املقطعة ومل يعلق عليها اكتفاء مبا قد صرح يف الكالم عن

ويظهر من صنيعه هذا أن صحة السند أو ثبوته إىل الصحايب أو . واهللا أعلم مبرادها. ذلك أسلمفما دام الرسول صلى اهللا عليه وسلم مل يبني . التابعي يف هذه القضية ال يعين صحة املعىن أو قبوله

 .معاين تلك احلروف املقطعة فليس ألحد اخلوض فيها برأيه   وايات عن أسباب الرتول -3

ة سبب نزول اآلية من األمور املهمة يف التفسري إذ يتوقف فهم اآلية على سبب نزوهلا إن إن معرفالواحدي، أبو احلسن علي بن ( .وسبب الرتول مبين على النقل والسماع. كان هلا سبب

منها سبب نزول قوله. فقد أورد املؤلف يف تفسريه روايات كثرية عن أسباب الرتول ).8: ص، 1411،أمحد تعاىل

{ Z Y X W V U T Sz )113: 9 سورة التوبة،(

وللعلم أن هناك أحاديث موضوعة يف فضائل سور القرآن سورة سورة كما يرويه الثعليب والواحدي والزخمشري يف تفاسريهم، وهي 1

. أحاديث موضوعة باتفاق أهل العلم .يا رجل: قاال) طه(ذكر املؤلف ما أخرجه عبد الرزاق بسنده الصحيح عن قتادة واحلسن يف قوله 2

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

وأورد حديث سعيد بن املسيب عن أبيه يف قصة النيب صلى اهللا عليه وسلم مع أيب طالب .فرتلت اآلية. ألستغفرن لك ما مل أنه عنك: وقوله صلى اهللا عليه وسلم له ومنها سبب نزول قوله تعاىل

{ B Az )1: 80سورة عبس، (

يف ابن أم مكتوم ) عبس وتوىل(أنزل : يث ذكر حديث عائشة رضي اهللا عنها أا قالتح .حيث أورد حديث جندب بن سفيان رضي اهللا عنه، ، وسبب نزول...األعمى

{ b ، f e d، l k j i h z )3-1: 93سورة الضحى، (

  الروايات عن الناسخ واملنسوخ - 4

أمر ضروري للفقيه، واملفيت واملفسر إذ ال جيوز ألحد أن يتصدى العلم بالناسخ واملنسوخخالد بن عثمان (، لشيء من الفتيا أو يقدم على تفسري القرآن إال بعد اإلحاطة بالناسخ واملنسوخ

فعند تفسري قوله . وقد سرد املفسر بعض الروايات حول هذا اجلانب. )2/727: ،ص1421، السبت تعاىل

{y x w v u tz )109: 2: سورة البقرة(

نسخ ذلك كله بقوله: ذكر املؤلف رواية علي بن أيب طلحة{ � ~ } |z

)5: 9سورة التوبة، (

يف )ih(إىل قوله tsrqponmz}تعاىل وقوله . ، فنسخ هذاسورة التوبة

، ذكر املؤلف )61: 8سورة األنفال، (، ÒÑÐÏÎz}ويف تفسري قوله تعاىل .qponmz}نسختها :رواية ابن عباس

: ، أورد املؤلف رواية ابن عباسlkj..z}ويف تفسري قوله تعاىل

{gfedcz ) ،39: 9سورة التوبة( ،{nmlkz إىلº¹«¼ }نسختها اآلية اليت تليها )121-120: 9سورة التوبة، ( xz}قوله

½z ) ،122: 9سورة التوبة( .  

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

 الروايات عن القراءات - 4فنرى مثال أنه ذكر حديثا . بإيراد الروايات املتعلقة بالقراءات املؤلف كان له عناية

كان النيب صلى اهللا : ، عن ابن املسيب قال)ملك يوم الدين(أخرجه أبو داود عن وجوه القراءة يف ملك يوم }وأول من قرأها zملك يوم الدين}عليه وسلم وأبو بكر وعمر وعثمان يقرؤون

، ذكر )106: 2سورة البقرة، ( GFEDCBz}وله تعاىل وعند تفسري ق. مروان zالدينوعند . كما يف حديث عمر بن اخلطاب رضي اهللا عنه عند البخاري) ننسأها(املؤلف قراءة ثانية ، ذكر املؤلف رواية ابن أيب )24: 81سورة التكوير، ( z£¤¥¦§}تفسري قوله تعاىل .والظنني سواء والضنني: قال z§}كان ابن عباس يقرأ : حامت بسند صحيح

 الروايات عن العقيدة - 5ومن ضمن الروايات اليت اشتمل عليها هذا التفسري روايات عن أمور العقيدة ومسائلها

سورة ( zyxwvu|z}}فنرى مثال عند تفسري قوله تعاىل .، أورد املؤلف عدة أحاديث عن خصال اإلميان وشعبه ونبه على أن هناك أحاديث )108: 2البقرة، ة جدا يف خصال اإلميان وشعبه، وأشار إىل بعض املؤلفات، وأمشلها كتاب شعب اإلميان كثري

للحليمي، وشعب اإلميان للبيهقي، وكتاب شيخ اإلسالم ابن تيمية، ومن الكتب املسندة يف  .كتاب اإلمام أمحد وابن أيب شيبة ، والقاسم بن سالم وابن مندة: اإلميان

، حيث أورد املؤلف "ما شاء اهللا وشئت" تعلق بالنهي عن قول العبدومن تلك الروايات أيضا ما يحديث ابن عباس رضي : )22: 2سورة البقرة، ( z»¬®¯}عند تفسري قوله تعاىل

فقال له النيب صلى اهللا . ما شاء اهللا وشئت: اهللا عنهما أن رجال قال للنيب صلى اهللا عليه وسلم . ا شاء اهللا وحدهأجعلتين واهللا عدال ؟ بل م: عليه وسلم

فقد أورد املؤلف عند تفسريه لقوله تعاىل . ومنها روايات عن رؤية اهللا يوم القيامة والنظر إليه {KJI ،ONMz ) ،حديث أيب هريرة رضي اهللا عنه يف )23-22: 75سورة القيامة

ن عثمان خالد ب( .وهو من عقيدة أهل السنة واجلماعة. إثبات رؤية اهللا يوم القيامة للمؤمنني )4/566: ،ص1421، السبت

  الروايات عن األحكام الفقهية - 6

ففي تفسري قوله تعاىل . وقد عاجل هذا التفسري أيضا جانب األحكام الفقهية {gfedcba`_ ~}|hz ) ،ذكر )173: 2سورة البقرة ،

واألصنام، املؤلف حديثا يف حل ميتة البحر وحديثا آخر يف حترمي بيع اخلمر وامليتة واخلرتير وأردف ببيان حكمة التشريع يف التحرمي وهو إبعاد لألمة من التلبس بتلك القاذورات بأي وجه

. من الوجوه إال ما استثين من دباغ جلود امليتة

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

، ذكر )196: 2سورة البقرة، ( ª©¨§®z»¬} ويف تفسري قوله تعاىلإلحصار، هل هو خاص بالعدو أم املؤلف اختالف الفقهاء من الصحابة والتابعني يف بيان معىن ا .اإلحصار من كل حابس حبس احلاج من عدو أو مرض أو غريه

: 2سورة البقرة، ( z{~_|zy}}ويف تفسري قوله تعاىل أورد املؤلف كالم احلافظ ابن كثري عن اختالف العلماء يف وجوب املتعة لكل مطلقة، ،)241

ملسيس أو مدخوال ا، وهو قول عن سواء كانت مفوضة أو مفروضا هلا أو مطلقة، قبل االشافعي، وإليه ذهب سعيد بن جبري وغريه من السلف، واختاره ابن جرير، ومن مل يوجبها مطلقا

ال جناح عليكم إن طلقتم النساء ما مل متسوهن أو تفرضوا (خيصص من هذا العموم مبفهوم قوله خالد بن عثمان ( ).اعا باملعروفهلن فريضة ومتعوهن على املوسع قدره وعلى املقتر قدره مت

).363: ،ص1421، السبت الروايات عن القصص واألخبار السالفة - 7

سرد املؤلف كثريا من الروايات الواردة عن قصص السابقني من األنبياء والرسل عليهم . فكان من ضمن تلك القصص قصة سليمان عليه السالم. الصالة والسالم وقصص األمم السالفة

EDCBA }د املؤلف قصة سليمان عليه السالم عند تفسريه لقوله تعاىل فقد أورGFHz ) ،فذكر روايتني عن ابن عباس رضي اهللا عنهما بشأن ما ،)102: 2سورة البقرة

وعلق املؤلف . فعلته الشياطني بعد موت سليمان عليه السالم من نسبة السحر إليه وهو منه بريء ر أهل الكتاب، ولكنها ال تتعارض مع الكتاب والسنة بل لبعض على الروايتني بأما من أخبا

فقراا شواهد، فهي توافق عصمة سليمان عليه السالم وتربئ ساحته مما ألصق به من مفتريات )206: ،ص1421، خالد بن عثمان السبت( .اإلسرائيليات

السالم عند كما أجاد املؤلف يف الرد على اإلسرائيليات الباطلة حول هم يوسف عليه )24: 12سورة يوسف، ( fedcba`z_\[^}تفسريه لقوله تعاىل

. مستأنسا بكالم الشيخ حممد األمني الشنقيطي رمحه اهللاوال شك أن اهتمامه هذا بالرد على بعض اإلسرائيليات واألخبار الباطلة مما يشكر عليه

ومنهج املؤلف عموما يف . ا األن بعض الناس قد تأثروا مبا جاء به هذه اإلسرائيليات واغترواالقتصار على الروايات الصحيحة فقط دون غريها يف تفسريه يعترب إشارة واضحة إىل أن األخبار تؤخذ من النقل الصحيح عن املعصوم صلى اهللا عليه وسلم وعن صحابته الكرام رضي اهللا عنهم،

لفتنة بنشر الروايات املكذوبة الباطلة ال عن أفواه الكذابني والدجالني الذين مههم األكرب إشاعة ا .واليت ال أساس هلا من الصحة

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

:االقتراحات التحسينية للكتاب بعض

حيتوي على مجلة من األخطاء قد وقعت ) هـ 1420سنة (وهذا التفسري يف طبعته األوىل . الد الرابعيف كل جملد من هذا التفسري، فقد استدرك املؤلف هذه األخطاء بعمل التصويبات يف

وهذه التصويبات مهمة جدا ويستفاد منها يف إخراج هذا التفسري بصورة أحسن يف الطبعات .القادمة

ويالحظ على هذا التفسري خصوصا يف الدين األخريين الثالث والرابع عدم االلتزام يف ضها غري كتابة اآليات القرآنية مبنهج واحد حيث كتبت بعض اآليات مضبوطة بالشكل وبع

وتستحسن كتابة اآليات القرآنية . وينبغي يف هذا أن يلتزم التفسري مبنهج واحد. مضبوطة بالشكل .بالرسم العثماين وخبط أكرب حيث تتميز النصوص القرآنية عن غريها من عبارات الكتاب

اخلامتة

فسرين ومن خالل هذا التأمل، تبني لنا أن األستاذ الدكتور حكمت بشري ياسني من امل البارزين يف هذا العصر، وله جهود مباركة يف خدمة كتاب اهللا عز وجل وسنة رسوله عليه الصالة

وأكرب دليل على هذا تفسريه الصحيح الذي أخذ منه جهدا ووقتا غري قليل إلعداده . والسالم، وجدير هذا باإلضافة إىل قوة منهجه وحسن مسلكه يف تفسري اآليات. وإظهاره لألمة اإلسالمية

أن يكون هذا السفر العظيم مرجعا مهما ملن يريد صحة التفسري وسالمته من اآلراء الفاسدة .والتفاسري املنحرفة

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

املراجع واملصادر

دار : بريوت . 3ط . مقدمة يف أصول التفسري . ) م 1979( . أمحد بن عبد احلليم بن تيمية احلراين ابن تيمية، .القرآن .الثناء على هذا التفسري يف كتابه اجتاهات التفسري يف القرن الرابع عشر يف ). م1986( .روميالدكتور فهد ال .اململكة العربية السعودية. 1ط

.دار الريان للتراث: القاهرة مصر. فتح الباري ).م1988. (أبو الفضل أمحد بن علي ابن حجر العسقالين،دار ابن : الدمام . 1ط . العجاب يف بيان األسباب . ) م 1997( . ليأبو الفضل أمحد بن ع العسقالين، ابن حجر

.اجلوزي

.دار اإلصالح: الدمام .8ط .أسباب النـزول .)هـ 1411(. الواحدي، أبو احلسن علي بن أمحد .املكتبة العصرية: بريوت .اإلتقان يف علوم القرآن .)هـ 1407( .السيوطي، عبد الرمحن بن أيب بكر

.دار ابن عفان: اجليزة. 1ط .قواعد التفسري .)هـ 1421( .لسبتخالد بن عثمان ا

ـ 1419( . حكمت بن بشري ياسني موسوعة الصحيح املسبور من التفسري : التفسري الصحيح . ) ه املدينة .1ط . باملأثور

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

: صفات املنافقني وخطورم على اتمع اإلسالمي دراسة حتليلية يف سورة املنافقون

∗فاطمة إمساعيل جافاكيا ∗∗عبد اهللا يوسف كارينا ∗∗∗أمحد عمر جافاكيا

امللخص

يهدف هذا البحث لدراسة صفات املنافقني يف سورة املنافقون ومعرفة مدى خطـورم سالمي يف ضوء هذه السورة، وهذا البحث هو حبث نظري مجعـت فيـه وتأثريهم يف اتمع اإل

اآليات القرآنية اليت حتدثت عن صفات املنافقني وخطورم على اتمع اإلسـالمي، خاصـة يف سورة املنافقون، وأظهرت لنا النتائج صفات املنافقني وخطورم فالنفاق هو إظهار اإلسالم عمال

عـز -م يف احلقيقة ليسوا مبؤمنني بل هم منافقون، وقد وصـفهم اهللا وإبطان الكفر اعتقادا، وهيف سورة املنافقون بصفات كثرية منها الكذب، والصد عـن سـبيل اهللا، والتالعـب، -وجل

والعجب، والتكرب، والفسق، والبخل، واالعتزاز بالنفس وسوء الظن باملؤمنني، والغفلة، وطـول حلة، وهم مذبذبون بني الكفار واملؤمنني غري أـم يبغضـون األمل، والتكاسل عن األعمال الصا

املؤمنني ويتولون الكافرين، ويتجسسون حلسام ضد املؤمنني، ويستغلون الفرص املناسبة للطعـن يف دعاة اإلسالم وتشويه مسعتهم عن طريق الكذب وتغيري احلقائق، وحيـاولون إفسـاد اتمـع

د اليت حتطم األخالق وتقضى على الفضـائل اإلنسـانية، اإلسالمي عن طريق تيسري سبل الفساوحياربون اإلسالم عن طريق التستر والنفاق والدعوة إليه،واملنافقون يف كل أمة ويف كل عصر هم من مجلة املفسدين يف األرض بل هم أعظم املفسدين، وإفسادهم من النوع الذي حيتاج عالجه إىل

.مقاومة قوية وجهد متواصل

.فطاينر ، كلية الدراسات اإلسالمية، جامعة األمري سونكال، شطقسم الدراسات اإلسالمية ،ماجسترييف مرحلة طالبة ∗ .فطاينبكلية الدراسات اإلسالمية، جامعة األمري سونكال، شطر أستاذ مساعدبرتبة احلديث، قسم يف اهدكتور ∗∗ . جامعة جاال اإلسالميةبكلية الدراسات اإلسالمية التاريخ، حماضر بقسم التاريخ واحلضارة قسم دكتوراه يف ∗∗∗

บทความรายงานการวจย

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

ABSTRACT

The objective of the research is to study the characters of Al-Munafiqeen (Hypocrite) in Surah Al-Munafiqeen by focusing on their natures and dangers to the Muslim society. The study is based on documentary research which its data were collected from surah Al-Munafiqeen of Al-Quran in which the characters of hypocrite and their danger to the Muslim society are clarified. It is apparently appeared from the study that the hypocrite has specific characters and dangers. Among of their natures is tricky and unreliable behavior as their exterior and interior behavior is inconsistent. Their speeches do not come from their thought and their faith. In reality, they are unbeliever but they are tricky. Allah has explained the characters of hypocrite in Surah Al-Munafiqun with regard to their lie, their obstruction on the Allah’ s path, their deceive, their arrogance, their overconfidence, their stingy, their elusion, their haughty, their suspicion on faith, their negligence, their strong hope and their ignorance to conduct goodness. Their characters are totally harming and effecting Muslim society.

The study also shows that the hypocrite never satisfies with Islam but they do not clearly disclose such their satisfactions. Basically, they are uncertain between believer and unbeliever. Moreover, they extremely abominate Muslim but they are the server of unbeliever. They absolutely refuse providing assistance to the Muslim in fighting for the cause of Allah. Whenever they are together with Muslim, they pretend to be cordial and submissive to them. At the same time, they attempt to create disunity among Muslims. In addition, they try to find a chance for accusing Islam in any way. Whenever they receive a facts relating to Islam, they try to substitute them with artificial facts. They also secretly and deceivingly oppose Islam. The study clearly shows that the hypocrites are the group of people who create calamity to all nations of every period. Therefore, the continuous protection of believer and the remedy of the victims of the hypocrite are necessary in order to avoid them from such evil behavior.

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

مقدمة

لتزمت بوظيفته، ولقد افترق الناس جتاه هذا اإلسالم إىل طائفتني، طائفة آمنت به وانتصر لفكرته وطائفة كفرت به وناصبته العداء، ليحدث الصراع بينهما، ألن كل فريق يريد أن ي

اليت يؤمن ا، ولقد كان محلة اإلسالم يواجهون عداء قويا وصراعا عنيفا من أعدائه منذ بزوغ لنيب ا هاجر ملا و ، وسلم -مشسه عليه اهللا اإلسالم، -صلى يف هلها أ كثر أ دخل ملدينة ا إىل

استسلمت وأصبحت الدولة فيها أنصار هلذا الدين، وشذت منهم طائفة مل تقبله نفوسهم اليت . ألهوائهم املنحرفة

وملامل يكن هلذه الطائفة الشاذة قوة تقاوم به دولة اإلسالم القوية فقد جلأت إىل وسيلة :تؤمن هلا سبيل العيش يف ظالل هذه القوة املهيمنة عليها كما قال اهللا تعاىل

{ y x w v u t sz � ~ } | {z )2 :63، سورة املنافقون(

لنيب ك ا عهد يف فقون ملنا ا وسلم -ان عليه اهللا لكفر -صلى ا و ن إلميا ا بني يتقلبون ويتالعبون بالعقيدة فيؤمنون ذا الدين يف حال عزته وانتصاره، فإذا ما ابتلى املؤمنون وأحدقت م الشدائد واملخاطر ارتدوا عن دينهم، ورجعوا إىل الكفر ويوجد أيضا بعض املنافقني ال يؤمنون

باإلسالم يف أي حال من األحوال إميانا حقا وإمنا يتظاهرون باإلميان أمام املؤمنني يف حال عزم ونتصارهم خوفا على أنفسهم فإذا ادهلم احلطب وأحاط م األعداء أظهروا الكفر والتخلى عن

.املؤمنني وحاولوا ختذيل الناس عن اجلهاد يف سبيل اهللا معىن النفاق يف اللغة

خرج من نافقائه : خرج من نافقائه أي جحره، الريبوع : نفقا الريبوع –ونفق –نفق

ـ 1409الزخمشري، . ( دخل يف نافقائه : دخل فيها، نافق منافقة ونفاقا الريبوع ) 648ص .: هلنفقاء لنفقة وا لبستاين .( إحدى جحرة الريبوع يكتمها ويظهر غريها : ومجعه نوافق وا كرم ا

فاملنافق يدخل يف اإلسالم مث خيرج منه من غري الوجه الذي دخل ). 828ص : 1984وأصدقاءه، ). 10/359.: هـ1410ابن منظور، .(وهو الذي يستر كفره ويظهر إميانه. فيه

وقال أبو عبيدة مسي املنافق منافقا للنفق، وهو السرب يف األرض، وقيل إمنا مسي منافقا ـ 1410ابن منظور، . ( ألنه نافق كالريبوع وهو دخوله نافقاءه : ويف حديث حنظلة ). 359/ 10.: ه

نافق حنظلة، أراد أنه كان عند النيب صلى اهللا عليه وسلم أخلص وزهد يف الدنيا، وإذا (( ). 2106ص : ت.مسلم، د)) (.خرج عنه ترك ما كان عليه ورغب فيها

يسمى ذلك التراب وقال ابن األعرايب قصعة الريبوع أن حيفر حفرية مث يسد باا بتراا و الداماء مث حيفر آخر يقال له النافقاء والنفقة والنفق فال ينفذها ولكنه حيفرها حىت ترق فإذا أخذ

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

وقال ابن . عليه بقاصعائه عدا إىل النافقاء فضرا برأسه ومرت منها وتراب النفقة يقال له الراهطاء وقال . هطاء والعانقاء واحلاثياء واللغيزي بري جحرة الريبوع سبعة القصعاء النافقاء والداماء والرا

حمب الدين الزبيدي . ( أبو زيد النافقاء والنفقاء والنفقة والراهطاء والرهطة والقصعاء والقصعة ).7/79: ت.احلسيين، د

لكرماين لباطن للظاهر : وقال ا لنفاق لغة خمافة ا لنفاق عالمة عدم اإلميان، وا . أن ا ).1/111.: هـ1407العسقالين، (

وقال أكثر علماء اللغة أا مأخوذة من نافقاء الريبوع ال من النفق ألن النفق ليس فيه والنفاق هو إظهار شيء وإخفاء شيء . إظهار شيء وإبطان شيء آخر كما هو احلال يف النفاق

.آخر إضافة إىل أن املنافق مل يدخل يف اإلسالم دخوال حقيقيا حىت خيرج منه

م اإلسالممعىن النفاق يف مفهو

أن املنافق كالضب، فالضب يدخل جحره من باب واضح مث يهرب إذا شعر باخلطر من وكذلك املنافق يدخل يف اإلسالم مث خيرج منه من غري الوجه الذي . باب خفي آخر تتعذر رؤيته

لناس، مث خيرج من اإلسالم من باب آخر من دخل فيه حيث ينطق بالشهادتني، ويصلي مع احممد . ( دته، لو شاهده الناس عند نقضه وخروجه عن اإلسالم ألقيم عليه حد الردة الصعب مشاه

).438ص.: م1988لقمان األعظمي الندوي، النفاق هو إظهار اإلميان باللسان وكتمان الكفر ": التعريفات " يقول اجلرجاين يف كتابه

).245ص: 1988اجلرجاين، . (بالقلبلنفاق يف مفه " ابن كثري " وقد بني لنفاق هو إظهار اخلري : " وم اإلسالم حيث قال ا ا

املنافق خيالف قوله فعله وسره عالنيته، ومدخله خمرجه، : وإسرار الشر، كما قال ابن جريج ). 1/50: 1988ابن كثري، " (ومشهدة مغيبه

ابن . ( هو الدخول يف اإلسالم من وجه واخلروج عنه من وجه آخر : وقال أبو زيد ـ 1410منظور، أبو .( من يظهر اإلسالم ويبطن الكفر : واملنافق : وقال أبو سعود ). 359/ 10.: ه ).5/725: ت.السعود، د

وبعد عرض أقوال العلماء يف تعريف النفاق نستخلص أن النفاق هو إظهار اإلسالم عمال .وإبطان الكفر اعتقادا

أنواع النفاق

لنفاق نوعان ا أن بن كثري ا عتقادي : وقد بني لذي خي : ا لنار وهو ا يف ا . لد صاحبه

).1/50: 1988ابن كثري ، . (وهو من أكرب الذنوب: وعملي

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

بواعث النفاق

والباعث على النفاق هو اعتقاد الكفر وكراهية اإلسالم، وأنه وجد نفسه حتت سيطرة .حكومة إسالمية وكذلك ضعفه عن مواجهة هذه احلكومة بعقيدته اليت يضمرها يف نفسه

لنا ا من لنفاق ا لتصريح و ا على قدرا وعدم لنفس ا لضعف نتيجة يعترب لنفسية ا حية مبعتقداا، وقد يوجد النفاق ممن ميلك قوة وهيمنة على املسلمني فيظهر هلم اإلسالم نفاقا ليحتفظ مبركزه بينهم ومع ذلك فإن هذا ال خيرج النفاق عن كونه ضعفا يف النفس ألن صاحب النفس

لقوية ال يرضى لنفسه أن لعقيدة ا لعزيز . ( يقيم حكمه على مداهنة من خيتلفون معه يف ا عبد ا )19: ، ص1989احلميدي ،

أهداف املنافقني من النفاق

ومن أهم األهداف الذي يهدف إليها املنافقون من نفاقهم هي احلصول على املصاحل

لقيادة وا لوصول إىل مراكز احلكم ملعنوية وا ملادية واحلصول على املصاحل ا نفسهم ا ية أ ووقاوأمواهلم، وذلك ألن اإلسالم يعصم دماء معتنقيه وأمواهلم، وحلرب اإلسالم واملسلمني، وذلك بنشر الرذائل يف اتمع اإلسالمي وحماولة تثبيط املؤمنني عن التمسك بدينهم واجلهاد يف سبيله

)21-20: ، ص1989عبد العزيز احلميدي، . (وتشكيك ضعفاء اإلميان منهم بدينهم

حقيقة النفاق واملنافقني

لقد كانت هذه حقيقة واقعة يف املدينة، فاملنافقون يدعون اإلميان باهللا وباليوم اآلخر ظانني يف أنفسهم الذكاء والدهاء، وهم يف احلقيقة ليسوا مبؤمنني، إمنا هم مناففون، ال جيرءون

ياهم يف مواجهة املؤمنني، لتصريح حبقيقة نوا ملنافق على اإلنكار وا سيد قطب، . ( وهذا فعل ا1986 :1/36-37.(

كما أخرباهللا تعاىل يف بداية سورة املنافقني أي إذا حضروا عندك واجهوك بذلك، وأظهروا لك إمنا : وأخرج ابن مردويه عن ابن عباس قال ). 4/393: 1988ابن كثري، . (ذلك قاله ابن كثري

وقال ). 8/172: هـ1403السيوطي، . (روا اإلميانمساهم اهللا منافقني ألم كتموا الشرك وأظه :اهللا تعاىل

{ l k j i z

)1: 63سورة املنافقون، (

:وقال اهللا تعاىل) 18/80: هـ1408القرطيب، . (أي قال املنافقون بألسنتهم قاله القرطيب

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

{ q p o n mz )1: 63سورة املنافقون، (

شهادم وحلفهم بألسنتهم، وقال الفراء يف تلك اآلية أي بضمائرهم أي فيما أظهروا منوهذا يدل على أن اإلميان تصديق ). 58/ 8: ت . ابن اجلوزي، د . ( فالتكذيب راجع إىل الضمائر

لقلب، وعلى أن الكالم احلقيقي كالم القلب ومن قال شيئا واعتقد خالفه فهو كاذب قاله ا ) 18/80: هـ1408القرطيب، . (القرطيب

ـ 1408القرطيب، ( وقال الضحاك أميام أي حلفهم باهللا إم ملنكم، وقال ): 80/ 18: هـ 1407البغوي، . ( البغوي أي وقاية )) الصوم جنة (( جنة اي سترة ويف احلديث ): 347/ 4. : ه

وأخرج ابن ) 14/ 30: ت . الفخر الرازي، د ( الغطاء املانع من األذى، : من عذاب اهللا واجلنة حلفهم باهللا إم ملنكم جنوا بأميام من القتل واحلرب، : ر عن ابن عباس يف تلك اآلية قال املنذ

:وقال اهللا تعاىل). 8/172.: هـ1403السيوطي، ({ y x w vzz

)2: 63سورة املنافقون، (ـ 1416النسفي، ( أي الصد عن اإلسالم بتنفري املسلمني عنه قاله النسفي أي ) 388/ 4.: ه

وا وهو من الصدود، أو صرفوا املؤمنني عن إقامة حكم اهللا عليهم من القتل والسيب وأخذ األموال أعرض ـ 1408القرطيب، . ( فهو من الصد أو منعوا عن اجلهاد بأن يتخلفوا ويقتدي م غريهم ) 80/ 18: ه

:وقال اهللا تعاىل{ � ~ } | {z

)2: 63سورة املنافقون، ( إعالن من اهللا تعاىل بأن املنافق كافر، أي أقروا باللسان مث كفروا بالقلب قاله وهذا

:وقال اهللا تعاىل) 18/81: هـ1408القرطيب، (القرطيب، { © ¨ §z

)3: 63سورة املنافقون، ( :وقال اهللا تعاىل). 4/347: هـ1407البغوي، (أي ختم عليهم بالكفر، قاله البغوي،

{ « ª ¬z )3: 63سورة املنافقون، (

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

). 18/81: هـ1408القرطيب، . (أي اإلميان وال اخلري :وقد وضح الزخمشري يف كتابه الكشاف معىن قوله تعاىل

{ x w v u tz )20اآلية : سورة البقرة (

:وقال اهللا تعاىل{ | { z y}z

)20: 2سورة البقرة، (املنافق يف التمثيل األول باملستوقد نارا، وإظهاره اإلميان باإلضاءة، حيث أنه شبه : قائال

وانقطاع انتفاعه بانطفاء النار وشبه يف الثاين بالصيب وبالظلمات وبالرعد وبالربق وبالصواعق :كما قال تعاىل

{ h g f e d c b a ` _ ^ ] \ [ Zij m l kz

)19: 2بقرة، سورة ال( وشبه دين اإلسالم بالصيب ألن القلوب حتيا به حياة األرض باملطر وما يتعلق من شبه الكفار بالظلمات، وما فيه من الوعد والوعيد بالرعد والربق، وما يصب الكفار من األفزاع

الزخمشري، . ( أو كمثل ذوى صيب : والباليا والفنت من جهة أهل اإلسالم بالصواعق واملعىن ). 1/209: ت.د

تاريخ ظهور النفاق

). 50/ 1.: م 1988ابن كثري، . ( بدأ ظهور النفاق يف أهل املدينة ومن حوهلا من األعراب

:وقد فسر ابن عباس قوله تعاىل{ f e d c b a ` _ ^ ] \z

)8: 2سورة البقرة، (ـ 1412ابن جرير الطربي، ( . يعىن املنافقني من األوس واخلزرج ومن كان على أمرهم : ه

1/116.( وكذلك فسره أبو العالية واحلسن وقتادة والسدي وهلذا نبه اهللا سبحانه وتعاىل على حتركات املنافقني لئال يغتر بظاهر أمرهم املؤمنون فيقع يف ذلك فساد عريض من عدم االحتراز

: 1988ابن كثري، . ( ذورات الكبار منهم ومن اعتقاد إميام وهم كفار يف نفس األمر وهذا من احمل 1/50.(

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

لقد كانت هذه الصورة واقعة يف املدينة يف أيام الرسول صلى اهللا عليه وسلم ولكن هذه الصورة ال ختتلف يف أي زمان ويف أي مكان، حيث جندها منوذجا مكرورا يف أجيال البشرية

.مجيعا أهداف البحث

.املنافقنيلتوضيح صفات املنافقني يف سورة .1 . ملعرفة مدى خطورة املنافقني على اتمع اإلسالمي يف ضوء هذه السورة.2 .لدراسة آثار املنافقني يف اتمع اإلسالمي يف ضوء هذه السورة.3

حدود البحث

حددت الباحثة يف هذا املوضوع بعض اجلوانب فقط من صفات املنافقني وخطورم على ت باحلديث عن صفام وخطورم فيما صوره القرآن يف سورة املنافقون اتمع اإلسالمي واهتم

علما بأن هناك الكثري من صفات املنافقني اليت تذكر يف القرآن الكرمي لكن الباحثة تركت احلديث .عنها لطوهلا وكثرا واعتمدت على املعلومات املكتبية واملراجع واملصادر األساسية

:كيفية البحث وحتليله

الدراسة يف كتب التفسري باملأثور مث التفاسري بأقوال الصحابة والتابعني معتمدا على - 1

.املنهج الوصفي التحليلي ملعرفة صفات املنافقني يف القرآن الكرمي . الدراسة يف كتب السنن ملعرفة مدى خطر املنافقني على اإلسالم واملسلمني - 2 .لنفاق واملنافقنيالدراسة يف كتب التاريخ ملعرفة مىت ظهور ا - 3 . الدراسة يف املراجع املتعلقة باملوضوع ملعرفة مدى خطورة املنافقني يف العهد النبوي - 4

ملعلومات اليت تشتق من املصادر ا مكونات لدراسة بتحليل ا لباحثة يف عرض قامت اق واملراجع املختلفة ذات العالقة مبوضوع البحث، كما قام بتحليل حمتوى النصوص اليت تتعل .باملوضوع مث حاول بعد ذلك بكتابة هذه املعلومات يف الورقة مستعينا بقواعد الكتابة واإلمالئية

املناقشة واالستنتاج

إن حقيقة النفاق هي إدعاء اإلميان باهللا واليوم اآلخر وهم يف احلقيقة ليسوا مبؤمنني وإمنا هم

تفي من صفات املنافقني وعالمام يف سورة منافقون، وهناك صفات كثرية تتعلق باملنافقني ولكن أك :وهي .املنافقون فقط

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

:الكذب -كما علمنا فيما سبق أن النفاق هي خمالفة الظاهر للباطن ومن أبرزخصال النفاق هي

بدأ يف أول سورة املنافقون بفضح أخالق املنافقني -عز وجل -الكذب يف القول، وكما أن اهللا دعاء األميان وحلف األميان الفاجرة الكاذبة حيث أم ينطقون باإلسالم بأم اختذوا الكذب يف ا

g f e d c b a ` h p o n m l k j i } :وهم يف احلقيقة على الضد من ذلك كما قال تعاىل -صلى اهللا عليه وسلم -إذا جاءوا إىل النيب qz

)1: 63سورة املنافقون، ( :عليه الصالة والسالم، ويف الصحيحنييقول

))آية املنافق ثالث وذكر منها إذا حدث كذب(( ).11\1: 1315البخاري، (

:الصد عن سبيل اهللا -أن من صفات املنافقني الصد -عز وجل -ويف اآلية الثانية من سورة املنافقني ذكر اهللا :ن، وإلقاع الناس بصدقهم فقال تعاىلعن سبيل اهللا حيث استخدموا أميام إلثبات ما يقولو

{ y x w v u t sz � ~ } | {z ).2اآلية : سورة املنافقون (

أحدمها هي عن اإلسالم بتنفري : أي صدوا باإلميان عن اجلهاد يف سبيل اهللا ففيه وجهان ما : قال عمر بن اخلطاب املسلمني عنه، والثاين عن اجلهاد بتثبيطهم املسلمني وإرجافهم به عنهم

مؤمنا قد استبان إميانه وكافر قد استبان كفره، ولكن أخاف عليكم منافقا : أخاف عليكم رجلني ). 6/15. ت.املاوردي، د. (يتعوذ باإلميان ويعمل بغريه

:التالعب -منوا يف اآلية الثالثة أخربنا اهللا تعاىل أن املنافقني يتالعبون بالدين اإلسالمي حيث إم آ

باللسان يف الظاهر نفاقا مث كفروا بالقلب يف الباطن أي أظهروا اإلميان للمؤمنني وأظهروا الكفر للكافرين وهذا صريح يف تالعب املنافقني وكفرهم وجعلوا من أميام تقية من القتل واألسر لذلك

:السبب عاقبهم اهللا بالطبع على قلوم كما قال تعاىل{ ¦ ¥ ¤ £ ¢ ¬ « ª © ¨ §z

)3: 63سورة املنافقون، (أي ذلك تقية املذكور من الكذب والصد وقبح األعمال بسبب أم آمنوا نفاقا، وال تدي إىل حق، وال ينفذ إليها خري، فأصبحوا ال يفقهون ما فيه رشدهم وصالحهم، وال يعون

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

وهبة الزحيلي، . ( اهللا عليه وسلم والرسالة وال يدركون األدلة الدالة على صدق الرسول صلى ).324-8/322. هـ1399اخلازن، ) (217-28/216. هـ1411

:العجب -فقني ملنا ا ر ا غتر ا مدى تعاىل اهللا بان أ حيث نفسهم بأ لعجب ا فقني ملنا ا ومن صفات

:بظاهرهم وبصورهم اجلسدية، فقال تعاىل { ³ ² ± ° ¹ ¸ ¶ µ º ½ ¼ » ¾ À ¿ Á

ÂÃ Æ Å ÄÇ É ÈÊ Ì Ëz )4: 63سورة املنافقون، (

أي وإذا نظرت إليهم تروقك هيئام ومناظرهم، ملا فيها من النضارة والرونق ومجال الصورة واعتدال اخللقة، وإن تكلموا حسن السماع لكالمهم، وظن أن قوهلم حق وصدق،

م، وحيتمل إلظهارهم اإلسالم وذكر مواقفهم، وحيتمل لفصاحتهم وحالوة منطقهم وذالقة ألسنته ° : ( فقوله ). 15/ 6. ت .املاوردي، د(ثانيا كأم أخشاب جوفاء منخورة مستندة إىل احليطان،

أجسام ومنظر، ) ± ومغيث بن قيس، وجد بن قيس، كانت هلم أيب، يعين عبد اهللا بن كان عبد اهللا بن أيب جسيما صبيحا : اس تعجبك أجسامهم حلسنها ومجاهلا، وقال عبد اهللا بن عب

ـ 1407البغوي، ( ذلق اللسان، ـ . ه أي يسمع ملا يقولون مشبهني ) ¹ : ( فقوله ) 348/ 4. جلقائل لبغال وأحالم : (( خبشب مسندة كما قال ا ومن عظم جسم ا لقوم من طول ال بأس با

).14/108. جـ. هـ1413حممد علي الصابوين، .)) (العصافري :ر االستكبا -

االعتذار عن استكربوا ملنافقني حيث أم ا وتعاىل بعض قبائح نه اهللا سبحا ذكر لقد صلى اهللا عليه -واالستغفار واالستنكار هنا هو عدم استعدادهم لقبول االستغفار من الرسول

:كما قال تعاىل-وسلم { N M L K J I H GF E D B Az

)5اآلية : سورة املنافقون (أي إذا قال هلم قائل من املؤمنني قد أنزل فيكم ما نزل من القرآن فتوبوا إىل اهللا ورسوله

أي ) L K ( و . أي حركوها استهزاء بذلك ) J I ( وتعالوا يستغفر لكم رسول اهللا تعالوا يستغفرلكم رسول اهللا، أو يعرضون عن رسول اهللا صلى اهللا : يعرضون عن قول من قال هلم

: فيه وجهان : أي ورأيتهم صادين مستكربين، وقال املاوردي ) M N ( . عليه وسلم ).6/17: ت.املاوردي، د( .ممتنعون: والثاين . متكربون: أحدمها

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

:الفسق -لقد ذكر اهللا سبحانه وتعاىل بعض قبائح املنافقني يف سورة املنافقون حيث أم فسقوا يف

:أمر اهللا كما قال تعاىل { T S R Q P [ Z Y X W V U \ a ` _ ^ ]

bz )6: 63سورة املنافقون، (

أي ماداموا على النفاق، واملعىن سواء عليهم االستغفار وعدمه ألنه ال يلتفتون إليه وال . يعتدون به لكفرهم، أو ألن اهللا ال يغفر هلم

إن املنافقني هم الفاسقون وهم اخلارجون عن طاعة اهللا تعاىل واخلضوع له فال يسبحقون « µ ´ ³ ² ± ° ¯ ® ¬ ¶ ¹ ¸ º } :الرمحة، مث بني ما اعده للمنافقني وسائر الكفار من العذاب األليم يف اآلخرة بقوله تعاىل

¼½ À ¿ ¾z )68: 9سورة التوبة،(

طردهم وأبعدهم ) ولعنهم اهللا ( هم بعذاا ألنه عذاا هائل ال مزيد عليه أي هي كافيت أي دائم ال ينقطع وهو عذاب النار فقيل إن ) وهلم عذاب مقيم ( من رمحته ألم ال يستحقوا

املراد به عذاب آخر يف اآلخرة غري عذاب جهنم ال ينقطع أبدا وبذلك قال الزخمشري، ومن تبعه كون املراد عذاب الدنيا وهو ما يقاسيه املنافقون من خوف وانتقام املؤمنني منهم وذكروا احتمال

ولكن مينع من ذلك أنه ليس هناك من أنواع العذاب ما هو دائم ال ). 201\ 2: ت . الزخمشري، د ( ينقطع أبدا غري عذاب جهنم، وقيل إن املراد العذاب النفسي واملعنوي الذي يقاسيه الكفار يوم

ولكن إن كان هذا العذاب ) 621\ 10: ت . رشيد رضا، د .( ، وبذلك قال رشيد رضا القيامة أن خلودهم ) وهلم عذاب مقيم : ( النفسي ناجتا عن عذام احلسي يف جهنم فبني سبحانه وتعاىل

.من النوع الذي ال ينقطع أبدا :البخل -

o } :فقال تعاىل سورة املنافقونيف مث ذكر سبحانه وتعاىل بعض قبائحهم n m l k j i h g f e d p s r qx w v u tz

)7: 63سورة املنافقون، ( أي حىت يتفرقوا عنه، يعنون بذلك فقراء املهاجرين، وله األرزاق والقسم، فهو رازقهم

. منها، وإن أىب أهل املدينة أن ينفقوا عليهم

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

يا ويف أمور اخلري، فترى أحدهم يذبح يف وليمة فاملنافقون من أخبل الناس يف أمور الدن ستني ذبيحة رياء ومسعة لكن إذا طلبته يف انفاق أو يف مشروع بناء مسجد أو يف جهاد أخرخ

:فإنفاقهم شحيح يقول اهللا سبحانه وتعاىل. قليال من ماله { x w v u t y ~ } | { z

¡ �¢ ¥ ¤ £¦ ¨ § ª ©z )67اآلية : سورة التوبة(

فهم يقبضون أيديهم وال يتربعون باخلري، وهم قادرون فهذه من عالمة النفاق والعياذ .باهللا

وهكذا يتفق يف هذه الوسيلة اخلسيسة كل خصوم اإلميان، من قدمي الزمان، إىل هذا s r q ( : ناسني احلقيقة البسيطة اليت يذكرهم القرآن ا قبل ختام هذه اآلية ... الزمان

x w v u t ( ولكن عبد اهللا وأضرابه جاهلون ال يفقهون ذلك فيهذون مبايزين هلم الشيطان، ألن خزائن الرزق له فيعطي من شاء ومينع من شاء ما شاء، ذلك وال يعلمون

)380\ 4 : 1416النسفي، . ( أن خزائن األرزاق بيد اهللا عز وجل وأنه الباسط القابض املعطي املانع ).245\5. هـ1414السعدي، (و

: االغترار بالنفس وسوء الظن باملؤمنني -لقد ذكر اهللا سبحانه وتعاىل بعض قبائح املنافقني حيث أم اغتروا بالنفس وسوء الظن

` } :باملؤمنني كما قال اهللا تعاىل _ ~ } | { z b a c f e dk j i h gz

)8: 63املنافقون، سورة(القائل هلذه املقالة هو عبد اهللا بن أيب رأس املنافقني، وعىن باألعز نفسه ومن معه، وباألذل رسول اهللا صلى اهللا عليه وسلم ومن معه، ومراده بالرجوع رجوعهم من تلك الغزوة، وإمنا أسند

بن أيب، لكونه كان رئيسهم القول إىل املنافقني مع كون القائل هو فرد من أفرادهم، وهو عبد اهللا مث رد اهللا سبحانه على قائل تلك . وصاحب أمرهم، وهم راضون مبا يقوله سامعون له مطيعون

g ( : املقالة فقال fe d ( أي القوة والغلبة هللا وحده وملن أفاضها عليه مناجعل العزة اللهم كما جعلت العزة للمؤمنني على املنافقني ف . رسله وصاحلي عباده ال لغريهم

k ( للعادلني من عبادك، وأنزل الذلة على اجلائرين الظاملني j i h ( مبا فيه النفعفيفعلونه، ومبا فيه الضر فيجتنبونه، بل هم كاألنعام لفرط جهلهم ومزيد حريم والطبع على

.قلوم : الغفلة -

:رغبا هلم يف ذكره فقالملا ذكر سبحانه قبائح املنافقني رجع إىل خطاب املؤمنني م

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

{ w v u t s r q p o n m x { z y~ } |z

)9: 63سورة املنافقون، (فحذرهم عن أخالق املنافقني الذين أهلتهم أمواهلم وأوالدهم عن ذكر اهللا،ويف الترمذي

دلكم على خري أعمالكم، وأزكاها أال أ : " عن أيب الدرداء عن النيب صلى اهللا عليه وسلم أنه قال عند مليككم وأرفعها يف درجاتكم وخري لكم من إنفاق الذهب والورق وخري لكم من أن تلقوا

: الترمذي " ( ذكر اهللا : قال : بلى يا رسول اهللا : عدوكم فتضربوا أعناقهم ويضربوا أعناقكم؟ قالوا وهو يف املوطأ ) 496/ 1احلاكم ( و ) 316/ 2ابن ماجه .( فضل الذكر : يف الدعوات، باب ) 139\ 3

التشغلكم، واملراد بالذكر فرائض : ومعىن ال تلهكم ) 24مالك، رقم ( وقوف على أيب الدرداء هو خطاب : قراءة القرآن، وقيل : الصلوات اخلمس وقيل : اإلسالم، قاله احلسن، وقال الضحاك

} ( للمنافقني، ووصفهم باإلميان لكوم آمنوا ظاهرا، واألول أوىل z y ( أي يلتهي~ ( بالدنيا عن الدين } : 1993يسري السيد حممد، ( أي الكاملون يف اخلسران ) |

4\454 .( : طول األمل -

ألعمال ا عن ا تكاسلو م أ حيث فقني ملنا ا ئح قبا بعض وتعاىل نه اهللا سبحا ذكر لقد :الصاحلة كما قال تعاىل

{ ¿ ¾ ½ ¼ » º ¹À Ä Ã Â Áz )11: 63سورة املنافقون، (

ولن يؤخر اهللا نفسا عن املوت إذا جاء أجلها املكتوب يف اللوح احملفوظ، واهللا خبري مبا يعملون، واملعىن أنكم إذا علمتم أن تأخري املوت عن وقته مما ال سبيل إليه وأنه هاجم ال حمالة،

ن منع واجب وغريه مل يبق إال املسارعة إىل اخلروج عن وأن اهللا عليم بأعمالكم، فمجاز عليها م لن : أحدمها : وحيتمل وجهني ). 381/ 4: 1996النسفي، . ( عهدة الواجبات واالستعداد للقاء اهللا

لن يوخرها بعد املوت وإمنا يعجل : الثاين . يؤخرها عن املوت بعد انقضاء األجل، وهو أظهرمها : ت . املاوردي البصري، د ( أو العقاب يف القرب على حسب العمل أي جيعل هلا الثواب . هلا يف القرب

6\19.( وأما خطورم على اتمع اإلسالمي هم خيدمون الكفار ويتجسسون هلم ضد املؤمنني، وخيذلون املؤمنني عن اجلهاد يف سبيل اهللا، وإذا اشتركوا معهم أحدثوا اخللل واالضطراب يف

م صفوفهم، وعملوا على تفكيك وحدويستغلون الفرص املناسبة للطعن يف دعاة . م وتفتيت قواإلسالم املخلصني وتشويه مسعتهم عن طريق الكذب وتغيري احلقائق، ويستغلون الفرص إلثارة

وحياولون إفساد . الشبهات حول اإلسالم ليزعزعوا إميان املؤمنني به ويصدوا الناس عن الدخول فيه تيسري يق طر عن إلسالمي ا تمع ئل ا لفضا ا على تقضى و ألخالق ا حتطم ليت ا د لفسا ا سبل

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

وحياربون اإلسالم عن طريق تستر ونفاق،ويأمرون باملنكر وينهون عن املعروف، ومن . اإلنسانية املعلوم أن املنافق دخلوا يف اإلسالم كارها مصرا على النفاق واحلقد والعداوة، ولذلك أخذوا يف

سلمني ولكن عن طريق تستر ونفاق، ويتجلى موقفهم يف الصد عن اإلسالم وتفريق مجاعة امل عن الدعوة إىل اهللا تعاىل، وشفاعتهم ليهود بين قينقاع -صلى اهللا عليه وسلم -صدهم للرسول

عندما نقضوا العهد، ودورهم التخريي يف يوم أحد باخنذاهلم من املعركة بثلث اجليش،ودورهم يف اهلية بني األنصار واملهاجرين، ودورهم يف حديث اإلفك غزوة بين املصطلق إلثارة النعرة اجل

.وتشويهم مسعة عائشة رضي اهللا عنها -صلى اهللا عليه وسلم -وخوضهم يف عرض الرسول وكان املنافقون يتقلبون بني اإلميان والكفر ويتظاهرون باإلميان أمام املؤمنني يف حال

قت م الشدائد واملخاطر ارتدوا عن دينهم عزم وانتصارهم، فإذا ما ابتلي املؤمنون وأحد وأظهروا الكفر والتخلي عن املؤمنني، ويتولون اليهود ويعتمدون عليهم يف وقت الشدائد، حيث كان بني اليهود واألوس واخلزرج أحالف وصداقات يف اجلاهلية، واستمرت تلك العالقة بينهم

.م هو العدو املشترك بالنسبة هلم مجيعاوبني املنافقني بل زادت متانة وقوة العتباهم اإلسالوإن املشركني واليهود واملنافقني يقومون مبؤامرام وعمليام ضد املسلمني، وكانوا يستغلون مبجريات األحداث اجلارية باتمع، وكانت بداية استغالهلم يف معركة أحد، وذلك

نت جماال لدسائس الكفار واملنافقني باخنذاهلم بثلث اجليش من املعركة ألن اهلزمية يف أحد كا واليهود إلظهار أحقادهم ونفث مسومهم، ووجدوا يف جو الفجائع اليت دخلت يف كل بيت من غزوة وكذلك يف األفكار، لبلبلة يف وا والدس لكيد على ترويج ا املسلمني ما يساعد بيوت

لشدة اآلخذة باخلناق فرصة ملزلزل وا للكشف عن خبيثة األحزاب فقد وجدوا يف الكرب اوبث شك للخطر ومعرضة عورة بيوم أن حبجة ملعركة ا عن ملسلمني ا ختذيل من نفوسهم، والريبة يف وعد اهللا ورسوله، ونشطوا يف غزوة بين املصطلق ولعبوا دورين مهمني كان هلما أثر

ن أيب إلثارة كبري حيث هزت هزة شديدة شهدا جنبات اتمع املدين وأوهلا استغالل عبد اهللا ب صلى -اجلاهلية بني األنصار واملهاجرين والثاين نشاطهم يف حادثة اإلفك يف تشوبه عرض النيب

وموقفهم من غزوة تبوك -رضي اهللا عنهما -وتشويه صورة زوجته عائشة -اهللا عليه وسلم كان أولئك وانتحاهلم األعذار وتثبيطهم مهة املسلمني وختويفهم من االنطالق حنو املعركة ولقد

املنافقون يدسون أنفسهم يف اتمع، ال عن إميان واعتقاد ولكن عن خوف وتقية وعن طمع :ورهب، مث حيلفون إم من املسلمني كما قال تعاىل

{ ] \ [ Z Y X W V U T ، ` _

i hg f e d c b az ) 57-56: 9سورة التوبةي، (

د الضرار اختاذه معقال للكفر ينفذون فيه خمططاته الفاسدة وقد وإن اهلدف من بناء مسج اختاروا هذا املعقل مسجدا ليكون االجتماع فيه أمرا ال يلفت النظر وال يثري الشبهة والبواعث

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

على بنائه ما هي إال اإلضرار باملسلمني ومكانا للقاء بني املنافقني وزعمائهم لتفريق كلمة اإلسالم صلى -لكن اهللا قد حمق كل هذا اإلفك وأمر رسوله دم هذا املسجد فأمر الرسول واملسلمني و

.الصحابة حبرقه قبل رجوعه من غزوة تبوك -اهللا عليه وسلم والنفاق إفساد يف األرض ألن التذبذب بني الطوائف املختلفة يف اجتاه جيعل األمور اجلدية

كري يف البحث عن احلق واالهتداء إليه، ألن الفكرة حمال للعب واهلزل وحيول بني أصحابه وبني التفاليت تستوىل على عقوهلم دائما هي إمكان مقدرم على كسب رضا تلك الطوائف كلـها وأن وجود املنافقني يف اتمع اإلسالمي حيول بني الناس وبني الدخول يف اإلسالم وحماولة فهم دعوته

ينتسب إىل العلم باإلسالم ويتخصص بدراسة علومه ألم ويتضاعف افساد املنافقني إذا كانوا ممنسيتخذون من التظاهر بالدعوة إىل اإلسالم ملا كان للمنافقني من أثرسيئ يف اتمع كان حكـم

.اإلسالم يف املرتدين أن يقتلوا حىت يتطهر اتمع منهمسلطة عليها مما توالها ومن هنا كان املنافقون أخطر على األمة اإلسالمية فيما إذا تولوا ال

.من الكفار -صلى اهللا عليه وسلم -ولقد حاول املنافقون القضاء على دولة اإلسالم يف عهد النيب

.ومل ينجح يف ذلك رغم حماولتهم بشىت الوسائلوهم أشد خطر من الكفار فإن ،و املنافقون يكرهون اإلسالم وهم متظاهرون باإلسالم

م ألم تأىب ذلك وهـم املؤمنني ال يعرفوم يقرون باإلسالم ويؤدون بعض الفرائض ولكن قلويظهرون ذلك ألم خيافون على أنفسهم من القتل إذ أن املنافق إذا أخفى كفره كان معصوم الدم

.مبا أظهر من اإلميان

مقترحات البحثالقتراجات بناء على النتائج اليت توصل إليها هذا البحث، ميكن تقدمي بعض التوصيات وا

: ملن يهمه األمر يف هذا الصدد، وهي كما يليأن الكذب عالمة واضحة تشهد على صاحبها بالنفاق، وكذلك من كذب مازحـا -1

. فإن بعض الناس يتساهل يف الكذب فاليحذر املؤمن من ذلكأن الكسل عالمة من عالمات النفاق تظهر تلك العالمة يف العبادة فليتنبـه العبـد -2

.داء خطري وصف اهللا به املنافقني -واهللا –حذر على نفسه الكسل فإنه وليأوصيكم بكثرة الذكر فإن قليل الذكر خيشى عليه من النفاق، فإن من فوائد الـذكر -3

. أنه ينفي عن صاحبه النفاق ألن املؤمنني يذكرون اهللا كثريا واملنافق يذكر اهللا قليالألم من مجلة املفسدين يف األرض، بل هم مـن أعظـم ضرورة احلذر من املنافقني -4

املفسدين يف كل أمة ويف كل عصر وإن وجودهم يف اتمع اإلسالمي حيول بني النـاس وبـني الدخول يف اإلسالم وحماولة فهم دعوته، ألم لن يتقيدوا بتعاليمه السامية بل سيتصرفون علـى

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

هم املنحرفة وإن إفسادهم يتضاعف إن كـانوا ممـن ضوء ما متليه عليهم أفكارهم الزائفة وأهواؤينتسب إىل العلم باإلسالم ألم يتظاهرون بالدعوة إىل اإلسالم كوسيلة لتغطية نواياهم السيئة حنو هدم اإلسالم وتضليل املسلمني وكوم ينتسبون إىل اإلسالم سيهيئ هلم اجلو املالئم لإلفسـاد يف

ع املؤمنني اختالطا كامال، فال ميكن التحرز منهم وال يئة اجلـو اتمع الصاحل ألم خيتلطون م .الصاحل لتربية املؤمنني

وال ميكن أن يتحقق قيام الدولة اإلسالمية اليت تنفذ شرع اهللا يف األرض، فإذا وجـد -5ا املنافقون يف رعية هذه الدولة أصبحت يف خطر عظيم ألم يتظاهرون مبحبتها والتفاين يف خدمته

مث خيونوا يف أحرج املواقف وينقلون أسرارها إىل أعدائها، فاملنافقون يكرهـون قيـام الدولـة .اإلسالمية ألا حتول بينهم وبني تنفيذ ما حياولونه من إفساد يف جمال الشبهات والشهوات

وكل هذا من مجلة اإلفسادات يف األرض لذا، أمر اهللا تعـاىل جبهـادهم أن يـرتع -6 . ن ثقتهم م وأن ال يسندوا إليهم شيئا من أمورهماملؤمنو

املصادر واملراجع

اإلمام أيب الفرج مجال الدين عبد الرمحن بن علي بـن حممـد اجلـوزي القرشـي ابن اجلوزي،

.املكتب اإلسالمي: بريوت. 3. ط .زاد املسري يف علم التفسري .)1984( .البغدادي .تفسـري القـرآن العظـيم .)م1988(.كثري القرشي الدمشقيابن كثري، أبو الفداء إمساعيل بن

.دار املعرفة: بريوتحممد فؤاد عبد : حتقيق .سنن ابن ماجه .)1395( .أيب عبد اهللا حممد بن يزيد القزويين، ابن ماجه

.إحياء التراث العريبدار : الباقيـ 1410( .ابن منظور، مجال الدين أبو الفضل حممد بن مكرم بن علي بن أمحد لسـان ..)هـ

.دار صادر: بريوت .)نفق(مادة .العرب .دار الفكر: بريوت .إرشاد العقل السليم إىل مزايا الكتاب الكرمي .)ت.د(، أبو السعود

روح املعاين يف تفسـري ..)هـ1408( .األلوسي، أيب الفضل شهاب الدين سيد حممد البغدادي .الفكردار : بريوت ،القرآن العظيم والسبع املثاين

املكتبـة : تركيـا . اسـتانبول .صحيح ..)هـ1315( .البخاري، أبو عبد اهللا حممد بن إمساعيل .اإلسالمي

.دار املشرق: بريوت .املنجد يف اللغة واإلعالم .)م1984( .البستاين، األستاذ كرم وأصدقاءه . 2. ط .ترتيـل معـامل ال ..)هـ1407( .البغوي، أيب حممد احلسني بن مسعود الفراء الشافعي

.دار املعرفة: بريوت .املكتبة السلفية: املدينة املنورة .سنن ..)هـ1387( .الترمذي، أبو عبد اهللا حممد بن علي احلكيم .دار الكتب العلمية: ،بريوتكتاب التعريفات.)م1988( .اجلرجاين، الشريف علي بن حممد

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

دار : بـريوت . ملستدرك على الصـحيحني ا ..)ت.د( .النيسابوري، أيب عبد اهللا احلاكماحلاكم .املعرفة

شرح القاموس املسمى تاج العروس عن جواهر .)ت.د(. احلسيين، اإلمام حمب الدين الزبيـدي .دار الفكر: ، بريوتالقاموس

دار : جـدة .املنافقون يف القرآن الكـرمي .)1989(. )الدكتور(احلميدي، عبد العزيز عبد اهللا .اتمعتفسري اخلازن املسمى لبـاب .)1979(. ء الدين علي بن حممد بن إبراهيم البغداديعال، اخلازن

.فكردار ال). معامل الترتيل(وامشه تفسري البغوي .التأويل يف معاين الترتيل. 2. ط . التفسري الكبري . .) ت . د ( . الرازي، اإلمام حممد بن عمر بن احلني القرشي الطربي الفخر

.تراث العريبدار إحياء ال: بريوت: بريوت .الطبعة األوىل .تفسري القرآن احلكيم الشهري بتفسري املنار .)ت.د( .، حممدرشيد رضا .عرفةدار امل

الكشاف عن حقائق الترتيـل وعيـون ، )1995( بن حممدالزخمشري، جار اهللا حممود بن عمر الكتـب ر دا: بـريوت . ترتيب حممد عبد السالم شاهني، التأويلاألقاويل يف وجوه

.العلمية .تيسري الكرمي الرمحن يف تفسري كالم املنان .)1993( .عبد الرمحن بن ناصر السعدي، عديالس

.عامل الكتب: بريوت. طبعة جديدة منقحة. حممد زهري النجار: ت ..)ت.د( . جالل الدين بن عبد الرمحن أيب بكر وجالل الدين حممد بن أمحـد ، السيوطي واحمللي

.مصطفى البايب احلليب، لنيتفسري اجلالالدر املنثور يف التفسري ..)هـ1403( .السيوطي، اإلمام جالل الدين بن عبد الرمحن بن أيب بكر

.دار الفكر: بريوت. 1. ط. املأثورب .دار القلم: دمشق. قبس من نور القرآن الكرمي ..)هـ1413( .الصابوين، حممد علي

دار : بـريوت .جامع البيان يف تأويل القرآن ..)هـ1412( .الطربي، أبو جعفر حممد بن جرير .الكتب العلمية

ـ 1407(.شهاب الدين أبو الفضل أمحد بن علي بن حممـد .ابن حجر ،العسقالين فـتح ..)هـ .دار املطبعة السلفية: القاهرة .الباري

.دار اليقني.: 1. ط. من لطائف التفسري .)1998( .أمحد فرح عقيالن، عقيالن. 1. ط .اجلامع ألحكام القـرآن ..)هـ1408( .أبو عبد اهللا حممد بن أمحد األنصاريالقرطيب،

.دار الكتب العلمية: بريوت .دار العلم للطباعة والنشر: جدة. 12. ط .يف ظالل القرآن .)1986( .، الشهيد سيدقطبدار إحيـاء : بـريوت .حممد فؤاد عبد الباقي: ختريج .موطأ اإلمام مالك .)1985( .ابن أنس، مالك

.التراث العريب

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

النكت والعيون تفسري .)ت.د( .أيب احلسن علي بن حممد بن حبيبا ملاوردي البصري، املاوردي .دار الكتب العلمية: بريوت .املاوردي

.دار احياء التراث العريب: بريوت .الصحيح .)ت.د( .مسلم، اإلمام أبو احلسن بن احلجاج: ،القاهرةجمتمع املدينة املنورة يف عهد الرسول .)م1988(. )الدكتور(الندوي، حممد لقمان األعظمي

.عتصاماالدار .مدارك الترتيل وعقائق التأويل ..)هـ1416( .النسفي، أبو الربكات عبد اهللا بن أمحد بن حممود

.مروان حممد الشعار، دار النفائس: حتقيق. 1.ط .دار الفكر. دمشق. 1. ط .عقيدة والشريعة واملنهجالتفسري املنري يف ال .)1991( .وهبة الزحيلي

. 1. ط. بدائع التفسري اجلامع لتفسري اإلمام ابن قـيم اجلوزيـة .)1993(. يسرى السيد حممد .اململكة العربية السعودية

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

دور السلطان حممد الفاتح يف بناء احلضارة اإلسالمية يف عهد الدولة العثمانية

∗حممد بن موسى الصيين ∗∗عدنان حممد زين سومي

ملخص البحث

ومغارا، األرض مشارق يف للعاملني رمحة فجاء والظلم بالفوضى اإلسالم قبل العامل امتاز

جزءا القسطنطينية فتح فكان اإلسالمية، فتوحاتال طريق عن البلدان من كثري يف ذلك مت وقد القسطنطينية فاتح الفاتح، حممد السلطان شخصية عن الكشف إىل البحث هذا ويهدف. منها. والتربية واالقتصاد السياسة خالل من العثمانية الدولة عهد يف اإلسالمية احلضارة بناء يف ودوره الكويت دولة مكتبة يف حوله كتبت اليت لفاتاملؤ على البحث هذا كتابة يف الباحث واعتمد أمهها؛ نتائج، عدة إىل وحتليليا، وتوصل مكتبيا منهجا فكان غريها، ويف اإلسالمية جاال جبامعة وهيبة الدولة، إدارة يف حكمة الفاتح حممد للسلطان إن: ثانيا للعاملني، رمحة جاء اإلسالم إن: أوال الذي األمر وثقافة، وعلم وتقوى دين رجل الفاتح حممد نالسلطا إن: ثالثا العدو، منه خياف عرب العثمانية الدولة بناء من الفاتح حممد السلطان متكن: رابعا البالد، إدارة إجناح على يساعده

.والعلمية واالقتصادية السياسية احلضارات

.طالب مبرحلة املاجستري قسم التاريخ واحلضارة اإلسالمية جامعة جاال اإلسالمية ∗ .جبامعة جاال اإلسالمية العربية شيخ قاسم آل الثاينوعميد كلية ،حماضر قسم اللغة العربية ،يف اللغة العربية اهدكتور ∗∗

บทความรายงานการวจย

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

ABSTRACT

This research is comparative study the role of Sultan Muhammad Fatih in building Islamic civilization in ottoman caliphate era on Muhammad fatih (1432-1481) Imperial Cayman seventh Sudan (1451-1481) was born in Edirne an early age to accept a strict Islamic culture and military education He attached importance to military research he is also proficient in the Arab Persian Greek and other languages After the death of his father the official successor in 1451 he establish a huge Ottoman Empire in 30 years, in May 1453, he ranks the rate of 200,000, after two months of war, captured Constantinople the Byzantine Empire out and the city as its capital was renamed Istanbul. Since then, he has launched a series of battle and expedition. Muhammad fatih in building the country have good skills, is considered the real founder of the Ottoman Empire, Ethnic and religious issues he adopted a prudent attitude towards the implementation of the policy of tolerance, To the territory being ruled nation to give a certain degree of autonomy that they be permitted in accordance with their own ways and laws of national life, can run national schools, by teaching their own language, Judaism all taught to recognize the legal existence of corporations to give them with the same rights as other churches. Muhammad fatih for the development of culture and education very seriously, he opened the school, training administrators, students of all ethnic groups equal access to language, literature, legal, military, religious, financial, administrative and other comprehensive education . His large-scale construction of the palace in Istanbul, a mosque, but also pay attention to schools, libraries creation, only in the Fatih Mosque built on both sides that the four verses of higher schools, to recruit the Muslim world renowned scholars to give lectures.

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

متهيد

أعمالنا سيئات ومن أنفسنا شرور من باهللا ونعوذ ونستغفره ونستعينه حنمده هللا احلمد إن له شريك ال وحده اهللا إال إله ال أن وأشهد. له هادي فال يضلل ومن له مضل فال اهللا يهده من

.صلى اهللا عليه وعلى آله وأصحابه أمجعني ورسوله عبده حممدا أن وأشهددولة العباسية أوج التقدم والتمدن يف خالفة هارون الرشيد وابنه املأمون بعد أن بلغت ال

الذي ترمجت يف أيامه أغلب كتب اليونان وتقدمت العلوم حتت وارف طلها تقدما كبريا وأخذت الدولة يف التقهقر شيئا فشيئا تبعا لناموس احلياة الطبيعية القاضي باهلرم بعد الشيبة سنة اهللا يف خلقه

:د لسنة اهللا تبديال كما قال تعاىلولن جت{Õ Ô Ó Ò Ñ Ð ÏÖ Û Ú Ù Ø ×z

)23: 48، سورة الفتح(

{¼ » º ¹ ¶ µ ³ ² ± °½ Á À ¿ ¾z )140: 3، سورة آل عمران(

هكذا استمر االحنالل حىت أن الدولة سقطت بعد أن لبثت دولتهم زيادة عن مخسة .رون دعامة التمدن اإلسالميق

ومن مث مل يكن لإلسالم بعدها دولة عظيمة حتمي بيضته وتضم أشتاته بل ضاعت وحدته امللكية واستقل كل حاكم مبا وكل إليه أمره من األقاليم واستمر احلال على هذا املنوال إىل أن

بالد اإلسالمية وفتحت قيض اهللا لإلسالم تأسيس الدولة العثمانية فجمعت حتت رايتها أغلب الكثريا من األقاليم اليت مل يسبق حتليها حبلية الدين احلنيف وأعادت لإلسالم قوته وأعلت بني األنام

.كلمته

خلفيات البحث

يف ونشأ ،)م1432 مارس من 30 هـ 835 رجب من 27( يف الفاتح حممد السلطان ولد بالرعاية تعهده الذي العثمانية، الدولة سالطني سابع هو و الثاين، مراد السلطان أبيه كنف

وتعلم احلديث، وقرأ القرآن، حفظ مبسئولياا، فأمت والنهوض بالسلطنة جديرا والتعليم، ليكون والفارسية العربية تعلم ذلك جانب وإىل احلرب، وأمور والفلك الرياضيات ودرس الفقه،

الفاتح حممد توىل و وغزواته، حروبه يف مراد السلطان أبيه مع واشترك واليونانية، والالتينية .)م1451 فرباير من7هـ 855 احملرم من 5( يف أبيه وفاة بعد السلطنة

شعر، ديوان له جميدا شاعرا وكان واألدب، للحضارة راع بأنه الفاتح حممد واشتهر فيويصط والشعراء، العلماء ويصاحب والشعر، األدب وقراءة املطالعة على يداوم الفاتح وكان باإلعمار عين فإنه باجلهاد الفاتح انشغال من الرغم وعلى. الوزارة مناصب ويوليهم بعضهم

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

إستانبول العاصمة يف منها مسجد، ثالمثائة من أكثر أنشئ عهده فعلى الراقية، املباين وتشييد .محاما 59و ومعهدا، مدرسة57إىل باإلضافة وجامعا، مسجدا 192 وحدها

أمهية املوضوع

معظم الدراسات حول السلطان حممد الفاتح اقتصرت على الفتوحات واجلانب .1

.العسكري فحسب، ومل يذكر دوره يف احلضارة Francz(1( فرانتشز رأسهم وعلى أوربية مصادر املؤرخني املسلمني يأخذون بعض إن.2

السلطان نع أدافع أن علي جيب هنا ومن الفاتح، حممد السلطان مسعة وتشويه طمس إىل ويعمد . حوله الشبه دافعا رادا حقيقته مبينا وشخصيته

والسياسية واالجتماعية الصحية إجنازاته من حوله كتب ما بإنصاف على يطلع ومن.3 فيها وأدخل الكثرية املدارس أنشأ فقد اإلسالمية، القيادات يف نادرة شخصية ليعد والعسكرية

، فيحتاج ∗العثمانية املدرسة فكرة بتوسيع قائما بذلك نفكا الدينية، العلوم جبانب العملية العلوم .عرض هذه املعلومات الصحيحة على اجملتمع املسلم

أهداف البحث

:يهدف هذا البحث إىل ما يلي

معرفة شخصية السلطان حممد الفاتح. 1 ة معرفة دوره يف بناء احلضارة العثمانية من اجلوانب السياسية واالقتصادية والتربوي. 2 معرفة قواعد احلكم الراشد اليت وضعها السلطان حممد الفاتح. 3 نقل هذه املعلومات إىل اجملتمع وخاصة اجملتمع الصيين. 4 .دفاع عن السلطان حممد الفاتح من الشبهات حوله. 5

حدود البحثح أحدد احلديث يف هذا البحث عن نبذة تاريخ الدولة العثمانية قبل السلطان حممد الفات

من تأسيس الدولة العثمانية إىل توليه العرش، وعن سرية السلطان حممد الفاتح وصفاته اخللقية واخللقية ومتكنه العلوم، وعن دوره يف بناء احلضارة اإلسالمية يف عهد الدولة العثمانية يف اجلوانب

.السياسية والتربوية و االقتصادية خالل ثالثني سنة

وش املسلمني وعلى رأسها الفاتح، مث استطاع فرانتشز هذا أن يهرب كان من رجال القصر البيزنطي، وحارب يف اجليش البيزنطي ضد جي 1 .ويكتب تارخيا للفتح به حقد كبري على العثمانيني

.فكرة املدرسة العثمانية أي إدخال يف املدرسة العلوم العملية جبانب الشرعية ∗

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

منهج البحث

احث ىف هذه الدراسة املنهج التارخيى لدراسة اجلوانب التارخيية حلياة السلطان استخدم البحممد الفاتح وعصره الذى عاش فيه، مث املنهج التحليلي لتحليل النصوص التارخيية، مث املنهج التكاملى الذى تشترك فيه كل هذه املناهج جمتمعة لدراسة السلطان حممد الفاتح ودوره يف بناء

:وكانت اخلطوات كاآليت. إلسالمية يف عهد الدولة العثمانيةاحلضارة ا .مجع املعلومات املعينة من املصادر واملراجع يف مكتبات خمتلفة.1 .مراجعة املعلومات اليت مجعها الباحث من الكتب بتأن.2 .حتليل املعلومات اليت قرأها، ومجعها بتنظيم.3 نتائج البحث

الفاتح بشخصية فذة مجعت بني القوة والعدل، كما أنه فاق لقد امتاز السلطان حممد .1

أقرانه يف كثري من العلوم اليت كان يتلقاها من شيوخه املختلفني وانتهج املنهج الذي سار عليه بقيامه بإعادة تنظيم الدولة العثمانيةوالده وأجداده يف الفتوحات، ولقد برز بعد توليه السلطة يف

وهذا ما أى الكبري، العثمانينيفتح القسطنطينية هو انتصار وإن إدارات الدولة املختلفة،وساعد الفتح على استقرار السلطنة ، االستقالل السياسي إلمرباطورية عاشت أكثر من ألف عام

العثمانية وتوسعها يف شرق املتوسط والبلقانهتم ببناء املدارس واملعاهد يف كان السلطان حممد الفاتح حمبا للعلم والعلماء، لذلك ا.2

مجيع أرجاء دولته، وقرب العلماء ورفع قدرهم وشجعهم على العمل واإلنتاج، وبذل هلم األموال ووسع هلم يف العطايا واملنح واهلدايا ويكرمهم غاية اإلكرام، فكان السلطان حممد الفاتح شاعرا

عراء ويصطفيهم، وأمر بنقل كثري جميدا مهتما باألدب عامة والشعر خاصة، وكان يصاحب الش .من اآلثار املكتوبة باليونانية والالتينية والعربية والفارسية إىل اللغة التركية

وكان الفاتح مغرما ببناء املساجد واملعاهد والقصور واملستشفيات واخلانات .3قناطر خاصة، واحلمامات واألسواق الكبرية واحلدائق العامة، وأدخل املياه إىل املدينة بواسطة

واهتم الفاتح بالتجارة والصناعة وعمل على إنعاشهما جبميع الوسائل والعوامل واألسباب، وقنن قوانني حىت يستطيع أن ينظم شؤون اإلدارة احمللية يف دولته، وكانت تلك القوانني مستمدة من

.الشرع احلكيمية كان له دور عظيم يف وجدنا أن اعتراف اإلسالم حبرية اإلنسان العقيدية والفكر. 4

التقدم احلضاري، والتنمية االجتماعية، حبيث استطاع كل فرد يف اجملتمع اإلسالمي أن يؤدي دوره .دون رقيب أو عائق

وجدنا أمهية وحدة األمة اإلسالمية فإن أهم خصائص هذه األمة أا أمة واحدة، قال . 5 :اهللا عز وجل

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

{ ¦ ¥ ¤ £ ¢ ¡ � ~ z )51: 23، ة املؤمنونسور(

ولقد تنوعت أساليب القرآن والسنة يف الداللة على وجوب الوحدة، فتارة تأمر بالوحدة أمرا :صرحيا كما يف قول اهللا عز وجل

{ f e d c b a g q p o n m l k j i h

| { z y x w v u t s} d c b a ` _ ~ z ).103: 3، سورة آل عمران(

فإن العامل اإلسالمي بتفرقه وتنازعه ال يشكل أي هاجس خوف ألحد، لكن العامل الغريب الصلييب خيشى أن يستيقظ املسلمون من نومهم، فيسارعوا إىل األخذ بأسباب القوة،

.والعودة إىل الوحدةعلم والعمل، ويرشدون إىل الطريق جيمعون بني ال املسلمني احملققني قادةوجدنا أن . 6

الصحيح وعندهم القدرة على فرز األولويات والتعامل الذكي مع الواقع، كما عندهم القدرة على .فيه خري األمة وحاجاتـها وآماهلا التغيري إىل ما

مقترحان البحث

ا توصل بعد البحث يف حياة السلطان حممد الفاتح، ودراسة تارخيه وإجنازاته املختلفة، وم

:إليه الباحث من نتائج بعد كل ذلك، جتدر اإلشارة إىل مجلة من املقترحات، هي

إن دراسة السرية والتاريخ تعترب أمهية كبرية للمسلمني، وخاصة تلك اليت تتعلق . 1 .بالفتوحات اإلسالمية بعيدة عن التعصب، فكان ينبغي لنا االهتمام ا

يف السلطان حممد الفاتح يف اجلوانب األخرى حيرص الطلبة الباحثني على حبث . 2 .بشيء من اإلملام حىت يعرفوا عنه الكثري من الصفات الصاحلة لقيادة البالد

.أن يبادر الطلبة الباحثون على البحث يف سرية القادات املسلمني. 3

يشجع الطلبة الصينيني أن يدرسوا ويبحثوا عما يفيد بالدهم من الشخصيات . 4البارزة لالقتداء م يف حيام اليومية، كما اقتدوا برسوهلم الكرمي حممد صلي اهللا عليه اإلسالمية

.وسلم

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

املصادر واملراجع

القرآن العظيم .دار ابن كثري: دمشق. 1ط. تاريخ الدولة العثمانية .هـ1422. أرسالن، األمري شكيب

.مكتبة املدبويل: القاهرة. 1ط. عثمان تاريخ سالطني بين. هـ1415. أصاف، حضرة عزتلو يوسف بك )ط.د: (القاهرة. الدولة العثمانية والشرق العريب .هـ1387. حممد. أنيس، د

.دار السعودية: الرياض. 2ط. علي، السيد رضوان. استنبول. هـ1402. برنار دلويس . دار القلم. دمشق. 2ط .العثمانيون يف التاريخ واحلضارة .هـ1419. حممد. حرب، د

مؤسسة الكتب : بريوت. 1ط. تاريخ الدولة العثمانية العلية. هـ1498. حليم، إبراهيم بك .الثقافية

دار : القاهرة. 1ط . دراسات يف تاريخ الدولة العثمانية. هـ1400. السيد حممد. الدقن، د .الشروق )ط.د: (، بريوتتاريخ الدولة العثمانية. هـ1410.سرهنك، إمساعيل . صريةالنهضة امل

دار التوزيع والنشر اإلسالمية، . 1ط .الدولة العثمانية .هـ 1421. علي حممد. الصاليب، دجلنة التأليف والترمجة . القاهرة. 3ط . اإلسالم واحلضارة العربية . هـ1389. علي، حممد كرد . والنشر

. 1ط .روبا الشرقيةالسلطان حممد الفاتح بطل اإلسالم يف أو. هـ 1402. سيد رضوان. علي، د .دار السعودية: الرياض

.دار الفكر اللبناين: بريوت. 1ط. سالطني بين عثمان. هـ 1413. قازان، نزار .1ط.للكتاب

مكتبة . 1ط . الدولة العثمانية يف التاريخ اإلسالم احلديث .هـ 1415. إمساعيل أمحد. ياغي، د .العبيكان .XIAN - CHINA .SANQIN.1ط) History of the ottoman.(هـ1421) Huang weiming(. هوانغ وي مينغ

-CHINA .6ط . )World history( .هـ1427 .)Manyebin( ، ومان يه بينغ)Limin(. يل منيBEIJIN.YANSHAN

History of the ottoman empire and modern. (هـ1427). Zhang zhongxiang(. تشانغ تشونغ شيانغturkey .(1ط .QINGHAI – CHINA .RENMIN.

.1 ط. Asian history (HAINAN .CHINA. (هـ1425). Huangling( .هوانغ لينغ- BEIJIN.1ط) The history of middle east countries( .هـ 1423).Huang weiming( .هوانغ وي مينغCHINA.SHANGYE .

.1ط. Worldhistory( QINGHUA.CHINA( .هـ1425). Dongxuyuan(. يوان دونغ شيوى

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

دور عمر بن عبد العزيز السياسي يف توحيد األمة

∗زهري حيىي الكمبودي ∗∗وي يوسف سيدئ

مستخلص البحث

يهدف هذا البحث إىل بيان دور عمر بن عبد العزيز السياسي يف توحيد األمة يف العصر

بتداء من خالفته إىل أن توفاه اهللا لوثائق تعتمد على ا . ، وهي دراسة تارخيية حتليلية األموي ا . واملعلومات املتناثرة يف بطون الكتب خاصة كتب التواريخ: دوره السياسي يف توحيد األمة )أ: (من النتائج اليت توصلت إليها هذه الدراسة ما يلي

كان لعمر بن عبد العزيز دور سياسي ميثل يف تنظيمية املثالية الدقيقة بالنسبة للخلفاء اآلخرين يف ن خليفة ذا شخصية عطرية بارزة وعقل سديد يف إدارة شؤون الدولة وكا. العصر األموي

يف إمخاد دوره )ب(. وغريها، باإلضافة إىل أنه ذو مكانة علمية عند العلماء حيث أقروا له بذلكاحلركات مناوئي املعارضة للدولة، وقد كان مناوؤا الدولة قد أسسوا حركات ثورية مناهضة

إذا سنحت هلم الفرصة، ومن هنا رأى عمر بن عبد العزيز وضع للدولة دف القضاء عليها سياسات احلكيمة متاشيا مع الظروف واألحوال اليت رافقتهم يف تلك األيام ، فيبذل جهودا عظيمة

.يف التعمري واإلصالح وعليه فإن سياساته كانت خمالفة متاما من سياسات األمويني السابقنياحلكيمة، أال حظيت برضاء ا عمر بن عبد العزيزتبين لنا من سياسات سيدن) ج(

الناس الدنيا توحد وخلف حلكمة اخلليفة وعدله يف أمور اخلالفة، ومل خترج عليه طائفة ممن كانوا وكان الناس سعداء يف متاسكهم ووحدم وشعورهم بأم أمة . من معارضي الدولة سابقا

.واحدة حتت لواء واحد ويف إطارخليفة راشد

.الطالب مبرحلة املاجستري القسم التاريخ واحلضارة جبامعة جاال اإلسالمية ∗ .اضر بقسم التاريخ واحلضارة جبامعة جاال اإلسالميةدكتوراه يف التاريخ واحلضارة، وحم ∗∗

บทความรายงานการวจย

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

ABSTRACT This research was aimed to examine the roles of Umar Ibn Abdul Aziz in verifying the solidarity of Muslim nations during his reign. It was a documentation research. The researcher collected the documentation data from various sources such as libraries and internet

websites. The data were especially related with Islamic history and civilization. This research has found as the followings: (1) the role of Umar Ibn Abdul Aziz for the coherence of Muslim nations in his reign was the best example among the Islamic reigns in the Umayyad dynasty comparatively. The practices of Umar were different from others. His characteristics and techniques for making administrative rules were prominent. He was able to establish the solidarity of Muslim nations with privilege. Umar was well educated in religion and had a closer tie with ulama philosophers. (2) The role of making a good understanding towards the rebels who trying to destroy Islam in his reign was that, he successfully dissolved the conflict and many challenging problems. One of the best things he did was to get rid of conflicts by creating a harmonious atmosphere among the different communities. This harmony was exemplified as ‘solidarity’ which had been different from others in the Umayyad dynasty before his time. And, (3) In the Umar’s administration, justice and liberty were also practiced. Because of his capability, there was no resistance or very few of resistances took place. The society under

his office was very happy and peaceful.

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

مقدمةاحلمد هللا رب العاملني ، الذي وعد وراثة األرض لعباده الصاحلني، حيث قال جل ثناؤه :وقال تعاىل w v u t s r q p o n m l

).105: 21، األنبياءسورة ( حممدا عبده وأشهد أن ال إله إال اهللا وحده ال شريك له الذي يصمد إليه اخلالئق ، وأشهد أن

. ورسوله املبعوث رمحة للعاملني، اللهم صل على حممد وعلى آله وصحبه أمجعني :أما بعد

ومن إرادة اهللا تعاىل أن جعل الدولة األموية مهدا لألمن واإلستقرار بعد ظهور اإلفتراق كانت وفوضى اجلماعات يف مدة من الزمن ، وعمر بن عبد العزيز حني اختري كخليفة املسلمني

عنده نظرة خاصة من مساا شدة احليطة واالهتمام باملسلمني ورعية يف استرجاع توحيد األمة بعد حممد ( . ما كان من افتراق ونزاع، سواء يف حقل السياسة اخلارجية أم يف حقل السياسة الداخلية

) 174: ص ت،.د كرد علي،لعلماء مما ا وجمالس لعلم لعزيز حيب ا ا عمر بن عبد لعقل كان جعله يتمتع برجاحة ا

وقدرة كافية يف إدارة شؤون املسلمني داخليا وخارجيا، وكانت مدة خالفة عمر بن عبد العزيز للناس سكينة وأمنا، ومهه ليال وارا كان إصالح اتمع روحيا وجسميا، وقد أعطى كل ما

يف عهده ، إىل أن جعلهم ميلكه الناس لسد رمقهم، واستطاع هذا اخلليفة االهتمام حبال الناس موحدي الكلمة حيث اشتهرت أيام خالفته بأا الفترة اليت عم العدل والرخاء يف أحناء الدولة األموية، حىت أن الرجل كان ليتصدق على الناس من زكاة أمواله فيبحث عن الفقراء ال جيد من

). 106:ص ،1904 أيب حممد عبد اهللا، و ابن عبد احلكم( .كان يف حاجة إليهاوعاش عمر بن عبد العزيز طول حياته يف رضاء من الناس، وفرح الناس به فرحا شديدا لراشدين، كما قال سفيان لسعادة، وهذا ما جعله يعده من اخللفاء ا ليهم من ا على ما جاء إ

أبو بكر، وعمر، وعثمان، وعلي، وعمر بن عبد العزيز، وقال زيد بن : اخللفاء مخسة : " الثوري عمر بن عبد : ما صليت وراء غمام أشبه صالة برسول اهللا من هذا الفىت يعين : م عن أنس أسل

)132: ص ،2003 جاسم سليمان،"(العزيز وهو أمري على املدينة

وامتازت سياسة عمر بن عبد العزيز يف تأليف القلوب مع معارضي الدولة خاصة مع طالب أيب بن عبلي نا عن سيد لسب ا خلع حني لشيعة نه ا ا خو إ ئر عن سا به يتميز ما ا وهذ

األمويني، فتعلقت به قلوم وأمخدت نريام وثورام طيلة عصره فلم خيرجوا عليه ، فكانوا مقرين بأنه عادل، وهو أول من أعطي أنصبة لبين هاشم بعد أن أخرم عليهم يف بادئ األمر فبدأ

)314: هـ، ص1414 رم،ابن األثري، علي بن أيب الك. (الشيعة حيبونه وميدحونه

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

كما ال خيفى علينا بأن هذه الدولة مت تأسيسها بيد معاوية بن أيب سفيان، وقد كانت فكانوا يريدون إزالة هذه ... بظهورها حمل البغض من بعض القبائل كالفرق الشيعة واخلوارج

لى هذه الدولة الدولة إذا سنحت هلم الفرصة وبالطبع قد حدثت فيها عدة ثورات دف القضاء ع الطقوش، حممد سهيل، . ( طيلة أيام األمويني، ويكاد يوجد يف كل خليفة أموي حركات ثورية

)136:هـ، ص1421وهلذا كان اختيار الباحث هلذا املوضوع ألجل معرفة دوره املهام يف استرجاع توحيد

سهال لكل أحد أن األمة، عما كانت عليه من اإلضطرابات والغوغائية قبل تسلمه اخلالفة، وليس وكما أن الباحث أراد اإلظهار للناس مزايا عمر بن عبد العزيز الضخمة يف . حيل هذا املقام مثله

بناء وحدة األمة توحيدا وإصالحا وحبا بعد أن كانوا مفترقني ، فضال عما كان من خطواته .العظيمة اليت سار ا حىت حقق توحد األمة

:أهداف البحث

:البحث إىل حتقيق األهداف اآلتية استهدف هذا .الكشف عن جهوده العظيمة يف السير على اإلصالحات/ 1 .الكشف عن أساليبه وأدواره يف استرجاع توحيد األمة/ 2

: أمهية البحث

كثرت املؤلفات قدميا وحديثا حتى دون يف كتاب مستقل ، يف سياق الكالم عن / 1بن عبد العزيز ودوره يف بناء احلضارة ، بينما جند معظمها مل خيض سياق الكالم عن سيدنا عمر

.دوره يف توحيد األمة إال قليال ونادراأن األمة اإلسالمية اليوم يف حالة االفتراق والنزاع، فهذه الرسالة من ضمن منوذج / 2

.د كلمتهمجيد، وضع للقيام بأعبائهم إىل توحيهذه الرسالة تفيد الناس مجيعا عن خطوات عمر بن عبد العزيز العظيمة يف توحيد / 3

. الناس على كلمة واحدة

: حدود البحث

:سوف يقوم الباحث بتحديد البحث على النحو اآليت .الدولة األموية يف عهد عمر بن عبد العزيز: ةمكاني:أوالمع مالحظة اخلروج عن هذا احلد ( ابتداء بتوليته اخلالفة إىل أن توفاه اهللا : ةاني زم : ثانيا

).الزماين يسريا جدا لضرورة البيان . يبحث عن دوره يف توحيد األمة: ةحدود موضوعي: ثالثا

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

:منهج البحثي املقارن معتمدا لتحليلسوف يسلك الباحث يف كتابة هذا البحث املنهج التارخيي ا

: على البحث الوثائقي ، على حسب اخلطوات اآلتيةوهو تتبع األحداث والوقائع التارخيية، وسردها مبا يوضح مالبسات : املنهج التارخيي -/ أ

.حياة عمر بن عبد العزيز، و ما وقع له أو منه من تصرفاتاث والوقائع التارخيية للكشف عن حقائق وهو حتليل األحد: املنهج التحليلي -/ب

.األمور، ومواقف الشخصيات وأقواهلا، ونتائج تصرفااوهو مقارنة االحداث، و مواقف الشخصيات، ومواقف املؤرخني : املنهج املقارن -/ ج

ل إىل أقرب األقوال إىل وآرائهم حول عمر بن عبد العزيز، واهلدف من هذه املقارنة، التوص .الصواب واحلقيقة

:نتائج البحث

بناء يف ه ر و د و يز لعز ا عبد بن عمر عن لكالم ا يف يثا وحد ميا قد لفات ملؤ ا كثرت

تبني لنا . احلضارات، بينما جند معظمها مل يتناول الكالم عن دوره يف توحيد األمة إال قليال ونادرا إليها هذه الدراسة من أساليب عمر بن عبد االعزيز يف استرجاع توحيد األمة النتائج اليت توصلت

:ما يليدوره السياسي يف توحيد األمة مع عموم الناس، فإذا تأملنا واقع احلياة هلذا اخلليفة )أوال

ألخرين يف العصر األموي عمر بن عبد العزيز لنجد أن لديه دورا مثاليا دقيقا جدا بالنسبة للخلفاء اوال خيفى علينا مجيعا بأنه رجل فذ عمن سبقه من إخوانه األمويني، ابتداء من حياته . األموي

.الشخصيةأ يف بيئة صاحلة من أسرة صاحلة، جبانب أنه ترىب على أيدي بعض نه نشوجدنا أوقد

نه على التزام أوامر العلماء واملربني لصناعة شخصية املؤمن الرباين، وقد ألزمه والده مع صغر سالدين ومن مث ارسل والده عبد اللعزيز ابنه عمر بعد إحلاخ يف الطلب منه إىل جمموعة العلماء . باملدينة ليتأدب بآدام، وفعال انغرست يف نفسه التقوى وقوة اإلميان باكيا إذا ذكر له املوت

.)368: هـ، ص1418 املزي، مجال الدين،(فر لديه شخصية عطرية بارزة وعقل سديد يف إدارة األمور، وكان بال شك رجال تتوا

باإلضافة إىل أنه ذو مكانة علمية عند العلماء حيث أقروا له بذلك، وقد شاء عبد امللك يزوج ابنته وهو يف طلب العلم باملدينة مث أعطى له نوعا من خدمة الدولة وهو توليته على إمارة صغرية يف

حممد . (أيام خليفة الوليد ليويل عمر بن عبد العزيز على اإلمارة باملدينةالشام هي خناصرة، مث جاء ).136:هـ، ص1421سهيل،

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

وسيدنا عمر بن عبد العزيز كان ملجأ للناس عند خدوث كل مصيبة أو ضغط من قبل السالطني وذوي النفوذ، ألن أفعاله الطيبة خمالفة للمنهج األموي السائد يف ذلك العهد، وما لبث

ويال حىت خلعه الوليد من اإلمارة على املدينة فهو مل جيد أي عمل ومنصب طيلة أيام الوليد، ط حىت جمئ عهد سليمان بن عبد امللك الذي جاء بعد الوليد فجعله من كبار مستشاريه وأصبح أشد

ه وال الناس ثقة به إىل أن عهد له باخلليفة بعد وفاته الذي كان بدون سعي عمر بن عبد العزيز إلي ).59: هـ، ص 1418الطربي، حممد بن جرير، . (طلب منه

عن طريقة بيعة نه جاء لعزيز أ عمر بن عبد ا لعظيم ملنصب خليفة لدرس ا وكان من ااملسلمني مهما سبق تعيينه كخليفة بعهد من سليمان، لكن مع ذلك رفض كل الرفض ورد عليه

يدا وطرح هذا األمر للمسلمني مجيعا الختيار من يرون مناسبا، فماهلم من قول إال قدموا ردا شد له الترحيب وبيعة األمة إياه، وكان هذا الفعل خلف لنا درسا خمالفا عن تولية العهد الوراثي

. )254: هـ، ص1414ابن األثري ، علي بن أيب الكرم، . (السائد يف األيام األموينيت له البيعة حاول أن يفعل أقصى جهوده حنو اإلصالحات فكان أول مبادرة فلما استقر

منه يتركه ما أعد للخليفة من مركب وملبس مجيل وطعام لذيذ، حىت ما وجد يف زوجته من حلي وجوهر فقد أمرها بوضعه يف بيت مال ملسلمني، فاستطاع أن يظهر حسن مسعته لدى عموم

ما رجع من دفن اخلليفة سليمان وجتهيزه، توافد الناس املظلومني الناس ملحظته األوىل، وأيضا بعد من حقوقهم فجاؤوا مطالنب رد حقوقهم اليت بتها الدولة بغري حق، فأصدر أمر اخلليفة عمر بن عبد العزيز برد احلقوق إليهم يف ذلك، ولكن سار على هذه السياسات احلكيمة بتدرج ودون

ابن كثري، إمساعيل . ( واألسرة األموية مشاكل لو دفعهم دفعة واحدة استعجال خوفا من أن يقع بينه ).249:هـ، ص1422بن كثري،

لعزيز موقفا حادا على تسيري أمور الدولة يف لراشد عمر بن عبد ا وقد وقف اخلليفة اوقام عمر بن . التسوية بني الناس يف احلقوق، ورد الظامل إىل أهلها يف ذلك وال خياف لومة الئم

د العزيز يف مدة خالفته على اإلصالحات من متعددة اجلوانب سواءا يف سد حوائج الناس عب إخل، مما جعل الناس مقلني عليه بانضوائهم .. وإعانة أهل العوز واحلاجة وحتريك احلركة العلمية

)42:ص ت،.د ،ابن اجلوزي، أبو الفرج عبد الرمحن بن علي. (حتت لوائه وطاعتهم إياهيف إمخاد حركات مناوئي الدولة الثورية، ولكي نرى البون الشاسع والفرق دوره ) ثانيا

، فلنلفت ) عهد اخلليفة عمر بن عبد العزيز وعهد غريه من اخللفاء األمويني ( الواضح بني العهدين لثورات ضد اخللفاء السابقني قبله، وقد وجدناها متسلسلة دف أنظارنا إىل ما حدث من ا

اء على الدولة األموية، ويكاد أن جند لكل عهد حركة ثورية مبعىن أن هذه الدولة مل تنعم القض . باالستقرار الكامل واألمن التام

وأما يف أيام اخلليفة عمر بن عبد العزيز فإنه يعرف كل املعرفة ما سبقه من عصور اخللفاء عارضي الدولة من اخلوارج األمويني الذين هم كانوا على غري رضاء من الناس عامة ومن م

والشيعة خاصة، وأيضا قد علم عمر بن عبد العزيز بأن اخلالء قبله مل جيدوا حسن السياسة إال

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

.لسري مع مناوئي الدولة بقوة السيف والسالح والعنف مما محل ازدياد شدة غضبهم على الدولة )173: صت، .د، رد عليحممد ك(

ركام الثورية جتاه الدولة دف القضاء عليها ورأينا مناوئي الدولة قد أحدثوا حإذاسنحت هلم الفرص، وكانت سياسة عمر بن عبد العزيز جتاه هؤالء الناس بأن وضع هلم سياساته احلكيمة متاشيا مع الظروف واألحوال اليت الفقتهم يف تلك األيام السالفة، وأما سياساته

: ئي الدولة فيمكن مالحظتها فيما يلياحلكيمة حنو الشيعة الذين كانوا من ضمن مناوإصدار أمره وتعميمه على مجيع والته بترك السب ألمري املؤمنني علي بن أيب : أوال

طالب، وكان هذا مما يستأنس قلوب الشيعة وبدأ حبهم إياه، وهذه السياسة ما بدأ ا أحد قبله ، ولذه اشتد الغضب على أمراء قط، فكان األمويون يسبون عليا بن أيب طالب كالتقليد الوراثي

.الدولة من قبل شيعة علي بن أيب طالبإىل مطالبيها من ابناء فاطمة رضي اهللا عنها، وأن فدك هلي قضية مهمة رد فدك : ثانيا

لنصيب منذ زمن أيب بكر الصديق على أساس لنسبة للشيعة اليت قد حرمت عليهم من هذا ا با عليه وسلم ، فالرسول ال يرث وال يورث ما تركها صدقة، موقفه أا من وراثة الرسول صلى اهللا

وكانت فدك انتقلت إىل أيدي عمر بن عبد العزيز بعد إقطاعها له من اخللفاء األمويني قبله، فكان .يرى حسنا ولزاما ردها إىل مطالبيها فبدأوا حيبونه وميدحونه

حرمت عليهم هذه األنصبة إعطاء الرزق ملوايل سيدنا علي بن أيب طالب بعد ما : ثالثا اليت كان غريهم يتلقون هلا، إذ لو ال أم موايل علي بن أيب طالب حلصلوها، فنظر سيدنا عمر بن

. عبد العزيز نظرة سياسة يف حل هذه املشكلة بأن أعطى هلم الرزقوأما جه مع اخلوارج فإنه سار معهم سبل السالم وفتح هلم سبل حرية الرأي وإقناعهم

وة الرباهني واحلجج، فحدث حوار وتفاوض بينه وبني اخلوارج إىل احلد النهائي فشهد أحد بق اخلوارج بأن على احلق بعد ما جرى بينهم وبينه يف نقاط مناقشات هلدف الصالح واإلرضاء، وهذه كانت من ضمن السياسات احلكيمة واألساليب القيمة لدى اخلليفة الراشد عمر بن عبد

لعزيز اليت كان يتبعها السترجاع قلوب مناوئي الدولة، فتعلقت به قلوم وأسكت أصوام ا ) 254 :، ص1996 أمحد شليب،. (الثورية طيلة عصره

احلكيمة الوحيدة حيال الناس تبين لنا نتائج سياسات سيدنا عمر بن عبد العزيز ) ثالثاته، ومل خترج عليه طائفة من الناس إال سار معهم مجيعاء، بأم راضون عن حكمه وعدل خالف

حبسن السري من غري ااة بالسيف وقوة السالح الذي اعتاد عليه السابقون، وقد بلغت الدولة األموية يف عهده أوج التمدن ومنو احلضارة، فضال عن كوم على أجواء اإلستقرار واألمن يف

أن مدة خالفته قصرية حوايل سنتني وبضعة أشهر ولكن ظل اخلليفة الراشد اخلامس، بالرغم كانت كثري اإلصالحات، وعليه نستطيع أن ننحصر بعض نتائج سياسات عمر بن عبد العزيز

: اإلصالحية على النقاط التالية

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

التطور اإلداري حيث أنه أعطى العمال ما يغنيهم عن اخليانة حىت يتفرغوا يف : أوال ابن عبد احلكم، أيب حممد عبد ( طمئنني، وال يريد أن يشغلهم أشياء أخرى، أعمال الدولة قانعني م

)43: ، ص1904 اهللا،

الرخاء االقتصادي حيث انتقلت احلالة االقتصادية يف عهد اخلليفة عمر بن عبد : ثانيا با العزيز إىل مستوى الدهشة، إذ أن حالة الفقر واحلاجة اختفت يف عصره زمل يعد هلا وجود تقري

).89: ، ص1996أمحد شليب، . (حىت كان دافع الزكاة ال جيد من يأخذها منهالوئام اإلجتماعي، حيث استطاع هذا اخلليفة جلب السالم والرضاء لكل طبقات :ثالثا

الشعب ويشهدنا يف هذا ما قال أحد سكان املدينة حينما يصف حالة املدينة أمام عمر بن عبد غين تركت املدينة والظامل ا مقهور، واملظلوم ا منصور والغين ا : ((الالعزيز وهو ال يعرفه قائ

).90: ، ص1996 ،شليبأمحد ( ...))منصور خص بالذكر أن سياساته استطاعت استرجاع توحيد األمة بعد أن كان مفترقا، حىت واأل

ما : (( لفني كما يقولون اخلورج انضموا حتت لواء قيادة هذا اخلليفة ومل خيالفوه وهم أكرب املخا يعين عمر بن عبد العزيز، وكان الناس طيلة أيام عمر بن عبد )) ينبغي لنا أن نقاتل هذا الرجل

العزيز سعداء بصنيعه وليس عجيبا إذا كانت قبور اخللفاء األمويني قد نشبت بعد قيام الدولة ذه الرسالة تكشف للباحث نفسه وه . العباسية، وقرب عمر بن عبد العزيز ال يزال حمترما عند الناس

. ولآلخرين عن دور عمر بن عبد العزيز السياسي يف توحيد الناس على كلمة واحدة : التوصيات

يف رأي الباحث بعد ما حاول أن مجع املعلومات املتعلقة بعمر بن عبد العزيز خاصة فيما يتعلق ضوع من املواضع ذات األمهية جدا ال سيما ظروفنا بأمور توحيد األمة بعد ما افترقوا، أن هذا املو

يف العصر احلاضر من افتراق األمة اإلسالمية، ويكاد أن جند كل جمتمع اسالمي فيه التفرقة، ويف : اخلتام أراد الباحث أن يوصي نفسه ومجيع إخوانه القارئني بعدة وصايا

تفي ونلتمس آثار لكي نسترجع أن لدينا أمنوذجا فريدة ذو قدوة حسنة، فينبغي لنا أن نق مجع كلمة توحيد األمة يف ايامنا هذه، فنقتدي سيدنا عمر بن عبد العزيز حيث إنه مثال لنا الفريد وقدوة استطاع مجع كلمة الذين خرجوا عليه، وقد سار على عدة الطرق ومتنوع السياسات

ن ال يكتفي بسياسته فحسب احلكيمة اليت غايتها توحيد الكلمة واسكات احلركات الثورية، وكا بل كان من أحسن الناس علميا وسلوكيا وقدوة حسنة على اآلراء العامة مما جعله معجبا وحمببا

)17: ص ،ت.د النووي، حمي الدين بن شرف. (لدى عامة الناس

فنحن مجيعا علينا أن نعمق غاية التعمق يف تلك السياسات بوجه خاص، والشك أن مجع مجيعا ال فرق بني فالن وفالن، فال نكتفي باإلعتماد على السياسات احملضة، ألن الكلمة دورنا

. هناك وسائل أخرى نستطيع أن نستعني ا للوصول إىل اهلدف

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

املصادر واملراجع

.مكتبة النهضة املصرية .القاهرة .موسوعة التاريخ اإلسالمي .)م 1996( .أمحد شليب .دار املعرفة .بريوت .البداية والنهاية .)هـ1422( .إمساعيل بن كثري، ابن كثري

. مكتبة وهبة. دمشق. سرية عمر بن عبد العزيز .)1904( .ابن عبد احلكم، عبد اهللا بريوت دارإحياء التراث العريب. الكامل يف التاريخ ).هـ1414. (ابن األثري، علي بن أيب الكرم

.دار أسامة .األردن .لفاءموسوعة أعالم اخل .)م2003( .سليمان جاسم .مؤسسة الرسالة. بريوت .هتذيب الكمال يف أمساء الرجال). هـ1418. (املزي، مجال الدين ).ط.د. ( اإلسالم واحلضارة العربية ).ت،ط.د. (حممد كرد علي

.دار الكتب العلمية. بريوت .هتذيب األمساء واللغات ). ت.د. (لنووي، حمي الدين بن شرفا .دار الكتب العلمية. بريوت .تاريخ الطربي )هـ 1418( .الطربي، حممد بن جرير . دار النفائس .بريوت .تاريخ الدولة األموية .)هـ 1421( .طقوش، حممد سهيل

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

51

วพากษหนงสอ / Book Review

สทธของภรยาในการหยาและสทธทพงไดรบตามกฎหมายอสลาม กรณศกษาจงหวดปตตาน Wife’s Right on Divorce and Ancillary Claims in Islamic Law: A Case Study in Pattani Province

ผวจย : นายอบดลเราะมน เจาะอารง∗ ปทพมพ : 2547 วพากษโดย : นายมะยา ยโซะ∗∗ : ซาการยา หะมะ∗∗∗ 1. ปญหาและความเปนมาของการวจย สบเนองจากการศกษาของดลมนรรจนเมอป 2540 จะเหนไดวาระดบการศกษาของสตรมสลมในจงหวดปตตานทงวชาศาสนาและวชาสามญยงอยในเกณฑตาโดยเฉพาะความรในเชงปฏบตเกยวกบการใชชวตคและกฎหมายครอบครวขาดความรเรองสทธและหนาททอสลามกาหนดใหแกนาง เชนสทธทจะไดรบคามะฮร (ทรพยสนคาสมรสทสามตองจายใหแกภรยาอนเนองจากสมรส) ทยงคางอย คามตอะฮ (ทรพยสนทสามมหนาทชาระใหแกภรยาทขาดจากการสมรสในขณะทมชวตอยโดยผานการหยา) จากศาลในเขตสจงหวดชายแดนภาคใตของประเทศไทยเมอเกดการหยาขาดจากการสมรส ซงคามตอะฮนนไดถกละเลยในบรรดาภรยามสลมสวนใหญ เพราะโดยทวไปแลวสามจะเปนฝายหยาภรยา ดงนนในการวจยของอบดลเราะมนจงไดนาทฤษฎทศาสนาอสลามไดบญญตไวในเรองสทธของภรยามสลมทสามารถฟองหยาในกรณตางๆรวมถงสทธทพงไดรบตามกฎหมายซงเปนแนวคดทยงไมมการศกษาวเคราะหในกลมสตรมสลมในหลายๆพนททวโลกอยางชดเจน ซงเปนขาวดสาหรบสตรมสลมทงหลาย ดงนนเพอใหการศกษามควานชดเจนมากขนอบดลเราะมนจงเลอกศกษาเกยวกบชวตครอบครวของมสลมในจงหวดปตตานซงการศกษาในเรองนยงมนอยโดยเฉพาะในเรองการใชสทธในการขาดจากการสมรสของภรยามสลมในจงหวดปตตานและจงหวดใกลเคยงยงไมปรากฏขนอยางชดเจน อบดลเราะมนจงอยากศกษาสาเหตของการใชสทธในการดาเนนการใหขาดจากการสมรสของภรยามสลมในจงหวดปตตานและสทธทภรยาไดรบจรงจากสามหลงการหยา ซงขณะทาวจยอบดลเราะมนกาลงเรยนในระดบปรญญาโทหลกสตรศลปะศาสตรมหาบณฑตของมหาวทยาลยสงขลานครนทร ซงผลการวจยทไดถกจดพมพออกมาเปนรปเลมวทยานพนธมความยาวทงหมด 206 หนา

ในวทยานพนธเลมนอบดลเราะมนไดกาหนดวตถประสงคในการวจย 4 ขอดงตอไปน 1. เพอศกษาสาเหตตางๆทอสลามอนมตใหภรยามสลมใชสทธในการดาเนนการใหขาดจากการสมรส 2. เพอศกษาสาเหตทภรยามสลมในจงหวดปตตานใชสทธในการดาเนนการใหขาดจากการสมรส 3. เพอศกษาสทธทภรยาพงไดรบหลงการดาเนนการใหขาดจากการสมรสตามกฎหมายอสลาม 4. เพอศกษาสทธทไดรบจรงจากสามหลงการใชสทธในการดาเนนการใหขาดจากการสมรสของ

ภรยามสลมในจงหวดปตตาน

∗ นกศกษาหลกสตรศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาอสลามศกษา มหาวทยาลยสงขลานครนทร วทยาเขตปตตาน ∗∗ นกศกษาหลกสตรศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาชะรอะฮ มหาวทยาลยอสลามยะลา ∗∗∗ Ph.D. (in law) อาจารยประจาสาขาวชาชะรอะฮ และรองคณบดฝายวชาการ คณะอสลามศกษา มหาวทยาลยอสลามยะลา

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

52

นยามศพทเฉพาะ 1. สทธในการหยา หมายถงสทธของภรยาในการดาเนนการใหขาดจากการสมรส โดยวธการหยา

ตวเองหรอขอใหสามหยานางดวยความสมครใจ หรอโดยการจายคาตอบแทนใหแกสามแลวใหสามหยา หรอโดยการฟองศาลเพอใหทงคขาดจากการสมรสเมอนางมเหตผล

2. สาเหตของการดาเนนการใหขาดจากการสมรส หมายถงสาเหตตางๆทอสลามอนมตใหภรยาดาเนนการใหขาดจากการสมรสไดเพราะสามมขอบกพรองทางรางกาย หรอสตปญญา สามมความประพฤตทขดตอศาสนาอสลาม สามไมสามารถอปการะเลยงดภรยา สามสาบสญ

3. สทธทพงไดรบหลงการหยา สทธทภรยาพงไดรบจากสามหลงการดาเนนการใหขาดจากการสมรสตามกฎหมายอสลาม ซงประกอบดวยคามตอะฮ คาอปการะเลยงดนางหากนางตงครรภ ทอยอาศย และคาเลยงดบตร 2. เอกสารและงานวจยทเกยวของ 2.1 การสมรส การสมรสเปนแนวทางการปฏบตของทานรอซล (ศอลลลลอฮ อะลยฮ วะสลลม) และการปฏเสธการสมรสถอวาเปนการปฏเสธคาสอนของอสลาม เมอชายและหญงทาการสมรสกนอยางถกตองตามบทบญญตของอสลามแลวความสมพนธระหวางทงสองกจะเกดขนทนทในลกษณะสทธและหนาททพงปฏบตตอกนและกนซงสทธของสามภรยานนปรากฏใน 3 ลกษณะคอ

1. สทธรวมระหวางสามภรยาซงไดแกสทธททงคสามารถเสพสขจากกนและกนได สทธในการปฏบตทดตอกน สทธในการรบมรดกของกนและกน และสทธในการเกยวดองกบญาตของกนและกน

2. สทธของสาม ไดแก สทธทจะเปนผนาครอบครว สทธในการทจะไดรบการรกษาศกดศรและทรพยสน สทธทจะใหภรยารบผดชอบงานในบาน ตลอดจนสทธทจะใหภรยาตามไปอยดวยเมอยายทอยอาศย

3. สทธของภรยา ภรยามสทธทจะไดรบคาตอบแทนทเรยกวามะฮร และคาอปการะเลยงด และสทธทจะไดรบการคมครองจากสามโดยการไดรบการปกปองจากสงตางๆทอาจทาใหภรยาไดรบความเดอดรอนและเสยหายทงทางรางกาย จตใจ และชอเสยง สทธทจะไดรบการตอบสนองทางเพศ และสทธในการทจะอยรวมกนดวยด 2.2 การหยา

อสลามอนมตใหมการหยาไดในกรณทสามภรยาอยดวยกนไมไดและไมมทางแกไข ซงสามภรยาตางขาดความรกและการใหเกยรตซงกนและกน ซงการหยาตามกฎหมายอสลามไดจาแนกประเภทออกเปน 4 ลกษณะดงน

2.2.1 การหยาทจาเปนตองกระทา เมอมความขดแยงระหวางสามภรยาโดยททงสองไมมทางปรองดองกนได หรอเมอสามไดสาบานวาจะไมรวมประเวณกบภรยา และไมไดกลบไปรวมประเวณกบภรยาภายใน 4 เดอน ซงสามสามารถกระทาไดโดยการคนดหรอหยาขาด

2.2.2 การหยาทควรกระทาซงม 2 กรณคอ เมอสามไมสามารถปฏบตหนาทดวยดหรอสมบรณและเมอภรยากลายเปนบคคลทไมซอสตยตอสาม

2.2.3 การหยาทหามกระทา คอการหยาภรยาในชวงทมประจาเดอน หรอหยาภรยาทมโอกาสตงครรภในชวงทไมมประจาเดอน

2.2.4 การหยาทไมควรกระทา คอการหยาทนอกเหนอจากทไดกลาวมาแลวขางตน

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

53

โดยอสลามกาหนดไววาการหยาสามารถกระทาไดใน 3 รปแบบดงนคอ การหยาโดยความประสงคของสาม การหยาโดยการตกลงกนระหวางสามภรยา และการหยาโดยคาพพากษาจากศาล

2.3 สาเหตของการหยา โดยทวไปแลวการหยานนมาจากการสมรสทลมเหลวซงอาจเปนผลมาจากปญหาตางๆเชน ปญหาเศรษฐกจครอบครว ปญหาความประพฤตและสขภาพจตของคสมรส ปญหายาเสพตด ปญหาดานการศกษาของคสมรส ปญหาความแตกตางระหวางอายของคสมรส ปญหาเกยวกบผรวมอาศยในบาน ปญหาเกยวกบการมเพศสมพนธ เปนตน 2.4 สทธของภรยาในการดาเนนการใหขาดจากการสมรส

กฎหมายอสลามมไดกาหนดสทธในการหยาแกสามเพยงฝายเดยว แตเปนกฎหมายทยงกาหนดใหภรยามสทธในการหยาดวยเชนกนแตตองอยในขอบเขตทไดกาหนดไวเทานน ซงภรยาอาจดาเนนการใหขาดจากการสมรสไดในกรณตางๆดงน

2.4.1 สทธของภรยาในการดาเนนการใหขาดจากการสมรสโดยการตกลงระหวางสามภรยา 2.4.2 สทธของภรยาในการดาเนนการใหขาดจากการสมรสโดยการกาหนดเงอนไขกอนทาสญญาสมรส 2.4.3 สทธของภรยาในการดาเนนการใหขาดจากการสมรสโดยไดรบมอบสทธจากสาม 2.4.5 สทธของภรยาในการดาเนนการใหขาดจากการสมรสเพราะสามขาดคณสมบตตามทได

กาหนดไวกอนทาสญญาสมรส 2.4.6 สทธของภรยาในการดาเนนการใหขาดจากการสมรสโดยการฟองศาลเพราะภรยาไดรบ

ความเดอดรอนอาจเนองมาจากการกระทารนแรงของสาม หรอกรณสามหายสาบสญ สามเปนหมน และสามตองจาคก หรอความบกพรองของสามทางดานรางกายและสตปญญา สามไมสามารถอปการะเลยงดภรยา และสามไมจายมะฮรใหภรยา 2.5 สทธของภรยาทพงไดรบหลงการหยา

เมอการสมรสสนสดลง อดตคสมรสยงมขอผกพนหลายประการโดยสามมหนาททจะตองรบผด- ชอบดงน

5.1 ชาระมตอะฮใหแกภรยาทขาดจากการสมรสเมอภรยาไมไดเปนเหตทาใหการสมรสสนสดไป 5.2 ใหคาอปการะเลยงดในกรณทมการหยาแบบรอจอย (สามมสทธกลบคนดกบภรยาไดตราบใด

ทภรยายงอยในชวงอดดะฮ โดยไมตองสมรสใหมและไมตองจายมะฮรใหม) 5.3 ใหคาทอยอาศยในชวงอดดะฮ (ชวงเวลาทภรยาตองรอคอยอนเนองจากขาดจากการสมรสโดย

การหยาหรอการเสยชวตของสาม) หรอจนกวาภรยาคลอดเมอมการตงครรภ 5.4 จายคามะฮรทคางชาระ

นอกจากนทงสามและภรยายงมสทธไดรบสวนแบงทรพยสนทไดมาหลงการสมรส และสทธในการเลยงและดแลบตร และเมอสามเสยชวต ภรยามสทธทจะไดรบมรดกจากสาม 3. วธดาเนนการวจย 3.1 รปแบบการวจย

วจยเรองนเปนวจยเชงบรรยายแบบเกบขอมลครงเดยวเพอศกษาสาเหตตางๆทอสลามอนมตใหภรยามสลมใชสทธในการดาเนนการใหขาดจากการสมรสและสาเหตตางๆททาใหภรยามสลมในจงหวดปตตานใชสทธในการดาเนนการใหขาดจากการสมรสตามกฎหมายอสลามและสทธทไดรบจรงจากสามหลงการดาเนนการใหขาดจากการสมรส

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

54

3.2 ประชากรและกลมตวอยาง 3.2.1 ประชากรทใชในการศกษาไดแกกลมภรยามสลมในจงหวดปตตานทใชสทธในกาดาเนนการ

ใหขาดจากการสมรสในชวงวนท 1 มกราคม 2544 – 30 กนยายน 2545 คดเปนเวลา 1 ป 9 เดอน ซงสานกงานคณะกรรมการประจาจงหวดปตตานไดอนมตในการใชสทธในการดาเนนการใหขาดจากการสมรสใหแกกลมภรยาทงหมดเปนจานวน 218 ราย

3.2.2 การเลอกกลมตวอยาง กลมตวอยางทใชในการวจยไดมาจากการสมตามขนตอนดงน ผวจยไดแบงจงหวดปตตานเปน 4 เขตโดยยดลกษณะพนทของอาเภอทอยใกลเคยงกนเขตละ 3 อาเภอ หลงจากนนสมกลมตวอยาง 25% ของแตละอาเภอเพอใหไดกลมตวอยางครอบคลมทกพนท ไดกลมตวอยางทงหมด จานวน 52 คน

3.2.3 กลมอหมามผมสวนรบผดชอบเกยวกบการหยาโดยตรง โดยแบงกลมอหมามในหมบานทมกรณการขอหยาเปน 2 กลม คออหมามทอาศยอยใกลตวอาเภอมากทสด และอหมามทอาศยอยไกลตวอาเภอมากทสด หลงจากนนใชวธการสมอยางงายโดยการจบฉลากกลมละ 2 คน ไดกลมตวอยางจากอหมามทงหมด 48 คน

3.2.4 ประธานคณะกรรมการอสลามประจาจงหวดปตตานผอนมตการหยาใหแกบรรดาภรยามสลมทใชสทธในการดาเนนการใหขาดจากการสมรสจานวน 1 คน

3.2.5 ดาโตะยตธรรมประจาศาลจงหวดปตตานผมสวนรบผดชอบเกยวกบการหยาโดยตรงของภรยามสลมในจงหวดปตตานจานวน 2 คน รวมกลมตวอยางทไดมาเพอการเกบขอมลทจะศกษาทงหมด 103 คน 3.3 วธการเกบขอมล

ในงานวจยนมการเกบรวบรวมขอมล 2 รปแบบคอเปนขอมลเอกสารและขอมลภาคสนาม การเกบขอมลเอกสารนนผวจยไดศกษาจากคมภรอลกรอาน หะดษ และตาราฟกฮ ในเรองทเกยวของกบหวขอการวจย สวนการวจยภาคสนามเปนขอมลทเกยวของกบการใชสทธในการดาเนนการใหขาดจากการสมรสของภรยามสลมในจงหวดปตตาน สาเหตของการใชสทธในการดาเนนการใหขาดจากการสมรส อาย อาชพและระดบการศกษาของสามและของภรยาและขอบกพรองของสามโดยการสมภาษณกลมตวอยางภรยามสลมในจงหวดปตตานทใชสทธในการดาเนนการใหขาดจากการสมรสในระยะเวลา 1 ป 9 เดอน และไดสมภาษณกลมอหมามผมสวนรบผดชอบเกยวกบการสมรสในหมบานของตน ประธานกรรมการอสลามประจาจงหวดปตตานและดาโตะยตธรรมประจาศาลจงหวดปตตาน 3.4 การวเคราะหขอมล

การวเคราะหขอมลของการวจยเรองนเปนการวเคราะหแบบทงเชงปรมาณโดยใช SPSS ในการคานวณคาความถและรอยละ และเชงคณภาพเพอใชในการวเคราะหขอมลทไดจากการสมภาษณ 4. ผลการวจย

จากการวเคราะหขอมลทไดจากการวจยสามารถสรปไดดงนคอ 1. ภรยาทใชสทธในการดาเนนการใหขาดจากการสมรสมอายประมาณ 26-27 ป และอายของสาม

ประมาณ 33-34 ป 2. อาชพของทงสามและภรยาทใชสทธในการดาเนนการใหขาดจากการสมรสสวนใหญประกอบ

อาชพรบจาง

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

55

3. ระดบการศกษาของสามภรยาทใชสทธในการดาเนนการใหขาดจากการสมรสสวนใหญไมเกนระดบการศกษาตอนตน

4. ขอบกพรองของสามทเปนสาเหตการใชสทธในการดาเนนการใหขาดจากการสมรสของภรยามสลมสวนใหญเกดจากสาเหตไมอปการะเลยงดภรยา

5. การใชสทธในการดาเนนการใหขาดกากการสมรสเปนการใชสทธในชวงทเหมาะสมทจะขาดจากการสมรสคอชวง 5-6 ป ของอายการสมรส

6. สทธทภรยาไดรบจรงหลงจากการขาดจากการสมรสตากวาทอสลามกาหนด จากผลการวจยพบวาปจจยดานระดบการศกษาและอาชพของคสมรสทภรยาใชสทธในการดาเนนการใหขาดจากการสมรสไมแตกตางกนและสทธทภรยาไดรบจรงจากสามหลงจากการหยาในระดบตากวาทอสลามกาหนด ซงสอดคลองกบสมมตฐานการวจย ความคดเหนของผมสวนรบผดชอบเกยวกบการหยาในเรองคาสอนทเปดโอกาสใหสามภรยาหยากนไดของผใหการสมภาษณทงหมดไมตางกนคอทกคนเหนดวยกบคาสอนทเปดโอกาสใหภรยาหยากนไดพรอมกบเหนดวยหากคณะกรรมการอสลามประจาจงหวดใชมาตรการเขมงวดในเรองการหยา นอกจากนผใหการสมภาษณยงเหนดวยกบการกาหนดขอบเขตสทธของภรยาในการดาเนนการใหขาดจากการสมรสไดอยางอสระ สวนขอเสนอแนะของภรยาแกคณะกรรมการอสลามประจาจงหวดปตตานมดงน

1. เสนอแนะใหสานกงานคณะกรรมการอสลามประจาจงหวดปตตานใหความสาคญกบภรยาทขอใชสทธในการดาเนนการใหขาดจากการสมรส เพราะการมาฟองหยาทสานกงานคณะกรรมการอสลามประจาจงหวดปตตานเปนปญหาทภรยาไมสามารถแกไขไดดวยตวเองและไมสามารถทจะอยรวมกบสามตอไปไดอก

2. ใหสานกงานคณะกรรมการอสลามประจาจงหวดปตตานใชระยะเวลาในการพจารณาเรองการใชสทธในการดาเนนการใหขาดจากการสมรสของภรยาใหนอยทสด

3. เสนอแนะใหสานกงานคณะกรรมการอสลามประจาจงหวดปตตานพจารณาคารองการใชสทธในการดาเนนการใหขาดจากการสมรสของภรยาอยางจรงจง

4. เสนอแนะใหสานกงานคณะกรรมการอสลามประจาจงหวดปตตานจดอบรมแกผสมรสบางเพอเปนแนวทางในการปฏบตหนาทของคสมรสอยางถกตองตามคาสอนของอสลาม

5. เสนอแนะใหสานกงานคณะกรรมการอสลามประจาจงหวดปตตานออกหนงสอเปนทางการวาสามมหนาทอปการะเลยงดบตร

6. เสนอแนะใหสานกงานคณะกรรมการอสลามประจาจงหวดปตตานลดคาธรรมเนยมในการฟองหยา สวนการอภปรายขอเสนอแนะของภรยาแกบรรดาสามสามารถสรปไดดงน

1. เสนอแนะใหสามมความรบผดชอบตอครอบครวโดยเฉพาะคาอปการะเลยงดภรยาและบตร หากสามไมยอมจายในขณะทสามมความพรอม ศาลมอานาจบงคบใหสามจายคาอปการะเลยงดจากทรพยสนของสามใหแกภรยา หากสามยากจนและไมมทรพยสน แลวภรยาฟองหยา ใหผพพากษาดสภาพของภรยา หากภรยายากจนไมมผอปการะเลยงด ผพพากษามอานาจทจะใหภรยาขาดจากการสมรสได แตถาหากภรยาเปนคนรวยหรอมรายได ผพพากษาไมควรใหนางแยกออกจากสาม ภรยาตองใชทรพยสนของตนเอง และเปนหนาทของสามทจะตองชดใชใหแกภรยาภายหลง

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

56

2. เสนอแนะใหสามอยาเอาเปรยบภรยามากเกนไป และอยาหาความสขใหตนเองโดยไมคานงถงความเดอดรอนของภรยาและบตร

3. เสนอแนะใหสามมความสานกทจะปรบตวและเขาใจความตองการของภรยาบางอยาเหนแกตวมากเกนไป

4. เสนอแนะใหสามเปนตวอยางทดใหแกบตรและเปนผนาครอบครวทมความรบผดชอบ ใหความรกความอบอนแกครอบครว

5. เสนอแนะใหสามมความรสกพงพอใจกบสงทมอยและใหเกยรตแกภรยาในฐานะทเปนเพศทออนแอกวา

6. เสนอแนะใหสามเปนคนเสมอตนเสมอปลาย ปฏบตตนใหอยในกรอบของศาสนา 7. เสนอแนะใหสามทรวาตวเองไมสามารถอปการะเลยงดภรยามากกวา 1 คน อยารบรอนมภรยาใหม 8. เสนอแนะใหสามเปนตวของตวเอง ไมหเบาตอคายยงของบคคลอนและมการตดสนใจทรอบคอบ 9. เสนอแนะใหชายทยงไมมความพรอมทจะรบผดชอบและอปการะเลยงดภรยาอยารบรอนในการสมรส 10. เสนอแนะใหสามสานกผดในสงทไดกระทา กลบเนอกลบตวเปนผนาทดของครอบครว 11. เสนอแนะใหสามเกรงกลวตออลลอฮและละหมาดใหครบ 5 เวลา

งานวจยชนนเปนกญแจสาคญทจะเปดโอกาสใหสตรมสลมไดเรยนรและเขาใจถงบทบาทหนาทและสทธของตนในระหวางการสมรส เพราะโดยทวไปแลวมสลมในหลายๆประเทศขาดความรในดานนและเขาใจไมลกซง เราอาจเคยไดยนหลายๆคนพดวาเมอหญงสตรแตงงานชวตของเขากอยในบงคบบญชาของสามเทานน ตนไมสามารถออกความคดเหนในเรองใดๆ ไดตองทาตามอยางเดยว เมอเปนเชนนจะทาใหฝายภรยารสกอดอดโดยเฉพาะเมอไดสมรสกบสามทไรนาใจ ขาดความเมตตา หาความสขใสตนอยางเดยว ทาใหเกดปญหาในครอบครวทหลง ซงจรงๆแลวภรยามสทธทจะปกปองตนเองหากตองประสบกบชวตคทไมเปนไปตามเปาหมายของการสมรสโดยทวไป แมวาการศกษาของอบดลเราะมนเปนการศกษาทชวยใหกลมภรยามสลมในพนทจงหวดปตตานไดตระหนกและเหนความสาคญตอชวตการสมรสและการใชสทธใหขาดจากการสมรส แตกเปนการศกษาทมงเนนเฉพาะกลมภรยาทใชสทธในการสมรสเทานนแตไมไดครอบคลมถงการศกษาทเกยวของกบปจจยหรอองคประกอบตางๆทงกอนและในชวงชวตการสมรสซงอาจมผลตอความไมมนคงในชวตสมรสดวยเชนกน ซงปจจยตางๆเหลานอาจประกอบดวย

1. ความสมดลระหวางรายรบและรายจายของครอบครวขณะสมรส 2. สาเหตทแตงงาน การตกลงกอนแตงงานกนและสภาพความเปนอยจรงเมอแตงงาน 3. ความรเรองการใชชวตคในรปแบบอสลาม 4. สาเหตของการหยาทเกยวของกบสามโดยศกษาจากสาม 5. ปญหาและความตองการของบตรของผหยาราง

การวจยของอบดลเราะมนเปนการวจยทผสมผสานระหวางงานวจยเอกสารและงานวจยภาคสนามซงหากไมมงานวจยภาคสนามในการศกษาครงนอาจทาใหงานวจยไมคอยเปนทนาสนใจมากนก และในบทท 2 ผวจยไดกลาวถงเอกสารและงานวจยทเกยวของกบสทธของสตรในการดาเนนการใหขาดจากการสมรสแตในหลายๆหวขอทผวจยยกมากลาวนนไมเกยวของกบประเดนหวขอวจย อยางเชนเนอหาเกยวกบความเปนมาของการสมรส และหวขอเรองสทธของสามภรยาเมอเนอหาในเรองดงกลาวไมเกยวของกบหวขอเรองวจยทาใหการนาเสนอเนอหาขาดความตอเนอง ซงจะเหนไดในบางตอนของบทท 2

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

57

สวนเครองมอทใชในการเกบขอมลนนเหมาะสมกบวตถประสงคของการวจยมากยกเวนหวขอทใชสมภาษณผตอบแบบสอบถามทถามวา “ทานเหนดวยหรอไมกบคาสอนทเปดโอกาสใหสามภรยาหยากนได” ซงคาถามนไมใชเปนประเดนทจะตองถามวาเหนดวยหรอไมเหนดวยเพราะเมอพดถงคาสอนของศาสนาอสลามแลวหากอสลามไดบญญตไวอยางชดเจนวาอนญาตใหสตรทมสทธดาเนนการขาดจากการสมรสได ไมมใครสามารถตอบไดวาไมเหนดวยเพราะรอยแลวคาตอบตองเปนเชงบวกอยางเดยวเทานน ฉะนนคาถามในขอนไมใชคาถามทสรางองคความรใหมในงานวจยของอบดลเราะมน นอกจากนงานวจยในเรองสทธของภรยาในการดาเนนการใหขาดจากการสมรสเปนงานวจยทศกษาเฉพาะปญหาและพยายามอธบายปญหาทเกดขนเกยวกบคสามภรยาทไมประสบความสาเรจในชวตการแตงงาน แตไมไดคานงถงสภาพแวดลอมตางๆทอาจมผลอยางมากตอการใชชวตของคสามภรยา สภาพแวดลอมในทนอาจหมายถง เชอสายหรอตระกลของสามภรยา ระดบการศกษาทงวชาสามญและวชาพนฐานทางศาสนาททกคนตองร เขาใจ และนาไปปฏบตในชวตจรงไดอยางถกตอง ความรบผดชอบของคสามภรยาตอหนาทในฐานะสมาชกครอบครว คานยมในการแตงงาน สภาพทางเศรษฐกจ สวนในเรองการวเคราะหขอมลทไดนนอบดลเราะมนไดใชขอมลมาวเคราะหคาความถและรอยละของคาตอบทไดในแตละหวขอ หากมการเชอมโยงความสมพนธระหวางสองตวแปรเชน ระดบการศกษาและการใชสทธใหขาดจากการสมรส ฐานะทางเศรษฐกจของครอบครวกบการใชสทธหรอการหยาราง หรอสขภาพจตของอดตสามภรยากบการหยาราง เปนตน นาจะทาใหงานวจยเปนทนาศกษามากยงขน แมวางานวจยชนนไดศกษาสถานการณการดาเนนการใหขาดจากการสมรสของบรรดาสตร มสลมะฮในจงหวดปตตานคอนขางครอบคลมในทกพนท แตกเปนเพยงพนทๆมประชากรสวนใหญนบถอศาสนาอสลาม มความเปนอยในสภาพแวดลอมและวธการดาเนนชวตแบบสงคมอสลาม โดยเฉพาะอยางยงมศาลทดาเนนการเกยวกบเรองการหยาในมมมองของอสลามดวย แตสงทนาสงเกตกคอขอมลทไดจากการศกษาครงนสวนใหญเปนขอมลของสามภรยาทไมคอยมการศกษาทงภาควชาศาสนา และภาควชาสามญ โดยระดบการศกษาสงสดในบรรดาผตอบแบบสอบถามการวจยคอไมเกนชนมธยมศกษาปท 3 นอกจากนคสมรสทไดศกษาไมไดผานการอบรมเชงปฏบตการในเรองบทบาทและหนาทของสามภรยาในการใชชวตค ซงถอเปนเรองทจาเปนอยางยงกอนทจะใหสามภรยาไดดาเนนการสมรสเพอปองกนมใหเกดปญหาการหยารางในภายหลงหรอพยายามใหมกรณการหยารางนอยทสดเทาทจะทาได สงนเปนหนาทของคณะกรรมการทจะตองวางนโยบายทชดเจนเกยวกบการปองกนหรอลดปญหาการหยารางใหนอยทสดโดยอาจเรมตงแตการตรวจสอบคณสมบตของคสมรสโดยเฉพาะในปจจบนหากเปนผชายตองตรวจสอบดวาเมาเหลา เจาช ตดเชอเอดส และมคณสมบตเหมาะทจะเปนสามหรอไม หรอถาเปนฝายหญงกใหมการตรวจสอบเชนเดยวกน ซงคณะกรรมการประจาจงหวดควรเขมงวดในเรองการอนมตการแตงงานใหมากกวาเดม เพอจะไดใหครอบครวและสงคมมสลมอยอยางมความสขและเปนทยกยองในสายตาของผทนบถอศาสนาอนๆ ฉะนนการวจยในเรองสทธภรยาในการดาเนนการใหขาดจากการสมรสควรนามาศกษาในกลมครอบครวมสลมในพนทๆมประชากรมสลมเปนกลมนอยเพอใหเหนความแตกตางระหวางสภาพแวดลอมทางสงคมทแตกตางกนตอการปฏบตตนตอครอบครวของชาวมสลมในแตละพนทเพอจะไดหาแนวทางแกปญหาของการจดการชวตสมรสในแตละพนท

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

58

ผลดของขอมลในหนงสอวจยมดงน 1. ทาใหผวจยไดศกษาหาความรเกยวกบกฎหมายอสลามในเรองสทธของภรยาในการหยาและ

สทธทพงไดรบหลงการหยาอยางละเอยด 2. เปดโอกาสใหมสลมะฮทกคนไดเรยนรในเรองสทธตางๆของสตรทเกยวของกบการหยาและสทธ

ทควรไดรบหลงการหยา 3. ทาใหไดทราบถงปญหาครอบครวของสงคมมสลมทอาศยอยในจงหวดปตตานในสมยนน 4. เมอทราบถงปญหาทพบจากการทาวจยเรองน ผทมสวนเกยวของกบการหยารางและผทจะเปน

สามภรยาในอนาคตควรศกษาและทาความเขาใจในเรองตางๆทจาเปนตอการใชชวตสมรสเพอปองกนการเกดปญหาทหลงหรอมปญหานอยทสด

ผลเสยของขอมลในหนงสอวจย

จรงๆแลวงานวจยเรองนมขอมลทเปนผลดตอบรรดามสลมทกคนเพราะทาใหหลายคนทไมเคยทราบเรองสทธของสตรในการหยาเกดความรสกอยากศกษาอยากรเรองนมากขน สวนผลเสยของขอมลทไดนนอาจอยในสวนทไดจากการทาวจยภาคสนามนนกคอขอมลเกยวกบประวตสวนตวของสตรหยารางและคสมรส เพราะจะเหนไดวาคสมรสทมปญหาการหยารางทกคมการศกษาอยในระดบตามากคอไมเกนชนมธยมศกษาปท 3 ซงจรงๆแลวศาสนาอสลามสงเสรมใหการศกษาและการเรยนรตลอดชวตแตกลบไปเปนในทางตรงกนขามทาใหมสลมโดยเฉพาะกลมตวอยางทใชในการศกษาวจยครงนขาดความรความเขาใจทงในเรองศาสนาและทกษะประสบการณชวตทจาเปนจงมปญหาการหยารางเกดขนและนคอจดออนของคสมรสทไดศกษาในครงนและผลเสยทตามมากคอทาใหผอานตความหมายโดยรวมวามสลมทอาศยอยในเขตจงหวดปตตานไมคอยมการศกษาซงบงบอกถงการขาดการพฒนาทางดานคณภาพชวตสงผลใหเกดปญหาตางๆทงระดบครอบครวและสงคม ดงนนกไมแปลกทจะเหนปญหาครอบครวแตกแยกในสงคมแบบน สงทเปนผลกระทบตอสงคม

งานวจยของอบดลเราะมนเปรยบเสมอนกระจกเงาทสะทอนใหเหนสภาพความเปนอยของมสลมในจงหวดปตตานโดยรวมในชวงนน คนมสลมไมคอยมการศกษาสงๆ ทงๆทการศกษาจาเปนมากตอการดาเนนชวตอยางมคณภาพ บวกกบคานยมทถอวาการแตงงานนนเปนเรองงายๆททกคนทาไดโดยไมคานงถงความสาคญในเรองสทธและหนาททคสามภรยาตองรบผดชอบเมอสมรสกนจงกอใหเกดปญหาภายในครอบครวทหลงสดทายสงผลกระทบตอบตร เมอโตขนอาจเปนเดกทมปญหายาเสพตดทาใหเปนภาระตอสงคมและชมชนทเดกผนนอาศยอย งานวจยในเรองสทธของภรยาในการหยาและสทธทพงไดรบหลงการหยาของอบดลเราะมน เปนงานวจยทมวตถประสงคสอดคลองกบงานวจยของขาพเจากลาวคอเพอศกษาสทธของภรยามสลมในการดาเนนการใหขาดจากการสมรส สาเหตทอสลามอนมตใหดาเนนการขาดจากการสมรส และสทธทพงไดรบหลงการหยาตลอดจนสาเหตของการหยาทเกดขน อยางไรกตามการศกษาของอบดลเราะมนเปนการศกษาสภาพการหยารางของสตรมสลมทอาศยอยในบรเวณทมชมชนมสลมเปนสวนใหญ แตการศกษาของขาพเจานนศกษาสภาพการหยารางของสตรมสลมทอาศยอยในจงหวดทมประชากรมสลมไมมาก ทงนอาจทาใหขาพเจาสามารถมองเหนขอแตกตางระหวางสภาพชวตของมสลมในสภาพแวดลอมทตางกนดวย

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

59

ผลทไดจากการวจย ผลจากการวจยของอบดลเราะมนทาใหหลายฝายไดรบประโยชนดงน 1. สตรมสลมไดรบรและเขาใจในสทธของตนในชวตสมรส 2. ทาใหไดรถงปญหาขนพนฐานทกอใหเกดการหยารางนนกคอการขาดการศกษาหรอมการศกษา

ในระดบตา ขาดความรเชงปฏบตการ 3. คณะกรรมการกลางอสลามประจาจงหวด อหมามหรอผเกยวของควรนาผลทไดจากการวจยไป

จดเปนนโยบายเพอปองกนการเกดปญหาการหยาราง 4. ทาใหมสลมทกคนไดใหความสาคญเกยวกบการเรยนรในเรองการใชชวตค ซงหากคดวาการ

แตงงานเปนเรองงายกอาจทาใหครอบครวมปญหาภายหลงสดทายสงผลกระทบตอบตรทงทางดานสขภาพและสตปญญาอาจเปนภาระตอสงคมภายหลง การวเคราะหและพจารณาจากหนงสอหรอทเรยกวาวจยเอกสารของอบดลเราะมนนนไดมการนาเสนอขอมลเปนหวขอยอยตางๆแตในบางหวขอไมสอดคลองกบวตถประสงคของการวจยเชนผวจยนาเสนอขอมลทเกยวของกบการสมรสเกอบครงหนงของบททกลาวถงเอกสารทเกยวของ แตอธบายรายละเอยดเกยวกบสทธของสตรและเหตทสามารถฟองหยาไดไมครอบคลม ฉะนนขาพเจาจงอยากทาใหสวนนชดเจนกวาเดมโดยเนนเรองสทธของสตรในการหยาและเหตหยาใหละเอยดและเขาใจไดงายเพอใหสอดคลองกบวตถประสงคของการวจย เอกสารและงานวจยทเกยวของ

เนองจากวางานวจยของอบดลเราะมนเปนงานวจยเอกสารและภาคสนามดงนนสาหรบงานวจยเอกสารอบดลเราะมนไดใชอลกรอาน หะดษ และตาราฟกฮทเกยวของกบการหยา และแนวทฤษฎทใชในการเกบขอมลนนอาศยแนวคดในเรองสทธของภรยาในการดาเนนการใหขาดจากการสมรส และสาเหตของการหยาทเกดขนซงอาจเปนสาเหตทเกยวกบปญหาเศรษฐกจครอบครว ความประพฤตและสขภาพจตของคสมรส ปญหายาเสพตด และปญหาดานการศกษาของคสมรสเปนตน

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

61

การชนสตรพลกศพตามบทบญญตอสลาม

อบดรรอฮมาน บนแวยโซะ∗ อบดลฮาลม ไซซง ∗∗

ซาฟอ บาร∗∗∗

บทคดยอ

การศกษาวจยนมวตถประสงคเพอศกษาการรกษาเกยรตของศพและขอกาหนดของการชนสตรพลกศพตามบทบญญตอสลาม ตลอดจนทศนะของนกวชาการมสลมในพนทตอการชนสตรพลกศพมสลมในประเทศไทย การศกษาวจยในครงนเปนการศกษาวจยเชงคณภาพโดยแบงการศกษาออกเปน 2 วธ คอวจยเอกสารซงผวจยไดรวบรวมขอมลจากคมภรอลกรอานและอลหะดษ ตลอดจนตาราและประมวลกฎหมายไทยทมความเกยวของกบการชนสตรพลกศพ และวจยภาคสนาม ซงผวจยไดรวบรวมขอมลดวยวธการสมภาษณเชงลกกบนกวชาการมสลมในพนท กลมตวอยางนกวชาการมสลมในพนท ประกอบดวยตวแทนจากคณะกรรมการอสลามประจาจงหวดปตตาน ยะลา นราธวาส และสงขลา และตวแทนจากสถาบนอดมศกษาอสลามในพนท ทาการเลอกกลมตวอยางแบบเจาะจง จานวน 16 ทาน โดยวเคราะหขอมลใชวธวเคราะห เชงพรรณนา ผลของการวจยพบวาตามหลกการอสลามนนทกคนลวนมเกยรตและสทธแหงความเปนมนษยเทาเทยมกน ทงขณะยงมชวตและหลงจากเสยชวต อสลามถอวามนษยทกคนลวนสบเชอสายมาจากอาดม และสภาวะสดวสยหรอมความจาเปนจรงตามบทบญญตอสลามสามารถอนโลมใหชนสตรพลกศพมสลมไดโดยอาศยหลกนตศาสตรอสลามซงประกอบดวยหลกแหงความจาเปน และหลกแหงผลประโยชน นกวชาการในพนทสวนใหญมทศนะวาควรใหมการชนสตรพลกศพมสลมในประเทศไทย หากทางรฐมความพรอมทงในดานระเบยบกฎหมายและบคลากร ดวยเงอนไขกระบวนการและขนตอนในการชนสตรพลกศพมสลมนนตองไมขดกบหลกศาสนา ผลจากการศกษาวจยครงนทาใหเขาใจถงบทบญญตอสลามตอการชนสตรพลกศพมสลมไดชดเจนยงขน และไดทราบถงความตองการของนกวชาการในพนทในการปฏบตตอการชนสตรพลกศพมสลมในประเทศไทยและไดขอเสนอแนะทดเพอพจารณาเปนแนวทางในการปฏบตตอไป

∗ นกศกษาหลกสตรศลปศาสตร มหาบณฑต สาขาวชาชะรอะฮ มหาวทยาลยอสลามยะลา. ∗∗ Ph.D. (Law) คณบด คณะอสลามศกษา มหาวทยาลยอสลามยะลา. ∗∗∗ M.A. (Education) รองอธการบดฝายบรหาร มหาวทยาลยอสลามยะลา.

บทความรายงานการวจย

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

62

ABSTRACT

The objective of the research is conducted to study the corps’s dignity and the performance on the post- mortem inquests on the Muslims corps in accordance to Islamic Regulations. In addition, this research attempts to study the viewpoint of Muslim scholars in the area on the post- mortem inquests on the Muslim’s corpse in Thailand. This qualitative research is using two main methods; documentary research is collected data from different sources include Al-Quran, Al-Hadith as well as Thai post-mortem law reference books and field research is collected data using In depth Interview with Muslim scholars in the area. The sample group consisted of 16 Muslim scholars; representatives for Provincial Islamic Committee in the area; Pattani, Yala, Narathiwat and Songkhla and representatives for Islamic higher education institutions in the area. The data was analyzed by description analysis. The result revealed that everyone is equal in dignity, humanity right because in the Islamic concept regarded as all humanity are from Adam . The post-mortem inquests on Muslim corpses in Islamic regulation should be based on the Islamic jurisprudence principles of necessity and interest. Majority of the Muslim scholars’ view that the post-mortem inquests on Muslim corpses in Thailand should be allowed if there is the complete rule and staff for post-mortem inquests on Muslim corpses arranged by the government and conform to the Islamic concept. This research helps to distinctly understand the performance on the post-mortem inquests on the Muslims corps in accordance to Islamic Regulation and the need of the Muslim scholars and their useful suggestion be consider as new basic for the performance on the post- mortem inquests on the Muslims corps in accordance to Islamic Regulation in Thailand

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

63

บทนา

การชนสตรพลกศพเปนกระบวนการทตองปฏบตตามประมวลกฎหมายวธพจารณาความอาญา มาตรา148 ถง 156 ผลของการชนสตรพลกศพถอเปนพยานทางการแพทยทสาคญ และมบทบาทอยางยงตอการดาเนนการทางศาลยตธรรม เนองจากสามารถพสจนความจรงไดดวยกระบวนการทางวทยาศาสตร ตางจากขอเทจจรงทไดจากการสอบปากคา เชนเดยวกบการพสจนหลกฐานจากสถานทเกดเหตซงอาจกลบคา หรอบดเบอนไดโดยงาย การชนสตรพลกศพสามารถสรางพยานหลกฐานไดครบ 3 ประการคอ พยานบคคล พยานเอกสาร และพยานวตถ (วรต พาณชยพงษ, 2542, หนา: 1-2). นอกจากนน การชนสตรพลกศพยงชวยใหมการศกษาคนควาและพฒนาวชาทางการแพทยในการเยยวยารกษาคนปวยอยางถกวธ มคณภาพและมประสทธภาพยงขน ตามหลกศาสนาอสลาม การชนสตรพลกศพมสลมทเสยชวตแบบปกตยอมทาไมได เนองจากหลกศาสนาทตงอยบนพนฐานการใหเกยรตและคมครองคณคาอนสงสงของความเปนมนษยเทานน มนษยในสภาวะทเปนศพไรวญญาณศาสนาอสลามกยงคงถอวาเกยรตและความประเสรฐของความเปนมนษยยงคงมอยางสมบรณ กฎเกณฑตางๆ ในการปฏบตตอผตายจะตองคอยระมดระวงมใหกระทบกระเทอนหรอเกดอนตรายตอศพ ตองใหเกยรตตอศพตามความเหมาะสมภายใตเจตนารมณแหงอลกรอาน ดงทอลลอฮ ตรสวา

cba`_ nmlkjihgfed o

ความวา “และโดยแนนอน เราไดใหเกยรตแกลกหลานของอาดม และเราไดบรรทกพวกเขาทง

ทางบกและทางทะเล และไดใหปจจยยงชพทดทงหลายแกพวกเขา และเราไดใหพวกเขาดเดนอยางมเกยรตเหนอกวาผทเราไดใหบงเกดมาเปนสวนใหญ” (ซเราะฮ อลอสรออ, 17: 70)

ตามหลกศาสนาอสลามหากผใดเสยชวตตองรบจดการฝงศพและหามมใหเกบศพไวนานดงคาบญญตของทานศาสนทตมหมหมด ไดกลาววา

"رقابكم عن فشرتضعونه ذلك سوى تك وإن إليه تقدمونها صاحلة تك فإن باجلنازة عوااسر"

ความวา “ทานทงหลายจงรบเรงจดการศพและถาหากเขาเปนคนดกควรใหเขาไดรบไปรบผลความดนนและหากเขาเปนคนเลวกเปนความเลวททานทงหลายควรรบวางจากบาวของพวกทาน”

(อลบคอรย, อศเศาะหห, เลขท: 1252)

ในกรณทมความจาเปนตองมการชนสตรพลกศพเพอพสจนหาบคคลวาใครเปนใคร การฆาตกรรม การเปดโปงความไมยตธรรมเพอประโยชนตอสวนรวมและขอกงขาของญาตมตรและสงคมสวนรวมนนตามกฎหมายอสลามจะมทางออกอยางไร เรองนยงคงเปนทสงสยไมมคาตอบหรอแนวทางปฏบตทชดเจนเนองจากเปนปรากฏการณใหมในสงคมมนษยโดยเฉพาะสงคมไทย อกทงไมพบวาในคมภรอลกรอานและหะดษของศาสนทต ระบชดเจนวาอนญาตหรอไมอนญาตใหมการชนสตรพลกศพ และยงไมพบหลกฐานใด ยนยนแนชดวามสลมยคแรกไดกระทาการชนสตรพลกศพเหมอนทกระทาอยในปจจบน

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

64

ทกลาวมานนคอสวนหนงของเหตผลททาใหผวจยสนใจทจะศกษาเรองดงกลาวเพอใหทราบถงขอบญญตทางศาสนาวามแนวทางปฏบตอยางไร เพอจะไดเปนขอมลพนฐานในการกาหนดแนวทางปฏบตทถกตองเหมาะสมและสอดคลองกบความมงหมายของอสลามดงทอลลอฮ ตรสในคมภรอลกรอานวา

|{z ~} ¡�¢ ความวา “และพระองคมไดทรงทาใหเปนการลาบาก แกพวกเจาในเรองของศาสนา”

(ซเราะฮ อลฮจญ, 22: 78) ในอายะฮอนอลลอฮ ตรสวา

ª©¨§ « ®¬ ¯

ความวา “อลลอฮทรงประสงคความสะดวกสาหรบสเจา และพระองคลไมประสงคความลาบากแกส

เจา” (ซเราะฮ อลบะเกาะเราะฮ, 2: 185)

ดวยเหตผลทแสดงถงความจาเปนและความสาคญของการชนสตรพลกศพทาใหผวจยสนใจทจะศกษาเรองน เพราะประโยชนจากการศกษาครงนนอกจากจะเกดแกตวผวจยเองแลว ยงเกดประโยชนตอสงคมสวนรวม และภาครฐอกดวย วตถประสงคของการวจย ในการศกษาเรอง “การชนสตรพลกศพตามบทบญญตของอสลาม” ผศกษาไดกาหนดวตถประสงคดงตอไปน

1. เพอศกษาถงการรกษาเกยรตของศพตามบทบญญตอสลาม 2. เพอศกษาถงขอกาหนดการชนสตรพลกศพตามบทบญญตอสลาม

3. เพอศกษาถงทศนะของนกวชาการมสลมในพนทตอการชนสตรพลกศพมสลม ขอบเขตของการวจย การศกษาในครงนเปนการศกษาเชงคณภาพ (Qualitative Research) โดยแบงการศกษาออกเปน 2 วธดวยกน คอศกษาเอกสารและภาคสนาม ซงมขอบเขตดงน 1. ศกษาขอกฎหมายทเกยวของกบการชนสตรพลกศพ 2. ศกษาบทบญญตอสลามทมความเกยวของกบการชนสตรพลกศพ

3. ศกษาทศนะของนกวชาการอสลามในพนทเกยวกบการชนสตรพลกศพ 4. ศกษาเฉพาะทศนะนกวชาการอสลามในพนทจงหวดปตตาน ยะลา นราธวาส และสงขลา

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

65

วธดาเนนการวจย งานวจยครงนเปนงานวจยเชงคณภาพโดยจดแบงการศกษาออกเปน 2 สวนคอ สวนท 1 ศกษาเอกสารโดยคนควาขอมลจากแหลงตางๆทเกยวของเชน คมภรอลกรอานหนงสออลหะ

ดษ ตาราบทบญญตอสลามและนตศาสตรอสลามของสานกคดตางๆ หนงสอทวไปทสามารถใชในการอางองได และงานวจยตางๆ ทเกยวของ หนงสอสารานกรมตางๆ บทความทางอนเตอรเนต วารสาร และหนงสอพมพ ฯลฯ สวนท 2 การสมภาษณ โดยใชวธการสมภาษณแบบเจาะลก เลอกตวอยางแบบเฉพาะเจาะจงโดยเลอกผใหขอมลทงหมดจานวน 16 ทาน เปนนกวชาการในพนทสจงหวดชายแดนภาคใต

ผลของการวจย

การศกษาวจยการชนสตรพลกศพตามบทบญญตของอสลามยงเปนประเดนปญหาทนกวชาการและนกกฎหมายอสลามในปจจบนมความเหนทแตกตางกน สาเหตมาจากไมมตวบทกฎหมายทชชดถงการหามหรออนโลมในการชนสตรพลกศพทงในอลกรอาน สนนะฮของทานศาสนทตมหมมด และตาราศาสนาของปราชญอสลามในยคแรก แตเราจะพบทศนะของบรรดานกปราชญดานนตศาสตรอสลามเกยวกบกรณการผาศพหญงมครรภทเสยชวต เพอเอาทารกทอยในครรภออกมา หากมนใจวาทารกดงกลาวยงมชวตอย (อลกาสานย, 1978, หนา: 254, อรรอมล, ม.ป.ป., หนา: 39, และ อชเชากานย, 1985, หนา: 336) และกรณการผาทองศพทไดกลนทรพยสนมคาลงในทองกอนตายเพอเอาออกมา ทงสองกรณดงกลาวเปนตวอยางทใกลเคยงกบประเดนการผาศพเพอการชนสตรซงทงสองกรณเปนการกระทาทรนแรงและละเมดเกยรตเชนการผาชนสตรศพในขณะทอสลามนนใหความสาคญตอการใหเกยรตกบมนษยทงขณะยงมชวตและหลงจากการตายโดยยดหลกคาสอนทวามนษยทกคนมเกยรตทสงสงและการทารายศพประหนงทารายเขาขณะยงมชวตอยางคาสอนของทานศาสนทตมหมมด ทวา

"رظم كسع تاملي رهيا ككسح"

ความวา “การหกกระดกศพประหนงหกกระดกขณะเขายงมชวตอย”

(อบน มาญะฮ, สนน, เลขท: 1616)

การกระทาท รนแรงเปนการกระทาทไมอนญาตในอสลาม แตดวยเหตผลของความจาเปนและ

ผลประโยชนทสาคญกวา ทาใหการกระทาดงกลาวเปนประเดนสาคญทนกวชาการมสลมหลายทานไดนามาเปนขอพพาทในการพพากษาอนโลมหรอไมในอสลามเชนการชนสตรพลกศพมสลม

ผลของการศกษาทงเอกสารและสมภาษณสามารถสรปไดดงน 1. เกยรตของศพตามบทบญญตอสลาม

1.1 มนษยทกคนมเกยรตและสทธแหงความเปนมนษยเทาเทยมกนทงทเปนมสลมและไมใชมสลมและขณะยงมชวตหรอหลงจากลวงลบไปแลว เพราะมนษยทกคนลวนสบเชอสายมาจากอาดม โดยทเกยรตของมนษยในอสลามนนเปนเกยรตทพระองคอลลอฮ มอบใหแกมนษย ดงหลกฐานทปรากฏในอลกรอาน อลลอฮ ตรสวา

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

66

cba`_ nmlkjihgfed o ความวา “และโดยแนนอน เราไดใหเกยรตแกลกหลานของอาดมและเราไดบรรทกพวกเขาทงทางบก

และทางทะเล และไดใหปจจยยงชพทดทงหลายแกพวกเขา และเราไดใหพวกเขาดเดนอยางมเกยรตเหนอกวาผทเราไดใหบงเกดมาเปนสวนใหญ” (ซเราะฮ อลอสรออ, 17: 70.)

ในอายะฮอนอลลอฮ ไดสญญาวาจะใหมนษยมาเปนผปกครองบนโลกใบนซงเปนตาแหนงทมเกยรต

ยงใหญ และสงสงแกมนษย ดงทอลลอฮ ตรสวา

DCBA FE G IHJ

ความวา “และจงราลกถงขณะทพระเจาของเจาไดตรสแกมลาอกะฮวาแทจรงขาจะใหมผแทนคนหนงในพภพ”

(ซเราะฮ อลบะกอเราะฮ, 2: 30) ซงอายะฮดงกลาวใหความหมายวามนษยคอบาวของอลลอฮ ทพระองคไดประทานเกยรตใหและยก

ยองเหนอสรรพสงทงปวงในจกรภพน 1.2 ตามบทบญญตอสลามมนษยนนมเกยรตทงขณะยงมชวตและหลงจากลวงลบไปแลวจาก

ขอเทจจรงของบทกฎหมายอสลามทใหสทธพเศษแกมนษยหลงจากเสยชวต และดวยหะดษทหามทารายศพ หามทรมานศพ แมวาศพนนเปนผปฏเสธศรทธากตาม

1.3 การละเมดเกยรตของศพในบางกรณเปนทอนโลมในอสลาม หากกระทาดวยความจาเปนทไมอาจหลกเลยงได ดงบทบญญตในอลกรอาน ความวา “ถาผใดไดรบความคบขน โดยมใชเปนผเสาะแสวงหา และมใชเปนผละเมดขอบเขต แลวไซร กไมมบาปใดๆ แกเขา แทจรงอลลอฮ เปนผทรงอภยโทษ เปนผทรงเอนดเมตตาเสมอ” (ซเราะฮ อลบะกอเราะฮ, 2: 173)

บทบญญตทไดกลาวมานนเกยวเนองถงความจาเปนทไมอาจหลกเลยงได ซงอสลามอนโลมใหกระทาในสงทตองหามไดในกรณจาเปนยงเพอปกปองชวตจากอนตรายทจะเกดขน

2. ขอกาหนดของการชนสตรพลกศพตามวตถประสงคมดงน

2.1 ขอกาหนดของการชนสตรพลกศพเพอการศกษาทางการแพทยตามทศนะของนกวชาการมสลมรวมสมยมดงน

2.1.1 ทศนะทหนงเหนวาอนโลมใหทาการชนสตรพลกศพเพอการศกษาไดทงศพทไมใชมสลมและศพทเปนมสลมในกรณมความจาเปนอยางมาก (ของสนนบาตโลกอสลาม, รายงานจากมตทประชมสานกงานกฎหมายอสลาม, 17-21 ตลาคม 1987)

2.1.2 ทศนะทสอง เหนวาตามบทบญญตอสลามแตเดมนนไมอนโลมใหชนสตรพลกศพทงมสลมและไมใชมสลม แตในกรณทมความจาเปนหรอภาวะสดวสยจะอนโลมใหชนสตรพลกศพทมใชศพมสลมเพอ

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

67

การศกษาได และจะไมอนโลมใหชนสตรพลกศพมสลมตราบใดทศพทมใชมสลมยงมอย ซงแตกตางกบทศนะทหนงทอนโลมใหชนสตรศพไดทงศพมสลมและศพทไมใชมสลมเทากน (สภาสงสมชชา อละมาอ แหงประเทศซาอดอะราเบย, ลจญนะฮ อล อฟตาอ บ อลมมละกะฮ อลอรดนยะห อลฮาชมยยะฮ, 18 พฤษภาคม 1977)

อสลามใหความสาคญและคานงถงความเชอของแตละกลมแตละศาสนาของมวลมนษยซงในกรณนไดปรากฏวามผทมใชมสลมมความเชอวาการอทศรางกายของตนหลงจากการเสยชวตเพอการชนสตรศพ ดวยเหตผลเพอบาเพญประโยชนใหกบเพอนมนษยดวยกนถอเปนสงทควรและนาสงเสรมใหกระทา ฉะนน จงอนโลมชนสตรศพเพอการศกษาทางการแพทยได อกทงการไดมาของศพทไมใชมสลมเปนสงทสามารถหาได และบางศพกมการซอขายอยทาใหสามารถซอศพไดไมยาก “มบางกลมเชอวาการอทศรางของตนเพอการศกษาทางการแพทยเปนการกศลและเปนการเสยสละทยงใหญและไดรบผลบญทมเกยรตและประเสรฐทสดและมการใหเกยรตกบรางหรอศพทไดอทศใหใชเพอศกษาทางการแพทยดวยขนานนามวา “อาจารยแพทยหรออาจารยใหญ ” (ดร.มะรอนง สาแลมง, ผใหสมภาษณ, 17 มนาคม 2551) และในกรณทมศพอน จะไมอนโลมใหชนสตรศพมสลม ยกเวนกรณทสดวสยและจาเปนอยางมากจงอนญาตใหทาไดดวยเงอนไขสาคญคอตองเลอกทาเทาทจาเปน โดยยดหลกเกณฑของความจาเปนทวา تقدربقدرها الضرورة ความวา " ความจาเปนยอมตองประมาณการดวยขนาดปรมาณของมน" (อลกอรเฏาะวย, 2544, หนา: 60) และคาสอนของทานศาสนทตมหมมด ไดกลาววา

"شفاء له أنزل إلا داء من اهللا أنزل ما"

ความวา “อลลอฮจะไมสงโรคใดลงมา นอกจากจะประทานยารกษามาดวย”

(อลบคอรย, อศเศาะหห, เลขท: 5678 และ อบนมาญะฮ, สนน, เลขท: 3439)

2.1.3 ทศนะทสามเหนวาไมอนโลมใหชนสตรพลกศพของมนษยเพอการศกษา เพราะเปนการละเมดบทบญญต อกทงยงสามารถศกษาซากสตวในการหาความรทางการแพทยได โดยไมตองใชรางของมนษย อนเนองมาจากระบบการทางานอวยวะของสตวกบอวยวะของมนษยนนคลายคลงกนมากโดยเฉพาะสตวทมรปรางคลายมนษย เพราะสตวเหลานจะมอวยวะและระบบการทางานของอวยวะทคลายคลงกนมาก อกทงยงชวยประหยดคาใชจายไปในตวอกดวย

2.2. ขอกาหนดของการชนสตรพลกศพเพอสอบสวนในคดอาญา ตามทศนะของนกวชาการมสลมรวมสมย

นกวชาการสวนใหญเหนวาอนโลมใหชนสตรพลกศพมสลมไดในภาวะคบขน สดวสย และมความจาเปนอยางมากเพอหาสาเหตของการเสยชวตทเกยวของกบคดฆาตกรรม หากไมมวธอนทจะคนหาสาเหตของการเสยชวตได ยกเวนดวยวธชนสตรเทานน (วารสาร อซฮร, ฉ.6, เลม. 1, หนา: 472 และ วารสาร อลบหษ อลอสามยะฮ)

2.3. ขอกาหนดของการชนสตรพลกศพเพอพสจนโรคภยตามทศนะของนกวชาการมสลมรวมสมย

นกวชาการสวนใหญเหนวาการชนสตรพลกศพมสลมเพอใหทราบถงบคคลทเสยชวต หรอเพอใหทราบถงสาเหตหรอโรคเพอหวงรกษาคนอน หรอเพอการอนททราบแนชดวา เปนประโยชนตอมนษยชาต เปนสงทอนโลมใหกระทาได

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

68

3. เงอนไขของการชนสตรศพมสลมในอสลาม นกวชาการสวนใหญ มทศนะวาเงอนไขของการชนสตรศพมสลมในอสลามมดงน 3.1 ตองใหเกยรตตอศพ 3.2 ตองรกษาสทธและเกยรตของศพเหมอนยงมชวตอย

3.3 ตองรบเรงทาการชนสตร 3.4 ตองไดรบอนญาตจากญาต 3.5 ตองกระทาดวยความระมดระวง 3.6 ตองกระทาเทาทจาเปน 3.7 ตองปกปดรางกาย 3.8 ตองรกษาความลบของศพ 3.9 ตองไมประจานศพ 3.10 ตองระมดระวงความปลอดภยโดยเฉพาะกบศพทเสยชวตสาเหตมาจากโรคระบาดทรายแรง

3.11 ตองจดการศพใหอยในสภาพทสมบรณทสด 3.12 ไมเอาอวยวะของศพ 3.13 ขณะทาการชนสตรศพ อนญาตให พนกงานชนสตร และผทเกยวของเทานน 3.14 ควรใหมผแทนจากคณะกรรมการกลางอสลามแหงประเทศไทยหรอคณะกรรมการอสลามประจา

จงหวด เปนผควบคมดแลการชนสตรศพมสลม 3.15 ตองไดรบคาพจารณาวาจาเปนตองชนสตรศพ จากองคกรศาสนา หรอผนาศาสนาหรอแพทยท

เกยวของ 3.16 ตองมการรายงานการชนสตรศพมสลมตอคณะกรรมการดงกลาว

4. วธการชนสตรพลกศพมสลมในสงคมปจจบน

นกวชาการสวนใหญ มทศนะวา หากมความพรอม ทกดาน เชนมระบบ มระเบยบ กฎหมายทสมบรณสาหรบการชนสตรศพมสลม มเงอนไข ขนตอนทถกตองตามหลกศาสนา มบคคลากรทงพนกงาน และแพทยผเชยวชาญ กควรอนโลมใหมการชนสตรศพได หรอหากเราคดวาการชนสตรศพมสลมเปนเรองจาเปนเพอหาขอเทจจรง ดารงความยตธรรมและคมครองสทธ ยอมเปนสงทสมควรอนโลมใหมการชนสตรศพมสลมในสงคมปจจบนได

5.ขนตอนการชนสตรพลกศพมสลมในอสลาม

นกวชาการสวนใหญ มทศนะเกยวกบขนตอนการชนสตรพลกศพมสลมวา 5.1 ตองมคาสงจากพนกงานสอบสวนหรอเจาหนาทเกยวของวาจาเปนตองมการชนสตรพลกศพ

5.2 ตองมแพทยผเชยวชาญพจารณาวาจาเปนตองทาการชนสตรพลกศพ 5.3 ตองมผเชยวชาญดานกฎหมายอสลามพจารณาวาจาเปนตองชนสตรพลกศพ

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

69

5.4 แพทยหรอพนกงานสอบสวนตองอธบายใหญาตผตายเขาใจถงรายละเอยดและความจาเปนในการชนสตรศพใหชดเจน

5.5 หากเปนไปไดมตอนโลมใหชนสตรศพมสลมนนตองผานการพจารณาอนญาตจากศาลชะรอะฮ 5.6 เมอมมตออกมาวาตองชนสตรศพทางเจาหนาทจะตองแจงและขออนญาตจากทายาทกอน 5.7 ในกรณไมมทายาทใหแจงและขออนญาตจากคณะกรรมการอสลามประจาจงหวดทผ ตาย

อาศยอยเปนการอนญาตแทนทายาท 5.8 หรอขออนญาตจากคณะกรรมการประจามสยดทผตายเปนสมาชกอยตามลาดบ 5.9 ตองชนสตรศพหลงการเสยชวตทนท 5.10 ตองรายงานผลทกครงการชนสตรศพ

6.การชนสตรพลกศพเปนทอนโลมภายใตหลกนตศาสตรอสลามทวไปภายใตทฤษฎแหงความจาเปนและทฤษฏแหงคณประโยชน กลาวคอ

6.1 ทฤษฏทหนงวาดวย املحظورات تبيح الضرورة ความวา “ความจาเปนทาใหสงตองหามทงหลายเปนทอนญาต”

6.2 ทฤษฏทสองวาดวย ررالض دال الأشزر يربالض الأخف ความวา “อนตรายรายแรงสามารถขจดดวยภยทดอยกวา”

6.3 ทฤษฏทสามวาดวย ”ความวา “ความจาเปนยอมตองประมาณการดวยปรมาณของมน الضرورة تقدربقدرها6.4 ทฤษฏทสวาดวย

تفاديالأشدهما أخفهما رتكب إ مفسدتان تعارضت إذا, منهما أقوي قدم مصلحتان تعارضت إذاความวา “หากสองผลประโยชนเกดความขดแยงกน เมอนนใหเลอกกระทาผลประโยชนทหนกแนนกวา และเมอใดสองความเสยหายเกดขดแยงกน ใหเลอกทาสงทมความเสยหายทดอยกวา เพอหลกเลยงจากสงทจะสรางความเสยหายรายแรง” 7.แนวโนมของปญหาและอปสรรคทางสงคมมสลมกบการอนโลมใหชนสตรศพมสลมในประเทศไทย

นกวชาการ สวนใหญมทศนะวาแนวโนมของปญหาและอปสรรคทางสงคมทมความเกยวของอาจจะลดลงแตไมใชทกปญหา เพราะความยตธรรมไมไดขนอยกบการชนสตรศพเทานน แตจตสานกของแตละคนในการรบฟงและใหความรวมมอกบทางรฐในการแกปญหา กเปนอกวธหนงทตองกระทา สวนทางรฐกตองใหการดแลใหความเปนธรรมอยางเสมอภาพ และใหความเขาใจทดใหกบสงคม 8. ขอเสนอแนะ

8.1 ควรจดทาคมอหรอระเบยบสาหรบผทเกยวของในการชนสตรศพและผาศพผนบถอศาสนาอสลาม เพอใหแตละฝายมความรและความเขาใจทถกตองในบทบาทหนาทของตวเองอกทงสามารถนาไปปฏบตใชไดอยางถกตอง

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

70

8.2 ควรมการกาหนดอานาจหนาท รวมถงอานาจการตดสนใจในการดาเนนการชนสตรศพและควรใหมผเชยวชาญดานกฎหมายอสลามรวมกบเจาหนาทสอบสวนและผรบผดชอบทเกยวของทกครงทมการสอบสวน 8.3 ควรตระหนกถงความเปนจรงเกยวกบเรองนจากประเทศเพอนบานทมชนมสลมกลมนอยเชน สงคโปร กมพชา และศกษาขอมล ความจาเปนจากประเทศเพอนบานทมชนมสลมสวนใหญอยาง มาเลเซย อนโดนเซย เพอเรยนรวธการปฏบต เงอนไขและรปแบบของประเทศเหลานเกยวกบการชนสตรศพของผเสยชวตทเปนมสลม

8.4 ควรจดตงหนวยงานอสระขนมารบผดชอบงานทางดานการชนสตรพลกศพท เกยวของกบการกระทาผดทางอาญาเพอใหเปนหนวยงานหลกในเรองนตเวชศาสตรและเปนกลไกในการตรวจสอบการทางานของพนกงานสอบสวน

8.5 ทางรฐบาลควรจดสรรทนเพอสรางและพฒนาบคคลากรใหพอเพยงกบความตองการของบานเมองโดยเฉพาะลกหลานมสลม 8.6 ควรเผยแพรความรและความเขาใจใหกบผนบถอศาสนาอสลามถงเจตนารมณและความจาเปนในการชนสตรศพมสลม และควรทาใหทกฝายทมความเกยวของในการชนสตรศพและผาศพมสลมเขาใจทถกตองในหลกการของอสลาม เพอใหแตละฝายมความรและความเขาใจในบทบาทหนาทของตวเองและสามารถนาไปปฏบตไดอยางถกตอง

8.7 มสลมควรสนบสนนภาครฐในการออกระเบยบกฎหมายการชนสตรพลกศพมสลมทถกตองตามหลก เงอนไขและขนตอนของศาสนาอสลาม 8.8 ควรทาการศกษาวจยเชงปรมาณ โดยศกษาความคดเหนของชาวไทยมสลมตอเรองการชนสตรพลกศพมสลมในสงคมปจจบนและสอบถามเจาหนาท ตารวจ แพทย พนกงานอยการ พนกงานฝายปกครอง ผนาทางศาสนา ตอเรองการชนสตรศพมสลมในประเทศไทย เพอประโยชนทงดานการศกษาและการปฏบตงานทมประสทธภาพและประสทธผลตอไป

บรรณานกรม

คมอการชนสตรพลกศพ ตามพระราชบญญตแกไขเพมเตมประมวลกฎหมาย วธพจารณาความอาญา (ฉ.ท 21) พ.ศ. 2542. กรงเทพฯ. สานกงานศาลยตธรรม. 2544.

ซยยดกฏบ. 1992. นคออสลาม. ฮาซม หนนอนนท. แปล. ม.ป.ท. พระราชบญญตประมวลกฎหมายวธพจารณาความอาญา แกไขเพมเตม (ฉบบท 21) พ.ศ. 2542. ยซฟ กอรฎอวย. 2544. หะลาลและหะรอมในอสลาม. บรรจง บนกาซน (ผแปล). กรงเทพฯ. ศนยหนงสอ

อสลาม. เคาะฏบ อชชรบนย. 1997. มฆนย อลมหตาจ. เบรต. ดาร อลมะรฟะฮ. ญาวดะฮ.มหมมด เฆาะรบ. ม.ป.ป. อะบากเราะฮ อละมาอ อลหะฎอเราะฮ อลอะเราะบยะฮ วะ อลอสลา

มยะฮ ฟ อลม อฏฏบบยะฮ วา อฏฏบ. ม.ป.ท. นะสาอย. อะหมด บน ชอบ อะบ อบดรรอหมาน. 1991. สนน อนนะสสอย อลกบรอย. พมพครงท 1. เบรต.

ดาร อลกตบ อลอลมยะฮ.

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

71

ฟตวา อชเชค อลมตอย. ม.ป.ป. วารสาร อสอซฮ. ฉบบท 6 เลม 1. มหรรอม. ป ฮ.ศ. 1354. หนา: 627-632. มหมมด บน มหมมด อลมคตาร อชชนกตย. 1994. อหกาม อลญรอหะฮ อฏฏบบยะฮ วลอาษาร อล มตะ

เราะตตะบะฮ อะลยฮา. พมพครงท 2. มหาวทยาลยอสลามมะดนะฮ. ซาอดอาระเบย ยซฟ อลกอรเฎาะวย. 2547. อลหะลาล วะ อลหะรอมในอสลาม. บรรจง บนกาซน (ผแปล).กรงเทพฯ. ศนย.

หนงสออสลาม. วะฮบะฮ อซซหยล. 1985. นาเซาะรยะฮ อฎเฎาะรเราะฮ อชชรอยะฮ. เบรต. มอสสาสะฮ อรรสาละฮ. วรต พาณชยพงษ. 2542. มาตรฐานชนสตรพลกศพ. กรงเทพ. งานวจยนเปนสวนหนงของระบบการ อบรม

หลกสตรผบรหารกระบวนการยตธรรมระดบสง (บ.ย.ส.) รนท 4 วทยาลยการยตธรรม สานกงานศาลยตธรรม.

อะบดาวด. สไลมาน บน บน อลอชอษ อสสะญสตานย. ม.ป.ป. สนน อะบ ดาวด. เบรต. ดาร อลกตบ อลอะเราะบยยะฮ.

อะหมด บน หนบล. 1999. มสนด อลอมาน อะหมด บน หนบล. เบรต. มอสสะสะฮ อรรสาละฮ. อชชาฏบย. อบรอฮม บน มซอ บน มหมมด. ม.ป.ป. อลมวาฟะกอต ฟย อศล อลฟกฮ. มศร. อลมกตะบะฮ

อตตญารยะฮ. อชชรอซย. อะบย อสหาก อบรอฮม บน อะลย บน ยสฟ อลฟยรซ อะบาดย. ม.ป.ป. อตตนบฮ. เบรต. อาลม อล

กตบ. อชเชากานย. มหมมด บน อะลย บน มหมมด. 1985. อสสล อลญารอร อลมตะดพพก อะลา หะดาอก

อลอซฮาร. พมพครงท 1. เบรต. ดารลกตบ อลอลมยะฮ. อซเซากานย. มหมมด บน อาลย. ฮ.ศ. 1421. อรซาด อลฟหล. ดารอลฟะดละฮ. อดดสกย. อหมด บน มหมมด. ม.ป.ป. หาชยะฮ อดดสกย อะลา อชชรห อลกะบร. เบรต. ดารอลฟกร. อดดสกย. อหมด บน มหมมด. ม.ป.ป. หาชยะฮ อดดสกย อะลา อชชรห อลกะบร. เบรต. ดาร อลฟกร. อนนะวะวย. มปป. อลมญมอ ชรห อลมฮซซบ. เบรต. ดาร อลฟกร. อนนะวะวย. อลอมาน อะบ ซะกะรยา มะหย อดดน บน ชรฟ อนนะวะวย. ม.ป.ป. อลมญมอ. มกตะบะฮ อลอร

ชาด. ดดะฮ. อลมมละกะฮ อสสะอดยะฮ. อรรอมล. ชมสดดน มหมมด บน อะบย อลอบบส อะหมด บน หมซฮ อบน ชฮาบ อดดน. ม.ป.ป. นฮายะตล มห

ตาญ อลา ชรห อลมนฮาญ. เบรต. อลมกตบ อล อสลามยะฮ. อลกาสานย. อะลาอ อดดน. 1982. บะดาออ อศเศาะนาออ ฟ ตรตบ อชชะรอออ. พมพครงท 2. เบรต. ดาร

อลกตบ อลอะเราะบยยะฮ. อลครช อลมาลกย. ม.ป.ป. อลครชย อะลา มคตะศอร สยด คอลล. เบรต. อาลม อลกตบ. อลฆอซาลย. อะบ หาม มหมมด บน มหมมด. ฮ.ศ. 1424. อลมสตศฟาย ฟย อลม อลอศล. เบรต. ดาร อลก

ตบ อลอลมยะฮ. อลบซดะวย. อะลา อดดน บคอรย อบดลอะซซ บน อะหมด บน มหมมด. ค.ศ. 1997. กซฟ อลอสรอร อน อ

ศล ฟญร อลอสลาม. เบรต. ดาร อลกตบ อลอลมยะฮ. อลบานย. มหมมด นาศร อดดน. 1985. อรวาอ อลเฆาะลล ฟย ตครญ อะหาดษ มะนาร อสสะบล.พมพ

ครงท 2. เบรต. อลมกตบ อลอสลามย.

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

72

อลบานย. มหมมด นาศร อดดน. 1986. อหกาม อล-ญะนาอซ. เบรต. อลมกตบ อลอสลามย. อลบคอรย. มหมมด บน อสมาอล อะบ อบดลลอฮะ. 1987. อลญามอ อศเศาะหห อลมคตะศอร. พมพครงท

2. ดาร อบน กะษร อลยะมามะฮ. อลมญมะอ อลฟกฮย อลอสลามย ล เราะบเฏาะฮ อลอาลม อลอสลามย. 1978 . การชนสตรพลกศพคนตาย.

ครงท 10 จดขนทมกกะฮ ประเทศซาอดอะราเบย ระหวางวนท 17 ตลาคม ค .ศ .1987 ถงวนท 21 ตลาคม ค.ศ .1978.

อลมวาก. มหมมด บน ยซฟ บน อะบย กอซม อลอบดะรย อะบ อบดลลอฮ.1978. อตตาญ วะ อลอกลล. เบรต. ดาร อลฟกร.

อลอามดย. อาลย บน มหมมด. ฮ.ศ. 1424. อลอหกาม ฟย อศล อลอหกาม.ดาร อศศอมอย. อบน นญม. อชเชค อลอาบดน บน อบรอฮม. ค.ศ. 1980. อลอชบาฮ วะ อนนะซออร. เบรต. ดาร อลกตบ

อลอลมยะฮ. อบน มาญะฮ. มหมมด บน ยะซด อะบ อบดลลอฮะ. ม.ป.ป. สนน อบน มาญะฮ. เบรต. ดาร อลฟกร. อบนกดามะฮ. 1972. อลมฆน. เบรต. ดาร อลกตบ อลอะเราะบ. อมามมาลก. มาลก บน อะนส. 2004. มวฏเฏาะอ. พมพครงท 1. มอสสะสะฮ ซายด บน สลฏอน อาล นะฮยาน. ฮยอะฮ กบาร อลอละมาอ บ อลมมละกะฮ อลอะเราะบยะฮ. ฮ .ศ. 1412. หกม ตชรห ญษษะฮ อลมสลม.

รยาด. ดาร อลลนฮาย.

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

73

การพฒนาตวบงชและยทธศาสตรความเปนสากล ของมหาวทยาลยราชภฏภเกต

หรญ ประสารการ∗ ชรวฒน นจเนตร∗∗

จรส อตวทยาภรณ∗∗∗ อศรฏฐ รนไธสง∗∗∗∗

บทคดยอ

การวจยครงนมวตถประสงคเพอพฒนาตวบงชและยทธศาสตรความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกต โดยมกระบวนการวจย 2 ขนตอน ดงน ขนตอนท 1 การพฒนาตวบงชความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกต โดยเรมตนจากการศกษาความคดเหนผเชยวชาญ 20 ทาน ดวยเทคนคเดลฟาย รอบแรกใชวธการสมภาษณโดยใชแบบสมภาษณแบบมโครงสราง รอบท 2 และ 3 ใชแบบสอบถามแบบมาตรประมาณคา 5 ระดบ แลวทาการคดเลอกตวบงชโดยผเชยวชาญ จานวน 5 ทาน และตรวจสอบความตรงของตวบงชความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกต จากผใหขอมลหลก จานวน 250 คน โดยใชแบบสอบถามลกษณะมาตรประมาณคา 5 ระดบ วเคราะหขอมลโดยการสงเคราะหเนอหา และใชโปรแกรมสาเรจรปทางสถต เพอวเคราะหคาสถตบรรยาย ไดแก คามธยฐาน คาพสยระหวางควอไทล คาฐานนยม ในการพจารณาความสอดคลองความคดเหนของผเชยวชาญ คาเฉลย และคาความเบยงเบนมาตรฐาน เพอนาคาเฉลย

∗ ดษฎบณฑต หลกสตรการศกษาดษฎบณฑต สาขาสาขาภาวะผนาทางการบรหารการศกษา มหาวทยาลยทกษณ

∗∗ รองศาสตราจารย หลกสตรปรชญาดษฎบณฑต สาขายทธศาสตรการพฒนา มหาวทยาลยราชภฏภเกต ∗∗∗ ผชวยศาสตราจารย ภาควชาบรหารการศกษา คณะศกษาศาสตร มหาวทยาลยทกษณ

∗∗∗∗อาจารย ภาควชาบรหารการศกษา คณะศกษาศาสตร มหาวทยาลยทกษณ

บทความรายงานการวจย

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

74

ไปเปรยบเทยบกบเกณฑในการประเมนความเทยงตรงของตวบงช คาสมประสทธสหสมพนธเพยรสน สาหรบพจารณาความเหมาะสมในการนาไปวเคราะหองคประกอบเชงยนยนอนดบสอง โดยใชโปรแกรมลสเรล 8.52 ผลการวจยการพฒนาตวบงชความเปนสากล พบวา องคประกอบสาคญของความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกต ประกอบดวย 3 องคประกอบ คอ การจดการเรยนการสอน การวจย และการบรการวชาการ โดยองคประกอบมคานาหนกองคประกอบจากมากไปหานอย คอ องคประกอบดานการวจย (.98) องคประกอบดานการบรการวชาการ (.97) และองคประกอบดานดานการจดการเรยนการสอน (.94) ซงทง 3 องคประกอบหลกตองดาเนนการผานตวแปรทเปนตวบงชความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกต 47 ตวบงช ประกอบดวย ตวบงชดานการจดการเรยนการสอน จานวน 35 ตวบงช ดานการวจย จานวน 6 ตวบงช และดานการบรการวชาการ 6 ตวบงช และผลการทดสอบของโมเดลโครงสรางเชงเสนตวบงชความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกต โดยใชคาไค-สแควร คาดชนวดระดบความกลมกลน และดชนวดระดบความกลมกลนทปรบแกแลว พบวา โมเดลมความสอดคลองกบขอมลเชงประจกษ ขนตอนท 2 การจดทาแผนยทธศาสตรการพฒนาความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกต โดยการนาตวบงชทไดจากการพฒนาในขนตอนท 1 มาศกษาสภาพความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกต โดยสมภาษณผเชยวชาญ จานวน 10 ทาน เกยวกบแนวทาง / วธการพฒนาตามตวบงช เพอยกรางเปนแผนยทธศาสตรการพฒนาความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกต จดประชมสมมนาคณะทางานดานวางแผนและพฒนามหาวทยาลยเพอพจารณาแผน และประเมนแผนโดยผเชยวชาญ จานวน 5 ทาน โดยใชแบบประเมน วเคราะหขอมลโดยการสงเคราะหเนอหา ผลการวจยการจดทาแผนยทธศาสตรความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกต พบวา มประเดนยทธศาสตรในการดาเนนงาน 5 ประเดนยทธศาสตร ประกอบดวย 1) การพฒนาศกยภาพคณาจารย 2) การพฒนาศกยภาพนกศกษา 3) การพฒนาระบบการเรยนการสอน 4) การพฒนาระบบบรหารจดการ และ5) การสรางเครอขายความรวมมอกบสถาบนการศกษาและองคกรตาง ๆ ในตางประเทศ คาสาคญ: ตวบงชความเปนสากล, แผนยทธศาสตร, มหาวทยาลยราชภฏภเกต

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

75

Abstract

The purpose of this study was to develop indicators and strategies for the internationalization of Phuket Rajabhat University. The first step of the research process was to develop indicators for the internationalization of Phuket Rajabhat University by analyzing experts’ opinions using the Delphi Technique starting at the first round of structured interviews with twenty experts and following by the second and third rounds of Likert scale questionnaires. Then, the indicators were selected by five experts and the validity of the indicators was checked by 250 key informants. Content analysis was used to study the research data. The data were analyzed using SPSS descriptive statistical analyzes : median, interquartile range, and mode to determine the relationship of the experts’ opinions; mean, and standard deviations were used to identify the suitable criteria of the internationalization indicators. Pearson’s correlation coefficient was used to measure the suitability of the component analysis for second–order confirmatory factor analysis using LISREL 8.52. The research findings the factors which influenced internationalization of Phuket Rajabhat University consisted of three factors ; instruction, research and academic service. The composite indicators of internationalization of Phuket Rajabhat University consisted of three majors in order of factor loading as follow : research (.98), academic service (.97), and instruction (.94). The three factors must be implemented by 47 variables which were the indicators of internationalization. There were 35 indicators of instruction, 6 indicators of research, and 6 indicators of academic service. Results of testing the linear structural model of Phuket Rajabhat University Internationalization indicators using chi-square, goodness of fit index (GFI), and adjusted goodness of fit index (AGFI) indicated that the model had a statistical significantly fit to empirical data. The second step was to develop a strategic plan for the internationalization of Phuket Rajabhat University by using the indicators derived from the first step as key factors to analyze the present situation of Phuket Rajabhat University’s internationalization management. Ten experts were interviewed for guidelines and approaches for developing the internationalization indicators. The data derived from the interviews were used to outline a strategic plan for internationalizing Phuket Rajabhat University. Next, the drafted strategic plan was measured by Phuket Rajabhat University’s planning and development staffs; then, the plan was evaluated by five experts. Concerning the development of Phuket Rajabhat University’s internationalization strategic plan, the study results showed that there were five strategic management factors; 1) teacher upgrading, 2) students’ quality development, 3) teaching and learning system improvement, 4) administrative and management system development, and 5) international university and organization collaborative networking. Keyword : Indicators of Internationalization, strategic plan, Phuket Rajabhat University

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

76

คานา

ความสมพนธขามชาตมบทบาทมากขนทามกลางกระแสโลกาภวตน สงผลใหกาแพงระหวางชาต และกาแพงภาษลดลง การคาเสรขามชาตมากขน อนเกดการตลาดภายใตการคาเสรขององคการคาโลก และการคาเสรทวภาคระหวางสองประเทศ ตลอดจนการคาเสรในภมภาค การคาบรการเขาไปเปนสวนหนงของขอตกลง นาเอาการศกษาและอดมศกษาเขาไปในฐานะสนคาบรการดวย (จรส สวรรณเวลา, 2551: 60) ซงการศกษาเปนสงทจะตองสนองตอบตอกระบวนการของโลกาภวตน (Slaughter and Leslie. 1997) สถาบนอดมศกษาจะตองมการบรหารจดการในการใหบรการและผลตบณฑตรองรบ (Gumport and Sporn, 1999: 103; Bartell. 2003) ดงนน อดมศกษาจงเปนกลไกหนงในการพฒนาขดความสามารถการแขงขนของประเทศสระดบสากล ความเขาใจในวฒนธรรมทหลากหลายและความตระหนกวาเปนสวนหนงของสงคมโลกเปนสงจาเปนทจะใหนกศกษาเปนผนาทมประสทธภาพ และสามารถแขงขนไดในตลาดโลก และความทาทายทสถาบนอดมศกษาอาเซยนกาลงจะเผชญ คอ ในป พ.ศ.2558 มการเปดเสรมากขน สนคา บรการ ดานการลงทน และเงนทนตาง ๆ รวมทงผประกอบวชาชพ ผมความสามารถและแรงงานฝมอไหลเวยนขามประเทศ (พชราวลย วงศบญสน, 2550: ii) ดงนน การศกษาตองเผชญความเปลยนแปลง คอ การศกษาในฐานะการคาประเภทบรการขามแดน และอทธพลของการรวมตวของประเทศในภมภาคอาเซยน กรอบแผนอดมศกษาระยะยาว 15 ป ฉบบท 2 (พ.ศ.2551 – 2565) ของสานกงานคณะกรรมการการอดมศกษา (สกอ.) ใหความสาคญกบความเปนสากลของอดมศกษา โดยมเปาหมาย คอ “การเพมขดความสามารถในการแขงขนของประเทศในยคโลกาภวตน” มการจดอนดบมหาวทยาลยระดบนานาชาต โดยมการเปรยบเทยบคณภาพและมาตรฐานการศกษาของมหาวทยาลยตาง ๆ (นงลกษณ วรชชย และสวมล วองวานช, 2541 : 3 ; Damme. 2000) ตลอดจนการทสถาบนอดมศกษาของรฐตองจดทาคารบรองการปฏบตราชการประจาป โดยมตวบงชหลกทเปนตวบงชความเปนสากล คอ ระดบความสาเรจในการพฒนามหาวทยาลยสระดบสากล ในขณะทตวบงชดานระดบความสาเรจของการพฒนาสถาบนสระดบสากลยงคงเปนตวบงชในภาพรวม มหาวทยาลยราชภฏภ เกตตองมการพฒนาไปส ระดบสากล ซ งตวบง ชความเปนสากลของแตละสถาบนอดมศกษาจะตองตรงตามปรชญาและรปแบบความเปนสากลของสถาบนอดมศกษานน ๆ (จรส สวรรณเวลา, 2551: 222; สานกงานคณะกรรมการการอดมศกษา, 2550: 13) และจากการศกษาของแทมบาสเซย (Tambascia, 2005) พบวา การทมหาวทยาลยสามารถกาวสระดบสากลจะตองวางแผนยทธศาสตรทชดเจน เชนเดยวกบแนวคดของปเตอรสนและสเปนเซอร (Peterson and Spenser, 1990) บรบทของมหาวทยาลยราชภฏภเกตแตกตางจากสถาบนอดมศกษาอน ๆ ทชดเจน คอ มหาวทยาลยตงอยในจงหวดภเกต ซงเปนแหลงทองเทยวระดบโลก มหาวทยาลยควรมตวบงชเฉพาะบางอยางทสอดคลองกบภมศาสตร เชน เปนมหาวทยาลยทบรการทางการศกษากบนกทองเทยวชาวตางชาตทสนใจ ซงแทมบาสเซย (Tambascia, 2005) ไดศกษาพบวา สภาพภมศาสตรเปนปจจยหนงทมผลตอความเปนสากลของสถาบนอดมศกษา ประกอบกบแผนยทธศาสตรจงหวดภเกตมงพฒนาเปนเมองนานาชาต ดงนนผวจยจงศกษาตวบงชความเปนสากลทสอดคลองกบบรบททแทจรงของมหาวทยาลยราชภฏภเกต ดวยความสาคญดงกลาว ผวจยจงไดทาการศกษาเรอง “การพฒนาตวบงชและยทธศาสตรการพฒนาความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกต”

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

77

วตถประสงค ในการวจยครงน ผวจยไดกาหนดวตถประสงคของการวจยไว ดงน 1. เพอพฒนาตวบงชความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกต 2. เพอพฒนายทธศาสตรการพฒนาความเปนสากลมหาวทยาลยราชภฏภเกต วธดาเนนการวจย การวจยครงน เปนการพฒนาตวบงชและพฒนายทธศาสตรความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกต ใชระเบยบวธเชงบรรยาย (descriptive research) มขนตอนการวจย 2 ขนตอน ดงน ขนตอนท 1 การพฒนาตวบงชความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกต มการดาเนนการ ดงน 1. ศกษาความคดเหนเกยวกบตวบงชความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกต โดยใชเทคนคเดลฟาย ผใหขอมลหลกเปนผเชยวชาญ จานวน 20 ทาน โดยการเลอกแบบเจาะจง (purposive sampling) เครองมอในการเกบขอมลประกอบดวย แบบสมภาษณแบบมโครงสราง จานวน 1 ฉบบ และแบบสอบถามแบบมาตรประมาณคา 5 ระดบ จานวน 2 ฉบบ 2. คดเลอกตวบงชความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกต ทมาจากความคดเหนของผเชยวชาญ ผใหขอมลหลกเปนผเชยวชาญ จานวน 5 ทาน โดยการเลอกแบบเจาะจง (purposive sampling) มคณสมบต คอ มประสบการณการบรหารสถาบนอดมศกษาทรบผดชอบงานวเทศสมพนธ และเปนผเชยวชาญเกยวกบการวดและการประเมน หรอ เปนผทมผลงานวจยเกยวกบการพฒนาตวบงช พจารณาความเหนและใหคะแนนความตรงตามเนอหา โดยใชดชนความตรงเชงเนอหา (content valid index : CVI) (สจตรา เทยนสวสด, 2550; อางองจาก Davis, 1992 ; Lynn. 2005; Waltz et al., 2005) 3. ตรวจสอบความตรงของตวบงชความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกต ผใหขอมลหลก ประกอบดวย ผบรหาร คณาจารย และบคลากรสายสนบสนนการสอนของมหาวทยาลย จานวนทงสน 250 คน โดยผวจยใชแบบสอบถามความคดเหนเกยวกบความเหมาะสมของตวบงช มลกษณะมาตราสวนประมาณคา 5 ระดบ จานวน 1 ฉบบ ขนตอนท 2 การจดทาแผนยทธศาสตรการพฒนาความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกต ดาเนนการ ดงน 1. การนาตวบงช จานวน 47 ตวบงชทไดจากการพฒนาในขนตอนท 1 มาศกษาสภาพการดาเนนงานความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกตในปจจบน โดยการศกษาเอกสาร และรายงานตาง ๆ โดยขอความรวมมอกบหนวยงานตาง ๆ ในมหาวทยาลยราชภฏภเกต เชน รายงานการประจาปของมหาวทยาลย รายงานผลการดาเนนงานตามคารบรองการปฏบตราชการประจาป รายงานการประกนคณภาพการศกษาของมหาวทยาลย เปนตน 2. การนาขอมลสภาพการดาเนนงานความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกตในปจจบนไปสมภาษณผเชยวชาญ จานวน 10 ทาน โดยการเลอกแบบเจาะจง (purposive sampling) จานวน 10 ทาน ประกอบดวย คณะผบรหารของมหาวทยาลยราชภฏภเกต และนกวชาการซงเปนบคคลภายนอกมหาวทยาลย จานวน 3 ทาน เกยวกบแนวทาง / วธการพฒนาตามตวบงช

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

78

3. การสงเคราะหวธการพฒนา / แนวทางการพฒนาในแตละตวบงช เพอทาการยกรางแผนยทธศาสตรการพฒนาความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกต โดยการยกระดบขอมลวธการพฒนา / แนวทางการพฒนาในแตละตวบงชเปนกลยทธ (strategies) หลงจากนนหลอมรวมกลยทธทอยในกลมเดยวกนมากาหนดเปนประเดนยทธศาสตร (strategic issues) การพฒนาความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกต โดยใชกรอบแนวคดการประเมนแบบดลภาพ (balanced scorecard) ของแคปแลนและนอรตน (Kapland and Norton, 1998) 4. การจดประชมสมมนาคณะทางานดานวางแผนและพฒนามหาวทยาลยเพอพจารณารางแผนยทธศาสตรการพฒนาความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏ 5. การประเมนรางแผนยทธศาสตรการพฒนาความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกต โดยผเชยวชาญซงเปนคณะกรรมการสภามหาวทยาลย จานวน 5 ทาน โดยใชกรอบแนวคดทฤษฎของอสเนอร (Eisner. 1976) และนาความคดเหนของผทรงคณวฒมาปรบปรงแกไข สรปผลการวจย ผลการวจยสามารถสรปได ดงน 1. การพฒนาตวบงชความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกต ประกอบดวย องคประกอบหลกท 1 การจดการเรยนการสอน โดยม 7 องคประกอบยอย คอ 1) คณาจารย 2) นกศกษา 3) การบรการและการบรหารจดการ 4) เครอขายนานาชาต 5) ทรพยากร 6) หลกสตร และ 7) ความมชอเสยง องคประกอบหลกท 2 การวจย ม 2 องคประกอบยอย คอ 1) การบรหารจดการวจย และ2) คณลกษณะเฉพาะของผลงานวจย และองคประกอบหลกท 3 การบรการวชาการ ม 2 องคประกอบยอย คอ 1) การบรการวชาการแกสงคม และ2) การทานบารงศลปวฒนธรรม ผลการทดสอบความสอดคลองของโมเดลโครงสรางความเปนสากลกบขอมลเชงประจกษ เพอพฒนาตวบงชความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกต โดยการวเคราะหองคประกอบเชงยนยนอนดบทสอง ดวยโปรแกรมลสเรล 8.52 ดงแสดงในตารางท 1 และภาพประกอบ 1

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

79

ตารางท 1 ผลการวเคราะหองคประกอบเชงยนยนอนดบทสอง เพอพฒนาตวบงชรวมความเปน สากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกต ตวบงช นาหนก

องคประกอบ b(SE)

สปส. การพยากรณ

(R2)

คาสถตทดสอบ t (t-value)

การวเคราะหองคประกอบอนดบแรก องคประกอบการจดการเรยนการสอน (TEACHING) TELE (คณาจารยผสอน) 0.85(0.03) 0.68 9.92* TEST (นกศกษา) 0.95(0.04) 0.85 26.91* TESE (การบรการและการบรหารจดการ) 0.92(0.05) 0.80 19.88* TECO (เครอขายนานาชาต) 0.93 (0.05) 0.73 18.29* TERE (ทรพยากร) 0.88 (0.05) 0.88 16.61* TECU (หลกสตร) 0.97 (0.05) 0.87 19.55* TEWE (ความมชอเสยง) 0.96(0.05) 0.96 18.42* องคประกอบการวจย (RESEARCH) READ (การบรหารจดการวจย) 0.99 (0.01) 0.96 3.06* RERE (คณลกษณะงานวจย) 0.89(0.03) 0.78 26.44* องคประกอบดานการบรการวชาการ (ACADEMIC) ASAS (การบรการวชาการ) 0.97 (0.01) 0.95 3.13* ASAC (การทานบารง ศลปวฒนธรรม) 0.82(0.04) 0.68 20.62* การวเคราะหองคประกอบอนดบสอง TEACHING (การจดการเรยนการสอน) 0.94(0.06) 0.95 15.23* RESEARCH (การวจย) 0.98(0.05) 0.98 20.94* ACADEMIC (การบรการวชาการ) 0.97(0.05) 0.95 19.98* Chi-Square = 38.27 df = 27 GFI = 0.97 AGFI = 0.93 RMSEA = 0.041 RMR = 0.012 *p < .05

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

80

ภาพท 1 ผลการวเคราะหองคประกอบเชงยนยนตวบงชรวมความเปนสากลของ มหาวทยาลยราชภฏภเกต จากตารางท 1 และภาพท 1 ผลการวเคราะหองคประกอบเชงยนยนอนดบทสอง เพอพฒนาตวบงชรวมความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกต พบวา โมเดลการวจยสอดคลองกบขอมลเชงประจกษ โดยมคาไค-สแควร เทากบ 38.27 ทชนแหงความเปนอสระ 27 นนคอ คาไค-สแควร แตกตางจากศนยอยางไมมนยสาคญทางสถต (p = .07) และคาดชนวดระดบความกลมกลน (GFI) รวมทงคาดชนวดระดบความกลมกลนทปรบแกแลว (AGFI) มคาเขาใกล 1 (0.97 และ 0.93 ตามลาดบ) เมอพจารณาในรายละเอยดของโมเดล พบวา นาหนกองคประกอบของตวบงชความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกต ทสาคญทง 3 องคประกอบ มคาเปนบวก และมนยสาคญทระดบ .01 ทกคา เรยงลาดบจากคานาหนกองคประกอบจากมากไปหานอย คอ การวจย (.98) การบรการวชาการ (.97) และการจดการเรยนการสอน (.94) คานาหนกองคประกอบดงกลาวแสดงวา ตวบงชความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกต เกดจากองคประกอบดานการวจยเปนอนดบแรก รองลงมาคอ การบรการวชาการ และการจดการเรยนการสอน 2. การจดทาแผนยทธศาสตรการพฒนาความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกต จากการศกษาพบวา ประเดนยทธศาสตรในการดาเนนงานทผลกดนใหมหาวทยาลยราชภฏภเกตกาวสความเปนสากลม 5 ประเดนยทธศาสตร ซงประกอบดวย 1) การพฒนาศกยภาพคณาจารย 2) การพฒนาศกยภาพนกศกษา 3) การ

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

81

พฒนาระบบการเรยนการสอน 4) การพฒนาระบบบรหารจดการ และ5) การสรางเครอขายความรวมมอกบสถาบนการศกษาและองคกรตาง ๆ ในตางประเทศ อภปรายผลการวจย ผลการวจยการพฒนาตวบงช และยทธศาสตรการพฒนาความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกต มประเดนทสาคญในการอภปรายผลการวจย ดงน 1. การพฒนาตวบงชความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกต จากผลการวจยแสดงใหเหนวา ตวบงชหลกของความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกตม 3 องคประกอบ ประกอบดวย การจดการเรยนการสอน การวจย และ การบรการวชาการ รวม 47 ตวบงช ซงปรชญาหลกในการดาเนนงานของมหาวทยาลยราชภฏภเกต เนนการเปนสถาบนอดมศกษาเพอพฒนาทองถน ตวบงชความเปนสากลทง 3 องคประกอบขางตน จงมความสาคญตอการยกระดบสความเปนสากลของมหาวทยาลย และเปนตวบงชทมลกษณะเฉพาะตามศกยภาพของมหาวทยาลย สอดคลองกบแนวคดดานความสากลของสถาบนอดมศกษาของ จรส สวรรณเวลา (2551: 222) สานกงานคณะกรรมการการอดมศกษา (2550: 13) และบารเทล (Bartel. 2003: 5) ทมแนวคดวา การทมหาวทยาลยจะพฒนาสความเปนสากลนนตองสอดคลองกบบรบทของมหาวทยาลยอยางแทจรง นอกจากนตวบงชความเปนสากลของมหาวทยาลยจะตองตรงตามปรชญาและรปแบบความเปนสากลของมหาวทยาลยนน ๆ ผลการวเคราะหองคประกอบเชงยนยนอนดบสอง พบวา องคประกอบทมคานาหนกองคประกอบสงสด คอ องคประกอบดานการวจย มคานาหนกองคประกอบเทากบ .98 รองลงมา คอ องคประกอบดานการบรการวชาการ มคานาหนกองคประกอบเทากบ .97 และองคประกอบทมคานาหนกองคประกอบตาสด คอ องคประกอบดานการจดการเรยนการสอน มคานาหนกองคประกอบเทากบ .94 แสดงใหเหนวากลมตวอยางซงเปนคณาจารยเปนสวนใหญใหความสาคญกบองคประกอบดานการวจย สอดคลองกบผลการศกษาของคสเซอร (Kouijzer. 1994) ซงพบวา การพฒนาความเปนสากลของมหาวทยาลย จะตองใหความสาคญกบกจกรรมทางดานการวจย จากการวเคราะหองคประกอบอนดบแรก ตวบงชความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกตมประเดนทสาคญในการอภปรายผลการวจย ดงน 1.1 องคประกอบดานการจดการเรยนการสอน ประกอบดวย 7 องคประกอบยอย คอ คณาจารยผสอน นกศกษา การบรการและการบรหารจดการ เครอขายนานาชาต ทรพยากร หลกสตร และความมชอเสยง จากการวเคราะห พบวา โมเดลการจดการเรยนการสอนสอดคลองกบขอมลเชงประจกษ ตวบงชทกตวเปนตวบงชทสาคญของทกองคประกอบยอย โดยองคประกอบยอยทมนาหนกองคประกอบสงสด คอ องคประกอบยอยดานหลกสตร รองลงมา คอ องคประกอบยอยดานความมชอเสยง สวนองคประกอบยอยทมนาหนกองคประกอบตาสด คอ องคประกอบยอยดานคณาจารยผสอน แสดงใหเหนวากลมตวอยางไดใหความสาคญกบองคประกอบดานหลกสตรเปนอนดบแรก เนองจากหลกสตรเปนสงสาคญของสถาบนอดมศกษาซงจะเปนเครองมอสาคญในการยกระดบเปนสากล สอดคลองกบแนวคดของจรส สวรรณเวลา (2545) และ เทลเลอร (Taylor, 2004) ซงใหขอเสนอแนะเกยวกบการจดหลกสตรใหมวา จะตองเปนหลกสตรทสอดคลองตามความตองการของผเรยนและ

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

82

ตลาดแรงงาน โดยเฉพาะหลกสตรนานาชาตทสามารถสนองตอบตลาดแรงงานไดสงจะเปนปจจยสาคญในการดงดดนกศกษาชาวตางชาต นอกจากนยงสอดคลองกบผลการวจยของ สมคะเน คาจน (2543) อลเลน (Allen, 2008) และ สณ สาธตานนต (2546) ทระบวา ตวบงชความเปนสากลสวนใหญจะเกยวของกบหลกสตรการเรยนการสอน ดงนน มหาวทยาลยราชภฏภเกตจะตองพฒนาหลกสตรนานาชาต ใหสอดคลองกบตลาดแรงงาน เพราะหลกสตรจะเปนผลตภณฑสาคญในการดงดดนกศกษาทงไทยและตางชาตเขามาศกษา 1.2 องคประกอบดานการวจย ประกอบดวย 2 องคประกอบยอย คอ การบรหารจดการงานวจย และคณลกษณะเฉพาะของงานวจย จากการวเคราะห พบวา องคประกอบยอยทมนาหนกองคประกอบสงสด คอ องคประกอบดานการบรหารจดการวจย โดยมตวบงชทมนาหนกองคประกอบสงสด คอ จานวนโครงการวจยของอาจารยและนกวจยทไดรบการสนบสนนจากตางประเทศ ซงสอดคลองกบจรส สวรรณเวลาและคณะ (2534: 110 อางถงในกาญจนา บญสง, 2551: 228) ทกลาววา การบรหารงานวจยจะตองเปนลกษณะพเศษแตกตางจากการบรหารงานทวไป เพราะการบรหารงานวจยเปนการบรหารวชาการ ซงตองอาศยกาลงความคดของแตละบคคลเปนหลก การบรหารจะเออใหผวจยแตละคนสามารถใชความคดไดโดยอสระ มโอกาสสรางสรรคได การทางานภายในกรอบหรอกระชบมากเทาใด กมผลใหความสามารถทจะผลตผลงานมนอยเทานน ขณะเดยวกนการวจยจาเปนตองมแรงกระตน ชกนา และดแลจงจะไดผลด โดยเฉพาะอยางยงการรกษาคณภาพของงานวจย และตวบงชดงกลาว สอดคลองกบตวบงชการประเมนคณภาพการศกษาของสานกงานคณะกรรมการการอดมศกษา (สกอ.) (2550: 50) สานกงานคณะกรรมการพฒนาระบบราชการ (ก.พ.ร.) (2550) และผลการวจยของสมคะเน คาจน (2543: 109) นอกจากนองคประกอบยอยดานคณลกษณะเฉพาะของงานวจย โดยตวบงชทมคานาหนกสงสด คอ ตวบงชระดบความสาเรจของการพฒนาศนยขอมลผลงานวจยอนดามน ซงแสดงใหเหนวา บคลากรของมหาวทยาลยตองการใหมหาวทยาลยมการจดตงศนยขอมลดงกลาว ทงนเพอเปนขอมลสารสนเทศผลงานวจยอนดามน ทมความสาคญตอการนาผลการวจยไปใชประโยชน และชวยใหนกวจยสามารถตอยอดฐานความคดจากผลการวจย ซงสอดคลองกบสานกงานคณะกรรมการการอดมศกษาแหงชาต (2549: 3) ทกลาววา สถาบนอดมศกษาควรมการพฒนาฐานขอมลสารสนเทศทเกยวกบการวจยเพอเปนแหลงเรยนร เผยแพร และถายทอดองคความรสสงคม มการเผยแพรผลงานวจย ตวบงชทงสองตวบงชจะมคณลกษณะเฉพาะของมหาวทยาลยราชภฏภเกต โดยตวบงชจานวนผลงานวจยดานการทองเทยว การจดการทางทะเล พช สตวนา เนองจากภารกจดานการวจยเปนภารกจหลกของมหาวทยาลยราชภฏภเกต ซงเปนสถาบนอดมศกษาหลกในฝงอนดามน และเปนกลมจงหวดทใหความสาคญกบการทองเทยว และปจจบนอตสาหกรรมการทองเทยวไดสรางรายไดหลกใหกบประเทศ รฐบาลจงมงใหการพฒนาการทองเทยวไทยในทก ๆ ดาน 1.3 องคประกอบดานการบรการวชาการ ประกอบดวย องคประกอบยอย 2 องคประกอบ คอ การบรการวชาการ และการทานบารงศลปวฒนธรรม จากการวเคราะห พบวา องคประกอบยอยดานการบรการวชาการ มนาหนกองคประกอบเปนอนดบสงสด และมความสอดคลองกบขอมลเชงประจกษ โดยตวบงชทมนาหนกองคประกอบสงสด คอ ตวบงชจานวนโครงการทใหบรการโดยใชเทคโนโลยสารสนเทศและการสอสาร ซงมหาวทยาลยเปนแหลงรวมความร มบคลากรทมความสามารถทางวชาการ ในสวนขององคประกอบยอยดานการทานบารงศลปวฒนธรรม จากการวเคราะหองคประกอบเชงยนยนอนดบแรก พบวา องคประกอบยอยดานการทานบารงศลปวฒนธรรม มคานาหนกองคประกอบเทากบ 0.82 และมความสอดคลองกบขอมลเชงประจกษ การทานบารงศลปวฒนธรรม ซงมหาวทยาลยราชภฏภเกตประสบผลสาเรจจากการดาเนนงานดานนเปนอยางด

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

83

โดยผลการประเมนคณภาพภายนอก (รอบ 2) มหาวทยาลยไดคะแนนในมาตรฐานการทานบารงศลปวฒนธรรมในระดบดมาก (มหาวทยาลยราชภฏภเกต, 2549: ค) อกทงมหาวทยาลยมศนยวฒนธรรมซงเปนแหลงรวบรวมขอมลทางดานศลปวฒนธรรมในฝงอนดามน 2. การพฒนายทธศาสตรการพฒนาความเปนสากลมหาวทยาลยราชภฏภเกต การศกษา พบวา การจดทาแผนยทธศาสตรการพฒนาความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกต เปนกระบวนการหนงทจะพฒนาความเปนสากลของมหาวทยาลยได ซงสอดคลองกบแนวคดของอายบ (Ayoubi. 2006 : 261) องเบรท และกรน (Engbert & Green, 2002) และจรส สวรรณเวลา (2545) ทใหแนวคดไววา การทจะกาวสความเปนสากลนน จะตองมนโยบายทชดเจน มยทธศาสตรและแผนงานทเหมาะสม ตระหนกถงความสาคญและประโยชน มความเขาใจความหมายและขอบเขตของความเปนสากลตรงกน การมสวนรวมในการเลอกกลวธ และแนวทางการพฒนาของทกฝายในมหาวทยาลยกมความสาคญ กจกรรมทจะนาไปสความเปนสากล ทกฝายจงตองมความเพยรพยายามทจาเปน โดยเฉพาะอยางยงการปรบเปลยนพฤตกรรมและวธปฏบต รวมทงการพฒนาคณภาพ การตลาดและการประชาสมพนธ และการเขาถงขอมล รวมทงการจดการทางการเงน เนองจากความเปนสากลมคาใชจายสง และตองเกดขนภายในกรอบความจากดของทรพยากรของมหาวทยาลย นอกจากนมหาวทยาลยราชภฏภเกตตองดาเนนการตามทสานกงานคณะกรรมการพฒนาระบบราชการ (ก.พ.ร.) กาหนดใหมหาวทยาลยจดทาแผนพฒนาสสากล เพอนาไปสการยอมรบทางวชาการในระดบภมภาคหรอนานาชาต หรอไดรบการจดอนดบสาขาวชาหรอสถาบนอดมศกษาชนนาของโลก (สานกงานคณะกรรมการพฒนาระบบราชการ (ก.พ.ร.), 2550: 30) ขอเสนอแนะ ขอเสนอแนะในการนาผลการวจยไปใช 1. ผลการพฒนาตวบงชทสาคญของความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกต ประกอบดวย 3 องคประกอบสาคญ คอ การจดการเรยนการสอน การวจย และการบรการวชาการ ซงเปนตวบงชทสามารถแสดงใหเหนอตลกษณของมหาวทยาลยราชภฏภเกต ดงนนจงควรนาตวบงชเหลานมาใชในการสงเสรมและสนบสนนใหมหาวทยาลยราชภฏภเกตกาวสสากล 2. มหาวทยาลยสามารถแผนยทธศาสตรการพฒนาความเปนสากลของมหาวทยาลย ไปปฏบตได กาหนดเปาหมายการดาเนนงานโดยใชผลการดาเนนงานทผานมาเปนขอมลพนฐาน และกาหนดเปาหมายเชงพฒนา การจดสรรทรพยากร ตลอดจนมการประเมนโดยทใชเกณฑการประเมนทชดเจน 3. มหาวทยาลยราชภฏอน ๆ สามารถนาตวบงชไปประยกตใชในการพฒนามหาวทยาลยสความเปนสากลไดอยางมประสทธภาพและประสทธผล การวจยครงน ไดดาเนนการภายใตขอบเขตทผวจยกาหนดไว ดงนน ผวจยจงไดเสนอแนวทางบางประการทจะเปนประโยชนสาหรบการวจยในครงตอไป ดงน 1. ผลจากการวจย พบวา ตวบงชความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกต ม 47 ตวบงช ดงนน ในการวจยครงตอไป ควรมการนาตวบงชทง 47 ตวบงชดงกลาว ไปทดลองใชในสถานการณจรงในมหาวทยาลยราชภฏภเกต แลวตดตามผลการนาตวบงชเหลานไปใชโดยใชรปแบบการวจยเชงปฏบตการ (action research)

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

84

2. การวจยครงน ผวจยทดสอบความสอดคลองของโมเดลโครงสรางความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกต และพฒนาตวบงชรวม ซงมขอด กลาวคอ เปนตวบงชทสามารถอธบายความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฎภเกตไดครอบคลม ทง 3 ดาน ซงไดแกดานการจดการเรยนการสอน ดานการวจย และดานการบรการวชาการ ดงนน ในการวจยครงตอไป ควรมการศกษาตอโดยการนาสมการตวบงชรวมบทบาทความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกตทไดจากการศกษาครงนไปเปนแนวทางในการพฒนาตวบงชความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฎอน ๆ ตามบรบทพนททไมเหมอนกน

เอกสารอางอง

กาญจนา บญสง. 2551. การพฒนาตวบงชบทบาทความเปนมหาวทยาลยเพอการพฒนาทองถน ข อ งมหาวทยาลยราชภฏเพชรบร. ดษฎนพนธ การศกษาดษฎบณฑต (บรหารการศกษา). กรงเทพ ฯ: มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ.

จรส สวรรณเวลา. 2551. ความเปนอสระของมหาวทยาลยไทย. กรงเทพ ฯ : สานกพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย.

จรส สวรรณเวลา. 2545. อดมศกษาไทย. กรงเทพ ฯ: สานกพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย. พชราวลย วงศบญสน และคณะ. 2550. การเพมผลตภาพแรงงานอาเซยน. กรงเทพ ฯ: สานกงานกองทน

สนบสนนการวจยแหงชาต. (อดสาเนา). นงลกษณ วรชชย และสวมล วองวานช. 2541. การวเคราะหการจดอนดบมหาวทยาลยของประเทศในเอเชย.

กรงเทพ ฯ : โรงพมพเซเวนพรนตงกรฟ. มหาวทยาลยราชภฏภเกต. 2549. รายงานการประเมนคณภาพภายนอก (รอบ 2) มหาวทยาลยราชภฏ

ภเกต. ภเกต : มหาวทยาลยราชภฏภเกต. สมคะเน คาจน. 2543. การศกษาความเปนสากลของมหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช. ดษฎนพนธ

การศกษาดษฎบณฑต สาขาการอดมศกษา กรงเทพ ฯ: มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒประสานมตร. สจตรา เทยนสวสด. (2550, ตลาคม – ธนวาคม). “ดชนความตรงเชงเนอหา: ขอวพากษและขอเสนอแนะวธการ

คานวณ,” พยาบาลสาร. 34(4), หนา 1 – 9. สณ สาธตานนต . 2546 . รปแบบการพฒนาสความเปนสากลของสถาบนราชภฏในภาค

ตะวนออกเฉยงเหนอ รายงานการศกษาอสระปรญญาดษฎบณฑต สาขาพฒนศาสตร.ขอนแกน : มหาวทยาลยขอนแกน.

สานกงานคณะกรรมการพฒนาระบบราชการ. 2551. คมอการประเมนผลการปฏบตราชการ ตามคารบรองการปฏบตราชการของสถาบนอดมศกษา ประจาปงบประมาณ พ.ศ.2552. กรงเทพ ฯ: สานกงานคณะกรรมการพฒนาระบบราชการ.

สานกงานคณะกรรมการการอดมศกษา. 2550. กรอบแผนอดมศกษาระยะยาว 15 ป ฉบบท 2 (พ.ศ.2551-2565). กรงเทพ ฯ: สานกพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย.

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย

85

Allen, C. 2008. Internationalization Indicators in Comprehensive University. retrieved September,15 2008, from http://nasulge.org/NetCommunity/Document.Doc?id=1086

Ayoubi, R. and EL-Habiabeh, A. (2006). “An Investigation into international businesscollaboration in higher education organizations : a case study of international partnerships in four UK leading university”, International Journal of Educational Management. 20(5), 380 -396.

Bartell. M. 2003. Internationalization of universities : A university culture-base framework. Higher Education. 45(1), 43 – 70.

Damme, D.V. 2000. Internationalization and quality assurance: Toward worldwide accreditation?. European Journal Law and Policy. 4(1), 1 – 20.

Engberg, D. and Green, M. F. 2002. Promising practices: Spotlighting excellence in comprehensive internationalization. Washington, DC: American Councilon Education.

Eisner, E. 1976. Education connoisseurship and criticism : Their from function in education evaluation. n.p. Gumport, P.J. and Sporn, B. 1999. “Institutionnal adaptation: Demand for management reform and

university administration,” In Smart, J.C. and Tierney, W.G. (Eds.). Higher education:Handbook of theory and research Volum XIV, (pp. 103–145).New York: Agathon Press.

Kaplan, R. S. and Norton, D. P. 1998. The balance scorecard-measures that drive performance. Harvard: Harvard Business Review on Measuring Corporate Performance. Kouijzer, R. 1994. “ Internationalization : Management and strategic policy development,” Higher

Education Management. 12(4). 99 – 103. Peterson, M.W. and Spenser, M.G. 1990. Understanding academic culture and climate. In Tierney,

W.G. (ed), Assesing Academic Climates and Culture. New Directions for Institutional Research, Volum IX. New York : Agathon press, pp.344 – 388.

Slaughter, S. and Leslie, L. 1997. “Expanding and Elaborating the Concept of Academic Capitalism” Organization. 8(2). 154 – 161.retrieved April,15 2008, from http://org.sagepub.com/cgi/pdf_extract/8/2/154 Tambascia, J.A. 2005. Internationalization of Higher Education a case study of a private U.S.

research university. Doctoral dissertation of philosophy (Education). University of Southern California. Retrieved April 6, 2008, from

http://proquest.umi.com/dissertations/preview_all/3219855 Taylor, J. 2004, Jun. “Toward a strategy for internationalization: Lesson and practice from four

universities,” Journal of Studies in International Education. 8(2), 149 – 171.

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย 87

กจกรรมพฒนาผเรยน เพอปลกฝงคณธรรมจรยธรรมอสลามแกนกเรยนระดบมธยมศกษา ในโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลาม เขตพนทการศกษายะลา เขต1

มมนะห บงอตาหยง∗

อบราเฮม ณรงครกษาเขต∗∗

บทคดยอ

การวจยครงนมวตถประสงคเพอ (1) ศกษารปแบบการจดกจกรรมพฒนาผเรยน ในการปลกฝงคณธรรมจรยธรรมอสลามแกนกเรยนระดบมธยมศกษา ของโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลามเขตพนทการศกษายะลา เขต1 (2) ศกษาปญหา อปสรรคและขอเสนอแนะในการจดกจกรรมพฒนาผเรยน เพอปลกฝงคณธรรมจรยธรรมอสลาม ของโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลาม เขตพนทการศกษายะลา เขต1 กลมตวอยางทใชในการเกบขอมลเชงปรมาณ คอ ครผสอนสายวชาศาสนาและสามญ จานวน 393 คน เครองมอทใชในการเกบขอมล เปนแบบสอบถาม ซงผวจยไดพฒนาขนเอง สวนขอมลเชงคณภาพไดจากผบรหารและฝายกจกรรมหรอเจาหนาทรบผดชอบกจกรรมพฒนาผเรยน โดยผานการสมภาษณ

ผลการวจยพบวา (1) ระดบการปลกฝงคณธรรมจรยธรรมอสลามแกนกเรยนระดบมธยมศกษาในโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลาม เขตพนทการศกษายะลา เขต1 ตามความเหนของครพบวา โดยภาพรวมและตามรายขอมการดาเนนการอยในระดบมาก ทงนรปแบบในการดาเนนการจดกจกรรมพฒนาผเรยน เพอปลกฝงคณธรรมจรยธรรมอสลาม ในโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลาม เขตพนทการศกษายะลา เขต1 ตามความเหนของผบรหารและฝายกจกรรมหรอเจาหนาทรบผดชอบกจกรรมพฒนาผเรยน ซงมความเหนตรงกนพบวา มการใชทกโรงเรยนทงหมด 6 รปแบบ คอ กจกรรมกลมศกษาอสลาม (ฮาลาเกาะฮ) กจกรรมละหมาดกลางคนรวมกน (กยามลลยล) กจกรรมถอศลอดรวมกน เดอนละ 1-2 ครง กจกรรมตกเตอนกน (พเตอนนอง/เพอนเตอนเพอน) กจกรรมการบรรยายใหความรเกยวกบความประเสรฐของคณธรรมจรยธรรมในดานตางๆ และคายอบรมจรยธรรมอสลาม (2) ปญหาและอปสรรคในการจดกจกรรมพฒนาผเรยน เพอปลกฝงคณธรรมจรยธรรมอสลาม ของโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลาม เขตพนทการศกษายะลา เขต1 พบวา ครผบรหารและฝายกจกรรมหรอเจาหนาทรบผดชอบกจกรรมพฒนาผเรยนมความเหนทสอดคลองกน คอ ปญหาดานเวลาไมเพยงพอและงบประมาณทมจากด นกเรยนขาดจตสานก ขาดความเอาใจใสจากครอบครว สวนขอเสนอแนะในการจดกจกรรมพฒนาผเรยนดงกลาว คอ ผบรหาร บคลากรและนกเรยนควรสรางจตสานกทดในการปฏบตคณธรรมจรยธรรม เพอเปนแบบอยางทด ควรมการปรบปรงเวลาเรยนและใหมความพรอมดานสอวสดอปกรณ ควรเปดโอกาสใหนกเรยนแสดงความสามารถในการนาเสนอรปแบบกจกรรมและมบทบาทในการดาเนนกจกรรม ควรมกจกรรมประชมพบปะผปกครองเปนประจา ควรจดกจกรรมพฒนาคณธรรมจรยธรรมอยางตอเนอง โดยเฉพาะกจกรรมการทาฮาลาเกาะฮประจาโรงเรยนและจดใหมการประชมฮาลาเกาะฮทกสปดาห และกจกรรมการเยยมเยยนตามบานของนกเรยน คาสาคญ: กจกรรมพฒนาผเรยน, คณธรรมจรยธรรมอสลาม, โรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลาม, เขตพนทการศกษายะลา เขต1

∗ นกศกษาหลกสตรศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาอสลามศกษา วทยาลยอสลามศกษา มหาวทยาลยสงขลานครนทร วทยาเขตปตตาน ∗∗ Asst. Prof. Ph.D. (การศกษา) อาจารยประจาวทยาลยอสลามศกษา มหาวทยาลยสงขลานครนทร วทยาเขตปตตาน

บทความรายงานการวจย

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย 88

Abstract

The purposes of this research are to study (1) The model of student development activities to foster the Islamic moral and ethics of secondary school students in the Islamic Private Schools in Yala Educational Service Area, Region1. (2) Problems, obstacles, and suggestions relevant to student development activities which will foster the Islamic moral and ethics of secondary school students in the Islamic Private Schools in Yala Educational Service Area, Region1. Samples of the study were 393 teachers. Instrument for quantitative data was questionnaire while qualitative data gained from school administrators via the in-depth interview.

Findings of the study showed that 1) With regards to the level of inculcating the Islamic moral and ethics in Islamic Private School students in the Yala Educational Service Area, Region1 in accordance with opinion of teachers, school administrators and officers from student activity affairs, it was at the high level. There were six forms of activities implementing, namely, Halaqa (Islamic study group), Qiyamullail in Jama>‘ah (Night prayer as a group), Fasting together for about 1-2 times a month, correcting mistake among friends, religious sermon about how important the Islamic moral and ethics are, and the moral and ethics training camp. Moreover, the results also showed that the level of fostering the moral and ethics were high in all aspects. 2) In terms of the problems and obstacles in the student development activities to foster the Islamic moral and ethics in the Islamic Private School in Yala Educational Service Area, Region1, school administrators, officers from the activities affairs or those responsible for student development activities, and teachers, they have similar opinions, namely, no enough time and budget, lack of responsibility from the staff themselves, students have no motivation and do not understand the values of moral and ethics, the different of financial status among students, the parents do not build enough consciousness to their children in terms of Islamic moral and ethics, and finally there are no specific activities. There are some suggestions for the student development activities, such as school administrators, staff, and students should build consciousness in practicing good Islamic moral and ethics as good examples. A study timetable and the educational media should be modified. The students should have chances to show their abilities in terms of activities. They should have an opportunity to get involved in organizing activities. There should have a regular meeting for parents. The activities which develop the moral and ethics should be organized regularly such as Halaqa and visiting houses of students. Keywords: Student Development Activities, Islamic moral and ethics, Islamic Private Schools, Yala Educational Service Area, Region1

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย 89

บทนา

มสลมทกคนตางใฝฝนทจะเปนทรกของอลลอฮ และเปนทรกของคนรอบขางและสงคมโดยรวม ทกคนใฝฝนทจะเปนผทไดรบการยกยองและมเกยรตในสงคมและโลกอาคเราะฮ และใฝฝน ทจะมชวตความเปนอยทดบนโลกนและไดรบการตอบแทนทดในโลกอาคเราะฮและปลอดภยจาก ไฟนรก...ทงหมดนนลวนเปนความดงามของอสลาม (al-‘Adawiy, 1997: 5-6)

ผทจะเปนทรกของอลลอฮ เปนทรกและนาชนชมจากคนรอบขาง และไดรบการตอบแทน ทดงามในโลกอาคเราะฮ จาเปนตองเปนผทมคณธรรมจรยธรรมทดงาม และผทมคณลกษณะ ทเพยบพรอมดานคณธรรมจรยธรรมทดงามคอทานนบมฮมมด ดงทอลลอฮ ไดยกยองทาน นบมฮมมด วาเปนผมคณธรรมจรยธรรมทยงใหญ ซงพระองคไดตรสในอลกรอานวา

{k l m nz

ความวา “และแทจรงเจานนอยบนคณธรรมอนยงใหญ” (อลเกาะลม, 68: 4)

และทานนบมฮมมด ไดกลาวถงความประเสรฐของผทมคณธรรมจรยธรรมทดงามวา

"خلقا أحسنهم إميانا المؤمنني أكمل"

ความวา “บรรดาผศรทธาทมศรทธาทสมบรณทสดคอผทมจรยธรรมทดงามทสดในหมพวกเขา” (บนทกโดย Abu Dawud, n.d.: 4682, al-Tirmidhiy, n.d.: 1162)

ดวยการยดปฏบตในคณธรรมจรยธรรมทดงามของบรรดาบรรพชนรนแรกตามททานนบมฮมมด × ไดทงเปน

แบบอยางไว ทาใหพวกเขาเปนปชณยบคคลทมจรยธรรมทสงสง ประชาชนจากทตางๆไดทยอยเขารบอสลามเปนระลอก ๆเนองจากพวกเขาไดเหนและสมผสถงการมปฏสมพนธทดเยยม และการมจรยธรรมทสงสงยงกวาทพวกเขาเคยประสบมา (al-khaznadar, 1997: 13)

โรงเรยนเปนสถาบนการศกษาทมบทบาทสาคญยงในการอบรมขดเกลาเยาวชน และบมเพาะวฒนธรรมและพฤตกรรมทถกตอง สถาบนการศกษาโดยรวมไดใหความสาคญกบกจกรรมพฒนาผเรยน โดยมจดมงหมายเพอใชเวลาวางของเยาวชนใหเปนประโยชนตอพวกเขาเอง และเพอเปลยนแปลง ปลกฝงและพฒนาบคลกภาพของผเรยนในดานตาง ๆโดยเฉพาะดานคณธรรมจรยธรรม เพราะการเรยนไมไดเปนเพยงการตกตวงความรเทานน แตเปนกระบวนการทเออประโยชนในการสรางบคลกภาพทดงามแกนกศกษาในทกๆดาน พรอมกบปลกฝงจตวญญาณความรบผดชอบในชวต ทงตอตนเอง ครอบครว และสงคมรอบขาง (al-Kharashiy, 2004: 6)

ดวยเหตน การจดการศกษาขนพนฐาน พทธศกราช 2544 จงไดกาหนดจดมงหมาย ซงเปนมาตรฐานการเรยนรใหผเรยนเกดคณลกษณะอนพงประสงค ไววา “เหนคณคาของตนเอง มวนยในตนเอง ปฏบตตนตามหลกธรรมหรอศาสนาทตนนบถอ มคณธรรม จรยธรรมและคานยมทพงประสงค” (กระทรวงศกษาธการ, 2545: 4)

กจกรรมพฒนาผเรยน เปนกจกรรมทจดขนอยางเปนกระบวนการดวยรปแบบและวธการทหลากหลาย ใหไดรบประสบการณจากการปฏบตจรง มความหมายและมคณคาในการพฒนาผเรยน ทงดานรางกาย จตใจ สตปญญา อารมณและสงคม มงเสรมเจตคต คณคาชวต ปลกฝงคณธรรมและคานยมทพงประสงค สงเสรมใหผเรยนรจกและเขาใจตนเอง สรางจตสานกในธรรมชาตและสงแวดลอม ปรบตวและปฏบตตนใหเปนประโยชนตอสงคม ประเทศชาตและดารงชวตไดอยางมความสข (กระทรวงศกษาธการ, 2546: 2–3)

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย 90

โรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลามเปนสถานศกษาของเอกชนทพฒนามาจากการเรยนระบบ “ปอเนาะ” เปนสถาบนการศกษาทเปดสอนวชาศาสนาควบคกบวชาสามญ โดยไดรบการสนบสนนจากภาครฐในดานงบประมาณ บคลากร และวชาการ

จงหวดยะลา เปนจงหวดหนงในจงหวดชายแดนภาคใตทมโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลามอยอยางหนาแนน ทกโรงเรยนลวนมงเนนการอบรมขดเกลาพฤตกรรมของผเรยนใหเปนผทมคณธรรมจรยธรรมทดงามและมคานยมทพงประสงคตามหลกการอสลาม โดยจะมกจกรรมการบมสอนและปลกฝงคณธรรมจรยธรรมทงทางตรงในรายวชาจรยธรรม และทางออมในกจกรรมพฒนาผเรยนนอกเวลาเรยน แตจากการสารวจขอมลเบองตนพบวา การจดกจกรรมพฒนาผเรยนเพอปลกฝงคณธรรมจรยธรรมของโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลามในเขตจงหวดยะลาไดประสบกบปญหาและอปสรรคหลายอยาง ทงดานเวลา อปกรณ งบประมาณ และความรวมมอของบคลากรและผเรยนเอง

จากความเปนมาขางตน ผวจยจงสนใจทจะศกษารปแบบการจดกจกรรมเพอปลกฝงคณธรรมจรยธรรมใหแกนกเรยนในระดบมธยมศกษาในโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลาม ศกษาปญหาและอปสรรคบางประการททาใหการจดกจกรรมดงกลาวไมประสบผลสาเรจเทาทควร พรอมทงนาเสนอขอเสนอแนะและวธการแกปญหา เพอเปนแนวทางในการปลกฝงคณธรรมจรยธรรมใหกบสถาบนการศกษาในทกระดบตอไป อนชาอลลอฮ วตถประสงคของการวจย 1. เพอศกษารปแบบการจดกจกรรมพฒนาผเรยนในการปลกฝงคณธรรมจรยธรรมอสลามแกนกเรยนระดบมธยมศกษาของโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลาม เขตพนทการศกษายะลา เขต1

2. เพอศกษาปญหา อปสรรค และขอเสนอแนะในการจดกจกรรมพฒนาผเรยน เพอปลกฝงคณธรรมจรยธรรมอสลามแกนกเรยนระดบมธยมศกษาของโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลาม เขตพนทการศกษายะลา เขต1 ขอบเขตของการวจย

ในการวจยครงน ผวจยทาการศกษาเกยวกบการจดกจกรรมพฒนาผเรยนระดบมธยมศกษา เพอปลกฝงคณธรรมจรยธรรมอสลาม ในโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลาม เขตพนทการศกษายะลา เขต1 โดยกาหนดขอบเขตของการวจย ดงน (1) ประชากร คอ ครผสอนสายวชาศาสนาและวชาสามญ (2) กลมตวอยาง คอ ครผสอนสายวชาศาสนาและวชาสามญ จานวน 400 คน จาก 6 โรงเรยน วธดาเนนการวจย ประชากร กลมตวอยาง วธสมตวอยาง ประชากรทใชในการศกษา ไดแก ครทสอนสายวชาศาสนาและวชาสามญ ซงมสวนรวมในการดแลรบผดชอบเกยวกบกจกรรมพฒนาผเรยน ประจาปการศกษา 2550 ในโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลาม มาตรา 15 (1) จงหวดยะลา จาก 21 โรงเรยน จานวน 1,762 คน

กลมตวอยางทใชในการศกษา ไดแก ครผสอน ซงกาหนดขนาดของกลมตวอยางไดมาจากการคานวณหาขนาดกลมตวอยางโดยใชสตรของทาโร ยามาเน (Taro Yamane’, 1973: 727-728) ซงประชากรครผสอน จานวน 1,762 คน ไดขนาดกลมตวอยาง 399.77 คน ทงนผวจยไดปดเปนเลขกลมเปน 400 คน แตเมอดาเนนการแลวกลมตวอยางทตอบรบ จานวนทงสน 393 คน

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย 91

วธการเลอกกลมตวอยาง ใชวธการสมกลมตวอยางจากประชากรเปาหมายใน 6 โรงเรยน โดยการสมอยางงาย (Simple Random Sampling) จากสตรการกระจายตามสดสวน ดงนนไดจานวน กลมตวอยาง จานวนทงหมด 400 คน การเกบรวบรวมขอมล ผวจยเกบรวบรวมขอมลโดยศกษาอลกรอาน อลหะดษ เอกสารเกยวกบคณธรรมจรยธรรมอสลามและงานวจยตาง ๆ ทเกยวของ และเกบรวบรวมขอมลภาคสนามเกยวกบการจดกจกรรมพฒนาผเรยน ประกอบดวย แบบสอบถาม ซงผวจยไดจดสงแบบสอบถามดวยตวเองถงครผสอน จานวน 400 ฉบบ ตอบแบบสอบถามและสงคนมา จานวน 393 ฉบบ คดเปนรอยละ 98.25 และแบบสมภาษณ ซงผวจยขอสมภาษณ ผบรหารโรงเรยน จานวน 6 คน ตอบรบการสมภาษณ จานวน 5 คน คดเปน รอยละ 83.33 ฝายกจกรรมหรอเจาหนาทรบผดชอบฝายกจกรรมพฒนาผเรยน จานวน 6 คน ตอบรบการสมภาษณ จานวน 6 คน คดเปนรอยละ 100 สรปและอภปรายผลการวจย

(1) ระดบการปลกฝงคณธรรมจรยธรรมอสลามแกนกเรยนระดบมธยมศกษา ในโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลาม เขตพนทการศกษายะลา เขต1 ตามความเหนของคร ผลการวจยพบวา คณธรรมจรยธรรมตามทกาหนด 6 ดาน คอ ดานความยาเกรง (ตกวา) ตออลลอฮ ดานความอดทน (ศอบร) ดานการใหอภย (อฟว) ดานความบรสทธใจ (อคลาศ) ดานความซอสตยสจรต (ศดก) และดานความยตธรรม (อดล) โดยภาพรวมมการปลกฝงอยในระดบมาก และเมอพจารณารายขอพบวาอยในระดบมากทกรายการเหมอนกนทกดาน ผลการวจยเปนเชนน อาจเปนเพราะวา ครมการปลกฝงคณธรรมจรยธรรมอสลามทมลกษณะครอบคลมทกดาน ทาใหมระดบทไมแตกตางกน คอทกดานอยในระดบมาก ซงสอดคลองกบผลการวจยของพรหมมนทร สมาล (2546) การศกษาสภาพและปญหาการจดกจกรรมนกเรยนตามความคดเหนของผบรหารและคร ในโรงเรยนมธยมศกษา สงกดกรมสามญศกษา จงหวดนครราชสมา ทงนอาจเปนเพราะวา ครบางทานยงขาดประสบการณในการปลกฝงคณธรรมจรยธรรมแกนกเรยน ซงสอดคลองกบผลการวจยของ ฐตพร ทองมล (2551) เกยวกบปญหาสภาพการจดกจกรรมพฒนาผเรยน ตามหลกสตรการศกษาขนพนฐาน พทธศกราช 2544 ของโรงเรยนในสงกดสานกงานเขตพนทการศกษาตาก เขต1 ซงไดขอสรปวา ครขาดประสบการณในการจดกจกรรม การจดกจกรรมพฒนาผเรยนไมนาสนใจ การบรการขอมลขาวสารใหกบผเรยนลาชา ขาดวสดอปกรณ และหนงสอมาบรการนกเรยน ไมมการนเทศตดตามการจดกจกรรม ครไมจรงจงในการปฏบตหนาท เปนตน

(2) รปแบบในการดาเนนการจดกจกรรมพฒนาผเรยน เพอปลกฝงคณธรรมจรยธรรมอสลาม ในโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลาม เขตพนทการศกษายะลา เขต1 ตามความเหนของผบรหารและฝายกจกรรมหรอเจาหนาทรบผดชอบกจกรรมพฒนาผเรยน มรปแบบทสามารถนาไปใชทกดานของคณธรรมจรยธรรมอสลามทง 6 ดาน ประกอบดวย ดานความยาเกรงตออลลอฮ (ตกวา) ดานความอดทน (ศอบร) ดานการใหอภย (อฟว) ดานความบรสทธใจ (อคลาศ) ดานความซอสตยสจรต (ศดก) และดานความยตธรรม (อดล) ซงมทงหมด 6 รปแบบ คอ กจกรรมกลมศกษาอสลาม (ฮาลาเกาะฮ) กจกรรมละหมาดกลางคนรวมกน (กยามลลยล) กจกรรมถอศลอดรวมกน เดอนละ 1-2 ครง กจกรรมตกเตอนกน (พเตอนนอง/เพอนเตอนเพอน) กจกรรมการบรรยายใหความรเกยวกบความประเสรฐของคณธรรมจรยธรรมในดานตาง ๆและคายอบรมจรยธรรมอสลาม

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย 92

รปแบบกจกรรมพฒนาผเรยนดงกลาว เปนกจกรรมหลกในการปลกฝงคณธรรมจรยธรรมอสลาม ทมการดาเนนในโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลาม เขตพนทการศกษายะลา เขต1 ผลการวจยเปนเชนน อาจเปนเพราะวา รปแบบดงกลาวสามารถใหประโยชนอยางสงในทกๆดาน ทงน ยงมปรากฏเปนตวอยางในสมยของทานนบมฮมมด เชน

กจกรรมฮาลาเกาะฮ (กลมศกษาอสลาม) จากทานอบวากด อลลยซย เลาวา “ครงหนงทานนบไดนงอย

ในมสญด และมกลมคนนงพรอมกบทาน ขณะนนมชายสามคนเดนเขามา ในจานวนนนมสองคนทเดนเขาหาทานนบ สวนอกคนไดเดนผานไป สองคนทเดนเขามานน ไดยนหยดตอหนาทานนบ หนงในจานวนนนไดเหนชองวางในฮาลาเกาะฮ เขากรบไปนงในสวนทวางนนและอกคนไดนงทางดานหลงของพวกเขา สวนคนทสามไดเดนกลบไป หลงจากททานนบไดเสรจจากการพด ทานนบกไดกลาวความวา “ฉนจะบอกแกพวกเจาเกยวกบคนสามคนหนงในจานวนพวกเขานนไดเขาหาอลลอฮ อลลอฮกไดเขาหาเขา สวนอกคนรสกอบอาย อลลอฮกอบอายกบเขา สวนอกคนนนไมยอมรบ อลลอฮกไมยอมรบเขา” (al-Bukhariy, 1998: 66) กจกรรมการบรรยาย ดงหะดษอบนอบบาส ไดรายงานวา

قام الجمعة يوم المؤذن سكت فإذا المنبر، على واألضحى الفطر، ويوم الجمعة، يوم يخطب كان : اهللا رسول أن "

طبفخ" ความวา “ทานเราะสล ไดบรรยายคฏบะฮในวนศกร วนอดลฟฏร วนอดลอฎฮาบนมนบร (แทนปราศรย) เมอใดทคนอะซานเสรจในวนศกร ทานกจะลกขนและบรรยายคฏบะฮ”

(บนทกโดย al-Tabaraniy, n.d.: 11518)

กจกรรมตกเตอนซงกนและกน (พเตอนนอง/เพอนเตอนเพอน) ซงเปนคาสงของทานนบมฮมมด ดงททานไดกลาวไววา

"نأى مر كمنا مكرنم هيرغفلي هدفإن بي لم عطتسي انهسفإن فبل لم عطتسي فبقلبه كذلو فعأض اناإلمي"

ความวา “ผใดในหมพวกเจาเหนสงทไมด เขาจงเปลยนแปลงมน (ตกเตอน) ดวยมอ หากไมมความสามารถกจงตกเตอนดวยปาก และหากไมมความสามารถอกกจงตกเตอนดวยใจ และนนคอภาวะการศรทธาทออนทสด”

(บนทกโดย Muslim, 1998: 186) (3) ผลการวเคราะหปญหาและอปสรรคในการจดกจกรรมพฒนาผเรยน เพอปลกฝงคณธรรมจรยธรรม

อสลาม ของโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลาม เขตพนทการศกษายะลา เขต1 ตามความเหนของผบรหาร ฝายกจกรรมหรอเจาหนาทรบผดชอบกจกรรมพฒนาผเรยนและคร มดงน

ดานการบรหารจดการ ผลการวจยพบวา ปญหาและอปสรรคตามความเหนของผบรหารและฝายกจกรรมหรอเจาหนาทรบผดชอบกจกรรมพฒนาผเรยนทพบมากทสด คอ ปญหาดานเวลาในการจดกจกรรม มไมเพยงพอ ซงสอดคลองกบความเหนของคร ผลการวจยเปนเชนน อาจเปนเพราะวา ผบรหารไมกาหนดระยะเวลาอยางเปนระบบและระยะเวลาททางโรงเรยนกาหนดนนนอยเกนไปกบความตองการของครในการปลกฝงคณธรรมจรยธรรมแกนกเรยน

ดานบคลากรผใหการอบรม ผลการวจยพบวา ปญหาและอปสรรคตามความเหนของผบรหาร ฝายกจกรรมหรอเจาหนาทรบผดชอบกจกรรมพฒนาผเรยนและคร มประเดนทสอดคลองกน คอ บคลากรบางสวนขาดความรบผดชอบตอหนาททไดรบมอบหมายและไมใหความรวมมอเปนอยางด ผลการวจยเปนเชนน อาจเปนเพราะวา บคลากรมภาระหนาททไดรบมอบหมายมากเกนไป ทาใหเกดการแบงเวลาในการทางานไมเปน ทงนอาจเปนเพราะ

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย 93 บคลากรขาดความร ความสามารถและประสบการณในการอบรมคณธรรมจรยธรรม ดงทปรากฏจากขอคนพบปญหาทพบมากทสด ตามความเหนของคร

ดานนกเรยน ผลการวจยพบวา ปญหาและอปสรรคตามความเหนของผบรหาร ฝายกจกรรมหรอเจาหนาทรบผดชอบกจกรรมพฒนาผเรยนและครมประเดนทสอดคลองกน คอ นกเรยนขาดจตสานกและไมเหนคณคาของคณธรรมจรยธรรม ผลการวจยเปนเชนน อาจเปนเพราะวานกเรยนมความแตกตางกนทงทางดานเพศ ฐานะของครอบครว ความรพนฐานเกยวกบคณธรรมจรยธรรมอสลาม และการถกอบรมบมนสย เปนเหตใหมผลตามมา คอ นกเรยนบางสวนไมใหความรวมมอเทาทควรและไมมความกระตอรอรนทจะรและปฏบตจรยธรรมอสลาม ดงทครไดใหความเหนมากทสดเกยวกบปญหาน

ดานครอบครวและสภาพแวดลอม ผลการวจยพบวา ปญหาและอปสรรคตามความเหนของผบรหาร ฝายกจกรรมหรอเจาหนาทรบผดชอบกจกรรมพฒนาผเรยนและคร มประเดนทสอดคลองกน คอ ความแตกตางทางดานฐานะของครอบครว ขาดความรวมมอจากผปกครองและพอแมไมคอยเอาใจใสเรองการปลกฝงคณธรรมจรยธรรมแกบตรหลาน ทงนปญหาทพบมากตามความเหนของคร คอ สภาพแวดลอมทางสงคมในปจจบนไมปลอดภยตอการจดกจกรรม ผลการวจยเปนเชนน อาจเปนเพราะวา สภาพแวดลอมทางสงคมยงขาดความรความเขาใจทถกตองในเรองการปลกฝงคณธรรมจรยธรรม เหนวาเปนสงทไมจาเปน ทงนผปกครองคอสวนสาคญทสดในการอบรมเลยงดและปกปองรกษาลกหลานใหรอดพนจากไฟนรก ดงทอลลอฮไดตรสวา

{ « ¬ ® ¯ ° ± ² ³ ´ µ z

ความวา “โอบรรดาผศรทธาเอย จงคมครองตวของพวกเจาและครอบครวของพวกเจาใหพนจากไฟนรก เพราะเชอเพลงของมนคอมนษยและกอนหน” (อตตะหรม, 66: 6)

ดานรปแบบของกจกรรม ผลการวจยพบวา ปญหาและอปสรรคตามความเหนของผบรหาร ฝาย

กจกรรมหรอเจาหนาทรบผดชอบกจกรรมพฒนาผเรยนและครมประเดนทสอดคลองกน คอ ไมมกจกรรมทเนนเฉพาะดาน ผลการวจยเปนเชนน อาจเปนเพราะวา รปแบบของแตละกจกรรมทดาเนนการนนมประโยชนในทกดาน กลาวคอ เมอดาเนนการกจกรรมใดแลว สามารถเกดประโยชนในการปลกฝงคณธรรมจรยธรรมอสลามแกนกเรยนในทกดาน ทง 6 ดาน ไมวาจะเปนดานความเกรงกลวตออลลอฮ ดานความอดทน ดานการใหอภย ดานความบรสทธใจ ดานความซอสตยสจรตและดานความยตธรรม

4) ผลการวเคราะหขอเสนอแนะในการจดกจกรรมพฒนาผเรยน เพอปลกฝงคณธรรมจรยธรรมอสลาม ของโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลาม เขตพนทการศกษายะลา เขต1 ตามความเหนของผบรหาร ฝายกจกรรมหรอเจาหนาทรบผดชอบกจกรรมพฒนาผเรยนและคร มดงน

ดานการบรหารจดการ ผลการวจยพบวา ผบรหารและฝายกจกรรมหรอเจาหนาทรบผดชอบกจกรรมพฒนาผเรยนไดใหขอเสนอแนะ คอ ผบรหารควรสรางจตสานกทดในการปฏบตคณธรรมจรยธรรม เพอเปนแบบอยางทดแกบคลากรและนกเรยนตลอดจนผปกครองและแขกผมาเยอน ผลการวจยเปนเชนน อาจเปนเพราะวา ผบรหารมวสยทศนกวางไกลในการมองเหนสภาพความเปนจรง คอ บคลากรทกฝาย ไมวาจะเปนคร เจาหนาท นกเรยนตลอดจนผปกครองและแขกผมาเยอนโรงเรยน มแบบอยางทเหนทกวนและเอามาเปนสงพาดพงหรออางอง คอ ตวผบรหาร กลาวคอ ไมวาผบรหารจะทาอะไร กบใคร ทไหน เทาไหร อยางไร บคลากรทกฝายกสามารถเอามาเปนแบบอยางได ดงนน ผบรหารควรมจตสานกเปนแบบอยางทดในทกดาน โดยเฉพาะการประพฤตปฏบตคณธรรมจรยธรรม สวนครไดใหขอเสนอแนะมากทสด คอ การ

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย 94 ปรบปรงเวลาเรยนและใหมความพรอมดานสอวสดอปกรณ ผลการวจยเปนเชนน อาจเปนเพราะวา ครมความตองการทจะใหนกเรยนมการปลกฝงคณธรรมจรยธรรมอยางเตมเวลาและรปแบบ

ดานบคลากรผใหการอบรม ผลการวจยพบวา ผบรหารและฝายกจกรรมหรอเจาหนาทรบผดชอบกจกรรมพฒนาผเรยนไดใหขอเสนอแนะทสอดคลองกบคร ซงครไดใหขอเสนอแนะมากทสด คอ บคลากรตองเปนตวอยางทดแกนกเรยน ผลการวจยเปนเชนน อาจเปนเพราะวา บคลากรใหความสาคญกบการเปนแบบอยางทดแกนกเรยน ซงทานนบมฮมมด ไดกลาวเกยวกบการเปนแบบอยางทดนวา

"نن مي سالم فنة اإلسة سنسح ا فلههرأج رأجو نل مما عبه هدعب نر مأن غي قصني نم مورهء أجيش نمن وي سف "شيء أوزارهم من ينقص أن غير من بعده من هاب عمل من ووزر وزرها عليه كان سيئة سنة اإلسالم

ความวา “ผใดทไดสรางแนวทางปฏบตทดในอสลาม เขากจะไดรบผลบญจากสงทเขาไดสรางไว และจะ

ไดรบผลบญจากผทไดปฏบตหลงจากเขา โดยทผลบญนนจะไมลดหยอนไปจากพวกเขาแมแตนดเดยว และผใดทไดสรางแนวทางปฏบตทเลวทรามในอสลาม เขากจะไดรบการตอบแทน (บาป) จากสงทเขาไดสรางไว และจะไดการตอบแทนจากผทไดปฏบตหลงจากเขา โดยทบาปนนจะไมลดหยอนไปจากพวกเขาแมแตนดเดยว”

(บนทกโดย Muslim, 1998: 1017)

ดานนกเรยน ผลการวจยพบวา ผบรหารและฝายกจกรรมหรอเจาหนาทรบผดชอบกจกรรมพฒนาผเรยนไดใหขอเสนอแนะทสอดคลองกบคร ซงครไดใหขอเสนอแนะมากทสด คอ ควรปลกจตสานกนกเรยนใหรสกรกทจะกระทาความด หรอมคณธรรมจรยธรรม และควรเปดโอกาสใหนกเรยนแสดงความสามารถ นาเสนอรปแบบกจกรรมและมบทบาทในการดาเนนกจกรรมอนเปนประโยชนตอสงคม ผลการวจยเปนเชนน อาจเปนเพราะวา นกเรยนคอเยาวชนผเปนทรพยากรสาคญในการพฒนาสงคมใหเกดสนตสข ฉะนนควรปลกจตสานกและเปดโอกาสใหเยาวชนมบทบาทในการแสดงกจกรรมตางๆ เพราะเขาคอตวแทนของเราใหอนาคตขางหนา ดงคากลาวทวา เยาวชนในวนน คอ ผใหญในวนหนา หากเยาวชนในวนนด ผใหญในวนหนากจะด ฉะนน การแสดงบทบาทดงกลาว ถอเปนการสะสมเสบยงเตรยมพรอมทจะเผชญในภายภาคหนาตอไป

ดานครอบครวและสภาพแวดลอม ผลการวจยพบวา ผบรหารและฝายกจกรรมหรอเจาหนาทรบผดชอบกจกรรมพฒนาผเรยนไดใหขอเสนอแนะทสอดคลองกบคร คอ ควรมกจกรรมประชมพบปะผปกครองเปนประจา ผลการวจยเปนเชนน อาจเปนเพราะวา กจกรรมการประชมพบปะนน มผลทาใหเกดความเขาใจกนเปนอยางด ระหวางผบรหาร ครและผปกครอง เพราะสามารถปรกษาหารอ เพอทจะดแลปองกนมใหเกดปญหา สามารถบอกเลาปญหา นาเสนอวธแกปญหา และสามารถหาแนวทางในการแกปญหาไดทนทวงท ทงน ครไดใหขอเสนอแนะมากทสด คอ ใหผปกครองมสวนรวมในการตดตามความประพฤตของนกเรยน ผลการวจยเปนเชนน อาจเปนเพราะวา หนาทหลกในการดแลบตรหลาน คอ ผปกครอง ฉะนนเมอบตรหลานเขามาศกษาในโรงเรยน ผปกครองจงไมควรทงหนาทนใหทางโรงเรยนรบผดชอบแตฝายเดยว เพราะจะทาใหความประพฤตของนกเรยนไมมความสมดลกนระหวางอยทบานกบทโรงเรยน

ดานรปแบบของกจกรรม ผลการวจยพบวา ผบรหาร ฝายกจกรรมหรอเจาหนาทรบผดชอบฝายกจกรรมพฒนาผเรยนและครมขอเสนอแนะทแตกตางกน ดงน ผบรหารไดใหขอเสนอแนะ คอ ควรมโรงเรยนทเปนตนแบบในการนารปแบบการจดกจกรรมพฒนาผเรยนทประสบผลสาเรจใหแกโรงเรยนอนๆ และฝายกจกรรมหรอเจาหนาทรบผดชอบกจกรรมพฒนาผเรยนไดใหขอเสนอแนะ คอ ควรจดกจกรรมการทาฮาลาเกาะฮประจาโรงเรยนและจดใหมการประชมฮาลาเกาะฮทกสปดาห และกจกรรมการเยยมเยยนตามบานของนกเรยน สวนขอเสนอแนะของครทพบมากทสด คอ ควรจดกจกรรมพฒนาคณธรรมจรยธรรมอยางตอเนอง

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย 95 ขอเสนอแนะ

1. ขอเสนอแนะจากการวจย 1.1 ควรนารปแบบแตละกจกรรมดงกลาวขางตนใหสถานศกษาอนๆทราบ เพอเปนแนวทางหนงในการ

ปลกฝงคณธรรมจรยธรรมอสลาม 1.2 ควรมการประเมนผลการจดดาเนนกจกรรมทกครงทปฏบต และประเมนผลอยางมระบบและแบบแผน

โดยจดใหมการอบรมบคลากรทเกยวของในเรองการดาเนนกจกรรมและวธการประเมนผลทถกตอง อนจะเกดความเทยงตรงของการประเมนผลและเกดความยตธรรมตอนกเรยน

1.3 ควรมการประชมแลกเปลยนความคดเกยวกบรปแบบการดาเนนการจดกจกรรมพฒนาผเรยน เพอปลกฝงคณธรรมจรยธรรมอสลามแกนกเรยนในกลมเครอขายโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลาม โดยการนาเสนอรปแบบกจกรรมของแตละโรงเรยนทประสบผลสาเรจและปญหาทเกดขน ทงนเพอรวมกนหาแนวทางแกไข อนจะสงผลดตอตวผเรยนในการโอนยายระหวางโรงเรยน และกอใหเกดคณธรรมจรยธรรมทพงประสงคตามอสลาม

2. ขอเสนอแนะในการจดทาวทยานพนธครงตอไป 2.1 ควรศกษาวจยในหวขอ “การจดกจกรรมพฒนาผเรยน เพอปลกฝงคณธรรมจรยธรรมอสลามแกนกเรยน

ระดบมธยมศกษา ในโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลาม ในสามจงหวดชายแดนภาคใต” เพอศกษาการดาเนนกจกรรมพฒนาผเรยน ในระดบสามจงหวดชายแดนภาคใต

2.2 ควรศกษาวจยในหวขอ “สภาพการดาเนนการจดกจกรรมพฒนาผเรยน เพอปลกฝงคณธรรมจรยธรรมอสลามแกนกเรยน ในโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลาม” เพอศกษาสภาพการมสวนรวมและระดบความพงพอใจของผบรหาร ครและนกเรยนตอกจกรรมพฒนาผเรยนทดาเนนในสถานศกษานน ๆ

2.3 ควรศกษาวจยในหวขอ “ศกษาเปรยบเทยบการจดกจกรรมพฒนาผเรยน เพอปลกฝงคณธรรมจรยธรรมอสลามแกนกเรยน ในโรงเรยนของรฐบาลกบโรงเรยนเอกชน” เพอศกษาเปรยบเทยบสภาพการดาเนนการและผลทไดจากกจกรรมพฒนาผเรยน ในการปลกฝงคณธรรมจรยธรรมอสลามระหวางโรงเรยนรฐและเอกชน

บรรณานกรม

กระทรวงศกษาธการ. 2545. หลกสตรการศกษาขนพนฐาน พทธศกราช 2544. กรงเทพฯ: โรงพมพครสภาลาดพราว

กระทรวงศกษาธการ. 2546. คมอการจดกจกรรมพฒนาผเรยน ตามหลกสตรการศกษาขนพนฐาน พทธศกราช 2544. กรงเทพฯ: โรงพมพองคการรบสงสนคาและพสดภณฑ (ร.ส.พ.)

สมาคมนกเรยนเกาอาหรบ ประเทศไทย .มปป .พระมหาคมภรอลกรอาน พรอมความหมายภาษาไทย . มะดนะฮ: ศนยกษตรยฟะฮด เพอการพมพอลกรอาน แหงนครมะดนะฮ.

ฐตมา ทองมล. 2551. การศกษาสภาพการจดกจกรรมพฒนาผเรยนของโรงเรยนในสงกดสานกงานเขตพนทการศกษาตาก เขต1. ตาก: สานกงานเขตพนทการศกษาตาก เขต1

พรหมมนทร สมาล. 2546. การศกษาสภาพและปญหาการจดกจกรรมนกเรยนตามความคดเหนของผบรหารและครในโรงเรยนมธยมศกษาสงกดกรมสามญศกษาจงหวดนครราชสมา. วทยานพนธปรญญาครศาสตรมหาบณฑต สาขาการบรหารการศกษา มหาวทยาลยราชภฏนครราชสมา (สาเนา)

วารสาร อล-นร บณฑตวทยาลย 96 Abu Dawud, Sulaiman ibn al-Ash‘ath. n.d. Sunan Abi Dawud . Riyad: Maktabah Macarif. al-A‘dawiy, Mustafa. 1997. Fiqh al-Akhlak wa al-Mucamalat maca al-Muslimin. Jeddah: Dar Majid

al-‘Usyairiy. al-Bukhariy, Muhammad ibn Ismacil. 1998. Sahih al-Bukhariy. Riyad: Dar Bait al-Afkar al-Dauliyah. al-Kharashiy, Walid ibn Abd al-Aziz. 2004. Daur al-Anshitah al-Tullabiyah fi Tanmiyah al-

Masauliyah al-Ijtimaciyah. Riyadh:al-Imam Muhammad Ibn Saud University. al-Khaznadar, Mahmud ibn Muhammad. 1997. Akhlaquna Hina Nakun Mu'minin Haqqan. Riyad:

Dar Toiyibah. al-Tirmidhiy, Muhammad ibn ‘Isa. n.d. Sunan al-Tirmidhiy. Riyad: Maktabah Macarif. al-Tabaraniy, Sulaiman ibn Ahmad. n.d. al-Mucjam al-Kabir. Cairo: Maktabat Ibn Taimiyah. Muslim ibn al-Hajjaj. 1998. Sahih Muslim. Riyad: Dar Bait al-Afkar al-Dauliyah. Yamane, Taro. 1973. Statistics: An Introductory Analysis. 3rd ea. NewYork: Harper and Row

Publication.

สารบญ /فهرس

15-32

1-14

أمحد جنيب بن عبداهللا

ياسني بشري حكمت الدكتور األستاذ ":الصحيح التفسري" كتابه يف ومنهجه

وحتليل عرض

فاطمة إمساعيل جافاكيا

عبد اهللا يوسف كارينا

أمحد عمر جافاكيا

اجملتمع على وخطورهتم املنافقني صفات املنافقون سورة يف حتليلية دراسة :مياإلسال

วพากษหนงสอ / Book Review: สทธของภรยาในการหยาและสทธทพง ไดรบตามกฎหมายอสลาม กรณศกษา จงหวดปตตาน

33-39

الصيين موسى بن حممد

سومي زين حممد عدنان

41-49

มะยา ยโซะ ซาการยา หะมะ

51-59

61-72

อบดรรอฮมาน บนแวยโซะ อบดลฮาลม ไซซง

ซาฟอ บาร การชนสตรพลกศพตามบทบญญตอสลาม

73-85

หรญ ประสารการ ชรวฒน นจเนตร

จรส อตวทยาภรณ อศรฏฐ รนไธสง

87-96

احلضارة بناء يف الفاتح حممد السلطاندور العثمانية الدولة عهد يف اإلسالمية

الكمبودي حيىي زهري

سيدئ يوسف وي السياسي العزيز عبد بن عمردور األمة دتوحي يف

มมนะห บงอตาหยง อบราเฮม ณรงครกษาเขต

การพฒนาตวบงชและยทธศาสตรความเปนสากลของมหาวทยาลยราชภฏภเกต

กจกรรมพฒนาผเรยนเพอปลกฝงคณธรรมจรยธรรมอสลามแกนกเรยนระดบมธยมศกษาในโรงเรยนเอกชนสอนศาสนาอสลาม เขตพนทการศกษายะลา เขต1